Makedonska enciklopedija (Encyclopaedia Macedonica), I (A-L')

MAKEDONSKA AKADEMIJA NA NAUKITE I UMETNOSTITE

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

MACEDONIAN ACADEMY OF SCIENCES AND ARTS LEXICOGRAPHICAL CENTRE

ENCYCLOPAEDIA MACEDONICA 1 A–L’

SKOPJE 2009

MAKEDONSKA AKADEMIJA NA NAUKITE I UMETNOSTITE LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

1 A–Q

SKOPJE 2009

GLAVEN I ODGOVOREN REDAKTOR akad. BLA@E RISTOVSKI

SOVET NA LEKSIKOGRAFSKIOT CENTAR akad. Ilija Vaskov (pretsedatel), akad. Petar Hr. Ilievski, akad. Vlado Kambovski, akad. Blagoj Popov, akad. Gane Todorovski

GLAVNA REDAKCIJA akad. Ilija Vaskov (od 12. H 2006) (akad. \or|i Filipovski do 12. H 2006), akad. Vlado Kambovski (od 11. XI 2006) (akad. Cvetan Grozdanov do 8. II 2006), akad. Blagoj Popov, akad. Bla`e Ristovski (glaven redaktor), akad. Gane Todorovski prof. d-r Simo Mladenovski (nau~en sekretar)

PREDGOVOR Pojavata na prvata Makedonska enciklopedija e istoriski ~in. So nea Republika Makedonija vleguva vo redot na zemjite i narodite {to sozdale enciklopediska sinteza na svoeto minato i na svojata sovremenost, na ona {to bilo ili ostanalo po nejziniot civilizaciski pat. Toa e nau~no fundirano ogledalo na generaciite i na sovremenicite {to gi reflektira soznanijata samo za ovie prostori od praistorijata do deneska. So toa sovremenata makedonska nau~na misla se obiduva sublimirano da gi pretstavi razvojnite epohi, periodi, podra~ja i struki i da go formulira sopstvenoto gledi{te vrz makedonskite raboti voop{to. So decenii vo Skopje postoe{e Redakcija na Enciklopedijata na Jugoslavija za Makedonija. Izlegoa samo prvite dva toma od „Enciklopedija na Jugoslavija. Izdanie na makedonski jazik“ (Zagreb, 1983 i 1985). Vo niv zainteresiraniot korisnik te{ko }e mo`e da ja sogleda celosta i seopfatnosta na Makedonija. A vo stranskite enciklopedii, osobeno vo enciklopediskite izdanija na sosedite, premnogu se skromni, izme{ani i izobli~eni selektiranite fakti i argumenti za Makedonija i Makedoncite za da se sfati i da se prifati „vistinata# za vekovniot kompleks na „Makedonskoto pra{awe#. Makedonskata enciklopedistika u{te e vo svojot zarodi{. Vo poslednive decenii se pojavija pove}e individualni pe~ateni i elektronski obidi za parcijalno leksikonsko pretstavuvawe na oddelni oblasti i struki. Od institucionalnite pe~ateni leksikonski izdanija treba da se spomnat „Makedonskiot istoriski re~nik# (2000) na Institutot za nacionalna istorija vo Skopje i „Re~nikot na narodnata mitologija na Makedoncite# (2000) na Institutot za staroslovenska kultura vo Prilep, a sli~en e i obidot na MI-AN vo Skopje so publikacijata „Li~nosti od Makedonija# (2002). Prv poseriozen enciklopedisti~ki potfat napravi Knigoizdatelstvoto „Detska radost“ vo Skopje so izdavaweto na pettomnata „Makedonska enciklopedija za deca“ (1990), a od prevodnata produkcija (so makedonski priop{tuvawa) zaslu`uva vnimanie skratenata verzija na „Britanika. Enciklopediski re~nik“ (1–10, 2005–2006) na „Toper – MPN“ vo Skopje. Me|utoa, najambiciozna se pretstavi ~etiritomnata „MI-ANova enciklopedija op{ta i makedonska# (2006), pod redakcija na Jovan Pavlovski, vo koja nekolku iljadi „odrednici se odnesuvaat na Makedonija vo nejzinite istoriski, geografski i etni~ki granici#. Prvata inicijativa za podgotovka na nacionalna enciklopedija vo Makedonskata akademija na naukite i umetnostite e pokrenata od Odborot za nau~noistra`uva~ka rabota i umetni~ki istra`uvawa (27. VI 1994). Po izvesni novi inicijativi, Pretsedatelstvoto na MANU na 23. IX 1999 god. ja prifa}a idejata, formira Inicijativen odbor i zapo~nuvaat podgotovkite za sozdavawe administrativnopravni pretpostavki za realizacijata. Vo slednata godina e osnovan Leksikografskiot centar i se napraveni postapkite za izbor na negovite organi i tela. Naskoro e sostavena i Glavnata redakcija na Makedonskata enciklopedija (od pretstavnici na pette oddelenija na MANU) i postepeno se oformuva {iroka redakcija od

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

redovite na ~lenovite na Akademijata, od Univerzitetot i od oddelni nau~ni instituti od raznite oblasti i struki. Pravnite akti za strukturata i rabotata vrz Makedonskata enciklopedija Pretsedatelstvoto na MANU gi donesuva na 25. VI 2002 god. Zamislata be{e da se podgotvi pove}etomna nacionalna (a ne op{ta) enciklopedija. Se uvide deka sredstvata od Nau~niot fond na MANU ne mo`at da gi pokrijat narasnatite potrebi. Zatoa, na 28. VI 2005 god., Glavnata redakcija donese re{enie da se podgotvi kratka Makedonska enciklopedija, a re~isi podgotveniot prv tom od pove}etomnata da pri~eka poblagoprijatni uslovi. Na 22. XI 2005 god. Glavnata redakcija go usvoi skrateniot azbu~nik i so dobienite namenski sredstva od Vladata na RM ja zapo~na realizacijata. Kratkata Makedonska enciklopedija nema pretenzii da bide pokaz i prikaz na celokupniot `ivot i razvitok vo Makedonija, da bide inventar na site istoriski, kulturni i op{testveno-politi~ki nastani, sostojbi, li~nosti, pojavi i projavi. No taa pretendira da stane po~etna objektivna integralna informacija za nas i za na{ata zemja i da go skenira makedonskoto gledi{te za kulturnoto i nacionalno-politi~koto minato i za na{ata tranziciska sega{nost. Taa treba da stane prv doma{en prira~nik za podobro samozapoznavawe i kompetentna osnovna informacija za stranskiot korisnik, bez infiltracija na ideolo{ki i dnevnopoliti~ki aktualizacii, bez megalomanski i megalofilski mitologizacii i bez vozbuduvawe nacionalno-politi~ki istoriski i sovremeni antagonizmi. Vo nea nema crni i beli likovi, nastani i procesi. Makedonskiot gra|anin i me|unarodnata zainteresirana javnost mo`at da najdat sublimirani egzaktni odgovori za elementarnite pra{awa od makedonskata geografija, istorija, etnografija, jazik, literatura, kultura, ekonomija, sport itn., informacii za vekovnite borbi, vostanija i programi za kulturno-nacionalna i dr`avnosna afirmacija. Vo nea se reflektiraat vo opredelena forma re~isi site nau~ni oblasti i struki, site pozna~ajni pojavi i procesi {to nastanale ili se odrazile vo mileniumskiot civilizaciski razvoen tek na prostorot vo Makedonija ili vo vrska so nea, so akcent na odrednicite za trajnite vrednosti vo kulturata na ovaa po~va. Redakcijata nastojuva{e po mo`nost srazmerno da gi zastapi raznite disciplini i struki i od op{testvenite i od prirodnite nauki. Istovremeno, taa e svesna deka, i pokraj streme`ot za {to poobjektiven kriterium pri izborot i obrabotkata na odrednicite, toj vo krajna linija sekoga{ ostanuva individualen, avtorski, pa zatoa vo stesnetiot obem na ova izdanie e mo`no i zna~ajni li~nosti, nastani i pojavi da ne se pretstaveni ili da ne se soodvetno tretirani. Pritoa, Redakcijata be{e ograni~ena i pri sobirot i izborot na ilustrativniot materijal. Obemot nalaga{e mnogu li~nosti, nastani i sostojbi da ostanat bez soodvetno likovno-grafi~ko oblikuvawe. No, poznato e deka niedna enciklopedija ne e vo sostojba da bide ni seopfatna ni zavr{ena. Se nadevame deka idnata pove}etomna ME }e ovozmo`i posoodveten prostor i tretman za pokompletno i pokompleksno pretstavuvawe na s# {to e relevantno vo istoriskiot i vo sovremeniot razvitok i status na Makedonija. Redakcijata isto taka be{e svesna i za istoriskite dadenosti. Sudbinata na zemjata i narodot nalo`i i specifi~en pristap kon istorijata, kulturata i tretmanot. Vo razni vremiwa Makedonija potpa|ala pod razni i razli~ni vladenija. Minuvale imperii i civilizacii, se slu~uvale migracii i pogromi, no vekovite sozdavale kulturno nasledstvo {to pretstavuva nacionalna, a istovremeno i svetska pridobivka. Dol`nost be{e seto toa da se registrira, da se pretstavi i da se vrednuva, za{to taa materijalna i duhovna kultura pretstavuvala fundament pri formiraweto na profilot na narodot i na opkru`uvaweto. Zatoa vo ME soodvetno se odrazeni osnovnite vrednosti i pridobivki na celoto ova geo-

VI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

grafsko i etno-istorisko prostranstvo. Za{to, iako zemjata bila vladeana od razni gospodari, taa geografski, ekonomski i etno-kulturno, i pokraj site nadvore{ni vlijanija, ostanuvala integralna celina. Po Balkanskite vojni so Bukure{kiot dogovor (1913) taa go zagubi teritorijalniot integritet {to kako status e potvrden i po Prvata svetska vojna so Versajskite dogovori (1919), no makedonskiot narod ja prodol`uva svojata istorija i kultura i vo granicite na ~etirite sosedni dr`avi i vo emigracijata. Neprekinatata borba za osloboduvawe i obedinuvawe i manifestaciite na nacionalnata svest pretstavuvaat del od duhovnoto edinstvo {to vo tekot na Vtorata svetska vojna doveduva do op{ta nacionalnoosloboditelna borba, vo koja e izvojuvana prvata sovremena makedonska dr`ava, makar i samo na teritorijata na eden del od podelenata zemja. Toj istoriski fakt ne mo`e da ne se ima predvid. Zatoa vo Makedonskata enciklopedija teritorijata i istorijata na Makedonija do 1913/1919, pa vo odredena mera i do 1944 godina, e tretirana kako integralna celina. Inaku, bi trebalo da se li{ime, na pr., od stolbovite kako Del~ev, Misirkov, Sandanski i Vlahov. Sledstveno, i antifa{isti~kata borba na Makedoncite e gledana kako celina, so site specifi~nosti, iako mnogu podetalno e obrabotena Narodnoosloboditelnata borba vo Vardarskiot del na Makedonija. Vrz tie principielni opredelbi se obrabotuvani i naselbite, kulturnoistoriskite spomenici, sakralnite objekti i arheolo{kite nao|ali{ta, starite rakopisi, dnevnite i periodi~nite publikacii, raznite konfesionalni, politi~ki, nacionalni, revolucionerni i idejni dvi`ewa i formacii; raznite istoriski sobranija, kongresi i re{enija; popoznatite ajduti, revoluciioneri i vojvodi, organizatori, borci i komandanti; istoriskite mesta i nastani; op{testveno-politi~kite i dr`avnite strukturi; nau~nite, obrazovnite, zdravstvenite, socijalno-ekonomskite, stopanskite i drugite vladini i nevladini institucii i asocijacii. Po konstituiraweto na Demokratska Federalna Makedonija vo ramkite na Demokratska Federativna Jugoslavija (2. VIII 1944), me|utoa, geopoliti~kata teritorija e ve}e ome|ena so granicite na Republika Makedonija. Iako, ME ne gi ispu{ta od predvid i manifestaciite na makedonskoto nacionalno malcinstvo vo Grcija, Bugarija, Srbija, Albanija i Kosovo, kako i na makedonskoto naselenie vo dijasporata, raseleno vo Evropa i po site meridijani vo svetot, nezavisno od nivnoto teritorijalno poteklo. Pritoa posebno vnimanie e posveteno na u~estvoto na Makedoncite vo Dvi`eweto na otporot vo Grcija (1941–1945), osobeno pak vo Gra|anskata vojna (1946–1949) i egzodusot na decata-begalci rasfrlani vo evropskite i vonevropskite dr`avi. Makedonskata enciklopedija ne mo`e{e da ne ja vklu~i i kulturno-nacionalnata avtonomija vo Pirinskiot del na Makedonija (1947–1948) i posebno sovremenata makedonska borba za nacionalni i ~ovekovi prava vo Republika Bugarija. Toa se odnesuva i za manifestaciite na makedonskata kulturno-nacionalna svest vo Republika Albanija i neprekinatata borba za u~ili{ta, u~iteli i u~ebnici na makedonski jazik, za politi~ko organizirawe, za svoja samouprava i za osnovni ~ovekovi prava i slobodi. Nezavisno od s¢ u{te nedodefiniranata politi~ka sostojba na Goranite, ne mo`e{e da se odmine i nivnata borba za malcinski nacionalni, konfesionalni i ~ovekovi prava vo novata dr`ava Kosovo. Vo odrednicite, razbirlivo, dominantno mesto ima makedonskiot narod vo zemjata, no se zastapeni i etni~kite zaednici i nivnite kulturi, so poseben akcent na albanskata kako pobrojna. Isto taka soodvetno se opfateni i relevantnite vrski i odnosi na RM so drugite dr`avi, kako i li~nosti od stranstvo {to dale poseben pridones za prou~uvaweto i afirmiraweto na na{ata zemja vo oblasta na stopanstvoto, politikata, jazikot, naukata i kulturata.

VII

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Taka strukturirana, Makedonskata enciklopedija pretstavuva sumarum na znaewata prezentirani od 265 sorabotnici od site profili, ~esto i vrz sosem novi istra`uva~ki postapki. Taa kondenzacija na makedonskata nau~na misla vo sistematiziran enciklopediski vid, pri otsustvo na enciklopedisti~ka tradicija i stru~no iskustvo, nesomneno pretstavuva svoeviden nacionalen podvig i istoriska pridobivka. Preku fragmentirani celini, so nau~na konciznost, Makedonskata enciklopedija nastojuva da pridonese za zadovoluvawe na narasnatata `ed vo zemjata i vo stranstvo za provereni koncentrirani informacii za minatoto i sovremenosta na Republika Makedonija. Redakcijata ~uvstvuva dolg da odbele`i deka vo podgotvitelniot period na ova izdanie, kako ~lenovi na Glavnata i na [irokata redakcija, kako i na Sovetot na Leksikografskiot centar, povremeno u~estvuvaa i drugi sorabotnici. Integralno go pretstavuvame, me|utoa, samo aktuelniot sostav {to ja grade{e koncepcijata i u~estvuva{e vo realizacijata na ova izdanie vo periodot po 28 juni 2005 godina. Redakcijata na Makedonskata enciklopedija

VIII

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Glaven redaktor akad. BLA@E RISTOVSKI

Nau~en sekretar prof. d-r SIMO MLADENOVSKI

REDAKTORI NA TEMATSKITE OBLASTI OD NAUKITE I STRUKITE

Arheologija (predistorija, anti~ka i srednovekovna arheologija); numizmatika Akad. Vera Bitrakova-Grozdanova Anti~ka i srednovekovna istorija & istorija na turskiot period (posebno XIX i XX vek); religii (eresi i sekti) & istorija na crkvite vo Makedonija Prof. d-r Mihajlo Minoski Prof. d-r [ukri Rahimi (od 3. III 2005) Istorija na umetnostite Prof. d-r Kosta Balabanov (od 21. IV 2006)

Pravo&voeni nauki&politologija&diplomatija&sociologija Akad. Evgeni Dimitrov (do 1. III 2006) Prof. d-r Svetomir [kari} (od 1. III 2006) Literaturna istorija; pe~atarstvo&izdava{tvo&publicistika&novinarstvo Akad. Gane Todorovski Prof. d-r Agim Poqoska (od 3. III 2005) Prof. d-r Arif Ago (od 1. IX 2006) Lingvistika Akad. Petar Hr. Ilievski Prof. d-r Agim Poqoska (od 3. III 2005)

Muzika, opera, balet; teatar (drama)&film&televizija&radio Prof. d-r Dragoslav Ortakov Filozofija&psihologija&logika&etika&estetika&metodologija&antropologija&pedagogija&istorija na prosvetnoto delo vo Makedonija Prof. d-r Violeta Panzova Prof. d-r Sefedin Sulejmani (od 3. III 2005) Pomo{ni istoriski nauki (arhivistika&heraldika&filatelija&bibliotekarstvo&muzeologija &epigrafika&nau~ni i kulturni ustanovi); etnografija&folklor; fotografija Prof. d-r Simo Mladenovski Ekonomija&stopanstvo&industrija&zanaet~istvo; {umarstvo&lovstvo; ugostitelstvo&turizam; finansii&trgovija; demografija&iseleni{tvo Akad. Ksente Bogoev (do 1. III 2006) Akad. Nikola Uzunov (do 8. II 2006) Akad. Taki Fiti (od 1. III 2006) Prof. d-r Metodija Stojkov (od 1. III 2006)

IX

Matematika&fizika&hemija; elektrotehnika&ma{instvo&tehnologija&energetika&informatika; arhitektura&grade`ni{tvo&geodezija; pati{ta&soobra}aj&vrski Akad. Blagoj Popov Geografija&meteorologija&seizmologija&astronomija; geologija&mineralogija&rudarstvo&petrografija Prof. d-r Aleksandar Stojmilov Zemjodelstvo: pedologija&poledelstvo&ovo{tarstvo&lozarstvo&sto~arstvo; biologija&botanika&zoologija; {umarstvo&hortikultura&lovstvo; ekologija Akad. \or|i Filipovski (do 12. H 2006) Prof. d-r Qup~o Grup~e (od 12. H 2006) Medicina-stomatologija-farmacija-veterina Akad. Momir Polenakovi} Fiskultura-sport-gimnastika-{ah-igri Prof. d-r Du{an Stanimirovi}

OP[TA ADAPTACIJA I REDAKCIJA akad. Bla`e Ristovski

STRU^NI SORABOTNICI m-r Anita Ilieva-Nikolovska, m-r Katerina Mladenovska-Ristovska, Liljana Ristevska

LEKTORI prof. d-r Slavica Veleva, d-r Sne`ana Venovska-Antevska, Vesna Stoj~evska, d-r Goce Cvetanovski, prof. d-r Aleksandar Xukeski

KOREKTORI Gordana Ilieva, Tronda Pejovi}, Vesna Stoj~evska, Du{ko Topaloski, d-r Goce Cvetanovski KOMPJUTERSKA OBRABOTKA NA TEKSTOT Zdravko ]orveziroski KOMPJUTERSKA REALIZACIJA Branislav Gali}, Vesna Kr`evska, Metodija Nikolovski, Sim~o [andulovski ILUSTRACII Internet, prof. d-r Simo Mladenovski, akad. Bla`e Ristovski, m-r Ko~o Fidanoski

KORICA I GRAFI^KO OBLIKUVAWE m-r Ko~o Fidanoski PE^AT Skenpoint, Skopje

X

INICIJALI NA AVTORITE NA TEKSTOVITE A. Ago

m-r Aktan Ago, profesor vo DSU „Josip Broz Tito#, Skopje

Bl. B.

prof. d-r Bla`o Boev, Rudarsko-geolo{ki fakultet, [tip

A. V.-M

m-r Anita Vasilkova-Midoska, kustos, Muzej na grad Veles, Veles

Bl. P.

akad. Blagoj Popov, MANU, Skopje

Bl. R.

akad. Bla`e Ristovski, MANU, Skopje

A. G.

prof. d-r Aco Girevski, Pravoslaven bogoslovski fakultet „Sv. Kliment Ohridski#, Skopje

Bl. S.

Blagoja Sotirovski, dipl. {umarski in`., „Hortiekspert#, Skopje

A. P.

prof. d-r Agim Poqoska, Filolo{ki fakultet „Bla`e Koneski#, Skopje

Br. N.

prof. d-r Branislav Nikodievi}, Medicinski fakultet, Skopje

A. [uk.

prof. d-r Aneta [ukarova, Institut za nacionalna istorija, Skopje

Br. R.

Branko Radovanovi}, dipl. ekonomist, „Stokopromet#, Skopje

Al. And.

prof. d-r Aleksandar Andonoski, Prirodno-matemati~ki fakultet, Skopje

Br. Sv.

Al. St.

prof. d-r Aleksandar Stojmilov, Prirodno-matemati~ki fakultet, Skopje

m-r Branislav Svetozarevi}, pomo{nik rakovoditel na Sektorot za za{tita na arhivskata gra|a vo Dr`avniot arhiv na RM, Skopje

Al. Stavr. prof. d-r Aleksandar Stavridis, Medicinski fakultet, Skopje

V. Arn.

prof. d-r Violeta Arnaudova, Filozofski fakultet, Skopje

Al. Tr.

prof. d-r Aleksandar Trajanovski, Institut za nacionalna istorija, Skopje

V. B.-Gr.

akad. Vera Bitrakova-Grozdanova, Filozofski fakultet, Skopje

Al. Cv.

Aleksandar Cvetkovski, glaven i odgovoren urednik na „Detska radost#, Skopje

V. V.-V.

d-r Vera Veskovi}-Vangeli , nau~en sovetnik, Institut za nacionalna istorija, Skopje

Am. J.

prof. d-r Amalija Jovanovi}, Filozofski fakultet, Skopje

V. G.-P.

prof. d-r Vera Georgieva-Petkovska, Filozofski fakultet, Skopje

An. Sv.

prof. d-r Aneta Svetieva, Prirodno-matemati~ki fakultet, Skopje

V. D.

d-r Vangelija Despodova, nau~en sovetnik, Institut za staroslovenska kultura, Prilep

V. D.-J. B. V.

d-r Bone Veli~kovski, nau~en sovetnik, Institut za folklor „Marko Cepenkov#, Skopje

prof. d-r Vesna Dimovska-Jawatova, Filozofski fakultet, Skopje

V. Dask.

prof. d-r Vasa Daskalovski , Prirodno-matemati~ki fakultet, Skopje

B. Il.

prof. d-r Bor~e Iliev, [umarski fakultet, Skopje

V. \.

prof. d-r Van~o \or|iev, Filozofski fakultet, Skopje

B. J.

Branimir Jovanovski, profesor po fizi~ka kultura, pretsedatel na Sojuzot za sport i rekreacija na invalidizirani lica, Skopje

V. Jot.

prof. d-r Vasil Jotevski, Institut za nacionalna istorija, Skopje

B. N.

prof. d-r Bo{ko Nikov, „Nikov konsalting#, Skopje

V. K.-G.

prof. d-r Viktorija Kolarovska-Gmirja, Fakultet za muzi~ka umetnost, Skopje

B. Ort.

prof. d-r Bojan Ortakov, Fakultet za muzi~ka umetnost, Skopje

V. L.

prof. d-r Viktor Lil~i}, Filozofski fakultet, Skopje

B. P. \.

Boris Pop \or~ev, novinar, Skopje

V. M.

akad. Vitomir Mitevski, Filozofski fakultet, Skopje

B. Petr.

doc. d-r Boban Petrovski, Filozofski fakultet, Skopje

V. M.-^.

B. R.

prof. d-r Boris Ristevski, Fakultet za zemjodelski nauki i hrana, Skopje

prof. d-r Vesna Mojsova-^epi{evska, Filolo{ki fakultet „Bla`e Koneski#, Skopje

V. Mal.

B. R.-J.

prof. d-r Biljana Ristovska-Josifovska, Institut za nacionalna istorija, Skopje

prof. d-r Vladimir Maleti}, [umarski fakultet, Skopje

V. Masl.

B. [.

akad. Bojan [optrajanov, MANU, Skopje

Vesna Maslovari}, vi{ filmolog, NU Kinoteka na Makedonija, Skopje

XI

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

V. P.

prof. d-r Vesna Pendovska, Praven fakultet „Justinijan Prvi#, Skopje

V. P.-K.

d-r Viktorija Popovska-Korobar, kustos-sovetnik, NU Muzei na Makedonija, Skopje

D. E.

prof. d-r Dimitar Eftimoski, Fakultet za administracija i menaxment na informaciski sistemi, Bitola

D. Z.

d-r Dragi{a Zdravkovski, kustos-sovetnik, NU Muzei na Makedonija, Skopje

V. Panz.

prof. d-r Violeta Panzova, Filozofski fakultet, Skopje

D. J.

prof. d-r Danail Jankulovski, Fakultet za zemjodelski nauki i hrana, Skopje

V. Petr.

d-r Vesna Petreska, nau~en sovetnik, Institut za folklor „Marko Cepenkov#, Skopje

D. Jov.

doc. d-r Dalibor Jovanovski, Filozofski fakultet, Skopje

D. N.

V. S.

Voislav Sanev , kustos-sovetnik, NU Muzei na Makedonija, Skopje

prof. d-r Dimitrija Nova~evski, Ekonomski fakultet, Skopje

D. Nik.

V. S.-A.

prof. d-r Vera Stoj~evska-Anti}, Filolo{ki fakultet „Bla`e Koneski#, Skopje

prof. d-r Dijana Nikodievi}, Medicinski fakultet, Skopje

D. P.

V. Sid.

d-r Vesna Sidorovska, kustos-sovetnik, NU Prirodonau~en muzej na Makedonija, Skopje

m-r Dragan Petkovski, kustos-sovetnik, Muzej na grad Skopje, Skopje

D. Pr.

prof. d-r Dana Preli}, Prirodno-matemati~ki fakultet, Skopje

V. St.

prof. d-r Van~e Stoj~ev, Praven fakultet, Univerzitet „Goce Del~ev#, [tip

D. R.-Z.

prof. d-r Danica Roganovi}-Zafirova, Prirodno-matemati~ki fakultet, Skopje

V. T. K.

d-r Vladimir T. Krpa~, kustos-sovetnik, NU Prirodonau~en muzej na Makedonija, Skopje

D. S.

prof. d-r Du{an Stanimirovi}, Fakultet za fizi~ka kultura, Skopje

V. T.

prof. d-r Vesna Tomovska, Filozofski fakultet, Skopje

D. S.-B.

prof. d-r Delka Stojanova-Brmbeska, Medicinski fakultet, Skopje

V. Toc.

d-r Vasil Tocinovski, nau~en sovetnik, Institut za makedonska literatura, Skopje

Dr. V.

prof. d-r Dragan Vasileski, Prirodno-matemati~ki fakultet, Skopje

V. Ur.

prof. d-r Viktor Urumov, Prirodno-matemati~ki fakultet, Skopje

Dr. \.

prof. d-r Dragi \orgiev, Institut za nacionalna istorija, Skopje

V. F.

prof. d-r Vladimir Filipovski, Ekonomski fakultet, Skopje

Dr. \o{.

prof. d-r Dragan \o{evski, Fakultet za zemjodelski nauki i hrana, Skopje

Vl. Iv.

d-r Vlado Ivanovski, nau~en sovetnik, Institut za nacionalna istorija, Skopje

Dr. J.

prof. d-r Drage Janev, Ekonomski fakultet, Skopje

Vl. K.

akad. Vlado Kambovski, MANU, Skopje

Dr. M.

prof. d-r Dragi Mitrevski, Filozofski fakultet, Skopje

Vl. M.

prof. d-r Vlado Matevski, Prirodno-matemati~ki fakultet, Skopje

Dr. O.

prof. d-r Dragoslav Ortakov , Fakultet za muzi~ka umetnost, Skopje

Vl. S.

akad. Vladimir Serafimoski, MANU, Skopje

Dr. R.

prof. d-r Dragoslav Rai~i}, Elektro-tehni~ki fakultet, Skopje

G. V.

Georgi Vasilevski, urednik na Filmskata redakcija, Makedonska radiotelevizija, Skopje

\. Z.

prof. d-r \or|i Zafirovski, Medicinski fakultet, Skopje

G. Efr.

akad. Georgi Efremov, MANU, Skopje

\. K.

G. P.

akad. Goran Petreski, Ekonomski fakultet, Skopje

\oko Kuzmanovski, sekretar, Sojuz na sportovi na grad Skopje, Skopje

\. M.

G. Pet.

prof. d-r Goce Petreski, Ekonomski fakultet, Skopje

prof. d-r \or|i Mladenovski, Filozofski fakultet, Skopje

\. M. \.

G. St.

akad. Georgi Stardelov, MANU, Skopje

prof. d-r \or|i M. \or|iev, Fakultet za muzi~ka umetnost, Skopje

G. T.

akad. Gane Todorovski, MANU, Skopje

\. Malk.

G. Cv.

d-r Goce Cvetanovski, nau~en sorabotnik, Institut za makedonski jazik „Krste Misirkov#, Skopje

prof. d-r \or|i Malkovski, Institut za nacionalna istorija, Skopje

\. P. At.

d-r \or|i Pop-Atanasov, nau~en sovetnik, Institut za makedonska literatura, Skopje

Gl. K.

akad. Gligor Kanev~e, MANU, Skopje

\. F.

akad. \or|i Filipovski, MANU, Skopje

Gor. L.-B.

prof. d-r Gordana La`eti}-Bu`arovska, Praven fakultet „Justinijan Prvi#, Skopje

\. Cen.

\ore Cenev, rakovoditel na Planetariumot pri Mladinskiot kulturen centar, Skopje

\or. Iv. D. G.

d-r Dafina Gerasimovska, Filozofski fakultet, Skopje

prof. d-r \orge Ivanov, Praven fakultet „Justinijan Prvi#, Skopje

D. D.

prof. d-r Don~o Donev, Medicinski fakultet, Skopje

E. Al.

m-r Emil Aleksiev, vi{ kustos, Muzej na grad Skopje, Skopje

XII

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

E. J.-U.

d-r Elka Ja~eva-Ul~ar, nau~en sorabotnik, Institut za makedonski jazik „Krste Misirkov#, Skopje

E. M.

prof. d-r Eftim Mir~ev, Stomatolo{ki fakultet, Skopje

E. C.

prof. d-r Emilija Crvenkovska, Filolo{ki fakultet „Bla`e Koneski#, Skopje

El. M.

J. ^.-F.

Jasmina ^okrevska-Filip, kustos-sovetnik, NU Muzei na Makedonija, Skopje

J. B.

prof. d-r Jovan Bo{nakovski, Veterinaren institut, Skopje

J. Doko

Jeton Doko, pomlad asistent, Institut za nacionalna istorija, Skopje

J. J.

prof. d-r Jove Jovanovski, Fakultet za fizi~ka kultura, Skopje

prof. d-r Elica Maneva, Filozofski fakultet, Skopje

J. Jan.

prof. d-r Jovan Janev, Institut za nacionalna istorija, Skopje

Em. X.

Emilija Xipunova, balerina, Makedonski naroden teatar, Skopje

J. M.

prof. d-r Jo{ko Milenkovski, Fakultet za fizi~ka kultura, Skopje

J. Nam. @. A.

prof. d-r @ivko Atanasovski, Ekonomski fakultet, Skopje

Jasminka Nami~eva, kustos, Muzej na grad Skopje, Skopje

J. R.-P.

m-r Jasminka Ristovska-Pili~kova, asistent, Institut za folklor „Marko Cepenkov#, Skopje

J. Str.

Jovan Strezovski, pisatel, Struga

J. T.

Jelica Todor~evska, bibliotekar, NUB „Sv. Kliment Ohridski#, Skopje

J. Tak.

prof. d-r Jovan Takovski, Pravoslaven bogoslovski fakultet „Sv. Kliment Ohridski#, Skopje

Z. Al.-B.

Zaharinka Aleksoska-Ba~eva, kustos-sovetnik, NU Muzej na sovremenata umetnost, Skopje

Z. B.

prof. d-r Zorica Bo`inovska, Ekonomski fakultet, Skopje

Z. D.

prof. d-r Zoran Desovski, Grade`en fakultet, Skopje

Z. R.

prof. d-r Zoran Radi}, Fakultet za fizi~ka kultura, Skopje

J. F.

Jovan Filip, novinar, Makedonska radiotelevizija, Skopje

Z. R.-N.

Zagorka Rasolkoska-Nikolovska, kustos-sovetnik, NU Muzei na Makedonija, Skopje

J. C.

m-r Jelena Cvetanovska, asistent, Institut za folklor „Marko Cepenkov#, Skopje

Z. T.

akad. Zuzana Topoliwska, MANU, Skopje

K. Ax.

Z. Tod.

prof. d-r Zoran Todorovski, Dr`aven arhiv na RM, Skopje

prof. d-r Kosta Axievski, Filozofski fakultet, Skopje

K. B.

Z. X.

prof. d-r Zlatan Xikov, Medicinski fakultet, Skopje

d-r Kosta Balabanov, po~esen generalen konzul na Japonija, Skopje

K. Bic.

Zd. R.

d-r Zdenka Ribarova, nau~en sovetnik, Institut za makedonski jazik „Krste Misirkov#, Skopje

prof. d-r Kita Bicevska, Filolo{ki fakultet „Bla`e Koneski#, Skopje

K. Bog.

prof. d-r Krste Bogoevski, Prirodno-matemati~ki fakultet, Skopje

K. Gr.

prof. d-r Kokan Gr~ev, Fakultet za arhitektura i dizajn, Univerzitet Amerikan kolex Skopje, Skopje

K. K.-P.

prof. d-r Kostadina Korneti-Pekevska, Medicinski fakultet, Skopje

K. Kamb.

prof. d-r Kiro Kamberski, Filozofski fakultet, Skopje

K. Kep.

Kostadin Kepeski, kustos-sovetnik, NU Zavod i muzej, Prilep

K. Q.

prof. d-r Kostadinka Qap~eva, Tehnolo{ko-metalur{ki fakultet, Skopje

K. M.-R.

m-r Katerina Mladenovska-Ristovska, asistent-istra`uva~, MANU, Skopje

K. Min.

doc. d-r Konstantin Minoski, Filozofski fakultet, Skopje

K. P.

prof. d-r Kosta Peev, Filolo{ki fakultet „Bla`e Koneski#, Skopje

K. Tal.

prof. d-r Kosta Talaganov, Institut za zemjotresno in`enerstvo i in`enerska seizmologija, Skopje

I. B.

prof. d-r Ivan Blinkov, [umarski fakultet, Skopje

I. Vel.

d-r Ilija Velev, nau~en sovetnik, Institut za makedonska literatura, Skopje

Iv. O.-T.

Ivona Opet~eska-Tatar~evska, sorabotnik za folklorni dobra, Uprava za za{tita na kulturnoto nasledstvo, Ministerstvo za kultura na RM, Skopje

Iv. X.

prof. d-r Ivan Xeparoski, Filozofski fakultet, Skopje

Ig. St.

m-r Igor Stardelov, rakovoditel na Filmskiot arhiv, NU Kinoteka na Makedonija, Skopje

Il. P.

Ilindenka Petru{evska, rakovoditel na javna dejnost, NU Kinoteka na Makedonija, Skopje

Il. T.

prof. d-r Ilo Trajkovski, Filozofski fakultet, Skopje

Il. X.

prof. d-r Ilija Xonov, Medicinski fakultet, Skopje

Ir. K.-N.

Irena Koli{trkoska-Nasteva, kustos-sovetnik, NU Muzei na Makedonija, Skopje

K. Tr.-Abj. Katica Trajkovska-Abjani}, novinar, Makedonska radiotelevizija, Skopje

XIII

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

K. Trajk.

d-r Katica Trajkova, nau~en sorabotnik, Institut za makedonski jazik „Krste Misirkov#, Skopje

Kr. B.

prof. d-r Kristi Bombol, Tehni~ki fakultet, Bitola

Kr. Il.

prof. d-r Krasimira Ilievska, Filolo{ki fakultet „Bla`e Koneski#, Skopje

Kr. Nik.

prof. d-r Kristina Nikolovska, Filolo{ki fakultet „Bla`e Koneski#, Skopje

Kr. T.

akad. Krum Tomovski, MANU, Skopje

L. J.

Len~e Jovanova, kustos-sovetnik, Muzej na grad Skopje, Skopje

L. K.

M. I.

Milan Ivanovski, konzervator-sovetnik, Nacionalen konzervatorski centar, Skopje

M. K.

prof. d-r Mitko Karadelev, Prirodno-matemati~ki fakultet, Skopje

M. Kar.

prof. d-r Maksim Karanfilovski, Filolo{ki fakultet „Bla`e Koneski#, Skopje

M. Kit.

d-r Marko Kitevski, nau~en sovetnik, Institut za makedonska literatura, Skopje

M. Kol.

Marko Kolovski, muzi~ki kriti~ar, Makedonska radiotelevizija, Skopje

M. Kr.

Mirjana Krpa~, Entomolo{ko dru{tvo za istra`uvawe i konzervacija na biodiverzitetot i odr`liviot razvoj, Skopje

Liljana Kepeska, kustos-sovetnik, NU Zavod i muzej, Prilep

M. L.

prof. d-r Mom~ilo Lazarevski, Medicinski fakultet, Skopje

L. M.

d-r Liljana Makarijoska, nau~en sovetnik, Institut za makedonski jazik „Krste Misirkov#, Skopje

M. M.

Mirjana M. Ma{ni}, konzervator-sovetnik, Nacionalen konzervatorski centar, Skopje

M. Mark.

L. N.

Liljana Nedelkovska, kustos-sovetnik, NU Muzej na sovremenata umetnost, Skopje

prof. d-r Marjan Markovi}, Filolo{ki fakultet „Bla`e Koneski#, Skopje

L. P.-T.

prof. d-r Lidija Petru{evska-Tozi, Farmacevtski fakultet, Skopje

M. Min.

prof. d-r Mihajlo Minoski, Filozofski fakultet, Skopje

L. S.-L.

d-r Lidija Stojanovi}-Lafazanovska, nau~en sovetnik, Institut za folklor „Marko Cepenkov#, Skopje

M. Mirk.

prof. d-r Milica Mirkulovska, Filolo{ki fakultet „Bla`e Koneski#, Skopje

M. Mih.

prof. d-r Mile Mihajlov, Institut za nacionalna istorija, Skopje

M. Pol.

akad. Momir Polenakovi}, MANU, Skopje prof. d-r Metodija Stojkov, Ekonomski fakultet, Skopje

Q. A.

Qup~o Altiparmakov, dipl. in`. metalurg, Makstil AD, Duferco Group, Skopje

Q. Gr.

prof. d-r Qup~o Grup~e, Prirodno-matemati~ki fakultet, Skopje

M. S.

Q. P.

prof. d-r Qubica Pavlova, Medicinski fakultet, Skopje

M. T.

d-r Mil~o To~ko, vi{ nau~en sorabotnik, JNU Hidrobiolo{ki zavod, Ohrid

Q. Sp.

prof. d-r Qudmil Spasov, Filolo{ki fakultet „Bla`e Koneski#, Skopje

M. Ta{.

prof. d-r Marija Ta{eva, Filozofski fakultet, Skopje

M. C.

Q. T.

prof. d-r Qubomir Tan~ev, Grade`en fakultet, Skopje

prof. d-r Maja Cvetkovska, Tehnolo{ko-metalur{ki fakultet, Skopje

M. [oq.

Q. X.

m-r Qubinka Xidrova, vi{ kustos, NU Muzei na Makedonija, Skopje

prof. d-r Marija [oqakova, Medicinski fakultet, Skopje

N. V.

prof. d-r Novica Veljanovski, Institut za nacionalna istorija, Skopje

M. ^und.

prof. d-r Milan ^undev, Elektro-tehni~ki fakultet, Skopje

N. Dum.

prof. d-r Nikola Dumurxanov, Prirodno-matemati~ki fakultet, Skopje

M. B.-P.

Marika Bo~varova-Plavevska, kustos-sovetnik, NU Muzej na sovremenata umetnost, Skopje

N. P.-J.

prof. d-r Nada Pop-Jordanova, Medicinski fakultet, Skopje

N. S.

M. Bilb.

Milo{ Bilbija, vi{ kustos, Muzej na grad Skopje, Skopje

prof. d-r Nehas Sopaj, Filolo{ki fakultet „Bla`e Koneski#, Skopje

M. G.

d-r Mihajlo Georgievski, nau~en sovetnik, Institut za staroslovenska kultura, Prilep

N. T.

prim. d-r Nada Temelkoska, Zavod za sportska medicina pri JZO Zdravstven dom – Skopje, Skopje

M. Gr.

doc. d-r Melina Grizo, Praven fakultet „Justinijan Prvi#, Skopje

N. C.

prof. d-r Naum Celakoski, Ma{inski fakultet, Skopje

M. D.

prof. d-r Mihail Danev, Veterinaren institut, Skopje

N. Cv.

prof. d-r Nade`da Cvetkovska, Institut za nacionalna istorija, Skopje

M. Z.

prof. d-r Mihailo Zikov, Prirodno-matemati~ki fakultet, Skopje

O. Iv.

M. Zdr.

prof. d-r Milka Zdraveva, Institut za nacionalna istorija, Skopje

d-r Orde Ivanoski, nau~en sovetnik, Institut za nacionalna istorija, Skopje

XIV

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

P. B.

prim. d-r Petar Bojaxievski, Klini~ka bolnica „D-r Trifun Panovski#, Bitola

P. Gil.

Paskal Gilevski, pisatel, Skopje

P. Iv.

prof. d-r Petre R. Ivanovski, Fakultet za zemjodelski nauki i hrana, Skopje

P. J.

S. X.

prof. d-r Sowa Xikova, Medicinski fakultet, Skopje

Sv. K.

prof. d-r Svetislav Krsti}, Prirodno-matemati~ki fakultet, Skopje

Sv. P.

m-r Pero Josifovski, vi{ kustos, NU Muzei na Makedonija, Skopje

d-r Svetozar Petkovski, kustos-sovetnik, NU Prirodonau~en muzej na Makedonija, Skopje

Sv. H. J.

P. N.

prof. d-r Pece Nedanovski, Ekonomski fakultet, Skopje

prof. d-r Svetomir Haxi Jordanov, Tehnolo{ko-metalur{ki fakultet, Skopje

Sv. [.

P. T.

m-r Predrag Trpeski, asistent, Ekonomski fakultet, Skopje

prof. d-r Svetomir [kari}, Praven fakultet „Justinijan Prvi#, Skopje

Sl. A.

P. Hr. Il.

akad. Petar Hr. Ilievski, MANU, Skopje

prof. d-r Slave Armenski, Ma{inski fakultet, Skopje

Pet. G.

prof. d-r Petre Georgievski, Filozofski fakultet, Skopje

Sl. \.

m-r Slavjan \or|iev, etnolog i kostimograf, Skopje

Sl. M. P.

prim. d-r Slobodan M. Powavi}, Centar za voenozdravstveni ustanovi, Skopje

Sl. N.

d-r Slavica Nikolovska, pomo{nik rakovoditel na Sektorot za avtomatska obrabotka na podatoci (AOP), Dr`aven arhiv na RM, Skopje

R.

Redakcija

R. V.

d-r Rodna Veli~kovska, nau~en sorabotnik, Institut za folklor „Marko Cepenkov#, Skopje

R. Gr.

Riste Grup~e, kustos-sovetnik, NU Prirodonau~en muzej na Makedonija, Skopje

R. D.

prof. d-r Radojka Don~eva, Grade`en fakultet, Skopje

R. L.

akad. Risto Lozanovski, MANU, Skopje

R. R.

prof. d-r Radoslav Rizovski, [umarski fakultet, Skopje

R. Rib.

prof. d-r Risto Ribarovski, Grade`en fakultet, Skopje

R. St.

Risto Stefanovski, teatrolog, Skopje

R. H.

Sl. N.-K.

Slave Nikolovski-Katin, publicist, Skopje

Sl. P.

Slavejko Pat~ev, dipl. in`. tehnolog, „Alkaloid#, Skopje

Sn. ^.-An. m-r Sne`ana ^adikovska-Anastasova, profesor vo MBUC „Ilija Nikolovski-Luj#, Skopje St. D.

prof. d-r Stoj~e Deskovski, Tehni~ki fakultet, Bitola

St. Dod.

d-r Stanislava Dodeva, [vajcarska kancelarija za sorabotka, [vajcarska ambasada, Skopje

prof. d-r Risto Hristov, Ekonomski fakultet, Skopje

St. Kis.

prof. d-r Stojan Kiselinovski, Institut za nacionalna istorija, Skopje

Rad. Gr.

prof. d-r Radmila Grup~e, Fakultet za zemjodelski nauki i hrana, Skopje

St. N.

prof. d-r Sterja Na~eski, [umarski fakultet, Skopje

Rat. Gr.

prof. d-r Ratomir Grozdanovski, Pravoslaven bogoslovski fakultet „Sv. Kliment Ohridski#, Skopje

St. P.-A.

d-r Stoja Pop-Atanasova, nau~en sovetnik, Institut za makedonski jazik „Krste Misirkov#, Skopje

S. Ab.-D.

Sowa Abaxieva-Dimitrova, kustos-sovetnik, NU Muzej na sovremenata umetnost, Skopje

T. And.

prof. d-r Tome Andonovski, Prirodno-matemati~ki fakultet, Skopje

S. I.

Iliev, dipl. in`. metalurg, Rudnik „Bu~im#, Radovi{

T. B.

akad. Tome Bo{evski, MANU, Skopje

S. Ml.

prof. d-r Simo Mladenovski, Institut za nacionalna istorija, Skopje

T. Vr.

d-r Tanas Vra`inovski, nau~en sovetnik, Institut za staroslovenska kultura, Prilep

S. Nov.

prof. d-r Sowa Novotni, Dr`aven univerzitet, Tetovo

T. P.

Tatjana Petkovska, redoven profesor po scenski dvi`ewa i tanci, Fakultet za dramski umetnosti, Skopje

S. Pil.

d-r Sevim Pili~kova, nau~en sovetnik, Institut za folklor „Marko Cepenkov#, Skopje

T. Petr.

prof. d-r Tatjana Petru{evska, Praven fakultet „Justinijan Prvi#, Skopje

S. R.

prof. d-r Slave Risteski, Ekonomski fakultet, Skopje

T. S.

Trajko Stamatoski, nau~en sovetnik, Institut za makedonski jazik „Krste Misirkov#, Skopje

S. S.

Sne`ana Slavkova, dipl. in`. tehnolog, partner vo M-6 Investments, Skopje

T. Ser.

prof. d-r Todor Serafimovski, Rudarsko-geolo{ki fakultet, [tip

S. T.

prof. d-r Simeon Tanev, Grade`en fakultet, Skopje

T. F.

akad. Taki Fiti, MANU, Skopje m-r Toni Filipovski, asistent, Institut za nacionalna istorija, Skopje prof. d-r Todor ^epreganov, Institut za nacionalna istorija, Skopje

S. H. P.

prof. d-r Stefanka Haxi Pecova, Fakultet za zemjodelski nauki i hrana, Skopje

T. Fil.

S. C.

d-r Sa{o Cvetkovski, kustos-sovetnik, NU Muzej „D-r Nikola Nezlobinski#, Struga

T. ^.

XV

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Tr. P.

d-r Trajko Petrovski, vi{ nau~en sorabotnik, Institut za folklor „Marko Cepenkov#, Skopje

Ub. G.

d-r Ubavka Gajdova, vi{ nau~en sorabotnik, Institut za makedonski jazik „Krste Misirkov#, Skopje

F. \.

XVI

Foti \atovski, profesor po fizi~ka kultura, Sojuz na sportskite federacii na Makedonija, Skopje

F. M.

prof. d-r Fim~o Muratovski, Fakultet za muzi~ka umetnost, Skopje

Hat. O.

m-r Hatixe Odai, asistent, Dr`aven univerzitet, Tetovo

Cv. Gr.

akad. Cvetan Grozdanov, MANU, Skopje

X. K.

prof. d-r Xoko Kungulovski, Prirodno-matemati~ki fakultet, Skopje

UPOTREBENI KRATENKI a) kirili~ni a.n.v. AAM AB ABI AVII

AVNOJ

AGITPROP AD akad. AKRM AKUD AMN anest. ANOK ANSSSR ANUBiH AO AOP AP ar. ARM arh. Arh. fak. AS ASNOM ASSEE ASU ATD ATRO ATC AUO AUP AF@ AF@M

BAN BANTAO

BB BDP BEN BIBL. BJRM

apsolutna nadmorska viso~ina Asocijacija na arhitekti na Makedonija armiska bolnica akutna bubre`na insuficiencija Arhiv Vojno-istorijskog instituta (Arhiv na Voenoistoriskiot institut), Belgrad Antifa{isti~ko ve¢e narodnog osloboÚewa Jugoslavije (Antifa{isti~ko sobranie na narodnoto osloboduvawe na Jugoslavija) Agitaciono-propagandno oddelenie na KPM akcionersko dru{tvo akademik Advokatska komora na RM akademsko kulturno-umetni~ko dru{tvo †Avstralisko-makedonski nedelnik# anestezija Akcionen narodnoosloboditelen komitet Akademija na naukite na SSSR Akademija na naukite i umetnostite na Bosna i Hercegovina armiska oblast avtomatska obrabotka na podatocite avtobusko pretprijatie arapski Armija na Republika Makedonija arhitekt Arhitektonski fakultet avtobuska stanica Antifa{isti~ko sobranie na narodnoto osloboduvawe na Makedonija Arhitektonski sovet za Centralna i Isto~na Evropa Avtosoobra}ajno u~ili{te antituberkulozen dispanzer Avtobuska transportna rabotna organizacija avtomatska telefonska centrala Arhiepiskopski upraven odbor arhitektonsko-urbanisti~ki plan Antifa{isti~ki front na `enite Antifa{isti~ki front na `enite na Makedonija Bugarska akademija na naukite Balkanska asocijacija za nefrologija, dijaliza, transplantacija i ve{ta~ki organi banovinska bolnica Bo{wa~ka demokratska partija; bruto doma{en proizvod balkanska endemska nefropatija bibliografija Biv{a Jugoslovenska Republika Makedonija

BKP BKP(t.s.) BKF BMB BNA BND boln. BRP(k) BRSDP(t.s.) BRSDP({.s.) BCAK

Bugarska komunisti~ka partija Bugarska komunisti~ka partija (tesni socijalisti) Balkanska komunisti~ka federacija bezoloven motoren benzin Bugarska narodna armija bugarsko nacionalno dvi`ewe bolnica Bugarska rabotni~ka partija (komunisti) Bugarska rabotni~ka socijaldemokratska partija (tesni socijalisti) Bugarska rabotni~ka socijaldemokratska partija ({iroki socijalisti) Bugarski centralen akcionen komitet

v. v.d. V. f. Va VA VB Vb VBS VV VVA VIP Vk VK VKV VM VMA VMK VMOK VMORO

vek; vesnik; vidi vr{itel na dol`nost Veterinaren fakultet voena ambulanta Voena akademija Velika Britanija voena bolnica Voena bolnica, Skopje voeno vozduhoplovstvo Voenovozduhoplovna akademija mnogu va`na li~nost (Very Important Person) Veterinarna komora Vrhoven komandant; Vrhoven komitet visokokvalifikuvan Voena mornarica Voenomedicinska akademija Vrhoven makedonski komitet Vrhoven makedonsko-odrinski komitet Vnatre{na makedonsko-odrinska revolucionerna organizacija VMRO Vnatre{na makedonska revolucionerna organizacija VMRO(Ob) Vnatre{na makedonska revolucionerna organizacija (Obedineta) VMRO-DPMNE Vnatre{na makedonska revolucionerna organizacija – Demokratska partija za makedonsko nacionalno edinstvo VN visok napon, visokonaponski VOZ Vostani~ka operativna zona vonr. vonreden VP[ Vi{a pedago{ka {kola VS voen sanitet VSU voeno-sanitetski ustanovi VT[ Vi{a tehni~ka {kola VHF frekvencija na dolgi branovi V[RT Vi{a {kola za radiolo{ki tehni~ari pri M.F. g. g. d. g/t / g/t g. {.

godina geografska dol`ina grama na ton geografska {irina XVII

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

GA GZ GIM GINI GIT GMC GO GP gr. Grad. fak. GSP GTM GTC GUC G[ DAG DARM DD DDV dek. DEM den. DZGR dipl. geod. in`. dipl. grad. in`. dipl. el. in`. dipl. in`. arh. dipl. in`. geol. dipl. ma{. in`. dir. distrib. DLUM DLU[ DMFM DN DNZ DNU DNU[ DOZ DOO DPM d-r t. n. DSZ DSU DT DUP DFJ DFM

EANU

XVIII

garnizonska ambulanta Gerontolo{ki zavod GosudarstvennìŸ istori~eskiŸ muzeŸ (Dr`aven istoriski muzej), Moskva Glasnik na Institutot za nacionalna istorija Gastrointestinalen trakt Grade`no-ma{inski centar Gradski odbor; Glaven odbor grade`no pretprijatie grad Grade`en fakultet Gradsko soobra}ajno pretprijatie gradski trigonometriski mre`i Gradski trgovski centar Grade`en u~ili{ten centar Glaven {tab Demokratska armija na Grcija Dr`aven arhiv na Republika Makedonija detski dispanzer danok za dodadena vrednost dekemvri Dru{tvo na ekolozite na Makedonija dene{en Dr`aven zavod za geodetski raboti diplomiran geodetski in`ener diplomiran grade`en in`ener diplomiran elektrotehni~ki in`ener diplomiran in`ener-arhitekt diplomiran in`ener po geologija diplomiran ma{inski in`ener direktor distribucija, distributiven Dru{tvo na likovnite umetnici na Makedonija Dru{tvo na likovnite umetnici na [tip Dru{tvo na matemati~arite i fizi~arite na Makedonija Dru{tvo na narodite, @eneva Dom za narodno zdravje Dru{tvo za nauka i umetnost Dru{tvo za nauka i umetnost na [tip Dr`aven osiguritelen zavod dru{tvo so ograni~ena odgovornost Dru{tvo na pisatelite na Makedonija doktor na tehni~kite nauki Dr`aven zavod za statistika dr`avno sredno u~ili{te Doj~e telekom Detalen urbanisti~ki plan Demokratska Federativna Jugoslavija Demokratska Federalna Makedonija; Dru{tvo na fizi~arite na Makedonija Evropska akademija na naukite i umetnostite

EAPS egip. EDES EE EES EZ EKKA EKS EKTS el. ELAS elektromagn. EM

ECRP

Evroatlantski partnerski sovet egipetski Gr~ki nacionalen demokratski sojuz elektroenergetski, elektroenergetika elektroenergetski sistem Evropska zaednica Nacionalna i socijalna prerodba Emigrantski komunisti~ki sojuz Evropski kredit transfer sistem elektri~en; elektroGr~ka narodnoosloboditelna vojska elektromagneten Egejska Makedonija; Egejskiot del na Makedonija Slobodna Golema Grcija Elektro-ma{inski u~ili{ten centar Elektro-ma{inski fakultet vo Skopje Etnografsko oddelenie na Imperatorskoto rusko geografsko dru{tvo Nacionalna segr~ka organizacija na mladite Nacionalna armija Elektrostopanstvo na Makedonija Zdru`enie za elektronika, telekomunikacii, avtomatika i informatika na RM Elektronika, telekomunikacii, avtomatizacija i nuklearna tehnika Elektrotehni~ki fakultet Evropska Unija Evropska slobodna alijansa (European Free Alliance) elektri~ni centrali i razvodni postrojki

`. `. l. @SK @TP

`itel `elezni~ka linija @elezni~arski sportski klub @elezni~ko transportno pretprijatie

Z ZAVNOBiH

zapad Zemaqsko anifa{isti~ko ve}e narodnog oslobo|ewa Bosne i Hercegovine (Zemsko antifa{isti~ko sobranie na narodnoto osloboduvawe na Bosna i Hercegovina Zbornik Zdru`enie na energeti~arite na Makedonija Zemjodelsko-industriski kombinat zapad–jugozapad Zavod za osiguruvawe imoti i lica Zavod za preventivna medicina Zavod za preventivna medicinska za{tita zdravstvena slu`ba

EME EMUC EMF EO na IRGD

EPON ES ESM ETAI

ETAN ETF EU EFA

Zb. ZEMAK ZIK ZJZ ZOIL ZPM ZPMZ ZS I i.g. IARM

istok istata godina Institut za akreditacija na Republika Makedonija

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

IB IVE IVZ IGA IGCP

IZV. IZIIS IK IKT IMJ INI inst. Inst. za inf. Inst. za mat. instal. IPM IS SRM ISRM istra`. JA JAZU JDP JZ JI JIE JJZ JJI JLZ JNA JNS JOVB JP JPAU JRZ JSDS JSP JUGORAS KARIL KV KEP KI Kl. km/km km²/km² km/~as / km/h

Informaciono biro (Informbiro) na komunisti~kite i rabotni~kite partii Za{tinici na Severna Grcija Islamska verska zaednica Me|unarodna geotermalna asocijacija Me|unarodna programa za geolo{ka korelacija (IGCP – International Geological Correlation Program) izvori Institut za zemjotresno in`enerstvo i in`enerska seizmologija Izvr{en komitet Informaciona i komunikaciska tehnologija Institut za makedonski jazik, „Krste Misirkov“, Skopje Institut za nacionalna istorija, Skopje institut Institut za informatika Institut za matematika instaliran Institut za preventivna medicina Izvr{en sovet na SRM Institut za standardizacija na Republika Makedonija istra`uva~, istra`uva~ki Jugoslovenska armija Jugoslavenska akademija znanosti i umjetnosti, Zagreb Jugoslovensko dru{tvo za pati{ta jugozapad jugoistok Jugoisto~na Evropa jug-jugozapad jug-jugoistok Jugoslavenski leksikografski zavod Jugoslovenska narodna armija Jugoslovenska nacionalna stranka (partija) Jugoslovenska mladina na Vardarska Banovina javno pretprijatie Javno pretprijatie za aerodromski uslugi Jugoslovenska radikalna zaednica Jugoslovenska socijaldemokratska partija Javno soobra}ajno pretprijatie Jugoslovenski rabotni~ki sojuz Klinika za ansteziologija, reanimacija i intenzivno lekuvawe kvalifikuvan Komesarstvo za evrejski pra{awa Komunisti~ka internacionala, Kominterna klinika kilometar kilometar kvadraten kilometar na ~as

kn. KNOJ

KFOR

kniga Korpus na narodnata odbrana na Jugoslavija kwiga Komunisti~ka organizacija na Egejska Makedonija komitet Konferencija za evropska bezbednost i sorabotka Kontraobave{tajna slu`ba (Kontrarazuznava~ka slu`ba) komunisti~ka partija Komunisti~ka partija na Albanija Komunisti~ka partija na Bugarija Komunisti~ka partija na Grcija Kazneno-popraven dom Komunisti~ka partija na Jugoslavija Komunisti~ka partija na Makedonija Komunisti~ka partija na Sovetskiot Sojuz kulturno-umetni~ko dru{tvo Komunisti~ki univerzitet na nacionalnite malcinstva na Zapad Kosovo Force

l. l/sek / l/sec lab. LDI LIT. LK

litar; lica litar vo sekunda laboratorija, laboratoriski Laboratorija za dinami~ki ispituvawa literatura Lekarska komora

kw. KOEM kom.

KOS KP KPA KPB KPG KPD KPJ KPM KPSS KUD KUNMZ

m. m. v. M.f. m/sek m³/s MAGA MAIM

mesnost, mesto minatiot vek Medicinski fakultet metri vo sekunda kubni metri vo sekunda Makedonska geotermalna asocijacija Makedonska asocijacija za istorija na medicinata Mak. sekc. IEEE Makedonska sekcija na IEEE (v.) MAKO SIGRE Nacionalen komitet na CIGRÉ (v.) vo Republika Makedonija MANAPO Makedonski naroden pokret (Makedonsko narodno dvi`ewe) MAND Makedonsko arheolo{ko nau~no dru{tvo MANS Makedonsko-amerikanski naroden sojuz MANU Makedonska akademija na naukite i umetnostite MAO Makedonska antifa{isti~ka organizacija Mat. inst. Matemati~ki institut Mat. fak. Matemati~ki fakultet MACEF Makedonski centar za energetska efikasnost Ma{. fak. Ma{inski fakultet MBUC Muzi~ko-baletski u~ili{ten centar MVIO Makedonska voeno-inspekciska oblast MVR Ministerstvo za vnatre{ni raboti

XIX

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

MVRNZ MV[ Med. fak. Med.c. MES MEFO M@ M@S MZNDTVO

MZT MK MKD MKNOUB MKNS MKP ML MLD MLK mln. MMKD MMP MMS MMTRO MNI MNLD MNOB MNOK MNOUB MNOUK MNR MNS/MANS MNSG MNT MON MONSS MORO

MPO MPC MPCO MR

XX

Ministerstvo za vnatre{ni raboti i narodno zrdavje Mesten voen {tab Medicinski fakultet Medicinski centar Me|unaroden evrejski sojuz Makedonska emigrantska federativna organizacija Makedonski `eleznici Makedonski `enski sojuz Makedonsko zdru`enie za nefrologija, dijaliza, transplantacija i ve{ta~ki organi Metalski zavod „Tito“ Mesten komitet Makedonsko kulturno dru{tvo Makedonsko-kosovska narodnoosloboditelna udarna brigada Makedonsko-kanadski naroden sojuz Makedonska kolonija vo Petrograd Makedonska liga Makedonsko lekarsko dru{tvo Makedonski literaturen kru`ok vo Sofija milion Mlada makedonska kni`ovna dru`ina, Sofija Makedonski medicinski pregled Makedonski mladinski sojuz (vo Bugarija) Makedonska mladinska tajna revolucionerna organizacija Makedonski nau~en institut, Sofija Makedonsko nau~no-literatutno drugarstvo vo S.-Peterburg Makedonska narodnoosloboditelna brigada Makedonski narodnoosloboditelen korpus Makedonska narodnoosloboditelna udarna brigada Makedonski narodnoosloboditelen udaren korpus Ministerstvo za nadvore{ni raboti Makedonski naroden sojuz/Makedonskoamerikanski naroden sojuz Makedonska narodna studentska grupa, Sofija Makedonski naroden teatar Ministerstvo za obrazovanie i nauka Makedonski op{t naroden studentski sojuz, Sofija Makedonska omladinska revolucionarna organizacija (Makedonska mladinska revolucionerna organizacija) motoren benzin Makedonska patriotska/politi~ka organizacija Makedonska pravoslavna crkva Makedonska pravoslavna crkovna op{tina Makedonsko radio

MRK MRO MRSG MRTV MU MFRO MFS MHK n. v. (n.m.v.) n. m. NANU

nar. NATO NBKM NBS NV NV NVO NG[ na ARM ND[O NEAP NIP NIR NKAMA NKOJ NM NN NNSG NO NOAVM NOB NOV i POM NOV NOVA NOVJ NOVM NOD noem. NOK nom. NOMS

Makedonski revolucioneren komitet, Petrograd Makedonska revolucionerna organizacija (TMORO, VMORO) Makedonska rabotni~ka socijalisti~ka grupa Makedonska radiotelevizija ma{insko u~ili{te Makedonska federativna revolucionerna organizacija Ma{inski fakultet – Skopje Metalur{ko-hemiski kombinat nadmorska viso~ina naseleni mesta Nacionalna akademˆ® navuk Ukraˆni, Kiˆv (Nacionalna akademija na naukite na Ukraina, Kiev) narodno Severnoatlantski pakt Narodna biblioteka „Kiril i Metodij“, Sofija Narodna biblioteka Srbije (Narodna biblioteka na Srbija) „Narodna volÔ“, vesnik na Bugarite i Makedoncite vo SAD Narodna vojska nevladina organizacija Na~alnik na General{tabot na Armijata na RM Nacionalna demokratska {iptarska organizacija Nacionalen ekolo{ki akcionen plan nau~noistra`uva~ki proekt; Novinsko-izdava~ko pretprijatie nau~noistra`uva~ka rabota Nacionalen komitet za avtonomija na Makedonija i Albanija Nacionalen komitet na osloboduvaweto na Jugoslavija Nacionalen muzej, Praga nizok napon, niskonaponski Nau~no-nastavna studiska grupa Narodnoosloboditelen Narodnoosloboditelna antifa{isti~ka vojna na Makedonija Narodnoosloboditelna borba Narodnoosloboditelnata vojska i partizanskite odredi na Makedonija Narodnoosloboditelna vojna; Narodnoosloboditelna vojska Narodnoosloboditelna vojska na Albanija Narodnoosloboditelna vojska na Jugoslavija Narodnoosloboditelna vojna na Makedonija Narodnoosloboditelno dvi`ewe noemvri narodnoosloboditelan korpus nominalen Narodnoosloboditelen mladinski sojuz

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

NOMSM NOO NOPO NOPOJ NOPOM NOR NOU NOUB NOF NOFM NRB NRM NRPJ NS SRM NUB nukl. NFP OGNB

odd. OZ OZN, OZNA OK ok. OKNE okt. OKTA OMO ON ONA ONO ONR OOZT OON ORK ORL OU OHIS p.o. PAA PAO PARP PVM PVO PVC PV[

Narodnoosloboditelen mladinski sojuz na Makedonija narodnoosloboditelen odbor narodnoosloboditelen partizanski odred Narodnoosloboditelni partizanski odredi na Jugoslavija Narodnoosloboditelni partizanski odredi na Makedonija Narodnooslobodila~ki rat (Narodnoosloboditelna vojna) Narodnoosloboditelna udarna [brigada] Narodnoosloboditelna udarna brigada Narodnoosloboditelen front Narodnoosloboditelen front na Makedonija Narodna Republika Bugarija Narodna Republika Makedonija Narodna rabotni~ka parija na Jugoslavija Narodno sobranie na SR Makedonija Nacionalna i univerzitetska biblioteka „Sv. Kliment Ohridski“, Skopje nuklearen Narodna federativna partija OdeskaÔ gosudarstvennaÔ nau~naÔ biblioteka im. Gorkogo, Odesa (Odeska dr`avna nau~na biblioteka „Gorki“) oddelenie (bolni~ko) operativna zona Oddelenie za za{tita na narodot okoliski komitet; oblasten komitet okolu Mladinska komunisti~ka organizacija na Grcija oktomvri Rafinerija vo Skopje Obedineta makedonska organizacija Obedinetite Nacii Osloboditelna nacionalna armija Okoliski narodnoosloboditelen odbor operativno-nastavna rabota Osnovna organizacija na zdru`en trud Organizacija na Obedinetite Nacii okoliski/op{tinski revolucioneren komitet otorinolaringologija osnovno u~ili{te Organsko-hemiska industrija & Skopje partizanski odred protivavionska artilerija Segr~ka osloboditelna organizacija Proces za planirawe i pregled na programata „Partnerstvo za mir“ Privremena vlada na Makedonija Protivvozdu{na odbrana polivinil-hlorid Pokrainski voen {tab

PV[M PDVG PEEA PEES PEN PK pl. PMF PNS PO POJ polk. POM pom. POS postdipl. po~. pr. n.e. prof. PS MLD psevd. PTT R r. RA rakov. RAN RB RG/RGr RGB RGO RGF RDG red. REK rep. R@ RZZZ RZT RK RM RNB RNB RO ROZT RPC RS RSVR RSIZ

Pokrainski voen {tab za Makedonija Privremena demokratska vlada na Grcija Politi~ki komitet za nacionalno osloboduvawe prenosni elektroenergetski sistemi Poets, Essayists, Novelists (Me|unarodna asocijacija na kni`evnicite) Pokrainski komitet planina Prirodno-matemati~ki fakultet Privremeno narodno sobranie partizanski odred Partizanski odredi na Jugoslavija polkovnik Partizanski odredi na Makedonija pomo{nik Partizanski odredi na Srbija postdiplomski po~etok pred novata era profesor Pedijatriska sekcija pri MLD psevdonim Po{ta-telegraf-telefon Republika reka Republika Albanija rakovoditel Ruska akademija na naukite Republika Bugarija Republika Grcija RuskaÔ gosudarstvennaÔ biblioteka (Ruska dr`avna biblioteka), Moskva Rabotna grade`na organizacija Rudarsko-geolo{ki fakultet rendgen redoven rudarsko-energetski kombinat republi~ki Rudnici i `elezarnica Republi~ki zavod za zdravstvena za{tita Republi~ki zavod za transfuziologija Reonski komitet Republika Makedonija Ratnici za napred†k na b†lgarçinata (Borci za napredok na bugar{tinata) RuskaÔ nacionalÏnaÔ biblioteka (Ruska nacionalna biblioteka), S. Peterburg Rabotna organizacija Rabotna organizacija na zdru`en trud Ruska pravoslavna crkva Republi~ko sobranie; Republika Srbija Republi~ki sekretarijat za vnatre{ni raboti Republi~ka samoupravna interesna zaednica

XXI

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

RSl RF RFr RH

Republika Slovenija Ruska Federacija Republika Francija Republika Hrvatska

S s. SAD SADJ

sever selo, sekunda Soedineti Amerikanski Dr`avi Sojuz na arheolo{kite dru{tva na Jugoslavija Sojuz na arhitektite na Makedonija Srpska akademija nauka i umetnosti Savez bankarskih, osiguravaju¢ih, trgova~kih i industriskih ~inovnika (Sojuz na bankarskite, osiguritelnite, trgovskite i industriskite ~inovnici) Sveti sveti; sveska Stru{ki ve~eri na poezijata Sekretarijat za vnatre{ni raboti sredna godi{na temperatura Stranka na demokratskata akcija Sojuz na dru{tvata na istori~arite na Jugoslavija Sojuz na dru{tvata na istori~arite na Republika Makedonija Sojuz na dru{tvata na matemati~arite (na Makedonija) Sojuz na dru{tvata na matemati~arite i informati~arite (na Makedonija) severen sekundaren septemvri Savez `idovskih omladinskih udru`ewa (Sojuz na evrejskite mladinski zdru`enija) severozapad Sojuz na zdru`enijata na borcite Sojuz na zdru`enijata na borcite od Narodnoosloboditelnata vojna Svetska zdravstvena organizacija severoistok Me|unaroden komitet za golemi elektri~ni sistemi (CIGRÉ – Conference international des grands réseaux électriques) Samoupravna interesna zaednica Voenorazuznava~ka slu`ba na Italija Sojuz na istori~arite na Makedonija Sojuzen izvr{en sovet / Savezno izvr{no ve¢e sportski klub Skopska armiska oblast Sojuz na komunistite na Jugoslavija Sojuz na komunistite na Makedonija Savez komunisti~ke omladine Jugoslavije (Sojuz na komunisti~kata mladina na Jugoslavija) Sojuz na makedonskite dru{tva Svetska meteorolo{ka organizacija sreden napon, srednonaponski sanitetska slu`ba

SAM SANU SBOTI^

Sv. sv. SVP SVR SGT SDA SDIJ SDIRM SDM SDMI sev. sek. sept. S@OU

SZ SZB SZBNOV SZO SI SIGRE

SIZ SIM SIRM SIS/SIV SK SkAO SKJ SKM SKOJ

SMD SMO SN Sn. sl. XXII

SND SNOV

SNOF

SOE

SOFA sp. SPb SPbSBD spec. SR Germanija Srb. sred. SRJ SRM SRNAO SRPJ

SSZ SSI SSJ SSNO SSRNJ SSRNM SSSR st. e. (s. e.) st. st. St. f. SFRJ SHS

t/~ / t/h TAM TANJUG

Skopsko nau~no dru{tvo Slavjanomakedonska nacionalnoosloboditelna vojska (vo Egejskiot del na Makedonija) Slavjanomakedonski nacionalnoosloboditelen front (vo Egejskiot del na Makedonija) Slu`ba za specijalni operacii na Velika Britanija (SOE – Special Operations Executive) Dogovor za statusot na silite spisanie Sankt-Peterburg, S.-Peterburg S.-Peterbur{ko slovensko blagotvorno dru{tvo specijalist Sojuzna Republika Germanija Srbija sredina Sojuzna Republika Jugoslavija Socijalisti~ka Republika Makedonija Srpska nacionalna omladina (Srpska nacionalna mladina) Socijalisti~ka (socijaldemokratska) rabotni~ka partija na Jugoslavijakomunisti sever-severozapad sever-severoistok Sojuz na sindikatite na Jugoslavija Sojuzen sekretarijat za narodna odbrana Socijalisti~ki sojuz na rabotniot narod na Jugoslavija Socijalisti~ki sojuz na rabotniot narod na Makedonija Sojuz na Sovetskite Socijalisti~ki Republiki stara era star stil Stomatolo{ki fakultet Socijalisti~ka Federativna Republika Jugoslavija Kraqevina Srba, Hrvata i Slovenaca (Kralstvo na Srbite, Hrvatite i Slovencite)

toni na ~as Telegrafna agencija na Makedonija Telegrafska agencija na Nova Jugoslavija TBI terminalna bubre`na insuficiencija TBC tuberkuloza TVN tehnika na visok napon TE termoelektrana Teh. fak. Tehni~ki fakultet tehn. tehni~ki Tehn.-met. fak. Tehnolo{ko-metalur{ki fakultet TEC termoelektrocentrala TM „Trudova MakedoniÔ“, mese~en organ na MNS vo SAD TMOK Taen makedonsko-odrinski kru`ok (vo Rusija)

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

TMORO TNG TO TOMO transf. ts TS tur. TF TC UDB UIA UIC UKIM univ. UNIKOMB UNPREDEP UNPROFOR UO URS URSS

USAOJ

UHF UCMN UCMTN

Fak. za mat. Farm. f. FAS FVM FDU fev. fenik. FECC FIDE FILA

Tajna makedonsko-odrinska revolucionerna organizacija te~en naften gas Teritorijalna odbrana Tajna makedonska osloboditelna organizacija transformator tesni socijalisti transformatorska stanica turski Tehni~ki fakultet termocentrala Uprava za dr`avna bezbednost Me|unarodna unija na arhitektite Me|unarodna unija na `eleznicite Univerzitet „Sv. Kiril i Metodij“, Skopje univerzitet, univerzitetski Partija za na cionalno obe di nu vawe na Albancite United Nations Preventive Deployment [Force] United Nations Protection Force Upraven odbor Ujediweni radni~ki sindikat (Obedinet rabotni~ki sindikat) Ujediweni radni~ki savez sindikata (Obedinet rabotni~ki sojuz na sindikatite) Ujediweni savez antifa{isti~ke omladine Jugoslavije (Obedinet sojuz na antifa{isti~kata mladina na Jugoslavija) frekvencija na ultrakratki branovi Univerzitetski centar za medicinski nauki Univerzitetski centar za matemati~ko-tehni~ki nauki Fakultet za matematika Farmacevtski fakultet Fabrika za avtobusi – Skopje Fakultet za veterinarna medicina Fakultet za dramski umetnosti fevruari fenikiski Zdru`enie na evropskite karnevalski gradovi Federation Internationale des Echecs (Me|unarodna {ahovska federacija) Fédération Internationale des Luttes Associées (Me|unarodna bora~ka federacija)

Filoz. fak. FISOM FK FMR FNRJ FOD FON FTU FF ha HAZU

HBI HBC HD HE HEK HEMTEKS HEO HEC HE~ HZ HI HMS HOBB hon. Hrv. HS HC CANU CVZU CDA CK i CP CK CNS CSO

Filozofski fakultet Fiskulturen sojuz na Makedonija fudbalski klub fizikalna medicina i rehabilitacija Federativna Narodna Republika Jugoslavija Fabrika za oprema i delovi Fakultet za op{testveni nauki Fakultet za turizam i ugostitelstvo Filozofski fakultet hektari Hrvatska akademija znanosti i umjetnosti (Hrvatska akademija na naukite i umetnostite) hroni~na bubre`na insuficiencija Hristijanska baptisti~ka crkva hemodijaliza hidroelektrana hidroelektro kombinat Hemisko-tekstilna industrija – Skopje higiensko-epidemiolo{ki odred hidroelektrocentrala higiensko-epidemiolo{ka ~eta Higienski zavod Higienski institut hidromeliorativen sistem hroni~na opstruktivna belodrobna bolest honoraren Hrvatska hidrosistem hidrocentrala Crnogorska akademija nauka i umetnosti Centar za voeno zdravstvena ustanova na ARM (Armija na RM) – (VB – Skopje) Centralen dr`aven arhiv, Sofija Crven krst i Crvena polumese~ina Centralen komitet Crkovno-naroden sobor Centar za sredno obrazovanie

~ ^SSR

~asot ^ehoslova~ka Socijalisti~ka Republika

[RA [um. fak.

[panska republikanska armija [umarski fakultet

XXIII

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

b) latini~ni Ag Ah AIESEE As Au BHWR Bi Cd CIGRÉ CIHA CNC Cu DAAD DIN DTM EDF EFMA/WHO ERA/EDTA ERCP ESAO EU-COST

Fe FISP

srebro amper-~asovi Association Internationale d’ Etudes du Sud-Est European, Paris arsen zlato Boiling heavy water reactor (reaktor za zagreana te{ka voda) bizmut kadmium International Council on Large Electric Systems Internacionalen komitet za istorija na umetnostite Computer numerical control (kompjuterska numeri~ka kontrola) bakar Deutscher Akademischer Austausch Dienst (DAAD – Germanski servis za akademska razmena) Deutsches Institut für Normung (DIN – Germanski institut za normirawe) Digital Terrain Model (DTM – Digitalen model na terenot) Électricité de France (Elektrostopanstvo na Francija) Evropski forum na lekarskite asocijacii pri SZO European Renal Association/ European Dialysis and Transplant Association Endoskopska retrogradna holangio-pankreatografija European Society for Artificial Organs European Cooperation in the Field of Scientific and Tehnical Reserch (Evropska sorabotka na poleto na naukite i tehni~kite istra`uvawa) `elezo Fédération Internationale des Sociétés de Philosophie (FISP – Me|unarodna federacija na filozofskite dru{tva)

INALCO

IVF

Institut National des Langues et Civilisations Oriental, Paris (Nacionalen institut za orientalni jazici i civilizacii, Pariz) International Society for Artificial Organs International Society of Nephrology International Organization for Standardization (Me|unarodna organizacija za standardizacija) in vitro fertilizacija

kV kWh/g

kilovolti kilovat-~asovi godi{no

mk MKS

makedonski doseg na Internet Metre-kilogram-second system (MKS – metar-kilogram-sekunda sistem) molibden megavolt-amperi megavati

ISAO ISN ISO

Mo MVA MW Ni NIH NUK

OSS

Office of Strategic Services (Kancelarija za specijalni slu`bi na SAD)

p. Pb Pd PHWR

page (stranica) olovo paladium pressurised heavy water reactor (reaktor za te{ka voda pod pritisok) platina

Pt Sb Se SEEFMA

antimon selen Forum na nacionalni lekarski asocijacii od Jugoisto~na Evropa

Tl

talium

UIAS

Internacionalen komitet za slovenska arhelogija United Nations Disaster Relief Organization (UNDRO – Organizacija na ON za pomo{ pri katastrofi) United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization (UNESKO – Organizacija na ON za obrazovanie, nauka i kultura) United Nations Industrial Development Organization (UNIDO – Organizacija za industriski razvoj na ON)

UNDRO Ga GAME GCI Ge GWh/g. IAEA IEEE IFAC IFTOMM

In XXIV

galium Globalna organizacija za medicinska edukacija Getty Conservation Institute (GCI – Geti institut za konzervacija) germanium Gigavat ~asovi godi{no International Atomic Energy Agency (Me|unarodna agencija za atomska energija) Insitute of Electrical and Electronics Engineers International Federation of Automatic Control (IFAC – Me|unarodna federacija za avtomatsko upravuvawe) International Federation for the Theory of Machines and Mechanisms (IFTOMM – Me|unarodna federacija za teorijata na ma{inite i mehanizmite) indium

nikel Nacinalen institut za zdravje vo Betedza (SAD) Narodna in univerzitetna knji`nica (Narodna i univerzitetska biblioteka), Qubqana

UNESCO

UNIDO

Vol.

volume (tom)

WAA WIZO WMA WVA

World Apheresis Association Woman’s International Zionist Organization (Svetska organizacija na cionisti~kite `eni) Svetska lekarska asocijacija World Veterinary Association

Zn

cink

A A, a – prvata bukva vo azbukata, so brojna vrednost eden. Vo kirilicata od gr~. alfa < vertikalno svrten alep od feni~. azbuka so zna~ewe „bikovska glava“, simbol na egip. bog Apis, personificiran vo sv. Bik od Memfis. Vo glagolicata ima forma na krst, so koj zapo~nuva sekoja rabota na hristijaninot (v. glagolica, pismo). P. Hr. Il.

uloga u elektrotehnici“ (1973) i doktoriral na tema „Storniranje i neutraliziranje elektrostati~nog naboja u tankim izolacionim filmovima“ (1977) na Elektrotehni~kiot fakultet vo Zagreb. Prvin bil izbran za docent (1973), potoa za vonreden (1979) i redoven profesor (1985) po predmetot elektromagnetika na Tehni~kiot i na Elektrotehni~kiot fakultet i dekan na Tehni~kiot fakultet vo Pri{tina (1979‡1981). Bil viziting-profesor na Akademijata na naukite vo NR Kina (1981), na Univerzitetot Vest Virxinija (1981/1982), na Univerzitetot vo Tirana i na Univerzitetot Iaþi vo Romanija. Bil pretsedatel na Odborot za nau~noistra`uva~ka rabota vo Institutot „Inkos“ na Elektrostopanstvoto na Kosovo, potpretsedatel na Odborot za nau~noistra`uva~ka rabota YU-

Aba

ABA ‡ `enska volnena potko{ula, bez rakavi, sostaven del na mariovskata `enska narodna nosija, izrabotena od samopredeno volneno platno, nare~eno „aba“, po koe i go dobila imeto. J. R.-P. ABA, Jisrael (XVII v.) – rabin vo Skopje. Slu`el vo sinagogata „Bet Jakov# (1617). Poteknuval od semejstvo so golema rabinska tradicija. Vo istiot period se spomnuva kako rabin i negoviot sin [lomo ben Aharon Abajov. LIT.: Zeni Lebl, Plima i slom iz istorije Jevreja Vardarske Makedonije, Gornji Milanovac, 1990. J. Nam.

ABAZI, Alajdin (Tetovo, 1. XI 1942) ‡ elektroin`ener, univ. profesor, ~len na MANU. Osnovno u~ili{te i gimnazija zavr{il vo rodniot grad, a potoa diplomiral na Elektrotehni~kiot fakultet vo Zagreb (1965). Prvin bil pripravnik vo fabrikata „Jugohrom“ vo Tetovo (1965) i in`ener za razvoj vo Elektrostopanstvo na Makedonija (1966‡ 1969). Bil izbran za asistent na Tehni~kiot fakultet vo Pri{tina. Magistriral so trudot „Novi izolacioni materijali i njihova

Alajdin Abazi

USA i ~len na Odborot za razvoj na Elektrostopanstvo na Jugoslavija. Po prestojot vo SAD (1992‡ 1993) za realizacija na proekti finansirani od DOE–USA, se vratil vo RM. Prvin bil nazna~en za direktor na Fondacijata na Univerzitetot na Jugoisto~na Evropa (2001), a potoa bil izbran za prv rektor na ovoj univerzitet vo Tetovo i pretsedatel na Interuniverzitetskata konferencija na RM. Kako avtor i koavtor objavil nad 40 nau~ni i stru~ni trudovi vo zemjata i vo stranstvo za novite izolacioni materijali i elektrotehni~ki konstrukcii, razvojot i primenata na aplikativnite elektrostati~ni sistemi, tenkite polimerni filmovi,

presmetuvaweto i mereweto na elektri~nite veli~ini i dr. Koavtor e i na nekolku univerzitetski u~ebnici. Izbran e za ~len na MANU (2006). BIBL.: Merewe i snimawe stati~kog elektriciteta metodom probe, Savetovawe o za{titi od stati~kog elektriciteta, III, Beograd, 1978; Dobivawe elektriciteta elektronskim bombardovawem, na istoto mesto; Analitical and Numerical Capacitance, Proceedings of IMECO VIII, Moskva, 1979; Upravljana eliminacija elektrostati~kog naboja, „Za{tita“, br. 1, Sarajevo, 1979; Nelinearni efekti kod sfere i rotacionog elipsoida u homogenom i elektrostati~kom polju, „ETAN“, Maribor, 1979; Kontrolisana eliminacija stati~kog naelektrisawa, SMEITJ-GES 80, Dowi Milanovac, 1980. LIT.: Prof. d-r Alajdin Abazi, „Bilten“, Petnaesetto izborno sobranie. Predlozi na kandidati za izbor na redovni ~lenovi na MANU podneseni od tri ~lena na Akademijata, od nastavno-nau~ni soveti na visokoobrazovni ustanovi, od soveti na nau~ni ustanovi i od sobranija na nau~ni i umetni~ki zdru`enija, I tom, prv del, Skopje, fevruari 2006, 223–244. S. Ml.

ABAZI, Nexat (Abazi Nexhat) (s. Kolibari, Ki~evsko, 1948) – pedagog i univ. profesor. Osnovno i sredno u~ili{te zavr{il vo Ki~evo, u~itelska {kola vo Skopje i Filozofski fakultet (Grupa za pedagogija) vo Pri{tina. Magistriral na tema „Razvojot na albanskite u~ili{ta vo Makedonija (1945–1958)# na Pri{tinskiot univerzitet, a doktoriral na Univerzitetot vo Tirana na tema „Razvojot na obrazovanieto, u~ili{tata i pedago{koto mislewe na Albancite vo Republika Makedonija (1830–1912)#. Rabotel kako u~itel, nastavnik vo gimnazija i kako sovetnik vo Pedago{kiot zavod vo Skopje. Sega e profesor po pedagogija na Tetovskiot dr`aven univerzitet. Pokraj nastavno-pedago{kata dejnost, objavil pove}e od 100 nau~ni trudovi od oblasta na pedagogijata. A. P.

ABAZI, Refet (Tetovo, 17. I 1964) – akter i pedagog. Diplomiral na Fakultetot za dramski umetnosti (1989). ^len na Albanskata drama (1989-1999). Od 1999 g. docent na FDU vo Skopje, kade {to ja vodi klasata akteri na albanski jazik. Ulogi: Ekart (†Ba1

A

ABAJOV

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Institutot za nacionalna istorija. Literaturnata rabota vo tatkovinata ja zapo~nuva so raskazot †Dvajcata drugari#, {to e objaven vo zbornikot †Ilinden# (Skopje, 1948). Vo 1972 g. se objaveni negovite †Izbrani dela# vo ~etiri toma. Vo site negovi dela temite i fenomenite na istorijata imaat istaknato mesto i so pravo se smeta za istoriski beletrist. Refet Abazi

al#); Edgar (†Kral Lir#); Mark Alen (†Koskite {to doa|aat docna#); Osip (†Platonov#); Kirilov (†Demoni#); Ahmet Nuredin (†Dervi{ot i smrtta#) i dr. R. St. ABAJOV, Aharon (XVI v.) – rabin vo Skopje. Vo 70-tite godini od XVI v. slu`el vo sinagogata „Bet Jakov#. Pri donesuvaweto re{enija vo rabinskiot sud aktivno sorabotuval so pro~ueniot solunski rabin [muel de Medina. Vo 1596 g., vo Solun ja objavil knigata „[emen ha-mor#.

DELA: Izgrev (raskazi, 1950), Epopeja na no`ot (raskazi, 1951), Posledna sredba (raskazi, 1953), Aramisko gnezdo (roman, 1954), Pustina (roman, 1961), Raskazi (1962), Balkanskite vojni i Makedonija (monografija, 1972). LIT.: Miodrag Drugovac, Istorija na makedonskata kni`evnost XX vek (1990); Venko Andonovski, Strukturata na makedonskiot realisti~en roman (1997); Hristo Georgievski, Makedonskiot roman 1952-2000 (2002). V. M.-^.

LIT.: P. Ta{kov, Istori® na na{eto zanaet~iŸstvo po Osvobo`denieto ni, SofiÔ 1922; St. Hinkov, ZanaÔt~iŸstvoto v B†lgari®, SofiÔ 1926. S. Ml.

LIT.: Zeni Lebl, Plima i slom iz istorije Jevreja Vardarske Makedonije, Gornji Milanovac, 1990; EvreŸski izvori za obçestveno–ikonomi~eskoto razvitie na Balkanskite zemi prez XVI vek, I, SofiÔ, 1958. J. Nam. Sowa Abaxieva

\or|i Abaxiev

ABAXIEV, \or|i (Dojran, 7. X 1910 – Skopje, 2. VIII 1963) – raska`uva~, romansier, istoriograf, publicist i scenarist. Od pettata godina na `ivotot emigrant vo Sofija. Sredno obrazovanie zavr{uva vo Gorna Xumaja (Blagoevgrad). Studira na Pravniot fakultet vo Sofija, kade {to zema aktivno u~estvo vo organizaciite na progresivnata makedonska emigracija vo Bugarija. ^len e na Makedonskiot literaturen kru`ok (1938–1942) i na Makedonskiot literaturen kru`ok †Nikola Vapcarov# (1946–1947). Negovite prvi umetni~ki crtici, reporta`i i raskazi se pomesteni vo knigite †Posledna sredba# i †Trud i lu|e# (Sofija, 1936). Vo 1948 godina se vra}a vo Makedonija, kade {to vo Skopje e eden od osnova~ite, v.d. zamenik-direktor i eden od najaktivnite sorabotnici na 2

tvoto, a poseben zamav zelo po voveduvaweto na redovnata turska armija (1826), bidej}i voenite uniformi bile izrabotuvani od aba. Makedonskata aba bila izvozuvana i na pazarite vo drugite balkanski zemji, a preku Carigrad i vo Mala Azija (posebno vo Anadolija), pa i vo Afrika (Aleksandrija) i Indija. Vo tretata i ~etvrtata decenija na XIX v. se pojavile i prvite manufakturni rabotilnici za aba. Me|utoa, vo poslednite decenii na vekot, so konkurentskata pojava na {ajacite i suknata od zapadnite zemji i zapostavuvaweto na narodnata za smetka na evropskata moderna obleka, zapo~nalo naglo opa|awe na abaxistvoto. Takvi zanaet~ii ve}e nema. Abaxiskata tradicija e zadr`ana vo prezimiwata na nekoi semejstva.

ABAXIEVA-DIMITROVA, Sowa (Sofija, 20. V 1941) – istori~arka na umetnosta, zna~ajna za istra`uvaweto i afirmacijata na makedonskata likovna umetnost i na me|unaroden plan. Diplomirala na Filozofskiot fakultet vo Skopje (1965). Bila kustos i direktor na Muzejot na sovremenata umetnost, Skopje. Avtor e na 15 monografii, na pove}e od 300 izlo`bi (Antologija na makedonskata likovna umetnost 1984– 1994, Bienale vo Venecija, Zra~ewa) i na knigi (Dlaboko di{ewe, 2002; Ideja-teka, 2003; Kontinuitet, 2004). Taa e osnova~ i urednik na sp. „Golemoto staklo#. Objavuva kritiki i teoriski napisi {to se odlikuvaat so su{tinski odrednici za sovremenata likovna umetnost, so akcent vrz zna~enskite i aksiolo{kite funkcii na umetni~kite pojavi. M. B.-P. ABAXISTVO (tur. abacilik, od ar.) ‡ zanaet za proizvodstvo na aba, debela volnena tkaenina od koja se izrabotuvala glavno ma{ka obleka. Vo Makedonija bilo osobeno razvieno kon krajot na XVIII i vo po~etokot na XIX v., kako edna od najzna~ajnite dejnosti na makedonskoto zanaet~istvo. Negoviot razvitok bil tesno povrzan so razvitokot na sto~ars-

ABDERMANOV, Kosta (s. Patele, Lerinsko, Egejskiot del na Makedonija, 15. H 1927) – akademski vajar. Zavr{il Akademija za likovni umetnosti vo Belgrad (1954). ^len e na DLUM. Izlagal na pove}e grupni i revijalni izlo`bi. Avtor e na nekolku bisti na narodni heroi i prvoborci i koavtor na Spomenikot na padnatite borci vo s. Bogomila. S. Ml.

Faik Abdi

ABDI, Faik (Skopje, 2. III 1937) – stopanstvenik i politi~ki deec. Zavr{il sredno obrazovanie, a potoa rabotel kako sovetnik vo sektorot za ekonomika i plan vo Fabrikata za hartija „Komuna# vo Skopje. Bil odbornik vo Sobranieto na Skopje i pratenik vo Sobranieto na SRM (1969–1974) i na RM (1990–1994). Pove}e godini bil pretsedatel na KUD †Pralipe# vo Skopje i na Partijata za celosna emancipacija na Romite vo Makedonija (PCERM). S. Ml. ABDUL AZIS (Istanbul, 9. II 1830 – Istanbul, 4. VI 1876) – trieset i vtori osmanliski sultan, koj vladeel i vo Makedonija (27. V 1861

ABDURAMANOV

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

porazite vo vojnite so Rusija i Avstrija. LIT.: A. D. Alderson, Osmanl` hanedan`n`n yap`s`, Istanbul, 1998. J. Jan.

Sultanot Abdul Azis

– 1. VII 1876). Gi prodol`il reformite vo Imperijata, zemal golemi zaemi i daval koncesii za izgradba na `elezni~ki linii. Vo negovo vreme, do vostanijata vo evropskite vladenija: vo Bosna i Hercegovina (1875), Aprilskoto vostanie vo Bugarija (1876) i Razlove~koto vo Makedonija (1876), eskalirala Isto~nata kriza, a sultanot bil prinuden da abdicira. LIT.: E. Z. Karal, Osmanl` tarihi, VII. Cilt, Islahat ferman` devri (1861-1876), Ankara, 1995; H.-J. Kornrumpf, Biographisches Lexikon zur Geschichte Südosteuropas, Südosteuropaische Arbeiten,75/Li ef. 1., Münhen, 1972. J. Jan.

Sultanot Abdul Mexid I

ABDUL MEXID I (Istanbul, 23. IV 1823 – Istanbul, 25. VI 1861) – trieset i prvi osmanliski sultan, poznat kako „Gazi#. Vladeel i vo Makedonija (3. VII 1839 – 25. V 1861). Go izdal pro~ueniot dr`avno-praven akt Hati{erif (3. XI 1839), nare~en u{te i \ulhanski hati{erif, so koj dr`avata im gi garantirala imotot i slobodata na site podanici. So noviot hati{erif, t.n. Hatihumajun (18. II 1856), im bile zgolemeni pravata na hristijanite vo Imperijata. LIT.: H. Ganem, Etudes d’ histoire orientale les sultans ottomans, t. II, Paris, 1902; H.-J. Kornrumpf, Biographisches Lexikon zur Geschichte Südosteuropas, Südosteuropaische Arbeiten, 75/ Lief. 1, München, 1972. J. Jan.

ABDUL HAMID I (Istanbul, 20. III 1725 – Istanbul, 17. IV 1789) – dvaeset i sedmi osmanliski sultan {to vladeel i vo Makedonija (21. I 1774 – 7. IV 1789). Pred i za vreme na negovoto vladeewe osmanliskata dr`ava bila vo vnatre{na kriza, prodlabo~ena so

A

Magistriral na tema „Pre{evo vo NOB 1941‡1945# (1977), a doktoriral za „Polo`bata na rabotni~kata klasa na Kosovo me|u dvete svetski vojni (1919-1941)# (1982) na Filozofskiot fakultet vo Pri{tina. Do doktoriraweto bil u~itel, nastavnik, profesor i novinar vo Kumanovo i vo Skopje, a potoa nau~en i vi{ nau~en sorabotnik vo Institutot za istorija na Kosovo vo Pri{tina (1978‡1991), vi{ nau~en sorabotnik i nau~en sovetnik

Sultanot Abdul Hamid II

ABDUL HAMID II (Istanbul, 21. IX 1842 – Istanbul, 10. II 1918) – trieset i treti osmanliski sultan, {to vladeel (31. VIII 1876 – 27. IV 1909) i vo Makedonija. Na po~etokot od vladeeweto go izdal prviot osmanliski ustav (23. XII 1876), formiral dvodomen parlament i vovel reformi vo polza na hristijanskite podanici. Krizata kulminirala so vojnata so Rusija, zavr{ila so preliminarniot Sanstefanski (3. III 1878) i so Berlinskiot dogovor (13. VII 1878). Vladeel apsolutisti~ki, go vovel t.n. „re`im na zulumot#. Od sovremenicite bil nare~en „Krvav sultan#. Od vlast bil simnat vo 1909 g., vo vremeto na Mladoturskata revolucija. LIT.: A. N. Baykal, Gwnw Kurtarma Sana` II Abdwlhamid’in yqneticilik s`rlar`, Istanbul, 1999; H. W. Duda, Biographisches Lexikon zur Geschichte Südosteuropas, „Südosteuropaische Arbeiten#, 75 Lief. 1., München, 1972. J. Jan.

ABDULAH, Avni (Avni Abdullah) (Uro{evac, 1948) – raska`uva~, eseist, preveduva~ (od turski). Diplomiral na Pedago{kata akademija vo Skopje. Novinar vo Redakcijata „Birlik# pri NIP „Nova Makedonija# vo Skopje, bil lektor, novinar i kratko vreme urednik na sp. „Sesler#. Literaturnite trudovi mu se objaveni vo vesnikot „Birlik# i „Tan#, vo detskite spisanija „Tomurxuk#, „Sevin~#, „Ku{#, „Sesler# i „^evren#. Avtor e na zbirkite raskazi „Patot kon vojnata# (1976), „Maj~ino srce# (1977), „Toj e najubav den# (1986) i „No} so mese~ina# (1992). ^len e na DPM od 1988 g. A. Ago ABDULI, Ramiz M. (Ramiz M. Abdyli) (s. Lojane, Kumanovsko, 1. II 1944) ‡ istori~ar, redoven profesor na Dr`avniot univerzitet vo Tetovo. Osnovno u~ili{te zavr{il vo rodnoto selo, U~itelska {kola vo Skopje i diplomiral na Filozofskiot fakultet (Grupa istorija) vo Skopje (1969).

Ramiz Abduli

(1999) vo Oddelenieto za periodot me|u dvete svetski vojni na Institutot za nacionalna istorija vo Skopje (1. II 1994 ‡ 2006). Izvesno vreme be{e rektor na neregistriraniot albanski univerzitet vo Mala Re~ica. BIBL.: Bajram Shabani, „Flaka e Vëllazërimit#, Shkup, 1976; Gjedja dhe pozita e klases punëtore nÒ Kosovë (1918-1941), Instituti i Historisë, Prishtinë 1988; Zef Lush Marku, †Rilindja#, Prishtinë, 1988; Albanskoto osloboditelno dvi`ewe 1908-1912, INI, Skopje, 2003; Lëvizja Kombëtare Shgiptare 1911‡1912, Instituti i Historisë, Prishtinë, 2004. LIT.: 50 godini Institut za nacionalna istorija 1948‡1998, Skopje, 1998, 130131. S. Ml.

ABDURAMANI, Adem (psevdonim: Adem Gajtani) (Poduevo, Kosovo, SR Jugoslavija, 21. VII 1935 ‡ Skopje, 19. III 1982) ‡ poet, novinar i preveduva~. V. Gajtani, Adem. S. Ml.

Dino Abduramanov

ABDURAMANOV, Dino Kqusev (Dine Dirman~ov) (s. Patele, Lerinsko, vtora polovina na XIX v. ‡ s. P’tele, 2. VI 1902) ‡ komita na TMORO i naroden junak. Kako 3

A

ABDURAHMAN-ABDU[

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

~len na TMORO od 1896 g., bil vo ilegalstvo, a od 1901 g. komita vo ~etata na vojvodata Marko Lerinski (G. I. Georgiev). Pri prestoj vo svojot dom, bil opkolen od osmanliskata vojska i ba{ibozuk. Vo bezizleznata polo`ba, prvin gi ubil svoite najbliski, a potoa samoubistveno so sabja se vturnal kon naso~enite pu{ki i bajoneti. Opean e vo nekolku narodni pesni. LIT.: Makedonski vozro`denci i revolucioneri, Album, Skopje, 1950, 73; Trpko Bicevski, Makedonski narodni pesni od Vodensko, Skopje, 1989, 186; Marko Kitevski, Makedonski borbeni narodni pesni. Antologija po povod 60 godini od ASNOM, Skopje, 2004, 197-198 i 315. S. Ml.

ABDURAHMAN-ABDU[, Husein (Skopje, 2. II 1921 ‡ Skopje, 4. XI 2001) ‡ diplomec na prvata generacija na Dr`avnata teatarska {kola, dramski re`iser i akter, osnova~ i prv direktor na Teatarot na narodnostite vo Skopje. U~esnik vo NOB od 1941 g., borec vo Prviot partizanski odred. Osuden na smrt, a Osloboduvaweto go zateknuva vo }elijata na smrtta. Pozna~ajni re`ii: †Somnitelno lice#; †@enidba#; †Ko{tana#; †So sila lekar#; †@or` Danden#; †Pokondirena tikva#; †Ne se `enam za pari#. R. St. ABDURAHMAN-PA[A (vtora polovina na XVIII v. ‡ Carigrad, 1843) ‡ osmanliski feudalec od albansko poteklo {to go upravuval Tetovskiot pa{alak. Bil sin na Rexep-pa{a Tetovski i Miljana od Gnilane. Zaedno so bra}ata, upravuval i so po{irokata oblast od Prizren do [tip. Za li~na za{tita ja dogradil tvrdinata na ridot Bal-Tepe nad Tetovo (1843). Poradi u~estvoto vo albanskoto buntovni~ko dvi`ewe, bil povikan na odgovornost vo prestolninata i poguben zaedno so dvajcata bra}a. LIT.: G. Toskov, Tetovskite pa{i, „Sbornik na narodni umotvorenix, nauka i kni`nina#, XI, Sofix, 1894; Aleksandar Matkovski, Otporot vo Makedonija vo vremeto na turskoto vladeewe, tom IV. Buni i vostanija, „Misla#, Skopje, 1983. S. Ml.

ABEDINOSKI, Mustafa (s. Zagra~ani, Ohridsko, 1922) ‡ rabotnik, prvoborec i politi~ki deec. Bil u~esnik vo NOB (od 1942). Po Osloboduvaweto bil sekretar, potoa pretsedatel na Op{tinskiot naroden odbor vo rodnoto selo, pretsedatel na Okoliskata kontrolna komisija vo Ohrid i naroden pratenik vo Sobranieto na NRM (1957). S. Ml. ABECEDAR (ABECEDAR) – bukvar na makedonski jazik za makedonskoto nacionalno malcinstvo 4

†Abecedar# - makedonski bukvar otpe~aten vo Atina (1925) i novoto izdanie vo Solun (2007)

vo Grcija, podgotven od specijalna komisija na gr~kata vlada (Papazahariu, Sijakcis i Lazaru), pod me|unaroden pritisok i pokrovitelstvo na Dru{tvoto na narodite vo @eneva, otpe~aten vo Atina vo 1925 g. na prilepskobitolsko-lerinski naroden govor so specijalno prisposobena latini~na azbuka i so naglaseno fonetski pravopis. Prv makedonski u~ebnik objaven od edna legalna vlada. Poradi reakciite od Sofija i od Belgrad, vedna{ e i povle~en od upotreba vo predvidenite u~ili{ta vo Egejskiot del na Makedonija. Fototipno objaven vo Skopje (1985) i preobjaven vo Solun (so pridru`ni tekstovi na gr~ki, angliski i makedonski jazik) pod naslov „Abecedar - Bukvar - Anagnwstiko# (2006). Azbukata vo Abecedar-ot ima 29 bukvi, pri {to afrikatite y x se pi{uvaat kako diftonzi dz d` (dzid, d`am), a ~ { ` se predavaat so hrvatsko-~e{kite ~, {, ` (~a{a, `ena), dodeka za temniot poluglasnik (Í) pred slogovnoto r (r) e upotrebena romanskata grafema î (kîrpata). Makedonskite palatali } | q w se gradat so pomo{ta na j ili ü (kukja / küti, Gjorce, lüljam, sirenje). Akcentot e obele`en na tretiot slog od krajot na zborot ili na akcentskata celost, a ~lenot e troen (-ot, -ov, -on).

za Makedonija, Kosovo, Sanxak i Crna Gora. Po Osloboduvaweto bil ~len i pretsedatel na Ulek Mexlijata za SRM (1945-1954), a potoa pretsedatel na Stare{instvoto na IVZ na SRM i pretsedatel na Vrhovniot sobor na IVZ S. Ml. na SFRJ. ABJANI], Dragan (Kumanovo, 7. V 1953 ‡ Skopje, 15. III 1999) ‡ video i televiziski avtor. Go unapreduva televiziskiot izraz vo Republika Makedonija i vnesuva inovacii vo televizuelniot jazik. Eden od prvite i najzna~ajni makedonski videoavtori. Videodela: †Potoa#; †Procesija#; †Vev~ani#; †Ena#; †... i belo#. Koavtorstvo: †Kokino#; †NEP#; †Sabvej#; †Ana#. K. Tr.-Abj. ABRAVANEL, Haim (Pirot, Srbija 25. XII 1896 – Izrael, 1986) – spec. internist, Evrein. Med. fak. zavr{il vo 1926 g. Specijaliziral interna medicina, a potoa rabotel privatno, kako internist vo Skopje. Vo 1945 g. bil upaten na rabota vo Internoto oddelenie na Bitolskata bolnica, so koe rakovodel (kako na~alnik i primarius) do penzioniraweto (1964), koga emigriral vo Izrael. P. B.

LIT.: Abecedar / Abecedar. Jubilejno izdanie 1925–1985. Vtoro izdanie, Skopje, [1985]; Voislav D. Ku{evski, Za pojavata na „Abecedarot#, „Istorija#, XIX, 2, Skopje, 1983; Bla`e Ristovski, Atinskiot Abecedar – makedonski bukvar objaven od gr~kata vlada, MANU, 2006. Bl. R.

ABIS HAMIT, Bedri (Skopje, 5. V 1905‡?) ‡ funkcioner na Islamskata verska zaednica na SRM. Diplomiral na Teolo{kiot fakultet †Lijazher# vo Kairo. Pred Vtorata svetska vojna bil profesor po arapski jazik vo Skopje i ~len na Ulek Mexlijata

Kosta Abra{evi}

ABRA[EVI] (ABRA[), Kosta (Ohrid, 20. V / 11. VI 1879 – [abac, 20. I 1898) – „prv proleterski

†ABRA[EVI]#

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

A

ternacionala#, †Budi se istok i zapad#, †Bile}anka# i dr.). J. T.

†Abra{evi}#, ma{ki hor (Bitola, 1933), so dirigentot Kalipso Nal~a

poet# vo Srbija, borec za „rabotnoto ~ove{tvo#. Zavr{uva III oddelenie gr~ko u~ili{te vo Ohrid, a po odeweto na semejstvoto na pe~alba vo [abac, Srbija (1888) go prodol`uva obrazovanieto vo srpskoto u~ili{te. Poradi te{ko zaboluvawe, vo V klas go napu{ta u~ili{teto. Go moli Ministerstvoto za nadvore{ni raboti (1896) da se zapi{e kako stipendist vo U~itelskata {kola „za da $ bidam – pi{uva – polezen na tatkovinata, a posebno na moeto rodno mesto#. Molbata mu e odbiena. Po usvojuvaweto na socijalisti~kite idei (1894), usileno pi{uva egzaltirani stihovi i objavuva svoi i prevedeni pesni (od germanski) vo vesnicite „Socijal-Demokrat# (1895) i „Vra~# (1896). Posmrtno mu e objavena edinstvenata stihozbirka „Pesme# (1903). Pesnite Sviri vetre, Crvena, Put u zavi~aj i dr. stanuvaat popularni vo borbata za rabotni~ki prava i slobodi. Patron na kulturno-umetni~ki dru{tva vo Makedonija.

na horistite se zgolemil do 120, koga negov dirigent stanal Velko Petrovski-Paskali. Repertoarot mu bil sostaven od toga{ popularnite masovni i revolucionerni pesni (†Marseleza#, †In-

†ABRA[EVI]#, RABOTNI^KA KULTURNO-UMETNI^KA GRUPA, KUMANOVO (1927– 1940) – prvoto osnova~ko sobranie go odr`uva na 15. I 1928 g., iako idejata za nejzino formirawe vo Kumanovo poteknuva od 1927 godina. Spored dokumentacijata, vo po~etkot postoele samo dve sekcii: Me{an hor i Mal orkestar. Politi~kata klima vo Kumanovo ~esto go popre~uvala kontinuitetot vo rabotata na †Abra{evi}#. Za najzna~aen period se smeta vremeto koga dirigent na horot stanal prvoborecot Pan~e Pe{ev (1935-1936). Vo Monopolot vo Kumanovo, po inicijativa na P. Pe{ev, bile sobrani materijalni sredstva od rabotnicite za kupuvawe na muzi£kite instrumenti za Monopolskiot orkestar. Osven na izletite za Prvi maj, horot prireduval koncerti vo gradot so bogat repertoar od ednoglasni i dvoglasni revolucionerni i masovni pesni. J. T.

LIT.: Jovan SkerliÊ, O pesmama Koste Abra{eviÊa, SKG, 4, Beograd, 1903; In`. Moma PopoviÊ, Kosta Abra{eviÊ – wegov `ivot, rad i ideje, Beograd, 1940; D-r Stojan Risteski, Kosta Abra{. Proleterski poet od Ohrid. Prilog odbrana poezija, Ohrid, 1981. Bl. R.

†ABRA[EVI]#, MA[KI HOR, BITOLA (1933–1940) – osnovan vo Bitola (1933) od Zdru`enite rabotni~ki sindikati na Kralstvoto Jugoslavija. Negovata cel bila zdru`uvawe na rabotni~kata klasa za borba protiv toga{niot kapitalisti~ki re`im. Prv dirigent na ovoj hor bila Kalipso Nal~a, diplomiran pijanist na Muzi~kata akademija vo Atina. Vo po~etokot horot broel 30 peja~i, no potoa (1936-1940) brojot

†Abra{evi}#, rabotni~ka kulturno-umetni~ka grupa - Kumanovo

5

A

†ABRA[EVI]#

†ABRA[EVI]#, RABOTNI^KA KULTURNO-UMETNI^KA GRUPA, PRILEP (1934–1939) – osnovana vo 1934 g. od mladinci, pripadnici na SKOJ. Imalo nekolku sekcii: Me{an hor, Orkestar od usni harmoniki, Dramska i Recitatorska sekcija i Duva~ki orkestar. Rakovoditel na Horskata sekcija i na orkestrite bil Asparuh Korubinovski (19101972); so Dramskata sekcija rakovodel Kiro Yale, so Recitatorskata Trajko Bo{kovski-Tarcan, a Literaturnata dru`ina ja vodel Mile Korubin. Sepak, osnovnata zada~a na grupata bila partiskata rabota so koja isto taka rakovodel Mile Korubin. Repertoarot na sekciite naj~esto se sostoel od makedonski narodni pesni, kako i od pesni so revolucionerna sodr`ina. J. T. „ABRA[EVI]#, SOJUZ NA KULTURNO-UMETNI^KI DRU[TVA – prvata samostojna Rabotni~ka umetni~ka grupa †Abra{evi}# bila osnovana vo Belgrad (30. X 1905) vo ramkite na Rabotni~kiot sojuz i Socijaldemokratskata partija. Podocna bile formirani istoimeni KUD i vo pove}e drugi gradovi. Vo Makedonija prvite vakvi KUD bile formirani vo Skopje (1919) i Kumanovo. Vo Kralstvoto Jugoslavija imalo vkupno 42 dru{tva (vo Bosna i Hercegovina, Makedonija, Srbija i Crna Gora). Poradi rascepot na rabotni~koto dvi`ewe na Komunisti~ka i Socijalisti~ka partija, so vreme se podelile na dve grupi (1923-1929). Ednite bile pod vlijanie na Nezavisnata rabotni~ka partija i Nezavisnite sindikati, predvodeni od KPJ, a drugite (t.n. centruma{i) bile pod kontrola na Socijalisti~kata partija i bile favorizirani od vlasta. Po {estojanuarskiot prevrat (1929) bila zabraneta rabotata na Nezavisnite sindikati i nezavisnite KUD „Abra{evi}#. Bile obnoveni duri vo 1937 g. vo ramkite na URSovite sindikati. Vo dekemvri 1940 g. pak bila zabraneta dejnosta na ovie sindikati, a so toa i na KUD „Abra{evi}#, a nivniot imot bil predaden na re`imskata sindikalna organizacija JUGORAS i na re`imskoto KUD „Abra{evi}#, koe vo Srbija prodol`ilo i vo vremeto na Vtorata svetska vojna. Vo 1944 g. pak bila obnovena rabotata na KUD „Abra{evi}# vo sostav na Mesniot sindikalen sovet na Belgrad. Do 1950 g. vo Jugoslavija rabotele vkupno 20 KUD †Abra{evi}#, a vo 1970 g. imalo edno dru{tvo vo Bosna i Hercegovina, 19 vo Srbi-

6

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

ja (od koi edno vo Vojvodina) i S. Ml. dve vo Makedonija. ABULAFIJA, Jakov (XVII v.) – rabin vo Skopje. Slu`el vo skopskata sinagoga „Bet Jakov# (1680) vo isto vreme so rabinot Jichak Jihja. Poseduvale del od spisite na {abtaistot prorokot Natan od Gaza, koj pri svoeto propatuvawe niz Makedonija odnenade` umrel vo Skopje, kade {to bil pogreban.

Toa ureduvawe bilo nare~eno principat. Vladeeweto na Avgust se smeta za najsvetol period vo rimskata istorija. Po smrtta bil slaven kako bo`estvo. LIT.: A.H.M. Jones, Augustus, London 1970; A. Massie, Augustus, London, 1987. K. Ax.

LIT.: Zeni Lebl, Plima i slom iz istorije Jevreja Vardarske Makedonije, Gornji Milanovac, 1990. J. Nam.

AVARSKI KAGANAT (VI–IX v.) – dr`ava vo Panonija, osnovana od Avarite (nomadski plemiwa od tursko-mongolsko poteklo). Kon sredinata na VI v. se naselile vo Panonija i formirale golem sojuz od plemiwa (Sloveni, Huni i dr.) na ~elo so kagan. Od Panonija Avarite prezemale pqa~ka{ki napadi vrz Vizantija. Zaedno so Slovenite u~estvuvale vo napadite na Solun (586, 618) i na Carigrad (626), kade {to do`iveale te`ok poraz, nivnata mo} zapo~nala da slabee. Vo po~etokot na IX v. Karlo Veliki go uni{til Avarskiot Kaganat. Kaj slovenskite narodi Avarite se poznati pod imeto Obri. LIT.: J. Kova~eviÿ, Avarski Kaganat, Beograd, 1977. K. Ax.

Imperatorot Avgust Gaj Julij Cezar Oktavijan

AVGUST GAJ JULIJ CEZAR OKTAVIJAN (64 g. pr. n.e. – 14 g. n.e.) – rimski imperator (27 g. pr. n.e. – 14 g. n.e.), vnuk na Julij Cezar i negov naslednik. So Antonij i so Lepid go osnoval Vtoriot triumvirat (43), a po bitkata kaj Akcij (31) stanal edinstven vladetel vo rimskata dr`ava. Vo 27 g. Senatot mu ja dodelil titulata avgust („vozvi{en#). Gi prezel site republikanski ovlastuvawa, a vo Senatot bil princeps (prv), rimskata dr`ava se pretvorila od republika vo monarhija.

Alija Avdovi}

AVDOVI], Alija (s. Sin|eli}, Skopsko, 1912 ‡ logor Bawica, septemvri 1941) ‡ komunisti~ki deec. Zavr{il osnovno u~ili{te vo rodnoto selo i medresa vo Skopje, kade {to se vklu~il vo progresivnoto mladinsko dvi`ewe. Kako student na Filozofskiot fakultet vo Skopje i pripadnik na progresivnoto studentsko dvi`ewe, bil progonuvan od srpskata policija, a vo edna partiska provala bil uapsen (kon krajot na 1934) i osuden kako komunist spored Zakonot za za{tita na dr`avata. Kaznata ja izdr`uval vo zatvorot vo Sremska Mitrovica, kade {to steknal bogato revolucionerno iskustvo. Po izleguvaweto od zatvor, poradi naru{enoto zdravje, izvesno vreme prestojuval vo bolnica i sanatorium, no prodol`il so komunisti~kata dejnost vo rodnoto selo i okolinata. Vo Sin|eli} formiral i grupa aktivisti (1939), anga`irani vo Selskata samopomo{ i vo Narodnata pomo{ za u~esnicite vo rabotni~kite {trajkovi vo Skopje. Po fa{isti~kata okupacija, poradi antifa{isti~kata dejnost pak bil uapsen (6. VIII 1941), sproveden vo logorot Bawica i so grupa zatvorenici strelan od Gestapo. Pred strelaweto spasil nekolku zatvorenici da bidat vrateni od streli{teto, koga na pra{aweto od gestapovcite za izdvojuvawe na komunistite, odgovoril: „Ovde nema drugi komunisti osven Boro Todorovi} i mene.# LIT.: Bea, zaginaa, ostanaa, Skopje, 1969, 22-23; Tiho Milo{evski, Se}avawa od NOB, Arhiv na Skopje, 1975, 10; Krsto Zdravkovski, Da ne se zaboravi, Skopje, 1982, 65-66. S. Ml.

AVZIU, Servet (s. Mala Re~ica, Tetovsko, 1. X 1946) – politi~ki deec, novinar i stopanstvenik.

AVRAMOVSKI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

Zavr{il Zemjodelsko-{umarski fakultet vo Skopje (1969). Bil ~len i sekretar za zemjodelstvo vo Izvr{niot sovet na Sobranieto na Op{tinata Tetovo i direktor na Centarot za unapreduvawe na individualnoto zemjodelstvo vo Tetovo. Izvesno vreme bil novinar vo RTV Skopje i rakovoditel na Pretstavni{tvoto na OP †Ereniku komerc# – Skopje vo Tetovo, a potoa (kako kandidat na PDP-NDP) minister bez portfeq vo Vladata na RM. S. Ml.

ja, Holandija, Anglija, stasal vo Rusija. Od carot Mihail Teodorovi~ i patrijarhot Filaret Niketi~ dobil pravo (gramoti) da sobira milostina. Po prestojot vo Rusija povtorno zaminal vo zapadna Evropa i tamu sobiral milostina za da ja spasi ohridskata soborna crkva „Vovedenie Bogorodi~ino# da ne bide pretvorena vo xamija. Za otkup dal 25.000 zlatnici. IZV. i LIT.: CGADA, f.: 52, op. 1, d. 8, ll. 1-55; I. Snegarov, Istori® na Ohridskata arhiepiskopi®-patriar{i®, II, Sofi®, 1995. Al. Tr.

AVRAMOV, Vasil (s. Osoj, Debarsko, 1812 – 1903) – graditel i rezbar od rodot Filipovci od s. Osoj. Toj e sin na Avram Di~ov, koj sorabotuval so Petre Filipovi~ Garkata i so Dimitar Stani{ev vo izvedbata na ikonostasite vo Bigorskiot manastir i vo Skopje. Nema poprecizni podatoci za negovata dejnost. LIT.: A. Vasiliev, BÍlgarski vÍzro`denski maŸstori, SofiÔ, 1965, 247. V. P.-K. Avijacija vo zemjodelstvoto

AVIJACIJA VO ZEMJODELSTVOTO – Kaj nas za~etocite datiraat od 1962 g., koga se koristele dva aviona od markata „^melak#, sopstvenost na RO „Agrohemizacija# – Skopje. Privatnata aviokompanija „BONIER# formirana kako dru{tvo za aviouslugi (1996). Vo tekot na 2004 kompanijata raspolagala so 13 avioni od tipot AN-2 i so svoj aerodrom vo Sveti Nikole. Odreden broj avioni rabotat na stranski pazari (Bugarija i Srbija na Balkanot; Sudan i Al`ir vo Afrika). Osnovni dejnosti vo oblasta na zemjodelskoto proizvodstvo se: seewe na `ita od avion, osnovno |ubrewe i prihranuvawe so ve{ta~ki |ubriva, prskawe na zemjodelskite kulturi so insekticidi, herbicidi i za folijarna ishrana; vo oblasta na {umarstvoto: prskawe na {umskite povr{ini protiv {tetnici, gasnewe na {umski po`ari, modifikacija na vremeto: predizvikuvawe ve{ta~ki do`d, gradobijna za{tita, rasteruvawe oblaci i magla. Dr. \o{.

AVNOJ - v. Antifa{isti~ko sobranie (ve}e) na narodnoto osloboduvawe na Jugoslavija AVRAMIJ, Mesapsa (XVII v.) – ohridski arhiepiskop (1629– 1634). Na 6 mart 1631 g. dobil gramota od Svetiot arhierejski sinod na Ohridskata crkva da sobira milostina. Prestojuval vo Venecija i vo Rim, a preku Franci-

A

1953) – publicist, istori~ar i aktivist na makedonskoto revolucionerno dvi`ewe. Zavr{il gimnazija i u~itelstvuval vo Ohrid i Bitola (1903–1907). Od 1902 g. se vklu~il vo TMORO. U~estvuval vo borbite so srpskata propaganda vo Azot (Vele{ko) i vo Pore~e. Po Prvata svetska vojna bil aktiven vo Ilindenskata organizacija, podocna i nejzin pretsedatel (1944–1947). Avtor e na trudovi za revolucionernoto dvi`ewe vo Makedonija. LIT.: Almanah na bÍlgarskite nacionalni dvi`eniÔ sled 1878, SofiÔ, 2005. Z. Tod.

AVRAMOV, Filip (s. Osoj, Debarsko, 1814 – 1900) – graditel i rezbar od rodot Filipovci od s. Osoj. Toj e sin na Avram Di~ov i zaedno so svojot brat Vasil Avramov i so sinovite izrabotuval tavani, dolapi i vrati vo mnogu domovi, konaci i manastiri vo Makedonija i vo Srbija. LIT.: A. Vasiliev, BÍlgarski vÍzro`denski maŸstori, SofiÔ, 1965, 247. V. P.-K.

AVRAMOV, Krsto (s. Treson~e, 1866 – Skopje, 1939) – zograf, sin na Avram Di~ov od s. Treson~e. U~el od svojot tatko i rabotel so nego do 1890 g. Od malkute podatoci za negovata aktivnost se znae za crkvite „Sv. Voznesenie# vo s. Izvor i „Sv. Troica# vo s. Bojnica, obete vo Vidinsko, i za nekolku dela vo Severozapadna Bugarija. LIT.: A. Vasiliev, BÍlgarski vÍzro`denski maŸstori, SofiÔ, 1965, 189–190.V. P.-K.

AVRAMOV, Nikola (Lazaropole, 1856 – Serez, 1911) – zograf od rodot Ko{evski. Toj e sin na Avram Ko{evski (1805–1880), za kogo se pomni deka rabotel vo Egejskiot del na Makedonija. N. Avramov rabotel vo Tetovsko, Gostivar, Debarsko, Ohridsko i vo Skopsko. LIT.: A. Vasiliev, BÍlgarski vÍzro`denski maŸstori, SofiÔ, 1965, 244. V. P.-K.

AVRAMOV, Nikola Jakov~ev (s. Slatina, Ohridsko, 1880 – Ruse, 1939) – ohridski selski vojvoda, u~esnik vo Ilindenskoto vostanie. So svoja ~eta (od s. Slatina) u~estvuval vo napadot na osmanliskiot garnizon vo seloto Sirula, Ohridsko (borbite na Sirulski Rid od 20. VII 1903 g.). Vo tekot na Balkanskite vojni u~estvuval vo IX vele{ka dobrovole~ka (opol~enska) ~eta vo sostavot na Bugarskata armija. IZV. i LIT.: CDA, f. 1, op. 1, a.e. 4, l. 8; „IlÓstraci® IlindenÝ#, 3–4, Sofi®, 1936. Al. Tr.

AVRAMOV, Stefan (^irpan, Bugarija, 1884 – Sofija, 28. IX

Borka Avramova, Planinski ~ovek (1962)

AVRAMOVA, Borka (Tetovo, 9. X 1924 – Zagreb, 25. III 1993) – skulptorka. Diplomirala na Akademijata za likovna umetnost vo Zagreb (1953). Do 1960 g. dejstvuvala vo Skopje, kade {to vo 1954 g. imala samostojna izlo`ba, prva na makedonski skulptor. Izlo`ila portreti so etnografski obele`ja, no so moderna forma i bez klasi~ni anatomski proporcii ([iptar, 1954). M. B.-P. AVRAMOVSKI, Dimitar Pandilov (s. Treson~e, 1. III 1899 – Skopje, 26. VII 1963) – slikar, eden od najzna~ajnite osnovopolo`nici na makedonskata moderna umetnost i najeminenten pretstavnik na impresionizmot. Poteknuval od poznata zografska familija. Diplomiral (1924) na Dr`avnata hudo`estvena akademija vo Sofija (Bugarija). Od

7

A

AVRAMOVSKI

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

hofonija II (1974) za kameren orkestar; Koncert za pijano i orkestar (1990); 8 simfonii; oratoriumi: Makedonija, 1968; Povesnica, 1977; dve operi: Bolen Doj~in (1982), Lidija od Makedonija (2001); orkestarski kompozicii (Harmosin ‡ Prokolnatiot Vizantiec (2002) i dr.); Tuba mirum, za glas i orkestar (2005); Balkanski rekviem (2005). M. Kol.

Dragutin AvramovskiGute

Ostavil zna~aen beleg vo ramkite na enformelot i lirskata apstrakcija vo slikarstvoto i grafikata (Kompozicija, 1959; Gotska katedrala, 1961; Studija br. Z. Al.-B. 27, 1962). Petar Avramoski D. P. Avramovski, @etvarki, maslo na platno (1935)

1927 do 1928 g. prestojuval vo Pariz i Monpelje. Do 1945 g. `iveel vo Bugarija (s. Hajredin), a potoa se vratil vo Makedonija i rabotel kako likoven pedagog vo Skopje. Ja priredil prvata samostojna izlo`ba na makedonski moderen slikar vo Skopje (1926). Samostojno izlagal i vo ]uprija (1926), Skopje (1956, 1962), Monpelje (1928), Sofija (1930, 1934, 1937). Najgolema retrospektiva imal vo Muzejot na sovremenata umetnost vo Skopje (1983). Rabotel masla, akvareli i crte`i, a `anrovski se opredelil za pejza`i, mrtvi prirodi, portreti, aktovi. Vo po~etokot go sledel akademizmot so blago realisti~ni naznaki, a podocna se opredelil za impresionizmot so elementi na ekspresionizam, na mesta so akcioni potezi. Vo ovoj duh se naslikani negovite najzna~ajni dela vo koi dominira pastoralata, poetikata na prostorot, svetlinata, optimisti~kata vedrina na atmosferata (Pokraj voda, 1925; @etvarki, 1926; Akt, 1928; Tovaren voz, 1950; Esen, 1951; Vr{idba 1951; @etva 1954). LIT.: Cvetan Grozdanov, Dimitar Pandilov, „Razgledi#, god. V, br. 1, Skopje, 1963, 59; Elena Macan ^uki}, Dimitar Pandilov (katalog), Umetni~ka galerija, Skopje, 1966; Sowa Abaxieva-Dimitrova, Dimitar Avramovski Pandilov, Skopje, 1984. S. Ab.-D.

AVRAMOVSKI, Dragutin (Gute) (Kumanovo, 11. III 1931 – Skopje, 12. IX 1986) – slikar, grafi~ar, scenograf, profesor na Fakultetot za likovna umetnost vo Skopje. Diplomiral na Akademijata za primeneta umetnost vo Zagreb (1955). Imal retrospektivna izlo`ba vo Skopje (Muzej na sovremenata umetnost, 2002). 8

Risto Avramovski

AVRAMOVSKI, Risto (s. Selce, Stru{ko, 20. VIII 1943 ‡ Skopje, 8. VII 2007) ‡ kompozitor. Kompozicija u~el vo Skopje (Vlastimir Nikolovski) i vo Belgrad (Enriko Josif). Eden od najistaknatite makedonski kompozitori vo poslednite tri decenii. Avtor e na nad sto dela od site muzi~ki `anrovi. Pi{uval i filmska muzika, muzika za teatarski pretstavi kako i za radiodrami i televiziski serii. Se zanimaval i so publicistika, objavuvaj}i stru~ni tekstovi i muzi~ki recenzii. Negovoto tvore{tvo proizleguva glavno od duhovnite prostori na Makedonija. Muzi~kiot jazik mu e umeren i avtorot re~isi voop{to ne se vpu{tal vo eksperimenti, tipi~ni za muzikata od vtorata polovina na XX v. Delata na A. se izveduvani vo mnogu zemji vo svetot, a najgolem broj od niv se snimeni vo Muzi~kata produkcija na MRT. ^len e na Sojuzot na kompozitorite na Makedonija, vo nekolku navrati negov pretsedatel i sekretar. Pove}e godini gi vodel Denovite na makedonskata muzika, a bil i pretsedatel na Upravniot odbor na festivalot Ohridsko leto. Vo 2006 g. e izbran za redoven ~len na MANU. DELA: Bibliofonija, za sifoniski orkestar (1970); Psihofonija I (1972) i Psi-

AVRAMOSKI, Petar (s. Ta{maruni{ta, Stru{ko, 11. VII 1945) ‡ grade`en tehni~ar, istori~ar, muzeolog, poet i publicist. Osnovno u~ili{te zavr{il vo rodnoto selo i vo s. Labuni{ta (Stru{ko), a Sredno tehni~ko u~ili{te (Grade`en otsek) vo Struga (1964), po {to rabotel kako grade`en tehni~ar. Diplomiral na Filozofskiot fakultet (Grupa istorija) vo Skopje (1972). Do penzioniraweto rabotel kako kustos-istori~ar vo Narodniot muzej „D-r Nikola Nezlobinski# vo Struga (1983‡2001). Kako kustos podgotvil 11 tematski izlo`bi za minatoto na Struga i Stru{ko. U~estvuval na 12 nau~ni sobiri, objavil 6 monografii, edna poema i desetina pozna~ajni nau~ni prilozi (glavno od kulturnoto minato na Struga i Stru{ko). BIBL: Bra}ata Miladinovci, Struga, 1992; Letopisna kniga na crkvata „Sveti \or|ija# vo Struga, Struga, 1996; Misle{evo i knigata na dariteli na crkvata „Sveti Jovan Krstitel#, Struga, 1998; Nezaborav i ~estvuvawe, Struga, 2000; Slovo za besmrtnite (poema), Struga, 2002; Velikanite od Struga, Struga, 2002; Vrani{ta, Struga 2005. S. Ml.

Vladimir Avram~ev, od ciklusot Metamorfoza

AVRAM^EV, Vladimir (s. Stojakovo, Gevgelija, 1. IX 1939) – kerami~ar. Studiral na Akademijata za primeneta umetnost vo Belgrad, Otsek keramika. Sozdava

AVTOBUSKI PRETPRIJATIJA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

plasti~ni asocijativni formi so duhoviti re{enija i primesi na fantastika, koi se dvi`at me|u primenetata i likovnata umetnost. Izlagal samostojno i na kolektivni izlo`bi vo Skopje i vo stranstvo. Dobitnik e na pove}e makedonski i stranski nagradi i priznanija. LIT.: Vladimir Veli~kovski, Vladimir Avram~ev, Skopje, 2004. Al. Cv.

AVSTRALISKO–MAKEDONSKI VRSKI I ODNOSI – se vospostavuvaat so po~etokot na iseluvaweto na Makedonci vo Avstralija (krajot na XIX v.). Vo Melburn se formira ogranok na MPO (1936), vo Pert prvo makedonsko kulturno zdru`enie „Edinstvo# (1939), mre`a makedonski organizacii (1941–1946), se odr`uva konferencija za nivno obedinuvawe vo Makedonskoavstraliski naroden sojuz (1946) i vo Melburn se formira prvata makedonska crkovna op{tina vo stranstvo (1960). Avstralija ja priznava RM na 15. II 1994 g. Diplomatski odnosi se vospostavuvaat na 20. X 1995 g. Prv vonreden i opolnomo{ten ambasador na Avstralija vo RM e Noel Donald Kembel (Noel Donalld Campbell). Prv vonreden i opolnomo{ten ambasador na RM vo Avstralija e Viktor Gaber. LIT.: Ivan Katarxiev, Makedonskata politi~ka emigracija po Vtorata svetska vojna, Skopje, 1994; Ahil Tunte, Republika Makedonija – prva dekada (19901999), Skopje, 2005. T. Petr.

AVSTRISKO–OSMANLISKITE VOJNI I MAKEDONIJA (XVII v.). Vo vremeto na vojnata od 1683 g. na sojuzot „Sveta liga#, ju`noto krilo na avstriskata vojska kon krajot na septemvri 1689 g. prodrelo vo severniot del na Makedonija, kade {to izbuvnalo vostanie predvodeno od martolozba{ijata Karpo{ so okolu 3.000 vostanici i bunt na Ivo [tipjanecot so okolu 500 vostanici. Vo po~etokot na 1690 g. avstriskata vojska bila porazena kaj Ka~anik i prisilena na povlekuvawe. Vo vremeto na vojnite (1716‡1718 i 1737‡1739), ohridskiot arhiepiskop Joasaf II vospostavil tajni vrski so Avstrija, no ne uspeal da ja pridobie Habzbur{kata monarhija za osloboduvawe na Makedonija i drugite hristijanski zemji na Balkanot pod vlasta na Osmanliskata dr`ava. Vo Avstro-osmanliskata vojna (1788‡1791) vo dobrovole~kite odredi (frajkori) se vklu~ile pove}emina Makedonci od Mavrovsko-rekanskiot kraj, Debar, Ohrid i drugi mesta na Makedonija. Nekoi se steknale so vi-

A

soki voeni ~inovi. Vo XIX v., vo vremeto na krizata 1875‡1878 i potoa Habzbur{kata monarhija vodela politika na zadr`uvawe na Makedonija pod vlasta na Osmanliskata dr`ava za za~uvuvawe na nejzinata teritorijalna celost.

XVII do prvite decenii na XX vek, Skopje, 2002; Mihajlo Minoski, Politikata na Avstro-Ungarija sprema Makedonija i makedonskoto pra{awe 1878-1903, Skopje, 1982; Avstriski dokumenti za reformskata akcija vo Makedonija, 19031909, Skopje, 2002. M. Min. *

LIT.: Joseph von Hammer, Historija Turskog/Osmanskog carstva, tom 2 i 3 (Prijevod i stru~na redakcija Nerkez Smailagi}), Zagreb, 1979; D-r Du{anka BojaniÊ, Ustanak Karpo{a 1689. godine, Makedonski oru`ani ustanak protiv Turaka u doba Austroturskog rata krajem 17. veka, „Vesnik#, 17, Vojni muzej, Beograd, 1971. M. Zdr.

Vo Solun (od 1768) postoi avstriski vicekonzulat (vo 1830 g. se spomnuva kako efektiven konzulat, a od 1846 g. kako konzulat), vo Bitola (od 1851), a konzularni agentstva ima vo Seres, Kavala i Volos. Posleden se otvora konzulatot vo Skopje. Avstrija ja priznava RM na 5. V 1993 g. Diplomatski odnosi se vospostavuvaat na 23. XII 1994 g. Prv vonreden i opolnomo{ten ambasador na Avstrija vo RM e Kurt Spalinger (Kurt Spalinger). Prv vonreden i opolnomo{ten ambasador na RM vo RA e Ognen Maleski.

AVSTRISKO–MAKEDONSKI (AVSTROUNGARSKO–MAKEDONSKI) VRSKI I ODNOSI ‡ politi~ki, stopanski i kulturni vrski i odnosi niz minatoto. Pred krajot na XVI v. arhiepiskopite na Ohridskata arhiepiskopija vospostavile politi~ki vrski so Avstrija za da ja pridobijat za osloboduvawe na hristijanite od vlasta na Osmanliskata Imperija. So takva misija vo Avstrija patuval arhiepiskopot Gavril (1586), a i arhiepiskopot Atanasij I (1598/1599). Pred krajot na XVII v. (esenta 1689), koga avstriskata vojska navlegla vo severniot del od Makedonija, na stranata na avstriskata vojska se borele okolu 3.500 do 4.000 makedonski vostanici predvodeni od Karpo{. Imperatorot Leopold I izdal akt (IV 1690) za pokrovitelstvo i za za{tita na makedonskiot narod. Preselnicite od Makedonija vo Avstrija od XVII v. i ponatamu kontinuirano odr`uvale trgovski i kulturni vrski. Vo Avstrija `iveel i tvorel prviot makedonski heraldi~ar, golem umetnik i prerodbenik Hristofor @efarovi~, koj ja sozdal Stematografijata so makedonskiot zemski grb vo Viena (1741). Na Berlinskiot kongres (1878) Avstro-Ungarija bila protiv sozdavawe makedonska dr`ava, kako vo vremeto taka i po Ilindenskoto vostanie. Taa so Rusija (1903) podgotvila programa za reformi vo Makedonija i go kontrolirala Skopskiot vilaet (do 1908). Vo vremeto na Balkanskite vojni zazela neutralen stav i ja priznala okupacijata i podelbata na Makedonija me|u Grcija, Srbija i Bugarija. Vo Prvata svetska vojna na Balkanot Bugarija bila poddr`ana da go okupira i da go anektira pogolemiot del od Makedonija. Vo periodot me|u dvete svetski vojni Viena bila nadvore{en centar na makedonskoto osloboditelno dvi`ewe; tamu (1925) bila osnovana VMRO (Ob.). LIT.: Milka Zdraveva, Makedonsko-avstriski vrski od poslednite decenii na

IZV.: Avstriski dokumenti za istorijata na makedonskiot narod, t. 1, 1905–1906, 1907–1908, Skopje, 1977, 81. LIT.: \or|i Stoj~evski, Reformite na Avstro-Ungarija vo Skopskiot sanxak i vo nekoi delovi na vilaetot Skopje od 1903-1904 godina, Zb. Evropa i makedonskoto pra{awe. Materijali od nau~niot simpozium, Del~evo, 29, 30 septemvri i 1 oktomvri 1994 godina, Del~evo, 1995; Ahil Tunte, Republika Makedonija - prva dekada (1990-1999), Skopje, 2005. T. Petr.

AVSTROUNGARSKO–RUSKA TAJNA KONVENCIJA (Budimpe{ta, 3/15. I 1877) – me|udr`aven dogovor za balkanskoto vladeewe na Osmanliskata Imperija. So nea bilo dogovoreno vo slu~aj na vojna na Rusija protiv Osmanliskata Imperija i teritorijalni promeni Avstro-Ungarija da ja okupira Bosna i Hercegovina, a Rusija da ja okupira Besarabija. Na Balkanot se isklu~uvalo sozdavawe slovenska ili druga golema dr`ava; Bugarija, Albanija i drugiot del od Rumelija (Makedonija) mo`ele da stanat nezavisni dr`avi, a Tesalija, del od Epir i ostrovot Krit da se soedinat so Grcija. Carigrad so bliskata teritorija, ~ii granici bi se opredelile, mo`el da stane sloboden grad. LIT.: Makedonija vo me|unarodnite dogovori 1875-1919. Izbor, redakcija i komentar d-r Aleksandar Hristov i d-r Jovan Donev, Skopje, 1994. M. Min.

AVTOBUSKI PRETPRIJATIJA I AVTOBUSKI STANICI. Prvoto pretprijatie za javen prevoz go formirale bra}ata Popovi} od Skopje (1925), a podocna vo Bitola e formirano pretprijatieto „Jug“ (1932). Na 2. XII 1944 g. ATRO – „Proleter“ ja pu{ti prvata avtobuska linija na relacija Skopje – Bitola, a prvoto pretprijatie za prevoz na patnici – „FAP“ e formirano vo 1945 g. Denes ima vkupno 32 AP. Na 8.

9

A

AVTOMATIZACIJA

IV 1953 g. e sozdadeno Zdru`enieto za javen avtobuski soobra}aj. Izgradeni se nad 190 avtobuski stojali{ta, kako i avtobuski stanici niz RM. Pri formiraweto na Delovnata zaednica (1973) egzistiraa okolu 14 AS, vo 1983 g. – 22 AS, a vo 2004 g. ima{e 31 AS. LIT.: M. Stefanovski, Soobra}ajot vo Makedonija, Matica Makedonska, Skopje, 2001 g. R. D., Kr. B.

AVTOMATIZACIJA I MEHANIZACIJA NA TEHNOLO[KITE PROCESI VO DRVNATA INDUSTRIJA VO REPUBLIKA MAKEDONIJA – integralen del na drvnoindustriskite tehnologii. So niv ~ovekoviot trud se zamenuva so rabota na visokoproizvodni ma{ini, uredi i sistemi za kontrola i upravuvawe. Kako rezultat na taa zamena se ovozmo`uva samostojno te~ewe na proizvodnite operacii i procesi (bez ili so delumno u~estvo na ~ovekot). Drvnata industrija ima svoi specifi~nosti koi imaat vlijanie vrz tipot na tehni~kite sredstva za avtomatizacija i mehanizacija. Specifi~ni karakteristiki ima i kaj razli~nite vidovi na drvnoindustriskite proizvodstva, koi isto taka imaat vlijanie pri izborot na tipot na tehni~kite sredstva i na tipot na sistemite so koi se realizira avtomatizacijata vo konkretnite proizvodstveni operacii i procesi. Vo drvnoindustriskite pretprijatija vo RM postojat poluavtomatizirani, avtomatizirani i mehanizirani tehnolo{ki procesi. Avtomatizacijata i mehanizacijata se prisutni podednakvo vo proizvodstvenite kapaciteti od primarnoto i finalnoto proizvodstvo. B. Il. AVTOMOBILSKA BRIGADA NA NOV I POJ ZA MAKEDONIJA (Skopje, XI 1944) – voena edinica na NOV i POJ za Makedonija. Vo formaciskiot sostav imala 70 kamioni. Gi opslu`uvala site edinici vo snabduvaweto so hrana, municija i dr. V. St.

Prviot broj na v. †Avtonomija# (1898)

„AVTONOMIœ# (Sofija, 10. V 1898 ‡ 23. X 1899 i 7. XII 1901 ‡ 30. III 1902) ‡ makedonski vesnik. Vo podnaslovot prvin se deklariral kako organ na politi~kite interesi na hristijanskoto naselenie vo Turcija (br. 1-5), potoa kako nezavisen organ na makedonskite

10

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

interesi (br. 6-19), kako organ na politi~kite interesi na makedonskoto naselenie vo Turcija (br. 20-24) i pak kako prviot podnaslov. Prviot broj bil pe~aten vo pe~atnicata na Ivan P. Daskalov, a podocna smenil u{te osum pe~atnici. Odgovoren urednik prvin bil D. G. ^ohaxiev, a potoa St. Ivanov, A. S. Vasilev, Ivan Stojmenov, Ivan Nedev, Todor Arsov i A. K. ^akarov. Izleguval sekoja sabota. Objaveni se vkupno 54 broja. Objavuval napisi od politi~ki karakter i dopisi od site krai{ta na Makedonija za polo`bata na naselenieto. Vo prodol`enija e objavena i poemata na Rajko @inzifov „Krvava ko{ula#. Sodr`i i napisi na francuski jazik. LIT.: D-r Boro Mokrov, Razvojot na makedonskiot pe~at i novinarstvo (od prvite po~etoci do 1945 godina), Skopje, 1980, 179-181; D-r Boro Mokrov ‡ M-r Tome Gruevski, Pregled na makedonskiot pe~at (1885-1992), Skopje, 1993. S. Ml.

„AVTONOMIœ# (Sofija, 1‡16. VIII 1903, st. st.) ‡ zadgrani~en vesnik na Vnatre{nata makedonsko-odrinska revolucionerna organizacija. Izleguval na bugarski i francuski jazik. Bil pe~aten vo pe~atnicata na Georgi A. No`arov, najaven deka }e izleguva sekoja sabota, no izlegle samo tri broja. Uvodnikot na prviot broj ima naslov „Pred revolucijata#, so napomena: „pred sudbonosnite nastani {to se odvivaat vo na{ata tatkovina nie nema da zboruvame. Ostavame na samite nastani da zboruvaat. Ako denes Organizacijata se re{ava da izleze so svoj zadgrani~en list, toa go pravi za da gi iznesuva pred svetot barawata na naselenieto {to se bori i da go za{titi negovoto delo od onie {to sakaat da go klevetat.# Vo istiot prv broj na francuski jazik e objavena i „Deklaracija na VMORO#, potpi{ana od zadgrani~nite pretstavnici vo Bugarija d-r Hristo Tatar~ev i Hristo Matov. Vtoriot broj od 5 avgust, (st. st.) soop{tuva: „@repkata e frlena, borbata po~na. Na 20 juli ve~erta vo tri ~asot po tursko, soglasno so re{enieto na Centralniot revolucioneren komitet, zapo~naa dejstvata vo celiot Bitolski vilaet... Pretsedatel na Bitolskiot vostani~ki {tab e Dame Gruev, a ~lenovi se: Pere To{ev, Boris Sarafov i A. Lozan~ev...# Tretiot i posleden broj od 16 avgust e ispolnet so svedo{tva za tekot na Ilindenskoto vostanie. LIT.: D-r Boro Mokrov ‡ M-r Tome Gruevski, Pregled na makedonskiot pe~at (1885-1992), Skopje, 1993, 29-30. S. Ml.

Prvata stranica na v. †Avtonomna Makedonija# (1905)

„AVTONOMNA MAKEDONIJA (La Macédoine autonome)# (Belgrad, 12. H – 14. XII 1905) – nedelen neoficijalen organ na Makedonskiot klub vo Belgrad. Podnaslovno moto: „Balkanot na balkanskite narodi – Makedonija na Makedoncite# (Gledston). Glaven urednik Grigorie Haxita{kovi} (od Voden), sopstvenik i odgovoren urednik \or|e \er|ikovi} (od Gevgelija), a me|u sorabotnicite se i J. Veli}, A. Atanasov i E. Sprostranov. Vesnikot izleguva na srpski jazik (so uvodnicite i na francuski), so programska koncepcija vo prviot broj so podnaslovi: „I. Idejata za avtonomija na Makedonija pod garancija na golemite sili i na malite balkanski dr`avi. II. Makedonskoto pra{awe ne e nacionalisti~ko pra{awe; toa ne e nacionalno pra{awe na niedna od balkanskite dr`avi, sekoja od koi go smeta kako takvo za sebe i so toa go pravi nevozmo`no negovoto re{enie; toa e politi~ko pra{awe na site hristijanski narodi {to `iveat vo Makedonija. III. Idejata za Balkanska konfederacija so Makedonija kako nejzin ~len#. Koga izdava~ite formiraat jadra i vo Makedonija i vospostavuvaat li~en kontakt so rakovodstvoto na TMORO za u~estvo kako posebna makedonska grupa na pretstojniot Rilski kongres, vo Belgrad nastanuvaat uli~ni demonstracii i doa|a do smena na vladata. Po verbalnite i fizi~kite napadi i zastra{uvawa, po br. 12 vesnikot prestanuva, a redaktorite-izdava~i moraat da ja napu{tat Srbija. Taka e zadu{en i Makedonskiot klub i raznebitena organizacionata struktura vo zemjata i vo stranstvo.

AGATIJ

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

LIT.: Bla`e Ristovski, Makedonskiot klub vo Belgrad i vesnikot „Avtonomna Makedonija# (1905), „Sovremenost#, XXXI, 4 i 5, 1969, 501-542 i 619-639. Bl. R.

Organot na makedonskata emigracija †Avtonomna Makedonija# (1920&1923)

„AVTONOMNA MAKEDONIœ# (Sofija, 1. XII 1920 ‡ 26. I 1923) ‡ vesnik, organ na makedonskata emigracija vo Bugarija, a od broj 53 (15. XII 1921) organ na Makedonskata federativna emigracija vo Bugarija. Izleguval edna{ nedelno, na bugarski jazik. Prviot broj bil pe~aten vo pe~atnicata na v. „Pravo#, vo tira` od 2.500 primeroci, a podocna vo drugi tri pe~atnici. Urednici bile Ivan Snegarov i Vladislav (Slav~o) Kova~ev. Objaveni se vkupno 97 broja. Imal cel da gi obedini Makedoncite-emigranti i da sozdade silna politi~ka organizacija koja povtorno }e go pokrene makedonskoto pra{awe i negovoto re{avawe po miren pat.

AVTOHTONI CVE]IWA (ENDEMI^NI, RELIKTNI, ZAGROZENI) – ukrasni, zeleni, grmu{esti i polugrmu{esti rastenija, koi se avtohtoni, odnosno poteknuvaat i prirodno se rasprostraneti na podra~jeto na Makedonija (Astragalus physocalyx, Astragalus cernjavskii, Colchicum macedonicum, Potentilla doerfleri, Ranunculus degeni, Osmunda regalis, Salvia jurisicii, Silene paeoniensis, Asplenium macedonicum, Crocus cvijici, Crocus pelistericus, Drosera rotundifolia, Thymus oehmianus, Tulipa mariannae, Viola arsenica, Viola allchariensis i dr.). ^esto se endemi~ni ili reliktni vidovi, nekoi se vklu~eni vo listite na zagrozeni vidovi. Tie se od posebno zna~ewe za biolo{kata raznovidnost, kako genofondovi za nau~ni istra`uvawa, vo selekcionite zafati i kako potencijalni vidovi za pejza`noto oblikuvawe i ureduvawe. LIT.: Studija za za{tita na prirodata, Zavod za za{tita na prirodata, Skopje, 1988. S. H. P.

LIT.: D-r Boro Mokrov, Razvojot na makedonskiot pe~at i novinarstvo (od prvite po~etoci do 1945 godina), Skopje, 1980, 309-312; D-r Boro Mokrov ‡ M-r Tome Gruevski, Pregled na makedonskiot pe~at (1885‡1992), Skopje, 1993, 30-31. S. Ml.

Spored Skilica, semejstvoto na carot Samuil na svadbata na }erkata Miroslava

Avtopatot Skopje&Tetovo

AVTOPAT – najvisoka soobra}ajna klasa na javni pati{ta, so dva razdvoeni kolovoza, gradeni za brzini od 80 do 120 km/~as. Prvata delnica {to e rekonstruirana i izgradena kako avtopat e Kumanovo – Miladinovci, so 21,8 km (1978). Kompletno nov avtopat e izgraden na delnicata Veles – Motel Makedonija (koridor 10), so dol`ina od 600 km (1985). Vkupno izgraden avtopat ima 196,80 km, a vo tek e izgradbata na u{te 45 km (v. patna mre`a). IZV.: Dokumentacija na Fondot za magistralni i regionalni pati{ta, Skopje. R. D.

AGATA (X–XI v.) – makedonska carica, `ena na carot Samuil. Poteknuvala od vizantiska blagorodni~ka familija od gradot Dra~. Nejziniot tatko Jovan Hrisilij bil proteuon na Dra~ i imal golemo vlijanie vo gradot i vo okolinata. Vo brakot so Samuil Agata imala ~etiri }erki i sinot Gavril Radomir. LIT.: Ioannis Scylitzae Sinopsis historiarum, rec. I. Thurn, Berolini et Novi Eboraci, 1973; S. Pirivatri¢, Samuilova dr`ava, Beograd, 1997. K. Ax.

AGATANGEL BITOLSKI, sv. (? – Bitola, 11. III 1727) – novoma~enik, Makedonec – nastradal kako `rtva na prisilnoto islamizirawe (so me~ mu bila otse~ena glavata). Za negovite stradawa i pravedniot `ivot se {irelo usno predanie vo Bitola i niz Makedonija. Prvoto `itie go napi{al jeromonahot Atanasij od manastirot „Simonopetra# na Sveta Gora. Del od negovite sveti mo-

A

{ti se vo Bitola i del vo Bigorskiot manastir. LIT.: Aleksandar Donski, Site svetiteli od Makedonija, [tip, 2006; Dobrila Milovska i Jovan Takovski, Makedonska `itijna literatura IX‡XVIII vek, Skopje, 1996; Mihajlo Georgievski, Makedonski svetci, Skopje, 1997. Rat. Gr.

Mitropolit Agatangel

AGATANGEL, mitropolit (Atanas Stankovski) (Skopje, 11. III 1955) – arhierej na Makedonskata pravoslavna crkva. Pred da primi mona{tvo bil sve{tenik na parohiska dol`nost. Zavr{il Makedonska pravoslavna bogoslovija (1975/76) i diplomiral na Bogoslovskiot fakultet vo Skopje (1995), rakopolo`en za |akon na 7. I, na 9. I 1979 g. za sve{tenik, a za protoerej bil proizveden vo 1988 g. Parohiski sve{tenik bil vo hramot „Sv. vm~. \or|i# vo ^air, a vo Avstralija vo „Sv. Bogorodica# vo Brizbejn, vo „Sv. vm~. Dimitrij# vo Springvel i vo „Sv. Nikola# vo Preston, izvesno vreme bil i arhierejski zamenik za Avstralija. Po vra}aweto vo Makedonija bil parohiski sve{tenik vo crkvite „Sv. vm~. Dimitrij# i „Sv. Kliment Ohridski# vo Skopje. Rabotel i kako referent na AUO, na Bogoslovskiot fakultet i vo Sinodot. Se zamona{il na 5. II 1998 g., na 24 juni bil izbran, a na 12 juli ist. godina hirotonisan za vikaren episkop na Skopskata mitropolija, so titula Episkop veli~ki. Na 13. II 2000 bil izbran i vostoli~en za Mitropolit povardarski. Od 2002 do 2006 bil Bregalni~ki mitropolit, a od 1. X 2006 povtorno Mitropolit povardarski. Nekolku godini ja rakovodi i Makedonskata pravoslavna bogoslovija vo Dra~evo (Skopsko) i HO „\akonija#. LIT.: Ratomir Grozdanoski, Stefan Arhiepiskop Ohridski i Makedonski, Skopje, 2000. Rat. Gr.

AGATIJ (]Agaq%az)?? (ok. 536–582) – vizantiski istori~ar i poet, rodum od Mala Azija. Po zavr{uvaweto na studiite po kni`evnost vo Aleksandrija i pravo vo Bejrut, se zanimava so advokatura vo Carigrad. Avtor e i na istoriskoto delo vo pet knigi Za Justinijanovoto vladeewe, koe{to so11

A

AGENT

dr`i edinstveni vesti za nastanite od 552–558 g. IZV.: Vizantiski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, I, Beograd, 1955. LIT.: Volfgang Buhvald, Armin Holveg, Oto Princ, Re~nik gr~kih i latinskih pisaca antike i sredweg veka, Beograd, 1984. B. R.-J.

AGENT NA RM PRED EVROPSKIOT SUD ZA ^OVEKOVI PRAVA – lice {to RM go opolnomo{tuva da ja zastapuva pred Evropskiot sud za ~ovekovi prava (Strazbur, RF). Prv vladin agent na RM pred ovoj sud e d-r Cvetan Cvetkovski (19. X 1998 – 20. X 2001). IZV.: Arhiva na Ministerstvo za pravda na RM, Skopje, 2006. T. Petr.

AGENCIJA ZA VRABOTUVAWE NA REPUBLIKA MAKEDONIJA – slu`ba osnovana od strana na Vladata na SFRJ (1952) {to go pomaga vrabotuvaweto. Od 1960 g. prerasnuva vo Dr`aven zavod za vrabotuvawe na NRM, po {to nejzinoto ime e menuvano vo pove}e navrati. Od 2004 g. se transformira vo Agencija za vrabotuvawe na Republika Makedonija. Organizaciono, Agencijata e etablirana na tri nivoa: Centralna slu`ba na Agencijata vo Skopje, Centar za vrabotuvawe na gradot Skopje i 29 centri za vrabotuvawe za podra~jata na edna ili pove}e op{tini. Nejzinata dejnost e od javen interes, naso~ena da im dava uslugi na nevrabotenite lica, rabotodava~ite i na dr`avata, vo soglasnost so odredbite od Zakonot za vrabotuvawe i osiguruvawe vo slu~aj na nevrabotenost i so odredbite od Statutot na Agencijata. Agencijata, kako {to e toa slu~aj vpro~em so ovoj tip institucii i vo drugite pazarni ekonomii, izvr{uva vonredno zna~ajni ulogi vrzani za funkcioniraweto na pazarot na trudot. Vo ovoj kontekst, posebno treba da se potenciraat slednive: istra`uvawe i analiza na pazarot na trudot (analiza na sostojbite i promenite vo domenot na vrabotenosta i nevrabotenosta, t.e. ponudata i pobaruva~kata na trudot, strukturata na rabotnata sila, posebno na licata {to baraat vrabotuvawe, izgotvuvawe na razni programi i proekti za implementacija na aktivni pristapi vo vrabotuvaweto i za zgolemuvawe na fleksibilnosta na pazarot na trudot i sl.); osiguruvawe na pravata vo slu~aj na nevrabotenost (ovozmo`uvawe pravna i materijalna pomo{ vo slu~aj na nevrabotenost, kako i na pravna i materijalna za{tita vrzana za penziskoto i invalidskoto i za zdravstvenosto osiguruvawe na nevrabotenite lica, 12

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

a vo soglasnost so doma{nite zakoni i me|unarodnite dogovori i konvencii); registracija i evidencija (vklu~uvaj}i i sreduvawe, „~istewe# na evidencijata na nevrabotenite lica) i sl. Vo ponovo vreme, Agencijata posebno e fokusirana na promoviraweto i implementacijata na aktivnite politiki za vrabotuvawe: obuka, dokvalifikacii i prekvalifikacii na nevrabotenite, profesionalna orientacija na u~enici, studenti i nevraboteni lica, soveti i pomo{ za samovrabotuvawe, organizirawe na javni raboti, pottici i povolnosti za vrabotuvawe na invalidi, stimuli za rabotodava~ite za vrabotuvawa na licata evidentirani vo Agencijata, profesionalna selekcija na nevraboteni lica spored potrebite i barawata na rabotodava~ite itn. IZV.: Interni materijali na Agencijata za vrabotuvawe na Republika Makedonija. P. T.

AGENCIJA ZA SANACIJA NA BANKA – specijalizirana institucija osnovana za sproveduvawe na procesot na sanacija na bankarskiot sistem na RM. Formirana e vo po~etokot na 1994 g. od strana na makedonskata vlada, so po~eten kapital obezbeden od buxetot. Osnovna zada~a na Agencijata e da upravuva so lo{ite plasmani otstraneti od bilansite na bankite. Nejzinoto portfolio vklu~uva dva vida pobaruvawa od nad 300 trgovski dru{tva i javni pretprijatija: pobaruvawa vo iznos od 336 milioni dolari po osnova na koristeni stranski krediti od nekoi me|unarodni doveriteli (Pariskiot klub na doveriteli, Londonskiot klub na doveriteli, Svetskata banka itn.) i nenaplatlivi denarski pobaruvawa vo iznos od 12,7 milijardi denari (317,5 milioni dolari). Za iznosot na nenaplatlivite pobaruvawa prezemeni od Stopanska banka AD Skopje, od 1995 g., Agencijata izdava obvrznici za sanacija i rekonstrukcija na bankata. Obvrznicite glasat na donositel, tie se emitirani so rok na otplata od 15 godini, so mese~na isplata na kamatata i so godi{na isplata na glavnicata. Za naplata na pobaruvawata od krajnite korisnici na kreditite Agencijata primenuva razli~ni formi na regulirawe na pobaruvawata, kako: naplata na kreditite spored sklu~enite dogovori, predvremena naplata na kreditite so diskont, reprogramirawe na kreditite, proda`ba na pobaruvawata na treti lica, pretvorawe na pobaruvawata vo vlogovi vo pretprijatijata, aktivirawe na hipo-

tekite i inicirawe postapki za likvidacija i ste~aj. Organi na upravuvawe na Agencijata, imenuvani od strana na Vladata, se Upraven odbor, sostaven od sedum ~lena, i Direktor. Od 2001 g., imeto na Agencijata e promeneto vo Agencija na Republika Makedonija za upravuvawe so sredstva. Vo tekot na 2003 g. Agencijata prestana so svojata rabota. LIT.: Qup~o Trpeski, Pari i bankarstvo, Economy Press, Skopje, 2003, 560-563; Kiki Mangova Powavi}, Van~o Kargov, 60 godini centralno bankarstvo vo Republika Makedonija, Narodna banka na Republika Makedonija, Skopje, 2006, 141–145. G. P.

AGIS (? – 359 g. pr.n. e.) – pajonski kral, sovremenik na Filip II, pretendent na makedonskiot carski prestol vo periodot na politi~ka nestabilnost vo Makedonija. Bil vo sojuz so Atina protiv makedonskiot car Filip II. Zagovorot propadnal. Po smrtta na stariot pajonski kral, Filip II gi pokoril Pajoncite. LIT.: E. Petrova, Pajonija, Skopje, 1999. A. [uk.

S. H. V. Agjej

AGJEJ, Sa~idanand Hiranand Vatsjajan (Sachidanand Hyranand Vatsyaynan Agey) (Lakno, Indija, 7. V 1911 – Wu Delhi, 8. III 1989) – najzna~aen indiski poet na hindski jazik; vo literaturata vleguva so prekarot Agjej (neznajniot ili onoj {to ne mo`e da se dolovi). Avtor e na 15 knigi poezija, tri romani i pove}e zbirki esei. Bil urednik na spisanija i avtor na antologii. Negovata lirika se odlikuva so dlabok intimizam i filozofski problesoci. Vo 1983 godina go dobil Zlatniot venec na Stru{kite ve~eri na poezijata. BIBL.: Trepet, Ostrovi vo strujata, Mig na zelenata treva, Glasnik na porazot, Ludiot lovec, Znaci i mol~ewa. LIT.: Ante Popovski, Kon poetskiot opus na Agjej, Pesni, SVP, Struga, 1983. P. Gil.

AGO, Arif (Arif Ago) (Ohrid, 1935) – univerzitetski profesor od turskata nacionalnost vo RM. Zavr{il Filolo{ki fakultet vo Belgrad, doktoriral na Filolo{kiot fakultet vo Skopje. Rabotel kako profesor na Pedago-

AGRARNA POLITIKA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

stanal sorabotnik na v. „Socijalisti~ka zora# (Skopje, 1919‡ 1921). So grupa istomislenici ja podr`uval III komunisti~ka internacionala. Kako emigrant i publicist vo Sofija (1921‡ 1925) po~nal da go izdava v. „SÍvetska MakedoniÔ# (8. III 1923) i se zalagal za makedonskite nacionalni prava, poradi {to bil uapsen i ubien. Arif Ago

{kata akademija †Kliment Ohridski# vo Skopje. Bil glaven i odgovoren urednik na redakcijata †Birlik#. Od 1979 g. do penzioniraweto e vo nastavni~ki zvawa predava~, vi{ predava~, vonreden i redoven profesor na Katedrata za turski jazik i kni`evnost na Filolo{kiot fakultet †Bla`e Koneski# vo Skopje, tri mandata bil prodekan na istiot fakultet i viziting-profesor na Univerzitetot Lung vo [vedska. Ima objaveno brojni stru~ni i nau~ni trudovi od oblasta na literaturata na turskata nacionalnost vo RM, sostavuva~ e na bukvarot na turski jazik, turskata gramatika, rakovoditel na pove}e nau~ni proekti od dijalektologijata na turskiot jazik i turskata literatura. U~esnik na pove}e me|unarodni kongresi i nau~ni sobiri, simpoziumi vo zemjava i vo stranstvo. IZV.: Univerzitet Kiril i Metodij, Bilten, 1996. A. Ago

Ivan Serafimov Agovski

AGOVSKI, Ivan Serafimov (Debar, 24. VI 1887 ‡ Sofija, prva polovina na 1925) ‡ revolucioner, prosveten deec i publicist. Osnovno u~ili{te zavr{il vo rodniot grad. Poradi ~lenstvo vo socijalisti~ki kru`ok, bil isklu~en od Pedago{koto u~ili{te vo Skopje (1905). Po zavr{uvaweto na vi{oto obrazovanie, u~itelstvuval vo Ki~evo i u~estvuval vo tamo{niot u~itelski bunt (1908). Bil aktivist na Skopskata socijaldemokratska grupa (1910‡1911). Podocna se vklu~il vo komunisti~koto dvi`ewe i

LIT.: Bane ^adikovski, Prilog kon biografijata i dejnosta na makedonskiot socijalist, revolucioner i publicist Ivan Serafimov Agovski, „Glasnik# na INI, XI, 1, Skopje, 1967, 77-116; Dan~o Zografski, Koncepcii, programi i proekti za dr`avno konstituirawe na Makedonija, Zb. ASNOM. Pedeset godini makedonska dr`ava 1944-1994. Prilozi od nau~niot sobir odr`an na 17-18 noemvri 1994, MANU, Skopje, 1995, 48. S. Ml.

AGOLI, Kemal (Debar, 1918 ‡ Goli Otok, po 1948) ‡ komunisti~ki deec od albansko poteklo. Kako apsolvent po filozofija i pedagogija, stanal ~len na diverzantska grupa (oktomvri 1941), ~len na KPA i borec na partizanski odred vo Albanija (1942). Kako zadninski aktivist vo Debar (od krajot na 1942) bil uapsen i sproveden vo zatvorot vo Tirana. Po kapitulacijata na Italija (8. IX 1943) stapil vo partizanskiot odred na Haxi Le{i, bil politi~ki komesar na Prviot NOPO, politi~ki komesar na bataljon na Prvata makedonskokosovska NOU brigada (11. XI 1943) i politi~ki komesar na ^etvrtata mladinska NO {iptarska brigada (1944). Bil izbran za delegat od Makedonija za Vtoroto zasedanie na AVNOJ i delegat na Prvoto zasedanie na ASNOM. Po Osloboduvaweto bil ~len na Glavniot odbor na NOFM (1945) i dr., po {to bil osuden za neprijatelska dejnost protiv FNRJ (1948). LIT.: Ki~evo i Ki~evsko vo NOV 19411945. Dokumenti, Ki~evo, 1985, 207, 324 i 395; Tetovo i Tetovsko vo NOV 19411945. (Materijali od nau~niot sobir odr`an na 20, 21 i 22 noemvri 1985 godina vo Tetovo i na Popova [apka), prva kniga, Tetovo, 1991; Dim~e Naj~eski, Golooto~ki svedo{tva. Posledici, zbornik, III, Skopje, 2006, 27. S. Ml.

AGOLI, Nexat (Debar, 1914 ‡ Goli Otok, 1949) ‡ pravnik, komunisti~ki deec od albansko poteklo. Zavr{il pravo vo Rim i bil sudija vo Tirana, no poradi komunisti~ka dejnost bil premesten na slu`ba vo \akovica (Kosovo), kade {to stanal borec na partizanski odred (1942). Naskoro se vratil vo Debarsko i bil na~alnik na [tabot na Prvata operativna zona na NOV i POM (1943), a potoa politi~ki komesar na ^etvrtata mladinska

A

{iptarska brigada (1944). Bil izbran za delegat od Makedonija za Vtoroto zasedanie na AVNOJ, a podocna bil kooptiran za ~len na ASNOM (27. X 1944) i izbran za vtor potpretsedatel na Prezidiumot na ASNOM (30. XII 1944). Vo prvata Vlada na DFM bil imenuvan za minister za socijalna politika (16. IV 1945), a potoa i reizbran (31. XII 1946). Po prifa}aweto na Rezolucijata na Informbiroto (1948), bil uapsen i osuden na robija, kade {to i po~inal. LIT.: Makedonski vladi. 60 godini, DARM, Skopje, 2005, 23 i 29. S. Ml.

„AGONISTIS# („AGONISTIS#) (^ehoslova~ka, 1949) – vesnik, godi{nik, organ na politi~kata emigracija od Grcija vo ^ehoslova~ka. Sodr`el i makedonska stranica „Borec#. Ja ureduvale Dimitar Veli~kov (Velaki) i Dinko Kozinakov. S. Ml. AGRAREN MAKSIMUM VO DFM/NRM/SRM ‡ voveden so Zakonot za agrarna reforma i kolonizacija od 23. VIII 1945 g. Vrz osnova na ovoj zakon, zemji{niot posed na zemjodelskite semejstva be{e ograni~en od 20 do 35 ha, a na crkvata do 10 ha obrabotlivo zemji{te. Za nezemjodelcite zemji{niot maksimum iznesuva{e tri ha. So Zakonot za zemji{niot fond od 1953 g. zemji{niot maksimum be{e opredelen na 10 ha obrabotlivo zemji{te za edno zemjodelsko semejstvo. Zemji{niot maksimum be{e ukinat so ustavnite amandmani od 1988 g., bidej}i go smetaa za pre~ka vo razvojot na privatnata sopstvenost vo oblasta na zemjodelstvoto. LIT.: Svetomir [kari}, Ustavno pravo, kniga prva, Skopje, 1991. Sv. [.

AGRARNA POLITIKA – del od ekonomskata politika {to se primenuva vo zemjodelskoto proizvodstvo od odredena dr`ava ili zaednica. Vo Republika Makedonija, s¢ do nejzinoto osamostojuvawe kako dr`ava, se vode{e agrarna politika {to se odnesuva{e za cela Jugoslavija. Od 1991 g. RM vodi sopstvena agrarna politika. So potpi{uvaweto na bilateralnite dogovori za slobodna trgovija so: Slovenija i Srbija i Crna Gora (1996); Hrvatska (1997); Bugarija i Turcija (1999); Ukraina i zemjite na Evropskata asocijacija za slobodna trgovija (2001); Albanija i Bosna i Hercegovina (2002); Romanija (2003); i Moldavija (2004); potoa so vklu~uvaweto vo Svetskata trgovska organizacija (2003) i so aplikacijata za ~lenstvo vo EU (2004), agrarnata politika na RM zapo~13

A

AGRARNA REFORMA

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

na so prisposobuvawe kon zaedni~kata agrarna politika na zemjite-~lenki na EU (CAP). Dr. \o{. AGRARNA REFORMA – promena vo zemji{nite imotni odnosi i na imotnata struktura so intervencija na dr`avata. Edna od najzna~ajnite merki na agrarnata politika, zatoa {to gi re{ava klu~nite pra{awa na agrarnata struktura. Se javuva vo uslovi na stopanska nerazvienost i agrarna prenaselenost. So Zakonot za agrarna reforma i kolonizacija (1945) se izvr{i likvidirawe i eksproprijacija na kapitalisti~kite stopanstva pri {to imotot be{e ograni~en na 35 ha vkupna povr{ina kaj zemjodelcite i na 3 ha kaj nezemjodelcite. So Zakonot za zemjodelskiot zemji{ten fond (1953) be{e ograni~en agrarniot maksimum na 10 ha kaj zemjodelcite i na 3 ha kaj nezemjodelcite. Zemji{niot maksimum e ukinat vo 1988 g. Dr. \o{. AGRARNA STRUKTURA – sostaven del na ekonomskata struktura so koja zemjodelstvoto e povrzano vo procesot na reprodukcijata. Taa e zbir na proizvodnite odnosi vo zemjodelstvoto na odreden stepen na razvoj na proizvodnite sili. Do 1990 g. vo Republika Makedonija ima{e 211 zemjodelski stopanstva vo op{testvena sopstvenost, 147 agrokombinati i 64 zemjodelski zadrugi, vo koi rabotea okolu 30.000 lica. Vo 1993 g. zapo~na proces na privatizacija na pretprijatijata {to stopanisuvaat so zemjodelsko zemji{te. Individualnite zemjodelski stopanstva, ~ij broj iznesuva 180.000, poseduvaat okolu 450.000 ha, so prose~na golemina na posedot od 2.5 ha, a vo struktura u~estvuvaat: so 82% vo obrabotlivoto zemji{te, so 63% od dolgogodi{nite nasadi, so 93% od livadite, so 14% od pasi{tata, so 60% od kapacitetite vo ribarstvoto, so 95% od vkupniot broj goveda, so 62% od brojot na sviwite, so 92% od ovcite i so 60% od `ivinarstvoto. Dr. \o{. AGRESIJA VRZ RM VO 2001 G. – primena na vooru`ena sila preku upatuvawe vooru`eni bandi, grupi, neregularni ili iznajmeni vojnici od Kosovo kako del od RS (po 1999 g. pod protektorat na OON), protiv suverenitetot i teritorijalniot integritet na RM, zabraneta so Povelbata na OON. Ovoj fakt e konstatiran vo Rezolucijata 1345 (21. III 2001) na Sovetot za bezbednost na OON so formulacijata „izvr{iteli na nasilstvoto vo RM se albanski ekstremisti od Kosovo#. Pret14

Makedonskite braniteli vo akcija (2001)

hodno e izvr{ena agresija vrz SRJ od strana na 19 dr`avi-~lenki na NATO (bez odobrenie od Sovetot za bezbednost na OON) pri {to se izvr{eni te{ki povredi na pove}e granki na me|unarodnoto pravo, osobeno humanitarnoto, so posledici vo odnos na celokupniot me|unarodno-praven poredok i ekolo{ka katastrofa so regionalni razmeri. Vo tekot na traeweto na agresijata (22. III – 10. VI 1999), vo RM se stacioniraat NATO trupi so razli~en sostav, mandat i traewe. LIT.: Mitre Arsovski - Stojan Kuzev Risto Damjanovski, Vojnata vo Makedonija vo 2001 godina, Skopje, 2001; Tatjana Petru{evska, Napadot na NATO vrz SRJ - presedan vo funkcioniraweto na me|unarodnata zaednica, †Makedonsko vreme#, Skopje, 1999. T. Petr.

AGRIJANI (Grai) – pajonsko pleme, koe gi naseluva teritoriite vo gorniot tek na rekata Strimon (spored Tukidid). Herodot gi spomnuva me|u plemiwata {to ne gi pokoril persiskiot vojskovodec Megabaz (V v. pr.n.e.). Vo vremeto na Filip II bile makedonski sojuznici. Nivniot vladetel Langar so najdobrite vojnici mu se pridru`il na Aleksandar Makedonski protiv ilirskoto pleme Avtarijati. Vo Aleksandroviot pohod u~estvuval pod zapovedni{tvo na Atal. Kako naemnici se spomnuvaat vo vojskite na dijadosite (kraj na III v. pr.n.e.) vo Egipet, kaj Antigon Doson, Antioh III, no i vo vojskite na poslednite makedonski carevi Filip V i Persej (po~. vo II v. pr.n.e.). Posleden pat se spomnuvaat vo 169 god. n.e. kako vojnici {to se borat za gradot Kasandreja.

nastavna disciplina {to gi izu~uva me|usebnite odnosi na `ivite organizmi (rastitelni i `ivotinski), od edna strana, i ambientot (`ivotnata sredina) vo zemjodelstvoto, od druga. Posoodvetna definicija iznesuva Molnar (1995): „Agroekologijata gi prou~uva zakonitostite vrz koi vo zemjodelskoto proizvodstvo se zasnovuva zaedni~kiot `ivot, odr`uvaweto i proizvodnata dejnost na kulturnite rastenija i doma{nite `ivotni.# Agroekologijata, kako i ekologijata vo celina, opfa}a dve osnovni komponenti: agrobiotopi i agrobiocenozi, koi se povrzani vo eden sistem: agroekosistem. Agrobiotopite se karakterizirat so pove}e ili pomalku izedna~eni fizi~ki i hemiski komponenti (klima, reljef, petrografija, hidrografija, po~vi i sl.) vo opredeleni teritorijalni edinici, vo koi se odvivaat `ivotnite funkcii na oddelni asortimani zemjodelsko proizvodstvo. Agrobiocenozite gi pretstavuvaat

LIT.: Thucidides, II, 96, Harvard Univessity Press, 1958; Herodotus, V, 16.1, Loeb Classical Library, Harvard University Press, 1961; E. Petrova, Pajonija,Skopje, 1999. A. [uk.

AGROEKOLOGIJA (st.gr~. `grÁz – niva; o«kÁz – okolina, sredina; lÁgoz – nauka) – nau~na i

Agroekolo{ki nasadi za proizvodstvo na biodizel

AGROTEHNIKA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

asortimanite na `ivite organizmi (vidovi, sorti, hibridi, rasi) koi, zaedno so spontanite organizmi (pleveli, {tetnici, bolesti), se odgleduvaat vo oddelni agrobiotopi. Me|u dvete komponenti integralno se odvivaat procesite na razmena na materiite i protok na energijata, taka {to povrzanosta na agrobiotopite so agrobiotopite funkcionira kako edinstven sistem – agroekosistem (vo slobodnata priroda – ekosistem). RM so svojata geografska polo`ba, klimatski uslovi, reljef, hidrografija, hidrologija, petrografija, po~vi, i dr., se odlikuva so golem broj agrobiotopi, koi ovozmo`uvaat produktivno funkcionirawe na raznovidni agrobiocenozi. Vo ovaa nasoka golemo nau~no i aplikativno zna~ewe ima agroekolo{koto reonirawe. R. L. AGROINDUSTRIJA – zaemna povrzanost na primarnoto zemjodelsko proizvodstvo i prerabotuva~kata industrija na zemjodelski proizvodi. Zemjodelskoto proizvodstvo (rastitelnoto proizvodstvo i sto~arstvoto) e osnova za razvoj na nekolku prerabotuva~ki industrii, koi go ~inat t.n. agroindustriski kompleks. Tuka spa|aat: prehranbenata industrija, proizvodstvoto na pijalaci, proizvodstvoto na dobito~na hrana i industrijata za tutun i cigari. Ovie industrii imaat silno vlijanie vrz razvojot na primarnoto zemjodelsko proizvodstvo. Istoriski gledano, prehranbenata industrija vo Makedonija svoite koreni gi vle~e u{te pred Vtorata svetska vojna, koga najgolem del od prerabotkite na zemjodelskite proizvodi se vr{ea vo samite selski doma}instva. Po Vtorata svetska vojna ovie dejnosti sukcesivno gi prezedoa novoizgradenite indu-

Fabrikata †@ito Luks# vo Skopje

striski kapaciteti. Denes asortimanot na prehranbenata industrija broi okolu 120 proizvodi. Vo proizvodstvoto na pijalaci, od pred Vtorata svetska vojna, be{e nasledeno samo proizvodstvoto na pivo, dodeka vo ponovo vreme ovaa industriska granka celosno go prezede i proizvodstvoto na drugite vidovi alkoholni i bezalkoholni pijalaci. Proizvodstvoto na `estoki alkoholni pijalaci od 5.090 hl vo tekot na 1947 g. porasna na 10.548 hl 2005 g., dodeka proizvodstvoto na pivo, vo istiot period, porasna od 50.000 hl na okolu 720.000 hl. Industriskoto proizvodstvo na dobito~na hrana nema{e nekoja pogolema razvojna tendencija, {to ne mo`e da se re~e i za prerabotkata na tutunot. Pred Vtorata svetska vojna, prerabotkata na tutunot se vr{e{e vo industriskite skladi{ta, kako obi~na manipulacija. Po Vtorata svetska vojna taa tehnolo{ki be{e usovr{ena so celosna fermentacija. Proizvodstvoto na fermentiran tutun porasna od 10.742 t vo tekot na 1947 g., na 31.962 t 1983 g., za 2005 g. da se namali na 15.904 toni. Fabri~ko proizvodstvo na cigari pred Vtorata svetska vojna nema{e. Proizvodstvoto na cigari od 890 milioni par~iwa vo tekot na 1947 g. porasna na 14.030 milioni par~iwa vo 1983 g., a vo 2005 g. se namali na 5.793 milioni par~iwa. Republika Makedonija raspolaga so relativno golem broj kapaciteti na prerabotuva~kata industrija. Pove}eto od niv bea izgradeni pred osamostojuvaweto na dr`avata i vo osnova bea nameneti za pazarot na porane{na SFRJ. Golem del od niv denes go nadminuvaat doma{noto proizvodstvo na surovinska baza (maslo, {e}er, tutun i drugo). Po osamostojuvaweto na zemjata,

A

stesnuvaweto na pazarot, niskata investiciona aktivnost i visokata amortiziranost na postojniot fizi~ki kapital, pridonesoa za dopolnitelno namaluvawe na nivnata iskoristenost. LIT.: Strategija za razvoj na zemjodelstvoto vo Republika Makedonija do 2005 godina, MANU, Skopje, 117–119; N. Uzunov, Stopanstvoto na Republika Makedonija, 1945–1990, MANU, Skopje, 2001, 333-340; Dr`aven zavod za statistika, Statisti~ki godi{nici na Republika Makedonija, 1955-2006. D. E.

AGRONOM (st.gr~. `gronÁmoV ‡ nadgleduva~ na nivite) – zemjodelski stru~wak. Vo Republika Makedonija i vo drugi zemji terminot agronom e voobi~aen naziv za zemjodelski stru~wak so zavr{en zemjodelski fakultet, a vo nekoi zemji i so zavr{ena vi{a zemjodelska {kola od koja bilo zemjodelska nasoka. R. L.

Prou~uvawe na po~vata

AGRONOMIJA (st.gr~. `grÁV ‡ niva i nÁmoV ‡ zakon) – kompleks od nau~ni i stru~ni disciplini od site specijalnosti na zemjodelstvoto. Vo potesna smisla, ovoj termin se odnesuva na prou~uvaweto i primenata na zakonitostite vo op{toto i posebnoto poljodelsko proizvodstvo, a kako posebno priznata granka na zemjodelskite nauki, spored Martin et al. (1969), postoi od 1900 g. R. L. AGROTEHNIKA (st.gr~. `grÁV – niva i t…cnh – umeewe, ve{tina). Obemna, nau~na i stru~no-aplikativna materija od kompleksot na zemjodelskite nauki. Prou~uva i iznao|a tehni~ki i tehnolo{ki re{enija za intervencii vo agrobiotopite i vo agrobiocenozite vo oddelni agroekosistemi, so koi se ovozmo`uva dobivawe na {to postabilni, poekonomi~ni i pokvalitetni proizvodi od oddelni asortimani na zemjodelskoto proizvodstvo. Agrotehnikata opfa}a kompleks od tehni~ki i tehnolo{ki merki koi mo`at da se grupiraat vo dve osnovni grupi: 1. Merki so koi se vr{at promeni vo po~vite od oddelni agrobiotopi; i 2. Merki so koi se vli15

A

ADAJ

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Instalacija za sovremeno navodnuvawe

jae vrz oddelni agrobiocenozi (vidovi posevi ili vidovi nasadi) poradi vospostavuvawe na {to pousoglaseni odnosi me|u oddelnite agrobiocenozi i oddelnite svojstva na agrobiotopite. Najzna~ajni merki od prvata grupa se po~venite agromelioracii i obrabotkata na po~vata. Po~venite agromelioracii, spored potrebata, opfa}aat pogolem broj merki, kako {to se: nivelirawe na neramni povr{ini; regulirawe na vodniot re`im na prevla`ni povr{ini po pat na soodvetni zafati – odvodnuvawe so kanalska mre`a, so poseben drena`en sistem, meliorativno prodlabo~uvawe na po~veniot sloj i dr.; ~istewe na povr{inata od prethodnata drvenesta i zeljesta vegetacija; nivelirawe na povr{inite i parcelizacija spored uslovite na terenot i spored nasokite (asortimanot) na zemjodelskoto proizvodstvo i sl. Obrabotkata na po~vata pretstavuva intervencija vo gorniot po~ven sloj so opredeleni ma{ini i orudija, so ~ija funkcija nastanuvaat nekolku, mnogu zna~ajni, tehnolo{ki procesi, kako {to se: drobewe i razrovkuvawe na po~venata masa, prevrtuvawe na izoraniot plast, me{awe na oddelnite sloevi me|u sebe, ramnewe na povr{ina na po~vata, a po potreba nabivawe na po~vata. Sekoj od navedenite procesi pridonesuva za sozdavawe i odvivawe na opredeleni fizi~ki, hemiski i biolo{ki fukcii vo po~vata, koi pridonesuvat za {to pouspe{en rast i razvitok na odgleduvanite agrobiocenozi (zemjodelski kulturi) vo dadeniot agrobiotop (zemjodelski lokalitet). Obrabotkata na po~vata za odgleduvawe na nivski i gradinarski kulturi naj~esto se sostoi od dva osnovni dela: del na osnovna obra16

botka i del na dopolnitelna obrabotka. Naj~est vid na osnovna obrabotka e orawe na po~vata so plug so {tica za odmetuvawe. Pri oraweto na po~vata so vakov plug se vr{i prevrtuvawe i drobewe na po~vata na pomali grutki i positni agregati i me{awe na po~vata do dlabo~inata na oraweto (naj~esto 20-30 cm). Dopolnitelnata obrabotka na po~vata opfa}a pove}e operacii so koi se osposobuva gorniot po~ven sloj za uspe{no izveduvawe na seidbata i za obezbeduvawe povolni vodno-vozdu{ni uslovi za nepre~eno niknewe i razvoj na prestojnata kultura. Vo grupata agrotehni~ki merki so koi se vr{i vlijanie vrz odgleduvanite agrobiocenozi (oddelnite kulturi) spa|aat: plodoredot, semeto, seidbata, neguvaweto na kulturite. Plodoredot e plan za poefikasno iskoristuvawe na uslovite vo agrobiotopite preku plansko menuvawe na agrobiocenozite (oddelnite kulturi) po prostor i vreme. Mnogu vidovi nivski i gradinarski kulturi, ako pove}ekratno se odgleduvaat na isto mesto, ne nao|aat povolni uslovi za normalen rast i razvitok. Plodoredot opfa}a dve komponenti: polesmena i plodosmena. Plodosmenata pretstavuva menuvaweto na kulturite po vreme, t.e. na isto mesto sekoja vegetaciska sezona se odgleduva druga kultura; polesmenata zna~i deka ako zemjodelskiot objekt ima pove}e parceli, vo ista vegetaciona sezona, planski, na sekoja parcela se odgleduva posebna kultura (agrobiocenoza). Semeto i seidbata kako agrotehni~ki merki gi so~inuvaat metodite za izbor i primena na kvaliteten semenski materijal i, zavisno od nasokata na proizvods-

tvoto, primena na soodveten metod i tehnika na seidbata. Podgotovkata na seidbeniot materijal opfa}a obezarazuvawe, ~istewe na semeto od mehani~ki ne~istotii, ~istewe od plevelni semiwa i od seme na drugi sorti od istata kultura i sl. Seidbata, zavisno od vidot i nasokata na proizvodstvoto, naj~esto se izveduva so soodvetni redosealki. Neguvaweto na kulturite podrazbira sproveduvawe na opredeleni agrotehni~ki merki od seidbata do pribiraweto na kulturite. Po~esti merki se: valawe na po~vata, razdrobuvawe na povr{inskata korka na po~vata, me|uredno kultivirawe i okopuvawe kaj okopnite kulturi, proreduvawe na posevite poradi obezbeduvawe pooptimalen sklop (broj na individui po edinica povr{ina) na posevite, zagrnuvawe na rasteniR. L. jata kaj nekoi posevi i dr. ADAJ (V v. pr.n.e.) – makedonski poet. Za vreme na makedonskiot vladetel Arhelaj (413-399) Adaj go sostavil epitafot za nadgrobniot spomenik na tragi~arot Evripid, koj umira vo Makedonija i tuka bil zakopan. Za epitafot kako i za poezijata na Adaj nema soznanija. LIT.: N. Proeva, Istorija na Argeadite, Skopje, 2004. A. [uk.

Neolitski naod †Adam od Govrlevo# (ok. 4500 g. pr. n.e.)

ADAM OD GOVRLEVO ‡ kerami~ko torzo na ma`, arheolo{ki naod od neolitskata naselba Govrlevo, otkrien vo istra`uvawata vo 2000 g. Edinstven primer od neolitskata epoha, so modelirawe na ma{ka statueta i sosema realen prikaz na ~ove~ko telo, so prika`uvawe na grbot so ’rbetot i trtnata koska, rebrata stomakot, kolkovite i bedrata, so naglasuvawe na muskulaturata i realno pretstavuvawe na poloviot organ. Figurata e fragmentirano so~uvana (vis. 12 cm). Nejziniot vremenski kontekst e 4-ti horizont vo ramkite na zrelata faza od sredniot neolit, okolu 4500 pr.n.e.

ADVOKATSKA KOMORA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

LIT.: M. Bilbija, Adam od Makedonija, Biznis Katalog ‡ 2006, Agencija za marketing i izdava~ka dejnost ‡ Marili, 2006, 20‡23. M. Bilb.

ADAMOVI], Lujo (Roviw, Hrvatska 1886 – Dubrovnik, 1935) – poznat fitogeograf od po~etokot na XIX v., koj ja prou~uval florata i vegetacijata na Balkanskiot Poluostrov. Negovata monografija „Die Vegetationsverhaltnisch der Balkanländern# (1909) ima golemo zna~ewe za florata i vegetacijata na balkanskite zemji, me|u niv i za Makedonija. Pravi obid za horizontalno i vertikalno zonirawe na rastitelnosta na Balkanskiot Poluostrov i voveduva nekoi novi vegetaciski poimi (psevdomakija). Vl. M.

Mir~e Adam~evski

ADAM^EVSKI, Mir~e (Skopje, 25. XI 1949) – novinar. Diplomiral na Tehnolo{kiot fakultet vo Skopje. Najgolem del od rabotniot vek (1979-2004) go minal vo „Nova Makedonija#. Go ureduval prilogot „Ekonomija i pazar#. Vo periodot 1993-1999 g. e dopisnik od Moskva. Po vra}aweto e urednik-komentator vo Nadvore{nopoliti~kata i Stopanskata rubrika. Vo poslednite godini na „Nova Makedonija# glaven i odgovoren urednik. Avtor e na publikacijata „Makedonsko-ruska sorabotka# (januari 2003). Eden od osnova~ite i prv glaven urednik na spisanieto za grade`ni{tvo, arhitektura, ekologija i investicii „Porta 3#. Od april 2006 g. pretsedatel na Sovetot za radiodifuzija na RM. B. P. \. ADAM^ESKA, Sne`ana Mirkova (Del~evo, 8. V 1950) – pedagog, univerzitetski profesor. Diplomirala (1973), magistrirala (1983) i doktorirala (1988) na Filozofskiot fakultet vo Skopje. Nau~en interes $ e didakti~ko-metodi~kata problematika, posebno inovativnite tehniki i metodi na nastavata. Avtor e na nad 80 stru~ni i nau~ni trudovi i na nekolku u~ebnici za osnovno obrazovanie. Bila prodekan i v.d. dekan na Filozofskiot fakultet vo Skopje i ~len na Senatot

A

sto~noevropskata unija i e podredena na transverzalnoto oddelenie na Generalnata konferencija. Vo istata godina doa|a do rascep i ottoga{ vo Makedonija dejstvuvaat dve hristijansko-adventisti~ki crkvi. LIT.: V. Timovski, Obrazovanieto i religijata, Skopje, 2005. V. G.-P.

Sne`ana Adam~eska

na Univerzitetot „Sv. Kiril i Metodij#. BIBL.: Tandemskata rabota na u~enicite, 1991; Metodski prira~nik za u~eni~ka lektira, 1994; Aktivna nastava, 1996; Po~etno ~itawe i pi{uvawe, 1997 i dr. LIT.: Filozofski fakultet vo Skopje: 1920–1946–2006, Skopje, 2006, 205. K. Kamb.

ADANA ‡ makedonsko ma{ko narodno oro {to se izveduva vo polukrug, so po~etno dr`ewe na racete za ramo, a kon krajot tie se slobodno spu{teni i se dr`at za kitkite. Se igra vo 2/4 metar vo umereno brzo tempo. Oroto zapo~nuva so balansirawe, a potoa so potskoknuvawa, vrtewa i potkleknuvawa. Naj~esto se igra vo Vele{ko. LIT.: Mihajlo Dimoski, Makedonski narodni ora, Skopje 1977, 91. \. M. \.

ADVENTISTI (lat. adventus = doa|awe) – pripadnici na adventisti~kite religiski zaednici so protestantska nasoka, koi veruvaat vo advent, t.e. skoro povtorno doa|awe na Hristos. Adventizmot se pojavil vo ranite godini na XIX v. me|u pripadnicite na sredniot i na siroma{niot sloj na farmerite, trgovcite i na najniskiot sloj na gradskoto naselenie vo Severna Amerika. Posebno mesto za {ireweto na adventizmot ima propovednikot Vilijam Miler (1782–1849), porane{en oficer vo amerikanskata armija. Vo Makedonija adventizmot se pojavil pri krajot na XIX i po~etokot na XX v. Prvite sobranija na adventistite se konstituiraat vo 1880 g. vo Skopje, a potoa se {irat vo Strumica i vo Radovi{. Po~etocite na {ireweto na adventizmot vo Makedonija se povrzani so dejnosta na Andreas Sifrajd i lekarot i misioner Garabet Jeram. Po raspadot na SFRJ doa|a do reorganizacija na ovaa verska zaednica. Vo 1992 g. od Jugoslovenskata unija se sozdadeni dve posebni edinici: Jugoisto~noevropska unija (kade {to vleguvaat i adventistite od Makedonija) so sedi{te vo Belgrad i Hrvatsko-slovene~ka konferencija. Vo 1993 g. misijata vo Makedonija e izzemena od Jugoi-

Hristijanskata adventisti~ka crkva vo Skopje

ADVENTISTI^KA CRKVA vo Makedonija ‡ hristijanska sekta {to propoveda brzo doa|awe na Hristos na zemjata. Adventizmot e prenesen vo Makedonija vo 1920 g. ^lenstvoto se pridr`uva kon strogi pravila na `ivot, koi vklu~uvaat vozdr`uvawe od alkohol i tutun i celosno posvetuvawe na Boga vo sedmiot den od sedmicata (sabotata). Postojat dve adventisti~ki crkvi: Hristijanska adventisti~ka crkva (Crkva na adventistite na sedmiot den) so okolu 1.000 vernici, i Hristijanska adventisti~ka crkva so okolu 4.000 vernici, dvete so sedi{te vo Skopje. LIT.: Stark Rodney, Religious Movements: Genesis, Exodus and Numbers, New York, 1985; Adresar na verskite zaednici vo Republika Makedonija, Skopje, 2006. M. Ta{.

ADVOKATSKA KOMORA NA MAKEDONIJA ‡ osnovana so Re{enie na Vladata na DFM od 13. VI 1945 g. So Zakonot za advokaturata od 2002 g., AKRM se opredeluva kako samostojna i nezavisna ustanova. Najvisok organ na Komorata e Sobranieto, a rakovoden organ e Upravniot odbor. Akti na Komorata se: Statutot na AKRM, Pravilnikot za disciplinska odgovornost na advokatite i Kodeksot za profesionalna etika na advokatite. Od 1995 g., Advokatskata komora e polnopraven ~len na Internacionalnata unija na advokatite, od 2001 g. e primena za ~len-nabquduva~ vo Sovetot na advokatskite komori i pravni dru{tva pri Evropskata unija, a od 2002 g. e polnopraven ~len na Asocijacijata na advokatskite komori od dr`avite na Crnomorskiot region. Prv pretsedatel na Advokatskata komora e Georgi Haxi Ma17

A

ADVOKATURATA

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

nev, advokat od Veles (1951‡ 1955), a sega{en pretsedatel e Nenad Jani}ievi}, advokat od Skopje (od 2000). IZV.: Advokaturata vo Republika Makedonija (1945‡2005), AKRM, Skopje, 2005. Sv. [. i Gor. L.-B.

ADVOKATURATA VO MAKEDONIJA ‡ organizacija na licata {to izvr{uvaat advokatska dejnost. Osnovite na advokaturata vo Makedonija se postaveni vo Pravilata (Ustavot) na Makedonskiot vostani~ki komitet od 1878 g. So ovoj akt za prv pat se garantiraat pravoto na obvinetiot na odbrana i pravoto na branitel pred sudot. Vo periodot me|u dvete svetski vojni vo Vardarskiot del na Makedonija rabotele pove}e od 160 advokati. Me|u niv se istaknuvale: Jovan Altiparmakov od Bitola, Ilija Kocarev od Ohrid, Janko Caca od Prilep, Ilija ^elimanov od Strumica, Vasilie Stefanovski od Skopje i Kadri Salih od Tetovo. Vo vremeto na Vtorata svetska vojna rabotele pove}e advokati, me|u koi i: Grigor Anastasov, Kiril Drangov, Blagoj Pop-Pankov, Borislav Blagoev, Kiro Gligorov i Krum Organxiev. Na tretata sednica odr`ana na 2-3. IX 1944 g., Prezidiumot na ASNOM donese odluka da se vovede advokaturata kako slobodna profesija i kako del od pravosudstvoto na DFM. Ustavot na RM od 1991 g. ja opredeluva advokaturata kako samostojna i nezavisna javna slu`ba {to obezbeduva pravna pomo{ i vr{i javni ovlastuvawa vo soglasnost so zakon. Vo periodot od 1. I 1953 do 1. XII 2006 g. vo Imenikot na advokatite se zapi{ani 2.249 lica. IZV.: Advokaturata vo Republika Makedonija (1945‡2005), Skopje, 2005. Sv. [. i Gor. L.-B.

delenieto za prosveta na Sobranieto na Op{tinata vo Gostivar (1947‡1958). Kako ~len na SKM (1951), vr{el razni op{testveni i politi~ki funkcii: pretsedatel na Op{tinskiot komitet na mladinata i ~len na Sekretarijatot na Okoliskiot komitet na mladinata vo Gostivar, ~len na CK na mladinata na Makedonija, ~len na Glavniot odbor i pretsedatel na Op{tinskata konferencija na SSRNM (1960‡1962), ~len na Glavniot odbor na SSRNM i sekretar na Okoliskiot komitet na SKM vo Gostivar. Ja zavr{il Visokata {kola za politi~ki nauki vo Belgrad i potoa bil na~alnik na Oddelenieto za op{testveni slu`bi pri Sobranieto na Op{tinata Gostivar, politi~ki sekretar na Op{tinskiot i na Okoliskiot komitet na SKM vo Gostivar, ~len na CK na SKM, vo dva mandati potpretsedatel na Republi~kiot sovet na SSM, pratenik vo Sobranieto na SRM i SFRJ, pretsedatel na Komisijata za sledewe i ostvaruvawe na Zakonot za zdru`en trud, na Komisijata za delovni~ki pra{awa i na Administrativnata komisija na Sobranieto na SRM i vo dva mandati potpretsedatel na Sobranieto na SRM, sekretar i pretsedatel na Republi~kata konferencija na SSRNM. Bil u~esnik na pove}e kongresi na SKM i na XII kongres na SKJ. LIT.: Biografija na Burhan Ademi, „Nova Makedonija#, XXXVIII, 12714, Skopje, 16. VI 1982, 3; (Burhan Ademi), „Nova Makedonija#, 14. VI 1985. S. Ml.

„ADING# – Skopje – fabrika za proizvodstvo na hemiski proizvodi za grade`ni{tvoto. Osnovana e vo 1969 g., a od 1978 g. raboti samostojno. Od 1980 g. kako „Adi-

Fabrikata †ADING# & Skopje

tivi in`inering# (ADING) gi pro{iruva kapacitetite i asortimanot. Vo 1987 g. proizvodniot pogon e celosno razru{en vo eksplozija. Pro{irena moderna fabrika e izgradena na nova lokacija {to proizveduva, primenuva, plasira i intenzivno izvezuva: aditivi za cement i malter, hidroizolatori, plastifikatori, kitovi, epoksidni i silikonski sistemi, lepila, sredstva za za{tita od korozija i od po`ar i dr. LIT.: 35 godini ADING, monografija, Skopje, 2004. Sv. H. J.

ADMINISTRATIVNO-TERITORIJALNA PODELBA NA DFM/NRM/SRM/RM. Dr`avnata teritorija na DFM po Vtorata svetska vojna be{e podelena na narodni odbori, okolii i op{tini, kako oblici na lokalna uprava i samouprava. So Op{tiot zakon za narodnite odbori od 1946 g. ovie odbori bea opredeleni kako lokalni organi na dr`avnata vlast na svoeto podra~je. So ovoj zakon bea vovedeni tri stepeni na lokalnite organi na narodnata vlast: mesni, okoliski i okru`ni narodni odbori. Okolijata i op{tinata, kako lokalni teritorijalni edinici, prvpat bea vovedeni so Zakonot za podelba na NRM na okolii, gradski op{tini i op-

Burhan Ademi

ADEMI, Burhan (Gostivar, 4. I 1930) ‡ u~itel i politi~ar. Po Osloboduvaweto ja zavr{il gimnazijata vo Gostivar (1947) i bil primen za ~len na SKOJ (1946/ 47). Vedna{ potoa se vrabotil kako u~itel, potoa kako nastavnik vo gimnazijata i na~alnik na Od18

Administrativno-teritorijalna podelba na Republika Makedonija

{tini od 1952 g. Vo istata godina NRM be{e podelena na 18 okolii, 27 gradski op{tini i 205 op{tini. Spored Zakonot za podra~jata na okoliite i op{tinite od 1955 g., vo NRM ima{e 7 okolii i 73 op{tini. Vo tekot na 1962 g. brojot na op{tinite be{e namalen na 61. Okoliite bea ukinati vo 1966 g. Vo tekot na 1982 g. nastana nova podelba, pa vo SRM ima{e 34 op{tini, so prose~na golemina od 756 km2, so po 52 naseleni mesta i po 54.000 `iteli. So Zakonot za teritorijalna podelba na RM i opredeluvaweto na podra~jata na edinicite na lokalnata samouprava od 1996 g. bea vovedeni 123 op{tini. So Zakonot za teritorijalna organizacija na lokalnata samouprava vo RM od 2004 g. bea vovedeni 84 op{tini. Op{tinite Vrane{tica, Drugovo i Oslomej ostanuvaat i natamu posebni op{tini do lokalnite izbori vo 2009 godina. Nezavisno od izbornite rezultati, ovie op{tini, po sila na Zakonot, treba{e vo 2008 g. da se priklu~at kon Op{tinata Ki~evo. LIT.: Gordana Siljanovska-Davkova i Vladimir Mitkov, Lokalna samouprava, Skopje, 2000; Svetomir [kari}, Ustavno pravo, Skopje, 2006. Sv. [.

ADMINISTRATIVNO-TERITORIJALNA PODELBA NA EGEJSKIOT DEL NA MAKEDONIJA (po 1913). Po Vtorata balkanska vojna i po silata na Bukure{kiot miroven dogovor (10. VIII 1913) gr~kata dr`ava anektirala 34.000 km2 ili 51% od makedonskata teritorija. Teritorijata na Egejska Makedonija bila podelena na tri generalni

A

ADMINISTRATIVNO

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

Administrativno-teritorijalna podelba na Egejskiot del na Makedonija (po 1913)

direkcii: Centralna Egejska Makedonija so centar vo Solun (so okruzite Solunski, Halkidi~ki, Kuku{ki, Vodenski i Berski), Isto~na Egejska Makedonija so centar vo Kavala (so okruzite Serski, Dramski, Kavalski) i Zapadna Egejska Makedonija so centar vo Ko`ani (so okruzite Ko`anski, Kosturski i Lerinski). Na ~elo na provincijata bil naimenuvan guverner so funkcija minister za Severna Grcija. LIT.: Istorija na Makedonskiot narod, IV, Skopje, 2000. St. Kis.

ADMINISTRATIVNO-TERITORIJALNA PODELBA NA MAKEDONIJA VO ANTIKATA. Vo vremeto koga postoela makedonskata dr`ava (VII‡II v. pr. n.e.) anti~kite avtori razlikuvale glavno Gorna i Dolna Makedonija. Dolna Makedonija (Pierija,

Administrativno-teritorijalna podelba na anti~ka Makedonija oblastite zapadno od rekata Aksij

Botiaja, Eordaja, Almopija, Migdonija, Krestonija, Bisaltija i dr.) gi opfa}ala ju`nite, prete`no ramni~arski predeli, so prestolnina prvin vo Ajga, a podocna vo Pela. Gorna Makedonija opfa}ala prete`no planinski predeli (Orestida, Linkestida, Pajonija, Pelagonija, Dasaretija i dr.) i vo golem del se sovpa|ala so teritorijata na dene{na RM. Prirodnite granici {to ja razdvojuvale makedonskata dr`ava od sosednite teritorii, naj~esto se prostirale po visokite planinski venci, no i niz pogolemite re~ni dolini (na jug ‡ pl. Olimp, Kambunskite Planini i r. Penej; na jugozapad ‡ pl. Pind; na zapad pl. od [arplaninskiot masiv; na sever ‡ pl. Jakupica, r. P~iwa, Osogovskite Planini do pl. Rila i na istok ‡ isto~nite padini na pl. Pirin i r. Mesta). Ovie gra-

Administrativno-teritorijalna podelba na anti~ka Makedonija - oblastite isto~no od rekata Aksij

19

A

ADMINISTRATIVNO

nici na makedonskata dr`ava re~isi vo potpolnost se sovpa|aat so istorisko-geografskite granici na Makedonija, a edinstveno pozna~itelni otstapuvawa ima na sever. Vo vtorata polovina na IV v. pr. n.e., vo vremeto na kralevite Filip II i Aleksandar III Makedonski granicite na makedonskata dr`ava bile enormno pro{ireni. Vo vremeto na Filip II dr`avata na zapad dopirala do Jonskoto More, na istok do Crnoto More, a na sever, so pomali pro{iruvawa, ostanala starata nejzina granica, dodeka na jug se protegala do gr~kite oblasti Etolija i Fokida. Aleksandar III Makedonski, po pro{iruvaweto na severnite granici, celosno se naso~il kon osvojuvawata vo Azija, po {to isto~nata granica bila pomestena do r. Ind. Po negovata smrt ogromnata dr`ava ne se raspadnala vedna{ i nekoe vreme formalno bila odr`uvana. Vo prvata ~etvrtina na III v. pr.n.e. zavr{il procesot na nejzinata dezintegracija, a delovite od makedonskata dr`ava prerasnale vo posebni dr`avi, vladeani od posebni dinastii: Egipet (dinastijata na Ptolemeidite), Sirija i glavninata od porane{nite persiski teritorii (dinastijata na Selevkidite) i Makedonija so pogolem del od Grcija (dinastija-

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

ta na Antigonidite). So pa|aweto na makedonskata dr`ava pod rimska vlast (168 g. pr. n.e.), nejzinata teritorija bila podelena na ~etiri meridi, sekoja so svoe sedi{te: Amfipol, Tesalonika, Pela i Pelagonija. Takvoto ureduvawe bilo promeneto koga bila formirana provincijata Makedonija (148 g. pr. n.e.), koja bila upravuvana od pretor. Vo dva navrati provincijata Makedonija bila privremeno delena. Pri prvata podelba (kon krajot na IV v.) taa bila podelena na Makedonija Prima (so sedi{te Tesalonika) i na Makedonija Salutaris (so sedi{te Stobi). Pri vtorata podelba (sredinata na V v.) bile formirani Makedonija Prima (so sedi{te Tesalonika) i Makedonija Sekunda (so sedi{te Stobi). LIT.: Nade Proeva, Istorija na Argeadite, Skopje, 2004. T. Fil.

ADMINISTRATIVNO-TERITORIJALNA PODELBA NA MAKEDONIJA VO OSMANLISKATA IMPERIJA (XIV– XX VEK) – podelena na: vilaeti (ejaleti), sanxaci, kazi i nahii. Vo tekot na XV i XVI v. re~isi celata teritorija na Makedonija bila podelena vo pet sanxaci: Pa{a (Odrinski) sanxak, ]ustendilski, Ohridski, Solunski i Skopski sanxak, a site tie vlegu-

Administrativna podelba na Makedonija vo XV–XVII vek

20

vale vo Rumeliskiot beglerbegluk ili ejalet. Taa administrativna podelba na teritorijata na Makedonija, bez nekoi pokrupni promeni, traela do 30-tite godini na XIX v. So administrativnata reforma vo Osmanliskata Imperija od 1834 g. teritorijata na Makedonija vlegla vo ramkite na tri ejaleti: Rumeliski, Skopski i Solunski ejalet. Rumeliskiot ejalet vo najgolem del od vremeto (1838, 1846, 1859/ 60) se sostoel od: Bitolskiot (Pa{a) sanxak, Kosturskiot, Ohridskiot i Skadarskiot sanxak. Vo Skopskiot ejalet (1846; 1853) vleguvale: Skopskiot, Pri{tinskiot i Prizrenskiot sanxak, a vo Solunskiot ejalet (1846; 1853): Solunskiot, Serskiot, Dramskiot i sanxakot Tirhala. Vo soglasnost so Zakonot za administrativna podelba na Osmanskata Imperija (1864), vo 1867 g. bil formiran Solunskiot vilaet so sedi{te vo Solun, vo ~ij sostav vleguvale sanxacite: Bitolski, Skopski, Solunski, Serski i Dramski. Vo 1873 g. so odvojuvawe na eden del od teritorijata na Solunskiot vilaet bil formiran Bitolskiot vilaet so centar vo Bitola. Vo negoviot sostav vleguvale: Bitolskiot, Prizrenskiot, Skadarskiot, Skopskiot i Debarskiot sanxak. Tretiot vilaet {to ja opfa}al teri-

ADMINISTRATIVNO

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

torija na Makedonija bil Kosovskiot vilaet, formiran vo 1877 g. so odzemawe teritorii od Bitolskiot vilaet, so centar vo Pri{tina, a od 1888 g. vo Skopje. Vo nego vleguvale sanxacite: Skopje, Pri{tina, Novi Pazar, Ta{lixa (Plevle) i Pe}. LIT.: A. Stojanovski, Administrativno-teritorijalnata podelba na Makedonija pod osmanliskata vlast do krajot na XVII vek, GINI, XVII/2, Skopje, 1973; Turkiye’de idare te[kilatý, Hazýrlýyan: Vecihi Tonuk, Ankara, 1945; 18. yüzyýlýn ilk yarýsýnda osmanli devletinin idari taksimati. Eyalet ve sancak tevcihatý, dr. Orhan Kýlýç, Elazig, 1997; Die Provinzen des Osmanischen Reiches von Andreas Birken, Wiesbaden, 1976. Dr. \.

ADMINISTRATIVNO-TERITORIJALNA PODELBA NA MAKEDONIJA VO SREDNIOT VEK. Vo vremeto na vizantiskata vlast vo Makedonija postoele temi kako administrativni edinici: Solun, Strimon, Nov Strimon, Draguvitija i Verija. Bugarskata administrativna struktura se sostoela od komitati: Bregalni~ki, Devolski, Kutmi~evica i dr. Vo vremeto na Samuila Makedonija bila podelena na pove}e pomali ili pogolemi voeno-administrativni oblasti: Strumi~ka, Meglenska, Vodenska, Kolidron, Servija i dr. Mo{ne zna~ajni promeni vo statusot na makedonskite teritorii se slu~ile vo vtorata polovina od X v., koga sinovite na komitot Nikola, komitopulite David, Mojsej, Aron i Samuil, kako porane{ni pretstavnici na bugarskiot voeno-administrativen aparat, formirale posebna i napolno nezavisna dr`avna formacija, {to e poznata kako Samuilovo Carstvo (prva pretstolnina Prespa, potoa Ohrid). Jadroto na novata dr`ava vo golem del se sovpa|alo so teritoriite od porane{niot Devolski komitat. Kon prostranite mati~ni makedonski teritorii, bez Solun, Samuil (976‡1014), so osvojuvawa, kon svojata dr`ava gi vklu~il slednive teritorii: Tesalija, Epir, Albanija, Dukqa, Dalmacija, Bosna, Ra{ka i pogolem del od dene{nata Bugarija. Teritorijata na Makedonija i po{iroko verojatno bila podelena na pove}e pomali ili pogolemi voeno-administrativni oblasti, a sekoja od niv za svoj centar imala nekoj pogolem i dobro utvrden grad. Na ~elo na sekoja oblast se nao|al upravnik (naj~esto vo vizantiskite izvori imenuvan kako arhont), pod ~ija neposredna vlast se nao|ale i okolnite tvrdini. Po 1018 g., koga bilo uni{teno Samuilovoto Carstvo, Makedonija bila odnovo vklu~ena vo vizantiskiot tematski voeno-administrativen sistem. Od krajot na IX do XIII v., poznati se slednive temi:

Solunska, Strumi~ka, Berska, Kosturska, Meglenska, Pelagoniska, Ohridska, Vardarska, Skopska i dr. Vo periodot koga vo Vizantija vladeela dinastijata na Paleolozite, najrasprostraneta administrativna edinica e katepanatot. Od vtorata pol. na XIII v. poznati se slednive katepanati: Kalamarija, Ermilija, Jeris, Kasandrija, Apros, Strimon, Rendina, Stefanijana, Zavaltija, Popolija, Zihna, Ser, Langada, Vardar, Hristopol, Valavi{te i verojatno Meglen, Melnik, Verija, Slanica, Anaklusiron i Pelagonija. Kako del od centraliziranata Du{anova dr`ava, Makedonija bila razdelena na pove}e oblasti, a od niv nekoi bile imenuvani kako `upi. Po smrtta na Du{an bile formirani nekolku nezavisni feudalni oblasti so visok suverenitet. LIT.: Branko Panov, Makedonska srednovekovna dr`ava, Skopje, 1999. T. Fil.

ADMINISTRATIVNO-TERITORIJALNA PODELBA na Vardarskiot dal na Makedonija pod vlasta na Srbija, Bugarija i Kralstvoto na SHS/Jugoslavija (1912–1915; 1915–1918; 1919–april 1941). Od 1912 do 1915 g. Vardarskiot del na Makedonija bil okupiran od Srbija. Administrativno-teritorijalno bila podelena na 7 okruzi, a ovie na okolii i op{tini. Od esenta na 1915 do esenta 1918 g. Vardarskiot del na Makedonija bil okupiran od Bugarija, proglasen za edinstvena voeno-administrativna upravna oblast pod ime „Makedonska voeno inspekciska oblast# (MVIO). Taa bila podelena na 9 okruzi, od koi 7 bile celosno na makedonska teritorija. Od 1918 do april 1941 g. Vardarskiot del na Makedonija bil vo sostavot na Kralstvoto na SHS/ Jugoslavija. Vo po~etokot bil podelen na 7 okruga, okolii i op{tini. So Ustavot od 28. VI 1921 ovoj del na Makedonija bil

Administrativno-teritorijalnata podelba na okruzi vo Vardarskiot del na Makedonija (1918-1922)

A

Administrativno-teritorijalna podelba na oblasti na Vardarskiot del na Makedonija

podelen na 3 oblasti: Bitolska, Bregalni~ka i Skopska, a ovie na okolii (31) i op{tini. So Zakonot za „imeto i podelbata na Kralstvoto na upravni podra~ja# od 3. X 1929 g. Vardarskiot del na Makedonija e vo sostavot na Vardarska banovina i bil podelen na 29 okolii i op{tini. LIT.: Nade`da Cvetkovska, Lokalnata uprava vo Vardarskiot del na Makedonija me|u dvete svetski vojni (1919–1941), †Istorija#, br. 1-4, Skopje, 1988/1989. N. Cv.

Administrativno-teritorijalna podelba na Pirinskiot del na Makedonija (po 1912)

ADMINISTRATIVNO-TERITORIJALNA PODELBA na Pirinskiot del na Makedonija pod vlasta na Bugarija (1912 –). Ovoj del na Makedonija stanal okrug na Carstvoto Bugarija (okt. 1912 – 20. II 1920), imenuvan kako Strumi~ki okrug, so administrativen centar gradot Strumica. Administrativno bil podelen na okolii, so okoliski centri: Gorna Xumaja (Blagoevgrad), Mehomija (Razlog), Petri~, Nevrokop (Goce Del~ev) i Melnik. So odluka na Versajskata mirovna konferencija Strumica so del od nejzinata dotoga{na okolija $ bila odzemena na Bugarija i bila dodelena na Kralstvoto na Srbite, Hrvatite i Slovencite. Okrugot bil preimenuvan vo Petri~ki okrug (II 1920 – 1934) so okru`en centar gradot Petri~, potoa bil ukinat (1934–1943) i 21

A

ADMINISTRATIVNO

Gornoxumajskata, Petri~kata i Svetivra~kata okolija bile prisoedineti na Sofiskata, a Nevrokopskata i Razlo{kata okolija na Plovdiskata oblast. Po Vtorata svetska vojna nekolku pati bile praveni administrativno-teritorijalni promeni. Pirinskiot del na Makedonija pretstavuval Gornoxumajski okrug (1950–1987), potoa bil ukinat i prisoedinet na Sofiskata oblast. LIT.: Desanka Todorovi}, Okupacijata na Strumica 1919 godina, „Glasnik#, X/1, Skopje, 1966; EnciklopediÔ BÍlgariÔ, 1, BAN, SofiÔ, 1978. V. Jot.

ADMINISTRATIVNO-CENTRALISTI^KI EKONOMSKI SISTEM VO DFM/NRM (1945– 1950) – ekonomski sistem vo koj razre{uvaweto na centralniot ekonomski problem ({to da se proizveduva, kako da se proizveduva i za kogo da se proizveduva), t.e. razmestuvaweto na postojnite resursi vo ekonomijata, kompletno e prepu{teno na dr`avata (vladata) preku centralno i direktivno planirawe. Sistemot na administrativno-centralisti~koto upravuvawe na stopanstvoto vo NRM trae relativno kratko (1945–1950). Toj e fundiran vrz dr`avna (socijalisti~ka) sopstvenost nad sredstvata za proizvodstvo, nastanata so nacionalizacija i konfiskacija na imotite na porane{nite sopstvenici. Negovite bitni karakteristiki se identi~ni so onie na stopanskiot sistem na SSSR i na drugite toga{ni komunisti~ki zemji. Alokacijata na resursite e tipi~no nepazarna. Detalnite dr`avni planovi se zadol`itelni i vo osnova se sveduvaat na direktivi za pretprijatijata. NRM po~nuva da go realizira prviot petgodi{en plan od 1947 g., otkako vo prethodnite dve godini brojot na vrabotenite i nivoto na industriskoto proizvodstvo go nadminuvaat predvoenoto nivo. Od 1945 do 1950 g. brojot na vrabotenite vo NRM porasnuva od 26.437 na 105.237, no so mnogu niska produktivnost, a industriskoto proizvodstvo se zgolemuva za 2,6 pati, no presmetano vrz mnogu niska osnova. Centralniot plan im go opredeluva na pretprijatijata, po administrativna logika, koli~estvoto na dobra i uslugi {to treba da se proizvede i site drugi uslovi povrzani so proizvodstvoto – od kade da gi nabavat inputite (surovini, poluproizvodi i sl.) i po koja cena, na kogo da gi prodadat finalnite proizvodi i po koja cena. Platite na vrabotenite, isto taka, se odnapred opredeleni i fiksirani. Krajniot rezultat od vakvata alokacija na resursite se sveduva na nedovolno iskoristuvawe na postojnite kapa22

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

citeti i na niska ekonomska efikasnost. Nadvore{na manifestacija na ovoj problem e maloto proizvodstvo i evidentniot nedostig na dobra i uslugi. Deficitarnosta na dobra i uslugi e determinirana od dejstvoto na pove}e faktori: nerealno planirawe (centralnite planski organi predviduvaat pomali koli~ini dobra i uslugi od fakti~kite potrebi); od {iroko rasprostranetata praktika pretprijatijata da izdejstvuvaat poniski planski zada~i od nivniot realen proizvodstven kapacitet, bidej}i neispolnuvaweto na planovite se sankcionira; od nisko postavenite ceni na dobrata i uslugite, vo ovaa situacija se slu~uva planskite organi dobro da isplaniraat, pretprijatijata da gi ispolnat planovite, no poradi niskite ceni potro{uva~ite da pobaruvaat pogolemi koli~ini dobra i uslugi i sl. IZV.: Republi~ki zavod za statistika. Razvojot na SR Makedonija 1945–1984, Skopje 1986. LIT.: N. Uzunov, Stopanstvoto na Republika Makedonija 1945–1990, MANU, Skopje, 2001; K. Gligorov, Site jugoslovenski (stopanski) reformi, Skopje, 2006. T. F.

ADMINISTRATIVNO-CENTRALISTI^KI SISTEM NA UPRAVUVAWE VO MAKEDONIJA (1945‡1953). Se karakterizira so dr`avno upravuvawe na stopanstvoto i so administrativno regulirawe na zemjodelstvoto od strana na dr`avnata vlast. Dr`avnoto upravuvawe so stopanstvoto nastana kako rezultat na dr`avnata sopstvenost vrz sredstvata za proizvodstvo i te{kite uslovi za obnova i izgradba na zemjata. Vrz osnova na dr`avniot monopol vrz sredstvata za proizvodstvo, dr`avata stana osnovna sila vo op{testvoto. Vo simbioza so KPM, taa upravuva{e so stopanstvoto i so op{testvoto vo celina na centralisti~ki na~in i vrz osnova na seopfaten dr`aven plan. Vo takov sistem na rakovodewe so stopanstvoto sekoe pretprijatie se tretira{e kako dr`aven organ vo stopanstvoto i be{e napolno podredeno na nekoja od generalnite direkcii, kako oblici na administrativno rakovodewe so grupa istorodni pretprijatija (AOR). Rakovodna uloga vo upravuvaweto so stopanstvoto imaa sojuznite centralni organi. Administrativnoto regulirawe na zemjodelstvoto se javi kako prodol`ena raka na dr`avnoto upravuvawe so stopanstvoto. Dr`avniot aparat so mnogubrojni propisi regulira{e golem broj pra{awa: zadol`itelen otkup na zemjodelskite proizvodi za prehrana na gradskoto naselenie i na vojskata i snabduva-

we na industrijata so zemjodelski proizvodi; plansko odvivawe na seidbata; racionirawe i planska raspredelba na postojnite koli~estva zemjodelski proizvodi; opredeluvawe stokovi kontigenti na zemjodelski proizvodi za oddelni delovi na zemjata i dr. Dr`avata be{e prisilena ovie pra{awa da gi regulira so svoi propisi, bidej}i se zakanuva{e opasnost od glad na naselenieto. Kon ukinuvawe na racioniranoto snabduvawe so prehranbeni proizvodi se pristapi vo tekot na 1949 g., a kon ukinuvawe na zadol`itelniot otkup na zemjodelskite proizvodi vo 1951 g. Od 1953 g. e vovedeno samoupravuvaweto. LIT.: Svetomir [kari}, Ustavno pravo na SFRJ, prva kniga, Skopje, 1986. Sv. [.

Admiral, dnevna peperuga

ADMIRAL (Vanessa atalanta L.) – dnevna peperuga. Sredno golema, so usten aparat za li`ewe. Se hrani so nektar i rastitelni sokovi. Leta mnogu `ivo, po son~evi i cvetni livadi. Se pojavuva od maj do oktomvri. Rasprostraneta e niz cela Evropa. Vo Makedonija e zabele`ana kako leta poedine~no. LIT.: Josef Thurner, Die Lepidopterenfauna Jugoslawish Mazedoniens. I. Rhopalocera, Grypocera und Noctuidae, Posebno izdanie, Acta. Mus. Mac. Sci. Nat., Skopje, 1964; Lionel G. Higgins and Norman D. Riley, A field guide to the Butterflies of Britain and Europe, London and Glasgow, 1970; Paul Scheider – Predrag Jakšic, Die Tagfalter von Jugoslawisch Mazedonien Durina (Rhopalocera und Hesperiidae), München, 1990. V. T. K. – M. Kr.

Ali Ahmad Said Esber Adonis

ADONIS, Ali Ahmad Said Esber (Ali Ahmad Said Esber Adonis) (Kasabina, 1. I 1930) – poet i eseist, roden e vo Sirija, a podocna stanuva libanski dr`avjanin. Toj e najgolem sovremen arapski poet. Negovoto tvore{tvo pretstavuva sjajna lirska sinteza na

AEROP II

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

Istok i Zapad, edno novo literaturno izrazuvawe i tolkuvawe. Vo 1997 godina go dobil Zlatniot venec na SVP. BIBL.: Pesni na Mijar Damaskinecot, 1961; Kniga na metamorfozite i selidbata vo predelite na denot i no}ta, 1965; Teatarot i ogledalata, 1968; Vreme me|u pepli{tata i rozite, 1970; Ednina vo forma na mno`ina, 1977; Kniga na opkru`uvaweto, 1985; Pohota {to napira vo mapite na materijata, 1987; Svetlosni sve~enosti, 1988; Vtor alfabet, 1994. Avtor e i na pove}e eseisti~ki knigi. LIT.: Yves Bonnefoy, Violance et paix, Institut du monde arabe, Paris, 2000. P. Gil.

ADRIJANOV, Georgi (Belica, Razlo{ko, 14. XII 1897 – Bansko, dek. 1931) – revolucioner, komunist. Bil ~len na BKP vo Pirinskiot del od Makedonija i deec na VMRO(Ob). Vo Septemvriskoto vostanie (1923) bil komandir na ~eta. Bil na studii vo Francija i vo Belgija (1925–1928). Vo Viena (1928) imal sredba so Vladimir Poptomov i so Dimitar Vlahov i od niv gi dobil instrukciite za ponatamo{nata aktivnost vo VMRO(Ob). Bil kidnapiran od teroristi na VMRO na Ivan Mihajlov (16. XII 1931), odveden vo Bansko i tamu bil ubien. LIT.: Georgi GradinaŸn, @ertva na mihaŸlovizma. Belica krepost na komunizma v PirinskiÔ kraŸ, Sbornik ot statii, spomeni i o~erci, SofiÔ, 1967; Jordan GradinaŸn, Georgi AdriÔnov. Zb. Pirinski sokoli, BKP, SofiÔ, 1970. V. Jot.

AERODROM „ALEKSANDAR VELIKI“, SKOPJE – izgraden e vo 1928 g. vo dene{nata skopska naselba „Jane Sandanski“. Prviot patni~ki avion {to sletal na ovoj aerodrom na 15. VI 1928 g. bil avionot „Potez-29“ (od francusko proizvodstvo) na avioprevoznikot „Aeroput“, koj letal na prvata redovna vozdu{na linija Belgrad – Skopje – Podgorica – Mostar – Saraevo – Belgrad. Godi{no se prevozuvaat okolu polo-

vina milion patnici i se izvr{uvaaat okolu deset iljadi poletuvawa i sletuvawa so avioni na desettina avioprevoznici, povrzuvaj}i go ovoj aerodrom so svetot. LIT.: 1. Vojna enciklopedija, Beograd, 1970; Microsoft® Encarta® Encyclopedia 2003; T. Tuntev, Istorija na vozduhoplovstvoto, Letra, Ohrid, 2003. St. D. i R. D.

Aerodromot †Sveti Apostol Pavle#, Ohrid

AERODROM „SVETI APOSTOL PAVLE“, OHRID – zapo~nal so rabota na 5. VII 1953 g. so sletuvaweto na JAT-oviot avion „DC-3“ na relacijata Belgrad – Skopje – Ohrid, na trevna poletno-sletna pateka so dol`ina od 1.200 m. Godi{no se prevozuvaat okolu {eeset iljadi patnici i se izvr{uvaaat okolu iljada poletuvawa i sletuvawa so avionite na 4-5 avioprevoznici, povrzuvaj}i go ovoj aerodrom direktno so razni evropski destinacii. LIT.: 1. Vojna enciklopedija, Beograd, 1970; Microsoft® Encarta® Encyclopedia 2003; T. Tuntev, Istorija na vozduhoplovstvoto, Letra, Ohrid, 2003. St. D. i R. D.

AERODROMI VO REPUBLIKA MAKEDONIJA. Vo RM funkcioniraat me|unarodnite aerodromi vo Skopje („Aleksandar Veliki#) i vo Ohrid („Sv. Pavle#), sportskite aerodomi Stenkovec, Axitepe, Kowari, Logovardi i Su{evo, zemjodelskite aerodromi Pe{irovo, Karatmanovo, Vrsakovo, Gradsko, Crveni Bregovi, Sarandinovo, „Dame Gruev# i Logovardi (so betonska

A

PSP), Mezdra, Lakavica, Brod, Kle~ovci i Vita~evo (trevnata PSP), Petrovec, Ebeplija (Pla~kovica), Ponikva (Osogovija), Gali~nik i Jasenovo (pro{iruvawe na patot), kako i voeni aerodromi vo Godivje, Gorno Pole, Vitoli{te, Gatenovo, Orel i Karatmanovo. Mo`ni (registrirani) aerodromi se i vo Strumica, Bitola, Ov~e Pole, Umin Dol i Romanovce, a heliodromi se Solunska Glava, Jarebino, Voenata bolnica vo Skopje i site kasarni V. St. na ARM. AER (gr~. vozduh) (crkva „Sv. Sofija# vo Ohrid ok. 1216) ‡ bogoslu`ben vez na crvena svila izraboten vo Konstantinopol so pretstava na Bogorodica Oranta, podaren od epirskiot despot Teodor Komnen i negovata sopruga Marija Duka Komnena. Denes se ~uva vo Nacionalniot istoriski muzej vo Sofija. LIT.: R. Lozanova, Icones et manuscrits bulgares, Bruxelles, 2002, 86. J. ^.-F.

AEROP (707/8 – 659 pr.n.e.) – brat na prviot makedonski kral Perdika, osnova~ot na makedonskata dinastija Argeadi. Spored legendata (raska`ana od Herodot) trite bra}a, Perdika, Aerop i Gavan od gr. Arg doa|aat vo gr. Lebaja da rabotat kaj kralot; ottamu begaat i pristignuvaat vo „drug del na Makedonija i se naseluvaat do takanare~enite Gradini na Mida (sin na Gordij). Otkako go zazele toa mesto, bra}ata, trgnuvaj}i ottamu, prezemale napadi, pa gi pokorile i drugite delovi na Makedonija#. Imeto na Aerop e epigrafski posvedo~eno: A(e)iropos vo Linkestida. LIT.: Herodotus, I–IV, 4 Vols., Loeb Classical Library, Harvard University Press, 1961; Herodot, Istorija. Prev. D. ^adikova, Skopje, 1998; N. Proeva, Studii za anti~kite Makedonci, Skopje, 1997. A. [uk.

AEROP I (st. gr. ”Aeropoj A/; Aeropus I) (ok. 639 – 574 g. od pr.n.e.) – makedonski kral od dinastijata na Argeadite, sin na makedonskiot kral Filip I; vojuva so Ilirite i Trakijcite. Spored primo genitura, za kral e proglasen u{te vo lulka, na bojnoto pole pred bitkata so Ilirite, za{to (spored Justin) na „Makedoncite ne im nedostiga hrabrost, tuku kral#. Ja zajaknuva makedonskata voena organizacija i vo negovo vreme dr`avata se pro{iruva. LIT.: Herodotus, I–IV, 4 Vols., Loeb Classical Library, Harvard University Press, 1961; Herodot, Istorija. Prev. D. ^adikova, Skopje, 1998. A. [uk.

Aerodromot †Aleksandar Veliki#, Skopje

AEROP II (ok. 396–393 pr.n.e.) – makedonski kral od dinastijata na Argeadite. Prvite tri godini 23

A

A@DER

vladee kako regent na maloletniot kral Orest, sin na Perdika II. Vo 394 pr. n.e. mu se protivstavuva na spartanskiot basilej Agis da pomine so vojska preku makedonskata teritorija. LIT.: Diodor Siculus., 12 Vols., Loeb Classical Library, Harvard University Press, 1963; R. Iljovski, Koj i koga vladeel so Makedonija, Skopje, 2003. A. [uk.

A@DER (A@DA, A@DAJA, LAMJA), (tur. ejderha) ‡ demonska pretstava vo vid na pove}eglavo zmijoliko ~udovi{te {to `ivee vo ezerata i vo dlabokite virovi, vo {uplivite drvja i pe{terite, so isklu~itelno negativni osobini. Negoviot `enski oblik e lamjata. Vo veruvawata se pojavuva samo vo `ivotinski oblik, a vo narodnoto tvore{tvo se pretstavuva i kako ~ovek. Negovoto poteklo se povrzuva so preobrazbata na stogodi{nite smokovi ili zmejovi vo demonski bitija: telo so ribja lu{pa, so edna ili pove}e ku~e{ki ili kowski glavi (od tri do ~etirieset), golema kosa, vilici, zabi i jazik, ~etiri noze, ostri nokti, golemi krilja, opa{ka, so lakom i krvo`eden karakter i mo`nost da isfrla ogan i plamen od o~ite i ustata. Se smeta za nenasitno su{testvo, odrazeno i vo narodnite poslovici i pogovorki. Vo nekoi veruvawa e glavatar na zmiite, predizvikuva zatemnuvawe so napad na Sonceto, gi sproveduva gradonosnite oblaci i sl. Se veruva deka so nego mo`at da se spravat samo sv. \or|i so kopjeto i sv. Ilija so gromovite. Vo toa begawe od opasnosta, mo`e da se sokrie i vo stomna na `etvarite (Pore~e). LIT.: Tanas Vra`inovski, Narodna demonologija na Makedoncite, Skopje-Prilep, 1995, 47-51; istiot, Narodna mitologija na Makedoncite, kn. 1, Skopje-Prilep, 1998, 188-193. S. Ml.

AZBIJA ‡ nasilnik, zulum}ar vo vremeto na osmanliskoto vladeewe vo Makedonija. Nivniot broj posebno narasnal vo vremeto na Rusko-turskata vojna (1877/ 1978), koga zele u~estvo kako dobrovolci vo osmanliskata armija i popatno gi pqa~kosuvale makedonskite naseleni mesta. Pritoa debarskite azbii go opqa~kale i gradot Kru{evo. Narodniot peja~ gi prokolnal: †bog da ubie debrani... / {to nastanaa azbii / po taa reka Radika, / po tie sela risjanski, / staro i mlado kolea…#. LIT.: Zbirka na makedonski narodni pesni. Redaktiral Bla`e Koneski, Skopje, 1945, 324; Makedonski narodni pesni, sobrani od festivalite vo Bitola i [tip na 11 oktomvri 1947. Redaktiral Vasil Iqoski, Skopje, 1948, 37; Trajan Nikodinoski, Narodni pesni od Ohridsko, Ohrid, 1974, 142. S. Ml.

24

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Grafemskiot izgled na makedonskoto kirili~no pismo

A, a

B, b

V, v

G, g

D, d

\, |

E, e

@, `

Z, z

Y, y

I, i

J, j

K, k

L, l

Q, q

M, m

N, n

W, w

O, o

P, p

R, r

S, s

T, t

], }

U, u

F, f

H, h

C, c

^, ~

X, x

[, {

AZBUKA – utvrden redosled na grafi~kite znaci i na glasovite vo pismenoto i usnoto izrazuvawe vo jazicite {to koristat kirilica. Imeto go dobiva spored prvite dve bukvi (az, buki) vo izvornoto slovensko pismo. Sovremenata makedonska azbuka e reformirana po Osloboduvaweto i ima 31 bukva, kolku {to ima i glasovi vo makedonskiot standarden jazik. Ministerskiot sovet na NR Makedonija, po pove}emese~na rabota na nekolku komisii, vrz osnova na Rezolucijata na poslednata Komisija za jazik i pravopis pri Ministerstvoto za narodna prosveta, vo sostav: Venko Markovski, poet; Vasil Iqoski, direktor na gimnazija; Mirko Pavlovski, profesor; Bla`e Koneski, lektor; Krume To{ev, {ef na stru~nite {koli; Ivan Mazov, urednik na „Mlad borec#; Gustav Vlahov, publicist; Vlado Maleski, direktor na radio Skopje; Kiro H. Vasilev, publicist i kapetan Ilija Topalovski, na~alnik na propagandnoto oddelenie na Glavniot {tab, go usvoi nejziniot grafemski sostav na 3. V 1945 godina. Makedonskata azbuka e zasnovana vrz fonetskiot princip, {to zna~i za sekoj oddelen glas vo jazikot ima bukva vo azbukata.

Ostrovot Ail vo Prespanskoto Ezero

LIT.: Bl. Koneski, Gramatika na makedonskiot literaturen jazik, Skopje, 1982; K. Kamberski, Od bukvar do univerzitet, Skopje, 1994. K. Kamb.

AZMAK (SVETINIKOLSKA) REKA – desna pritoka na r. Bregalnica. Nastanuva od tri pomali vodoteci: Karata{, Peri{ i Mavrovica, koi se soedinuvaat kaj gradot Sveti Nikole, po {to go dobiva imeto Svetinikolska Reka, a pred slivot vo r. Bregalnica e poznata pod imeto Azmak. Izvira od planinata Mangovica, na viso~ina od 610 m, a se sliva vo Bregalnica na viso~ina od 203 m. Dolga e 35 km, ima vkupen pad od 407 m i prose~en pad od 11,6 ‰. Povr{inata na slivot iznesuva 658,7 km2. Vo najgolemiot del od slivot ima poroen karakter. LIT.: Milovoj Ga{evski, Osnovni hidrografski osobenosti na glavnite pritoki na Vardar vo SR Makedonija, „Geografski razgledi#, kn. 17, Skopje, 1979; Aleksandar Stojmilov, Fizi~ka geografija na Republika Makedonija, PMF, Skopje, 2002. Dr. V.

AIL, MALA PRESPA (vo Maloto Prespansko Ezero, R. Grcija) ‡ ostrov na ~ija teritorija se nao|a trikorabnata, katedralna bazilika vo urnatini, posvetena na Sv. Ahilej od vremeto na vladeeweto na Samuil. Pokraj ju`niot yid (od vnatre{nata strana)

AJGI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

se otkrieni tri groba. Tretiot (Grobot G) pripa|al na ma` vo zreli godini. Po opse`nata analiza na skeletot, naodite na al~iwata od pancirnata ko{ula i na ostatocite od svilenata, skapocena ode`da, istra`uva~ot A. Mucopulos Grobot G go pripi{uva na Samuil. Naodite se ~uvaat vo Solun. LIT.: N. K. Moutsopoulos, Ereines stin Kastoria kai ton Agio Ahilleio, Thessaloniki, 1965. El. M.

Georgi Ajanovski

AJANOVSKI, Georgi (Voden, Grcija, 25. II 1941) – novinar. Diplomiral novinarstvo vo Skopje. Vo periodot 1962–1966 g. bil sorabotnik a potoa i urednik vo v. „Ve~er#, „@urnal# i „Nova Makedonija#. Postojan dopisnik od Moskva (1979/83). Glaven i odgovoren urednik na „Nova Makedonija# (1989-1995) i zamenik generalen direktor na NIP „Nova Makedonija# (1996). Osnova~ i direktor na dnevniot vesnik „Makedonija denes# i nedelnikot „Denes# (od 2001). Publicisti~ki trudovi: „Mirka Ginova#, „Sibirskite godini na Krasnaja#, „Priznavaweto na Makedonija#, „Bitka za demokratija#. ^len e na DPM (1974), avtor na romanot „Vani#. B. P. \.

Voden ja osnoval i ja rakovodel MAO. Vo 1945 g. vo Voden ja osnoval i ja rakovodel TOMO i bil sekretar na Okru`niot komitet na NOF za Vodensko. Vo 1946– 1949 g. bil organizacionen sekretar na Glavniot odbor na NOF za Egejska Makedonija. Po 1949 g. `iveel i rabotel vo NR Makedonija. Avtor e na trudot „Egejski buri# (1975). LIT.: Egejska Makedonija vo NOB 1948, V, Skopje, 1981 (Redakcija d-r R. Kirjazovski i F. Buckova-Martinova). St. Kis.

AJANOVSKI, Ta{o (Mimi) Ristov (Voden, 6. II 1908 ‡ Skopje, 8. IV 1978) ‡ nacionalno-politi~ki deec i borec. Otkako se vklu~il vo rabotni~koto dvi`ewe (1928), bil pretsedatel na Serabotni~kiot sojuz vo Voden (1932), u~esnik vo antifa{isti~kata vojna (1941), organizator i rakovoditel na voenata organizacija OPLA (Za{tita na narodnite borci) vo gradot (1943). Vo vremeto na Gra|anskata vojna vo Grcija bil politi~ki komesar na makedonski bataljon na NOF vo Vodensko (od juli 1946), organizacionen (od dekemvri 1946) i politi~ki sekretar na Okru`niot komitet na NOF za Vodensko (od mart 1948), kako i ~len na Glavniot odbor na NOV na Egejskiot del na Makedonija (od januari 1948). LIT.: Vangel Ajanovski-O~e, Egejski buri. Revolucionernoto dvi`ewe vo Vodensko i NOF vo Egejska Makedonija, Skopje, 1975. S. Ml.

A

prestolnina na prviot makedonski kral Perdika (707/6–659 g. pr.n.e.), pa s¢ do Arhelaj I (413– 399 pr.n.e.) koj zasnovuva nova prestolnina vo Pela (den. s. Postol). Vo amfiteatarot Filip II, kralot na Makedoncite i hegemon na Helenite, prireduva (336 g. pr. n.e.) golema sve~enost za svadbata na }erka mu Kleopatra so Aleksandar od Epir. Vo Ajga e pronajden dvorec, zdanie za sve~enosti i proslavi, so dimenzii 104,50 h 88,5 m, so vnatre{en dvor opkru`en so 60 stolba. Vo nekropolata e otkriena golemata mogila (so pre~nik 110 m i visina od 12 m) so pove}e monumentalni kralski grobnici; grobot II od golemiot tumulus najverojatno e na Filip II; grobniot oblik vo vid na mogila (tumulus) e karakteristi~en i tipi~en za makedonskiot na~in na pogrebuvawe u{te od `eleznoto vreme (tumulusi vo X v. pr.n.e. vo Vergina); vo grobovite se pronajdeni golem broj artefakti u{te od VI v. pr.n.e., prestol, sarkofag od mermer so son~eva rozeta (naj~est simbol kaj anti~kite Makedonci), freskodekoracija (na fasadata na grobnicata – Filip II i Aleksandar se prika`ani vo scena od lov) i dr. Pokraj kralskite grobnici, pronajdeni se i hramovi posveteni na vladetelite, kako {to e hramot na Filip II (go izgradil Aleksandar, spored Psevdo-Kalisten) ili hramot na Aminta III.

Ajga, prvata prestolnina na makedonskite argeatski kralevi Vangel AjanovskiO~e

AJANOVSKI-O^E, Vangel (Voden, 5. II 1909 – Skopje, 19. V 1996) – pripadnik na makedonskoto nacionalno dvi`ewe (NOD) vo Egejskiot del na Makedonija. Vo periodot me|u dvete svetski vojni bil ~len na KPG, vo 1941 g. bil sekretar na Reonskiot komitet na KPG za Voden. Vo 1942 g. vo

AJGA – prvata prestolnina na makedonskite kralevi od dinastijata Argeadi, locirana kaj den. s. Palatica, vo okolinata na Ber (Berrhoia). Lokalitetot e potvrden so najnovite arheolo{ki naodi na kralskata nekropola vo Vergina (Kutle{) kraj Ber (~lenovite na kralskata ku}a se pogrebuvani tuka i po prenesuvawe na prestolninata vo Pela). Ajga e

LIT.: Justini, Historiarum Philippicarum; Ex Trogo Pompeio, Lib. XLIV, Parisiis MDCCCXXIII; N. L. G. Hammond, History of Macedonia I, Oxford, 1971; M. Andronikos, Vergina, the Royal Tombs and Ancient City, Athena, 1984; Justin, Filipovata istorija. Prev. Q. Basotova, Skopje, 2000. A. [uk.

AJGI, Genadij (GenadiŸ AŸgi) (Zajmurzin, RF, 31.VIII 1934) – poet, eseist i preveduva~, po nacionalnost e ^uva{; od 1960 g. se opredeluva da pi{uva na ruski ja25

A

AJDINSKI

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

vi na defektolo{kata teorija i praktika, 1999; 50 godini za{tita, rehabilitacija, vospitanie i obrazovanie na lica so pre~ki vo razvojot vo Republika Makedonija, 2000 i dr. LIT.: V. Andreevski, ^ovek so blagorodno delo – prof. d-r Qup~o Ajdinski, Skopje, 2003. K. Kamb.

Genadij Ajgi

zik (do toga{ pi{uva na rodniot ~uva{ki). Negovite knigi se objavuvani vo pove}e evropski zemji. Vo 1993 g. e dobitnik na Zlatniot venec na SVP. BIBL.: Na ~uva{ki jazik objavil sedum knigi: Muzika za cel `ivot, 1962; Od imeto na tatkovcite, 1958; ^ekor, 1964; Rasvetluvawe, 1971; Jazol, 1975; Pesni, 1980; Testament, 1988; Poliwa bliznaci, 1987; Tri poemi za Malevi~, 1989 i Sega postojano sneg. LIT.: Jovan Pavlovski, Pesnata kako del na svetot, „Poezija#, Struga, 1993. P. Gil.

Qubomir Ajdinski

AJDINSKI, Qubomir (Qup~o) Eftimov (Novo Selo, Strumi~ko, 28. IV 1930) – defektolog, univerzitetski profesor i humanist. Go zavr{il Filozofskiot fakulet vo Skopje (pedagogija) i Defektolo{kite studii vo Belgrad. Doktoriral na defektolo{kite nauki (Belgrad, 1980). Redoven profesor na Defektolo{kiot fakultet vo Belgrad (do 1992) i na Filozofskiot fakultet vo Skopje (Institut za defektologija, 1993–2000). Objavil nad 120 stru~no-nau~ni trudovi i 15 knigi i u~ebnici. Vtemeluva~ na sistemot za integralen pristap vo rehabilitacijata na mentalno retardiranite lica kaj nas i eden od osnovopolo`nicite na defektolo{kite studii na Filozofskiot fakultet vo Skopje. Bil republi~ki pomo{nik-sekretar za zdravstvo i socijalna politika i delegat na Sojuzniot sobor na Sojuznoto sobranie na SFRJ (1985–1992). BIBL.: Integralna rehabilitacija na mentalno retardirani deca, 1982; Osno-

26

AJDUTSKI NARODNI PESNI ‡ ciklus epski narodni pesni {to gi opevaat podvizite i nastanite od `ivotot na ajdutite. Tie se pojavile kako naroden poetski izraz kon ajdutskoto dvi`ewe, pa go odrazuvaat protestot protiv socijalnite nepravdi i streme`ite za sloboda. Vo niv ajdutite se pretstaveni kako borci protiv osmanliskite porobuva~i. Osobeno vo XIX v., so epska idealizacija bil izgraden likot na ajdutite prvenstveno kako hrabri antiosmanliski borci i junaci, izdr`livi, itri, sekoga{ podgotveni da podnesat i najte{ki izma~uvawa. Ovoj ciklus e eden od najbrojnite vo na{ata narodna epika, a osven poedine~nite pesni za oddelni ajduti, za nekoi od niv ima i celi grupi pesni. Osnoven motiv na pesnite e bore~kata sudbina na ajdutite, nivnite streme`i za sloboda i sloboden `ivot, oddelnite podvizi, no pred sè li~nite samootka`uvawa od udopstvata na mirniot sekojdneven `ivot: †Aramija ku}a nema, / ku}a mu e planinata. / Aramija tatko nema, / tatko mu e tenka pu{ka. / Aramija majka nema, / majka mu e ostra sabja. /Aramija bra}a nema, / bra}a mu se ~ift pi{toli.# Posebno impresivni se poetskite opisi na izbiraweto na vojvodite, podgotovkite za borba, me|usebnite juna~ki natprevaruvawa, juna~kata smrt, vernoto drugarstvo i samo`rtvuvaweto. Najopeani ajduti se nivnite vojvodi: Dedo Iqo (Markov-Male{evski) od Berovo, Karaman od Ohridsko, Jane Pletikosa, ^avdar Vojvoda, Spiro Crne, \or|ija La`ot, Petre Maxar~e, Bogdan [alvarina, Strahil Vojvoda i dr. So posebna qubov se opeani i likovite na `enite-ajdutki: Sirma Vojvoda (od s. Treson~e), Rumena Vojvoda (vo Osogovskite Planini), Bojana, Bosiqa, Grozdena, Guga, Elena, Cveta i dr. Tie se pretstaveni kako junaci ramni na ma`ite vo sposobnostite i juna~kite podvizi, vklu~itelno i vo ve{toto rakuvawe so oru`jeto. LIT.: Efrem Karanov, Rumena-voŸvoda, o~erk iz Osogovskite planini, Sofix, 1886; D. Dobrev, MakedonecÍt v narodnite pesni, „Makedonska misÍl#, II, 5-6, Sofix, 1947; Vasil Iqoski, Narodni ajdu~ki pesni, „Literaturen zbor#, br. 1, Skopje, 1954; Kiril Penu{liski, Crven se bajrak razveva. Narodni borbeni pesni, Skopje, 1965. S. Ml.

Ajduti na pusija, gravura

AJDUTSTVO (XV–XIX v.) ‡ najdolgotrajnata i najmasovna oru`ena borba protiv osmanliskata vlast do pojavata na makedonskoto nacionalnoosloboditelno dvi`ewe. Se pojavilo kako otpor na feudalnata eksploatacija, nacionalnata i verskata pot~inetost i zulumite. Posebno se zasililo od po~etokot na XVI v. navamu. Poznati se pove}e vidovi ‡ od drumsko razbojni{tvo do oru`en otpor na narodot protiv op{testvenoto ureduvawe i ekonomskata eksploatacija. Ajdutite pretstavuvale vostani~ko jadro na poznatoto Karpo{ovo vostanie (v.). Ajdutskite dru`ini broele 20‡ 30, a ponekoga{ i do 300 vooru`eni lica, na ~elo so aramba{a ili vojvoda i pomo{nik na aramba{ata ‡ bajraktar. Se sobirale okolu \ur|ovden, a se rasturale okolu Mitrovden. Pri dejstvuvaweto, glavno zasolni{te im bile gorite, a zimuvale kaj svoite jataci vo selata. ^esto zasolni{te im bile i manastirite, osobeno za lekuvawe na bolnite i ranetite. Vo nivnite redovi imalo i `eni, pa duri i kako voda~i (Rumena vojvoda, Sirma vojvoda i dr.). Tie so nenadeen napad, od busija, gi presretnuvale i gi ograbuvale trgovskite karvani i sobira~ite na danoci, gi napa|ale feudalnite posedi, osobeno ~iflicite na spahiite, gi palele imotite i gi ograbuvale orudijata za proizvodstvo i dobitokot, gi rasteruvale ~ifligarite i sl. Zabele`ani bile i navleguvawa na ajdutski dru`ini vo gradovite ‡ vo Bitola (1646 i 1661), Lerin, Ohrid i Resen, ograbuvaj}i gi trgovskite du}ani. Protiv nivnoto dejstvuvawe osmanliskite vlasti organizirale

AKADEMSKO

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

poteri, se odmazduvale na selanite {to gi {titele i pomagale so palewe na nivnite sela, apsewa, ma~ewa i ubistva, osobeno na nivnite rodnini, gi se~ele krajpatnite {umi, gradele kuli i tvrdini so voena posada, nazna~uvale dervenxii, martolozi i sl. Fatenite ajduti `estoko gi kaznuvale, gi ispra}ale na dolgogodi{na ili ve~na robija, okovani na galii i sl. No ajdutstvoto prodol`ilo i se razvivalo, pa tie i go so~inuvale jadroto na site narodni buntovi i vostanija. Vo narodnoto tvore{tvo ajdutite se opeani kako junaci i borci za sloboda. So pojavata na MRO kako organizirano osloboditelno dvi`ewe, ajdutstvoto go izgubilo svoeto porane{no zna~ewe. IZV.: Turski izvori za ajdutstvoto i aramistvoto vo Makedonija, I-V. Izbor i prevod Aleksandar Matkovski, INI, Skopje, 1961, 1973, 1979 i 1980. LIT.: B. Cvetkova, Hajdutstvoto v bqlgarskiote zemi prez 15/18 vek, t. 1, Sofix, 1971; D-r Aleksandar Stojanovski, Dervenxistvoto vo Makedonija, INI, Skopje, 1974; D-r Aleksandar Matkovski, Otporot vo Makedonija vo vremeto na turskoto vladeewe, t. III. Ajdutstvoto, „Misla#, Skopje, 1983. S. Ml.

Ajdu~ka treva

A

AJTIJA – makedonska bo`ica na svetlinata; spored legendite Makedon e sin na Ajtija (Ajtrija) i Dion; spored druga verzija Makedon e sin na Yevs i Tija – }erka na Devkalion; imeto na bo`icata se povrzuva so makedonskata glosa adraja, so zna~ewe „svetlo, jasno nebo#. LIT.: N. Proeva, Istorija na Argeadite, Skopje, 2004. A. [uk. Sabina AjrulaTozija

AJRULA-TOZIJA, Sabina (Skopje, 17. IV 1946) ‡ akterka vo Dramski teatar (od 1967). Ulogi: Olga (†^ehov#); Gertruda (†Hamlet#); Fatima (†Solunski patrdii#); Lisijen (†Bolva v uvo#); Kostadinka (†Jane Zadrogaz#); Xesi (†Dobra no} majko#); Laura (†Tatko#); Leni (†Zlostori na srceto#) i dr. Kako gostin u~estvuvala vo proekti na Turskata drama i na Dramata na MNT. R. St.

Ajshin

AJDU^KA TREVA (Achillca millefolium) – pove}egodi{no lekovito zeljesto rastenie visoko 20‡80 cm, so beli ili rozovi cvetovi i silna mirizba. Ima osobeno zna~ewe vo narodnata medicina. Se veruva deka ima najlekoviti svojstva ako e nabrano vo vremeto na me|udnevicata. Se upotrebuva za varewe ~aj ili se stava direktno na rana pome{ana so urina za da zapre krvaveweto. Bidej}i za prevrska i zale~uvawe na ranite posebno ja koristele ajdutite, po niv i go dobila ova narodno imenuvawe. Spored narodnata tradicija, toa lekovito svojstvo tokmu tie i go prona{le. Vo zejtin ako se pie taa e lek protiv skrofuli (skrofulozen ‡ `elki~av), stavena vo rakija (plus baewe so devet povtoruvawa) lekuva treska, ~ajot pak lekuva mrzlivost (malaksanost), stoma~ni bolesti i zabobolka. Kaj slovenskite balkanski narodi se zabele`ani nad 50 razli~ni imenuvawa.

AJSHIN (Atina, 389 pr.n.e. – Samos, 314 pr.n.e) – politi~ar, glaven protagonist na Makedonskata partija vo Atina. Politi~kata dejnost ja zapo~nuva po osvojuvaweto na Olint (349) od Filip II, koga vo Sovetot i vo Sobranieto go poddr`uva predlogot za otpor protiv Filip II, no nabrzo preminuva na stranata na plutokratite, koi sakaat mir so Filip II. Kako atinski pratenik u~estvuva vo pove}e mirovni dogovori so Filip II; dvapati patuva so atinski pratenici vo Pela kaj kralot Filip II. Po pobedata na Filip kaj Hajroneja (338) u~estvuva vo mirovniot dogovor pome|u Helenite i Filip. Po govorot „Protiv Ktesifon# (330), Sobranieto na Atina go obvinuva i go kaznuva so proteruvawe od gradot; odi vo Efes, a po smrtta na Aleksandar se seli na Rodos; umira vo progonstvo na Samos.

LIT.: Bogoslav [ulek, Jugoslavenski imenik bilja, Zagreb, 1879; Dragutin Simonovi}, Botani~ki re~nik imena biljaka, Beograd, 1959; Vaso Dervenxi, Sovremeno lekuvawe so lekoviti bilki, Skopje, 1992, 355-357. S. Ml.

LIT.: Aechines, The Speeches of Aeschines, Loeb Class. Library, Harvard University Press, 1958; Ana [ukarova, Filip II Makedonski i atinskite retori, Skopje, 2003. A. [uk.

Statut i Pravilnik na Politi~koto dru{tvo †Makedonija na Makedoncite# vo Cirih (1919)

AKADEMSKO DRU[TVO „MAKEDONIJA# (@eneva, 1915) – prodol`enie na Akademskoto dru{tvo na makedonsko-odrinskite studenti vo @eneva ([vajcarija) po Ilindenskoto vostanie (1904), a po po~nuvaweto na Prvata svetska vojna obnoveno pod imeto „Makedonija#. Organizatori na Dru{tvoto: Anastas Kocarev (Ohrid), Petar Zdravev (Tetovo), Dimitar Nestorov (Struga), Trifun Grekov (Enixe-Vardar), Blagoj To{anov ([tip), A. Kopandonov i Aleksandar Kraj~ev (Veles) i dr. Vo istata godina i grupa makedonski studenti na Ciri{kiot univerzitet go formiraat Politi~koto dru{tvo „Makedonija na Makedoncite#, vo slednata godina vo Lozana e konstituirano Politi~koto dru{tvo „Makedonija – za odbrana na pravata na Makedoncite#, a vo @eneva Politi~ko dru{tvo za nezavisnost na Makedonija. Podocna postojat 25 makedonski dru{tva vo [vajcarija {to vo vremeto na Versajskata mirovna konferencija formiraat i Glaven odbor na makedonskite dru{tva vo [vajcarija (Lozana, 1919) za odbrana na celosta i dr`avnata konstitucija na Makedonija. Pe~aten organ e sp. „L’Independance Macédonienne#. LIT.: Quben Lape, Aktivnosta na Glavniot odbor na makedonskite dru{tva vo [vajcarija 1918-1919 g. i dokumentacijata za toa, „Glasnik na INI#, IX, 1, 1965, 131-191; Quben Lape, Pridonesot na makedonskite studenti vo stranstvo za razvitokot na makedonskata nacionalna misla i odbrana na makedonskiot nacionalen individualitet. Momenti od

27

A

AKAKIJ

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

rabotata na nekolku studentski dru{tva, „Istorija#, 2, Skopje, 1970; Mihajlo Minoski, Federativnata ideja vo makedonskata politi~ka misla, Skopje, 1985. Bl. R.

AKAKIJ – jeromonah i igumen (mirsko ime Joanikij), ktitor na manastirskata crkva „Sv. Nikola# vo s. Manastir (Mariovo). Igumen stanal vo 1261 g. Vo 1266 g. na mestoto na postarata izgradil nova preubava crkva. Vo 1271 g. ovozmo`il crkvata da bide `ivopisana, so posredstvo na |akonot Jovan, verojatno ista li~nost so |akonot Jovan Pedijasim (referendar na Ohridskata arhiepiskopija). Ktitorot jeromonah Akakij e naslikan so modelot na crkvata v race, kako predvoden od sv. Nikola, patronot na crkvata, mu ja podaruva crkvata na Isus Hristos. LIT.: D. Koco – P. Miqkovi}-Pepek, Manastir, Skopje, 1958; F. Bari{i¢, Dva gr~ka natpisa iz Manastira i Struge, „Zbornik radova Vizantolo{kog instituta#, 8/2, Beograd, 1964, 13-27; V. J. –uri¢, Vizantijske freske u Jugoslaviji, Beograd, 1974; Z. Rasolkoska-Nikolovska, Ktitorskiot portret vo yidnoto slikarstvo vo Makedonija, Civilizacii na po~vata na Makedonija, MANU, Skopje, 1995. Z. R.-N.

AKAMIR (VIII–IX v.) – arhont (knez) na slovenskoto pleme Velegeziti (vo Tesalija). Se zame{al vo dinastiskite borbi vo Vizantija vo vremeto na caricata Irina. Se obidel da gi oslobodi sinovite na Konstantin V (III 799), koi bile zatvoreni vo Atina i da izbere eden od niv za car. Irina go zadu{ila buntot. Negovata natamo{na sudbina ne e poznata. LIT.: T. @ivkovi¢, Ju`ni Sloveni pod vizantijskom vla{¢u (600–1025), Beograd, 2002. K. Ax.

AKVAS – patna stanica od rimsko vreme, zabele`ana na Pojtingerovata karta (III–IV v.). Se nao|ala na delnicata od rimskiot pat pome|u Skupi i Stobi, na odale~enost od XXI rimska milja od Skupi. Se identifikuva so Katlanovska Bawa vo blizina na Skopje. LIT.: N. Vuli¢, Teritorija rimskog Skopqa, „Glasnik Skopskog nau~nog dru{tva#, I/1 (1925), 1–4; T. Tomoski, Prilog za rekonstrukcija na Tabula Peutingeriana na delnicata Scupi–Stobi, „@iva Antika#, XI, 1, Skopje, 1961. K. Ax.

AKVEDUKTOT VO SKOPJE – bil dolg 12 km, po~nuvaj}i od kapta`ite kaj s. Gluvo, zapadno pod Gradi{te s. Brazda i s. Gorno Orizari, pome|u Vizbegovo i [uto Orizari, pod isto~nata padina na ridot kaj kasarnata „Ilinden#, po dol`inata na ul. „Di`onska# kon isto~noto podno`je na Skopskoto Kale. Vo tursko 28

Akveduktot vo Skopje (XVI v.)

vreme gi snabduval so voda brojnite amami i xamii na srednovekovniot grad Skopje. Za~uvaniot del go premostuval dolot na r. Serava, severno od ridot na koj se nao|a kasarnata „Ilinden#. Sega toj e dolg 386 m, so 55 masivno yidani arki ({iroki 4,5 – 5 m, visoki do 6 m) i so dve fazi na prenos na vodata. Prvata faza e yidan kanal so ~etvrtest presek (0,8 h 0,9 m), a vtorata faza se kerami~ki cevki (dolgi 0,34 m, so dijametar 0,23 m odnadvor i 0,20 m odnatre). Izgraden e vo tursko vreme (XVI v.) za potrebite na turskata kasarna na Skopskoto Kale i na Starata skopska ~ar{ija. LIT.: K. Petrov, Akvaduktot kraj Skopje i problemot na negovoto datirawe, MakNas, 7, Skopje 1998, 86-111; N. Katani¢ – M. Gojkovi¢, GraÚa za prou~avawe starih kamenih mostova i akvedukata u Srbiji, Makedoniji i Crnoj Gori, Beograd, 1961. V. L.

AKIMOVSKI, Radovan (s. Bogomila, Vele{ko, 25. V 1922 ‡ Skopje, 1992) ‡ redoven profesor na [umarskiot fakultet vo Skopje, specijalist za {umski transportni sredstva. Diplomiral na [umarskiot fakultet vo Belgrad (1949), a potoa bil nazna~en za asistent na Zemjodelsko{umarskiot fakultet vo Skopje. Doktoriral na Visokata {umarska {kola vo Viena (1961). Publikuval brojni nau~ni i stru~ni trudovi. Izvr{uval pove}e op{testveni, nau~ni i stru~ni funkcii (pokraj drugite, dekan na [umarskiot fakultet i prorektor na Skopskiot univerzitet). Al. And. AKINDIN, Grigorij (Prilep, ok. 1300 – ok. 1348) – srednovekoven teolog i filozof. Se {koluval vo Solun, kade {to steknal solidno obrazovanie od anti~kata filozofija i literatura. Se zapoznal so sv. Grigorij Palama i izrazil `elba toj da go vovede vo mona{kata duhovna praktika. Vo 1332 god. vo Solun se sretnal so Varlaam, glavniot oponent na sv. Grigorij Palama. Do 1341 god. bil

posrednik me|u niv. Poddr`an od patrijarhot Jovan Kalekas, Akindin istapil so kritika na Varlaamoviot traktat „Protiv mesalijanite#. Vo gra|anskata vojna zapo~nal otvorena i ostra kritika na isihasti~kiot metod za koj se zalagal Palama. Na Crkovniot sobor vo 1352 godina (posmrtno) bil anatemisan. Avtor e na pove}e tekstovi. Vo „Antieretiki# ja napa|a osnovnata ideja na monasite isihasti. Akindin ja zastapuva tezata deka Bog mo`e da mu se javi na ~ovekot samo preku simboli, a me|u bo`jata su{tina i bo`jata energija nema razlika. LIT.: V. Stoj~evska-Anti}, Akindin vo ju`noslovenskata rakopisna tradicija, †Prilozi#, IV, 1, MANU, 1979, 35–59; V. Georgieva, Vizantiska filozofija, Skopje, 2001. V. G.-P.

AKSAK (tur. aksak) ‡ oznaka za formite na ritamot vo asimetri~nite merki vo koi site merni edinici ne traat podednakvo dolgo. Na pr. kaj trivremenite taktovi, kade {to prvoto vreme e podolgo. Posebna grupa vo ritmikata na makedonskoto peewe pretstavuvaat i specifi~nite asimetri~ni merki, kako {to e 7/8 takt, vo koj trodelniot segment se nao|a na prvoto akcentsko mesto, vrz ~ija osnova le`at trohejot i daktilot, karakteristi~ni za ritamot na makedonskoto oro. R. V.

Ivan Sergeevi~ Aksakov

AKSAKOV, Ivan Sergeevi~ (s. Nade`dino, Orenburgska gub., Rusija, 26. IX / 8. H 1823 – Moskva,

AKCIONEN

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

27. I / 8. II 1886) – ruski slovenofil, publicist, poet i literaturen kriti~ar. Ja zavr{il Moskovskata {kola za pravni nauki (1842). Rabotel vo Senatot i vo M-stvoto za vnatr. raboti, no podnesol ostavka (1852) i rabotel kako publicist i redaktor na vesnici i spisanija („RusskaÔ beseda#, „Parus#, „DenÝ#, „Moskva#, „Moskvi~#, „RusÝ#). Eden od organizatorite na Moskovskiot slovenski komitet i organizator na Slovenskiot kongres (1867). Teoreti~ar na slovenofilstvoto. Veruval vo mesijanskata uloga na Rusija za Slovenite, vo „seslovenstvoto# i vo „svesta za slovenskata op{nost i ednoplemenost# od vremeto na petrovskite reformi, koga Rusija se pretstavi na me|unarodnata scena kako mo}na pravoslavno-ruska dr`ava i „so svoeto novo bitie gi razbudi drugite slovenski zemji#, se pribli`uva do oficijalniot ruski panslavizam, podrazbiraj}i go glavno kako „duhovno i moralno, a ne politi~ko prvenstvo na Rusija vo slovenskiot svet#. Rajko @inzifov bil blizok negov sorabotnik, no gi poddr`uval bugarskite nacionalni pozicii vo Rusija. Neposredno pred smrtta se ubedil deka Makedoncite se oddelen etnikum vo slovenskiot svet i „gi sovetuval svoite vospitanici Makedonci vo 1886 g. da izdelat makedonski literaturen `argon#. Edna godina potoa P. Draganov i nau~no gi obosnoval tie stavovi vo Rusija. BIBL.: So~ineniÔ, 1–7, Moskva, 1886– 1887; IvanÍ Sergeevi~Í AksakovÍ vÍ ego pisÝmahÍ, 1-4, Moskva, 1888–1896; v. †Svoboda#, VI, 786, SofiÔ, 13. IV 1892, 3. Bl. R.

AKSIJ (Axios) – anti~koto ime na r. Vardar, koja ja spomnuvaat pove}e anti~ki literaturni izvori: Herodot, Tukidid, Plinij i dr. Najrano se spomnuva vo vremeto na Trojanskata vojna kako „reka {to {iroko te~e# (Hom., II.II844-850). Strabon (Strab. 7, 327, 329) ka`uva deka A. izvira od regijata na Agrijanite, koi se pajonsko pleme. Rekata ja delela starata oblast Pajonija i potoa vleguvala vo Makedonija vo oblasta Amfaksitida. Pome|u 168 i 148 g. so rimskata uprava gi deli dvete od ~etirite meridi; vtorata ostanuva na istok, a tretata na zapad od rekata. LIT.: F. Papazoglu, Makedonski gradovi u rimsko doba, Skopje, 1957, 58–62. V. B.-Gr.

AKT ZA OPREDELUVAWE NA GRANICATA ME\U KNE@EVSTVOTO BUGARIJA I OSMANLISKATA DR@AVA NA DELOT KON MAKEDONIJA (Carigrad, 20. IX 1879) ‡ dogovor na Evropskata komisija sostave-

na od pretstavnici-komesari od Germanija, Avstro-Ungarija, Francija, Velika Britanija, Rusija, Italija i Osmanliskata Dr`ava. Kako sostaven del na aktot (od 14 ~lena) bile prilo`eni skici. Granicata poa|ala od srpskata granica, Crn Vrv, \ue{evo, severno od Gorna Xumaja, ju`no od Rilskiot manastir (koj $ se ostaval na Bugarija), planinata Dospat. Spored Berlinskiot dogovor Makedonija vo nejzinite prirodni i etni~ki granici ostanuvala vo Osmanliskata Dr`ava. LIT.: Makedonija vo bilateralnite i multilateralnite dogovori, Skopje, 2000. M. Min.

AKT NA SENATOT I NA PRETSTAVNI^KIOT DOM NA KONGRESOT NA SAD ZA DAVAWE POMO[ NA GRCIJA (Va{ington, 22. V 1947) – akt so sila na zakon za davawe finansiska i ekonomska pomo{ i za bezbednosna za{tita na Grcija. Odr`uvaweto na vlast na monarhisti~kata vlada, zagrozena od KPG so organiziranoto gr~ko protivmonarhisti~ko dvi`ewe i masoviziranoto makedonsko nacionalno dvi`ewe vo Egejskiot del od Makedonija, bilo pretstaveno kako pra{awe za opstanok na gr~kata dr`ava, zagrozuvana i odnadvor, od komunisti~kite dr`avi Jugoslavija, Bugarija i Albanija. Bezbednosnata za{tita na Grcija dobiva tretman na pra{awe od vitalno zna~ewe za bezbednosta na samite SAD. LIT.: Balkanski ugovorni odnosi, III, Priredio M. Stojkovi}, Beograd, 1999. M. Min.

„AKTA# („ACTA#) (Skopje, 28. VII 1953 ‡ 1995) ‡ spisanie, organ na Prirodonau~niot muzej na Makedonija. Objavuva{e prilozi od oblasta na geata i taksonomijata, biogeografijata i ekologijata na florata i faunata na Makedonija i drugite delovi na Balkanskiot Poluostrov. Prvata redakcija ja so~inuvaa: Hans Em, Petar T. Ikonomov, Roko Vukovi} i Stanko Karaman. Vo prviot broj separatno e objaven trudot „Vidovi na flebotomini vo Skopsko# od Jordanka V. Keckaroska. Do 1995 g. se objaveni vkupno 19 toma so 159 separati. K. Bog. „AKTA HIRURGIKA JUGOSLAVIKA# („ACTA CHIRURGICA IUGOSLAVICA#) – stru~no spisanie na Zdru`enieto na hirurzite vo SFRJ. Osnovano vo 1950 g. od Hirur{ko-ortopedskata sekcija na Zdru`enieto na lekarite vo Hrvatska kako „Acta chirurgica#, a od 1953 izleguva kako Acta chirurgica Iugoslavica. Prviot Ureduva~ki odbor e vo Belgrad. ^lenovi vo Ureduva~kiot odbor

A

od makedonskite hirurzi bile Sotir Stavridis i Pan~e Kara|ozov. Od 1971 do 1987 g. Ureduva~kiot odbor e vo Skopje, a glaven i odgovoren urednik na spisanieto bil Ko~o Serafimov. Al. Stavr.

AKTINIDIJA (KIVI) (Actinidia chinensis Pl.) – suptropsko ovo{no rastenie. Kaj nas se odgleduva glavno kako dvorna ovo{ka, vo predeli kade {to mikroklimata e poblaga. Na otvoreno mo`e da se odgleduva pokraj ezerata i vo podno`jeto na Belasica, kade {to dava redovni i visoki prinosi (50–100 kg po steblo). Plodot e so niska energetska, no so visoka dietalna i lekovita vrednost. B. R.

Nedelen wuz-magazin †Aktuel#

„AKTUEL# – nedelen wuz-magazin. Prviot broj bil otpe~aten na 23 mart 2001 g., izdava~ NIK „Pres# od Skopje. Osnova~i: Aleksandar [oljakovski (direktor) i Julijana Ko~ovska-Krtolica (glaven i odgovoren urednik). B. P. \.

AKCENT (< lat. accentus < ad cantus ‘priglas’ : gr~. prosódia) – biten element so koj eden jazik se diferencira kako poseben idiom. Maked. a. e tretoslo`en, pa|a na poslednite tri sloga, odn. mori, od krajot na zborot. Toj e dinami~en, so silinata na glasot vr{i razdeluva~ka funkcija na zborovite i zborovnite celini. Vo osnovata le`i prastariot balkanski ritam, no sodr`i i ne{to specifi~no vo zvu~eweto i intonacijata. LIT.: Bl. Koneski, Gramatika na maked. lit. j., I del; P. Hr. Ilievski, Vnatre{ni i nadvore{ni faktori vo razvojot na maked. tretoslo`en akcent, †Lit. zb.#, 28/4, 1981, 35-42; U~estvo na gr~ko-roman. jazi~na sredina vo formiraweto na maked. tretoslo`en akcent, †Prilozi#, MANU – OLLN, 6, 2, 1981, 35-58. P. Hr. Il.

AKCIONEN NARODNOOSLOBODITELEN KOMITET (1943) ‡ glavno nacionalno politi~ko telo (od makedonski intelektualci i pretstavnici od makedonskoto gra|anstvo), „najvisok organ na revolucionernata vlast# na okupiranata teritorija vo Vardarskiot del od Makedonija. Objavil Proglas do makedonskiot narod (IX 1943) so povik za masovna vooru`ena borba za nacionalno osloboduvawe i za obedinuvawe vo samostojna makedonska nacionalna dr`ava. ^lenovite na ANOK se protivstavile na re29

A

AKCIONEN

{enieto vo Manifestot na Glavniot {tab (X 1943) za sozdavawe makedonska dr`avnost vo Vardarskiot del na Makedonija vo ramkite na federativna Jugoslavija. Vo Prigovorot ANOK go osporil legitimitetot na [tabot kako voeno rakovodno telo da donesuva politi~ko re{enie za vitalnoto nacionalno pra{awe {to e vo isklu~itelna nadle`nost na politi~ko pretstavni~ko telo, so potsetuvawe deka borbata se vodi za obedinuvawe na makedonskiot narod, ne za parcijalno re{enie vo †ve{ta~kata kombinacija Jugoslavija.# Predupredil deka vo toj slu~aj podelbata na Makedonija se sankcionira zasekoga{. Po odgovorot od G[ i od Inicijativniot odbor za svikuvawe na ASNOM ( I 1944 ) za mo`no obedinuvaweto na makedonskiot narod vo ramkite na Titovata Jugoslavija, ~lenovi na ANOK vlegle vo Inicijativniot odbor i bitno vlijaele na donesuvaweto na re{enijata na Prvoto zasedanie na ASNOM za sozdavawe suverena makedonska nacionalna dr`ava Demokratska Makedonija i za obnaroduvawe zavet za obedinuvawe na makedonskiot narod. LIT.: ASNOM 1944-1964, Skopje, 1964; Zb., Kuzman Josifovski-Pitu, Skopje, 1995; Mihajlo Minoski, Avnojska Jugoslavija i makedonskoto nacionalno pra{awe (1943-1946), Skopje, 2000. M. Min.

AKCIONEN CENTRALEN KOMITET (Sofija, 1934 – Sofija, 1936) – koordinator i predvodnik na makedonskoto progresivno dvi`ewe za proteruvawe na vrhovistite od Nacionalniot komitet, od rakovodstvata na mladinskite, studentskite, `enskite i ilindenskite dru{tva. Dejstvuval za sozdavawe edinstven makedonski osloboditelen front za izvojuvawe sopstvena nezavisna makedonska dr`ava. Bil progonuvan od bugarskite vlasti kako ogranok na VMRO (Ob). IZV. i LIT.: VMRO (Ob) Centralen partiski Arhiv. Fond. 204; Istoriska vistina, Skopje, 1981. O. Iv.

AKCIONERSKI KAPITAL – kapitalot {to pretprijatijata, organizirani kako akcionerski dru{tva (korporacii), go dobivaat so emisija na svoi akcii. Akcijata pretstavuva dolgoro~na hartija od vrednost {to na sopstvenikot mu nosi dve osnovni prava: pravo na u~estvo vo raspredelbata na eden del od profitot na pretprijatieto vo forma na dividenda i pravo na u~estvo vo upravuvaweto so pretprijatieto (spored principot – edna akcija eden glas). Istoriski gledano, akcionerskiot kapital i akcio-

30

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

nerstvoto vo Makedonija, imaat skromna tradicija. Vo periodot me|u dvete svetski vojni i vo vremeto na Vtorata svetska vojna brojot na bankite i pretprijatijata na teritorijata na dene{na RM, organizirani kako akcionerski dru{tva, bil nezna~itelen: Gevgeliska banka AD – Gevgelija, Skopska popularna banka, Ribarsko akcionersko dru{tvo – Ohrid, Tetovska kreditna banka – Tetovo i sl. Vo socijalisti~kiot op{testveno-ekonomski sistem, od ideolo{ki pri~ini, akcionerskiot kapital ne postoe{e. So donesuvaweto na Zakonot za transformacija na pretprijatijata so op{testven kapital (v. Privatizacijata vo Republika Makedonija) i po zavr{uvaweto na kontrolata na privatizacijata izvedena spored jugoslovenskite zakoni, se izvr{i i pretvorawe na internite (ovie de facto bea kvazi-akcii) vo obi~ni akcii. Zakonot za transformacija na pretprijatijata so op{testven kapital nalo`uva{e golemite i srednite pretprijatija (malite po isklu~ok) da se transformiraat vo akcionerski dru{tva. Na krajot od 1992 g. (pred po~etokot na privatizacijata) vo Republika Makedonija postoeja okolu 400 golemi i sredni pretprijatija. Spored Zakonot za trgovski dru{tva, akcionerskata forma na organizacija na pretprijatija e zadol`itelna dokolku kako osnova~i na dru{tvoto se javat pove}e od 50 lica. Niz procesot na privatizacijata brojot na akcionerite vo Republika Makedonija nadmina 250.000 lica. Vo me|uvreme, preku slobodniot promet na akciite i pregrupiraweto na akcionerskata sopstvenost, toj broj e sveden na 138.000. Vospostavuvaweto na Makedonskata berza (v. Makedonska berza na hartii od vrednost AD Skopje) i donesuvaweto na noviot Zakon za izdavawe i trguvawe so hartii od vrednost (II 1997), koj nalo`i site transakcii so hartii od vrednost vo RM da se realiziraat na berza, dadoa nov pottik za razvoj na akcionerskiot kapital i akcionerstvoto vo zemjata. Kontinuiraniot porast na brojot i vrednosta na berzanskite transakcii, postepenoto zbogatuvawe na portfolioto na hartiite od vrednost, kotacijata na najdobrite makedonski firmi na berzata, zgolemeniot priliv na stranski portfolio investicii vo Republika Makedonija, zgolemeniot interes na fizi~ki lica za trguvawe so hartii od vrednost i sl., pridonesuvaat za postepeno {irewe na akcionerskata kultura vo zemjata.

LIT.: Agencija na Republika Makedonija za transformacija na pretprijatijata so op{testven kapital, Prira~nik za primena na Zakonot za transformacija na pretprijatijata so op{testven kapital, Skopje, mart 1994; Makedonska berza AD, 10 godini Makedonska berza, Skopje, 2006. T. F.

ALA (tur. ala) ‡ v. a`der. ALABAKOT, Ivan ‡ v. Ivan Naumov-Alabakot. ALAN\UZI ‡ veruvawa za bolest kaj malite deca do {est nedeli, predizvikana od viduvawe na ritualno ne~ista `ena (od menstrualen ciklus ili seksualen odnos), poznati i kako murdarlak (Isto~na Makedonija) i brut (Ju`na Makedonija). Se veruva deka decata se za{titeni ako `enata ja priznae svojata sostojba, vo sprotivno okolu obrazite i na glavata se pojavuvaat pluskavci. Za za{tita se koristele razni amajlii, a lekuvaweto se vr{elo so bawawe so veligdensko (gospodovo) jajce. LIT.: Stefan TanoviÊ, Srpski narodni obi~aji u –evÚelijskoj Kazi, SEZb „@ivot i obi~aji narodni#, XL, kw. 16, Etnografski institut, SKA, Beograd-Zemun, 1927, 108; Re~nik na narodnata mitologija na Makedoncite. Redaktor Tanas Vra`inovski, Skopje, 2002, 36. S. Ml.

ALARIH (370–410) – kral na Vizigotite (394/5–410). Po smrtta na imperatorot Teodosij I (395), gi opusto{il Trakija, Helada i Makedonija. Vo po~etokot na V v. so Vizigotite navlegol vo Italija i go osvoil Rim (24.VIII 410). Ottamu se upatil kon Ju`na Italija so cel da se prefrli vo Severna Afrika. Tuka go zateknala smrtta. Bil pogreban pod koritoto na rekata Butrinto. LIT.: L. Schmidt, Geschichte der deutschen Stämme bis zum Ausgang der Völkerwanderung. Die Westgermanen2, München, 1941. K. Ax.

Violeta Alarova

ALAROVA, Violeta (Skopje, 3. VII 1945) – novinar, op{testvenik i poet. Zavr{ila Praven fakultet vo Skopje. Bila novinar i glaven i odgovoren urednik na Vtorata programa na Radio Skopje (Makedonskoto radio), pretsedatel na Upravniot odbor na

ALBANSKI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

MIA (1998&2000) i gradona~alnik na Op{tinata Centar – Skopje (2000-2009). Ima objaveno tri knigi poezija i desetina dramski tekstovi. BIBL.: Vrata bez izlez, Skopje, 1995; Razgovor so do`dot, Skopje, 2001; Jas i tagata, Skopje, 2009. S. Ml.

ALATINI (XIX v.) ‡ evrejsko trgovsko-bankarsko-industrisko semejstvo vo Solun, me|u 20 najbogati firmi vo Solun so „S. Fernandes i sin#, „Saul Modiano# i „Isak Josua Modiano#. Ovie ku}i imale filijali i vo Marsej. Od sredinata na XIX v. otvorile industriski pretprijatija vo Makedonija, glavno vo Solun: fabrika za bra{no, dve za pamuk, za tuli, za }eramidi, melnica so parni turbini vo [tip i dr. So Saul Modiano i Fernandes Mizraki otvorile pivarnica „Olimbos# vo Solun. Vo 90-tite godini na XIX v. imale koncesii za eksploatacija na `elezni rudi na Halkidik i hrom vo Skopsko, Sredna i Ju`na Makedonija. Zaedno so francuskiot rudarski in`ener [arto, eksploatirale antimon i arsenik blizu Krivolak i rudnikot Al{ar, koj gi nosi prvite bukvi na Alatini i [arto. Alatini bile ~lenovi na trgovskata komora vo Solun. Od Makedonija izvozuvale `ito, pamuk, volna, ko`urci, susam, tutun i magnezium, a uvozuvale oriz, {e}er, kafe, tkaenini i dr. Vo 1875 g. osnovale sopstveno moderno evrejsko u~ili{te so ok. 500 u~enici. LIT.: M. T., Fabri~ka industrija u Evropskoj Turskoj, „Ekonomist#, 2, 11, Beograd, 1913; D-r Dan~o Zografski, Razvitokot na kapitalisti~kite elementi vo Makedonija za vreme na turskoto vladeewe, Skopje 1967. M. Zdr.

ALAXA ‡ xamija vo Tetovo. v. [arena (Alaxa) xamija. ALAXAJKOV, Lazar (s. Smokvica, Gevgelisko, 17. III 1918) ‡ agronom, redoven prof. na Fakultetot za zemjodelski nauki i hrana vo Skopje. Gimnazija zavr{il vo Kraguevac, Jugoslavija (1937/ 1938). Diplomiral na Zemjodelskiot fakultet vo Sofija (1942). Po diplomiraweto rabotel kako agronom vo Berovo i vo Bujanovac, a potoa vo Zemjodelskiot institut vo Skopje, kade {to e {ef na Otsekot za gradinarstvo (1945 ‡1954). Doktoriral na Agronomskiot fakultet vo Zagreb (1961) na tema: „Neke gospodarske osobine raj~ice (L. Esculentum Mill.)“. Izbran e za docent na Zemjodelskiot fakultet vo Skopje (1954) i potoa za vonreden i redoven profesor. Se penzioniral vo 1982 g. Specijalizacii: vo Institutot za zelen~ukovi kulturi vo Plovdiv,

A

Bugarija (1948), vo Holandija i vo Anglija (1958) i vo Italija (1966). Bil mentor na pove}e doma{ni i stranski doktoranti i magistranti. U~estvuval na pove}e nau~ni simpoziumi vo zemjata i vo stranstvo. Ima objaveno brojni nau~ni i stru~ni trudovi od oblasta na gradinarstvoto. D. J. ALBANSKI NELEGALNI ORGANIZACII NA TERITORIJATA NA RM: marksisti-leninisti od Kosovo, Narodno Dvi`ewe za Kosovo, Bali kombetar (preku sojuzot na Kosovari od SAD), ogranoci na UNIKOMB (Partija za nacionalno obedinuvawe na Albancite), Nacionalno dvi`ewe za osloboduvawe na Kosovo, Nacionalna partija na trudot, „Povik za sloboda# – so razli~na ideolo{ka opredelba, samostojni ili ogranoci na organizacii od Kosovo, Albanija, Zapadna Evropa i SAD. Dejstvuvale za realizacija na golemoalbanskata ideja, konspirativno i legalno. Konspirativno dejstvuvale nelegalnite zdru`enija i organizaciite od redovite na albanskata emigracija. Legalnata dejnost ja vr{ele vo koordinacija i so poddr{ka od Albanija. Prezemale i poekstremni dejstva, kako masovni demonstracii, oru`eni akcii i sabota`i. Imale vooru`eni teroristi~ki i paravoeni grupi za borba za „Golema Albanija#. LIT: Branislav Bo`ovi¢ - Milorad VakiÊ, Surova vremena na Kosovu i Metohiji, Beograd, 1991; D-r ™orÚe Borozan, Velika Albanija, Beograd, 1995; Tome Batkovski, Velikoalbanskata igra vo Makedonija, Skopje, 1994. \. Malk.

ALBANSKI POLITI^KI KLUBOVI VO MAKEDONIJA (1908–1909). Po vospostavuvaweto na parlamentarniot sistem so voveduvaweto na Ustavot vo otomanskata dr`ava vo 1908 g. vo vilaetskite centri vo Makedonija Skopje, Bitola i Solun, potoa i vo Debar bile osnovani i albanski politi~ki klubovi. Klubot vo Skopje bil osnovan vo po~etokot na septemvri od oficeri vo vojskata i ~inovnici vo vilaetskite organi na vlasta na otomanskata dr`ava. I Solunskiot albanski klub bil osnovan i rakovoden od li~nosti na visoki dr`avni slu`bi. Solunskiot klub do proletta 1910 g. go rakovodel Mithat Fra{eri, direktor na Politi~koto oddelenie na vilaetskata uprava. Dvata albanski kluba ja pretstavuvale prootomanskata struja. Bitolskiot albanski klub „Edinstvo# ja pretstavuval nacionalnata struja, imal rakovodna uloga na celiot

Zgradata kade {to se odr`al eden od kongresite za albanskata azbuka (Bitola, 1908)

ju`en i centralen del od Albanija (zemjata na Toskite). Sekoj od klubovite imal svoja programa i dejstvuval samostojno. Glavno pra{awe vo dejnosta na klubovite bilo otvorawe u~ili{ta i obrazovanie na albanski jazik i pismenost. Po inicijativa na Bitolskiot klub, vo Bitola se odr`al albanski kongres (14–21. XI 1908) so u~estvo na 32 delegati, za pra{aweto na albanskata azbuka. Na Kongresot ne bila postignata soglasnost i pra{aweto za azbukata ostanalo otvoreno. Latini~nata azbuka, prisposobena na fonetskite osobenosti na albanskiot jazik, postepeno gi istisnuvala: arapskata azbuka vo severniot i gr~kata vo ju`niot del na Albanija. Vo 1909 g. vo klubovite bile formirani i tajni komitetiti za organizirawe oru`eni akcii. Po donesuvaweto na Zakonot za zabrana na politi~koto dejstvuvawe, Solunskiot i Bitolskiot klub ja prekinale dejnosta, a Skopskiot klub prisilno bil rasturen (28. XI). Vo dekemvri 1909 g. zabranetiot albanski politi~ki klub vo Skopje se konstituiral kako „Prosveten klub#. LIT.: Il. Gologanov, Mladoturcite i albancite, †BÍlgarska sbirka#, kn. 7, SofiÔ, 1912; I. Senkevi~, OsvoboditelÝnoe dvi`enie albanskogo naroda v 1905–1912, Moskva, 1953; Manol Pandevski, Politi~ki partii i organizacii vo Makedonija (1908–1912), Skopje, 1965. K. Min.

ALBANSKI, Atanas Jakimov (s. Gorno Elovci, Gostivarsko, 1880 – Sofija, 30. X 1943) – tetovski vojvoda, ~len na Skopskiot okru`en revolucioneren komitet. Go zavr{il Pedago{koto u~ili{te vo Skopje, u~itelstvuval vo Tetovo. Vo Ilindenskoto vostanie u~estvuval kako vojvoda na ~eta vo Tetovsko i Gostivarsko. Bil sekretar na ~etata na vojvodata Van~o Srbakov (1904) i na vojvodata Ivan Naumov-Alabakot (1907). Od 1928 do 1934 g. bil polnomo{nik na CK na VMRO vo Petri~. LIT.: G. Pophristov, RevolÓcionnata borba v Bitolski® okrÍg, Sofi®, 1953; H. Sil®nov, Osvoboditelnite borbi na Makedoni®, ¶¶, 62, Sofi®, 1983. Al. Tr.

31

A

ALBANSKO-MAKEDONSKI

ALBANSKO-MAKEDONSKI VRSKI I ODNOSI. Po~etocite im se vo formiraweto na prvata Albansko-makedonska revolucionerna liga (1887). Od nea vo 1902 g. proizleguva Proekt za avtonomija na Makedonija, Albanija, Stara Srbija i Odrin, dostaven do britanskiot Foreign office. Albanci u~estvuvaat vo aktivnostite na MRO i vo Ilindenskoto vostanie. Vo avgust 1913 g. vo Elbasan VMRO i Albanskiot revolucioneren komitet na ~elo so Sefedin Pustina dogovaraat vostanie protiv srpskata vlast vo Debarsko, Ohridsko, Stru{ko, Ki~evsko i Gostivarsko. Po kapitulacijata na Italija (1943), Germanija formira nezavisna dr`ava Albanija {to go opfa}a delot od Zapadna Makedonija, prethodno pod italijanska okupacija. Se vospostavuva celosen albanski administrativen, voen, policiski i prosveten aparat i do osloboduvaweto (noemvri 1944) se sproveduva asimilacija i nasilstvo vrz Makedoncite od albansko-balisti~kite bandi. Od 1945 do 1948 g. RA i DFJ sklu~uvaat nekolku spogodbi za sorabotka koi, vo delovite vo koi `iveat pripadnici na makedonskoto malcinstvo, ovozmo`uvaat organizirawe nastava na makedonski jazik so u~iteli od DFM. DFJ u~estvuva vo obnovata na RA, no poradi celosnata zatvorenost na RA do po~etokot na 90-tite godini od XX v., ne postojat poseriozni odnosi. RA ja priznava RM na 26. IV 1993 g., no pod akronimot PJRM. Diplomatski odnosi se vospostavuvaat na 24. XII 1993 g. Prv vonreden i opolnomo{ten ambasador na RA vo RM e [aban Murati. Prv vonreden i opolnomo{ten ambasador na RM vo RA e Nikola Todor~evski. Vo 2005 g. se formira prva politi~ka partija na Makedoncite – Makedonska alijansa za evropska integracija. Na lokalnite izbori vo 2007 g. nejziniot ~len Edmon Temelko e izbran za gradona~alnik na Op{tinata Mala Prespa. LIT.: Hristo Andonov-Poljanski, Prilog kon makedonsko-albanskite vrski vo minatoto, Odbrani dela, t. 3, Skopje, 1981; Viktor Gaber, Za makedonskata diplomatija, Skopje, 2002. T. Petr.

ALBANCITE VO MAKEDONIJA ‡ najbrojna etni~ka zaednica vo RM, del od albanskiot narod {to gi naseluva zapadnite prostori na Balkanskiot Poluostrov. Kaj drugite balkanskite narodi se poznati i kako Arbanasi, Arnauti ili [iptari (Planinci). Po veroispoved se glavno muslimani. 32

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Doseluvawa vo Makedonija se zabele`uvaat glavno po XVI v. Nezabele`itelno se doseluvale ve}e islamizirani. Doseluvaweto imalo pogolem intenzitet vo vtorata polovina na XVIII v., koga albanskite feudalci dejstvuvale za osamostojuvawe od centrlnata vlast i pro{iruvawe na svoite vladenija i vo Makedonija. Ali-Pa{a Janinski (od krajot na XVIII v.) ja pro{iril svojata vlast i vo jugozapadnite kraevi na Makedonija, po {to vsu{nost i zapo~nalo doseluvaweto na Albancite. Toga{ se doseluvale po edno ili pove}e semejstva vo okolu triesetina sela. Site tie pristignale od Severna Albanija i pripa|ale na plemeto Gegi. Vo Tetovo, Gostivar i vo drugi mesta se pojavile poluzavisni pa{i od albansko poteklo {to gi pottiknuvale doseluvawata. Bile koristeni ka~a~ki bandi {to go terorizirale makedonskoto naselenie i go prisiluvale da se iseluva. Vo makedonski domovi i sela se naseluvale albanski semejstva. Nivniot broj do po~etokot na XIX v. iznesuval okolu 20.000 du{i. Vo periodot od 1780 do 1800 g. doselenicite bile od plemiwata Krasni}i i [aqa i eden fis od Ju`na Albanija. Tie se naselile vo Bitolsko (Ni`epole i Staro Zmirnevo), vo Gostivarsko (Srbinovo, Gradec, Re~ani i ^egrane), vo Ki~evsko (Zajas, Arangel i Popovjane, Orizari, Srbica i ^elopek), vo Kumanovsko (Lipkovo), vo Prilepsko (Desovo, @ito{e i Debre{te), vo Skopsko (nekolku sela na Dervenot, Gumalevo, Novo Selo i Brest), vo Stru{ko (Dolna Belica) i vo Tetovsko (Tearce, Poroj, Gajre, Mala Re~ica, [ipkovica, Tetovo, Kali{te i Lisec). Vtoriot period na nasilnoto doseluvawe se odvivalo od po~etokot do ~etvrtata decenija na XIX v. Toga{ albanskoto naselenie narasnalo na okolu 50.000, pa od 2,43% (nasproti 97,57% Makedonci) ok. 1800 g., ve}e vo 1840 g. se zgolemilo na 6,10% (nasproti 93,90% Makedonci). Novodoselenite rodovi Albanci do{le od oblastite na Severna Albanija: Elbasansko, Quma i Mat, a od

Kampusot na Univerzitetot na Jugoisto~na Evropa vo Tetovo

Ju`na Albanija do{le od Kor~ansko i od drugi kraevi. Se naselile vo Radoli{ta i Frangovo (Stru{ko); Gorwani, ^egrane, Strajane, Raven i Dobro{te (Gostivarasko); Bozovce, Grgurica, Nera{te, Kali{te, \ermol, Dobri{te, Slatino i [em{evo (Tetovsko); [i{evo, Vrtekica, D’lga, Raovi}, Aldinci, Dobrino, Radu{a, Tisovica i Dra~evica (Skopsko); Ropalce (Kumanovsko) i vo Ki{ava (Bitolsko). Periodot od 1840 g. do po~etokot na XX v. se karakteriziral so pomal broj doseleni Albanci. Vo ovoj period Albancite se infiltrirale vo golem broj naseleni mesta: vo Bitolsko imalo ok. 6.990 lica vo 21 od vkupno 150 n. m.; vo Vele{ko ok. 1.150 l. vo 3 od vkupno 150 n. m.; vo Debarsko ok. 11.905 l. vo 8 od vkupno 71 n. m.; vo @eleznik – Demir Hisar ok. 1.410 l. vo 5 od vkupno 43 n. m.; vo Ki~evsko ok. 5.915 l. vo 19 od vkupno 84 n. m., vo Ko~ansko ok. 45 l. vo 2 od vkupno 78 n. m.; vo Kru{evsko ok. 2.600 l. vo 10 od vkupno 24 n. m.; vo Kumanovsko ok. 6.576 l. vo 26 od vkupno 109 n. m.; vo Ohridsko ok. 1.160 l. vo 2 od vkupno 57 n. m.; vo Polog ok. 34.861 l. vo 119 od vkupno 205 n. m.; vo Tetovsko ok. 18.260 l. vo 67 od vkupno 109 n. m.; vo Prilepsko ok. 1.305 l. vo 3 od vkupno 88 n. m.; vo Resensko ok. 1.551 l. vo 12 od vkupno 30 n. m.; vo Skopsko ok. 8.551 l. vo 46 od vkupno 149 n. m., vo Stru{ko ok. 5.831 l. vo 18 od vkupno 32 n. m.; vo Tikve{ imalo ok. 24 l. vo 2 od vkupno 96 n. m. Do po~etokot na XX v., kako i potoa s¢ do 1944 (so nezna~itelni promeni) Albanci se doselile vo 298 od vkupno 2.017 naseleni mesta vo Makedonija, vo koi `iveele okolu 90.000 Albanci. Posledniot (~etvrtiot) bran doseluvawa go opfa}a periodot po 1944 g. Taka poradi golemiot natalitet i mehani~kiot priliv od Kosovo, Metohija i Ju`na Srbija, nivniot broj postojano se zgolemuval. Do Balkanskite vojni (1912‡1913) vo Makedonija `iveele 128.711 Albanci ili 5,70% od celokupnoto naselenie. Po podelbata na Makedonija, pogolemiot del od albanskoto naselenie `iveelo na dene{nata teritorija na RM. Vo 1948 g. vo NR/SRM `iveele 197.389 (17,1%) Albanci, vo 1981 ‡ 377.208 (19,8%), a spored popisot od 2002 se deklarirale 509.083 Albanci ili 25,17% od celokupnoto naselenie. Najgolem del od niv `iveat vo pro{irenata op{tina vo Skopje (103.891), Tetovo (60.886), Gostivar (54.038), Struga (36.029), Kumanovo (27.290), Lipkovo (26.360), @elino (24.195), Studeni~ani (11.793), Zajas (11.308)

ALEKSA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

itn. Od vkupno 85 op{tini, albanskata etni~ka zaednica e mnozinski etni~ki element vo 16 op{tini. Raste`ot na albanskoto naselenie vo RM se dol`i na visokiot natalitet i na migracionite dvi`ewa od Kosovo i Metohija. Vo vremeto na Kralstvoto Jugoslavija Albancite ne u`ivale nacionalni prava. Vo periodot na Vtorata svetska vojna (1941‡1945) pogolemiot del od niv se orientirale kon albanskoto nacionalisti~ko dvi`ewe (Bali Kombetar), a pomal del kon antifa{isti~koto (komunisti~ko) dvi`ewe. Po Vtorata svetska vojna Albancite vo RM dobile polna politi~ka i ustavna ramnopravnost. So Ustavot od 1946 g. dobile status na malcinstvo, a so Ustavot od 1963 g. status na narodnost. So Ohridskiot ramkoven dogovor (2001) i amandmanite na Ustavot na RM nivnite nacionalni prava se zna~itelno pro{ireni. Namesto malcinstvo, dobija status na etni~ka zaednica (del od albanskiot narod). Tie slobodno go razvivaat i afirmiraat svojot nacionalen identitet (jazik i kulturni tradicii). Albanskiot jazik e prisuten na site nivoa vo prosvetniot proces (osnovno, sredno i visoko obrazovanie). Brojot na u~ili{tata i brojot na u~enicite postepeno raste. Vo u~ebnata 1950/51 g. nastavata na albanski jazik ja sledele 26.702 u~enici, vo 1990/91 ‡ 72.121, a vo u~ebnata 2005/06 g. ‡ 80.247 u~enici. Vo u~ebnata 2005/06 g. vo RM imalo 286 osnovni, 28 sredni u~ili{ta, edno sredno islamsko u~ili{te, Fakultet za islamski teolo{ki nauki (Kondovo), Albanska sekcija na Pedago{kiot fakultet †Sv. Kliment Ohridski# vo Skopje i dva univerziteta vo Tetovo ‡ Tetovskiot dr`aven univerzitet i Univerzitetot na Jugoisto~na Evropa. Albanskiot jazik e prisuten sekojdnevno vo dr`avnite elektronski mediumi (radio i televizijata), a privatnite TV stanici (Alsat, Era, Toska, Art kanal, Koha) sekojdnevno emituvaat programi na albanski jazik. Na albanski jazik vo NRM/SRM izleguvaa vesnici (†Flaka e velazerimit#), spisanija za vozrasni (†Jehona#) i spisanijata za deca (†Gezimi# i †Fatosi#). Vo RM izleguvaat tri vesnici na albanski jazik (†Koha#, †Lajm# i †Fakti#), spisanieto †Jehona e re# i spisanieto za deca †Ilberi#. Pove}e izdava~ki ku}i, kako †Vatra#, †[kupi# †^abej#, †Quma# i drugi, izdavaat dela od albanski avtori i dela od svetskata literatura na albanski jazik.

Kulturnite tradicii na Albancite gi neguvaat pove}e kulturno-umetni~ki dru{tva, kako †Emin Duraku# (Skopje), †Ibe Paliku}a# (Skopje), †Xeladin Zekiri# (Tetovo), †Besa# (Gostivar), †Mi|eni# (Struga) i dr. Vo Skopje i Tetovo postoi i Albanski teatar. Albancite imaat i svoj nacionalen praznik (28 Noemvri ‡ Den na albanskoto zname). Tie se prisutni i aktivno u~estvuvaat vo politi~kiot `ivot na RM. Nivnite interesi gi artikuliraat albanski politi~ki partii: Partija za demokratski prosperitet (PDP), Demokratskata partija na Albancite (DPA), Demokratskata unija za integracija (DUI) i dr. LIT.: Vasil KÍn~ov, Makedoni®. Geografi® i statistika, Sofi®, 1900; Kaplan Burovi}, Potekloto na Albancite, @eneva, 2005; Jovan Trifunoski, Albancite vo Makedonija, Beograd, 1998; D-r Milo{ Konstatinov, Od kade i koga [iptarite navlegoa vo Makedonija, „Kulturen `ivot“, XXV, 7-8, Skopje, 1990; Zavod za statistika na SR Makedonija. Popis na naselenieto, doma}instvata i stanovite, 1981, Skopje, 1984; Zavod za statistika na R. Makedonija. Popis na naselenieto od 1994 g., Skopje, 1997; Zavod za statistika na R. Makedonija. Popis na naselenieto, doma}instavata i stanovite vo R. Makedonija, Skopje, 2004; D-r Stojan Kiselinovski, Etni~kite promeni vo Makedonija (1913-1995), Skopje, 2000; D-r Stojan Kiselinovski ‡ d-r Irena Stavovi-Kavka, Malcinstvata na Balkanot (XX vek), Skopje, 2004. St. Kis. i \. Malk.

Rafael Alberti

ALBERTI, Rafael (Rafael Alberti) (Puerto de Santa, 16. XII 1902 – 28. X 1999) – poet, slikar, dramski avtor, sozdava eden od najimpresivnite i bogati lirski opusi na sovremenata {panska poezija. Po~nuva so lirikata na neopopularizmot (Mornar na kopno, 1924, Sakanata, 1925, Zorata na {eboite, 1925, Za angelite, 1928). Negovata poezija podocna se svrtuva kon motivite i temite na socijalnata i politi~kata stvarnosta (pesni za ulicata i sekojdnevjeto), a vo tekot na Gra|anskata vojna, toj e poet i borec na Republikata (pesni za borbata, `rtvata i verata). @iveej}i vo politi~ka emigracija (Evropa i Latinska

A

Amerika), toj pee za ~emernata tu|ina, lirika polna so nostalgija i kopne`. Koga se vra}a doma pre~ekan e kako najgolem `iv poet na [panija. Dobitnik e na Zlatniot venec na SVP (1978). BIBL.: Me|u karanfilot i me~ot, 1945; Plima, 1945; Za slikarstvoto, 1948; Vra}awe na `ivotot dale~no, 1954. LIT.: M. Matevski, Rafael Alberti, „Poezija#, Skopje, 1978. P. Gil.

ALBICIJA (rod Albizzia Durazz., fam. Leguminosae) – alejno drvo {to opfa}a okolu 50 vida listopadni drvja i grmu{ki od tropskite i suptropskite delovi na zemjata. Edinstveniot vid {to e vnesen vo Makedonija pred pedesetina godini e A. julibrizin Durazz., so {iroko zaoblena do ~adoresta kruna, krupni, parni, peresti, ne`ni listovi i `olto-crvenikavi krupni cvetovi. Se koristi kako alejno drvo ili soliter. ^uvstvitelna na golemi studovi. Al. And. ALGOLO[KA KOLEKCIJA – kolekcija na algi vo forma na herbarium, nativni primeroci ili trajni preparati, sobrani od razni stani{ta vo RM i od svetot. Sodr`i pove}e od 3.000 primeroci i nad 8.000 dijatomolo{ki preparati. Zbirkata se ~uva na Katedrata za algologija pri Institutot za biologija na Prirodno-matemati~kiot fakultet vo Skopje. Sv. K. „ALGRETA#, AD – Resen – proizvodstveno pretprijatie, osnovano vo 1974 g. od Sobranieto na Op{tina Resen. Vo periodot 1981–1997 g. e vo sostav na RO Metalski zavod Tito – Skopje, a od april 1997 e prestruktuirano vo AD. Raspolaga so 6 ma{ini za leewe pod pritisok (1.000, 950, 380, 400 i 250 t), so kompletna pridru`na oprema: pe~ki za topewe na legurata (od 2 i 5 t), alati za leewe, ma{ini za mehani~ka obrabotka na odlivkite i za spojuvawe na radijatori, laboratorija za ispituvawe na kvalitetot na odlivkite, bojaxilnica i druga oprema. Osnovni dejnosti: proizvodstvo na aluminiumski grejni tela, odlivki za elektroindustrijata, ma{inskata i avtomobilskata industrija i galanterija od aluminiumski leguri. Sl. A. ALEKSA – prezviter, eden od ktitorite na crkvata „Sv. Spas# vo s. Dobri Dol (Skopsko). Zaedno so prezviter Petko i so popovite Jovan i Stanko, kako i so selanite od seloto, vo 1576 g. ovozmo`il izgradba i `ivopisuvawe na malata ednokorabna crkva. LIT.: B. Vidoevska, Crkva „Sv. Spas# s. Dobri Dol – Skopsko, „Zbornik na Muzejot na Makedonija#, br.2, Skopje, 1996, 167168. Z. R.-N.

33

A

ALEKSANDAR I

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

drahmata na koja, namesto kruna kako kralska insignija, nosi bela lenta vrzana za tilot, ili monetata so negov lik so dijadema). Pronajdeni se brojni moneti na r. Tigar, koi se potvrda za trgovskite vrski so Persija. Poetot Pindar mu posvetuva epinikij dodeka e gostin vo kralskiot dvorec. Aleksandar I, moneta

ALEKSANDAR I ([Ale´xandroz A´ À File´llhnoz Alexandros I Philhellenos / 498 g. pr.n.e. – 454 g. pr.n.e.) – makedonski kral od dinastijata Argeadi; postar sin na Aminta I; vladee vo Dolna Makedonija od Olimp s¢ do r. Struma (Strymon) i vo eden del od Gorna Makedonija (Linkestida, Orestida, Elimeja); podocna nare~en „Filhelen# („Qubitel na Helenite#). Teritorijata na Makedonija vo ova vreme e pod kontrola na persiskata vojska. U~estvuva so vojska vo Gr~ko-persiskata vojna na strana na Persijcite. Kserksoviot vojskovodec Mardonij go ispra}a vo Atina so poraka Atiwanite da vlezat vo sojuz so Persija. Pred bitkata kaj Plataja (479), „Aleksandar Makedonecot# (spored Herodot) tajno izleguva od logorot na persiskata vojska za da im go prenese na Atiwanite planot na Mardonij. Poradi naklonosta i prijatelskite odnosi so Atina, proglasen e za „Proksen# i „Everget# („Dobrotvor# i „Prijatel#) na Atina, a po Gr~kopersiskata vojna mu e postavena zlatna statua vo Delfi. Ekonomski ja zajaknuva dr`avata, sproveduva voeni reformi, zapo~nuva monetokovewe (poznata e okto-

Karta na osvojuvawata na Aleksandar III Makedonski

34

LIT.: Herodotus: I–IV, 4 Vols., Loeb Classical Library, Harvard University Press, 1961; Herodot, Istorija. Prev. D. ^adikovska, Skopje, 1998; N. Proeva, Studii za anti~kite Makedonci, Skopje, 1997; Istorija na makedonskiot narod 1, Skopje, 2000. A. [uk.

ALEKSANDAR II ([Ale´xandroz B´ ; Alexandros II) (370–368 pr.n.e.) – makedonski kral od dinastijata na Argeadite; najstar sin na Aminta III i na Evridika, brat na Perdika III i na Filip II; kove bronzeni moneti; voeno se vklu~uva vo vnatre{nite sudiri vo Tesalija, ja osvojuva Larisa i postavuva makedonska vojska vo gradot; ubien e vo zagovor na Ptolemaj od Alor. LIT.: Diodor Siculus., 12 Vols., Loeb Classical Library, Harvard University Press, 1963; Justini, Historiarum Philippicarum; Ex Trogo Pompeio, Lib. XLIV, Parisiis MDCCCXXIII; Justin, Filipovata istorija. Prev. Q. Basotova, Skopje, 2000. A. [uk.

ALEKSANDAR III Makedonski (Veliki) ([Ale´xandroz G ; Alexander Magnus) (Pela, 356 g. pr.n.e. – Babilon, 13. VI 323 pr.n.e.) – makedonski car (336–323 pr.n.e.) od dinastijata na Argeadite, sin na Filip II i na Olimpijada, }erka na moloskiot vladetel Neoptolem. Rimjanite mu go davaat prekarot „Magnus# – „Velikiot osvojuva~ na Svetot#. Vospituvan vo duhot na

Aleksandar III Makedonski (Veliki)

makedonskata aristokratska tradicija; na 13-godi{na vozrast e podu~uvan od filozofot Aristotel vo maloto mesto Miesa (blizu do Beroja); negovoto obrazovanie opfa}a: poezija, astronomija, geometrija, retorika/eristika, natprevar vo gimnasti~ki ve`bi, javawe i lov. Na 16-godi{na vozrast Filip mu go doveruva upravuvaweto na Makedonija (340) dodeka toj e vo pohod protiv Bizantion. Prviot voen pohod mu e protiv Majdite (pleme na gorniot tek na r. Strimon), ja izvojuva prvata pobeda i tuka go osnova gradot Aleksandropolis. Na 18 godini u~estvuva vo slavnata bitka kaj Hajroneja (338) i zaedno so tatko mu Filip gi pobeduvaat zdru`enite sili na Helenite. Po ubistvoto na Filip (336) Makedonskoto sobranie go proglasu-

ALEKSANDAR IV

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

Aleksandar III vo bitka so Persijancite (reljef)

va za vladetel na Makedonija. Prvata voena akcija e naso~ena kon helenskite polisi {to se obiduvaat da ja otfrlat makedonskata vlast i gi prisiluva da go po~ituvaat Korintskiot dogovor, spored koj toj ja nasleduva titulata „Hegemon na Helenite#. Vo pohodot (335) gi porazuva Tribalite i nivnite sojuznici Getite, potoa i ilirskite plemiwa, pa od ilirskata teritorija se spu{ta vo Helada, kade {to povtorno izbuvnuva antimakedonsko vostanie (pottiknato od Demosten), so `ari{te vo Teba; gi porazuva Tebancite, a Atina go prifa}a ponudeniot miroven dogovor. Vo 334 pr.n.e. trgnuva vo pohod protiv Persija so 40.000 vojnici i so 1.600 voeni brodovi; vo Mala Azija navleguva preku Helespont, kaj Sest; prviot voen sudir so persiskata vojska se slu~uva kaj r. Granik na Propontida (334). Pobedata mu go otvora patot za natamo{en probiv; lidiskiot grad Sard se predava bez borba, a potoa i gradovite na Ajolida i na Jonija, me|u koi e Efes, kade {to e do~ekan kako osloboditel od persiskoto ropstvo; edinstveno Milet i Halikarnas davaat otpor (334). Po ovie osvojuvawa ja deli vojskata na dva dela: edniot del, na ~elo so Parmenion, odi da prezimi vo Sard, a drugiot trgnuva vo pohod preku Karija, Likija i Pamfilija, osvojuvaj}i gi site gradovi i tvrdini. Vo 333 g. pr.n.e. celata vojska se sobira vo Gordion, prestolninata na frigiskite kralevi (Gordij i Mida), kade {to, spored edna legenda, Aleksandar go presekuva so me~ nerazvrzliviot jazol na jaremot na kralot Mida, so {to go ispolnuva proro{tvoto deka }e zagospodari so Azija.

Vo osvoenite teritorii naj~esto go zadr`uva postojniot administrativen sistem: satrapiite – osnovni administrativni edinici so satrapi, a naj~esto Persijci, ja imaat civilnata i voenata vlast (osven vo Lidija, kade {to e postaven Makedonec), dodeka finansiskata vlast ja rakovodat Makedonci; makedonskata vojska ja kontrolira osvoenata teritorija. Prvata bitka so „Golemiot car# Darij III se slu~uva kaj Isos (333), kade {to Aleksandrovata vojska pobeduva, a Darij bega od bojnoto pole. Vo Fenikija gi osvojuva utvrdeniot grad Tir i gr. Gaza. Vo Egipet e do~ekan kako osloboditel i proglasen e za faraon; vo Memfis egipetskite sve{tenici mu ja predavaat dvojnata kruna na egipetskite faraoni; na deltata na r. Nil go osnova (331 g.) gr. Aleksandrija (teritorijata na gradot ja iscrtuva so bra{no od ja~men (spored drevniot makedonski obi~aj). Preku Sirija vleguva vo Sev. Mesopotamija; kaj Gavgamela (331) ja izvojuva pobedata nad golemata persiska vojska; se proglasuva za car na Azija i carski vleguva vo drevniot grad Babilon, glaven centar na Persiskoto Carstvo; ja osvojuva i vtorata persiska prestolnina Suza, a potoa gr. Ekbatana. Poterata po persiskiot car zavr{uva vo Hekantopil, kade {to go nao|a mrtvoto telo na Darij III Kodoman, ubien od persiskiot satrap Bes. Otkako so carski po~esti go pogrebuva, Aleksandar, noviot persiski car, prodol`uva na sever kon Hirkanija i Partija, oblasti na jug od Kaspiskoto More. Od 330 do 327 g. pr.n.e. prestojuva vo Baktrija i vo Sogdijana. Vo Baktrija (327) se `eni so edna od najubavite `eni Irankata

A

Roksana, koja, po negovata smrt, go ra|a sinot Aleksandar IV. Vo pohodot vo Indija na r. Hidasp ja vodi poslednata golema bitka so kralot na Penxab – Por (326). Po golemata pobeda, kon svoeto carstvo gi prisoedinuva i zemjite od onaa strana na Ind; na mestoto na pobedata go osnova gr. Nikai (Pobeda), a vo blizina go gradi gr. nare~en Bukefala (vo spomen na svojot slaven kow Bukefal). Na bregovite na r. Hifast podignuva dvanaeset `rtvenici na bogovite i stolb na koj pi{uvalo: „Ovde zastanal Aleksandar#. Na vra}awe, na bregot na Ind, osnova nova Aleksandrija (edna od 17-te Aleksandrii). Na bregot na Indiskiot Okean Aleksandrovata vojska se deli na dva dela, edniot del, pod vodstvo na Aleksandar, se dvi`i po kopno, a drugiot, pod vodstvo na Nearh, plovi 80 dena. Vo 324 g. celata makedonska vojska se sobira vo Suza, kade {to organizira proslava vo ~est na „Golemata sveta svadba#: se ven~avaat 10.000 Makedonci so Persijki; me|u niv i samiot Aleksandar, koj se `eni so }erkite na Darij, Brasida i Parisatida i so najmalata }erka na Artarkserks, Ohos. Planira natamo{ni pohodi, mnogu pove}e istra`uva~ki otkolku osvojuva~ki: pomorsko patuvawe okolu Arapskiot Poluostrov do Kartagina i do ostrovite na Herakle (ili Melkart), najstariot tesnec me|u Evropa i Afrika (den. Gibraltar). Planovite propa|aat so negovata smrt. Ostanuva zapameten kako najgolem svetski vojskovodec i nepobediv voin, tvorec na noviot svet, na novata epoha, na noviot poredok. LIT.: Plutarch, Alexander, Loeb Classical Library, Harvard University Press, 1959; Curtius Rufus, De Rebus Gestis Alexdri Macedonis vol. I, Parisiis, 1822; W. L. Adams and E. N. Borza, Philip II, Alexander the Great and the Macedonian heritage, Washington, D. C., 1982; F. Papazoglu, Istorija na helenisti~kiot period, Skopje, 1995; J. N. Borza, Vo senkata na Olimp, Skopje, 2004; P. Bose, Alexander the Great, London, 2003; Arijan, Aleksandrovata anabasa. Prev. M. Buzalkova, Skopje, 2000; Kvint Kurtij Ruf, Istorija na Aleksandar Makedonski. Prev. Q. Basotova, Skopje, 1998. A. [uk.

ALEKSANDAR IV (Babilon, 323 pr.n.e. – Amfipol, 310/9 pr.n.e.) – posledniot makedonski car od makedonskata dinastija Argeadi, sin na Aleksandar III Makedonski i na Roksana (roden tri meseci po smrtta na tatko mu). Vladee zaedno so formalniot naslednik, ~i~ko mu Filip III Aridaj, ubien vo 317 g. Po naredba na Kasandar, Aleksandar IV e ubien zaedno so majka mu vo Amfipol. 35

A

ALEKSANDAR

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

LIT.: Diodorus Siculis, 12 Vols., Harvard University Press, 1963; F. Papazoglu, Istorija na helenisti~kiot period, Skopje 1995. A. [uk.

„ALEKSANDAR VELIKI“, ISELENI^KA ORGANIZACIJA (Lorein, Wujork, SAD, 1924 ‡ ?) ‡ organizacija na Makedoncite doselenici, mnozinstvoto po poteklo od Resensko i Dolna Prespa. Po~etnata inicijativa za formirawe na organizacijata bila dadena vo mart 1924 g., a vo juni ve}e bilo svikano sobranie, na koe bile postaveni temelite na MPO „Aleksandar Veliki“. Sl. N.-K. „ALEKSANDAR VELIKI“, ISELENI^KO DRU[TVO (Geri, Indijana, SAD, 1927 ‡ ?) ‡ dru{tvo na Makedonci doselenici od Kostursko, Lerinsko, Ohridsko i od drugi delovi na Makedonija vo gradot Geri i vo bliskite naseleni mesta. Razvivalo humantirani i drugi dejnosti. Sl. N.-K.

Srednovekovna ilustracija od †Aleksandrida#

ALEKSANDRIDA (Roman za Aleksandar) ‡ popularen srednovekoven roman za Aleksandar III Makedonski. Nastanuva vedna{ po smrtta na Aleksandar; mu se pripi{uva na Psevdo-Kalisten, koj na fantasti~en na~in raska`uva za `ivotot i podvizite na Aleksandar Makedonski. Za~uvani se podocne{ni verzii prevedeni od gr~ki na latinski, ermenski, koptski i na siriski jazik. Napraveni se golem broj verzii na razni jazici niz svetot, a najstarata verojatno poteknuva od Aleksandrija (II‡I v. pr.n.e.). Makedonska verzija na Aleksandridata od vtorata polovina na XIX v. se sodr`i vo 36

†Slavjansko-ma}edonskata op{ta istorija# od \. M. Pulevski. Vo srednovekovnata makedonska kni`evnost, kako i vo drugite slovenski kni`evnosti, va`no mesto vo `anrot na romanite zazema romanot poznat vo slavistikata so naslovot „Aleksandrida“. Vo srednovekovnata sholastika prozvu~uvaat novite svetovni motivi vo proznoto tvore{tvo, osobeno onie so istoriska tematika. Slavniot makedonski vojskovodec go dobiva prvoto mesto, za{to svoevidno preraboten napolno im odgovaral na riterskite maniri, karakteristi~ni za srednovekovnoto feudalno op{testvo i dava primeri za pobedite na Aleksandar Veliki (365‡323 pr.n.e.). Vo srednovekovniot roman provejuvaat bogati borbeni nastani i podvizi, pome{ani so fantasti~ni vmetnuvawa, so neobi~ni i neistoriski dodatoci, so cel da se privle~e vnimanieto na ~itatelot so neobi~ni sodr`ini. Osnovata na romanot e bazirana vrz istoriski i literaturni izvori, usni predanija i legendi, ~ii tragi vodat i do II‡I v. pr.n.e. Vo ju`noslovenskata sredina prevodot nastanal kon krajot na X v., spored Psevdo-Kalistenovata verzija, sostavena na gr~ki jazik. Romanot se pro{iril i vo starata ruska literatura, a najbrojni prepisi do`iveal vo srednovekovnata srpska literatura, no se pro{iril i vo cela Evropa i Azija, s¢ do skandinavskite zemji i na istok do Indija. IZV. i LIT.: Kvint KurciŸ Ruf, IstoriÔ Aleksandra Makedonskogo. Sohraniv{iesÔ knigi, Moskva, 1963, 9–15; Iz na{e kwi`evnosti feudalnog doba. Izbor, redakcija, prevod i komentari dr Dragoqub PavloviÊ, dr Radmila MarinkoviÊ, Beograd, 1969, 129–133; Pseudo-Kalesten, @ivot i djela Aleksandra Makedonskog. Starogr~ki roman o Aleksandru prema rukopisu, I. Prevod, predgovor i komentar Dr Zdeslav Dukat, Novi Sad, 1980, 21–39; „storix Aleksandra VelikogÍ cara makedonskogÍ, koÔ opisue negovo roÚene, `ivotÍ i hrabrostÍ bezsmrtnu. Prepe=atio po drugœœ putq na srbskij ezÎkÍ ŒorÚe ›iroviÊÍ, PiroÊanacÍ. U Beogradu, 1851; Pripovetka o Aleksandru Velikom u staroj srpskoj kwi`evnosti. Kriti~ki tekst i rasprava od Stojana NovakoviÊa, Beograd, 1878; Makedonska Aleksandrida. Podgotovka i transliteracija Bla`e Ristovski i Biljana Ristovska-Josifovska, Skopje, 2005; Aleksandar kralot na Makedoncite. Predgovor d-r Simo Mladenovski, Skopje, 1994; Biljana RistovskaJosifovska, Romanot za Aleksandar kako izvor za †Slavjansko-ma}edonskata op{ta istorija# od \or|ija M. Pulevski, †Balcanoslavica#, 32-33, Prilep-Skopje, 2003, 113-134; A. Kostwhin, Aleksandr Makedonskij v literaturnoj i fol\klornoj tradicii, Moskva, 1972; Vera Stoj~evskaAnti}, Istorija na makedonskata kni`evnost. Srednovekovna kni`evnost, II, IML, Skopje, 1997. B. R.-J., A. [uk. i V. S.-A.

Aleksandriskiot svetilnik (rekonstrukcija)

ALEKSANDRIJA – najgolem i najzna~aen grad vo Egipet, izgraden od Aleksandar III Makedonski (331 pr.n.e.) na deltata na Nil po osvojuvaweto na Egipet za da ja ovekove~i svojata slava. Granicite na gradot gi opredelil spored makedonskiot obi~aj, gi „iscrtal# so bra{no od ja~men vo forma na ma{ka nametka (hlamida) {to ja nosele Makedoncite na patuvawe. Planot e izraboten od arhitektot Dinokrat, spored idejata na Aleksandar. Vo gradot se kovat pari so pretstava na Herakle. Vo poslednite emisii likot na monetata li~i na Aleksandar III. Vo vremeto na vladeeweto na makedonskata dinastija Ptolemaidi gradot se izdignuva vo najgolem centar na kulturata vo antikata, osobeno so Muzejot, Aleksandriskata biblioteka i Aleksandriskata {kola, i so razvojot na naukite: filologija, astrologija, kako i matematika, poetika, poezija. LIT.: Plutarch, Alexander, Loeb Classical Library, Harvard University Press, 1959; Arrian: History of Alexder and Indica, Loeb Classical Library, Harvard University Press, 1960; Q. Curtius Rufus, De Rebus Gestis Alexdri Macedonis vol. I, Parisiis, 1822; F. Papazoglu, Istorija na helenisti~kiot period, Skopje, 1995. A. [uk.

ALEKSANDROV, Todor (Novo Selo, [tipsko, 4. III 1881 – s. Sugarevo, Melni~ko, Pirinskiot del na Makedonija, 31. VIII 1924) – eden od voda~ite na VMRO. Zavr{il Pedago{ko u~ili{te vo Skopje (1898), koga i se vklu~il vo TMORO. Bil u~itel i rakovoditel na mesnite komiteti vo Ko~ani, Vinica, Kratovo, Novo Selo i [tip, sekretar na ~etata na {tipskiot vojvoda Mi{e Razvigorov (1905) i na ko~anskiot okoliski vojvoda Simeon GeorgievKo~anski (1907), okru`en vojvoda

ALEKSI]

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

skite (1975–1978) i seniorskite prvenstva na Jugoslavija (1980– 1990) osvoil 11 zlatni, 14 srebreni i 10 bronzeni medali vo poedine~na i ekipna konkurencija vo me~, sabja i floret. Uspe{no nastapuval za jugoslovenskata reprezentacija i na golem broj me|unarodni prvenstva i turniri. Br. R.

IZV. i LIT.: Centralen dÍr`aven arhiv, Sofija, fond 396–Makedonska vÍtre{na revolÓcionna organizaciÔ, op. 2, a. e. 2, l. 24–25; De~o Dobrinov, PosledniÔt car na planinite. Biografi~en o~erk za Todor Aleksandrov 1881–1924, SofiÔ, 1992; Todor Aleksandrov, @ivot legenda. SÍstavitel Co~o V. BilÔrski, SofiÔ, 1991; Todor Aleksandrov. S¢ za Makedonija. Dokumenti 1919–1924. Izbor, predgovor i redakcija Prof. d-r Zoran Todorovski, Skopje, 2005. Z. Tod.

Tomi Aleksandrovski

ALEKSANDROVSKI, Tomi (Skopje, 12. III 1955) ‡ profesor po fizi~ka kultura, me~uvalec. Zavr{il Fakultet za fizi~ka kultura vo Skopje (1995). Bil ~len na Me~uva~kiot klub †Rabotni~ki# vo Skopje. Na junior-

`ewe. Pobornik za samostojna obedineta Makedonija; gemixija, ilindenec, ~etnik na Sandanski, komunist, ~len i sekretar na Gornoxumajskiot okru`en partiski komitet na BKP, komandir na odred vo Septemvriskoto vostanie (1923), koga bila sozdadena tridnevnata Razlo{ka Republika. Poradi makedonskite projavi bil ubien od privrzanici na Todor Aleksandrov. LIT.: Ivan Ra{enov, MetodiŸ @iglov, Biografi~eski o~erk, Sofi®, 1924; Todor ^opov, Odbrani tvorbi. Priredil Bla`e Ristovski, Skopje, 1982. O. Iv.

Todor Aleksandrov

na Skopskiot revolucioneren okrug (1907), ~len na CK na VMORO (1911), ~len vo [tabot na III makedonska brigada vo Balkanskite vojni i vo [tabot na partizanskata ~eta na III brigada na XI makedonska divizija vo Prvata svetska vojna. Po vojnata, zaedno so Protogerov i P. ^aulev, ja obnovil organizacijata pod imeto VMRO (1919) i vo 1920 ja zacvrstil vo Pirinskiot del na Makedonija, kade {to sozdal organizaciona i voena baza i ottamu gi obnovil oru`enite ~etni~ki akcii vo Vardarskiot del na Makedonija. Dejstvuval protiv politikata na Zemjodelskata vlada na A. Stamboliski za zbli`uvawe so Kralstvoto na SHS. Go potpi{al Majskiot manifest za obedinuvawe na makedonskite revolucionerni sili vo edinstven makedonski revolucioneren front (1924), no (pred ubistvoto) javno se otka`al od svojot potpis.

A

Aleksandar Aleksiev

ALEKSIEV, Aleksandar (Ko~ani, 28. VIII 1929 – Skopje, 22. II 2006) – univerzitetski profesor, poet, romansier, kriti~ar, kni`even istori~ar, teatrolog, preveduva~. Zavr{il Filozofski fakultet vo Skopje. Dolgogodi{en glaven i odgovoren urednik na spisanieto „Sovremenost#, direktor na Makedonskoto radio i na Dr`avniot arhiv na Makedonija, profesor na Fakultetot za dramski umetnosti. Se projavil so edinstvenata stihozbirka „Pesni# (1955). Kako kni`even istori~ar ostavil dela od trajna vrednost za makedonskata drama i teatar. Gi redaktiral sobranite dela na Vojdan ^ernodrinski vo pet toma (1975) i na Vasil Iqoski vo tri toma (1979). DELA: Pesni, Sk., 1955; Osnovopolo`nici na makedonskata dramska literatura, Sk., 1972; Makedonskata dramska literatura, Sk., 1976; Makedonskata drama me|u dvete svetski vojni, Sk., 1976; Ilinden i makedonskata dramska literatura, Sk., 1983; Niz literaturnoto minato i sega{nost, Sk., 1985; Qubov za qubov, Sk., 1994; romani Devette kruga na pekolot, Sk., 2000 i ^ardak ni na nebo ni na zemja, Sk., 2003. V. Toc.

ALEKSIEV, Vladislav (Solun, 1884 ‡ Sofija, 1962) ‡ univerzitetski profesor, pravnik. Zavr{il klasi~na gimnazija vo Bitola. Odbranil doktorat po pravni nauki vo Lajpcig, Germanija (1910). Bil nastavnik vo gimnazijata vo Solun (1910‡1912) i profesor po slovensko pravo na Pravniot fakultet vo Sofija (1928‡1950). Vnuk od }erka na Dimitrija Miladinov. Sv. [. ALEKSIEV, Metodij (Veles, 27. II 1888 – Petri~, septemvri 1924) – makedonski revolucioner i aktivist vo komunisti~koto dvi-

ALEKSIJ – protostrator, prv ktitor na malata crkva izgradena vo 1095 g. posvetena na sv. Nikola vo s. Manastir (Mariovo). Bil rodnina na imperatorot Aleksij Komnen. Otkako bila urnata malata crkva (1266), ~ij{to ktitor bil Aleksij, na nejzino mesto igumenot Akakij izgradil preubava nova crkva {to opstojuva do deneska. LIT.: D. Koco – P. Miqkovi}-Pepek, Manastir, Skopje, 1958; F. Bari{i¢, Dva gr~ka natpisa iz Manastira i Struge, „Zbornik radova Vizantolo{kog instituta#, 8/2, Beograd, 1964; V. J. –uri¢, Vizantijske freske u Jugoslaviji, Beograd, 1974. Z. R.-N.

ALEKSIJ I Komnin (1048–1118) – vizantiski imperator (1081– 1118), osnova~ na dinastijata Komnini, pretstavnik na voenoto blagorodni{tvo. Vojuval protiv Normanite, Pe~enezite, Srbite, Kumanite i Selxucite vo Mala Azija. Uspeal da ja stabilizira Vizantija i da ja spasi od raspa|awe. Na vnatre{en plan, sistemot na pronii dobil voen karakter, sozdal nova vojska i flota. Naseluval Pe~enezi i Kumani vo Makedonija (Meglensko). LIT.: F. Chalandon, Essai sur la règne d’Alexis I Comnène (1081–1118), Paris, 1900 (reprint New York 1971). K. Ax.

ALEKSIJ III Angel (1153–1211) – vizantiski imperator (1195– 1203). Do{ol na vlast so prevrat. Vo vremeto na negovoto vladeewe se prodlabo~ila krizata vo Vizantija. Uspeal da ja neutralizira nezavisnosta na Dobromir Hrs vo Makedonija. Vo IV krstonosen pohod bil zaroben od krstonoscite, a podocna otkupen od Epircite. @ivotot go zavr{il vo manastir kaj Nikeja. LIT.: M. Angold, The Byzantine Empire 1025–1204: A Political History, London–New York, 1997. K. Ax.

ALEKSI], Vasilka Dimitrova (Prilep, 30. XI 1938) – redoven profesor (1987) na PMF (Institut za hemija). Diplomirala (1961) kako prvenec na generacijata na Grupata za hemija na PMF i doktorirala (1974) isto taka na 37

A

ALEKSI]

PMF vo Skopje. Dr`ela nastava po pove}e predmeti za studentite po hemija, no i na drugi fakulteti vo Skopje i vo Vrawe. Nau~nata rabota $ e od oblasta na organskata sinteza. Svoite trudovi (okolu 40) gi objavuvala glavno vo doma{ni spisanija i vo zbornici. Na nau~ni sobiri prezentirala 40 soop{tenija. Bila prodekan na Hemiskiot fakultet. Vo penzija od 2001 g. LIT.: Prirodno-matemati~ki fakultet – Skopje, 1946–1996, Skopje, 1996, 211; 60 godini Prirodno-matemati~ki fakultet – Skopje, Skopje, 2006, 230. B. [.

V. †Na{a re~# / †Na{ list# / †Na{ glas#, pod redakcija na Dejan Aleksi} (1939&1941)

ALEKSI], Dejan (Skopje, 21. VI 1914 ‡ Belgrad, 2001) ‡ pravnik, politi~ki deec, novinar i publicist. Go zavr{il Pravniot fakultet vo Belgrad, kade {to aktivno u~estvuval vo makedonskoto studentsko dvi`ewe kako ~len na Kulturno-prosvetnoto dru{tvo „Vardar# i MANAPO. Bil ~len na KPJ (od 1939), glaven i odgovoren urednik na v. „Na{a re~# (Skopje, 1939‡1941) so tekstovi i na makedonski jazik. Istovremeno bil ~len na Gradskiot odbor za Crvena pomo{ (od krajot na 1939) i pretsedatel na advokatskite pripravnici pri Skopskata advokatska komora (od 21. III 1941). Vo vremeto na NOAVM bil ~len na Mesniot voen {tab na Kumanovskata organizacija na KPJ (septemvri‡oktomvri 1941). Po razbivaweto na kumanovskite partizanski odredi (oktomvri 1941) se ilegaliziral vo Skopje, no bil uapsen od bugarskata policija, predaden na Nedi}evcite i e sproveden vo zatvorite Glavwa~a i Ada Ciganlija vo Belgrad (do krajot na 1942). Po Osloboduvaweto bil novinar na v. „Nova Makedonija# (od krajot na 1944), vr{itel na dol`nosta direktor na Uredot za informacii pri Vladata na NRM (1948‡1949) i na pretstavni{tvoto na „Tanjug# vo Skopje, a potoa urednik za nadovore{na politika na Tanjug vo Belgrad (od 1947). Projavil bogata publicisti~ka dejnost. BIBL.: Kako go izdadovme vesnikot „Na{a re~#, „Nova Makedonija#, XII, 3654,

38

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Skopje, 2. VIII 1956, 7; Tri demonstracii vo Skopje, „Nova Makedonija#, XV, 4518, 12. II 1959, 2; „Na{a re~# 1939-1959, „Nova Makedonija#, XV, 4530-4532, 26-28. II 1959; MANAPO, „Nova Makedonija#, XV, 4580, 25. IV 1959, 4; Prvata redakcija vo slobodno Skopje, „Nova Makedonija#, XXV, 8181, 29. X 1969, 13; „Na{a re~#‡ zna~aen faktor vo istorijata na progresivniot pe~at vo Makedonija, „13 Noemvri#, VIII, 8, Skopje, 1969, 22; Martovskite nastani vo Skopje, Skopje vo NOV 1941, Skopje, 1973, 95-118; Podgotovkite za oru`eno vostanie vo Kumanovo i Kumanovsko, Kumanovo i Kumanovsko vo NOV 1941-1942 godina, Kumanovo, 1979, 576-601; Na{a re~ 1939-194. Od istorijata na napredniot pe~at vo Makedonija, Skopje, 1980; Martovskite nastani vo Makedonija ‡ silni sudiri vo borbata za osnovnite prava na makedonskiot narod, „Beseda#, VIII, 21-22, Kumanovo, 1981, 10-29; [to i kako pi{uvavme za stopanskite problemi na Tikve{ijata vo „Na{a re~#, Tikve{ijata vo NOV 1941-1945, kn. prva, Tikve{ijata me|u dvete svetski vojni, Kavadarci‡Negotino, 1983, 241-249; Stra{o Pinxur ‡ revolucioner i komunist, Tikve{ijata vo NOV 1941-1945, kn. sedma, Stra{o Pinxur naroden heroj, Kavadarci‡Negotino, 1985, 35-56; Du{ko Popovi}-\oko, Skopje, 1985; 40-godi{nina od formiraweto na brigadata „Jane Sandanski#, „Beseda#, XXI, 33-34, Kumanovo, 1985, 64-68. LIT.: Mitre Inadeski, Hronologija na Skopje. Rabotni~koto i narodnoosloboditelnoto dvi`ewe 1939-1945, kniga vtora, Skopje, 1974; Kumanovo i Kumanovsko vo NOV 1941-1942 godina, (Materijali od Nau~niot sobir odr`an na 12, 13 i 14 dekemvri 1978), Kumanovo, dekemvri 1979. S. Ml.

Aco Aleksov

ALEKSOV, Aco (Strumica, 3. XI 1932) ‡ artist i re`iser. Osnovno i sredno obrazovanie zavr{il vo rodniot grad, a Teatarska akademija (Oddel za akteri) vo Belgrad (1953‡1958). Prvin bil akter i re`iser na Strumi~kiot teatar, kade {to ja formiral Malata eksperimentalna scena, a potoa asistent na filmska re`ija vo Vardar-film vo Skopje (1959‡1961) i televiziski re`iser vo MRTV. LIT.: Risto Stefanovski, Teatarot vo Makedonija od partizanskiot do mladinsko-detskiot, Skopje, 1998. S. Ml.

ALEKSOV, Darko (Skopje, 23. VIII 1976) – pravnik. Izvr{en direktor na nevladinata organizacija MOST {to pridonesuva za fer i demokratski izbori vo zemjata. R.

Blaga Aleksova

ALEKSOVA, Blaga (Tetovo, 24. I 1922 – Skopje, 12. VII 2007) – arheolog, akademik. Gimnazija zavr{ila vo Skopje, a diplomirala na Grupata za istorija na umetnosta na Filozofskiot fakultet vo Skopje (1950). Doktorirala na tema od oblasta na srednovekovnata arheologija na Univerzitetot vo Qubqana (1958). Rabotela kako kustos vo Gradskiot muzej na Skopje (1948 – 1950) i vo Arheolo{kiot muzej na Makedonija (1950 – 1975), kade {to go rakovodela Oddelenieto za srednovekovna arheologija. Od 1962 do 1975 g. bila direktor na ovaa nacionalna institucija. Specijalizirala vo Centarot za vizantiski studii na Harvardskiot univerzitet vo Va{ington (1971 i 1983). Od 1975 g., pa s¢ do penzioniraweto (1983) rabotela vo Institutot za istorija na umetnosta so arheologija kako profesor po srednovekovna i ranohristijanska arheologija. Se zanimavala so prou~uvawe na srednovekovnite nekropoli, nakitot i kerami~kata produkcija, kako dokaz za obi~aite, veruvawata i kulturata na Slovenite. Go otkrila i go protolkuvala prodorot na ranoto hristijanstvo vo Makedonija, preku iskopuvawata na pove}e ranohristijanski centri. Nejzinite istra`uvawa bile naso~eni kon doka`uvawe na kulturolo{kiot kontinuitet me|u ranoto hristijanstvo i srednovekovjeto vo Makedonija. Ja otkrila najstarata hristijanska crkva vo Makedonija (Starata episkopska bazilika vo Stobi). Vr{ela iskopuvawa na lokalitetite: Demir Kapija, Bargala, Krupi{te, Strumica, Polog, Ohrid, Prespa, Dojran, Orizari, Radoli{ta i Stobi. Korakovodela so me|unarodnite istra`uva~ki proekti (jugoslovensko-amerikanski) vo Bargala i vo Stobi. U~estvuvala na golem broj nau~ni sobiri vo Makedonija, SAD, Avstrija, Anglija, Rusija, Romanija, Turcija, Bugarija, Italija, Hrvatska, Srbija, Grcija i vo Albanija. ^len e na MANU (1997).

ALIN

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

BIBL.: Prosek – Demir Kapija: Slovenska nekropola i slovenske nekropole u Makedoniji, Beograd-Skopje,1966; Episkopijata na Bregalnica, Prilep, 1989; Loca Sanctorum Macedoniae: kultot na martirite vo Makedonija od IV do VI vek, Skopje, 1995. D. Z.

ALEKSOVA, Rajna (Bitola, 25. XII 1882 – Bitola, 23. II 1959) – farmacevt. Diplomirala na Farm. f. vo Lozana (17. VII 1906), kako prva `ena farmacevt vo Makedonija. Rabotela vo familijarnata apteka locirana na „[irok sokak# vo Bitola (postojat aptekarski dnevnici od 1883 do 1930 g.) s¢ do penzioniraweto (1944). LIT.: P. Bojaxievski, Zdravstvoto vo Bitola niz vekovite, Bitola, 1992. P. B.

ALEKSOVSKI, Vasil (s. Drenoveni, Kostursko, 1911 ‡ s. Trebenica, Kostursko, 4. III 1944) ‡ deec na makedonskoto nacionalnoosloboditelno dvi`ewe. Bil ~len na OKNE (1933) i na KPG (1936) i nejzin prateni~ki kandidat za parlamentarnite izbori (1936). Poradi komunisti~kata dejnost bil uapsen (1939), a kako voen obvrznik, u~estvuval vo Gr~ko-italijanskata vojna (19401941). Po fa{isti~kata okupacija, podgotvuval radiovesti i se zalagal za formirawe makedonski partizanski odredi. Bil sekretar na EAM vo reonot na Vi{eni-Gorenci, Kostursko (juli 1943), eden od osnova~ite i ~len na Oblasniot komitet na SNOF vo Kostursko (dekemvri 1943) i sekretar na Oblasniot komitet za Vi{eni-Gorenci. Bil ubien od bugarskata policija. Opean e vo narodnata pesna. Lit.: D-r Risto Kirjazovski, Demokratski i antifa{isti~ki partii i organizacii vo Egejskiot del na Makedonija 1941-1945, INI, Skopje, 1991; M-r Liljana Panovska, Terorot vo Egejskiot del na Makedonija pod germansko-italijanska okupacija (1941-1945), INI, Skopje, 1995. S. Ml.

ALEKSOVSKI, Du{ko (s. Topolovi}, Kratovsko, 1948) ‡ filolog, profesor po francuski jazik. Osnovno u~ili{te i gimnazija zavr{il vo Kratovo, a Filozofski fakultet (Romanska filologija) vo Skopje. Prvin rabotel kako profesor po francuski jazik vo Kratovo, a potoa magistriral (1976) i doktoriral na Univerzitetot Franc Konte vo Pariz na tema †Romen Rolan vo Jugoslavija#. Vo Kratovo formiral Dru{tvo za nauka i umetnost i Makedonski centar za karpesta umetnost (1992). BIBL.: Zaginaa za da `iveat, Kratovo, 1985 (so koavtor); Stranskite zborovi vo Kratovskiot region, Kratovo, 1985; Toponimijata na Kratovskiot region, Kratovo, 1986; Vrskite na Romen Rolan so Jugoslavija, Kratovo, 1986; D-r Pavel [atev vo narodnite pesni, Kratovo, 1995. LIT.: B. Burnazovski, Po~etocite na svetskata pismenost. Zna~ajni arheolo{ki

A

istra`uvawa. †Nova Makedonija#, XLVIII, 16317, Skopje, 26. VI 1992, 10-11. S. Ml.

ALEKSOVSKI-KAR^E, Boris (Ki~evo, 10. X 1918 ‡ Skopje, 2002) ‡ ~evlarski rabotnik, komunisti~ki deec i politi~ar. Bil ~len na SKOJ (1938) i na KPJ (oktomvri 1941), sekretar na MK na KPJ vo Ki~evo (oktomvri 1941 ‡ mart 1943), ~len na Okru`niot komitet na KPJ vo Tetovo (septemvri 1942 ‡ mart 1943), ~len na Prviot oblasten komitet na KPM (april ‡ avgust 1943), zamenik politi~ki komesar na Prvata operativna zona na NOV i POM i politi~ki komesar na bataljon na Prvata makedonsko-kosovska NOUB (11. XI 1943 ‡ 1944). Bil kooptiran za ~len na ASNOM (oktomvri 1944). Po Osloboduvaweto bil na zna~ajni partiski i dr`avni~ki dol`nosti: pretsedatel na Republi~koto sobranie na SSM (1950), pretsedatel na Glavniot odbor na SZB od NOB na Makedonija (1959‡1970), ~len na CK na KPM/ SKM, pratenik vo Republi~koto i Sojuznoto sobranie i dr. Vo me|uvreme ja zavr{il Vi{ata partiska {kola „\uro \akovi}#. Nositel e na Partizanska spomenica 1941 i pove}e odlikuvawa. IZV.: Boris Aleksovski-Kar~e, Se}avawa, rakopis, AOINI, Skopje. LIT.: Ki~evo i Ki~evsko vo NOV 1941– 1945. Dokumenti, Ki~evo, 1985. S. Ml.

ALEKSOSKI, Bla`e (Prilep, 1. II 1933) ‡ akter. ^len na Narodniot teatar od Prilep (1953‡1992). Avtor e na dramski tekstovi i na popularni istoriografski knigi. Bil i re`iser na nekolku pretstavi. Ulogi: Maroe (Dundo Maroe); Lukov (Crnila); Tarvald Hermer (Nora); Teodos (^orbaxi Teodos). Re`ii: Pe~albari; Antica; Mister Dolar; Nie sme angeli; Na`alena familija; Begalka i dr. Avtor e na dramskite tekstovi: Itroman Pejo; Prikazna za polno}niot gostin; Koloban; Kosta Sarufte i dr. R. St. ALI, Fahri (Fahri Ali) (Skopje, 9. VI 1948) – poet, eseist, kriti~ar, preveduva~ od turskata etni~ka zaednica. Zavr{il sredno obrazovanie. Rabotel kako urednik vo vesnikot „Birlik# pri NIP „Nova Makedonija#. Studiral na Filolo{kiot fakultet vo Skopje. Od 1970 godina po~nuva da raboti kako novinar vo Redakcijata na †Birlik# vo Skopje. Bil odgovoren urednik na detskite spisanija †Sevin~# i †Tomurxuk# i urednik na literaturnoto spisanie †Sesler#. Be{e pretsedatel na Kulturno-umetni~koto dru{tvo †Orhan Veli# vo Skopje. ^len e na DPM (od 1978). Poet na egzi-

Fahri Ali

stencijalnite pra{awa i dilemi na ~ovekot i svetot. Kratkite poetski formi se gradat nad iskustvata od isto~nata mudrost i neretko se iskri na mudrosta. DELA: Mangal, Sk., 1973; So dve srca, Sk., 1978; Potkovica, Sk., 1984; Ostra strela na slobodata, Sk., 1989; Vodata ste`na, Sk., 1991; Neotkinato od karpa, Sk., 1995; Okoto na makata, Sk., 1997; Evoluciono te~am, Sk., 1999; Delba na osamenosta, Sk., 2003; stihozbirka za deca Detski vetrovi, Sk., 1993. V. Toc. i A. Ago

ALI ^AIR (Prilep) ‡ arheolo{ko nao|ali{te, otkrieno pri izgradbata na gradskata naselba Ali ^air. So za{titni sonda`ni iskopuvawa (1968 i 1972) bile otkrieni kerami~ki sadovi i drugi artefakti od ednoslojna naselba, spored koi e izvr{ena vremenska i kulturna determinacija na docniot neolit vo Pelagoniskata kotlina. Severno od nea na okolu 100 m bile najdeni dve mermerni plo~i so reljefni pretstavi na rimskite bo`ici Venera i Minerva. LIT.: Blagoja Kitanoski, Ali ^air – Prilep, neolitska naselba, „AP“, 11, Beograd, 1969. V. S.

ALIN DOL (s. Nemawici, Sv. Nikole): 1. Neolitska i rimska naselba i nekropola. Na leviot breg na Orelska Reka, na 1,8 km sz od seloto, denes delumno pod vodata od ezeroto †Mavrovica“. Za{titni istra`uvawa se izvr{eni vo 1981 g. Keramikata e od raniot, sredniot i od docniot neolit. Hronolo{ki i kulturno odgovara na bliskata naselba vo Anzabegovo i na kulturnata grupa Anzabegovo – Vr{nik I–IV. Vo rimskiot period egzistirala pomala naselba so kerami~ki rabotilnici. Otkriena e pe~ka za keramika. Pokraj rekata e otkriena bawa. Rimska nekropola so skeletni pogrebuvawa vo kameni cisti, koi datiraat od III–IV v. 2. Arheolo{ko nao|ali{te 1,8 km s-z od seloto. Vo tekot na izgradbata na HA Mavrovica, Arheolo{kiot muzej vo Skopje (1981), a potoa i Narodniot muzej od Sveti Nikole (2003), izvr{ile za{titni iskopuvawa 39

A

ALINSKA

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

so koi bile otkrieni ostatoci od neolitska naselba od postariot neolit, stratigrafski identi~na na naselbata Barutnica vo Anzabegovo, temeli od stanbeni objekti, skara od pe~ka za pe~ewe teguli i imbreksi, kako i grobovi‡cisti {to pripa|ale na mala ruralna naselba od rimsko vreme (I–V v.). Del od nao|ali{teto ve}e e pod vodite na akumulacijata. LIT.: Dragi{a Zdravkovski ‡ Mila [urbanoska, Izve{taj od za{titnoto istra`uvawe na HA †Mavrovica“ vo s. Nemawici, Svetinikolsko, ZAM, X–XI, Skopje, 1983. V. S.

na turskoto vladeewe, tom IV. Buni i vostanija, „Misla#, Skopje, 1983. S. Ml.

ALI-PA[INA XAMIJA (Ohrid, veroj. XVIII v.) – spomenik na kulturata i aktiven verski objekt. Poznata i pod imeto Sulejman-pa{ina xamija. Podignata od Defterdar Ali-pa{a. Ima kvadratna osnova so dimenzii 12,50 h 12,50 m, zasvodena so kupola na dvojni trompi; renovirana vo XIX v. LIT.: Ayverdi Ekrem Hakki, Avrupa’da Osmanlw Mimarw Eserleri. „Yugoslavya#, lll cild, 3. kitab, °stanbul, 1981; Prof. Dr. Semavi Eyice, Ohri’nin Türk Devrine Ait Eserleri, Vakiflar dergisi, sayw V1, °stanbul, 1965. Dr. \.

ALINSKA BITKA (s. Alinci, Prilepsko 6. XI 1912) – bitka pome|u srpskata i otomanskata vojska vo Prvata balkanska vojna. Vo nea u~estvuvale i Makedonci kako del od srpskite voeni edinici. Otomanskite sili bile primorani da se povlekuvaat preku Crna Reka kon Bitola. Vo borbite srpskata vojska zagubila 1.378 vojnici, a turskata vojska okolu 500 vojnici. LIT.: Milutin Lazarevi}, Srpsko-turski rat 1912 godine, k. III, Beograd, 1931. V. St.

Ali-Pa{a Janinski

ALI-PA[A JANINSKI (Tepedelenli; Tepelena) (1741 ‡ 5. II 1822) ‡ osmanliski feudalec od albansko poteklo, pa{a na Janina, a potoa odmetnik od centralnata osmanliska vlast i nezavisen vladetel. Po vernoto podani{tvo na sultanot Selim III, se osamostoil i se proglasil za nezavisen vladetel na Albanija, Epir i Moreja (Peloponez) (1803), a potoa ja pro{iril svojata vlast i vo Makedonija, Tesalija i Grcija. Poradi surovosta vo upravuvaweto, vlegol vo narodnata tradicija kako besprimeren zulum}ar. Vospostavil diplomatski vrski i vlegol vo pregovori so Napoleon I, a potoa i so Anglija. Po dvegodi{na vojna so sultanot Mahmud II, so izmama bil zaroben i ubien. LIT.: Ohrid i Ohridsko niz istorijata, kniga vtora. Od pa|aweto pod osmanliska vlast do krajot na Prvata svetska vojna, INI, Skopje, 1978; Aleksandar Matkovski, Otporot vo Makedonija vo vremeto

40

Abdurahman Aliti

ALITI, Abdurahman (s. @elino, Tetovsko, 1945) – pravnik, ambasador na RM vo RB. Diplomiral na Pravniot fakultet vo Skopje (1969). Se vrabotil vo Gradskiot sovet i podolgo vreme ostanal na rabota vo Sobranieto na Op{tinata vo Tetovo (1969‡ 1988). Kako pretsedatel na Komitetot za zdravstvo i socijalna politika, poradi zalagawe za pogolemi politi~ki prava na Albancite vo SRM, bil otpu{ten od rabota. Be{e lider na PDP vo vremeto koga be{e vode~ka partija na Albancite vo RM. Na prvite demokratski parlamentarni izbori be{e izbran za ~len na Parlamentot (1991). Kako pratenik na PDP od vtorite parlamentarni izbori (1994), zaedno so Tito Petkovski od SDSM i Kiro Popovski od SP, be{e izbran za zamenik-pretsedatel vo Parlamentot. S. Ml. ALIU, Ali Ferik (Ali Ferik Aliu) (s. Krani, Prespa, 1. IV 1934) – eseist, kriti~ar, teoreti~ar na literaturata, preveduva~, profesor, akademik. Osnovno u~ili{te zavr{il vo Bitola, U~itelska {kola vo Skopje i diplomiral na Filolo{kiot fakultet vo Belgrad. Doktoriral na tema „Kni`evnoto delo na Petro Marko# na Univerzitetot vo Pri{tina. Rabotel kako novinar i urednik vo „Nova Makedonija#, kako i vo spisanijata †Mlad borec#, †Flaka# i †Jehona#. Od 1972 g. e anga`iran kako predava~ i profesor po predmetite Teorija na literaturata i So-

Ali Aliu

vremena albanska kni`evnost na Filolo{kiot fakultet na Pri{tinskiot univerzitet. ^len e na KANU, MANU nadvor od rabotniot sostav, kako i na DPM (1975). Se zanimava so kni`evna kritika i so eseistika i e eden od najistaknatite albanski kni`evni kriti~ari. Pi{uva kriti~ki osvrti na dela od makedonskata, balkanskata i svetskata kni`evnost. BIBL.: Istra`uvawa, 1971; Vremeto i tvorecot, 1975; ^etiri romani na Petro Marko, 1979; Kni`evni studii, 1982; Teorija na kni`evnosta, 1984; Don Kishoti nd[r Shqiptar[t, 1998; Reflekse letrare, 1999; Antologija na sovremenata albanska poezija, 2000; Don Kishoti nd[r shqiptar[, 2000; Don Kihot me|u Albancite, 2003. A. P.

ALIU, Lindita Ali (Skopje, 1962) – novinar, pisatel. Osnovno obrazovanie zavr{ila vo Skopje, a sredno u~ili{te vo Pri{tina. Diplomirala na Grupata za angliski jazik i kni`evnost na Filolo{kiot fakultet vo Pri{tina. Odreden period rabotela kako novinar vo †Rilindja#, a potoa stanuva lektor po angliski jazik i kni`evnost na Filolo{kiot fakultet vo Pri{tina. Pi{uva poezija i proza. BIBL.: Mure ( Yidovi), 1984; Ndoshta do t[ ishim m[ t[ m[dhenj ( Mo`ebi }e bevme pogolemi), 1990. A. P.

„ALKALOID# – Skopje – vode~ka farmacevtska, hemiska i kozmeti~ka industrija vo RM. Od 1936 g. prerabotuva surov opium na Balkanot. Od 1946 g. stanuva dr`avna fabrika za alkaloidi. Bele`i postojan rast na asortimanot, kapacitetot, brojot na vrabotenite i na proizvodstvoto. Od 1957 g. po~nuva i so galensko proizvodstvo na gotovi lekovi. Brojot na vrabotenite e 38 vo 1947, 255 vo 1965 i 3.200 vo 1982 g. Od 1966 g. se integrira so fabrikite za lekoviti bilki „Bilka#, za hemikalii i fotomaterijali „Lafoma# i za sapuni i kozmetika „Cvetan Dimov#. Vo sorabotka so stranski firmi, prezema licenci, dorabotuva i proizveduva prekursori. Vr{i ekstrakcija na opiumski alkaloidi, prerabotka

ALPSKA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

A

ALPEZ – vid ukras za na glava od srednovardarskata etnografska celina. Bil izraboten od nani`ani srebreni pari {to se stavale na glavata, spu{teni niz grbot. Sl. \.

†Alkaloid# & Skopje, Pogon za lekovi

na lekoviti rastenija, proizvodstvo na farmacevtski surovini, lekovi za humana i veterinarna medicina, laboratoriski i industriski hemikalii, premazni sredstva, sanitetski i rentgen materijali, kozmetika i sapuni. LIT.: 40 godini ALKALOID, Skopje, 1976; Alkaloid ’82, katalog. Sv. H. J.-S. P.

ALKETA (ok. 573–541 pr.n.e.) – makedonski kral od dinastijata na Argeadite, sin na Aerop I i na Nikanoja. Vladee so „zemjata na Makedoncite# (Herodot) i dr`avata ja pro{iruva na cela Pierija, Botiaja i Almopija. LIT.: Herodot, Istorija. Prev. D. ^adikova, Skopje, 1998; N. Proeva, Studii za anti~kite Makedonci, Skopje, 1997. A. [uk.

ALMOPIJA – oblast vo t.n. Dolna Makedonija, koja ja opfa}a malata dolina po gorniot tek na r. Ludija (den. Moglenica), me|u oblastite Eordaja i Pelagonija. Makedoncite ja osvojuvaat (sp. Tukidid) spu{taj}i se od Gorna Makedonija vo Botiaja i Pierija. Bila gusto naselena u{te vo antikata. Ptolemaj spomenuva tri grada: Almopa, Horma i Apsal. Oblasta e poznata kako Moglenska Dolina, opkolena so pl. Nixe i Pajak. LIT.: Thucydides, 4 vols., Harvard Univessity Press, 1958; F. Papazoglu, Makedonski gradovi u rimsko doba, Skopje, 1957. A. [uk.

Adaptirano drvo vo Makedonija (Abies concolor Lindl.)

nato. Introdukcijata na egzoti vo Makedonija, sistematski i na nau~na osnova, zapo~na po Vtorata svetska vojna, koga se vnesuvaa drvni vidovi za stopanska i za hortikulturna namena. Vo tekot na izminatite {eeset godini, nekoi od vidovite za stopanska namena dobro se adaptiraa i poka`uvaat izvonredni rezultati vo pogled na produkcijata na drvnata masa i se nametnuvaat kako mnogu zna~ajni za {umarskata operativa. Me|u pova`nite se: Abies concolor Lindl., Abies grandis Lindl., Abies nordmanniana Spach., Calocedrus decurrens Torr., Cedrus atlantica Man., Cedrus deodara Loud., Cedrus libani Laws., Chamaecyparis lawsoniana Perl., Cupressus arizonica Greene, Cupressus sempervirens L., Fraxinus americana L., Ginkgo biloba L., Juglans nigra L., Larix decidua DC., Picea pungens Engelm., Pinus brutia Ten., Pinus excelsa Vall., Pinus maritima Mill., Pinus monticola Dougl., Pinus strobus L., Pseudotsuga menziesii Franco, Robinia pseudoacacia L., Sequoiadendron giganteum Endl., Sophora japonica L., Quercus aegylops L., Quercus rubra L., Ulmus pumila L. LIT.: Aleksandar Andonoski, Introdukcija na stopanski va`ni {umski drvja vo Makedonija, vo: Zbornik na trudovi na Sovetot za stopanisuvawe so golinite. Al. And.

ALPINETUM – harmoni~en aran`man od karpi, drvja, grmu{ki i tereni postaveni na odredena povr{ina za hortikulturno ureduvawe. Prvite registrirani alpinetumi datiraat od 1880 g. na Britanskite Ostrovi, a podocna bile podigani vo [vajcarija i vo drugi evropski zemji. Vo Makedonija nivnoto podigawe e od ponov datum (poslednite decenii od HH v.). Voobi~aeno e da se podigaat na strmni povr{ini so pad od 100–400. Najsoodvetno e karpite da poteknuvaat od blizinata na lokacijata na alpinetumot, no toa ne e strogo pravilo. Pri izborot se vnimava karpite da bidat patinirani, izabeni od vremeto, {uplivi, pokrieni so li{ai i mov, bez ostri rabovi i varijabilni po golemina. Sadniot materijal treba da bide xuxest. Upotrebata na vakov kompakten materijal ovozmo`uva sozdavawe uspe{ni kompozicii na mali povr{ini. Bl. S. ALPSKA VEGETACIJA VO REPUBLIKA MAKEDONIJA – vegetaciski tip {to se razviva nad gornata {umska granica, nad subalpskite pasi{ta i subalpskite grmu{esti zaednici, po visokite planini od umereniot klimatski pojas (nad 2200 m nadmorska visina). Vo nejziniot sostav dominiraat niski bazdovidni ili perni~esti pove}egodi{ni trevesti ili grmu{esti rastenija, prisposobeni kon specifi~nite ekolo{ki uslovi na visokoplaninskiot pojas – kratok vegetaciski period, mnogu niski

ALOSAN ^OVEK (ALOVITI LU\E) ‡ lice vo koe vlegol demon ili e obzemeno so stapnuvawe na demonsko mesto; deca rodeni vo ko{ulka, od polov odnos me|u `ena i zmev ili ~ovek vo koj vlegla samovila, so natprirodni sili i mo`nosti, za{titnici od gradonosnite oblaci. LIT.: Re~nik na narodnata mitologija na Makedoncite. Redaktor Tanas Vra`inovski, Skopje, 2002, 38-39. S. Ml.

ALOHTONI (EGZOTI^NI) VIDOVI DRVJA I GRMU[KI (gr~. eksotikos – stran, nadvore{en) – drvja preneseni od drugi delovi na svetot (kontinenti) za da se odgleduvaat i da se koristat nadvor od svojot priroden areal. Za razlika od avtohtonite (doma{ni) vidovi, egzotite vo novata tatkovina ne rastat samonik-

Alpska vegetacija vo RM

41

A

ALPSKA

temperaturi vo zimskiot period, dolgotrajna sne`na pokrivka, sve`i leta, silni vetrovi, do`dovi, intenzivno son~evo osvetluvawe i dr. Opfa}a raznovidni rastitelni zaednici {to se razvivaat na heterogena podloga (kiseli po~vi, karbonati, planinski treseti{ta, sipari, to~ila, kamewari, karpi i dr.), koi pripa|aat kon razli~ni vegetaciski klasi - Elyno-Seslerietea, Caricetea curvulae, Salicetea herbaceae, Scheuchzerio-Caricetea fuscae, Drypetea spinosae, Asplenietea trichomanis i dr. Pokraj raznite pretstavnici od familijata na trevite (Poaceae), nejzinata fizionomija ja opredeluvaat golem broj vidovi od rodovite: Androsace, Gentiana, Geum, Primula, Saxifraga, Soldanella, Thymus i dr. Alpska vegetacija se razviva na golem broj planinski masivi vo Evropa (Alpi, Karpati, Pirinei, Kavkaz, planini na Balkanskiot Poluostrov) i dr. Vo RM alpski zaednici se prisutni na pove}e planinskite masivi – [ar Planina, Jakupica, Korab, De{at, Bistra, Stogovo, Jablanica, Gali~ica, Pelister, Nixe i drugi. Vl. M.

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

visoka vozdu{na vlaga ja spu{ta granicata i deka taa e formirana od buka (Fagus sylvatica), dodeka kontinentalnata klima ja poka~uva taa granica i e formirana od smr~a i molika ili samo od molika (Pinus peuce). Vo RM alpskata granica na {umata e formirana od buka (Fagus moesiaca), molika (Pinus peuce), smr~a (Picea abies) i od bel bor (Pinus sylvestris). Vo subalpskiot pojas se nao|aat i sostojki od borot krivuq (Pinus mugo), no tie se polegnati, a ima i sostojki od planinskiot javor (Acer heldreichii), no tie se nao|aat na zasolneti mesta. Na [ar Planina alpskata granica na {umata e formirana od smr~a ili od smr~a i molika i

vo triesettite godini na XX v. preselen vo Izrael. Izdava~ na Sinajskiot psaltir (Psalterium Sinaiticum, an 11th glagolitic manuscript from St. Catherine’s monastery, mt. Sinai, MANU, Skopje, 1971). Z. T.

ALTIPARMAKOV, Dimitar (Bitola, 3. VIII 1949) – dipl. elin`., d-r na tehni~ki nauki. Istra`uva~ vo Institutot za nuklearni nauki vo Vin~a (Srbija) i vo kompanijata Atomska energija na Kanada (Atomic Energy of Canada Limited). Dal prilozi kon teorijata na neutronskite poliwa vo nuklearnite reaktori i modeliraweto na fizi~kite procesi vo ciklotronite. Dr. R.

Spored Skilica, Petar Deljan po svoeto krunisuvawe go prima negoviot rodnina Alusijan (XI v.)

se nao|a na 1.800 m nadmorska visina, a grupi stebla se nao|aat do 2.000 m nadmorska visina. Na Pelister molikata formira {umi do 1.800 m nadmorska visina, a grupi stebla se nao|aat do 2.200 m nadmorska visina. Na Kajmak~alan beliot bor formira {umi do 1.800 m nadmorska visina, a grupi stebla se nao|aat do 2.000 m nadmorska visina. Bukata formira alpska granica na golem broj planini: Korab, De{at, Bistra, Pore~ki Planinski Venec, Jakupica, Belasica i dr. Taa formira {uma do 1.800 m, a se sre}avaat R. R. grupi do 2.000 m. Pelisterska molika (Pinus peuce)

ALPSKA GRANICA NA [UMATA – nivoto do koe dostignuva sklopena {uma {to raste ispraveno povisoko od 5 m. Taa e zakonita pojava na site visoki planini na site kontinenti, samo {to e formirana od razni vidovi drvja i se nao|a na razli~na nadmorska visina. [vajcarskiot botani~ar H. Brockmann–Yerosch (1919) ja ispituval alpskata granica na {umata na Severnite, Centralnite i Ju`nite Alpi i konstatiral deka taa pominuva po srednojulskata izoterma od +10 S. Sporedbena analiza na alpskata granica na {umata na Rila, Bjela{nica i Riswak napravil i Horvat (1942) i konstatiral deka maritimnata klima so

42

ALUSIJAN (XI v.) – makedonski blagorodnik, vnuk na Samuiloviot brat Aron i sin na carot Jovan Vladislav. Po likvidiraweto na Samuilovoto Carstvo bil odveden vo Vizantija da go upravuva kako strateg Teodosipol. Doa|a vo Makedonija vo vremeto na vostanieto na Petar Deljan (1040/ 41), koj{to mu ja doveruva komandata nad 40.000 vojnici za da go zazeme gradot Solun. Neuspehot doveduva do izmena na tekot na vostanieto, a naskoro i do razdor vo vostani~kite redovi. Na edna gozba Alusijan uspeva da go oslepi i da go predade Deljana na Vizantijcite, po {to bil proizveden vo magister. IZV. i LIT.: V. N. Zlatrarski, Molivdevul Samoila AlusiÔna, †IzvestiÔ na bÍlgarskiÔ arheolo`ki institut“, SofiÔ, 1921; Vizantiski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, III, Beograd, 1966; Branko Panov, Srednovekovna Makedonija, III, Skopje, 1983; Milan Bo{kovski, Makedonija vo XI i XII vek (nadvore{ni upadi na teritorijata na Makedonija), Skopje, 1997. B. R.-J.

Mo{e Altbauer

ALTBAUER, Mo{e (Altbauer, Moshe) (P{emi{l, Polska, 12. XI 1904 ‡ Tel Aviv, Izrael, 14. X 1998) ‡ lingvist, specijalist za starocrkovnoslovenski, Evrein, roden i {koluvan vo Polska, no

ALU[EVSKI, Ilija (s. \avato, Bitolsko, 1928 ‡ Bitola, 8. II 2004) ‡ sredno{kolski profesor, folklorist. U{te kako u~enik vo U~itelskata {kola „Bra}a Miladinovci# vo Bitola po~nal da sobira makedonski folklor, a pove}e zapisi napravil i na Folklorniot festival vo Bitola (1947) i na Mladinskata rabot-

AMAM

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

po pijano i kompozicija gi zavr{uva vo Muzi~koto u~ili{te „Stankovi}# vo Belgrad. Nastavnik po muzika e vo [kolata za slepi deca vo Zemun; inicijator i osnova~ na Muzi~koto u~ili{te vo Titov Veles i negov direktor (1945-1954 i 1963-1968). Vo me|uvreme, predava vo Srednoto muzi~ko u~ili{te vo Skopje (1954 –1963). Avtor e na muzika za deca i Dr. O. za guda~ki instrumenti. Ilija Alu{evski

na akcija „Mavrovo#. Po zavr{uvaweto na U~itelskata {kola (1948/1949) studiral na Vi{ata pedago{ka {kola vo Skopje i bil eden od prvite ~lenovi vo Dr`avniot ansambl za narodni pesni i igri „Tanec#. Po diplomiraweto bil stru~en sorabotnik na Institutot za folklor vo Skopje (1. II – 31. XII 1953), prosveten rabotnik vo Ko~ani, [tip, Smilevo i Bitola, pri {to ja prodol`il sobira~kata dejnost, a del od sobranite materijali gi objavuval vo dnevniot i periodi~niot pe~at i vo dve zbirki. Ima osoben pridones vo dejnosta na KUD „Stif Naumov#, KUD „Ilinden#, KUD „Aleksandar Turunxev#, KUD „Goce Del~ev# i KUD „Dame Gruev# od Bitola i vo KUD „Stiv Naumov# od s. Logovardi. Be{e i eden od inicijatorite za formiraweto na Festivalot za narodni pesni i igri „Ilindenski denovi# vo Bitola. Zamina vo penzija kako profesor vo Srednoto tehni~ko u~ili{te vo Bitola. BIBL.: Zalude ludo, polude (narodni pesni), Bitola, 1990; Cvilit kow~e vo gora zelena (narodni pesni), Bitola, 1994. LIT.: Pande Manojlov, Ilija Alu{evski 1928‡2004, „Prilozi#, II, 3-4, Bitola, 2004, 209-210. S. Ml.

AL^EV, Petre (s. Ra{tani, Vele{ko, 1880 ‡ Veles, 21. XI 1956) ‡ stolar, socijaldemokratski i komunisti~ki deec. Bil ~len na rabotni~koto dru{tvo †Klasovo edinstvo# i eden od osnova~ite na Vele{kata socijaldemokratska organizacija. Kako nositel na komunisti~kata lista na op{tinskite izbori (22. VIII 1920), stanal pretsedatel na †Crvenata# op{tinska uprava vo Veles. Bil eden od inicijatorite za pokrenuvaweto i sorabotnik na v. †Socijalisti~ka zora# vo Skopje. Poradi zakani i bolest, podnel ostavka na pretsedatelskata funkcija i politi~ki se pasiviziral. (Na negovoto mesto bil izbran Jov~e Xipunov). Aktivno ja pomagal NOB (1941-1944). S. Ml. AL^EV, Stojan (Veles, 12. III 1903 – Titov Veles, 26. IV 1969) – muzi~ki pedagog i kompozitor. Studiite

Loranditova ruda od rudnikot Al{ar

AL[AR – rudnik na Sb, Tl, As ruda. Niskotemperaturnoto hidrotermalno Sb-As-Tl-Au nao|ali{te Al{ar e locirano vo metalogenetskiot reon Ko`uf. Go karakterizira slo`ena mineralna parageneza i relativno visoko u~estvo na taliumovi minerali (lorandit, bernardit, parapierotit, rebulit, pikopaulit, ragenit, simonit, vrbait i dr.). Nao|ali{teto prostorno i genetski e vrzano za kompleksite na pliocenska kalko-alkalna magma vtisnata vo trijaski i kredni karbonatni karpi (dolomiti i varovnici). Najzna~ajniot del od rudnata mineralizacija e sozdadena vo temperaturen interval od 100–2500C. LIT.: S. Jankovi}, B. Boev i T. Serafimovski, Magmatizam i Tercierna mineralizacija vo Ko`ufskata metalogenetska oblast vo Makedonija so poseben osvrt na nao|ali{teto Al{ar, Posebno izdanie br. 5, RGF, [tip, 1997. T. Ser.

„AMAK SP# AD – Ohrid – firma za proizvodstvo i promet na avtogalanterija i delovi od plastika, nastanata so transformacija na „Zastava – heroj Toza Dragovi}#. So odluka na Narodniot odbor od 1960 g. e formirano metaloprerabotuva~koto pretpri-

Eden od pogonite na †AMAK SP# AD & Ohrid

A

jatie „Zastava – heroj Toza Dragovi}# – Ohrid, a izgradbata po~nala vo 1961 g. Glavno se proizveduvani pet proizvodi za vozilata Zastava, FSO i FSM – Polska, Avtovoz i GAZ vo Rusija, kako i: bravi i ra~ki za vozila; podignuva~i na staklo; vnatre{ni i nadvore{ni retrovizori; {arki za vrati i bezbednosni pojasi i dr. Vo septemvri 1994 g. firmata „Zastava – heroj Toza Dragovi}# se transformira vo 6 novi dru{tva, od koi samo ova dru{tvo gi prodol`uva istite aktivnosti. „AMAK SP# voveduva svoja tehnologija za avtogalanteriski proizvodi za 250.000 vozila, koe se ostvaruva so 533 vraboteni (2.500–2.800 porano). Instaliranite ma{inski kapaciteti (305 ma{ini i 30 linii) se postaveni na ogradena povr{ina od 85.000 m2 (32.780 m2 pod pokriv). Denes so uspeh se ostvaruva proizvodstvoto i monta`ata na 1.900.000 edinici bezbednostni pojasi za vozilata Avtovaz i GAZ, kako i artikli za 15.000 vozila od proizvodnata programa na Zastava avtomobili. Sl. A. AMAM – javna bawa gradena vo gradovite vo Makedonija vo periodot na turskoto vladeewe. Sekoj amam sodr`el pet grupi prostorii: {adrvan (garderoba) so kvadratna osnova, kapaluk (del za adaptacija) so pravoagolni osnovi, halvet (prostor za kapewe) eden kvadraten prostor na koj mo`e da se nadovrzat pove}e mali prostorii, hazna (rezervoar za voda) i }ulhan (lo`i{te). Vo halvetot po obemnite yidovi se izgradeni kameni bankini i kameni korita – kurni. Pokrivani se so kupoli i svodovi. Osvetluvaweto e zenitalno. Gradeni se od kamen i tula. Zatopluvaweto e podno i preku yidovite. Vnatre{nosta bila ukrasuvana so dekorativna plastika, glavno, vo trompite, vo lacite i vo gornite yidni partii. Amamite bile gradeni kako dvojni, t.n. ~ifte amami so posebni delovi za `eni i za ma`i ili kako ednodelni. Poznati se ^ifte amam (XV) i Daut-pa{in amam (1489–1497) vo Skopje (i dvata adaptirani vo umetni~ki galerii), amamot Deboj (XVI v.) vo Bitola, Voska amam vo Ohrid, amamot vo Tetovo i dr. LIT.: M. Zdravkovi¢, Restauracija i adaptacija Daut-pa{inog amama u Skopqu, Zbornik za{tite spomenika kulture, 1, Beograd, 1950, 45-56; I. Zdravkovi}, Izbor graÚe za prou~avawe spomenika islamske arhitekture u Jugoslaviji, Beograd, 1964; K. Tomovski, Amamot Deboj vo Bitola, Zbornik na Arheolo{kiot muzej na Makedonija, Skopje, 1975, 263-270; K. Tomovski, Konzervatorski i restavratorski raboti na ^ifte amamot vo

43

A

AMAM

Skopje, †Kulturno nasledstvo#, 5, Skopje, 1973, 1-5; L. Kumbaraxi-Bogoevi}, Osmanliski spomenici vo Skopje, Skopje, 1998, 169-195. Kr. T.

AMAM (s. Lopate, Kumanovsko) ‡ neolitska naselba. Se nao|a sretselo, vo prostorot okolu stariot turski amam, blizu do desniot breg na Lipkovska Reka. Spored karakteristikite na materijalnite ostatoci, posebno tipologijata na oblicite i dekorativnite motivi kaj kermi~kite sadovi, a i kultnite predmeti otkrieni vo 1978 g., determinirana e kako docnoneolitska naselba od vremeto na t.n. vin~anska kulturna grupa. LIT.: Voislav Sanev, Arheolo{ko bogatstvo na SR Makedonija, katalog, Skopje, 1980, 27. V. S.

Amandmani na Ustavot na RM

AMANDMANI NA USTAVOT NA RM (1992‡2005) ‡ dopolnenija i popravki na postojnite ustavi. Prvite amandmani na Ustavot na RM, Amandmanot I i Amandmanot II, bea doneseni 1992 g. So ovie amandmani se konstatira deka RM nema teritorijalni pretenzii kon sosedite i deka nema da se me{a vo vnatre{nite raboti na drugi dr`avi. Amandmanot III be{e donesen 1998 g. So ovoj amandman se promenija odredbite za vremetraeweto na pritvorot. U{te 15 amandmani (IV–XVIII) bea doneseni 2001 g. Amandmanot IV ja sodr`i novata preambula na Ustavot na RM. Amandmanot V na nov na~in go ureduva pra{aweto na slu`beniot jazik, negovoto pismo i negovata upotreba pri izdavaweto na li~nite dokumenti. Osven makedonskiot jazik i kirilskoto pismo, slu`ben jazik e i jazikot {to go zboruvaat najmalku 20% od gra|anite na RM. Amandmanot VI ja voveduva soodvetnata i pravi~nata zastapenost na gra|anite {to im pripa|aat na malcinskite zaednici vo organite na dr`avnata vlast i vo javniot `ivot vo zemjata. Amandmanot VII gi nabrojuva verskite zaednici vo RM: Makedonska pravoslavna crkva, Islamskata verska zaednica, Katoli~kata crkva, Evangelsko-metodisti~kata crkva i Evrejskata zaednica. Amandmanot VIII gi regulira pra44

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

vata na pripadnicite na zaednicite vo RM. Amandmanot IX gi garantira za{titata, unapreduvaweto i zbogatuvaweto na istoriskoto i umetni~koto bogatstvo na site zaednici vo dr`avata. Amandmanot X go regulira dvojnoto odlu~uvawe vo Sobranieto na RM za pra{awata {to gi zasegaat malcinskite zaednici. Amandmanot XI gi regulira izborot i nadle`nostite na Narodniot pravobranitel. Amandmanot XII go voveduva Komitetot za odnosi me|u zaednicite. Amandmanite XIII, XIV i XV ja obezbeduvaat zastapenosta na pripadnicite na malcinskite zaednici vo Sovetot za bezbednost na RM, vo Republi~kiot sudski sovet i vo Ustavniot sud na RM. Amandmanite XVI i XVII go ureduvaat pra{aweto na nadle`nosta i donesuvaweto na zakonite od oblasta na lokalnata samouprava. Amandmanot XVIII ja regulira postapkata za izmena na Ustavot na RM za pra{awa od interes za malcinskite zaednici. Amandmanot XIX be{e donesen 2003 g. So ovoj amandman se ovozmo`uva otstapuvawe od nepovredlivosta na tajnosta na site oblici za op{tewe. U{te 11 amandmani (XX–XXX) bea doneseni 2005 g. i so niv se izvr{ija po{iroki reformi vo pravosudniot sistem, kako i promena na ustavnite odredbi so koi se reguliraat pravoto na imunitet na ministrite i nespoivosta na sudskata i obvinitelskata funkcija so drugi funkcii i profesii.

proteus L. Postojat i parazitski vidovi (rod Entamoeba), koi `iveat vo crevata na ~ovekot i predizvikuvaat bolesti (na pr., amebna dezenterija), a se sre}ava i eden vid vo usnata praznina {to se prilepuva za karioznite zabi i mo`e da predizvika bolesti na zabite. LIT.: J. [apkarev, Zoologija na bez’rbetnite `ivotni, Skopje, 1991. V. T. K. – M. Kr.

AMERIKANSKA VOENA MISIJA PRI GLAVNIOT [TAB NA NOV I POM (juli 1944 – maj 1945) – vtora stranska linija na teritorijata na Vardarskiot del na Makedonija. Misijata pristignala preku teritorijata na Srbija, vo sostav: major Skot Dikenson, {ef na misijata, Ted, radiotelegrafist, Stevo Buzi~ i Stiv Siljanov (po poteklo Makedonec), preveduva~i, i Stefan Bizik, narednik. Bila nezavisna misija koja ispra}ala politi~ki, voeni i ekonomski podatoci do {tabot na Kancelarijata za specijalni slu`bi (OSS). Misijata od Makedonija bila povle~ena vo maj 1945 g. LIT: Velika Britanija i Makedonija. Dokumenti 1942-1945. Izbor, prevod i redakcija d-r Todor ^epreganov, Skopje, 2000; Voenite misii na Soedinetite Amarikanski Dr`avi vo Makedonija 1944-1945. Izbor, prevod i redakcija d-r Todor ^epreganov, Skopje, 2007. T. ^.

LIT.: Svetomir [kari}, Ustavno pravo, Skopje, 2006. Sv. [.

AMEBI (Amoebina) – najprosto gradeni protoplazmati~ni organizmi. Imaat golo telo, poradi {to se narekuvaat goli pra`ivotni. Oblikot na teloto postojano go menuvaat, po {to go dobile imeto (amoibein gr. = menuvam); se dvi`at so pomo{ na la`ni no`iwa – psevdopodii. Se hranat so cvrsti ~esti~ki kako bakterii i drugi sitni organizmi {to gi fa}aat so la`nite no`iwa. Se razmno`uvaat glavno na bespolov na~in. Najpoznata ameba e Amoeba

Amebi

Makedonskata crkva †Sv. Kliment# vo Toronto

AMERIKANSKO-KANADSKA MAKEDONSKA PRAVOSLAVNA EPARHIJA NA MPC (1967) – formirana na Tretiot crkovno-naroden sobor vo Ohrid (16–18. VII 1967), koga e proglasena i avtokefalnosta na MPC, registrirana vo SAD. Prv nejzin eparhiski arhierej bil mitropolitot Kiril, koj 20 godini ja upravuval eparhijata (1967–1987). Od 1987 do april 1989 g. mitropolitot Stefan ja nosel titulata Amerikansko-kanadski, od april 1989 do 1992 eparhijata ja administriral arhiepiskopot Gavril, a potoa eparhijata bila pod administrativna nadle`nost na Sinodot. Arhiepiskopot Mihail go

AMETI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

prezel administriraweto od 1993 –1999, arhiepiskopot Stefan od 1999 do 2006, a mitropolitot Amerikansko-kanadski Metodij (Zlatanov) od 2006 g. Crkvi na eparhijata ima vo Geri – Indijana (1963), Kolumbos – Ohajo (1965), Toronto – Kanada (1965), Sira}uz – Wujork (1968), Hamilton – Kanada (1971). Eparhijata ima 30 sve{tenoslu`iteli, 30 crkvi i dva manastira. Sekoja godina, po~nuvaj}i od 1975 g. organizira crkovno-naroden sobir na Denot na trudot (prviot vikend vo septemvri), na koj u~estvuvaat site crkvi od eparhijata. Vo crkvite rabotat nedelni u~ili{ta za veronauka, makedonski jazik, istorija na makedonskiot narod i istorija na MPC. LIT.: Ratomir Grozdanoski, Stefan Arhiepiskop Ohridski i Makedonski, Skopje, 2000. Rat. Gr.

AMERIKANSKO-MAKEDONSKA ASOCIJACIJA (SAD, XI 2001 >) ‡ asocijacija na Makedonci doseleni vo SAD (prete`no od Tetovsko) so Makedonskiot fond za pomo{. Osnovana za da pridonesuva za zbli`uvawe i unapreduvawe na politi~kata i ekonomskata sorabotka pome|u SAD i RM. Organizirala mirni sobirawa so osudi na etni~koto ~istewe na Makedoncite od Tetovsko vo 2001 g., realizirala sredbi i razgovori so raselenite Makedonci i izvr{ila pritisok kaj makedonskite i kaj amerikanskite vlasti za nivno vra}awe vo svoite domovi. Sl. N.-K. AMERIKANSKO-MAKEDONSKA BIZNIS ASOCIJACIJA (Detroit, Mi~igen, SAD, 1990 ‡) ‡ organizirana od biznismeni od makedonsko poteklo (prete`no od tetovskiot kraj), koi `iveat vo Detroit i vo drugi gradovi vo SAD. Formirana so cel da odr`uva kontakti i zaedni~ki da pridonesuvaat za ekonomskiot razvoj na Republika Makedonija, posebno na Tetovskiot kraj. Sl. N.-K. AMERIKANSKO-MAKEDONSKI VRSKI I ODNOSI. Zapo~nuvaat kako trgovski vo 1776 g. Prvata politi~ka aktivnost SAD ja prezemaat na Carigradskata konferencija (1876/1877) kako predlog za avtonomija na Makedonija. Prv indirekten kontakt so makedonskoto nacionalnoosloboditelno dvi`ewe vospostavuvaat po povod kidnapiraweto na protestantskata misionerka Elen Marija Ston (Ellen Maria Stone), zaedno so Katerina Stefanova–Cilka (septemvri 1901 – mart 1902). SAD ne se anga`iraat

Mis Ston

vo nastanite povrzani so Ilindenskoto vostanie, nitu vo sproveduvaweto na reformite, no ja poddr`uvaat britanskata politika vo interes na Makedonija. Vo balkanskite vojni se vozdr`uvaat od neposreden anga`man, no stavot na SAD vo odnos na Bukure{kata konferencija e „celosna gra|anska i verska sloboda za `itelite na oblastite {to bi potpadnale pod suverenitetot na koja bilo od pette sili#. Vo Vtorata svetska vojna voena misija na SAD e akreditirana pri G[ na NOV i POM. [efot na misijata, major Dikenson (Dickenson) dr`i govor na Prvoto i na Vtoroto zasedanie na ASNOM, kako izraz na de facto priznavawe na novosozdadenata makedonska dr`ava. Procesot na iseluvawe Makedonci vo SAD zapo~nuva vo XIX v. i prodol`uva do denes. Prvoto makedonsko iseleni~ko dru{tvo se formira vo 1899 g. vo Nord Adams (Masa~usets). Vo 1920 g. na sobirot vo Fort Vejn (Indijana) makedonskite organizacii se obedinuvaat vo MPO, ~ie rakovodewe vo 1924 g. e prezemeno od antimakedonski (probugarski) sili, poradi {to vo 1931 g. vo Geri (Indijana) se formira nova makedonska politi~ka organizacija – Makedonski naroden sojuz (MNS) ~ija cel e so sopstveni si-

A

li i sredstva da ja pomaga borbata za konstituirawe na Makedonija kako nezavisna dr`ava. MNS funkcionira do 1949 g. Prvata makedonska crkovna op{tina se formira vo 1961 g. (Geri). Vo vtorata polovina od XX v. makedonskite emigranti se seriozno etablirani vo ekonomskiot, politi~kiot, kulturniot i sportskiot `ivot na SAD. Vo 1963 g., po katastrofalniot zemjotres vo Skopje, pripadnici na Armijata na SAD u~estvuvaat vo negovata izgradba (ul. „Ruzveltova#, „Xon Kenedi# itn.). Vo 90-tite godini od XX v. SAD vo RM u~estvuvaat so sopstven kontingent vojnici vo misijata UNPROFOR/UNPREDEP kako izraz na de facto priznavawe na RM. Kancelarija za vrski na SAD vo Skopje se otvora vo dekemvri 1993 g. SAD ja priznavaat RM na 8. II 1994 g. pod referencata „Porane{na Jugoslovenska Republika Makedonija#. Diplomatski odnosi se vospostavuvaat na 13. IX 1995 g. Prvata ambasada na RM vo SAD se otvora na 25. IX 1995 g., a prviot konzulat na 15.II 1996 g. Prv vonreden i opolnomo{ten ambasador na SAD vo RM e Kristofer Hil (Christopher Hill). Prv vonreden i opolnomo{ten ambasador na RM vo SAD e Qubica A~evska. Od fevruari 1994 do juni 2003 g. komunikacijata na SAD so RM se odviva pod privremenata referenca PJRM, vo soglasnost so odredbite sodr`ani vo Rezolucijata 817/93 na Sovetot za bezbednost na OON. Na 30. VI 2003 g. vladite na SAD i na RM sklu~uvaat Dogovor za predavawe lica na Me|unarodniot krivi~en sud (12. XI 2003), vo koj se upotrebuva imeto Makedonija, odnosno Vlada na Makedonija vo svojstvo na opolnomo{ten organ za sklu~uvawe na Dogovorot. Od 4. XI 2004 g., so odluka na pretsedatelot na SAD Xorx Bu{, SAD $ se obra}aat na RM pod ustavnoto ime. IZV.: Manol Pandevski, Aferata Mis Ston niz amerikanskata diplomatska prepiska, Odbrani dela, 4, Skopje, 1981. LIT.: Mihajlo Minoski, SAD i Makedonija 1869-1919; Viktor Gaber, Za makedonskata diplomatija, Skopje, 2002; Svetomir [kari}, Makedonija na site kontinenti, Skopje, 2000. T. Petr.

Godi{en zbornik na CK na Makedonskiot naroden sojuz vo Amerika (1937)

AMETI, Re{at (Reshat Ameti) (Gostivar, 15. V 1964) – slikar. Diplomiral (1989) na Fakultetot za likovna umetnost vo Skopje, magistriral (2001) na Fakultetot za likovna umetnost vo Pri{tina. Profesor na Pedago{kiot fakultet vo Skopje i na Tetovskiot dr`aven univerzitet. Samostojno izlagal vo Viena, 45

A

AMZABEGOVO

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Aminta, pravnuk na Aleksandar I. Izvesno vreme vladee zaedno so istoimenikot Aminta, nare~en „Maliot#, sin na Aridaj. Za nivnata vlast svedo~at srebreni i bronzeni moneti, datirani vo 394/3 g. od pr.n.e. LIT.: Diodorus Siculis, 12 Vols., Harvard University Press, 1963; Justini, Historiarum Philippicarum, Parisiis, MDCCCXXIII; Aristotel, Politics, Harvard University Press, 1960, 4.A. [uk.

Re{at Ameti, †Od tradicijata# (detaq)

Skopje, Wujork, Pariz, Tirana. Slika vo duhot na geometriskoasocijativnata apstrakcija. L. N.

Amzabegovo: kerami~ki sadovi od raniot neolit

AMZABEGOVO ‡ sovremena selska naselba vo Ov~epolskata Kotlina. Vo makedonskata i balkanskata arheolo{ka literatura e prisutna u{te i pod imiwata Anzabegovo i Anza zaradi rezultatite od istra`uvaweto na nao|ali{teto Barutnica vo nejziniot atar. Se raboti za materijalni i drugi artefakti od pove}eslojna neolitska naselba, spored koi e izvr{ena vremenskata i kulturnata determinacija na postariot neolit vo Isto~na Makedonija. V. S. AMINTA I (540–498 pr.n.e.) – makedonski kral od dinastijata na Argeadite, sin na Alketa. Vo po~etokot vladee so Pierija i Botiaja, gi osvojuva oblasta pokraj deltata na Aksios i Zapadna Migdonija (oblasta Anatemunt) do severnata granica na dr`avata, pl. Disoros. Ima dobri politi~ki i trgovski vrski so Pizistratite od Atina. Po pohodot na Darij protiv Skitija, Makedonija e prinudena da ja priznae persiskata vlast; persiskiot vojskovodec Megabaz ispra}a sedum persiski pratenici da pobaraat „zemja i voda# za Darij (sp. Herodot); na gozbata sinot na Aminta, Aleksandar, gi ubiva Persijcite zatoa {to pobarale i `eni, {to bilo sprotivno na makedonskite obi~ai. LIT.: Herodotus: I–IV, 4 Vols., Loeb Classical Library, Harvard University Press, 1961; Herodot, Istorija. Prev. D. ^adikova, Skopje, 1998. A. [uk.

AMINTA II (ok. 393 pr.n.e.) – makedonski kral od dinastijata na Argeadite; sin na Aridaj, vnuk na 46

AMINTA III (393/2 – 370/69 pr.n.e.) – makedonski kral od dinastijata na Argeadite. O`enet so Evridika (}erkata na vladetelot na Linkestida, Arabaj); imaat tri deca, idnite makedonski kralevi: Aleksandar II, Perdika III i Filip II. Otkako ja obezbeduva vnatre{nata stabilnost na Makedonija, Aminta vo sojuz so Sparta go osvojuva Olint (prethodno Olint ja napa|a Makedonija i ja osvojuva Pela), vospostavuva dobri politi~ki i trgovski vrski so gradovite na Halkidik, koi uvezuvaat drven materijal i smola od Makedonija. Vospostavuva dobri odnosi so Atina i dr.

Aminta III, moneti

helenski polisi; zema u~estvo na op{tiot sobir svikan vo Sparta (371), kade {to go priznava pravoto na Atina da vladee so Amfipol. Ja pro{iruva vrhovnata vlast i nad gornomakedonskite plemiwa, vo Elimeja, sev. del na oblasta Perebija; ima namera da ja pro{iri dr`avata kon Tesalija, no tuka mu se protivstavuva tiraninot od Fere, Jason, so koj e prinuden da sklu~i sojuz. Kove moneti so koi gi razviva trgovskite vrski vo Makedonija. LIT.: Diodorus Siculis, 12 Vols., Harvard University Press, 1963; I. Kacarov, Car Filip II Makedonski, Sofi®, 1922. A. [uk.

AMIHAJ, Jehuda (Yehuda Amichai) (Vircburg, Germanija, 2. IV 1924 – Erusalim, 1. X 2000) – eden od prvite izraelski poeti {to svojata poezija ja pi{uval na hebrejski jazik. Objavil 13 knigi poezija na hebrejski, desetina izbori na angliski jazik (od koi ~etiri se izdadeni dvojazi~no), potoa dva romana, od koi romanot Ne od ova vreme, ne od ova mesto (1963) e eden od naj~itanite vo Izrael, edna zbirka raskazi, tri knigi za deca i edna zbirka so drami. Negovite poetski knigi do`ivuvaat ogromni tira`i. Preveden e nad dvaeset svetski jazici. Dobitnik

Jehuda Amihaj

e na mnogu nagradi za literatura (Izrael), a stanuva i prv poet od stranstvo {to ja dobil nagradata †Kni`even lav# (Wujor{ka biblioteka), kako i Zlaten venec na SVP (1995). BIBL.: Pesni (1948-1962), Erusalim, 1963; Poezija, SVP, Struga, 1995. LIT.: Z. An~evski, Poetskata arheologija na Amihaj, Poezija, SVP, Struga, 1995. P. Gil.

AMNESTIJA VO REPUBLIKA MAKEDONIJA ‡ akt vo forma na zakon so koj Sobranieto na RM gi osloboduva od gonewe za krivi~ni dela neopredelen broj lica ili pak licata gi osloboduva celosno ili delumno od natamo{noto izdr`uvawe na kaznata ili im ja zamenuva izre~enata kazna so poblaga kazna. Vo RM bea doneseni tri zakoni za amnestija. So prviot zakon (II 1999 g.) bea amnestirani 913 lica: potpolno osloboduvawe od izdr`uvawe na kaznata zatvor dobija 4 lica; 412 lica bea oslobodeni za 25%; 350 lica za 15% i 147 lica za 10% od neizdr`aniot del na kaznata. So vtoriot zakon (III 2002 g.) be{e izvr{ena celosna ili delumna amnestija na 898 lica {to u~estvuvaa vo vojnata vo RM od 2001 g.; celosna amnestija dobija 164 lica, a preostanatite delumna. So tretiot zakon (VI 2003 g.) bea opfateni 265 lica za koi postoe{e osnovano somnevawe deka storile krivi~ni dela neotpovikuvawe na povik i odbegnuvawe na voenata slu`ba, ili samovolno oddale~uvawe i begstvo od oru`enite sili. IZV.: Zakon za amnestija (1999, 2002 i 2003 g.), Skopje, 2003. Gor. L.-B.

AMURI – detali od nevestinska kapa. Izraboteni se so redewe raznobojni monistra, pletewe i potkit, dolgi ok. 37 cm. Sl. \. AMFAKSITIDA – staromakedonska oblast {to go zafa}ala tesniot pojas dol` dvete strani na dolniot tek na rekata Vardar, od Demirkapiskata Klisura do Egejskoto More. Vo vremeto na Filip V (II v. pr. n.e.), Amfaksitida e edna od pette oblasti koi

AMFITEATROV

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

vo Tesalonika kovat srebreni i bakarni moneti. Spored Homer, vo vremeto na Trojanskata vojna ovaa oblast bila centralna pajonska teritorija od kade {to (od gradot Amidon) Pajoncite trgnale vo odbrana na Troja. Vo `eleznoto vreme, osobeno vo VII i VI v. pr.n.e., vo ovaa oblast bila sozdadena isklu~itelno silna lokalna kulturna grupa so centar vo Valandovsko-gevgeliskiot region, poznata kako Dolnovardarska ili Gevgeliska grupa. Od toa vreme datiraat nekropolite vo: Dedeli – Valandovo, Zeleni{te – Valandovo, Lisi~in Dol – Marvinci, Bi{ov Javor – Smokvica, Suva Reka – Gevgelija, Milci – Gevgelija, kako i nekoi nekropoli na dene{nata gr~ka strana (^au{ica, Bohemica i dr.). Spored Herodot, vo VI v. pr.n.e. ovaa oblast s¢ u{te bila poznata kako pajonska zemja. Ve}e vo V v. pr.n.e. Tukidid ja spomnuva Amfaksitida kako makedonska oblast so ~e-

lovska, Isar Marvinci i Povardarjeto vo anti~ko vreme, Skopje, 1986; I. Mikul~i}, Anti~ki gradovi vo Makedonija, Skopje, 2003; grupa avtori, Vardarski rid, Skopje, 2005. Dr. M. i A. [uk.

AMFIPOL – zna~aen anti~ki grad vo oblasta Bisaltija, na utokata na r. Strimon. Smesten e vo plodorodna ramnina i so zna~ajna strategiska pozicija. Osnovan e kako atinska kolonija, koja Filip II ja osvojuva vo 357 g. pr.n.e. Gradot stanuva eden od najzna~ajnite makedonski pristani{ta na Egejskoto More, centar za eksploatacija na pangejskite rudnici (za zlato i srebro) i centar za trgovija so Trakija. Pod rimska vlast (od 148 g. pr.n.e.) e glaven grad na Prvata makedonska oblast, a po primaweto na hristijanstvoto e episkopsko sedi{te. Zabele`an vo rimskite itinerarii i vo Tabula Peutengeriana kako raskrsnica na Via Egnatia. Ostanuva zna~aen grad do krajot na antikata. Gradot e poznat kako eden od prvite episkopski sedi{ta, kogo u{te vo I v. od n.e. so hristijanskata misija go posetuva apostol Pavle. LIT.: Demosthenes II, Harvard University Press, 1963; Diodorus Siculis, 12 Vols., Harvard University Press, 1963; Strabo: Geography, 8 Vols., Harvard University Press, 1960; F. Papazoglu, Makedonski gradovi u rimsko doba, Skopje, 1957. A. [uk.

Od iskopuvawata na Ju`nata terasa, Vardarski Rid

tirite grada (Idomene, Gortinija, Europ i Atalante), koi se na{le na patot na pohodot na trakiskiot vojskovodec Sitalk vo Makedonija, (429 g. pr.n.e). Brojnite arheolo{ki ostatoci od gradski naselbi od predrimsko vreme na Isar – Marvinci, Vardarski Rid – Gevgelija i vo okolinata na Kuku{ upatuvaat na mo`nosta za nivno identifikuvawe so starite makedonski gradovi Idomene, Gortinija i Europ. LIT.: Thucydides, 4 vols., Harvard Univessity Press, 1958; F. Papazoglu, Makedonski gradovi u rimsko doba, Skopje, 1957; V. Soko-

AMFITEATRALNI IGRI VO MAKEDONIJA. Se odvivale vo golemite gradovi vo ramkite na anti~kite teatri po doa|aweto na Rimjanite. Vo Stobi i Skupi orkestrite slu`ele kako arena, so podigawe za{titna ograda ili yid postaven vo prviot red od gledali{teto. Vo Herakleja, u{te pri gradeweto na teatarot, bila planirana dvojnata namena: za izveduvawe teatarski pretstavi i za amfiteatralni igri, so inkorporirawe na kafezi za `ivotni vo ramkite na gledali{teto. Kako vo Herakleja taka i vo Lihnid orkestrata imala dvojna uloga, samo {to taa verojatno vo Hadrijanovo vreme bila pro{irena so

A

ru{ewe na prvite devet sedi{ta, koga e podignat cvrst yid sprema gledali{teto i vo nego se postaveni kafezi za `ivotnite. Se smeta deka vo Makedonija se prifateni vo ovaa zabava samo „venationes# igrite, odnosno borbata na gladijatorite so `ivotni. V. B.-Gr.

Aleksandar Valentinovi~ Amfiteatrov

AMFITEATROV, Aleksandar Valentinovi~ (Kaluga, Rusija, 1862 ‡ Levant, Italija, 1938) ‡ ruski pisatel-romansier (so sobrani dela vo 37 toma), politi~ki publicist-patopisec, ~etiripaten posetitel na Makedonija (so ~etiri knigi za nea i za Balkanot), redaktor-izdava~ na v. „RossiÔ# i na sp. „SovremennikÍ#, sibirski zato~enik i postoktomvriski politi~ki emigrant. Iako go zavr{il Pravniot fakultet vo Moskva, nikoga{ ne se zanimaval so pravoto. Opozicioner vo Rusija i avtor ~itan od inteligencijata. Za satirata za carskoto semejstvo vo romanot „Gospoda Obmanovi# e ispraten na nekolkugodi{no zato~enie vo sibirskoto grat~e Minusinsk (1902). Nezadovolen od situacijata po Oktomvriskata revolucija, emigrira vo Italija (1920). Toj e eden od retkite poznava~i na Balkanot i na Makedonija od krajot na XIX i po~etokot na HH v. (1894‡1909). Vo negovite balkanski statii i intervjua glaven predmet mu e makedonskoto pra{awe od dr`avno-politi~ki i kulturno-nacionalen aspekt. Vo

Anti~kiot teatar vo Ohrid

47

A

ANAEROBEN

Makedoncite gleda poseben slovenski entitet i direktno ili po~esto indirektno spori so bugarskite, srpskite i gr~kite oponenti. Za Makedoncite pi{uva deka „ne se ni Srbi, ni Bugari, tuku prvobiten slovenski narod, so prost osnoven jazik {to vo pogolem stepen e sposoben da se pot~ini na kakva-gode forma {to }e mu ja predlo`i druga, povlijatelna i porazviena slovenska kultura. Makedonci-Bugari ima tamu, kade {to se zacvrstila bugarskata {kola i crkva, a Srbi ima tamu, kade {to pismenosta e vo racete na Srbite#. BIBL.: Strana razdora. BalkanskiÔ vpe~atleniÔ, SPb., 1903; VÍ moihÍ skitnÔhÍ, SPb., 1903 (i 1907); †SlavÔnskoe gore#, M., 1912; Õho, M., 1913. LIT.: Cvetan Stanoevski, Kako ja vidoa Makedonija (Ruski publikacii za Makedonija 1828‡1913), Skopje, 1978, 151‡159; Bla`e Ristovski, Dimitrija ^upovski (1878‡1940) i Makedonskoto nau~no-literaturno drugarstvo vo Petrograd, II, Skopje, 1978, 85. Bl. R.

ANAEROBEN LAGUNAREN SISTEM. Prv anaeroben lagunaren sistem vo Makedonija za tretman na otpadni vodi od sto~arsko proizvodstvo e izgraden od sviwarskata farma locirana vo blizina na seloto ’R`ani~ino, Skopsko. Sistemot se sostoi od ~etiri zemjeni laguni: edna anaerobna, dve fakultativno-anaerobni i edna akumulacija. So izgradbata na sistemot se re{ava problemot na zagaduvawe. Stepenot na pro~istuvawe na otpadnata voda e pogolem od 85%. Ovoj sistem postignuva visoka produkcija i na biogas. Prose~no se proizveduva okolu 0,218 m3/sviwa/den biogas, odnosno prose~na godi{na produkcija od 0,41 m3/m2/den biogas. X. K. ANAEROBNI FUNGI – mikroorganizmi {to `iveat vo otsustvo na kislorod izdvoeni od rumenot na pre`ivari vo RM. Anaerobnite fungi vo svetot se izolirani vo najmalku 19 zemji od brojni pred`elude~no i krajno`elude~no fermentira~ki herbivorni cica~i. Prvi~nite rezultati od istra`uvawata poka`uvaat deka i vo na{ata zemja se prisutni anaerobni fungi kako sostaven del od normalnata mikroflora na pre`ivarite. So koristewe na anaerobni tehniki se izolirani kako me{ani, taka i ~isti, akseni~ni kulturi od anaerobni fungi. Dobieni se trieset izolati od ~isti kulturi. So toa i na{ata zemja se priklu~uva kon listata na zemjite vo koi e otkrieno prisustvo na anaerobni fungi. X. K. 48

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

„ANAL MUZEI SERBI MERIDIONAL# („ANALES MUSEI SERBIE MERIDIONALES#) (Skopje, 1939) ‡ spisanie na Zoolo{koto oddelenie pri Muzejot na Ju`na Srbija vo Skopje (na germanski jazik). Urednik bil d-r Stanko Karaman. Toa e separatno nau~no spisanie od oblasta na geata i taksonomijata, biogeografijata i ekologijata na florata i faunata na Kralstvoto Jugoslavija, posebno od Vardarska Makedonija. Prviot trud e na d-r Stanko Karaman „Über die verbeitung der reptilien in Jugoslavien#. Objaveni se samo sedum broja. K. Bog. ANALITI^KA HEMIJA VO MAKEDONIJA – kako nastaven predmet vo Makedonija zapo~nala vo 1948 g. Prv predava~ na Katedrata za hemija pri Filozofskiot fakultet bil d-r Krsto Stavri}, koj gi organiziral i gi opremil prvite laboratorii za kvalitativna i kvantitativna hemiska analiza. Od 1960 g. nastava po Analiti~ka hemija redovno se izveduva i na Tehnolo{kiot oddel na Tehni~kiot fakultet (podocna TMF), a podocna i na Farmacevtskiot fakultet. Prvi nau~ni podra~ja bile: analizata na mikroelementi vo vodite i tutunite od Makedonija, prigotvuvaweto i primenata na jonoselektivni elektrodi i interferometriskite metodi za analiza. Spektrofotometriski metodi primenuvale Q. Klisarova, A. Nikolovski, I. Spirevska, L. [optrajanova, a kvantitativni ispituvawa na elementi vo tragi so primena na atomskata apsorpciona i emisiona spektrometrija vr{ele T. Stafilov i K. ^undeva. Od elektrohemiskite metodi najgolema tradicija imaat polarografijata i kvadratnobranovata voltammetrija. Vo ponovo vreme aktuelna e i visokoefikasnata te~na hromatografija. Prakti~no va`ni analizi se vr{at i vo Zavodot za za{tita na zdravjeto. LIT.: Prirodno-matemati~ki fakultet – Skopje, 1946–1996, Skopje, 1996., 217; 60 godini Prirodno-matemati~ki fakultet – Skopje, Skopje, 2006, 193. B. [.

ANALFABETIZAM – v. nepismenost ANANIEV, Jovan (s. Ratavica, Probi{tipsko, 29. VIII 1947 ‡ Strumica, 17. V 2003) ‡ arheolog od Zavodot i muzej vo Strumica. Rakovodel so sistematskite istra`uvawa i konzervacija na termite vo Bansko kaj Strumica (1978‡2003) i so iskopuvawata na prostranata nekropola na kompleksot Vodo~ki crkvi ‡ „Sv. Leontij# vo s. Vodo~a kaj Strumica

Jovan Ananiev

(1979‡2003). Avtor e na dvaesetina trudovi od oblasta na docnoanti~kata i srednovekovnata arheologija, sfragistikata i numizmatikata. BIBL.: Turska bawa ‡ Pana|ur ‡ Rimski termi, „AR#, 27 (1986), Ljubljana, 1987; VizantiŸskie pe~ati na teritorii Respubliki Makedonii, 6th ISBS, Veliki Preslav, 1978. El. M.

ANANIJ (Carigrad, XVIII v.) ‡ ohridski arhiepiskop (maj-juni 1763). Kako jeromonah, bil velik protosingel na Carigradskata patrijar{ija. Po smrtta na arhiepiskopot Jeremij, negoviot izbor za ohridski arhiepiskop bil nametnat od carigradskiot patrijarh Joanikij III Karaxa i vostoli~en vo carigradskata crkva „Sv. Georgi#. No ohri|ani odbile da go primat i vedna{ bil razre{en. LIT.: Ivan Snegarov, Istori® na Ohridskata arhiepiskopi®, t. 2. Od padaneto $ pod turcite do neYnoto uniço`enie (1394–1767), Sofi®, 1931; Slavko Dimevski, Istorija na Makedonskata pravoslavna crkva, Skopje, 1989. S. Ml.

ANARHISTI^KI GRUPI I ORGANIZACII vo Makedonija – grupi i kru`oci {to se pojavile pred krajot na XIX v. pod vlijanie na anarhizmot od Zapadna Evropa i nihilizmot i anarhizmot od Rusija. Vo 1898 g. od @eneva se vratile vo Makedonija Petar Manxukov i Slave Merxanov i formirale anarhisti~ki kru`oci vo Solun od u~enici od Solunskata egzarhiska gimnazija, a vo Skopje od redot na u~enicite na egzarhiskoto Pedago{ko u~ili{te. Skopskiot anarhisti~ki kru`ok gi {irel ideite na anarhizmot so konspirativno rasturawe na materijalot nasloven „Azbukata na anarhisti~koto u~ewe#. Pred Ilindenskoto vostanie aktivna bila grupata revolucioneri privrzanici na individualnata borba poznati kako „gemixii#, koi gi izvr{ile solunskite atentati (28. IV – 1. V 1903). Konspirativniot socijalisti~ki anarhisti~ki kru`ok vo Solun (1911–1912) pod imeto Me|unarodno balkansko revolucionerno zdru`enie „Crveni

ANASTASOV

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

bra}a# go izdaval svojot litografiran vesnik „Far#. Organizirani grupi imalo i vo Kuku{, Strumica, Kumanovo i Kratovo. Za pra{aweto na Makedonija upatile „Otvoreno pismo# (1911) do Vladata i do pe~atot vo Carigrad, Sofija, Belgrad i Atina. Vo Privremenoto pretstavni{tvo na porane{nata VMRO (1919) bila pretstavena i grupa od privrzanici na anarhisti~ko-bol{evi~ki idei. Vo 1946 g. vo NRM bila otkriena konspirativna grupa, so svoe rakovodstvo, koja samata se narekuvala anarhisti. LIT.: Petar Manxukov, Predvesnici na burata. Memoari, 1, Skopje, 1997; Manol Pandevski, Socijalisti~ko-anarhisti~kiot kru`ok. Crveni bra}a vo Makedonija vo 1911–1912; –, Rabotni~koto dvi`ewe vo Makedonija do 1929 godina, Skopje, 1971; Mihajlo Minoski, Avnojska Jugoslavija i makedonskoto nacionalno pra{awe (1943–1946), Skopje, 2000. K. Min.

ANASTASIUS, Mihail (Makedonecot) (Negu{, 70-tite godini na XVII v. ‡ Moskva, 1725) ‡ op{testvenik, jeromonah. Studiral medicina vo Hale. Poradi znaeweto na gr~kiot i slovenskiot jazik, pome|u 1713 i 1715 g. bil anga`iran vo Moskva kako 5-ti ~len na Komisijata za prevod na Biblijata na ruski jazik. Se potpi{uval: Anastasius Michaelis Nausius Macedonius.

ANASTASIJ (SPASO) RADOVI[KI, Sv. (Radovi{, 1774 – Solun, 11. IX 1794) – novoma~enik, Makedonec. Na dvaeset godini roditelite go ispratile vo Solun da u~i zanaet. Tamu go prisiluvale da primi islam, no otkako ne se otka`al od svojata vera, bil izma~uvan, gi podnel site stradawa i odej}i kon besilkata izma~eniot Anastasij padnal i ja predal svojata du{a na Gospoda. LIT.: Aleksandar Donski, Site svetiteli od Makedonija, [tip, 2006; Dobrila Milovska i Jovan Takovski, Makedonska `itijna literatura IX-XVIII vek, Skopje, 1996; Mihajlo Georgievski, Makedonski svetci, Skopje, 1997. Rat. Gr.

ANASTASIJ I (ok. 430 – 518) – vizantiski imperator (491–518). Bil dobar administrator i reformator. Izvr{il reformi vo monetarniot i vo dano~niot sistem. Gi favoriziral trgovcite i zanaet~iite. Gi zadu{il pobunite vo Carigrad (512) i vo Trakija (513). Za odbrana na Carigrad od napadite na varvarskite plemiwa, go podignal t.n. Dolg yid (512), koj se protegal od Mramornoto do Crnoto More. LIT.: C. Capizzi, L’imperatore Anastasio I (491–518), Rome, 1960. K. Ax.

LIT.: Revolucionernite borbi vo Tikve{ijata. Spomeni i materijali, kniga 2, Skopje, 2001; Voislav D. Ku{evski, Makedonskoto pra{awe vo Dru{tvoto na narodite, Skopje, 2001. Z. Tod.

LIT.: Eduard Winter, Die pflege der west-und sudslavischen sprachen in Halle im 18. Jahrhundert, Deusche akademie der wissenschaften zu Berlin, Veroffentlichungen des Instituts für Slavistik herausgegeben von H. H. Bielfeldt, No. 5, Berlin, 1954. M. Zdr. Ivan Anastasov

Vasko Anastasov

Sv. Anastasij (Spaso) Radovi{ki

A

ANASTASOV, Vasko (Kavadarci, 15. V 1926) – eden od osnovopolo`nicite na makedonskoto novinarstvo. Vo esenta na 1942 g. go ureduva ilegalniot informativen „Bilten# i Radio vesnik za Tikve{koto podra~je. Vo periodot 1945-1955 g. novinar na „Nova Makedonija# i na Radio Skopje. Diplomiral na Novinarsko-diplomatskiot fakultet vo Belgrad. Postojan dopisnik na „Nova Makedonija# za Bliskiot Istok vo Istanbul (1953/54). Od 1955 do 1983 g. direktor i glaven urednik na nedelnikot „Tribina#. Publicisti~ki trudovi: „Nov `ivot# (1951), „Patuvawa po turskite poliwa (1955), „Po tragite na Nasredin Oxa# (1956), „Kade odi Kina# (1981). B. P. \. ANASTASOV, Gligor (Kavadarci, 1877 – Sofija, ?) – advokat, pratenik. Zavr{il egzarhisko osnovno u~ili{te vo Kavadarci, gimnazija vo Solun, a Praven fakultet vo Zagreb (1902). Bil advokat vo Kavadarci i Skopje. Po Prvata svetska vojna bil okoliski na~alnik na Kavadarci, pratenik vo Narodnoto sobranie na Kralstvoto na SHS (1920–1927) za Tikve{kiot okrug, dejstvuval da formira makedonska prateni~ka grupa (1923). So D. [alev i D. Iliev upatile peticija do Dru{tvoto na narodite vo @eneva za za{tita na „bugarskoto malcinstvo vo Jugoslavija# (1930) i emigrirale vo Bugarija.

ANASTASOV, Ivan Gligorov (Kavadarci, 23. VII 1908 – Skopje, 18. XII 1979) – univ. profesor, radiolog. Med. f. zavr{il vo Belgrad (1934), rabotel vo s. Dra~evo (1935), a potoa vo Higienskiot zavod vo Skopje. Specijalizacijata po radiologija ja zapo~nuva vo 1939 g. vo Dr`avnata bolnica vo Skopje, a ja zavr{uva vo 1942/43 vo Sofija kako prv specijalist-radiolog vo Makedonija. Od 1944 g. e na~alnik na RDG odd. vo Dr`avnata bolnica; od 1947 osnova~ i v.d. direktor na Institut za rentgenologija, a od 1956 primarius. Organizira kursevi za rdg–tehni~ari, izveduva nastava po radiologija na Med. f. i organizira sorabotka so drugi instituti vo SFRJ. Od 1969 e dopisen ~len na Sekcijata za radiologija na Francuskoto lekarsko zdru`enie. Sl. M. P. ANASTASOV, Jordan (Kavadarci, 1893 – Sofija, 10. X 1976) – pripadnik na MEFO i na VMRO (Ob). Osnovno u~ili{te zavr{il vo Kavadarci, a treti klas Duhovna seminarija vo Carigrad (1912). Po Prvata svetska vojna bil ~len na Privremenata komisija na makedonskata emigracija i na MEFO. Po Devetojunskiot prevrat vo Bugarija emigriral vo Pariz (1923), bil kooptiran za ~len na CK (1927) i ~len na Zadgrani~noto biro na VMRO (Ob) (1929). Po Vtorata svetska vojna bil ~len na Makedonskiot nau~en institut i glaven i odgovoren redaktor na sp. „Makedonska mis†l# (1945). Objavil istorisko-publicisti~ki trudovi. IZV. i LIT.: Arhiv na Ministerstvoto za vÍtre{ni raboti, SofiÔ, OB-105232, tom III, l. 38-39; Revolucionernite borbi vo Tikve{ijata. Spomeni i materijali, kniga 1, Skopje, 2001; Angel Dinev, Politi~kite ubistva vo Bugarija, Skopje, 1983; Jordan Anastasov, œne Sandanski. Biografi~en o~erk, SofiÔ, 1966. Z. Tod.

ANASTASOV, Petar Kostov (Ohrid, 3. VII 1910 – Bitola, 1980) 49

A

ANASTASOV

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

– spec. epidemiolog (1964), primarius od 1971 g. Dal golem pridones za eradikacija na malarijata. Medicina zavr{il vo Belgrad (1937). Od 1944 g. do penzioniraweto (1978) rabotel kako epidemiolog vo Higiensko-epidemiolo{kata slu`ba vo Bitola, kako nejzin osnova~ i na~alnik. P. B.

Rodoqub Anastasov

ANASTASOV, Rodoqub (Skopje, 25. II 1935) – slikar, profesor na Fakultetot za likovna umetnost, eden od prvite pretstavnici na enformelot kaj nas. Diplomiral na Akademijata za likovna umetnost vo Belgrad (1962). Poradi verbalen delikt bil zatvoren na Goli Otok (1963–1965). Bil ~len na me|unarodnata grupa Junij. Samostojno izlagal vo Skopje, Novi Sad, Belgrad, Qubqana, Saraevo, Zagreb, Pariz. Negovi dela se izlagani vo mnogu zemji vo svetot. Po fazata na enformelot vo {eesettite (Kompozicija, 1959; Skopski tiwak, 1967), raboti dela vo duhot na fotorealizmot i nadrealizmot. Sozdal nekolku ciklusi (^ovek i nebo, ^ovek i vreme, 1975–1978). Od 1978 g. raboti na ciklusot ^ovek i prostor. LIT.: Vladimir Veli~kovski, Rodoqub Anastasov, Skopje, 1995. L. N.

Ivan AnastasovGr~eto

ANASTASOV-GR^ETO, Ivan (Melnik, 1880 ‡ 1905) ‡ dramski vojvoda na TMORO. Bil u~itel vo s. Ilumenec, Petri~ko, kade {to Goce Del~ev go vklu~il vo redovite na TMORO (1899) i dejstvuval kako organizator na Organizacijata vo Petri~ko, Porojsko, Demirhisarsko i Strumi~ko. 50

Bil komita vo pove}e ~eti i zel u~estvo vo Ilindenskoto vostanie kako vojvoda na ~eta vo Dramsko. Zaginal vo borba so osmanliskata vojska. Ostavil se}avawa za revolucionernata dejnost (1904). IZV.: Spomeni na Jane Sandanski, Sava Mihajlov, Hristo Kuslev, Ivan Anastasov-Gr~eto, Skopje, 1951; MateriÔli za istorixta na makedonskoto osvoboditelno dvi`enie, kn. 7, Sofix, 1927; Osvoboditelnoto dvi`enie v Makedoni® i Odrinsko. Spomeni i materiali. S†obçava L. Mileti~, t. 2, Sofi®, 1983 (fototip. izd.). S. Ml.

ANASTASOVI – semejstvo od Kru{evo {to se zanimavalo so zografstvo vo tekot na XIX v. Najstariot za koj se znae e Anastasij Hristov, ~ii potpi{ani ikoni vo crkvata „Sv. Bogorodica# vo s. Bela Crkva kaj Kru{evo datiraat od 1826 g. Potpi{uvaj}i se na gr~ki i na crkovnoslovenski jazik, ikonite na Anastasij se sledat do 60-tite godini na XIX v., osobeno vo Gevgelisko, Kavadare~ko i vo Zapadniot del na Makedonija. Vo literaturata se imenuva i kako Atanas. Negovite sinovi Vangel, Kosta (Kostadin) i Nikola Anastasovi se edni od najplodnite zografi vo obnovenite ili novoizgradeni crkvi od vtorata polovina na XIX v. Podednakvo rabotat na yidnoto slikarstvo i na ikonopisot, naj~esto site zaedno ili oddelno. Nivnite potpisi se sre}avaat vo crkvite vo Prilepsko, Demirhisarsko, Kru{evsko, Kavadare~ko, no i na teritorijata na dene{na Grcija. Ovie zografi slikaat brzo, ottamu i kvantitetot na delata, bez umetni~ki ambicii, se na nivo na zanaet~iska ispolnitelnost. LIT.: A. Vasiliev, BÍlgarski vÍzro`denski maŸstori, SofiÔ, 1965, 278–279; K. Balabanov, Kru{evo i Kru{evsko, Kru{evo, 1978, 311–313; A. Nikolovski, Evidencija i stru~na dokumentacija na verskite objekti vo Kru{evskiot kraj, „Kulturno nasledstvo#, 14-15, Skopje, 1990, 135–136; Cv. Grozdanov, Umetnosta i kulturata na XIX vek vo Zapadna Makedonija, Skopje, 2004; V. Popovska-Korobar, Ikoni od Muzejot na Makedonija, Skopje, 2004, 324. V. P.-K.

ANASTASOVSKI, Petar (Skopje, 16. XI 1930 – Skopje, 26. X 2004) – fizi~ar, red. prof. (1979) na Tehn.-met. f. Diplomiral (1959) i doktoriral (1965) na PMF so temata „Feritna mikrobranova le}a so promenlivo fokusno rastojanie i Dopleroviot efekt so virtuelen izvor na elektromagnetno zra~ewe#. Specijaliziral vo {vedskata firma Erikson i na univerzitetot vo [efild. Na PMF go vovel predmetot Elektronika. Predaval za visokofrekventna plazma, laseri i nivnata primena na univerzitetot vo Wukasl i ^iko, Kalifornija.

Toj e avtor na: „Theory of magnetic and electric susceptibilities for optical frequencies# i „Quantum mass theory compatible with quantum field theory# (so T. M. Benson), Nova Science Publishers, New York, 1990, odnosno 1995; „Superluminary relativity related to nuclear forces and structures#, Cultural Life, Skopje, 1998 i „Filozofija ili scientizam#, Makedonska kniga, Skopje, 1989. Kako prv pretsedatel na Komitetot za energetika na SRM (1979–1982) ja organiziral negovata rabota i vlijael na razvojot na Makedonija na toj plan. Bil sovetnik vo Institutot za nuklearni nauki vo Vin~a (Srbija) i dekan na Tehn.-met. f. vo Skopje (1973–75). LIT.: 60 godini Prirodno-matemati~ki fakultet – Skopje, Skopje, 2006, str. 196. V. Ur.

ANAUSARO – patna stanica od rimsko vreme, zabele`ana na Pojtingerovata karta (III–IV v.). Se nao|ala na oddale~enost od XII rimski milji od stanicata Akvas, na delnicata od rimskiot pat, koj vodel od Skupi za Serdika. Se locira vo blizina na kumanovskite sela P~iwa ili Dobre{ane. LIT.: T. Tomoski, Prilog za rekonstrukcija na Tabula Peutingeriana na delnicata Skupi–Stobi, „@iva Antika#, XI, 1, Skopje, 1961. K. Ax.

ANAHORET(I) (st. gr. 3nacwrht™z, = pustinik, isposnik, osamenik) – vid na hristijansko mona{tvo – pustino`itelstvo, prvo i spored vremeto na pojavuvaweto i spored strogosta. Se pojavilo vo Egipet (IV v.), vo Nitriskata (Egipetska) pustina. Vo Makedonija pustino`itelstvoto se pojavilo vo XI-XII v. Hristijanskite anahoreti se monasi, pustino`iteli {to vo pravoslavieto razvile i praktikuvale specifi~na filozofija na `ivotot. Vo srednovekovnata duhovna tradicija, me|u prvite pustino`iteli se vbrojuvaat sv. Prohor P~iwski, sv. Joakim Osogovski i sv. Gavril Lesnovski i drugi {to se podvizuvale pred Boga vo osamenost. LIT.: Polnij pravoslavnyj bogoslovskij `nciklopedi=eskij slovarw, I–II, reprintnoe izdanie, Moskva, 1921. Rat. Gr. i V. G.-P.

ANGELARIJ (Cvetko Krsteski) (s. Dolneni, Prilepsko, 25. III / 7. IV 1911 – Drenovska Klisura, 15. VI 1986) – arhiepiskop, vtor po red poglavar na Makedonska pravoslavna crkva. Od sve{teni~ko semejstvo. Se {koluval vo Dolneni i vo Prilep. Srednoto bogoslovsko u~ili{te go zavr{il vo Bitola (1932) i vedna{ bil rakopolo`en vo ~in |akon. Rabotel kako paroh vo s. Gari, Debarsko (do

ANGELOV

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

Angelarij, arhiepiskop na MPC

1937 g.). Bil parohiski sve{tenik vo crkvata „Sv. Blagove{tenie# vo Prilep (1937–1961) i arhierejski namesnik na Prilepskoto arhierejsko namesni{tvo. U~estvuval vo NOB. Bil ~len na Inicijativniot odbor za organizirawe na MPC (1945) i ~len na Zdru`enieto na pravoslavnoto sve{tenstvo na NRM. U~estvuval vo rabotata na Prviot crkovnonaroden sobor vo Skopje (1945) i na Sve{teni~kata konferencija (1946). Odlikuvan so crven krst, potoa so graden krst (1959) i so najvisokoto sve{teni~ko odlikuvawe protoerej-stavrofor. Bil nazna~en (1961) za parohiski sve{tenik pri crkvata „Sv. Velikoma~enik \or|i# vo kvartot Ficroj vo Melburn, Avstralija. Tamu ja osnoval prvata makedonska pravoslavna crkovna op{tina i bila izgradena prvata makedonska priznata crkva vo dijasporata. Po vra}aweto od Melburn (1964) rabotel vo crkvata „Sv. Blagove{tenie# vo Prilep. Od 1972 g. se zamona{uva. Bil ustoli~en za episkop Pelagoniski (1975). Za Debarsko-ki~evski mitropolit bil hirotonisan na 5. VII 1977 g., a za Ohridski i Makedonski arhiepiskop i skopski mitropolit bil izbran na 19. VIII 1981 g. Poglavar na MPC bil ne celi pet godini, do nesre}noto upokojuvawe. LIT.: N.P., Protoerejot-stavrofor Cvetko Krsteski zamina vo Melburn – Avstralija, Vesnik na MPC, III/6, Skopje, 1961; Taka slave{e Angelarij arhiepiskop Ohridski i Makedonski. Priredil S. Projkoski, Skopje, 2001. Al. Tr.

ANGELEVSKI, Tome Petrov (s. Lavci, Bitolsko, 19. XII 1915 – Skopje, 9. II 2001) – veterinar, univerzitetski profesor. Doktoriral na Vet. f. vo Belgrad (1955). Redoven profesor i dekan na Zemjodelskiot fakultet vo Skopje. Objavil 86 nau~ni i stru~ni trudovi i dve bro{uri. Nositel e na „Partizanska spomenica 1941#. M. D. – J. B. ANGELI (1185–1204) – vizantiska familija i vladeja~ka dinastija. Osnova~ bil Konstantin Angel, koj se o`enil so najmalata

}erka na Aleksij I Komnin. Negoviot vnuk Isak II Angel (1185– 1195) ja prigrabil carskata kruna. Po nego, bez nekoj pogolem ugled, vladeele Aleksij III (1195– 1203) i Aleksij IV (1203–1204). Mihail I Angel (1204–1214) ja osnoval epirskata dr`ava, a negoviot naslednik Teodor I Angel (1214–1230) go osvoil Solun (1224) i se proglasil za imperator. Angeli vladeele vo Epir i vo Tesalija do 1318 g.

A

konsultant pri realizacijata na industriski objekti, mostovi i betonski brani. Bil dekan na Grade`niot fakultet (1985– Q. T. 1987).

LIT.: G. Ostrogorski, Uspon roda Angela, Sabrana dela Georgija Ostrogorskog, kw. III, Beograd, 1970. K. Ax.

ANGELKOV, Boris Atanasov (Bitola, 17. VIII 1942) – veterinar, univerzitetski profesor. Doktoriral na Vet. f. vo Zagreb (1993). Profesor na Fakultetot za biotehni~ki nauki vo Bitola. Ima objaveno 125 nau~ni i stru~ni trudovi. ^len e na Dru{tvoto za nauka i umetnost vo Bitola, ~len na Balkanskata unija za za{tita na florata i faunata i ~len na Frankofonskata alijansa vo Bitola. Dobitnik e na „Akademska palma# od Ministerot za obrazovanie na Francija. M. D. – J. B.

ANGELKOVCI – semeen rod so poteklo od s. Gari, koi se zanimavale so zografstvo kon krajot na XVIII i po~etokot na XIX vek. Najstariot od rodot bil Angelko i imal sin Petar, ~ii pak dvajca sinovi Spas i Done (Andon) Petrovi ostavile potomci koi se zanimavale so ovoj zanaet vo Makedonija do 1938 g. Rabotele ikoni vo okolinata na Strumica, Prilep, Kavadarci i vo Mariovo. Vo grupata se poznati sinovite na Done (Andon): Dimitar Donev (1856–1934), Georgi Donev (1862–1933) i Nestor Donev (1866– 1926). Od nivnite potomci se slikani nekoi crkvi vo Ki~evsko. LIT.: A. Vasiliev, BÍlgarski vÍzro`denski maŸstori, SofiÔ, 1965, 241. V. P.-K.

ANGELOV, Aleksandar (Kriva Palanka, 25. X 1931 – Skopje, 23. X 2000) – dipl. grad. in`., red. prof. na Grade`niot fakultet vo Skopje (1978–1996) po predmeti od oblasta na tehni~kata mehanika, jakosta na materijalite i teorijata na konstrukciite. Zavr{il Grade`en fakultet vo Skopje, kade {to ja odbranil i doktorskata disertacija (1973). Specijaliziral vo Moskva i Tbilisi (1965–1966). Objavil pove}e trudovi od oblasta na povr{inskite nosa~i i dinamikata na konstrukciite, me|u koi i knigata „Teorija na povr{inski nosa~i# (1987). Intenzivno rabotel na stru~en plan kako proektant i

Dimitar AngelovGaberot

ANGELOV, Dimitar Ta{ov (Dimkata Gaberot) (s. Vata{a, Kavadare~ko, 14. X 1916 ‡ mesnosta Klinska Lesa, Kavadare~ko, 10. VI 1943) ‡ u~itel, deec na komunisti~koto dvi`ewe i eden od organizatorite na Narodnoosloboditelnoto dvi`ewe vo Tikve{ijata, voen rakovoditel. Zavr{il u~itelska {kola vo Belgrad, Zae~ar i Negotin Kraina. Bil ~len na MK na KPJ vo Kavadarci (1940). Izvesno vreme bil uapsen vo Vele{kiot zatvor. Po fa{isti~kata okupacija bil u~itel vo selata Dabni{te i Radwa, a potoa preminal vo ilegalstvo (1942). Bil politi~ki komesar na Tikve{kiot NOPO „Dobri Daskalov# i na Tretata operativna zona na NOV i POM (1943). Zaginal vo postavena zaseda od bugarskata vojska i policija pri preminot na Crna Reka. Opean vo pove}e narodni pesni. LIT.: Aleksandar Grkov, Tikve{ijata vo NOB. Zbornik na padnatite borci i `rtvi na fa{izmot od Kavadare~ko, Kavadarci, y.a.; Dime Boev, Dimkata Angelov‡Gaberot, u~itel i revolucioner, Kavadarci, 1987; \or|i Malkovski, Posledniot kur{um za sebe. Kon 45-godi{ninata od herojskata smrt na Dimkata Angelov-Gaberot i Todor Angelovski ‡ To{o Daskalot, „Nova Makedonija#, XLIV, 14864, Skopje, 11. VI 1988, 14. S. Ml.

ANGELOV, Ivan (s. Radovo, Strumi~ko, 28. VII 1941) ‡ botani~ar, univ. profesor i dr`avnik. Diplomiral na Zemjodelsko{umarskiot fakultet (Oddel za zemjodelie) vo Skopje (1964), magistriral na temata †Ispituvawe na fakultativnosta kaj nekoi doma{ni i stranski sorti p~enica kaj nas# (1972) i doktoriral na temata †Nasleduvawe na nekoi kvantitativni osobini pri krstosuvaweto na p~enicata (Tri ti cum durum)#. Prvin bil asistent vo Institutot za pamuk vo Strumica, Odlelenie za selekcija i samoproizvodstvo (1964), a 51

A

ANGELOV

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

kti, osobeno povrzani so regulirawe na vodotecite i hidroenergetikata. Bil dekan na Grade`niQ. T. ot fakultet (1983–1985).

Ivan Angelov

potoa preminal na Zemjodelskiot fakultet vo Skopje (1968), kade {to bil prodekan (1982‡1986) i redoven profesor po Botanika (od 1991). Dal zna~aen nau~en pridones vo sozdavaweto na novi genotipovi `itni kulturi, glavno p~enica. Bil izbran za postojan konsultant na FAO (1973) i sorabotuval so brojni institucii vo stranstvo. Bil minister za zemjodelstvo vo Vladata na RM (20. III 1991 ‡ 4 IX 1992 i 20. XII 1994 ‡ 30. XI 1998). Avtor e na golem broj stru~ni i nau~ni trudovi. S. Ml.

ANGELOVSKI, Blagoj (Bitola, 24. X 1947 – Skopje, 20. VIII 2000) – truba~. Diplomira na Fakultetot za muzi~ka umetnost vo Belgrad (1971), a specijalizacijata ja zavr{uva vo Pariz, vo klasata na pro~ueniot francuski truba~ i pedagog Moris Andre. Stanuva prv truba~ na Simfoniskiot orkestar na Radio-televizija Belgrad (1973-1993), a potoa, do svojata smrt, se nao|a na mestoto profesor na Fakultetot za muzi~ka umetnost vo Skopje. Virtuozen reproduktivec vo pove}e muzi~ki `anrovi, od serioznata muzika, preku xezot, do zabavnata i popmuzikata. Koncertiral vo muzi~kite centri na porane{nite jugoslovenski prostori, kako i vo pove}e evropski zemji. B. Ort.

ANGELOV, Traj~e (Veles, 9. VIII 1945) – astrofizi~ar, red. prof. (1996) po Yvezdena astronomija i Struktura i evolucija na yvezdite na Mat. fak. vo Belgrad. Zavr{il astrofizika na PMF vo Belgrad (1969). Tamu magistriral (1972) i doktoriral (1981) so temi za yvezdite vo stadium na vodorodni reakcii, odnosno so Teorijata za yvezdenite obvivki. Ja istra`uva strukturata na yvezdite, stabilnosta na nivnata atmosfera i strukturata na galaksiite. Go podgotvil u~ebnikot „Galakti~ka yvezdena astronomija“. Bil upravnik na Institutot za astronomija na PMF vo Belgrad (1992-96). Toj e ~len na Komisijata za strukturata i evolucijata na yvezdite na Me|unarodnata astronomska unija i na Redakcijata na „Bulletin astronomique de BelV. Ur. grade“.

ANGELOVSKI, Vladimir (Dadi) (Skopje, 22. V 1946) – akter vo Dramskiot teatar od 1967 g. Osobeno se istaknuva kako tolkuva~ na likovi vo komedii i pretstavi za deca, kako na teatarskata scena taka i vo TV serii i emisii. Ulogi: Hod de Bolt (†Dve vr~vi voda#); Pejo (†Solunski patrdii#); Jankula (†Jane Zadrogaz#). ^est gostin e na estradata, posebno vo programi od revijalen karakter. R. St.

ANGELOVSKI, Angel (Debar, 8. X 1930 – Skopje, 19. IX 1992) – grad. in`., red. prof. na Grade`niot fakultet vo Skopje (1981) po predmetite Hidraulika so hidrologija i Re~na hidrotehnika. Doktorska disertacija od oblasta na hidraulikata odbranil vo Skopje (1980). Objavil pove}e trudovi, me|u koi i u~ebnicite „Osnovi na hidraulikata# (1987) i „Hidraulika# (1990). Toj e osnovopolo`nik na Hidrauli~kata laboratorija na Fakultetot i gi vr{el prvite hidrauli~ki modelirawa kaj nas. U~estvuval vo realizacijata na zna~ajni hidrotehni~ki obje-

ANGELOVSKI, Krste Filipov (s. Dolno Dupeni, Resensko, 26. II 1931) – pedagog, istaknat op{testven deec. Po U~itelskata {kola vo Bitola (1950) i studiite po pedagogija na Filozofskiot fakultet vo Skopje (1956), magistriral vo Belgrad (1974), a doktoriral vo Skopje (1981). Bil direktor na pove}e ustanovi i profesor po pedagogija na Pedago{kata akademija vo Bitola (1969–1973) i na Pedago{kata akademija vo Skopje (1973–1987). Bil pratenik vo Prosvetno-kulturniot sobor na Sobranieto na SFRJ (1967–1974), glaven urednik na jugoslovensko-

52

Krste Angelovski

to spisanie „Pedagogija# (Belgrad, 1984–1988). Objavil nad 100 stru~ni i nau~ni trudovi. Najpoznato delo: „Nastavnicite i inovaciite# (1985), prevedeno i na ruski (Moskva, 1991). LIT.: Krste Angelovski – `ivot i pedago{ko tvore{tvo, Skopje, 2005.K. Kamb.

Lazo Angelovski

Vladimir AngelovskiDadi

ANGELOVSKI, Lazo (s. Gra`dano, Lerinsko, 1925 – Lerin, 1948) – deec na makedonskoto nacionalno dvi`ewe. Eden od organizatorite na makedonskata prosveta vo Egejska Makedonija vo periodot na Gra|anskata vojna vo Grcija (1946–1949). Osnovno i sredno obrazovanie zavr{il na gr~ki jazik. Vo 1944 g. vo Bitola zavr{il kurs po makedonski jazik. Vo 1947 g. se vratil vo Egejskiot del na Makedonija i se posvetil na prosvetnata dejnost. Vo s. German, Prespansko, go zavr{il kursot za makedonski narodni u~iteli „Goce Del~ev#. Otvoril 87 makedonski u~ili{ta vo koi{to u~ele 10.000 u~enici. Vo 1948 g. e faten od gr~kite vlasti, ma~en i osuden na smrt. Ostavi trogatelno pretsmrtno pismo. LIT.: Hr. Ristovski, Lazo Angelovski, u~itel i revolucioner, Skopje, 2000; S. Kiselinovski, KPG i makedonskoto nacionalno pra{awe (1918–1940), Skopje, 1985. St. Kis.

ANGELOVSKI, Nikola (Kole) (Skopje, 14. III 1943) – dramski i filmski akter i re`iser. Diplomiral na Otsekot za gluma na Teatarskata akademija vo Belgrad. Vo Dramskiot teatar e od 1968 g. Se istaknuva so realizacii vo dramski i filmski komedii, a po-

ANGLISKA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

Nikola (Kole) Angelovski

seben interes poka`uva za re`ii na pretstavi za deca {to imaat antologisko zna~ewe. Pozna~ajni ulogi: Sekula (†Jane Zadrogaz#); Ragbi (†Bolva v uvo#); Dop~inski (†Revizor#). Re`ii: †Solunski patrdii#; †^uk, ~uk Stojan~e#; †Revizor#; †Ba{ ~elik#; †[ekspir vo prikazni# i dr. Ulogi vo filmovi: †Sa{a#; †Do pobedata i po nea#; †Crveniot kow#; †Sobiren centar#; †Makedonska krvava svadba# i dr. Re`iser e na filmot †Tatko# (†Kolnati sme Irina#) i na †Vikend na mrtovci#. R. St.

Petar Angelovski

ANGELOVSKI, Petar (s. Lukovo, Kratovsko, 16. IX 1943 – Skopje, 1999) – hidrobiolog. Osnovnoto obrazovanie go zavr{il vo Zletovo, a srednoto vo Strumica. Vo 1964 g. se zapi{al na Prirodno-matemati~kiot fakultet vo Skopje, kade {to diplomiral (1968). Istata godina e izbran za asistent. Magistriral vo 1976 g., a doktoriral vo 1980 g., koga e izbran za docent. Vo 1986 e izbran za vonreden profesor, a vo 1992 g. za redoven profesor. Izvesno vreme prestojuval vo Hidrobiolo{kata laboratorija vo Zagreb i vo Institutot za biolo{ki istra`uvawa „Sini{a Stankovi}# vo Belgrad. Se zanimaval so hidrobiologija na kopnenite vodi, potesno so taksonomijata i ekologijata na hironomidnata fauna. Objavil dvaesetina nau~ni trudovi. D. Pr. ANGELOVSKI, Todor Petrev (To{o Daskalot) (psevd. Strogov) (s. Lavci, Bitolsko, 16. VII

Todor Angelovski (To{o Daskalot)

1908 ‡ s. Lavci, 12. VI 1943) ‡ u~itel, komunisti~ki deec, eden od organizatorite i rakovoditelite na NOD vo Bitolsko. Kako ~len na KPJ (1937), bil ~len na MK na KPJ za Bitola (1939). Kako rezerven poru~nik na Kralstvoto Jugoslavija, so svojata edinica oru`eno se protivstavil na germanskata armija kaj monopolot vo Bitola. Od po~etokot na 1942 g. bil vo ilegalstvo, a potoa borec na NOPO „Pelister#, komandant na NOPO „Jane Sandanski#, na NOPO „Goce Del~ev#, na NOPO „Dame Gruev# i na Vtorata operativna zona na NOV i POM (maj 1943). Se samoubil pri blokada na rodnoto selo od bugarskata policija. LIT.: Ilija Jankulovski, Svetliot lik na u~itelot Todor Angelovski-Daskalot, „Prosvetno delo#, VII, 4-5, Skopje, 1951, 72-77; Ace Ristevski, Todor Angelovski-Strogov, Bitolskite narodnoosloboditelni partizanski odredi, Bitola, 1982, 454-456; Pande Ta{kovski, U~itelot i revolucioner Todor Angelovski ‡ To{o Daskalot-Strogov, „Razvitok#, XXII, 8-9, Bitola, 1984, 505-537; Jovan Dimkov Ko~ankovski, Todor Petrev Angelovski-Strogov, Bitola, 1987. S. Ml.

ANGELOVSKI-GAREFI, Atanas (s. Lobanica, Kostursko, 1925) – pripadnik na Makedonskoto nacionalnoosloboditelno dvi`ewe (NOD) vo Egejskiot del na Makedonija, komunisti~ko dvi`ewe. Vo Gra|anskata vojna bil komandant na Republikanskata armija na Grcija (DAG). Po porazot na DAG (1949) emigriral vo SSSR. Vo 1963 g. se vratil vo SRM. LIT.: Egejska Makedonija vo NOB, V, 1948. Redakcija d-r R. Kirjazovski i F. Buckova-Martinova, Skopje, 1981.St. Kis.

ANGELU[EV, @ivko Dimitrov (Plevna, Dramsko, 1897 ‡ Wujork, juni 1979) ‡ lekar otorinolaringolog. Vo mladite godini emigriral vo SAD. Vo vremeto na [panskata gra|anska vojna, kako dobrovolec od SAD, stignal vo [panija (1937) i bil direktor na bolnicata na [panskata republikanska vlada. Kako viden amerikanski lekar i op{testvenik od makedonsko poteklo, aktivno ja

A

pomagal NOVJ i bil eden od osnova~ite i potpretsedatel na Dru{tvoto na prijatelite na Nova Jugoslavija vo Wujork. Na iseleni~kata konferencija vo Klivlend (fevruari 1946) ednoglasno bil izbran za pretsedatel na Inicijativniot odbor za izgradbata i ekipiraweto na bolnicata vo Skopje (1946). Ja posetil Makedonija (1957), a po Skopskiot zemjotres (26. VII 1963) ja zapoznaval amerikanskata javnost so posledicite od katastrofata i u~estvuval vo ispra}aweto pomo{ od SAD. Se zanimaval so istra`uvawa za pri~inite za gubeweto na sluhot i objavil pove}e nau~ni i stru~ni trudovi. LIT.: Vo srceto na [panija. Se}avawa na interbrigadisti od Makedonija. Skopje, 1975, 239; D-r Simo Mladenovski, U~estvoto na Makedoncite vo [panskata gra|anska vojna, Vo Internacionalnite brigadi na [panija. Zbornik. Skopje, 1989, 221. S. Ml.

ANGELCI ‡ sovremena selska naselba, 7 km jugozapadno od Strumica. Vo arheolo{kata literatura e poznata po neolitskata naselba Stranata, otkriena so iskopuvawata vo 1985 g. Vo kulturniot sloj od 1,80 m bile otkrieni arhitektonski i drugi ostatoci od dvoslojna naselba od vremeto na docniot neolit. Karakterot na naodite ja povrzuvaat so naselbite vo dolinata na r. Bregalnica i Skopskata kotlina (v. Zelenikovo II‡Angelci kulturna grupa). V. S. ANGLISKA VOENA MISIJA PRI GLAVNIOT [TAB NA NOV I POM (septemvri 1943 – 24. VI 1945). Vo septemvri 1943 g. britanskata Slu`ba za specijalni operacii (SOE) ispratila dve voeni misii na teritorijata na Makedonija {to trebalo da se pridru`at na G[ na NOV i PO na Makedonija vo Crvena Voda. Prvata misija, so kodirano ime Monkeywrench, bila predvodena od Xorx Kvajn, a vtorata, so kodirano ime Mulligatawny, bila predvodena od Mostin Dejvis. ^lenovite na dvete misii bile spu{teni na teritorijata na Albanija. Pri krajot na septemvri dvete misii do{le na teritorijata na Makedonija. Na 5 oktomvri 1943 g. misijata na Mostin Dejvis pristignala vo G[ na NOV i POM, kade {to prethodnite denovi pristignala i misijata na Xorx Kvajn. Do krajot na vojnata sedum britanski voeni misii bile isprateni vo pogolemite edinici na NOV i POM i direktno sledele i go izvestuvale svojot {tab vo Kairo za borbata na makedonskite partizani. Prvite koli~estva

53

A

ANDAJ

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

ka od Stobi). Od 1970 do 1981 g. bila ~len na Amerikansko-makedonskata ekipa, za istra`uvawe na Stobi. U~estvuvala i vo drugi istra`uvawa vo Grcija i Makedonija. Profesor e na Vilson kolexot vo [amberzburg, Pensilvanija, SAD (Wilson College, Shambersburg, USA). BIBL.: Italy and Macedonia in the 2nd and 1st centuries B.C.: The Ceramic Evidence, „Rei Cretariae Romanae Fautorum Acta“, 23-24, 1984; Stobi: The Hellenistic and Roman pottery, Princeton, 1992. R.

ANDOV, Stojan (Kavadarci, 30. XI 1935) ‡ ekonomist, politi~ar, publicist i romansier, prv pretsedatel na pluralisti~koto Sobranie na Republika Makedonija. Osnovno obrazovanie i gimnazija zavr{il vo rodniot grad, a dip^lenovi na Angliskata voena misija pri Glavniot {tab na NOV i PO na Makedonija

britansko oru`je pristignale na 7 oktomvri 1943 g. Po Osloboduvaweto misiite se prefrlile vo Skopje, del od niv bile evakuirani, a del ostanale da izvestuvaat za nastanite vo Makedonija. Britanskite misii na teritorijata na Vardarskiot del na Makedonija se zadr`ale s¢ do juni 1945 g., koga bil otvoren prviot Britanski konzulat (24 juni 1945). Prv britanski konzul po Osloboduvaweto bil Leonard Artur Skoup.

Makedonija) i ufrluvani vo Makedonija za nametnuvawe na gr~ko vlijanie so terorizirawe na makedonskoto pravoslavno naselenie. Bile organizirani od pangr~ki organizacii poddr`uvani od gr~kata Vlada i od Carigradskata patrijar{ija, upatuvani na terenot na dejstvuvaweto na gr~kite mitropoliti vo Makedonija. Sorabotuvale so osmanliskite vlasti i sodejstvuvale so nivnite organi na progonot vo akciite

LIT.: D-r Todor ^epreganov, Britanskata uprava za specijalni operacii (SOE) vo Makedonija: Britanskite voeni misii vo Makedonija (1942–1945), Skopje, 2001; Velika Britanija i Makedonija. Dokumenti 1942–1945. Izbor, prevod i redakcija d-r Todor ^epreganov, Skopje, 2000. T. ^.

ANDAJ, Melih Xevdet (Melih Çevdet Anaday) (Istanbul, 1920– 2000) – poznat poet, romansier, dramski avtor, preveduva~ vo Republika Turcija. Bil profesionalen novinar i kolumnist vo najtira`niot vesnik †Xumhuriet#. Bil poznat publicist i profesor po estetika na Dr`avniot univerzitet za teatar vo Istanbul. ^est gostin na kulturnite manifestacii odr`ani vo RM. Po~esen ~len na DPM. BIBL.: ^uden, 1941; Drvoto {to si go zagubi mirot, 1946; Istok i zapad, 1961; Okovaniot Odisej, 1963; Onie {to se vnatre, 1965; Tajna na zapoved, 1970; Dnevnik na Isus, 1974; Novi bogovi, 1974; Zbor vrz jazik, 1975; Izbor od sovremenata makedonska poezija, Istanbul, 1978, Izbor od poezijata na makedonski jazik. Eden nov svet, Skopje, 1998. LIT.: Makedonski pisateli, Sk., 2004; Ahmet Oktay, Cumhuriyet Dönemi Edebiyatý, Ankara, 1993. A. Ago

ANDARTI (krajot na XIX – po~. XX v.) – vooru`eni ~eti formirani vo Grcija (od Grci od Krit, od gr~kata dr`ava i mal del od 54

^eta gr~ki andarti

protiv ~etite na Makedonskata revolucionerna organizacija. Masovno navleguvale po neuspehot na Ilindenskoto vostanie, koga nivnoto dejstvuvawe zdobilo karakteristiki na nadvore{na oru`ena agresija vo Makedonija. Andartskite ~eti bile koordinirani od gr~kite konzulati i vladici. LIT.: Krste Bitovski, Gr~kata †makedonska borba#, Skopje, 2001; Douglas Dakin, The greek struggle in Macedonia 1897–1913, Thessaloniki, 1993. D. Jov.

ANDERSON-STOJANOVI], Virxinija (Virginia Anderson-Stojanovic) (Portland, SAD, 1945) ‡ arheolog, specijalist za rimska keramika. Studirala na Univerzitetot vo Va{ington, a doktorirala (1977) na Univerzitetot Teksas vo Ostin (za docnohelenisti~kata i ranorimskata kerami-

Stojan Andov

lomiral na Ekonomskiot fakultet vo Skopje i magistriral na Fakultetot za politi~ki nauki vo Belgrad (1972). Bil sekretar na Sredno{kolskiot i na Op{tinskiot komitet na Narodnata mladina, profesor vo Gimnazijata so ekonomski paralelki †J. B. Tito# (1959‡1963) i vo Rabotni~kiot univerzitet †Mo{a Pijade# vo Kavadarci. Rabotel vo Zemjodelskiot kombinat †Tikve{# vo Kavadarci (1963‡1964), kade {to bil sekretar na Osnovnata organizacija na SKM i direktor na Analiti~ko-planskiot sektor. Potoa zaminal na rabota kako profesor vo Politi~kata {kola na CK na SKM vo Skopje (1964‡1965) i sovetnik vo Izvr{niot sovet na Sobranieto na SRM (1965‡1967). Bil pretsedatel na Sobranieto na Op{tinata Kavadarci (1967‡1970), a potoa pretsedatel na Republi~kiot centar za ideolo{ko-politi~ko obrazovanie i studii vo Skopje (1970‡ 1971) i ~len na Sekretarijatot na CK na SKM. Bil izbiran i na razni republi~ki i sojuzni op{testveno-politi~ki funkcii. Na Pettiot kongres na SKM bil izbran za ~len na postojaniot del na Konferencijata na SKM, pretsedatel na Komisijata na CK na SKM za op{testveno-ekonomski odnosi i ekonomska politika, ~len

ANDONOV-^ENTO

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

A

liti~kiot sistem, kako i od oblasta na kni`evnosta. BIBL.: Raspolagawe i upravqawe dru{tvenim kapitalom, Beograd, 1985 (vtoro izdanie 1987); Na moj na~in, Skopje, 2003 (se}avawa); Od moj agol, Skopje, 2004 (kolumni od vesnici 1997–2004); Stravot i qubovta, Skopje, 2005 (roman, vtoro izdanie 2006). S. Ml.

Sednica na Sobranieto na RM pod pretsedatelstvo na Stojan Andov

na Pretsedatelstvoto na Postojanata konferencija na gradovite na Jugoslavija, ~len na Upravniot odbor na Zdru`enieto na ekonomistite na Makedonija i ~len na Ekonomskiot sovet na Sobranieto na SRM. Podocna vo tri mandati bil ~len na Sojuzniot izvr{en sovet vo Belgrad (1971‡ 1982), pretsedatel na Sojuznata komisija za ekonomska sorabotka so zemjite vo razvoj, pretsedatel na Me|urepubli~kiot komitet za devizen i nadvore{no-trgovski sistem, pretsedatel na del od Jugoslovenskiot me{ovit komitet za sorabotka so Egipet, Libija, Tunis, Turcija i Francija (1971‡ 1982), pretsedatel na Komisijata za koordinacija na sorabotkata so Evropskata ekonomska zaednica i zemjite na EFTA (1978‡1982), potpretsedatel na Izvr{niot sovet na Sobranieto na SRM (1982‡1986), pratenik vo Op{testveno-politi~kiot sobor na Sobranieto na SRM, pretsedatel na Odborot za pra{awa od oblasta na op{testveno-ekonomskoto ureduvawe, stopanskata politika, narodnata odbrana, op{testvenata samoza{tita, bezbednosta i odnosite so stranstvo na Izvr{niot sovet na Sobranieto na SRM i ~len na Delegacijata na Sobranieto na SRM vo Soborot na republikite i pokrainite na Sobranieto na SFRJ (1986‡1987), pretsedatel na Odborot za op{testven plan i razvoj, kako i vonreden i opolnomo{ten ambasador na SFRJ vo Irak (1987 ‡ januari 1991). Pretsedatelot na Sojuzot na reformskite sili na Jugoslavija go nazna~i za glaven koordinator vo formiraweto na Sojuzot na reformskite sili na Makedonija (15. VIII 1990), po {to stana osnova~ i lider na politi~kata partija Reformski sili ‡ Liberalna partija (Skopje, 5. IX 1990), registrirana kako Liberalna partija na Makedonija (16. X 1990), ostanuvaj}i nejzin pretsedatel do spojuvaweto so Demokratskata partija (DP, 19. IV 1997),

koga e izbran za pretsedatel na Sovetot na novoformiranata Liberalno-demokratska partija (LDP, registrirana na 12. VI 1997). Na prvite pove}epartiski izbori (1990) e izbran za pratenik, a podocna i na site naredni izbori vo RM. Vo tri mandati bil pretsedatel na Sobranieto na RM (8. I 1991 ‡ 19. XI 1994; 19. XI 1994 ‡ 6. III 1996 ‡ do raskinot na koalicijata Sojuz za Makedonija; 30. XI 2000 ‡ 3. X 2002). Po atentatot na pretsedatelot na RM K. Gligorov (3. X 1995), vrz osnova na ~l. 82, stav 3 od Ustavot na RM, izvesen period ja vr{i i funkcijata Pretsedatel na Republika Makedonija (5. X 1995‡10. I 1996). Isto taka, po izborot za pratenik vo 1998 g. bil pretsedatel na Komisijata za monetarna, kreditna i bankarska politika. Na izborite od 31. X 1999 g. bil kandidat na LDP za pretsedatel na Republika Makedonija, no ne se kvalifikuval za vtoriot izboren krug. Po obnovuvaweto na Liberalnata partija (1999), bil izbran za ~len na nejziniot Izvr{en komitet. Povtorno bil izbran za pretsedatel na Sedmiot (Vonreden) kongres na LP (juni 2001) i potoa pak reizbran na Osmiot Kongres na LP (juli 2004). Osven toa, kako pratenik, bil i pretsedatel na Postojanata anketna komisija za ~ovekovite prava i slobodi na gra|anite (2002‡2006) i pretsedatel na sobraniskata Komisija za ustavni pra{awa (od 2006). Poznat e kako politi~ar od vremeto na SFRJ orientiran kon pazarnata ekonomija, iskusen i uspe{en politi~ki pregovara~ vo sovremeniot doma{en politi~ki ambient, no i kako politi~ar so me|unarodna reputacija vo pregovorite so stranskite eksperti od oblasta na ekonomskite odnosi, politi~kiot sistem i ~ovekovite prava. Se zanimava i so teoretski pra{awa od oblasta na ekonomijata, so publicistika i so kni`evnost. Avtor e na pove}e knigi od oblasta na ekonomskiot i po-

ANDONOV, Di~o (s. Lobanica, Kostursko, 1882 – s. Smrde{, Kostursko, 31. V 1903) – kosturski reonski vojvoda. Zavr{il petti klas vo Bitolskata egzarhiska gimnazija, koga stanal ~len na MRO. Od 1901 g. e nelegalen, a od 1903 g. nazna~en za reonski vojvoda. Vo poznatite borbi pri mesnosta Lokvata i Viwari (krajot na V 1903), zaobikolen od osmanliskata vojska, za da ne padne `iv vo nivnite race, se samoubil. LIT.: A. Bliznakov, Epopejata na Lokvata i Viwari, Prilozi za Ilinden 1978, ¶¶, Kru{evo, 1979; H. Sil®nov, Osvoboditelnite borbi na Makedoni®, 1 (fototipno izdanie), Sofi®, 1982. Al. Tr.

Metodija Andonov-^ento

ANDONOV-^ENTO, Metodija (Prilep, 17. VIII 1902 ‡ Prilep, 24 VII 1957) ‡ prv pretsedatel na sovremenata makedonska dr`ava DFM vo DFJ. Vo Prilep zavr{il osnovno obrazovanie i trgovsko u~ili{te. Zapo~nal so privatna trgovska dejnost (1926). Bil nacionalno-politi~ki aktiven, se zastapuval za legalna borba zaedno so naprednite opoziciski politi~ki partii za federativno ureduvawe na Jugoslavija i za avtonomija na Makedonija. Bil apsen i osuduvan za dejstvuvawe za slobodna Makedonija (1935, 1936). U~estvuval vo organiziraweto na mitingot i na protestnata demonstracija vo Prilep (2. VII 1940), odr`al govor i povikal na samostojna borba za slobodna Makedonija. Bil uapsen i osuden (3. VII 1940); kaznata ja izdr`uval vo zatvorite vo Srbija – Ada Cigan55

A

ANDONOV-^ENTO

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Metodija Andonov-^ento govori vo oslobodenoto Skopje (1944)

lija i Velika Kikinda. Vo po~etokot na 1941 g. povtorno bil uapsen kako makedonski nacionalist i separatist i bil vo zatvorot Baina Ba{ta. Voeniot sud mu izrekol kazna smrt so strelawe, no po kapitulacijata na Jugoslavija kaznata ne bila izvr{ena, pa bil osloboden i se vratil vo Makedonija. Vo Skopje (26. IV 1941) pred bugarskite okupatorski vlasti izjavil deka e Makedonec i deka ne se borel za obedineta Bugarija, tuku za obedineta Makedonija. Vo Prilep (12. VII 1941) bil uapsen za povikuvawe na borba protiv fa{izmot i protiv bugarskata okupatorska vlast. Pove}epati bil apsen i zadr`uvan vo zatvorot vo Prilep i vo Bitola (1942). Vo po~etokot na 1943 g. bil interniran vo Bugarija do krajot na april, a od krajot na maj bil zadr`an vo logorot ^u~uligovo do po~etokot na avgust. Pristignal na slobodnata teritorija vo Debarca (1. X 1943), kade {to bil kooptiran za ~len na Glavni-

ot {tab na Narodnoosloboditelnata vojska, a potoa bil izbran za pretsedatel na Inicijativniot odbor za svikuvawe na ASNOM. Vo juni 1944 g. ja predvodel makedonskata delegacija (vo sostav: ^ento, Mane ^u~kov i Kiril Petru{ev) na Vis, koja na sostanokot so Tito i so ~lenovite na Nacionalniot komitet za osloboduvawe na Jugoslavija go postavila pra{aweto za obedineta Makedonija. Na prvoto zasedanie na ASNOM (2. VIII 1944), pri konstituiraweto na sovremenata makedonska nacionalna dr`ava, Metodija Andonov-^ento bil izbran za pretsedatel na Prezidiumot, vrhovno zakonodavno i izvr{no narodno pretstavni~ko telo i najvisok organ na dr`avnata vlast na Demokratska Makedonija. Po dobienata vest za pregovori na sojuznicite so Bugarija za uslovite za nejzinoto izleguvawe od vojnata, ^ento se obratil (11. VIII 1944) so telegrama do Tito so barawe da se postavi makedonski-

te barawa za Pirinskiot del od Makedonija. Na fukcijata pretsedatel na Prezidiumot na ASNOM bil izbran i na Vtoroto zasedanie na ASNOM (29-30. XII 1944), a na Tretoto zasedanie (1945) bil izbran za pretsedatel na Narodnoto sobranie na DFM/ NRM. Vo pozdravniot govor na Prviot crkovno-naroden sobor (4. III 1945), ^ento stavil na znaewe deka makedonskiot narod ima istorisko pravo na svoja avtokefalna makedonska pravoslavna crkva. Na sobraniskite izbori bil izbran za pratenik vo Sobranieto na NRM i vo Sobranieto na Jugoslavija. Neotstapno se zastapuval za obedinuvawe na makedonskiot narod, za pogolema samostojnost na DFM/NRM vo jugoslovenskata federacija. Na Nacrtot na Ustavot na FNRJ podnel amandman i vo Ustavot bila vnesena odredbata za pravoto na narodite na samoopredeluvawe, vklu~uvaj}i go i pravoto za otcepuvawe. Potoa komunisti~koto rakovodstvo go upotrebilo celokupniot aparat protiv ^ento, obvinuvaj}i go deka bil protivnik na socijalisti~ka Jugoslavija, makedonski nacionalist i separatist, reakcioner, zastapnik za bur`oaska demokratija, a seto toa bilo za da se izvr{i negovo eliminirawe od dr`avnoto rakovodstvo pred pretstojnata Mirovnaa konferencija vo Pariz. Pod `estokiot pritisok, na 14. III 1946 g. podnel ostavka na site fukcii. Se vratil vo Prilep i se podgotvuval da emigrira vo SAD, sakal da otpatuva vo Pariz i vo svojstvo na dotoga{en pretsedatel na makedonskata dr`ava na Mirovnata konferencija da postavi barawe za obedinuvawe na Makedonija so primena na pravoto na makedonskiot narod na samoopredeluvawe. Bil uapsen na 14. VII 1946 g. i obvinet za dejstvuvawe protiv Jugoslavija, za obedinuvawe na Makedonija pod protektorat na SAD. Bil osuden na kazna zatvor vo traewe od 11 godini (23. XI 1946). Bil osloboden uslovno (IX 1955). Po~inal vo Prilep. Vo 1990 g. semejstvoto pokrenalo postapka za sudska rehabilitacija. Okru`niot sud vo Skopje na 22. X 1990 g. ja ukinal osuditelnata sudska presuda i donel re{enie so koe ja ukinal sudskata presuda od 23. XI 1946 g. LIT.: Metodija Andonov-^ento, Dokumenti i materijali, Skopje, 2002; ^ento, ~ovek, revolucioner, dr`avnik, zbornik na materijali od Trkaleznata masa odr`ana na 26. XI 1991 vo Prilep, Prilep, 1993; Ilija Andonov-^ento, Mojot tatko – Metodija Andonov-^ento, Skopje, 1999. M. Min.

Metodija Andonov-^ento so grupa makedonski voeno-politi~ki rakovoditeli (1944)

56

ANDONOVSKI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

ANDONOV, Nikola Vladimirov (Skopje, 17. IV 1934) – anesteziolog, redoven prof. na Med. f. vo Skopje. Diplomiral na Med. f. vo Skopje (1959). Specijaliziral anesteziologija i reanimacija (Skopje, 1961–1965), se usovr{uval vo Obedinetoto Kralstvo (British Council – 1972), Belgrad i Zagreb. Istra`uval vo poleto na perfuzijata pri {okova sostojba (1973), endotrahealnata aplikacija na adrenalin (1986) i avtologna normovolemi~na hemodilucija (1993–1996). Bil osnova~ i prv direktor na Klinikata za anestezija, reanimacija i intenzivno lekuvawe (KARIL). Dobitnik e na pove}e priznanija. Objavil 76 trudovi i ja osnoval edicijata „Kriti~ni sostojbi vo medicinata#.

u~ni statii i prilozi, recenzii, bibliografii i dr., od niv 40 oddelni knigi. Golem pridones dal za osvetluvaweto i za afirmacijata na li~nosta i deloto na Goce Del~ev so pove}e knigi. BIBL.: Prilog kon bibliografijata po arheologija na Makedonija, Skopje, 1952; Britanska bibliografija za Makedonija, Skopje, 1966; Britanski dokumenti za istorijata na makedonskiot narod, I-II, Skopje 1968 i 1977; Goce Del~ev, t. 1-6, Skopje, 1972; Makedonija i Slovenija, Skopje, 1978; Odbrani dela, t. 1-5, Skopje, 1983. LIT.: Hristo Andonov Poljanski 19271985, Ohrid, 1990; Hristo Andonov Poljanski, `ivot i delo, Skopje, 1996. M. Min.

BIBL.: [ok, srcevo belodrobno o`ivuvawe, Skopje, 1994; Urgentna medicina – prakti~ni postapki, Skopje, 1999; Smrt i umirawe, Skopje, 2001; Srcevo belodrobno o`ivuvawe, Skopje, 2004; Akutna bolka, Skopje, 2006. M. [oq.

ANDONOV-POLJANSKI, Hristo (Dojran, 21. IX 1927 ‡ Skopje, 7. X 1985) ‡ istori~ar i univ. pro-

Hristo Andonov Poljanski

fesor. Osnovnoto i srednoto obrazovanie i Filozofskiot fakultet (Grupa istorija) gi zavr{il vo Skopje. Bil izbran za asistent na Katedrata za istorija (1953), doktoriral (1958), bil izbran za docent (1959), za vonreden profesor (1966), a potoa za redoven profesor (1970) po predmetot Op{ta istorija na noviot vek. Bil prodekan (1960‡ 1963), {ef na Katedrata za istorija (1971‡1974 i 1974‡1976) i rektor na Univerzitetot „Sv. Kiril i Metodij# (1984-1985). Kako profesor dal evidenten pridones za sozdavawe stru~ni i nastavno-nau~ni kadri. Istra`uval vo zemjata i vo stranstvo. Del od arhivskata dokumentacija objavil vo oddelni zbornici na dokumenti, kako {to se trite toma †Britanski dokumenti za istorijata na makedonskiot narod#. U~estvuval na nau~ni sobiri vo zemjata i vo stranstvo. Negovoto nau~no delo se sostoi od nad 500 edinici stru~ni i nau~ni trudovi, monografii, na-

A

Makedonka Andonova

ANDONOVA, Makedonka (Skopje, 16. VIII 1944) – kerami~arka, dizajnerka i profesorka. Diplomirala na Akademijata za primeneta umetnost vo Belgrad. Dizajnirala staklo i porcelan za industriski potrebi. Predava na

Jovan AndonovRegan

ANDONOV-REGAN, Jovan (Peh~evo, 15. VIII 1940) ‡ elektroin`ener, stopanstvenik i politi~ar. Diplomiral na Elektrotehni~kiot fakultet (slaba struja) vo Zagreb (1963). Kako stopanstvenik, bil upravnik na Pogon za merno regulaciona tehnika i telekomunikacija, glaven in`ener i pomo{nik direktor na OOZT za slaba struja vo Rudnici i `elezarnica †Skopje# (1964‡1973), v.d. i tehni~ki direktor na RO †Hemteks# vo Skopje (1975‡1980), zamenik generalen direktor na Rudnici i `elezarnica †Skopje# (1980‡1983), ~len na Rabotovodniot odbor na FENI vo Kavadarci (1983‡1985), sovetnik na generalniot direktor vo SOZT †OHIS# vo Skopje, privremen upravnik na RO za proizvodstvo na bezalkalni i stakleni vlakna †GES# vo Gostivar (1985‡1986), pomo{nik generalen direktor za tehni~ki pra{awa i razvoj na SOZT †OHIS# vo Skopje (1986‡ 1990), pretsedatel na Privremeniot odbor na REK Bitola (1989) i zamenik generalen direktor na Pretprijatieto †OHIS Naum Naumovski-Bor~e# vo Skopje (1990‡1991). Bil potpretsedatel na Vladata na RM (20. III 1991 ‡ 4 IX 1992) i imal svoj patentiran pronajdok vo jugoslovenskiot Sojuzen patenten zavod od oblasta na elektronikata i telekomunikaciite. Se zanimaval so privaten biznis preku svojata firma †Sibra#. S. Ml.

Makedonka Andonova, †Transformacija#

Fakultetot za likovna umetnost i na U~ili{teto za primeneta umetnost vo Skopje. Raboti unikatna keramika, skulptura i dizajn. Izlagala samostojno i na grupni izlo`bi. Al. Cv.

Aleksandar Andonovski

ANDONOVSKI, Aleksandar (Leskovo, Demir Hisar, 1. III 1939) – fizi~ar, red. prof. (1988) na PMF. Diplomiral na PMF (1965). Tamu magistriral (1972) i doktoriral (1977) so temi za rasejuvaweto na svetlinata kaj polimernite rastvori vo i nadvor od elektri~noto pole. Specijaliziral vo Sofija i Berlin. Dr57

A

ANDONOVSKI

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

`el nastava glavno po predmetite biofizika i atomska fizika so spektroskopija i za niv oformil praktikumi. Istra`uval i objavuval prilozi za disperznite sistemi, polimeri, biomolekuli i te~ni kristali i za taa cel formiral laboratorija vo koja se zastapeni rasejuvaweto na svetlinata, elektrooptikata, viskozimetrijata i dr. eksperimentalni tehniki zaedno so uslovite za podgotovka na obrascite. Rakovodel so izrabotkata na 4 doktorski i 6 magisterski disertacii. Bil prodekan na PMF (1985-87), {ef na Institutot za fizika (1989-91) i prorektor na Univerzitetot „Sv. Kiril i Metodij“ (1996-98).

BIBL.: Ne`noto srce na Varvara, poezija, 1986; Kvartot na liri~arite, raskazi, 1989; Freski i groteski, raskazi, 1993; Azbuka za neposlu{nite, roman, 1994; Papokot na svetot, roman, 2000; Ve{tica, roman, 2006; Tri drami (Adska ma{ina, Bunt vo domot za starci, Slovenskiot kov~eg); Kandid vo zemjata na ~udata, roman, 2004. Avtor e na serija dela od oblasta na naukata za literaturata: Mato{evite yvona, 1996; Tekstovni procesi, 1996; Strukturata na makedonskiot realisti~ki roman (doktorska disertacija), 1997; De{ifrirawa, 2000; kako i na publicisti~kite tvorbi: Ki~ mitologii, 2001; antologiite: Izlazak iz senke, 1989 i Pesna zad pesnite, 1997; prevodite od Teri Iglton: Literaturni teorii, 2000 i Slavko Mihali}: Gradina na crnite jabolki, 1997. Kr. Nik.

LIT.: Prirodno-matemati~ki fakultet - Skopje 1946-1996, Skopje, 1996, str. 153; 60 godini Prirodno-matemati~ki fakultet - Skopje, Skopje, 2006, str. 162163. V. Ur.

Veroqub Andonovski

Venko Andonovski

ANDONOVSKI, Venko (Kumanovo, 30. V 1964) – poet, raska`uva~, romansier, dramski avtor, eseist, kriti~ar, publicist, preveduva~, kolumnist, antologi~ar, univerzitetski profesor. Diplomiral na Katedrata za op{ta i komparativna kni`evnost na Filolo{kiot fakultet vo Skopje. Postdiplomski studii po makedonska i hrvatska kni`evnost zavr{il vo Skopje i Zagreb. Magistriral i doktoriral na Filolo{kiot fakultet vo Skopje, kade {to e vraboten kako redoven profesor po predmetite Nova hrvatska literatura i Teorija na literaturata (na Katedrata za makedonska i ju`noslovenski kni`evnosti). ^len e na DPM i na makedonskiot PEN-centar. Ploden avtor {to se projavuva so uspeh vo pove}e `anrovski oblasti na sovremenata makedonska literatura, a negovite knigi re~isi redovno do`ivuvaat povtoreni izdanija. Specifi~noto pismo mu go krasi prepoznatliv stepen na bogata literaturna naobrazba, avtoritetna rasudo~nost i nau~na objektivnost, poradi {to se izdvojuva kako mo{ne popularen avtor na sovremenata makedonska literatura. 58

ANDONOVSKI, Veroqub (Kumanovo, 22. I 1938 ‡ Skopje, 16. X 1998) ‡ novinar i publicist. Osnovno obrazovanie i gimnazija zavr{il vo rodniot grad, a diplomiral na Filozofskiot fakultet vo Skopje (na Grupata jugoslovenska kni`evnost). U{te kako student se vrabotil kako novinar vo v. „Nova Makedonija“ (1960), kade {to go minal siot raboten vek od sorabotnik do komentator i urednik od oblasta na obrazovanieto, naukata i kulturata. Posebno se posvetil na pi{uvawe feqtoni za makedonskoto minato (1970‡1994). Avtor e na pove}e publicisti~ki knigi za NIP „Nova Makedonija“ i na izbori od negovite feqtoni. BIBL.: Predavstva i politi~ki ubistva. Istoriski feqtoni. Kumanovo, 1983; VMRO ‡ podem i raskol, Skopje, 1992; Seni{tata na minatoto ‡ Van~o Mihajlov, Skopje, 1990; Sto godini sega{nost. Skopje, 2003; Vo ~ekor so dr`avnosta. Prilog za monografija „Nova Makedonija“ 1944‡1984, Skopje, 1984; Pe~at na vremeto - pe~atot na „Nova Makedonija#, Skopje, 1994. S. Ml.

ANDONOVSKI, Zoran (Skopje, 4. VI 1954) – novinar. So novinarstvo po~nal kako sorabotnik vo v. „Nova Makedonija#, potoa stanuva eden od uspe{nite dopisnici od stranstvo – vo Atina (1988–1993) i urednik na Nadvore{no-politi~kata rubrika na vesnikot. Odgovoren urednik na v. „Vreme# od osnovaweto (2004) i urednik na nedelnikot „Nedelno

Zoran Andonovski

vreme#, kolumnist. Nadvor od novinarstvoto - koordinator za odnosi so javnosta na Svetskata banka (1997–2000) i koordinator za komunikacii vo USAID B. P. \. (2000–2004). ANDONOVSKI (VALAI^ARSKI), Mirko (Skopje, 25. III 1950) – arhitekt, urbanist i slikar. Diplomiral na Arhitektonsko-grade`niot fakultet vo Skopje (1972). Se vrabotuva vo „Mavrovoproekt“ (1976), a podocna e i direktor. Nazna~en e za potsekretar vo Ministerstvoto za urbanizam, grade`ni{tvo, soobra}aj i za{tita na `ivotnata sredina (1994), a potoa e na rabota vo Javnoto pretprijatie za prostorni i urbanisti~ki planovi (1998). Se zanimava so urbanisti~ko i arhitektonsko proektirawe. U~estvuval na pove}e arhitektonsko-urbanisti~ki konkursi na koi osvojuva vrvni nagradi. Se zanimava so karikatura i slikarstvo i imal dve samostojni i pove}e grupni izlo`bi. Kr. T. ANDONOVSKI, Sotir (Kr~i{ta, Kostursko 1918 – 1985) – deec na makedonskoto osloboditelno dvi`ewe. U~esnik vo antifa{isti~kata borba (1943–1945), zamenik komandant na Kosturskiot bataljon vo Karakamen i komandant na bataljon vo Prvata osloboditelna brigada od Egejskiot del na Makedonija. LIT.: R. Kirjazovski, Makedonski nacionalni institucii vo Egejskiot del na Makedonija (1941–1961), Skopje, 1987. St. Kis.

ANDONOVSKI, Tome (Lazaropole, 5. IX 1940) – geograf. Osnovno i sredno obrazovanie zavr{il vo Bitola, a Prirodno-matemati~ki fakultet, (Institut za geografija) vo 1964 g. vo Skopje. Rabotel kako profesor po geografija vo gimnaziite vo Debar i vo Bitola. Vo 1971 g. bil primen za asistent na Institutot za geografija pri PMF vo Skopje. Vo 1977 g. zavr{il postdiplomski studii na Institutot za geografija na PMF vo Belgrad, a vo 1983 g. na Prirodno-matemati~-

ANDREVSKI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

Tome Andonovski

kiot fakultet vo Skopje ja odbranil doktorskata disertacija „Ki~evskata Kotlina – geomorfolo{ki prou~uvawa#. Bil izbran za predava~ (1977), za docent (1984), za vonreden profesor (1987) i za redoven profesor (1992). Predaval matemati~ka geografija, geomorfologija i metodika na nastavata po geografija. Bil {ef na Institutot za geografija, prodekan na PMF, pretsedatel na Sojuzot na geografskite zdru`enija na Republika Makedonija i generalen sekretar na speleolozite na SFRJ. Objavil okolu 50 nau~ni truda, koi se glavno od oblasta na geomorfologijata. BIBL.: Ki~evska Kotlina – geomorfolo{ki prou~uvawa, Prirodnomatemati~ki fakultet, Skopje, 1983; Karakteristiki na reljefot vo R. Makedonija, „Geografski razgledi#, kn. 30, Skopje, 1995; Geomorfolo{ka karta na R. Makedonija, „Geografski razgledi#, kn. 32-33, Skopje, 1998. LIT.: Vasil Daskalovski, Blagoja Markoski, Prof. d-r Tome Andonovski (po povod {eeset godini od `ivotot), „Geografski razgledi#, kn. 35, Skopje, 2000. Al. St.

Hristo Andonovski

ANDONOVSKI, Hristo (s. Cakoni, Meglensko, 15. IX 1917 ‡ Skopje, 1. VII 2002) ‡ u~itel, deec na Makedonskoto nacionalnoosloboditelno dvi`ewe vo Egejskiot del na Makedonija, novinar, publicist i op{testvenik. Zavr{il gimnazija na gr~ki jazik vo Voden, a diplomiral na Pedago{kata akademija vo Solun (1940). Nekolku godini rabotel kako nastavnik vo meglenskite sela i vo gradot S’botsko (Arideja). Vo esenta na 1941 god., kako organi-

zator na mladinata vo s. Dolno Po`arsko, stapil vo Dvi`eweto na otporot vo Grcija. Bil odgovoren po Agitprop vo Reonskata organizacija na KPG vo S’botsko i odgovoren vo Reonskiot komitet na EAM za Ju`en Meglen, so sedi{te vo s. Dragomanci (Apsalos). Bil nazna~en za organizacionen sekretar (letoto 1944), a potoa i za politi~ki sekretar na Gradskiot komitet na KPG za Voden (Edessa). Naskoro bil kooptiran za ~len na Po{irokiot sostav na Okru`niot komitet na KPG za Vodenskiot okrug (dekemvri 1944 ‡ 26. II 1945). Poradi nesoglasuvawata so diskriminatorskata politika na KGP po makedonskoto nacionalno pra{awe, preminal vo NRM (FNRJ). Kako iskusen makedonski revolucioner, od patriotski pri~ini, pak se vratil vo rodniot kraj i zel u~estvo vo Gra|anskata vojna vo Grcija (januari 1947) kako odgovoren za pe~atot pri Agitprop na Glavniot odbor na NOV za Egejska Makedonija (do dekemvri 1948). No, poradi nov sudir so KPG po makedonskoto nacionalno pra{awe, pak doa|a vo NRM, kade {to raboti kako urednik na emisiite na Radio Skopje za na{ite sonarodnici vo Egejskiot i Pirinskiot del na Makedonija, kako glaven urednik na v. „Glas na Egejcite“ (1951‡1954), dopisnik na „Nova Makedonija“ od Sofija (1954‡1955) i 15 godini e urednik na stranicata „Na{ite vo svetot“ vo istiot vesnik. Potoa stanuva glaven i odgovoren urednik na sp. „Makedonija“ na Maticata na iselenicite od Makedonija, od kade i zaminuva v penzija (1969‡ 1983). Avtor e na golem broj statii vo razni spisanija („Glasnik“ na INI, „Kulturen `ivot“, „Makedonska revija“, „Makedonsko vreme“, „Razgledi“, „Sovremenost“ i dr.). U~estvuval i na pove}e nau~ni sobiri. Negova osnovna publicisti~ka opredelba e minatoto i sovremenosta na Egejskiot del na Makedonija. BIBL.: Egejska Makedonija, Skopje, 1951; Meglenskata oblast vo NOB, Skopje, 1961; Postoi li za Grcija malcinsko pra{awe vo Egejska Makedonija, Skopje, 1968; Makedoncite pod Grcija vo borbata protiv fa{izmot, Skopje, 1968; Lazo Trpovski, Skopje, 1968; Dramskoto vostanie, Skopje, 1968; Diplomatska antimakedonska igra, Skopje, 1970; Vistinata za Egejska Makedonija, Skopje, 1971; Lazo Trpovski, Skopje, 1975 (romanizirana biografija); Strancite za Makedonija i Makedoncite, Skopje, 1978; Ju`na Makedonija od anti~ka do dene{na Makedonija, Skopje, 1995. S. Ml.

ANDONOSKI, Aleksandar Vasilev (Prilep, 31. I 1937) – redoven profesor na [umarskiot fa-

A

kultet vo Skopje, specijalist za oblasta odgleduvawe na {umite i za predmetite dendrologija i {umarska genetika. Diplomiral na [umarskiot fakultet vo Skopje (1959). Specijaliziral {umarska genetika na Visokata nacionalna {kola za vodi i {umi vo Nansi, Francija (1963–1964). Doktoriral 1969 g. Bil dekan na [umarskiot fakultet (1988–1990). Publikuval pove}e od 60 truda vo doma{ni i vo stranski spisanija, dva sredno{kolski i eden univerzitetski u~ebnik; rakovodel ili u~estvuval vo brojni doma{ni i me|unarodni proekti. Otkril i opi{al nov vid grmu{ka na Gali~ica (Cotoneaster mariana And. A. et And. V., 1994). Izvr{uval pove}e odgovorni, op{testveni, stru~ni i nau~ni funkcii. Al. And.

ANDRAGOGIJA – nauka (teorija) za obrazovanieto i u~eweto na vozrasnite, ~ii po~etoci datiraat okolu sredinata na XIX v. Vo Makedonija se razviva zaedno so razvojot na obrazovanieto na vozrasnite kako prakti~na op{testvena dejnost. Zabrzan razvoj dobiva po otvoraweto na rabotni~kite univerziteti vo po~etokot na pedesettite godini na XX v., osobeno po voveduvaweto na predmetot Andragogija vo nastavniot plan na Grupata za pedagogija na Filozofskiot fakultet vo Skopje (1962/63) i po doa|aweto na belgradskiot profesor (v.) d-r Borivoj Samolov~ev za predmeten nastavnik. Toj ja organizira i nau~noistra`uva~kata dejnost vo ovaa oblast kaj nas. Vo po~etokot na 80-tite godini na minatiot vek se otvoraat postdiplomski andrago{ki studii i se branat prvite doktorski disertacii na andrago{ki temi. Vo ramkite na Institutot za pedagogija na Filozofskiot fakultet vo Skopje postoi posebna nasoka za osposobuvawe visokostru~ni kadri za rabota vo oblasta na obrazovanieto na vozrasnite. LIT.: Filozofski fakultet: 1946–1996, Skopje, 1996, 41-47. K. Kamb.

ANDREVSKI, Dragan Van~ev (s. Obr{ani, Prilep, 5. VIII 1950) – general-major na ARM. Zavr{il Voena akademija vo rodot artilerija vo JNA. Oficerskata kariera ja zapo~nal kako komandir na vod, potoa na baterija i na divizion. Zavr{il Komandno{tabna akademija i [kola na narodnata odbrana. Od povisokite oficerski dol`nosti, bil na~alnik na {tab na brigada, na~alnik na oddelenie za operativni raboti vo G[ na ARM, voeno ata{e vo Republika Turcija, na~alnik na G-3 59

A

ANDREVSKI

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

vo G[ na ARM, pomo{nik na na~alnikot na G[ na ARM za planirawe i voen ata{e vo Republika Hrvatska. V. St.

Jovan Andrevski

ANDREVSKI, Jovan Minev (s. Turje, Ohrid 14. I 1942) – generalpotpolkovnik, na~alnik na General{tabot na ARM. Zavr{il sredno voeno u~ili{te, Voena akademija, Komandno{tabna i [kola na narodnata odbrana vo JNA. Zapo~nal kako komandir na in`eneriska ~eta, potoa gi izvr{uval dol`nostite komandant na in`eneriski bataljon, na~alnik na {tab na in`eneriska brigada i komandant na in`eneriski polk vo JNA. Vo ARM gi vr{el dol`nostite komandant na I i III korpus i na~alnik na G[ na ARM (11. II 2000 ‡ 16. VI 2001). Bil sovetnik na pretsedatelot na RM za voeni pra{awa, a potoa penzioniran (14. III 2002). V. St.

gi~na razvojna linija na arhitektonskiot jazik i tretmanot na plastikata, ukrasite, dekoracijata i drugite elementi vo objektite. Osven vo Makedonija, toj izgradil crkvi i vo Prizren (1889) i vo Kosovska Mitrovica. Od negovata ikonopisna dejnost e registrirana samo edna ikona (Sv. Pantelejmon) {to se nao|a vo vele{kata crkva †Sv. Pantelejmon#. K. Gr. ANDREEV, Blagoj (Veles, 27. III 1932) – prviot diplomiran re`iser vraboten vo Radioto (19571963), a potoa vo Makedonskata televizija (1964-1996). Zna~ajni ostvaruvawa mu se re`ijata na emisiite od ciklusot †Raspeani gradovi#, dramata †Zalez nad ezerskata zemja#, {to e na{a prva televiziska serija vo {est epizodi, detskite serii †Kurirot na Goce#, †Juna~ko koleno#, †Maliot odred#, †Edno leto# i dr. Rabotel vo re~isi site televiziski `anrovi i re`iral mnogu pretstavi vo teatrite niz Makedonija. J. F.

ANDREEV, Nikola (s. Mokreni, Kostursko, 1889 ‡ kaj s. Mokreni, april 1911) ‡ kosturski reonski vojvoda na TMORO/VMORO i u~itel. Zavr{il {esti klas vo Bitolskata klasi~na gimnazija, a potoa Voeno u~ili{te vo Sofija. Kako vojvoda na ~eta, zel u~estvo vo Ilindenskoto vostanie (1903) i posebno se istaknal pri osloboduvaweto na Neveska i Klisura. Po vostanieto dejstvuval so ~eta vo Kostursko i Lerinsko (1903‡1907). Po Mladoturskata revolucija bil u~itel vo rodnoto selo, a potoa pak oformil ~eta (1911) i zaginal vo borba so osmanliskata vojska. S. Ml.

Andrej (Damjan) Andreev

ANDREEV, Andrej (Damjan) Damev (1847-1921) ‡ graditel i `ivopisec od tajfata na Renzovci. Sin na A. Damjanov, eden od poslednite pretstavnici na renzovskite graditeli i eden od najplodnite avtori, ~ie dejstvuvawe }e go ozna~i i krajot na graditelskite tajfi vo Makedonija. Crkvata „Sv. Kiril i Metodij# vo Tetovo (1885, osvetena vo 1925) pretstavuva eden od najinteresnite objekti vo negoviot opus. Drugite crkvi {to gi izgradil vo Makedonija („Sv. Bogorodica# vo Veles ‡ dovr{ena, „Sv. Konstantin i Elena# i „Sv. Dimitrija# vo Skopje) svedo~at za edna lo60

Traj~e AndreevPetkanovski

ANDREEV (PETKANOVSKI), Traj~e Lazov (s. Bistrica, Vele{ko, 7. X 1919 ‡ pl. Kadiica, Vele{ko, 6. VIII 1943) ‡ u~itel, orgnizator na NOB vo Vele{ko. Zavr{il u~itelska {kola vo Jagodina (Svetozarevo, Srbija), kade {to bil eden od rakovoditelite na mladinskoto dvi`ewe.

Po Aprilskata vojna bil ~len na prvata partiska }elija na KPJ vo Azot, Vele{ko (avgust 1941). Po sedumdneven pritvor vo Centralniot zatvor vo Skopje (juni 1942), stanal borec na Tretata ~eta na Vele{kiot NOPO †Dimitar Vlahov#. Po razbivaweto na negovata ~eta vo borba so bugarskata vojska i kontra~etnicite (dekemvri 1942), so grupa soborci se zasolnile vo atarot na selata Oreov Dol i Teovo i se povrzale so Prilepskata organizacija na KPM i so partizanskata grupa prodol`il da dejstvuva vo Azot (fevruari‡avgust 1943). Zaginal vo borba protiv bugarskata policija i kontra~etnicite. Podocna, po naredba na G[ na NOV i POM. eden novoformiran vele{ki teritorijalen NOPO go dobil negovoto ime (Vele{ko, kon krajot na april ‡ s. Oti{tino, Vele{ko, 2. IX 1944). LIT.: D-r Petar Stojanov ‡ \or|i Malkovski, Veles i Vele{ko vo Narodnoosloboditelnata vojna 1941-1945. Spomen kniga na zaginatite borci vo NOV i `rtvi na fa{isti~kiot teror od Veles i Vele{ko, Titov Veles, 1985, 21. S. Ml.

Bane AndreevRonkata

ANDREEV-RONKATA, Bane (Veles, 12. VIII 1905 ‡ Skopje, 3. XI 1980) ‡ komunisti~ki deec, zatvorenik, borec, politi~ar i dr`avnik. Kako ~len na SKOJ (1922) i na KPJ (1923), bil ~len na MK na SKOJ, na MK na KPJ vo Veles, ~len na PK na SKOJ za Makedonija (1924), delegat i u~esnik na Pokrainskite konferencii na SKOJ za Makedonija, delegat na Tretiot kongres na SKOJ (1926) i dr., po {to bil uapsen i osuden (avgust 1926 ‡ maj 1927). Kako student na Belgradskiot univerzitet, bil ~len na PK na SKOJ za Srbija (noemvri 1927 ‡ juni 1928), kandidat-~len i potoa kooptiran ~len na CK na SKOJ. Povtorno bil uapsen (januari 1929) i osuden na 15 godini, a kaznata ja izdr`uval vo zatvorite vo Sremska Mitrovica i Lepoglava (januari 1929 ‡ juli 1941). Po vra}aweto vo Makedonija bil politi~ki sekretar na PK na KPJ za Makedonija (septemvri 1941 ‡ maj 1942) i

ANDREEVSKI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

~len na CK na KPM (28. II 1943 ‡ 1948). Po apseweto vo Bitola (april ‡ juni 1943), bil interniran vo s. [ijakovo (Severna Bugarija) (juli ‡ noemvri 1943). Po vra}aweto bil vklu~en za ~len (do maj 1944), a potoa i politi~ki komesar na G[ na NOV i POM (juni ‡ oktomvri 1944). Bil delegat na I zasedanie ASNOM, ~len na AVNOJ i na Ustavotvornoto sobranie, minister za rudarstvo vo Vladata na DFJ/FNRJ i kandidat za ~len na CK na KPJ. Opredeluvaj}i se za Rezolucijata na IB, bil isklu~en od KPJ (dekemvri 1949), no bil ostaven na rabotni dol`nosti vo SR Srbija do penzioniraweto (1965). Nositel e na „Partizanska spomenica 1941#. BIBL.: Aktiven partiski i sindikalen rabotnik, Ko~o Racin vo spomenite na sorabotnicite, „Kultura#, Skopje, 1972, 13-126. LIT.: Istorija na makedonskiot narod, kniga treta, INI, Skopje, 1969; Kiril Razmov, Bane Andreev ne re{aval za Goli Otok, „Nova Makedonija#, XLVI, 15536, Skopje, 25. IV 1990, 11; Istorija na makedonskiot narod, tom petti, INI, Skopje, 2003. S. Ml.

Katina Andreeva

ANDREEVA, Katina (Tina) Kuzmanova (psevd. Cveta) (s. Mokreni, Kostursko, 1928 ‡ vrv Kulkaturje, nad Crnoglava Padina, na Neretskata Planina, me|u selata Neret i Trsje, Lerinsko, 13. V 1949) ‡ voen komandir i heroj na DAG. Vo vremeto na Vtorata svetska vojna bila ~len na Gr~kata antifa{isti~ka mladinska organizacija EPON. Psevdonimot Cveta go dobila poradi tolkuvaweto na istoimeniot lik vo dramskata pretstava †Makedonska krvava svadba# od V. ^ernodrinski, izvedena vo s. Embore, Kajlarsko (1944). Poradi podocne{noto ~lenuvawe vo NOMS i NOF (od letoto 1945), bila uapsena i yverski ma~ena, no poradi nedostig na dokazi bila oslobodena. Naskoro preminala vo ilegalstvo i stanala borec na DAG (6. IX 1946). Go posetuvala kursot za podoficeri vo s. Kotelci na pl. Gramos (po~etokot na 1947), a

potoa kako komandir na vod u~estvuvala vo okolu 90 borbi na pl. Vi~o, na Gramos, kaj Siwa~a, kaj Kowica i na drugi mesta. Kako pretstavnik na XVIII brigada na DAG, bila delegat i vo pretsedatelstvoto na Prvata konferencija na Segr~kiot sojuz na demokratskite `eni (1949), a potoa i na Vtoriot kongres kako pretstavnik na partizankite od Vi~o. Zaginala vo napad za osvojuvawe na strategiski vrv. Dvapati bila odlikuvana so Orden za hrabrost i e proglasena za Heroj na DAG. Vo nejzina ~est brigadnoto rakovodstvo go pokrenalo izdavaweto na vesnikot †Cveta#. LIT.: Fanija Buckova, Heroinata na Vi~o i Gramos Tina Andreeva-Cveta, †Istorija#, IX, 2, Skopje, 1975, 34–42; Ta{ko Mamurovski, Svetli likovi od Egejska Makedonija 1945‡1949, Skopje, 1987, 116–120; istiot, Hrabra, no i vesela partizanka. Edno potsetuvawe na Tina Andreeva-Cveta (1928-1949), †Makedonija#, XXXIV, 411, Skopje, juni 1987, 25–26; istiot, Omilenata partizanka. Tina Andreeva-Cveta, heroinata od Gramos i Vi~o, †Odbrana#, III, 16, Skopje, mart–april 1995, 42. S. Ml.

ANDREEVA, Liljana Nikolova (Skopje, 6. III 1946) – redoven profesor (2006) na PMF, Institut za hemija. Dodiplomskite studii gi zavr{ila vo Harkov (Ukraina), magistrirala (1982) na Hemiskiot fakultet, a doktorirala (1994) na PMF vo Skopje. Izveduvala nastava od podra~jeto na fizi~kata hemija za studentite od RGF vo [tip, za studentite po hemija na PMF, kako i na dvopredmetnite studii biologija-hemija, kako i nastava po predmetot Istorija na hemijata (napi{ala

A

LIT.: Prirodno-matemati~ki fakultet – Skopje, 1946–1996, Skopje, 1996, 243; 60 godini Prirodno-matemati~ki fakultet – Skopje, Skopje, 2006, 229-230. B. [.

Jana Andreevska

ANDREEVSKA, Jana (Skopje, 27. IV 1967) – kompozitor. Studiite po kompozicija (1990) i postdiplomskite (1999) gi zavr{uva na Fakultetot za muzi~ka umetnost vo Skopje, vo klasata na prof. T. Zografski. Dobitnik e na Specijalnata nagrada na Univerzitetot †Sv. Kiril i Metodij# za najdobar student (1989-1990). Podocna posetuva tri kompozitorski rabotilnici vo Ohrid (19992001). Docent na FMU. Avtor e prete`no na orkestarski, kamerni i dela za pijano, koi se izveduvani vo Evropa. B. Ort.

Aleksandar Andreevski

Liljana Andreeva

i u~ebnik). Nau~nata rabota $ e predimno vo vrska so izu~uvaweto na klatrati. Objavila 24 truda (18 vo me|unarodni spisanija), a na nau~ni sobiri u~estvuvala so {eesetina soop{tenija. U~estvuvala vo 11 nau~noistra`uva~ki proekti (5 me|unarodni). Imala studiski prestoi vo Upsala, London i Istanbul. Bila rakovoditel na Zavodot za fizi~ka hemija na Institutot za hemija pri PMF vo Skopje.

ANDREEVSKI, Aleksandar Dimitrov (s. Ko`le, Skopsko, 9. II 1922 – Skopje, 28. X 2005) –spec. po ORL, redoven profesor na Med. f., akademik. Diplomiral na Med. f. vo Zagreb (1948). Specijaliziral ORL vo Zagreb i vo 1953 go polo`il spec. ispit po {to bil izbran za asistent za predmetot ORL na Med. f. vo Skopje. Vo 1953–1954 g. se usovr{uval vo Pariz, za podra~jata na funkcionalnata rekonstruktivna hirurgija na malignite tumori na larinksot i hipofarinksot, bronhoezofagologijata, mikrohirurgijata na srednoto uvo, plasti~nata hirurgija vo ORL i vo audiovestibulogijata. Prestojuval pove}e pati na renomirani ORL kliniki vo Pariz, London,

61

A

ANDREEVSKI

Moskva, Leningrad, Praga, Var{ava, Berlin, Hamburg, Hanover, Frajburg, Bordo, Lion i vo drugi centri pri {to posebno vnimanie $ posvetil na rekonstruktivnata funkcionalna hirurgija kaj malignomite na laringofaringealnoto podra~je, kako i na drugi oblasti od ORL: timpanoplastika, stapedoplastika, rinoplastika, hirurgija na vratot i plasti~ni zafati vo ovaa regija. Habilitiral na tema „Frontobazalni povredi# na Med. f. vo Skopje (1956). Izbran e za docent vo 1957 g., vonreden profesor od 1961, a redoven od 1967 g. Direktor na Klinikata za ORL na Med. f. vo Skopje (1957–1987). Bil prodekan na Med. f. vo Skopje (1960–1963), a vo dva mandata i dekan na istiot fakultet (1965–1967 i 1967– 1969). Bil prv direktor na Univerzitetskiot centar za mediciniski nauki (UCMN) vo Skopje (1978–1980), a bil i rektor na Univ. „Sv. Kiril i Metodij# (1982–1984). Za dopisen ~len na MANU bil izbran na 14. V 1979 g., a za redoven na 24. VI 1986 g. Bil sekretar na Odd. za biolo{ki i medicinski nauki. Vo dva mandata bil potpretsedatel na MANU (1992–1995, 1996–1999). Bil pretsedatel na Zdru`enieto na ORL na Jugoslavija (1964– 1968) i organizator na VIII kongres vo Ohrid (1968), kako i na Internacionalniot kongres na oto-neuro-oftalmo-nevrohirurzite na Jugoslavija, Italija i Grcija odr`an vo Ohrid (1984). Bil ~len na Pretsedatelstvoto i UO na Zdru`enieto na ORL na SFRJ od negovoto osnovawe. Pove}e od dvaeset godini bil pretsedatel na ORL sekcijata pri MLD. Bil ~len na Redakcijata na spisanieto „Symposia oto-rhino-laryngologica Yugoslavica# vo Zagreb i urednik na sp. „Prilozi# (MANU). Sozdal moderna ORL klinika so visok ugled vo zemjata i vo stranstvo, osobeno poradi rekonstruktivnata funkcionalna hirurgija na malignite tumori na larinksot. Avtor i koavtor e na nad 285 stru~no-nau~ni trudovi i soop{tenija, so koi u~estvuval na brojni nau~ni sostanoci vo zemjava i vo stranstvo prika`uvaj}i gi na{ite dostignuvawa vo ORL. Rakovodel 13 nau~noistra`uva~ki proekti finansirani od MANU i od Republi~kiot SIZ za nau~na dejnost. A. Andreevski e osnova~ na modernata ORL vo RM. Se vgradil vo razvojot na Med. f. i na Univerzitetot „Sv. Kiril i Metodij# i se vbrojuva me|u vidnite medicinski dejci kaj nas. IZV.: Bilten, posebno izdanie, Petto izborno sobranie (referati i prilozi), VI,

62

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

1, Skopje, mart 1979, 118–133; Sve~en sobir Aleksandar Andreevski 80 godini od `ivotot i 55 godini nau~no-nastavna dejnost, MANU, 2003, 9–94; SPOMENICA posvetena na Aleksandar Andreevski, redoven ~len na Makedonskata akademija na naukite i umetnostite, Skopje, 2006, 9–57. BIBL.: Otorinolaringologija (I del: Otologija), Skopje, 1975. M. Pol.

ANDREEVSKI, Blagoe Dimitrov (Skopje, 22. I 1927) –ma{inski in`ener. Diplomiral na Ma{inskiot fakultet vo Zagreb (1954). Potoa rabotel vo Fabrikata za ~okoladi i keksi „Josip Kra{# vo Zagreb (1954–1955); vo Jugoproekt vo Skopje (1955–1962); vo organsko-hemiskata industrija „OHIS# – Skopje (1961–1969); na Ma{inskiot fakultet vo Skopje (1969–1988). Vo 1962 e izbran za honoraren docent, od 1969 e vo redoven raboten odnos, a potoa redoven profesor (1978– 1988). Doktoriral vo 1978. Bil dekan na Elektro-ma{inskiot fakultet vo Skopje (1973–1975). Pod negovo mentorstvo magistrirale i doktorirale pove}e kandidati. Avtor e na osnovniot u~ebnik po termodinamika. Nau~na i stru~na oblast: termoenergetika i termotehnika (energetski postrojki, ladilna tehnika, geotermalna i son~eva energija i dr.). Avtor e na golem broj nau~noistra`uva~ki studii, idejni i glavni proekti vo oblasta na termoeneretikata i termotehnikata. Dodeleno mu e zvawe ekspert na UNIDO od Sojuzniot zavod za me|unarodna sorabotka – Belgrad. Sl. A. ANDREEVSKI, Ivan (Dolenci, Demirhisarsko, 25. VI 1947) – novinar. Zavr{il studii po politi~ki nauki vo Belgrad i od 1971 g. stapil na rabota vo Makedonskata radiotelevizija, kako nejzin stipendist. Rabotel na reporta`i, dokumentarni filmovi, feqtoni i dr. Bil direktor i odgovoren urednik na Televizija Skopje (1986-1990); anga`iran od Rojters, Slobodna Evropa, Jutel i kako pretsedatel na Zdru`enieto na novinarite na Republika Makedonija. Od 2006 g. e ~len na Sovetot za radiodifuzija. J. F. ANDREEVSKI, Petre M(ilanov) (s. Sloe{tica, Demirhisarsko, 25. VI 1934 – Skopje, 25. IX 2006) – poet, romansier, raska`uva~, dramski avtor. Dolgi godini raboti kako urednik vo Makedonskata radiotelevizija. ^len e na MANU od maj 2000 g. ^len e na DPM (1964) i na Makedonskiot PEN-centar. Pi{uva stihovi, raskazi, romani, drami i filmski scenarija. Andreevski sozdade delo {to ne samo {to ja smeni

Petre M. Andreevski

svesta za literaturata kaj makedonskiot ~itatel, koe ne samo {to inicira celi generacii {to se ugleduvaa na toj model, tuku ja smeni i makedonskata kriti~ka svest. Svojata ve~na preokupacija ja situira vo rodniot kraj, no so toa, ne stana lokalen ili regionalen avtor, za{to uspea preku univerzalizacijata na lokalnoto, svojot kraj da go postavi kako centar na svetot. Ima {iroka ~itatelska publika i negovata prozna kompozicija ne e potprena vrz fabulata, tuku vrz samiot ~in na raska`uvaweto. Osobeno za romanite (kako edno vreme za romanite na Stale Popov) se veli deka se naj~itani, t.e. bestseleri kaj narodot. Romanot †Pirej# makedonskata kritika go proglasi za remek-delo na makedonskata sovremena proza (isto onaka kako {to zbirkata †Denicija# ja ozna~i kako himna na kosmi~kata qubov, himna na `enata i tatkovinata i zlatna kniga na makedonskiot modernizam). Ima objaveno i dve zbirki stihovi za deca (†[aram baram# i †Kasni porasni#). I vo pesnite za deca Andreevski e poet na metaforata i aluzijata, na jazi~nata igra i nostalgi~nata meditacija. DELA: zbirki poezija: Jazli (1960), I na nebo i na zemja (1962), Denicija (1968), Dalni nakovalni (1971), Pofalbi i poplaki (1975), Ve~na ku}a (1987) i Lakrimarij (1999); zbirki raskazi: Sedmiot den (1964), Neverni godini (1974) i Site lica na smrtta (1994); romani: Pirej (1980), Skakulci (1983), Nebeska Timjanovna (1988), Poslednite selani (1997) i Tunel (2003); drami: Vreme za peewe, Bogunemili (1984), Be`anci (2007, posthumno). LIT.: Miodrag Drugovac, Istorija na makedonskata kni`evnost XX vek (1990); Venko Andonovski, Strukturata na makedonskiot realisti~en roman (1997); Nata{a Avramovska, Travestija na usnata istorija (1999); Hristo Georgievski, Makedonskiot roman 1952-2000 (2002); Vesna Mojsova-^epi{evska, Liceto na zborovite, (2004). V. M.-^.

ANDREEVSKI, Strahil (Skopje, 19. III 1910) ‡ bokser. Bil na pe~alba vo Egipet (od 1924) kade {to stanal trikraten dr`aven prvak vo boks (1930–1933). Za Reprezentacijata na Egipet boksu-

ANKETNI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

val protiv Al`ir, Tunis, Libija i Grcija. Od 30 profesionalni borbi imal 24 pobedi, 4 nere{eni i 3 porazi. Se vratil vo Makedonija (1946) i bil organizator i trener na nekolku skopski klubovi i na Makedonskata reprezentacija. D. S.

lasti vo Pore~je i Ki~evsko. Vodi odvoeni finansii od kralot Marko, kove moneti i izdava povelbi, a vo negovata ktitorska aktivnost spa|a izgradbata na manastirot „Sveti Andreja# (1388/ 89) vo Matka na r. Treska kaj Skopje. Zaedno so brat mu Dimitar ja napu{ta Makedonija i preku Dubrovnik, zaminuva vo Ungarija vo slu`ba na ungarskiot kral Sigizmund (1393/4). LIT.: Georgije Ostrogorski, Serska oblast posle Du{anove smrti, vo kn.: Vizantija i Sloveni, Beograd, 1970, 435-456; Lazar MirkoviÊ, Mrwav~eviÊi, „Starinar#, III (1924 - 1925), Beograd, 1925, 11-26; Sima ´irkoviÊ, Poklad Kraqa Vuka{ina, Zbornik Filozofskog fakulteta, XIV-1. Spomenica Frawa Bari{iÊa, Beograd, 1979, 153-161. B. R.-J.

Cane Andreevski

ANDREEVSKI, Cane (Kratovo, 10. VII 1930) – poet, raska`uva~, pisatel za deca. Zavr{il Filozofski fakultet vo Skopje. Rabotel kako novinar i urednik vo Radio Skopje. ^len na DPM od 1957 god. Negovata poezija se odlikuva so ispovednost i lirska refleksivnost. BIBL.: Son~eva poraka, poezija za deca, Sk., 1951; Jagotki, raskazi za deca, Sk., 1955; Dobrina, poezija, Sk., 1956; [to ima novo poezija za deca, Sk., 1959; Sve~enosti, poezija, Sk., 1964; Srebren potok, poezija, Sk., 1969; Vrski, poezija, Sk., 1982; Razgovori so Koneski, Sk., 1991; Belata me~ka, siniot kit i drugite, poezija i proza za deca, Sk., 1998; Do`dot, poezija, Sk., 2007. LIT.: Petar T. Bo{kovski: Poet na dobrinata, vo kn. Esei i kritiki, Matica, 1997. P. Gil.

Andronik II Paleolog, vizantiski imperator

ANDRONIK II PALEOLOG (1259/60 – 1332) – vizantiski imperator (1282–1328). Sprovel dano~ni reformi i gi zgolemil dr`avnite prihodi. Se otka`al od unijata so Rimokatoli~kata crkva. Za borba protiv Osmanliite vo Mala Azija povikal platenici od Katalonija (1303). Poslednite godini gi pominal vo borba so vnuk mu Andronik III, koj go prinudil da abdicira. Po~inal kako monah Antonij. LIT.: A. E. Laiou, Constantinople and the Latins. The foreign policy of Andronicus II, 1282–1328, Cambridge/Mass.,1972. K. Ax.

Crkvata †Sv. Andreja#, Matka kaj Skopje

ANDREJA (ANDREJA[) (? – 1399) – vtoriot sin na kralot Volka{in i brat na kralot Marko, mlad kral po smrtta na tatka si (1371). Ja upravuva teritorijata po dolinata na r. Treska i ob-

ANDRONIK III PALEOLOG (1296/97 – 1341) – vizantiski imperator (1328–1341), {to ja obnovil vizantiskata flota i sprovel sudski reformi. Ja osnoval institucijata „generalni sudii na Romeite# (1329) so zada~a da vr{i nadzor nad sudstvoto vo celata dr`ava. Gi prisoedinil kon Vizantija, Tesalija (1332) i Epir (1337), no vo Makedonija zagubil pove}e utvrduvawa koi bile osvoeni od Srbite. LIT.: U. V. Bosch, Kaiser Andronikos III, Palaiologos, Amsterdam, 1965. K. Ax.

AN\ELKOVI], Dragan (s. Poljana, Kru{evac, Srbija, 5. XII

A

1926) – arhitekt. Diplomiral na Arhitektonskiot fakultet pri Tehni~kata velika {kola vo Belgrad (1953). Se zanimava so arhitektonsko proektirawe i izvedba na objekti. Rabotel vo GP „Trudbenik“ vo Belgrad, vo GP „Beton“ vo Skopje i vo proektantskite organizacii „Proektant“ i „Pelagonija“. Se zanimava glavno so proektirawe i izvedba na induKr. T. striski objekti. AN\ELKOVI], Milorad @. (Me|uhana, Prokuple 16. XI 1927) – geolog, univerzitetski profesor. Diplomiral geologija na Prirodno-matemati~kiot fakultet vo Belgrad (1951), doktoriral od oblasta na geolo{kite nauki (1956), pove}e godini bil {ef na Geolo{kiot otsek i stanal redoven profesor (1967), prodekan i dekan na Rudarsko-geolo{kiot fakultet na Belgradskiot univerzitet. Objavil okolu 170 nau~ni i stru~ni statii i drugi prilozi od oblasta na stratigrafijata, tektonikata i regionalnata geologija na Jugoslavija, vklu~itelno i za Makedonija. Isto taka, avtor e i na 6 univerzitetski u~ebnici. Negovite trudovi pretstavuvaat zna~aen pridones kon kompleksnoto izu~uvawe na geolo{kiot sostav, tektonskata gradba i istoriskata geologija vo Makedonija, posebno vo mezozojskiot i paleozojskiot period. S. Ml.

ANIMIRAN FILM – site vidovi crtani, kukleni i filmovi so animirani predmeti, naj~esto bez `ivi akteri i bez priroden ambient. Go odlikuva fantasti~nost so humoristi~na ili satiri~na ozna~enost, so muzi~ka pridru`ba. Najpopularen e crtaniot film. Denes animacijata naj~esto se pravi kompjuterski. Prv izvel snimawe slika po slika (24 kadri vo sekunda) Xejms Blekton (1906). Najuspe{en avtor na animiraniot film e Volt Dizni. Vo Makedonija, animiraniot film bil vo podem vo 70-tite i 80-tite godini (D. Markovi}, P. Gligorovski i B. Pej~inov). Al. Cv.

ANKETNI KOMISII VO RM ‡ privremeni rabotni tela na Sobranieto na RM. Tie se formiraat so odluka na Sobranieto na RM za izvr{uvawe posebni zada~i. Naodite na anketnite komisii se osnova za poveduvawe postapka za utvrduvawe na odgovornosta na nositelite na javnite funkcii. Po isklu~ok, aketnata komisija se javuva i kako postojano rabotno telo. Takov e slu~ajot so Anketnata komisija za za{ti63

A

ANSAMBL

ta na slobodite i pravata na gra|anite, osnovana pri Sobranieto na RM na po~etokot od mandatot. Vo periodot od 1991 do 1997 g. Sobranieto ima osnovano vkupno pet anketni komisii: za ispituvawe na okolnostite okolu protestnite sobiri vo Kukli{, Radovi{ i Skopje (1992); za nastanite na Bit-pazar vo Skopje (1993); za nastanite vo REK-Bitola, predizvikani so {trajkot i havarijata (1993); za utvrduvawe na odgovornosta za uvoz na domatite i krastavicite vo RM vo 1995 i 1996 g. (1996); za sogleduvawe na eventualnite pre~ekoruvawa na ovlastuvawata pri intervencijata na policijata vo Gostivar (1997). Prateni~kata grupa na Liberalnata partija podnese inicijativa za osnovawe anketna komisija za rasvetluvawe na okolnostite okolu atentatot na pretsedatelot na Republikata Kiro Gligorov (na 4. X 1995) Inicijativata ne be{e prifatena od parlamentarnoto mnozinstvo, predvodeno od pratenicite na SDSM. Ne be{e prifatena ni inicijativata za formirawe anketna komisija za ispituvawe na aferata „Prislu{uvawe“ (2001) od strana na parlamentarnoto mnozinstvo predvodeno od VMRO‡DPMNE. LIT.: Svetomir [kari}, Sporedbeno i makedonsko ustavno pravo, Skopje, 2004. Sv. [.

ANSAMBL ZA NARODNI PESNI I ORA †GOCE DEL^EV# – v. †Goce Del~ev#, ansambl za narodni pesni i ora. ANSAMBL ZA NARODNI PESNI I ORA †KO^O RACIN# – v. †Ko~o Racin#, ansambl za narodni pesni i ora. ANSAMBL ZA NARODNI IGRI I PESNI NA MAKEDONIJA †TANEC# – v. †Tanec#, ansambl za narodni igri i pesni na Makedonija. ANSAMBL ZA NARODNI PESNI I ORA †ORCE NIKOLOV# – v. †Orce Nikolov#, ansambl za narodni pesni i ora. ANSKA REKA – leva pritoka na r. Vardar. Izvira od zapadnata strana na pl. Belasica, na viso~ina od 1.260 m, a se sliva vo Vardar na viso~ina od 58 m. Dolga e 28,6 km, ima vkupen pad od 1.202 m, a prose~niot pad iznesuva 42,03‰. Na viso~ina od 550 m od desnata strana gi prima vodite od najgolemiot karsten izvor vo slivot. Vkupnata povr{ina na slivot iznesuva 168,0 km2. Vo izvori{niot del rekata ima planinski, a vo dolniot del ramni~arski karakter. 64

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Spomenik na Ilija AntevskiSmok vo Skopje Anska Reka

LIT.: Milovoj Ga{evski, Osnovni hidrografski osobenosti na glavnite pritoki na Vardar vo SR Makedonija, „Geografski razgledi#, kn. 17, Skopje, 1979; Aleksandar Stojmilov, Fizi~ka geografija na Republika Makedonija, PMF, Skopje, 2002. Dr. V.

Makedonija pod italijanska okupacija. Kako politi~ki komesar na Mavrovskiot NOPO, bil zaroben od balistite (27. III 1943) i sproveden vo Tirana. Po kratko soslu{uvawe bil osuden na smrt so besewe i kaznata bila izvr{ena vo Tiranskiot zatvor. LIT.: Dim~e Saveski, Prvoborecot i revolucioner Ilija Antevski-Smok, Tetovo i Tetovsko vo NOV 1941–1945, kn. 2. Vl. Iv.

ANTERIJA ‡ gorna obleka izrabotena od pamuk. J. R.-P.

Vasil AntevskiDren

ANTEVSKI-DREN, Vasil (s. Omorani, Vele{ko, 28. X 1904 – Sofija, 18. VIII 1942) – aktivist vo Nacionalnoosloboditelnoto dvi`ewe. Od 1915 do 1919 g., kako maloletnik, prestojuval vo Francija, kade {to go zavr{il osnovnoto u~ili{te. Vo Veles zavr{il gimnazija, a vo Belgrad Praven fakultet. Rabotel kako advokat vo Skopje, Veles i Kumanovo. Poradi svojata revolucionerna dejnost bil osuduvan na zatvorska kazna (1937 i 1940). Bil ~len na KPJ (od 1941), borec vo Skopskiot partizanski odred (od avgust 1941). Na 15. XI 1941 g. vo Veles bil uapsen od bugarskata policija, a vo maj 1942 g. vo Skopje osuden na smrt so besewe. Kaznata bila izvr{ena vo zatvorot vo Sofija. LIT.: Stoilko Ivanovski-Planinski, Vasil Antevski - Dren, Skopje, 1981; Veles i Vele{ko vo NOV 1941–1945. Spomen kniga, T. Veles, 1985. \. Malk.

ANTEVSKI-SMOK, Ilija (Tetovo, 25. VII 1919 – Tirana, 16. V 1943) – pripadnik na naprednoto studentsko i komunisti~ko dvi`ewe. Bil vraboten vo monopolot vo Tetovo, vonreden student na Pravniot fakultet vo Belgrad (1939), ~len na KPJ i na MK (1941) i instruktor na Okru`niot komitet na KPJ za delot na

ANTI – grupa slovenski plemiwa, glavni predci na isto~nite Sloveni. Imeto ne e slovensko. Od po~etokot na VI v., sami ili zaedno so Slovenite, zapo~nale da napa|aat na Vizantija. Vo VI v. me|u Antite i Slovenite nemalo pogolemi razliki. Izvorite gi opi{uvaat zaedno i im pripi{uvaat zaedni~ki jazik, veruvawa i obi~ai. Okolu 560 g. bile pot~ineti od Avarite. Potoa, sklu~ile sojuz so Vizantija. Posleden pat vo izvorite se spomenuvaat vo 602 g., koga Avarite ispratile vojska protiv niv. LIT.: B. A. Ribakov, Anti i KievskaÔ RusÝ, †Vestnik drevneŸ istorii#, 1, Moskva, 1939; P.N. TretÝÔkov, Vosto~noslavÔnskie plemena, Moskva, 1953. K. Ax.

ANTIGON I Ednookiot (Pela, 382 – ?, 301 pr.n.e.) – makedonski vojskovodec od blagorodni~ko poteklo, u~esnik vo pohodot na Aleksandar Makedonski, eden od vladetelite (dijadosi). Bil satrap na Golema Frigija, potoa (331) i na Pamfilija i Likija. Vojuva vo Mala Azija so ostatoci od persiskite vojski i ja osvojuva Likaonija. Toj i negoviot sin Demetrij Poliorket (roden vo Makedonija) se dominantni vladeteli na del od Aleksandrovoto carstvo. LIT.: F. Papazoglu, Istorija na helenisti~kiot period, Skopje, 1995. A. [uk.

ANTIGON II Gonat (277–239 pr.n.e.) – osnova~ na dinastijata Antigonidi, koi vladeat od 277 do 168 g. pr.n.e. Sin na Demetrij I Poliorket i na Fila, }erka na Antipatar. Go prezema makedon-

ANTIFA[ISTI^KA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

A

dar (ok. 20 km nizvodno od Stobi), kade {to se najdeni tragi od naselba. Spored nekoi istori~ari, eden e od trite istoimeni grada osnovani od Antigon Gonat. Antigon II Gonat, moneta, avers/revers

skiot prestol po pobedata nad Keltite kaj Lisimaheja. Dobar vojskovodec i ve{t diplomat; vojuva so Pir, koj vo toa vreme go vladee Epir; ja pro{iruva makedonskata vlast do Korint. Ja poveduva Hremonidskata vojna (261–255) i kako pobednik ja potvrduva dominacijata na Makedonija nad helenskite polisi. Ja zajaknuva pomorskata flota, {to mu ovozmo`uva da ja pobedi flotata na egipetskiot kral Ptolemaj II (255 g.) i da vospostavi prevlast vo Egejskoto More. Vojuva i so Ahajskata liga. Se smeta deka bil qubitel na filozofijata i kni`evnosta. LIT.: Pausanias, Description of Greece, 5 vols., Harvard University Press, 1960; Tarn, W. W., Antigonos Gonatas, Oxford, 1913; F. Papazoglu, Istorija na helenisti~kiot period, Skopje, 1995. A. [uk.

Antigon III Doson, moneta, avers/revers

ANTIGON III Doson (229–221 pr.n.e.) – tret makedonski vladetel od dinastijata Antigonidi, odli~en voen strateg i diplomat. Vo po~etok vladee kako regent na osumgodi{niot sin na Antigon Gonat, Filip V. Proglasen e za legitimen kral otkako se `eni so majkata na Filip i go posinuva mladiot kral. Gi zacvrstuva granicite na Makedonija, povtorno vospostavuva makedonska vlast vo Tesalija i ja obnovuva nejzinata dominacija na Balkanot. Vo voeniot pohod na Peloponez gi osvojuva Korint, Argos i dr. gradovi i tvrdini vo Arkadija i vo Ajtolija, so {to se vospostavuva povtorna dominacija na Makedonija nad helenskite polisi. Po pobedata nad Ilirite vo Gorna Makedonija, po~inuva od tuberkuloza. LIT.: Polybius, The Histories, 6 vols., Harvard University Press, 1960; B. Helly, Gonnoi, Amsterdam, 1973; Istorija na makedonskiot narod, 1, Skopje, 2000. A. [uk.

ANTIGONEA – anti~ki grad, se spomnuva kako soseden grad na Stobi na 12 rimski milji na patot za Tesalonika (sp. Tabula Peutengeriana), mo`ebi kaj Tremnik na Var-

LIT.: Die Peutingersche Tafel odeer Welkarte des Castorius, Stuttgard, 1929; F. Papazoglu, Makedonski gradovi u rimsko doba, Skopje, 1957. A. [uk.

ANTIGONIDI (277–168 pr.n.e.) – vtora makedonska dinastija vladeteli. Osnova~ e Antigon Gonat (277–239); slednite vladeteli se: Demetrij II (239–229), Antigon Doson (229–222/1), Filip V (221– 179) i Persej (179–168), posledniot vladetel vo Makedonija koj, zaedno so Filip V, gi vodi Makedonsko-rimskite vojni. Vo nivno vreme ureduvaweto na dr`avata e tradicionalna monarhija, kako vo vremeto na Filip II. LIT.: Polybius, The Histories, 6 vols. Harvard University Press, 1960; W.W. Tarn, Antigon Gonatas, Oxford, 1913; Istorija na makedonskiot narod, 1, Skopje, 2000. A. [uk.

ANTIPATAR (398–319 g. pr.n.e.) – eden od dijadosite {to upravuvaat so Carstvoto po smrtta na Aleksandar III Makedonski, osnova~ na dinastijata Antipatridi, koja vladee vo Makedonija kon krajot na IV i po~. na III v. pr.n.e. Bil istaknat vojskovodec i diplomat u{te vo vremeto na Filip II; vo vremeto na Aleksandar Makedonski e imenuvan za „strateg na Evropa#; raspolaga so golema vojska za da ja kontrolira teritorijata na Helenite; go zadu{uva vostanieto na Peloponez (323– 322). Svoite aktivnosti gi zapi{uva vo dve dela: epistolografskiot spis, prepiska so atinskiot retor Isokrat, i Ilirska vojna. LIT.: Arian, History of Alexander and Indica, 2 Vols., Harvard University Press, 1960; F. Papazoglu, Istorija na helenisti~kiot period, Skopje, 1995. A. [uk.

ANTI], Milorad (s. Dolni Neradovac, Vrawsko, 1. VIII 1926 ‡ Skopje, 31. III 1997) ‡ lekar primarius, univ. profesor na Medicinskiot fakultet vo Skopje. Osnovno obrazovanie zavr{il vo Skopje, sredno obrazovanie vo ]uprija i Vrawe, a Medicinski fakultet vo Belgrad (1953). Poslednite godini od studiite rabotel kako demonstrator na fakultetot. Specijaliziral ginekologija i aku{erstvo na Medicinskiot fakultet vo Skopje (1957) i kako {ef na Ginekolo{ko-aku{erskoto oddelenie vo Ohrid (1959) bil izbran za asistent na Ginekolo{ko-aku{erskata klinika pri Medicinskiot fakultet vo Skopje (1959). Habilitiral na temata „Problematikata na nemalignite promeni i fa-

Milorad Anti}

kultativnite prekancerozi na cerviksot ‡ dijagnostika i postapka# (1971). Osven ginekologijata i aku{erstvoto, negova preokupacija bila i perinatologijata. Posebno se posvetil na ranata dijagnoza na karcinomot na cerviksot. Bil na ednogodi{en prestoj i specijalizacija vo Univerzitetskiot centar na Karolinskata bolnica i vo Radio hemet institutot vo Stokholm. Kako {ef na Oddelenieto za aku{erstvo, u~estvuval vo edukacijata na specijalizantite od negovata nau~na oblast. U~estvuval na pogolem broj nau~ni sobiri i objavil okolu 80 nau~ni trudovi i S. Ml. prilozi. ANTIFA[IZAM (1936–1945) – dvi`ewe protiv fa{izmot na razli~nite op{testveno-politi~ki sili, od gra|anskite liberali i demokrati, do komunistite. Antifa{isti~koto dvi`ewe vo Makedonija se projavilo vo 1936 g. so u~estvoto na Makedoncite dobrovolci vo borbata protiv fa{izmot vo [panija. Vo Vtorata svetska vojna antifa{izmot vleguva vo nova odlu~uva~ka faza i do sozdavawe Antifa{isti~ka koalicija predvodena od SAD, Velika Britanija i SSSR, vo koja pripa|a i NOAVM. V. V.-V. ANTIFA[ISTI^KA KOALICIJA (1941 – 1945) – sojuz na dr`avi, osloboditelni dvi`ewa i organizacii {to se borele protiv silite na Trojniot pakt vo Vtorata svetska vojna. Na 12 juli 1941 vladite na Velika Britanija i SSSR vo Moskva potpi{ale dogovor so koj se obvrzale za me|usebna pomo{ vo vojnata i da ne sklu~uvaat separatni primirja bez soglasnost na drugata strana. Na 2. VIII 1941 i SAD potvrdile deka im se pridru`uvaat na dvete Sili. Frenklin Delano Ruzvelt i Vinston Spenser ^er~il ja objavile Atlantskata povelba (14. VIII 1941) za pravoto na sekoj narod da go odbere oblikot na vladeewe i da im se vratat site prava na narodite na koi so sila im

65

A

ANTIFA[ISTI^KI

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

ANTIFA[ISTI^KI FRONT NA @ENITE VO EGEJSKIOT DEL NA MAKEDONIJA (AF@, 1945 – 1949) – makedonska politi~ka organizacija formirana na 23. IV 1945 g. Na 29. IV 1948 g., so u~estvo na 420 delegati, vo s. Trnovo, Lerinsko, bil odr`an prviot kongres. Organizacijata bila aktivna vo 220 sela i vo 4 grada. Vo edinicite na DAG u~estvuvale 3.000 Makedonki. Go izdavala sp. „Nova Makedonka#. Po porazot na DAG, na VI plenum (9. X 1949) KPG ja raspu{tila organizacijata. LIT.: D-r R. Kirjazovski, Narodnoosloboditelniot front i drugite organizacii na Makedoncite od Egejska Makedonija 1945–1949, Skopje, 1985. St. Kis.

Pretstavnicite na Antifa{isti~kata koalicija ^er~il, Ruzvelt i Stalin vo Jalta (1. II 1945)

bile odzemeni. Na 24. IX 1941 Povelbata ja potpi{ale deset zemji, me|u koi i vladite na Jugoslavija i na Grcija. Dvaeset dr`avi na 1. I 1942 g. ja potpi{ale Deklaracijata na Obedinetite nacii so koja se obvrzuvale deka }e gi upotrebat site svoi sredstva, voeni i ekonomski, protiv dr`avite ~lenki na Trojniot pakt i na nivnite sojuzni~ki i deka so neprijatelskite dr`avi nema da sklu~uvaat separatno primirje ili mir. T. ^.

ANTIFA[ISTI^KI FRONT NA @ENITE (AF@) (Skopje, 14. XII 1944 – 1953) – antifa{isti~ka organizacija na `enite vo vremeto na NOAVM i DFM/ NRM. Na formiraweto mu prethodelo organizirawe na `enite vo Komisiite za rabota so `enite pri Mesnite komiteti na KPJ/ KPM, imenuvani i kako @enski

Naslovnata stranica na prviot broj na organot na AF@ (1944)

66

antifa{isti~ki komisii. Organizaciraweto zapo~nalo vo proletta na 1943 g. so formiraweto odbori na AF@ vo Kavadarci i Negotino, a oficijalno bila formirana vo slobodnoto Skopje na Prvata glavna konferencija na AF@ na Makedonija vo kinoto „Uranija# (sega „Kultura#). Vo prvite godini po Osloboduvaweto bile organizirani dobrovolni akcii za u~estvo na `enite vo obnovata na zemjata i osobeno vo organiziraweto na analfabetskite kursevi za opismenuvawe i emancipacijata na `enite. Podocna bila transformirana vo Sojuz na `enskite dru{tva na Makedonija kako del od Sojuzot na `enskite dru{tva na Jugoslavija. IZV.: DARM, fond: GO na AF@M, 1940–1945. LIT.: D-r Vera Veskovi}-Vangeli, Antifa{isti~kiot front na `enite na Makedonija (1943-1945), Zbornik na dokumenti. Skopje, 1994. V. V.-V.

Grupa partizani od Pirinskiot del na Makedonija

ANTIFA[ISTI^KO I NACIONALNOOSLOBODITELNO DVI@EWE VO PIRINSKIOT DEL NA MAKEDONIJA (1941–1944). Makedonskiot narod vo Pirinskiot del na Makedonija predvoden od makedonskite komunisti, vo vremeto na Vtorata svetska vojna borbata za nacionalna sloboda ja vodel zaedno so borbata na bugarskite komunisti protiv fa{isti~kiot re`im. Do septemvri 1941 g. na ~elo na Okru`niot komitet na BKP za Pirinskiot kraj bile Grozdan Nikolov, Nikola Kalap~iev, Stanke Lisi~kov i Vlado ^imev. So doa|aweto na ~elo na Nikola Parapunov zapo~nalo zasileno organizirawe na antifa{isti~kata i nacionalnoosloboditelna borba na Makedoncite od ovoj del na Makedonija. Pod negovo rakovodstvo bile formirani prvite partizanski ~eti i odredi vo Razlo{kata i vo Gornoxumajskata okolija. Toj na CK na BKP (1942) mu ja soop{til zacrtanata linija – celite i zada~ite na partizanskite odredi vo borbata za nacionalna sloboda na makedonskiot narod. Pri formiraweto na par-

ANTIFA[ISTI^KO

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

tizanskite odredi (1943) bile istaknuvani revolucionernite tradicii na makedonskiot narod od vremeto na Ilindenskoto vostanie, nacionalnata revolucionerna dejnost na Jane Sandanski i na VMRO(Ob). Razlo{kiot partizanski odred go nosel imeto „Jane Sandanski#. Partizanskiot vesnik „Rabotni~esko zname# gi povikuval progresivnite lu|e vo Bugarija da se oslobodat od izmamata {to ja {irela bugarskata propaganda za „obedinuvawe na bugarskite zemji# po okupacijata i vo drugite delovi od Makedonija, deka toa zna~elo novo porobuvawe na makedonskiot narod i novi katastrofi za bugarskiot narod. Voenite i politi~kite rakovoditeli na makedonskoto NOD ja afirmirale nacionalnata osloboditelna borba – celite i kontinuitetot od Ilinden 1903, liderstvoto na Goce Del~ev i Majskiot manifest (1924), so odbele`uvawe na godi{ninite. Vo site okolii vo Pirinskiot kraj imalo partizanski odredi (1944). So masovnoto u~estvo vo antifa{isti~kata borba vo tekot na ~etiri godini, makedonskiot narod vo Pirinskiot del na Makedonija go izvojuva pravoto na samoopredeluvawe i na obedinuvawe so mati~niot del. Negovi pretstavnici u~estvuvale na zasedanieto na ASNOM i vo konstituiraweto na makedonskata nacionalna dr`ava vo Vardarskiot del na Makedonija. Po vojnata Bugarija privremeno priznala samo nacionalna kulturna avtonomija vo t.n. „Dimitrovski period# (1944–1948), no potoa ja prodol`ila politikata na denacionalizacija i bugarizacija. LIT.: Dimitar Mitrev, Pirinska Makedonija vo borba za nacionalno osloboduvawe, Skopje, 1950; VÍorÍ`enata borba na bÍlgarskiÔ narod protiv fa{izma 1941–1944. Dokumenti, SofiÔ, 1962; Vasil Jotevski, Revolucionernata dejnost na Nikola Parapunov vo periodot 1941–1943 godina, Prilozi za Ilinden, III, Kru{evo, 1979. V. Jot.

ANTIFA[ISTI^KO SOBRANIE (VE]E) NA NARODNOTO OSLOBODUVAWE NA JUGOSLAVIJA (Biha}, 26–27. XI 1942 – Jajce, 28–29. XI 1943) – politi~ko pretstavni~ko telo na jugoslovenskite narodi. Prvoto zasedanie bilo odr`ano na inicijativa na Josip Broz Tito, komandant na Vrhovniot {tab na NOV I POJ i sekretar na KPJ, so cel da go prejudicira vozobnovuvaweto i idnoto ureduvawe na Jugoslavija. Se odr`alo bez u~estvo na pretstavnici od Makedonija i od Slovenija. Za Makedonija nemalo zna~ewe. Me|utoa zasedanie koe isto taka se odr`alo

A

Govorot na Tito na Vtoroto zasedanie na AVNOJ (28&29. XI 1943)

bez u~estvo na pretstavnici od Makedonija, go prekinalo kontinuitetot so Kralstvoto Jugoslavija, vo koja ne bilo priznato postoeweto na makedonskiot narod. Sobranieto usvoilo Deklaracija vo koja delumno bile zastapeni i interesite na idnata makedonska dr`ava. Doneslo odluki so koi bile konstituirani najvisokite organi na dr`avnata vlast i go opredelilo dr`avnoto ureduvawe: konstituirawe na Avnojska Jugoslavija kako federativna dr`ava sostavena od {est republiki, a pet nacii. Makedonija bila proglasena za konstitutivna ~lenka na jugoslovenskata federacija. Za potpretsedateli na AVNOJ bile predlo`eni Dimitar Vlahov i Vladimir Poptomov, koj ne ja prifatil funkcijata. Odlukite na Vtoroto zasednie na AVNOJ vo izvesna smisla poslu`ile kako osnova za konstituiraweto na Makedonija kako posebna dr`ava vo jugoslovenskata federacija, so ograni~en suverenitet. LIT: D-r Novica Veljanovski, ASNOM dr`avotvorni dimenzii, Skopje, 1994; Dr Mihailo Minoski, Avnojska Jugoslavija i makedonskoto nacionalno pra{awe

1943-1946, Skopje, 2000; D-r Branko Petranovi}, AVNOJ – revolucionarna smena vlasti 19421945, Beograd, 1976. N. V.

ANTIFA[ISTI^KO SOBRANIE NA NARODNOTO OSLOBODUVAWE NA MAKEDONIJA (manastir „Sv. Prohor P~iwski“, 2. VIII 1944 – Skopje, 28–30. XII 1944; 14–16. IV 1945) – vrhovno pretstavni~ko i izvr{no telo, najvisok organ na dr`avnata vlast na DF Makedonija. Na Sobranieto u~estvuvale nad 60 delegati. Zasedanieto zapo~nalo vo ve~ernite ~asovi na 2 avgust 1944 g. i go otvoril najstariot delegat Panko Bra{narov. Pokraj Izve{tajot za rabotata na IO, bile podneseni dva referata: „Borbata protiv okupatorot“ – politi~ki ocenki za tekot na borbata, nejzinata osloboditelna cel i sozdavaweto na makedonskata dr`ava, i „Narodno-demokratskata vlast vo Makedonija – nejzinata su{tina i zada~i“ – poopredeleni stavovi za formiraweto na novata vlast i viduvawa za idniot ustavnopraven razvoj na Makedonija. Po usvojuvaweto na referatite bile doneseni devet dokumenti (re{enija, Dekla-

Delegati na Prvoto zasedanie na ASNOM (manastirot †Sv. Prohor P~iwski#, 2. VIII 1944)

67

A

ANTIFONO

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

izbran Metodija Andonov-^ento, za potpretsedateli Panko Bra{narov i Emanuel ^u~kov, a za sekretari Qubomir Arsov i d-r Vladimir Pole`inoski. Prezidiumot na ASNOM istovremeno ja vr{el zakonodavnata i izvr{nata funkcija. Vtoroto zasedanie na ASNOM se odr`alo na 28-30 dekemvri 1944 g. vo Skopje, vo uslovi na oslobodena zemja. Vo dokumentite e poznato kako Prvo vonredno zasedanie, poradi Delovnikot spored koj re-

pesni, koi naj~esto gi izveduvaat dve grupi od po tri peja~ki. Pri peewe na oro ili na `etva, tie me|usebno si go olesnuvaat peeweto, peej}i vo dve grupi, no istovremeno i se natpejuvaat, taka {to sekoja ispeana melostrofa od prvata grupa, vedna{ ja prezema vtorata grupa, koja bukvalno ja povtoruva nejzinata celokupna melopoetska sodr`ina. LIT.: Mihailo Dimoski, Orskata tradicija vo selo Iwevo (Radovi{ko), Biblioteka na spisanieto „Makedonski folklor“, Skopje, 1974, 20. \. M. \.

Salata vo koja e odr`ano Prvoto zasedanie na ASNOM (2. VIII 1944)

racija, Delovnik i sl.), koi na zasedanieto mu dale karakter na dr`avno-konstitutivo sobranie. Vo taa smisla posebno zna~ewe imaat Re{enieto za odobruvawe na odlukite, re{enijata, drugite dokumenti i aktivnostite prezemeni od IO i G[ do ASNOM i Re-

Re{enieto i Manifestot na Prvoto zasedanie na ASNOM

Delegati na Vtoroto zasedanie na ASNOM (Skopje, 28-30. XII 1944)

{enieto za ASNOM za vrhovno, zakonodavno i izvr{no narodno pretstavni~ko telo i najvisok organ na dr`avnata vlast vo Demokratska Federalna Makedonija. So prvoto re{enie bil potvrden kontinuitetot na borbata, a so vtoroto bile utvrdeni najvisokite organi na dr`avata. So Deklaracijata za osnovnite prava na ~ovekot i gra|aninot DFM gi garantirala demokrtskite prava na gra|anite, bez ogled na nivnata verska i nacionalna pripadnost, me|u koi i pravoto na privatnata sopstvenost. Dokument so dr`avotvorno, istorisko i politi~ko zna~ewe e Re{enieto za voveduvawe na makedonskiot jazik za slu`ben jazik vo makedonskata dr`ava, vrz baza na koe po~nale aktivnosti za utvrduvawe na makedonskata azbuka i pravopisot. Bile doneseni i drugi dokumenti, kako, na pr., Re{enieto za proglasuvawe na 2 avgust za naroden i dr`aven praznik na Makedonija, Re{enieto za iska`uvawe blagodarnost na makedonskata vojska i dr. zna~ajni akti. Zasedanieto izbralo Prezidium (Pretsedatelstvo) na ASNOM od 22 ~lena. Prezidiumot od svojot sostav imenuval poverenici za oddelnite resori. Za pretsedatel na Prezidiumot bil

dovno zasedanie na ASNOM se svikuvalo na 6 meseci, no, spored negovata su{tina, bilo redovo zasedanie. Na nego bile razgledani rezultatite od rabotata na poverenstvata i drugite organi na vlasta, a bile dogovoreni zada~ite za idnata rabota. Tretoto zasedanie na ASNOM se odr`alo na 14-16 april 1945 g. So zakon se transformiralo vo Narodno sobranie na Makedonija, a po izborot na Vladata bil izbran Prezidiumot na Narodnoto sobranie na Makedonija, no so bitno namaleni funkcii. Za pretsedatel na Prezidiumot na NSM bil izbran Metodija Andonov-^ento, koj ja vr{el funkcijata do mart slednata 1946 godina.

68

IZV.: ASNOM. Dokumenti od rabotata na Prezidiumot na ASNOM me|u Vtoroto i Tretoto zasedanie i od Tretoto zasedanie na ASNOM, t. I, kn. 3, izbor i redakcija d-r Novica Veljanovski, Skopje, 1987; ASNOM. Dokumenti, t. I, kn. 4, Skopje, 1994; t. I, kn. 5, Skopje, 1994; t.I, kn. 6, Skopje, 2001. LIT.: D-r Novica Veljanovski, ASNOM. Dr`avotvorni dimenzii, Skopje, 1994; ASNOM. Kulturolo{ki refleksii, Skopje, 2004. N. V.

ANTIFONO PEEWE ‡ peewe so prezemawe, karakteristi~en na~in na interpretirawe na dvoglasnite bordunski narodni

ANTI^KA MAKEDONIJA – (so oblasti: Pierija, Botiaja, Almopija, Amfaksitida, Migdonija, Anatemunt, Botika, Krusida, Bisaltija, Krestonija, Pierija, Edonida, Eordaja, Timfaja, Paravaja, Dasaretida, Orestida, Linkestida, Pelagonija, Deriop, Pajonija, Parorbelija, Sintika i Odomantika) – go opfa}a severoisto~niot del na Balkanskiot Poluostrov: na sever od helenskata oblast Tesalija, so koja se grani~i so r. Peneios (Pen~a), pl. Olimp i pl. Pind; zapadnata granica e [arplaninskiot masiv; severnata granica se dvi`i od pl. Jakupica, po dolinata na r. P~iwa i Osogovskite Planini s¢ do pl. Rila, a na istok po isto~nite padini na Pirin Planina do utokata na Mesta. Ovaa geografska opredelba ja pretstavuva dr`avnata granica na Anti~ka Makedonija. Prvite zapisi za istorijata na Makedonija se sodr`at vo Homerovata epopeja „Ilijada# („krivolakite Pajonci# od {irokiot Aksij, i najstarite toponimi – Pierija i Ematija). Spored mitopejata, zemjata e nare~ena Makedonija po Makedon, sin na Yevs i na Tija, }erka na Devkalion (Hesiod). Etimologijata na imeto

ANTI^KA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

A

Anti~ka Makedonija

Makedonija ne e potvrdena, najverojatno poteknuva od supstratniot sloj na is~eznatite balkanski jazici od indoevropsko poteklo. Jadroto na makedonskata dr`ava e oblasta me|u rekite Ludijas i Aksij (Herodot). Prv makedonski kral e Perdika I (sp. anti~kite zapisi), koj vladee kon krajot na VIII v. pr.n.e.; od nego zapo~nuva vladeeweto na makedonskata dinastija Argeadi (Argeas e eponimniot heroj na Makedon) i obedinuvaweto na makedonskite plemiwa. Kralevite od dinastijata Argeadi (707–310/9) se: Perdika, Argaj, Filip, Aerop I, Alketa, Aminta I, Aleksandar I, Perdika II, Arhelaj I, Orest, Aerop II, Aminta II, Pavsanija, Aminta III, Aleksandar II, Ptolemaj Alorski, Perdika III, Filip II, Aleksandar III, Filip III, Aleksandar IV. Prvata prestolninata e Ajga, kade {to e i kralskata nekropola, a vtorata prestolnina, izgradena vo vremeto na Arhelaj I (413–399), e Pela, koja vo vremeto na Filip II (359–336) stanuva metropola na Balkanot, pogolema i od Atina. Mo}ta na makedonskata dr`ava se dol`i na bogatstvoto i mestopolo`bata na zemjata, sposobnite vladeteli, voenoto ureduvawe, ve{tinata na vojuvaweto na Makedoncite i streme`ot za

hegemonija ne samo nad Balkanot, tuku i nad toga{niot Svet. Makedonija i Makedoncite stanuvaat dominanten faktor na Balkanot vo vremeto na Filip II Makedonski, a negovot sin Aleksandar III Makedonski sozdava svetska imperija, go obedinuva „Svetot# na najblagoroden na~in preku „svetite svadbi# na starite kontinenti. Po smrtta na Aleksandar III Makedonski, so Makedonija vladeat (334–168) negovite naslednici, dijadosite i epigonite: Antipatar, Kasandar, Filip IV, Aleksandar V, Demetrij I, Pir, Lizimah, Ptolemaj. Po 277 god. pr.n.e. sledi poslednata makedonska dinastija Antigonidi: Antigon I Gonat, Demetrij II, Antigon Doson, Filip V i Persej. Makedonija (sp. Strabon) na zapad grani~i so bregot na Jadranskoto More, na istok so utokata na r. Hebar (Marica) i gr. Kipsela; na sever se {iri preku pl. Bertisk (den. severnoalbanski pl.), Skard ([ar), Orbel, Rodopa i Hemus (Stara Pl.), na jug so Via Egnatia, {to vodi od Dirahion (Dra~) kon istok do Tesalonika. Najstarite makedonski gradovi se formirani u{te vo VI v. pr.n.e.: prvata prestolnina e Ajga, a vtorata Pela; na padinite na pl. Beroja se gr. Edesa i Beroja,

vo Pierija gr. Pidna, a vo podno`jeto na pl. Olim: Dion, makedonskoto svetili{te, Lejbetra, Herakleijon, Metona, Pidna; vo Botiaja: Edesa, Beroja, Kir, Skidra, Mieya, Ihna, Aloros; vo Migdonija: Tesalonika (osnovana vo 316/5 g. pr.n.e.), Terma, Ematija, Sindos, Aretusa, Leta; vo Amfaksitida: Idomena, Gortinija, Atalanta i Evrop; vo Pierija (krajbre`jeto pri utokata na r. Strimon): Ejon, Amfipol, Galeps, Ojsimna, Neapol i Akontisima; vo Edonija: Filipi (osnovan od Filip II); na Halkidik: Kasandreja (postariot g. Potidaja), Apolonija, Antigoneja, Stratonikeja, Uranopol, Stagira; vo Dasaretida: Lihnidos, Evija i Uskana; vo Deriop: Stubera, Alkomena i Brijanion; vo Pajonija: Argos, Stobi (na utokata na Crna Reka vo Vardar), Antigoneja, Evrist, Stena, Bilayora, Astibos, Dober, Astraj i Bargala; Arg Orestikon vo oblasta Orestida; vo Pelagonija: gr. Pelagonija, Keramija i Kolobajsa. Do rimskiot period vo Makedonija ima pove}e od stotina gradovi. Po trite Makedonsko-rimski vojni Makedonija potpa|a (168 g.) pod rimski protektorat. Upravno e podelena na ~etiri dela (meridii). Rimjanite nametnuvaat 69

A

ANTI^KI

surovi uslovi i Makedonija e uni{tena i politi~ki i ekonomski. Po obidot za osloboduvawe so vostanieto na Andrisk, Makedonija e pretvorena vo rimska provincija (146 g.), glavna voena baza za rimskite osvojuvawa na sever (Tribali, Mezi) i na severoistok (Trakijci). Vo vreme na rimskiot imperator Oktavijan Avgust, Makedonija dobiva status na „provincia inermis#. Vo 40-tite god. na II v. pr.n.e. e izgradena najzna~ajnata soobra}ajnica me|u Rim i Konstantinopol Via Egnatia, koja so dva kraka, edniot od Apolonija, drugiot od Epidamnos, gi povrzuva makedonskite gradovi Lihnidos, Herakleja Linkestiska, Edesa, Tesalonika so Konstantinopol. Se gradat i drugi pati{ta: Via militaris po dol`inata na Aksios, koj gi povrzuva Tesalonika – Idomena – Antigoneja – Stobi – Bilazora – Skupi, prodol`uvaj}i kon Naisos, po tekot na r. Morava dopira do Viminacium; trasiran e i dijagonalen pat od Herakleja Linkestiska – Stobi – Astobo – Tranupara do Pavtalija i Serdika. Vo docnorimskiot period Makedonija stopanski opa|a, teritorijalniot opfat na gradovite se stesnuva, a raste brojot na dobro utvrdenite mesta poradi postojanite napadi (V–VI v.) od Goti, Huni, Avari i Sloveni (sved. na letopiscite); edinstveno Tesalonika se razviva kako metropola na Balkanot. Vo Makedonija hristijanstvoto ima golem broj privrzanici od samiot po~etok; taa e prvata zemja vo koja pristignuva apostol Pavle (49 g.) za da go {iri hristijanstvoto; podocna se formiraat mo}ni episkopski sedi{ta vo gradovite: Tesalonika, Filipi, Stobi, Lihnidos, Herakleja, Skupi, Dion, Beroja, Tiveriopol, Justinijana Prima. LIT.: Justin, Filipovata istorija. Prev. Q. Basotova, Skopje, 2000; K. K. Ruf, Istorija na Aleksandar Makedonski. Prev. Q. Basotova, Skopje, 1998; N. G. L. Hammond, The Macedonin State, Oxford, 1989; E. Petrova, Brigite, Skopje, 1996; N. Proeva, Studii za anti~kite Makedonci, Skopje, 1997; Istorija na makedonskiot narod 1, Skopje, 2000; F. Papazoglu, Istorija na helenisti~kiot period, Skopje, 1995; M. Bo{koski, Imiwata Makedonija i Makedonci vo srednovekovnite izvori, Skopje, 2003; A. [ukarova, Filip II Makedonski i atinskite retori, Skopje, 2003. A. [uk.

ANTI^KI MAKEDONCI – paleobalkanska populacija od indoevropsko poteklo; poseben etnos {to se formira vo VIII v. pr.n.e. od populacii {to u{te vo III milenium go naseluvaat Centralniot Balkan. Vo etnogenezata na Makedoncite vleguvaat po70

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

ve}e etnosi {to `iveele na teritorijata na anti~ka Makedonija: Brigi (Frigi vo Mala Azija), Pajonci, Pelagonci, Linkesti, Engelani, Dasareti, Oresti, Eordai, Elimei, Botiajci, Pierijci, Almopi, Migdonci, Krestonci, Bisalti, Eordajci, Edoni i dr. pomali etnosi. Vo VIII v. zapo~nuva procesot na obedinuvawe na makedonskite plemiwa vo edinstvena dr`ava so makedonskite kralevi od dinastijata Argeadi, koja prerasnuva vo svetska imperija vo vremeto na Aleksandar III (336–323 g. pr.n.e.). Anti~kite izvori svedo~at za posebnosta i drugosta na a. Makedonci vo odnos na dr. sosedni etnosi: Heleni, Trakijci, Iliri.

ot jazik i slovenskata kultura, a hristijanstvoto, koe se {iri od samiot po~etok (vo I v. n.e.), vo IV v. stanuva glavno obele`je na Makedoncite, koe{to e potvrdeno so mnogubrojnite hristijanski baziliki i seslovenski prosvetiteli. LIT.: Herodotus, 4 Vols., Harvard Univerity Press, 1960; Thucydides, 4 Vols., Harvard University Press, 1958; Polybius, The Histories, 6 vols. Harvard University Press, 1960; N. G. L. Hammond, The Macedonin State, Oxford, 1989; E. Petrova, Brigite, Skopje, 1996; N. Proeva, Studii za anti~kite Makedonci, Skopje, 1997; Istorija na makedonskiot narod, 1, Skopje, 2000; F. Papazoglu, Istorija na helenisti~kiot period, Skopje, 1995; M. Bo{koski, Imiwata Makedonija i Makedonci vo srednovekovnite izvori, Skopje, 2003; A. [ukarova, Filip II Makedonski i atinskite retori, Skopje, 2003. A. [uk.

Anti~kiot teatar vo Herakleja (II v.)

Posebnosta se prepoznava po: makedonskata basileja (monarhija) so nasledna dinastija i „makedonski zakoni# (sp. anti~kite politikolozi); posebnite no i op{tite balkanski obi~ai, obredi i sve~enosti posveteni na makedonskite bo`estva i na mitskite heroi Karan, Temen, Makedon, Mida, kultovite (kult na vodata Bedi, kult na sonceto, ku~eto) i misti~nite kultovi na bo`estvata: Bakhos, Sabasios, Yeirena, Herakle, Orfej, Muzi; posebniot makedonski jazik (spored Helenite, Makedoncite se „barbari#, poradi razli~niot mentalitet, a jazikot im e „barbarski# – nerazbirliv). Pokraj mnogubrojnite potvrdi kaj anti~kite avtori za posebniot makedonski jazik, objaveni i nedovolno etimolo{ki potvrdeni se samo 150 makedonski glosi, koi poka`uvaat deka makedonskiot e indoevropski jazik, sroden so brigiskiot i so drugite indoevropski jazici. Po pa|aweto na Makedonija pod rimska vlast (146 g. pr.n.e.) zapo~nuva procesot na romanizirawe na naselenieto. Prisustvoto na rimskite vojski, no i na Gotite, Hunite, Avarite i Slovenite nosi promeni vo etni~kiot sostav na avtohtonoto naselenie. Slovenskiot etnos, kako dominanten, vleguva vo etnogenezata na Makedoncite, gi nametnuva slovenski-

ANTI^KI TEATRI VO MAKEDONIJA – teatri izgradeni vo najgolemite gradovi {to ostanale da `iveat i po rimskoto osvojuvawe. Eden od najstarite teatri, koj{to e najgolem, e izgraden vo Lihnid (Ohrid) vo I v. pr.n.e., graden spored helenskite grade`ni normi, so koristewe na prirodnata padina na terenot za postavuvawe na gledali{teto. Kaj teatrite vo Herakleja (II v.) i vo Stobi (II v.) pri gradeweto se upotrebeni i helenski i rimski normi so vnesuvawe substrukcii za podignuvawe na gledali{teto, pokraj koristeweto na prirodniot teren. Teatarot od Skupi e kompletno podignat na substrukcii, izgraden vo rimskiot imperijalen period. Najrano e otkrien teatarot vo Stobi, so najdobro za~uvana arhitektonska plastika. LIT.: B. Saria, Pozori{te u Stobima, „Godi{wak muzeja Ju`ne Srbije#, I, Skopqe, 1937, 1–68; N. Vuli}, Rimsko Pozori{te kod Skopqa, Posebna Izdanija SAN, kw. 346 (39), Beograd, 1961, 1–23; T. Janakievski, Anti~ki teatri i spomenici so teatarska tematika vo Republika Makedonija, Bitola, 1998. V. B.-Gr.

ANTOV, Stojan (s. Sekulica, Kratovsko, 1877 – Sofija, 16. III 1934) – pretsedatel na Kratovskiot OK na TMORO. Zavr{il tri kursa vo Pedago{koto u~ili{te vo ]ustendil. U~itelstvuval vo Kratovo, Kriva Palanka i vo Odrinsko. Od 1900 g. stanal ra-

ANTONIN

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

kovoditel na OK za Kratovo. Vo Balkanskite vojni bil zatvoren vo Odrin i ispraten na zato~enie vo Mala Azija. LIT.: v. „Makedoni®#, br. 2218-2220, Sofi®, 1934. Al. Tr.

Magdalena Antova

Metodi Antov

ANTOV, Metodi (Tote) Jordanov (psevd. Ranko) (Kumanovo, 11. V 1924 – Skopje, 18. VII 1996) – komunisti~ki deec i borec. Zavr{il gimnazija vo Kumanovo, a potoa studiral pravo. ^len na SKOJ (1941), u~esnik vo NOAVM (1941 &1944), ~len na KPJ (od 1943), sekretar na Mesnoto poverenstvo na KPM vo Kumanovo (od 3. XII 1943) i ~len na Okru`niot komitet na KPM (od mart 1944). Borec vo edinicite na NOV i POM, a po Osloboduvaweto okru`en na~alnik na OZN-a, pomo{nik-minister za vnatre{ni raboti na NRM, republi~ki sekretar za narodna odbrana na SRM, pretsedatel na Op{tinskata konferencija na SSRNM na Kisela Voda, pretsedatel na Gradskata konferencija na SSRNM vo Skopje, potpretsedatel na Republi~kata konferencija na SSRNM (1970) i pretsedatel na Sobranieto na Skopje. Na Prviot kongres na KPM bil izbran za kandidat za ~len na CK na KPM, a na Devettiot kongres na SKJ za ~len na Komisijata za statutarni pra{awa na SKJ. Nositel e na Partizanska spomenica 1941. BIBL.: Kumanovskata partiska organizacija, Viorni dni, Skopje, 1957, 295-301; 1919-1969 SKJ Kumanovo, Kumanovo, 1969 (koavtor). LIT.: Kumanovo i Kumanovsko vo NOV 1941-1945. Dokumenti. Izbor i redakcija: Vasil Jotevski, d-r Simo Mladenovski, \or|i ^akarjanevski i Todor ^epreganov, Kumanovo, 1988. S. Ml.

ANTOVA, Magdalena Jordanova (Kumanovo, 20. VI 1920 ‡ 14. X 1941) ‡ {iva~ka rabotni~ka, prva zaginata partizanka vo NOAVM. Kako ~len na SKOJ (1939), po fa{isti~kata okupacija na gradot uspeala da oslobodi nekolku zarobeni vojnici od vojskata na Kralstvoto Jugoslavija, a so bratot Metodi pribrala pogolemo koli~estvo oru`je za potrebite

na MK na KPJ. Bila borec na Karada~kiot NOPO (12-14. X 1941), koj (po predavstvo) bil opkolen od bugarskata vojska i policija vo edna selska vodenica i zaginala zaedno so pove}e svoi soborci. IZV.: @enite od Makedonija vo NOV 1941-1945, Zbornik na dokumenti, Skopje, 1976. LIT.: Iv(anka) Murga{anska, @enski hor „Magdalena Antova# 1946-1978, Kumanovo, juni 1979; Kumanovo i Kumanovsko vo NOV 1941-1942 godina, Materijali od nau~niot sobir odr`an na 12, 13 i 14 dekemvri 1978, Kumanovo, dekemvri 1979; D-r Simo Mladenovski, Magdalena Jordanova Antova, „Prosveta#, XXV, 531-532, Skopje, 12, X 1981, 8. S. Ml.

Stjepan Antoljak

ANTOLJAK, Stjepan (Doboj, 29. VIII 1909 – Zagreb, 14. V 1997) – istori~ar, univerzitetski profesor, ~len na MANU. Zavr{il istorija (1933) i doktoriral (1935) na Filozofskiot fakultet vo Zagreb. Na istiot fakultet rabotel kako asistent (1934– 1941) i kako docent (1941–1946) na Katedrata za nacionalna istorija. Bil direktor na Dr`avniot arhiv vo Zadar (1946–1952), rabotel kako nau~en sorabotnik na Dr`avniot arhiv vo Rieka (1953– 1956), profesor na Filozofskiot fakultet vo Skopje (1956– 1969, 1969–1975 honorarno), vo Pri{tina (1963–1969) i vo Zadar (1969–1979). Bil rakovoditel na Oddelenieto za anti~ka i srednovekovna istorija na INI vo Skopje (1967–1971). ^len na MANU nadvor od rabotniot sostav (od 1979). Na Filozofskiot fakultet vo Skopje predaval istorija na narodite na Jugoslavija

A

(sreden vek) i Pomo{ni istoriski nauki. Dal golem pridones vo prou~uvaweto na makedonskoto srednovekovje (Sklavinite, bogomilstvoto i dr.). Posebno vnimanie posvetil na prou~uvaweto na makedonskata srednovekovna dr`ava (969–1018) i pridonel za rasvetluvawe na pove}e pra{awa vo vrska so nejzinoto sozdavawe i egzistirawe. Avtor e na golem broj monografii, nau~ni i stru~ni trudovi. BIBL.: Izbor za istorijata na FNRJ za sreden vek, Skopje, 1962; Pomo{ni istoriski nauki, Skopje, 1966; Samuilovata dr`ava, Skopje, 1969; Izvori za historiju naroda Jugoslavije, Zagreb, 1978; Srednovekovna Makedonija, 1, Skopje, 1985. LIT.: Bibliografija radova nastavnika i suradnika Filozofskog fakulteta u Zadru, Posebna izdanja, Zadar, 1970. K. Ax.

ANTONIJ, Ioanoi~ jeromonah ikonopisec (Bitolsko, krajot na XVIII v. – ok. sredinata na XIX v.) – spored nekolku potpisi na ikoni mo`e da se zaklu~i deka poteknuva od okolinata na Bitola i bil monah vo manastirot „Sv. Pre~ista Ki~evska#. Negovata zografska aktivnost zasega se sledi od 1810 g. vo Bigorskiot manastir, vo crkvata „Sv. Atanasij# vo s. Oktisi (1812), vo s. Dolno Melni~ani (1816), vo manastirot „Sv. Pre~ista Ki~evska# (1819), vo s. Sobino kaj Vrawe (1821), vo „Sv. Nikola Gerakomija# (1830) i vo „Sv. Vra~i Golemi# (1838) vo Ohrid. Blagodarenie na negoviot individualen stil, koj e naglaseno baroken, mo`e da mu se pripi{at pove}e datirani, no nepotpi{ani dela vo Makedonija, vo Srbija i vo Bugarija. Karakteristikite na negoviot slikarski rakopis se precizna, naglasena i razbranuvana linija na crte`ot, studena gama na inkarnatot, slikan so svetol oker i sivi senki. Negovite dela imaat slovenski i gr~ki natpisi. LIT.: A. Vasiliev, N®kolko neizvestni ikonopisci ot Makedoni®, „Makedonska misÍl#, 3-4, Sofi®, 1945, 164–165; A. Nikolovski, Umetnosta na XIX vek vo Makedonija, „Kulturno nasledstvo#, IX, Skopje, 1984, 15; V. Popovska-Korobar, Ikoni od Muzejot na Makedonija, Skopje, 2004, 321. V. P.-K.

Moneta na Antonin Pij, rimski imperator

ANTONIN PIJ (86 – 161) – rimski imperator (138–161) od dinastijata na Antoninite. Sprovel 71

A

ANTONOV

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

administrativni reformi. Se gri`el za finansiite i za pravilnoto funkcionirawe na sudovite vo dr`avata. Negovoto vladeewe se smeta za period na najgolem podem i rascut na Rimskoto Carstvo. Vo tradicijata ostanalo zapameteno negovoto po~esno ime „Blago~estiv# (Pius), a po nego i celata dinastija go dobila toa ime.

bedata na Oktomvriskata revolÓciÔ, SofiÔ. O. Iv.

LIT.: M. Grant, The Antonines: The Roman Empire in Transition, Routledge, 1996. K. Ax.

ANTONOV, Aleksandar (psevd. A. Gorov, Sevastijanov) (Pirdop, RB, 1881 – Sofija, 3. IV 1907) – Bugarin, socijalist od grupata proletari. Po zavr{uvaweto na Bitolskata gimnazija kratko vreme u~itelstvuval vo Ko~ansko, a potoa se vklu~il vo makedonskoto socijalisti~ko dvi`ewe „Klasno soznanie#. Go prou~uval ekonomskiot i revolucionerniot problem vo Makedonija i Evropska Turcija. Inteligencijata ja smetal za predvodnik na osloboditelnata borba. Te{ko bolen, se samoubil. LIT.: „Makedono-odrinski pregled#, II, 47, 18. III 1907; v. „Ve~erna PoÈa#, br. 2020, 1907. O. Iv.

Dimitar S. Antonov

ANTONOV, Dimitar Sotirov (psevd. Mihail, M. A. Pirin) (Nevrokop, RB, 1889 – Moskva, 28. XII 1948) – makedonski i sovetski revolucioner, diplomat. Poteknuva od makedonsko revolucionerno semejstvo. Po zavr{uvaweto na srednoto obrazovanie u~itelstvuval vo rodniot kraj. Zaminuva vo Rusija za doobrazovanie i se dru`i so ~lenovite na Makedonskata kolonija vo Petrograd. U~estvuva vo Oktomvriskata revolucija vo zazemaweto na zimskiot carski dvorec. Od 1924 do 1925 g. bil komesar na Crvenata armija. Po vojnata bil pretsedatel na Me|usojuzni~kata komisija vo Budimpe{ta, a potoa vo Praga. LIT.: \or|i Miqkovi}, Revolucionernata dejnost na Mihail Antonov i Anton Pe{kovski vo Petrograd vo 1918 godina, Prilozi za Ilinden, „„„, Skopje, 1983; P. PanaŸotov, PrinosÍt na BÍlgari za po-

72

Ivan Antonov

ANTONOV, Ivan (s. Huma, Gevgelija, 1. V 1924 – Skopje, 14/15. XII 1983) – najistaknat pretstavnik na makedonskoto radio i televizisko spikerstvo. Po osloboduvaweto bil prviot u~itel i rakovoditel na analfabetskite kursevi vo Negorci, Gevgelisko. Vo Radio Skopje e od 1947 g., a od 1963 stanal spiker na Televizija Skopje. Bil rakovoditel na Oddelenieto za realizacija i proizvodstvo na programata so spikeri i najavuva~i i potpretsedatel na Zdru`enieto na spikerite na Jugoslavija. So vroden talent za pravogovor, toj ostana najprepoznatlivoto TV lice, bez koe ne mo`e{e da se zamisli soop{tuvaweto na koja i da e zna~ajna ili isklu~itelna vest od kaj nas ili od svetot. J. F. ANTROPOGENI PO^VI. Antroposol – antropogena po~va. Golema grupa po~vi {to se razlikuvaat od prirodnite po~vi po toa {to se obrazuvaat pod vlijanie na antropogeniot faktor so procesi na antropogenizacija. Se odlikuva so prisustvo na antropogeni horizonti ili antropogeni po~veni materijali. Vo ovaa golema grupa po~vi spa|aat {est po~veni tipa: rigosol, hortisol, rizosol, iragri~en antroposol, deposol i flotisol. Rigosol – rigoluvana po~va. Se obrazuva so rigoluvawe na prirodni po~vi, podlaboko od 60 cm. Se odlikuva so prisustvo na ari~en (rigosoli~en) horizont, koj le`i vrz ostatokot od solumot ili vrz supstratot na rigoluvani prirodni po~vi. Zafa}a povr{ina od nad 40.000 ha. Na nego se podignati lozja, a pomalku i ovo{ni gradini. Hortisol – gradinarska po~va. Antropogena po~va, dobiena so antropogeno zbogatuvawe so organski materii na gorniot del na solumot na prirodnite po~vi, glavno vo gradinarstvoto i cve}arstvoto. Del od hortisolite se

terasirani. Se odlikuva so prisustvo na horti~en horizont pod koj se nao|a dolniot del na solumot na prirodnata po~va. Se odlikuva so pogolema plodnost od prirodnata po~va od koja nastanal. Zafa}a mo{ne mali povr{ini. Rizosol – orizova po~va. Antropogena po~va dobiena so procesi na rizosolizacija na razni tipovi prirodni po~vi na koi se odgleduva oriz. Del od rizosolite se kolmirani ili terasirani. Se odlikuva so prisustvo na hidrargi~en horizont. Se koristi za odgleduvawe oriz. Zafa}a pove}e od 5.000 ha. Iragri~en antroposol – kolmirana po~va. Antropogena po~va, koja se odlikuva so prisustvo na iragri~en horizont. Se obrazuva so dolgotrajno kontinuirano navodnuvawe so voda bogata so irigacionen nanos, koj se talo`i i kolmira. Kolmacijata naj~esto se javuva zaedno so rizosolizacijata pri odgleduvaweto na oriz. Del od na{ite rizosoli se vo isto vreme i kolmirani po~vi. Deposol – antropogena po~va, obrazuvana so suvo deponirawe (nanesuvawe) na geogeni, pedogeni ili tehnogeni materijali vo rudnicite za jaglen, bakar i cink, so razni zemjeni raboti vo grade`ni{tvoto, vodostopanstvoto i vo termocentralite. Zafa}a mala povr{ina (okolu 2.000 ha). Deposolot dobien so nanesuvawe jalovina vo otvorenite kopovi za jaglen mo`e so uspeh da se meliorira (rekultivira). Flotisol – tehnogena antropogena po~va, obrazuvana od otpaden materijal, dobien so flotacija na ruda vo rudnicite i prenesen i natalo`en so voda. Ovoj materijal e bogat so olovo i so cink. Se odlikuva so prisustvo na toksi~ni flotacioni po~veni materijali. Pokriva sosem mali povr{ini. LIT.: \. Filipovski, Po~vite na Republika Makedonija, VI. Antropogeni po~vi (antroposoli), MANU, Skopje, 2004. \. F.

ANTROPOGENIZACIJA NA PO^VATA – procesi i promeni predizvikani od ~ovekot vo prirodnite po~vi i sozdavawe novi po~vi. Vo RM antropogenizacijata e mo{ne intenzivna bidej}i se raboti za zemja so stari civilizacii, so dolgotrajno vlijanie na ~ovekot vrz po~vite. Najsilna antropogenizacija e izvr{ena po Vtorata svetska vojna. Taa mo`e da ima negativni (v. degradacija na po~vata) ili pozitivni posledici (v. regradacija na po~vata). LIT.: \. Filipovski, Po~vite na Republika Makedonija, tom VI. Antropogeni po~vi, MANU, Skopje, 2004. \. F.

AN^EVSKI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

ANTROPOLOGIJA – a) filozofska disciplina {to go prou~uva ~ovekot kako socijalno su{testvo; b) akademska disciplina {to vo RM se institucionalizira vo vtorata polovina na XX v., koga na Grupata za sociologija na Filozofskiot fakultet se voveduva predmetot Socijalna antropologija (1975). Podocna antropologijata kako nastaven predmet e zastapena i na drugite grupi i fakulteti. Se pravat napori Oddelenieto za etnologija na Prirodno-matemati~kiot fakultet da prerasne vo Institut za etnologija i antropologija. Kako antropolo{ki mo`at da se smetaat prvite sistematski sobirawa na folklorni materijali od sredinata na XIX i po~etokot na XX v. (D. Miladinov, M. Cepenkov, K. [apkarev i dr.), kako i istra`uvawata na srpskite i bugarskite etnografi na makedonskata narodna kultura (St. Verkovi}, V. K’n~ov, J. Cvii}, J. Haxi-Vasilevi}, T. \or|evi} i dr.). Vo triesettite godini na XX v. polskiot etnolog i antropolog Jozef Obrembski prezema prvo moderno antropolo{ko terensko istra`uvawe na ovie prostori. Po 1950 godina narodnata kultura i folklorot se istra`uvaat vo Institutot za folklor „Marko Cepenkov# i vo Institutot za makedonska literatura vo Skopje, kako i vo Institutot za staroslovenska kultura vo Prilep. LIT.: \. Mladenovski, Antropolo{ki ogledi, Skopje, 2005. \. M.

ANCEL, \uro (Velika Gorica, Hrvatska, 16. VI 1901 – ?) – arhitekt. Diplomiral na Tehni~kiot fakultet vo Zagreb (1926). Negovata aktivnost vo Hrvatska (1952) se odvivala, glavno, na proektirawe, rekonstrukcii i adaptacii na industriski objekti. Na rabota e na Arhitektonskiot otsek pri Tehni~kiot fakultet vo Skopje kako docent, vonreden i redoven profesor (1952–1972). Osven nastavna i nau~noistra`uva~ka dejnost, razviva i plodna proektantska aktivnost, glavno na proektirawe industriski objekti. Negovi pozna~ajni realizacii vo Makedonija se: Fabrikata za volneni tkaenini „Teteks“ vo Tetovo, Fabrikata za svila vo Veles, Tutunskiot kombinat vo Kru{evo, Fabrikata za konzervi vo Tetovo, poluotvoreni {tali za Zemjodelskiot kombinat „Crvena yvezda“, kako i gradskata poliklinika „Bitpazar“ vo Skopje. Kr. T. AN^E (s. Krani) – naselba od helenisti~ko vreme na bregot na Prespanskoto Ezero. Otkrieni se ostatoci od temeli na ribarski ku}i,

ekonomski objekti, naselbinska keramika i moneti od II v. pr.n.e. LIT.: V.Bitrakova Grozdanova, Za{titni iskopuvawa kaj Krani-Prespa 1989, „MAA#, 11,Skopje, 1990, 127–133. V. B.-Gr.

A

delsko-{umarskiot fakultet vo Skopje (1947) toj se vrabotuva (1. IX 1948) i raboti s¢ do penzioniraweto (31. XII 1980). Za svoe usovr{uvawe prestojuva vo nekolku evropski zemji (Italija, Holandija i ^ehoslova~ka). Na Zemjodelskiot fakultet predaval pove}e predmeti: specijalno poledelstvo; poledelstvo; poledelstvo so fura`no proizvodstvo; zrnesti i klubenesti kulturi. Kako avtor ili koavtor ima publikuvano pove}e nau~ni i stru~ni trudovi od oblasta na zemjodelstvoto. Avtor e i na privremen u~ebnik po fura`no proizvodP. Iv. stvo.

Eftim An~ev

AN^EV, Eftim (27. III 1945) ‡ entomolog, univ. profesor. Diplomiral na Zemjodelsko-{umarskiot fakultet vo Skopje (1968) i doktoriral na Zemjodelskiot fakultet vo Novi Sad (1980) od oblasta na zemjodelskata entomologija. Prvin bil agronom vo Zemjodelskiot institut vo Skopje (1968‡1970), a potoa asistent na Zemjodelskiot fakultet. Po doktoriraweto bil direktor na Institutot za za{tita na rastenijata (1980‡1982) i prodekan za nastava na Zemjodelskiot fakultet (1982‡1986), a potoa bil izbran za redoven profesor po entomologija (1990). Bil minister vo Vladata na RM za zemjodelstvo, {umarstvo i vodostopanstvo (4. IX 1992 ‡ 20. XII 1994). Avtor e na pogolem broj nau~ni i stru~ni trudovi za razni bolesti i {tetnici na ovo{tarskite kulturi, maslodavnata repka, masovnata pojava na skakulcite, upotrebata na pesticidite i za{titata na ~ovekovata okolina. S. Ml.

Aleksandar An~evski

AN^EVSKI, Aleksandar Dimitrov (Skopje, 9. II 1947) – dermatovenerolog, redoven profesor. Med. f. (1972) i specijalizacija (1977) zavr{il vo Skopje. Doktoriral od oblasta na trihologijata (1986). Izbran e za nastavnik (1987). Osnova~ e na Ambulantata za bolesti na kosata na Klinikata za dermatovenerologija. [ef na Katedrata po dermatovenerologija (1988–1991 i 1995–1997) prodekan na Med. f. (1995–1999) i rektor na Univ. „Sv. Kiril i Metodij# (1998–2004). Dobitnik e na pove}e nagradi i priznanija: Socius honoris causa na Bugarskoto dermatolo{ko zdru`enie i nositel na „Sina lenta#; nagrada od Japonskoto zdru`enie na dermatovenerolozite. Avtor e na pove}e od 100 stru~no-nau~ni trudovi objaveni vo zemjata i vo stranstvo. BIBL.: Alopecii, Skopje, 1993; koavtor: Sovremena dijagnostika i terapija vo medicinata, Skopje, 2000; Dermatovenerologija, Beograd, 2000; Dermatovenerologija, Skopje, 2006. Q. P.

Tihomir An~ev

AN^EV, Tihomir (Skopje, 15. V 1915 – Skopje, 19. V 1987) – agronom, redoven profesor na Fakultetot za zemjodelski nauki i hrana vo Skopje. Osnovno i sredno obrazovanie zavr{uva vo Skopje. Se zapi{uva na Zemjodelskiot fakultet vo Zagreb na koj i diplomira. Po osnovaweto na Zemjo-

AN^EVSKI, Zoran (Skopje, 16. V 1954) – preveduva~, eseist, poet. Profesor na Katedrata za angliski jazik i kni`evnost. Bil pretsedatel na Stru{kite ve~eri na poezijata. ^len e na DPM i na Makedonskiot PEN-centar. Se istaknal vo prevodot na poezija od angliski jazik, osobeno za potrebite na SVP. Vo svojata poezija inspiracija bara vo modernite tekovi na svetskata lirika, 73

A

APELACIONI

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

ski vojvoda. U~estvuval vo Srpsko-turskata vojna (1876) vo ~etata na vojvodata Iqo Markov Male{evski, vo Rusko-turskata vojna (1877/1878), i vo Kresnenskoto vostanie (1878/1889). Od 1902 g. stanal vojvoda na ~eta vo Nevrokopsko. Aktivno u~estvuval i vo Ilindenskoto vostanie. IZV. i LIT.: NBKM-BIA, f.: Kolekci® br. 47, a.e. 58, II 1-35; A. Trajanovski, Novi soznanija za `ivotot i dejnosta na vojvodata Iqo Markov-Male{evski (1805– 1898), zb. Vojvodata Iqo Markov-Male{evski i negovoto vreme, Berovo, 2002, 5-35. Al. Tr.

Zoran An~evski

eksperimentiraj}i vo iznao|awe na razni formi i re{enija. BIBL.: Patuvawe niz skr{eni sliki, Sk., 1984; Strategija na porazot, Sk., 1994; Linija na otporot, Sk., 1998; Prevod na mrtvite, Sk., 2000. Sostavuva~ na Antology of Macedonian P.E.N. poets; Sk., 2001. P. Gil.

APELACIONI SUDOVI VO REPUBLIKA MAKEDONIJA ‡ sudovi od vtorostepena nadle`nost vo dr`avata. Za prv pat se voveduvaat vo sudskiot sistem na Republika Makedonija so Zakonot za sudovite od 1995 g. Se osnovaat za podra~jeto na pove}e osnovni sudovi. Postojat tri apelacioni sudovi so sedi{te vo Skopje, [tip i Bitola. Vo trite apelacioni sudovi ima vkupno 89 sudii, od koi 49 vo Skopje, 25 vo Bitola i 15 vo [tip. So Zakonot za sudovite od 2006 g. se voveduva nov apelacionen sud vo Gostivar. IZV.: Zakon za sudovi (1995 i 2006 g.), Skopje, 2006. Gor. L.-B.

APISAON (XII v. pr.n.e.) – pajonski heroj pod Troja, sin na Favsij. Toj bil najdobar borec po Asteropaj. Zaginal vo borba so Evripil od Tesalija. IZV.: Homer, Ilijada, prepev na M. D. Petru{evski, XI pesna (Rapsodija Lamda), 575-585. LIT.: E. Petrova, Pajonija, Skopje, 1999. K. M.-R.

APOSTOL PAVLE VO MAKEDONIJA (49, 56 – 57 god.) – eden od Apostolite na Hristos, hristijanski misioner. Vo Makedonija do{ol da go prenese hristijanskoto u~ewe vo Evropa. Prvata hristijanska propoved ja odr`al pred yidinite na makedonskiot grad Filipi. Tuka ja osnoval prvata hristijanska zaednica, a so toa i prva vo Evropa. Propovedi dr`el vo Amfipol, Apolonija i Tesalonika. Naselenieto masovno go prifa}alo hristijanstvoto. Progonuvan od evrejskata zaednica, zaminal od Tesalonika i Beroja. Uspeal vo Makedonija da go pro{iri hristijanstvoto i da formira hristijanski zaednici. Povtorno se vratil vo 56 i 57 god. vo ve}e organiziranite crkvi vo Filipi i Tesalonika. 74

Sv. Apostol Pavle, ikona vo crkvata †Sv. \or|i# vo Struga (XV v.)

IZV.: Sveto Pismo na Stariot i na Noviot zavet, vtoro izdanie, Skopje, 1991. LIT.: \. Pop-Atanasov, Biblijata za Makedonija i za Makedoncite, Skopje, 1995; Istorija na makedonskiot narod, I, Skopje, 2000. I. Velev, Vizantisko-makedonski kni`evni vrski, Skopje, 2005. A. [uk. Konstantin Apostolov

LIT.: Biografski podatoci: Aleksandar Apostolov, Vini~kata afera, Skopje, 1997. M. Min.

APOSTOLOV, Konstantin Todorov (Ko~ani, 17. IV 1933 – London, 16. VIII 2008) – mikrobiolog, virusolog, akademik. Med. f. zavr{il vo Skopje (1957). Vo Birmingem (Anglija) se usovr{uval vo dijagnosti~kata virusologija (1959–1960). Vo Skopje polagal specijalisti~ki ispit po mikrobiologija i rabotel na Medicinskiot fakultet do 1963 g. Ja osnoval Virusolo{kata laboratorija pri RZZZ. Po 1963 g. svojata kariera ja prodol`uva vo Anglija, prvin vo Regionalnata virusna laboratorija vo bolnicata Birmingham, kade {to i specijaliziral elektronska mikroskopija. Potoa raboti vo Wellcome Research Laboratories na antivirusni drogi i morfologija na virusi, a potoa (do svoeto penzionirawe) kako Senior Lecturer i Consultant vo Hammersmith Hospital, vo Royal Postgraduate Medical School vo London. Izbran e i nazna~en za redoven profesor po mikrobiologija so parazitologija na Med. f. vo Skopje (1983). Za ~len na MANU nadvor od rabotniot sostav e izbran na 21. IV 1994 g. Osnova~ i pretsedatel na Makedonsko-angliskoto dru{tvo za prijatelstvo vo London i ~len na Upravniot odbor za dodeluvawe angliski stipendii za na{i postdiplomci. Ima publikuvano preku 70 nau~ni trudovi vo stranski spisanija.

APOSTOLOV, Ivan (Vane Makedonecot) (s. Belica, Razlo{ko, 1847 – s. Dolna Bawa, Kostene~ko, Bugarija, ok. 1926) – nevrokop-

BIBL.: Morfologija na mikovirusi i nivnata interakcija so citoplazmati~ni membrani so specijalna referenca na Sendai virus (PhD thesis, University of London), London, 1974; Izolacija na Coro-

Aleksandar Apostolov

APOSTOLOV, Aleksandar (Zletovo, 1920) ‡ istori~ar, univ. profesor. Zavr{il gimnazija, Vi{a pedago{ka {kola i Filozofski fakultet (Grupa istorija). Bil nastavnik i sredno{kolski profesor. Bil izbran za asistent na Filozofskiot fakultet (1956), doktoriral na tema: †Kolonizacijata na Makedonija vo stara Jugoslavija# (1962). Kako nastavnik po predmetot istorija na narodite na Jugoslavija nov vek bil biran vo site nastavno-nau~ni zvawa. Penzioniran vo zvaweto redoven profesor (1983). Avtor e na 80 nau~ni i stru~ni trudovi i u~ebnici. Prviot publikuvan monografski trud mu e: †Kolonizacijata na Makedonija vo stara Jugoslavija# (Skopje, 1966), a potoa †Zletovskata oblast, istoriski osvrt# (Skopje, 1974) i †Vini~kata afera# (Vinica, 1997).

APOSTOLOVA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

navirus od biopsija na bubreg na pacienti od endemska balkanska nefropatija, „Nephron#, 1999. IZV.: Bilten od Edinaesetto izborno sobranie na MANU, Skopje, mart 1994, 45–53. M. Pol.

APOSTOLOV, Quben Konstantinov (Kriva Palanka, 27. IV 1895 ‡ Kavadarci, 1945) ‡ polkovnik na bugarskata armija. Bil oficer na Prviot makedonski pe{adiski polk (1914). Kako komandant na 56-ot vele{ki polk (septemvri 1942 ‡ 1944), toj e eden od direktnite vinovnici za strelaweto na Vata{kite mladinci (16. VI 1943) i za drugi voeni zlostorstva, poradi {to bil uapsen vo Bugarija (noemvri 1944), doveden vo DFM i osuden na smrt. IZV.: Vojniot zlo~inec polkovnikot Apostolov e izveden pred naroden sud vo Kavadarci i osuden na smrt, „Bilten#, II, 20, Kavadarci, 23. I 1945, 7-8; Tikve{ijata vo NOV 1941-1945, kniga {esta, Dokumenti, Kavadarci ‡ Negotino, 1984. LIT.: Tikve{ijata vo NOV 1941-1945, kniga prva ‡ petta, Kavadarci ‡ Negotino, 1984. S. Ml.

APOSTOLOV-VANDETO, Ivan (s. Belica, Razlo{ko, 21. IX 1924 – Raven, Razlo{ko, 16. V 1944) – mladinski aktivist i partizan na Razlo{kiot partizanski odred „Nikola Parapunov#. Zaginal vo borba so bugarskata `andarmerija i kontra~etite kaj m. Raven, na padinite na planinata Rila. LIT.: Georgi T. Madolev, VÍrÍ`enata borba v PirinskiÔ kraŸ 1941–1944, SofiÔ, 1966; Georgi D`od`ov, Za kogo peÔt murite, SofiÔ, 1971. V. Jot.

APOSTOLOV-GRANITI, Mihali (s. Kr~i{ta, Kostursko, 25. XI 1923 ‡ pl. Gramos, 31. III 1948) ‡ nacionalen deec i borec vo Egejskiot del na Makedonija. Bil u~esnik vo ELAS (od po~etokot na 1943), borec na NOPO „Lazo Trpovski#, politi~ki komesar na ~eta na Kosturskiot makedonski NO bataljon, komandir na vod vo Kosturskolerinskiot makedonski NO bataljon „Go~e#, ~len na [tabot na DAG za Vi~o (noemvri 1946) i politi~ki komesar na bataljon na DAG, na koja dol`nost i zaginal. IZV.: Egejska Makedonija vo NOB 1944‡ 1945, I, Skopje, 1971. LIT.: Hristo Andonovski, Makedoncite pod Grcija vo borbata protiv fa{izmot (1940-1944), Skopje, 1968; Ta{ko Mamurovski, Svetli likovi od Egejska Makedonija (1945-1949), Skopje, 1987, 90‡97. S. Ml.

APOSTOLOV-MATOV, Ko~o (psevd. ^au{ot) (Veles, 1888 – Titov Veles, 11. X 1962) – muzi~ki deec, dirigent na duva~ki orkestar i flejtist. Inicijator i rakovoditel na orkestar vo rodniot grad (1911-1913), kako i po Prvata svetska vojna (do 1928 g.). Rabotel i kako muzi~ki pedagog,

A

podu~uvaj}i gi, me|u drugite, i idnite kompozitori St. Gajdov i @. Firfov. Se obidel i kako tvorec na mar{evi i obrabotuva~ Dr. O. na folklorni temi.

Qupka Apostolova

Mihail ApostolovPopeto

APOSTOLOV-POPETO, Mihail (s. Dikawa, Perni~ko, Bugarija, 1871 ‡ s. Gavaljanci, Kuku{ko, 21. III 1902) ‡ nacionalen deec, eden od organizatorite na ~etite i vojvoda na ~eta na TMORO. Negovite roditeli bile makedonski begalci od s. Bistrica, Gornoxumajsko (den. Blagoevgradsko). Zavr{il gimnazija vo Sofija, a potoa otslu`il voena obvrska vo Bugarskata armija vo Sofija. Kako ~len na TMORO i komita, zel u~estvo vo oru`enite akcii vo Isto~na Makedonija (1895). Bil blizok sorabotnik na Goce Del~ev i negov pridru`nik vo obikolkata na Pirinsko (1899). Pri plenuvaweto na Nazlam-beg projavil osobena snaodlivost. So svojata ~eta 7 godini dejstvuval vo Gevgelisko, Vodensko, Gornoxumajsko, Demirhisarsko, Enixevardarsko, Kuku{ko, Male{evsko, Pijanec, Porojsko, Sersko, Solunsko i Strumi~ko. Imal neposredna uloga vo formiraweto na ~etite na vojvodite Marko, Hristo ^ernopeev, Krsto Asenov i dr. Otkako dobil nalog od CK na TMORO da zamine za Petri~ko, patem bil ubien od potera na osmanliskata vojska. LIT.: I. K†r{ovski, Mihail Apostolov Popeto †^erkez Mihal#, Sb. tur. zverstva, No 6, Sofi®, 1902/1903, 19-21; B. Lazarov, VoŸvodata Mihal Popeto. Prinos k†m biografi®ta mu. (Po spomeni na Stojan Manolov Kur{umliev). †Rodina#, No 6-7, Sofi®, 1930, 6-7; Mihail Apostolov †Popeto#, †Makedonski vesti#, br. 7, Sofi®, 9. III 1935, 1; G. Serafimov, VoŸvodata nad voŸvodite (90 godini od ubistvoto na M. Apostolov-Popeto), †Pirinsko delo#, No 73, Blagoevgrad, 17. IV 1992. S. Ml.

APOSTOLOVA, Qupka (Gostivar, 10. VI 1932) – interpretatorka na zabavni melodii, spiker. Apsolvirala na Medicinskiot fakultet, a diplomirala na Filolo{kiot fakultet vo Skopje. Stanala vokalen solist na Ritmi~kiot sekstet (1953), koj pro-

fesionalno gi postavi osnovite na makedonskata zabavna muzika. So Sekstetot dvapati nedelno nastapuvala vo `ivo na javni nastapi i vo Koncertnoto studio na Radio Skopje. Snimila golem broj magnetofonski zapisi so zabavni melodii. Profesionalnata spikerska kariera ja zapo~nala vo 1960 g. Do penzioniraweto rabotela i kako pedagog so mladiJ. F. te spikeri.

Pavlina Apostolova

APOSTOLOVA, Pavlina (Tetovo, 16. V 1927) – operska pevica, sopran, prvenka na Operata na Makedonskiot naroden teatar. Peewe u~ela kaj vokalnite pedagozi: N. Kuneli, Z. [ir i P. Bogdanov–Ko~ko, a se usovr{uvala vo Italija i vo Viena. Vo 1950 g. debitirala na operskata scena na MNT so ulogata na Mimi vo operata Boemi. Postojan ~len na Operata i na MNT (1950–1983). Realizirala 40 ulogi od klasi~niot, sovremeniot i doma{niot operski repertoar. Me|u niv se izdvojuvaat: Konstanca (Grabnuvawe od sarajot), Rozina (Sevilskiot berber), Violeta Valeri (Travijata), Mimi (Boemi), Abigaila (Nabuko), Norma, ^o^o-San (Madam Beterflaj). Nastapuvala i na koncertniot podium, posebno neguvaj}i go makedonskoto muzi~ko tvore{tvo. Kako lirsko-koloraturen sopran, vo tolkuvaweto na ulogite, uspe{no go soedinuva vokalniot moment so razigranosta i scenskiot {arm. Avtor e na monografijata Mojot pat vo operskata umetnost. Gostuvala vo site po75

A

APOSTOLOVSKI

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

golemi operski centri na porane{na Jugoslavija. F. M.

Mitko Apostolovski

APOSTOLOVSKI, Mitko (Bitola, 7. III 1955) – akter. Diplomiral na Vi{ata muzi~ka {kola vo Skopje (Otsek za dramski akteri). Raboti vo Narodniot teatar vo Bitola (1973–1974) i vo Narodniot teatar vo Kumanovo (1980–1995). Od 1995 g. e povtorno vo Narodniot teatar vo Bitola. Ulogi: Fezliev (†Crnila#); Vojdan (†Tetovirani du{i se vra}aat doma#); Kreont (†Medeja#); Didro (†Razvratnikot#). R. St.

{est godini bil sovetnik vo Kabinetot na pretsedatelot na Narodnoto sobranie na NRM, na~alnik na Biroto za odnosi so stranstvo na Izvr{niot sovet na SRM i republi~ki sekretar na Izvr{niot sovet na SRM (1960‡1966). Podocna bil i generalen direktor na NIP †Nova Makedonija# (noemvri 1973‡1982), direktor na Uredot za informacii na Makedonija, pratenik, potpretsedatel na Sobranieto na SRM (od maj 1969), ~len na CK na SKM (vo pet mandati), ~len na Sekretarijatot na CK na SKM (januari 1967 ‡ maj 1969), ~len na Pretsedatelstvoto na CK na SKM, ~len (april 1982 ‡ 25. IV 1985) i vo eden mandat pretsedatel na Pretsedatelstvoto na SRM (25. IV 1985 ‡ 25. IV 1986). Osven toa, bil i pretsedatel na Zdru`enieto na novinarite na SRM i pretsedatel na Republi~kiot op{testven sovet za me|unarodni odnosi so stranstvo, potpretsedatel na Maticata na iselenicite od Makedonija i dr. Avtor e na pove}e trudovi za makedonskoto nacionalno pra{awe i odnosite so sosedite.

APOSTOLSKI, Mile Despotov (s. Gali~nik, 5. V 1927) ‡ generalmajor na JNA. Zavr{il Vi{a voena akademija. Bil u~esnik vo NOAVM (1944) kako politi~ki komesar na ~eta i na bataljon. Po osloboduvaweto stanal politi~ki komesar na artileriski divizion i polk. Ja vr{el dol`nosta na~alnik na otsek na Vtorata uprava za balkanskite zemji, na~alnik na razuznava~kiot centar na Tretata armiska oblast, zamenik-na~alnik na Vtorata uprava i vr{itel na dol`nosta na~alnik na Vtorata uprava na General{tabot na JNA, kako i na~alnik na Katedrata za zadnina vo CVV[ „Mar{al Tito#. Ja zavr{il i General{tabnata akademija „Mar{al Voro{ilov# vo Moskva i postdiplomski studii na Filozofskiot fakultet vo Belgrad. Bil voen pretstavnik na JNA vo Moskva (1972–1975). Penzioniran vo ~inot general-major (1985). V. St.

BIBL.: Sovremenite aspekti na velikobugarskiot nacionalizam, Skopje, 1981; Na velikobugarski nacionalisti~ki pozicii, Skopje, 1979. S. Ml.

Mihailo Apostolski, portret od Dan~o Kal’~ev

Van~o Apostolski

APOSTOLSKI, Van~o ([tip, 22. XII 1925 ‡ Skopje, 2008) ‡ novinar, publicist, op{testvenik i dr`avnik. Zavr{il gimnazija vo [tip i bil ~len na SKOJ i u~esnik vo NOB (1941). Po Osloboduvaweto bil ~len na KPM (od fevruari 1945), glaven i odgovoren urednik na oblasniot vesnik †Naroden glas# ([tip), sorabotnik i urednik na v. †Nova Makedonija#, glaven urednik na nedelniot vesnik †Reporter# (Skopje) i dopisnik na v. †Borba# (Belgrad) od NRM. Vo me|uvreme zavr{il Politi~ka {kola i potoa bil na~alnik na Oddelenieto na CK na KPM za propaganda vo stranstvo i ~len na Upravata za agitacija i propaganda na CK na KPM (avgust 1950 ‡ krajot na 1951), zamenik na glavniot urednik na v. †Nova Makedonija# (1951 ‡ juli 1956) i direktor na Uredot za informacii na Izvr{niot sovet na NRM (juli 1956‡1959). Vo narednite 76

Kiril Apostolski

APOSTOLSKI, Kiril Mitev ([tip, 4. V 1917) ‡ ekspert po slatkovodno ribarstvo, univ. profesor. Bil aktivist na studentskoto dvi`ewe vo Sofija i u~esnik vo NOB. Po Osloboduvaweto bil direktor na Zavodot za ribarstvo vo Skopje (1953‡1965), profesor na Zemjodelskiot fakultet vo Skopje, sovetnik po ribarstvo na FAO pri OON vo Kampu~ija (1961), Izrael (1965), Kongo (1979), Jordan i Uganda. Isto taka, bil i konsultant na UNESKO za ribarstvo pri Institutot za okeanografija i ribarski istra`uvawa vo Atina (Grcija) i ~len na Me|unarodnata akademija na nau~nicite za ribarstvo vo Rim (Italija). Avtor e na pogolem broj nau~ni i stru~ni trudovi. S. Ml.

APOSTOLSKI, Mihailo Mitev (Novo Selo, [tipsko, 8. XI 1906 – Dojran, 7. VIII 1987) – general-polkovnik, komandant na G[ na NOV i POM, naroden heroj, akademik. Osnovnoto i srednoto u~ili{te gi zavr{il vo [tip. Vo 1927 g. ja zavr{il Voenata akademija vo Belgrad, vo 1933 Visokata voena akademija, a vo 1938 g. i General{tabnata akademija. Vtorata svetska vojna go zateknala vo ~inot general{taben major na slu`ba vo Qubqana (na dol`nosta na~alnik na {tab na divizija). Po kapitulacijata na Kralstvoto Jugoslavija bil vo zarobeni{tvo vo italijanskiot logor „Vestone#, a potoa e prefrlen vo Rieka. So grupa Makedonci bil osloboden. U~estvuval na sostanokot vo Skopje (11. IX 1941) na koj bil formiran Pokrainskiot voen {tab (PV[) za Makedonija, stanal negov ~len, a podocna i komandant. ^len na KP stanal vo april, vo juni 1942 g. bil nazna~en za komandant na G[ na NOPOM, a od avgust 1943 komandant na G[ na NOV i POM. Na Vtoroto zasedanie na

ARABAJ

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

AVNOJ (29. XI 1943) bil izbran za ~len na Pretsedatelstvoto, a na 15. XII 1943 od V[ na NOV i POJ go dobil ~inot general-major. Bil ~len na Inicijativniot odbor za svikuvawe na Prvoto zasedanie na ASNOM. Vo fevruari 1945 g. bil postaven za pomo{nik na na~alnikot na Vrhovniot {tab, odnosno na General{tabot na JA. Vo periodot od 1946 do 1952 bil komandant na Saraevskata voena oblast. Do 1958 g. ja vr{el dol`nosta na~alnik na Visokata voena akademija i na~alnik na pe{adijata na JNA. Penzioniran e vo ~inot generalpolkovnik. Vo 1976 g. stanal prv doktor po voeni nauki. Od 1965 do 1970 g. bil direktor na Institutot za nacionalna istorija. Vo 1967 g. e izbran za ~len na MANU, a vo 1968 za ~len na SANU. Od 1976 do 1983 g. bil pretsedatel na MANU. Vo 1977 e izbran za ~len na Slovene~kata akademija na naukite i umetnostite, a vo 1978 g. i na Akademijata na naukite i umetnostite na BiH. Od 1978 do 1981 bil pretsedatel na Sovetot na akademiite na naukite i umetnostite na SFRJ. Od 1979 g. e ~len na JAZU. Vo 1986 g. stanuva pretsedatel na Sojuzot na dru{tvata na istori~arite na Makedonija. ^len e i na Akademijata na Kosovo, kako i na nau~nite dru{tva vo Bitola i [tip i na Nau~noto dru{tvo za istorija na zdravstvenata kultura vo Belgrad. Nositel e na Partizanska spomenica 1941, proglasen e za naroden heroj na Jugoslavija (1953) i, me|u drugoto, dobitnik e i na najvisoka nagrada vo SFRJ „AVNOJ# (1978). BIBL.: Proletnata ofanziva vo 1944 godina vo Makedonija, Skopje, 1957; Fevruarskiot pohod, Skopje, 1975; Zavr{nite operacii za osloboduvawe na Makedonija, Skopje, 1975; Studii i statii, Skopje, 1975; Pogledi na jugoslovenskobugarskite odnosi vo Vtorata svetska vojna, Skopje, 1980. V. St.

APOSTOLSKI, Nikola (Kratovo, 1914 – Skopje, 2003) – protojerej-stavrofor. Se {koluval vo Kratovo, gimnazija zavr{il vo Skopje, a vo Prizren – {estoklasna bogoslovija. Zavr{il Bogoslovski fakultet vo Belgrad i Filozofski fakultet vo Skopje. Vo 1963 g. bil rakopolo`en za |akon i sve{tenik, a istovremeno bil verou~itel i profesor vo srednite u~ili{ta vo Skopje. U~esnik e vo NOB od oktomvri 1941, ~len na Inicijativniot odbor za obnovuvawe na Ohridskata arhiepiskopija so osnovawe na Makedonskata pravoslavna crkva; eden e od organizatorite na Prviot crkovno-naroden sobor (1945), sekretar na Sve{teni~ka-

ta konferencija (1946), u~esnik na Soborot vo Ohrid (1958), kustos – arheolog vo Narodniot muzej vo Skopje, profesor, crkovnoprosveten referent i glaven i odgovoren urednik na „Vesnik# – Slu`ben list na MPC i novinar vo Op{toobrazovnata redakcija na Radio Skopje. LIT.: Done Ilievski, Makedonskoto pravoslavno sve{tenstvo vo borba za nacionalna i crkovna sloboda, Skopje, 1987. Rat. Gr.

APOSTOLSKO PREEMSTVO NA MAKEDONSKATA PRAVOSLAVNA CRKVA (st. sl. prμemstvo – prezemawe, nasledstvo, lat. succesio apostolica – sledewe) – nasledstvo na vlasta, odnosno kontinuirano predavawe na Bo`jata blagodat i u~eweto na 12-te apostoli. Zakonska i blagodatna povrzanost na crkovnata erarhija od Gospoda Isusa Hrista, preku apostolite do episkopite i od niv do sve{tenicite i |akonite. MPC e dostojna nasledni~ka na apostolskoto preemstvo; crkovanata erarhija i prvi episkopi se hirotonisani od kanonski podobni arhierei.

A

te`ot, grafikata i skulpturata. Vo makedonskata umetnost, od pedesettite godini navamu, se razvivaat nekolku varijanti na apstraktno slikarstvo: enformel (R. Anastasov, R. Kal~evski, D. Avramovski, I. Velkov, R. Lozanoski, A. Jankuloski), apstrakten ekspresionizam (P. Mazev), geometriska apstrakcija (D. Kondovski, D. Per~inkov) i vidovi na postmodernisti~ki koncepti (D. Petkovi}, B. Manevski, J. [umkovski). I vo skulpturata se javuvaat sli~ni tendencii (P. Haxi Bo{kov, J. Grabul, S. Manevski, B. Nikoloski, D. Poposki, S. Pavleski). LIT.: Sowa Abaxieva-Dimitrova, Za nefigurativnoto slikarstvo.., „Razgledi#, Skopje, 1975, 6; Vladimir Veli~kovski, Geometrizmot i sovremenata makedonska umetnost, Skopje, 1997. L. N.

LIT.: Polnyj pravoslavnyj bogoslovskij `nciklopedi=eskij slovarw, I i II, reprintnoe izdanie, Moskva, 1921. Rat. Gr.

APRILSKATA VOJNA VO MAKEDONIJA (6‡17. IV 1941). Pri fa{isti~kata agresija vo Vtorata svetska vojna, germanskata vojska navlegla vo Makedonija od pravcite na ]ustendil–Kumanovo–Skopje, Gorna Xumaja–Carevo Selo (Del~evo)–[tip i Petri~–Strumica, a avioni gi bombardirale Skopje, Kumanovo, [tip, Veles, Bitola i pozna~ajnite mostovi i tuneli po komunikacijata Skopje–Solun. Jugoslovenskata vojska najseriozen otpor poka`ala na frontot kon Albanija, od kade {to napad vr{ela italijanskata divizija „Firence#. Germanskite sili so ofanzivni dejstva $ zadale re{ava~ki udar na jugoslovenskata vojska (6–10. IV), gi zazele vitalnite objekti (11–17. IV) i ja primorale jugoslovenskata vlada da potpi{e bezuslovna kapitulacija (17. IV). Makedonija bila podelena pome|u Italija i Bugarija. Bugarskite akcioni komiteti (formirani od 13 april) se aktivirale da ja pretstavat bugarskata okupacija kako osloboduvawe i obedinuvawe. LIT.: Istorija na makedonskiot narod, 5, INI, Skopje, 2003. V. St.

APSTRAKTNA UMETNOST – pojava vo umetnosta od po~etokot na XX v. Gi podrazbira nemimeti~kite dela vo slikarstvoto, cr-

Viktor Apfelbek

APFELBEK, Viktor (Viktor Apfelbeck) (Ajzenerc, [taerska, 1859 ‡ Saraevo, 1. V 1934) ‡ entomolog, holeopterolog. Kako kustos na Zemskiot muzej vo Saraevo (1889‡1925) osnoval edna od najgolemite zbirki na insekti na Balkanot. Po penzioniraweto bil honoraren entomolog na Higienskiot zavod vo gradot. Ja istra`uval faunata na bez’rbetnicite i bil eden od vode~kite evropski entomolozi. Uspeal da otkrie i da opi{e okolu 500 novi oblici na insekti na Balkanot, vklu~itelno i vo Makedonija. Avtor e na okolu 100 bibliografski edinici vo razni izdanija niz Evropa. BIBL.: Fauna insectorum balcanica, I-VI, Sarajevo, 1894-1916; Die Käferfaune der Balkanhalbinsel, I, Berlin, 1904. S. Ml.

ARABAJ (V v. pr.n.e.) – vladetel na Linkestite, sovremenik na Perdika II i na Arhelaj I. Tukidid go spomnuva imeto na kralot na linkestidskite Makedonci Arabaj, protiv kogo vojuvaat makedonskiot kral Perdika II (424) i spartanskiot vojskovodec Brasida, podocna i Arhelaj. Postoi epigrafski natpis vo Pelagonija (365/4 pr.n.e.) na koj e za~uvana prvata bukva od imeto na pelagoniskiot vladetel. Na epigrafskiot

77

A

†ARAMISKO#

natpis, delumno za~uvan na atinskiot Akropol, se zapi{ani dogovori za sojuzni{tvoto me|u Arabaj od Linkestida i Atina (ok. 423 pr.n.e.). LIT.: Thucydides, 4 vols., Harvard University Press, 1958; Aristotle, Politics, Harvard Universiy Press, 1959; J. N. Borza, Vo senkata na Olimp, pojavata na Makedon, Skopje, 2004. A. [uk.

†Aramisko oro#

†ARAMISKO# ‡ makedonsko ma{ko narodno oro so metar 13/16 (3,2,3,2,3). Naj~esto se igralo vo Bitolsko. Ima borbena sodr`ina i mimi~ko-dramski elementi: frlawe bombi, strelawe so pi{toli, se~ewe so sabja i sl. Vo po~etokot racete se dr`at za ramo, a potoa, koga igraorcite se dvi`at eden zad drug, racete slobodno se spu{teni, bez dr`ewe. LIT.: Mihailo Dimoski, Makedonski narodni ora od repertoarot na ansamblot za narodni pesni i igri „Tanec“, Skopje, 1977, 203. \. M. \.

ARAMISTVOTO VO MAKEDONIJA ‡ razbojni{tvo povrzano so ajdutstvoto, no i vo podocne{nite vremiwa, vo periodot me|u dvete svetski vojni i NOAVM. Aramiskite dru`ini broele od mali grupi do nekolku iljadi odmetnici od vlasta, na ~elo so aramba{a. Niv gi formirale pripadnici na razni etni~ki zaednici ili voeni dezerteri. Vo vremeto na osmanliskoto vladeewe ~esto se poistovetuvalo so ajdutstvoto, bidej}i odmetnicite od makedonsko poteklo gi napa|ale glavno zloglasnite agi, begovi i bogatite trgovci. No imalo i mnogu primeri na aramistvo od odmetnati mesni nasilnici od vlasta, oddelni dezerteri od voenite edinici i pripadnici na ba{ibozukot. Registrirani se i povremeni navleguvawa na aramiski dru`ini od Albanija. Okolu 1000 aramii od oblasta na Mat (Albanija) go napadnale i gradot Bitola (1711). Posebno karakteristi~ni bile primerite na ograbuvawe na pe~albarite pri nivnoto vra}awe, ~esto vo sorabotka so mesnite vlasti. Toa go vr{ela i aramiskata dru`ina od okolu 40 ka~aci na Kaqu{ od s. 78

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Zajas, Ki~evsko (do 1927). I vo vremeto na NOAVM aktivni bile oddelni ka~a~ki dru`ini. Opeani se vo mnogu narodni pesni, so razli~no odrazen odnos na narodnite tvorci kon nivniot lik i delo, vo zavisnost od opeanite nastani. IZV.: Aleksandar Matkovski, Turski izvori za ajdutstvoto i aramistvoto vo Makedonija, I-V (1620-1810), Skopje 1961-1980. LIT.: Aleksandar Matkovski, Otporot vo Makedonija vo vremeto na turskoto vladeewe, III, Skopje, 1983; D-r Gligor Todorovski, Zapadna Makedonija za vreme na okupacijata (1941-1944), Skopje, 1998, 1311. S. Ml.

ARAPICA ‡ reka so vodopadi kaj Negu{. Po zadu{uvaweto na vostanieto vo Negu{ (april 1822) osmanliskata vojska i ba{ibozukot vr{ele teror vrz naselenieto vo gradot. Mladi `eni i devojki bile siluvani, a deca i starci ubivani. Za da ja za~uvaat ~esta, mnogu devojki i mladi `eni so svoite deca se frlale od vodopadot i se samoubivale. LIT.: Todor Simovski, Negu{koto vostanie vo 1822 godina, „Nova Makedonija#, X, 2708, Skopje, 2. VIII 1953; D-r Risto Poplazarov, Negu{koto vostanie od 1822 godina i u~estvo na Makedonci vo Gr~koto vostanie, „Prilozi#, 34-35, Bitola, 1981. M. Zdr.

ARA^ (xizie) (XIV–XIX v.) – dr`aven danok vo Osmanliskata Imperija {to rabotosposobnite nemuslimanski podanici go pla}ale na dr`avata kako znak na pokornost i na lojalnost. Za vozvrat ovie podanici steknuvale odredeni gra|anski prava i sloboda na veroispoved. Bil ukinat vo sredinata na XIX v. Sinonim: xizie. LIT.: Hamid Had`ibegi}, D`izja ili hara~, †Prilozi za orijentalnu filologiju i istoriju jugoslovenskih naroda pod turskom vladavinom#, III IV, Sarajevo, 1952-53; Nerkez Samilagi}, Leksikon Islama, Sarajevo, 1990, 163, 239; Aleksandar Matkovski, Otporot vo Makedonija vo vremeto na turskoto vladeewe, I, Skopje, 1983. Dr. \.

ARAN\EL, Sv. (Arhangel Mihail) ‡ na~alnik na angelite, vi{ angel. Pred da go sozdade materijalniot svet (zemjata, neboto, yvezdite, ~ovekot i sl.), Gospod go sozdal duhovniot svet - angelite. Vo po~etokot site tie bile dobri. Podocna nekoi od niv stana-

S. Ara~inovo, Skopsko

le lo{i, se odmetnale od Boga i po~nale da pravat zlodela. Niv gi vikame |avoli. Eden me|u niv po ime Denica, zaslepen od golemata mo} {to mu ja dal Bog, se odmetnal, sobral golemo dru{tvo i sozdal celo nevidlivo nebesno duhovno carstvo. Sveti Arhangel Mihail go pobedil, go simnal od neboto, a i podocna prodol`il da se bori za slavata Bo`ja, poradi {to e pretstaven vo vojvodska obleka so me~ i kopje vo racete. Vo narodnoto veruvawe toj e pretstaven kako so me~ im gi zema du{ite na lu|eto, poradi {to vo nekoi mesta e nare~en „Arangel du{evadnik“. LIT.: Jevrem A. Ili¢, O praznicima pravoslavne crkve, Beograd, 1860. M. Kit.

ARAN\ELOVDEN ‡ hristijanski praznik Sobor na sveti Arhangel Mihail (21/8 noemvri), kaj narodot poznat kako Aran|el i Aran|elovden. Mnogu semejstva go imaat za doma{en praznik i go praznuvaat so doma{ni slu`bi. Spa|a me|u pogolemite praznici. Koga nekoi angeli po~nale da go napu{taat Boga i stanale lo{i, gi sobral Arhangel Mihail site angeli i kako znak na vernost kon Boga po~nal zaedno so niv da ja slavi Sveta Trojca so pesnata: †Svet, Svet, Svet e Gospod Savaot#. Vo spomen na toj sobir crkvata go vostanovila ovoj praznik. So nego im se oddava priznanie na site angeli. U{te eden den od pravoslavniot kalendar e povrzan so imeto na sv. Arhangel Mihail. Na 19/6 septemvri se praznuva Spomen na ~udata na sv. Arhangel Mihail vo spomen na ~udoto vo Hon, mesto vo Frigija, koga toj ja spasil crkvata od urivawe od nevernicite, koga vodata {to trebalo da ja potopi ja svrtel vo druga nasoka.

LIT.: Srpski narodni obi~aji u \ev|eliskoj kazi, prikupio i opisao Stefan Tanovi¢, u~iteq, Beograd, 1927; Marko K. Cepenkov, Kniga devetta, Narodni veruvawa, detski igri, redaktirale d-r Kiril Penu{liski i Leposava Spirovska, Skopje, 1972. M. Kit.

ARA^INOVO – selo vo Skopsko. Se nao|a vo severoisto~niot del na Skopskata Kotlina na nadmorska visina od okolu 260 m. So

ARGIROV

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

regionalen pat e povrzano so Skopje od koe e oddale~eno 7 km. Ima 7.315 `., od koi 594 se Makedonci i 6.677 Albanci. Toa e sedi{te na op{tina koja zafa}a povr{ina od 3.130 ha, ima 4 naseleni mesta so 11.597 `. Vo seloto postoi osumgodi{no u~ili{te, zdravstvena i policiska stanica. Al. St.

ARBATSKI, Jurij (Moskva ‡ 15. IV 1911 ‡ ^ikago, 3. IX 1963) ‡ orgular, folklorist, pedagog. Muzika studiral vo Lajpcig. Podocna bil katedralski orgular i direktor na Katedralskiot orkestar vo Belgrad, a od 1942 g. rabotel vo Institutot za slavistika vo Praga. Go prou~uval folklorot na slovenskite narodi. Doktoriral (1943) na Filozofskiot fakultet vo Praga so temata †Svireweto na makedonskiot tapan#. Kaj nego u~el makedonskiot kompozitor Pan~e Pe{ev. A. pokraj drugoto, izveduval i dela od makedonski kompozitori. Na edno za~uvano programsko liv~e od koncertot vo Lajpcig stoi deka gi izvel †[estata sonata za orguli# od Pan~e Pe{ev i †Fantazijata za orguli# od @ivko Firfov. M. Kol.

Arboretumot na PMF vo Skopje

ARBORETUM (lat. arbor – drvo) – prostor na koj se odgleduvaat drvja i grmu{ki nameneti za eksperimentalni, odgleduva~ki, nau~ni, ornamentalni i edukativni celi. Al. And. ARBORETUM „KRU[EVO# – formiran 1950 g., kako terenska opitna stanica na [umarskiot institut od Skopje. Lociran blizu gradot Kru{evo na 1.300-1.400 m n.v., odigra mnogu va`na uloga vo procesot na introdukcija na golem broj iglolisni egzoti, koi denes masovno se zastapeni vo na{ata zemja i zazemaat va`no mesto vo makedonskoto {umarstvo. Al. And.

ARBORETUM „TRUBAREVO# – se nao|a 7 km ju`no od Skopje, kaj seloto Trubarevo. Organiziran e vo 1953 g. na poplavni tereni kraj rekata Vardar na povr{ina od 3,3 ha so cel da se sozdade `iva zbirka od drvja i grmu{ki {to }e slu-

`i kako nagledno u~ebno pomagalo za studentite po {umarstvo. Do 1968 g. se vneseni 642 doma{ni i stranski vidovi, od koi 84,6% {irokolisni i 13,6% iglolisni vidovi. Osven za nastava vo Arboretumot se vr{eni i nabquduvawa na reakcijata na oddelni vidovi vo ekolo{kite uslovi: otpornost kon zimski mrazevi i letni su{i, pojava na fito i zooparaziti, plodonosewe, vegetativno razmno`uvawe i dr. Neposredno do Arboretumot se podignati nasadi od razni klonovi na topoli na povr{ina od 24,5 ha. Na niv se vr{eni merewa na raste`ot i produktivnosta na drvnata masa. Vo 1965 g. Arboretumot e proglasen za spomenik na priroR. R. data i kulturata. ARGEADI ([Arge2dai) – prvata makedonska kralska dinastija (ok. 707/6–310/9 pr.n.e.) so kralevite (basilevsi, monarsi): Perdika, Argaj, Filip, Aerop I, Alketa, Aminta I, Aleksandar I, Perdika II, Arhelaj I, Orest, Aerop II, Aminta II, Pavzanija, Aminta III, Aleksandar II, Ptolemaj Alorski, Perdika III, Filip II, Aleksandar III, Filip III i Aleksandar IV. Imeto Argeadi se povrzuva so gr. Argos vo Orestida, osvoen od Perdika. Etimologijata na imeto se povrzuva i so mitskiot predok Argeas, sin na eponimniot heroj Makedon. Dr`avata na Argeadite zapo~nuva da se {iri od teritorijata me|u r. Ludijas (Moglenica) i r. Halijakmon (Bistrica), kade {to se smesteni dvete kralski prestolnini Ajga i Pela. Kon krajot na VIII v. pr.n.e. zapo~nuva proces na obedinuvawe na makedonskite etnosi pod vodstvo na Argeadai Makedones; za vreme na Filip II i na Aleksandar III Makedonski so osvojuvawata sozdavaat svetska imperija. LIT.: Herodotus, 4 vols., Harvard University Press, 1960; Stephan von Byzanc, Ethnika, Graz, 1958; N. Proeva, Istorija na Argeadite, Skopje, 2004. A. [uk.

ARGIR(OVSKA)-NAUMOVA, Jelena (Eli) Kostova (psevd. Ilinka) (Kru{evo, 16. II 1921) ‡ rabotni~ka, borec i politi~ki rakovoditel vo NOAVM. Bila aktiven ~len na Dru{tvoto „Esperanto# vo Kru{evo. Kako zamenik-politi~ki komesar na ~eta vo Kru{evskiot NOPO „Pitu Guli# (od juni 1942), bugarskiot Voen preki sud vo Prilep ja osudil vo otsustvo na 15 godini zatvor (22. XI 1942). Izvesno vreme bila borec i politi~ki rakovoditel vo Mavrovsko-ki~evskiot NOPO, NO bataljon „Mir~e Acev#, Vtorata makedonska NOUB (zamenik-politi~ki ko-

A

mesar) i opolnomo{tenik na OZNA vo ^etvrtata divizija na NOVJ. Nositel e na Partizanska spomenica 1941 i pove}e odlikuvawa. IZV.: Kru{evo, faktografski materijali i rekonstrukcija na nastanite od NOAVM, AOINI vo Skopje; @enite od Makedonija vo NOV 1941-1945. Zbornik na dokumenti, Skopje, 1976. LIT.: Zlatko Biljanovski, Odredot „Pitu Guli#, „Misla#, Skopje, 1973; Vtora makedonska udarna brigada. Se}avawa i dokumenti, „Na{a kniga#, Skopje, 1973. S. Ml.

ARGIRIJADES, Panagiotis (Paul Argyriadès) (Makedonija, 1849‡ Pariz, 1901) ‡ pravnik, publicist. Vo Pariz bil advokat vo Apelaciskiot sud. Se zastapuval za sozdavawe balkanska federacija (od 1869). Dejstvuval i preku †Me|unarodnata liga za mir#, koja za toa raspravala na kongresite vo Lozana (1869) i @eneva (1876 i 1886). Go izdaval sp. †La Question Sociale# (1885), vo koe objavil statija †Makedonija#, vo koja go obrazlo`uva proektot za dr`ava Makedonija vo balkanska konfederacija postavena od zemjite pod vlasta na osmanliskata dr`ava. Pod negovo pretsedatelstvo (1894) bila osnovana Ligata za balkanska konfederacija, so cel da raboti na realizirawe na proektot. LIT.: Hristo Andonov-Poljanski, P. Argirijades za Balkanskata konfederacija i re{avaweto na makedonskoto pra{awe-Makedonskoto pra{awe, Skopje, 1990; Mihajlo Minoski, Idejata za konfederacija vo makedonskata politi~ka misla, Godi{en zbornik na filozofskiot fakultet, Skopje, 1990-1991. M. Min.

ARGIROV, Dimitar (Mito) (s. Kr~ovo, Demirhisarsko, Sersko, 1882 – s. Petrovo, Demirhisarsko, Sersko, 25. XI 1936) – serski vojvoda. Sin na poznatiot Ilija Kr~ovalijata. Zavr{il osnovno obrazovanie. Do 1905 g. dejstvuval vo ~etata na vojvodata Jane Sandanski. Potoa bil izbran za samostoen vojvoda na ~eta {to dejstvuvala glavno vo Sersko. IZV. i LIT.: CDA, f. 396, op. 2, a.e. 16, l. 165; NBKM-BIA, kol. 42, a.e. 68, l. 68; v. „Obzor#, br. 45. Sofi®, 1935-1936.Al. Tr.

ARGIROV TRIOD ‡ makedonski kirilski rakopis od XIII v. Imeto go dobil po St. Argirov, porane{en sopstvenik na 56 lista od kodeksot so vkupno 59 pergamentni listovi. Se ~uva vo Narodnata biblioteka †Sv. Kiril i Metodij# vo Sofija pod br. 933. Eden list se nao|a vo DARM, Skopje, inv. br. 74/76, sign. AM-MF-1. Jazi~nite osobenosti upatuvaat na Prespanskiot kraj. Nekoi pravopisni osobenosti, kako i dvata zbora ispi{ani so ubavo glagoli~ko pismo na l. 2v, uka`uvaat 79

A

ARGIROV-KR^OVALIJATA

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

na glagoli~ka predlo{ka. Na l. 31v so crveno mastilo se ispi{ani notni znaci (neumi). V. D.

LIT.: P. Darvingov, Istori® na Makedono-odrinskoto opol~enie, t. 1, Sofi®, 1919; v. „IlindenÝ#, br. 6, 7, Sofi®, 1922. Al. Tr.

ARGIROV-KR^OVALIJATA, Ilija (s. Kr~ovo, Demirhisarsko, 1856 ‡ s. Kr~ovo, juli 1918) ‡ deec na makedonskoto nacionalnoosloboditelno dvi`ewe i vojvoda na TMORO. U~estvuval vo Kresnensko-razlo{koto vostanie (1878‡1879) vo ~etata na Stojan vojvoda, a potoa bil ajdutin vo razni ajdutski dru`ini vo Makedonija. Se vklu~il vo TMORO (letoto 1899) i stanal vojvoda na prvata ~eta na Organizacijata vo Serskiot revolucioneren okrug, a potoa stanal vojvoda vo Demirhisarsko (1902‡1903). Zel u~estvo vo Ilindenskoto vostanie i bil punktov na~alnik vo Rila (1902‡1908). Vo vremeto na Mladoturskata revolucija (1908) se legaliziral, no naskoro bil uapsen, osuden (1909) i dve godini pominal vo Solunskiot zatvor (1909‡1911), po {to postepeno se pasiviziral od revolucionernata i politi~kata dejnost. S. Ml.

ARGOS (Argos) – anti~ki makedonski grad vo Pajonija kaj s. Vodovrati (Vidin Grad) ju`no od Veles, spomnuvan vo izvorite od Hierokle (Hier. 641, 3) koj go smestuva vo rimskata provincija Macedonia Secunda, me|u gradovite Stobi i Astraion. Spored eden natpis od Lete pokraj gradot vo 119 god. pr.n.e. se odvivala borbata pome|u Rimjanite i Keltite. Otkrieniot natpis kaj Vodovrati, kade {to se registrirani ostatoci od edna prostrana naselba, so tragi od fortifikacija od predrimskata i rimskata epoha, ja potvrduva lokacijata na ovoj grad.

Dragi Argirovski

ARGIROVSKI, Dragi (Kumanovo, 17. III 1939) – novinar, publicist. Vo Makedonskata televizija bil od nejzinite za~etoci (1960). Toj se potpi{al na prviot televiziski prilog na makedonski jazik, emituvan na zaedni~kata programa od Belgradskoto studio. Rabotel kako dopisnik od Kumanovo, urednik na Dopisnata redakcija na †Vesti# i kako pomo{nik-direktor na MRT za programski pra{awa. Bil direktor i urednik na †Stopanski vesnik# i †Makedonski vodi#. Avtor e na nekolku publicisti~ki trudovi. J. F. ARGIROV-^AU[OT, Hristo (s. ^i~eg’s, Enixevardarsko, 1884 – Sofija, 7. II 1922) – vodenski vojvoda. Bil ~etnik vo ~etata na vojvodata Apostol Terziev – Enixevardarsko Sonce, a potoa samostoen vojvoda so svoja ~eta vo Vodensko i vo Enixevardarsko. Po 1912 g. bil vojvoda vo Bersko. U~estvuval vo osloboduvaweto na Ber od Osmanliite. 80

LIT.: B. Josifovska DragoeviÊ, Prilog lokalizovawu grada Argosa u Peoniji, „@A#, 15, Skopje, 1965, 117–136; F. Papazoglou, Les villes de Macédoine à l’époque romaine, Paris, 1999, 311–312. V. B.-Gr.

AREALNA LINGVISTIKA ‡ lingvisti~ka disciplina {to go prou~uva vlijanieto na faktorot prostor vo `ivotot i evolucijata na jazikot. Arealnata lingvistika gi istra`uva promenite vo strukturata na jazikot niknati kako rezultat na negovite prostorni kontakti so drugi jazici, kako na dijalektnoto, taka i na standardnoto nivo. Vo interesot na arealnata lingvistika spa|aat pojavite kako: lingvisti~kata interferencija, me{aweto na jazi~nite kodovi, bilingvizmot, multilingvizmot, diglosijata i dr. Najtipi~ni metodolo{ki pristapi: kontrastivnata / konfrontativnata analiza i (na dijalektno nivo) lingvisti~kata geografija. Istra`uvawata od oblasta na arealnata lingvistika se od golema va`nost za op{tata teorija na jazikot, za teorijata na negovata evolucija i za dijahroni~nata i sinhroni~nata tipologija na jazi~nite sistemi. Balkanot kako multilingvalna teritorija pretstavuva atraktiven objekt za istra`uvawa od oblasta na arealnata lingvistika. Pri MANU (2000) e osnovan Istra`uva~ki centar za arealna lingvistika (ICAL). Glavnite dolgogodi{ni proekti realizirani vo ICAL se: †Me|unarodnite lingvisti~ki atlasi# i †Funkcionalnata i geografskata karakteristika na morfo-sintaksi~kite balkanizmi#. Z. T. AREV, Ilija ([tip, 3. XI 1914 – [tip, 12. I 1977) – akter i re`iser na Narodniot teatar od [tip. Be{e pove}e pati upravnik na teatarot i eden od negovite osnova~i. Ulogi: Jerotie

Narodniot teatar vo [tip

(†Somnitelno lice#), Axi Trajko (†Begalka#), ^ibutkin (†Tri sestri#), Vojnicki (†Vujko Vawa#) i dr. Re`ii: †Tatko#, †Makedonska krvava svadba#, †Stapica za bespomo{niot ~ovek# i dr. R. St. ARZAVAL (ARZOVAL) (tur. arsuhal od arap.) ‡ grupna pismena molba, `alba ili pretstavka vo vremeto na osmanliskoto vladeewe vo Makedonija. Bil pi{uvan i dostavuvan do nadle`nite osmanliski vlasti i velikodostojnici (valija, vezir ili sultan) vo osobeni priliki na izrazena narodna potreba, vo znak na poplaka ili protest. Ima {irok odraz vo narodnoto tvore{tvo, posebno vo narodnite pesni, sekoga{ so nade` deka }e inicira intervencija na oficijalnite vlasti („Sobrale se selanite, / te`ok arzoval dadoa / na bitolskiot valija#). LIT.: Bitola, babam Bitola. Narodni pesni vo koi se spomenuva Bitola. Sobral, predgovor i re~nik napi{al prof. Filip Kavaev, Bitola, 1959, 58. S. Ml.

ARIJAN, Flavij (Flavius Arianus) (Nikomedija, ok. 95 g. pr.n.e. – 175 pr.n.e.) – avtor na filozofski i istoriski dela i na patepisi. Vo glavnoto negovo delo „Aleksandrovata Anabasa# (napi{ano od 166 do 168 g. pr.n.e.) e zapi{ana (vrz osnova na istoriski izvori) istorijata na pohodot na Aleksandar Makedonski. Kako prodol`enie na ova delo ja pi{uva „Indiskata istorija# (spored zapisite na Aleksandroviot vojskovodec Nearh). A. ima golem broj istoriski dela {to ne se za~uvani ili od niv ostanale samo fragmenti: „Nastani po Aleksandar#, „Istorija na Bitinija#, „Partska istorija#, „Alanska istorija#. LIT.: Arrian, History of Alexander, Loeb Classical Lybrary, Harvard Univesity Press, 1959; Arijan, Aleksandrovata Anabasa. Prev. M. Buzalkova, Skopje, 2000. A. [uk.

ARIJANSTVO – u~ewe na sve{tenikot Arij (ok. 260–336) od Aleksandrija, hristijanska sekta {to go prifatila i go {irela negovoto u~ewe. Arijanstvoto ja odrekuvalo istovetnosta i ednakvosta na Bog–Otec i Bog–Sin, odnosno ja odrekuvalo bo`estve-

ARI[

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

nata priroda na Isus Hristos, deka Isus Hristos, sinot bo`ji, bil samo sli~en na tatko mu, no ne bil ist i ednakov (ramen) so nego, bidej}i bil sozdaden od nego, odnosno, poteknuval od nego. Na Prviot vselenski sobor vo Nikeja (325) arijanstvoto bilo osudeno kako eres, no prodol`ilo da se {iri, a na Vtoriot sobor vo Carigrad (381) bilo odvoeno od hristijanskata crkva. LIT.: H.M.Gwatkin, Studies of Arianism, Cambridge, 1900; R.P.C. Hanson, Search for the Christian Doctrine of God: The Arian Controversy 313–381, Edinburg, 1988. K. Ax.

ARISTOBUL od Kasandreja – vojkovodec na Aleksandar Makedonski. Napi{al (po 301 g. pr.n.e.) istorija na vojnite na Aleksandar, delo (koe ne e za~uvano) so apologetski karakter, verodostoen izvor za ponatamo{nite Aleksandrovi anabasi (Arijan, Aristobul i Ptolemaj). LIT.: Arrian, History of Alexander, Loeb Classical Lybrary, Harvard University Press, 1959; F. Papazoglu, Istorija na helenisti~kiot period, Skopje, 1995. A. [uk.

Aristotel

ARISTOTEL (Stagira na Halkidik, 384 pr.n.e. – Halkis, Evboja, 322/1 pr.n.e.) – filozof {to zastapuva celi oblasti duhovnost, filozofija i nauka. Rasne vo Pela, vo prestolninata na makedonskite kralevi, `ivee na dvorot na makedonskiot kral Aminta (tatko mu Nikomah e dvorski lekar), drugaruva so kralot Filip II Makedonski, u~itel mu e na Aleksandar Makedonski; prijatel i {titenik e na makedonskiot vojskovodec, strategot na Evropa, Antipatar. @ivee i raboti mnogu godini vo Atina (kako metek, bez atinsko gra|ansko pravo), kade {to go osnova gimnazionot Likej (Peripetat), pod za{tita na Aleksandar Makedonski i na Antipatar. Po smrtta na Aleksandar e obvinet za bezbo`nost, bogotvorewe na tiranin i za makedonofilstvo i prinuden e da se povle~e vo Halkis na Evboja, kade {to umira (otposle ostankite mu se odneseni vo Stagira). Ostavil mnogubrojni rakopisi, obraboteni i

izdadeni od filologot Andronik od Rodos; korpusot bil sobran i prenesen vo Aleksandriskata biblioteka vo vremeto na Ptolemaj Filadelf (285–247 g. pr.n.e.). Po 20-godi{en prestoj vo Platonovata akademija, vo Atina ja osnoval svojata filozofska {kola Likej, poznata i pod imeto Peripateti~ka ({eta~ka) {kola. Bil obvinet za bezbo`ni{tvo i poradi toa ja napu{til Atina so zborovite: „Za Atiwanite povtorno da ne zgre{at# (aludiraj}i na Sokratovoto tragi~no pogubuvawe). Predmet na negovoto interesirwe bile site podra~ja na ~ovekovoto toga{no znaewe, a osobeno logikata, metafizikata, fizikata, psihologijata, etikata, poetikata, astronomijata, meteorologijata, zoologijata i dr. Aristotel napravil prva klasifikacija na toga{nite znaewa vo tri grupi: teoriski (metafizika, fizika, matematika), prakti~ni (etika, politika, ekonomija) i poeti~ki (poetika, gramatika, retorika). Logikata ne ja smestil vo ovaa klasifikacija za{to smetal deka taa e organon (instrument) za filozofirawe. Negovata logika e formalna zatoa {to toj gi formuliral zakonite na logi~ki korektnoto mislewe. „Prvata filozofija# (podocna nare~ena metafizika) gi ispituva poslednite, najvisoki i najop{ti principi na s¢ {to postoi. Predmet na prvata filozofija se materijata, formata, dvi`eweto i celta. Nasproti Platon, Aristotel smeta deka op{toto ne postoi nadvor od poedine~noto. Poedine~nite stvari ja so~inuvaat prvata supstancija, {to e najva`na kategorija od desette kategorii so koi se opi{uva bitieto. Spored misleweto na Aristotel, postojat dva vida doblesti: dianoeti~ki (razumski) i eti~ki (moralni, volevi). Negovata aretologija se zasnovuva vrz principot „zlatna sredina#. Vo politi~kata teorija go definira ~ovekot kako „politi~ko su{testvo# (zoon politikon) imaj}i predvid deka ~ovekot e racionalno i op{testveno su{testvo. Zna~ajna e i negovata esteti~ka teorija vo koja centralno mesto zazema idejata za katarzis. BIBL.: Aristotel, Nikomahova etika. Predgovor i prevod, E. Koleva, Skopje, 2003; Aristotel, Retorika. Prev. V. Tomovska, Skopje, 2002; Politika. Prev. M. Buzalkova-Aleksova, Skopje, 2006. Organon, Metafizika, Fizika, Za du{ata, Za neboto, Poetika i dr. LIT.: F. Koplston, Istorija filozofije, Gr~ka i Rim, Beograd, 1991. V. G.-P. i A. [uk.

ARIFI, Arif (s. Lipkovo, Kumanovsko, 15. VI 1935) ‡ politi~ki deec. Ja zavr{il Visokata

A

{kola za politi~ki nauki vo Belgrad. Bil u~itel i direktor na osnovno u~ili{te, pretsedatel na Op{tinskata konferencija na SSRNM vo Kumanovo, pratenik vo Republi~kiot sobor na Sobranieto na SRM i vo Soborot na narodite na Sobranieto na SFRJ (1970) i ~len na Sojuznata konferencija na SSRNJ. S. Ml.

Teuta Arifi

ARIFI, Teuta (Teuta Arifi) (Tetovo, 1969) – univ. profesor, politi~ar i pratenik. Osnovnoto i srednoto obrazovanie gi zavr{ila vo Tetovo. Diplomirala na Grupata za albanski jazik i kni`evnost na Filolo{kiot fakultet vo Pri{tina. Magistrirala na Filozofskiot fakultet vo Skopje. Doktorirala na tema „Likot na `enata vo albanskata kni`evnost# na Filolo{kiot fakultet vo Skopje. Rabotela kako docent po predmetot Albanska kni`evnost na Katedrata za albanski jazik i kni`evnost na Filolo{kiot fakultet †Bla`e Koneski# vo Skopje. Eden period rabotela kako novinar-dopisnik na Doj~e vele. Anga`irana e kako profesor po Albanska kni`evnost na Univerzitetot na Jugoisto~na Evropa vo Tetovo. Vo momentov e potpretsedatelka na DUI i pratenik vo Sobranieto na RM. BIBL.: Gjeografia ime (Mojata geografija), poezija, 1996; @enskiot feminizam, 1997; @enata vo sovremenite trendovi vo Makedonija, studii, 1997; Sedum magi~ni denovi, raskazi, 1998. A. P.

ARI[ (rod Larix Mill., fam. Pinaceae) – rod so okolu deset listopadni iglolisni vida, rasprostraneti vo studenite zoni i regioni na severnata hemisfera. Visoki drvja (do 40 m), so tenki, nepravilno rasporedeni granki, vrz koi se razvivaat dva tipa letorasti (dolgorasti i kratkorasti). Igli~kite se ne`ni, svetlozeleni, 3–4 cm dolgi, spiralno rasporedeni vrz dolgorastite, a vrz kratkorastite po 30–40 vo snop~iwa. Naesen po`oltuvaat i opa|aat. Ma{kite cvetovi imaat `olti ispraveni resi, a `enskite purpurno crveni {i{ar~iwa. Soplodijata {i{arki se dolgi 81

A

ARJE

do 4 cm. Vo RM pred polovina vek se vneseni evropskiot (L. decidua Mill.) i japonskiot ari{ (L. leptolepis Gord.). Al. And. ARJE, Josef (?– Skopje, 1936) – Evrein, bankar vo Skopje. Bil sopstvenik na bankata „Vardar#, pretsedatel na Evrejskata zaednica vo Skopje (1936). Iako nemal razbirawe za cionizmot, bil poznat kako golem donator za pomo{ na mnogu organizacii i ustanovi, nezavisno dali bile evrejski ili ne. Osobeno se zalagal za pomo{ na siroma{nite.

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

graf od rodot Arnaudovci, koj od Gali~nik se preselil vo s. Karakoj kaj Nevrokop. Vo sorabotka so lokalniot rezbar Josif Petrov i negoviot sin Ilija Josifov, vo okolinata izrabotuval ikoni. M. A. go obu~il i svojot sin Leontij (Lev~o), koj se preselil vo Dupnica i tamu zografisuval do smrtta vo 1914 g. LIT.: A. Vasiliev, BÍlgarski vÍzro`denski maŸstori, SofiÔ, 1965, 230. V. P.-K. Violeta Arnaudova

LIT.: Zeni Lebl, Plima i slom iz istorije Jevreja Vardarske Makedonije, Gornji Milanovac, 1990. J. Nam.

ARMENSKI, Slave Gligorov (Berovo, 4. II 1950) – diplomiran ma{inski in`ener. Diplomiral na Elektroma{inski fakultet vo Skopje (1974) (Oddel ma{inski, nasoka energetski ma{ini), magistriral (1980) na Ma{inskiot fakultet vo Belgrad, a doktoriral (1987) na Ma{inskiot fakultet vo Skopje. Vo 1984 g. prestojuval vo ASEA-ATOM vo [vedska, a vo 1985 vo EDF vo Francija. Vo 1975 g. e izbran za asistent, 1987 za docent, 1992 za vonreden profesor, a 1997 g. za redoven profesor. Glaven stru~en interes – termoenergetikata, obnovlivite izvori na energija, nekonvencionalnite TEP. Prodekan na Ma{inskiot fakultet (1989–1992), pretsedatel na SZTK na Republika Makedonija (1998– 2002), ~len na Komisijata za nastavni pra{awa na Univerzitetot. Ima objaveno pove}e od 120 nau~ni i stru~ni trudovi. Avtor e na 3 osnovni u~ebnici i dve zbirki. Sl. A. ARNAUDOV, Dimitar Sotirov (s. Libjahovo, Nevrokopsko, ? – SSSR, 1937) – u~itel i publicist, komunist, ~len na OK na BKP. Vo 1925 g. bil eden od osnova~ite na VMRO (Ob) i ~len na CK. Dejstvuval za obedinuvaweto na makedonskite revolucionerni sili okolu VMRO (Ob). Vo 1930 g. u~estvuval na sostanokot so Balkanskiot revolucioneren centar za formirawe Edinstven front na nacionalno potisnatite narodi. Bil privrzanik za sorabotka na VMRO (Ob) so site balkanski revolucionerni dvi`ewa vklu~itelno i so komunisti~kite. Vo stranstvo go populariziral makedonskoto osloboditelno delo. Vo 1937 g. zaminal vo Moskva. LIT.: BKP, KominternÍt i makedonski®t vÍpros (1917–1946), I, SofiÔ, 1998, II, 1999; Dimitar Vlahov, Memoari, Skopje 1970. O. Iv.

ARNAUDOV, Milu{ (Gali~nik, vtorata polovina na XIX v.) – zo82

Mihail Arnaudov

ARNAUDOV, Mihail (Ruse, 1878 – Sofija, 1978) – istaknat bugarski nau~nik – folklorist, etnograf, literaturen istori~ar, kulturolog, teoreti~ar. Po ma{ka loza vodi poteklo od Makedonija (s. Vratnica, Tetovsko). Mo{ne ploden avtor. Me|u brojnite negovi studii, monografii, istra`uvawa i ogledi vidno mesto zazemaat monografijata za Miladinovci (1943 i 1969) i golemata studija za Stefan Verkovi} i †Veda Slovena# (1968). Srednoto obrazovanie go zavr{il vo rodniot grad, visokoto vo Sofija, a podolga specijalizacija imal vo Germanija. Bil ~len na Bugarskata akademija na naukite, rektor na Sofiskiot univerzitet i pretsedatel na Sojuzot na pisatelite na Bugarija. Bil ~len i na Makedonskiot nau~en institut vo Sofija i ~est sorabotnik vo negoviot organ †Makedonski pregled#. Avtor e na bogat folkloren zbornik na makedonski narodni pesni od Tetovsko, sobrani vo tekot na Prvata svetska vojna. G. T. ARNAUDOV, Naum (Ohrid, 2. ¶ 1876 – Sofija, 1. VIII 1941) – u~itel, ~len na MRO. Zavr{il pedago{ko u~ili{te vo Skopje. Bil u~itel vo Bitola, Solun, Ohrid, Voden, Nevrokop i na drugi mesta. Vo tekot na 1905 g. stanal ~len na Okru`niot revolucioneren komitet vo Bitola kako pretstavnik na Ohridskata okolija. IZV. i LIT.: CDA, f. 953, op. 1, a.e. 93, l. 6; T. Nikolov, Spomeni iz moeto minalo, Sofi®, 1989. Al. Tr.

ARNAUDOVA, Violeta Vidanova (Skopje, 22. V 1956) – psiholog, univerzitetski profesor. Stu-

dii po psihologija zavr{uva na Filozofskiot fakultet vo Skopje (1979), kade {to i magistrira (1986) i doktorira (1995). Izveduva nastava po predmetite: Op{ta psihologija, Psihologija i Psihologija na kreativnosta, za studentite od Filozofskiot fakultet i od Prirodno-matemati~kiot fakultet na Univerzitetot „Sv. Kiril i Metodij# vo Skopje. BIBL.: Ajde da mislime kako da mislime – 101 ideja za razvoj na kreativnoto mislewe, koavtor, 1995; Pottiknuvawe i razvivawe na kreativnoto mislewe so tehniki na divergentna produkcija, 1996; Priodi kon vizuelno razmisluvawe, koavtor, 2000. LIT.: Filozofski fakultet vo Skopje: 1920–1946–2006, Skopje, 2006, 209. V. Arn.

Qup~o Arnaudovski

ARNAUDOVSKI, Qup~o (Ohrid, 16. III 1931) ‡ univerzitetski profesor, pravnik. Osnovno i sredno obrazovanie zavr{il vo rodniot grad. Diplomiral na Pravniot fakultet vo Skopje (1960), a magistriral na Pravniot fakultet vo Zagreb (1966). Na Pravniot fakultet vo Skopje ja odbranil doktorskata disertacija na tema „Vonzatvorskite vospitni merki vo jugoslovenskoto krivi~no pravo“ (1975). Rabotel kako vi{ nau~en sorabotnik vo Institutot za sociolo{ki i politi~ko-pravni istra`uvawa vo Skopje (1963‡1979). Izbran za vonreden prefesor na Pravniot fakultet vo Skopje po predmetite kriminologija i penologija (1979), a potoa i za redoven profesor na istiot fakultet (1985). Bil ~len na SKOJ (III 1944), ~len

ARSENIJ II

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

na KPJ (V 1949), sekretar na Gradskiot komitet na SKM (1969‡ 1973). Gi vr{el funkciite ~len na RIS i sekretar za vnatre{ni raboti na SRM (1971‡1973). Od ovie funkcii bil otstranet vo periodot na „liberalizmot# poradi sfa}awata i javnite nastapi od tie pozicii. Bil ~len na Republi~kiot sudski sovet (19942000). Izbran za pretsedatel na Moralniot sud na RM (2003). Objavil preku 200 nau~ni truda i tri u~ebnici. BIBL.: Qup~o Arnaudovski, Vonzavodskite vospitni merki vo jugoslovenskoto krivi~no pravo, Skopje, 1979; Penologija ‡ nauka za izvr{uvawe na krivi~nite sankcii, Skopje, 1988. LIT.: Zbornik vo ~est na Qup~o Arnaudovski, Skopje, 1995. Sv. [. i Gor. L.-B.

ARNAUTOVSKI, Mile Klimev (Belgrad, 22. VI 1925) ‡ generalpotpolkovnik. Bil ~len na SKOJ (1941) i rakovoditel na Organizacijata na SKOJ vo Ohridskata gimnazija i vo Rezbarskoto u~ili{te, ~len na KPM (oktomvri 1943) i na MK na SKOJ (oktomvri 1943); borec na Prvata makedonska NO brigada (juni 1944) i sekretar na Brigadiniot komitet na SKOJ. Zel u~estvo i vo probivot na Sremskiot front (april 1945). Po Osloboduvaweto bil mladinski rakovoditel vo ^etirieset i osmata (makedonska) divizija na NOVJ (1945‡1947). Studiral na Tehni~kiot fakultet (Brodograde`en otsek) vo Zagreb (1948‡1954), a po diplomiraweto bil proektant i rakovoditel na Brodograde`niot sektor vo Mornari~ko-tehni~kiot institut na JVM (1954‡1969), ~len na Komandata na Skopskata armiska oblast (1969‡1976) i republi~ki sekretar za narodna odbrana na Makedonija (1976‡1984), koga bil i penzioniran (1988). S. Ml.

lum (razijan, mora~, komora~) (Poeniculum officinale L.); anason (anis) (Pimpinella anisum L.); luta menta (Mentha piperita L.); origan (rigan) P. Iv. (Origanum vulgare L.). ARON (H v.) – komitopul, sin na komesot Nikola. Zaedno so svoite bra}a David, Mojsej i Samuil u~estvuva vo vostanieto protiv Bugarija (969) i vo vospostavenata tetrarhija. Naskoro po uspe{noto vostanie protiv Vizantija (976) toj e ubien od Samuil na mestoto Razmetanica, zaedno so celoto semejstvo. Po molba na Gavril Radomir, `ivotot mu e po{teden samo na sin mu Jovan Vladislav, koj{to podocna go ubiva svojot bratu~ed-spasitel i vladee do 1018 g. Podocna Aronoviot vnuk Alusijan se javuva kako pretendent na prestolot vo vostanieto na Petar Deljan (1040/41). IZV. i LIT.: Vizantiski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, III, Beograd, 1966; Bo`idar Prokiÿ, Postanak jedne slovenske carevine, „Glas#, LXXVI, Beograd, 1908, 213-224; N. P. BlagoevÍ, CaruvalÍ li e AaronÍ, bratÍtÍ na carÝ Samuila, i koga?, „Makedonski pregledÍ#, III, 4, SofiÔ, 1927; A. Leroa - Molingen, Sinovite na Petar Bugarski i Komitopulite, zb.: Iljada godini od vostanieto na komitopulite i sozdavaweto na Samoilovata dr`ava, Skopje, 1971, 59-64; Antoljak Stjepan, Srednovekovna Makedonija, I, Skopje, 1983; Branko Panov, Srednovekovna Makedonija, III, Skopje, 1983; Milan Bo{kovski, Makedonija vo XI i XII vek (nadvore{ni upadi na teritorijata na Makedonija), Skopje, 1997. B. R.-J.

ARSENIJ (XIII v.) – monah od Veles. Na praznikot na svetiot otec Joakim Osogovski do{ol vo negovata crkva da se pokloni na mo{tite na svetecot i ukral eden od malite prsti na svetecot. No ne uspeal da ja zadr`i za sebe svetata koska. Utredenta, so pomo{ na svetecot, bil otkrien i moral da go vrati prstot. LIT.: V. Anti}, Lokalni hagiografi vo Makedonija, Skopje 1977, 35; K. Axievski, Vele{kata oblast vo XIII vek, „Glasnik na INI#, 45, 2, Skopje, 2001. K. Ax.

Bel sinap (Sinapis alba L.)

AROMATI^NI RASTENIJA – rastenija {to vo svoite plodovi, stebla, cvetovi ili lisja, sodr`at eteri~ni (isparlivi) masla. Pozna~ajni aromati~ni rastenija se: bel sinap (Sinapis alba L.); feniku-

A

ARSENIJ (Lazaropole, ok. 1770 ‡1775 ‡ 27. VI 1839) ‡ igumen na manastirot †Sv. Jovan Bigorski (Prete~a)#. Gi pro{iril manastirskite zgradi i vr{el zografisuvawe so zografite Mihail i sin mu Dimitar (mona{ko ime Danail) od Samarina. Na metohot vo Raj~ica ja izgradil crkvata „Sv. \or|i#. Go sostavil manastirskiot pomenik (1833). Rakopisot na slovenski i na gr~ki jazik verojatno e prepi{an od monahot Danail. LIT.: D-r Kosta Balabanov, Novootkrien portret na igumenot na manastirot Sv. Jovan Bigorski Arhimandritot Arsenie od 1833 godina – delo na zografot

Arsenij, igumen na manastirot †Sv. Jovan Bigorski#

Danail Mohah, Bigorski nau~no-kulturni sobiri 1974-1975, Skopje, 1976, 56–74. M. Zdr.

ARSENIJ I (HVII v.) – ohridski arhiepiskop (1656–1659). Na prestolot na Ohridskata crkva do{ol po arhiepiskopot Dionisij, od 8. VI 1656 do 10. II 1657, koga go zamenil arhiepiskopot Atanasij ¶¶. Vtorpat bil ohridski arhiepiskop od 28. II 1657 do 21. X 1658 g., koga prestolot mu go odzel arhiepiskopot Ignatij. Tretoto arhiepastiruvawe bilo do juni 1659 g., koga go zamenil povtorno Ignatij. LIT.: I. Snegarov, Istorix na Ohridskata arhiepiskopix-patriar[ix, II, Sofix, 1995; J. Bel~ovski, Hronolo{ki spisok na poglavarite na Ohridskata arhiepiskopija (patrijar{ija), „Godi{en zbornik na Bogoslovskiot fakultet Sv. Kliment Ohridski#, kn. 8, Skopje, 2002. Al. Tr.

ARSENIJ II (Ohrid, XVIII v. – Sveta Gora, ?) – posledniot ohridski arhiepiskop (1763 – 16. I 1767). Poteknuval od semejstvoto Balas~evi od Ohrid. Bil nakleveten pred Portata od vselenskiot patrijarh Samoil Hanxera deka odr`uval vrski so Venecija i so Rusija i deka e niven {pion. Za da se odbrani sebesi i da ja odr`i avtokefalnosta na Ohridskata arhiepiskopija, vo pridru`ba na rodninata Georgi Balazov od Ohrid, so dosta hrisovuli i avtenti~ni dokumenti, arhiepiskopot trgnal za Carigrad. No gavazite na Patrijar{ijata go odnesle na Sveta Gora, kade {to i po~inal. Potoa Ohridskata arhiepiskopija nekanonski bila ukinata. LIT.: A. Matkovski, Odnosite pome|u Ohridskata arhiepiskopija i osmanskata dr`ava, Glasnik na INI, XVI, 2, Skopje, 1972; A. Trajanovski, Streme`ot na Carigradskata patrijar{ija za ukinuvawe na Pe}skata patrijar{ija i Ohridskata arhiepiskopija i prisvojuvawe na nivnite eparhii, „Godi{en zbor-

83

A

ARSENIJ III

nik na Bogoslovskiot fakultet Sv. Kliment Ohridski# , kn. 4, Skopje, 1998. Al. Tr.

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

ARSI], Bogoqub (Volkovija, Tetovsko, 2. VII 1914 – Belgrad, 25. VII 1999) – polkovnik, spec. epidemiolog, univ. profesor. Med. f. zavr{il vo Belgrad, kade {to i doktoriral (1962). U~esnik vo NOB od 1944. Kako voen lekar raboti vo Skopje i Saraevo, a od 1962 g. na VMA. Zaklu~ocite od doktoratot se prezemeni kako doktrinarni stavovi na ZS vo SFRJ i JNA za prevencija na revmatskata treska, koi se primenuvaat i denes. Rabotel na golem broj nau~ni studii od oblasta na epidemiologijata {to imaat i prakti~na primena. Objavil preku 160 nau~ni i stru~ni trudovi i 4 u~ebnika po epidemiologija. Rabotniot opus go zavr{il kako na~alnik na Epidemiolo{kiot institut i redoven profesor na VMA. IZV.: Arhiv na VMA.

Sl. M. P.

Arsenij III Crnoevi}

ARSENIJ III CRNOEVI] (s. Baica, Crna Gora, 1633 ‡ Kru{edol, 1706) – patrijarh pe}ski, koga pod jurizdikcija na Patrijar{ijata se najduvale i eparhiite vo severniot del od Makedonija. Po zadu{uvaweto na Karpo{ovoto vostanie i porazot na avstriskite vojski kaj Ka~anik vo po~etokot na 1690 g. mnogu od naselenieto od Severna Makedonija, zaedno so toa od Kosovo i od Ju`na Srbija, predvodeni od patrijarhot, se iselile na teritorijata na Avstrija.

Boris Arsov

ARSENOV, Arsen (Pavle{enci, 1. V 1947) – red. prof., rakovoditel na Institutot za ECRP, prodekan na ETF vo Skopje. Avtor/koavtor na pove}e trudovi vo zbornici od me|unarodni i doma{ni sobiri, vo stru~ni spisanija, studii, analizi, NIP i AP. Honoraren profesor na TF vo Bitola, TF vo Pri{tina i na Elektronskiot fakultet vo Ni{. Avtor na tri univerzitetski u~ebnici: Elektri~ni delovi na elektri~ni centrali, Proizvodstvo na elektri~na energija i Termi~ki i dinami~ki napregawa vo ECRP.

ARSOV, Boris (Kriva Palanka, 1906 ‡ Skopje, 1954) ‡ ~len na ASNOM i univerzitetski profesor. Osnovno obrazovanie zavr{il vo rodnoto mesto, a gimnazija vo Kumanovo. Vo tekot na 1926 g. zaminal na studii vo Monpelje, Francija, kade {to studiral pravo i filozofija, steknuvaj}i dve diplomi, za zavr{en praven fakultet i za filozofija. Na Sorbona vo Pariz ja odbranil doktorskata teza: „La vie economique de la Macèdione au XIX siècle“ (1936). So grupa intelektualci go izdaval spisanieto „Lu~“ vo Skopje (1937‡1938) i bil negov urednik. Toj e prviot makedonski avtor {to pi{uva sociolo{ki trudovi vo 30-tite godini od minatiot vek. Se vklu~il vo Narodnoosloboditelnata vojna od samiot nejzin po~etok. Stanal ~len na Zakonodavnata komisija na Prezidiumot na ASNOM (XI 1944). Namenuvan e za pomo{nik-poverenik za sudstvoto vo Makedonija (I 1945). Izbran e za profesor na Pravno-ekonomskiot fakultet vo Skopje (1953).

LIT.: Bilten na Univerzitetot „Sv. Kiril i Metodij# − Skopje, br. 703, mart 1998. Dr. R.

BIBL.: Boris Arsov, Ekonomskiot `ivot na Makedonija vo 19-tiot vek, Skopje, 2000. Pet. G.

LIT.: Jov. N. Tomi¢, Deset godina iz istorije srpskog naroda i crkve pod Turcima (1683–1693), Beograd, 1902; Patrijarh Arsenije Treti ^arnojevi} i Velika seoba Srba 1690. godine, Zbornik radova o trista godi{wici Velike seobe, Beograd, 1997. M. Zdr.

84

Dimitar Arsov

ARSOV, Dimitar Todorov (Kriva Palanka, 28. IX 1908 – Skopje, 2. VII 1974) – spec. internist, revmatolog, redoven prof. na Med. f., akademik. Maturiral vo Kumanovo (1926), studiral vo Pariz, Francija (1926–1932) i doktoriral na Sorbona (1936). Od 1932 g. e asistent vo klinikite na Univerzitetot vo Pariz. Od 1939 do 1941 g. e honoraren lekar na Internoto odd. vo @elezni~kata i vo Armiskata bolnica vo Skopje, lekar na Internoto oddelenie i {ef na Gradnoto oddelenie pri Dr`avnata bolnica vo Skopje (1941 –1944) i {ef na Internoto oddelenie pri Zemskata bolnica vo Skopje (1944–1947). Vo 1947 g. e izbran za asistent, potoa za docent (1950) i vonreden profesor (1957), a vo 1958 g. za redoven profesor na Katedrata za interna medicina na Med. f. vo Skopje. Od 1952 g. bil upravnik na Internata klinika pri Med. f. vo Skopje (do negovata smrt). Dve godini istovremeno bil i v.d. upravnik na Infektivnata klinika vo Skopje. Za redoven ~len na MANU bil izbran na 18. VIII 1967 g., kako prv redoven ~len od oblasta na medicinskite nauki. Bil ~len na Association des medicine de langue française, na Dru{tvoto na kardiolozite na Jugoslavija, na Evropskoto i na Internacionalnoto kardiolo{ko dru{tvo, na Dru{tvoto na revmatolozite na Jugoslavija, na Evropskoto i Internacionalnoto revmatolo{ko dru{tvo, dolgogodi{en pretsedatel na Internisti~kata sekcija pri MLD, pretsedatel na Revmatolo{kata sekcija pri istoto dru{tvo, bil ~len na Upravata na Zdru`enieto na kardiolozite na Jugoslavija, i na Zdru`enieto na endokrinolozite na Jugoslavija. Dobil plaketi od Svetskoto hematolo{ko dru{tvo vo Pariz, od Univerzitetot i Gradskoto sobranie na Bezanson (Francija). Promoviran e za doctor honoris causa na Univerzitetot vo Bezanson (Francija) (1961). Objavil nad 200 nau~ni i stru~ni trudovi, soop{tenija i diskusii vo makedonski, jugoslovenski i stranski spisanija, na simpoziu-

ARSOV

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

mi i kongresi. Avtor e na pove}e u~ebnici. Vo niv voveduva niza stru~ni izrazi, koi vleguvaat vo makedonskata stru~na terminologija, a gi karakteriziraat osnovnite propedevti~ki poimi vo internata medicina. So istra`uvawata navleguva vo site podra~ja od internata medicina. Vo negovite izu~uvawa vidno mesto zazemaat socijalnite bolesti; klinikata na pegaviot tifus, malarijata i nejzinite posledici vo godinite pred Vojnata i vo prvite godini potoa, do eradikacijata na ovaa endemi~na bolest od Makedonija; kalaazarot kaj vozrasnite – bolest vo period koga se smetalo deka kaj nas se javuva samo kako parazitoza vo detskata vozrast; hepatitot vo prvite negovi manifestacii vo Makedonija kako epidemi~na bolest; istra`uval za dijabetesot kaj nas; za problemite na zgolemeniot krven pritisok i srcevite bolesti; za problemot na urolitijazata vo Makedonija; za problemot na pothranetosta; za `eludo~nite i crevnite bolesti vo na{ata patologija; za sovremenoto lekuvawe i dijagnosticirawe na bolestite na krvta; na miokardniot infarkt i na hipertireozata. Originalen pridones e negovata studija za intravenskata primena na adrenalinot vo lekuvaweto na revmatskata treska i revmatskiot endokardit. Vo poslednite godini od `ivotot svoeto vnimanie osobeno go svrtuva vrz revmatskite zaboluvawa voveduvaj}i novi dijagnosti~ki metodi i moderna terapija. Bil redaktor i ~len na redakciite: „Makedonski medicinski pregled#, „Acta medica Iugoslavica#, „Bulletin Scientifique#, „Prilozi# (MANU). Preku dnevniot pe~at objavil brojni napisi za aktuelnite pra{awa od oblasta na medicinata. Vo svojata aktivnost gi soedinil kvalitetite na vrven zdravstven rabotnik, lekar specijalist internist, pedagog i nau~nik. Toj e kreator na modernata interna medicina kaj nas. Kako vrven pedagog, profesor po interna medicina na Med. f. u~estvuval vo dodiplomskata i podiplomskata nastava. IZV.: Referati za kandidatite za ~lenovi na MANU, Skopje, 1967; Letopis na MANU, Skopje, 1968, 91–92; SPOMENICA posvetena na Dimitar Arsov, redoven ~len na Makedonskata akademija na naukite i umetnostite, Skopje, 1978, 7–39. BIBL.: Pregled na zaraznite bolesti. U~ebnik za studenti po medicina, Skopje, 1961; Pregled na vnatre{nite bolesti. Revmati~ni bolesti. U~ebnik za studenti po medicina, kn. I, Skopje, 1963; Elementarna interna medicina za studenti po stomatologija, Skopje, 1964; Vnatre{ni bolesti. U~ebnik za srednite medicinski u~ili{ta, Skopje, 1967. M. Pol.

ARSOV, Qubomir Dimitrov (Skopje, 1944) – profesor na Tehnolo{ko-metalur{kiot fakultet vo Skopje. Diplomiral na Tehnolo{ko-metalur{kiot fakultet vo Skopje, magistriral na Tehnolo{kiot fakultet vo Zagreb (1972), a doktoriral na Tehnolo{ko-metalur{kiot fakultet vo Belgrad (1980). Specijalizacii i studiski prestoi vo Evropa i vo SAD. Na Tehnolo{ko-metalur{kiot fakultet vo Skopje e od 1968 g., a od 1989 g. e redoven profesor. Podra~ja: fizi~ka hemija, struktura i karakterizirawe i organski soedinenija so opti~ki i elektrohemiski metodi. Avtor e na 2 u~ebnika; nau~ni trudovi i proekti vo zemjata i vo stranstvo. LIT.: „Bilten na Univerzitetot ,Sv. Kiril i Metodij´# („Bilten UKIM#), br. 702, 30. III 1998, 57; 40 godini Tehnolo{kometalur{ki fakultet – Skopje, monografija, TMF, Skopje, 2000 g., 65. Sv. H. J.

Qup~o Arsov

ARSOV, Qup~o (psevd. Goce) ([tip, 19. V 1910 ‡ Skopje, 18. XI 1986) ‡ komunisti~ki deec, organizator na NOAVM, borec, rezerven polkovnik na JNA, naroden heroj na Jugoslavija (1953), politi~ar i dr`avnik. Zavr{il Komercijalno-ekonomska {kola vo Zagreb, a potoa bil slu`benik vo Belgrad i Valevo. Kako ~len na KPJ (juni 1940), bil instruktor na MK na KPJ vo Valevo, a po vra}aweto vo [tip (juni 1941) bil eden od organizatorite na NOAVM; ~len na MK na KPJ vo [tip (juni ‡ oktomvri 1941), ~len na MK na KPJ vo Bitola (oktomvri 1941), ~len na Privremeniot PK na KPJ za Makedonija (juni 1942) i ~len na G[ na NOV i POM (juni 1942). Bil uapsen i interniran vo Bugarija (juli 1942 ‡ mart 1943). Po vra}aweto bil partiski sekretar na ^etvrtiot oblasten komitet na KPM (27. II ‡ 17. VIII 1943), politi~ki komesar na [tabot na Pettata operativna zona na NOV i POM (27. III ‡ 17. VIII 1943), partiski sekretar na Pettiot oblasten komitet na KPM i instruktor na CK na KPM (maj ‡ avgust

A

1944), koga bil kooptiran i za ~len na CK na KPM. Na Prvoto zasedanie na ASNOM bil izbran za sekretar na Prezidiumot na ASNOM. Po Osloboduvaweto bil ~len na Politbiroto i na Izvr{niot komitet na CK na KPM, ~len na CK na SKJ, potpretsedatel i minister za finansii vo prvata Vlada na DFM (16. IV 1945), minister za trud vo Sojuznata vlada (januari 1948 ‡ dekemvri 1953), pretsedatel na Izvr{niot sovet na Sobranieto na Makedonija (19. XII 1953 ‡ 25. VI 1963), ~len na SIS (1960‡62), pretsedatel na Narodnoto sobranie na Makedonija (1962‡63), pretsedatel na RK na SSRNM i na Izvr{niot sovet na Makedonija (1963‡67), pretsedatel na Soborot na narodite na Soobranieto na SFRJ (1967‡69), potpretsedatel na CK na SSRNJ (1967‡71), ~len (1974‡79) i pretsedatel na Pretsedatelstvoto na SRM (oktomvri 1979‡82). Nositel e na Partizanska spomenica 1941, Orden naroden heroj na Jugoslavija (1953), Orden junak na socijalisti~kiot trud i dr. BIB.: Borbata za realizacija na osnovnata linija na CK KPJ za vooru`enoto vostanie protiv fa{isti~kite okupatori vo Makedonija, Bitola i Bitolsko vo NOV 1941 i 1942, kn. prva, Bitola, 1978, 73-101; Sozdavaweto i razvojot na Komunisti~kata partija na Makedonija, Osnovaweto i razvojot na Komunisti~kata partija na Makedonija, kn. prva, Skopje, 1980, 21-92; 11 Oktomvri ‡ predvesnik na slobodata i dr`avnosta, „Istorija#, XVII, 1, Skopje, 1981, 27-40; Dejnosta na Prezidiumot i na poverenstvata na ASNOM, Istoriski denovi na Gorno Vranovci, Skopje, 1984, 15-26; Se}avawa, Skopje, 1984. LIT.: Qup~o Arsov mo`en kandidat za pretsedatel na Pretsedatelstvoto na SRM, „Komunist#, XXXVII/41, Skopje, 28. IX 1979, 6. S. Ml.

Milan Arsov

ARSOV, Milan (s. Oraovec, Vele{ko, 1885 ‡ zatvorot vo pustinskiot grad Murzuk, vo oblasta Fezan vo Libija, 1908) ‡ ~len na grupata gemixii, najmlad solunski atentator. U~el vo gimnaziite vo Bitola i Solun, no ne go dovr{il {koluvaweto. Zaedno so Dimitar Me~ev i Ilija Tri~kov 85

A

ARSOV

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

vo Solunsko ja minirale `elezni~kata linija Solun‡Dede-Aga~ (29. IV 1903). Pri podmetnuvaweto bomba vo letnata bav~a na hotelot †Alhambra# bil ranet i uapsen od policijata. Bil osuden na smrt, a potoa pomiluvan na do`ivotno zato~eni{tvo. Vo zatvorot se razbolel i po~inal. Negovite drugari Pavel [atev i Georgi Bogdanov ja donele i im ja predale negovata glava na roditelite za pogreb. LIT.: D-r Krste Bitoski, Solunskite atentati 1903, INI, Skopje, 1985; Jovan Pavlovski, Gemixiite, †Matica makedonska#, Skopje, 1997. S. Ml.

Slavejko Arsov

ARSOV, Slavejko ([tip, 17. VIII 1878 – s. Guganci, Kratovsko, 9. VII 1905) – resenski vojvoda. Se {koluval vo gradovite [tip, Skopje i vo Sofija. ^len e na TMORO od 1896 g. Bil u~ili{ten inspektor vo Ki~evsko (1899). Zatvoren e od vlastite (X 1900). Na krajot od 1901 g. dejstvuval vo ~etata na vojvodata Marko Lerinski. Od II 1902 g. stanal vojvoda na ~eta so koja se dvi`el vo Bitolsko i vo Prespansko. Bil delegat na Smilevskiot kongres. Aktivno u~estvuval vo Ilindenskoto vostanie kako resenski vojvoda. Vo bitkata kaj mesnosta Lingura, blizu s. Guganci, Kratovsko, bil te{ko ranet i za da ne padne `iv vo racete na Osmanliite se samoubil. IZV. i LIT.: VÍstani~esko dvi`enie v Ágozapadna Makedoni® (do 1904) – Po spomeni na SlaveŸko Arsov, SÍobÈava L. Mileti~; Osvoboditelnoto dvi`enie v Makedoni® i Odrinsko – Spomeni i materiali (Fototipno izdanie), ¶¶, kn. H¶, Sofi®, 1978. Al. Tr.

ARSOV, Ta{ko (Ohrid, 1882 – Ohrid, 1950) – kru{evski i demirhisarski vojvoda. ^len na TMORO od 1900 g. Od 1901 g. bil vo ~etata na N. Rusinski i vo drugi ~eti. Bil izbran za kru{evski (1905), a potoa za demirhisarski vojvoda (1905–1907). Vo tekot na 1907 g. zaminal na pe~alba vo SAD, no po Mladoturskata revolucija se vratil vo Makedonija. IZV.: CDA, f.: 1075, op. 1, a.e. 29, l. 56; Ta{ko Arsov, Zapiski. Redakcija, komentar i predgovor na H.A.-Poljanski, Skopje, 1983. Al. Tr.

86

Todor Arsov

ARSOV, Todor Don~ov ([tip, 12. IX 1919 ‡ Vinica, 21. V 1943) ‡ komunisti~ki deec, organizator i borec na NOB. Osnovno u~ili{te zavr{il vo rodniot grad, a gimnazija vo Vrawe i Zae~ar (1933/1934), kade {to bil ~len na Literaturnata dru`ina †Jovan Skerli}# i stanal ~len na SKOJ. Kako student na Pravniot fakultet na Belgradskiot univerzitet, bil aktiven u~esnik vo studentskoto dvi`ewe i ~len na KPJ (septemvri 1935), pri {to bil upasen i pominal tri meseci pod istraga vo zatvorot Glavwa~a (1935). Po izleguvaweto bil proteran vo [tip, kade {to stanal ~len na obnoveniot MK na KPJ. Povtorno bil uapsen (april 1937) i po tri meseci istraga vo zatvorot vo Veles i vo Centralniot zatvor vo Skopje, bil suden vo Belgrad, a kaznata ja izdr`al vo zatvorot Lepoglava. Aprilskata vojna (1941) go zateknala na otslu`uvawe na voeniot rok vo avto-edinica vo Ohrid, a po brziot slom na kralskata vojska se vratil vo [tip i stanal ~len na obnoveniot MK na KPJ (juni 1941). Baraj}i vrabotuvawe, izvesno vreme rabotel kako advokatski pripravnik vo Okru`niot sud vo Skopje (kon sredinata na 1942). Pred opasnosta da bide provalena negovata partiska dejnost, se zasolnil vo ]ustendil, a potoa pak se vratil vo [tip (20. IV 1943). Kako istaknat organizator na NOB, bil nazna~en za politi~ki komesar na [tabot na ^etvrtata operativna zona na NOV i POM. Zaginal vo sudir so bugarskata vojska i policija kako politi~ki komesar na Vtoriot pla~kovi~ki ({tipski) NOPO †Goce Del~ev#. LIT.: Quben Georgievski-Qupta, Studenti revolucioneri, II del, Skopje, 1973, 7-24; [tip i [tipsko vo narodnoosloboditelnata vojna 1941‡1945, Prilozi od nau~niot sobir odr`an na 17, 18 i 19 maj 1990 vo [tip, kniga 1-4, Skopje, 2000-2001. S. Ml.

ARSOVA, Len~e Stojanova (Bitola, 16. VIII 1919 ‡ Skopje, 2002) ‡ komunisti~ki deec, borec i op{testvenik. Kako ~len na KPJ (1940), bila eden od organizatorite na NOAVM; ~len na MK na KPJ vo [tip i na Voeniot {tab (od juli 1941), ~len na Vtoriot ob-

lasten komitet na KPM (1943), instruktor na Pettiot oblasten komitet na KPM, zamenik-komandir na bazata na G[ na NOV i POM (od avgust 1944), {ifrant na Vrhovniot {tab na NOV i POJ na ostrovot Vis, rakovoditel na {ifrantskata slu`ba pri G[ na NOV i POM i sekretar na MK na KPM vo [tip. Po Osloboduvaweto se nao|ala na razni op{testveno-politi~ki dol`nosti i bila dolgogodi{en pretsedatel na Crveniot krst na Makedonija. BIBL.: Polo`bata na partiskata organizacija vo Bitola od sredinata na juli do po~etokot na oktomvri 1943 godina, Bitola i Bitolsko vo NOV 1943 i 1944, I, Bitola, 1982, 291-297; Moi se}avawa za drugarot Mir~e Acev, Prilep i Prilepsko vo NOV 1944 ‡ 15 maj 1945 godina, II, Skopje, 1985, 99-104. IZV.: @enite od Makedonija vo NOV 1941-1945. Zbornik na dokumenti, Skopje, 1976. LIT.: [tip i [tipsko vo narodnoosloboditelnata vojna 1941-1945, Prilozi od nau~niot sobir odr`an na 17, 18 i 19 maj 1990 vo [tip, 1-4, Skopje, 2000-2001. S. Ml.

Tamara Arsova

ARSOVA, Tamara (Kraguevac, 9. IV 1933) – novinar, publicist i preveduva~. Od 1961 do 1990 g. rabotela vo Makedonskoto radio. Bila urednik na †Radiou~ili{te# i na Redakcijata za op{toobrazovnite emisii: †Denovive pred godini#, †Radiouniverzitet#, †Svetlini na minatoto#, †Vidici# i drugi. Avtor e na nekolku kni`evno-publicisti~ki knigi. J. F. ARSOVSKI, Bodan (Kumanovo, 22. IV 1956) ‡ instrumentalist i kompozitor. ^lenuva vo pove}e rok-grupi (†Dijamanti#; †Iris#); eden e od osnova~ite na grupata †Leb i sol# (1976). Po prestanuvaweto na rabotata na grupata, formira Ezgija orkestar, vo koj ~lenuvaat pove}e instrumentalisti, me|u koi i P. Atanasovski (na gajda), K. Dimu{evski (na klavijaturi) i dr. So †Leb i sol# i so Ezgija orkestar nastapuval vo pove}e svetski centri (London, Pariz, Amsterdam, Wujork, Los Angeles, ^ikago i dr.). Kako instrumentalist (bas gitarist) i

ARSOVSKI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

A

BIBL: Neotektonika na SR Makedonija (koavtor), publ. 49 na IZIIS, Skopje, 1975; Tektonika na Makedonija, monografija, 1997; Tektonska karta na Makedonija, 1:200 000, 1998. N. Dum.

Bodan Arsovski

kako avtor ima izdadeno 11 LPplo~i, 10 CD i dve DVD. Komponiral muzika i za teatarski pretstavi (†Divo meso#; †Sre}na Nova ’49#; †Let vo mesto#; †Medeja#; †Orest# i dr.), televiziski serii i dr. M. Kol.

Qup~o Arsovski

(1972). Bil vicekonzul vo Generalniot konzulat na SFRJ vo Solun (1979-84); pomo{nik na ministerot za nadvore{ni raboti na RM (1991–1995); {ef na pregovara~kiot tim na RM za Privremenata soglasnost za normalizacija na odnosite pome|u RG i RM (1995); prv {ef na Kancelarijata za vrski vo RG (1. II 1996) i vonreden i opolnomo{ten ambasador (nerezidenten, od Atina) vo Izrael (25. VI 1997). Ambasador na RM vo Bukure{t (od 2008). IZV.: Arhiva na Ministerstvo za nadvore{ni raboti na RM, Skopje, 2006. T. Petr.

Vladimir Arsovski

ARSOVSKI, Vladimir Panev (psevd.: lajtnant \or|evi}, ^islov Oqeg, Bla`o) (Negotino, 1910 ‡ Haramski front kaj Madrid, [panija, 2. II 1937) ‡ in`ener, tenkist vo [panskata gra|anska vojna vo sostavot na internacionalnite brigadi. Se {koluval vo Negotino, Kavadarci, [tip, Veles i Belgrad, kade {to zavr{il sredno tehni~ko u~ili{te (1928), a potoa kako geometar rabotel vo Skopje (1929) i Bitola. Koga zaminal na Fiskulturniot slet vo ^ehoslova~ka (1932), od tamu se prefrlil vo Germanija, a po tri godini vo Vorone`, Sovetskiot Sojuz. So nezavr{eni studii vo Vorone`, zaminal kako dobrovolec vo [panskata gra|anska vojna (9. XII 1936) i zaginal na frontot kako tenkist na tenkovskata brigada. LIT.: Vo srceto na [panija. Se}avawa na interbrigadisti od Makedonija, NIK „Na{a kniga#, Skopje, 1975, 239; Pero Korobar ‡ Bo`o Stefanovski, Vo internacionalnite brigadi na [panija, zbornik, NIO „Studentski zbor#, Skopje, 1989, 215; Kiro Andonov, Vladimir Arsovski, Negotino, 1998. S. Ml.

ARSOVSKI, Qup~o (Skopje, 19. X 1948) – diplomat od kariera. Osnovno i sredno obrazovanie zavr{il vo Skopje. Diplomiral na Pravniot fakultet vo Skopje

Milan Arsovski

ARSOVSKI, Milan (s. Ska~inci, Vele{ko, 18. II 1924 – Skopje, 3. I 2000) – redoven profesor na Rudarsko-geolo{kiot fakultet vo [tip. Diplomiral na Geolo{kiot fakultet (MGRI) vo Moskva, Rusija (1952), a doktoriral na Rudarsko-geolo{kiot fakultet vo Belgrad, Srbija (1960). Eminenten geolog-tektoni~ar, koj celiot svoj raboten vek go posvetil na prou~uvawata vo oblasta na tektonikata, neotektonikata i seizmotektonikata. Realiziral pove}e nau~no-istra`uva~ki proekti vo Rusija, Makedonija, Crna Gora, Hrvatska, Bosna i Hercegovina, Al`ir, Tunis, a kako ekspert na UNESKO po seizmotektonika rabotel vo Burma, Bugarija, Romanija i dr. Najgolem del od svojot raboten vek go posvetil na regionalnite i seizmotektonskite prou~uvawa na teritorijata na RM, od koi ima publikuvano pove}e nau~ni trudovi.

Mitre Arsovski

ARSOVSKI, Mitre (s. Stari Grad, Vele{ko, 11. XI 1936) ‡ general-polkovnik. Osnovno i sredno obrazovanie dobil vo Veles, a potoa gi zavr{il Voenata akademija na kopnenata vojska (1960), Komandno-{tabnata akademija (1966) i [kolata za narodna odbrana na JNA (1978). Slu`buval vo 11 garnizoni na JNA niz Jugoslavija na razni dol`nosti i komandi i vo Teritorijalnata odbrana na Makedonija, od komandir na vod i ~eta do komandant na bataljon, polk i brigada, na~alnik na [tabot i komandant na 42. divizija na JNA. Bil i komandant na Komandata na odbranata na gradot Skopje, na~alnik na [tabot na korpus, pomo{nik na komandantot i na~alnik na [tabot na Tretata armiska oblast na JNA (od 8. VIII 1991). Po osamostojuvaweto na RM bil nazna~en za prv na~alnik na General{tabot na ARM (16. III 1992 ‡ 3. III 1993), po {to zaminal vo penzija. Vo pluralizmot projavi aktivnost vo pove}e politi~ki partii. S. Ml.

ARSOVSKI, Pan~e Krstev (Skopje, 1922 ‡ 13. XI 1944) ‡ rabotnik, politi~ki i voen rakovoditel. Poteknuva od u~itelsko semejstvo. Po zavr{uvaweto na osnovnoto u~ili{te, go izu~uval ~evlarskiot zanaet. Kako kalfa, stanal ~len na Ursovite sindikati (1938) i ~len na Upravniot odbor na Sindikalnata podru`nica na ko`arskite rabotnici (1939 ‡ krajot na 1940). Bil eden od organizatorite na Muzi~kata sekcija na KUD †Abra{evi}#. Po Aprilskata vojna (1941) bil primen za kandidat-~len, a naskoro i ~len na KPJ i rakovoditel na Partiskata }elija na ko`arskite rabotnici (juni 1941). Bidej}i bila zabraneta rabotata na KUD †Abra{evi}#, bil eden od inicijatorite za formiraweto na Muzi~-

87

A

ARSOVSKI

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

koto dru{tvo †Makedonija# (krajot na juni 1941), koe od odr`uvanite priredbi sobiralo materijalni sredstva za Narodnata pomo{. Partiski dejstvuval i vo skopskite sela. Po edna akcija bil uapsen (septemvri 1941) i osuden na tri godini i ~etiri meseci, a zatvorskata kazna ja izdr`uval vo Skopskiot zatvor i vo Pleven i Varna (Bugarija). Po vra}aweto (mart 1944) ja prodol`il partiskata dejnost i stapil vo edinicite na NOV i POM (juni 1944). Naskoro bil nazna~en za politi~ki komesar na ~eta vo Tretiot bataljon na Dvanaesettata makedonska (skopska) NO brigada (septemvri 1944). Kako komandir na udarna grupa vo borbite za osloboduvaweto na Skopje bil ranet i zaginal vo uli~nite borbi. LIT.: Boro Kralevski, Bea, zaginaa, ostanaa, Skopje, 1969, 28; Kuzman Georgievski, Sudskite procesi protiv skopskite komuniti vo 1941 godina. Skopje vo NOV 1941. Materijali od nau~niot sobir, Skopje, 1973, 355 i 357; Mitre Inadeski, Hronologija na Skopje. Rabotni~koto i narodnoosloboditelnoto dvi`ewe 1939‡1945, kniga vtora, Skopje, 1974, 53, 54, 56 i 178. S. Ml.

1971; Staro Skopje – evolucija na urbanite formi (5200 g. pr. n.e. – XIX vek); Staro Skopje – prilozi za urbanata istorija na Skopje (XIX-XX vek), II, so Nada Ta{kovska-Arsova, Skopje 1988; Skopje – urbanizam i arhitektura (HH vek), Skopje Kr. T.

Slobodan Arsovski, velosipedist

1983) i ~len na Jugoslovenskata reprezentacija (1972–1981), za koja nastapuval na trkite Berlin–Praga–Var{ava (1974, 1977– 1979), Tour de l Avenir (1977– 1979), niz Bugarija, a na trkite niz Jugoslavija negov najdobar rezultat e osvoenoto VI mesto, etapno i XV vo generalniot plasman. Bil trener na BK †Skopje# (od 1985) i pretsedatel na Velosipedskata federacija na Makedonija (od \. K. 2005).

Tihomir Arsovski

Petar Arsovski

ARSOVSKI, Petar (Mokreni, Vele{ko, 12. VI 1945) – filmski i teatarski akter. Diplomiral na Fakultetot za dramski umetnosti vo Skopje. Na film debitiral vo voenata drama †Makedonski del od pekolot# (1971), ostvaruvaj}i ja so mnogu spontanost ulogata na mladiot partizan, ~ija smrt predizvikuva ritualen povik na odmazda. Sleduvaat poslo`eni dramski zada~i vo filmovite: †Istrel#, †Presuda#, †Vreme, vodi# i †Neli ti rekov#. Vo †Sre}na Nova ’49# ostvari lik na cini~en mafija{, vo najdobrite tradicii na gangsterskiot film; vo †Tetovirawe# ja potvrdi tezata deka i epizodistot mo`e da napravi remek-delo od mala uloga. Drugi pozna~ajni ulogi ostvari vo filmovite: †Najdolgiot pat#, †Opasna traga#, †Jazol#, †Balkankan#. G. V. ARSOVSKI, Slobodan (Skopje, 2. VII 1953) ‡ velosipedist (1969– 88

ARSOVSKI, Tihomir (Skopje, 18. V 1929) – arhitekt i urbanist. Diplomiral na Arhitektonskiot fakultet vo Skopje (1959). Rabotel vo Zavodot za urbanizam i arhitektura na grad Skopje i vo Komitetot za urbanizam i za{tita na ~ovekovata okolina pri Sobranieto na grad Skopje. Bil izbran za vonreden profesor na Institutot za zemjotresno in`enerstvo i in`enerska seizmologija (1981). Osven so arhitektonskoto i urbanisti~koto proektirawe, se zanimava i so nau~noistra`uva~ka rabota na tematika od arhitektonskoto nasledstvo. U~estvuval na pove}e anonimni konkursi. Bil glaven proektant i rakovoditel vo izrabotkata na Generalniot urbanisti~ki plan na grad Skopje (1965) i na proektot za Starata skopska ~ar{ija. Pozna~ajni realizacii: trgovsko-zanaet~iski objekti vo Starata skopska ~ar{ija (1968) so M. Tomi} i A. Ban~otovski, Stokovnata ku}a „Most“ vo Skopje (1977), Gradskiot trgovski centar vo Skopje (1973, so tim). BIBL.: Gradski trgovski centar, Skopje 1970; Stara skopska ~ar{ija, Skopje

Tome Arsovski

ARSOVSKI, Tome (Kosovska Mitrovica, 23. IX 1928 – Skopje, 21. IV 2007) – poet, raska`uva~, dramski avtor, preveduva~. Dolgi godini raboti kako dramaturg vo Makedonskata radiotelevizija, a ~len e na DPM od 1959 godina. Debitira so stihozbirkata †Grst smea# (1958), no vnimanieto na makedonskata kritika go svrtuva vistinski so svojata prva drama †Aleksandra# (1958). Avtor e na golem broj drami, koi ja praktikuvaat poetikata na lirsko-realisti~kiot i psiholo{ko-realisti~kiot dijalog. Negovite dramski tekstovi mo`e da se grupiraat vo tri grupi: drami so istoriski temi, anga`irani sovremeni drami i komedii, a dramite †Paradoksot na Diogen#, †Obra~i# i †^ekor do esenta# pretstavuvaat svoevidna trilogija za paradoksalniot junak situiran vo sovremeno vreme i vo sosem konkretna sovremena sredina. Od osumdesettite godini na XX v. se svrtuva kon tvore{tvoto za deca i objavuva golem broj romani. DELA: drami: Maturska ve~er (1964), Obra~i (1965), ^ekor do esenta (1969), Skok preku ko`a (1976), Blagiot dopir na qubovta (1984); komedii: Bumerang (1969), Ubavinata ~ekori sama (1974); televiziski drami: Grst sre}a (1962); Stotiot ~ekor (1964), Grdiot narcis (1964), Koktel za ~etvorica (1970), Zalez nad ezerskata zemja (1973). LIT.: Miodrag Drugovac, Istorija na makedonskata kni`evnost XX vek (1990); Jelena Lu`ina, Makedonskata nova drama (1996). V. M.-^.

ARTEMIDA – edno od najpo~ituvanite bo`estva vo Makedonija, `enski pandan na Dionis. Kako bo`ica na prirodata i {umite, na karpite vo Filipi e pretstavena so teonimot Artemis Dendrophoros; na terakotite najdeni vo Varo{ i vo Pela e prika`ana so ~a{ki afion vo kosata; vo Amfipol e bo`estvo-bik – Artemis Tauropolos. Dobiva razli~ni nazivi povrzani so makedonski topo-

ARHELAJ I

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

je, 16. XII 1944) – bila formirana od dotoga{nata samostojna baterija na ^etirieset i devettata (makedonska) divizija na NOVJ. Pri rasformiraweto bore~kiot sostav vlegol vo sostav na Prvata makedonska artileriska brigada.

Glava na Artemida, (Stobi, I v.)

nimi (Blaganitis, Gazoretis), koi govorat za avtohtono bo`estvo. Teonimite: Agrotera, Digaia, Kynagogos se tipi~ni za makedonskata mitologija. Herodot ja narekuva „kralica# na koja `enite Pajonki i Trakijki $ prinesuvaat darovi zavitkani vo slama od p~enica. Vo Debre{te (Pelagonija) e pronajdena terakotna bista na Artemida – Enodia, pretstavena so kowski protom na ramoto, ku~e{ka glava pod nego, dijadema i bilje vo kosata; sli~na terakota e pronajdena i vo ^epigovo (II vek pr. n.e.).

IZV.: Arhiv na VII, Belgrad, k. 1364, reg. br. 6-5/2. LIT.: Makedonija od ustanka do slobode 1941–1945. (Zbornik radova), Beograd, 1987; D-r Marjan Dimitrijevski, Makedonskata vojska 1944-1945, INI, Skopje, 1999, 156-157. S. Ml.

LIT.: K. Tomovski, B. Petkovski, Arhitekturata i monumentalnata umetnost vo Skopje me|u dvete svetski vojni, Skopje 2003, 37, 42, 48, 53; K. Gr~ev, Arhitekt Ivan Artemu{kin (1897–), vo: Arhitekturata na po~vata na Makedonija od sredinata na XIX do krajot na HH vek, Prilozi za istra`uvaweto na istorijata na kulturata na po~vata na Makedonija, 14, Skopje 2006, 73–78. Kr. T.

ARTILERISKA (BITOLSKA) BRIGADA NA ^ETIRIESET I DEVETTATA DIVIZIJA NA NOVJ (Bitola, 15. XI ‡ Skop-

tentna HD se lekuvaat nad 1100 pacienti vo RM (vo Skopje, Tetovo, Kumanovo, Kriva Palanka, Del~evo, Ko~ani, Veles, Strumica, Gevgelija, Prilep, Bitola, Struga, Debar i Gostivar). Vo RM se vgraduvaat i protezi, endoprotezi, srcevi valvuli, stentovi, zabi, vnatre{no uvo i dr. pri lekuvaweto na razni zaboluvawa M. Pol. kaj ~ovekot.

ARTILERISKI BRIGADI NA NOV I POM (10. X 1944 ‡ 18. II 1945) – prvin bila formirana artileriska brigada na 50-tata (makedonska) divizija na NOVJ, sostavena od ~etiri baterii, so 350 borci (s. Laki, na Pla~kovica, 10. X 1944), potoa na 51-ta (makedonska) divizija na NOVJ ([irok Dol, Strumi~ko, 19. X 1944), na Kumanovskata divizija, sosta-

LIT.: D. SrejoviÊ, A. CermanoviÊ, Re~nik gr~ke i rimske mitologije, Beograd, 1979; N. Proeva, Studii za anti~kite Makedonci, Skopje, 1997. A. [uk.

ARTEMU[KIN, Ivan (1897 – ?) – arhitekt, ruski emigrant. Negovata plodna arhitektonska dejnost go opfa}a periodot me|u dvete svetski vojni. Proektiral pogolem broj individualni semejni ku}i i stanbeni zgradi vo Skopje kade {to imal tehni~ko biro. Vo negovite objekti se istaknuvaat neorenesansni i neoklasicisti~ki elementi (do 1932), a potoa gradi vo duhot na moderniot racionalizam. Po Vtorata svetska vojna (do 1978) rabotel vo Arhitektonskoto oddelenie pri Ministerstvoto za grade`ni{tvo, po {to se otselil vo Bugarija. Pozabele`itelni objekti se: stanbena zgrada na d-r Ruben (1927), stanbena zgrada na bra}a Bojaxievi (1931), stanbena zgrada na bra}ata Radulovi (1934), stanben objekt (Arapska ku}a) na Agat Dikaxijan (1937), kako i pove}e individualni semejni ku}i od koi pogolemiot del ve}e ne postojat.

A

Arti~oka

Artilerci na XV korpus na JNA na obuka za Sremskiot front

vena od tri baterii, so 9 topovi i 154 borci (krajot na okt. 1944), na 49-ta (makedonska) divizija na NOVJ, so dve haubici, osum protivtenkovski topovi i 742 borci (Bitola, 15. XI 1944) i na 42-ta i 48-ta (makedonska) divizija na NOVJ, so po 4 divizioni (Skopje, 18. II 1945). V. St. ARTIFICIJALNI ORGANI VO RM. Primenata na t.n. „ve{ta~ki bubreg# vo lekuvaweto na akutnoto otka`uvawe na bubrezite (akutna bubre`na insuficiencija) vo RM zapo~na vo 1969 g. vo Republi~kiot zavod za transfuziologija kaj pacient od Internata klinika (Oddel za nefrologija). Principot na lekuvaweto so hemodijaliza e otstranuvawe na degradacioni materii, uremi~ni toksi~ni materii preku semipermeabilna membrana. So „ve{ta~ki bubreg# se zamenuva glavno filtracionata funkcija na bubrezite. Od 1965 do 1971 g. so ve{ta~ki bubreg se lekuvaat pacienti so ABI, a od 1971 g. zapo~nuva lekuvaweto na bolnite so terminalna bubre`na insuficiencija (TBI) na Klinikata za nefrologija pri Med. f. vo Skopje. So ovoj vid hroni~na intermi-

ARTI^OKA (Cynara scolymus L.) – pove}egodi{no rastenie. Se spomnuva prvpat vo Evropa ([panija, Italija, Francija) vo XV v. Vo svetot se odgleduva na okolu 130.000 ha, glavno vo Evropa i vo Afrika. Kaj nas re~isi e nepoznata. Se odgleduva zaradi socvetijata nare~eni „jabolkovi#, koi se konsumiraat kako variva ili marinirani. Bogata e so proteini, jagleni hidrati, vitamini od grupata B, kalium, fosfor i `elezo. D. J.

Moneta so likot na Arhelaj I, avers/revers

ARHELAJ I ([Arc…laoz A; Archelaus I) (413–399 g. pr.n.e.) – makedonski kral od dinastijata Argeadi; sin na Perdika II. Sproveduva voeni i monetarni reformi, prestolninata od Ajga, od strategiski pri~ini ja prenesuva vo Pela; gradi golem broj utvrduvawa i pati{ta. Kako u~esnik vo Peloponeskata vojna vospostavuva prijatelski odnosi so Atina i ja dobiva po~esnata atinska titula – proksen. Go smetale za „barbarin# vo odnos na Helenite (Trasimah) i zatoa ne mo`e da stane ~len na Peloponeskiot sojuz. Vospostavuva makedonski Olimpiski igri (gimnasti~ki, muzi~ki i 89

A

ARHEOLOGIJA

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

dramski natprevari vo ~est na Dionis i Muzite) vo svetiot grad Dion; vo Pela doa|aat vidni ma`i od helenskiot svet: istori~arot Tukidid, tragi~arot Agaton, epskiot poet Hojril, zografot Yevksis, koj go islikal dvorecot vo Pela i osnoval makedonska slikarska {kola. Tragi~arot Evripid poslednite godini od `ivotot gi pominuva na makedonskiot dvor, kade {to gi pi{uva dramata Arhelaj (posvetena na vladetelot) i tragediite „Bakhi# i „Ifigenija vo Avlida#. Pred krajot na `ivotot vojuva so linkestiskiot vladetel Arabaj i Sira za prevlast vo Makedonija. Ubien e na lov. LIT.: Thoucidides, 4 vols., Harvard University Press, 1958; Diodorus Siculus, 12 vols., Harvard University Press, 1963; J. N. Borza, Vo senkata na Olimp, pojavata na Makedon, Skopje, 2004. A. [uk.

„ARHEOLOGIJA JUGOSLAVIKA (ARCHAEOLOGIA IUGOSLAVICA)“ ‡ spisanie na Arheolo{koto dru{tvo na Jugoslavija, odnosno na Sojuzot na arheolo{kite dru{tva na Jugoslavija. Odlukata za negovoto izleguvawe bila donesena vo 1950 g. so cel arheolozite od toga{na SFRJ nau~no da se obedinat zaradi zaedni~ko re{avawe na problemite vo unapreduvaweto na istra`uva~kata metodologija i koordinacija vo sinteti~koto objavuvawe na postignatite rezultati. Za pogolema dostapnost do nau~nata javnost vo stranstvo trudovite se pe~ateni na angliski, francuski, germanski ili ruski jazik. Od prviot broj (1954) do dvobrojot 22/23 (1986), AI izleguva vo Belgrad, a so brojot 24 (otpe~aten vo Qubqana) prestanuva da izleguva. Spisanieto e zna~ajno i za makedonskata arheologija bidej}i vo nego se objaveni i soop{tenija od istra`uvawata na pomarkantnite arheolo{ki nao|ali{ta vo Makedonija (Isar Marvinci, Lihnid, Herakleja, Stobi i dr.). V. S.

ARHEOLO[KI MUZEJ NA MAKEDONIJA. Po~etocite se vrzuvaat za Arheolo{koto oddelenie vo Muzejot na Ju`na Srbija (1924), so lapidarium vo Kur{umli An. Vo vremeto na fa{isti~kata okupacija na Makedonija, toj e vo sostav na reorganiziraniot Naroden muzej (1942), koj pri bombardiraweto na Skopje bil razurnat. Po Osloboduvaweto prodol`uva kako Oddelenie vo novoformiraniot Naroden muzej na Makedonija, otvoren na 1 maj 1946 g. Podocna, so reorganizacijata (1949) se transformira vo Arheolo{ki muzej na Makedonija. Do 1952 g. raboti vo istata 90

redakcija e vo Belgrad, a od 1985 g. taa se preseluva vo Qubqana, kade {to se otpe~atuvaat u{te 4 broevi, so nova ureduva~ka koncepcija: dobiva format A4, prilozite se bogato ilustrirani, a tekstovite prevedeni na angliski jazik. Vo AP redovno se objavuvani i soop{tenija od istra`uvanite nao|ali{ta vo Makedonija. Prestanuva da izleguva vo 1988 g. V. S.

Postavka vo Arheolo{kiot muzej, Skopje

zgrada so Etnografskiot muzej, a vo 1953 g se vseluva vo nekoga{nata kasarna na tvrdinata Kale, koja zemjotresot (1963) ja uriva. Do 1976 g. Muzejot prodol`uva da raboti vo del od }eliite na rekonstruiraniot Kur{umli An i vo baraka izgradena vo negoviot dvor. Vo 1977 g. zaedno so Etnolo{kiot i Istoriskiot muzej se vseluva vo dene{nata muzejska zgrada i se zdru`uvaat vo edna organizacija ‡ SOZT Muzei na Makedonija. Do 1984 g. AM, zaedno so svojata srednovekovna zbirka, realiziral pove}e arheolo{ki istra`uvawa (vo Demir Kapija, Stobi, Isar-Marvinci), pribiral podatoci za arheolo{kata topografija na Makedonija i dr. Priredil izlo`bi posveteni na srednovekovnoto yidno slikarstvo i ikonografija, a so kopii na freski u~estvuval vo izlo`bata za Srednovekovnata umetnost priredena vo Pariz (1950). Go izdaval svojot „Zbornik na Arheolo{kiot muzej na Makedonija“ (11 broevi). Vo 1982 g. ja ureduva postojanata arheolo{ka postavka „Makedonija od praistorijata do doa|aweto na Slovenite“. So poslednata reorganizacija na SOZT vo Muzej na Makedonija (1984), Arheolo{kiot muzej ja gubi svojata samostojnost i odnovo se vra}a na statusot do 1949 g. ‡ kako Arheolo{ko oddelenie. LIT.: –orÚe Miqkovi¢, Muzejska delatnost u Makedoniji, Skopqe, 2001. V. S.

„ARHEOLO[KI PREGLED (ARHEOLO[KI PREGLED)“ ‡ godi{en informator na Arheolo{koto dru{tvo na Jugoslavija, odnosno na Sojuzot na arheolo{kite dru{tva na Jugoslavija. Sodr`i preliminarni soop{tenija od arheolo{ki istra`uvawa vr{eni na teritorijata na nekoga{na SFRJ, podredeni spored hronologijata na nao|ali{tatata, kako i spored jazikot i pismoto na avtorite. Prviot broj izlegol vo 1959 g. Do broj 25 negovata

ARHEOLO[KO DRU[TVO NA MAKEDONIJA (Skopje, 1975) ‡ nevladina stru~na organizacija, osnovana od desetina arheolozi na nekolku muzei vo SRM. Dejstvuvalo kako del na Arheolo{koto dru{tvo na Jugoslavija (do 1991). Negova osnovna cel bila afirmacijata na arheologijata vo SRM, vospostavuvaweto na me|unarodnite stru~ni standardi vo vr{eweto na arheolo{kite istra`uvawa i primena na kodeksot na stru~nata etika. Prv pretsedatel bil arheologot Bo{ko Babi}. Na godi{nite konferencii na Dru{tvoto se prezentiraat trudovi od rezultatite na arheolo{kite istra`uvawa vo izminatata godina. Negov organ e spisanieto „Macedoniae Acta Archaeologica#. K. Bog.

Arheolo{ko-istoriskiot muzej vo Resen (nekoga{niot Saraj)

ARHEOLO[KO-ISTORISKA ZBIRKA ‡ RESEN (Resen, 1968) ‡ lokalen arheolo{ko-istoriski muzej. Osnova~ bilo Sobranieto na Resen, a kako po~eten izlo`ben materijal poslu`ile lokalnite naodi od okolinata na gradot. Vo natamo{noto postoewe zbirkata se popolnuvala so predmeti od sistematskite arheolo{ki istra`uvawa vo Prespa, osobeno na ostrovot Golem Grad, razni novoprisobrani istoriski i etnolo{ki predmeti, kako i numizmati~ki primeroci. Muzejot e smesten vo zgradata na nekoga{niot Saraj na povr{ina od nad 250 m . Vo negoviot sostav se nao|aat Spomen galerijata na umetni~ki dela na Keraca Visul~eva, Spomen-ku}ata na narodniot heroj Mite Bogoeski vo s. Bolno i Spomen-ku}ata na revolucionerot Naum Veslijoski-Ov~arot vo s. Zlatari. Sega e pod stru~na2

ARHITEKTURA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

ta nadle`nost na Muzejot na Makedonija. K. Bog. ARHIV NA MAKEDONIJA ‡ v. Dr`aven arhiv na RM (DARM).

Od prvata sednica na Crkovno-narodniot sobor na MPC (1958)

ARHIEPISKOPSKI CRKOVNO-NARODEN SOBOR NA MPC (1958) – najvisoko crkovno-upravno i zakonodavno telo so postojan i izboren sostav. Arhiepiskopot, po svojata polo`ba, e pretsedatel na Soborot. Go svikuva toj ili arhierejot {to go zamenuva na redovno godi{no zasedanie, a po potreba i na vonredni. Izborniot sobor mo`e polnova`no da odlu~uva ako se prisutni najmalku 2/3 od aktivnite arhierei i najmalku 2/3 od vkupniot broj ~lenovi. Za Arhiepiskop se smeta deka e izbran onoj kandidat {to dobil pove}e od polovinata glasovi od prisutnite ~lenovi. So toa izbraniot stanuva Arhiepiskop na Makedonskata pravoslavna crkva. Prviot izboren Arhiepiskopski sobor se odr`al vo Ohrid (4–6. X 1958), na koj za prv Arhiepiskop bil izbran g.g. Dositej. LIT.: Ratomir Grozdanoski, Stefan Arhiepiskop Ohridski i Makedonski, Skopje, 2000; Slavko Dimevski, Istorija na Makedonskata pravoslavna crkva, Skopje, 1989. Rat. Gr.

ARHIEREJSKI @EZOL NA OHRIDSKITE ARHIEPISKOPI – ukrasen arhipastirski stap {to ja simbolizira vlasta od Svetiot Duh, koja im se predava na Ohridskite arhiepiskopi – poglavarite na MPC, od vremeto na apostol Pavle i sveti Klimet Ohridski do deneska. Ovoj apostolski Svetiklimentov `ezol go dobiva Poglavarot pri intronizacijata. Toj e od srebro i e ukrasen na vrvot so krst i so dve zmii. Arhierejski `ezol

LIT.: Ratomir Grozdanoski, Stefan Arhiepiskop Ohridski i Makedonski, Skopje, 2000. Rat. Gr.

ARHITEKTONSKA AKADEMIJA NA ASOCIJACIJATA NA ARHITEKTITE NA MA-

KEDONIJA – osnovana e na 16. IV 1997 godina. Vo Arhitektonskata akademija ~lenuvaat dobitnicite na nagradata za red i razvoj na makedonskata arhitektura „Andreja Damjanov“ {to ja dodeluva AAM edna{ godi{no. Od 2004 g. za ~lenovi na Akademijata mo`e da se biraat i arhitekti koi dale osoben pridones vo razvojot na makedonskata arhitektura. Vo Akademijata se biraat i po~esni ~lenovi. Osnovni celi na Arhitektonskata akademija se: razvojot, unapreduvaweto i afirmacijata na makedonskata arhitektura; prou~uvawe, neguvawe i unapreduvawe na tradicionalnata makedonska arhitektura niz sovremeni formi, organizirawe stru~ni sobiri, izlo`bi, kako i izdava~ka dejnost i sorabotka so srodni institucii vo zemjata i vo stranstvo. Kr. T.

Zgradata na Arhitektonskiot i Grade`niot fakultet vo Skopje

ARHITEKTONSKI FAKULTET. So re{enie na Vladata na NR Makedonija e formiran Tehni~kiot fakultet so dva oddela Arhitektonski i Grade`en vo ramkite na Univerzitetot vo Skopje (1949), so cel da se unapredi nastavno-obrazovniot proces spored op{testvenite potrebi vo sferata na grade`ni{tvoto i formirawe kadri vo oblasta na urbanizmot i arhitekturata. So prerasnuvaweto na Tehni~kiot fakultet vo tri novi fakulteti (1965), Arhitektonskiot oddel e vo sostav na Arhitektonsko-grade`niot fakultet s¢ do 1975 godina koga prerasnuva vo poseben, Arhitektonski fakultet. Svojata nastavna, nau~noistra`uva~ka i aplikativna dejnost Fakultetot ja razviva preku katedri, a po nivnoto ukinuvawe se formirani instituti. Vo tekot na osumdesettite godini izvr{eno e prestruktuirawe vo nastavniot proces so voveduvawe na potesno naso~uvawe od V semestar vo oblastite na proektiraweto, urbanizmot, visokogradbata, za{titata i konzervacijata i enterierot i dizajnot, koi vo tekot na godinite pretrpele i izvesni promeni. Kr. T. ARHITEKTURA VO MAKEDONIJA. Vo istorijata na kultura-

A

Kulten predmet vo vid na model na ku}a, keramika, Tumba, Porodin, Bitolsko, neolit

ta na Makedonija arhitekturata e prisutna so razli~en intenzitet u{te od prvite predistoriski kulturi, pa s¢ do denes. Od predistorijata na teritorijata na Makedonija sre}avame mnogu lokaliteti od vremeto na neolitot, na eneolitot, od bronzenoto i od `eleznoto vreme. Od arhitektonska i urbanisti~ka gledna to~ka bitno e da se istakne formiraweto na naselbite – lokacija, organizacija i za{tita. Naselbite se postavuvani na viso~ini lesni za odbrana opkru`eni so odbranben yid. Vo naselbata na istekot na Drim od Ohridskoto Ezero, vo dene{na Struga, ku}ite bile postavuvani na brojni drveni kolci so {to bile za{titeni od napadi otkaj bregot. Drvenite ku}i, nivnata osnova (pravoagolna, kvadratna, trapezoidna), vnatre{nata podelba na pove}e prostorii vo koi se pronajdeni ogni{ta i „ambari“, jami, stopanski objekti, konstrukcijata, potoa, nekropolite, grobovite i nivnite konstrukcii, kako i upotrebata na kamen kako grade`en materijal prvpat e zabele`ana vo eneolitot. Preku ostatocite od antikata, elinizmot i Rim, go sledime izgledot na gradovite, nivnata urbanizacija, kako i oddelni gradbi od op{testven karakter – hramovi, teatri, termi, potoa, palati – vo Skupi, Stibera, Stobi, Herakleja Linkestis, Lihnidos i dr. Za za{tita od napadi gradovite bile obikoleni so yidovi zajaknati so kuli. Ranohristijanskiot – paleovizantiski period, koj se karakterizira so {irewe na hristijanstvoto vo Makedonija, pridonese za pobrz razvoj na gradovite, osobeno na onie {to stanuvaat sedi{ta na episkopite. Taka, paleovizantiskite naselbi vo svoite urbani koncepcii neposredno se vrzuvaat za elinisti~kite tradicii, a arhitekturata ima op{ti elinisti~ki i rimski karakteristiki. Izgradeni se brojni sakralni i profani objekti od IV do VI v., posebno bazilikite, naj~esto, so krstilnici vo Stobi: Episkopska bazilika, Centralna bazilika, izgradena vrz ostato91

A

ARHITEKTURA

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Bazilika vo anti~kiot lokalitet Herakleja Linkestis (V – VI v.)

cite od Sinagogata, Severna bazilika, kako i bazilikite vo Herakleja i vo Bargala, pettokorabnata bazilika i polikonhalnata crkva vo Lihnidos i dr., ukraseni so podni mozaici. ]e gi navedeme palatite vo Stobi: Teodosijanska, Parteniusovata i Palata na Psalmite, so peristili, trikliniumi i drugi prostorii. So naseluvaweto i stabilizacijata na Slovenite na teritorijata na Makedonija vo tekot na VI i delumno vo VII v. i so nivnoto me{awe so doma{noto naselenie, vo novonastanatite op{testveni i kulturni uslovi se sozdava i postepeno se razviva edna nova makedonsko-slovenska kultura koja ja sledime vo tekot na sredniot vek i koja osobeno doa|a do izraz vo izgradbata na sakralnite objekti. Po`iva graditelska aktivnost kaj makedonskite Sloveni bele`ime po nivnoto hristijanizirawe od sredinata na IX v., vo Isto~na Makedonija vo Bregalni~kata i vo Strumi~kata oblast, koja se povrzuva so vremeto

Katedralnata crkva †Sv. Sofija# vo Ohrid

92

na Kirila i Metodija pa navamu, a osobeno za vremeto na Klimenta i Nauma, kako i podocna za vreme na Samuilovata makedonska dr`ava. Vo periodot na raniot sreden vek vo Isto~na Makedonija se izgradeni pove}e crkvi, na {to uka`uvaat arheolo{kite istra`uvawa i iskopuvawa koi se vo tek. Zastapeni se raznovidni krstoobrazni formi koi se temelat na postarite tradicii od ovaa oblast. Ednokorabnata crkva vo seloto Krupi{te, [tipsko (IX-X), krstovidnata crkva kraj Krupi{te (IX-X), crkvata vo selo Morodvis, Ko~ansko, vo forma na vpi{an krst (obnovena vo IX-X v.), potoa crkvite vo @iganci i vo Tarinci, dvete vo forma na sloboden krst, koi datiraat od krajot na IX i po~etokot na H v. Kon krajot na IX v., vo Ohrid, Kliment ja podignal manastirskata crkva „Sv. Pantelejmon“ vo forma na trikonhos, ~ii ostatoci se otkopani od D. Koco, pod temelite na „Imaret“ xamijata. So arheolo{ki istra`uvawa e utvr-

deno deka Kliment svojata crkva ja izgradil vrz ostatocite na eden postar urnat trikonhos (podignat vo VI-VII v.), koj bil izgraden vrz ostatocite na izgorena, u{te postara, ranohristijanska bazilika. Ne{to podocna, no za vreme na Klimenta, na zapadnata strana crkvata e dogradena vo forma na krst so kube kade {to bil postaven i Klimentoviot grob. Izgraden e i narteks, a podocna se dogradeni paraklisi – kapeli i trensovi i kula kambanarija na zapadnata strana. So pro{iruvaweto na crkvata stariot trikonhos dobil funkcija na oltar. Crkvata e obnovena vrz starite ostatoci vo 2002 godina. Kon krajot na IX ili na samiot po~etok na H v. Naum ja podignal crkvata „Sv. Arhangeli“ na ju`niot breg na Ohridskoto Ezero. I ovaa crkva, ~ii temeli se otkopani pod temelite na dene{nata crkva „Sv. Naum“, od D. Koco, imala trikonhalna osnova, re~isi identi~na so Klimentovata crkva. Dene{niot izgled na manastirskata crkva podignata na temelite na Naumovata crkva nastanal podocna, gradena e vo nekolku fazi koi pripa|aat na turskiot period. Vo ova vreme izgradeni se u{te nekolku pomali crkvi vo okolinata na Ohrid vo forma na trikonhos (na Gorica, vo s. Zlesti i vo s. Izdeglavje), {to zboruva za zna~eweto i vlijanieto {to ja imala Klimentovata crkva, ~ija forma vo ovoj kraj bila primenuvana, a ja sre}avame i vo drugi krai{ta vo Makedonija: „Kubelitisa“ vo Kostur, crkvata „Sv. Nikola“ vo Vineni vo Mala Prespa i dr. Makedonskite Sloveni vo tekot na X-XI v. sozdavaat svoi lokalni avtonomii, a vo vremeto na car Samuil izvojuvale i samostojnost. Vladeeweto na Samuil ozna~uva i emancipacija na makedonskata crkva so arhiepiskopija vo Ohrid, kako i reurbanizacija na gradovite vo negovata dr`ava. Materijalnite mo`nosti ovozmo`uvale izgradba na reprezentativni zgradi. Zatoa vo ova vreme se gradat baziliki, me|u koi spa|a bazilikata „Sv. Ahilij“ (okolu 983) na ostrovot Ail kaj Mala Prespa (denes na teritorijata na Grcija), za~uvana vo urnatini, potoa crkvata vo selo Vrani{te kaj Struga, kako i bazilikata „Sv. Sofija“, katedralna crkva vo Ohrid. Izgradena e vrz temelite na starohristijanska bazilika i pretstavuva spoj na docnoanti~ko-ranovizantiskiot period, na Samuilovoto vreme i na podocne`nata srednovekovna arhitektura od XII do XIV v. „Sv.

ARHITEKTURA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

Sofija“ e trikorabna bazilika so transept i kupola koja denes ne postoi. Ima dvokaten narteks. Vaka koncipirana, crkvata „Sv. Sofija“ pretstavuva edinstveno re{enie za teritorijata na Makedonija. Za vremeto na nejzinoto gradewe ne postojat to~ni podatoci, se smeta deka ja podignal Samuil, a za vreme na arhiepiskopot Leon (1037–1056) mo`ela da bide obnovena koga e i `ivopisana. Vo po~etokot na XIV v. e izgraden i dvokaten eksonarteks koj pretstavuva edno od najubavite arhitektonski ostvaruvawa vo srednovekovna Makedonija. Dene{nata forma crkvata „Sv. Sofija“ ja dobila vo vremeto na Turcite, koga bila pretvorena vo xamija. Po osloboduvaweto se izvr{eni obemni konzervatorskorestavratorski raboti na arhitekturata i na `ivopisot. Od krstovidnite crkvi izgradeni vo ova vreme, }e ja navedeme crkvata „Sv. German“, vo istoimenoto selo na Mala Prespa (na teritorijata na R Grcija) prvpat `ivopisana vo 1006 godina. Potoa, crkvata „Sv. Bogorodica“ vo Drenovo, kaj Kavadarci, vo forma na zbien vpi{an krst obikolen od trite strani so korabi. Ovde spa|a i zapadnata krstovidna crkva „Sv. Leontij“ na manastirot Vodo~a, kaj Strumica, so delumno za~uvani yidovi i svodovi, no bez kupolata koja postoela nad presekot na krstot. So arheolo{ki ispituvawa se otkrieni ostatocite na temelnite yidovi na apsidite na oltarot, proskomidijata i |akonikonot, koi bile urnati poradi povrzuvaweto so malku podocna izgradenata crkva, taka {to zaedno so postojnata crkva formira edinstven prostor. Potoa

crkvata „Sv. \or|i“ kraj seloto Gorni Kozjak, [tipsko od X v. Zgradite od ovoj period i ponatamu se potpiraat na op{tite postavki na isto~nata i na vizantiskata koncepcija, vo nekoi detali i vo sekundarni re{enija poka`uvaat novi postigawa, pred s¢, vo poslobodniot odnos i neobi~nata gruba monumentalnost, {to uka`uva na mo`nosta deka tie objekti mo`ele da bidat delo na doma{nite majstori, koi ne bile tolku tesno privrzani za strogosta na vizantiskite koncepcii. Site ovie zgradi se gradeni od kamen i tula vo mnogu slobodna kombinacija. Po raspa|aweto na Samuilovata dr`ava nastanuvaat izmeni, ne samo politi~ki tuku i vo umetni~kite koncepcii. Dvovekovnata vizantiska uprava vo Makedonija ja naso~uva i arhitekturata i likovnata umetnost na po~isti vizantiski formi. Ktitorite, sega ~esto i pretstavnici na vizantiskiot dvor, se stremat vo novata sredina da gradat crkvi srodni so crkvite od vizantiskata prestolnina. Od ova vreme se za~uvani izvesen broj objekti raznovidno re{avani vo osnovata. Osven zasvodeni trikorabni baziliki, kako „Sv. Nikola“ vo Mariovo (1095), se sretnuvaat i crkvi so krstovidni re{enija, na primer, prvobitnata crkva vo Staro Nagori~ane, za koja se smeta deka ja podignal vizantiskiot car Roman IV Diogen (XI v.), potoa crkvata „Sv. Pantelejmon“ vo seloto Nerezi kraj Skopje (1164) izgradena od Aleksej Komnen, koja po svojata arhitektonska koncepcija kako petkupolen objekt se vrzuva za vizantiskata crkva. Taa vo Carigrad e eden od najzna~ajnite obje-

A

kti od ovoj period. Vo forma na vpi{an krst so edna kupola pred krajot na XIII v. e izgradena crkvata „Bogorodica Perivleptos“, sega „Sv. Kliment“, vo Ohrid, zadu`bina na Progon Zgur i crkvata „Sv. Jovan Bogoslov – Kaneo“. Vo ovoj period se izgradeni i crkvi so pomali razmeri i so drugi formi, kako na primer: tetrakonhalnata crkva „Bogorodica Eleusa“ kaj Strumica (1085), trikonhalnata crkva „Sv. Nikola“ vo s. Vineni na Mala Prespa, kako i nekolku ednokorabni crkvi me|u koi najzna~ajni se: crkvata na manastirot „Sv. \or|i“ vo s. Kurbinovo (1191), crkvata „Sv. Nikola“ vo s. Varo{ – Prilep (1299) i crkvata na manastirot Treskavec kraj Prilep. Vo vremeto koga Makedonija e priklu~ena kon srednovekovnata srpska dr`ava (XIV) se obnovuvaat i gradat pove}e manastirski crkvi, kako od strana na srpskite vladeteli, taka i od srpskite i od makedonskite feudalci. Ovie crkvi, naj~esto se gradeni kako krstovidni so edno centralno kube izdignato na visok tambur, a se

Crkvata †Sv. Arhangel#, s. Ku~evi{te, Skopje

Crkvata †Sv. Pantelejmon# vo s. Nerezi, Skopsko (XII v.)

sre}avaat, poretko, i crkvi re{eni vo drugi formi. Naj~esto se podigaat na imotite na feudalcite, glavno se so pomali dimenzii, no so bogata nadvore{na obrabotka. Ovde e va`no da se istakne deka i pokraj novonastanatite politi~ki promeni gradbata prodol`uva da gi sledi mesnite tradicii. Za~uvani se pove}e manastirski crkvi vo okolinata na Skopje: „Sv. Nikita“ (1307), Markov Manastir (1377), potoa crkvata „Sv. Arhangel Mihail i pustino`itel Gavril“ vo Lesnovo (1341), „Sv. Nikola“ vo Psa~a (1358), „Sv. Bogorodica Zaumska“ na isto~niot breg na Ohridskoto Ezero (1361) i dr. Pogolema po dimenzii e petkupolnata crkva „Sv. \or|i“ vo Staro Nagori~ane (dogradena vo 93

A

ARHITEKTURA

1313). Izgradeni se i nekolku crkvi so trikonhalna forma: „Sv. Andreja“ (1389) i „Sv. Arhangeli“ vo okolinata na Skopje, kako i pove}e crkvi so sosema ednostavna ednokorabna forma zasvodeni so polucilindri~ni svodovi – „Car Konstantin i carica Elena“, „Sv. Nikola Bolni~ki“, „Sv. Bogorodica Bolni~ka“ vo Ohrid, „Sv. Dimitrija“ vo Veles i dr. Na krajot na ovoj period koga vo Makedonija se razvival hezihazmot, versko dvi`ewe kon isposni{tvo so zasiluvawe na mona{kiot `ivot vo pe{terite, se pravat i pe{terni crkvi vo karpite na krajbre`jeto na Prespanskoto i na Ohridskoto Ezero i vo drugi krai{ta („Sv. Erazmo“, „Sv. Bogorodica Pe{tanska“ vo blizinata na Ohrid, „Sv. Atanasij“ i „Sv. Bogorodica“ vo Kali{ta kaj Struga, „Sv. Arhangel“ vo s. Rado`da i dr.). Kaj objektite od ovoj period se ~uvstvuva pogolema stilska povrzanost, makar {to sekoj objekt nosi i svoi specifiki. Golemo vnimanie e posveteno na nadvore{nata obrabotka na objektite, na nivnata prostorna plastika, na ras~lenuvaweto na fasadite so pilastri, slepi arkadi, ni{i, na dekorativnoto yidawe i na primenata na keramoplastika, {to pretstavuva logi~en razvoj vo obrabotkata, koristena u{te vo objektite od XIII v. Po potpa|aweto na Makedonija pod osmanliskata vlast vo izmeneti politi~ki i op{testveni priliki e namalena arhitektonskata aktivnost koja se sveduva, glavno, na izgradba na mali ednokorabni crkvi zasvodeni so polucilindri~ni svodovi, so skromen izgled, {to }e potrae s¢ do vremeto na makedonskata prerodba. Pokraj sakralnata arhitektura, vo tekot na sredniot vek vo Makedonija se razvivala profanata i voenata arhitektura, Samuilovite tvrdini vo Ohrid, Markovi kuli vo Prilep, Kale vo Skopje, a go sledime i urbaniot razvoj na gradovite vo tekot na reurbanizacijata na naselbite vo slovenskiot period, posebno od krajot na IX v. i podocna. Osmanliskoto vladeewe so Makedonija, novite ideolo{ki i op{testveni uslovi nametnaa potreba od izgradba na objekti so nameni koi treba da gi zadovolat op{testvenite, verskite i drugite potrebi na osvojuva~ot. Arhitekturata dobiva novi sodr`ini i belezi karakteristi~ni za islamskiot svet. Od sakralnite islamski objekti najmnogu se gradat xamii. Tie naj~esto imaat kvadratna osnova so trem, a pokrieni se so kupoli ili so drvena 94

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Mustafa-pa{ina xamija vo Skopje

pokrivna konstrukcija. Gi podigale turskite upravuva~i – pa{i i begovi. Najzna~ajni xamii se: Sultan Muratova (1436), podocna obnovena, Isak-begova, nare~ena [arena xamija (1438), Gazi Isabegova (1475), Mustafa-pa{ina (1492), Jahja-pa{ina (1506), site vo Skopje, potoa vo Bitola – Isakija (1508), Jeni-xamija (1558) i Hajdar Kadiina xamija (1561), [arena xamija vo Tetovo i drugi, potoa tekiwa i turbiwa. Od profanite objekti }e gi spomneme: Kur{umli an, Suli an i Kapan an vo Skopje, bezistenot vo [tip i vo Bitola, Daut-pa{iniot amam i ^ifte amam vo Skopje. Posebno

Daut-pa{iniot amam vo Skopje

obele`je na gradovite im davale saat kulite (Skopje, Bitola, Prilep i dr.). Zna~ajna komponenta na graditelstvoto vo turskiot period pretstavuva stanbenata arhitektura. Posebno vnimanie e obrnuvano vo izgradbata na konacite za pa{ite i za begovite od koi posebno se istaknuval konakot na Avzi-pa{a vo selo Bardovci kaj Skopje (1830– 1845). Poseben interes vo razvojot na arhitektonskoto tvore{tvo vo Makedonija pretstavuva periodot na prerodbata, koga op{testvenite sili, blagodarej}i na izvojuvanite prava vo ramkite na Otomanskata Imperija, vo zna~itelna mera vlijaele vrz kulturnata, prosvetnata, religioznata i ekonomskata aktivnost, {to soodvetno se izrazi i vo arhitektonskata dejnost. Taka, izgradbata na crkvi po gradovite i po selata niz Makedonija, so obnova na bazilikalnata forma, vrz osnova na tradicijata i so elementi od sovremenite arhitektonski dvi`ewa od Zapad, pretstavuva objektiven izraz na novonastanatite op{testveni uslovi i potrebi, sozdavaj}i edna nova estetika. Golemite dimenzii na crkvite so impozanten vnatre{en prostor, kako {to se, na primer: crkvata „Sv. Dimitrija“ vo Bitola (1830), „Sv. Pantelejmon“ vo Veles (1840), „Sv. Nikola“ vo Kumanovo (1851) i mnogu drugi, najizrazito ja istaknuvaat mo}ta na op{testvenite i ekonomskite sili vo navedeniot period kako i ume{nosta na majstorite graditeli, me|u koi posebno se istaknuva protomajstorot Andreja Damjanov (1813–1878).

ARHITEKTURA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

Manastirot †Sv. Jovan Bigorski#

Seloto Gali~nik

No, osven zasilenata izgradba i obnova na crkvi i na manastiri („Sv. Jovan Bigorski“, „Sv. Joakim Osogovski“, „Sv. Bogorodica Pre~ista“ i dr.), XIX v. se karakterizira i so intenzivna izgradba na ku}i za `iveewe. Zbogatenite trgovci i zanaet~ii gradat ku}i koi davale relativno visok stanben standard. Toa se naj~esto asimetri~ni zgradi na pove}e nivoa vo koi se re{eni prostornite problemi, kako vo pogled na funkcijata, taka i vo pogled na sozdavaweto intimnost i udobnost, vo prakti~noto koristewe na prostorot so vgradena poku}nina, vo neposrednata komunikacija na vnatre{niot i na nadvore{niot prostor. Pritoa, ako se istakne i primenata na logi~nata konstrukcija i oblikuvaweto na nadvore{niot izgled na objektite, {to e odraz na vnatre{nata

funkcija i konstrukcija, mo`e da zaklu~ime deka vo realizacijata na stanbenata arhitektura, makedonskite gradovi se zbogatile so visoko kvalitetna arhitektura, koja pretstavuva i glaven beleg vo sevkupniot izraz na urbanite ansambli na makedonskite gradovi (Ohrid, Kru{evo, Kratovo, Veles, Tetovo i dr.). Ku}ite na muslimanskoto naselenie, naj~esto, se simetri~no re{eni so prizemje i kat, so izdvoeni delovi za `iveewe na semejstvoto – haremluk i za priem – selamluk. I arhitekturata vo makedonskite sela nosi svoi karakteristi~ni belezi. Taa e organski povrzana so terenot i pejza`ot, posebno vo planinskite sela kako {to se Gali~nik, Jan~e, Bitu{e. Ku}ata ~ardaklija, so otvoreni tremovi i ~ardaci, e svojstvena na ramni~arskite sela. Arhitekturata i urbanizmot na

Ku}ata na Robevci vo Ohrid

A

HH v. nosat novi poraki. Vo Makedonija mo`e da ja razgledame vo dve celini. Arhitekturata pome|u dvete svetski vojni (1918– 1941) se manifestira niz zadocneti prodori na eklektikata od Zapad – Narodniot teatar vo Skopje, arhitekti J. Bukovac i D. M. Leko (1927), Oficerskiot dom vo Skopje, arh. V. Baumtartner (1929), kako i pove}e stanbeni zgradi vo Skopje, vo Bitola, vo Ohrid. Vo ovoj period spa|aat i prvite nikulci na modernata so delata na arh. D. Ibler, Okru`en ured za socijalno osiguruvawe na rabotnicite vo Skopje – denes Gradska bolnica (1933–1934) i na arh. M. Zlokovi}, Privredna komora – denes kafeana Metropol (1933–1935). Izraboten e urbanisti~ki plan na grad Skopje od J. Mihajlovi} (1929) i izgradeni se zna~ajni komunalni objekti vo gradot. Po Osloboduvaweto, vo novosozdadenite uslovi i mo`nosti se razvi mo{ne intenzivna arhitektonska aktivnost. Urbanisti~kite re{enija koncipirani vrz humanite principi na organiziraweto na prostorot vo site gradovi vo Makedonija bea preduslov za nivniot brz razvoj. Po osamostojuvaweto na RM, so novite urbanisti~ki tekovi, gradovite dobivaat zgusnata struktura so predimenzionirani stanbeni blokovi i kuli so {to se dehumanizira prostorot. Vo pedesettite godini se formira generacija makedonski arhitekti koi postignaa zna~ajni rezultati: S. Brezovski (Rabotni~ki dom vo Skopje, 1958, Stokovna ku}a vo Skopje, 1959); D. Dimitrov (zgrada na „Vardar eksport-import“ vo Skop95

A

ASAEL

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Micevski (1987) i dr. Vo devedesettite godini se izgradeni pove}e individualni semejni ku}i i stanbeni zgradi. Pozna~aen objekt e hotelot „Aleksandar Palas“ (1998) vo Skopje od J. Konstantinov. Izgradeni se i pove}e objekti so obidi tradicionalnoto da se vklopi vo novosozdadenite arhitektonski sodr`ini, stremej}i se, pritoa, da se sozdade sovremen arhitektonski izraz. Go sledime kaj ohridskite arhitekti K. Zarov (hotel „Gorica“, 1971), S. i M. Haxievi (gradska kafeana „Letnica“, 1973), P. Mitkov (hotel „Desaret“, 1974), T. Paskali (hotel „Biser“, 1976), V. i A. Zar~evi (hotel „Metropol“, 1974), P. Balabanov (OU „Kliment Ohridski“, 1980) i dr. Kr. T. Studentskiot dom †Goce Del~ev# vo Skopje

je, 1978); A. Serafimovski (stanbeni kuli na kejot na Vardar vo Skopje, 1959); D. Tomovski (pove}e stanbeni zgradi vo Skopje). Tuka pripa|aat i arhitektite: D. Pecovski, Q. Malenkova, R. Gali}, K. Tomovski, D. Petkov, A. @upan, V. ]osevski, R. [ekerinski, Q. Tomi}. Vo pedesettite i {eesettite godini rabotat i pove}e arhitekti od drugite centri od porane{na Jugoslavija i od stranstvo, {to dojde do izraz posebno po katastrofalniot zemjotres vo Skopje (1963), koi dadoa pridones vo razvojot na makedonskata arhitektura – A. Urlih, E. Mihevc, \. Ancel, J. Rankovi}, K. Tange, E. Ravnikar, A. Rot i dr. Kon krajot na {eesettite i vo sedumdesettite godini od zna~ewe e dejnosta na pove}e mladi arhitekti vo ~ie tvore{tvo se prisutni sovremenite tendencii me|u koi bi gi izdvoile: \. Konstantinov-

ski (Istoriski arhiv, 1968, Studentski dom „Goce Del~ev“, 1971, vo Skopje); P. Muli~kovski (zgrada na CK SKM, 1970, Univerzitetska biblioteka, 1971, vo Skopje); B. Kolev (zgrada na NIP „Nova Makedonija“, 1982, vo Skopje); @. Popovski (Gradski trgovski centar, 1973, vo Skopje, so grupa koavtori); @. Gelevski (hotel „Kontinental“, 1972, vo Skopje); T. Dimitrov (Zatvoren pliva~ki bazen, 1979, vo Skopje); B. ^ipan (zgradata na MANU, 1976); K. Muratovski i M. Tomi} (kompleks na muzeite, 1977, vo Skopje). I vo osumdesettite godini prodol`uva izgradbata na novi naselbi so stanbeni blokovi i kuli so sovremen arhitektonski izraz, kako na primer, stanbenite blokovi vo Kapi{tec, vo Skopje, od M. Tomi} (1985), stanbeno-trgovskiot kompleks „Skopjanka“ vo Skopje, B.

Zgradata na †Makedonski po{ti# i na †Makedonski Telekomunikacii# vo Skopje

96

ASAEL, Becalel ben Simantov ([tip, 1904 – Treblinka, 1943) – kni`ar, osnova~ na Mladinskiot evrejski hor i Mladinskata dramska sekcija vo [tip. Samiot gi re`iral pretstavite izveduvani na jazikot ladino. Go formiral fudbalskiot evrejski klub „Hakoah# (1929), organiziral akcii za evrejskite nacionalni fondovi (KKL i Keren hajesod). LIT.: Zeni Lebl, Plima i slom iz istorije Jevreja Vardarske Makedonije, Gornji Milanovac, 1990, 247-249. J. Nam.

Na bregot na naselbata Asamati

ASAMATI ‡ sovremena turisti~ka naselba na bregot na Prespanskoto Ezero. Vo praistoriskata arheologija poznata e po nao|ali{teto Sv. Nedela, na koe so probno iskopuvawe (1978‡ 1979) bile otkrieni ostatoci od objekt i vo nego grupi od fragmentirani kerami~ki sadovi. Se smeta deka se raboti za grn~arska rabotilnica na mala ribarska naselba od docnoto bronzeno vreme, so etnokulturna pripadnost kon paleobalkanskoto pleme Brigi {to go naseluvale ohridskoprespanskiot basen, del od teritorijata na Albanija i Epir (vo Grcija). Naodite se ~uvaat vo Muzejot na Makedonija i vo Muzejskata zbirka vo Resen. LIT.: Eleonora Petrova, Brigite na centralniot Balkan vo II i I milenium pr.n.e., Skopje, 1996. V. S.

ASIMOV

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

Krsto Asenov

Faksimil od Asemanovoto evangelie str. 132, inicijal †V# (XI vek)

ASEMANOVO EVANGELIE – glagoli~ko kratko izborno evangelie so meseceslov, prva pol. na XI v., 158 l. Pronajdeno e vo 1736 g. vo Erusalim od X. S. Asemani (Josef Simon Assemani), sega vo papskata Vatikanska biblioteka (sign. Slav. 3). Prepisot se locira vo Jugozapadna Makedonija i tesno e povrzan so tradiciite na Ohridskiot kni`even centar. Sodr`i arhai~ni paleografski i jazi~ni crti, pokraj poizraziti inovacii na site jazi~ni ramni{ta (zapo~natiot proces na zamena na nosovkite, ispu{tawe i vokalizacija na erovite). Rakopisot ima izvonredno bogata ornamentika, na marginite se nao|aat brojni bele{ki pi{uvani so glagolica i kirilica koi potvrduvaat deka bil vo liturgiska upotreba u{te vo vremeto koga glagolicata vo Ohridskiot centar ve}e bila istisnata. Vo mesecoslovot se spomenuvaat Kiril i Metodij, Kliment Ohridski i dr. svetiteli od Solunsko i bliskata okolina (Dimitrij Solunski, Ahil Lariski, Strumi~kite ma~enici i dr.). Izdavan pove}ekratno, jazi~nite osobenosti kompleksno gi razgleduva u{te V. Jagi} vo prvoto izdanie na kodeksot od F. Ra~ki. LIT.: (izbor) F. Racki, Assemanov ili Vatikanski evangelistar, Zagreb, 1865 (prepis so glagolica so opis na jaz. osobenosti od V. Jagi}); I. Crn~i}, Assemanovo izborno evangjelje, Rim, 1878 (lat. transkr.); J. Vajs, J. Kurz, Evangeliarium Assemani, I, Praha, 1029 (fototip.), J. Kurz, Evangeliár Assemanuv II, Praha, 1955 (kir. transkr., parakrit. aparat), I. DuŸ~ev (red.), Asemanievo evangelie. Codex vaticanus Slavicus 3 Glagoliticus, SofiÔ, 1981 (faksimil; prilog: V. Ivanova-Mavrodinova, A. D`urova, Asemanievoto evangelie. StarobÍlgarski glagoli~eski pametnik ot X vek. Hudo`estveno-istori~esko prou~vane). Zd. R.

ASENOV-ME^KATA, Krsto (psevd. ^erkezot) (Sliven, Bugarija, 1877 ‡ s. Korni{or, Enixevardarsko, 8. IX 1903) ‡ u~itel,

vojvoda na Kuku{kiot i Enixevardarskiot revolucioneren reon i solunski okru`en vojvoda na TMORO; od bugarsko poteklo. Bil sorabotnik na G. Del~ev i J. Sandanski. U~estvuval vo grabnuvaweto na misionerkata Elena Ston (1901-1902). Nesre}no zaginal po predavstvo. LIT.: Makedonski vozro`denci i revolucioneri, album, Skopje, juni, 1950, 38. S. Ml.

ASIMILACIJA NA MAKEDONCITE VO GEOGRAFSKITE RAMKI NA MAKEDONIJA ‡ proces vo koj odreden etnikum, del od nego ili oddelni negovi pripadnici, so grubi ili suptilni metodi, gi prisiluvale Makedoncite da se odre~at od sopstveniot identitet i da go prifatat identitetot na dominantniot etnikum. Procesot na asimilacija vo HH v., vo geografskite ramki na Makedonija grubo i naglo se intenzivira po Balkanskite vojni (1912‡1913), po raspar~uvaweto na nejzinata teritorija na tri dela, so Versajskiot dogovor (1919). Toj proces zapo~nuva so preimenuvawe na teritoriite na trite dela: Egejskiot del e preimenuvan vo „Severna Grcija“, Vardarskiot vo „Ju`na Srbija“, a Pirinskiot del stana sostaven del na Bugarija, so izostavuvawe na zborot „Makedonija“. Nastana promena i na toponimite, iako so Versajskiot dogovor Grcija be{e obvrzana da ne gi promenuva. Grcija go napravi toa so poseben zakon (1924). Osven toa, vo trite dela se preimenuvaa i li~nite imiwa i prezimiwa na Makedoncite. Po Gra|anskata vojna vo Grcija (1946‡1949) procesot na asimilacija na Makedoncite u{te pove}e se zabrza, ne samo preku nivnoto iseluvawe vo drugi dr`avi, tuku i preku sklu~uvawe etni~ki me{ani brakovi, so {to gr~kiot jazik dobi status na maj~in jazik za mladite pokolenija. Asimilacijata se pro{iri i so zabranata na makedonskite pokolenija da u~at na makedonski jazik, donesena od instituciite na obrazovniot sistem. Na

A

Makedoncite vo Grcija im se zabranuva da gi odbele`uvaat ilindenskite praznici i da gi praktikuvaat semejnite slavi i obi~ai. Vo Bugarija procesot na asimilacija s# pobrzo napreduva{e poradi bliskosta na makedonskiot i bugarskiot jazik, bidej}i mladite generacii so makedonsko etni~ko poteklo se {koluvaat na bugarski jazik (so isklu~ok vo periodot 1946‡1948 g.). I denes prodol`uva pritisokot od bugarskite vlasti vrz Makedoncite da se odre~at od pravoto na makedonskiot identitet i da formiraat sopstvena politi~ka partija. Asimilacijata vo Grcija i vo Bugarija se sproveduva so progonuvawe na onie Makedonci {to javno go izrazuvaat svojot makedonski identitet, so zabranuvawe na upotrebata na makedonskiot jazik vo instituciite, kako i so uni{tuvawe na drugite belezi na makedonskiot etni~ki identitet. Poseben e procesot na asimilacijata na makedonskoto naselenie vo Albanija. Vo periodot na osmanliskoto vladeewe toa se pravelo preku pritisok za proteruvawe, no i za napu{tawe na rodnite ogni{ta. Po Vtorata svetska vojna se izvr{i promena na toponimijata, no vo periodot do Rezolucijata na IB postoeja makedonski u~ili{ta na makedonski jazik, koi potoa se svedoa samo za hristijanskoto naselenie vo Dolna Prespa. Makedoncite so islamska veroispoved administrativno se registrirani kako Albanci, so u~ili{ta na albanski jazik. Vo tekot i po NOB, Makedoncite vo Vardarskiot del formiraa svoja dr`ava vo ramkite na DFJ/FNRJ/SFRJ, po principot nacija ‡ dr`ava, so {to prestana procesot na asimilacija vo ovoj del od teritorijata na Makedonija. LIT.: Stojan Kiselinovski, Malcinstvata na Balkanot, Skopje, 2004. Pet. G.

Muxahit Asimov

ASIMOV, Muxahit (Mücahit Asimov) (Bitola, 1940) – univerzitetski profesor od turskata nacionalnost vo RM. Zavr{il Filozofski fakultet vo Saraevo. 97

A

ASKEZA

Doktoriral na Filolo{kiot fakultet vo Pri{tina. Od 1998 godina se vrabotuva na Filolo{kiot fakultet †Bla`e Koneski# vo Skopje. Ima objaveno pove}e stru~ni i nau~ni trudovi od oblasta na dijalektologijata, istorijata na turskiot jazik i turskata literatura. U~esnik e na me|unarodni kongresi i simpoziumi. LIT.: Univerzitetot Kiril i Metodij, Bilten, mart 2000. A. Ago

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

AAM e ~lenka na Me|unarodnata unija na arhitekti (UIA), ~lenka na vtorata regija na UIA i ~lenka na Arhitektonskiot sovet za Centralna i Isto~na Evropa (ASSEE). Vo ramkite na AAM dejstvuva i ArhitektonskaKr. T. ta akademija. ASTRAI – paleobalkanska populacija od pajonskata grupa plemiwa. Gi naseluvale teritoriite

vedna{ potoa bila ubiena i Kleopatra i nejzinoto bebe, za da nema drugi pretendenti na makedonskiot carski prestol. LIT.: F. Papazoglu, Istorija na helenisti~kiot period, Skopje, 1995. A. [uk.

ATANAS BABATA & v. Dimitrov-Babata, Atanas. „ATANAS BLIZNAKOV# – fondacija za stipendirawe talentirani studenti na Univerzi-

ASKEZA & v. asketizam ASKETIZAM (st. gr. 5skhsiz) – na~in na hristijansko dobrodetelno `iveewe so primena na askeza za ostvaruvawe na hristijanski `ivot spored Evangelieto. So molitva i so fizi~ka rabota, so celo anga`irawe na sopstvenoto bitie, asketot se vozvi{uva, bogoupodobuva, se obo`uva i postignuva svetost. Asketizmot go razvivale judaizmot, mnogubo{tvoto, filozofite, osobeno stoicite, no najmnogu hristijanstvoto so svetite otci i crkovni u~iteli, po~nuvaj}i od Origen i Kliment Aleksandriski, egipetskite pustinici, do dene{noto Isto~no mona{tvo. Vo Makedonija asketizmot opstojuva od vremeto na makedonskite asketi, od mona{tvoto na sv. Naum Ohridski do sega{nite mona{ki bratstva vo makedonskite manastiri. LIT.: Polnyj pravoslavnyj bogoslovskij `nciklopedi=eskij slovarw, I i II, reprintnoe izdanie, Moskva, 1921. Rat. Gr.

ASKLEPIJ – mitski heroj, bog na medicinata vo gr~kata mitologija, sin na Apolon i nimfata Koronida, odgledan od kenotaurot Hiron, koj mu go predava iskustvoto od medicinata. Najgolemo svetili{te ima vo Epidaur. Vo Filipi e poznat golemiot reljef, vo koj centralno mesto ima Asklepij i }erka mu Higieja. Vo Makedonija e po~ituvan kako bo`estvo, a kako glaven atribut ja ima zmijata. LIT.: Re~nik gr~ke i rimske mitologije, Beograd, 1979. A. [uk.

ASOCIJACIJA NA ARHITEKTI NA MAKEDONIJA – osnovana vo Skopje (1952) kako Dru{tvo na arhitekti na NRM. Raboti kako Sojuz na arhitekti na Makedonija (1980–1999), a podocna (1999) kako Asocijacija na arhitekti (AAM) na Makedonija. Celite, opredelbite i delokrugot na rabotata na AAM se podredeni na po{irokiot interes za razvoj, unapreduvawe i afirmacija na arhitektonskata profesija, kako na teritorijata na RM, taka i vo me|unarodni ramki. 98

Stipendisti na Fondacijata †Atanas Bliznakov# so fondatorot (vo sredinata)

isto~no od sredniot tek na r. Vardar. Kako nivni centar se spomnuva gr. Astraion, koj s¢ u{te ne e lociran. LIT.: E. Petrova, Pajonija, Skopje, 1999. A. [uk.

ASTRAION – dreven grad vo Pajonija, smesten na prostorot isto~no od Vardar, najverojatno centar na plemeto Astrai. Spored geografot Ptolomej Astraion se nao|al severno od Dober, no denes negovata lokacija e nepoznata. LIT.: E. Petrova, Pajonija, Skopje, 1999. A. [uk.

ATAI Uskubi (Atai od Skopje) (vtora pol. na XV – po~. na XVI v.) – eden od najpopularnite osmanliski poeti na preminot od XV vo XVI v. Bil pripadnik na Nak{bendiskiot dervi{ki red. Negovata poezija osobeno bila slavena i po~ituvana vo Rumelija. Po~inal vo vremeto na sultanot Selim I (1512–1520). LIT.: Dragi \orgiev, Skopje od turskoto osvojuvawe do krajot na XVII vek, Skopje, 1997. Dr. \.

ATAL (? – 335 pr.n.e.) – makedonski vojskovodec vo vojskata na Filip II. Vo 337 god. pr.n.e. Filip II se o`enil so }erkata na Atal – Kleopatra. Atal bil ubien po naredba na Aleksandar III Makedonski vo 335 g. pr.n.e., a

tetot „Sv. Kiril i Metodij# vo Skopje, osnovana spored li~no izrazenata `elba na sonarodnikot Atanas Bliznakov (D’mbeni, Kostursko, 15. XII 1901 – Skopje, 10. VII 1998), koj{to `iveel i rabotel pove}e od 50 godini vo SAD (Geri, Indijana). Odlukata za osnovawe e donesena na sednica na Univerzitetskiot sovet na 18. IV 1977. Fondacijata, spored nejziniot statut, ja rakovodi Upraven odbor. Osnovnata cel e stipendiraweto na studenti na Univerzitetot {to poka`uvaat osobeni rezultati vo studiite, a nemaat dovolno sredstva za {koluvawe. Do u~ebnata 2002/2003 godina od Fondacijata se dodeleni 252 stipendii na studenti od site visoko{kolski ustanovi na Univerzitetot „Sv. Kiril i Metodij#. LIT.: Sl. Nikolovski – Katin, Atanas Bliznakov, Skopje, 2000.

K. Kamb.

ATANAS-VULGARIS, Kosta ([tip ili [tipska kaza, 1797 ‡ Navpaktos, pred 1865) ‡ u~esnik vo Gr~koto vostanie. Od 1822 do 1824 godina bil pod komanda na Teodor Kolokotroni. Od 1825 g. bil vo kowicata na Haxi Hristo. Se istaknal i stanal oficer. Od 1828 g. bil na~alnik na 25 du{i. Vo 1841/2 bil odlikuvan so bakaren medal. Se smetal onepravdan i vo 1844 g. baral srebren medal.

ATANASOV

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

LIT.: NikolaŸ Todorov - Veselin TraŸkov, BÍlgari u~asnici v borbite za osvobo`denieto na GÍci® 1821-1828, Sofi®, 1971. M. Zdr.

ATANASIJ I ‡ arhiepiskop na Ohridskata arhiepiskopija (vtora polovina na XVI - po~etok na XVII v.). Po doa|aweto na arhiepiskopskiot prestol se aktiviral za osloboduvawe od vlasta na na Osmanliskata Dr`ava so pomo{ od zapadnoevropskite vladeteli. Vo po~etokot na 1596 g. vospostavil vrska so Venecija koja ne poka`ala interes. Istata godina otpatuval vo Neapol, kaj {panskiot vicekral za da ja pridobie [panija za planiranoto osloboditelno vostanie. So dobiena mala pomo{ arhiepiskopot vo avgust vo Himara, primorska oblast pod negova crkovna vlast, krenal vostanie, no izostanalo o~ekuvanoto voeno anga`irawe na [panija. Esenta 1897 g. otpatuval vo Rim. Vatikan ja uslovil poddr{kata so prifa}awe unija. Arhiepiskopot Atanasij bil vo Avstrija (1598 i po~etokot na 1599) od koja dobil samo finansiska pomo{. Vo po~etokot na 1600 g. se vratil vo Makedonija, vo Ohrid. Otpatuval vo Rusija ( 1604) da bara poddr{ka za osloboduvawe na pravoslavnite vo negovata crkva. Rusija ne poka`ala interes. Povtorno se svrtel kon Zapadna Evropa (1613, 1614 i 1615) za da ja pridobie [panija. Evropskite golemi dr`avi ostanale nezainteresirani. LIT.: M. Minoski, Osloboditelni dvi`ewa i vostanija vo Makedonija (1564-1615), Skopje, 1972; Nikola Milev, OhridskiÔt patriÔrh AtanasiŸ i skitaniÔta mu v ~u`bin (1597-1615), „IzvestiÔ na istori~eskoto dru`estvo#, V, SofiÔ, 1922. M. Min.

ATANASIJ II (vtora pol. na XV¶¶ v.) – ohridski arhiepiskop (1653–1660). Kako poglavar na Ohridskata arhiepiskopija se spomenuva me|u II i 20. XII 1653 g. Stapil vo vrska so papata Aleksandar VII za unija (1655–1667) i zaedno so pelagoniskiot mitropolit Eremija i dra~kiot Hariton prestojuvale vo Rim, kade {to barale milostina. Vo tekot na 1658 g. Atanasij II mu gi pretstavil svoite gramoti na ruskiot car Aleksej Mihajlovi~ (1645– 1676) i na eden od najpoznatite i najkontroverzni ruski patrijarsi – Nikon (1652–1658), od koi baral materijalna i moralna pomo{ (milostina) za zapustenite crkvi i manastiri vo dijacezata na Ohridskata arhiepiskopija. LIT.: I. Snegarov, Istori® na Ohridskata arhiepiskopi®-patriar{i®, II, Sofi®, 1995. Al. Tr.

ATANASOV, Angel (s. Kru{evo, Sersko, 1879 – Krxali, Buga-

rija, 1952) – u~itel i revolucioner. Zavr{il pedago{ko u~ili{te vo Ser (1900) i u~itelstvuval vo \umurxina. Kako direktor na Serskoto klasno u~ili{te (1902) stanal ~len na Serskiot OK na TMORO. Vo tekot na V 1903 g. bil zatvoren i osuden na tri godini zatvor. Po amnestijata (1904) povtorno stapil vo redovite na TMORO. U~estvuval kako delegat na Serskiot okru`en kongres (1905). LIT.: V. „Nov `ivot#, Kqrd`ali, 1983, br. 55, 4. Al. Tr.

Vasil Atanasov

ATANASOV, Vasil (Strumica, 16. IV 1957) – oboist. Diplomira na Fakultetot za muzi~ka umetnost vo Skopje (1980), vo klasata na prof. K. Davidovski, kaj kogo gi zavr{uva i postdiplomskite studii (1987). Od 1980 g. e prv oboist na Makedonskata filharmonija. ^len e na Skopskiot duva~ki kvintet i profesor po oboa vo MBUC †Ilija Nikolovski-Luj# vo Skopje. Umetnik so {irok dijapazon na dela. Koncertira vo pove}e zemji na svetot, a ima ostvareno i brojni snimki na CD. B. Ort. ATANASOV, d-r Filip (s. Smrde{, Kostursko, Egejsiot del na Makedonija, ? – Sovetski Sojuz, 1956) – lekar, pripadnik na MEFO. Potpisnik na Tiranskiot protokol so Kosovskiot albanski komitet (1921), zadgrani~en pretstavnik na MFRO (1922). Emigriral vo Viena (1923), kade {to u~estvuval vo formiraweto na Balkanskiot revolucioneren komitet, vo objavuvaweto na vienskite dokumenti (april–maj 1924) i vo osnovaweto na VMRO(Ob) (1925). Bil vo Privremenoto rakovodstvo na nacional-federalisti~kata struja na Organizacijata, izbran na Konferencija vo Carirad (1929). Se vratil vo Bugarija (1931), a po Vtorata svetska vojna emigriral vo Sovetskiot Sojuz, kade {to i po~inal. IZV. i LIT.: Arhiv na Ministerstvoto na vÍtre{nite raboti, SofiÔ, OB-16199, l. 125-135; AINI, sl. IV. 242/II, br. 69, Nikola Kirov-MaŸski, V stroÔ za MakedoniÔ, SofiÔ, 1957, kn. II (rakopis); Darinka Pa~emska, VMRO(Ob), Skopje, 1985. Z. Tod.

A

Nikola Atanasov

ATANASOV, Nikola (s. Orese~en, Egejsiot del na Makedonija, 28. X 1939) – flejtist. Studiite gi zavr{uva na Muzi~kata akademija vo Qubqana (B. ^ampa, 1964), a specijalizira na Akademijata „Santa ^e~ilija# vo Rim (S. Gayeloni, 1970). Kako student vo Qubqana, ~len e na Operskiot i na Filharmoniskiot orkestar, a potoa, do penzioniraweto, prv flejtist na Skopskata opera. Osven toa, (od 1974 g.) raboti kako honoraren profesor na FMU vo Skopje i na Umetni~kata akademija vo Pri{tina. A. so uspeh nastapuva vo zemjata i vo pove}e evropski i vonevropski zemji kako solist i so Ansamblot za sovremena muzika „Sveta Sofija#, kako i so trioto „Skopje#. Interpretator na mnogu dela za flejta od doma{ni kompozitori. Dr. O.

Petar Atanasov

ATANASOV, Petar (s. Uma, Gevgelisko, 25. XII 1939) – lingvistromanist, univerzitetski profesor. Osnovno i sredno obrazovanie zavr{il vo Gevgelija. Studiite gi zavr{il vo Skopje na Grupata za romanska filologija na Filozofskiot fakultet. Magistriral vo 1975 g. vo Belgrad, a doktoriral vo 1979 g. vo Skopje na tema „Meglenoromanskiot denes. Fonetika i fonologija#. Na Katedrata za romanski jazici i kni`evnosti gi predaval predmetite: Romanski jazik, Fonetika i fonologija na francuskiot jazik, Istorija na francuskiot jazik, Sporedbena gramatika na romanskite jazici, Istorija na italijanskiot jazik, a isto taka i 99

A

ATANASOV

Balkanska lingvistika za postdiplomskite studii pri Filol{kiot fakultet vo Skopje. Bil {ef na Katedrata za romanski jazici i kni`evnosti vo dva mandata, pretsedatel na Sovetot na Filolo{kiot fakultet, kako i ~len na Univerzitetskiot senat. Dobitnik e na ordenot Akademski palmi od Vladata na Francija (1995). Objavil 13 re~nici i monografii. M. Mark. ATANASOV, Sotir Janakiev (s. Klisura, Gornoxumajsko, 30. III 1876 – s. Dra`inci, Belogradi{ko, 7. IX 1940) – {tipski vojvoda, polkovnik vo Bugarskata armija. Zavr{il voeno u~ili{te vo Sofija (1900). Bil ko~anski, kratovski i {tipski vojvoda (1902– 1903) i u~esnik vo Ilindenskoto vostanie. U~estvuval vo Balkanskite i vo Prvata svetska vojna (vo XI makedonska divizija) vo Bugarskata armija. LIT.: „Il•straci® IlindenÏ#, kn. 5, Sofi®, 1935-1936; S. Tasev, Selo Klisura, Blagoevgrad, 1972. Al. Tr.

ATANASOV-BO@ANIN, Atanas (Petri~, 1921 – Petri~, 10. V 1975) – partizan na Petri~kiot partizanski odred „Andon Popov# i ~len na Prvoto, Vtoroto i Tretoto zasedanie na ASNOM. Vo svojot pozdraven govor na Vtoroto zasedanie na ASNOM gi prenel `elbite na makedonskiot narod od Pirinskiot del na Makedonija za obedinuvawe vo edna makedonska nacionalna dr`ava. LIT.: Velimir Brezoski – Mile Todorovski, Politi~kiot, nacionalniot i socijalniot sostav na narodnite pretstavnici na Prvoto zasedanie na ASNOM, „Glasnik na INI#, VIII/1, Skopje, 1964; ASNOM. Dokumenti od Prvoto i Vtoroto zasedanie na ASNOM, I, 2, Arhiv na Makedonija, Skopje, 1984. V. Jot.

ATANASOV-INXETO, Ivan (s. Vatrena, Demirhisarsko, Sersko, ok. 1846 – s. Crvi{te, Dupni~ko, 11. IV 1896) – male{evski vojvoda. U~estvuval vo Rusko-osmanliskata vojna (1877/1878) kako dobrovolec vo IX dobrovole~ka (opol~enska) ~eta. Aktivno u~estvuval vo Kresnenskoto vostanie (1878/ 1879) kako vojvoda so ~eta na desniot breg na rekata Struma, kako vojvoda vo Razlo{koto vostanie, kako i vo Srpsko-bugarskata vojna (1885) vo edinicite na bugarskata vojska. Po 1895 g. dejstvuval so ~eta vo Male{evsko i vo Porojsko. IZV. i LIT.: CDA, f.: 173, op. 6, a. e, 663, ll. 34-42; A. Trajanovski, Novi soznanija za `ivotot i dejnosta na vojvodata Iqo Markov-Male{evski (1805–1898). zb.: Iqo Markov-Male{evski i negovoto vreme, Berovo, 2002, 5-35. Al. Tr.

ATANASOVA, Janka (Debar, 19. XII 1935 – Skopje, 1980) – baleri100

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

na. Go zavr{uva Baletskoto u~ili{te vo Skopje, vo klasata na \. Makedonski i N. Kirsanova. Anga`irana e vo MNT (1950-1961). Stanuva ~len na Baletot pri Narodnoto pozori{te vo Belgrad (1961-1980). Izrazito lirska balerina so dobra klasi~na baletska tehnika i ubava razvojna linija na dvi`eweto.

niori so me~ osvoil 6 zlatni, 5 srebreni i 5 bronzeni medali vo poedine~na i ekipna konkurencija. So sabja osvoil eden (1970), a vo floret dva srebreni medala (1973 i 1974). Za jugoslovenskata reprezentacija nastapil okolu 90 pati. Go osnoval MK †Vardar# vo Br. R. Skopje (1991).

ULOGI: Odeta (P. I. ^ajkovski, „Lebedovo ezero#), Carska ubavica (I. Stravinski, „@ar-ptica#) i dr. Em. X.

ATANASOVDEN ‡ praznik posveten na golemiot hristijanski svetitel sv. Atanasij Veliki. Na{iot narod go praznuva dva pati vo godinata. Na 31/18 januari, so doma{ni slu`bi, se praznuva Atanasovden-zimen, kako zaedni~ki spomen na dvajcata aleksandriski arhiepiskopi sv. Atanasij Veliki i sv. Kiril Aleksandriski, za nivnite zaedni~ki zaslugi vo odbranata na pravoslavieto od dvete eresi: arijanstvoto i nestorijanstvoto. Praznikot narodot go smeta za sredzimo i se veruva deka glavnite studovi ve}e se pominati. Vo narodnoto veruvawe toj e pobednik nad silnite studovi i mrazevi. Se praznuva i na 15/2 maj, den na upokojuvaweto na svetitelot, praznik poznat kako Atanasovden-leten.

LIT.: Srpski narodni obi~aji u \ev|eliskoj kazi, prikupio i opisao Stefan Tanovi¢, u~iteq, Beograd, 1927; Zorka Delinikolova, Obi~ai svrzani so poedini praznici i nedelni dni vo Radovi{, „Glasnik na Etnolo{ki muzej“, 1, Skopje, 1960. M. Kit.

Kiro Atanasovski

ATANASOVSKI, Kiro Krstev (psevd. Stra{o) (Kavadarci, 1923 ‡ Kavadarci, 7. IV 1944) ‡ nalbat, borec i naroden heroj. Zavr{il dva klasa gra|anska {kola. Kako ~len na SKOJ (1940) i na KPJ (1941), bil eden od organizatorite na NOAVM vo Tikve{ijata: ~len na MK na KPJ vo Kavadarci (1942) i ~len na Oblasniot komitet na KPM vo Veles (1943). Bil borec na Tikve{kiot NOPO „Dobri Daskalov#. Pri ilegalen prestoj vo Kavadarci so sekretarot na OK na KPM vo Kavadarci Dim~e Mir~ev za prifat na okolu 60 novi borci, bile provaleni i blokirani od okolu 700 bugarski vojnici, kontra~etnici i policajci. Po sedum~asovna oru`ena presmetka, otkako im privr{ila municijata, D. Mir~ev se samoubil, a toj zaginal vo obidot da se probie. Proglasen e za naroden heroj na Jugoslavija (20. XII 1951). IZV.: Tikve{ijata vo NOV 1941-1945, VI, dokumenti, Kavadarci ‡ Negotino, 1984. LIT.: Aleksandar Grkov, Tikve{ijata vo NOB. Zbornik na padnatite borci i `rtvi na fa{izmot od Kavadarsko, Kavadarci, y. a., 14; Aleksandar Popovski, Atanasovski Krsto Kiro (1923-1944), Narodni heroi od Makedonija, Skopje, 1973, 36-43; Tikve{ijata vo NOV 1941-1945, 1-5, Kavadarci ‡ Negotino, 1984. S. Ml.

Me~uvawe

ATANASOVSKI, Aleksandar (Skopje, 15. XI 1945) ‡ grade`en tehni~ar, me~uvalec. Zavr{il Grade`en u~ili{ten centar vo Skopje (1964). Bil ~len na Me~uva~kiot klub †Rabotni~ki# vo Skopje (od 1959). Na prvenstvata na Jugoslavija (1967–1976) za se-

ATANASOVSKI, Miho (Skopje, 10. IV 1934) – poet, dramski avtor, pisatel za deca i mladi, basnopisec. Rabotniot vek go minal kako novinar i urednik vo Makedonskoto radio. DELA: stihozbirki: O~ite i izmaglinite, Sk., 1955; Nikoga{ ne sum sam, Sk., 1957; Minuvat proleti, Sk., 1959; Bo`uriki, Sk., 1963; Otade rekata, Sk., 1985; knigi za deca: Marko novinarko, Sk., 1969; Ku}i~kata so bela {amija, Sk., 1987; Tutule bale, Sk., 1994; Uli~eto so obetki

ATANASOSKI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

Miho Atanasovski

od cre{i, Sk., 1995; Qubovniot `ivot na Simsile, Sk., 1998; Ve~eri kaj {adravanot, Sk., 2000. V. Toc.

ATANASOVSKI-KRSTAN^E, Slave Krstanov (Ohrid, 1915) ‡ rezbar. Go zavr{il Rezbarskoto u~ili{te vo Ohrid (1935/1936). Bil u~enik na akademskiot vajar Branislav Jovan~evi} od Kraguevac (1929‡1932) i na Branko [otra, se usovr{uval vo Belgrad kaj poznatiot ~e{ki majstor-rezbar Anton Kniha i kaj rezbarot-skulptor Ante Bihi}. Po Osloboduvaweto bil nastavnik vo Rezbarskoto u~ili{te vo Ohrid (1947‡1949) i vo U~ili{teto za primeneta umetnost vo Skopje, a potoa rabotel vo Rezbarskoto atelje †Andon

ATANASOVSKI, Sande (s. Trnovo, Krivopalane~ko, 22. V 1949) – dipl. grad. in`., red. prof. na Grade`niot fakultet vo Skopje (1996) po predmeti od oblasta na betonot, armiranobetonskite i prednapregnatite konstrukcii, dekan (od X 2003), pretsedatel na Sojuzot na grade`nite in`eneri na RM. Magistriral i doktoriral (1987) na mati~niot fakultet. Objavil pove}e trudovi i univerzitetski u~ebnik Armiranobetonski konstrukcii I. Bil pretsedatel na Dru{tvoto na grade`nite konstruktori (1990– 95) i urednik na spisanieto „Grade`en konstruktor#. Q. T.

ATANASOVSKI-BARBAK, Tomo (Bitola, 9. IV 1929 – Popova [apka, 10. II 1985) – univ. professor po fizi~ka kultura, sportski rabotnik. Diplomiral na Visokata {kola za fizi~ka kultura vo Belgrad (1958). Bil profesor po fizi~ko vospitanie vo Bitola (1958–1965), na Vi{ata {kola za fizi~ka kultura vo Skopje (1965–1980) i vi{ predava~ po predmetot ko{arka na Fakultetot za fizi~ka kultura vo Skopje (1978–1985). Magistriral na Medicinskiot fakultet vo Skopje (1977), na tema: „Zavisnost na preciznosta od vozrasta i rastojanieto pri frlaweto na topkata vo ko{ so edna raka vo visina na glavata #. Objavuval stru~ni i nau~ni trudovi. D. S.

voeno-politi~ki komentator. Bil aktiven u~esnik vo rabotni~koto dvi`ewe sproti Vtorata svetska vojna i u~esnik vo NOB (1941), podocna kako politi~ki komesar na bataljon i na brigada. Po Osloboduvaweto zavr{il Vi{a voena akademija i kako aktiven oficer bil na~alnik na [tabot na Narodnata odbrana na Skopje, operativen na~alnik i komandant na Teritorijalnata odbrana na Makedonija. Isto taka, bil ~len na CK na SKM i pretsedatel na SZB od NOV. Po osamostojuvaweto na RM bil ~len na So-

Todor Atanasovski

vetot za nacionalna bezbednost. Avtor e na golem broj komentari vo dnevniot pe~at i nekolku stru~ni studii. Slave Krstan~e, vo svojata rezbarska rabotilnica

Tomo AtanasovskiBarbak

A

Dukov# vo Ohrid (1950‡1962) i vo Muzejot na Ohrid. Ima izraboteno nad 2.660 primeroci rezbaren mebel, kopanici, ikoni od drvo, ikonostasi, maski, rozeti i dr. Pove}e negovi izrabotki se nao|aat vo novata Soborna crkva vo Skopje, vo crkvata †Sv. Atanas# vo s. Bolno, Resensko, crkvata †Sv. Bogorodica# vo s. Kali{ta, Stru{ko, 25 dela vo Muzejot †25 Maj# i vo Palatata na Federacijata, vo t.n. Makedonska sala, vo Belgrad. Posebno impresivni se rezbarenite stolbovi so visina od 10,5 h 0,50 m {irina vo sve~enata sala na MANU i dvete rozeti vo Palatata na Federacijata vo Belgrad. Od osnovaweto bil ~len na Zdru`enieto za primeneti likovni umetnici na Makedonija. Imal 17 samostojni izlo`bi. LIT.: G. K., Izlo`ba na posledniot rezbar, †Ve~er#, XXIX, 8761, Skopje, 8. X 1991, 11; Tomislav Osmanli, Pesni vo oreovo drvo. Sredbi so doajenite: Slave Atanasovski‡Krstan~e, †Nova Makedonija#, XLVII, 16067, Skopje, 16. X 1991, 13; Boge Petreski, @ivot i darba izdlabeni vo drvo, †Makedonija#, br. 512, Skopje, dekemvri 1995, 32-33. S. Ml.

ATANASOVSKI, Todor (psevd. Jane) (Kavadarci, 1925) ‡ nacionalno-politi~ki deec, generalpolkovnik na JNA vo penzija i

BIBL.: ^udniot mar{ niz Tikve{ijata, Vtora makedonska udarna brigada, Skopje, 1973, 67-72; Fevruarskiot pohod na edinicite na NOV i POJ na Makedonija. Strategijata na upotrebata na OS vo NOV. †Sovremenost#, XXIX, 4, Skopje, 1979, 17-32; Formiraweto i aktivnosta na Mesnoto poverenstvo na KPM vo Kavadarci vo periodot april ‡ sredinata na juli 1943 godina, Tikve{ijata vo NOV 1941-1945. Kn. vtora: KPJ-KPM vo Tikve{ijata 1939-1945, 147-155; Formirawe i razvoj na voenite edinici, na istoto mesto. Kn. treta: Partizanski odredi i voeni edinici, Kavadarci‡Negotino, 1984, 7-17; Voeno-operativen osvrt vrz dejstvijata i aktivnostite na prostorot na Tretata operativna zona i Tikve{ijata vo tekot na Narodnoosloboditelnata vojna, na istoto mesto, 89121; Mladinskoto rabotni~ko dvi`ewe vo Kavadarci vo 1941‡1943 godina, na istoto mesto. Kn. ~etvrta: Politi~kite organizacii i narodnata vlast, 113-124; Voeno-strategiski implikacii po Prvoto zasedanie na ASNOM 1944 godina, ASNOM. Pedeset godini makedonska dr`ava 1944-1994, Skopje, 1995, 445-447. LIT.: Sto makedonski godini. Redaktor Jovan Pavlovski. Skopje, 2004, 339, 347, 690 i 697. S. Ml.

ATANASOSKI, Pece (Dolneni, Prilepsko, 25. X 1925 ‡ Skopje, 14. IX. 1996) ‡ igraorec i instrumentalist, najpoznat makedonski gajdaxija i eden od najproduktivnite sobira~i na makedonski narodni pesni i ora. Bil profesionalno anga`iran vo Radio Skopje (1946) i vo Dr`avniot ansambl za narodni pesni i igri

101

A

ATANACKOVI]

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Pece Atanasoski

„Tanec# vo Skopje (1950). Od 1959 g. do penzioniraweto bil rakovoditel na Orkestarot od narodni instrumenti vo Radio Skopje i koreograf na pove}e od dvaeset KUD vo RM. Od 1966 g. polni 29 godini ja rakovodel Folklornata {kola za stranci vo Ote{evo. So svoite gostuvawa so razni kulturno-umetni~ki dru{tva niz svetot gi afirmiral visokite dostoinstva na makedonskiot melos. Nositel e na 19 me|unarodni nagradi na svetskite festivali vo Langolen (Anglija), Brno i vo drugi gradovi. Vo konkurencija na 1.800 gajdaxii od celiot svet, go osvoil prvoto mesto i nagradata „Zlatna gajda# na festivalot vo Eri~e, Italija (1968). Kako svetski priznat naroden instrumentalist, dr`el ~asovi na razni univerziteti vo svetot, od Los Anxeles do Tokio. Ima sobrano impozantna folklorna zbirka od okolu 20.000 narodni pesni i ora. Po~ina kako direktor na Dolnenskiot festival, ~ij osnova~ be{e (1973), a koj sega e imenuvan kako Festival na narodni instrumenti i pesni „Pece Atanasoski# ‡ s. Dolneni, Prilep (v). LIT.: Atanas ^uposki, Pece Atanasovski: Celosno $ pripa|am na makedonskata izvorna muzika, „Dnevnik#, I, 63, Skopje, 4. VI 1996, 12; C. S., Pro{ev, Nikolovski, Atanasovski, In memoriam, „Studentski zbor#, XLVII, 1243, Skopje, 16. X 1996, 23. S. Ml.

ATANACKOVI], Dimitrie (Cazin, BiH, 5. H 1914 – Rieka, Hrvatska, 27. VII 2004) – farmakolog, redoven profesor i eden od prvite nastavnici na Med. f. vo Skopje (1947). Osnovopolo`nik i prv direktor na Institutot za farmakologija. Diplomiral na Med. f. vo Belgrad i bil izbran za asistent po farmakologija. Vo Vtorata svetska vojna rabotel kako lekar vo Zemun i aktivno ja pomagal NOVJ. Vo eden mandat bil i dekan na Med. f. vo Skopje. Vo 1957 g. zaminal na Farm. f. vo Belgrad, a potoa na Med. f. vo Rieka.

ili †atalar sözü# (†govor na predcite#). Spored najstariot re~nik na turskiot jazik i istorijata na turskata kultura †Divanü Lugat-it Türk#, turskiot termin za poslovica e sav, a vo literaturata se sre}avaat terminite mesel i darbimesel. Dene{nite tekstovi se sovremeni varijanti od najstarite zapisi. Taka, na pr., poslovicata †Kurt kurti yemez# (Volkot volk ne jade) ~esto se sre}ava me|u turskoto naselenie vo Makedonija, ~ija varijanta od XI v. glasi: †Bori ko[misýn yemez#, a vo XV v. taa se javuva kako †Kurt ko[misýn incitmez#. Kako rezultat na me|unarodnite kontakti, za najgolemiot broj poslovici sosema e nemo`no da se odredat pati{tata na nivnoto prifa}awe i tatkovinata na nivnoto nastanuvawe. Pri sporeduvaweto na nekoi dene{ni turski poslovici od Makedonija so nivni varijanti vo starite zapisi, se zabele`uvaat jazi~ni promeni, a vo drugi nekoi zborovi se zameneti so drugi. LIT.: Qmer Asim Aksoy, Atasqzleri ve deyimleri sqzlüçü, Atasqzleri sqzlüçü, Türk Dili Kurumu Yayýnlarý, Ankara, 1971; Sevim Pili~kova, Prilog kon prou~uvaweto na narodnite poslovici kaj Turcite od Makedonija, Skopje, 1987; Poslovicite kako mikrostruktura na anegdotite, †Nau~en sobir za folklorot na Resen i Resensko#, 1992, Ote{evo, †Makedonski folklor# 48, XXIV, Skopje, 1991, 335-342; Bone Veli~kovski, Comparison between the Turkish and Macedonian Medical Proverbs: Health in the hands of ordinary people, Proceedings of the 38th International Congress on the History of Medicine, Turkish Historical Society, v. III, Ankara, 2005, 1863-1870. S. Pil.

ATEIZAM – gledi{te so koe se odre~uva postoeweto na Bog, bezbo`ni{tvo, antiteizam. Ateizmot go prifa}aat i teoretski go zastapuvaat mnozina makedonski intelektualci, me|u niv i onie od marksisti~ka proveniencija.

premierot na Obedinetoto Kralstvo Velika Britanija Vinston Spenser ^er~il i pretsedatelot na SAD Franklin Delano Ruzvelt, potpi{ana na sostanokot na Atlantskiot Okean vo blizina na Wu Faudlend. Deklarirale otka`uvawe od kakvi bilo teritorijalni pro{iruvawa; pro{iruvawa da ne se dozvolat ako ne se vo soglasnost so slobodno izrazenata volja na narodot; po~ituvawe na pravoto na site narodi da izberat oblik na vladeewe {to im odgovora; vra}awe na pravoto na narodite samite da se upravuvaat, dokolku od toa pravo bile li{eni so sila; pristap do surovini i trgovija vo svetot pod isti uslovi i na golemite i na malite narodi i vospostavuvawe mir i bezbednost za site narodi i site lu|e vo site zemji da `iveat oslobodeni od stravot i bedata. T. ^.

V. G.-P.

ATICI (s. Crni~ani, Bogdanci) – naselba od docniot neolit. Arheolo{ki artefakti na povr{ina od 500 h 200 m vo parcelite 5 i 10 na „Vinojug“. Naselbata le`i vo dolniot tek od obete strani na Kavakdere, koe od sever se spu{ta vo Crni~anska Reka. Istra`uvawata vo 1988 g. go poka`aa kulturniot sloj od 1,80 m. Keramikata e so dobra faktura i so mazneta povr{ina, so siva ili so kafeava boja (karakteristi~na za docniot neolit). Od kultnata plastika se najdeni minijaturni statuetki.

Br. N.

LIT.: D. Zdravkovski, Arheolo{ki istra`uvawa na lokalitetot „Atici“ vo selo Crni~ani, Gevgelisko, „MAA“, 10, Skopje, 1989, 79–87. D. Z.

ATASOZU (Atasqyü) ‡ poslovica, {to deneska se imenuva †Atasqyü#

ATLANTSKA POVELBA (14. VIII 1941) – zaedni~ka izjava na

102

Faksimil od Atlantskata povelba (1941)

^edo [arevski i Lazo Milo{evski vo trka na 400 m (1953)

ATLETIKA VO MAKEDONIJA – sportski natprevaruvawa vo odewe, tr~awa, skokawa, frlawa i vi{eboj. Vo vid na sovremeno tr~awe se spomnuva vo Skopje (1902). Atletikata bila zastapena so nekoi elementi vo predmetot gimnastika i vo gimnasti~kite organizacii (1908– 1941), kako i vo nastavata po fizi~ko vospi-

AHMED

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

tanie (1945–2006). Vo pove}eto sportski klubovi bile formirani atletski sekcii (po 1945), a pri Fiskulturniot odbor na Makedonija poseben referat. Potoa bile sozdadeni atletski klubovi i Atletski sojuz (1949), a sega se vika Atletska federacija na Makedonija (2002). Prvata atletska pateka bila izgradena vo Skopje (1949), podocna i vo drugite pogolemi gradovi. Prvo republi~ko prvenstvo bilo organizirano za seniori vo poedine~na (1950), a potoa vo ekipna konkurencija, kako i natprevari za juniori (od 1953) i za juniorki (od 1955). Bile odr`uvani i me|urepubli~ki (od 1949) i me|unarodni sredbi (od 1955). Sobir na atletskite sudii na Makedonija e formiran vo Skopje (1957). Trenerski kadar e osposobuvan preku kursevi (od 1947), a potoa i na visoko{kolskite ustanovi. ^lenovi i na jugoslovenskata reprezentacija bile: Lazo Milo{evski, Vera Veljanovska, Elizabeta Bo`inovska, Milo{ Bucevski, Elica Zmejkova, Qubi{a Trboevi}, Janko Jakimovski, ^edo [arevski i dr. Z. R.

ATLETSKA (PE[A^KA) TRKA. Vo ramkite na kowi~kata trka {to bila odr`ana vo Skopje (1902) bil organiziran i natprevar vo tr~awe. Vo nego u~estvuvale {est natprevaruva~i. Prv na celta pristignal Rahman Bekir od seloto Bajovce (Kosovo) so vreme od 5,45 minuti. Vtor bil Mehmed Bilal od Sjenica. Nastanot pretstavuval prv moderen natprevar vo atletskata disciplina tr~awe na 1650 metri. Toj se odlikuva i so drugi karakteristiki na modernoto atletsko natprevaruvawe, kako {to se start, cel, sudii i to~no merewe na postignatoto vreme. D. S.

ski (1993–1999) i Qup~o Stankovski (od 1999). Vesnikot ima redakcija (11 novinari) vo Skopje i dopisna mre`a od svetot, a se rasprostranuva, pokraj vo Avstralija i RM, i vo Egejskiot, Pirinskiot i Maloprespanskiot del na Makedonija. Bl. R.

Mis Ston

AFERATA MIS STON (1901– 1902) – afera {to nastanala so plenuvaweto na amerikanskata protestantska misionerka mis Elen Ston i nejzinata pridru`ni~ka Katerina Cilka Stefanova od ~etite na TMORO (Jane Sandanski, Hristo ^ernopeev i Krsto Asenov). Plenuvaweto bilo izvr{eno na 21. VIII / 3. IX 1901 g. vo Pirinskiot del na Makedonija pome|u Bansko i Gorna Xumaja kaj mesnosta Potprena Skala za dobivawe otkup. Pregovorite za isplata na otkupot i za osloboduvawe na zalo`ni~kite traele 6 meseci. Po~etniot iznos na sredstvata za otkup bil opredelen na 25.000 turski liri. Sredstvata za otkup bile sobrani preku dobrovolni prilozi. Na 31. I 1902 god. vo Bansko bile isplateni 14.500 tur. liri. Plenetite misionerki bile oslobodeni na 23. II 1902 g. vo s. Grada{orci – Strumi~ko. Aferata Mis Ston stanala svetski poznata i go afirmirala makedonskoto osloboditelno delo. LIT.: Van~o \or|iev, Aferata Mis Ston, Istorija, XXXVIII/1, Skopje, 2002. V. \.

Faksimil od †Avstralisko-Makedonski nedelnik#

„AVSTRALISKO-MAKEDONSKI NEDELNIK# (†AUSTRALIAN-MACEDONIAN WEEKLY) (Melburn, Avstralija, 5. V 1986 –) – najtira`niot makedonski vesnik nadvor od RM. Osnova~i se Anxelo Pateras, Xim Tomev, Petar Korunovski i Krste Naumovski (pod glavna redakcija na Xim Tomev). Se pe~ati na makedonski i angliski jazik, vo tira` od 6.000 primeroci. Podocna sopstvenici-redaktori se: Aleksandar Georgiev (1991–1993), Zlatko Blajer i Qup~o Stankov-

AFION (Papaver somniferum L.) – odgleduvan nekolku veka pr. n.e. vo Mala Azija. Vo Makedonija go

Niva so afion

A

prenele Turcite. Se odgleduva za maslo i kako lekovito rastenie. Maslo se dobiva od semeto, koe sodr`i 50-60%, a od ~u{kite morfium, kodin, naracein, tebein, papaverin i dr. Za odgleduvawe na opiumskiot afion e potrebna posebna dozvola. Vo Republika Makedonija e sozdadena P. Iv. sortata „Pionir#. AHIL, Prespanski i Lariski, sv. (se upokoil 330 g.) – episkop vo Prespa i vo Larisa. U~esnik na Prviot vselenski sobor vo Nikeja (325). Pokrovitel na Ohridskata arhiepiskopija i patron na car Samuil. Samuil gi donel negovite mo{ti na ostrovot Sveti Ahil vo Prespanskoto Ezero, vo istoimenata crkva nare~ena „Golema crkva#, kade {to eden period bilo i sedi{teto na Ohridskata arhiepiskopija. LIT.: Slavko Dimevski, Istorija na Makedonskata pravoslavna crkva, Skopje, 1989; Ivan Snegarov, IstoriÔ na Ohridskata arhiepiskopiÔ, 1 i 2, vtoro fototipno izdanie, SofiÔ, 1995; Jovan Bel~ovski, Ohridska arhiepiskopija od osnovaweto do pa|aweto na Makedonija pod turska vlast, Skopje, 1997. Rat. Gr.

Sultanot Ahmed III

AHMED III (Haxioglu Pazari, 31. XII 1673 – Istanbul, ?. VI 1736) – dvaeset i tretiot osmanliski sultan, koj vladeel (i so Makedonija) 27 godini (23. VIII 1703 – 1. X 1730). Vo negovoto vreme vladeela buntovna sostojba, izrazena so ajdutski napadi vo Imperijata. Jani~arite bile nezadovolni od reformite i go simnale od prestolot. LIT.: A. Matkovski, Otporot vo Makedonija vo vremeto na turskoto vladeewe, III, Skopje, 1983. J. Jan.

AHMED, Oktaj (OktayAhmed) (Skopje, 1967) – poet i nau~en rabotnik od turskata nacionalnost vo RM. Zavr{il Filolo{ki fakultet vo Skopje. Magistriral vo 2001, a doktoriral vo 2004 godina od oblasta na turskata lingvistika. Vraboten e na Filolo{kiot fakultet „Bla`e Koneski# vo Skopje so zvawe docent. Pokraj nau~nite i stru~nite trudovi od oblasta na turskiot jazik, me|u koi i u~ebnikot „Voved na mor103

A

AHMEDOV

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

SAD oficijalno e proglasena za teroristi~ka organizacija, a Ahmeti staven na crnata lista na licata so zabranet vlez vo SAD (podocna i vo [vajcarija i vo drugi evropski dr`avi); obvinet od pravosudnite organi na RM za storeni voeni zlostorstva vo RM vo 2001 g., pretsedatel na Demokratskata unija za integracija (od 2002); pratenik vo Sobranieto na RM (2002–2006; 2006–). Oktaj Ahmed

fologijata na turskiot jazik“ 2008, ja ima objaveno i poetskata kniga Simfonija (1994). ^len e na DPM od 1995 godina.

LIT.: Jean - Marc Balencie, Arnaud de la Grange, L’encyclopedie des acteurs, conflicts, violences politiques, Paris, 2001. Sv. [. i T. Petr.

LIT.: Makedonski pisateli, Sk., 2004, 32. A. Ago

AHMEDOV, Mehmed (s. Ko~ica, [tipsko, 1918) ‡ rabotnik, borec i op{testvenik. Zavr{il tursko versko u~ili{te vo rodnoto selo. Kako u~esnik vo NOAVM (od avgust 1944), bil zamenik-komandant na bataljon, a po demobilizacijata rezerven kapetan na JNA. Po Osloboduvaweto bil ~len, sekretar i pretsedatel na Okoliskiot naroden odbor vo [tip. Kako rabotnik vo Fabrikata „Makedonka# vo [tip, bil ~len na Glavniot odbor na SSRNM. S. Ml.

Ali Ahmeti

AHMETI, Ali (Ali Ahmeti) (s. Zajas, Ki~evsko, 4. I 1959) – azilant, vrhoven komandant na ONA, lider na DUI, pratenik. Li~nost so kontroverzna uloga na vnatre{en i na me|unaroden plan. Lider na Studentskoto dvi`ewe vo Kosovo (1981-1983); po politi~kiot azil dobien od [vajcarija (1986) koordinator na kosovskite/albanskite grupi; lider na studentsko-rudarskite protesti vo „Trep~a# vo Kosovska Mitrovica (1988–1989) protiv re`imot na Milo{evi} i glaven organizator na protestite na albanskata dijaspora vo Evropa (1989–1990); komandant vo Osloboditelnata armija na Kosovo vo Kosovskata vojna (1999); vrhoven komandant na ONA (2001) koja vo juni 2001 g. od

104

Gafur Xabir Ahmeti

AHMETI, Gafur Xabir (Gafur Xhabir Ahmeti) (s. P’r{evce, Tetovsko, 29. X 1945) – pisatel, publicist i preveduva~. Osnovno obrazovanie zavr{il vo rodnoto mesto, u~itelska {kola vo Tetovo, a potoa diplomiral na Grupata za albanski jazik i kni`evnost na Filolo{kiot fakultet vo Skopje. Rabotel kako novinar vo v. †Flaka e velazerimit#, a potoa kako dopisnik na †Rilindja# vo Pri{tina. Vraboten vo Ministerstvoto za nadvore{ni raboti na RM. Pi{uva proza, romani i drami. Preveduva od albanski na makedonski i obratno. BIBL.: Steblata na edno drvo, 1982; Osven zborovite na pesnata, raskazi 1989; Povtorno se vrati, 1977; Pasardhësit e Katit; prevod: M. Fotev, Potomcite na Kat; Cve}iwa vo }erpi~, roman, 1984; Dve drami, 1979. A. P.

AHMETI, Lindita Xabir (Lindita Xhabir Ahmeti) (Prizren, 1974) – poetesa. Po zavr{uvaweto na osnovnoto u~ili{te (1986) i gimnazijata vo Tetovo, od 1998 g. studirala na Grupata za klasi~na filologija na Filozofskiot fakultet vo Skopje. @ivee i raboti vo Skopje. BIBL.: Malina i bluz, 1993; Ostrovot Adular, 1996; Kamena mese~ina, 1998; Bo`ilak, 2000; Sin son, 2002. N. S.

ACEV, \or|i (s. Oreovec, Prilepsko, V 1883 – mesnosta Kurtov most na pl. Dautica, Vele{ko, 25. VI 1906) – u~itel, revolucioner, prilepski vojvoda. Od revolucionernoto semejstvo Acevi, brat na Mir~e i na Petar. Zavr{il

\or|i Acev

Pedago{ko u~ili{te vo Skopje, u~itelstvuval vo Bitolsko i vo Tikve{ko. Stanal ~etnik vo ~etata na brat mu Petar (1904). Bil izbran za vele{ki vojvoda (1905) i okolu dve godini vodel borba so osmanliskata vojska i `andarmerija i so gr~kite i srpskite ~eti. Vo sudir so srpska ~etni~ka formacija vo Vele{ko, za da na padne `iv vo nivnite race, se samoubil. LIT.: G. TraŸ~ev, Grad Prilep, Sofi®, 1925; H. Sil®nov, Osvoboditelnite borbi na Makedoni®, ¶¶, Sofi®, 1983. Al. Tr.

Mir~e Acev

ACEV, Mir~e (s. Oreovec, Prilepsko, 1853 & s. Ulanci, Vele{ko, 20. IX 1901) & prilepski vojvoda na TMORO, brat na makedonskite vojvodi \or|i i Petar Acevi. Zavr{il osnovno u~ili{te. Po ubistvoto na tatko mu od osmanliski zulum}ari, stanal ajdutin vo ~etata na Kone Pavlev. Prvin bil terenski vodi~ i intendant na ~etata. Bil uapsen od osmanliskite vlasti (1885) i osuden, a kaznata ja izdr`uval vo solunskiot zatvor Beaz Kule. Uspeal da izbega od zatvorot i emigriral vo Sofija. Obvinet za ubistvoto na Stefan Stambolov, tri godini bil zato~en vo t.n. Crna xamija vo Sofija. Po izleguvaweto od zatvor (1899) likvidiral nekolku narodni zulum}ari vo Prilepsko i potoa pak emigriral vo Bugarija. Od tamu izlegol kako vojvoda na ~eta na TMORO vo Nevrokopsko (den. Gocedel~evsko), Pirinskiot del na Ma-

ACEVI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

kedonija (1899). Na Pirin vodel dve borbi protiv osmanliskata potera, ednata na Papaz-~air, po {to zaminal za Prilepsko. Podocna pak se vratil vo Nevrokopsko (1901). Po predavstvo, ~etata bila opkolena od osmanliskata vojska i po te{ko ranuvawe, po~inal.

A

majskiot vostani~ki odred †Hristo Botev#. Po porazot bil uapsen, zlostavuvan i obesen vo centarot na Gorna Xumaja. LIT.: Septemvrijskoto antifa[istko vqstanie 1923. Dokumenti i materiali, t. 1, Sofix, 1973; Dimitqr Kosev, Septemvrijskoto vqstanie 1923, 2. izd., Sofix, 1973; Istorix na Blagoevgradskata okrÍ`na organizacix na BKP, Sofix, 1981. S. Ml.

LIT.: VoŸvoda Mir~e Acev, †Makedoni®#, No 3, Sofi®, 1903, 13-15. S. Ml. Petar Acev

Mir~e Acev

ACEV, Mir~e Donev (psevd. Stoj~e) (s. Oreovec, Prilepsko, 20. IX 1915 – Skopje, 4. I 1943) – u~esnik vo makedonskoto nacionalnoosloboditelno komunisti~ko i studentskoto dvi`ewe, aktiven ~len na Studentskoto dru{tvo „Vardar#. Vo 1938 g. bil ~len na KP, aktiven vo organiziraweto partiski organizacii vo Ohrid i Struga. Progonuvan od policijata (1940), preminal vo ilegalstvo i ja rakovodel partiskata pe~atnica na PK na KP vo Makedonija. Na ilindenskata demonstracija vo Ohrid povikal na organizirana borba za sloboda. Po fa{isti~kata okupacija bil eden od istaknatite organizatori i rakovoditeli na NOB, ~len i sekretar na PK na KPJ. Rabotel na organizirawe na partizanskite odredi i stanal ~len na Glavniot {tab na NOV i POM. Rakovodel so borbite vo okolinata na Prilep i Veles. Na 17. XII 1942 g. bil uapsen od bugarskata policija. Po `estoko ma~ewe bil ubien. Za naroden heroj bil proglasen na 16. VIII 1944 g. Negovoto ime go dobi Prviot partizanski bataljon na NOV na Makedonija. LIT.: Narodni heroi od Makedonija, Skopje, 1973; Narodni heroji Jugoslavije, Beograd, 1975. O. Iv.

ACEV, Petar (s. Oreovec, Prilepsko, 7. VI 1877 – Plovdiv, 20. IV 1939) – u~itel, revolucioner, prilepski okoliski vojvoda. Bil u~itel vo s. Pletvar, Prilepsko (1897–1901), sekretar na ORK na TMORO (1898–1902), okoliski prilepski vojvoda (1902–1907), u~esnik na Smilevskiot kongres (1903) i izbran za rezerven ~len

na Vostani~ki {tab, a vo Ilindenskoto vostanie predvodel ~eta. Po Vostanieto u~estvuval vo borbite kaj s. Raj~ani, Ko~ansko (1905), kade {to bil ranet; na No`ot (1907) i na drugi mesta. Bil ~len na Bitolskiot ORK (1906) na VMORO. Po Mladoturskata revolucija se pribral vo Prilep. Bil u~ili{ten inspektor vo Kru{evo (1908–1909). U~estvuval vo Balkanskite i vo Prvata svetska vojna. LIT.: G. TraŸ~ev, Grad Prilep, Sofi®, 1925; H. Sil®nov, Osvoboditelnite borbi na Makedoni®, ¶¶, Sofi®, 1983. Al. Tr.

Dimitar Acev

ACEV ([UMANOV), Dimitar (Berovo, 15. X 1894 ‡ Gorna Xumaja, 9. X 1923) ‡ komunisti~ki deec. Bil ~len na BRSDP(t.s.) (od 1912). Go zavr{il Skopskoto sredno pedago{ko u~ili{te, a potoa bil u~itel vo s. Bosilovo, Strumi~ko (1913‡1914) i vo Petri~ko. Vo Prvata svetska vojna agitiral protiv militarizacijata. U~estvuval vo Vojni~koto vostanie (1918). Potoa stanal u~itel vo Krupnik, Gornoxumajsko (den. Blagoevgradsko) (1920‡1921), kade {to osnoval grupa na BKP i bil sekretar na Gradskiot komitet (od april 1921), a podocna i na Okru`niot komitet na BKP vo Gorna Xumaja, poradi {to bil uapsen (1921). Vo mesnoto ~itali{te osnoval amaterski teatar, orkestar so koj dirigiral, a bil osnovopolo`nik i na fudbalskata igra vo gradot. Bil sorabotnik na †Rabotni~eski vestnik#. Vo Septemvriskoto vostanie (1923) bil komandir na ~eta vo Gornoxu-

Vera Aceva

ACEVA, Vera Don~eva (psevd. Dosta) (s. Oreovec, Prilepsko, 24. IX 1919 – Skopje, 10. XI 2006) – makedonski politi~ar, partiski i dr`aven deec, prvoborec. Poteknuva od istaknato revolucionerno semejstvo. Kako mlada stapila vo naprednoto rabotni~ko i komunisti~ko dvi`ewe. ^len na SKOJ od 1935, na KPJ od 1940 g. Bila izbrana za ~len na PK na KPJ, a od septemvri do krajot na 1941 g. bila sekretar na Mesniot komitet vo Prilep. Po okupacijata go rakovodela Voeniot {tab za podgotovki na oru`enoto vostanie na 11 oktomvri 1941 g. Do 1943 g. ilegalno gi rakovodela partiskite organizacii i vostanieto vo Tikve{ijata, [tip, Strumica i Skopje. Po stapuvaweto vo [arskiot partizanski odred bila zamenik politi~ki komesar na Makedonsko-kosovskata brigada. Po Osloboduvaweto izvr{uvala partiski i dr`avni funkcii: ~len na CK na KPM i na CK na KPJ, ~len na Pretsedatelstvoto na ASNOM i minister vo makedonskata Vlada. Redovno bila izbirana za republi~ki i sojuzen pratenik. Nositel na odlikuvaweto Naroden heroj. LIT.: Narodni heroi od Makedonija, Skopje 1973; @enite na Makedonija vo NOV 1941–1945, Skopje, 1976. O. Iv.

ACEVI – revolucionerno semejstvo (od Prilep), u~iteli i revolucioneri so 160-godi{no kontinuirano u~estvo vo makedonskata borba za sloboda i sopstvena dr`ava. Vo osloboditelnata borba se projavile vo predilindenskiot period kako voda~i na ilegalni vostani~ki dru`ini. Po osnovaweto na MRO se vklu-

105

A

ACEVSKA

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

~ile kako borci i vojvodi na organizacioni ~eti, u~esnici vo Ilindenskoto vostanie, vo Mladoturskata revolucija i protiv sosednite dr`avi. Po Prvata svetska vojna Acevi bile vo redovite na VMRO(Ob) i istaknati organizatori i rakovoditeli vo NOB od po~etokot na Vtorata svetska vojna. Vo borbite za osloboduvawe i sozdavawe samostojna makedonska dr`ava semejstvoto dalo 14 `rtvi i dvajca narodni heroi od NOB. LIT.: Orde Ivanoski, Borbeniot pat na revolucionernoto semejstvo Acevi, zb.: Prilep i Prilepsko 1893–1908, Prilep, 1991. O. Iv.

kade {to ispolnuval pomali teF. M. norski ulogi.

Ilija Acevski

ACEVSKI, Ilija (s. Slivje, 27. VI 1952) ‡ univerzitetski profesor, sociolog. Zavr{il filozofija na Filozofskiot fakultet vo Skopje (1975), kade {to i doktoriral na tema „Rasprostanetosta na naselenieto vo prostorot na grad Skopje vo zavisnost od nekoi socio-ekonomski belezi“ (1982). Ima objaveno pove}e knigi i u~ebnici od oblastite na urbanata sociologija i tranzicijata. Vesna Acevska

ACEVSKA, Vesna (Skopje, 10. XI 1952) – poet, raska`uva~ i preveduva~. Zavr{ila Filolo{ki fakultet vo Skopje. Raboti vo vesnikot †Republika#, a od 1992 raboti kako lektor vo Institutot za nacionalna istorija vo Skopje. ^len e na DPM (1991). Se zanimava i so preveduvawe i go prepeva finskiot ep †Kalevala#, za {to ja dobi nagradata za prepev †Grigor Prli~ev# (2000). Vo svoite stihovi Acevska se protivstavuva na tradicijata na `enskoto peewe i na feminiziraniot lirizam vo koj dominira edna ispovedna i subjektivna intonacija. DELA: zbirki poezija: Podgotovki za pretstava (1985), Karpa za skok (1991), Kotva za Noe (1994) i Nered vo ogledaloto (1996); romani: Lavirint (1992), Rok vidri (1993) i Skalila vo zeleniloto (1994). LIT.: Jasna Koteska, Makedonsko `ensko pismo (2002). V. M.-^.

ACEVSKI, Boro (psevd. Pa{ata) (Skopje, 14. IX 1914 – Skopje, 28. IV 1959) – slikar-ikonograf. Slikarstvo u~el kaj Dimitrija Papradi{ki, a solo-peewe kaj S. Zikova i P. Holotkov. Na po~etokot na Vtorata svetska vojna, (1941) se priklu~uva kon Narodnoosloboditelnata borba i vo 1943 kako partizan i ~len na Agitprop vo seloto Gorno Vranovci e eden od osnova~ite na KUD „Ko~o Racin#. ^len e na Operata i Baletot na Makedonskiot naroden teatar (1948–1951), 106

A^KOSKA, Violeta (Ohrid, 4. IX 1954) – redoven profesor na Filozofskiot fakultet vo Skopje, na Institutot za istorija. Se {koluvala vo Ohrid i vo Skopje, zavr{ila istorija na Filozofskiot fakultet vo Skopje, kade {to magistrirala (1988) i doktorirala (1993). Bila stru~en sorabotnik vo Marksisti~kiot centar „Mito Haxi Vasilev# (1978–1988), vi{ nau~en sorabotnik vo Institutot za nacionalna istorija vo Skopje (do 1998), docent, vonreden i redoven profesor na Filozofskiot fakultet (od 1999) so specijalnost Najnova istorija na makedonskiot narod, Metodika na nastavata po istorija i Metodologija na istoriskata nauka. Objavila nad 60 trudovi.

BIBL.: Ilija Acevski, Op{testvoto i ~ovekot vo tranzicijata, Skopje, 2002. IZV.: Filozofski fakultet 1920 ‡ 1946 ‡ 2006, Skopje, 2006. Il. T.

A^KOV, Ivan (Struga, 27. VII 1874 – Sofija, 21. XII 1939) – u~itel, revolucioner, ~len na TMORO. Zavr{il pedago{ko u~ili{te. Bil u~itel vo Solun, Veles, Strumica i na drugi mesta. Vo TMORO vlegol (1895) po predlog na Goce Del~ev, koj i go pokrstil. Bil kasier na Vele{kiot (1895–1896) i na Strumi~kiot okru`en komitet (1896– 1897). IZV.: CDA, f. 1075, op. 1, a.e. 28, l. 466. Al. Tr.

A^KOVSKI, Risto (Skopje, 14. II 1950) – el. in`., d-r na tehni~ki nauki, red. prof., rakovoditel na Institutot za PEES, dva mandata prodekan na ETF vo Skopje. Pretsedatel na Studiskiot komitet za nadzemni vodovi. Negovata istra`uva~ka dejnost opfa}a prilozi kon primenata na simulacijata Monte Karlo za usovr{uvawe na metodite za planirawe i eksploatacija na EES, podobruvaweto na metodite za analiza na EE mre`i i razvojot na metodite za analiza na slo`eni zazemjuva~ki sistemi vo stacionarna sostojba. Toj e avtor na dva univerzitetski u~ebnika: Visokonaponski mre`i i sistemi i Prenosni i distributivni sistemi. LIT.: „Bilten na Univerzitetot Sv. Kiril i Metodij – Skopje#, br. 793, januari 2002. Dr. R.

Violeta A~koska

BIBL.: Zadrugarstvoto i agrarnata politika 1945–1955, Skopje, 1994; Bratstvoto i edinstvoto pome|u harmonija i disharmonija 1944–1974, Skopje, 2002; Predavstvata i atentatite vo makedonskata istorija, Skopje 2004. IZV.: Bilten na Univerzitetot Sv. Kiril i Metodij, br. 118, Skopje, 8 januari, 2003. D. Jov.

A^OVSKI, Du{ko Jovanov (s. Robovo, Peh~evo, 18. VI 1938) – pedagog, univerzitetski profesor. Zavr{il Visoka pedago{ka {kola (matematika i fizika, 1960) i Filozofski fakultet vo Skopje (Institut za pedagogija, 1981), kade {to magistriral (1991) i doktoriral (1996). Predaval na Pedago{kata akademija, a potoa na Pedago{kiot fakultet „Sv. Kliment Ohridski# vo Skopje. Bil direktor na Pedago{kata akademija i potsekretar vo Ministerstvoto za obrazovanie. Glavna preokupacija: metodikata na nastavata po matematika. Avtor e na u~ebnici po matematika za osnovnoto obrazovanie. BIBL.: Metodika na nastavata po matematika, 1998 i Metodika na vospitno-obrazovnata rabota po matematika, 2000. K. Kamb.

AXALARSKI, Vasil Stojanov (s. Axalari, den. Miladinovci, Skopsko, 1880 ‡ Skopje, 14. XI 1909) ‡ skopski vojvoda na VMORO.

AXI]

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

Kako obu~en komita (od proletta 1903), zel u~estvo vo Ilindenskoto vostanie. Podocna bil skopski vojvoda i u~estvuval vo pove}e borbi so osmanliskata vojska vo Skopsko i Kumanovsko (1905). Po Mladoturskata revolucija (1908) se legaliziral vo Skopje, poddr`uvaj}i gi sandanistite i federalistite i bil osobeno popularen sred skopskoto gra|anstvo. Bil ubien na doma{nata porta od zaseda na osmanliskite vlasti. Negoviot pogreb se pretvoril vo golema demokratska demonstracija, a ubiecot ]or Rasim bil obesen kaj Kameniot most. LIT.: Z. Petrov, Pod †V# ‡ vojvodite makedonski. Koj i {to se †krie# zad imiwata na skopskite ulici? (IV), †Nova Makedonija#, XLVI, 15580, Skopje, 10. VI 1990, 5. S. Ml.

Kosta Axievski

rija na stariot vek (1978–1984), op{ta istorija na sredniot vek (od 1984 g.) i istorija na balkanskite narodi – sreden vek (od 1996 g.). Bil rakovoditel na Institutot za istorija (2001–2005) i na Oddelenieto za anti~ka i srednovekovna istorija vo INI (1993– 1998), rakovoditel na Sovetot na postdiplomskite studii (1999– 2001), glaven i odgovoren urednik na sp. „Istorija# (1999–2004), ~len na Republi~kiot pedago{ki sovet. Ja istra`uva srednovekovnata istorija na makedonskiot narod. Avtor e na pogolem broj nau~ni i stru~ni trudovi. B. Petr.

Ilija Axievski, Se}avawe (1996)

AXIEVSKI, Ilija (Struga, 25. XII 1926) ‡ skulptor. Bil u~esnik vo NOB (1942). Avtor e na Spomenikot na padnatite borci vo Strumica (1959), Mavzolejot na padnatite borci vo Kratovo (1962), Spomenikot na bratstvoto i revolucijata vo Debar (1989), vo Negotino i dr. Imal pove}e samostojni izlo`bi: Struga (1965), Bitola (1966), Veles (1967), Skopje, (1991, 1994 i 2001) i Pariz (1997). Negovite skulpturi imaat realisti~ki i ekspresionisti~ki obele`ja. Posebno zna~ajni se skulpturite-portreti na negovite sovremenici Petre Andreevski, Georgi Bo`ikov, Borka Lazeski, Todor Nikolovski, Ante Popovski, Petre Prli~ko, Dimitar Solev, Gligor ^emerski i drugi poznati makedonski sovremenici. S. Ml. AXIEVSKI, Kosta (s. Elevci, Debarsko, 28. X 1943) – istori~ar, univ. profesor. Zavr{il istorija na Filozofskiot fakultet vo Skopje (1968), magistriral (1976) i doktoriral (1990) na katedrata za vizantologija na Filozofskiot fakultet vo Belgrad. Na Institutot za istorija e izbiran vo site zvawa. Predava op{ta isto-

A

AXIMITRESKI, Dim~e (Prilep, 1916 ‡ Skopje, 1994) ‡ pravnik, nacionalen i komunisti~ki deec, borec i univ. profesor. Kako gimnazijalec vo Skopje stanal ~len na SKOJ (1932), a potoa i na KPJ (1935) i rakovoditel na MORO. Bil eden od organizatorite na NOAVM: ~len na MK na KPJ vo Skopje i PK na SKOJ za Makedonija (krajot na 1941 ‡ do krajot na 1942) i instruktor na PK na KPJ vo Makedonija vo Ohrid i Strumica. Bil vo bugarski zatvor (april 1943 ‡ 8. IX 1944), a potoa e nazna~en za organizacionen sekretar na MK na KPJ vo Skopje (esenta 1944). Po Osloboduvaweto izvr{uval razni op{testveno-politi~ki i dr`avni funkcii. Bil potpretsedatel na Vrhovniot sud na SFRJ. Opredeluvaj}i se za Rezolucijata na Informbiroto, bil uapsen i ispraten na Goli Otok (1949 ‡ noemvri 1953). BIBL.: Dejstvata na [esnaesettata brigada na priodite na gradot, Dokumenti i materijali za osloboduvaweto na Skopje, Skopje, 1968, 246-251; Inteligencijata i nejzinoto u~estvo vo NOB 1941 godina, Skopje vo NOV 1941, Skopje, 1973, 207-230; Formiraweto na partiskoto rakovodstvo vo Strumica i negovata aktivnost vo periodot oktomvri 1942 do maj 1943, Strumica i Strumi~ko vo NOV 1941-1943, Strumica, 1980, 259-277; Begstvoto od Centralniot zatvor vo Skopje be{e organizirano, Okovani vo prangi, Skopje, 1981, 51-56; Podgotovka, aktivnost i formirawe na partiskoto rakovodstvo vo Ohrid, Ohridsko-Stru{ko vo NOV 1941-1945, KPJ-KPM, I, Struga, 1990, 135-145; Metodija Andonov^ento vo svetlinata na vistinata. Prilog kon rasvetluvaweto na negovata li~nost i delo, ^ento ‡ ~ovek, revolucioner, dr`avnik, Prilep, 1993, 117-122; Se}avawa, INI, Skopje, 1997. LIT.: D-r Bla`e Ristovski, Prilozi kon prou~uvaweto na prviot razvoen period na Ko~o Racin (1924-1934), „Razgledi#, XXI, 3, Skopje, 1979, 158-183; istiot, Makedonskiot stih 1900-1944. Istra`uvawa i materijali, II, „Misla#, Skopje, 1980, 258263; Dim~e Naj~eski, Golooto~ki svedo{tva. Posledici, III, Skopje, 2006, 33. S. Ml.

Tome Axievski, od ciklusot †Mesta# (1993)

AXIEVSKI, Tome (Strumica, 29. XI 1958) – skulptor. Diplomiral na Akademijata za likovni umetnosti vo Zagreb (1983). Samostojno i grupno ja afirmiral makedonskata umetnost vo Berlin, Man~ester, Venecija, Los Anxeles. Sozdava apstraktni i figurativni formi postaveni vo razli~ni ambienti. Raboti i anga`irani interaktivni proekti (Arhitektura na agresijata, 2001). M. B.-P.

Mirjana Axi}

AXI], Mirjana Qubomirova (Ni{, Srbija, 13. VI 1950) – internist, gerontolog. Medicina zavr{ila vo Skopje (1976), a specijalizira interna medicina (1991), 107

A

A[IK

orientirana kon gerijatrija i palijativna medicina. Od 1988 g. e direktor na Gerontolo{kiot zavod „13 Noemvri# vo Skopje. Od 1997 e ~len na Bordot na Fondacijata Sue Rider Care – London. Vo 2000 stanuva primarius. Objavila nad 50 trudovi. Sl. M. P. A[IK ^elebi (Prizren, 1518 – Skopje, 1572) – nau~nik, poet i skopski kadija, identi~en so Kadi Baba ili Gazi Baba, ~ie turbe se nao|a vo Skopje, na istoimeniot rid. Bil mutevelija vo Bursa, potoa kadija vo pove}e mesta vo Imperijata, a vo Makedonija vo: Serfixe, Kratovo i Skopje, kade {to i po~inal. Poznat e po brojnite prevodi od arapski jazik, po sopstvenite literarni tvorbi, a osobeno po deloto za biografiite na poetite (Me[air e[-[uara), koe pretstavuva prvostepen izvor za srednovekovnata turska literatura. LIT.: F. Babinger, Die Geschichtsschreiber der Osmanen und ihre Werje, Leipcig, 1927; Herbert Duda, Üskub im 17. Jahrhundert, Balkanische Studien, Wien, 1949, 30, zab. 72; Evlija ^elebi, Putopis. Odlomci o jugoslovenskim zemljama. Preveo, uvod i komentar Hazim [abanovi}, Sarajevo, 1967, 287, zab. 67. Dr. \.

A[KENAZI – Evrei od severnoevropskite zemji, ~ij govoren

108

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

jazik jidi{ e kombinacija od nekolku jazici so hebrejsko pismo. Pomali grupi A{kenazi se naseluvale na Balkanskiot Poluostrov u{te vo vremeto na krstonosnite vojni. Nivnata migracija se zasilila pod pritisok na Katoli~kata crkva vo vtorata polovina na XIV v. Golemi a{kenaski op{tini bile formirani i vo Makedonija – vo Solun (op{tinata Budin) i vo SeJ. Nam. rez.

Anton A{kerc

A[KERC, Anton (1856 – 1912) – istaknat slovene~ki poet. Vo svoeto bogato literaturno delo opfa}a motivi i od borbata na ju`noslovenskite narodi. Obja-

vil trudovi od oblasta na poezijata, dramata, patopisot. Preveduvan e na makedonski od Bistrica Mirkulovska i Gane Todorovski. Vo januari 1904 g. ja objavil pesnata †Makedonskiot vostanik# vo sp. †Ljubljanski zvon#. Voshiten od Ilindenskoto vostanie poetot opi{uva eden detaq od makedonskata epika. Poznata mu e i pesnata †Nade`da Gareva – G. T. makedonska drama#. A[OT – sin na duksot Grigorij Taronit i zet na carot Samuil. Dodeka se nao|al vo zarobeni{tvo kaj Samuila, vo nego se vqubila Samuilovata }erka Miroslava. Taa mu se zakanila na tatka si so samoubistvo dokolku ne $ dozvoli da se ven~aat. Po svadbata Samuil gi ispratil vo Dra~ i go postavil A{ota za upravnik. No A{ot i Miroslava preminale na vizantiska strana, otplovile vo Carigrad i gi dobile titulite magister i zoste. LIT.: Stjepan Antoljak, Srednovekovna Makedonija, I, Skopje, 1983; Branko Panov, Srednovekovna Makedonija, III, Skopje, 1983; Milan Bo{kovski, Makedonija vo XI i XII vek (nadvore{ni upadi na teritorijata na Makedonija), Skopje, 1997. B. R.-J.

B BABA – visoka planina vo jugozapadniot del na Republika Makedonija so najvisok vrv Pelister (2.601 m). Niz pove}efaznite tektonski aktivnosti, planinata e izdignata vo tipi~en horst, pome|u Pelagoniskata Kotlina na istok i Prespanskata na zapad. Na sever so prevalot \avato (1.167 m) i Caparsko Pole morfolo{ki e odvoena od planinata Bigla (1.656 m), a na jug prodol`uva vo Grcija do prevalot Vigla (1.505 m), preku koj vodi patot Lerin – Kostur. Ima meridijanski pravec na protegawe vo dol`ina od 35 km. Preku nejziniot ju`en del vodi makedonsko-gr~kata granica. Na teritorijata na na{ata zemja se 436 km². Planinata Baba e izgradena vo najgolem del od paleozojski {krilci, {krilesti i gnajsni graniti, a od magmatskite gabro i dijabazi. Baba e isprese~ena so pove}e nadol`ni i popre~ni rasedi koi ja raspar~ile na pove}e blokovi. Dominantna geomorfolo{ka pojava na visokoplaninskiot predel pretstavuva glavniot planinski greben koj istovremeno e i vodorazdel pome|u Jadranskiot i Egejskiot sliv. Na nego pokraj Pelister se izdvojuvaat pove}e planinski vrvovi povisoki od 2.000 m. Toa se: Stiv (2.468 m), Visoka ^uka (2.182 m), Vrte{ka (2.010 m), Ilinden (2.542 m), Golemo Stapalo (2.415 m) i dr. Kako posledica na intenziv-

nite tektonski dvi`ewa, geolo{kiot sostav i intenzivnata denudacija i plaknewe, e izvr{ena izrazita morfolo{ka diferencijacija, {to pridoneslo da se pojavat raznovidni geomorfolo{ki formi. Kako posledica od pleistocenskata glacijacija imame pojava na fosilni cirkovi vo koi se nao|aat Golemoto i Maloto glacijalno ezero – „Pelisterski o~i#. Raznovidnite geomorfolo{ki formi, izvonrednite pejza`ni vrednosti, planinskata klima, bujnata vegetacija, kako i prisustvoto na endemi~niot bor – molika, pridonesle eden del od Baba Planina – Pelister vo 1948 godina da se proglasi za Nacionalen park.

skata Kotlina na sever i karstnoto Cersko Pole na jug. So najvisokiot vrv Golem Sa~ (1.698 m), koj se nao|a vo sredi{niot – centralen del, se protega vo naporedni~ki pravec istok – zapad. Na zapad so prevalot Turla (1.099 m), e odvoena od planinata Baben (1.220 m), dodeka na istok preku plitko sedlo prodol`uva vo povisokata Bu{eva Planina (1.780 m). Zafa}a mala povr{ina od 35 km. Vo geolo{kiot sostav dominiraat paleozojski masivni mermeri so debelina do 1.000 m, koi ovozmo`ile nivna eksploatacija i intenzivna karstifikacija. Na ju`noto podno`je se nao|aat dve selski naselbi, Cer i Crsko. T. And.

LIT.: T. Andonovski, D. Kol~akovski, Geomorfologija na Pelister i Gali~ica, Prirodnogeografski i socioekonomski karakteristiki na Pelister i Gali~ica, proekt-rakopis, Skopje, 1990. T. And.

†BABA \UR\A# ‡ makedonsko narodno oro od Skopsko, so me{an sostav na igra~ite, dr`ewe za kitkite so slobodno spu{teni race, so ritam 7/16 (2, 2, 3). Tempoto e poletno, so brzi ~ekori na polustapalata, pri {to ma`ite igraat so povremeni potskoknuvawa i izraziti balansirawa na teloto. LIT.: Mihajlo Dimoski, Makedonski narodni ora, Skopje, 1977, 91. \. M. \.

BABA SA^ – srednovisoka planina koja se izdiga pome|u Ki~ev-

Vasil Babamov

BABAMOV, Vasil (Skopje, 1942) – teoriski hemi~ar i urednik na spisanieto „Chemical Abstracts#, Columbus, Ohajo, SAD. Diplomiral na Tehnolo{ko-metalur{kiot fakultet vo Skopje i bil asistent (1968). Doktoriral na Univerzitetot vo Urbana, Ilinois, SAD, kade {to bil asistent i istra`uva~ (od 1971). Sorabotnik na nobelovecot R. A. Markus. Bil postdoktorant na Kaliforniskiot institut za tehnologija (California Istitute of Technology) i predava~ na Dr`avniot univerzitet vo Kalifornija (California State University), profesor po hemija vo Tihuana, Meksiko. Bil analiti~ar vo Chemical Abstracts Service (od 1986). Pretsedatel e na makedonskoto dru{tvo i na odborot na MPC „St. Mary# vo Kolumbus. Sv. H. J.

Baba Planina

B

BABAMOV

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

BABAMOV, Lazar (Ko~ani, 21. XII 1906 – Skopje, 10. IX 1976) – agronom, redoven profesor na Fakultetot za zemjodelski nauki i hrana vo Skopje. Zemjodelski fakultet zavr{il vo Zemun – Belgrad. Potoa raboti kako okoliski zemjodelski referent i upravnik na rasadnik vo Ko~ani, Veles i vo Gevgelija (1933–1938). Po Osloboduvaweto stanuva direktor i {ef na oddelenie vo Zemjodelskiot institut vo Skopje (1944–1956). Objavil pove}e nau~ni i stru~ni trudovi, kako avtor ili koavtor, od oblasta na selekcijata i agrotehnikata na `itnite kulturi. Na specijalizacija za proizvodstvo na oriz pretstojuval vo Italija. Bil ~len na pove}e komisii i odbori vo Zemjodelskiot institut i na Zemjodelsko-{umarskiot fakultet vo Skopje. U~estvuval na pove}e seminari i simpoziumi od oblasta na orizot i p~enkata.

vaj}i ja i HEC „Kozjak#. Aktivno rabotel vo nau~nostru~ni zdru`enija i bil pretsedatel na Sojuzot na grade`nite in`eneri na Q. T. RM. BABAS (VI v.) – vizantisko utvrduvawe, se locira desetina kilometri severoisto~no od Prilep. Go izgradil ili go obnovil vizantiskiot imperator Justinijan I pome|u 532 i 545 godina. Utvrduvaweto trebalo da gi ~uva i da gi brani priodite kon Pelagonija preku Prisadskiot Prood i preku Pletvar od napadite na Slovenite i na drugite varvarski plemiwa od sever. LIT.: J. Kova~evi}, BabaV, Zbornik posveten na Bo{ko Babi}/Melange Bosko Babic, Prilep, 1986. K. Ax.

fakultet vo Zagreb (1923), a potoa bil gimnaziski profesor vo Saraevo. Kako u~esnik vo NOB, bil ~len na Pretsedatelstvoto na ZAVNOBiH i ~len na AVNOJ. Po Osloboduvaweto bil minister za prosveta vo prvata Vlada na NRBiH i potpretsedatel na Prezidiumot na Narodnoto sobranie na NRBiH, redoven profesor (1950‡1970) i prv dekan na Filozofskiot fakultet vo Saraevo, redoven ~len od osnovaweto na Nau~noto dru{tvo na BiH i na ANUBiH i prv pretsedatel na Dru{tvoto na istori~arite na BiH. Negova nau~na specijalnost bila istorijata na srednovekovna Bosna. BIBL.: Istorija naroda FNRJ ‡ sredwi vijek, Sarajevo, 1946; Bosanski heretici, Sarajevo, 1963; Iz istorije sredwovjekovne Bosne, Sarajevo, 1973. S. Ml.

P. Iv.

BABAMOV, Neofit (Ofe) (Ko~ani, 2. II 1909 – Ko~ani, 19. III 1994) – sindikalen i komunisti~ki deec, borec. Kako ~len na SKOJ (od 1929) i na KPJ (od 1938), bil interniran vo logorite Ivawica i potoa vo †Tanasko Rai}# vo Kraguevac (5. V 1940 – 6. IV 1941). Kako rakovoditel na Mesniot voen {tab vo Ko~ani (od april 1942), bil uapsen (27. XI 1942 – 8. II 1943), a potoa vr{el podgotovki za prifat na NOPO „Goce Del~ev“. Bil interniran vo logorot „Vidbil“ (kaj Vidin, Bugarija, mart–septemvri 1944), a po vra}aweto bil politi~ki komesar na Tretata voena oblast, partiski rakovoditel na Narodnata odbrana, komandant na Voenoto podra~je za Isto~na Makedonija (od oktomvri 1944), komandant na garnizonot vo Peh~evo (1945), direktor na orizovite mlinski fabriki vo Ko~ani, po {to bil penzioniran kako voen invalid (1963).

Vangel Babinkostov

BABINKOSTOV, Vangel Ristov (s. German, Lerinsko, Grcija, 5.VII 1938) – matemati~ar. Diplomiral (1962) vo Samarkand, Uzbekistan. Red. prof. na PMF od 1998 (asistent od 1967). Magistriral (1974) na PMF vo Belgrad, a doktoriral (1992) na PMF vo Skopje so temata Prilog kon numeri~koto re{avawe na diferencijalnite ravenki i objavil nau~ni trudovi od taa oblast. N. C. BABITE – v. „Sveti Pokrov na Bogorodica.#

LIT.: Ko~ani i Ko~ansko vo NOV 1941–1945, Ko~ani, 1985; [tip i [tipsko vo Narodnoosloboditelnata vojna 1941–1945. Prilozi od nau~niot sobir odr`an na 17, 18 i 19 maj 1990 vo [tip, kn. 1–4, Skopje, 2001-2002. S. Ml.

BABAMOV, Petar (Skopje, 13. VI 1937) – grad. in`., red. prof. na Grade`niot fakultet vo Skopje (od 1982 do penzioniraweto vo 2002) po predmetite Tehnologija na betonot i Betonski i armiranobetonski konstrukcii. Magistriral vo IZIIS (1968), bil na studiski prestoj vo SAD (1974). Glavno e orientiran kon eksperimentalni istra`uvawa, bil konsultant pri izgradbata na pove}e objekti vo zemjava, vklu~u110

Anto Babi}

BABI], Anto (s. Grahovac, kaj Travnik, 3. I 1899 ‡ Saraevo, 12. I 1974) ‡ istori~ar, redoven ~len na ANUBiH i ~len na MANU nadvor od rabotniot sostav (od 4. V 1972). Zavr{il Filozofski

Bo{ko Babi}

BABI], Bo{ko (Bosanska Gradi{ka, BiH, 16. I 1924 – Prilep, 11. I 1998) – arheolog. Diplomiral istorija na umetnosta vo Belgrad (1955), a doktoriral na Univerzitetot vo Lublin, Polska (1980). Osnova~ na Narodniot muzej vo Prilep i negov direktor (1955–1980). Osnova~ i direktor na Institutot za staroslovenska kultura vo Prilep (1980–1989). Organizira pove}e likovni kolonii (plastika vo drvo i mermer). Urednik na spisanieto za kultura †Streme`“. Pretsedatel na SADJ (1972–1976). Osnova~ na MAND (1970) i negov prv pretsedatel. Vospostavuva sorabotka so arheolo{ki i so konzervatorski institucii od Polska. Vr{i arheolo{ki istra`uvawa vo Prilep, Markovi Kuli, Debre{te, Kale vo Skopje, Skupi, Vodovrati i na drugi lokaliteti. Gi prou~uva materijalnite ostatoci na Starite Sloveni vo Makedonija. BIBL.: Skopsko Kale, †Kulturno nasledstvo“, Skopje, 1983, 55–64; Materijalnata kultura na Makedonskite Sloveni vo svetlinata na arheolo{kite istra`uvawa vo Prilep, Prilep, 1986. D. Z.

BABI]-\OR\EVI], Gordana (Valevo, Srbija, 22. II 1932 – Belgrad, 25. XII 1993) – istori~ar na

BABUNA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

umetnosta, akademik. Koavtor na knigata Ikone, kade {to gi obrabotuva srednovekovnite ikoni od Makedonija. BIBL.: Ikone na ikonostasima u srpskoj umetnosti, ZLU, 11, Novi Sad. Cv. Gr.

BABJAK, @LEZDESTOCVETEN (lopen) (Verbascum adenantum Bornm.) – lokalen makedonski floristi~ki endemit od fam. Scrophulariaceae, poznat samo za okolinata na Prilep – Markovi Kuli, Treskavec, Sele~ka Planina i Mariovo. Vl. M.

B

ri{niot del najprvo te~e vo pravec severozapad-jugoistok, potoa do seloto Bogomila tekot dobiva ju`en pravec, a od seloto Omorani taa laktesto svrtuva vo pravec jugozapad-severoistok i se sleva vo r. Vardar po kratkata klisura Pe{ti. Dolga e 65 km, ima vkupen pad od 1.565 m i prose~en pad od 24,0%. Slivot zafa}a povr{ina od 612 km . Po tekot od dvete strani prima pove}e pritoki, me|u koi pozna~ajni se: Ne`ilovska, Ora{ka, Brezni~ka, Crni~ka Reka i rekata Bela Voda. 2

Bablika

plodovite top~esti (do 2 cm vo dijametar), `olto-crvenikavi, gusto vlaknesti. Se koristat za dobivawe ocet i rakija. Al. And.

LIT.: Milovoj Ga{evski, Osnovni hidrografski osobenosti na glavnite pritoki na Vardar vo SR Makedonija, „Geografski razgledi#, kn. 17, Skopje, 1979;

Lesnovski babjak (lopen)

BABJAK, LESNOVSKI (LOPEN) (Verbascum lesnovoensis Micevski) – endemit vo florata na RM od familijata Scrophulariaceae, od okolinata na Probi{tip–Lesnovski manastir, s. Zletovo, opi{an od akademik Kiril Micevski. Vl. M. BABJAK, MAKEDONSKI (LOPEN) (Verbascum macedonicum Kosanin & Murbeck) – lokalen makedonski floristi~ki endemit od familijata Scrophulariaceae, poznat samo za okolinata na Tikve{koto Ezero (Polo{ki manastir) i okolinata na Demir Kapija.

Rekata Babuna

BABUNA – reka, desna pritoka na Vardar. Izvira na isto~nata strana od planinata Jakupica, pod vrvot Solunska Glava (2.540 m), od silen karsten izvor, koj se nao|a pod Ne`lovskite Karpi, na viso~ina od 1.720 m, a se sleva vo Vardar vo Vele{kata Klisura, na viso~ina od 155 m. Vo izvo-

Aleksandar Stojmilov, Fizi~ka geografija na Republika Makedonija, PMF, Skopje, 2002. Dr. V.

BABUNA – srednovisoka planina {to se nao|a vo sredi{niot del na Republika Makedonija, a se izdiga pome|u dolinata na rekata Babuna i Prilepsko Pole. Vo sredi{niot del e poznata ka-

Vl. M.

BABJAK, HERCOGOV (LOPEN) (Verbascum herzogi Bornm.) – lokalen makedonski floristi~ki endemit od familijata Scrophulariaceae. Se razviva vo klisurata na Crna Reka niz Mariovo i vo po{irokata okolina na Prilep (Pletvar, Kozjak i Sivec). Vl. M. BABLIKA (vid Sorbus aria L., fam. Rosaceae) – vid vo evropskiot areal, koj vo RM ima op{ta rasprostranetost vo visokite delovi na planinite. Malo drvo do 15 m ili grmu{ka so prosti, elipsovidni listovi, gusto, belo do sivo vlaknesti od dolnata strana. Cvetovite se beli, sobrani vo {titovidni socvetija, a

Planinata Babuna

111

B

BABUNSKA

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

ko Mukos Planina so najvisok vrv Luta (1.499 m). Najvisok vrv e Kozjak (1.746 m). Na zapad Babuna prodol`uva vo planinata Zlatovrv so istoimeniot vrv (1.422 m). Biloto ima dinarski pravec na protegawe SZ–JI. Geolo{kiot sostav e pretstaven so gnajsevi, mika{isti, granodioriti, a na jug nakaj Sivec, Kozjak i Pletvar se javuva debela serija mermeri. Me|u prevalite najzna~aen e Prisad preku koj minuva regionalniot pat Veles–Prilep. Na Babuna od kulturno-istoriskite spomenici se izdvojuva manastirot Treskavec. LIT.: A. Stojmilov, Fizi~ka geografija na Republika Makedonija, PMF, Skopje, 2003. T. And.

BABUNSKA, Vera \o{eva (Veles, 21. III 1920 – Skopje, 2. XI 1999) – revolucioner, u~esnik vo rabotni~koto i `enskoto dvi`ewe vo Veles (od 1935) i ~len na KPJ (od 1940). Po okupacijata rabotela so `enite od Veles za nivno vklu~uvawe vo NOD. Vo 1942 g. bila dva pati zatvorana, a potoa vo dekemvri internirana vo Belograt~i~ko, Bugarija. Vo istata godina povtorno bila osudena na 15 godini strog temni~en zatvor. Kaznata ja izdr`uva vo zatvorot vo Stara Zagora. Od septemvri 1944 g. e borec na brigadata „Goce Del~ev“. Po vojnata raboti kako bankarski slu`benik. Nositel na Partizanska spomenica 1941 godina. LIT: @enite na Makedonija vo NOV 1941–1945, Skopje, 1976. \. Malk.

Jovan Babunski

BABUNSKI (STOJKOVI]), Jovan (s. Martolci, Vele{ko, 25. XII 1875 – Veles, 17. II 1920) – srpski ~etni~ki vojvoda. Pred Ilindenskoto vostanie bil u~itel vo Veles i vo Azot, a potoa srpski ~etnik za sproveduvawe na golemosrpskata politika vo Makedonija. Vo Balkanskite i vo Prvata svetska vojna (1912–1918) bil srpski oficer vo dobrovole~kite i ~etni~kite odredi pod komanda na srpskata Vrhovna komanda. Vo 1919 g. zastanal na ~elo na odred od 250 prosrpski ~etnici, so cel da se onevozmo`i kakvo bilo po112

liti~ko i nacionalno projavuvawe na makedonskiot narod. Poradi golemite zlostorstva {to odredot gi izvr{il vo Bitolsko, Vele{ko, Bregalni~ko, Tikve{ko i vo Pore~ieto, bile predizvikani `estoki protesti na naselenieto, po {to Odredot bil rasformiran (1920). LIT: Stojan Kiselinovski, Makedonski dejci (XX vek), Skopje, 2002. \. Malk.

BABUNSKI, Nikola Ristov (Veles, 13. XI 1914) – rabotnik, komunisti~ki deec. Bil ~len na SKOJ (od 1934), ~len na KPJ i sekretar na MK na SKOJ vo Veles (od 1935). Bil v zatvor (1937), a potoa sekretar na MK na KPJ vo Veles (1937–1938 i 1939 – maj 1940), po {to pak bil uapsen (maj 1940 – maj 1941). Potoa bil sekretar na MK i na OK na KPJ vo Veles (maj–dekemvri 1941). Pak bil uapsen vo Skopje (dekemvri 1941 – mart 1942) i po nekolku meseci odnovo e apsen i odveden vo Glatograd (Bugarija, avgust 1942– 1943). Po vra}aweto bil sekretar na OK na KPM vo Veles (septemvri–dekemvri 1944), a potoa funkcioner na NOF i na OZNA. Se izjasnil za poddr{ka na Informbiroto (1949) i bil ispraten na Goli Otok (1954–1956). LIT.: Veles i Vele{ko vo NOV 1941 godina, Titov Veles, 1973; Veles i Vele{ko vo NOV vo 1942 godina, Titov Veles, 1969; Veles i Vele{ko vo NOV od 1943 do maj 1945 godina, Titov Veles, 1977; Dim~e Naj~eski, Golooto~ki svedo{tva, Posledici, III, Skopje, 2006, 34. S. Ml.

BAGERI, Jovan Josif (Jovan Josif Bageri) (s. Nistrovo, Gorna Reka, Gostivarsko, 1870 – Pri{tina, 1916) – eden od najistaknatite albanski kulturni dejci od po~etokot na XX vek. Go ureduval spisanieto „Shqypja e shqypnis“ vo Sofija. Vo po~etokot na XX vek aktivno u~estvuval vo prosvetuvaweto na albanskoto naselenie vo rekanskiot region i po{iroko. Kako kulturen i prosvetitelski deec, dejstvuval vo Sofija, Debar, Skopje, Dra~ i vo Pri{tina. BIBL.: Avzi Mustafa, Figura m[suesish shqiptar[, Tetov[, 1995. A. P.

BAGESKI, Nikola (Prilep, 15. XI 1924) – epidemiolog. Medicina zavr{il vo Belgrad (1956), specijaliziral epidemiologija (1967) i sportska medicina (1974) vo Skopje. Bil na~alnik na Higiensko–epidemiolo{kata slu`ba vo Prilep, direktor na Zavodot za zdravstvena za{tita, upravnik na DNZ i direktor na Medicinskiot centar vo Prilep. Zvaweto primarius go dobil vo 1979 g. Bil u~esnik vo NOB od 1941 g. i pratenik vo Sobranieto na SRM (1963‡1967). P. B.

Bagrem (Robinia pseudoacacia L.)

BAGREM (vid Robinia pseudoacacia L., fam. Leguminosae) – eden od prvite stranski vidovi (Severna Amerika), vnesen u{te od XIX vek vo Makedonija. Drvo do 30 m visoko, so top~esta ili so ovalna kruna. Listovite slo`eni neparno peresti, so so~nozeleni, elipsovidni, prosti liv~iwa (9–21). Pri osnovata na lisnata dr{ka ima dva, ostri, odrveneti trna. Cvetovite se beli, retko rozovi, sobrani vo grozdesti socvetija. Plodot e kafeava me{unka. Semeto e bubregovidno, so mnogu tvrda semena lu{pa. Mo`e da se odgleduva na razli~ni stani{ta. Se koristi kako {umski vid za po{umuvawe na goli i erodirani tereni, no i kako parkovski vid. Osobeno e cenet medonosniot vid. Al. And.

Atanas Badev, portret od Pavle Kuzmanovski

BADEV, Atanas (Prilep, 14. I 1860 – ]ustendil, 21. IX 1908) – kompozitor i muzi~ki pedagog. Osnovno u~ili{te zavr{uva vo rodniot grad. [koluvaweto go prodlo`uva vo Solun, potoa vo Bugarija, kade {to maturira so odli~en uspeh vo I ma{ka gimnazija vo Sofija. Vo letniot odmor (1879) formira crkovno-u~ili{ten hor vo rodniot grad. Po `elba na semejstvoto, dve godini studira fizika i matematika vo Odesa. Po vra}aweto od Rusija, se vrabotuva kako u~itel vo Solun,

BADENTER

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

cvrsto re{en da studira muzika, otkako }e sobere sredstva za taa cel. Vo tekot na vtoriot prestoj vo Rusija, za dve godini go zavr{uva Moskovskoto sinodalno u~ili{te, prodol`uvaj}i gi studiite vo Pridvornata peja~ka kapela na Sankt Peterburg, pod gri`ata na vidni profesori (M. Balakirjev, N. Rimski-Korsakov). Po zavr{enite studii, B. stanuva nastavnik po muzika vo Solunskata gimnazija, kade {to vospituva brojni idni muzi~ki dejci vo pove}e gradovi vo Makedonija. Po buntot na u~enicite od Solunskata gimnazija (1896), B. e premesten vo Ruse, potoa vo Samokov i vo ]ustendil. Za vreme na prestojot vo Ruse ja oformuva svojata „Zlatoustova liturgija#, otpe~atena vo Lajpcig (1898) – edno od profesionalno najizdr`anite dela me|u kompoziciite od ovoj rod vo ju`noslovenskite zemji kon krajot na XIX vek. Nastapuva so svoj referat na II kongres na Muzi~kiot sojuz vo Sofija (1904), kade {to za prv pat se postavuvaat osnovnite elementi na teorijata za me{anoslo`enite taktovi. Trudot ne e pe~aten, kako i negovata zbirka harmonizirani narodni pesni, ~ii rakopisi do denes ne se pronajdeni. LIT.: L. Vitanova-Staleva, Atanas Badev, IzvestiÔ na Instituta za muzika pri BAN, kn. II-III, SofiÔ, 1956; D. Ortakov, „Atanas Badev i negovata Zlatoustova liturgija#, Ogledi za vizantisko-slovenskata muzika vo Makedonija, Skopje, 2001. Dr. O.

BADEV, Ilija (Kavadarci 17. VII 1923 – Skopje, 10. III 1997) – pripadnik na prvata generacija makedonski novinari. Vo 1945 g. dopisnik na agencijata Tanjug. Vo narednata godina preminuva vo „Nova Makedonija# a od 1950 do penzioniraweto vo 1985 g. vo Radio Skopje i Makedonskata televizija, kako reporter i komentator. Nositel na Partizanska spomenica 1941. B. P. \. BADEV, Jordan (Bitola, 1888 – Sofija, 1944) – bugarski literaturen kriti~ar, projaven kako ekstremen portparol na desnicata vo redovite na brojnata makedonska emigracija vo Bugarija, vrzan za militantnoto krilo na Todor Aleksandrov i Ivan Mihailov. Vo tekot na Vtorata svetska vojna otvoreno se stava na stranata na fa{isti~kite krugovi vo Bugarija. @estoko go napa|a Venko Markovski na stranicite na skopskiot mese~nik †Makedonija# (1943). Ubien e vo Sofija od bugarskite partizani vedna{ po 9 septemvri 1944 godina, bez sudewe i sudsko obvinenie. Sred-

B

no obrazovanie zavr{il vo Bitola, studiral na Sofiskiot univerzitet i vo [vajcarija (Lozana). Bil u~itel vo Bitola i vo Sofija i sekretar na Narodniot teatar vo Sofija. Sorabotuval vo avangardnoto literaturno sp. †Zlatorog# a najmnogu vo sofiskiot dneven vesnik †Zora#, sopstvenost na Danail Krap~ev, isto taka profa{isti~ki orientiran. Svoevremeno bil nare~en †gebelsovski apologet na golemobugarskiot {ovinizam i monarhofa{izam#. Terminot †badev{tina# se zemal kako sinonimija za policiski progon na tvorcite vo Bugarija pome|u dvete svetski G. T. vojni. Badem (Amygdalus L.)

Nikola Badev

BADEV, Nikola (s. Gli{i}, Kavadare~ko, 8. VIII 1918 ‡ Skopje, 25. IX 1976) ‡ interpretator na makedonski narodni pesni. Po osvojuvaweto na prvoto mesto na folklorniot festival vo Skopje (1948), zabele`an od etnomuzikologot Vasil Haximanov, naskoro zapo~nal i profesionalna kariera kako peja~ i instrumentalist na tambura (1950). Bil ~len na Narodniot orkestar na Radio Skopje, a podocna i negov rakovoditel. So Dr`avniot ansambl za narodni pesni i igri „Tanec# od Skopje go afirmiral makedonskiot melos {irum svetot. Za potrebite na Radio Skopje snimil nad 500 makedonski narodni pesni, me|u koi i antologiskite „Zbogum, majko, jas otidov#, „Se~i, mome, rusi kosi#, „Oj Jano, Jano#, „Parahodot mi pristigna#, „Te{ka be{e na{ata razdelba# i dr. Snimil pesni i vo dueti so Anka Gieva, Blagoj Petrov-Kara|ule i Aleksandar Sarievski. Dobitnik e na pove}e nagradi i priznanija, me|u koi i tira`nite Srebrena i Zlatna plo~a na RTV Belgrad. LIT.: Roska Badeva, Zbirka na narodni pesni na Nikola Badev, Skopje, 2004. S. Ml.

BADEM (MIGDAL) (rod Amygdalus L., fam. Rosaceae) – rodot opfa}a okolu 40 vida, rasprostraneti vo Evropa, Azija, Afrika i vo Severna Amerika. Toa se lis-

topadni drvja ili grmu{ki, so tesni elipsovidni listovi, beli, rozovi ili crveni, pettodelni cvetovi, a plodovite se spleskani koski~ki. Vo RM, spontano ili supspontano, se zastapeni tri vida: a) div badem (A. webbii Spach.) – bodliva, razgraneta grmu{ka do malo drvo od isto~niot Mediteran i submediteran. Ima sitni listovi, beli ili rozovi cvetovi i sitni, gor~livi plodovi. Vo RM e zastapen vo toplata, submediteranska zona na karpesti, naj~esto varovni~ki tereni. b) stepski badem (diva praska) (A. nana L.) – mala grmu{ka so tesnoelipsovidni listovi, rozovi do crveni cvetovi i so ovalni, vlaknesti plodovi. Vo RM e zastapen na su{ni i pripe~ni mesta vo Kumanovsko i vo Sredno Povardarie. v) badem (pitom badem) (A. communis L.) – malo drvo od zapadna Azija i od severna Afrika, so pokrupni listovi. Vo RM subspontano rasprostraneto niz {ibjacite na beliot i crniot gaber. Al. And.

Robert Badenter

BADENTER, Rober (Robert Badinter) (Pariz, 30. III 1928) – francuski advokat i politi~ar. Zavr{il studii po literatura i pravo vo Pariz. Magistriral na 113

B

BADENTEROVA

Univerzitetot Kolumbija (SAD, 1949). Doktoriral komparativno pravo vo Pariz (1951). Bil advokat vo Apelacioniot sud vo Pariz (1951–1981), minister za pravda na Francija (1981–1986) i pretsedatel na Ustavniot sovet na Francija (1986–1995). Bil i pretsedatel na Arbitra`nata komisija na Konferencijata za Jugoslavija (formirana vo 1991), koja, pod negovo pretsedatelstvuvawe, konstatira deka RM gi ispolnuva site op{ti i posebni uslovi za me|unarodno priznavawe. Poradi toa bil proglasen za po~esen doktor na pravni nauki na Univerzitetot „Sv. Kiril i Metodij# vo Skopje (1996). Vo vreme na konfliktot vo RM (2001) dva pati ja posetil RM. Na 26–27. VI 2001 g. go otfrlil albanskoto barawe za transformacija na RM vo multietni~ka dr`ava, dodeka na 28–29. VIII 2006 g. izjavil deka vo

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

BIBL: Robert Badinter R., Une approche trop ethnique risquerait d’aggraver le mal actuel, Le Monde, le 28 juin, 2001. LIT.: Svetomir Skaric, De l’Etat-demos a l’Etat pluriethnique et vice versa: le cas macedonien, Melanges offerts d’ Slobodan Milacic, Bruylant, Bruxelles, 2007. Sv. [. i T. Petr.

BADENTEROVA (ARBITRA@NA) KOMISIJA NA KONFERENCIJATA ZA PORANE[NA JUGOSLAVIJA – komisija sostavena od pet ~lena izbrani me|u pretsedatelite na ustavnite sudovi na dr`avite-~lenki na EU na ~elo so Robert Badenter, vrz osnova na Deklaracijata za Jugoslavija (27. VIII 1991) za da go definira prestanokot na postoeweto na SFRJ, da go oceni stepenot na zadovoluvawe na kriteriumite, koi se postaveni so Deklaracijata, za priznavawe na novite dr`avi i da mu predlo`i na Sovetot na ministrite koi od niv treba da bidat me|unarodno priznati. Od

Baderskata klisura

rekata P~iwa. Se protega pome|u s. Bader vo Skopskata Kotlina do vlivot na rekata P~iwa vo Vardar vo dol`ina od 9,5 km. Taa e vse~ena vo paleozojski {krilci pome|u ridovite Kamenica (479 m) i Veterski Rid (508 m), na istok i Mramor (418 m) i Prnar (489 m), na zapad. Vo klisurata se izgradeni izraziti vkle{teni meandri. Niz klisurata minuva del od avtopatot Skopje–Veles. T. And.

Izve{taj na Badenterovata komisija za porane{na Jugoslavija (15. I 1992)

Ramkovniot dogovor ne gleda nikakov problem, bidej}i e vo soglasnost so principite na evropskata demokratija i gi povikal pratenicite vo Sobranieto na RM da glasaat za nacrt-amandmanite na Ustavot od 1991 g. zatoa {to „od toa zavisi zrelosta na makedonskata demokratija#. Toj e predlaga~ na dvojnoto glasawe vo Sobranieto na RM za zakonite od interes za malcinskite zaednici. Poradi toa, mnozinstvoto glasovi od pratenicite na malcinskite zaednici se narekuva „Badenterovo mnozinstvo#. 114

10. I 1992 do 13. VIII 1993 g. Komisijata usvojuva 15 mislewa. Vo Misleweto br. 6 (11. I 1992) Komisijata ja ocenuva RM kako dr`ava {to gi zadovoluva uslovite za priznavawe navedeni vo Deklaracijata, otkoga, prethodno (6. I 1992), RM poradi pritisokot od RGr gi usvoi Amandman I i Amandman II od Ustavot na RM od 1991 g. LIT.: Tatjana Petruševska, International Recognition of the Newly-Created States at the Treshold of the XXIst Sentury, Balcan Forum, vol. I, 1/1995. T. Petr.

BADERSKA KLISURA – epigenetska klisura vo dolniot tek na

BADIVUKU, Sihana Husein (Sihana Husein Badivuku) (Pri{tina, 4. VIII 1967) – violinistka, univ. profesor. Osnovno i sredno obrazovanie zavr{ila vo Pri{tina, a potoa diplomirala na Konzervatoriumot „Petar Ili~ ^ajkovski# vo Moskva. Postdiplomski studii zavr{ila vo klasata na prof. E. ^ugajeva. Profesor po violina na Fakultetot za muzi~ka umetnost vo Pri{tina, koncert-majstor na Guda~kiot orkestar na Kosovskata filharmonija, violinistka vo ansamblot „Vivendi“ i ~len na „Trio Harkor Kosova“. U~estvuvala na pove}e me|unarodni festivali vo zemjata i vo stranstvo. Sorabotuva so svetski poznati dirigenti, vokalni i instrumentalni solisti. A. P. BADIEV, Blagoj Simeonov ([tip, 7. IV 1930) – hirurg-urolog, redoven profesor na Med. f. vo Skopje. Bil direktor na Klinikata za urologija (1987–1995). U~estvuval vo timot {to gi izvr{il prvite transplantacii na bubrezi od kadaver i `iv donor. Objavil pove}e od 60 nau~nostru~ni trudovi. Se zanimaval so lekuvawe na urogenitalna tuberkuloza i tumori na mo~niot meur.

BAZERKOVSKI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

Vovel imunoterapija kaj superficielnite tumori na mo~niot meur. BIBL.: Tumori na mo~niot meur, Kumanovo, 1992. Al. Stavr.

BADNA VE^ERA (BADNIK) ‡ hristijanski romski praznik. Kaj pravoslavnite Romi, bogata so razni jadewa i ovo{je. Toga{ se se~e badnikot (kupen na pazar ili se se~e od drvo). Badnikot za Romite pretstavuva eden vid sveto drvo, od koe se o~ekuva napredok, sre}a, radost i bogatstvo vo domot. T. S. P. BADNIK – den sproti golemiot praznik Ro`destvo Hristovo – Bo`ik. Osobeno bogati obi~ai se izveduvaat ve~erta sproti Bo`ik, koga se izvr{uvaat poslednite podgotovki za praznikot. Za nego e karakteristi~na bogatata trpeza so isklu~ivo posna hrana: pitulici, sarma, grav, kompir, riba, zelnik, ovo{je i sl. Obi~aj e po ve~erata sofrata da ne se kreva, tuku taka zaedno so hranata da ostane celata no}, a vo nekoi mesta taka ostanuva vo tekot na trite dena dodeka se praznuva Bo`ik. Ova e povrzano so veruvaweto deka no}ta }e dojde Dedo Bo`e i }e se nahrani. Sofrata se stava vrz slama za spomen na jaslite od Vitleemskata pe{tera vo koja e roden Isus. Podocna so ovaa slama se vrzuvaat ovo{nite drvja, so veruvawe deka taa }e gi {titi od bolesti i {tetnici i deka }e dadat bogat rod. Vo pove}e regioni na Makedonija na ovoj den se mesi kravaj~e, pita ili poga~a vo koja se stava srebrena para i so nea se prognozira sre}ata na site ~lenovi na semejstvoto.

(Vo nekoi krai{ta istiot obi~aj se izveduva na Vasilica.) Bogati obi~ai i veruvawa se povrzani so obredniot ogan, kako i so goreweto na drvoto (dab, smreka, diva kru{a i sl.) nare~eno badnik ili badnikojca. Vo vrska so obrednite ognovi e i obi~ajot koledica, koga decata palat ogan, peat koledarski pesni i odat po domovite kade {to dobivaat darovi. Vo koledarskite pesni se slavi ra|aweto na novoto (mladoto) sonce, se najavuva ra|aweto na maliot Bog, no i doa|aweto na golemiot hristijanski praznik – Bo`ik. LIT.: SbornikÍ otÍ bÍlgarski narodni umotvoreniÔ, ~astÝ treta, otdelÍ I i II, BÍlgarski obi~ai, obrÔdi, sueveriÔ i kostÓmi, kniga VII. Sqbralq i izdava K. A. {apkarevq, Sofix, 1891; Srpski narodni obi~aji u \ev|eliskoj kazi. Prikupio i opisao Stefan Tanovi¢, u~iteq, Beograd, 1927; Vera Kli~kova, Bo`i}ni obi~ai vo Skopskata Kotlina, „Glasnik na Etnolo{kiot muzej#, 1, Skopje, 1960; Naum Celakoski, Debarca. Obredi i obredni pesni, Skopje 1984; Bla`e Ristovski, Makedonskiot folklor i nacionalnata svest, I i II, Skopje, 1987. M. Kit.

BAEWA – vid arhai~en ostatok od romskata magija {to Romite ja nasledile, spored veruvaweto, od Indija. I denes se bae za da ozdravi deteto, protiv uroci, demoni, epilepsija, vrtoglavica i sl. Tr. P.

Georgi Ba`darov

Ro`destvo Hristovo, ikona od crkvata †Sv. Petka#, s. Malovi{ta (XIX v.)

BA@DAROV, Georgi (s. Gorno Brodi, Sersko, Egejskiot del na Makedonija, 8. II 1881 – Varna, 19. IX 1919) – novinar, publicist, istori~ar, revolucioner i op{testvenik. Zavr{il istorija na Sofiskiot univerzitet. U{te kako u~enik vo Bitolskata gimnazija vlegol vo redovite na TMORO. Kako sekretar na ~etata na Ilija Kr~ovalijata (1901– 1903) u~estvuval vo Ilindenskoto vostanie. Po ubistvoto na Aleksandar Protogerov, stanal eden od voda~ite na negovoto krilo i ogor~en protivnik na van~omihajlovistite. Bil glaven i odgovoren urednik na vesnikot „Makedonija#, eden od osnova~ite na „Makedonski pregled# i na Makedonskiot nau~en institut vo Sofija i negov potpretsedatel (1927). V. Toc.

B

BAZALT – izlivna, vulkanska karpa od grupata na gabrovite i bazaltite, odnosno od grupata na bazi~nite magmatski karpi. Se odlikuva so holokristalestoporfirska do vitrofirsko-porfirska struktura i so masivna, fluidalna do mandolesto-meuresta tekstura. Bazaltot obi~no se pojavuva vo vid na slivovi na lavi ili pogolemi plo~i, pri {to la~eweto e naj~esto stolp~esto. Kaj bazaltite koi se submarinski izlieni se pojavuva i la~ewe vo vid na pernici ili „pilou# la~ewe. Bazaltite se izgradeni od bazi~ni plagioklasi, monoklini~ni pirokseni i olivin. Na podra~jeto na Republika Makedonija bazalti se pojavuvaat vo nekolku geolo{ko-stratigrafski formacii: kako sostavni delovi na okeanskata kora vo ramkite na ofiolitskata sekvencija na Vardarskata zona vo kompleksot Demir Kapija–Gevgelija, pri {to nivnata geolo{ka starost e jurska; i kako trahibazalti, odnosno alkalni bazalti vo ramkite na Vardarskata zona, pri {to nivnata geolo{ka starost e kenozojska (pliocensko-pleistocenska). LIT.: B. Boev, Y. Yanev, Tertiary magmatism within Republic of Macedonia, Acta Volcanologica, Vol. 13, Skopje, 2001. Bl. B.

BAZERKOVSKI-LANSKI, Stefan (Prilep, 1921 – Prilepec, Prilepsko, 20. XII 1942) – radiomehani~ar i komunisti~ki deec. Kako ~len na SKOJ (1940) i na KPJ (1941), bil eden od organizatorite na NOAVM vo Prilep i Prilepsko, borec vo Prilepskata partizanska ~eta (septemvrioktomvri 1941) i vo Prviot prilepski NOPO „Goce Del~ev“ (oktomvri–dekemvri 1941), a po rasformiraweto na odredot bil ispraten na partiska rabota vo Skopje. Podocna se vratil vo Prilep i pak zaminal partizan, kako intendant na Vtoriot prilepski NOPO „Dimitar Vlahov“ i borec vo Prilepskiot NOPO „\or~e Petrov“ (maj 1942). Zaginal vo borba so bugarskata vojska i policija.

Stefan Bazerkovski -Lanski

115

B

BAZILIKA

LIT.: Prilep i Prilepsko niz istorijata, kniga vtora, Me|u dvete svetski vojni i Narodnoosloboditelnata vojna, Prilep, 1972; Prilep i Prilepsko vo NOV 1941 godina, „Kultura“, Skopje, 1976; Prilep i Prilepsko vo NOV 1942 godina, kn. I-II, „Kultura“, Skopje, 1978. S. Ml.

BAZILIKA DE (Herakleja Linkestis) – isto~no od gradskite bedemi natsloena od srednovekovna nekropola. Vo periodot 1980–1986 pri iskopuvaweto na trikorabnata, grobi{na Bazilika De – extra muros, gradena vo vremeto na Justinijan I, e otkriena nekropolata {to egzistirala do krajot na VI vek, za potoa vo vremeto od krajot na X-XI v. da se locira srednovekovna nekropola, vrz sredniot i ju`niot brod i vrz postarite grobovi. Ima indicii deka srednovekovnite grobovi (so tipi~en nakit od preminot na X vo XI v.) se vkopuvale okolu istovremenata kapela izgradena vrz urnatinite na prezviteriumot na Bazilikata De. LIT.: E. Maneva, Bazilikata De od Herakleja Linkestis, „Lihnid#, 7, Ohrid, 1989, 51–61; Ead., Srednovekovna nekropola kaj Bazilikata De vo Herakleja, „Istorija#, XXII, 1, Skopje, 1986. El. M.

BAZILIKA, PALATA NA PRAVDATA – bazilika od po~etokot na IV v. n.e. identifikuvana kako javna gradba – sudnica, otkriena vo Skupi. Se nao|a vo zapadniot del od gradot, so vlezot orientirana kon glavnata gradska ulica. Objektot (27,5 h 21,70 m) se sostoi od dve prostorii: {iroka centralna sala i obikolen koridor vo oblik na izdol`ena potkovica. So {irokiot apsidalen yid e orientiran kon sever. Sredi{nata apsidalno terminirana sala ima mozai~en pod so geometriska dekoracija. Vnatre{nata sala bila so kolonada i arkada, od tri strani oddelena od obikolniot koridor. Korintskite kapiteli, postaveni na visoki koloni vrz niski, profilirani postamenti, bile pokrieni so bogato profilirani arhitravi i so vene~ni kameni elementi, montirani vo masivnite yidani stolpci.

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

dve extra muros baziliki (Begov Dab i Keramidnica); vo Vini~ko Kale (Vinica) – 2 intra muros i 2 extra muros baziliki. Vo grani~nite gradovi – episkopii: 1 intra muros bazilika kaj s. Krupi{te, 1 intra muros i 1 extra muros kaj Bargala i 1 intra muros i 1 extra muros (martirium so centralen plan rotonda vgradena vo pravoagolnik) vo Kowuh. Vo Jugozapadna Makedonija se otkrieni 3 intra muros (dve na Plao{nik, temeli pod „Sv. Sofija#) i 2 exstra muros („Sv. Erazmo#, Studen~i{ta), a osobeno se istaknuvaat katedralnata crkva so centralen plan Polikonhosot i Golemata bazilika od docniot V i VI v. na Plao{nik). Vo delot od provincijata Makedonija Prva (ju`na Pelagonija i Strumi~ko-Gevgelisko) dominira episkopijata Herakleja Linkestidska kaj Bitola, so 2 intra muros i 1 exstra muros baziliki. LIT.: V. Bitrakova Grozdanova, Starohristijanski spomenici vo Ohridsko, Ohrid, 1975; B. Aleksova, Loca Sanctorum Macedoniae, Skopje, 1997. V. L.

BAZNA ORGANSKA I NEORGANSKA HEMISKA INDUSTRIJA VO RM – industrija za proizvodstvo na surovini za hemiskata industrija, od koi natamu se dobivaat poluproizvodi i na kraj finalni proizvodi. Na primer, so elektroliza na got-

LIT.: D. Kora~evi}, Skupi, Skopje, 2003; V. Lil~i}, Makedonskiot kamen za bogovite, hristijanite i za `ivot po `ivotot, Skopje, 2001, 164-173. V. L.

BAZILIKI, RANOHRISTIJANSKI – episkopski, katedralni baziliki (registrirani okolu 300) otkrieni vo Skupi, Stobi, Lihnid, Herakleja itn. Vo Stobi se otkrieni 4 intra muros i 4 exstra muros baziliki. Najstara e Starata episkopska bazilika (IV v. n.e.). Vo Severoisto~na Makedonija (Sredozemna Dakija) kaj Kalata, s. Lukovica, se otkrieni 116

Ranohristijanskata bazilika, Bargala, [tip

varska sol (NaCl) se dobivaat baznite hemikalii hlor i natriumhidroksid. So niv se proizveduvaat poluproizvodi, kako hartija, plasti~ni masi i drugo, a od niv najrazli~ni proizvodi. Bazni hemikalii se proizveduvaat vo golem broj pogoni na hemiskata industrija vo Makedonija. Taka, vo OHIS – Skopje se proizveduvaat: natriumhidroksid (NaOH), hlor (Cl2), solna kiselina (HCl), kako i polivinilhlorid, polivinilalkohol i poliakrilonitril; vo Alkaloid – Skopje: tehni~ki hemikalii kako i alkaloidi (morfiumbaza, morfiumsulfat, kodeinbaza i kodeinfosfat i drugi); vo Rafinerijata OKTA – Miladinovci: organski rastvoruva~i i sli~no; vo †Jugohrom# – Jegunovce: kalciumkarbid, cijanamid, natriumbihromat i drugo; vo „Tehnogas# – Skopje: acetilen, var i drugo; vo Metalur{ko-hemiskiot kombinat „Zletovo# – Veles: sulfurna kiselina (H2SO4), cinksulfat (ZnSO4), cinkoksid (ZnO) i drugo (vo pogonot Metalurgija) i fosforna kiselina, monoamoniumfosfat i drugo (vo pogonot za ve{ta~ki |ubriva). Osven toa, vo pove}e mali proizvodstveni pogoni, nastanati vo 2000-tite, se proizveduva i var (vo pove}e pogoni), bentoniti (vo Bentomak), zeoliti (vo Probi{-

BAJALXIEV

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

B

sitel e na Partizanska spomenica 1941. BIBL.: Formiraweto na Bugarskiot bataljon „Hristo Botev“, ^etirieset godini 1941–1945, kn. 6, Skopje, 1962, 502–504; Obnovuvaweto i dejnosta na KPJ vo Gevgelija i Gevgelisko vo periodot 1936–1940 godina, Gevgelija i Gevgelisko vo NOV od 1941 do april 1943 godina, Gevgelija, 1979, 33–49; Aktivnosta na MK i organizaciite na KPJ vo Gevgelisko od april do juli 1941 godina, na istoto mesto, 169–181; Reorganizacijata na Mesniot komitet vo noemvri 1941 i dejnosta na KP do april 1943 godina, na ist. mesto, 207–224; Dejnosta na Okoliskiot komitet na KPM za Gevgelisko vo periodot od mart do noemvri 1944 godina, Gevgelija i Gevgelisko vo NOV (april 1943 – maj 1945 god.), Gevgelija, 1982, 59–74; Obnovuvaweto na KPJ vo Kavadarci, Tikve{ijata vo NOV 1941-1945, kn. prva, Tikve{ijata me|u dvete svetski vojni, Kavadarci–Negotino, 1983, 201–206 i 308–309. LIT.: Gevgelija i Gevgelisko vo NOV (1941 – april 1943), Gevgelija, 1979; Gevgelija i Gevgelisko vo NOV (april 1943 – maj 1945), Gevgelija, 1982. S. Ml. OHIS, Skopje

tip), kako i modar kamen (CuSO4), aluminiumsulfat (Al2(SO4)3) i dr. Sv. H. J. - B. N.

Sultan Bajazid II

H. Ganem, Etudes d`histoire orientale. Les sultans ottomans, I., Paris, 1901. J. Jan. Sultan Bajazid I

BAJAZID I (Odrin, 1354/1360 – Ah{ehir 8. III 1403) – ~etvrti osmanliski sultan, poznat kako „Ildirim# („Molwa#). Vladeel so Makedonija 13 godini (28. VI 1389 – 28. VII 1402). Vo negovo vreme bile osvoeni Solun (april 1394, vtorpat), Kratovo (1390), Voden, Skopje (kr. na 1391 ili po~. na 1392 g.), Serfixe (1393) i drugi pomali mesta vo ju`na Makedonija. LIT.: A. Stojanovski, Gradovite vo Makedonija od krajot na XIV do XVII vek, Skopje, 1981; H. J. Kornrumpf, Biographisches Lexikon zur Geschcte Sudosteuropas, †Südosteuropaische Arbeiten#, 75/Lief. 2 u. 3. München, 1973. J. Jan.

BAJAZID II (Dimetoka, 1447 / 1448 / 1452/1453 – 26. V 1512) – osmanliski sultan. Vladeel so Makedonija 30 godini (5. V 1481 – 25. IV 1512). Se posvetil na vnatre{noto ureduvawe na dr`avata. Bil soboren od jani~arite (1512), a na vlast do{ol negoviot sin Selim I Javuz („Svirepiot#), koj go otrul. LIT.: H. J. Kornrumpf, Biographisches Lexikon zur Geschichte Südosteuropas, †Südosteueropaische Arbeiten#, 75/Lief. 2 u 3., München, 1973;

BAJALSKI, Risto (Solun, 27. IX 1916 – Skopje, 2. III 1999) – nacionalen komunisti~ki deec i politi~ar. Kako ~len na SKOJ (1935) i na KPJ (1936), bil sekretar na MK na KPJ (1936) i na Okru`niot komitet na KPJ vo Gevgelija (1942 – po~etokot na 1943). Vo NOV i POM bil politi~ki komesar na Gevgeliskiot NOPO „Sava Mihajlov“, politi~ki komesar na NO bataljon „Stra{o Pinxur“ i politi~ki komesar na Prviot bugarski NO bataljon „Hristo Botev“, formiran na makedonska teritorija. Bil izbran u~esnik na Prvoto zasedanie na ASNOM i delegat na Tretoto zasedanie na AVNOJ. Po Osloboduvaweto bil minister za trgovija i snabduvawe vo Vladata na NRM, ~len na CK na KPM, sekretar na GO na NFM, pretsedatel na Trgovskata komora na Makedonija, generalen sekretar i pretsedatel na Trgovskata komora na Jugoslavija, potpretsedatel i generalen sekretar na Stopanskata komora na SFRJ, sojuzen i republi~ki pratenik vo pove}e svikuvawa. No-

BAJALSKI, Risto (Stojakovo, Gevgelisko, 1926 – Moskva, 20. XI 1998) – novinar koj celosna afirmacija postignal pi{uvaj}i dolgi godini za „Borba# i „Politika#, nedelnikot NIN i Jugoslovenskata televizija. Po~nal vo skopskite sportski vesnici „Fiskulturen glas#, „Sportski glas# i „Sport# (1947-1951). Vo „Nova Makedonija# bil sorabotnik vo Vnatre{nopoliti~kata rubrika (1952) i dopisnik od Belgrad, izvestuval i od burnite denovi vo Ungarija (1956). Vo 1960 g. minal vo „Borba#, kako dopisnik vo Moskva, za po tri godini povtorno da se najde tamu kako dopisnik na „Politika# – sè do penzioniraweto. U`ival visok ugled kako izvonreden poznava~ na sovetskite priliki i sostojbata so socijalisti~kata zaednica. B. P. \.

Dimitar Bajalxiev

BAJALXIEV, Dimitar (s. Lagunci, Egejskiot del na Makedonija, 1944) ‡ univerzitetski profesor, pravnik. Osnovno obrazovanie i gimnazija zavr{il vo Gevgelija. Diplomiral na Pravniot fakultet vo Skopje (1968), kade {to magistriral (1977) i doktoriral, branej}i ja temata „Moralnata osnova na kategorijata pravo“ 117

B

BAJRAKTARI

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

(1985). Izbran za asistent po predmetot Teorija na dr`avata i pravoto (1965), a potoa za redoven profesor po predmetot Voved vo pravoto (1995). Bil ~len na Sekretarijatot na CK na SKM (1970‡1973), minister za obrazovanie i fizi~ka kultura (1992‡ 1994) i dekan na Pravniot fakultet vo Skopje (2000‡ 2004). Objavil pogolem broj nau~ni trudovi i u~ebnici od teorijata na pravoto i politi~kite nauki. BIBL.: Voved vo pravo, kniga prva ‡ Dr`ava i kniga vtora ‡ Pravo, Ko~ani, 1999; Politologija, Skopje, 2000. LIT.: Praven fakultet ‡ Pedeset godini 1951 ‡ 2001, Skopje, 2001. Sv. [.

BAJRAKTARI, Mehdi (Gostivar, 7. I 1936 – Skopje, 26. V 1995) – akter vo Albanskata drama na Teatarot na narodnostite vo Skopje od 1954 g. Tipi~en karakteren akter so {irok izrazen dijapazon, so ubava dikcija i scenska pojava. So zabele`itelen uspeh igra{e i vo proekti na Turskata drama. Poedine~no gostuval na Festivalot klasika na jugoslovenskata scena vo Leskovac (†Gospo|a ministerka#). Ulogi: Astrov (†Vujko Vawa#); Horvat (†Vu~jak#); Boris Ganov (†Aleksandra#); Jago (†Otelo#); Angele (†Parite se otepuva~ka#). R. St. BAJRAKTAROVA, Bona Lazarova (s. Novo Selo, Strumi~ko, 25. IX 1946) – specijalist po detska i preventivna stomatologija, redoven profesor na St. f. Doktorirala vo 1988 g. Publikuvala 70 stru~no-nau~ni trudovi. Avtor e na prira~nikot „Mle~ni i trajni zabi# i na u~ebnikot „Trajna denticija – dentalna embriologija i histomorfologija#. E. M. BAJRAKTAROVA-\OR^ULOVSKA, Nade`da Hristova (Prilep, 12. XII 1936) – specijalistortodont, redoven profesor na St. f. Sredno obrazovanie zavr{ila vo Strumica, St. f. vo Belgrad. Specijalist po ortodoncija (1970), habilitirala (1977) i doktorirala (1986). Prestojuvala vo Finska i vo Norve{ka. Publikuvala 82 statii. Nau~niot interes $ e fokusiran kon rastot i razvojot na strukturite na kraniofacijalniot kompleks. Ja objavila monografijata „Osnovi na ortodoncijata# (I del). E. M. BAJRAM, Amdi (Skopje, 30. VIII 1956) – biznismen i politi~ar. Sopstvenik na konfekcijata †[uteks#. Eden od osnova~ite i pretsedatel e na PCER i osnova~ i pretsedatel na partijata Sojuz na Romite od Makedonija (od 1996). Pratenik vo tri mandati vo Sobranieto na RM (1996–2002 i od 2008). R. 118

Gazanfer Bajram

BAJRAM, Gazanfer (Gazanfer Bayram) (Skopje, 17. III 1943) – akademski slikar, mozai~ar i profesor od turskata nacionalnost vo RM. Zavr{il postdiplomski studii na Otsekot za monumentalno slikarstvo na Akademijata za likovna umetnost vo Belgrad. Specijaliziral fresko-slikarstvo i mozaik. Dve godini rabotel na Otsekot za mozaik na Akademijata za ubavi umetnosti vo Ravena. Mozaicite se izlo`eni vo muzei i vo privatni kolekcii vo Makedonija, Italija, Turcija, Kanada, SAD, Avstralija, Bugarija i vo mnogu gradovi na porane{na Jugoslavija. Avtor e na Mozaicite vo MNT vo Skopje, vo Sobranieto na RM, vo VIP salata na aerodromot †Aleksandar Veliki#. U~estvuval na mnogu grupni i samostojni izlo`bi. A. Ago

Esad Bajram

BIBL.: poetski dela: Pletenki, 1978; Bukvar v srce, 1979; Dnevni pro{etki, 1981; Ba`darina, 1982; Dete vo godini, 1982; Ve~erni pro{etki, 1986; Palata na du{ata, 1989; Veseli deca, 2001; avtor e i na zbirkata raskazi Pelivani vo kujnata 1996. LIT.: Abdulkadir Hayber, Makedonya ve Kosova Turklerinin Edebiyatý?, Istanbul, 2001. A. Ago

BAJRAM, Ferid F. (Skopje, 1. III 1880 – Skopje, 23. II 1965) – prosveten deec, op{testvenik i novinar; po nacionalnost Tur~in. Zavr{il turska gimnazija vo Skopje, a potoa bil u~itel vo turskoto osnovno u~ili{te vo Veles (2. VIII 1902 – 1907), kade {to vospostavil vrski so makedonskite socijalisti Ilija i Lazar Plavev. Izvesno vreme bil u~ili{en inspektor na Kosovskiot vilaet vo Skopje (1907). Bil pripadnik na Mladoturskoto dvi`ewe, eden od osnova~ite na Socijaldemokratskata organizacija vo Skopje (1909), u~esnik na osnova~kiot

Gazanfer Bajram, mozaik vo Sobranieto na Republika Makedonija

BAJRAM, Esad (Esad Bayram) (Ohrid, 1934) – poet, raska`uva~, preveduva~ od turskata nacionalnost vo RM. Bil op{testveno-politi~ki rabotnik, direktor vo osnovno u~ili{te, dopisnik i novinar vo v. †Birlik# vo Skopje. Pi{uva na turski i na makedonski jazik. ^len e na DPM od 1987 g.

kongres na Narodnata federativna partija (Solun, 1909) i eden od osnova~ite na Demokratskiot klub i rakovoditel na Komunisti~kiot klub na SRPJ(k) vo Skopje. Na op{tinskite izbori bil izbran za odbornik i prv potpretsedatel (kmet) na „Crvenata op{tinska uprava“ vo Skopje (1920) i za komunisti~ki

BAKARNO

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

B

sedatel na Sobranieto na RM, prorektor na Univerzitetot „Sv. Kiril i Metodij# vo Skopje i pretsedatel na Zaednicata za nau~ni dejnosti na Makedonija. LIT.: „Bilten na UKIM# od 2. VII 1982 g.; 40 godini Tehnolo{ko-metalur{ki fakultet – Skopje, monografija, TMF, Skopje, 2000 g., str. 111. Sv. H. J.

Ferid F. Bajram

pratenik vo Ustavotvornoto sobranie na Kralstvoto SHS. Bil urednik na v. „Socijalisti~ka zora“ (Skopje) na turski jazik. Vo podocne{nite godini bil aktiven ~len na KPJ. Po fa{isti~kata okupacija na Makedonija (april 1941) `iveel vo Kosovska Mitrovica. BIBL.: Prvoto crveno zname na Skopskata op{tina, „Nova Makedonija“, XV, 4735, Skopje, 1959, 5. LIT.: Devedeset denovi na Skopskata crvena op{tina, Skopje, 1970; Du{ko Konstantinov – Milo{ Konstantinov – Kuzman Georgievski, Sindikatite vo Skopje (1900-1908 do 1971), Skopje, 1971; D-r Orde Ivanoski, Crvenite komuni vo Makedonija vo 1920 godina, Skopje, 1980; Rabotni~koto sindikalno dvi`ewe vo Makedonija do 1918 godina. Dokumenti za revolucionernite i edinstveni sindikati na Makedonija, I, Skopje, 1985. S. Ml.

BAK, Rozina (Ru`a) Joha ([id, Srbija, 7. III 1923 – Skopje, 7. III 1994) – komunisti~ki deec, novinar i op{testvenik. Bila ~len na Literaturnoto dru{tvo „Jefimija“, na Crveniot krst i na Skautskata organizacija, a poradi ~lenstvoto vo SKOJ (1939) bila isklu~ena od @enskata gimnazija vo Skopje (kon krajot na 1940). Toga{ stanala ~len na KPJ (dekemvri 1940), a potoa i ~len na MK na SKOJ vo Skopje (maj 1941). Bila uapsena od Gestapo, no uspeala da izbega i preminala vo ilegalstvo vo Skopje, Veles, [tip i Ko~ani, a potoa stanala borec na Vele{kiot NOPO „Dimitar Vlahov“ (maj 1942). Po zarobuvaweto od bugarskata policija (27. VI 1942), bila osudena na deset godini strog zatvor. Vo 1944 g. bila oslobodena od zatvorot i deportirana vo Maribor (Slovenija), kade {to se nao|ale nejzinite roditeli, pa tamu se priklu~ila na Osvobodilna fronta. Po Osloboduvaweto se vratila vo Skopje i bila novinar, urednik i glaven urednik na vesnicite „Edinstvo“ i „Nova Makedonija“, spisanijata „Makedonka“ i „Prosvetena `ena“ i vo Radio-Skopje. Bila eden od osnova~ite na Zdru`enieto na novinarite na Makedonija i pretsedatel na Komisijata za informirawe pri Republi~koto sobranie na SRM. Nositel na Partizanska spomenica 1941.

Ru`a (Rozina) Bak

BIBL.: Dvete drugarki od Skopskiot odred, „Prosvetena `ena“, Skopje, juli– avgust 1971, 4; Bele{ka za Blagoj JankovMu~eto, Strumica i Strumi~ko vo NOV 1941–1943, Strumica, 1980, 635–642; I bomba padna vrz na{eto oddelenie, Okovani vo prangi, Skopje, 1981, 63–64. LIT.: Tomislav Osmanli, Na{ite lekcii za hrabrosta. Intervju: Ru`a Bak. „Mlad borec“, XXXVI/1305, Skopje, 3. III 1980, 16–17. S. Ml.

BAKALOV, Georgi Ivanov (Stara Zagora, Bugarija, 1873 – Moskva, SSSR, 1939) – pripadnik na bugarskoto socijaldemokratsko i komunisti~ko dvi`ewe. Istaknat nezavisen publicist, isklu~uvan od BKP. Go poddr`uval i go pomagal makedonskoto osloboditelno delo, so devizata: „Makedonija na Makedoncite“. Vo anketata na „Balkanska federacija“ (1925) za re{avawe na makedonskoto pra{awe ja osudil podelbata na Makedonija i plediral makedonskoto pra{awe da se re{i vrz pravoto na samoopredeluvawe na makedonskiot narod i za sozdavawe sopstvena dr`ava. LIT.: Evropa za Makedonija. Istaknati evropski intelektualci za makedonskoto nacionalno pra{awe (1925–1929 god.). Izbor i predgovor d-r Orde Ivanoski, Skopje, 1991; Istoriska vistina. Progresivnata op{testvena javnost vo Bugarija i Pirinska Makedonija za makedonskoto nacionalno pra{awe. Dokumenti, studii, rezolucii, apeli i publicisti~ki prilozi 1896–1956 god. Izbor i redakcija Pero Korobar, d-r Orde Ivanoski, Skopje, 1981. O. Iv.

BAKALOVSKA, Marija (Ohrid, 1928) – univerzitetski profesor i stopanstvenik. Diplomirala na Tehnolo{ko-metalur{kiot fakultet vo Belgrad (1954). Rabotela vo „Jugohrom# – Jegunovce. Specijalizacii i studiski prestoi vo Belgija, [vajcarija, Polska, Bugarija i vo V. Britanija. Bila rakovoditel na laboratorija, kontrola i na slu`bata za razvoj vo „Teteks# – Tetovo (od 1956). Rabotela na Tehnolo{ko-metalur{kiot fakultet vo Skopje (od 1970) kako predava~, pa s# do penzioniraweto (1988) kako redoven profesor. Podra~je: Tekstilni vlakna. Avtor/koavtor e na 4 u~ebnici i pomagala i na nau~ni i stru~ni trudovi i proekti. Bila potpret-

BAKARNO VREME (eneolit lat. cuprum ‡ bakar, gr~. λiθος ‡ ? kamen) ‡ kulturno-istoriski period {to ja ozna~uva pojavata i obrabotkata na prviot metal, bakarot (→ IV–III milenium pr. n.e.). Dosta dolgo trael, taka {to negovata evolucija se odvivala vo tri fazi, obele`ani kako ran, sreden i docen eneolit. Po~etocite mu se sovpa|aat so vremeto na t.n. golemi migracii na indoevropskite narodi, koi, poradi promenite na klimatskite uslovi vo stepsko-karpatskite predeli, vo branovi se raseluvale vo razni pravci. Kon Sredna Evropa tie bile intenzivni i dolgotrajni. Taka, vo eden od niv (preku Oltenija i Dolnoto Podunavje) tie navlegle i vo balkanskiot prostor {to predizvikalo nemiri kaj naselenieto, prostorni pomestuvawa, pa duri i etnokulturni promeni. Vo Makedonija ostatoci od eneolitski naselbi se otkrieni na nao|ali{tata: Bakarno Gumno, [uplevec i Crnobuki vo Pelagonija; Ustje na Drim vo Struga; Skopsko Kale vo Skopje; Kostoperska Karpa kaj s. Mlado Nagori~ane, Kumanovsko; Pilavo kaj s. Buril~evo, Ko~ansko; kako i Gradi{te vo s. Grad, Del~evsko. Iako s# u{te nedovolno istra`eno, potekloto na negovite nositeli se vrzuva za populaciite od Bubaw‡Salkuca‡ Krivodol kulturniot kompleks vo Jugoisto~na Evropa. Vo makedonskata i balkanskata arheologija e poznat kako [uplevec ‡ Bakarno Gumno kulturna grupa, {to pretstavuva sinonim za negoviot kulturen karakter. LIT.: Milutin Gara{anin ‡ Dragica Simoska, Kontrolni iskopuvawa na [uplevec i nekoi problemi na grupata [uplevec‡Bakarno Gumno, †Maced. acta archaeol.“, 2, 1976; Nikola Tasi}, Bubanj‡Salkuca‡Krivodol kompleks, PJZ, III, Sarajevo, 1979; Irena Nasteva-Koli{trkoska, Eneolit (vo Makedonija), AKRM, 1, 1994, 43. V. S.

BAKARNO GUMNO (s. ^epigovo) ‡ praistoriska naselba, na okolu 500 m j-z od seloto. Pretstavuva dominantna viso~inka na koja, so iskopuvawata vo 1959 g. od Narodniot muzej vo Prilep, bile konstatirani tragi od ~etvrtesti nadzemni ku}i od drvo i kal, fragmenti od kerami~ki sadovi, kultna plastika i orudija od kamen i od koska, od krajot na eneolitskoto i po~etokot na bronzenoto vreme. 119

B

BAKEVSKI

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

LIT.: Blagoja Kitanoski, Praistoriski sadovi od ^epigovo kaj Prilep, †Streme`“, VI, 3, Prilep, 1960. V. S.

tamini B1 i B2 i so antikancerogeni materii. Taa e edna od najstudootpornite me{unkasti kulturi. D. J.

Terakota: Satiri i Bakhos vo igra

Petre Bakevski

BAKEVSKI, Petre (Kavadarci, 5. I 1947) – poet, romansier, raska`uva~, publicist, teatarski kriti~ar. Rabotel kako novinar, teatarski kriti~ar i urednik. Bil urednik na Kulturnata rubrika na vesnikot †Ve~er# i direktor i glaven urednik na Knigoizdatelstvoto †Detska radost# pri NIP †Nova Makedonija#. Urednik vo vesnikot †Makedonija denes#. ^len na DPM (1974). Bil pretsedatel na Sovetot na SVP. BIBL.: Pat do letoto (poezija, 1972), Zemjoqubec (poezija, 1975), Krikot na paunot (poezija, 1982), Premieri (teatarski kritiki, 1983), Raskinata mapa (poezija, 1984), Liceto na vremeto (poezija, 1985), Lica i maski (teatarski kritiki, 1988), Zamaglen pogled od nesonici (poezija, 1990), Senkata na sonot (poezija, 1990), Terra Magica (poezija, 1991), @ivi yvezdi (poezija, 1992), Niz zlatniot prsten na sonceto (poezija, 1994), Vo senkata na me~ot (poezija, 1994), Pokosnica (poezija, 1995), Sto soneti (1997), Vavilon (libreto za simfoniska poema, 1997), Elegii (1998), Baladi (1999), Glamni (noveli, 2000), Crven vetar (2001), Te{ki oblaci (2002), Zajazlen kamen (2002), Skrb (zapisi, 2003), Mojata Itaka (poezija, 2003), Eden gavran (raskazi, 2002), Dva gavrana (raskazi 2002), Jato (povesti, 2003), Crno jagne, div Balkan (roman, 2004). Avtor e na nekolku drami. R.

BAKLA (Vicia faba L.) – ednogodi{no zeljesto rastenie od fam. Fabaceae. Najra{irena e vo Evropa, Afrika i vo Azija. Se odgleduva zaradi mladite me{unki ili za zrnoto. Bogata e so: belkovini (6,5%), nezasiteni ekstrakni materii (9,7%), celuloza (2,1%), vi-

Bakla

120

BAKHOS (Bahus, Dionis) – bo`estvo {to e povrzano so kultot za

Nikola Bakulevski

BAKULEVSKI, Nikola (Bitola, 27. XI 1928 – Skopje, 2002) – pravnik, op{testvenik i dr`avnik. Osnovno u~ili{te zavr{uva vo Bitola, a gimnazija vo Skopje. Vi{a upravna {kola zavr{uva vo Zemun, a diplomira na Pravniot fakultet vo Belgrad. Se vrabotuva vo SVR Skopje, potoa vo Republi~kiot sekretarijat za vnatre{ni raboti kako pomo{nik na pravniot sovetnik, a potoa stanuva sudija vo Republi~kiot sovet za prekr{oci. Kratko vreme raboti vo RSVR vo Skopje, a od 1956 do 1960 g. e potpretsedatel na Narodniot odbor na Op{tinata Bitola, pomo{nik-minister za industrija vo Skopje i sovetnik vo Upravata na carinata na FNRJ vo Belgrad (1961–1963). Izbran e za pretsedatel na Sobranieto na Op{tinata Bitola (1963–196), pa sekretar na Izvr{niot sovet na Sobranieto na SRM (1967–1972), sekretar na Sobranieto na SRM (1972–1975), republi~ki op{testven pravobranitel na samoupravuvaweto (od mart 1975), ~len na Izvr{niot sovet na SRM i republi~ki sekretar za pravosudstvo (1982–1986) i sudija na Ustavniot sud na Makedonija (1986–1988), od kade {to zaminuva vo penzija. Bl. R. BAKULEVSKI, Nikola (Bitola, 26. V 1939) – redoven profesor na Tehni~kiot fakultet vo Bitola. Diplomiral na Arhitektonskograde`niot fakultet vo Skopje (1963). Magistriral na Arhitektonskiot fakultet vo Zagreb (1981), vo oblasta na urbanizmot i prostornoto planirawe i habilitiral vo oblasta na prostornoto planirawe. Predaval urbanizam, prostorno planirawe i nacrtna geometrija. Bil pretsedatel na Komisijata za nastava i nauka vo Sovetot na Bitolskiot univerzitet. Avtor e na pove}e nau~ni i stru~ni trudovi i u~esnik vo nau~ni proekti od oblasta na urbanizmot i prostornoto planirawe. Gl. K.

besmrtnosta na du{ata i reinkarnacijata; kaj anti~kite Makedonci ova bo`estvo na vegetacijata se narekuva: Bakhos, Sabos, Sabazios, Savadios (pridru`nicite na Dionis se Sileni, vo Makedonija nare~eni Saboi); ova bo`estvo e nare~eno i Bassareus, {to bi zna~elo „oble~en vo krzno od lisica#. Kultot na Bakhos ima ritualen karakter (agrios, erykriptos). Vo Makedonija kultot i ritualite imaat orgijasti~ki karakter: mani~ni tanci na sledbeni~kite na Bakhos – bakhidite i majnadite (rodona~elnik na bakhidite e Aithia, Aithria, adraia – makedonska glosa, se povrzuva so Tija, koja so Yevs go ima sinot Makedon). Spored Plutarh, bakhidite vo Makedonija od najstari vremiwa se narekuvaat klodonki i mimalonki; vo nivnite sve~enosti u~estvuva i majkata na Aleksandar Makedonski, Olimpijada. Dramata Bakkhai, koja Evripid ja pi{uva na dvorot na makedonskiot kral Arhelaj I, e posvetena na vakviot makedonski kult. Vo Aleksandrija Ptolemaj Filadelf organizira sveti povorki vo koi se dvi`at mimalonki vooru`eni so me~ (makedonska tradicija, koja postoi u{te od VII v. od st.e.). Na edna votivna plo~ka od Stobi e pretstaven bogot Dyalis / Dionysos so tirs vo desnata i so grozd vo levata raka, vo pridru`ba na polubo`estva – daemones i na edno `ensko bo`estvo; na votivnata stela od 215 g. vo Melnik Dionis so avtohtoniot teonim Asdoules e prika`an so vinova loza, kako java na kow vo pridru`ba na Pan i na Silen, koi gi sledi panter. LIT.: Plutarch, Alexander, Harvard University Press, 1959; D. Srejovi¢, A. Cermanovi¢, Re~nik gr~ke i rimske mitologije, Beograd, 1979; R. Bart, Knji`evnost, mitologija, semiologija, Beograd, 1979; A. Fol, Dionis, Sofi®. A. [uk.

BALABAN (Balabanidis, Balabanoglu), Avram Prodrom (Endurquk, Mala Azija, 1865 – Bitola, 1913) – lekar, hirurg. Medicina zavr{il vo Carigrad (1890). Kako lekar, hirurg i ginekolog rabotel

BALADA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

vo Ohrid, Pri{tina i Elbasan, a od 1899 g. vo Bitola, kade {to otvoril prifatili{te so ordinacija, operaciona sala, nekolku bolni~ki kreveti i apteka. Rabotel i vo bolnicata „Blagove{tenie#. Vo Balkanskite vojni se zarazil od pegaviot tifus i po~inal. P. B. BALABANOV, Aleksandar Mihailov ([tip, 18/30. I 1879 – Sofija, 30. II 1955) – klasi~en filolog, univ. prof., poet. Do II klas u~el vo [tip, prodol`il vo Solun i vo Sofija vo klasi~na gimn., studiral klasi~na filologija vo Lajpcig, kade {to i doktoriral (1905). Kako univ. prof. vo Sofija, razvil {iroka prevodna i originalna kni`evna dejnost. Osnoval i redaktiral nekolku kni`evni spisanija. Avtor e na Starogr†cka lirika I, Starogr†cka drama, LÓbov i poeziÔ, IstoriÔ na klasi~eskata literatura i dr., ~esto preizdavani. Negovite stihovi za Ohrid se peat kako narodna pesna. LIT.: Iz edin `ivot, S., 1934; Literaturen glas, 6, br. 218, 1934; P. Hr. Ilievski, @A, 5, 2, 1955, 407–410. P. Hr. Il.

Kosta Balabanov

BALABANOV, Kosta Lazarov ([tip, 5. IV 1929) ‡ istori~ar na umetnosta, op{testvenik, specijalist za srednovekovnata umetnost vo Makedonija, po~esen generalen konzul na Japonija vo RM. Osnovno obrazovanie i gimnazija zavr{il vo rodniot grad (1948). Prvin se vrabotil vo pretprijatieto †Avtotransport i {pedicija#, a potoa kako scenograf vo Narodniot teatar vo [tip. Po preseluvaweto na semejstvoto vo Skopje, diplomiral na Filozofskiot fakultet (Grupa Istorija na umetnosta so arheologija) vo Skopje (1950‡1955), a doktoriral na istiot fakultet na tema „Ikonopisot i ikonopisnite centri vo Makedonija od doa|aweto na Turcite do krajot na XVII vek“ (1965). U{te kako student vo prva godina rabotel na otkrivaweto na arheolo{kiot lokalitet vo Demir Kapija i se vrabotil vo novoformiraniot

Centralen/Republi~ki zavod za za{tita na spomenicite na kulturata vo Skopje (noemvri 1952). Bil na specijalizacija vo Viena (Avstrija) vo centarot za konzervacija Bundestdekmalamt. Po vra}aweto (1956) zapo~nal da raboti na evidentiraweto i dokumentacijata na dvi`nite spomenici na kulturata, posebno na ikonite. Posetil nad 1.340 naseleni mesta so nad 1.700 crkvi i manastiri na teritorijata na Makedonija i evidentiral i dokumentiral nad 18.000 ikoni, so nad 5.000 stranici terenski bele{ki so crte`i i fotografii. Niza godini go istra`uval Vini~koto Kale i vini~kite ikoni. Bil komesar na prvata me|unarodna izlo`ba na srednovekovnite ikoni od Makedonija vo Pariz (1965), vo Tokio i vo Kjoto (Japonija, 1967). Bil gostin profesor na Merton kolexot na Univerzitetot Oksford (1970) i dr`el predavawa na pove}e drugi univerziteti vo Evropa i vo Japonija. Edna u~ebna godina prestojuval vo BAN (Sofija). Vo INI bil izbran vo zvaweto nau~en sovetnik (1974). Rabotnata kariera ja zavr{il kako direktor na Muzeite na Makedonija (1981 ‡ 5. IV 1989). Toj e pretsedatel na Makedonsko-japonskoto dru{tvo za prijatelstvo i sorabotka (1990‡) i po~esen generalen konzul na Japonija vo RM (1974‡). Po~nuvaj}i od 1953 g. objavil okoli 85 nau~ni i okolu 120 stru~ni trudovi. Napi{al scenarija i tekstovi za 34 realizirani dokumentarni filmovi. Bil pretsedatel na Dru{tvoto na konzervatorite na Makedonija i ~len na Komisijata za kulturni vrski so stranstvo. BIBL.: Novi podatoci za manastirot i manastirskata crkva „Sv. Nikola Topli~ki“, Skopje, 1956; The Cultural Monuments of the Peoplés Republik of Macedonia, Skopje, 1961 (so koavtori); Icônes de Macédoine du XI-e au XVII-e siécle, Skopje, 1965; Icons from Macedonia, Skopje, 1969; Spomenicite na kulturata vo Socijalisti~ka Republika Makedonija, Skopje, 1971 (so koavtori); Sv. Pantelejmon-Nerezi, Skopje, 1975; Freske i ikone u Makedoniji (IV– XV vek), Skopje, 1983; Medieval Wall Paintings of Macedonia, Skopje, 1988; Stara skopska ~ar{ija, Skopje, 1994; Terakotnite ikoni vo Makedonija, Skopje, 1995; Makedonski freski, Skopje, 1995; Ikonite vo Makedonija, Skopje, 1995; Terakotnite ikoni vo Makedonija, Skopje, 1995. LIT.: D-r Kosta Balabanov, „Bilten“, ^etirinaesetto izborno sobranie. Predlozi na kandidati za izbor za redovni ~lenovi na MANU podneseni od visokoobrazovni i nau~ni ustanovi, od nau~ni i umetni~ki zdru`enija i od tri ~lena na Akademijata, I tom, prv del, Skopje, fevruari 2003, 319-350. S. Ml.

BALABANOV, Pavel (Ohrid, 20. VIII 1942) – arhitekt. Diplomiral na Arhitektonskiot fa-

B

kultet vo Belgrad (1969). Rabotel vo Zavodot za urbanizam i arhitektura vo Ohrid. Ja osnoval Arhitektonskata rabotilnica „Balaban i partneri“ vo Ohrid (1991). Proektiral pogolem broj objekti so raznovidna funkcija vo koi uspe{no go vklopuva duhot na tradicionalnata arhitektura. U~estvuval na pove}e anonimni arhitektonski konkursi. Pozna~ajni realizacii: OU „Sveti Kliment Ohridski“ vo Ohrid (1979); delovni prostorii na Zavodot za urbanizam i arhitektura na ZOIL „Makedonija“ vo Ohrid (1981); OU „Hristo Uzunov“ vo Ohrid (1983); Trgovskiot centar „Gevgelija“ vo Gevgelija (1984). Kr. T.

Oliver Balaburski

BALABURSKI, Oliver (Skopje, 14. VI 1969) – dirigent. Vo 1995 g. diplomiral dirigirawe na Fakultetot za muzi~ka umetnost vo Skopje (F. Muratovski). Od 1996 g. e dirigent na Operata i Baletot na Makedonskiot naroden teatar. Gostuval vo Bugarija, Anglija, Srbija i Crna Gora. Na scenata na MNT gi dirigiral operite: Rigoleto, Trubadur, Nabuko, Toska, Boemi, Aida i Turandot. Nastapuval i kako simfoniski dirigent, izveduvaj}i pove}e simfoniski i vokalno-instrumentalni dela. Umetni~ki direktor na Operata i Baletot na MNT (2000–2002). Vo 2004 g. zaminuva vo Kanada, kade {to magistrira na temi po izvedba i po muzika i se zanimava so dirigentska i so pedago{ka dejnost. F. M. BALADA – lirsko-epska pesna, naj~esto so dramski elementi i sekoga{ so tragi~en kraj. Poradi toa me|u narodot se nare~eni `alovni, `alni, `aloviti ili ta`ni pesni. Vo Zbornikot na Miladinovci edna tematska grupa od 34 narodni pesni ima naslov @aqovni pesni. Iako e o~igleden nivniot raska`uva~ki karakter, {to gi dobli`uva kon epikata, vpe~atlivi se i silnite emocii na junacite, {to gi priklonuva kon lirikata. Vo makedonskata poezija ovoj `anr e prisuten kaj Rajko @inzifov, Marko Ce121

B

BALA@I

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

penkov, Grigor Prli~ev, Trajko Kitan~ev i drugi poeti. Spored sodr`inata, vo makedonskata narodna poezija ima mitolo{ki, religiozno-legendarni, semejni, istoriski i dr. baladi. Vo mitolo{kite baladi razni mitolo{ki su{testva (samovila, zmej, lamja, ~uma i sl.) se pri~ina za mno{tvo ~ove~ki tragedii. Vo religiozno-legendarnite baladi se pee za razni tragedii na ovoj i onoj svet, za odnosite me|u svetcite, za `rtvite, za gre{nite du{i itn. Ima i baladi {to opevaat nekoi istoriski li~nosti od na{eto minato (Mom~il vojvoda, Marko Krale, Bolen Doj~in, Goce Del~ev i dr.). Baladite so semejna sodr`ina opevaat mno{tvo odnosi me|u ~lenovite na semejstvoto, svekrva – snaa, odnosite me|u jatrvite i sl. LIT.: Kiril Penu{liski, Makedonski narodni baladi, Skopje 1983; Fanija Popova, Makedonskata narodna balada, Skopje, 1990. M. Kit.

BALA@I, Nazif (s. Srbica, Ki~evsko, 1911) – slu`benik. Zavr{il ni`a gimnazija. Po Osloboduvaweto bil u~itel, pretsedatel na Op{tinskiot naroden odbor vo rodnoto selo i naroden pratenik vo Republi~kiot sobor na Narodnoto sobranie na NRM (1957). S. Ml.

Georgi Balas~ev

BALAS^EV, Georgi Dimitrov (psevd. Ezerski) (Ohrid, 10. IV 1869 – Sofija, 6/7. X 1936) – istori~ar, epigraf i arheolog. Osnovno u~ili{te zavr{il vo Ohrid, egzarhiska gimnazija vo Solun, a potoa na Vi{oto u~ili{te vo Sofija diplomiral istorija (1897), specijaliziral vo Viena i vo Carigrad, a se usovr{uval i vo Pariz, Rim i Atina. Bil gimnaziski profesor vo Sofija (1899– 1902, 1904–1908, 1924–1934), kustos na etnografskata zbirka vo Narodniot arheolo{ki muzej (1902–1903) i vo Narodniot etnografski muzej (1919–1923) vo Sofija i inspektor vo Ministerstvoto na narodnata prosveta (1934–1936). Bil eden od inicijatorite za osnovawe na Mladata makedonska kni`ovna dru`ina 122

pe{ni vojni protiv Vizantijcite vo Mala Azija. Se obidel da ja zadu{i pobunata na vizantiskoto blagorodni{tvo vo Trakija, pomognata od Bugarite, no bil pobeden i zaroben od Bugarite vo bitkata kaj Adrijanopol (1205). Po~inal vo zarobeni{tvo. LIT.: J. Longnon, L’Empire latin de Constantinople, Paris, 1949; R. L. Wolff, Baldwin of Flanders and Hainault, First Latin Emperor od Constantinople: His Life, Death, and Resurrection, 1172–1205, Speculum, vol. 27, 3 , July 1952. K. Ax. Bro{ura od Georgi Balas~ev (1936)

(1891) i na sp. „Loza“ vo Sofija (1892), obele`an kako separatist. Go ureduval nau~noto sp. „Minalo“ (1909–1919). Bil ~len na Makedonskiot nau~en institut vo Sofija. Objavil okolu 80 nau~ni trudovi od srednovekovnata makedonska i bugarska istorija. BIBL.: Nxkolko kratki letopisni bele`ki po sqstoxnieto na zapadnite Makedonci za pqrvata 45-godi[nina na nastox]ij vek, Sofix, 1890; Izdanixta, prepisite i zna=enieto na kodeksa na Ohridskata arhiepiskopix za nejnata istorix, P.Sp, 55–56, Sofix, 1897, 183–222; Kliment, episkop slovenski i slu`bata mu po star slovenski prevod, S edna =ast grqcki paralelen tekst, Sofix, 1898; Severna Makedonix, Istori=eski izdirvanix ot Jordan Ivanov, Sofix, 1906; Finansovoto polo`enie na Ohridskata arhiepiskopix i nejnoto uni]o`enie, Sofix, 1908; Korespondencixta me`du carigradskix patriarh i ohridskix arhiepiskop od XV v., „Minalo“, No 1 i 2, Sofix, 1909, 1–14 i 123–125; Bratx Miladinovi i portretite im, Sofix, 1912; Slovenski nadpisi v |gozapadna Bqlgarix, „Minalo“, No 5–6 i 7–8, Sofix, 1912, 3–46 i 191-210; Ohrid, Sofix, 1915; Najstarata dqr`ava na Balkanskix poluostrov prez VII i VIII vek, Sofix, 1924; Nau=nata dejnost na prof. akademik L. Mileti=, Sofix, 1934. LIT.: P Glu[kov, Georgi Balas=ev, „Minalo“, No 9–10, Sofix, 1942, 81–96; Nau=nite trudove na Georgi Balas=ev, „Minalo“, No 9–10, Sofix, 1942, 11–15. S. Ml.

BALDUIN I Flandriski (1172 – 1205/6) – grof na Flandrija i na Eno, voda~ na IV krstonosen pohod, imperator na Latinskoto Carstvo (1204–1205/6). Vodel us-

Skulptura na Balduin I vo Flandrija

BALETOT I BALETSKOTO [KOLSTVO VO MAKEDONIJA – baletskiot ansambl be{e osnovan 1948 g. Srodno na drugite baletski ansambli vo Evropa, osnovniot del na baletskiot repertoar i negovoto koreografsko oformuvawe bea vrzani za ruskata baletska {kola. Tie bea prisposobeni na mo`nostite na mladite no talentirani po~etnici: N. Penu{liska, M. Janeva, E. Xipunova, J. Popovska, K. La{kov i dr. Ve}e vo 1960 godina makedonskiot balet zabele`a isklu~itelen napredok. Toj vo mnogu kratok period sozdade ansambl sposoben za izvedbi na mnogu seriozen repertoar. Vo ovoj period se izveduvani i dela so poinakva sodr`inska i stilska fizionomija: muzi~ki vtemeleni na narodniot (vklu~itelno i makedonskiot) melos. Realizirani se i pretstavi posoobrazeni so toga{nite tendencii vo baletskata umetnost niz svetot. Slednite generacii makedonski baletski umetnici gi prodlabo~uvaa ve}e ostvarenite rezultati na osnovopolo`nicite, stremej}i se kon moderniot baletski izraz. Se namaluvaa razlikite me|u klasi~niot i sovremeniot balet, {to pridonese modernata igra da se razvie vo pove}e nasoki i preku pogolemo stilsko bogatstvo. Vo devettata decenija se vkrstuvaa raznovidni stilovi i nasoki, a se izbegnuva{e primenata na akademiziraniot klasi~en balet. Vo po~etokot na XXI vek, makedonskite baletski umetnici, so svojata

Scena od baletska pretstava (Skopje)

†BALKANEC#

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

tehnika i artizam, postignuvaat golemi estetski vrednosti, a baletskata umetnost vo Makedonija go dostignuva nivoto na razvoj na drugite umetnosti so podolga tradicija. Razvojot na baletskoto {kolstvo vo Makedonija zapo~nuva so baletski kurs, ni`o baletsko u~ili{te i sredno baletsko u~ili{te. Vo nego kako pedagozi rabotea poznati koreografi i baletski umetnici: \. Makedonski, A. Dobrohotov, N. Kirsanova, J. Mja~in. Podocna, pove}emina od makedonskite baletski umetnici se vklu~ija kako pedagozi vo rabotata na u~ili{teto, {to mnogu pozitivno se odrazi na profesionalniot habitus na baletskata umetnost vo Republika MakedoT. P. nija. „BALI KOMBETAR“ (Nacionalen front) – albanska nacionalisti~ka i profa{isti~ka organizacija, formirana vo noemvri 1942 g. vo Albanija od strana na Italijancite, so pomo{ na kvislingot Mustafa Kruja. Organizacijata ja rakovodele golemoposednicite, glavno agi i begovi, bajraktari od Severna Albanija. Najva`nata parola so koja dobivale najve}e privrzanici bila „sozdavawe na golema Albanija“. Za borba protiv narodnoosloboditelnite voeni edinici vo Makedonija i vo Albanija, vo mart i septemvri 1943 g. sklu~ile sojuz so italijanskata i germanskata vojska, od koi podocna dobile oru`je i municija. Kon krajot na 1943 g. go formirale Kosovskiot polk. Vo Makedonija, pokraj voenite dejstva, balistite izvr{ile mnogubrojni pale`i, grabe`i, siluvawa i ubistva. Ovie akcii gi izveduvale sami ili vo koordinacija so italijanskite i so germanskite voeni sili. Vo Makedonija i vo Srbija bile napolno razbieni vo 1944–1945 g.

za ma{ki). Postoela s# do kapitulacijata na Italija (1943). LIT.: \or|i Malkovski, Politi~kite partii i organizacii vo Makedonija vo Vtorata svetska vojna 1941–1944, Skopje, 2002. \. Malk.

Balisti~kata ~eta na Murat Labuni{ta (1942-1944)

BALISTI – pripadnici na albanskoto nacionalisti~ko i profa{isti~ko dvi`ewe, organizirani vo nacionalniot front „Bali kombetar“. Dejstvuvale za sozdavawe na Golema Albanija. Go so~inuvale oru`eniot del na organizacijata i bile ispra}ani direktno vo sudir so partizanskite edinici vo Makedonija, Srbija i Crna Gora. Osobeno `estoko se presmetuvale so pripadnicite na NOV od Zapadna Makedonija, vr{ej}i ubistva, teror i pqa~kosuvawe na makedonskoto i na drugoto nealbansko naselenie. LIT.: \or|i Malkovski, Balisti, Skopje, 2002; istiot, Politi~kite partii i organizacii vo Makedonija vo Vtorata svetska vojna 1941–1944, Skopje. \. Malk.

LIT: \or|i Malkovski, Politi~kite partii i organizacii vo Makedonija vo Vtorata svetska vojna 1941–1944, Skopje, 2002; istiot, Balisti, Skopje, 2002; mr Pavle Xeletoviÿ, Balisti~ki pokret 1939–1952, Beograd, 2000. \. Malk.

„BALILA“, MLADINSKA PROFA[ISTI^KA ORGANIZACIJA vo Makedonija (1942–1943 g.) – albanska organizacija vo Makedonija formirana od italijanskite voenookuptorski vlasti za da se {iri i veli~a italijanskiot fa{izam kako ideologija so pobedni~ki duh i qubov kon Italija i Germanija. Bila organizirana u~ili{nata mladina, sekoj klas pretstavuval odred. ^lenovite nosele uniformi (posebna za `enski i posebna

V. „Balkan#, neoficijalen organ na MNLD (Sofija, 1903)

„BALKANÎ / LE BALKAN“ (Sofija, 5. IV – 4. V 1903) – neoficijalen organ na MNLD vo S.-Peterburg. Red. A. S. Vasilev. Redaktor-izdava~ e porane{niot sopstvenik na organot na Make-

B

donskiot klub vo Belgrad „Balkanski glasnik“ (1902) i ~len-osnova~ na Drugarstvoto Stefan Jakimov Dedov (Ridski). Se pe~ati na bugarski jazik (so uvodnicite i na ruski). Objavuva i prozni tekstovi na makedonski jazik (E. Sprostranov). Publikuva (vo prodol`enija) skratena verzija na Memorandumot na MNLD do ruskata vlada. Vesnikot ima osnovna javna platforma: „avtonomija na Makedonija za Makedoncite i nezavisnost na Balkanot za Balkancite“. Izleguva dvapati nedelno i zapira po br. 12. Prodol`uva vo slednata godina kako nova publikacija pod imeto „KurierÍ“. LIT.: D-r Bla`e Ristovski, Makedonski letopis. Raskopki na literaturni i nacionalni temi, I, Skopje, 1993, 250 –279. Bl. R.

„BALKAN @URNAL OF MEDIKAL GENETIKS“ („BALKAN JOURNAL OF MEDICAL GENETICS“) – me|unarodno nau~no spisanie {to objavuva originalni nau~ni i pregledni trudovi i kratki soop{tenija od site oblasti na humanata gentika: citogenetika, molekularna genetika, klini~ka genetika, imunogenetika, onkogenetika, farmakogenetika, populaciona genetika, genetski skrinirawa i dijagnoza na monogenski i poligenski bolesti, prenatalna i preimplantaciona genetska dijagnoza, genetski konsultacii, terapija i prevencija. Prviot broj e otpe~aten vo 1998 g. Glavni urednici se G. D. Efremov i D. Ton~eva, so ureduva~ki odbor od 30 nau~nici od 19 zemji. Izdava~ na prvite broevi na spisanieto be{e Med. f. vo Sofija, a od 2000 g. e MANU. Spisanieto izleguva dva pati godi{no i istoto e indeksirano vo EMBASE (the Excerpta Medica database), Elsevier Biobase (Current Awareness in Biological Sciences), Elsevier GeoAbstract, Scopus i Chemical Abstracts. Spisanieto se pe~ati na angliski jazik. Trudovite se recenzirani od anonimni recenzenti. Elektronskata verzija na spisanieto e dostapna na veb-stranicata: www.bjmg.edu.mk. G. Efr. †BALKANEC# – bore~ki klub od [tip, formiran kako sekcija na DTV †Partizan# (1958) pod vodstvo na Risto Takov. Sega{noto ime go dobiva podocna (1961). Najuspe{en e vo poedine~nite prvenstva vo borewe sloboden stil vo Makedonija i vo Jugoslavija (1962–1987). Petpati u~estvuval vo Kupot na evropskite {ampioni, edna{ osvoil treto (1972) i dvapati vtoro mesto (1974 i 2000). Po osamostojuvawe123

B

BALKANIZMI

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

noslavica# se pe~atat nau~ni i stru~ni prilozi za makedonskiot narod i za razvojot na negovata kultura – arheologijata, istorijata na umetnosta, istorijata, antropologijata, lingvistikata, arheografijata, etnologijata i folklorot. V. D.

Borewe: „Balkanec#, [tip

to na Makedonija bil dr`aven prvak ~etiripati (1995, 1999, 2000 i 2001). Najuspe{ni poedinci vo Klubot bile bora~ite: Zoran [orov, Kiro Ristov i Simeon [utev i trenerite: Risto Takov, Tome Atanasov, Traj~e Dimkov. Pretsedateli bile Aleksandar Buri} i Qup~o Samonikov, a sekretari Bor~e Zejtinikov i Stojan Kolev, poznat i kako me|unaroden sudija vo borewe. F. \. BALKANIZMI (lingv.) – jazi~ni konstrukcii karakteristi~ni za jazicite {to mu pripa|aat na t.n. balkanski jazi~en sojuz. Kaj del od balkanskite jazici tie se nasledeni, a kaj drugiot del – niknati preku jazi~na interferencija kako rezultat na vekovniot kontakt so jazicite od prviot tip. Makedonskiot spa|a kon jazicite od vtoriot tip; negovata nasledena slovenska struktura, kako rezultat na mileniumskite kontakti so balkanskata jazi~na sredina, primila golem broj balkanski jazi~ni karakteristiki – balkanizmi. Specijalistite ocenuvaat deka makedonskiot deneska e †najbalkanski# me|u balkanskite jazici. Balkanizmite se prisutni na site nivoa na makedonskata jazi~na struktura: vo glasovniot sistem, vo gramatikata i vo leksikata. Z. T. †BALKANOSLAVIKA#/†BALCANOSLAVICA# – organ na Institutot za staroslovenska kultura, Prilep (do br. 11–12, 1984– 1985 god. - Institut za istra`uvawe na stsl. kultura). Se pe~ati od 1972 godina. Soglasno so interdisciplinarniot karakter na dejnosta na Institutot, vo †Balca-

Naslovot na sp. „Balkanoslavika#, Prilep

124

BALKANSKA ANTANTA (Atina, 20. VII 1934) – dogovor pome|u Grcija, Jugoslavija, Romanija i Turcija za sozdavawe balkanska antanta, pod pokrovitelstvo na Francija, za odbrana na povoeniot versajski poredok na Balkanot. ^etirite dr`avi, ~lenki na paktot, zaemno si garantirale bezbednost na svoite granici, se obvrzale da se dogovaraat za prezemawe zaedni~ki merki vo slu~aj na zagrozuvawe na nivnite interesi i da ne prezemaat politi~ki akcii protiv koja bilo druga balkanska dr`ava bez prethodno me|usebno informirawe i bez soglasnost na drugite dogovorni strani. Bugarija i Albanija poddr`uvani od Italija ne go priznavale teritorijalnoto status kvo, odnosno versajskite granici na balkanskite dr`avi. LIT.: @ivko Avramovski, Balkanska antanta, Beograd, 1986; M. Minoski, Makedonija vo me|unarodnite dogovori I (1913-1940), Skopje, 2006. M. Min.

Sofija, Berlin i Moskva. Odr`ala 8 konferencii na koi bile donesuvani akcioni deklaracii za aktuelni pra{awa, me|u koi i za makedonskoto pra{awe. Vo po~etokot ne go priznavala postoeweto na makedonskiot narod. So razvitokot na organiziranoto makedonsko osloboditelno dvi`ewe toj stav go izmenila. Vo 1923 g. se dobli`ila do pozicijata na makedonskata nacija. Vo 1928 g. Makedoncite gi legitimirala kako poseben narod so pravo na sopstvena dr`ava i primena na pravoto na samoopredeluvawe. LIT.: BKP, Komintern†t i makedonski®t v†pros 1917–1946, I, SofiÔ, 1998: Rezolucija na VIII konferencija na BKF po nacionalnoto pra{awe na Balkanot i za razre{uvawe na makedonskoto pra{awe so sozdavawe na nezavisna i obedineta Makedonija vo ramkite na Balkanskata Federacija na rabotni~ko-selskite republiki, Moskva, septemvri 1928. O. Iv.

BALKANSKA MINISTERSKA KONFERENCIJA (Belgrad, 24-26. II 1988) – prva konferencija na ministrite od balkanskite dr`avi po Vtorata svetska vojna. U~estvuvale ministrite za nadvore{ni raboti na: NR Albanija, NR Bugarija, Republika Grcija, SR Romanija, Republika Turcija i SFR Jugoslavija. Ministrite konstatirale pozitiven razvitok vo bilateralnite odnosi i zainteresiranost nacionalnite malcinstva da bidat faktor na stabilnosta, prijatelskite odnosi i natamo{nata sorabotka. LIT.: Balkanski ugovorni odnosi, III, Beograd, 1999. M. Min.

„Balkanska Zvezda#, organ na na{ata emigracija vo Kanada

„BALKANSKA ZVEZDA“ (Toronto, Kanada, 1. IV 1912 – 19. IX 1913) – vesnik, glasilo na makedonskata emigracija vo Kanada, a od brojot 51 sedmi~en vesnik za politika i prosveta. Nosi moto: „Soglasnost, rodoqubie, prosveta, trudoqubie“. Urednik bil jeromonahot Teofilakt. Se zalagal za avtonomija na Makedonija i sodr`el vesti za Balkanot i za `ivotot na makedonskata emigracija. Objaveni se vkupno 53 broja. LIT.: D-r Boro Mokrov, Razvojot na makedonskiot pe~at i novinarstvo (od prvite po~etoci do 1945 godina), Skopje, 1980, 131-132; D-r Boro Mokrov – M-r Tome Gruevski, Pregled na makedonskiot pe~at (1885-1992), Skopje, 1993, 32. S. Ml.

BALKANSKA KOMUNISTI^KA FEDERACIJA (Sofija, 1920 – Moskva, 1933) – sekcija na Komiternata na obedinetite balkanski kompartii, so zada~a da ja koordinira i da ja obedini proleterskata borba vo zaedni~ki front za sozdavawe na Balkanska federacija. Sedi{teto $ bilo vo

BALKANSKA MINISTERSKA KONFERENCIJA (Tirana, 24–25. X 1990) – konferencija na ministrite od balkanskite dr`avi. U~estvuvale ministrite od site balkanski dr`avi. Konstatirale bitno izmeneta situacija vo Evropa i vo svetot i deka noviot koncept za bezbednost vo Evropa nalagal multilateralna sorabotka. Se soglasile deka malcinstvata imaat pravo, vo ramkite na ustavniot poredok, slobodno da go izrazuvaat, da go neguvaat i da go razvivaat svojot etni~ki, kulturen, jazi~en i verski identitet, bitno za dobrososedstvoto, zaemnata doverba, zbli`uvaweto i za demokratijata na Balkanot. LIT.: Balkanski ugovorni odnosi, III, Beograd, 1999. M. Min.

BALKANSKA FEDERACIJA/ KONFEDERACIJA – proekt za sozdavawe makedonska dr`ava i balkanska federacija / konfederacija {to go pretstavil vo Evropa i go populariziral Pol Argirijades (1869-1894). Makedonskiot intelektualec Spiro Gu-

†BALKANSKI GLASNIK#

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

lap~ev (od Lerin) objavil (1887) svoj proekt za Isto~na federacija na Balkanot od osum dr`avikonstituentki: Makedonija (vo nejzinite geografski i etni~ki granici), Epiroalbanija, Evropska Turcija, Crna Gora, Romanija, Srbija, Bugarija i Grcija. Makedonskite socijalisti se zastapuvale za sozdavawe samostojna Makedonska Republika vo Federacija na balkanskite republiki. Vo po~etokot na XX v. makedonskite intelektualci, grupirani vo Srbija okolu v. †Balkanski glasnik# (Belgrad, ureduvan od Stefan Jakimov Dedov) i tie vo Rusija, organizirani vo Makedonskoto nau~no-literaturno drugarstvo, se zastapuvale za sozdavawe samostojna makedonska nacionalna dr`ava, †piemont# za obedinuvawe na slovenskite i pravoslavni narodi na Balkanot, †balkanskoto slovenstvo i pravoslavie#. Neposredno po Ilindenskoto vostanie (januari 1904), pretstavnicite na Makedonskata revolucionerna organizacija Boris Sarafov i Mihail Gerxikov otpatuvale vo Rim za da ja zainteresiraat Italija zaedno so Francija i Anglija da se anga`iraat za sozdavawe makedonska dr`ava, jadro za formirawe Balkanska konfederacija. Makedonskiot klub vo Belgrad i negoviot organ, v. †Avtonomna Makedonija# (1905), {to go izdavale Gr. Haxita{kovi} i \. \er|ikovi}, se zastapuval isto taka za balkanska federacija/konfederacija. Narodnata federativna partija na Jane Sandanski (1908) se opredelila za sozdavawe Isto~na federacija so Makedonija kako oddelna federalna edinica. Za sozdavawe Balkanska federacija, odnosno konfederacija se zastapuvale i socijaldemokratskite organizacii 1908–1913, makedonskite intelektualci vo Rusija (1913–1914 i 1917–1924), a makedonskite dru{tva vo [vajcarija (1919) barale sozdavawe makedonska dr`ava i balkanska, odnosno ju`noslovenska federacija. Po vojnata VMRO(Ob.) se opredelila za makedonska republika vo balkanska federacija. Makedonskite komunisti vo Vardarskiot del na Makedonija (1941– 1944) go realiziraa proektot za makedonska nacionalna dr`ava vo Jugoslovenska federacija. Vo 1991 g. Republika Makedonija proglasi dr`avna nezavisnost. LIT.: M. Minoski, Federativnata ideja vo makedonskata politi~ka misla (1887 &1919), Skopje, 1985; A. Hristov & M. Minoski, Idejata za federacija vo makedonskoto nacionalnoosloboditelno dvi`ewe i negovite programski osnovi (1893& 1935), Zbornik na dokumenti, Skopje,

B

Srpskata artilerija na pozicija vo Kumanovskata bitka (1912)

MANU, 1994; M. Pandevski, Politi~ki partii i organizacii vo Makedonija (1908&1912), Skopje, 1965; B. Ristovski, Makedonskiot narod i makedonskata nacija, II, Skopje, 1983, 75&144; istiot, Programata na Makedonskiot revolucioneren komitet vo Petrograd od 1917 godina za Balkanska federativna demokratska republika (Prilog kon prou~uvaweto na idejata za Balkanska federacija vo makedonskoto revolucionerno dvi`ewe), †Istorija#, 1, 1977. M. Min.

„Balkanska Federacija#, organ na nacionalnite malcinstva i na narodite na Balkanot

„BALKANSKA FEDERACIJA / La Federation Balkanique“ (Viena, 15. VII 1924 ‡ 1930) ‡ vesnik, organ na komunisti~kite partii od balkanskite zemji (Albanija, Bugarija, Grcija, Makedonija, Srbija i Hrvatska). Izleguval dvapati mese~no. Go redaktirale Dimitar Vlahov, Georgi Dimitrov, Nikola Harlakov i drugi emigranti-komunisti od balkanskite zemji. Spored uvodnikot vo prviot broj, imal zada~a „da propagira osloboduvawe i samoopredeluvawe na balkanskite narodi i nivno federalizirawe“. Pokraj urednicite, avtori na tekstovite se i d-r Filip Atanasov, Petar ^aulev, Pavel [atev i dr. Avtorite se zastapuvale glavno za balkanska federacija. Imal osobeno zna~ewe za osoznavaweto na makedonskata vistina vo svetot. LIT.: D-r Boro Mokrov, Razvojot na makedonskiot pe~at i novinarstvo (od prvite po~etoci do 1945 godina), Skopje, 1980, 360-362; D-r Boro Mokrov ‡ M-r Tome Gruevski, Pregled na makedonskiot pe~at (1885-1992), Skopje, 1993, 33. S. Ml.

BALKANSKI VOJNI (oktomvri 1912 – 31. VII 1913) – Prvata i Vtorata balkanska vojna. Prvata balkanska vojna se vodela me|u dr`avite od Balkanskiot sojuz (Srbija, Bugarija, Crna Gora i Grcija) i osmanliskata dr`ava (oktomvri 1912 – maj 1913) za nejzinite balkanski vladenija. Vo sostavot na armiite na dr`avite ~lenki na Balkanskiot sojuz se borele i mnogu Makedonci, vo o~ekuvawe na osloboduvaweto i dr`avnoto osamostojuvawe na Makedonija. Najzna~ajni bile severnoalbanskoto, kosovsko-metohiskoto, makedonskoto, trakiskoto, tesaliskoto i epirskoto vojuvali{te. Sojuznicite mobilizirale okolu 720.000 vojnici. Pribli`no tolku mobilizirala i osmanliskata dr`ava. Vtorata balkanska vojna se vodela za podelba na Makedonija (30. VI – 31. VII 1913). Zapo~nala so bugarskiot napad vrz armiskite edinici na Srbija i Grcija. Crna Gora ja poddr`ala Srbija, a podocna vo vojnata protiv Bugarija se vklu~ile i Turcija i Romanija. Borbite glavno se vodele na srpskobugarskiot i na gr~ko-bugarskiot front vo Makedonija. Makedonskoto naselenie vo brojnost od okolu 100.000 lica bilo prisilno mobilizirano vo dvete zavojuvani strani. Vo ovie vojni zaginale okolu 40.000 lica od Makedonija. Vojnata bila zaprena na 31 juli, a na 10. VIII 1913 g. bil potpi{an Bukure{kiot miroven dogovor, so koj Makedonija bila podelena pome|u Srbija, Grcija i Bugarija. V. St.

„BALKANSKI GLASNIK / Revue Balkanique“ (Belgrad, 7. VI – 25. VIII 1902) – neoficijalen organ na Makedonskiot klub vo Belgrad {to izleguva na srpski jazik (so uvodnicite i na francuski). Sopstvenik Stefan Jakimov Dedov, urednik Dijamandija Trpkov Mi{ajkov. Vesnikot prv javno gi afirmira osnovite na programata na makedonskiot „nacionalen separatizam“ – za make125

B

BALKANSKI

„Balkanski glasnik“, organ na Makedonskiot klub (Belgrad, 1902)

donska nacija, makedonski jazik, makedonska crkva i makedonska avtonomija – i stana istoriski prethodnik na MNLD vo S.-Peterburg. Po osmiot broj vesnikot e zabranet, a izdava~ite izgoneti od Srbija. LIT.: Bla`e Ristovski, Makedonskiot klub vo Belgrad i vesnikot †Balkanski glasnik#, Sve~en sobir.., MANU, 2002. Bl. R.

BALKANSKI ENDEMITI VO FLORATA NA REPUBLIKA MAKEDONIJA – rastitelni vidovi, ~ii razvoen centar i areal se nao|aat na Balkanskiot Poluostrov. Se razvivaat vo pove}eto balkanskite dr`avi, a delovi od nivniot areal se prisutni i na teritorijata na RM. Nekoi od niv imaat reliktno poteklo, kako ostatoci od florata od minatite geolo{ki periodi (tercier), koi vo minatoto se razvivale na po{irokiot evropski prostor, a denes se ograni~eni samo na

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Balkanskiot Poluostrov. Balkanskite endemiti pripa|aat na razli~ni florni elementi – meziski, ilirski, skardo-pindski, ju`nobalkanski i drugi. Pozna~ajni balkanski endemiti prisutni na teritorijata na RM se: Alchemilla catachnoa, Androsace hedreantha, Dioscorea balcanica, Fumana bonapartei, Jovibarba heuffelii, Moltkia petraea, Pinus peuce, Pinus heldreichii, Ramonda nathaliae, Ramonda serbica, Saxifraga grisebachii, Saxifraga sempervivum i drugi. Pokraj balkanskite endemiti vo RM se prisutni i balkanski subendemi~ni vidovi, ~ij areal osven na Balkanskiot Poluostrov se prostira i vo sosednite evropski (Apenini, Sredna Evropa), zapadnoaziski i maloaziski regioni, kako {to se Bruckenthalia spiculifolia, Campanula versicolor, Convolvulus compactus, Lamium garganicum, Phelipaea boissieri, Potentilla apenniVl. M. na, Saxifraga cymosa i dr. BALKANSKI JAZI^EN SOJUZ – strukturalna i gramat. nivelacija na balkanskite jazici, rezultat od aktivniot so`ivot na balkanskite narodi vo region bez granici pod isti ekonomski i kulturni okolnosti: polunomadsko sto~arstvo, zaedni~ki pazari, me{ani brakovi i dr. Dominacijata na gr~kata kultura i rimskata administracija postavile osnova na BJS. Pogodni uslovi za takov razvoj imalo i pod Vizantija, a procesot bil zabrzan pod osmanl. dominacija, koga hristijanskata vera na nemuslim. naselenie mu slu`ela i za nacionalna identifikacija. Potrebata od zaemno razbirawe gi dovela lu|eto do masovna dvo- i trojazi~nost, {to pridoneslo za spontano obrazuvawe na zaedni~ka struktura vo raznorodnite balk. jazici. Nivnite zaedni~ki strukturni osobenosti - balkanizmi (analiti~ka deklinacija, opisna komparacija, udvojuvawe na objektot i dr.) pretstavuvaat unikatna pojava. Spored merkata do koja e stignat razvojot na ovie osobenosti vo eden balk. j-k, se sudi i za stepenot na negovata balkanizacija. Makedonskiot pripa|a kon centralniot krug (arom., ju`noalb. toskiski dijalekt i bugarskiot). Vo jazicite od vtoriot krug (novogr~ki, severnoalb. gegski dijalekt, jugoist. srp. govori i evropski turski) razvojot na nekoi balk. crti e nedovr{en. LIT.: P. Hr. Ilievski, Balkanolo{ki lingv. studii, Sk. 1988, passim. P. Hr. Il.

Endemitot Dioscorea balcanica

126

BALKANSKI PRVENSTVA VO BOREWE. Desettoto balkansko prvenstvo vo gr~ko-rimski i sloboden stil za seniori e odr`ano vo Skopje (1961) so u~estvo

na reprezentaciite na Bugarija, Grcija, Jugoslavija, Romanija i Turcija. Prvak stanala Jugoslavija, a vo sloboden stil vtoro mesto osvoile makedonskite bora~i: Mustafa Adem, Tefikov Ramiz, Ekrem Alija i Rizvani Arslan. Devettoto balkansko prvenstvo vo gr~ko-rimski i sloboden stil za mladinci e odr`ano vo Skopje (1976) so u~estvo na Bugrija, Grcija, Jugoslavija, Romanija i Turcija. Vo sloboden stil prvo mesto osvoile makedonskite bora~i: [aban Seidiu, Kiro Ristov i Risto Darlev. Vo Radovi{, ve}e afirmiran centar na boreweto–sloboden stil, bilo odr`ano Dvaeset i ~etvrtoto balkansko prvenstvo vo gr~ko-rimski i sloboden stil za mladinci, so u~estvo na Albanija, Bugarija, Grcija, Jugoslavija, Romanija i Turcija. Prvo mesto vo sloboden stil osvoile makedonskite bora~i: Vlatko Sokolov, Nikol~e KaF. \. lajxiev i Toni Tan~ev. BALKANSKI PRVENSTVA VO KO[ARKA. Tie se odr`ani vo Skopje, od koi ~etiri za ma`i i edno za `eni. Ma{kata ko{arkarska reprezentacija na Jugoslavija gi pobedila site protivnici i go osvoila prvoto mesto pred Bugarija, Romanija i Turcija (1961). @enskata ko{arkarska reprezentacija na Jugoslavija gi zagubila dvata natprevara i go zazela poslednoto mesto, zad Bugarija i Romanija (1966). Ma{kata reprezentacija gi pobedila site protivnici i go osvoila prvoto mesto pred Bugarija, Grcija, Romanija i Turcija (1967). I po tretpat Reprezentacijata gi pobedila site protivnici i bila najdobra, pred Romanija, Grcija, Bugarija i Turcija (1977). Na posledniot natprevar Jugoslovenskata ma{ka reprezentacija bila porazena samo od Bugarija, a gi pobedila drugite protivnici i go osvoila prvoto mesto pred Romanija, Bugarija, Grcija, Turcija i Albanija (1990). Nekoi od natprevarite bile igrani i vo Kumanovo. LIT.: Almanah, KSJ 1945–1988, Beograd, 1988. D. S.

BALKANSKI PRVENSTVA VO SKIJAWE. Vtoroto balkansko prvenstvo vo skijawe (1947) bilo odr`ano na Popova [apka, a skija~ite od Jugoslavija (samo od Slovenija), Bugarija, Romanija i Ungarija se natprevaruvale vo alpska kombinacija (spust i slalom). Vo poedine~na konkurencija najdobar bil Petar Sikola od Ungarija. Vo ekipna konkurencija Jugoslavija go osvoila prvoto mesto. Na ^etvrtoto balkansko

BALKANSKI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

B

|u Srbija i Crna Gora bil podgotven vo april, a potoa bil oficijaliziran (23. IX / 6. X 1912), so sklu~uvawe Politi~ka i Voena konvencija za zaedni~ka voena akcija, so {to bil kompletiran Balkanskiot sojuz.

LIT.: Makedonija vo vojnite 1912-1918, Skopje, 1991; Makedonija vo bilateralnite i multilateralnite dogovori na balkanskite dr`avi 1861-1913, Skopje, 2000; Aleksandar Histov - Jovan Donev, Makedonija vo me|unarodnite dogovori 1875-1919, Skopje, 1994; Balkanski ugovorni odnosi, 1876-1918, I, Beograd, 1998. M. Min.

Skija~kiot centar †Zare Lazarevski# vo Mavrovo

prvenstvo vo Mavrovo (1971) u~estvuvala †A# i †B# reprezentacijata na Jugoslavija, Bugarija, Romanija i Turcija. †B# reprezentacijata, sostavena samo od Makedonci, ne postignala nekoi zabele`itelni rezultati. Se natprevaruvale vo alpskite i vo klasi~nite disciplini (tr~awe i {tafeti) za seniori, mladinci i mladinki. Jugoslovenskata reprezentacija go osvoila prvoto mesto so 3 zlatni, 7 srebreni i 6 bronzeni medali. Na Devettoto balkansko prvenstvo vo Mavrovo (1976) se natprevaruvala †A# i †B# reprezentacijata na Jugoslavija (†B# sostavena glavno od makedonski skija~i, koja ne postignala zna~ajni rezultati), Bugarija, Grcija i Romanija. Tie se natprevaruvale vo alpskite i vo klasi~nite disciplini za seniori, mladinci i mladinki. Jugoslavija go osvoila vtoroto mesto so 4 zlatni, 6 srebreni i 4 bronzeni medali. D. S. BALKANSKI SOJUZ (1866–1868) – bilateralni dogovori me|u Kne`evstvoto Srbija i Kne`evstvoto Crna Gora i me|u Kne`evstvoto Srbija i Kralstvoto Grcija. Prviot dogovor bil potpi{an na 23. IX 1866, vtoriot na 26. VIII 1867, a so Gr~ko-srpskata voena konvencija od 16. II 1868 g. bil sozdaden prviot Balkanski sojuz protiv Osmanliskata Dr`ava. So Konvencija bilo utvrdeno celata teritorija na evropskiot del od Osmanliskata Dr`ava da bide zaedni~ko voi{te, bile opredeleni liniite na voenite dejstva na sojuzni~kite armii i da se vr{i kordinacija na dejstvata. Pritoa bilo potencirano strategiskoto zna~ewe na teritorijata pome|u definiranite nesporni interes-

ni zoni, posebno na Makedonija so glavnite strategiski to~ki: Solun, Bitola, Veles, Skopje, Kumanovo, so glaven centar Bitola. Obidot na Grcija i na Srbija da ja pridobijat i Romanija da mu pristapi na Sojuzot ne uspeal. Grcija i Srbija se spogodile, po uspe{noto zavr{uvawe na vojnata, prvata da gi dobie Epir i Tesalija, a vtorata Srbija, Bosna i Hercegovina. Za drugite teritorii, vo prv red za Makedonija, ostavile dopolnitelno da se dogovorat i da sklu~at specijalen dogovor. LIT.: Makedonija vo bilateralnite i multilateralni dogovori na balkanskite dr`avi 1861-1913, Redakcija i komentar M. Minoski, Skopje, 2000. M. Min.

BALKANSKI SOJUZ (1912) – sojuz me|u Bugarija, Srbija, Grcija i Crna Gora za vojna protiv Osmanliskata Imperija za osvojuvawe na nejzinite balkanski vladeewa. Sojuzot bil sozdaden so potpi{uvaweto dvostrani dogovori. Bugarija i Srbija potpi{ale Dogovor za sojuz (29. II / 13. III 1912). So Dogovorot zaemno si garantirale dr`avna nezavisnost i teritorijalen integritet, zaedni~ki da vojuvaat i da sklu~uvaat mir zaedni~ki, po prethoden dogovor. Vo Tajniot dodatok kon Dogovorot za sojuz se obvrzale da vospostavat zaedni~ka vlast (kondominium) na zazemenite teritorii do vospostavuvaweto na mirot, najdocna tri meseci potoa da se izvr{i podelba i teritorijalno razgrani~uvawe. Bugarija i Grcija nominalno potpi{ale Dogovor za odbranben sojuz (16 /29. V 1912), zaemno da se pomagaat so site svoi oru`eni sili, separatno da ne sklu~uvaat mir, osven po prethodna soglasnot. Sojuzot me-

BALKANSKI SOJUZ (1953–1955) – sojuz me|u Kralstvoto Grcija, FNR Jugoslavija i Republika Turcija sozdaden so Dogovorot za prijatelstvo i sorabotka vo Ankara (28. II 1953). Bil potpi{an dopolnitelen dogovor kon Ankarskiot dogovor (7. XI 1953) vo Belgrad, Tajna konvencija potpi{ana vo Ankara (28. II 1954), Dogovor za sojuz, politi~ka sorabotka i zaemna pomo{ na Bled (9. VII 1954) i Dogovor za sozdavawe Balkansko sovetodavno sobranie vo Ankara (2. III 1955). Sojuzot za trilateralna sorabotka bil transformiran vo voen sojuz za obezbeduvawe teritorijalen integritet i politi~ka nezavisnost. Se vospostavil sistem na kolektivna bezbednost na dr`avite-potpisni~ki. Dogovorot za sojuz bil potpi{an so va`nost od dvaeset godini. Za efikasno funkcionirawe na Sojuzot bilo dogovoreno vospostavuvawe Postojan sovet, sostaven od ministrite za nadvore{ni raboti, i Sovetodavno sobranie, sostaveno od pretstavnici na parlamentite na trite dr`avi, kako zaedni~ki organ. Do realizacija ne do{lo poradi promenite vo nadvore{nata politi~ka pozicija na Jugoslavija. LIT.: Me|unarodni ugovori Federativne Narodne Republike Jugoslavija, 3, Beograd, DSIP, 1953; 1, 1955. M. Min.

BALKANSKI FESTIVAL NA NARODNI IGRI I PESNI – formiran vo 1962 g., kako prva

Balkanski festival na narodni igri i pesni, Ohrid

127

B

BALKANSKI

organizirana folklorna manifestacija vo Makedonija. Gi prezentira i afirmira folklornite tradicii na balkanskite zemji. Se odr`uva vo letniot period vo Ohrid (juli i avgust), a poslednive decenii vo standardniot termin od 5 do 12 juli. Vo izminatite godini na nego u~estvuvaa golem broj, glavno amaterski folklorni ansambli i grupi od balkanskiot, no i od po{irokiot region. ^len e na me|unarodnite folklorni asocijacii CIOF i IOF. M. Kol.

Sredba na pretstavnicite na Jugoslavija, Grcija, Bugarija i Albanija (1943)

BALKANSKI [TAB (1943). Delegatot na CK na KPJ i na Vrhovniot {tab, Svetozar Vukmanovi}–Tempo, vo letoto 1943 g. iniciral sozdavawe Balkanski {tab za koordinirawe na dejstvata na narodnoosloboditelnite antifa{isti~ki dvi`ewa na Jugoslavija, Grcija, Bugarija i na Albanija. Politi~kata sorabotka trebalo da se ostvaruva preku popularizirawe na borbata na balkanskite narodi za osloboduvawe i so me|usebna pomo{. Voenata sorabotka trebalo da se realizira so formirawe edinstvena komanda – Vrhoven balkanski {tab na narodnoosloboditelnite vojski. Se odr`ale sostanoci na pretstavnicite na dvi`ewata, na koi na~elno bila dogovorena voena i politi~ka sorabotka. Gr~kata strana ne prifatila formirawe zaedni~ki Balkanski {tab, po {to J. B. Tito vo oktomvri 1943 g. ja zaprel akcijata na Tempo.

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

it, Mi~., SAD, I, 1, Áni 1931 – IV, 36, Áni 1934) – mese~en organ na Makedonskiot naroden sojuz vo Amerika, pod redakcija na Georgi D. Pirinski. Kako vesnik na makedonskata progresivna emigracija vo SAD, ima zada~a da izgradi edinstven balkanski front „protiv fa{isti~kata grupa na Iv. Mihajlov okolu Makedonska tribuna# i za izgraduvawe Balkanska federacija. Vo t. 6 od Rezolucijata na Prviot osnova~ki kongres na MNS, objavena vo br. 1 na vesnikot, se naveduva: „Zaradi sorabotka za izgraduvawe na edna zaedni~ka tatkovina – Balkanska federacija, se osnovuva pe~aten organ ,Balkansko sdru`enie’ na nekolku jazici. Me|u balkanskata emigracija Sojuzot treba da razvie golema dejnost za izgraduvawe na edinstven front {to }e bide najgolema garancija za makedonskoto osloboditelno dvi`ewe.# Iako e predvideno vesnikot da izleguva na site balkanski jazici i na angliski, se pe~ati samo na bugarski so oddelni statii i na angliski. Bidej}i se smenile „parolite na makedonskoto progresivno dvi`ewe# i vesnikot „ne ja konkretizira makedonskata borba#, stanal nepogoden naslovot „Balkansko sdru`enie#, pa na IV kongres na MNS vo ^ikago (1934) e smenet naslovot vo „Trudova MakedoniÔ#, za{to „gi opredeluva jasno karakterot, celta i zada~ite na Makedonskiot naroden sojuz#. LIT.: Bla`e Ristovski, Makedonskiot narod i makedonskata nacija, II, Skopje, 1983, 511–512. Bl. R.

BALNEJ OD BANSKO – edinstveniot balneum (termalno lekuvali{te) od anti~kiot period vo Makedonija, otkrien vo 1978 g. i arheolo{ki istra`en do 1995 g., na lokalitetot Turska Bawa Pana|ur vo selo Bansko (Stru-

LIT.: Svetozar Vukmanovi}-Tempo, Revolucija koja te~e, 1, Beograd, 1971; istiot, Borba za Balkan, Zagreb, 1981. M. Mih.

„BALKANSKO SDRU@ENIE. BALKAN UNIFICATION# (Detro-

„Balkansko sdru`enie#, organ na MNS vo Amerika

128

Bansko, edinstveniot anti~ki balneum vo RM

mi~ko). Kompleks od 10 prostorii na povr{ina od 1.000 m². Yidovite {to se so~uvani vo viso~ina od 2 do 6,70 m se yidani glavno vo opus mixtum tehnikata, a ozgora presvodeni so obi~ni svodovi, krstest svod i so polukalotest konhalen svod. Centralnata sala e so golem bazen poplo~en so kvadratni tuli, do koj se doa|a preku 4 skalila, {to se snabduva so topla voda od izvorot Parilo. LIT.: J. Ananiev, Preliminaren izve{taj od arheolo{koto iskopuvawe na lokalitetot Turska Bawa – Pana|ur, selo Bansko kaj Strumica 1978–1987, Zbornik na trudovi, Strumica, 1989, 333–349. V. L.

„BALTEPE# – suita za me{an hor, ansambl od duva~ki instrumenti i udiralki, vo pet stava. M: T. Skalovski, T: naroden. Deloto e sozdavano od 1960 do 1973 g. Dr. O.

BALXAR, GRADI[TE, ZLETOVSKO – visok rid nad isto~nata periferija na Zletovo, 150 m nad leviot breg na Zletovica, so izdol`eno ovalno plato (167 h 90 m), fortificirano po rabot so odbranben suvoyid, identifikuvano kako refugium. Posebno oformena akropola so malteren yid, golema 110 h 35 m, identifikuvana kako kastel. Vo dvete utvrdeni povr{ini se nao|aat mal broj fragmenti od docnoanti~ka kujnska keramika, teguli, delovi od dolii, bronzeni moneti od III i IV v. n.e. i od Justinijan. LIT.: I. Mikulcik, Spatantike und fruhbyzantinische Befestigungen in Nordmakedonien, München, 2002, No. 159, Zletovo Balcar, 253–254. V. L.

BAQOVA-VERA, Evdokija Foteva (s. D’mbeni, Kostursko, Egejskiot del na Makedonija, 2. VIII 1926) – pripadnik na makedonskoto i na gr~koto komunisti~ko dvi`ewe. Vo Vtorata svetska vojna (1941–1945) aktivno u~estvuvala vo antifa{isti~kiot otpor

BANOVINA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

Evdokija Foteva Baqova-Vera

vo Grcija. Deec na SNOF, sekretar na `enskata organizacija vo Kosturskiot region, sekretar na NOF vo okolijata Sorovi~ – Kajlari, sekretar na AF@ za Lerinskiot okrug. Po noemvri 1946 g. sekretar na AF@ za Egejskiot del na Makedonija. U~esnik vo Gra|anskata vojna vo Grcija (1946 –1949). Po porazot na gr~kite republikanski sili (DAG) bila obvineta od KPG za „agent na me|unarodnata reakcija“ i sprovedena vo sovetskite zatvori i logori (Lubjanka, Lefortovo i Burtika). Po osloboduvaweto od logorot (1956) se vratila vo NRM. BIBL.: Do pekolot i nazad, Skopje, 2004. St. Kis.

romanist, slavist, komparatist, univ. profesor, prou~uva~ na makedonskata epika. Izvesno vreme rabotel kako gimnaziski profesor vo razni gradovi, a potoa doktoriral na tema †Ronsarovata poetska {kola i po~etocite na francuskata klasi~na tragedija# (Pariz, 1923). Naskoro potoa se vrabotil na Filozofskiot fakultet vo Skopje (1924‡1941). Vo nastojuvaweto da gi izu~i vrskite na ju`noslovenskite kni`evnosti so literaturite na Zapadot, posebno vnimanie mu posvetil na Markoviot i na Kosovskiot ciklus narodni pesni. Go zastapuval misleweto deka za tie vrski bile presudni kontaktite preku Jadranskoto Primorje i pravel sporedbena analiza na raznite motivi vo narodnite pesni. Osobeno se zna~ajni i negovite istra`uvawa na istoriskite izvori za minatoto na balkanskite narodi vo sredniot vek. BIBL.: Ekspanzivna mo¢ francuske kwi`evnosti, Skopje, 1924; Ciklus Marka Kraqevi¢a i odjeci francusko-talijanske vite{ke kwi`evnosti, Skopsko nau~no dru{tvo, Skopqe, 1935; O postanku i razoju Kosovskog i Markovog cuklusa, Beograd, 1936; Letopis popa Dukqanina i narodna predawa, Beograd, 1971. LIT.: Bibliografija, „Zbornik Filozofskog fakulteta#, kw. 4, sv. 2 (za 1945–55), Beograd, 1959; Bibliografija, „Anali Filolo{kog fakulteta#, kw. 1 (za 1956–60) i 1966 (za 1961–65), Beograd, 1961. S. Ml.

BANDA ‡ popularen naroden orkestarski sostav od limeni duva~ki instrumenti, karakteristi~en za svira~i od romska nacionalnost, koi muziciraat na razni veselbi, glavno na otvoren prostor, a ponekoga{ i kako slobodni uli~ni svira~i. LIT.: D-r Aleksandar Linin, Narodnite muzi~ki instrumenti vo Makedonija, Skopje, 1986, 113. \. M. \.

BANDERA (s. Dolni Kozjak) ‡ kastrum so svetili{te od rimsko

B

vreme (II–III v.). Pretstavuva rid so izdol`eno plato {to se izdiga nad seloto. Vo 1967/68 g. Narodniot muzej od [tip otkril ostatoci od temeli na bedem {irok 2 m, {to go opkru`uval platoto, a vo negoviot s-z kraj temeli od ~etvrtest objekt so dim. 4 h 4 m, vo koj bile najdeni votivni plo~i od mermer so reljefni pretstavi na Zevs i Zevs i Hera, Trakiski kowanik, Herakle i Asklepij. Istite imaat vre`ani zavetni posveti i imiwa na dedikanti, koi se trakiski i trakizirani latinski imiwa. Se smeta deka svetili{teto bilo koristeno od vojnici od vnatre{nosta na Trakija, stacionirani vo kastrumot zaradi za{tita na gradot Bargala, ~ii ostatoci se locirani vo mesnosta Be{ Tepe. LIT.: Aleksandar Panev – Marijana Ricl, Nouvelles inscriptions votives de Macèdoine orientale, ZPE, 101, 1994, 139–149. V. S.

„BANICA“, ISELENI^KO DOBROTVORNO DRU[TVO (Toronto, Kanada, 26. VII 1911) ‡ dru{tvo na Makedoncite po poteklo od seloto Banica (Lerinsko). Mozinstvoto se so posvedo~ena makedonska nacionalna opredelba, a pomal del progr~ki opredeleni i organizirani vo dru{tvoto „Vevi“, formirano vo 1929 g. Sl. N.-K. BANKOV, Nikola (s. Belica, Razlo{ko, 27. VI 1924 – Raven, Razlo{ko, 16. V 1944) – mladinski aktivist i partizan na Razlo{kiot partizanski odred „Nikola Parapunov“. Zaginal vo borba so `andarmerijata i so kontra~etnicite kaj m. Raven na Rila. LIT.: Belica krepost na komunizma v pirinski kraÔ, Sbornik od statii, spomeni i o~erci, SofiÔ, 1967; Georgi T. Madolev, VÍorÍ`enata borba v PirinskiÔ kraÔ 1941–1944, SofiÔ, 1966. V. Jot.

BANOVINA ‡ administrativno-teritorijalna edinica vo vre-

Bamja

BAMJA (Hibiscus esculentus L.) – ednogodi{no rastenie od fam. Malvaceae. Se odgleduva zaradi mladite (4-5 dena) plodovi, koi se konsumiraat zgotveni. Poznata e od pred 3.000 godini vo Egipet i vo Azija. Kaj nas e zastapena na mnogu mali povr{ini. Edna od najtoploqubivite gradinarski kulturi. Po~nuva da niknuva na 15oS, optimalna e 25oS. Aktivnata vegetacija e pri temperatura me|u 26 i 28oS. Isklu~ivo e svetloqubiva pripadni~ka na dolgiot den. D. J. BANA[EVI], Nikola (Zavala, Piperi, 2. II 1895 ‡ Belgrad, 4. VII 1992) ‡ literaturen istori~ar,

Gradot Bansko so vrvovite na Pirin (RB)

129

B

BANSKO

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

meto na Kralstvoto Jugoslavija. V. Vardarska banovina. BANSKO – grad vo Pirinskiot del na Makedonija, Republika Bugarija so 9.384 `. (1992). Se nao|a vo severnoto podno`je na planinata Pirin, na jugozapadnata strana na r. Glazne. Preku B. pominuva regionalniot pat Blagoevgrad–Razlog–Goce Del~ev. Po dolinata na Mesta do B. dopira vlijanieto na promenetata mediteranska klima. Kako naselba e formirano vo IX i X v. so pripojuvawe na nekolku maala. Vo pi{uvanite dokumenti za prvpat se spomenuva vo 1576 g. Gradot brzo se razviva vo vtorata polovina na XVIII i po~etokot na XIX v. Toga{ stanuva zna~aen trgovsko-zanaet~iski centar vo severoisto~na Makedonija. Kako rezultat na ekonomskiot napredok bile izgradeni originalni gradbi od koi nekoi i do denes se za~uvani. Vo 1838 g. vo sklop na crkvata bilo izgradeno golemo }elijno u~ili{te, a e otvoreno i umetni~ko u~ili{te, vo koe rabotele poznati ikonopisci od debarskiot kraj. Naselenieto od B. aktivno u~estvuvalo vo Ilindenskoto vostanie, me|utoa, po zadu{uvaweto na vostanieto golem broj semejstva bile prinudeni da go napu{tat gradot i da se preselat vo Sofija i vo drugi gradovi na Bugarija. Toga{ negovoto naselenie se namaluva od 6.500 `., kolku {to broelo vo 1900 g. na 4.532 `. vo 1920 g. Vo poslednive godini toa zapo~nuva da stagnira, pa i da se namaluva. Taka, dodeka vo 1985 g. vo B. `iveele 10.015 `., vo 1992 g. toj broj se namaluva na 9.384 `. Od industriskite objekti vo B. postoi Zavod za telefonski aparati, Fabrika za stolovi „Pirin#, Fabrika za detski igra~ki „Izgrev#, ima dobro razviena trgovska mre`a i moderni ugostitelski objekti. Gradot e poznat zimsko-sportski centar so pove}e skiliftovi {to vodat kon skija~kite pateki na severen Pirin.

Naume Spasev Banxo

BANXO, Naume Spasev (psevd. Spas, Banxov, Banxovi~) (Ohrid, 1904 – Ohrid, 15. VIII 1942) – sindikalen i partiski deec vo Romanija, Kuba, Francija, Belgija i Makedonija. Vo 1928 g., kako francuski rabotnik, sindikalno se aktiviral, a vo 1931 g. stanal i ~len na KPF. Bil progonuvan, zatvoran i proteran vo Belgija, kade {to zasnoval semejstvo. Vo 1937 g., kako makedonski dobrovolec, se borel vo Gra|anskata vojna vo [panija za odbrana na Republikata. Se istaknal vo borbite i stanal poru~nik na [panskata republikanska armija. Po porazot negovata brigada se povlekla vo Francija, a toj se vratil vo Belgija, kaj semejstvoto. Po fa{isti~kata okupacija na Makedonija se vratil vo Ohrid i se povrzal so partiskata organizacija. LIT.: Vo srceto na [panija. Se}avawa na interbrigadisti od Makedonija, Skopje, 1975. O. Iv.

BAWA BANSKO – Strumi~ka Bawa, se nao|a vo podno`jeto na planinata Belasica, 12 km jugois-

LIT. : Ivan Batakliev, Grad Bansko, SlavÔni, 1972. Al. St.

BANTAO (Balkanska asocijacija za nefrologija, dijaliza, transplantacija i ve{ta~ki organi) – asocijacija formirana od nefrolozi i drugi eksperti {to se zanimavaat so problemi na bolesti na bubrezite i so ve{ta~ki organi, od gradovite na Balkanskiot Poluostrov (Ohrid, 9. X 1993). Inicijator za formiraweto na BANTAO be{e MZNDTVO. Odr`ani se osum kongresi: vo Varna (1995), Struga (1997), Belgrad (1998), Izmir (1999), Solun (2001), Varna (2003), Ohrid (2005), Belgrad (2007). Izdava spisanie †BANTAO Journal#. Pretsedatel na BANTAO vo periodot 2005– 2007 e M. H. Polenakovi}. M. Pol. 130

Bawa Bansko

to~no od Strumica, vo blizina na s. Bansko, poradi {to e poznata i pod imeto Bawa Bansko. Hidrotermalniot sistem e od puknatinski tip, a negoviot rezervoar se nao|a vo graniti. Terenot e izgraden od staropaleozojski granit pokrien so debeli tercierni sedimenti. Izvorite koi gi ima 13 se nao|aat na nadmorska visina od 270 m. Najsilen e izvorot Parilo so kapacitet od 40 l/sec, a ima i edna dupnatina so ista ja~ina. Izvorot Parilo ima najvisoka temperatura na vodata vo RM 72°S. Vodata e od natriumsko-sulfaten tip i vo sebe sodr`i kalcium, magnezium, natrium, kalium i `elezo, potoa sulfati, hloridi, hidrokarbonati i hidroarsenati, kako i rastvoreni oksidi na silicium, mangan i aluminium. Se koristi za lekuvawe na degenerativen revmatizam, zaboluvawe na `eludnikot i na dvanaesetpale~noto crevo, vospalenie na `ol~nite pati{ta i na krvnite sadovi, povredi na kostozglobniot sistem, ginekolo{ki zaboluvawa i hormonalni naru{uvawa. So otkrivaweto na Rimskata Bawa, nedvosmisleno e konstatirano deka bawata aktivno ja koristele Rimjanite, a preku prisustvoto na Viran Amam i Turcite. Prviot posovremen smestuva~ki objekt e izgraden vo 1923 g. Deneska S. B. raspolaga so pove}e od 400 legla rasporedeni vo 5 vili, 4 paviljoni i 2 hotela. LIT.: Aleksandar Stojmilov, Strumi~ka Bawa – Bansko, „Geografski razgledi#, kn. 13, Skopje, 1975. Al. St.

BAWI[TE – Debarska Bawa – se nao|a na 4 km severozapadno od Debar, vo podno`jeto na planinata Kr~in, na nadmorska viso~ina od 870 m. So Debar e povrzana so asfalten pat. Termomineralnite izvori koi gi ima tri, se predis-

BARBAROVSKI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

B

mladinski rakovoditel, prva partizanka od Pirinskiot del na Makedonija. ^len i sekretar na Rabotni~kiot mladinski sojuz (1938), partizanka vo Gornoxumajskiot partizanski odred „Nikola Kalap~iev“ (VII 1943). Po toj povod Nikola Parapunov ispratil direktivno pismo do site partizanski odredi i partiski organizacii nasloveno „Prvata“. LIT. : Georgi T. Madolev, VÍorÍ`enata borba v pirinskiÔ kraŸ 1941–1944, SofiÔ, 1966; BezsmÍrtnite 1922/1944, zb.: Zaginali v borba protiv kapitalizma i fa{izma ot Blagoevgradski okrÍg, SofiÔ, 1971; Hristo Dinev, Pirinski sokoli, SofiÔ, 1970. V. Jot.

Bawi{te, Debarska Bawa

ponirani so dlabinski rasedi. Se nao|aat vo teren pokrien so fluvioglacijalni sedimenti i termalen bigor. Vkupnoto koli~estvo voda od trite izvori iznesuva 90 l/sec so temperatura pome|u 36° i 39°S i radioaktivnost od 17 do 27 M.E. Po hemiskiot sostav, vodata spa|a vo grupata sulfurno-karbonatni, zemno-alkalni i murjati~ni vodi. Vo sebe sodr`i rastvoreni gasovi, osobeno sulfurvodorod i jagleroden dioksid. Tie, zaedno so visokata temperatura i radioaktivnost, preku kapewe i piewe uspe{no lekuvaat pove}e vidovi bolesti kako revmati~ni, ginekolo{ki i ko`ni bolesti, i vospalenie na di{nite organi. Dvata bazena, koi i sega se koristat, se izgradeni vo dale~nata 1797 g., a prviot sovremen hotel vo 1925 g. Deneska vo bawata ima dva hotela i 6 vili so vkupen kapacitet od 400 legla. Godi{no vo bawata prestojuvaat po okolu 10.000 posetiteli, koi ostvaruvaat prose~no 80.000 no}evawa. LIT.: Aleksandar Stojmilov, Debarski Bawi, Bawi{te i Kosovra{ka Bawa, „Geografski razgledi#, kn. 8-9, Skopje, 1971. Al. St.

BAPTISTI vo Makedonija ‡ privrzanici na baptistizmot (reformisti~ko dvi`ewe od XVII v.), vo Makedonija pro{iren vo 1892 g. od misioneri dojdeni od Anglija. Baptistite se zastapnici na Biblijata i pravoto na nejzino li~no tolkuvawe. Hristijanskata baptisti~ka crkva „Radosna vest“ (HBC) so sedi{te vo Skopje ima okolu 100 ~lenovi, organizirani vo lokalni zaednici vo Skopje i Radovi{. LIT.: Wallis, Roy (Ed.), Salvation and Protest: Studies of Social and Religious Movements, St. Martin’ Press, New York, 1979; Adresar na verskite zaednici vo Republika Makedonija, MCMS, Skopje, 2006. M. Ta{.

BARABAN ‡ membranofon udira~ki muzi~ki instrument, najmal od familijata na tapanite. Vo podale~noto minato se koristel na otvoren prostor samo od slu`beno zadol`eni lica za prenesuvawe na razni maalski ili selski izvestuvawa. Po ~ukaweto na barabanot prvin se sobiralo mesnoto naselenie, a potoa sledelo usnoto izvestuvawe ili ~itaweto na slu`benoto soop{tenie. LIT.: D-r Aleksandar Linin, Narodnite muzi~ki instrumenti vo Makedonija, Skopje, 1986, 34. \. M. \.

BARAKOV, Dimitar (Bansko, 5. X 1888 – Bansko, 9. VIII 1931) – komunist, eden od osnova~ite na organizacija na BKP (t.s.) vo Bansko. Bil kmet na Bansko (1921– 1923). U~estvuval vo Septemvriskoto vostanie (1923), postojano bil prosleduvan od VMRO na Ivan Mihajlov i od policijata, bil zatvoran i podlo`uvan na ma~ewa. Umrel od izma~uvawata. LIT.: Svoboda i ote~estvo. Statii, dokumenti, o~erci i literaturni materiali za Pirinski kraŸ, SofiÔ, 1972; BezsmÍrtnite 1922/1944, zb.: Zaginali v borba protiv kapitalizma i fa{izma ot Blagoevgradski okrÍg, SofiÔ, 1971. V. Jot.

BARAKOVSKA-ROZA, Vesa (Blagoevgrad, 18. III 1922 – s. Lisija, Gornoxumajsko, 29. I 1944) –

Vesa Barakovska -Roza

BARANOV, Nikolaj Ili~ (Rusija, 1887 – ?) – entomolog. Vo periodot me|u dvete svetski vojni i vo Vtorata svetska vojna bil entomolog vo Higienskiot zavod vo Skopje i vo Higienskiot zavod vo Zagreb (1920–1944) i nau~en sorabotnik na Zavodot za parazitologija pri Veterinarniot fakultet vo Zagreb. Otkril nad 200 novi vidovi dvokrilci od Evropa, Azija, Afrika i Avstralija. Gi obrabotil muvite od familijata Tachinidae i gi otkril leglata na poznatata goluba~ka mu{i~ka vo Dunav (1936). BIBL.: Morfologija marokanskog skakavca, Za{tita bilja, 1925; O goluba~koj mu{ici (pogolem broj statii) Veterinarski arhiv 193439; Maslinova mu{ica, Arhiv Ministrarstva poljoprivrede, 1940. S. Ml.

BARBARESKO, Jani (Kostur, ? – Negu{, prvite denovi na april 1822) – eden od prvencite na Kostur i u~esnik vo Negu{koto vostanie. U~estvuval na sostanokot na prvencite od Negu{ odr`an vo manastirot Sv. Bogorodica Dobra blizu do Ber vo po~etokot na 1822 g., na koj bilo odlu~eno za vremeto i mestoto na krevaweto na vostanieto. Zaginal vo borba gradi v gradi so askerot pred crkvata „Sv. Dimitrij“ vo Negu{. LIT.: D-r Risto Poplazarov, Negu{koto vostanie od 1822 godina i u~estvoto na Makedonci vo Gr~koto vostanie, „Prilozi“, 34-35, Bitola, 1981. M. Zdr.

BARBAROVSKI, Georgi (s. Dabile, Strumi~ko, 6. V 1949) – no-

Georgi Barbarovski

131

B

BARBAROVSKI

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

vinar i pisatel. Karierata ja po~nal kako sorabotnik na zemjodelskiot vesnik „Tribina# (1974). Od 1986 g. se afirmiral vo Politi~ko-ekonomskata rubrika na „Nova Makedonija#. Bil ~len na prviot redakciski sostav na „Dnevnik#, a od fevruari 2004 g., zaedno so Aleksandar Damovski, e osnova~ i glaven redaktor na dnevniot v. „Vreme#. Pi{uva poezija, raskazi i publicisti~ki trudovi. Objavil ~etiri poetski knigi „Oko i me~#, „Zgrom#, „Zlaten do`d# i „Sovr{en lov#. B. P. \.

Mile Barbarovski

BARBAROVSKI, Mile (s. Dabile, Strumi~ko, 1. IX 1952) – kompozitor na popularna muzika. Diplomiral na FMU vo Skopje, na Oddelot za udarni instrumenti vo klasata na Emil Klan. Avtor e na nad 300 novosozdadeni pesni i ora vo duhot na narodnoto tvore{tvo. U~esnik na site festivali {to se odr`uvaat vo Makedonija i na koi osvoil golem broj nagradi. Me|u pesnite {to ve}e se del od antologijata na novosozdadenite pesni vo naroden duh se: Ako zgre{am neka izgoram, Molitva, Dali ~eka{ stara maj~ice, Pesnata mo`e s¢, Goceva poraka i dr. M. Kol.

a vo Prvata svetska vojna bil i na Makedonskiot (Solunski) front. Avtor e na antivoeniot roman „Ogan“ (1916). Kako ~len na Komunisti~kata partija na Francija (1923), bil pretsedatel na Svetskiot komitet protiv fa{izmot i vojnata i pretsedatel na Komitetot za odbrana na `rtvite od beliot teror na Balkanot, so sedi{te vo Pariz. Se projavil kako golem prijatel na makedonskiot narod. Me|u drugoto, u~estvuval vo anketata za terorot od van~omihajlovistite i zaedno so drugi intelektualci ispratil protestna telegrama do bugarskata vlada (1925). Vo negovata kniga „Les bouraux“ („Pala~ite“, Pariz, 1926) go osudil terorot na bugarskata vlada na Aleksandar Cankov vo Pirinskiot del na Makedonija. Kako redaktor na v. „Mond“, me|u drugoto, napi{al: „Makedoncite, koi{to imaat svoj avtenti~en poseben jazik i svoja nepobitna etni~ka originalnost, go nemaat duri ni pravoto da se narekuvaat Makedonci. Nam ni pripa|a pravoto jasno i visoko da protestirame protiv porobuvaweto i ugnetuvaweto na eden narod“ (juni 1930). LIT.: To{o Popovski, SuÚewe petnaestorici komunista, „Komunist“, XVIII, 89, Beograd, 8. I 1959, 7; \ur|evka Donevska-Tren~evska, Vo slu`ba na beliot teror, „Makedonsko vreme“, II, 14, Skopje, oktomvri 1995, 17-18. S. Ml.

BARGALA (Goren Kozjak) – utvrdena naselba od docnoanti~ko vreme i episkopski centar. Gradot izrasnal od rimsko voeno utvrduvawe (kastrum), za {to svedo~i natpisot na kamenata plo~a od 371 g., slu~ajno pronajden vo s. Karbinci. Spored nego, gradot se nao|al vo provincijata Sredozemna Dakija. Hierokloviot sinegdem go naveduva episkopot Dardanius kako u~esnik na Halkedonskiot sobor vo 451 g., koga gradot se nao|al vo provincijata Makedonija Salutaris. Utvrduvaweto ima nepravilna pravoagolna forma (280 h 185 m), so

Anri Barbis

BARBIS, Anri (Henri Barbusse) (Pariz, 17. V 1873 ‡ Moskva, 30. VIII 1935) ‡ francuski pisatel i op{testvenik, {to se zalagal za za{tita od terorizirawe na makedonskoto naselenie. Ja pridru`uval srpskata vojska vo vremeto na Balkanskite vojni (1912‡ 1913), 132

Bargala, docnoanti~ki episkopski centar

~etvrtesti odbranbeni kuli i yid {irok 2,20 m. Na zapadnata strana e glavniot dvoen vlez vo gradot. Kon voeniot karakter na gradot se nadovrzuva i se razviva i civilniot. Vo tekot na IV–VI v. gradot prerasnuva vo mo}en episkopski centar na Sredna Bregalnica, postignuvaj}i najgolem podem vo vremeto na Justinijan. Nastradal vo pohodite na varvarite vo docniot VI i raniot VII vek. Vo 1966–1970 g. e otkriena trikorabna bazilika so pod od kameni plo~i, a vo severniot korab mozaik od krupni teseri. Prezviteriumot e so pod vo opus sectile. Vnatre{nosta bila so bogata arhitektonska kamena plastika. Na eden kapitel stoi imeto na episkopot Eremija. Na severniot perimetralen yid (od nadvore{na strana) se nao|a baptisterium so dve grade`ni fazi. Vo kompleksot na episkopskata bazilika vleguva i gradskata piscina i stanben kompleks za episkopskata rezidencija. Bazilikata bila izgradena kon krajot na IV v., a dograduvana vo V i vo VI v. Vo istra`uvawata e otkrieno depo od 277 ranovizantiski moneti od Anastasij I, Justin I, Justinijan I, Justin II, Tiberij i Mavrikij. Lokalitetot go istra`uvale I. Venedikov, B. Aleksova, S. Mango i Z. Beldedovski. LIT.: I. Venedikov, Bargala. Raskopki i prou~vaniÔ, I, SofiÔ, 1948, 82–97; B. Aleksova – C. A. Mango, A Preliminary Raport, †DOP“, 25, Washington, 1971, 263–277; B. Aleksova, Episkopijata na Bregalnica, Prilep, 1989, 41–69. D. Z.

BARI^ – eden od ~etirite kawoni vo izrazitata klisuresta dolina na Radika, koj e predisponiran so rasedna linija. Se protega od slivot na Ribni~ka Reka do slivot na @irovni~ka Reka vo dol`ina od 9 km. Dolinskoto dno na kawonot e tesno, a vertikalnite otseci {to se izdigaat od dvete dolinski strani se visoki pome|u 300 i 350 m, dodeka dlabo~inata na kawonskata klisura se dvi`i pome|u 1.200 i 1.300 m. T. And.

BASAROV

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

izgraden kultot kon Skenderbeg, so zna~ajna uloga vo procesot na formiraweto na albanskoto nacionalno osoznavawe vo XIX vek. Avtor e i na zbirka za `ivotot na papite i carevite (Compendium vitarum Summorum Pontificium usque ad Marcellum II Imperatorumque Romanorum…), za~uvana od vtoroS. Ml. to izdanie (od 1555). Ladislav Bari{i}

BARI[I], Ladislav (^akovec, 6. VI 1941 – Skopje, 2. VI 1991) ‡ likoven kriti~ar. Studiral na Univerzitetot vo Zagreb. Vodel likovni rubriki vo makedonskiot i vo hrvatskiot pe~at („Nova Makedonija#, „Ekran#, „Osten#, „Oko#). Gi odbegnuval ideolo{kite stapici i preku polemiki se zalagal za nadminuvawe na provincijalizmot vo likovnata umetnost i vo kritikata. M. B.-P.

BARSKI, Vasilij Grigorovi~ (?, 1701 – Kiev, oktomvri 1747) – ruski patepisec. Vo Makedonija gi posetil Sv. Gora, Solun, Ser, Pela, Voden, Ohrid, Struga, Bitola, Prilep, Veles, Skopje i ostavil podatoci za site mesta. Za manastirite Grigorijan, Dohijar i Ksenov pi{uva deka se pogr~eni. LIT.: Mihail Kova~evÍ, BÍlgarski ktitori vÍ Sveta Gora, Istori~eski o~erkÍ - isledvani® i dokumenti, Sofi®, 1943; Makedonija vo delata na stranskite patopisci 1371-1777, Podgotvil Aleksandar Matkovski, Skopje, 1991. M. Zdr.

B

sija za osnovaweto na MANU (1967). Go ureduval sp. „Anali Pravnog fakulteta“ vo Belgrad. Avtor e na golem broj knigi, studii, statii i drugi prilozi. BIBL.: Expozé de droit international commercial, Paris, 1927; Kriza meÚunarodnog privatnog prava, Beograd, 1939; Me|unarodno javno pravo, I‡III, Beograd, 1954‡1958. Celosna bibl.: „Anali Pravnog fakulteta u Beogradu“, 1-3, Beograd, 1972, 594-640. S. Ml.

BARUTNICA (s. Amzabegovo) ‡ neolitska naselba raspolo`ena na blaga padina od levata strana na Svetinikolska Reka, oddale~ena okolu 2 km j-z od seloto. Istra`uvana e vo 1961 g. od Paula i Josip Koro{ec i vo 1969/70 g. od M. Gara{anin i M. Gimbutas. Vo kulturniot sloj od 4 m se izdvoeni ~etiri horizonti na `iveewe od postariot neolit (I‡IV) i edna od docniot neolit (vin~anska faza). Spored nejziniot, a i spored kulturniot karakter na naselbata Vr{nik, neolitot vo Isto~na Makedonija e izdvoen kako posebna kulturna celina, odnosno Anzabegovo‡ Vr{nik kulturna grupa. Na eden kraj od nao|ali{teto, bila podignata vila rustika (III‡IV v.). LIT.: Paula i Josip Koro{ec, Predistoriska naselba Barutnica, Prilep, 1973; Milutin Garašanin, Centralnobalkanska zona, PJZ, II, Sarajevo, 1974, 79. V. S.

Marin Barleti, Istorija za `ivotot i dejnosta na epirskiot princ Skenderbeg

BARLETI, Marin (Skadar, ok. 1450 – Rim, 1512) ‡ katoli~ki sve{tenik i istori~ar, osnoven istoriski izvor za biografijata na Georgi Kastriot Skenderbeg. Ja pre`iveal opsadata na rodniot grad i podocna zaminal vo Italija (1479). Avtor e na izve{tajot za opsadata na Skadar (De obsidione Scodrensi, Venecija, 1504) i na knigata: Historia de vita et gestis Skanderbegi Epirotarum princepis (Rim, me|u 1506 i 1510 g.); De vita, moribus ac rebus, praecipue adversus Turcas, gestis Georgii Castrioti, clarissimi Epirotarum principis, qui propter celeberrima facinora Skanderbegus, hos est Alexander Magnus, cognominatus fuit, libri tredecim, per Marinum Barletium Scodrensem conscripti, ac nunc primum in Germania castigatissime aediti. Argentorati, apus Gratonem Mylium, mense Octobri, ano MDXXXVII (1537). Knigata bila prevedena na mnogu evropski jazici, pa i na albanski (Pri{tina, 1967). Vrz nejzinata osnova e

Milan Barto{

BARTO[, Milan (Belgrad, 10. XI 1901 ‡ Belgrad, 12. III 1974) ‡ pravnik, univ. profesor po me|unarodno privatno pravo, redoven ~len na SANU i ~len od nadvore{niot sostav na MANU(od 4. V 1972). Diplomiral pravo vo Belgrad (1924) i doktoriral vo Pariz (1927), po {to bil profesor na Belgradskiot univerzitet (1928). U~estvuval vo niza zasedanija na Generalnoto sobranie na OON (1945‡1953), bil arbitar na Postojaniot me|unaroden arbitra`en sud vo Hag (1945), glaven praven sovetnik za nadvore{ni raboti vo zvaweto ambasador (1949‡1963), pretsedatel na Svetskoto zdru`enie za me|unarodno pravo (1956‡1958) i po~esen do`ivoten pretsedatel, {ef na jugoslovenskata delegacija na Prvata i na Vtorata `enevska konferencija za pomorsko pravo (1958 i 1960), generalen sekretar (1961‡1965) i potpretsedatel (1965‡1971) na SANU, pretsedatel na Komisijata na OON za me|unarodno pravo (1965), pretsedatel na Ha{kata akademija za me|unarodno pravo i dr. Bil pretsedatel na Mati~nata komi-

Jovan Andreev Basarov

BASAROV, Jovan Andreev (Rudnik, 15. VIII 1922 – Skopje, 21. III 1943) – prvoborec, organizator na oru`enata borba vo Veles i Vele{ko i eden od prvite borci vo NOPO „Dimitar Vlahov“ vo 1942 g. U~estvuval vo pove}e borbi protiv bugarskata vojska i policija i nivnite pomaga~i kontra~etnicite vo Vele{ko i vo Skopsko. Gi predvodel oru`enite napadi na Odredot na `elezni~kata stanica „Klajman“, na s. Papradi{te i vo drugi mesta vo Vele{ko. Bil faten od kontra~etnicite vo s. Oti{tino (Vele{ko) na 5. XII 1942 g. i predaden na bugarskite vlasti, koi go osudile na smrt so besewe. Kaznata bila izvr{ena vo Skopskiot centralen zatvor. 133

B

BASNA

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

LIT.: Veles i Vele{ko vo NOV 1941–1945, Spomen kniga, T. Veles, 1985; Vele{ki partizanski odred 1942, Skopje,1999. \. Malk.

BASNA (lat: fabula ‡ kratok raskaz) ‡ kratka prikazna vo proza ili vo stihovi, vo koja glavna uloga imaat `ivotnite, ponekoga{ rastenijata, ne`ivite predmeti ili nekoi prirodni sili. Tie obi~no se prika`ani so ~ove~ki osobini (antropomorfozirani) preku govor, karakterni osobini, sklonosti, streme`i i sl. Odnosite me|u lu|eto obi~no se dadeni alegori~no, pri {to se ismevaat nivnite slabosti i nedostatoci i se davaat moralni pouki, koi na krajot mo`at da se izrazat i eksplicitno vo vid na poslovici, pogovorki ili maksimi. Prenesuvana od pokolenie na pokolenie kako usna ili kako kni`evna tvorba, nejzinata cel e da pou~i, da oceni ili da dade nekoj mudar sovet. ^esto se koristi za ismevawe na nekoja negativna osobina, na pr., gluposta. Vo makedonskata narodna kni`evnost e poznata kako prikazna za `ivotni. Prvite zapisi se na K. A. [apkarev i na M. K. Cepenkov. Vo niv e evidentna i pojavata na lokalizcija na dejstvoto na prikaznite. Druga osobina e davaweto imiwa na `ivotnite: za lisicata – Kuma Lisa, Kuma Lina i Mara, za volkot Kum Vol~ko, za ku~eto – Bosilko, za jazovecot – Jasko, za kozata – Patila. Vakvoto imenuvawe na `ivotnite se pravi za da bidat posli~ni na lu|eto, so specifi~ni nacionalni obele`ja. Vo motivite i si`eata na{le izraz starite mitolo{ki pogledi vo odnos na svetot i prirodata.

Marko (S. Hristi}, „Ohridska legenda#), Romeo (Prokofjev, „Romeo i Julija#) i dr. Em. X.

Qubinka Basotova

tor e na sedum u~ebnika po latinski jazik za srednite u~ili{ta. Dolgogodi{en sorabotnik na me|unarodnoto spisanie „@iva antika“; ~len na Redakcijata na „Portal“, glasnik na Asocijacijata „Makedonski duhovni konaci“ vo Struga. Za svojata preveduva~ka dejnost dobila pove}e nagradi i V. D.-J. priznanija.

Bastarej, moneta, avers/revers

BASTAREJ (IV v. st. e) – pajonski vladetel, poznat samo spored parite {to gi koval – tetradrahma ({lem so ~elenka na aversot i bik {to besno kopa, a nad nego imeto na vladetelot, na reversot). LIT.: E. Petrova, Pajonija, Skopje, 1999. A. [uk.

LIT.: Kiril Penu{liski, Prikazni za `ivotni, Skopje, 1973; Makedonsko narodno tvore{tvo, izbor i redakcija Kiril Penu{liski, Skopje, 1973; Makedonski narodni prikazni za `ivotni. Podgotvil Tanas Vra`inovski, Skopje, 1977. B. V.

BASOTOVA, Qubinka (Skopje, 15. H 1934) ‡ klasi~en filolog, redoven profesor na Institutot za klasi~ni studii na Filozofskiot fakultet vo Skopje. Objavila pove}e nau~ni trudovi od oblasta na klasi~nite studii vo doma{ni i vo stranski spisanija. Avtor e na mnogubrojni prevodi i prepevi od latinski i starogr~ki jazik na zna~ajni dela od klasi~nata i od srednovekovnata literatura. Osobeno se zna~ajni nejzinite prevodi i prepevi vo originalen metar na delata od Kikeron, Kaesar, Vitruvij, Kurtij Ruf, Justin, Erazmo Roterdamski, Avgustin, Vergilij, Ovidij, Horatij, Sofokle, kako i prevodite na latinskite i gr~kite izvori za prou~uvaweto na makedonskata srednovekovna istorija. Av134

BATALI, Perikli (Kru{evo, ok. 1870 – Kru{evo, 1903) – op{t lekar. Medicina zavr{il vo Atina, a kako lekar rabotel kuso vreme vo Kru{evo. Vo Ilindenskoto vostanie, zaedno so d-r Nikola Dimku, bil lekar na Privremeniot izvr{en sovet, odreden za le~ewe na bolnite i povredenite vostanici vo sudirite so turskiot asker. Bil faten od turskiot ba{ibozuk, zaklan i ostaven na patot kako brutalna opomena. P. B. BATALJON „BORIS VUKMIROVI]“ – v. Vtori kosovsko-metohiski bataljon „Boris Vukmirovi}“. BATALJON „JORDAN NIKOLOV“ – v. Prv kumanovski narodnoosloboditelen bataljon „Jordan Nikolov – Orce“. BATALJON „MIR^E ACEV“ – v. Narodnoosloboditelen bataljon „Mir~e Acev“. BATALJON „RAMIZ SADIKU“ ‡ v. Prv kosovski narodnoosloboditelen bataljon „Ramiz Sadiku“. BATALJON „STIV NAUMOV“ – v. Narodnoosloboditelen bataljon „Stiv Naumov“. BATALJON „STRA[O PINXUR“ – v. Narodnoosloboditelen bataljon „Stra{o Pinxur“. BATALJON „HRISTIJAN TODOROVSKI-KARPO[“ – v. Vtori kumanovski narodnoosloboditelen bataljon „Hristijan Todorovski-Karpo{“. BATALJON „HRISTO BOTEV“ – v. Bugarski narodnoosloboditelen bataljon „Hristo Botev#.

Toni (Anton) Batalakov

BATALAKOV, Toni (Anton), (Skopje, 20. IX 1945) – baletski igra~ i repetitor. Naporedno so gimnazijata go zavr{uva Srednoto baletsko u~ili{te vo Skopje. ^len e na Baletot pri MNT (1964–1992), kade {to stanuva prvenec so izrazena individualnost, tehni~ka sigurnost i partnersko umeewe. Direktor na Baletot pri MNT (1979–1989) i nastavnik vo Baletskoto u~ili{te pri MBUC „Ilija Nikolovski-Luj# vo Skopje. ULOGI: Girej (B. Asafjev, „Bah~isarajska fontana#), Jago (J. Hanu{, „Otelo#),

Hristo Batanxiev

BATANXIEV, Hristo Ivanov (Gumenxe, Enixevardarsko, 1865 – Egejsko More, 18. VI 1913) – eden od osnovoplo`nicite na MRO, ~len na Centralniot komitet. Se {koluval vo Gumenxe i vo Solun. U~itelstvuval vo Gumenxe, Ku-

BAHOLI&SUQ

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

ku{ i vo Solun. Bil sekretar na egzarhiskata Crkovno-u~ili{na op{tina vo Solun. Za revolucionernoto osloboditelno delo bil pridobien od Ivan Haxi Nikolov. Vo negoviot stan bil odr`an osnova~kiot sostanok na MRO (23. X / 4. XI 1893). Bil ~len na Centralniot komitet i u~esnik na Solunskiot kongres (1896). Od CK se povlekol vo 1899 g. Po Mladoturskata revolucija (1908) se projavil kako aktivist vo Sojuzot na bugarskite konstini klubovi. Vo Vtorata balkanska vojna gr~kite vojski go uapsile vo Solun. Pri interniraweto kon ostrovot Trikeri bil ma~en i bil frlen vo moreto. LIT.: „Il. IlindenÝ“, br. 9-10, SofiÔ, 1932–1933. V. \.

„BATERII# – Probi{tip – fabrika za olovni akumulatori. Izgradena za finalizirawe na olovoto, ~ija{to ruda se kopa i se zbogatuva vo rudnikot „Zletovo#– Probi{tip, a kako metal se proizveduva vo Topilnicata za olovo i cink vo Veles. Gradena spored licenca na „Varta# – Germanija, Fabrikata za akumulatori „Zletovo# raboti od 1976 g. Vo 1983 g. e izgraden vtoriot pogon i e postignat kapacitet od eden milion akumulatori godi{no. Asortiman: starterni akumulatori od 12 V, od 36 do 210 Ah, nameneti za motorni vozila, zemjodelska i grade`na mehanizacija i drugo. Najgolem del od proizvodstvoto se izvezuval vo zemjite na nekoga{na Isto~na Evropa, kako i vo drugi zemji. Privatizacijata e zavr{ena vo 2001 g. i ottoga{ fabrikata raboti pod imeto „SAP#. Sv. H. J - B. N. BATINO, Aseo @ulija (Bitola, 1914 – Jasenovac, Hrvatska, 1942) – poznata antifa{istka, sestra na Rafael Batino. Bila pretsedatel na internacionalnoto `ensko evrejsko dru{tvo „Vizo“ (do 1939). Od Bitola se preselila vo Zagreb (sept. 1939). Tamu se vklu~ila vo zadninata na antifa{isti~koto dvi`ewe, bila uapsena, sprovedena vo koncentracioniot logor Jasenovac i tamu strelana.

Rafael Batino

Mitrovica bil zaedno so Mo{a Pijade i stanal „profesor na Crveniot univerzitet“. Tamu po~nal da podgotvuva re~nik i gramatika na makedonskiot jazik, go podgotvil prviot prevod na Marksoviot „Kapital“ na makedonski. Izbegal od zatvorot (1941) i stapil vo Podrinskiot partizanski odred. Bil polit. sekretar na Oblasniot komitet za Sanxak– pod imeto Mi{o Cvetkovi} (1942). Bil zaroben od ~etnicite na planinata Qubi{i i strelan. LIT.: Zeni Lebl, Plima i slom iz istorije Jevreja Vardarske Makedonije, Gornji Milanovac, 1990; \or|i Colev Dimovski, Bitolskite Evrei, Bitola, 1993. J. Nam.

BATINCI – selo vo Skopsko. Se nao|a vo dolinata na Markova Reka. So regionalen e povrzano so Skopje. Naselenieto e vo postojan porast. Taka, dodeka vo 1961 g. vo nego `iveele 845 `., vo 2002 g. toj broj se nagolemil na 5.364 `. Od niv Makedonci bile 36, Albanci 3.217, Turci 407, Bo{waci 1.660 i drugi 44 `iteli. Toa e selo so najgolema koncentracija na Bo{waci vo Republika Makedonija. Tie ovde se doseleni od Bosna i od Sanxak pome|u 1950 i 1960 g. Vo B. ima osumgodi{no u~ili{te i zdravstvena stanica. Al. St.

BATOVSKI, Henrik (Henryk Batowski) (L’vov, 12. V 1907 – Krakov, 28. III 1999) – istori~ar, ~len na MANU nadvor od rabotniot sostav. Studiral orientalistika, slavistika i istorija, a potoa i doktoriral (1929). Bil dopisnik od Praga i od Belgrad (1930), a potoa sta-

LIT.: \or|i Colev Dimovski, Bitolskite Evrei, Bitola, 1993. J. Nam.

BATINO, Rafael Josef (psevd. Mi{o Cvetkovi}) (Bitola, 1910 – Vu~ja Kleka, Srbija, VII 1942) – komunist, sindikalen aktivist. Studiral vo Meksiko, kade {to stanal istaknat lider na mladinata i ~len na KP na Meksiko. Bil proteran i vraten vo Bitola (1934), kade {to gi organiziral {trajkovite na Ursovite sindikati (1935), poradi {to bil osuden (1936). Na robija vo Sremska

Henrik Batovski

B

nal docent na Jagelonskiot univerzitet – Katedra za politi~ki nauki vo Krakov (1936). Habilitiral na tema „Osnovite na Balkanskiot sojuz vo 1912 godina“. Bil eden od osnovopolo`nicite na studiite po balkanistika na Jagelonskiot univerzitet. Fa{istite go deportirale vo koncentraciniot logor Saksenhauzen (Sashenhausen, 1. IX 1939), a potoa vo Dahau (Dachau), kade {to ostanal do pobedata nad fa{izmot. Po Osloboduvaweto bil izbran za vonreden (1956) i za redoven profesor na Jagelonskiot univerzitet (1966). Od 1977 godina bil ~len na Polskata akademija na umetnostite so sedi{te vo Krakov, a od 1981 g. i ~len na MANU nadvor od rabotniot sostav. Avtor e na pove}e od 800 bibliografski edinici od diplomatskata istorija, balkanistikata i slavistikata. BIBL.: Balkanskite dr`avi i makedonskoto pra{awe pred i po Ilindenskoto vostanie, zb. Ilinden 1903. Skopje, 1970; Istorija na politi~kite granici i teritorijalniot oblik na Socijalisti~ka Republika Makedonija, „Glasnik“ na INI, 1, Skopje, 1972; Diplomatskata borba okolu Balkanot vo po~etokot na XX vek, Prilozi za Ilinden 1979, Skopje, 1983; Planovi za podelbata na Makedonija vo minatoto, Zbornik na trudovi posveten na akademikot Mihailo Apostolski po povod 75-godi{ninata od `ivotot, Skopje, 1986. V. V.-V.

BAUER, Stevan Frawov (Pre{evo, Srbija 9. I 1934) – farmacevt, redoven profesor na Farm. f. i prodekan po negovoto osnovawe. Rakovoditel na Institutot po toksikolo{ka hemija i eden od prvite nastavnici na fakultetot. Prethodno bil rakovoditel na toksikolo{kata laboratorija vo Institutot za medicina na trudot vo Rudnici i `elezarnica–Skopje. Ima objaveno brojni nau~ni i stru~ni trudovi. L. P.-T. BAHOLI–SUQ, Sulejman (Debar, 1923) – u~esnik vo rabotni~koto i vo komunisti~koto dvi`ewe vo Albanija i vo Makedonija. Se {koluval vo Debar i vo Skadar. Po okupacijata na Albanija bil aktiven vo dvi`eweto na otporot. So formiraweto na KP na Albanija (8. XI 1941) stanal nejzin ~len; ~len e na OK za Dra~, a podocna i sekretar. Od juni 1943 g. bil na partiska rabota vo Debar. Bil ~len i sekretar na MK na Debar i ~len na Prviot oblasten komitet na KPM za Zapadna Makedonija. Aktiven e vo formiraweto na NOO vo mestata naseleni so albansko naselenie. Od krajot na 1943 g. se vratil na partiska rabota vo Albanija. LIT.: Masar Kodra, U~estvoto na albanskata narodnost vo pro{iruvaweto na slobodnite teritorii vo Makedonija, Zb. „Slobodnite teritorii vo Makedoni-

135

B

BAH^EVANXIEV

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

ja 1943“, Skopje, 1975; Albanskata narodnost vo NOV (doktorska disertacija vo rakopis). M. Mih.

sebna edinica vo Me|unarodniot sojuz#. Avtor e na pove}e statii vo odbrana na makedonskite inteS. Ml. resi.

Frawo Ba~i}

Slav~o Bahx~evanxiev

BAH^EVANXIEV, Slav~o (Ohrid, 23. VIII 1928 – Skopje, 14. III 2004) – fizi~ar, red. prof. (1971) na PMF. Diplomiral (1951) na Filozofskiot fakultet vo Skopje na Grupata za fizika. Doktoriral (1960) na PMF so temata „Za osobinite na zonskite mre`i~ki#. Specijaliziral vo Vin~a, Zagreb i Pariz za detekcija na neutroni, spektralna analiza i fizi~ka optika. Oformil laboratorii za holografija i optika na tenki filmovi. Rabotel i na rasejuvawe na svetlinata vo rastvori, interferometrija i Moare figuri. Vo 1969 g. na PMF go organizira po~etokot na postdiplomskite studii po Fizi~ka optika. Toj e mentor na 3 doktorski i 5 magisterski raboti i aktiven vo kreiraweto na politikata vo obrazovanieto i naukata, i vo stimuliraweto na mladite za tvore{tvo. Toj e inicijator na [kolata „Mladi fizi~ari# i na spisanieto „Impuls“. Koavtor e na prviot sredno{kolski u~ebnik po fizika od makedonski avtori (1963, so O. Pe~ijare). Bil prorektor na Univerzitetot „Sv. Kiril i Metodij“ (1968–71) i dekan na Fakultetot za fizika (1979–81). LIT.: Prirodno-matemati~ki fakultet – Skopje 1946–1996, Skopje, 1996, str. 154; 60 godini Prirodno-matemati~ki fakultet – Skopje, Skopje, 2006, str. 163164. V. Ur.

BA^I], Frawo (Sew, Hrvatska, 12. I 1923) ‡ univerzitetski profesor, pravnik. Osnovno u~ili{te i gimnazija zavr{il vo rodnoto mesto. Praven fakultet zavr{il vo Zagreb, a doktoriral na Pravniot fakultet vo Belgrad, na tema †Po~etokot na izvr{uvaweto na krivi~noto delo i kaznivite podgotvitelni dejstvija“ (1954). Izbran za docent po predmetot krivi~no pravo na Pravniot fakultet vo Skopje (1957) g., a potoa i za vonreden i redoven profesor. Objavil pogolem broj nau~ni trudovi i nekolku u~ebnici od oblasta na krivi~noto pravo. Bil dekan na 136

Pravniot fakultet vo Skopje (1971/72 i 1972/73). Zaminal na Pravniot fakultet vo Zagreb za redoven profesor po predmetot krivi~no pravo (1974). BIBL.: Frawo Ba~i}, Jugoslovensko krivi~no pravo, Prva i vtora kniga, Skopje, 1961; Kazneno pravo – op}i deo, Zagreb, 1998. LIT.: Praven fakultet ‡ Pedeset godini, 1951 ‡ 2001, Skopje, 2001. Sv. [.

E}rem Ba{a

BA[A, E}rem (Eqrem Basha) (Debar, 1948) – poet, prozaist i preveduva~. Osnovnoto i srednoto obrazovanie gi zavr{il vo rodnoto mesto. Diplomiral na Grupata za albanski jazik i kni`evnost na Pri{tinskiot univerzitet. Eden period raboti kako novinar i urednik-redaktor vo „Bota e Re“ („Nov svet“) i vo „Rilindja“ („Preporod“), a potoa vo RTV Pri{tina. ^len e na KANU. Pi{uva poezija, proza, esei i radiodrami. BIBL.: Opuset e Maestros (Opusite na Maestro), poezija 1971; Poliptikon (Poliptikon) poezija, 1974; Yjedet (Yvezdomore), poezija, 1977; Atleti i [nd[rrave t[ bardha (Atletot na belite sni{ta), poezija, 1982; Akull n[ zem[r (Mraz vo srceto), poezija, 1989; Zogu i zi (Crna ptica), poezija, 1995; Sh[titje n[p[r mjegull (Pro{etka po magla), 1971; M[ngjesi i nj[ pasditeje (Utroto na edno popladne), raskazi, 1978. A. P.

BA[EV, Andreja Naumov (Elena, Bugarija, 13. II 1900 ‡ Sofija, 24. IX 1929) ‡ lekar i op{testvenik, sin na lekarot Naum Ba{ev od Resen. Zavr{il medicina na Minhenskiot univerzitet (1923). Kako student bil sekretar na Izvr{niot komitet na Me|unarodniot studentski sojuz, kade {to se zalagal za „priznavawe na makedonskoto studentstvo kako po-

Dimirat Ba{evski

BA[EVSKI, Dimitar (s. \avato, Bitolsko, 27. VI 1943) – romansier, poet, preveduva~. Zavr{il Filolo{ki fakultet na Univerzitetot vo Skopje. Dolgo rabotel kako novinar, urednik i postojan dopisnik na vesnikot †Nova Makedonija# od Atina. Bil direktor i glaven urednik na izdava~kata ku}a †Kultura#. Sega e glaven urednik na izdava~kata ku}a †Slovo#. Pretsedatel na Makedonskiot PEN centar. ^len na DPM (1969). Negovite dela se objaveni vo stranstvo na angliski, ~e{ki, romanski, srpski i albanski. BIBL.: †Tu|inec# (roman, 1969), †Vra}awe# (roman, 1972), †Raska# (roman, 1974), †Nema smrt dodeka yvoni# (roman, 1980), †Edna godina od `ivotot na Ivan Plevne{# (roman, 1985), †Ku}ata na `ivotot# (poezija, 1987), †Sarajanovskiot karanfil# (roman, 1990), †Dnevnikot na Awa# (roman za deca, 1994), †Privremen prestoj# (poezija, 1995), †Sovladano vreme# (poezija, 1998), †Bunar# (roman, 2001). R.

@. Ba{eski: spomenikot na Aleksandar Veliki, Prilep

BA[ESKI, @arko (Prilep, 11. VII 1957) – skulptor, univerzitetski profesor. Diplomiral vo klasata na Petar Haxi Bo{kov (1988) i magistriral vo klasata na Dragan Popovski-Dada (1998) na Fakultetot za likovni umetnosti vo Skopje. Imal studiski prestoj vo London (1979-1982). Profesor e na Fakultetot za likovni umetnosti vo Skopje. ^len e na DLUM (od 1988). Imal sedum samostojni izlo`bi vo RM: Prilep (1984 i 1993), Bitola (1993) i Skopje (1994, 1997, 1998 i 2004). U~estvuval na grupni izlo`bi vo zemjata i vo stranstvo (Skopje, Templi – Arizona, SAD, Istanbul

†BEGALKA#

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

– Turcija, Fejtfil – Arkanzas, SAD i Gorni Milanovac - Srbija), na javni izvedbi (Skopje i Vodo~a) i vo umetni~ki kolonii (Maru{i~i vo Slovenija i vo Prilep). Negovi dela se nao|aat i vo privatni kolekcii vo zemjata i vo stranstvo. LIT.: @arko Ba{eski/Zarko Basheski, (Katalog), predgovor Kon~a Pirkoska, Skopje, 1997; @arko Ba{eski/Zarko Basheski, Skulptura – Hram / Sculpture – Temple, Skopje, 1998; @arko Ba{eski/Zarko Basheski, Skulpturi/Sculptures, Skopje, 2004. S. Ml.

BA[IBOZUK – neregularni pe{adiski i kowani~ki ~eti, koi vo vreme na vojni i vostanija, osobeno po Krimskata vojna (1853– 1856), dejstvuvale so redovnata osmanliska vojska. Ne nosele uniformi i bile vooru`eni so razli~no oru`je. Prete`no bile sostaveni od Albanci, ^erkezi i Kurdi. Bile hrabri, no nedisciplinirani i poznati po svojata svirepost i nasilstvo kon civilnoto naselenie. Vo zadu{uvaweto na Ilindenskoto vostanie u~estvuvale i odreden broj ba{ibozu~ki ~eti. LIT.: šslam Ansiklopedisi, 15. cüz, šstanbul, 1943; Encylopedie de l’islam, livraison 17, 1109. Dr. \.

„BA[KIMI DIBRAI“ („DEBARSKO EDINSTVO“) (Debar i Pi{kopeja, 1941–1943) – malubrojna albanska organizacija vo Makedonija, so privrzanici osobeno vo debarskite sela so albansko naselenie. Eden od predvodnicite bil Dema Husni. Dejstvuvala vo poddr{ka na okupatorskite vlasti vo Makedonija. Se rasformirala po kapitulacijata na Italija. LIT.: \or|i Malkovski, Politi~kite partii i organizacii vo Makedonija vo Vtorata svetska vojna 1941–1944, Skopje, 2002. \. Malk.

BA[MAKOV, Alksandar Aleksandrovi~ (Odesa, 1858 – ?, 1943) – ruski slovenofil, publicist, redaktor i izdava~ na vesnici (na ruski i na francuski jazik). Srednoto obrazovanie go zavr{uva vo @eneva, a Pravniot fakultet vo S.-Peterburg i Odesa (1881). Vedna{ e ispraten na raspolagawe na ruskiot pretstavnik vo novooslobodena Bugarija P. A. Matveev. Vo 1882 g. osum meseci e bibliotekar vo Plovdiv i ja osnovuva Narodnata biblioteka na Isto~na Rumelija. ^esto gi krstosuva Rodopskite Planini, go opservira krajot i zapi{uva narodni pesni. Podocna ja posetuva Makedonija i (naj~esto pod psevdonimot VeÈiŸ OlegÍ) objavuva knigi, statii i karti so probugarski tendencii. Kako potpretsedatel i podocna pretsedatel na Sovetot na SPbSBD kontaktira so K. Misirkov (1901 –1903), a na slovenskite sobiri i

vo pe~atot („PeterburgskaÔ gazeta“, 1913) polemizira so D. ^upovski i so drugite Makedonci, branej}i go bugarskoto gledi{te po makedonskoto pra{awe. LIT.: Bla`e Ristovski, Dimitrija ^upovski (1878–1940) i Makedonskoto nau~no-literaturno drugarstvo vo Petrograd, I, Skopje, 1978, 291; istiot, Makedonski letopis. Raskopki na literaturni i nacionalni temi, I, Skopje, 1993, 300–307; istiot, Dimitrija ^upovski i makedonskata nacionlna svest,Skopje, 1996, 140–145. Bl. R.

BA[TINA ‡ nasledstvo od tatko, tatkovina vo obi~ajnoto pravo. Posebno e karakteristi~na kako nasleden feudalen imot vo srednovekovjeto ili nasleden zemji{ten imot na edno hristijansko rainsko semejstvo na dr`avna (miriska) zemja vo vremeto na osmanliskoto vladeewe vo Makedonija. Goleminata bila opredeluvana spored bonitetot na po~vata: 70‡80 dunumi ‡ mnogu dobra, 80‡120 dunumi ‡ sredna i 120‡ 150 dunumi ‡ lo{a zemja. Za samovolno napu{tawe na zemjata bil pla}an danok za napu{teno ralo (75‡300 ak~iwa). Ako nasledstvoto minuvalo od tatko na sin, ne se pla}ala nasledna taksa. Se sre}ava i vo narodnata poezija („Edrene mi e ba{tina, / Carigrad mi e dedovina#; „zemja da oslobodi{, sinko, na tatko ba{tina#). LIT.: Makedonsko-slav®skiŸ sbornik s prilo`eniem slovar®. Sostavil P. Draganov. Vypusk I, S.-Peterburg, 1894, Vasil Haximanov, Makedonski borbeni narodni pesni, Skopje, 1960, 30; Aleksandar Matkovski, Kreposni{tvoto vo Makedonija vo vreme na turskoto vladeewe, Skopje, 1978; istiot, Kanuni i fermani vo Makedonija, Skopje, 1990. S. Ml.

BDEEWE ‡ namerno vozdr`uvawe od son vo vremeto na najzna~ajnite nastani vo semejniot `ivot (pogreb, ra|awe, svadba, vo vreme na kalendarskite praznici ‡ Bo`ik, Veligden, \ur|ovden, Sveta Troica) ili vo odredeno vreme na denot (pri zao|aweto na sonceto, napladne i sl.). S. Ml.

Nexbedin Beadini

BEADINI, Nexbedin (Beadini Nexhbedin) (Tetovo, 1963) ‡ biolog, univ. profesor. Diplomiral biologija na Univerzitetot vo

B

Pri{tina (1990) i doktoriral na Univerzitetot vo Zagreb (1996). Toj e eden od osnova~ite i rektor na Tetovskiot dr`aven univerzitet. Ima objaveno pogolem broj nau~ni i stru~ni trudovi od oblasta na biologijata, citologijata, molekularnata fiziologija S. Ml. i histologijata.

Beaz-kule, solunska tvrdina i zatvor

BEAZ-KULE (tur.: Bela kula) ‡ kula vo Solun, izgradena vo vremeto na osmanliskiot sultan Sulejman Veli~estveniot (1520‡ 1566) vrz temelite na postara kula podignata vo vremeto na Latinskoto Carstvo (XIII v.). Osmanliite ja koristele kako tvrdina, garnizon i zatvor. Poradi brojnite egzekucii i ma~ewa na zatvorenicite vo nea, bila poznata i kako „Krvava kula#. Vo 1912 g., koga Grcite go osvoile Solun, kulata bila oboena vo belo po {to i go dobila dene{noto ime. LIT.: Avrupa’da Osmanl› mimar› eserleri. Bulgaristan, Yunanistan, Arnavudluk, XV. cild, 4, 5, 6 kitab, Dr. Ekrem Hakki, šstanbul, 1982,; M. Keil, Note or the exacte date of konstrukction the White Tower of Thessaloniki, Balkan Studies, 1973. Dr. \.

BEG KOSTADIN (Konstantin Dejanov-Draga{) ‡ samostoen feudalen vladetel vo Makedonija, opean lik vo narodnata epska poezija. S. Ml. BEGALKA ‡ neregularno sklu~en brak so kr{ewe na pravoto na roditelite za izbor na bra~niot partner, pri {to devojkata samovolno bega za sakanoto mom~e, bez voljata na roditelite. J. C. †BEGALKA# (†Len~e Kumanov~e#) – drama na makedonski jazik od Vasil Iqoski, prvpat izvedena na 16. VI 1928 g. vo Narodnoto pozori{te vo Skopje, a ja re`iral Josif Srdanovi}. Ve}e slednata sezona bila simnata od repertoarot za povtorno da bide prika`ana na 16. XII 1936 g. Po Vtorata svetska vojna, kako †Begalka#, e izvedena vo Narodniot 137

B

BEGINOV

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Arheolo{ki raskopki na lokalitetot Bederijana (Taor)

Scena od pretstavata „Begalka# („Len~e Kumanov~e#)

teatar vo Skopje na 13. I 1947 g., vo re`ija na Petre Prli~ko. Na scenite na makedonskite profesionalni teatri imala 25 premieri. R. St.

Boris Beginov

BEGINOV, Boris (Veles, 18. I 1911 – Veles, 15. I 1996) – direktor, akter i re`iser na Narodniot teatar vo Veles (1948–1952 i 1954–1966). Pred Vtorata svetska vojna raboti kako amater. Eden od osnova~ite na NT od Veles (1948–1966). RE@II: †Dlaboki koreni#; †Pe~albari#; †Begalka#; †U~enik na |avolot#; †Rascvetan jasmin#; †Legenda za Racin# i dr. ULOGI: Osman beg (†Makedonska krvava svadba#); Velko (†Vejka na vetrot#); @ivota (†D-r#); Mitke (†Ko{tana#). R. St.

BEGOV DAB (s. Dulica) – arheolo{ki lokalitet na 17 km zapadno od Del~evo i 0,3 km zapadno od vlivot na Kameni~ka Reka vo Bregalnica. I. Mikul~i} i A. Keramit~iev vo 1968 g. ovde otkrile ranohristijanska bazilika od VI v., a zapadno od nea i del od nekropola na redovi. Grobovite se cisti od kameni plo~i, a nakitot otkrien vo niv (nau{nici i obetki, |erdani i prsteni) se datira vo X i preminot vo XI vek. Postariot period se vrzuva za bezimenata docnoanti~ka naselba Kalata (s. Kamenica), dodeka srednovekovniot mo`ebi za Lukovica. LIT.: I. Mikul~i} – A. Keramit~iev, Neki novi oblici ranog slovenskog nakita u Makedoniji, „Materijali#, IX, 1972, 161–171. El. M.

BEGOVSKA, Bedrija (Skopje, 22. I 1951) – akterka od turskata nacionalnost. Od 1971 g. raboti vo Teatarot na narodnostite vo 138

Bedrija Begovska

Skopje. Pi{uva dramski tekstovi za deca. ULOGI: Hasanaginica (†Majka Hrabrost#); Jerma vo istoimenite piesi; Sowa (†Zlostorstvo i kazna#); Kosen Sultana (†Ludiot Ibrahim#) i dr. R. St.

BEGSTVO OD LOGORITE I ZATVORITE VO ALBANIJA na politi~kite zatvorenici od Makedonija (1943 g.) – po kapitulacijata na Italija oslobodenite politi~kite zatvorenici bile prifateni od albanskoto narodnoosloboditelno dvi`ewe. Del od niv zaminale vo albanskite partizanski edinici i na teritorijata na Albanija od niv bil formiran bataljonot „Boro Vukmirovi}“, koj vedna{ potoa zaminal vo Makedonija i se vklu~il vo borbata kako eden od bataljonite na Prvata MKNOUB, a drugiot del od politi~kite zatvorenici vo Zapadna Makedonija se aktiviral vo rabotata na zadninskite organi na NOV na Makedonija. LIT.: Okovani vo prangi. Se}avawa na politi~kite zatvorenici, internirci i deportirci – pripadnici na Narodnoosloboditelnoto dvi`ewe na Makedonija (1941–1944), Skopje, 1982. M. Mih.

BEGSTVOTO NA POLITI^KITE ZATVORENICI OD ZATVOROT IDRIZOVO kraj Skopje (29. VIII 1944 g.) – vo tekot na juli – avgust 1944 g. zatvorskiot Komitet na partiskata organizacija i Gradskiot komitet na KPM na Skopje podgotvile organizirano begstvo od zatvorot. Na 29 avgust 1944 g. pove}e od 350 politi~ki zatvorenici izbegale i im se priklu~ile na edinicite na NOV i POM na planinata Kitka. LIT.: Zb. „Skopje vo NOV 1943–1945“, Skopje, 1981. M. Mih.

BEDERIJANA (VI v.) – vizantisko utvrduvawe, kastel, koe se nao|alo vo blizina na seloto Taurisium, rodnoto mesto na vizantiskiot imperator Justinijan I (525– 565), i na gradot Justinijana Prima. Kako {to izvestuva istori~arot Prokopij Kesariski, Justinijan go obnovil kastelot od temel i mnogu dobro go utvrdil. Se spomenuva i kako rodno

mesto na imperatorot Justin I, vujkoto na Justinijan. Naj~esto se identifikuva so seloto Bader, 20-tina kilometri jugoisto~no od Skopje, na desniot breg na rekata P~iwa. LIT.: T. Tomoski, Taorskoto gradi{te (Taurisium–Bederian–Justiniana Prima). Makedonija niz vekovite. Gradovi, tvrdini, komunikacii, Skopje, 1999. K. Ax.

BEDUA (Beddua) ‡ kletvata e povrzana so veruvaweto vo razni natprirodni pojavi, kako: pretska`uvawa, baewa, predodredenost na slu~kite i nastanite, {to dovelo do veruvaweto vo natprirodnata sila na govorot. Se veruvalo deka me|u slu~kite vo `ivotot i zborovite so koi tie se imenuvaat postoi tesna vrska i organska zavisnost, deka zborovite, kako izraz na edna `elba, imaat vlast da gi predizvikaat samite tie ne{ta ili sostojbi. Vo momenti koga ~ovekot se nao|a vo neizvesnost pred nekoj zna~aen nastan od `ivotot, toga{ se pribegnuva kon govorna magija so cel da se olesni psihi~kata napregnatost. Vo takvi momenti na o~ajuvawe i nesre}a, maka ili omraza i zavist se ra|a kletvata. Naj~esti kletvi se onie {to poradi ~estata upotreba se javuvaat kako svoevidni formuli. Pri izgovaraweto na kletvite, isto kako i pri blagoslovite, svoite `elbi ~ovekot naj~esto gi iska`uva povikuvaj}i se na neprikosnoveniot bo`ji avtoritet. Naj~esti `elbi vo kletvenite formuli se: †Allah vers›n ermes›n haftas›na!# (Alah nesre}a da mu dade!), †Allah can›ni als›n!# (Alah du{a da ti zeme!), †Allah vers›n doymas›n genç yaþ›na!# (Alah mladosta da mu ja zeme!), †Allah fukaral›ktan kurtarmas›n!# (Alah od siroma{tvo da ne te izbavi!), †Allah güzler›ni körets›n!# (O~ite da mu oslepat!), †Güleri yolda kals›n!# (O~ite na pati{tata da mu ostanat!), †Allah vers›n karni tok, güzleri aç kals›n!# (Stomakot sit, o~ite gladni da mu bidat!), †Allah kanli yaþlar vers›n!# (O~ite krvavi solzi da mu ronat!). Spored turskite narodni veruvawa, kletvite imaat zadol`itelna sila i neminovno se ispolnuvaat, a

BELI-MAKEDONECOT

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

ispolnuvaweto e ramnosilno na zakonitost, bidej}i rezultira od veruvaweto vo magiskata sila na zborot. Se veruva deka e najte{ka majkinata i tatkovata kletva, osobeno ako se izre~eni vo konkretni lo{i momenti.

dvojuva Male{ i Pijanec ili Berovska i Del~evska Kotlina. Geolo{kiot sostav e pretstaven so paleozojski {krilci, granitoidi i plioceni sedimenti koi se dosta erodobilni. Toa ovozmo`ilo razvoj na recentnata erozija T. And. na po~vata.

LIT.: Sevim Pili~kova, Kon prou~uvawe na veruvawata kaj Turcite od Makedonija, XII me|unaroden simpozium za balkanski folklor, Ohrid, 1997, †Makedonski folklor#, XXVII, 54, Skopje, 1999, 33–37; Magiskata sila na zborot, XXXVIII me|unaroden seminar za makedonski jazik, literatura i kultura. Nau~na konferencija, Ohrid, 5–25. VIII 2005. S. Pil.

BEZ’RBETNICI (Invertebrata) – grupa organizmi od `ivotinskoto carstvo {to nemaat ’rbet. Ne pretstavuvaat taksonomska kategorija, bidej}i nivnoto obedinuvawe ne e prirodno grupirawe, iako konvencionalno, toa ime s# u{te e zadr`ano vo upotreba. Spored bogatstvoto na vidovite, raznovidnosta na formite i odlikite na `ivotniot ciklus bez’rbetnicite se dominantna grupa na planetata Zemja. Dosega vo svetot se registrirani vkupno 1.300.000 vidovi `ivotni, od koi na bez’rbetnicite otpa|aat 1.262.000. Dokolku se isklu~at insektite, okolu edna polovina od site drugi bez’rbetni organizmi se `iteli na moriwata, sredina vo koja se za~nal `ivotot. Vo Makedonija se prisutni 11 tipovi bez’rbetni organizmi, so vkupno 9.339 vidovi, od koi 579 se makedonski endemiti: tip protozoi ili pra`ivotni (Protozoa), zastapen so 113 vidovi (32 endemiti); tip sun|eri (Porifera), so devet vidovi (pet endemiti); tip spleskani crvi (Plathelminthes), so 85 vida (35 endemiti); tip koprivarki (Cnidaria) so dva vida – tip vrv~ari (Nemertea), so eden vid – tip rotatorii (Rotifera), so 60 vidovi; tip nematodi (Nematoda), so 553 vidovi (tri endemiti); tip mekoteli (Mollusca), so 276 vidovi (95 endemiti); tip prstenesti crvi (Annelida), so 160 vidovi (42 endemiti) i tip ~lenkonogi (Arthropoda) so 7.574 vidovi (367 endemiti). Bez’rbetnata fauna kaj nas s# u{te ne e dovolno prou~ena, pa ottamu se o~ekuva definitivniot broj na vidovite da bide daleku pogolem. LIT.: S. Petkovski, Faunal diversity, vo: Country Study for Biodiversity of the Republic of Macedonia (First National Report). Ministry of Environment and Phisical Planning, Skopje, 2003, 217; P. A. Meglitsch, Invertebrate Zoology, Oxford, 1972; J. Illies, Limnofauna Europaea. A Cheklist of the Animals Inhabiting European Inland Waters, with Accounts of their Distribution and Ecology (except Protozoa), Stutgart–New York–Amsterdam, 1978. Sv. P. – V. Sid.

BEZISTEN (Skopje, XV v.) – izgraden vo centarot na Skopskata ~ar{ija od Ishak-beg, vtoriot

B

Bezisten, Skopje

osmanliski zapovednik na gradot. Imal pravoagolna forma, zasvodena so sistem od kupoli, so povr{ina od 775 m². Uni{ten vo po`arot od 1689 g., obnoven vo tekot na 1899/1900 g., so ista povr{ina, koga mu bil daden dene{niot izgled, mnogu porazli~en od prvobitniot bezisten. LIT.: Lidija Kumbaraxi-Bogoevi}, Osmanliski spomenici vo Skopje, Skopje, 1998; Skopski bezisten, Zbornik II-III, Muzej na grad Skopje, Skopje, 1965 / 66; Ayverdi Ekrem Hakki, Avrupa’da Osmanl› Mimar› Eserleri. Yugoslavya, lll cild, 3. kitab, šstanbul, 1981. Dr. \.

BEZISTEN – trgovski ku}i gradeni vo Makedonija vo periodot na turskoto vladeewe, vo koi se prodavalo platno i skapocena stoka. Naj~esto bile gradeni od kamen, pokrieni so kubiwa i polucilindri~ni svodovi i izgledale masivno. Bile locirani vo sklop na ~ar{iite. Vo odnos na arhitektonskata kompozicija na osnovata, mo`ele da bidat podeleni vo pomali du}ani so vnatre{ni komunikacii ili kako ednodelni prostori. Vratite obi~no bile `elezni ili okovani so `elezo. Osvetluvaweto bilo zenitalno, so otvori na kubiwata i na svodovite. Bezistenite vo Makedonija poteknuvaat od XV i XVI v., a nekoi se obnovuvani podocna. Za~uvan e bezistenot vo [tip (XVI) adaptiran vo Umetni~ka galerija, vo Bitola i vo Skopje (XV), koj e obnoven vrz starite ostatoci na krajot na XVIII vek. LIT.: K. Tomovski, Bezistenot vo [tip, Zbornik na [tipskiot muzej, 1961, 97-102; T. Arsovski, Stara skopska ~ar{ija, Skopje, 1971; L. Kumbaraxi – Bogoevi}, Osmanliski spomenici vo Skopje, Skopje, 1998, 144-147. Kr. T.

BEJAS TEPE – srednovisoka planina (1.348 m) {to se nao|a vo Berovsko-del~evskiot rov. Pretstavuva tipi~en horst koj gi iz-

Jahja Kemal Bejatli

BEJATLI, Jahja Kemal (Yahya Kemal Beyatli) (Skopje, 1884 – Istanbul, 1958). Vo Istanbul studiral politi~ki nauki. Devet godini `iveel vo Pariz. Profesor vo razni sredni u~ili{ta. Bil pratenik na Golemoto narodno sobranie i ambasador na R. Turcija vo Var{ava, Madris i Kara~i. Toj e me|u najpoznatite turski poeti. Sozdava nova poezija pome|u klasi~no-divanskata i zapadnoevropskata. Vo Pariz gi prifa}a duhot i stilot, pa duri i formata na pove}e zna~ajni poeti od Zapad. Se obiduva da pi{uva na sovremeniot turski jazik, no sepak ostanuva privrzanik na osmanskoturskiot jazik i na divanskata literatura. Pi{uval za ubavinite na Istanbul i za Bosforot. Avtor e na naslovite: Na{eto nebo, Rubai, So veterot na starata poezija. LIT.: F. Kaja, Sovremena turska poezija, Sk., 1985, 19; N. S. Banarl›, Resimli Turk Edebiyat›, šstanbul, 1976; A. Kabakl›, Turk Edebiyat›, šstanbul, 1967. A. Ago

BELI-MAKEDONECOT, Baron Kostadin Aleksandrov (s. Blaca, Egejskiot del na Makedonija, 7. II 1772 ‡ Viena, Avstrija, ?) ‡ makedonski patriot, dobrotvor. Poradi albanski nasilstva, bogatiot tatko Aleksandar so semejstvoto se preselil vo Carigrad i vo 1802 g. bil blizok so vla{kiot knez J. Karaxa, pa se preselile vo Bukure{t, a ve}e zamo`niot Kostadin se prefrlil vo Viena, kade {to i ostanal do krajot na `ivotot. Za blagorodnite dela {to gi pravel, od imperatorot Fozef II ja dobil titulata baron. Kako golem makedonski patriot, svojata bogata biblioteka so testament mu ja podaril na novoosnovanoto u~ilite vo Nova Pela. Na 9. XII 1835 g. potpi{uva testament, so koj ja izrazuva svojata 139

B

BELJAEVA

po~it kon skoro oslobodenata Grcija i, †pokraj toa {to sum se rodil vo Makedonija#, zavetuva svoj imot vo Atina †za da se izdr`uvaat izvesen broj kliniki vo koi da se lekuvaat Makedonci bolni od sekakva bolest# i tie bolni~ki mesta da se vikaat †Legla na bolnite–za{titnici na baronot Kostadin Beli‡Makedonecot#. Bil predlo`en za po~esen gra|anin na Atina, a vo novata naselba Nova Pela bile izgradeni crkva i u~ili{te, na koe mu ja podaril svojata bogata biblioteka, so li~na poraka: †koga Makedonija }e dostigne takov stepen na razvitok za da sozdade svoi u~ili{ta, toga{ Op{tinskiot sovet na Nova Pela e dol`en knigite da $ gi otstapi na javnosta vo Makedonija#. B. stanal ~len-osnova~ i donator na edno Prosvetno dru{tvo i bil inicijator za osnovawe i na Arheolo{ko dru{tvo vo Atina. Potoa potpi{al zave{tanie pri Bavarskata vlada, od ~ija{to kamata †da se dava stipendija na dvajca mladi Makedonci za vreme od 6 godini {to bi studirale vo Akademijata vo Minhen#. Stipendistite se vikale †Posvoeni sinovi na g-n Beli# i od niv se baralo †da ja sakaat i da ja po~ituvaat na{ata draga, nekoga{ slavna, tatkovina Makedonija#. Podocna ovoj fond bil prefrlen od Bavarija vo Grcija i vrz osnova na kupenite 85 akcii na Nacionalnata banka se davale stipendii od specijalnata †Komisija za smestuvawe na Makedonci od ostavninata na K. Beli#. Od 1850 g. Komisijata stipendirala i pove}e od dvajca stipendisti, pa do 1908 g. brojot na stipendistite studenti iznesuval †354 mladi Makedonci#. Verojatno so sredstvata od taa stipendija studiral vo Atina i Grigor Prli~ev, koj vo svojata †Avtobiografija# naveduva deka vo 1849 g. vo Atina imalo edno †bogato zave{tanie od eden bogat Makedonec, `itel na Blac, se vika Veqo, koe bilo nameneto isklu~ivo za stipendii na siroma{nite Makedon~iwa#. Za ovoj ve}e †pokoiniot Makedonec Baron Kostadin Beli# pi{uva vo januari 1892 g. Redakcijata na sp. †Loza# deka pred 54 godini od Viena upatil patriotski apel do svoite sonarodnici, vo koj gi prekoruva: †A vo poslednite si minuti, stresnati ot s†vesta, umirame moÈne na`aleni, i tatkovinata ni, sladkata ni maika rodina ne oblekva za sm†rta ni traur, nito p†k molitvite na ostanalite bratia ni pridru`avat: tatkovinata ni otritva kato nedostoini ~eda za neinata liubov, kato ~u`denci i izrodi s dumite: mahni 140

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

se ot mene, izrode! I potomstvoto ni os†`da bez~uvstvieto i ravnodu{ieto ni s obiknovenite dumi: ’I `iv be{e bezpolezen, i umrel dostoen za os†`dane!’#.

LIT.: Μακεδονικον Ημερολογιον, Εν Αθη− ναζ, 1909, Ειορ Γ', 19-36; Grigor Prli~ev, Odbrani stranici, Skopje, 1959, 194; †Loza#, I, 1, Sofia, 1892, I; Bla`e Ristovski, Krste P. Misirkov (1874–1926), Skopje, 1966, 108–109; istiot, Makedonski letopis. Raskopki na literaturni i nacionalni temi, Skopje, 1993, 107-108. Bl. R.

Julija Beljaeva

BELJAEVA, Julija Dmitrievna (BelÔeva, ŒliÔ Dmitrievna) (Moskva, Rusija, 8. V 1927) – slavistka, makedonistka. Po zavr{uvaweto na Filolo{kiot fakultet na MDU „Lomonosov“ (1950) i odbranata na kandidatskata disertacija po filolo{kite nauki (1963) se specijalizirala po istorijata na ju`noslovenskite literaturi. Rabotela vo Institutot za slavistika i balkanistika na AN na SSSR vo Moskva, prvin kako nau~en sorabotnik (1954–1977), a potoa kako vi{ nau~en sorabotnik (1977– 1990). Otkako samostojno go nau~ila makedonskiot jazik, se zanimavala so makedonistika (od 1964) i objavila pove}e prikazi (vo ruski, makedonski i srpski izdanija) i izbori, antologii i prevodi od makedonski avtori na ruski jazik. U~estvuvala so makedonisti~ki prilozi i vo kolektivni izdanija: PoÌtÎ Œgoslavii HH v., Moskva, 1957; Œgoslavskie povesti i rasskazÎ, Moskva, 1961; ŒgoslavskaÔ poÌziÔ XIX–XX vv., Moskva, 1987; LiteraturÎ narodov Œgoslavii v Rossii. PoslednÔÔ ~etvertÏ XIX v. – na~alo HH v., Moskva, 1979.

BIBL.: SovremennaÔ makedonskaÔ proza – razvitie zarube`nÎh slavÔnskih literatur na sovremennom Ìtape, Moskva, 1966, 401–449; Ko~o Racin i ro`denie makedonskoŸ proletarskoŸ literaturÎ, Zarube`nÎe slavÔnskie literatorÎ. HH vek, Moskva, 1970, 369–384; ŒgoslavskaÔ kritika o makedonskoŸ literature, NapravleniÔ i tendencii v sovremennom zarube`nom literaturovedenii i literaturnoŸ kritike, vÎp. 2, Moskva, 1976, 136– 148; Ko~o Racin. BelÎe zori. Predislovie, Moskva, 1982, 5–23; KoncepciÔ realizma v ŒgoslavÔskoŸ kritike konca 50-h–70-h gg. XIX v., Realizm v literaturah stran

CentralÏnoŸ i Œgo-Vosto~noŸ EvropÎ, Moskva, 1983, 127–167; MakedonskaÔ literatura v SSSR (1945–1987), Nau~na diskusija na Seminarot za makedonski jazik, literaura i kultura, 14, Skopje, 1987, 1–12. LIT.: Ivan Dorovski – Emilija Crvenkvka, Leksikon na stranski makedonisti XX i XXI vek, Skopje, 2008, 10. Bl. R.

BEKTA[I (XIII v. – 1826 g.) – heterodoksen dervi{ki red. Osnovan od Haxi Bekta{ Veli, oficijalno ukinat (1826) od sultanot Mahmud II (1808–1839). Bile smetani za za{titnici na jani~arite. Se karakterizira so misticizam, zasnovan vrz ereti~ki elementi od predislamskiot period, so zanemaruvawe na verskite obvrski, vklu~uvaj}i ja i zadol`itelnata molitva. Tajnite u~ewa im se {iitski. Tie gi priznavaat dvanaesette imami, a glavna li~nost za niv e Ali, kogo go povrzuvaat so Alah i so Muhamed. Vo nivnite obredi ima mnogu hristijanski elementi, primeni vo Anadolija i pri nivnoto {irewe na Balkanot, osobeno vo Albanija, a ottamu i vo Zapadna Makedonija. Odigrale va`na uloga vo islamizacijata na hristijanskoto naselenie poradi bliskosta na nivnite obredi so hristijanskite. Aktivni se i denes, posebno vo Republika Albanija i na Kosovo, a vo Republika Makedonija sedi{teto im e vo Arabati baba te}e vo Tetovo. LIT.: John Kingsley Birge, The Bektashi order of Dervishes, London, 1965; Aleksandar Matkovski, Otporot vo Makedonija, II, Skopje, 1983; M. Sertoðli, Bektaþilik nedir?, šstanbul, 1969; M. Shoublier, Les Bektashis et la Roumelie, Revue des etudes islamiques, III, Paris, 1927. Dr. \.

BEL TEROR – dr`aven teror po podelbata na Makedonija (1913), koga balkanskite monarhii sproveduvale politika na `estok teror protiv makedonskoto naselenie. Makedonskoto ime i makedonskiot jazik bile zabraneti i progonuvani, kako i sekakvo javno izrazuvawe na makedonskata etni~ka svest (jazikot, tradiciite i narodnite obi~ai). Razni teroristi~ki organizacii („Gr~ko-makedonska tupanica#, „Zdru`enie protiv bugarskite banditi#) go terorizirale makedonskoto naselenie da ja prifati denacionalizacijata i asimilacijata ili da emigrira. Vo Vardarskiot del na Makedonija srpskite vlasti isto taka sproveduvale dr`aven teror protiv makedonskiot narod so izgovor deka vodat borba protiv VMRO. Vo Egejskiot del na Makedonija gr~kite vlasti sproveduvale politika na etni~ki genocid nad makedonskoto naselenie. Vrz osnova na Konvencijata za „dobro-

BELASI^KA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

volno iseluvawe#, 86.000 Makedonci bile prinudno proterani vo Bugarija. Se vr{el silen pritisok za iseluvawe i na ostanatoto makedonsko naselenie (tragedijata vo s. Trlis, 1924). Gr~kata politika na terorot kulminirala vo periodot na Metaksasovata diktatura (1936–1940), koga 5.000 Makedonci, poradi upotrebata na makedonskiot jazik, bile prateni po gr~kite zatvori i logori. Vo Pirinskiot del na Makedonija VMRO so likvidacii se presmetuvalo so svoite politi~ki oponenti. Vo periodot na Vtorata svetska vojna prodol`ila politikata na teror protiv makedonskoto naselenie. Vo Egejskiot i vo Vardarskiot del na Makedonija bile progonuvani privrzanicite na makedonskoto nacionalno i antifa{isti~ko dvi`ewe. Vo periodot na Gra|anskata vojna vo Grcija (1946–1949) politikata na bel teror na gr~kata dr`ava kulminirala: pove}e od 20.000 Makedonci go zagubile `ivotot, a teror se vr{el i vrz civilnoto naselenie (tragedijata vo s. B’mboki i Zagori~ani); 60.000 (me|u niv i 20.000 deca) bile prinudeni da emigriraat vo isto~noevropskite zemji. Vo Pirinskiot del na Makedonija, po ukinuvaweto na Kulturnata avtonomija (1948), prodol`ila politikata na progon. I vo NRM vlastite vr{ele odredeni vidovi represija vrz politi~kite neistomislenici i oponenti („avtonomisti#, „nacionalisti# ili „informbirovci#). LIT.: S. Kiselinovski, Gr~kata kolonizacija vo Egejska Makedonija (1913–1940), Skopje, 1981; Hr. Andonovski, Vistinata za Egejska Makedonija, Skopje, 1971. St. Kis.

BELA KNIGA ZA TERORIZMOT NA ONA ‡ kniga na Ministerstvoto za vnatre{ni raboti na RM za terorizmot na „Osloboditelnata nacionalna armija“ na albanskoto malcinstvo vo Makedonija vo periodot od 22. I do 10. VIII 2001 g. i hronologija na nastanite od 1. II 2001 do 11. I 2002 g. Knigata sodr`i spisok na zaginatite i povredenite pripadnici na policijata vo vremeto na oru`enite dejstva, spisok na zaginatite i na povredenite stare{ini i vojnici na ARM, spisok na ubienite i povredenite civili vo teroristi~kite napadi na ONA, spisok na fizi~ki napadnatite i izma~uvani gra|ani od strana na pripadnicite na ONA, kako i spisok na kidnapiranite lica od ONA. Taa sodr`i i pregled na teroristi~kite napadi i provokacii na ONA vo periodot od

11. I do 10. VIII 2001 g., pogolem broj fotografii od koi se gledaat kriminalnite dela na ONA, kako i 11 krivi~ni prijavi protiv rakovodnite lica na ONA, podneseni od strana na MVR. Belata kniga e izdadena so cel dokazite za zlostorstvata na ONA da im se stavat na raspolagawe na telata i organite na me|unarodnata zaednica. IZV.: Bela kniga ‡ terorizmot na t.n. Osloboditelna nacionalna armija, Skopje, 2002. LIT.: Qube Bo{kovski, Mojata borba za Makedonija, Skopje, 2004. Sv. [.

BELAZELKOSKA, Zlatanka Kirilova (Skopje, 26. III 1948) – spec. po bolesti na ustata i parodontot, redoven profesor na St. f. vo Skopje. Magistrirala (1981) i doktorirala (1989) na istiot. Publikuvala 100 statii. Avtor na u~ebnikot „Oralna patologija#. Ja istra`uva ulogata na enzimite vo etiopatogenezata na progresivnata parodontopatija. E. M.

Panorama od Planinata Belasica

BELASICA – planina vo krajniot jugoisto~en del na Republika Makedonija. Se izdiga pome|u Strumi~kata i Petri~kata Kotlina na sever, Dojranskata, Butkovskata i Valandovskata Kotlina na jug i malata kotlina – rovot Kosturino na zapad, a na istok do-

B

linata na rekata Struma. Najgolemata viso~ina iznesuva 2.029 m. Ima naporedni~ki pravec na protegawe i pome|u prednite reljefni celini e ograni~ena so rasedi i se izdiga kako tipi~en horst. Planinskoto bilo e zaobleno i neras~leneto so dol`ina od 58 km. Na na{ata strana najvisok vrv e Tumba (1.883 m). Osobeno se strmni severnite strani vo ~ie podno`je se javuva bawata Bansko (Strumi~ka Bawa) so temperatura od 72°C. Na Belasica se nao|a trome|eto me|u Makedonija, Grcija i Bugarija. LIT.: D. Manakovi}, T. Andonovski, Reljefni karakteristiki na Isto~na Makedonija, „Geografski razgledi#, kn. 17, Skopje, 1979; A. Stojmilov, Fizi~ka geografija na Republika Makedonija, PMF, Skopje, 2003. T. And.

BELASI^KA BITKA (29. VII 1014) – re{ava~kata bitka na car Samuil so Vasilij II. Za da go sopre katagodi{noto probivawe na vizantiskiot imperator Vasilij II, carot Samuil postavuva pregrada kaj Klu~kata Klisura. Kako takti~ki manevar, za da go prinudi imperatorot da ja razdvoi vojskata, go ispra}a Nestorica so vojska kaj Solun, no ne uspeal. Vo po~etokot Vasilij II bezuspe{no se obiduval da ja probie preprekata i koga bil gotov da se otka`e – strategot Nikifor Ksifija predlaga plan za napad i so zabrzan mar{ ja zaobikoluva Belasica od ju`nata strana, se iska~uva do vrvot i vo juri{ napa|a so golema vreva, spu{taj}i se kon Strumi~koto Pole. Istovremeno i Vasilij II izvr{uva napad, a Samuilovata vojska, nao|aj}i se pome|u dve vizantiski vojski, se razbeguva. Golem broj od Samuilovite vojnici se zarobeni ili ubieni. Samuil e spasen od Gavril Radomir, koj na kow go odnel vo Prilep.

Belasi~kata bitka na Samuila so Vasilij II (1014)

141

B

BELGISKO&MAKEDONSKI

LIT.: Stjepan Antoljak, Srednovekovna Makedonija, I, Skopje, 1983; Branko Panov, Srednovekovna Makedonija, III, Skopje, 1983; Istorija na makedonskiot narod, I Skopje, 2000; Van~e Stoj~ev, Voena istorija na Makedonija, Skopje, 2000; Milan Bo{kovski, Makedonija vo XI i XII vek (nadvore{ni upadi na teritorijata na Makedonija), Skopje, 1997. B. R.-J.

BELGISKO–MAKEDONSKI VRSKI I ODNOSI. Zapo~nuvaat so Vienskite (fevruari 1903) i so Mirc{tegskite (oktomvri 1903) reformi na turskata `andarmerija, preku rasporeduvawe mal kontingent me|unarodni (vklu~itelno i belgiski) voeni sili. Pretstavnici na makedonskoto nacionalno-osloboditelno dvi`ewe od Belgija vr{at snabduvawe so oru`je na VMRO. Zna~ajni makedonski intelektualci prestojuvaat ili studiraat vo Belgija (na pr., gemixijata Pavel [atev vo 1912 g. diplomira na Pravniot fakultet vo Brisel). Kralstvoto Belgija ja priznava RM na 6. I 1993 g. Diplomatski odnosi se vospostavuvaat na 14. II 1994 g. Prv vonreden i opolnomo{ten ambasador na Kralstvoto Belgija vo RM e Gaston van LuisAdams (Gaston van Louis-Adams). Prv vonreden i opolnomo{ten ambasador na RM vo Belgija e Jovan Tegovski. Pripadnici na Armijata na Belgija doa|aat vo RM kako del od UNPROFOR/UNPREDEP, od Kosovskiot verifikacionen koordinativen centar, od Zadninskiot {tab na KFOR, od [tabot na NATO, od misijata „Neophodna `etva#, od [tabot na „Kilibarna lisica# i od „Konkordija#. LIT.: Ahil Tunte, Republika Makedonija-prva dekada (1990–1999), Skopje, 2005. T. Petr.

BELEV, Zafir \or~ev (Ohrid, 1845 – s. Kostenec, Sofisko, 1907) – makedonski deec i op{testvenik, u~esnik vo Ohridskiot zagovor i avtor na memoarski (avtobiografski) zapis na makedonski jazik. ^len na Op{tinskiot sovet. Poradi narodopolezna dejnost osuden e na {estmese~en zatvor (1871). Godina i pol prestojuval vo Rusija, a po vra}aweto rabotel vo rodniot grad kako kafexijagostilni~ar. Kako ~len na ohridskata zagovorni~ka grupa {to razvila revolucionerna aktivnost vo Jugozapadna Makedonija, bil eden od sostavuva~ite i dostavuva~ite na edna peticija (so 24 pe~ati od okolnite sela) {to mu bila predadena na ruskiot konzul vo Bitola (1880), poradi {to bil osuden na do`ivoten zatvor vo krepost. Po tri i polgodi{en prestoj vo Bitolskiot zatvor, bil ispraten na zato~enie vo PeasKale (Jemen), no bil amnestiran i 142

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

se pribral vo Sofija (1894). Po vra}aweto od zato~enie napi{al beznasloven i nezavr{en memoarsko-literaturen tekst na makedonski jazik so gr~koto pismo „Zapis za taksiratot i makata#. BIBL.: Memoarski zapisi za Ohridskiot zagovor (Raskaz na makedonski jazik). Podgotvile: Bla`e Ristovski i Nikola Celakoski, Ohrid, 2001. LIT.: Bla`e Ristovski, „Memoarskite zapisi za Ohridskiot zagovor# na makedonski jazik od Zafir Belev, „Prilozi#, OLLN MANU, XXV, 1–2, 2001, 49–67. Bl. R.

Krsto Belev

BELEV, Krsto Dimitrov (s. Gorno Brodi, Sersko, 5 III 1908 – ?, 1978) – bugarski pisatel (od makedonsko poteklo), avtor na mo{ne popularniot i ~esto izdavan roman †Planino, Pirin-planino# (1934) vo koj se komentira smrtta na Goce Del~ev. Avtor na raskazi, romani, patopisi i reporta`i. Po balkanskite vojni so semejstvoto se preseluva vo Bugarija. Kako mladinec zema u~estvo vo komunisti~koto dvi`ewe vo Bugarija za {to e progonuvan i pove}epati osuduvan i dolgo le`i v zatvor, kako politi~ki delikvent. Bil emigrant vo Francija i vo Romanija, podolgo vreme prestojuval i vo SSSR, a vo tekot na Vtorata svetska vojna e interniran vo logorite za politi~kite oponenti na fa{izmot vo Bugarija (Gonda-Voda i Krsto-Pole). Mo{ne ploden kako avtor. Dobar del od negoviot bogat opus e posveten na makedonski temi. BIBL.: Probivot, 1937; Planino, Pirin-planino, 1934, 1939; Prokudenite povest za begalcite od Makedonija, 1945; Nova Makedonija, patopis, 1945; Rodna zemja, povest, 1945; Vo mojata tatkovina, Makedonija, rodinata pod ropstvo, 1945; Begal~e, povest, 1949. G. T.

BELEV, Trajan (psevd. Goce) (s. \avato, Bitolsko, 4. I 1902 – s. Klenoec, Ki~evsko, 6. X 1943) – pe~albar i nacionalen deec. Bil ~len na KPJ (1938) i prvoborec vo NOAVM; ~len na Okru`niot operativen voen {tab vo Bitola (1942), politi~ki komesar na NOPO „Damjan Gruev“ i zamenikpoliti~ki komesar na Prviot bataljon na Vtorata operativna zona na NOV i POM „Mir~e

Acev“. Zaginal vo borba so balisti~kite sili. LIT.: Beno Ruso, Revolucionerniot lik na Trajan Belev, „Pelister“, jubileen vesnik, br. 3, Bitola, 22. IV 1971; Kole Bendevski – Mijal Grbevski, Revolucionernata dejnost na Trajan Belev-Goce, Bitola i Bitolsko vo NOV 1943-1944, kn. vtora, Bitola, 1982, 563-594; \or|i DimovskiColev, Trajan Belev-Goce, Bitola, 1987. S. Ml.

„BELEZI# (april 1967 – 1968) – mese~no spisanie za literatura, kultura i umetnost vo Skopje. Negovata pojava e izraz na zabrzaniot razvoj na sovremenata makedonska literatura, na previrawata vo nea i na mlade{kiot entuzijazam karakteristi~en za {eesettite godini. Glaven i odgovoren urednik Dimitar Ba{evski. Redakcija: Todor ^alovski, Dragica Stoilkovska, Konstantin Popovski, Arslan Ismail, Hasan Merxan i Aqu{ Kamberi. V. Toc. BELIJA, Bo`idar (Rieka, Hrvatska, 20. XI 1904 – Zagreb, Hrvatska 1981) – redoven profesor na Med. f. vo Skopje. Vo 1948 g. doa|a od zagrepskiot Farm. f. (Katedra po galenska farmacija) i formira Katedra po hemija i biohemija na novoformiraniot Med. f. Bil {ef na Katedrata (1948– 1960), a do 1954 g. ja vodel i nastavata po biohemija na Zemjodelsko-{umarskiot fakultet i na PMF. IZV.: „Zbornik na Medicinskiot fakultet vo Skopje#, Skopje, 1967. D. S.-B.

BELISTOJANOSKI, Petar (Prilep, 11. X 1973) – profesor po fizi~ka kultura, karatist. Diplomiral na Fakultetot za fizi~ka kultura vo Skopje (2003). Bil ~len na Karate klubot †Vodno# vo Skopje i kadetski i juniorski reprezentativec na Jugoslavija. Na Balkanskite prvenstva osvoil zlaten, srebren i 3 bronzeni medali, a na Evropskoto juniorsko prvenstvo vo Madrid (1994) bronzen medal. Toj e seniorski prvak na Makedonija (1993– 2001 i 2004). Nastapil ~etiri pati na svetski prvenstva. Izbran e za najdobar sportist na Makedonija (1994). D. S. BELI], Aleksandar (Belgrad, 2. VIII 1876 – Belgrad, 26. II 1960) – lingvist, profesor i rektor na Belgradskiot univerzitet, ~len i pretsedatel na Srpskata kralska akademija (podocna SANU), ~len na pove}e akademii na naukite i nau~ni dru{tva vo FNRJ/ SFRJ i vo stranstvo. Studiite gi zavr{il na Univerzitetot vo Moskva i vo Odesa, doktoriral na Univerzitetot vo Lajpcig. Na Belgradskiot univerzitet vo 1899 g. e imenuvan za docent i ponatamu e izbiran vo site zvawa. Bil profesor po srhr. jazik i slovenska filolo-

BELOSKI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

nosi so verskite zaednici (1986‡1991). U~estvuval vo rabotata na Venecijanskata komisija na Sovetot na Evropa kako nejzin ~len (1998‡2004). Koavtor e na nekolku u~ebnici od oblasta na samoupravno-zdru`eniot trud, trudovoto pravo i pravoto na dru{tvata. Aktivno e vklu~en vo privatizacijata na op{testvenata sopstvenost (1993 ‡2003). Aleksandar Beli}

gija. Po~esen profesor na Moskovskiot dr`aven univerzitet, osnova~ i urednik na sp. „Ju`noslovenski filolog“ i „Na{ jezik“. Objavil nad 600 nau~ni prilozi. Se zanimaval so dijalektologija i istorija na srpskiot, hrvatskiot i slovene~kiot jazik, so normata i leksikografijata na srpskiot (srpskohrvatskiot) jazik. Makedonskiot jazik najnapred go smetal za arhai~en srpski dijalekt od Stara Srbija, podocna evoluiral vo svoite sfa}awa i gi istaknuva posebnostite na mak. jazik. Po 1945 g. gi priznava postoeweto i istorijata na mak. jazik.

LIT.: Praven fakultet ‡ Pedeset godini 1951‡2001, Praven fakultet, Skopje, 2001. Sv. [.

BELOV BAIR – mesnost na 6 km od gradot Razlog kon Predel kade {to, po `estoki ma~ewa, bile strelani 13 antifa{isti (29. V 1944), sorabotnici na partizanite. Bile zakopani vo zaedni~kata grobnica. LIT.: Georgi T. Madolev, VÍorÍ`enata borba v pirinskiÔ kraŸ 1941–1944, SofiÔ, 1966; BezsmÍrtnite 1922/1944, zb.: Zaginali v borba protiv kapitalizma i fa{izma ot Blagoevgradski okrÍg, SofiÔ, 1971. V. Jot.

B

„BELOMOREC“ (Solun, 2-7. XI 1912) – dneven politi~ko-op{testven vesnik. Go ureduvale A. Tomov, K. Dimitrov, Pavel [atev (podocna zamenet so Emanuel Ljap~ev) i I. Nedelkov (odgovoren urednik). Bil pe~aten vo pe~atnicata na K. Ten~ov. Objaveni se vkupno 6 broja. Vo prviot broj se deklariral kako prodol`enie na v. „Pravo“. Se pojavil vo vremeto na vospostavuvaweto na bugarskata okupacija na Solun i se zalagal za „naj~istiot demokratizam“, so Makedonija vo granicite na Bugarija. Gr~kata voena cenzura go dala na sud (5. XI 1912), po {to bil prodaden na grupa evrejski novinari koi prodol`ile da go izdavaat pod istoto ime, no na francuski jazik. LIT.: St. Simeonov, BÍlgarskiÔ pe~at v MakedoniÔ, SÍbornik Solun, SofiÔ, 1934, 256; D-r Boro Mokrov, Razvojot na makedonskiot pe~at i novinarstvo (od prvite po~etoci do 1945 godina), Skopje, 1980; 179-181; D-r Boro Mokrov – M-r Tome Gruevski, Pregled na makedonskiot pe~at (1885-1992), Skopje, 1993, 34-35. S. Ml.

BELORUSKO–MAKEDONSKI VRSKI I ODNOSI. Republika Belorusija ja priznava RM na 20. IV 1992 g. Diplomatski odnosi se vospostavuvaat na 20. I 1993 g. Prv vonreden i opolnomo{ten ambasador na RM vo Belorusija e Gane Todorovski (nerezidenten, od Moskva).

IZV.: Zbornik lingvisti~kih i filolo{kih rasprava u ~ast A. Beli¢u o ~etrdestgodi{wici wegova nau~na rada, Beograd, 1937; Zbornik radova o Aleksandru Beli¢u, SANU, Beograd, 1976. LIT.: Izabrana dela Aleksandra Beli¢a u 14 tomova, Beograd, Zavod za izdavawe uxbenika, 1995–2000. BIBL.: O jezi~koj prirodi i jezi~kom razvitku (1941); Dijalekti Isto~ne Ju`ne Srbije (1905), Gali~ki dijalekat (1935) i dr. Q. Sp.

IZV.: Ministerstvo za nadvore{ni raboti na RM, Skopje, 2006. T. Petr.

Qubomir Belogaski: Pestingrad (1956)

Tito Beli~anec

BELI^ANEC, Tito (Prilep, 24. VII 1946) ‡ univerzitetski profesor, pravnik. Osnovno u~ili{te, gimnazija i Praven fakultet zavr{il vo Skopje (1969). Doktoriral na istiot fakultet na tema „Institucionalnite oblici na samoupravno-zdru`eniot trud“ (1979). Izbran e za asistent (1970), a potoa za redoven profesor po delovno pravo na Pravniot fakultet (1991). Izbran za ~len, a potoa i za potpretsedatel na IS na Sobranieto na SRM i za pretsedatel na Komisijata za od-

BELOGASKI, Qubomir (Del~evo, 15. IV 1911 – Skopje, 15. II 1994) – slikar, univerzitetski profesor, najpoznat makedonski akvarelist, osnovopolo`nik na makedonskata moderna umetnost. Diplomiral na Umetni~kata {kola vo Belgrad (1938). Toj e osnova~ na Grafi~kiot otsek vo U~ili{teto za primeneta umetnost vo Skopje (1949). Bil redoven profesor na Arhitektonskiot fakultet vo Skopje. Vo Muzejot na sovremenata umetnost vo Skopje, imal golema retrospektiva (1978). Rabotel impresionisti~ki pejza`i od Makedonija i od Jadranskiot breg (Vezilka, 1945; Bled, 1958; Pestin grad 1, 1955). LIT.: Qubica Damjanovska, Qubomir Belogaski, Skopje, 1978; Lazo Plavevski, Qubomir Belogaski, Skopje, 1991. S. Ab.-D.

Dim~e Beloski

BELOSKI, Dim~e ([tip, 25. X 1923) – nacionalen deec, politi~ar, op{testvenik i diplomat. Studiral pravo. Bil ~len na SKOJ (1941) i na KPM (1943). Kako istaknat u~esnik vo NOAVM, bil politi~ki komesar na ~eta i na bataljon vo voenite edinici na NOV i POM, a potoa politi~ki komesar na Pedesettata (makedonska) divizija na NOVJ. Bil delegat na Prvoto zasedanie na ASNOM (2. VIII 1944). Po Osloboduvaweto ja zavr{il Vi{ata politi~ka {kola †\uro \akovi}# vo Belgrad i izvr{uval razni partiski, op{testveni i diplomatski dol`nosti: politi~ki sekretar na Oblasniot komitet na KPM vo Skopje, sekretar na PK na SKOJ 143

B

BELUR

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

za Makedonija, ~len na CK SKM, pratenik vo Sobranieto na NRM, direktor na NIP †Nova Makedonija#, ~len na Izvr{niot sovet na SRM, zamenik na postojaniot pretstavnik vo Postojanata misija na SFRJ vo Wujork, ambasador na SFRJ vo Kanada i vo SAD i pretstavnik na SFRJ vo OON, pomo{nik dr`aven sekretar na SFRJ za nadvore{ni raboti (1965–1969), ~len na Pretsedatelstvoto na CK na SKJ i sekretar na CK na SKJ. Nositel e na Partizanska spomenica 1941. BIBL.: Tito i makedonskoto nacionalno pra{awe. Progresivnata misla za makedonskoto pra{awe i barawe za samoopredeluvawe (1878-1945), Del~evo, 1988, 225-231. IZV.: Kumanovo i Kumanovsko vo NOV 19411945. Dokumenti, Kumanovo, 1988. S. Ml.

Irfan Belur

BELUR, Irfan (Irfan Belur) (Skopje, 1954) – artist vo Turskata drama pri Teatarot na narodnostite vo Skopje. Sega `ivee i raboti vo Danska. Isto taka e poet i dramski avtor. ^len e na DPM (od 1984 g.) i avtor na poetskoto delo: „Crniot krug“ (1980), na dramskite tvorbi: „Mehmet“ (1982), „Lu|e i gulabi“ (1984), „Kartonska kutija“ (1986). LIT.: Poeti od Makedonija, Skopje, 2002. A. Ago

BEL^EV, Ivan (s. Rusinovo, Male{evsko, 1867 – s. Rusinovo, Male{evsko, 24. I 1921) – male{evski selski vojvoda. U~estvuval vo borbite kaj s. Rusinovo, kade {to zaginal Dame Gruev. Bil dobrovolec (1913) vo XIII kuku{ka ~eta vo borbite za osloboduvawe na Makedonija od otomanskata vlast. Bil ubien od srpskite vlasti vo blizina na rodnoto selo. IZV.: CDA, f.: 1, op. 1, a.e. 2, l. 159. Al. Tr.

BEL^EV, Kostadin (s. Capari, Bitolsko, 1874 – Sofija, 19. IV 1945) – u~itel, u~esnik vo Ilindenskoto vostanie, bitolski vojvoda. Vo tekot na maj 1902 g. bil zatvoren i le`el vo osmanliskiot zatvor Katilane vo Bitola. Vo Ilindenskoto vostanie predvodel ~eta. Potoa stanal sve{tenik i |akon pri Bugarskata egzarhija vo Carigrad. IZV.: CDA, f.: 933, op. 1, a.e. 95, l. 269. Al. Tr.

144

rok~iwa na glavata, so krvavi o~i i vlaknesto telo. Liceto mu e crno, so {ilesta brada, a nosot iskriven. Ima i opa{ka, a u{ite mu se kako na koza. Na racete ima Tr. P. dolgi prsti.

Jovan Bel~ovski

BEL^OVSKI, Jovan (s. Rusinovo, Male{evsko, 7. VIII 1941) – univerzitetski profesor. Se {koluval vo rodnoto selo. Zavr{il Sredno bogoslovsko u~ili{te vo Prizren, Filolo{ki fakultet (romanistika) vo Belgrad, magistriral vo Skopje (1982), a doktoriral vo Zagreb (1993). Bil nastavnik vo s. Argulica, [tipsko, vo Oxaci (Vojvodina), vo Srednoto bogoslovsko u~ili{te „Sv. Kliment Ohridski“ vo Dra~evo i na Pravoslavniot bogoslovski fakultet „Sv. Kliment Ohridski“ vo Skopje. Redoven profesor i dve godini dekan na Fakultetot. Avtor na nau~ni i stru~ni prilozi i na monografii. U~esnik na nau~ni sobiri i konferencii. BIBL.: Istoriskite osnovi za avtokefalnosta na Makedonskata pravoslavna crkva, (Skopje, 1985, 188); Ohridskata arhiepiskopija od osnovaweto do pa|aweto na Makedonija pod turska vlast, (Skopje, 1997, 663); Ohridskata arhiepiskopija od osnovaweto do zabranata na nejzinata dejnost – 1767 godina, (Skopje, 2006, 118). Al. Tr.

BEN LEV, Josef (Bitola, 1500 – Solun, 1580) – rabin, specijalist za evrejskoto pravo. Se preselil vo Solun (1534), stanal pretsedatel na Evrejskiot sud vo Solun. Gi branel interesite na solunskite esnafi za proizvodstvo na tkaenini vo ramkite na feudalnoto esnafsko zanaet~istvo. Se pro~ul kako za{titnik na bednite Evrei. Do{ol vo sudir so pretstavnicite na evrejskata elita, pa negovite sinovi bile ubieni, a toj moral da izbega vo Istanbul. Avtor na ~etiritomno delo (pra{awa i odgovori) pe~ateno vo Carigrad (1556, 1573 i 1597). Negovite „responces“ bile prepe~ateni vo dva toma vo Amsterdam (1726). LIT.: \or|i Colev Dimovski, Bitolskite Evrei, Bitola, 1993; EvreŸski izvori za obcestveno–ikonomi~eskoto razvitie na Balkanskite zemi prez XVI vek, I, SofiÔ, 1958; EvreŸski izvori za obÈestveno–ikonomi~eskoto razvitie na Balkanskite zemi prez XVII vek, II, SofiÔ, 1960. J. Nam.

BENG ‡ romsko imenuvawe na |avolot. Ima indisko poteklo (Bengalski Zaliv vo Indija). I spored romskite veruvawa |avolot ima lik na ~ovek, so mali

BENDEVSKI, Kole (s. \avato, Bitolsko, 17. VI 1908 – Skopje, 25. IV 1991) – prvoborec i op{testvenik. Na petnaesetgodi{na vozrast zaminal pe~albar vo SAD, rabotej}i kako voza~-taksist i rabotnik vo `elezarnica vo Geri i vo ^ikago i se zapoznal so komunisti~kata ideologija. Poradi ilegalniot prestoj, bil uapsen i sproveden vo zatvorite vo Wujork i na ostrovot Wufeundland, a potoa deportiran vo Solun (1932). Po vra}aweto rabotel kako avtoprevoznik, a politi~ki se aktiviral vo vremeto na izborite (1938) i potoa stanal ~len na KPJ (1939). Kako aktivist na NOAVM, bil uapsen (1942–1944) vo zatvorite vo Bitola, Skopje i Idrizovo, po {to zaminal kako borec na Sedmata makedonska NO brigada. Po Osloboduvaweto bil direktor na avtosoobra}ajni pretprijatija vo Bitola i vo Skopje, na~alnik na Vozniot park na Vladata na NRM, direktor na „Makedonija pat“ i e penzioniran kako na~alnik vo Avtosoobra}ajnoto u~ili{te †Boro Petru{evski# vo Skopje (1964). Nositel e na Partizanska spomenica 1941. BIBL.: Vo Skopskiot centralen zatvor, „13 Noemvri“, X, 10, Skopje, 1971, 2; La`ni svedoci, Okovani vo prangi, Skopje, 1981, 71-75; Formiraweto i rabotata na prvata partiska }elija vo seloto \avato 1941 i 1942 godina, Bitola i Bitolsko vo NOV 1941 i 1942, kn. vtora, Bitola, 1978, 359-375 (koavtorstvo so Todor ^atalovski i Mijal Grbevski); U~estvoto na \ava{tani vo akcijata na s. Ka`ani, Bitolskite narodnoosloboditelni partizanski odredi, Bitola, 1982, 158-160 (koavtorstvo so Todor ^atalovski i Mijal Grbevski); Revolucionernata dejnost na Trajan Belev-Goce, Bitola i Bitolsko vo NOV 1943–1944, kn. vtora, Bitola, 1982, 563-594 (koavtorstvo so Mijal Grbevski). S. Ml.

Trajan Bendevski

BENDEVSKI, Trajan (s. \avato, Bitolsko, 1937) – pravnik, univ. profesor. Osnovno i sredno u~ili{te zavr{il vo Bitola. Dip-

†BERAN^E#

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

lomiral na Pravniot fakultet vo Skopje (1962). Magistriral (1973) i doktoriral (1985) na Pravniot fakultet vo Skopje. Predaval Me|unarodno privatno pravo na Pravniot fakultet vo Bitola (1984–1994) i Me|unarodno privatno pravo i Pravo na EU na Praveniot fakultet vo Skopje (1994–2003) i na FON vo Skopje (od 2003). Bil generalen sekretar na Univerzitetot „Kiril i Metodij# vo Skopje (1965–1980) i dekan na Pravniot fakultet vo Bitola (1986–1988). Arbiter e vo Postojaniot izbran sud (Arbitra`a) pri Stopanskata komora na RM (1993–) i vo me|unarodni trgovski arbitra`i. Avtor e na nad 60 nau~ni i stru~ni trudovi od oblasta na me|unarodnoto privatno pravo i pravoto na EU. BIBL: Pravo na EU, Skopje 2000; Me|unarodno privatno pravo, Skopje 2005. IZV.: Arhiva na Praven fakultet „Justinijan Prvi#, Skopje, 2007. T. Petr.

BENDEREV, Anastas Georgiev (Gorna Orahovica, 25 III/6. IV 1859 – Sofija, 17. XI 1946) – ruski general. Se interesiral za vostanicite i za begalcite po Kresnenskoto vostanie i za polo`bata vo Makedonija po Ilindenskoto vostanie. Avtor e na knigata †Voennax gograf%x i statistika Makedonii i sosednÎhÍ sq ne\ oblasteŸ# (S.-PeterburgÍ, 1890). LIT.: General Anastas Benderev. Spomeni – pisma. SÍstavitel, redaktor i avtor na Predgovora NikolaŸ Igov, Sofi®, 1990. M. Zdr.

BENDIDA – edonsko-pierisko bo`estvo, so kult kaj Struma. Bendida ja pretstavuva „Golemata Majka# („Megale Thea#). Ikonografski se pretstavuva so: kus hiton, nametka od `ivotinska ko`a (nebris), ~izmi, frigiska kapa i kopje. Kultot se povrzuva so pajonskite kultovi posveteni na Artemida i so brigiskoto bo`estvo Bendida. Posebno e po~ituvana kaj Bitinite preseleni od Strimon vo Mala Azija, {to e posvedo~eno so nazivot na mesecot Bendideios i so likovnite prikazi na monetite na bitinskiot kral Nikomed (III v. od st.e.): bo`ica so me~, {tit i dve kopja.

poznata kako rudnik Bentomak kaj Kriva Palanka. So prekini Bentomak do denes vr{i eksploatacija na fino disperzni bentonitski glini so visok kvalitet. Debelinata na podinskiot sloj kaj Rankovci e 6 m, a vo krajnite delovi postoi listest bentonit so debelina od 11 m. LIT.: S. Raki}, K. Petrovski, Nemetali~ni mineralni surovini vo Makedonija, Sovetuvawe vo Ohrid, 1990; M. Stojanovi}, Nao|ali{ta na nemetalni mineralni surovini vo Makedonija. Skopje, 2005. T. Ser.

BER (VERIJA) – grad vo Egejskiot del na Makedonija, Republika Grcija, so 43.500 `. (2002 g.). Se nao|a vo isto~noto podno`je na Negu{ka Planina, na koja zapadno od gradot se izdiga vrvot Sirovuna (1.804 m), a na istok se {iri prostranoto Solunsko Pole. Jugoisto~no od gradot pominuva me|unarodniot pat E-75, koj go povrzuva B. so Solun, a preku gradot vodi i `elezni~kata linija Solun–Voden–Bitola. Raspolo`en na preodot od ramnica vo ridsko–planinski prostor, so mediteranska klima, B. otsekoga{ imal odli~ni prirodni uslovi za razvoj. Se smeta za eden od najstarite gradovi vo Makedonija. Na 11 km jugoisto~no od gradot se nao|a anti~kiot arheolo{ki lokalitet Vergina, kade {to e otkriena grobnicata na makedonskiot kral Filip II so zlatniot sarkofag, na koj e izgravirano {esnaesetkrakoto sonce, simbolot na makedonskata dinastija. Od krajot na VI v., koga teritorijata na Makedonija bila naselena so Sloveni, gradot prodol`il da se razviva pod makedonskoto ime Ber. Za vreme na osmanliskoto vladeewe vo nego glavno `iveele Makedonci i Turci. Promena vo etni~kata struktura na naselenieto e izvr{ena vo periodot me|u dvete svetski vojni. Toga{ del od makedonskoto naselenie nasilno e preseleno vo Bugarija, a musli-

B

mansko naselenie vo Turcija. Na nivno mesto vo B. se naseleni Grci od Trakija i Turcija. B. osobeno brzo se razviva vo vtorata polovina na minatiot vek. Negovoto naselenie od 29.500 `. vo 1971 g. se nagolemuva na 43.500 `. vo 2002 g. Denes B. e centar na okolija, so razviena industrija, a vo Solunskoto Pole se podignati golemi povr{ini pod ovo{tarnici, posebno nasadi od praski. LIT.: Todor Simovski, Naseleni mesta vo Egejska Makedonija, kn. II, Skopje, 1978. Al. St.

Ma{ko oro Beran~e

„BERAN^E“ ‡ makedonsko ma{ko narodno oro so ritam 18/16 (2, 2, 3, 2, 2, 2, 2, 3). Se igra so dr`ewe za kitkite na racete, koi se malku svitkani vo laktite. Toa e tipi~no ma{ko borbeno oro, so visoki balansirawa vo bavniot del, a so potskoci, doskoci i ostri dvi`ewa vo brziot del. Vo vtoriot del se igra i vo parovi, pri {to leviot igra~ go podignuva desniot visoko nad sebe (race za race). Vo minatoto naj~esto se igralo vo Bitolsko. LIT.: Mihajlo Dimoski, Makedonski narodni ora, Skopje, 1977, 215. \. M. \.

LIT.: D. Srejovi¢, A. Cermanovi¢, Re~nik gr~ke i rimske mitologije, Beograd, 1979; D. Popov, Bendida, Sofi®, 1981; N. Proeva, Studii za anti~kite Makedonci, Skopje, 1997. A. [uk.

BENTOMAK – rudnik na bentonitski glini kaj Kriva Palanka. Pod imeto Bentomak e opfatena kompanija koja vo 70-tite godini na minatiot vek vr{ela eksploatacija na bentonitskite glini vo Slavi{ko Pole. Toa se nao|ali{tata Rankovci, Ginovci i Lubanci. Kaj nas taa kompanija e

Ber (Verija)

145

B

BERAR

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

vata operativna zona na NOV i POM, voen rakovoditel na Prvata makedonsko-kosovska NOUB i komandir na ~eta vo Vtorata makedonska NO brigada. Zaginal vo borba so germanskite sili. LIT.: Zbornik na zaginati borci i `rtvi na fa{isti~kiot teror od Kru{evo i Kru{evsko vo NOV 1941 – 15 maj 1945, Kru{evo, 1994, 84-85. S. Ml.

Viktor Berar

BERAR, Viktor (Victor Bérard) (Morez di @ira, Francija, 10. VIII 1864 ‡ Pariz, 13. XI 1931) ‡ francuski politi~ar i univ. profesor, balkanolog, istra`uva~ na makedonskoto minato. Bil profesor vo Ñcole des Hautes études i Ñcole supérieure de Marine, a potoa senator i konzul. Objavil prevod na „Odiseja# so komentari, pove}e knigi za Isto~nata kriza (1875‡1881) i za istorijata na balkanskite narodi. Osobeno zna~ajni se negovite knigi „Makedonija“ (1897) i „Za Makedonija“ (1904). BIBL.: La Turquie et l’hellénisme contemporain, Paris, 1893; L’origine des cultes arcadiens, Paris, 1894; La Macédoine, Paris, 1897; Les affaires de Gr#te, Paris, 1898; L’ Angleterre et l’impérialisme, Paris, 1900; Pro Macedonia, Paris, 1904; La Révolution Turque, Paris, 1909; La Serbie: son histoire, ses victoires, son peuple, Paris, 1915 i 1916; La pierre de Kossovo, Revue yougoslave, Paris, 1919. S. Ml.

Dimitar Berberovski

BERBEROVSKI, Dimitar (psevd. Ta}a, Eftim, Berber-Klime) (Kru{evo, 23. VI 1921 – Tu{in, Meglensko, 18. I 1944) – nacionalen deec i prvoborec. Po primaweto za ~len na KPJ (fevruari 1942) preminal vo ilegalstvo i stanal borec na Kru{evskiot NOPO „Pitu Guli“ (16. IV – do krajot na noemvri 1942). Potoa so grupa borci od odredot preminal na ilegalen prestoj na teritorijata pod italijanska okupacija (Ki~evo, Gostivar i Tetovo). Naskoro stanal borec na Gostivarskiot NOPO (mart 1943), potoa borec vo Ki~evsko-mavrovskiot NOPO, vo NO bataljon „Mir~e Acev“, zamenik komandant na Pr146

BERGER, Josip (Novi Sad, 1929) – klini~ki psiholog, univerzitetski profesor vo Belgrad i vo Skopje. Gi zavr{il studiite po psihologija na Filozofskiot fakultet vo Belgrad (1955) i rabotel na Nevropsihijatriskata klinika na Medicinskiot fakultet vo Belgrad. Redoven profesor na Filozofskiot fakultet vo Belgrad (1991). Vo periodot 1978–2003 bil anga`iran i vo nastavata na dodiplomskite i postdiplomskite studii na Institutot za psihologija na Filozofskiot fakultet vo Skopje (Klini~ka psihologija). Ja razvil klini~kata psihologija kako predmet na psiholo{kata nauka i gi postavil osnovite za prakti~nata rabota na klini~kite psiholozi. Objavil nad 200 stru~ni i nau~ni trudovi. BIBL.: Psihodijagnostika, 1979; Ror{ahova tehnika procene li~nosti: teorija i prakti~na primena, 1979; Tre¢i roditeq – novi pravci grupne terapije, 1980. LIT.: 80–godina Instituta za psihijatriju Klini~kog centra Srbije u Beogradu, 1923–2003, Beograd, 2003. V. Arn.

BERDANKA ‡ pu{ka od po~etokot na vtorata polovina na XIX vek, opeana vo makedonskite narodni pesni. Taka e imenuvana spored amerikanskiot general i konstruktor na oru`je Hajrem Berdan (Hiram Berdan) (?‡1893). Taa e so usovr{en zatvora~ so preklopuvawe nanapred i so ~epno vrtewe i toga{ bila koristena vo vooru`uvaweto na evropskite armii. LIT.: Pan~o Mihailov, B†lgarski narodni pesni ot Makedoni®, Sofi®, 1924, 259; Zbirka na makedonski narodn i pesni. Redaktiral; Bla`e Koneski. Skopje, 1945, 330; Bitola, babam Bitola. Narodni pesni vo koi se spomenuva Bitola. Sobral, predgovor i re~nik napi{al prof. Filip Kavaev. Bitola, 1959, 90. S. Ml.

BERDE ‡ najgolem `i~en trza~ki muzi~ki instrument, vid tambura so ~etiri `ici i basovska harmonska funkcija. Mnogu retko se sre}ava vo makedonskite tambura{ki orkestarski sostavi. LIT.: Dragoslav Devi¢, Etnomuzikologija, III deo (skripta), Beograd, 1977, 192. \. M. \.

BERZA NA ZEMJODELSKI PROIZVODI – specijalizirana produktna berza za razni vidovi zemjodelski proizvodi i repro-

materijali. So Zakonot za berzi na zemjodelsko-prehranbenite proizvodi (1992), formirana e Agroberza, kako javno pretprijatie. Vo dosega{noto rabotewe Agroberzata, poradi nedostig na finansiski sredstva, ne uspea da ja ostvari svojata funkcija i da postigne zabele`itelni rezultati. Dr. \o{.

BERZITI – slovensko pleme vo Makedonija, v. Verziti. BERZITIJA – oblast i sklavinija vo Makedonija, v. Verzitija. BERI], Milenko Borislavov (Stara Palanka, Srbija 12. X 1899 – Belgrad, Srbija, 1986) – ginekolog-aku{er, redoven profesor na Med. f. vo Skopje. Med. f. zavr{il vo Berlin (1924) i specijaliziral ginekologija i aku{erstvo vo Berlin i vo Pariz. Vo 1951 g. e imenuvan za redoven profesor, {ef na Katedrata po ginekologija i aku{erstvo i direktor na Ginekolo{ko–aku{erskata klinika vo Skopje i na ovie funkcii ostanuva do 1957 g. Z. X. BERKE[, Ivan (Bjelovar, Hrvatska, 1910 – Belgrad, Srbija 1997) – biohemi~ar, redoven profesor na Med. f. Doktoriral vo Zagreb (1939). Vo Makedonija pristignal od zagrepskiot Med. f. i go osnoval Institutot za biohemija pri Med. f. vo Skopje (1954) i bil direktor i {ef na Katedrata po biohemija (1954–1960). Karierata ja prodol`il na Farm. f. vo Belgrad. LIT.: „Zbornik na Medicinskiot fakultet vo Skopje#, Skopje, 1967. D. S.-B.

BERLINSKI KONGRES (13. VI – 13. VII 1878) – kongres na {este evropski golemi sili: Rusija, Germanija, Avstro-Ungarija, Velika Britanija, Francija i Italija, od edna, i Osmanliskata Dr`ava od druga strana za revidirawe na teritorijalnite re{enija sodr`ani vo preliminarniot Sanstefanski miroven dogovor (3. III 1878), ednostrano nametnat od Rusija po pobedata vo Vojnata (1877/1878). So Dogovorot potpi{an na 13. VII bil anuliran preliminarniot Sanstefanski dogovor i utvrden nov poredok na Balkanot spored koj Makedonija vo nejzinite prirodni i etni~ki granici se zadr`uvala vo sostavot na Osmanliskata Dr`ava. Vladata vo Carigrad bila zadol`ena (~l. 23) da vovede ureduvawe utvrdeno so Statut, po primerot na Statutot za ostrovot Krit prisposoben na mesnite potrebi. Trebalo da se vovede oddelna uprava na provincijata so generalen guverner i so Upraven sovet na op{tata uprava, finansiska uprava i sudska vlast,

BEROVSKA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

Berlinskiot kongres (1878)

so soodvetna zastapenost na naselenieto (muslimani i hristijani) vo site organi. LIT.: Aleksandar Hristov – Jovan Donev, Makedonija vo me|unarodnite dogovori 1875–1919, Skopje, 1994; Dokumenti za borbata na makedonskiot narod za samostojnost i za nacionalna dr`ava, 1, Skopje, 1981. M. Min.

Samuil Borisovi~ Bern{tejn

BERN[TEJN, Samuil Borisovi~ (Bern[tejn, Samuil Borisovi~) (Barguzin, Ist. Sibir, 3. I 1911 – Moskva, 6. X 1997) – ruski lingvist, etnolog, slavist, bugarist i makedonist. Dolgogodi{en rakovoditel na Katedrata za slovenska filologija na Moskovskiot univerzitet †Lomonosov# i na Oddelot za slavistika i balkanistika na AN SSSR. Avtor na ok. 400 nau~ni trudovi, vklu~itelno i 18 knigi. ^len na MANU nadvor od rabotniot sostav (1969). Eden od prvite slavisti {to (vo prvoto izdanie na Golemata sovetska enciklopedija, 1938) go odbele`a postoeweto na makedonskiot jazik kako poseben ~len na slovenskoto jazi~no semejstvo. Vo Odeskiot arhiv (1934) ima najdeno del od korekturite od neobjavenoto sp. †Vardar# na K. P. Misirkov. Objavi dve statii za toa spisanie.

se igra vo 2/4 ritam, so dr`ewe na racete slobodno spu{teni nadolu. Se igra poletno, so sitni brzi ~ekori na polustapalata i so dosta potskoknuvawa i doskoknuvawa. LIT.: Mihajlo Dimoski, Makedonski narodni ora, Skopje 1977, 73. \. M. \.

BEROVO – grad vo isto~niot del na Republika Makedonija so 7.002 `. (2002). Se nao|a vo Male{evskata Kotlina na krajnite severni ogranoci na Male{evskite Planini od dvete strani na r. Bregalnica. Zafa}a povr{ina od 224 ha. Ima umereno-kontinentalna klima. Kako naselba po~nala da se formira vo sredinata na XVII v., koga `itelite od okolnite sela vo Male{ po~nale da se „berat# vo karavanskata stanica po {to taa go dobila i imeto Berovo. Od 1900 do 1931 g. naselenieto vo B. stagnira, potoa od 1948 g. pa navamu bele`i blag porast i vo 2002 g. vo gradot `iveele 7.002 `iteli. Od niv 6.404 ili 91,5% bile Makedonci, 459 ili 6,5% Romi, 91 ili 1,3% Turci, Srbi 14, Vlasi 6, Bo{waci 3 i drugi 25 `iteli. B. e sedi{te na op{tina koja zafa}a povr{ina od 59.807 ha, ima 9 naseleni mesta so 13.941 `. Od industriskite objekti vo gradot pova`ni se fabrikata za pamu~ni tkaenini „Male{evka#, drvniot kombinat „Ogra`den# i

B

rudnikot za jaglen „Ratevski [irini#. B. e centar na razvieno ovo{tarstvo, posebno za odgleduvawe slivi. Berovo so okolinata raspolaga so povolni uslovi za razvoj na turizmot. Toa osobeno se odnesuva za klimatskite, hidrografskite i pejza`nite pogodnosti. Poznati se turisti~kite lokaliteti: Ablanica, Lakite, Breza, Klepalska Reka, Ratevsko Ezero i dr. Na bregot na Ratevsko Ezero e izgraden centarot za odmor i rekreacija „Male{evo#, vo koj ima objekti so 150 legla, a vo gradot hotel „Makedonija#. Vo B. se nao|a manastirot „Sv. Arhan|el Mihail#, so crkva izgradena vo 1818 g. Vo konacite na manastirot i porano i sega `iveat kalu|erki. So manastirot tesno se povrzani nastani od poznatite vostanija na makedonskiot narod – Razlove~koto i Ilindenskoto. Toj e staven pod za{tita na zakonot i vo nego e smesten muzej vo koj e prika`ano istoriskoto minato na Male{evijata. Vo B. ima gimnazija, biblioteka, zdravstven dom. LIT.: Kiril Miljoski i dr., Ekonomski potencijali na op{tina Berovo, MANU, Skopje, 1985. Al. St.

BEROVSKA KOTLINA – Berovskata ili Male{evskata Kotlina se protega vo krajniot isto~en del na Republika Makedonija, vo izvori{niot del na Bregalnica. Pripa|a na najstaroto – Rodopsko kopno na Balkanskiot Poluostrov. Formirana e so radijalnite tektonski dvi`ewa za vreme na pliocenot i pretstavuva ju`en tektonski del od Berovsko-del~evskiot rov. Od tri strani e zagradena so planini i toa: na istok so planinata Vlaina (Kadiica, 1.932 m), na zapad Pla~kovica (Lisec, 1.754 m i Obozna, 1.181 m), a na jug se Male{evskite Planini (1.801 m). Na sever so horstot Bejaz Tepe (1.348 m) e odvoena od Del~evskata Kotlina. Ima meridijanski pravec na protegawe so dol`ina od 20 km i {iro~ina od 10 km. Kotlinskoto dno e na viso~ina od 700 do

LIT.: R. Usikova, Akad. Samuil Borisovi~ Bern{tejn (1911–1997), MJ, XLVIII–L, Skopje, 2000, 405–7. Z. T.

„BEROVKA“ ‡ makedonsko `ensko narodno oro od Male{evsko, koe

Berovo

147

B

BEROVSKA

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

1.000 m, a vkupnata povr{ina iznesuva 806 km². Poradi golemata nadmorska viso~ina vladee kontinantalna klima. Ovde e zabele`ana najniskata minimalna temperatura vo RM -31°C. Razvieni se dve gradski naselbi: Berovo i Peh~evo.

Damjanovski. Spisanieto posebno vnimanie im posvetuvalo na rodnokrajnite avtori i na sevkupniot kulturen `ivot vo Kumanovo, a ja neguvalo i me|urepubli~kata kni`evna sorabotka vo V. Toc. SFR Jugoslavija.

LIT.: D. Manakovi}, T. Andonovski, Reljefni karakteristiki na Isto~na Makedonija, „Geografski razgledi#, kn. 17, Skopje, 1979; A. Stojmilov, Fizi~ka geografija na R Makedonija, PMF, Skopje, 2003. T. And.

BEROVSKA, Lika Stojanova (Struga, 1885 – Struga, 1955) – revolucionerka i nositelka na Ilindenska spomenica. U~estvuvala vo Ilindenskoto vostanie. Vo NOB nejziniot dom vo Struga se pretvoril vo ilegalno mesto za sostanoci, sobirawe na lekovi i raneti borci. Bila uspe{na kurirka vo okupiraniot i vo oslobodeniot del na Zapadna Makedonija vo tekot na NOB. LIT.: P. Karajanov i dr., Li~nosti od Makedonija, Skopje, 2002. Al. Tr.

BEROVSKI MANASTIR – v. „Sveti Arhangel Mihail#. „BESA“ – albanska organizacija (Belgrad, 1935–1941), formirana od studentite Albanci od Makedonija i od Kosovo, po instrukcii na Voenorazuznava~kata slu`ba na Italija (SIM), preku Albanskoto pretstavni{tvo vo Belgrad. Razgranok vo Makedonija (Tetovo) bil formiran pri krajot na 1938 g. od [aip Kamberi, Idriz Ibrahim Crcr i Seap Selman (Selim Sehati) za da dejstvuva za nacionalno osvestuvawe na Albancite vo Kralstvoto Jugoslavija. Se rasformirala vo 1941 g. po doa|aweto na Italijancite vo Makedonija. LIT.: \or|i Malkovski, Politi~kite partii i organizacii vo Makedonija vo Vtorata svetska vojna 1941–1944, Skopje, 2002. \. Malk.

„BESVINA“, ISELENI^KO DOBROTVORNO DRU[TVO (Toronto, Kanada, 1916 >) ‡ dru{tvo na Makedoncite po poteklo od seloto Besvina (Kostursko), Egejskiot del na Makedonija. Edno od najstarite makedonski dru{tva vo Kanada. Formirano pod imeto Spomagatelno dru{tvo „Dva vrva“, podocna preimenuvano vo „Besvina“. Dru{tvoto e aktivno na razni poliwa. Sl. N.-K.

„BESEDA“ (juni 1972 – septemvri 1987) – spisanie za kultura i umetnost vo Kumanovo. Izdava~ e Kulturno-prosvetnata zaednica na gradot. Glavni i odgovorni urednici bile: Metodi Petrovski, Blagoja Igwatovski, Ratko 148

DG „Beton# AD - Skopje

Beskrilni insekti: Collembola

BESKRILNI INSEKTI (Apterygota) – najprimitivni insekti. Mali, bez krilja (apterygos gr. = bez krilja) po {to i go dobile imeto. Se pojavuvaat vo pogolemi populacii vo opredelen period od godinata. @iveat po vla`ni i temni mesta pokraj bregot na neiste~nite vodi, lokvi, bari i ezera, vo movovi, po gle~eri i na snegot po planinite. Vo Makedonija potklasata beskrilni insekti e pretstavena so redovite: zemjeni bolvi (Collembola), zastapeni so 6 vida, od koi vidot Tomocerus skopjensis e makedonski endemit; bezantenski insekti (Protura), ima 2 vida, i dvoopa{esti (Diplura), zastapeni so 10 vida. LIT.: J. Bogojevic, Collembola. Catalogus Faunae Jugoslaviae, Acad. Sci. Art. Slov., Ljubljana, 1968, III/6: 1-31; Jon~e [apkarev, Zoologija na Bez’rbetnite `ivotni, Skopje, 1991; Vladimir Krpac and Branislava Mihajlova, Biodiversity of Macedonia from a view point of hitherto faunistic investigations. Participation with Underproject: Klass Insecta, Macedonian Museum of Natural History – Ministry of Science, Final Report, Skopje, 1999, 23-30. V. T. K. – M. Kr.

BETAR (Brit trumpeldor) (Skopje, 1923) – evrejska mladinska organizacija vo Makedonija, militantna revizionisti~ka cionisti~ka organizacija so filijala vo Bitola. Poradi militantniot nastap na nejzinite ~lenovi, bila nepopularna me|u ~lenovite na zaednicite i vo Skopje i vo Bitola. Vo Skopje kenot go rakovodel Viktor Avraham Kasuto. Organizacijata bila vo postojan sudir so ~lenovite na mladinskata organizacija „Ha{omer Hacair“. LIT.: \or|i Colev Dimovski, Bitolskite Evrei, Bitola, 1993; Zeni Lebl, Plima i slom iz istorije Jevreja Vardarske Makedonije, Gornji Milanovac, 1990. J. Nam.

„BETON#, Grade`no pretprijatie – formirano e na 22. XII 1947 g. vo Skopje. Osnovopolo`nik na pretprijatieto i prv direktor e

dipl. in`. Van~o Karajanov (do 1952 g.), a potoa Bla`o Ristomanov (do 1982 g.). Organizirano e za izgradba na javni, stanbeni, industriski i in`enerski objekti, a podocna se zanimava i so izgradba na objekti od hidrogradba i niskogradba, kako i so proektirawe, istra`uvawe, nadzor i kontrola na site vidovi grade`ni objekti. Vo eden period e so najgolem broj vraboteni (okolu 8.700). Uspe{no sorabotuva so pove}e zemji (Germanija, ^ehoslovakija, Libija, Irak, Rusija, Latvija, Ukraina, Bugarija), kade {to ima izgradeno zna~aen broj objekti (javni, delovni, obrazovni, medicinski, industriski, verski, stanbeni, mostovi, silosi i dr.). Od 1995 g. e transformirano vo akcionersko dru{tvo, podeleno na pove}e subjekti „Beton#: Bitola, Veles, Ko~ani, Ohrid, Radovi{, Strumica, [tip, Tetovo i Kumanovo. Kako najgolemo dru{tvo vo Makedonija se konstituira DG „Beton# AD – Skopje (so devet rabotni edinici). LIT.: Materijali od dokumentacijata na GP „Beton#. R. D.

Dimo Be}ar

BE]AR, Dimo (Prilep, 3. V 1910 – Skopje, 1983) – redoven profesor na [umarskiot fakultet vo Skopje, specijalist za oblasta ekonomika i za predmetot ekonomika na {umsko-stopanskite organizacii. Diplomiral na Zemjodelsko-{umarskiot fakultet vo Belgrad (1933). Bil na slu`ba vo Direkcijata za {umi vo Bosna i Hercegovina, kade {to izvr{uval razni dol`nosti vo pove}e gradovi

BIGLA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

(1934–1941). Za vreme na Vtorata svetska vojna bil apsen pove}epati, uspeal da izbega, da se prefrli vo Makedonija i da se priklu~i vo NOB, vo VII Makedonska udarna brigada. Po vojnata raboti vo Ministerstvoto za zemjodelstvo i {umarstvo, kade {to e nazna~en za pomo{nik-minister (1946). Bil nazna~uvan na razni republi~ki i sojuzni rakovodni funkcii vo {umarstvoto (1948–1961). Izbran za redoven profesor na Zemjodelsko{umarskiot fakultet vo Skopje (1961). Avtor e na pogolem broj trudovi i proekti. Al. And. BE]AROV, Kosta Trajanov (s. Rusinovo, Male{evsko, ? – Male{evsko, 1907) – u~esnik vo makedonskoto revolucionerno delo, vojvoda na Male{evskata ~eta i u~esnik vo bojot so srpska ~eta vo letoto na 1906 g. kaj mesnosta Crnel, Male{evsko. Zaginal vo borbite kaj mesnosta Slivnica, Male{evsko. LIT.: A. Dinev, Ilindenska epopeja, II, Skopje, 1949. Al. Tr.

SVR na SRM, ~len na Op{tinskata konferencija na SKM vo Ki~evo i pratenik vo Republi~kiot sobor na S. Ml. Sobranieto na SRM.

Valentinijan, moneta (IV v.)

BE[ TEPE (An~e) (s. Karbinci) ‡ mikrolokacija na anti~kiot grad Bargala. Se nao|a na okolu 700 m j-i od seloto, na desnata strana na Radawska Reka. Ovoj turski toponim se odnesuval na visoki mogili od koi denes se za~uvani tri. Vo Vtorata svetska vojna (1941‡1943) so orawe na nivite bila najdena plo~a so latinski natpis vo pet reda, {to podocna ja objavil bugarskiot arheolog I. Venedikov. Vo sodr`inata na tekstot, datiran vo 371 g., se soop{tuva deka vo vreme na imperatorite Valens i Valentinijan, po naredba na upravnikot Antonij Alipij, naselenieto na Bargala podignalo kapija. LIT.: Ivan Venedikov, Bargala, Razkopki i prou~vaniÔ 1, SofiÔ, 1948, 88. V. S.

Nehat Be}iri

BE]IRI, Nehat (Nehat Beqiri) (Tetovo, 1. VIII 1967) ‡ slikar, profesor na Tetovskiot univerzitet. Diplomiral (1991) i magistriral (2001) na Fakultetot za likovni umetnosti vo Pri{tina. Samostojno izlagal vo Tetovo, Skopje, Pri{tina, Pariz. Sozdava ekspresivni figurativni kompozicii i dela vo duhot na novata apstrakcija. L. N. BE^VI ‡ ma{ka dolna obleka, izrabotena od kla{na. Po rabovite, kako i okolu xebovite i cepovite, bile ukrasuvani so crni gajtani, delo na lokalnite terzii. Za razlika od ma{koto mija~ko naselenie {to noselo be~vi izraboteni od bela kla{na, vo prilepskiot region (s. Krivoga{tani) tie bile izrabotuvani od podebela kla{na ({ajak) vo temnocrvena boja. J. R. - P. BEXETI, Bexet (s. Gre{nica, Ki~evsko, 14. VII 1942) – politi~ki deec. Studiral na Prirodno-matemati~kiot fakultet. ^len na SKM (od 1958). Bil u~itel i slu`benik vo

Biblija (Sveto pismo) & prviot poln sovremen makedonski prevod (1991)

BIBLIJA (Sveto pismo) – makedonski prevod. Bra}ata sv. Kiril i Metodij ja prevele biblijata vo IX vek na dijalektniot govor na makedonskite Sloveni od okolinata na Solun. Makedonski prevodi na bibliskite tekstovi bile raboteni i vo XIX vek na naroden govor so kirilsko ili so gr~ko pismo. Toa se: ^etirijazi~nikot na Danail od Moskopole, Konikovskoto evangelie, Kulakiskoto evangelie, Bobo{~anskoto evangelie i dr. Biblijata na sovremen makedonski literaturen

B

jazik ja prevel Arhiepiskopot Gavril (svetovno ime \or|i Milo{ev), a redaktori na bibliskiot tekst bile profesorite-teolozi: Metodi Gogov, Trajan Mitrevski i Boris Bo{koski. IZD.: Evangelie od bogoslu`ben karakter, 1952; Apostol, prvo izdanie, 1957 i vtoro, 2002; Noviot zavet, prvo kompletno izdanie, 1967; Noviot zavet, Sinodska redakcija, 1976; Biblija, prvo celosno izdanie na na sovremen makedonski literaturen jazik, 1990 (sedum izdanija); Noviot zavet, revidirano izdanie, 2006. LIT.: \or|i Pop-Atanasov, Rakopisni tekstovi na makedonski naroden govor, Misla, Skopje, 1985; Aco Aleksandar Girevski, Makedonskiot prevod na Biblijata, Pravoslaven bogoslovski fakultet „Sveti Kliment Ohridski“ – Skopje, Skopje, 2003. A. G.

Prvata univerzitetska biblioteka vo Republika Makedonija vo Skopje

BIBLIOTEKA NA FILOZOFSKIOT FAKULTET (Skopje, 1922–1941) – prva univerzitetska biblioteka vo Vardarskiot del na Makedonija. Toa e prva pogolema javna biblioteka po Vele{kata biblioteka (1833). Naslednik na nejziniot kni`en fond e dena{nata NUB „Kliment Ohridski#. S. Ml. „BIBLIOTEKARSKA ISKRA# (Skopje, januari‡mart 1955 ‡) ‡ spisanie na Dru{tvoto na bibliotekarite na Makedonija. Go izdava Bibliote~niot centar pri NUB „Kliment Ohridski# vo Skopje. Izleguva dvapati godi{no, nekoga{ i so dolgi pauzi i prekini (1956‡1965). Prv odgovoren urednik bil Mitko Zafirovski. LIT.: D-r Boro Mokrov ‡ M-r Tome Gruevski, Pregled na makedonskiot pe~at (1885‡1992), Skopje, 1993, 308. S. Ml.

BIGLA – srednovisoka planina {to pretstavuva prirodno prodol`enie na Ilinska i Plakenska Planina. Ima dinarski pravec na protegawe sz–ji vo dol`ina od 16 km. Na zapad ograni~ena so Resensko Pole i dolinata na Golema Reka, na istok so dolinite na [emnica i Boi{ka Reka, a na jug so prevalot \avato (1.167 m) e odvoena od planinata Pelister. Vo ovie granici zafa}a povr{ina od 179 km². Ima sedum vr149

B

BIGORSKI

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

vovi povisoki od 1.500 m, a najvisok e Crni Vrv (1.935 m), koj se nao|a vo krajniot severozapaden del. Geolo{kiot sostav e pretstaven so paleozojski {krilci, granitoidi i trijaski konglomerati. Geolo{kiot sostav, klimatskite odliki i golemata po{umenost uslovile pojava na kratki vodoteci. T. And. BIGORSKI MANASTIR – v. „Manastir Sveti Jovan Bigorski#

lo{ka koncepcija za prognozirawe na dr`avnite slu~uvawa i ishodot od voenite sudiri. BIB.: [ahot ‡ simbol na kosmosot, Skopje, 1972. LIT.: Prvi makedonski {ahovski majstor, †Politika#, LXXIX/24740, Beograd, 21. VIII 1982, 16; M. \o{evski, {ahot kako klu~ za ontolo{kata struktura na kosmosot – otkritieto na Pavle Bidev, Istorija na ideite na po~vata na Makedonija, 11, Skopje, 2000, 181-186. S. Ml. – V. Panz.

st.e.) za da ja za{titi severnata makedonska granica. Gradot posleden pat se spomnuva vo 168 g. od st.e. vo vremeto na makedonskiot kral Persej. Vo ovaa oblast se pronajdeni golem broj epigrafski natpisi na gr~ki jazik. LIT.: I. Mikul~i}, Ubikacija na Bilazora, †GZFF“, 28-2, Skopje, 1976, 149&165; G. Mikul~i}, Gradište/Kne`je, pajonski grad Bilazora, †Arheološki pregled“, 27, Ljubljana, 1997, 779–80; S. Danev, Iskopuvawa vo Kne`je 1994, †Maced. acta archaeol.“, 14, Skopje, 1996, 57-65; E. Petrova, Pajonija, Skopje, 1999. D. Z. – A. [uk.

Vladislav Bidikov Pavle Bidev

BIDEV, Pavle (Priepole, 22. VI 1912 ‡ Igalo, 16. I 1988) ‡ profesor po filozofija, poliglot, stru~en preveduva~, {ahovski teoreti~ar, publicist, prv makedonski {ahovski majstor, preveduva~ od pove}e jazici. Vo {ahovskata igra go upatil negoviot o~uv d-r Aleksej Stepanovi~ Polkanov u{te na 11-12-godi{na vozrast. Poradi negovata bole{livost, otprvin se zanimaval so dopisen {ah. Na {ahovskata arena prvpat se pojavil na Dr`avniot amaterski {ahovski turnir vo Skopje (1937). Bil nekolkukraten {ampion na NRM vo {ah (1946‡1955). Na Tretiot {ahovski {ampionat na FNRJ (Qubqana, 1947) ja osvojil titulata {ahovski majstor. Podolgo vreme rabotel kako stru~en preveduva~ vo INI vo Skopje do penzioniraweto (1. XII 1957 ‡ 1. VIII 1972). Go smetale za najgolem {ahovski strateg vo Jugoslavija. Pove}e od ~etiri decenii ja prou~uval filozofijata i istorijata na {ahot, posebno drevnata kultura na Indija i Kina. Objavil okolu 60 nau~ni trudovi. Kapitalno delo mu e „[ahot ‡ simbol na kosmosot#, objaveno po povod [ahovskata olimpijada vo Skopje (1972), so predgovor od nekoga{niot svetski prvak vo {ah i pretsedatel na FIDE d-r Maks Eve. Za nea se zdobi i so titulata doktor na naukite. Toj ja istra`il genezata na {ahot od kineskata astrologija do indiskata mistika, gi otfrlil dotoga{nite teorii na raznite istra`uva~i na minatoto na {ahot i doka`al deka toj vodi poteklo od kineskiot pra{ah od 569 g. i deka nastanal kako astro150

BIDIKOV, Vladislav Dimitrov (Kratovo, 7. IV 1930) – internist-gastroenterohepatolog, redoven prof. na Med. f. vo Skopje. Med. f. i specijalizacija zavr{il vo Skopje. Bil direktor na Klinikata za gastroenterohepatologija (1987–1995). Vovel novi dijagnosti~ki i terapevtski metodi: ERCP, endoskopska polipektomija, endoskopsko postavuvawe na ezofagealni endoprotezi. Avtor i koavtor na 312 stru~ni trudovi. IZV.: Arhiv na Klinikata za gastroenterohepatologija. Sl. M. P.

„BIZNIS“ – prv makedonski ekonomski dneven vesnik. Prviot broj izlegol na 18 maj 2005 g. Izdava~: Dru{tvo za izdavawe, pe~atewe i uslugi „Ekonomski pogledi# DOO uvoz-izvoz Skopje. Osnova~i-sodru`nici: Pande Kolemi{evski (glaven i odgovoren urednik), Du{an Petreski, Zdravko Josifovski, Ace Dimitrievski. „Biznis# tretira nastani, slu~uvawa i dvi`ewa na doma{nata i na svetskata ekonomska scena. B. P. \. BILAZORA (s. Kne`je, Svetinikolsko) ‡ anti~ka naselba na dominanten rid so zaramneto plato (o{teteno od erozija) i mo}ni odbranbeni bedemi, na 3 km zapadno od patot Sveti Nikole – s. Kne`je, na lok. Gradi{te. Zaedno so podgradieto zafa}a povr{ina od 20 ha. Spolii vgradeni vo selskite ku}i i vo crkvata. Vo istra`uvawata (1986) e otkriena crnofirnajsirana anti~ka i lokalna siva keramika od IV v. pr.n.e. Vo 1994 g. e otkriena cisterna za voda. Bilazora (Vilazora) e najgolem grad vo Pajonija kaj den. gr. Veles, utvrden od Filip V (221– 179

Salaetin Bilal

BILAL, Salaetin (19. III 1942) – akter. Od 1964 g. e ~len na Turskata drama na Teatarot na narodnostite. Nastapuval na scenata na Albanskata drama i vo drugi teatri, kako i vo nezavisni proekti i na film. ULOGI: Slugata (†Sluga na dvajca gospodari#); Hasan-aga (†Hasanaginica#); Omer (†Omer i Merima#); Simon (†Argatot Simon#); Hlestakov (†Revizor#); Don @uan; Timon Atiwanin vo istoimenite dela; Istref Veri (†Kosan~i}ev venec#) i dr. Nastapuval vo filmovite: †Najdolgiot pat#; †Vreme, vodi#; †Xipsi mexik#; †Pra{ina# i dr. R. St.

Kiril (Kiro) Bilbilovski

BILBILOVSKI, Kiril (Kiro) (Skopje, 3. V 1920 ‡ Ohrid, 24. IX 1989) ‡ fotograf, filmski snimatel, scenarist i re`iser. Rabotel kako profesionalen fotograf, potoa kako filmski snimatel, scenarist i re`iser vo „Vardar film# (1947). Re`iser, snimatel ili scenarist e na dokumentarnite filmovi „Sto~arstvoto denes# (1948), „Makedonski tutun# (1954), „Na gosti vo rodniot kraj# (1957), „Sfinga# (1961),

†BILTEN#

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

„Leto Gospodovo 77# (1978), „Svilen konec# (1970) i dr. Direktor na fotografijata na filmovite „Frosina#, „Denovi na isku{enie# (1965), „Kade po do`dot#, „Najdolgiot pat# i dr. S. Ml. „BILETIN (BILTEN)“ (17. VII 1945 – 15. III 1946) – vesnik na NOF na Makedoncite i prv vesnik pe~aten na makedonski literaturen jazik vo Egejskiot del na Makedonija. Glaven urednik bil Pavle Rakovski, ~len na rakovodstvoto i odgovoren za Agitprop na NOF. Od br. 5 se imenuva „Bilten“. Za Ilinden 1945 g. bil izdaden i vonreden broj. Prvin bil pe~aten na {apirograf (do br. 6) vo tira` od 300–400 primeroci, a potoa vo pe~atnica vo tira` od 1.000–1.500 primeroci. LIT.: Lidija Simoska, „Biltenot# – organ na Glavnoto rakovodstvo na NOF na Makedoncite od Egejska Makedonija i negovata revolucionerna uloga, Oddelen otpe~atok od „Godi{nik na Institutot za sociolo{ki i politi~ko-pravni istra`uvawa“, III, 1, Skopje, 1977. S. Ml.

BILINO – srednovisoka planina {to se protega vo krajniot severoisto~en del na Republika Makedonija na granicata so Republika Srbija. To~nite granici na planinata te{ko mo`at da se odredat poradi golemata deseciranost na reljefot. Na sever se nadovrzuva ^upino Brdo, koe morfolo{ki ne se razlikuva mnogu, pa mo`e da se smeta za del od Bilino, dodeka na jug preminot od planinata German e nezabele`itelen. Glavnoto bilo se protega vo pravec sever–jug vo dol`ina od 15 km. Najvisok vrv vo ju`niot del e Stra`a (1.547 m), dodeka vo severniot e ^upino Brdo (1.073 m). Poniskite delovi se pod {uma – dab i buka, a povisokite se pod pasi{ta. T. And.

Zlatko Biljanoski

BILJANOSKI, Zlatko (Zlate) Karanfilev (psevd. Mihajlo) (s. Pusta Reka, Kru{evsko, 25. I 1920) – komunisti~ki deec, prvoborec i dr`avnik. Kako pe~albar niz Srbija stanal ~len na Ursovite sindikati, na SKOJ (1936) i na KPJ (1939). Vo Aprilskata

vojna (6. IV 1941) bil zaroben vo Maribor i odveden vo Lukenvald (Germanija). Po osloboduvaweto (avgust 1941), izvesno vreme bil vo logor vo Sofija. Po vra}aweto bil ~len na Okoliskiot komitet na SKOJ, na MK na KPJ i na Okoliskiot komitet na KPJ vo Kru{evo, politi~ki komesar na ~eta vo Kru{evskiot NOPO „Pitu Guli“ (septemvri 1942), zamenik politi~ki komesar na Mavrovsko-ki~evskiot NOPO, zamenik komandant, a potoa i komandant na @upskiot NOPO, a koga toj prerasnal vo bataljon stanal negov politi~ki komesar. Bil izbran delegat na AVNOJ i delegat-u~esnik na Prvoto zasedanie na ASNOM, zamenik politi~ki komesar na Tretata makedonska NOUB, {ef na OZNA pri G[ na NOVM (avgust 1944). Po Osloboduvaweto go zavr{il Ekonomskiot fakultet i izvr{uval razni politi~ki i op{testveni dol`nosti: dr`aven sekretar za vnatre{ni raboti na NRM, ~len na CK na SKM, ~len na Vladata na NRM, ~len na Izvr{niot sovet na NRM, direktor na Carinskata uprava na SFRJ, pretsedatel na Komisijata za op{testven nadzor na Sojuznoto sobranie, republi~ki i sojuzen pratenik vo pove}e svikuvawa, potpretsedatel na Sobranieto na SRM i pretsedatel na Republi~kiot odbor na SZBNOV na Makedonija. Nositel e na Partizanska spomenica 1941 i odlikuvan so ordenot „Naroden heroj na Jugoslavija“ (29. XI 1953). BIBL.: Krvavi tragi, „Misla“, Skopje, 1969; Man~u Matak, „Misla“, Skopje, 1975; Odredot „Pitu Guli“, „Misla“, Skopje, 1973; Kru{evski NOP odred, Vojnoizdava~ki zavod, Beograd, 1971; Fevruarski beli no}i, NIK „Na{a kniga“, Skopje, 1972; Odredot „Pitu Guli“, NIK „Na{a kniga“, Skopje, 1990. LIT.: Biljanovski Karanfile ZlatkoMihajlo (1920), Narodni heroi od Makedonija, NIK „Na{a kniga“ – Skopje, 1973, 58-63. S. Ml.

BILJARKI – u~esni~ki vo izveduvaweto na obredot na berewe na bilkite. Obredot e povrzan so proletnite praznici, no najmnogu so \ur|ovden. Bilkite (kukurek, leska, dren, zdravec, vratika, sil i dr.) se berat ve~erta sproti praznikot ili utroto pred izgrejsonce na samiot den. Se veruva deka poseduvaat magiska mo} i deka mo`at ~ovekot, `ivotnite, no i objektite da gi za{titat od bolesti, po`ari, gromovi i drugi nesre}i. Za taa cel so bilkite se krmi stokata i se zapotnuvaat objektite. LIT.: Marko Kitevski, Zlatna ~a{a, Skopje, 1983; Naum Celakoski, Debarca, obredi i obredni igri, Skopje, 1984; Kiril Penu{liski, Odbrani folkloristi~ki trudovi, 2, Skopje, 1988; Marko

B

Kitevski, Makedonska narodna lirika, (Obredni pesni), Skopje, 1997. M. Kit.

BILJARSKI PESNI – proletni obredno-kalendarski pesni, povrzani so bereweto na bilkite, so krmeweto na dobitokot i so zapotnuvaweto na objektite. Tie se povrzani so odredeni praznici od narodniot i crkovniot kalendar, najmnogu so \ur|ovden, no i so Letnik, Sveti 40 ma~enici, Blagovec, Cvetnici, Ivanden i dr. Bilkite se berat nave~er sproti praznikot ili nautro, pred izgrejsonce, na samiot praznik. Pritoa se pee: Ajde na bilje, bela Biljano,/ bilje da beri{, stado da krm{,/ stado da krmi{, stado bratovo... itn.. Za pove}eto pesni karakteristi~en e refrenot Biljaro! Sl’nce grejet, cve}e pulit, Biljaro!/ Veter vejet, {uma listit, Biljaro!/ Rosa rosit, treva rastet, Biljaro! Pesnite imaat sve~eno-veli~alna smisla. Tie gi opevaat najiskrenite nade`i na lu|eto za li~na sre}a, zdravje, qubov i napredok na celoto semejstvo i za zdravje i priplod na dobitokot. Pesnite se ispolneti so silna simbolika, prisustvo na hiperboli i sl. LIT.: Marko Kitevski, Zlatna ~a{a, Skopje, 1983; Naum Celakoski, Debarca, obredi i obredni igri, Skopje, 1984; Kiril Penu{liski, Odbrani folkloristi~ki trudovi, 2, Skopje, 1988; Marko Kitevski, Makedonska narodna lirika, (Obredni pesni), Skopje, 1997. M. Kit.

„BILTEN“ (Bitola, po~etok na 1942 – po~etok na 1943) – ilegalen organ na Mesnata organizacija na KPJ vo Bitola. Izleguval na 10–15 dena, na makedonski jazik, a bil pe~aten na tehnikata (ra~na presa) na MK na KPJ vo Bitola, vo ku}ata na Tome Dimitrovski. Urednik bil Stefan Naumov-Stiv, a sorabotnici-avtori bile i Mir~e Acev, Jordan Mihajlovski-Ockata i dr. Izvestuval za politi~kata i voenata sostojba vo svetot i kaj nas, a bil rasturan vo gradot i vo bitolskite sela. Za~uvani se samo tri broja (br. 19, 20 i 21, noemvri-dekemvri 1942). LIT.: D-r Boro Mokrov, Razvojot na makedonskiot pe~at i novinarstvo (od prvite po~etoci do 1945 godina), Skopje, 1980, 412; D-r Boro Mokrov – M-r Tome Gruevski, Pregled na makedonskiot pe~at (1885-1992), Skopje, 1993, 117. S. Ml.

„BILTEN“ (Gostivar, oktomvri 1941 – fevruari 1942) – ilegalen organ na Mesnata organizacija na KPJ vo Gostivar. Objaveni se 5–6 broja, na makedonski jazik, no nema za~uvani primeroci. S. Ml. „BILTEN“ (Kumanovsko, 1. X 1943 – 20. I 1944) – organ na [tabot na Pettata operativna zona 151

B

†BILTEN#

na NOV i POM, na kumanovski dijalekt. Bil umno`uvan na ciklostil, a za~uvani se samo dva broja. Vo uvodnata statija od prviot broj „Narodnoosloboditelnata vojska i partizanskite odredi na Makedonija go bijat okupatorot, osloba|aat teritorija“ se komentira kapitulacijata na Italija i sozdavaweto na narodnoosloboditelnite komiteti kako organi na borbata, a osobeno zna~ajni se i napisite za partizanskite dejstvija vo Tikve{ijata i vo Kumanovsko. LIT.: D-r Boro Mokrov, Razvojot na makedonskiot pe~at i novinarstvo (od prvite po~etoci do 1945 godina), Skopje, 1980, 421–423. S. Ml.

„BILTEN“ (Skopje i Debarca, septemvri 1942 – 1943) – organ na Glavniot {tab na NOPOM. Objaveni se dva dvobroja na makedonski jazik. Prviot dvobroj e objaven vo Skopje na ciklostil, a vtoriot dvobroj na slobodnata teritorija vo Debarca vo Pe~atnicata „Goce Del~ev“. Sodr`i napisi za voeno-politi~kata sostojba vo svetot i kaj nas, kako i za akciite na partizanskite odredi. LIT.: D-r Boro Mokrov, Razvojot na makedonskiot pe~at i novinarstvo (od prvite po~etoci do 1945 godina), Skopje, 1980, 424–425. S. Ml.

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

vo Jugoslavija i vo Makedonija. Vo vtoriot broj e objaven i prvomajski proglas, so obra}awe i do toga{nite makedonski partizani: „Vie prvi so oru`je v race ja povrzavte borbata na makedonskiot narod so oru`enata borba na drugite porobeni narodi protiv fa{izamot... Neka na{ata smela oru`ena borba se raspali do stepenot na op{ta oru`ena borba za izgonuewe na okupatorite od Makedonija!“ LIT.: D-r Boro Mokrov, Razvojot na makedonskiot pe~at i novinarstvo (od prvite po~etoci do 1945 godina), Skopje, 1980, 424–425; D-r Boro Mokrov – M-r Tome Gruevski, Pregled na makedonskiot pe~at (1885–1992), Skopje, 1993, 117. S. Ml.

„BILTEN“ (Skopje, avgust–septemvri 1943) – organ na Poverenstvoto na G[ na NOV i POM za podra~jeto na ^etvrtata operativna zona, na makedonski jazik. Objaveni se nekolku broja, a so~uvani se samo prvite dva broja. Negov glaven urednik bil Kuzman JosifovskiPitu. Me|u drugoto, vo prviot broj e objavena i hronika na dejstvuvaweto na edna partizanska edinica vo Tikve{ijata, a vo vtoriot broj se soop{tuva i za ubistvoto na vata{kite mladinci. LIT.: D-r Boro Mokrov, Razvojot na makedonskiot pe~at i novinarstvo (od prvite po~etoci do 1945 godina), Skopje, 1980, 420-421. S. Ml.

„BILTEN“ (Skopje, juli 1940 – oktomvri 1940) – ilegalen organ na PK na KP vo Makedonija, na makedonski i na srpski jazik. Izleguval edna{ mese~no. Bil umno`uvan na ciklostilna tehnika. Objaveni se vkupno ~etiri broja. Tie ja reflektiraat politikata na KPJ kon politi~kite i stopanskite sostojbi (agrarnoto pra{awe, tutunot i sl.) vo Makedonija, no sodr`at i napisi za organizacionite i za nacionalnite problemi, oddelni proglasi i letoci. LIT.: D-r Boro Mokrov, Razvojot na makedonskiot pe~at i novinarstvo (od prvite po~etoci do 1945 godina), Skopje, 1980, 386-387; d-r Boro Mokrov – M-r Tome Gruevski, Pregled na makedonskiot pe~at (1885-1992), Skopje, 1993, 35. S. Ml. „Bilten“, organ na PK na KPJ za Makedonija (1942)

„BILTEN“ (Skopje, januari–april 1942) – organ na PK na KPJ za Makedonija, na makedonski jazik. Objaveni se samo dva broja. Prviot broj (januari-fevruari) bil pe~aten na tehnikata na PK, a vtoriot broj (mart-april) vo Pe~atnicata „Goce Del~ev“. Urednik i avtor na del od napisite bil Ko~o Racin. Napisite informiraat za politi~kata i za voenata sostojba vo svetot, so posebna naglaska na borbite na Crvenata armija, sostojbite vo okupirana Makedonija i borbata protiv fa{izmot vo svetot, 152

„BILTEN“ (Skopje, noemvri–dekemvri 1934) – ilegalen organ na Oblasniot sekretarijat na KPJ za Makedonija, na srpski jazik. Bil umno`uvan na ma{ina za pi{uvawe so srpska kirilica. Objaveni se samo ~etiri broja. S. Ml. „BILTEN“ (Strumica, mart–maj 1943) – ilegalen organ na MK na KPJ vo Strumica. Izleguval na makedonski jazik. Go ureduval Stojan ]osev. Objaveni se dva broja, no neS. Ml. ma so~uvani primeroci. „BILTEN“ (Tikve{ko, juni 1944 – Nova Pazova, maj 1945) – organ

na [tabot na Vtorata makedonska NOU brigada, na makedonski jazik. Bil umno`uvan na ciklostil, na zgolemen broj stranici, so razni rubriki, od vesti do krstozbori, rebusi i humor. LIT.: D-r Boro Mokrov – M-r Tome Gruevski, Pregled na makedonskiot pe~at (1885-1992), Skopje, 1993, 132-133. S. Ml.

„BILTEN NA DRU[TVOTO NA MATEMATI^ARITE I FIZI^ARITE NA NRM (SRM)“ – nau~no spisanie. Izleguva po eden broj godi{no od 1950 do 1976 g., so vkupno 26 knigi. Vo 26-te broja, na okolu 1.900 stranici, se objaveni 235 nau~ni i stru~ni prilozi od koi okolu 180 od oblasta na matematikata, a okolu 55 od oblasta na fizikata, pi{uvani na makedonski, srpski, angliski, francuski, germanski, ruski jazik ili esperanto. Objaveni se i statii so informacii za ~lenstvoto. Prviot redakcionen odbor: M. Katalini}, D. S. Mitrinovi}, O. Pe~ijare, B. S. Popov i J. Ul~ar. Od 1977 g. izleguva kako „Matemati~ki bilten“ i „Bilten na Sojuzot na dru{tvata na fizi~arite od SRM“. LIT.: „Matemati~ki bilten#, kn. 14 (XL), 1990; istoto, kn. 24 (L), 2000. N. C.

„BILTEN NA DRU[TVOTO NA FIZI^ARITE NA REPUBLIKA MAKEDONIJA“ („Bulletin des physiciens de la Republique Macedoine“) – nau~no i stru~no spisanie {to go izdava DFM, vo 1977 izdvoeno od „Biltenot na DMFM“. Vo periodot 1977–2003 g. se izdadeni 15 toma so okolu 1.800 stranici. Objaveni se 185 statii, glavno nau~ni i stru~ni, i pomal broj informacii za ~lenstvoto od op{t karakter ili napisi za oddelni ~lenovi. Poslednive desetina godini pove}eto napisi se naso~eni kon obrazovanieto po fizika. Vo ovoj period kako avtori se javuvaat i lica od drugi zemji. Glavni redaktori bile: \. Sinadinovski (1977–79), Z. Stojanov (1980–83), V. Gu~ev (1984–87), G. Mavrodiev (1988– 91), D. Ger{anovski (1992–93), Q. Petkovski (1994–96), B. Veljanoski (1997), V. Micevski (1998–99), M. FukarovaJurukovska (2000– 01) i N. Andonovska (2002–03). V. Ur. „BILTEN NA MLADITE“ (Skopje, vtora polovina na 1940) – ilegalen organ na PK na SKOJ za Makedonija. Izlegol samo eden broj, na makedonski jazik. Urednik bil toga{niot sekretar na PK na SKOJ za Makedonija Dobrivoe Vidi}. S. Ml. „BILTEN NA REPUBLI^KIOT ZAVOD ZA UNAPREDUVAWE NA [KOLSTVOTO“ – in-

BIOLO[KI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

B

formativno glasilo na Zavodot za unapreduvawe i prou~uvawe na {kolstvoto na NRM/SRM (1957– 1970). Prvata godina se otpe~ateni 8 broja, a od 1960 godina izleguva vo 6 broja godi{no. K. Kamb.

„Informativen Bilten“, organ na UKiM vo Skopje

„BILTEN NA UNIVERZITETOT „SV. KIRIL I METODIJ# – slu`ben organ na Univerzitetot „Sv. Kiril i Metodij# vo Skopje, vo koj se objavuvaat izve{taite na recenzentskite komisii za izbor vo nastavno-nau~ni, nau~ni i sorabotni~ki zvawa, recenziite na doktorski disertacii i recenziite za u~ebnici vo visokoto obrazovanie, kako i referatite za izbor vo zvawata „po~esen profesor# i „po~esen doktor# na Univerzitetot „Sv. Kiril i Metodij#. Izleguva od maj 1957 godina, dvapati mese~no. Go ureduva generalniot sekretar na Univerzitetot. Do 2004 godina se izlezeni 868 broja. K. Kamb. BIMBILOVSKI, Risto (Ohrid, 1933) ‡ maratonec vo plivawe vo najte{kiot peperutka stil. Diplomiral na Teatarskata akademija vo Qubqana (1963) i na Filozofskiot fakultet vo Zagreb (1968). Vo peperutka stil preplival 20-tina razli~ni destinacii na Ohridskoto i na Prespanskoto Ezero vo dol`ina od po okolu 20 km. U~estvuval i na maratoni vo Egipet, Italija, Liban i Kanada. S. Ml. BIOAKUMULACIJA – proces na akumulacija na odredena supstancija vo biolo{ki sistem. Kraen produkt na bioakumulacijata e zgolemena sodr`ina na supstancijata nare~ena bioakumulant vo biolo{kite sistemi, sporedeno so okolnata sredina (voda, vozduh, po~va). Bioakumulacijata mo`e da se podeli na biokoncentracija (vnesena od ne`ivata sredina) i biomagnifikacija (vnesena preku sinxirot na ishranata). Sv. K.

BIODIVERZITET ili biolo{ka raznovidnost – raznovidnost na site organizmi na globalno nivo, vklu~itelno i genetska-

Pre`ivuvawe i vo surovi uslovi: divi zaja~iwa vo {umskiot rezervat †Jasen#

ta raznovidnost. Vo po{iroka smisla, so ovoj poim se otslikuvaat odnosite me|u genite, vidovite i ekosistemite. Vidovite ja zazemaat centralnata pozicija vo konceptot za biolo{kata raznovidnost, bidej}i genite se sostaven del na vidovite, a vidovite se komponenti na ekosistemite. Biodiverzitetot go vklu~uva vo sebe celokupnoto prirodno biolo{ko bogatstvo {to go opkru`uva ~ovekot i od koe zavisi negovata blagosostojba i idninata. Osnovni karakteristiki na biolo{kata raznovidnost vo Republika Makedonija se bogatstvoto i heterogenosta na vidovite i ekosistemite. Toa e rezultat na specifi~nata geografska polo`ba, kako i na promenite {to se odvivale vo izminatite geolo{ki periodi, osobeno pri krajot na tercierot, glacijalniot i postglacijalniot period. Seto toa ostavilo trajni belezi vrz dene{nata flora, fungija i fauna, {to se potvrduva so prisustvoto na golem broj reliktni i endemi~ni vidovi. Biolo{kata raznovidnost vo Makedonija vklu~uva pove}e od 18.000 taksoni od florata, fungijata i faunata, od koi pove}e od 900 taksoni se makedonski endemiti. Golemoto raznoobrazie na ekosistemite, vo ~ii ramki se registrirani pove}e od 260 rastitelni zaednici, se isto taka potvrda za visokiot biodiverzitet na na{ata zemja. LIT.: S. Petkovski, Faunal diversity, vo: Country Study for Biodiversity of the Republic of Ma-

cedonia (First National Report). Ministry of Environment and Phisical Planning, Skopje, 2003; K. J. Gaston – R. David, Hotspots across Europe, „Biodiversity Letters#, 2, 1994, 108–116; J. Reed, B. Krystufek, W. Eastwood, The Physical Geography of the Balkans and Nomenclature of place names, vo: Balkan Biodiversity: Pattern and Process in the European Hotspot, Dordrecht/Boston/London, 2004; I. R. Savic, S. Petkovski, M. B. P. Curcic, P. K. Beron, O. Popovska, The Faunal Diversity in the Balkan Peninsula, vo: Abstract Book, Second International Congress on the Biodiversity, Ecology and Conservation of the Balkan Fauna, Ohrid, September 1998. Sv. P. – V. Sid.

BIOLO[KI ISTRA@UVAWA VO MAKEDONIJA – nema pi{ani dokazi za postoewe na biolo{kata misla vo Makedonija s# do XVIII i po~etokot na XIX vek. Kon polovinata na XIX vek se pojavuvaat prvite botani~ki i faunisti~ki trudovi Frivaldsky (1835, 1834), A. Boué (1840) i A.Grisebach (1848). Retkite istra`uva~i, prete`no poedinci od sosednite ili od drugite evropski zemji navleguvaat vo dostapnite lokaliteti vo Makedonija. Do vtorata dekada od XX vek istra`uvawata se ograni~eni i poedine~ni. Podocna ima nau~nici po poteklo od Makedonija, obrazovani vo stranstvo, koi dale pridones vo razvitokot na biolo{kite disciplini vo sosednite zemji. Eden od niv e Boris Kitanov, ~ii roditeli se od Makedonija, kako i Tomo Hr. Zahariev, roden vo Prilep, obrazovan vo Sofija, koj ima zna~aen pridones vo razvivaweto na {umarstvoto. Vo Belgrad e Ksenofon [ahov, roden vo Ohrid. Vis153

B

BIOMASA

tinskoto vtemeluvawe na biolo{kite disciplini po~nuva po formiraweto na institutite i laboratoriite, osobeno po formiraweto na Biolo{kiot institut vo ramkite na prvata visoko{kolska institucija vo Makedonija, na Filozofskiot fakultet (1946). Site dejnosti, uslovno mo`at da se podelat na tri periodi. Prviot period, vo prvata polovina na XIX vek, e istra`uvawe na florata i faunata vo Makedonija, otkrivaj}i dotoga{ nepoznati vidovi rastenija i `ivotni. Ceneti prilozi za dotoga{ nepoznati ribi i pol`avi od Ohridskoto Ezero objavilile Sturany (1894) i Steindachner (1882–1895–1897), @. \or|evi} (1905) za fito i zooplanktonot na Ohridskoto Ezero, a Spiridon Brusina (1896) go istra`uva zna~eweto na endemskite ribi vo Ohridskoto Ezero. Od 1900 do 1920 g. se zgolemuva brojot na publikuvanite floristi~ki i faunisti~ki trudovi. Vtoriot period opfa}a otvorawe centri vo Makedonija. Sogleduvaj}i ja zdravstvenata sostojba na naselenieto so 21% mortalitet (kaj decata 54%), se formira Antimalari~na komisija (1921) sostavena od stranski i od doma{ni eksperti. Po inicijativa na A. [tampar se formiraat pet bakteriolo{ki stanici, se vospostavuva antimalari~na profilaksa i slezinski indeks. Bakteriolo{kata stanica vo Skopje prerasnuva vo Zavod za tropski bolesti (1925), so svoja zgrada, donacija na Rokfeler. Ispituvawata se naso~eni kon suzbivawe na zaraznite bolesti, opfa}aj}i i del od socijalnata higiena. Nabrgu se formira i Zoolo{kiot muzej (1926), koj prerasnuva vo Prirodonau~en muzej na Makedonija, kako institucija vo koja se odviva organizirana kolekcionerska, nau~no-istra`uva~ka i izdava~ka dejnost. Golem broj rastenija i `ivotni go dobile svoeto ime spored lokalitetot kade {to se najdeni. Vtemeluva~ na muzejot e d-r Stanko Karaman, koj u{te vo 1923 g. gi izu~uva vodite na ezerata, rekite, blatata i orizi{tata, istra`uvaj}i gi pri~inite za malarijata. Otkriva 5 vida komarci (Anopheles), od koi dva se dotoga{ nepoznati, i predlaga merki za nivno suzbivawe so vnesuvawe na rip~eto gambuzija vo blatata i orizi{tata. Vo 1935 g. e formirana Hidrobiolo{kata stanica vo Ohrid so cel da se organiziraat sistematski istra`uvawa na `iviot svet vo Ohridskoto Ezero i proizvodstvo na rip~iwa od ikra za poribuvawe na ezeroto so ohridska pastrmka. Inicijativa 154

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

za organizirawe dava d-r Sini{a Stankovi}. Tretiot period – zapo~nuva so otvoraweto na Filozofskiot fakultet (1946). Biolo{kiot institut e eden od institutite na Prirodno–matemati~kiot oddel. Se formiraat neophodnite ve`balni, u~ilnici za nastava po biologija. Taa se izveduva od prof. Boris Kitanov (botanika), prof. Petar Ikonomov (zoologija) i

dovi, 7 monografii, 5 univerzitetski u~ebnici. Po 2000 g. se obrazuvaat kadri po molekularna biologija, encimologija, transfer na geni, interventno oploduvawe, bestelesno oploduvawe, a so voveduvaweto na elektronskata mikrospkopija e ovozmo`en prodor vo submikroskopskata gradba na kletkite, kako i na mnogu strukturi na nivo na moRad. Gr. lekuli i geni.

Biomasa na bukovi ekosistemi vo Nacionalniot park „Gali~ica“

prof. Lav Lozinski (animalna fiziologija). Deficitarnite disciplini se popolneti so renomirani viziting profesori od jugoslovenskite univerziteti: d-r S. Stankovi}, d-r M. Radovanovi}, d-r St. Jakovlevi}, d-r R. Glavini}, d-r Ivan \aja, d-r St. \ilineo, d-r B. Milovanovi} od Belgradskiot univerzitet. D-r Ivo Horvat, d-r St. Horvati}, dr Vale Vouk, d-r Davor Mili~i}, d-r Vanda Kohanska–Devide, d-r Zvonko Devide, d-r St. [oljan i d-r R. Verner od Zagrepskoto sveu~ili{te, a d-r Miroslav Zei od Qubqanskiot univerzitet. So doa|aweto na d-r Roko Vukovi} (1949) i d-r Mihovil Gra~anin (1955), biolo{kata nastava se pro{iruva so citologija, fiziologija i so ekologija na rastenijata. Prvite asistenti, izbrani me|u najdobrite studenti zavr{eni vo 1951 g., se: Kiril Micevski, Qubica Arsova, Risto Buzalkov, Aleksandar Dimovski, Radmila Vojdanovska, Risto Kocarev, Qup~o Grup~e, koi po doktoriraweto se izbrani za docenti. Sozdadeni se uslovi za nau~noistra`uva~ka rabota, pe~ateni se brojni nau~ni trudovi, monografii, u~estva na kogresi i simpoziumi. Vo 1978 g. vo organizacija na Makedonskoto biolo{ko dru{tvo se odr`a V kongres na biolozite na Jugoslavija (1988), a vo organizacija na Makedonskoto ekolo{ko dru{tvo se odr`a IV kongres na ekolozite na Jugoslavija. Vo 1998 g. e odr`an i Prviot kongres na ekolozite na Makedonija so me|unarodno u~estvo. Odbraneti se nad 70 doktorski disertacii, otpe~ateni se nad 1.200 nau~ni tru-

BIOMASA NA NADZEMNI ORGANI NA BUKOVI EKOSISTEMI – ja so~inuvaat site nadzemni organi na rastitelnite organizmi vo bukoviot ekosistem (lisja, stebla, granki, zelenesti organi na trevesti rastenija). Goleminata na biomasata zavisi od starosta na bukoviot ekosistem. Prosekot na biomasa iznesuva 268,5 t/ha suva materija vo gorskiot bukov ekosistem. Vo dabovite ekosistemi, biomasata na nadzemnite organi (Querceto Frainetum – Cerris macedonicum) vo Nacionalniot park Gali~ica za 50godi{na starost iznesuva 231 t/ha suva materija. Vo ridskite trevesti ekosistemi biomasata varira od 200–400 kg/ha suva materija. Q. Gr. BIOMASA NA PODZEMNI ORGANI VO [UMSKI EKOSISTEMI – varira vo {iroki ramki. Vo bukovite ekosistemi vo Nacionalniot park Mavrovo iznesuva 57 t/ha, a vo daboviot ekosistem od ploska~i cer vo Nacionalniot park Gali~ica iznesuva 67 t/ha. Masata e sostavena od skeletni koreni {to gi dr`at steblata ispraveni i od trofi~en del na korenite, so koi rastenijata se snabduvaat so voda i so hranlivi mineralni materii. Q. G. BIOSISTEMATIKA – biolo{ka disciplina {to ja prou~uva raznovidnosta na `iviot svet (rastenijata, `ivotnite, mikroorganizmite i gabite), nivnite srodstveni odnosi, pati{tata na nivnata evolucija i gi sistematizira vo odredeni klasifikacioni sistemi. Biosistematskite prou~uvawa vo Makedonija se za-

†BIS-BEZ#

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

po~nati u{te kon sredinata na XVIII vek (Frivaldsky, 1835, 1836; Grisebach, 1843, 1844 i drugi) i so razli~en intenzitet se odvivaat s# do denes. Tie se intenziviraat so formiraweto na Prirodonau~niot muzej na Makedonija (1926), Hidrobiolo{kiot zavod vo Ohrid (1934), Institutot za biologija na Prirodno-matemati~kiot fakultet vo Skopje (1946) i Zemjodelsko-{umarskiot fakultet vo Skopje (1947). Dosega se objaveni nad 3.000 trudovi {to se odnesuvaat na sistematikata na razli~nite grupi od florata, faunata, fungijata i mikroorganizmite od teritorijata na RM. Postojat razli~ni sistemi so koi se pravi obid da se klasificira celokupnata biolo{ka raznovidnost. Spored sovremeniot klasifikaciski sistem na Vitaker (Whittaker, 1969), site `ivi organizmi se grupirani vo 5 carstva: mikroorganizmi (Monera), algi (Protista), gabi (Fungi), vi{i rastenija (Plantae) i `ivotni (Animalia). Vl. M.

„Birlik“ organ na NOFM na turski jazik

„BIRLIK“ (tur.: Birlik – edinstvo) (Skopje, 23. XII 1944–1998) – vesnik, organ na NOFM, a potoa organ na SSRNM, na turski jazik, kako glasilo na turskata nacionalnost vo DFM/NRM/SRM/RM. Prviot broj bil otpe~aten vo Pe~atnicata „Goce Del~ev“. Prvin izleguval kako mese~nik, potoa na petnaeest dena, na deset dena, edna{ nedelno i sekoj vtor den (od 1971), vo tira` od 2.000– 3.000 primeroci. Glavni i odgovorni urednici bile: Daut Nureti, [ukri Ramo, Mustafa Karahasan, Fahri Mehmed-Kaja, Nexati Zekirija, Arif Ago, Vefki Hasan i Drita Karahasan. Kako del na NIP „Nova Makedonija“, dolgo vreme go koriste{e zaedni~kiot informativen servis, no ima{e i svoi dopisnici niz Makedonija, so napisi za politi~kite, ekonomskite, kulturnite i drugite problemi, so naglaska na op{testveniot ravitok na turskata narodnost vo Makedonija. Ima{e zna~ajno vlijanie za oformuvaweto na javnoto mislewe na Turcite vo Makedonija. Prerasnuvaj}i vo novinsko-izdava~ka ku}a, gi izdava{e i detskite spisanija „Sevin~“ (tur.: Radost, 1952) i „Tomurd`uk“ (tur.: Pupka, 1957), kako i spisanieto za op{testveni pra{awa i umetnost „Sesler“ (1965).

LIT.: D-r Boro Mokrov, Razvojot na makedonskiot pe~at i novinarstvo (od prvite po~etoci do 1945 godina), Skopje, 1980, 433-434; D-r Boro Mokrov – M-r Tome Gruevski, Pregled na makedonskiot pe~at (1885–1992), Skopje, 1993, 124. S. Ml.

BIRMINGEMSKA DEKLARACIJA – deklaracija za Jugoslavija na Evropskiot sovet na EZ za Jugoslavija (16. X 1992) koja, vo kontekst na zakanuva~kata ~ove~ka tragedija od {iroki razmeri na teritorijata na Jugoslavija, se osvrnuva i na vlo{enata ekonomska situacija vo RM i konstatira potreba za prezemawe soodvetni merki za spre~uvawe na nesakanite posledici od sankciite na ON kon SRJ. IZV.: Deklaracija za porane{na Jugoslavija, Birmingem, 15-16.X 1992, †Me|unarodna politika#, br.1012-92. T. Petr.

BIRO ZA METROLOGIJA – osnovano vo 2002 g. vo ramkite na Ministerstvoto za ekonomija za da se vovede nacionalen sistem na mernite edinici so cel da se odgovori na me|unarodnite obvrski i da se za{titat interesite na gra|anite preku soodvetna zakonska metrologija. Vo laboratoriite poseduva najsovremena oprema za kalibracija i verifikacija na mernite uredi. RM e ~lenka na Me|unarodnata organizacija za zakonska metrologija. V. Ur. BIRO ZA RAZVOJ NA OBRAZOVANIETO – v. Pedago{ki zavod na Makedonija BIROKRATIJATA VO DFM/ NRM/SRM/RM ‡ op{testven sloj {to go so~inuvaat administrativnite slu`benici na site ramni{ta na dr`avnata organizacija. Birokratskiot sloj vo Makedonija vo periodot 1946‡1990 godina naglo se {ire{e preku dr`avniot i ednopartiskiot aparat i dobi zna~itelno visok status vo hierarhijata na op{testveniot presti` i privelegii. Negovoto u~estvo vo vkupnoto naselenie se dvi`e{e me|u 7,5 i 8,6%. Birokratskiot sloj ima tri potsloevi. Visoki slu`benici, koi se vraboteni vo najvisokite dr`avni organi, po pravilo se so visoko obrazovanie i so visok presti` vo skalata na profesiite. Sredniot i niskiot potsloj gi so~inuvaat onie {to se vraboteni vo op{tinskite sobranija i sudovi, kako i {alterskite slu`benici {to imaat sredno i vi{o obrazovanie i zna~itelno poniski prihodi, mo} i presti`. Vo periodot na tranzicijata (po 1990) op{testvenata pozicija na administracijata zna~itelno se menuva, so tendencija za nejzino vnatre{no raslojuvawe i nadol-

B

na podvi`nost. Visinata na platite, osobeno na sredniot i na niskiot potsloj, zna~itelno zaostanuva vo odnos na sli~nite po obrazovanie kaj pretpriema~kite i menaxerskite sloevi i grupacii. Nejzinata mo} i ostvareniot presti` opadnaa do linija na nesigurnost vo zadr`uvaweto na rabotnoto mesto poradi politikata za nejzinoto zna~itelno namaluvawe, no i poradi partiskite vrabotuvawa i otpu{tawa. LIT.: Mihajlo \uri}, Sociologija Maksa Vebera, Beograd, 1997. Pet. G.

BISALTI – naselenie {to `iveelo vo Bisaltija, zapadno i isto~no od r. Strimon, severno od Amfipol. Nivnoto naseluvawe na isto~niot breg na Strimon se slu~uva, najverojatno, so osvojuva~kite pohodi na Aleksandar I Makedonski vo V v. od st.e. Nivni sosedi se Edoncite i Odomantite. Vo 167 g. od st.e. B. bile pripoeni kon prvata makedonska oblast, koja se prostirala od r. Strimon do r. Mesta. LIT.: Thoucidides, 4 vols., Harvard University Press, 1958; F. Papazoglu, Makedonski gradovi u rimsko doba, Skopje, 1957. A. [uk.

BISALTIJA – oblast vo Makedonija po dolniot tek na r. Strimon. Naselenieto Bisalti `ivee zapadno i isto~no od r. Strimon, oblast naselena od Odomantite i Edoncite. Spored najstaroto svedo{tvo kaj Herodot, taka se narekuva oblasta okolu gradot Argila (zapadno od Strimon). Tukidid ja spomnuva vo kontekst na osvojuvawata na makedonskiot kral Aleksandar I Makedonski i pro{iruvaweto na dr`avata do Strimon. Vo oblasta se nao|aat gradovite: Berga, neidentifikuvaniot grad Adrijanopol, gradot Evporija (go spomnuva Stefan Vizantiski) i dr. Po Makedonsko-rimskite vojni (po 148 g. od st.e.) B. $ pripa|a na prvata makedonska oblast, t.n. prva meridija. LIT.: Herodotus, 4 vols., Harvard University Press, 1960; Thoucidides, 4 vols., Harvard University Press, 1958; F. Papazoglu, Makedonski gradovi u rimsko doba, Skopje, 1957. A. [uk.

Grupata „Bis-Bez“

†BIS-BEZ# – makedonska rokgrupa formirana 1965 g. so spojuvawe na dvete toga{ najpopular155

B

BISERNICA

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

ni grupi †Biseri# i †Bezimeni#. Grupata ja so~inuvaa: Konstantin Ikonomov, Stef~e Janevski, Dimitar ^emkov, Lambe Smilevski, Stanislav Dlaka i Dimitar Popankov. Na svojot repertoar ima{e pesni {to bea inspirirani od makedonskiot muzi~ki folklor (†Dal da pla~am il’ da pejam#; †Bilo i pominalo#; †[to e vreva na sred selo#), so {to stana vtemeluva~ na stilot {to podocna be{e baza na aktivnosta na drugi grupi (†Leb i sol#). Grupata postoe{e sedum godini i ima{e mnogubrojni nastapi vo Makedonija i vo nekolku evropski zemji. Prestana da raboti 1972 g., a podocna, nekolku pati, povtorno se sostavuva{e (vo 1994 go snimi edinstveniot album †Dal da pla~am il’ da pejam#), pred sè so nostalgi~en efekt. M. Kol. BISERNICA ‡ najmal `i~en trza~ki muzi~ki instrument, so ~etiri `ici, vid tambura {to ima uloga na voda~ na glavnata melodiska linija vo ramkite na muziciraweto na tambura{kite orkestri. LIT.: Daragoslav Devi¢, Etnomuzikologija, III deo, (skripta), Beograd, 1977, 192. \. M. \.

BISEROV, Dimitar Janakiev (Okujli) (Dupnica, den. Stanke Dimitrov, 1840 ‡ Dupnica, 1886) ‡ u~itel, op{testvenik, publicist, preveduva~, poet i sobira~ na narodni pesni za Stefan Verkovi}. Se {koluval vo rodniot grad i vo Rilskiot manastir kaj Neofit Rilski, a potoa bil u~itel vo Dupnica (1850‡1860; 1868; 1870‡1879), Berovo, Male{evsko i Gorna Xumaja (den. Blagoevgrad, 1863-1864). Toj e osnova~ na ~itali{tata vo Dupnica (1858) i Gorna Xumaja (1864). LIT.: A. Stoilov, Dokumenti i bele`ki ot minaloto na bÍlgarite v MakedoniÔ, ZbBAN, 9, Sofix, 1918, 4; V. [arkov, Grad Gorna D`umax. Minalo i dnes, Sofix, 1929, 102–104; A. Med`idiev, Dupnica i bele`iti dupni~ani prez epohata na VÍzra`daneto, Dupnica, 1940, 198–201. S. Ml.

BISLIMI, Mexit (s. Kopanica, Skopsko, 15. X 1929) – politi~ki rabotnik. Zavr{il vi{a upravna {kola. ^len na SKJ (od 1947). Bil sekretar na Op{tinskiot naroden odbor, na~alnik na oddelenie i {ef na Mesnata kancelarija, potoa pratenik vo Republi~kiot sobor na Sobranieto na SRM i ~len na Odborot za buxet i na Odborot za grade`ni{tvo i komunalno-stanbeni pra{awa. S. Ml.

BISTRA – visoka planina {to se protega vo Zapadna Makedonija. Pripa|a kon zapadnomakedon156

Planinata Bistra

skite planini. Se izdiga pome|u Ki~evskata Kotlina na istok, dlabokata dolina na Mavrovska Reka i Radika na zapad, so koja e oddelena od planinite Korab i De{at, Mavrovskata Kotlina na sever i Mala Reka, Garska i Jamska Reka i tektonskiot preval Jama (1.100 m) na jug. Kako jasno izrazena morfostrukturna celina Bistra zafa}a povr{ina od 572,8 km² so 8 vrvovi so nad 2.000 m. Najvisok vrv e Medenica (2.163 m), a poistaknati se u{te: Trebi{ka Rupa (2.154 m), ]urkov Dol (2.111 m), Govedarnik (2.018 m) i dr. Bistra ima slo`ena geotektonska gradba. Vo poniskiot del se javuvaat stari paleozojski {krilci – filitoidi, a najvisokiot del e pokrien so trijaski varovnici so debelina od 400 m. ^istite trijaski varovnici ovozmo`ile intenzivna karstifikacija i pojava na skoro site povr{inski i podzemni karstni formi. Od povr{inskite karstni formi se izdvojuvaat malite karstni poliwa: Toni Voda, Suvo Pole, Govedarnik, Lazaropole i dr. Na oddelni mesta, kako {to se Suvo Pole i Sultanica, se razvieni vrta~i, ~esto i do 50 na 1 km², taka {to reljefot dobiva izgled na sipani~av karst. Od podzemnite karstni formi se izdvojuva pe{terskiot sistem Alilica, koja se sostoi od Gorna i Dolna Alilica, Kalina Dupka i [arkoa Dupka. Na Bistra ima pojava na fosilen glacijalen reljef, osobeno cirkovi. Vo poniskite delovi se sre}avaat {umski kompleksi, a na povisokite prostrani planinski pasi{ta pogodni za sto~arstvo. LIT.: D. Manakovi}, T. Andonovski, Reljef na planinata Bistra, Bistra I, „Pri-

rodni i sociogeografski prou~uvawa na planinata Bistra#, MANU, Skopje, 1983. T. And.

BISTRICA – reka vo Egejskiot del na Makedonija, Republika Grcija. Taa e vtora po golemina reka vo Makedonija. Izvira od jugozapadnite delovi na planinata Vernon, zapadno od vrvot Vitoi (2.128 m), a vo Egejskoto More se vleva kaj Solunskiot Zaliv i zaedno so r. Vardar gradat delta. Dolga e 297 km, a slivot zafa}a povr{ina od 6.971,7 km2. Od izvorot do severno od planinata Vunosa (1.588 m) te~e vo pravec severozapad-jugoistok, a ottuka laktesto svrtuva vo pravec jugozapad-severoistok. Pred vlivot vo Solunskiot Zaliv povtorno dobiva pravec na te~ewe severozapad-jugoistok. Poradi maliot pad i ~estite poplavi vo Solunsko Pole, nejzinoto korito e regulirano. Dr. V. BISTRICA – selo vo Bitolsko. Se nao|a vo isto~noto podno`je na planinata Baba, raspolo`eno od dvete strani na Krae{ka Reka na nadmorska viso~ina me|u 600 i 700 m. Vo poslednite godini naselenieto e vo opa|awe, i toa od 1.140 `. vo 1981 g. se namaluva na 1.015 `. vo 2002 g. Od niv 949 bile Makedonci, 55 Albanci i 11 drugi. Glavno zanimawe e odgleduvaweto `itni i gradinarski kulturi i ovo{tarstvoto. Ima osumgodi{no u~ili{te i zdravstvena stanica. Al. St. BISTRICA – srednovekovna naselba, na ok. 4,5 km severoisto~no od Bogomila. Se spomnuva kako posed na skopskiot manastir „Sv. Georgi–Gorg“ vo gramotite na Konstantin Asen (ok. 1258) i Milutin (1299/1300). Bistrica mu se

BITKATA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

Kowska pateka kon s. Bistrica, Baba Planina

podaruva na manastirot zaedno so nivite, vodenicite, senokosite, pasi{tata, letovi{tata i zimovi{tata, kobilite i ovcite i so site drugi prava na seloto. LIT.: Spomenici za srednovekovnata i ponovata istorija na Makedonija, I, Skopje, 1975. K. Ax.

„BISTRICA“, ISELENI^KA ORGANIZACIJA (Sinsinati, Ohajo, SAD, 1928) ‡ organizacija na Makedoncite od Lerinsko, Prespansko i Bitolsko. Organizacijata otvorila u~ili{te, aktivni bile i Mladinskata i @enskata sekcija, a formirana bila i Dramska sekcija {to davala pretstavi, me|u koi i „Makedonska krvava svadba“. Sl. N.-K. BITI, Olga (Solun, 1883 – Kibuc Gat, Izrael, 1970) – pisatelka, cionisti~ka aktivistka. Bila najaktiven ~len na Svetskata `enska cionisti~ka organizacija WIZO vo Skopje (do 1941). Go organizirala celokupniot kulturen `ivot na mladinata vo ramkite na kenot na mladinskata organizacija „Ha{omer Hacair“. Po nejzini dramski tekstovi, napi{ani na ladino, se izveduvale brojni pretstavi, na koi taa bila re`iser, scenograf, svirela na klavir i bila sufler i kostimograf. LIT.: Zeni Lebl, Plima i slom iz istorije Jevreja Vardarske Makedonije, Gornji Milanovac, 1990. J. Nam.

BITKATA VO TRSJE (s. Lerinsko, krajot na maj 1902) – bitka pome|u ~etata na Marko Lerinski i osmanliska potera. Vo s. Trsje vlegla osmanliska potera za da gi razoru`a tamo{nite selani i pritoa bile otkrieni ~etata na Marko Lerinski i kosturskite rakovoditeli Pando Kqa{ev i Vasil ^akalarov. Po nekolku~asovna bitka ~etata se izvlekla bez zagubi, a od osmanliska strana zaginale 7 vojnici. Poradi ovoj nastan bile privedeni 120 selani, a od niv 30 bile odvedeni vo Bitolskiot zatvor. LIT.: Hr. SilÔnov, Osvoboditelnite borbi na MakedoniÔ, 1, SofiÔ, 1933. V. \.

BITKATA ZA LERIN (1949) – edna od naj`estokite bitki me|u edinicite na DAG i vladinata armija. Na 12 fevruari 1949 g. edinicite na DAG go napadnale gr. Lerin. Vo ovaa bitka u~estvuvale 18., 14. i 107. brigada na DAG, vo koi ok. 70% od vojnicite bile Makedonci. Po golemite ~ove~ki zagubi (1.200 ubieni), edinicite na DAG se povlekle vo regionot na Prespa. Bitkata vo Lerin (po bitkite na Vi~o i Gramos), bila edna od najkrvavite bitki vo Gra|anskata vojna vo Grcija. LIT.: d-r R. Kirjazovski, Narodnoosloboditelniot front i drugite organizacii na Makedoncite od Egejska Makedonija 1945–1949, Skopje, 1985. St. Kis.

BITKATA KAJ ADRIJANOPOL (14. IV 1205) – pome|u Latinite i Bugarite, pomognati od kumanski odredi. Kumanite go napadnale logorot na Latinite kaj Adrijanopol i prepravaj}i se deka begaat, ja namamile latinskata vojska vo zaseda. Latinite pretrpele stra{en poraz. Na bojnoto pole ostanale golem broj ricari i baroni, a carot Balduin I bil zaroben i odveden vo Trnovo. LIT.: J. Longnon, L’Empire latin de Constantinople et la Principaute de Moree, Paris, 1949. K.Ax.

B

BITKATA KAJ GAVGAMELA (1. X 331 g. od st.e.) – bitka na leviot breg na r. Tigar me|u makedonskata vojska predvodena od Aleksandar III Makedonski i persiskata vojska predvodena od Darij III. Udarnata sila na makedonskata vojska na dvete krilni pozicii e kowicata, a na centralnata e falangata. Aleksandar primenil odli~en strate{ki plan so voveduvawe vtor borben red; zad sekoe krilo postavuva odredi koi, vo slu~aj na napad od grb ili strani~en, mo`at da se svrtat i da formiraat zatvoren pravoagolen red so udarnata borbena linija. Glavniot udar go zadava vo centarot, kade {to se nao|a Darij so svoite elitni vojski (Indijci na slonovi, baktriskata, persiskata i skitskata kowanica so srponosni koli); Persijcite se razbieni, a Darij bega od bojnoto pole. Po pobedata Aleksandar se proglasuva za „Car na Azija#. Na 100 km od Gavgamela se zapleneti bogatstvoto na Darij, negovata borna kola i oru`jeto. LIT.: Arijan, Aleksandrovata Anabasa. Prev. M. Buzalkova, Skopje, 2000; K. K. Ruf, Istorija na Aleksandar Makedonski. Prev. Q. Basotova, Skopje, 1998; F. Papazoglu, Istorija na helenisti~kiot period, Skopje, 1995. A. [uk.

BITKATA KAJ GRANIK vo Propontida (334 g. od st.e.) – prva bitka na Aleksandar III Makedonski so Persijcite. Vojskata na Persijcite i helenskite naemnici hopliti od poziciite na strmniot desen breg i vozvi{enijata okolu rekata lesno go sledat dvi`eweto na makedonskata vojska. Aleksandar ne go prifa}a sovetot na vojskovodecot Parmenion da se povle~at za da is~ekaat popovolna situacija i dava naredba da se napadne neprijatelot. Vo `estokata bitka Aleksandar e ranet. Persijcite imaat iljadnici zaginati vojnici i 2.000 zarobeni. Zarobenite naemnici He-

BITKATA VO MOGILA (s. Bitolsko, 8/21 maj 1903) – bitka pome|u ~etata na Paraskev Cvetkov i turskata vojska i `andarmerija. Po izvr{eno predavstvo vo no}ta 20/21 maj ~etata bila opkolena. Vojvodata Cvetkov bil predupreden za opkoluvaweto, no re{il ~etata da se bori. Bitkata prodol`ila do naredniot den. Turskite sili upotrebile artilerija. Od dvaesetina du{i, kolku {to broela ~etata, zaginale 13-14, me|u niv i vojvodata Paraskev Cvetkov. Zaginatite bile pogrebani pokraj oltarot na selskata crkva vo zaedni~ka grobnica. LIT.: Hr. SilÔnov, Osvoboditelnite borbi na MakedoniÔ, 1, SofiÔ, 1933. V. \.

Bitkata kaj Granik (334 pr.n.e.)

157

B

BITKATA

leni Aleksandar gi ispra}a vo Makedonija na prinudna rabota, a 300 persiski voeni opremi ispra}a vo Atina, kako dar na bo`icata Atena vo hramot na Akropol. LIT.: Arijan, Aleksandrovata Anabasa. Prev. M. Buzalkova, Skopje, 2000; K. K. Ruf, Istorija na Aleksandar Makedonski. Prev. Q. Basotova, Skopje, 1998; F. Papazoglu, Istorija na helenisti~kiot period, Skopje, 1995. A. [uk.

BITKATA KAJ YVEGOR (Carevoselsko, 16. IX 1944) – bitka za osloboduvawe na Carevo Selo (Del~evo). U~estvuvale i dobrovolci od Gornoxumajsko, a petmina od niv zaginale. LIT.: BezsmÍrtnite 1922/1944. Zb.: Zaginali v borba protiv kapitalizma i fa{izma ot Blagoevgradski okrÍg, SofiÔ, 1971; Metodi Petrov i Asen Dermend`iev, Pirinski sokoli, SofiÔ, 1970. V. Jot.

BITKATA KAJ IPSOS (301 g. od st.e.) – bitka me|u dijadosite (naslednicite) na carstvoto na Aleksandar. Vo Frigija, za prevlast vo Azija, vojuvaat Lisimah i Selevk protiv Antigon Ednookiot i Demetrij. Vo bitkata Antigon zaginuva, a negoviot sin Demetrij se povlekuva kon Efes. Po ovaa re{ava~ka bitka carstvoto e podeleno: Lisimah ja prezema Mala Azija do Tauros, Selevk – Ermenija, Kapadokija, Mesopotamija i Sirija; Ptolemaj go zadr`uva Egipet. LIT.: F. Papazoglu, Istorija na helenisti~kiot period, Skopje, 1995. A. [uk.

BITKATA KAJ ISOS (333 g. od st.e.) – bitka me|u makedonskata vojska predvodena od Aleksandar III Makedonski i persiskata predvodena od periskiot car Darij III Kodoman. Vo tesnecot kaj r.

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Pinar genijalniot strateg Aleksandar vo od ja postrojuva vojskata vo nov borben red za da onevozmo`i napad od grb. Makedonskata vojska ja pregazuva rekata i vo `estokata bitka Aleksandar napa|a na bornata kola na Darij, pri {to bil ranet. Po pobedata na makedonskata vojska, Darij bega od bojnoto pole, dodeka negovoto semejstvo i carskoto bogatstvo se zapleneti. Zagubite na persiska vojska se ogromni, okolu 100.000 vojnici, dodeka od makedonska strana 300 pe{aci i 150 kowanici. So ovaa bitka Aleksandar gi osvojuva prednoaziskite zemji na Persiskoto Carstvo. LIT.: Arijan, Aleksandrovata Anabasa. Prev. M. Buzalkova, Skopje, 2000; K. K. Ruf, Istorija na Aleksandar Makedonski. Prev. Q. Basotova, Skopje, 1998; F. Papazoglu, Istorija na helenisti~kiot period, Skopje, 1995. A. [uk.

BITKATA KAJ KINOSKEFALI (197 g. od st.e) – poslednata bitka vo Vtorata makedonskorimska vojna (200–197 g.) me|u makedonskata dr`ava za vreme na kralot Filip V i rimskite vojski. I pokraj prvi~nite uspesi, makedonskata falanga e razbiena od zdru`enite voeni sili na Rimjanite, Ilirite, Dardancite i helenskite polisi; 8.000 vojnici zaginuvaat, a 5.000 se zarobeni. Filip V, pri povlekuvawe vo Larisa, ja zapaluva kralskata arhiva, pred gradot da padne vo racete na Rimjanite. Kaj Tempa e sklu~eno ~etirimese~no primirje i Filip V so vojskata se povlekuva vo Makedonija. LIT.: Polybius, The Histories, Harvard University Press, 1960; Istorija na makedonskiot narod 1, Skopje, 2000. A. [uk.

BITKATA KAJ KLOKOTNICA (9. III 1230) – pome|u Bugarite, predvodeni od carot Ivan II Asen, i Epircite na ~elo so Teodor I Angel. Vo `estokiot sudir na r. Marica epirskata vojska pretrpela te`ok poraz. Teodor Angel padnal vo zarobeni{tvo, zaedno so golem broj negovi rodnini, vojskovoda~i i drugi vidni epirski blagorodnici. Po pobedata Bugarija vospostavila prevlast na Balkanot. LIT.: D. Nicol, The Despotate of Epiros, Oxford, 1957, 110–111. K. Ax.

BITKATA KAJ KURAPEDION (281 g. od st.e.) – poslednata golema bitka vo epohata na dijadosite; se odigrala vo Lidija, me|u Lisimah i Selevk, za kralskiot prestol vo Makedonija. Vo bitkata zaginuva Lisimah koj, kako kral na Makedonija (284–281), vo ovoj period uspeva da ja nametne vlasta vo Tesalija, Fokida i Etolija. Pobednikot Selevk (posledniot od dijadosite, osnova~ na dinastijata Selevkidi, koja vladee so azijskiot del) istata godina e ubien od Ptolemaj Keraun, sin na Ptolemaj Lag, eden od dijadosite, koj go vladee Egipet, osnova~ot na dinastijata Ptolemaidi. LIT.: Diodorus Siculus, 12 vols. Harvard University Press, 1963; F. Papazoglu, Istorija na helenisti~kiot period, Skopje, 1995. A. [uk.

BITKATA KAJ METONA (353 g. od st.e.) – bitka {to ja vodi makedonskiot kral Filip II za osvojuvawe na gr. Metona na pieriskiot breg od Solunskiot Zaliv, sojuznik so Atina. Za vreme na opsadata, kralot Filip e ranet od strela i go gubi desnoto oko. Po osvojuvaweto na gradot gra|anite se proterani, a vo nego se naseleni makedonski kolonisti. LIT.: Justin, Filipovata istorija. Prev. Q. Basotova, Skopje, 2000; Demosten, Govori. Prev. D. ^adikovska, Skopje, 1995. A. [uk.

Aleksandar vo bitkata kaj Isos (333 pr.n.e.), mozaik od Pompeja

158

BITKATA KAJ PIDNA (168 g. od st.e.) – poslednata bitka vo Tretata makedonsko-rimska vojna me|u makedonskiot kral Persej (171–168 g. od st.e.) i rimskiot vojkovodec Emilij Pavel. Po `estoka kratkotrajna bitka (od obete strani vojuvaat po 40.000), makedonskata falanga e razbiena (20.000 zaginati, 6.000 zarobeni). Po porazot Persej se zasolnuva vo Amfipol, podocna e zaroben na o. Samotraki. Zarobenoto kralsko semejstvo i makedonskata aristokratija se isprateni vo progonstvo, a makedonskoto naselenie e raseleno. Makedonija, po opusto{uvaweto od rimskata vojska, e stavena pod rimski protektorat i e podelena na ~etiri dela (meridi), so zabrana za me|usebna komunikacija.

BITKATA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

Rovinama, Prilozi za kwi`evnost, jezik, istoriju i folklor, XVII/1 (1937). K. Ax.

BITKATA KAJ S. LISIJA (Gornoxumajsko, 29. I 1944) – `estoka bitka vodena od edniot del od Gornoxumajskiot partizanski odred „Nikola Kalap~iev“, na ~elo so komandantot Arso Pandurski {to dejstvuval po desniot breg na r. Struma (po naredba na komandantot na [tabot na IV vostani~kooperativna zona Nikola Parapunov) za obedinuvawe so partizanskite edinici vo Vardarskiot del na Makedonija. Vo bitkata zaginale komandantot A. Pandurski i 7 borci, a 1 te{ko ranet bil zaroben i potoa ubien. LIT.: Anton Velikov, Arso Pandurski, zb.: Pirinski sokoli, SofiÔ, 1970; BezsmÍrtnite 1922/1944, zb.: Zaginali v borba protiv kapitalizma i fa{izma ot Blagoevgradski okrÍg, SofiÔ, 1971. V. Jot. Bitkata kaj Pidna (168 g. pr.n.e.)

LIT.: Titi Livy, Ab urbe condita libri, Lipsiae, 1906; N. Proeva, Studii za anti~kite Makedonci, Skopje, 1997. A. [uk.

BITKATA KAJ RAVEN (16. V 1944) – Razlo{kiot partizanski odred „Nikola Parapunov“ predvoden od zamenikot politi~ki komesar na Odredot Georgi Topalov bil otkrien i opkru`en od golem broj policiski i `andarmeriski sili. Vo borbata zaginale G. Topalov i 3 borci, 2 bile raneti i zarobeni i potoa obeseni vo s. Belica, a 1 vo s. Dolno Dragli{te, dodeka drugi 2 zarobeni bile zaklani. Vo bitkata zaginale 9 borci.

BITKATA KAJ SETINA (esen 1017) – pome|u makedonskata i vizantiskata vojska. Vizantijcite padnale vo zaseda, {to im ja podgotvil carot Jovan Vladislav. Za da ja spasi vojskata od uni{tuvawe li~no interveniral carot Vasilij II. Go napadnal logorot na Jovan Vladislav i ja porazil negovata vojska. Zaginale golem broj makedonski vojnici, 200 te{ko vooru`eni bile zarobeni, a Jovan Vladislav se spasil so begstvo. LIT.: S. Antoljak, Samuilovata dr`ava, Skopje, 1969, 101; S. Pirivatri¢, Samuilova dr`ava, Beograd, 1997, 127–128. K.Ax.

B

sat kriej}i se me|u zaginatite vojnici, a vo tekot na no}ta nezabele`ano se povlekle i se vratile vo Prespa. I pokraj porazot, Samuilovata dr`ava prodol`ila da jakne i da se pro{iruva. LIT.: S. Antoljak, Samuilovata dr`ava, Skopje, 1969, 49–51; S. Pirivatri¢, Samuilova dr`ava, Beograd, 1997, 103. K. Ax.

BITKATA KAJ TIR (332 g. od st.e.) – ja vodi Aleksandar Makedonski za osvojuvawe na edinstveniot grad vo Fojnikija {to mu daval golem otpor. Gradot bil smesten na ostrov, no po sedummese~na opsada i izgradba na ve{ta~ki nasip (postoi do denes) gradot e osvoen. LIT.: Plutarch, Alexander, Harvard University Press, 1959; F. Papazoglu, Istorija na helenisti~kiot period, Skopje, 1995. A. [uk.

BITKATA KAJ TRAJANOVATA VRATA (17. VIII 986) – bitka pome|u vojskata na komitopulite, bra}ata Samuil i Aron, i vizantiskata vojska predvodena od imperatorot Vasilij II. Se odigrala vo tesninata kaj dene{en Ihtiman, blizu do Sofija. Vizantijcite pretrpele te`ok poraz. Zaginale golem broj vojnici, a Vasilij II odvaj uspeal da se spasi so begstvo, ostavaj}i mu ja na neprijatelot celata komora so carskiot {ator i bogatstvoto. LIT.: S. Antoljak, Samuilovata dr`ava, Skopje, 1969, 35–36; S. Pirivatri¢, Samuilova dr`ava, Beograd, 1997, 93–94. K. Ax.

LIT.: Georgi T. Madolev, VÍorÍ`enata borba v PirinskiÔ kraŸ 1941–1944, SofiÔ, 1966; BoÔot na „Raven#. Belica krepost na komunizma v PirinskiÔ kraŸ, Sbornik od statii, spomeni i o~erci, SofiÔ, 1967. V. Jot.

BITKATA KAJ ROVINE (17. V 1395) – pome|u osmanliskata vojska predvodena od sultanot Bajazit I i hristijanskata vojska na vla{kiot vladetel vojvodata Jovan Mir~e. Vo bitkata na stranata na osmanliite, kako vazali na sultanot Bajazit, u~estvuvale i makedonskite vladeteli kralot Marko i Konstantin Draga{. Vo `estokiot sudir kaj mestoto Rovine vo Vla{ko (so neutvrdena lokacija), hristijanskata vojska na vojvodata Mir~e izvojuvala pobeda i gi prinudila osmanliite da se povle~at. Vo bitkata zaginale kralot Marko i Konstantin Draga{, a nivnite teritorii vo Makedonija padnale pod direktna vlast na osmanliite. LIT.: Sp. Radoji~i¢, Listina manastira Petre od oktobra 1395 god. kao izvor za hronologiju bitke na Rovinama, Bogoslovqe, II/4 (1927); Jedna glava iz „@ivota Stefana Lazarevi¢a“ od Konstantina Filozofa (Bitka na Rovinama), „Hri{¢anski `ivot“, 6 (1927); M. Dini¢, Hronika Sendeniskog kalu—era kao izvor za bojeve na Kosovu i

Bitkata kaj Sperhej (spored Skilica)

BITKATA KAJ SPERHEJ (esenta 996) – pome|u makedonskata vojska, predvodena od Samuil i vizantiskata, predvodena od vojskovodecot Nikifor Uran. Se odigrala vo Elida, kaj r. Sperhej, blizu do Termopilite. Samuil se vra}al od pohodot vo Ju`na Grcija i se ulogoril na desniot breg na rekata, a Nikifor Uran na sprotivniot breg. Vizantijcite uspeale no}e da najdat premin preku nadojdenata reka i nenadejno go napadnale logorot na Samuil. Makedonskata vojska do`iveala katastrofalen poraz. Vo bitkata zaginale golem broj vojnici. Samuil i sin mu Gavril Radomir bile raneti, no uspeale da se spa-

BITKATA KAJ FILIPI (42 god. pr.n.e.) – pome|u vojskite na Brut i Kasij (zagovornicite {to go ubivaat Cezar) i vojskata na rimskite konzuli Antonij i Oktavijan. Vo Makedonija navleguva vojskata na Antonij i Oktavijan i stasala do gr. Filipi. Vo bitkata Antonij mu nanesuva poraz na Kasij, koj si go odzel `ivotot, a vojskata na Oktavijan ja porazila vojskata na Brut. LIT.: Istorija na makedonskiot narod I, Skopje, 2000. A. [uk.

BITKATA KAJ HAJRONEJA (2 VIII 338 g. od st.e.) – re{ava~ka bitka me|u makedonskiot kral Filip II i sojuzenite vojski na 159

B

BITKATA

helenskite polisi. Bitkata se vodi so pribli`no ista brojnost na vojskite (makedonskata okolu 30.000 pe{aci i 2.000 kowanici) na hajronejskata ramnina (Bojotija). Triumfot na makedonskata vojska e celosen; helenskite vojski se razbieni; Filip so po~esti gi pogrebuva zaginatite vojnici kaj Hajroneja (1.000 zaginati Atiwani), a Aleksandar i Antipatar gi vra}aat dvete iljadi zarobeni Atiwani vo Atina. So ovaa bitka e zavr{ena vojnata me|u makedonskata dr`ava i helenskite polisi, po {to sledi miroven dogovor vo Korint, so koj Filip II e proglasen za hegemon, voda~ na zdru`enite voeni sili.

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

vlekle so juri{. ^etite imale 25 mrtvi, a zagubite na osmanliska strana bile okolu 200 `rtvi (ubieni i raneti). LIT.: Dvi`enieto otsamÍ Vardara i borbata sÍ vÍrhovistite. Po spomeni na Jane Sandanski, ^ernŸo PeevÍ, Sava MihaŸlovÍ, Hr. KuslevÍ, Iv. AnastasovÍ GÍr~eto, PetÍrÍ Hr. ArukovÍ i Nikola Pu{karovÍ, SofiÔ, 1927. V. \.

LIT.: Justin, Filipovata istorija. Prev. Q. Basotova, Skopje, 2000; Plutarch, Demostenes, Harvard University Press, 1959; N. Hammond, Philip of Macedon, Baltimore, 1994. A. [uk.

Od bitkata na Kajmak~alan pome|u antantinite i vojskite na centralnite sili (1916)

Makedonci, partizani od Kostursko

Kolona makedonski partizani na DAG (1948&1949)

BITKATA NA VI^O (1949) – edna od naj`estokite bitki me|u DAG i Gr~kata kralska armija na planinata Vi~o vo Gra|anskata vojna vo Grcija. Na 10. VIII 1949 g. vladinata dobro vooru`ena armija (80.000) gi napadnala poziciite na X i XI divizija na DAG. Silite na DAG brzo bile porazeni i na 16 avgust bile prinudeni na povlekuvawe kon Albanija. LIT.: L. Panovska, Krajot na edna iluzija. Gra|anskata vojna vo Grcija 1946–1949, Skopje, 2003; K. Ro{ev, Moeto u~estvo vo DAG, Skopje, 2002. St. Kis.

BITKATA NA GOTEN, MALE[EVSKO (6. IV 1903) – edna od najgolemite bitki pred Ilindenskoto vostanie vo isto~niot del od Makedonija na zdru`enite ~eti (250–270 komiti) na TMORO na Hristo ^ernopeev (za Strumi~ko), Kosta Maznejkov (Radovi{ko), Del~o Kocov (Ko~ansko), K. Kondov (Prilepsko), Nikola De~ev (Vele{ko), Pitu Guli (Kru{evsko), Van~o Srbakot (Ki~evsko), Timo Angelov (za Tikve{ko) i dr. so osmanliskite sili. Se slu~ila na Veligden (6. IV) na vrvot Goten na Male{evskite Planini pri nepovolni vremenski uslovi. Na pomo{ na opkolenite ~eti se priklu~ila ~etata na vojvodata Nikola Lefterov. Ve~erta opkolenite se iz160

LIT.: Bogdan Krizman, Dobropoljska bitka, „Vojnoistoriski glasnik#, br. 6, Beograd, 1966. V. St.

BITKATA NA GRAMOS (1949) – re{ava~ka bitka me|u silite na DAG i gr~kata vladina vojska vo vreme na Gra|anskata vojna vo Grcija. Na 24. VIII 1949 g. vladinata vojska go napadnala poslednoto upori{te na DAG na planinata Gramos. Silite na DAG bile zasileni so 6.000 borci, koi od Vi~o se povlekle vo Albanija. Po te{ki borbi i pretrpeni golemi zagubi na 29 avgust edinicite na DAG (ok. 18.000 borci) se povlekle od Gramos i preminale vo Albanija. So edinicite na DAG se povleklo i civilnoto glavno makedonsko naselenie.

BITKATA NA KAJMAK^ALAN (17. IX – 3. X 1916) – bitka pome|u antantinite i vojskite na centralnite sili. Srpskata vojska gi napadnala bugarskite utvrdeni pozicii (17. IX) i se vodela borba ~ovek na ~ovek. Bugarskata vojska izvr{ila protivnapad (26. IX) i povtorno gi zaposednala poziciite. Srpskata vojska izvr{ila nov silen napad (30. IX), go osvoila Kajmak~alan, a potoa (3. X) i poziciite na Siviot Breg i na Starkoviot Zab, pa bugarskite sili bile prinudeni da se povle~at kon Crna Reka. LIT: M. Jelisijevi}, Zauze}e Kajmak~alana i njegovo zna~enje, „Ratnik“ XII, Beograd, 1936. V. St.

LIT.: d-r R. Kirjazovski, Narodnoosloboditelniot front i drugite organizacii na Makedoncite od Egejska Makedonija 1945–1949, Skopje, 1985. St. Kis.

BITKATA NA DOBRO POLE (14–21. IX 1918) – re{ava~ka bitka so koja bil probien Makedonskiot front. Napadot go zapo~nale 1-ta i 2-ta srpska armija vrz poziciite na 2-ta i 3-ta bugarska divizija vo sostavot na 11-tata germanska armija. Naj`estoki borbi se vodele na linijata od Rudina kon Su{ica, potoa kaj Veternik. Bugarskite sili se povlekle kon borovata ^uka i kon Kravi~ki Kamen. Po zagubata na vrvot Sokol, go zagubile i Dobro Pole i na silite na Antantata im bil otvoren patot za prodirawe kon Kozjak. Bitkata zavr{ila na linijata Krivolak–Gradsko–Veles.

Po bitkata na edinicite na DAG i gr~kata vladina vojska (Kajmak~alan, 1949)

BITKATA NA KAJMAK^ALAN (1949) me|u edinicite na DAG i gr~kata vladina vojska. Na 4 juli 1949 g. vladinata vojska zapo~nala ofanziva protiv edinicite na DAG na planinata Kajmak~alan. Na 8 juli edinicite na DAG bile porazeni i prinudeni na povlekuvawe. LIT.: d-r R. Kirjazovski, Narodnoosloboditelniot front i drugite organizacii na Makedoncite od Egejska Makedonija 1945–1949, Skopje, 1985. St. Kis.

BITOLA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

BITOLA – grad vo zapadniot del na RM, so 74.550 `. (2002). Se nao|a na preminot od isto~noto podno`je na pl. Pelister i Pelagoniskata Kotlina, od dvete strani na r. Dragor. Zafa}a povr{ina od 2.245 ha. Niz gradot pominuvaat magistralniot pat Ohrid–Bitola–Prilep (M-5) i `elezni~kata pruga, koja od Veles, preku Prilep i Bitola, vodi za Lerin i Solun vo Grcija. Bitola ima umereno-kontinentalna klima so prose~na godi{na temperatura od 11,4°S, i godi{no koli~estvo vrne`i od 600 mm. S# do doseluvaweto na Slovenite vo Pelagonija vo neposredna blizina, ju`no od Bitola, se nao|al anti~kiot grad

Bitola, topografska karta

Herakleja – Linkestis. Sega{niot grad go osnovale Slovenite i mu go dale slovenskoto ime Obitel – Bitola, {to zna~i `iveali{te ili mesto so pove}e manastiri. Gradot pod sega{noto ime prvpat se spomenuva vo 1014 g., vo vremeto na Samuilovoto vladeewe, kako sedi{te na episkopija. Niz celiot sreden vek, osobeno vo XIII i XIV v., Bitola stanala zna~aen trgovski centar vo Pelagonija. Kon krajot na XIV v. (1382) gradot go zazele Turcite. Vo sredinata na XV v. stanal va`en stopanski i kulturen centar na Evropska Turcija i sedi{te na Bitolskata nahija vo koja imalo 150 naseleni mesta. Poznatiot patopisec Evlija ^elebija ja posetil Bitola vo 1662 g. i zabele`al deka †gradot ima okolu 3.000 mali i golemi ku}i na prizemje i kat, grupirani vo 21 maalo, ~ar{ija so 900 du}ani i bezisten#. Vo po~etokot na XIX v., po doseluvaweto na zna~itelen broj Vlasi od izgoreniot grad Moskopole, vo Bitola silno se razvilo zanaet~istvoto i trgovijata. Vo 1835 g. gradot imal okolu 40.000 `. Vo sredinata na XIX v.

Bitolskiot pazar vo XIX vek

brojot na zanaet~iskite du}ani dostignal nad 2.000 so okolu 140 vidovi zanaeti, organizirani vo 70 esnafski organizacii. Viden pridones vo razvojot na gradot dale i diplomatskite pretstavni{tva i konzulatite na pove}e stranski dr`avi. Toa dovelo Bitola da stane †grad na konzulite#, no i arena na stranskite propagandi. Za unapreduvaweto na trgovijata i za podigaweto na prvite industriski objekti od osobeno zna~ewe bila izgradbata na `elezni~kata linija Solun – Bitola (1894). Vo periodot me|u dvete svetski vojni Bitola stanuva pograni~en grad i gi izgubila gravitaciskite podra~ja kon Grcija i Albanija. Sepak, vo ovoj period gradot prvpat zapo~nuva planski da se gradi i toa spored oddelni urbanisti~ki planovi. Najbrz razvoj do`ivuva vo vtorata polovina na XX v. Toga{, od 31.761 `. vo 1948 g., brojot na naselenieto vo 1991 g. se zgolemuva na 84.002 `. Vo slednite godini naselenieto zapo~nuva da se namaluva, prisuten e silen bran na iseluvawe i toa glavno vo prekuokeanskite zemji. Vo 2002 g. vo gradot `iveat 74.550 `. Od niv, 66.038 `. ili 88,6% se Makedonci, 2.360 `. Albanci, 1.562 `. Turci, 2.577 `. Romi, 997 `. Vlasi, 499 `. Srbi, 20 `. Bo{waci i 497 `. se izjasnile kako †drugi#.

B

Bitola e sedi{te na op{tina, koja zafa}a povr{ina od 78.795 ha, ima 66 naseleni mesta so 95.385 `. Vo gradot postojat fabriki od tekstilnata, ko`arskata, prehranbenata, ma{inskata, elektroindustrijata, grafi~kata industrija i dr. Po Skopje, B. e najgolemiot administrativno-politi~ki, kulturno-obrazoven i zdravstven centar vo RM. I denes 7 stranski dr`avi (Turcija, Velika Britanija, Francija, Grcija, Slovenija, Romanija i Hrvatska) imaat svoi konzularni pretstavni{tva. Od oblasta na obrazovanieto, ima 22 zabavi{ta, 10 osumgodi{ni u~ili{ta i 7 u~ili{ta za sredno obrazovanie. Vo 1979 g. e osnovan Univerzitetot †Sv. Kliment Ohridski# koj denes go so~inuvaat 11 visokoobrazovni nastavno-nau~ni institucii od jugozapadniot del na RM. Vo gradot postoi Dom na kulturata, Mati~na i univerzitetska biblioteka, teatar i kino, Istoriski arhiv, Zavod za za{tita na spomenicite na kulturata, prirodnite retkosti, muzej i galerija, seizmolo{ka stanica, zoolo{ka gradina i pove}e zdru`enija so kulturno-umetni~ka i prosvetna funkcija. Mre`ata na zdravstveni objekti e dobro razviena. Vo 1966 g. e formiran Medicinskiot centar †D-r Trifun Panovski# so 14 specijalisti~ki oddelenija, a postojat i pove}e privatni zdravstveni ordinacii i ambulanti. Bitola e bogata so spomenici od minatoto, kako: anti~kiot grad Herakleja, crkvata †Sv. Dimitrija#, Ajdar-Kadir xamija, Isak ^elebi xamija, Jeni xamija, Bezistenot, Debojot, Zandana-kulata, Gradskiot saat, Bitolskata ~ar{ija i dr. LIT.: Nikola Dimitrov, Bitola urbanogeografski razvoj, DNUB, Bitola 1998; Bitola - Monografija, Bitola 1986. Al. St.

„[irok sokak“, Bitola

161

B

BITOLJANU

BITOLJANU, Ko~o (Kru{evo, 8. I 1924) – komunisti~ki deec, prvoborec i op{testvenik. Kako ~len na MK na SKOJ e rakovoditel na diverzantskite grupi vo Skopje. Poradi taa dejnost bil osuden na do`ivoten zatvor (1942-1944). Po Osloboduvaweto bil poverenik i sekretar na Gradskiot naroden odbor, rakovoditel na OZNA za Makedonija i na UDB za Jugoslavija, dr`aven potsekretar i sekretar za vnatre{ni raboti na SRM, potpretsedatel na Sobranieto na grad Skopje i pratenik vo Sobranieto na SRM. Nositel e na Partizanska spomenica 1941. BIBL.: Taka se borea sredno{kolcite, „Mlad borec“, II, 41, Skopje, 10. X 1945; Golem konspirator, Tikve{ijata vo NOV 1941-1945, kn. sedma, Stra{o Pinxur, naroden heroj, Kavadarci-Negotino, 1984, 295-297; Ilegalni akcii vo Skopje, Skopje vo osloboditelnata vojna i revolucija 1941–1945, tom I, kn. prva, Skopje, 1984, 40–61. S. Ml.

BITOLSKA ARTILERISKA BRIGADA – v. Artileriska (Bitolska) brigada na ^etirieset i devettata divizija na NOVJ. BITOLSKA BITKA (16–19. XI 1912) – bitka pome|u srpskata i otomanskata vojska vo Prvata balkanska vojna. Se vodela vo reonot na s. Gope{ i kaj preminot \avato. Vo borbite u~estvuvale i makedonskite mesni ~eti, koi ja oslabuvale frontovskata linija na otomanskata vojska i $ ovozmo`uvale pregrupirawe i polesno prodirawe na srpskata vojska. Najte{ki borbi se vodele na poziciite kaj Bel Kamen (18. XI), pa otomanskite sili bile prinudeni da se povle~at kon Lerin i kon Kor~a, a srpskite sili go zazele gradot Bitola (19. XI). LIT.: \orgi Abaxiev, Balkanskite vojni i Makedonija, Skopje, 1958; Borisav Ratkovi}, Prvi balkanski rat 1912–1913, Beograd, 1975. V. St.

BITOLSKA GUSLARSKA [KOLA – eden od najzna~ajnite guslarski centri na Balkanot. Bil osobeno poznat u{te pred doa|aweto na Osmanliite. Naj~esto se sobirale okolu crkvite i manastirite. Bile zdru`eni vo esnaf i imale svoi esnafski praznici (Sv. Petar, Sv. Nikola, Sv. pr. Ilija). Imale i svoj taen govor. Povremeno go obikolkuvale celiot Balkan, na istok do Crnoto More, na sever do Belgrad, a na zapad do Jadranskoto More. Niven instrument bila ednostrunata gusla, a potoa bila zamenata so dvostruna ili trostruna. Vo dvaesettite godini na XX vek vo crkvata †Sv. Arh. Gavril# u~itelot Ta{ku mu gi prenesuval svoite znaewa na 162

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Kosta Mihajlov Naj~e, posledniot guslar od ovoj kraj, so kogo zgasnal ovoj guslarski centar. LIT.: P. ^ilevÍ, TaŸniÔt ezikÍ na slepcite vÍ Bitolsko, †Sbornik za naroodni umotvoreniÔ, nauka i kni`nina#, kn. XVIXVII, SofiÔ, 1900, 148; Aleksandar Sterjoski, Makedonskite slepi guslari, Skopje, 1999. M. Kit.

BITOLSKA EPARHIJA, v. Pelagonska eparhija. BITOLSKA SINAGOGA VO IZRAEL (Jagel Jaakov vo Erusalim, vo 30-tite god. na XX v.) – hram na Evreite od Bitola. Pretstavuvala centar na makedonskata evrejska zaednica „Monastirlija“ formirana vo naselbata [ama, na padinite na bregot Cion vo Izrael. LIT.: Mark Cohen, Last Century of a Sephardic Community. The Jews of Monastir 1839–1943, New York, 2003. J. Nam.

BITOLSKA SINAGOGA VO SAD (Wujork–Menheten, 1912) – hram na Evreite iselenici od Bitola. Zaednicata imala pove}e od 1.000 ~lenovi (1915) i do ok. 2.000 ~lenovi (1919), so organizirana Talmud Tora so 150 u~enici (1919). Bitolski evrejski zaednici i sinagogi imalo i vo Ro~ester (1906). LIT.: Mark Cohen, Last Century of a Sephardic Community. The Jews of Monastir 1839–1943, New York, 2003. J. Nam.

BITOLSKA SINAGOGA VO ^ILE (Temuko, 1919) – hram na Evreite iselenici od Bitola. Prviot iselenik bil kroja~ot Alberto Levi Arueste (1900). Vo 1919 g. bila osnovana Centro Macedonico vo Temuko, so pove}e od 40 evrejski semejstva {to vodele biznis so trgovija na tekstil. Evrejskata zaednica e mnogu aktivna. LIT.: Mark Cohen, Last Century of a Sephardic Community. The Jews of Monastir 1839–1943, New York, 2003. J. Nam.

BITOLSKI VILAET (tur. Manast›r vilayeti, 1873–1912) – administrativno-teritorijalna edinica vo Osmanliskata Imperija so sedi{te vo Bitola, formirana vo 1873 g., so povremeni teritorijalni promeni. Vo po~etokot go opfa}al re~isi celiot Vardarski del i zapadnata teritorija od Egejskiot del na Makedonija, navleguval dlaboko na teritorijata na Albanija, a so pomal del i na gr~ka teritorija. Vo 1875 g. vo negov sostav vleguvale sanxacite: Bitolskiot sanxak so kazite: Bitola, Kor~a, Prilep, Ohrid, Kostur, Ko`ani, Naselica (Anaselica), Lerin, Serfixe, Ki~evo i Kolowa; Prizrenskiot sanxak so kazite: Prizren, Tetovo, Pri{tina, \akovo, Pe}, Gwi-

lane, Vu~itrn i Gusiwe; Skadarskiot sanxak so kazite: Skadar, Podgorica, Tirana, Kavaja, Ak~e Hisar (Kruja) i Le{; Skopskiot sanxak so kazite: Skopje, Kumanovo, [tip, Kriva Palanka, Radovi{, Ko~ani i Kratovo, i Debarskiot sanxak so kazite: Goren Debar, Elbasan, Dolen Debar i Mat. So formiraweto na Skadarskiot vilaet (1876) od Bitolskiot vilaet bil odvoen Skadarskiot sanxak, a so formiraweto na Kosovskiot vilaet (1877), od Bitolskiot vilaet bile odzemeni kazite od Isto~na Makedonija i od Kosovo, koi vlegle vo sostav na novoformiraniot Kosovski vilaet. Kon krajot na XIX v. vilaetot imal me|u 800.000 i 900.000 `iteli, a vo 1908 g. toj broj porasnal na 1.000.576 `iteli. Se prostiral na teritorija od okolu 32.000 km2. Na sever grani~el so Kosovskiot vilaet, na istok i jugoistok so Solunskiot vilaet, na jug so Kralstvoto Grcija, na jugoistok so Janinskiot vilaet i na zapad i severozapad so Skadarskiot vilaet. Na ~elo na vilaetot stoel valija, so titula pa{a, koj bil nazna~uvan so sultansko irade. Vilaetot prestanal da postoi so srpskoto osvojuvawe na Bitola (noemvri 1912). LIT.: Manast›r vilayeti salnamesi, ikinci defa, Manast›r, sene 1308; Manastir vilayetine mahsus salnamesi, beþinci defa, Manast›r, sene 1312; Ahmed Ali~i}, Uredba o organizaciji vilajeta 1867 godine, „Prilozi za orijentalnu filologiju#, XII-XII/1962, br. 3, Orijentalni institut u Sarajevu, Sarajevo, 1965; Die Provinzen des Osmanischen Reiches von Andreas Birken, Wiesbaden, 1976; Mehmed Tevfik, Kratka istorija Bitoqskog vilajeta. Preveo Gli{a Elezovi}, „Bratstvo# XXVII, 43, Beograd, 1933. Dr. \.

BITOLSKI NARODNOOSLOBODITELEN PARTIZANSKI ODRED (avgust 1944 – noemvri 1944) – partizanska edinica na NOV i POM. U~estvuval vo borbite za osloboduvawe na Bitolsko, a potoa vlegol vo sostav na Sedmata makedonska (bitolska) NO brigada. LIT.: Bitolskite narodnoosloboditelni partizanski odredi, Bitola, 1982; Vlado Strezovski – \or|i Dimovski-Laskov, 7. makedonska brigada i 49. divizija na NOVJ, Bitola, 1987; Makedonija od ustanka do slobode 1941-1945. (Zbornik radova), Beograd, 1987. S. Ml.

BITOLSKI NARODNOOSLOBODITELEN PARTIZANSKI ODRED †GOCE DEL^EV# (kaj s. Prekopane na pl. Vi~o, Kostursko, 22. V 1943 – Tikve{ijata, sredinata na septemvri 1943). Bil formiran od borcite na Bitolskiot NOPO „Damjan Gruev# i novopristignatite borci. Zaedno so Lerinskiot NOPO „Vi~o# gi razoru`al kontra~et-

BITOLSKI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

B

NOVJ, Bitola, 1987, 19–23; Makedonija od ustanka do slobode 1941–1945. (Zbornik radova), Beograd, 1987. S. Ml.

Borcite na partizanskiot odred „Goce Del~ev# (1943)

nicite na lerinsko-kosturskoto podra~je (23. V – 1. VI), a potoa se prefrlil vo Bitolsko (11. VI), kade {to izvr{il napad na italijanskata karaula me|u selata German–Braj~ino, kaj s. Lavci vodel borba protiv bugarskata policija (23. VI), a kaj s. Rajci, na pl. Baba i na Slivni~ka Planina (vo Prespa) vodel borba protiv italijanskite karabineri (2–8. VIII). Po kapitulacijata na Italija, kaj s. Ote{evo razoru`al grupa od 60 italijanski vojnici, a kaj s. Qubojno, zaedno so Bitolskiot NOPO „Damjan Gruev#, razoru`ale nad 200 italijanski vojnici. Po naredba na G[ na NOV i POM (prva polovina na septemvri 1943), odredot se podelil na dva dela – edniot del ostanal vo Prespa, a glavninata zaminala na pl. Kajmak~alan i Ko`uv, vr{ej}i diverzii na `elezni~kata linija Lerin–Voden–Solun i, po mitinzite vo selata vo Vodensko, Lerinsko, Meglensko i Tikve{ko, vlegol vo sostav na NO bataljon „Stra{o Pinxur#. Delot {to ostanal vo Prespa vlegol vo sostavot na NO bataljon „Stiv Naumov#.

`uval politi~ki mitinzi po bitolskite sela (zimata 1942/43), a potoa vlegol vo sostav na Bitolsko-prespanskiot NOPO „Dame Gruev#, so koj se prefrlil na kostursko-lerinskoto podra~je. LIT.: Bitolskite narodnoosloboditelni partizanski odredi, Bitola, 1982; Vlado Strezovski – \or|i Dimovski-Laskov, 7. makedonska brigada i 49. divizija na NOVJ, Bitola, 1987; Makedonija od ustanka do slobode 1941–1945. (Zbornik radova), Beograd, 1987. S. Ml.

BITOLSKI NARODNOOSLOBODITELEN PARTIZANSKI ODRED †PELISTER# (nad s. Lavci, Bitolsko, 22. IV – Oreovska Planina, kaj s. Oreovo, Bitolsko, 3 V 1942). Bil formiran od 19 borci i vr{el glavno obuka na borcite. Otkako bil lociran od bugarskata vojska i policija (2. V), naredniot den bil opkru`en i napolno razbien, so 5 zaginati borci, a preostanatite uspeale da se ilegaliziraat vo Bitola. LIT.: Bitolskite narodnoosloboditelni partizanski odredi, Bitola, 1982; Vlado Strezovski – \or|i Dimovski-Laskov, 7. makedonska brigada i 49. divizija na

BITOLSKI NATPIS – zna~aen makedonski epigrafski spomenik od 1015–1016, otkrien pri ru{eweto na bitolskata ^au{-xamija (1956) i se ~uva vo Bitolskiot muzej. Natpisot e izdlaben vrz pravoagolna mermerna plo~a i sodr`i vkupno dvanaeset reda. Del od tekstot e o{teten, bidej}i plo~ata dolgo vreme bila koristena kako prag pri vlezot na xamijata. Natpisot e ispi{an po povod gradeweto na bitolskata tvrdina od strana na carot Ivan Vladislav. Kako epigrafski spomenik pretstavuva va`en izvor za prou~uvawe na makedonskoto kirilsko pismo, makedonskiot jazik i makedonskata istorija. Paleografskite formi na bukvenite znaci poka`uvaat sli~nost so bukvite vo drugite makedonski epigrafski spomenici, kakvi {to se Samuiloviot natpis od 993 i Varo{kiot natpis od 996 god., kako i so paleografskite osobenosti na najstarite makedonski kirilski tekstovi. Jazikot gi odrazuva osobenostite na zapadnomakedonskiot dijalekten govor i makedonskata pismena tradicija od toj period. Va`ni se i istoriskite podatoci {to gi dava ovoj epigrafski spomenik vo vrska so Samuilovata dr`ava i borbata na komitopulite protiv vizantiskite napadi. LIT.: Vl. Mo{in, Bitoqska plo~a iz 1017 godine, „Makedonski jazik#, 17, 1966, 51-61; J. Zaimov, Bitolski nadpis na Ivan Vladislav – samodqr`ec bqlgarski, Sofix, 1970; Iv. Bo`ilov, Bitolskixt nadpis na car Ivan Vladislav i nxkoi vqprosi na srednovekovnata bqlgarska istorix, „Istori=eski pregled#, 27, 1, 1971, 84-100; Vl. Mo[in, U[te za bitolskata plo=a od 1017 godina, „Istorija#, 7, 2, 1971, 255-257; R. Mathiesen, The Importance of the Bitolja Inskription for Cyrillic Paleography, „The Slavic and East European Journal#, 21, 1, 1977, 1–2. \. P. At.

LIT.: Bitolskite narodnoosloboditelni partizanski odredi, Bitola, 1982; Vlado Strezovski – \or|i Dimovski-Laskov, 7. makedonska brigada i 49. divizija na NOVJ, Bitola, 1987; Makedonija od ustanka do slobode 1941-1945. (Zbornik radova), Beograd, 1987. S. Ml.

BITOLSKI NARODNOOSLOBODITELEN PARTIZANSKI ODRED †JANE SANDANSKI# (kaj s. Lavci, Bitolsko, septemvri 1942 – Bitolsko, krajot na mart 1943). Bil nare~uvan i Narodnoosloboditelna partizanska ~eta. Izvr{il napad na bugarskiot ekipa` kaj `elezni~kata stanica Srpci–Beranci (10. XI 1942); podelen po grupi, odr-

Bitolski natpis na carot Ivan Vladislav (1015-1016)

163

B

BITOLSKI

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Bitolskiot triod, makedonski rakopis (XII v.)

BITOLSKI TRIOD – makedonski rakopis od XII v. Go prona{ol Jordan Ivanov vo 1907 g. vo Bugarskoto trgovsko pretstavni{tvo vo Bitola, kade {to bil donesen od okolnite sela vo 1898 g. Toj gi dava prvite podatoci za rakopisot, a detalen opis podocna (1969) pravi Hristo Kodov vo svojot Opis na rakopisite. Pi{uvan e na pergament i ima 101 list. Ne e celosno za~uvan (nedostigaat pove}e listovi). Ne postoi podelba na posen i cveten ciklus, a se razlikuva od drugite triodi poradi skratuvawata {to se napraveni so cel {to pobrgu da se zavr{i prepi{uvaweto. Pi{uvan e od gramatik Georgi, najverojatno vo Zapadna Makedonija, vo crkva, selo ili manastir po ime †Sv. Vra~i#, vrz osnova na glagoli~ka predlo{ka {to se potvrduva od faktot {to vo nego ima oddelni pasusi, kako i zapisi na gramatikot Georgi, pi{uvani so glagoli~ko pismo. Pokraj prevodnite himnografski tekstovi pi{uvani od vizantiski crkovni pisateli, rakopisot sodr`i i originalni literaturni dela od `anrot na crkovnata poezija, ~ij{to avtor e poznatiot srednovekoven pisatel Konstantin Preslavski. Triodot e od maked. jazi~na redakcija, a negovite jazi~ni osobenosti pretstavuvaat va`en izvor za prou~uvawe istorijata na maked. jazik. LIT.: Jordan Ivanov, BÍlgarski starini iz Makedoni®, Sofi®, 1931, 452–467; Hr. Kodov, Opis na slav®nskite rÍkopisi v bibliotekata na BÍlgarskata akademi® na naukite, Sofi®, 1969, 62–75; Jordan Zaimov, The Kicevo Triodium (Cod. Sofia, BAN, 38), also known as the Bitola triodium an old Bulgarian manuscript from the XI-XII century. Text in transcription, polata k7nigopis6naja, Nijmegen, november 1984, 10–11,

164

202 str.; Stoja Pop-Atanasova, Lingvisti~ka analiza na Bitolskiot triod, Skopje, 1995, 142 str. St. P.-A.

~o# u~estvuvale vo razbivaweto na mesnite kontra~eti (aprilmaj 1943). Potoa pak se vratil vo Bitolsko, so zgolemen priliv na novi borci, a od izdvoenite borci od Bitolsko bil formiran noviot Bitolski NOPO †Goce Del~ev#(22. V). Podocna glavninata od odredot preminala vo Debarca (17. VII), kade {to izvr{uvala diverzantski akcii i vlegla vo sostavot na novoformiraniot NO bataljon †Mir~e Acev#. Delot od odredot {to ostanal vo Prespa, po kapitulacijata na Italija, zaedno so Bitolskiot NOPO †Goce Del~ev#, kaj s. Qubojno razoru`ale nad 200 italijanski vojnici (12. IX), a podocna vlegle vo sostavot na Bitolskiot NO bataljon †Stiv Naumov# (noemvri 1943). Narednata godina pak bil formiran istoimen odred (4. IX 1944) i dejstvuval dol` patot Resen–Bitola vo sostavot na 49-ta divizija na NOVJ.

BITOLSKI UNIVERZITET ‡ v. Univerzitet „Sv. Kliment Ohridski“.

LIT.: Bitolskite narodnoosloboditelni partizanski odredi, Bitola, 1982; Vlado Strezovski – \or|i Dimovski-Laskov, 7. makedonska brigada i 49. divizija na NOVJ, Bitola, 1987, 23–31; Makedonija od ustanka do slobode 1941–1945. (Zbornik radova), Beograd, 1987. S. Ml.

BITOLSKO-PRESPANSKI NARODNOOSLOBODITELEN PARTIZANSKI ODRED †DAMJAN GRUEV# (nad s. Zlatari na pl. Bigla, Resensko, 6. VII 1942 – s. Slivovo, Ohridsko, 18. VIII 1943) – voena edinica na NOV i POM. Naskoro po formiraweto ja uni{til op{tinskata zgrada i odr`al miting vo s. Smilevo (2. VIII), izvr{il napadi na bugarskite sili vo selata Ka`ani (Bitolsko, 18. VIII), Zlatari (21. VIII), s. Sopotsko (Resensko, 21. X 1942) i dr., a potoa se podelil na dve grupi i se prefrlil na teritorijata na Prespa pod italijanska okupacija. Vo negoviot sostav vlegol i Bitolskiot NOPO †Jane Sandanski#. Po zaminuvaweto vo Lerinsko i Kostursko, zaedno so Lerinskiot NOPO †Vi-

„BITOQSKE NOVINE“ (Bitola, 1913–1915) – srpski vesnik vo Makedonija. Glaven urednik bil advokatot Johanan Mandil, a pomo{nik-urednik [amuel-Samuilo Alkalaj. S. Ml. BITOSKI, Krste (s. Gabre{, Kostursko, 15. IX 1926 – Skopje, ?, 200?) – istori~ar, nau~en sovetnik na Institutot za nacionalna istorija vo Skopje. Zavr{il Filozofski fakultet – Grupa istorija (1956) i doktoriral na Univerzitetot †Sv. Kiril i Metodij# vo Skopje so disertacijata †Dejnosta na Pelagoniskata mitropolija (1878– 1912)# (1965). Nau~nata kariera do penzioniraweto ja minal vo Institutot (1967–1987), vo Oddelenieto za prerodbenskoto i nacionalnoosloboditelnoto dvi`ewe. Avtor e

Bitolsko-prespanskiot narodnoosloboditelen partizanski odred „Damjan Gruev“ (1943)

BICEVSKI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

Krste Bitoski

na pove}e monografii, statii i drugi prilozi. Redaktor na Istorija na makedonskiot narod, t. III (INI, Skopje, 2003). BIBL.: Dejnosta na Pelagoniskata mitropolija (1878–1912), Gr~ki religioznoprosvetni i vooru`eni akcii, Skopje, 1968; Makedonija i Kne`evstvoto Bugarija 1893–1903, Skopje, 1977; Makedonija vo vremeto na Golemata Isto~na kriza (1875–1881), Skopje, 1982; Diplomatski odglasi na Ilindenskoto vostanie, Skopje, 1983; Solunskite atentati 1903, Skopje, 1985; Kontinuitetot na makedonskite nacionalnoosloboditelni borbi vo XIX vek i po~etokot na XX vek, Skopje, 1998. LIT.: 50 godini Institut za nacionalna istorija 1948–1998, Skopje, 1998, 179– 182. S. Ml.

BITRAKOV, Dimitar Kirilov (Ohrid, 12. IX 1925) – matemati~ar. Diplomiral (1950) na Filozofskiot fakultet i stanal asistent po matematika (1953) na Tehni~kiot fakultet, red. prof. (1979) na Matemati~kiot fakultet, a od 1985 na Grade`niot fakultet. Eden od prvite avtori na u~ebnici po programirawe i programski jazici. Dekan (1982– 84) na Matemati~kiot fakultet. BIBL.: Uvod vo programskiot jazik FORTRAN IV, Skopje, 1972.; D. Bitrakov, S. Georgievska, Kurs po diferencijalno i integralno smetawe, Skopje, 1975; PL/1 – Programski jazik, Skopje, 1981; Programirawe na FORTRAN IV, Skopje, 1982. LIT.: Razvoj i sostojba na matemati~kite nauki vo SR Makedonija, MANU, 1987; 50 godini Grade`en fakultet – Skopje 1949–1999, Skopje, 1999, str. 185–186. N. C.

BITRAKOVA–GROZDANOVA, Vera (Ohrid, 19. VII 1939) – arheolog, univ. profesor. Gimnazija zavr{ila vo Ohrid (1958), a diplomirala na Otsekot za arheologija na Filozofskiot fakultet vo Zagreb (1963). Od 1963 do 1972 g. rabotela kako kustos po anti~ka arheologija i numizmatika vo Narodniot muzej vo Ohrid. Vo toj period vr{ela iskopuvawa vo Ohrid i vo okolinata. Rabotela kako kustos vo Arheolo{kiot muzej vo Skopje (1972–1975). Magistrirala vo oblasta na anti~kata arheologija na Filozofskiot fakultet vo Zagreb (1974), a doktorirala vo oblasta na klasi~nata ar-

Vera BitrakovaGrozdanova

heologija na Zagrepskiot univerzitet (1984). Redoven ~len na MANU (2009). Od 1975 do 2004 g. raboti kako profesor po Istorija na umetnosta na starite narodi, Klasi~na arheologija i Anti~ka arheologija na Balkanot vo Institutot za istorija na umetnosta i arheologija na Filozofskiot fakultet vo Skopje. Izbrana za redoven ~len na MANU (2009). Go ureduva spisanieto „Macedoniae acta archaeologica# (9–15). Specijalizirala vo Pariz i vo Atina. Se zanimava so prou~uvawe na urbanizacijata na anti~kite naselbi, gi interpretira umetni~kite dela i nivnata vrska so anti~kite kultovi vo Makedonija, gi otkriva zanaet~iskite centri vo domenot na keramikata, nakitot i monetokoveweto i ja prou~uva umetnosta na ranoto hristijanstvo vo Makedonija. Vr{ela istra`uvawa na lokalitetite: Plao{nik – Ohrid, Oktisi, Studen~i{ta, Delogo`da, Bargala, Stobi, Krani, Pretor, Kurbinovo, Golem Grad. U~esnik e na pove}e nau~ni sobiri vo Makedonija, Hrvatska, Grcija, Italija, Ukraina, Slovenija, Avstrija, Albanija, Bugarija i vo Romanija. Dobitnik e na Herderovata nagrada na Univerzitetot vo Viena (1999) za poseben pridones vo naukata i za zapoznavawe na Evropa so kulturnoto nasledstvo na Makedonija. BIBL.: Starohristijanski spomenici vo Ohrid i Ohridsko, Ohrid 1975; Spomenici od helenisti~kiot period vo SR Makedonija, Skopje 1987; Religija i umetnost vo antikata vo Makedonija, Skopje, 2000. D. Z.

„BITUMENSKI PROIZVODI–BIM“ – Sveti Nikole – fabrika za proizvodstvo, plasman i vgraduvawe bitumenski hidroizolaciski materijali. Raboti od 1957 g. Vo 1976 g. e pu{tena nova fabrika so 124 vraboteni, so kapacitet od 25.000 toni izolaciski materijali i asortiman od 100 proizvodi. Privatizirana e od 1991 g. i ottoga{ e akcionersko dru{tvo. Ima sertifikat ISO 9001. Sv. H. J. - D. Sl. BICEVSKA, Kita (s. Malino, Svetinikolsko, 10. II 1946) ‡ filolog, redoven prof. na Filo-

B

lo{kiot fakultet (Katedra za slavistika) vo Skopje. Osnovno u~ili{te i gimnazija zavr{ila vo Sveti Nikole (1965), a Filozofski/Filolo{ki fakultet (slavistika) vo Skopje (1969). Magistrirala na temata „Jazi~nite osobenosti na Karpinskiot apostol“ (1977), a doktorirala na temata „Pravopisni i fonetski osobenosti vo makedonskite rakopisi od Severna Makedonija od XIII i XIV vek“ (1991). Prvin rabotela vo Institutot za make-

Kita Bicevska

donski jazik „Krste Misirkov“ (1970‡1988), a potoa preminala na Filolo{kiot fakultet kako profesor po Gramatika na sovremeniot ruski jazik i Voved vo slavistikata. Pove}epati u~estvuvala kako lektor ili predava~ vo rabotata na tradicionalniot Me|unaroden seminar za makedonski jazik, literatura i kultura vo Ohrid. Kako lektor po makedonski jazik rabotela na Katedrata za makedonski jazik na Univerzitetot „Lomonosov“ vo Moskva (1981‡1983) i na Katedrata za slavistika na Univerzitetot „Jotvo{ Lorand“ vo Budimpe{ta (1991‡1993). ^len e na Makedonskiot slavisti~ki komitet. Nejzina nau~na preokupacija e istorijata na makedonskiot jazik. U~estvuvala na pove}e me|unarodni simpoziumi i kongresi. Avtor e na okolu sto bibliografski edinici. BIBL.: Po~eten kurs po makedonski jazik za stranci, Skopje, 1995; Karpinsko evangelie, Skopje‡Prilep, 1995 (so V. Despodova ‡ redaktor, D. Pandev i Q. Mitrevski); Pravopisni i fonetski osobenosti vo makedonskite rakopisi od Severna Makedonija od XIII i XIV vek, Skopje, 2000. S. Ml.

BICEVSKI, Petre Ristov (s. Gorno Po`arsko, Vodensko, 19. X 1939) ‡ raska`uva~, romansier, folklorist i slikar. Vo vremeto na Gra|anskata vojna vo Grcija so semejstvoto go napu{tile rodnoto selo i se doselile vo s. Erxelija, Svetinikolsko (1948). Zavr{il sredno zemjodelsko u~ili{te vo Strumica (1964) i Vi{a pedago{ka {kola vo Skopje (1968). Rabotel kako nastavnik po make165

B

BICEVSKI

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

ni pesni i objavil dve monografii i 12 zbornici so makedonski narodni pesni, od koi 4 vo koavtorstvo so d-r Lazo Karovski.

Petre Bicevski

donski jazik vo Sveti Nikole (1968‡1971) i vo Skopje (1971‡ 2000), po {to zaminal vo penzija. ^len e na DPM (1993). Se zanimaval i so sobirawe folkloren i onomasti~ki materijal od Meglensko. Priredil i dve samostojni izlo`bi na sliki. BIBL.: Begalci, Skopje, 1982 (raskazi), Klasje, Skopje, 1989 i vtoro izdanie 2004 (raskazi); Na{ite koski, Skopje, 1993 i vtoro izdanie 2005 (roman); Orlovoto sedelo, Skopje, 1996 (raskazi za deca); Dimitrija i Lena, Skopje, 1997 (roman); Otec Aleksij i jas, Skopje, 2001 (roman); Od dvete strani na Dobro Pole, Skopje, 2001 (roman); Sudbina, prv del, Skopje, 2003 (roman); Za nas nema zbogum, Skopje, 2007 (roman); Golemata qubov, Skopje, 2008 (roman); i Sudbina, vtor del, Skopje, 2008 (roman). S. Ml.

BICEVSKI, Trpko Ristov (s. Po`arsko, Vodensko, Egejskiot del na Makedonija, 5. III 1938) ‡ etnomuzikolog, melograf i kompozitor, nau~en sovetnik i istra`uva~ na vokalnata narodna muzika vo Oddelot za narodna muzika vo Institutot za folklor „Marko Cepenkov# vo Skopje, vo penzija. Vo vremeto na Gra|anskata vojna vo Grcija, zaedno so semejstvoto, preminal vo NRM. Osnovno obrazovanie zavr{il vo s. Erxelija (Svetinikolsko), sredno muzi~ko u~ili{te vo Skopje, a potoa diplomiral na Fakultetot za muzi~ka umetnost (Oddel za muzi~ki folklor) vo Belgrad (1967) i doktoriral na Muzi~kata akademija vo Skopje na tema „Dvoglasjeto vo SR Makedonija ‡ arhitektonika i ritam vo svetlinata na teoretskite muzikolo{ki soznanija# (25. III 1983). Dve godini bil nastavnik po muzi~ko vospituvawe vo Sveti Nikole, a po diplomiraweto na muzi~kata akademija ostatokot od rabotniot vek go minal kako etnomuzikolog vo Institutot za folklor „Marko Cepenkov# vo Skopje, od stru~en sorabotnik i asistent do nau~en sorabotnik (1. XII 1967 ‡ 1986), vi{ nau~en sorabotnik (1986) i nau~en sovetnik (1992) vo Oddelot za narodna muzika. Eden mandat bil i direktor na Institutot (od 1. VII 1967). Melografiral nad 15.000 makedonski narod166

BIBL.: Makedonski pe~albarski narodni pesni, Skopje, 1979 (so koredaktor); Makedonski narodni humoristi~no-satiri~ni pesni, I i II, Skopje, 1982 i 1986 (so koredaktor); Dvoglasjeto vo SR Makedonija, Skopje, 1986; Makedonski narodni pesni od Meglensko, Skopje, 1985 (izbor i muzikolo{ka obrabotka, so koredaktor); Dvoglasni makedonski narodni pesni, Skopje 1988; Makedonski narodni pesni od Vodensko, Skopje, 1989 (izbor i redakcija); Makedonski narodni pesni od Kuku{ko, Skopje, 1989 (izbor i redakcija), Makedonski narodni pesni od Dramsko, Skopje, 1995 (izbor i redakcija); Makedonski narodni pesni od Lerinsko, Skopje, 1995 (izbor i redakcija); Makedonski narodni pesni od Sersko i Demirhisarsko, Skopje, 1997 (izbor i redakcija); Melodikata na makedonskata narodna pesna i nejzinite relacii so drugite `anrovi i kulturi, Skopje, 1997; Makedonski narodni pesni od Kostursko, Skopje, 1999 (izbor i redakcija); Narodnata pesna na Goranite, Skopje, 2001. S. Ml.

BICILI, Petar Mihajlovi~ (Odesa, 1. IX 1879 ‡ Sofija, 24. VIII 1953) ‡ istori~ar i filolog. Diplomiral op{ta istorija na Novorosiskiot univerzitet vo Odesa (1904), a potoa specijaliziral vo Germanija, Francija i Italija. Magistriral na istoriski nauki na Peterbur{kiot univerzitet (1917), a potoa bil profesor po op{ta istorija na Novorusiskiot univerzitet vo Odesa (1918‡1920). Kon krajot na zimata 1920 g. so semejstvoto pristignal vo Vrawe, po {to bil izbran za docent na Katedrata za op{ta istorija na Filozofskiot fakultet vo Skopje (1920‡1923). Vo Skopje ja napi{al knigata „Uvod u svetsku istoriju# (Beograd, 1923). Do iznudenoto penzionirawe bil rakovoditel na Katedrata po nova istorija na Sofiskiot univerzitet (1924‡ 1948). Negovite istra`uvawa bile naso~eni vo oblasta na novata op{ta istorija, literaturnata istorija i istorijata na rusko-balkanskite politi~ki i kulturni vrski. Avtor e na desetina monografii i golem broj drugi nau~ni prilozi. Vo 1993 g. vo Bugarija zapo~na objavuvaweto na negovite izbrani dela. LIT.: Hr. Gandev, Prof. Petqr Mihajlovi= Bicilli, „Vekove#, No 2, Sofix, 1980, 38-42; Milivoje Jovanovi¢, Istori~ar evropske kulture. Otrgnut od zaborava: Petar Bicili, „Politika#, XCIV, 29912, Beograd, 1. II 1997, 20. S. Ml.

BI^ENA GRA\A – kraen proizvod na pilanskoto proizvodstvo. So pomo{ na tehnologijata na bi~ewe od drvoto se izrabotuvaat sortimenti so razli~ni napre~ni preseci. Formite na bi~enata gra|a na napre~niot presek mo`at

da bidat: ~etirirabni, poligonalni, kombinirani i merkantilni. Ovie ~etiri formi po dol`ina mo`at da bidat so paralelni rabovi, so prizmati~na i so konusna forma ili kako prese~ena piramida. Spored stepenot na nadol`nata obrabotka postoi: neokraj~ena, poluokraj~ena i okraj~ena gra|a. Neokraj~enata gra|a od dvete strani po nadol`nata strana na debelinata e lisi~ava (bi~ena samo po {irina). Poluokraj~enata gra|a od ednata strana po dol`inata na debelinata e lisi~ava, a e bi~ena po {irina i samo od ednata strana po debelina. Okraj~enata gra|a e ostrorabna, bi~ena na site ~etiri strani po nadol`nata strana i mo`e da bide paralelno B. Il. ili konusno okraj~ena.

Vaska BixovaGajdova

BIXOVA-GAJDOVA, Vaska (Prilep, 26. VI 1924) – operska pevica – koloraturen sopran, prvenka i edna od prvite solistki na Operata na MNT. Solo-peewe u~ela kaj P. Bogdanov-Ko~ko, N. Kuneli, P. Holotkov i vo Qubqana (J. Beteto). Postojan ~len na Operata i Baletot na MNT (1948–1978). Vo me|uvreme (1958) diplomira na Visokata {kola za muzi~ka i teatarska umetnost vo Viena so ulogata na Kralicata na no}ta vo operata Vol{ebnata flejta. Nastapuvala i na koncertniot podium, osobeno ispolnuvaj}i vokalni tvorbi od makedonski kompozitori. Od 15 ostvareni ulogi, se izdvojuvaat: Konstanca (Grabnuvawe od sarajot), Lu~ija (Lu~ija di Lamermur), Rozina (Sevilskiot berber), Xilda (Rigoleto), Adina (Quboven napitok). Poseduva ~ist koloraturen sopran, so {irok dijapazon, tehni~ki sovr{en, sposoben so svojata izraznost da predade i najsuptilni du{evni sostojbi. F. M. BI[EV, Gligor Pavlov (Strumica, 5. IV 1958) – ekonomist, bankar i univ. profesor. Ekonomski fakultet (1976–1980) i postdplomski studii (monetarno-kreditna teorija i politika) zavr{il vo Skopje (1980&1982) so magisterskiot trud †Ponudata na pari vo sovremenata monetarna teorija#

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

Gligor Bi{ev

(1985) i ja odbranil doktorskata disertacija †Ponudata i pobaruva~kata na pari – slu~ajot na Jugoslavija# (1991). Gostin-istra`uva~ bil na Vienskiot institut za sporedbeni ekonomski studii (1997) i na Londonskata {kola za ekonomija i politi~ki studii (1995), a posetuval i kursevi vo Centarot za centralno-bankarski studii vo Bankata na Anglija, vo Institutot na MMF vo Va{ington i Viena, vo Bankata na Francija, vo Nacionalnata banka na Avstrija i vo Nacionalnata banka na Grcija. Rabotel kako ekonomist vo Narodnata banka na Makedonija (od 1984), generalen direktor (1993), viceguverner (1994) i zamenik guverner na NBM (1997–2000), a potoa stanuva prv generalen direktor na Stopanskata banka AD - Skopje. Istovremeno e vonreden profesor na Ekonomskiot fakultet vo Prilep (bankarski menaxment i me|unrodni finansii, kako i na postdiplomskite studii), profesor na Postdiplomskite studii na Ekonomskiot fakultet vo Skopje (monetaren sistem i politika, kako i me|unarodni finansii i finansisiki sistemi i bankarstvo) i predava~ na kursevite na Komisijata za hartii od vrednost. Objavil dve knigi i nad 200 razni prilozi vo nau~ni i stru~ni publikacii vo zemjata i vo stranstvo. R. BLAGA RAKIJA ‡ obred so za{e}erena topla rakija vo svadbenite obi~ai, povrzani so prvata bra~na ve~er i proslavata na †~esnosta na nevestata#. Vo nedelata nave~er ili utroto vo ponedelnikot nevestata gi po~estuva svadbarite vo domot na mlado`enecot, a obredni lica ‡ deverot, svekrvata ili mlado`enecot im nosat blaga rakija na roditelite na nevestata i na kumot, zaedno so nevestinskata ko{ula, presna pita, jarec i kitka vrzana za sadot so crven konec. Od ovoj obi~aj denes e zadr`ana samo izbledneta formalna tradicija. LIT.: Simo Mladenovski, Bele{ki za prvata bra~na ve~er kaj Makedoncite, †Makedonski folklor#, VII, 14, Skopje, 1974, 239–249. S. Ml.

BLAGAJNI^KI ZAPISI NA NBRM – kratkoro~ni hartii od

BLAGOVEC

B

vrednost {to gi izdava NBRM. na blagajni~kite zapisi {to go Blagajni~kite zapisi se prodava- prodava i gi namaluva nivnite at po diskontiran iznos, a na de- kamatni stapki. Vo prodol`enie, not na dostasuvaweto se ispla}a ako centralnata banka saka da gi nivnata nominalna vrednost, pri stabilizira pazarnite kamatni {to razlikata me|u nominalniot stapki, toga{ taa primenuva teni diskontiraniot iznos ja pret- deri so iznosi, a ako saka da ja stavuva kamatata {to ja nosat pottikne ulogata na pazarnite blagajni~kite zapisi. Blagajni~- sili vo formiraweto na kamatkite zapisi mo`at da se se izda- nite stapki, taa primenuva tendevaat so razli~ni rokovi na dosta- ri so kamatni stapki. suvawe, kako: 3, 7, 14 i 28 dena. LIT.: Qup~o Trpeski, Pari i bankarstvo, Blagajni~kite zapisi se izdavaat Economy Press, Skopje, 2003, 502–506; Kiki vo dematerijalizirana forma, a Mangova Powavi}, Van~o Kargov, 60 godiNBRM vodi registar na sopstve- ni centralno bankarstvo vo Republika Narodna banka na Republika nosta na blagajni~kite zapisi. Makedonija, G. P. NBRM gi prodava blagajni~kite Makedonija, Skopje, 2006, 133. zapisi na aukcii, na koi mo`at da BLAGOVEC (Sveto Blagove{teu~estvuvaat samo komercijalnite nie, Blagoec, Blagovest) – nepodbanki. Aukciite se odr`uvaat vo vi`en ili postojan hristijanski redovni termini, a postojat dva praznik (25/7 april). Se smeta za osnovni tipa tenderi: tenderi so te`ok praznik. Nekoi duri go iznosi i tenderi so kamatni stap- smetaat za golem praznik kako ki. Kaj tenderite so iznosi, vkup- Veligden, poradi {to se veli: niot iznos na blagajni~kite za- †Blagovec prv den Veligden#. pisi {to se nudi na proda`ba i Svetoto evangelie spored Luka kamatnata stapka se odredeni od raska`uva deka arhangel Gavril NBRM, a bankite dostavuvaat ponudi samo za iznosot na blagaj- bil ispraten od Boga da $ soopni~kite zapisi {to sakaat da gi {ti na devojkata Marija od Nazakupat. Kaj tenderite so kamatni ret deka taa e odredena od Boga da stapki, centralnata banka odnap- go rodi Spasitelot: †Raduvaj se red go utvrduva samo vkupniot iz- blagodetna! Gospod e so tebe! Blanos na blagajni~kite zapisi {to goslovena si ti me|u `enite# – $ go nudi na proda`ba, dodeka ban- rekol toj. A koga Sveta Deva Makite licitiraat so iznosite i ka- rija pomislila: †Kakov }e bide matnite stapki. Aukciite na bla- ovoj pozdrav?#, angelot $ rekol: gajni~kite zapisi za prv pat se †Ne boj se Marija, za{to si na{vovedeni kako instrument na mo- la milost pred Boga; i ete ti }e netarnoto regulirawe na 14. II 1994 g. Po~nuvaj}i od 2000 g., blagajni~kite zapisi se osnovniot instrument preku koj se vodi monetarnata politika vo RM, dodeka nivnata kamatna stapka e glavnata referentna kamatna stapka na NBRM. Pritoa, preku promena na visinata na kamatnata stapka na blagajni~kite zapisi i na tipovite tenderi, centralnata banka ispra}a signali za nasokata na monetarnata politika. Vo uslovi na vi{ok na likvidni sredstva vo bankarskiot sistem, t.e. pri zgolemena ponuda na pari, centralnata banka gi upotrebuva aukciite na blagajni~kite zapisi kako instrument za povlekuvawe pari. Toga{, taa go zgolemuva iznosot na blagajni~kite zapisi {to go nudi za proda`ba i gi zgolemuva nivnite kamatni stapki. Obratno, dokolku centralnata banka oceni deka koli~estvoto pari vo optek e pomalo od potrebnoto, „Blagove{tenie“, carski dveri, Nerezi, Skopsko (XVI v.) taa go namaluva iznosot 167

B

†BLAGOVE[TENIE#

za~ne{ vo utrobata i }e rodi{ sin i }e go krsti{ so imeto Isus. On }e bide golem i }e se nare~e sin na Sevi{niot i }e mu go dade Gospod Bog prestolot od negoviot tatko Davida i }e caruva nad domot Jakovov sekoga{ i carstvoto negovo nema da ima kraj#. (Luka 1/27-33). Crkvata go vostanovila ovoj praznik vo ~est na taa blaga vest. Se praznuva to~no devet meseci pred Ro`destvo Hristovo (Bo`ik). No, nema poprecizni podatoci od koga se praznuva ovoj praznik. So sigurnost se znae sigurno deka se praznuval vo VII v., no nekoi svedo{tva uka`uvaat deka toj se praznuval i nekolku vekovi porano. Kako blag den, se veruvalo deka toga{ ranata ne boli, pa na malite `enski deca im gi dupele u{ite. Kako proleten praznik, so ovoj den e povrzano i izleguvaweto na zmiite i doa|aweto na pticite preselnici od toplite krai{ta ({trkot, lastovicata, pupunecot, slavejot i dr.). Se veruva deka tie na ovoj den }e dojdat duri i da vrne sneg. Iako se pa|a vo te{kite veligdenski posti, na Blagovec se jade riba. Duri toa se smeta i za potrebno, za zdravje. Zatoa i siromasite se trudele da kupat riba, samo †da se obla`et so ribino#. Toga{ izleguvale v planina aramiite, veruvaj}i deka tokmu toj blag den }e spe~alat mnogu blagota, mnogu pari i nema da pretrpat nekoja {teta ili nesre}a. LIT.: Srpski narodni obi~aji u Ÿev—eliskoj kazi, prikupio i opisao Stefan Tanovi¢, u~iteq, Beograd, 1927; Lazar Mirkovi¢, Heortologija, Beograd, 1961; Marko K. Cepenkov, Kniga devetta, Narodni veruvawa, detski igri. Redaktirale d-r Kiril Penu{liski i Leposava Spirovska, Skopje, 1972; Naum Celakovski, Debarca, obredi i obredni igri, Skopje, 1984;. Sveto pismo na Stariot i Noviot zavet, Skopje, 1990. M. Kit.

„BLAGOVE[TENIE# – najstarata op{tinska bolnica vo Bitola i vo Makedonija, koja postoela od vtorata polovina na XVIII vek. Pripa|ala na patrijar{iskata op{tina vo gradot, koja i finansiski ja izdr`uvala. Lekuvaweto bilo besplatno za privrzanicite na Patrijar{ijata. Vo 1901 g. bila predadena vo upotreba novata moderna bolnica, izgradena na istiot plac, koja raspolagala so 100 bolni~ki kreveti i so sovremena operaciona sala. Do nejzinoto bombardirawe (1917) vr{ela zdravstvena, socijalna, vospitna, propagandna i politi~ka dejnost.

LIT.: Velimir T. Arsi}, Crkva sv. velikomu~enika Dimitrija u Bitoqu, 1930, 46; Petar Bojaxievski, Zdravstvoto vo Bitola niz vekovite, Bitola, 1992, 217. P. B.

168

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Borislav Blagoev

BLAGOEV, Borislav (Skopje, 1912 ‡ Skopje, 23. I 2009) ‡ univerzitetski profesor, pravnik. Osnovno obrazovanie i gimnazija zavr{il vo Skopje (1930), a Praven fakultet vo Belgrad (1936). Doktoriral na Pravniot fakultet vo Belgrad, na tema †Me|unarodnoto regulirawe na trudovite odnosi“ (1939). Izbran za docent na Zemjodelsko-{umarskiot fakultet vo Skopje (1947), a potoa za docent (1951) i za redoven profesor na Pravniot fakultet vo Skopje (1956). Predaval Trudovo pravo, Statistika i Istorija na pravoto. Osnovopolo`nik na Me|unarodnoto trudovo pravo vo Jugoslavija i osnova~ na predmetot Trudovo pravo na Pravniot fakultet vo Skopje. Objavil pogolem broj u~ebnici i nau~ni trudovi za trudovite odnosi i statistikata (na makedonski, srpski, slovene~ki i albanski jazik). Poznanik so \or~e Petrov, Pavel [atev i Metodija Andonov-^ento. Izbran za ~len na Zakonodavnata komisija pri Prezidiumot na ASNOM (XI 1944) i za referent za socijalni pra{awa. Na barawe na Metodija Andonov-^ento, go napi{al prviot stru~en trud na makedonski jazik od oblasta na federalizmot (XII 1944 g.). Bil dekan na Pravniot (1953‡1955) i dekan na Ekonomskiot fakultet (1956‡1960) vo Skopje. Osnovnite idei {to gi sledi vo pravoto se polo`bata na rabotni~kata klasa vo op{testvoto i pravnoto regulirawe na trudot. BIBL.: Borislav I. Blagoev, Federalizmot vo teorijata i praksa, Skopje, 1944; Trudovite odnosi kako predmet na pravoto, Skopje, 1955; Statistika za samoupravqa~e, Beograd, 1980; The Federalism and Events in the Soviet Unioin and the Balkans, Balkan Forum, No 5, Skopje, 1993. LIT.: Praven fakultet ‡ Pedeset godini, 1951‡2001, Skopje, 2001. Sv. [.

BLAGOEV, Dimitar Nikolov (psevd. Dedoto, Bratanov, Seneks) (s. Zagori~ani, Kostursko, 1856 – Sofija, 7. V 1924) – revolucioner, u~itel, pisatel i publicist. Osnovopolo`nik i predvodnik na socijaldemokratskoto i komunisti~koto dvi`ewe vo

Dimitar Blagoev

Bugarija (1891–1923). Revolucionerna aktivnost projavuva i vo makedonskoto osloboditelno dvi`ewe. Vo 1917 g., kako {ef na Socijaldemokratskata parlamentarna grupa vo Bugarskiot parlament, site bugarski vojni {to se vodele vo Makedonija gi okvalifikuva kako zavojuva~ki i, kako Makedonec, bara Makedonija da se oformi vo samostojna balkanska dr`ava. Negovata pismena revolucionerna aktivnost e objavena vo XX toma. BIBL.: DimitÍr Blagoev, Prinos kÍm istoriÔta na socializma vÍ BÍlgariÔ, SofiÔ, 1906; SocijaldemokraciÔta protiv voinata (Re~ v Narodnoto sÍbranie ot 10. XII 1917). Stenografski Dnevnici na XVII-to Obiknoveno Narodno sÍbranie, ~etvÍrta redovna sesiÔ, kn. I, SofiÔ, 1930, 217. O. Iv.

BLAGOEV, Nikola Popov (s. Rakita, Kajlarsko, 15. II 1868 ‡ Sofija, 1944) ‡ pravnik, univ. profesor. Zavr{il klasi~na gimnazija vo Bitola (1889) i Praven fakultet na Univerzitetot vo Belgrad (1894). Bil redoven docent (1916‡1925) i vonreden profesor (1926‡1934) po istorija na bugarskoto i slovenskoto pravo na Sofiskiot univerzitet. Bil ~len na Makedonskiot nau~en institut vo Sofija. Ima objaveno zna~ajni trudovi za bogomilstvoto, Samuilovata dr`ava i za vostanieto na Petar Deljan. BIBL.: Pravni i socialni v†zgledi na bogomilite, Sofi®, 1912; Besedata na prezviter Kozma protiv bogomilite, „Godi{nik na SofiŸski® universitet ‡ Áridi~eski fakultet“, 18, Sofi®, 1923, 1-80; Proizhod i karakter na car Samuilovata d†r`ava, „Godi{nik na SofiŸski® universitet ‡ Áridi~eski fakultet“, 20, Sofi®, 1924-1925, 1-107; Del®n i negovoto v†stanie v Moravsko i Makedoni® protiv vizantiŸcite, „Makedonski pregled“, No 2, Sofi®, 1928, 2-22. S. Ml.

BLAGOEV, Spiridon (s. Patele, Lerinsko, Egejskiot del na Makedonija, RGr, 7. II 1926 ‡ Skopje, 2009) ‡ pravnik i istori~ar. Zavr{il {estgodi{no u~ili{te vo rodnoto selo na gr~ki jazik (1938), a podocna se vrabotil vo dr`avno pretprijatie (1940). Po germanskata okupacija na Grcija (1941)

†BLAGOJ JANKOV-MU^ETO#

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

stitut za nacionalna istorija 1948‡ 1998, Skopje, 1998, 193‡194. S. Ml.

Spiridon Blagoev

stanal aktivist na OKNE i na EPON, a potoa i ~len na Sekretarijatot na selskata mladinska organizacija EPON (po~etokot na 1942) i ~len na KPG (maj 1942). Otkako bil ispraten na partiska rabota vo Sorovi~kiot reonski komitet na KPG (prvata polovina na 1943), naskoro stanal profesionalen revolucioner (od letoto 1943 do krajot na Vtorata svetska vojna). Vo vremeto na Gra|anskata vojna vo Grcija stapil vo redovite na DAG (letoto na 1946) vo [tabot na Vi~o i bil politi~ki komesar na vod, komandir na ~eta vo bataljonot na Pando [iperkov, pomo{nik na bataljonskiot politi~ki komesar i odgovoren za Makedoncite vo bataljonot (1946 ‡1947). Potoa se vklu~il vo 107-ta brigada na DAG, u~estvuvaj}i vo site nejzini borbi i vojnata ja zavr{il vo ~in poru~nik (po~etokot na 1948 ‡ oktomvri 1949). Narednite tri decenii gi minal vo Ta{kent (SSSR) na razni rakovodni proizvodstveni dejnosti. Vo me|uvreme diplomiral na Fakultetot po mehanika (specijalnost tehnologija, 1951‡1955), a podocna diplomiral i na Pravniot fakultet na Ta{kentskiot univerzitet „V. I. Lenin“ (1960‡ 1966). Izvesno vreme rabotel kako pomlad nau~en sorabotnik vo Institutot za filozofija i pravo na Akademijata na naukite na Uzbekistan (1972‡1978) kade {to i ja odbranil kandidatskata disertacija „Pravnata polo`ba na subjektite vo sostavot na Socijalisti~ka Federativna Republika Jugoslavija“ (1979), so {to go dobil zvaweto kandidat na pravnite nauki. Po vra}aweto vo Skopje (1979) se vrabotuva vo INI kako nau~en sorabotnik do penzioniraweto (1980‡1989). Avtor e na pogolem broj statii za Makedoncite vo Egejskiot del na Makedonija i ima zna~aen pridones vo arhivskite istra`uvawa vo SSSR za sovremenata istorija na Makedonija. LIT.: Referat za izbor na nau~en sorabotnik vo Institutot za nacionalna istorija vo Skopje, „Bilten“ na Univerzitetot „Sv. Kiril i Metodij“, br. 346, Skopje, 1. IX 1980, 19‡21; 50 godini In-

BLAGOEV, Trajko (s. Vladimirovo, Male{evsko, 25. VIII 1876 – Sofija, 1937) – u~itel, ~len na Strumi~kiot okru`en komitet i rakovoditel na Komitetot vo Male{evsko. Zavr{il pedago{ko u~ili{te vo ]ustendil i pedagogija na Univerzitetot vo Sofija (1904). Bil u~itel vo Vladimirovo, Male{evsko (1896–1897). ^len na MRO od 1895 g. i zamenik-pretsedatel na Strumi~kiot okru`en komitet (1898–1899) i rakovoditel na Male{evskiot revolucioneren reon (1899–1900). Od 1901 do 1905 g. bil zamenik-redaktor na vesnikot „Reformi“ i aktivist na Male{evskoto bratstvo vo Sofija. Avtor e na pove}e u~ebnici po geografija. LIT.: Boris Nikolov, VÍtre{na makedono-odrinska revolÓcionna organizaciÔ (voŸvodi i rÍkovoditeli 1893–1934), SofiÔ, 2001. V. \.

BLAGOEVGRAD (porano: Gorna Xumaja) – grad vo Pirinskiot del na Makedonija, Republika Bugarija: 71.343 `. (1992). Se nao|a vo Blagoevgradskata Kotlina, vo podno`jeto na jugozapadnite razgranoci na planinata Rila, od dvete strani na r. Blagoevgradska Bistrica, na nadmorska viso~ina od 400 m. Niz gradot pominuva me|unarodniot pat E–79 i `elezni~ka pruga koi na sever go povrzuvaat so Sofija i na jug preku preminot Kula so Solun. Na zapad preku preminot Del~evo, B. se povrzuva so magistralniot pat M–5 vo Republika Makedonija preku koj se povrzuva so Skopje, a na istok so isto takov pat e povrzan so Razlog i Bansko. Do B. dopira promeneta sredozemnomorska klima. Glaven hidrografski objekt e rekata Blagoevgradska Bistrica, leva pritoka na r. Struma. Vo

B

okolinata na gradot se nao|aat Blagoevgradskite mineralni vodi so vkupna {tedrost od 16,8 l/sec i temperatura na vodata od 54,6°C. Blagoevgrad, koj do 1950 g. se vikal Gorna Xumaja, se razvil vrz starata trakiska naselba Skaptopara. Kako grad pod imeto Xuma Pazari za prvpat se spomenuva vo dokumenti od 1576 g. Vo po~etokot na XIX v. B. stanuva centar na Gornoxumajskata kaza i se razviva kako zna~aen zanaet~iski i trgovski centar. Spored V. K’n~ov koj go posetil gradot kon krajot na XIX v. vo nego `iveele 6.440 `. Od niv 1.250 `. bile hristijani, 4.500 `. Turci, 250 `. Vlasi, 200 `. Cigani, 180 `. Evrei i 60 `. Grci – hristijani. Ottoga{ pa navamu naselenieto vo B. e vo postojan porast. Najgolemo zgolemuvawe e zabele`ano pome|u 1965 i 1975 g., koga e nagolemeno od 32.000 na 50.000 `. Vo B. se razvieni pove}e industriski granki kako prehranbenata, tutunskata, tekstilnata, ma{inskata, osobeno elektrotehni~kata industrija i dr. Vo gradot ima 10 osnovni u~ili{ta, tri gimnazii, ~etiri tehni~ki u~ili{ta, Vi{ pedago{ki institut i Amerikanski univerzitet. B. e zna~aen zdravstven centar so obedineta reonska bolnica, ima teatar, opera, istoriski muzej i pove}e kulturno-istoriski spomenici. LIT.: [arkov V., Grad Gorna D`umaÔ, Sofi®, 1930; Trukov M., Blagoevgrad, SofiÔ, 1964. Al. St.

„BLAGOJ JANKOV-MU^ETO# ‡ STRUMICA (1971) ‡ spomenku}a so postojana izlo`ba posvetena na narodniot heroj na NOAVM Blagoj Jankov-Mu~eto (v.). Toa e vsu{nost negovata rodna ku}a, preuredena vo memorijalen muzej kako depandans na Muzejot na Strumica. Sodr`i dve

Blagoevgrad

169

B

BLAGORODNICI

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

izlo`beni prostorii, ambientalno uredeni spored na~inot na `iveeweto vo triesettite godini na XX vek. Vo niv se smesteni poku}ninski predmeti, kako i predmeti povrzani so kroja~kiot zanaet, upotrebuvani od B. Jankov-Mu~eto. Vo poseben izlo`ben del pak, preku fotografii, dokumenti i predmeti e prika`an negoviot `ivoten pat kako kroja~ki rabotnik, ~len na URSovite sindikati na Kralstvoto Jugoslavija, komunist i revolucioner vo periodot pred po~etokot na Vtorata svetska vojna, aktivist i borec na NOAVM. K. Bog.

BLAGORODNICI MAKEDONCI VO EVROPSKITE ZEMJI (XV‡XVIII v.). Vo Habsbur{kata monarhija blagorodnici Makedonci bile Dan~o Makedonski (vo dene{na Vojvodina), Nikola Makedonec (`upan vo ^anad), Ladislav Makedonski, Volk Makedonski (vrhoven `upan na Kraso), semejstvoto Monasterlija vo Rac Kovin i potoa vo Komoran i Samoil. Vo XVIII v. blagorodnici bile kir Haxi Manojlo vo Budim, Teodor Nikoli~ od Veles; Georgi i Jovan Kalinovi~i od Dojran, Teodor Jankovi~ Mirijevski, Danilo @efarovi~ vo Viena, Kirilo Nako vo Veliki Sen Miklu{, Marko Serviski (\or|evi~) vo Kawi`a, Dimitrie Anastas/ievi} ‡ Sabov od Negu{, semejstvoto Bai~i od Blaca vo Mitrovica, kako i semejstvata Duka, Darvar i Spirta od Klisura, vo Zemun i vo Viena. LIT.: V. A. Dui{in – D. J. Popovi¢, Plemi¢ke porodice, Vojvodina, 2, Novi Sad, 1939; Aleksandar Matkovski, Grbovite na Makedonija (Prilog kon makedonskata heraldika), Skopje, 1970. M. Zdr.

BLAGORODNI[TVO vo Makedonija (XIV‡XVI v.) – po osmanliskoto osvojuvawe starata hristijanska blagorodni~ka klasa vo Makedonija uspeala vo eden izvesen period da se zadr`i vo gradovite. Vo XV v. vo Skopje `iveel vlastelinot To{nik, ~ija `ena Milica vo 1497 g. go obnovila manastirot Matka. Vo 1466 g. vo izvorite se spomenuvaat †boljarite na mestoto Kratovo#, a vo istoto mesto `iveele kne`evskite semejstva Boi~i}evi i Pepi}evi. Boljari kako op{testven sloj vo koj vleguvale najvlijatelnite hristijani postoel i vo Ohrid vo XV v. Vo april 1448 g. so posebna sultanska naredba na Radinos od Kostur mu bila dadena na u`ivawe crkvata †Zaharija#, a pak manastirot †Sveti Nikola# vo samiot grad Strumica vo 1573 g. kako semeen vakaf mu pripa|al na 170

popot Dobre. Vo positnoto makedonsko blagorodni{tvo vleguvale i hristijanite – spahii, koi pretstavuvale ostatok od starata predosmanliska voena klasa. Tie bile vklu~eni vo osmanliskiot voen sistem i aktivno u~estvuvale vo voenite pohodi na imperijata. Brojot na ovie pretstavnici na staroto krupno i sitno blagorodni{tvo vo Makedonija so tekot na vremeto postepeno se namaluval i ve}e kon krajot na XVI v. napolno is~eznale. LIT.: A. Stojanovski, Gradovite vo Makedonija od krajot na XIV do XVII vek. Demografski prou~uvawa, Skopje 1981; Kon pra{aweto za hristijanite spahii vo Makedonija, GINI, IV, 1–2, Skopje, 1960, 304-316; B. Cvetkova, Novye dannye o hristianah-spahiÔh na Balkanskom poluostrove v period turckogo gospodstva, „Vizantijskij vremennik#, XIII, Moskva, 1958. Dr. \.

BLAGOSLOVI ‡ kratki `anrovi na usnoto narodno tvore{tvo, spored formata bliski do poslovicite, a spored porakata i `elbite {to gi sodr`at se dobli`uvaat do zdravicite i baewata. So veruvaweto vo magi~nata mo} na zborot, kako i kletvite, tie pretstavuvaat magiski formuli. No, za razlika od kletvite {to sodr`at zla kob, `elba da se slu~i nesre}a, blagoslovite se dvi`at vo sprotivna nasoka ‡ ja sodr`at `elbata da se slu~i ne{to ubavo. Tie se genetski svrzani so semejnite i kalendarnite obredi i poteknuvaat od vremiwata koga ~ovekot veruval deka so odredeni magiski formuli mo`e da se naso~uva ~ovekovata sudbina vo pozitivna nasoka. Kako apelativen `anr, naj~esto se pridru`nik na obredite i obi~aite. Blagoslovuvaweto mo`e da bide svedeno samo na nekolku zbora vo silno zgusnat iskaz, iako ~esto pretstavuva retori~ki ukrasena i poetski razviena formula. Von sistemot na apelativnite `anrovi e samo potencijalno oblikuvana kni`evna forma i negovata `anrovski nestabilna polo`ba pridonela da dobie i imenuvawa kako molitva i zdravica. Pri kaneweto na svadba se izrekuvaat blagoslovi od tipot: Da blagoslovi{ da dojde{ na slava! Kanetiot replicira: Bog da te blagoslovi, sre}na svadba da ti e! Pri slava doma}inot nazdravuva i blagoslovuva: Gospod zdravje neka dava, beri}et vo pole, ma{ki deca vo ku}a! Ima blagoslovuvawa pri gradewe ku}a, pri vr{ewe zemjodelskite raboti itn. Koga se zasejuva, na nivata se zaboduva vreteno vo oranoto i se veli: Kako {to e vreteno polno, taka da se polni beri}et (da se mota `ito!).

LIT.: Marko Kitevski, Za nekoi kratki govorni narodni umotvorbi od Kumanovsko, Prilozi za makedonskiot folklor, Skopje, 1989; istiot, Na kletva lek nema, Skopje, 1991; Bone Veli~kovski, Kratkite `anrovi i detskiot folklor vo Kumanovo i Kumanovsko, Folklorot i etnologijata vo Kumanovo i Kumanovsko, Skopje ‡ Kumanovo, 255-289. B. V.

BLAGOSOSTOJBA – poim {to se odnesuva na kvalitetot na `ivotot na lu|eto (v. Kvalitet na `ivot). Problemot na blagosostojbata e povrzan so eden cel pravec vo ekonomskata nauka – ekonomija na blagosostojbata. Vo fokusot na vnimanieto na ovaa nau~na disciplina e blagosostojbata na poedinecot. Zbirot na blagosostojbata na site poedinci vo op{testvoto ja dava t.n. op{testvena blagosostojba. Ekonomijata na blagosostojbata, vo su{tina, se sveduva na dva koncepta: 1) konceptot na ekonomskata efikasnost i 2) konceptot na distribucijata na dohodot. Konceptot na ekonomskata efikasnost vo osnova se odlikuva so pozitivisti~ki pristap i se odnesuva na „goleminata na pitata#, dodeka konceptot na distribucijata na dohodot vo osnova se odlikuva so normativisti~ki pristap i se odnesuva na „raspredelbata na pitata#. So cel {to e mo`no pove}e da se oddelat konceptite na ekonomskata efikasnot i na distribucijata na dohodot, ekonomistite ja koristat t.n. Pareto efikasnost, spored koja distribucijata e Pareto efikasna dokolku nitu edna redistribucija na dobrata ne vodi do podobruvawe na sostojbata na edni lica, bez pritoa da se vlo{i sostojbata na drugi lica. Vo RM nivoto na blagosostojbata naj~esto se meri preku indeksot na ~ovekoviot razvoj, kako i so dohodovnite (monetarnite) merila na siroma{tijata, kako {to se glavniot zbiren indeks i indeksot na dlabo~inata na siroma{tijata. Spored indeksot na ~ovekoviot razvoj, Makedonija se nao|a vo grupata zemji so sredno nivo na blagosostojba (v. ~ovekov razvoj), dodeka dohodovnite merila na siroma{tijata poka`uvaat postoewe na golemi dispariteti vo kvalitetot na `ivotot na lu|eto (v. siroma{tija). LIT.: D. Begg et al. (2000): Economics, sixth edition, McGraw-Hill, 257-277. D. E.

BLAER, \or|i (Stara Pazova, Srbija 28. H 1908 – Skopje, 19. III 1970) – Evrein, dentist, komunist, u~esnik vo NOB. Se doselil vo Skopje (1932) i bil eden od voda~ite sindikalisti, podocna postaven i za sekretar na KPJ za okolijata Nerodim (1939). Uap-

BLATNA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

sen vo Prizren (1940). Se vratil vo Skopje (1941), kade {to organiziral zdravstvena slu`ba za lekuvawe na ranetite ilegalci. Bil otkrien i zatvoren vo Idrizovo (1942). Go organiziral begstvoto od zatvorot na 350 politi~ki zatvorenici (1944). ^etiri dena po begstvoto ja organiziral bolnicata na 42. brigada, koja{to bila i bolnica na Vrhovniot {tab. U~estvuval vo osloboduvaweto na Skopje. Potoa bil pretsedatel na Evrejskata op{tina vo Skopje. Nositel na Partizanska spomenica 1941.

Skopje 1984; Objektot za domuvawe vo tretata `ivotna doba, Jubileen zbornik „50 godini Arhitektonski fakultet#, Skopje 1999; Razvoj na arhitektonskata tipologija na niskata stanbena struktura. Me|unarodna konferencija „Stanot – potreba, mo`nosti i perspektivi#; Zbornik na trudovi, Ohrid, 1998. Kr. T.

LIT.: Zeni Lebl, Plima i slom iz istorije Jevreja Vardarske Makedonije, Gornji Milanovac, 1990. J. Nam.

BLAER, Zlatko (Skopje, 1946) – novinar. Apsolviral na Ma{inskiot fakultet vo Skopje. Od 1971 g. vo „Nova Makedonija# pripravnik vo Gradskata rubrika, sorabotnik vo Nadvore{nopoliti~kata, urednik na Dnevnata redakcija, pomo{nik na glavniot urednik. Dopisnik od Atina (1983/88). Vo periodot 1979/81 g. urednik na „Ekran#. Glaven i odgovoren urednik na vesnikot „Ve~er# 1990-1991. Vo juni 1991 g. zaminuva vo Avstralija: kosopstvenik i urednik na „Avstralisko-makedonski nedelnik# vo Melburn. B. P. \. BLA@EV, Negrija (Gali~nik, 1783 ‡ 1843) ‡ pretstavnik na Debarskata rezbarska {kola. U~estvuval vo vnatre{noto ukrasuvawe na Bigorskiot manastir zaedno so trite negovi sina ‡ Makarija, Trajan i \ur~in. LIT.: As. Vasilev, B†lgarski v†zro`denski maŸstori, Sofi®, 1965, 211. S. Ml.

BLA@EVSKA, Zorica (Skopje, 6. H 1948) – arhitekt. Diplomirala na Arhitektonsko-grade`niot fakultet vo Skopje (1973). Vrabotena e na Arhitektonskiot fakultet vo Skopje kako asistent i po izborot vo drugi nastavni~ki zvawa e izbrana za redoven profesor (2003) po predmetot Proektirawe stanbeni i ugostitelski objekti. Doktorirala na Arhitektonskiot fakultet vo Skopje (1991). Osven so pedago{ka dejnost, se zanimava i so nau~noistra`uva~ka rabota, so arhitektonsko proektirawe i so publicistika. Nejzinata proektanska aktivnost rezultira so realizacija na pove}e individualni semejni ku}i, a zabele`itelno e i u~estvoto na anonimni arhitektonski konkursi. BIBL.: Socio-psiholo{ki viduvawa na stanbenite sredini vo Skopje, Zbornik na Arhitektonskiot fakultet, Skopje 1983; Za kvalitetot na domuvawe vo Skopje, Kultura na prostorot, „SAM 2#,

Katerina Bla`evska

BLA@EVSKA, Katerina (Veles, 12. VII 1967) – novinar. Po diplomiraweto na Fakultetot za interdisciplinarni studii po novinarstvo na UKIM vo Skopje (1989) raboti kako novinar vo Makedonskoto radio (1990–1997), kolumnist vo nedelnikot †Denes# (1997–1999) i urednik na Politi~kata rubrika na v. †Makedonija denes# (1998– 1999); urednik-komentator (1999– 2003), zamenik glaven i odgovoren urednik (2003–2004), glaven i odgovoren urednik (2004–2008) i urednik-komentator vo v. †Dnevnik# (od 2008). Bl. R. BLA@ESKI-RASOLKOSKI, Andreja (s. Malo Crsko, Ki~evsko, 1861 – s. Mogila, Bitolsko, 8. V 1903) – prilepski vojvoda. Prvin bil ajdutski vojvoda (ok. 1885), a potoa zaminal na pe~alba vo Romanija. Po vra}aweto vo Makedonija (1900) bil vo ~etata na M. Acev, M. Lerinski i J. Piperkata. Od 1901 g. stanal prilepski vojvoda. Dvi`ej}i se vo ~etata na P. Cvetkov zaginal vo borbite kaj s. Mogila, Bitolsko. IZV. i LIT.: N. Rusinski, Spomeni, Skopje, 1997; D. Pa~emska-Petreska, Vojvodata dedo Andreja od Malo Crsko, Skopje, 1999, 198. Al. Tr.

BLA@I], Zdravko (Stari Be~ej, 19. IV 1917 – Belgrad, 14. IX 1979)

Zdravko Bla`i}

B

‡ slikar i vi{ konzervator. Diplomiral na [kolata za vizantinska umetnost vo Belgrad (1936). Studiral i na Akademijata za likovni umetnosti vo Praga. Rabotel na konzervacija na ikoni i freski i na nivnoto kopirawe. Ima zaslugi za konzervacijata na freskite vo crkvite „Sv. Sofija#, „Bogorodica Perivleptos# („Sv. Kliment#) vo Ohrid, crkvata „Sv. \or|i# vo Kurbinovo i crkvata „Sv. Spas# vo s. Ku~evi{Al. Cv. te, Skopsko. BLATEC – selo vo Vini~ko. Se nao|a na severnite padini na planinata Pla~kovica, na nadmorska visina od okolu 700 m. So Vinica e povrzano preku regionalniot pat Vinica – Berovo. Vo minatoto bilo me{ano, naseleno so makedonsko i tursko naselenie. Vo 1912 g. vo nego imalo okolu 350 turski i 150 makedonski ku}i. Denes e naseleno so Makedonci, a nivniot broj vo 2002 g. iznesuval 1.587 `., a od malcinstvata imalo samo sedum Srbi. Vo B. ima osumgodi{no u~ili{te, zdravstvena stanica i pove}e trgovski i zanaet~iski du}ani. Al. St. BLATNA (MO^URI[NA) VEGETACIJA VO REPUBLIKA MAKEDONIJA – se sozdava so zarasnuvawe na vodnite baseni ili so zadr`uvawe na vodata vo livadskite, {umskite, planinskite i drugi ekosistemi. Na teritorijata na RM se sre}avaat dva tipa blata i mo~uri{ta – nizinski (eutrofni) i visinski (oligotrofni). Nizinskite blata i mo~uri{ta se formiraat vo kotlinite, na mestata od porane{nite ezera ili dolini na reki, od podzemnite i re~nite vodi, od vrne`ite i od povr{inskite tekovi {to se sobiraat od okolnite izdignati tereni i vo niv se sobiraat golemi koli~estva mineralni materii. Eutrofnata blatna (mo~uri{na) vegetacija koja se razviva vo niv ima golemi potrebi od mineralni materii i vo nea dominiraat trskata, pretstavnici od familijata Juncaceae, Cyperaceae, Poaceae i dr. Zaednici od ovoj tip sre}avame vo pove}e kotlini – Strumi~ka (s. Bansko, s. Monospitovo), Gevgeliska (Negorska Bawa), Pelagonija (s. ^epigovo, s. Novaci), Prespanska (s. Ezerani, s. Stewe), Ohridskostru{ka (Studen~i{te, Stru{ko blato) i drugi. Najzna~ajni blatni zaednici se ass. Scirpeto-Phragmitetum (zaednica na trska), Sparganio-Glycerietum fluitantis, Cyperetum longi, Caricetum elatae subass. lysimachietosum, Marisecetum serrati i drugi. So melioracijata, golem del od niv se uni{teni ili se 171

B

BLATSKA

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

sre}avaat vo fragmentarna sostojba. Visinskite (oligotrofni) blata (mo~uri{ta) se razvivaat vo planinskiot i vo visokoplaninskiot pojas, se odr`uvaat od atmosferskite vodi i se siroma{ni so mineralni materii. Dominiraat vidovi na Sphagnum (Sphagnum-ovi treseti{ta), zaedno so drugi movovi, pretstavnici na familijata Cyperaceae (Eriophorum, Carex); fam. Scheuchzeriaceae (Scheuchzeria) i drugi. Vakvi zaednici sre}avame na [ar Planina, Korab, Jakupica, Pelister, vo okolinata na Peh~evo i drugi. Vl. M. BLATSKA GAJDA (Me{nica) ‡ lokalen termin za duva~kiot instrument gajda (v.) vo regionot na Skopska Blatija. Spa|a vo grupata pomali gajdi, so visok melodiski registar (najnizok ton na gajdarkata ‡ E1). Spored brojot i konstrukcijata na delovite, ne se razlikuva od pomalite makedonski gajdi. LIT.: D-r Aleksandar Linin, Narodnite muzi~ki instrumenti vo Makedonija, Skopje, 1986, 96. \. M. \.

Bojan Petkov B’lgaranov

B’LGARANOV, Bojan Petkov (Bogdan; baj Ivan) ([umen, 20 X 1896 – Sofija, 26. XII 1972) – bugarski komunisti~ki deec i dr`avnik, general-polkovnik, heroj na NRB (1966) i heroj na socijalisti~kiot trud (1961). Bil istaknat ~len na BKP (od 1920) i u~esnik vo Septemvriskoto vostanie (1923), poradi {to bil osuden na smrt (1925), no kaznata mu e zameneta so do`ivoten zatvor i potoa e amnestiran (1933). Kako emigrant vo Moskva, se {koluval i bil funkcioner na Kominterna, a podocna ~len na CK na BKP (od 1937). Vo vremeto na NOAVM bil polnomo{nik na CK na BKP pri Vrhovniot {tab na NOVJ, no so mesto na prestojot vo Makedonija (1942 – do po~etokot na 1944). Po vra}aweto vo Bugarija bil na razni voeni komandni dol`nosti. Od 1945 g. do krajot na `ivotot neprekinato bil ~len na CK na BKP, sekretar na CK na BKP (1956-1967) i pretsedatel na Nacionalniot sovet na Ote~estveniot front (1967-1972). IZV.: Zbornik dokumenata o NOR-u, tom

172

VI, kw. 1–4 (Borbe u Makedoniji 1941– 1944), Beograd, 1954 i 1954; Izvori za osloboditelnata vojna i revolucijata vo Makedonija od 1941–1945, tom I, kn. 1–7, Skopje, 1968–1983. LIT.: Makedonija od ustanka do slobode 19411945. (Zbornik radova), Beograd, 1987; Istorija na makedonskiot narod, tom petti, INI, Skopje, 2003. S. Ml.

„B’LGARIN“ (Solun, 5. XI – 1. XII 1912) – dneven vesnik za politi~ki i op{testveni pra{awa. Redakcijata ja so~inuvale: G. Ba`darov, G. Kuli{ev, A. Razbojnikov, Stojan Simeonov i Pavel [atev (glaven urednik). Podocna P. [atev bil zamenet od D. Krap~ev. Bil pe~aten vo pe~atnicata na Kone Samarxiev. Se pojavil vo turbulentnoto vreme na Prvata balkanska vojna, vedna{ po vleguvaweto na bugarskite sili vo Solun i se zastapuval za prisoedinuvawe na Makedonija kon Bugarija. Objaveni se vkupno 22 broja.

cii predizvikuvani od Grcija i za site drugi va`ni me|unarodni problemi koi gi zasegale interesite na dvete Strani; 6. razvivawe maksimalno mo`na kulturna sorabotka; 7. Vladata na FNRJ da objavi specijalna deklaracija za bratski gest deka se otka`uva od reparaciite {to $ se opredeleni so Mirovniot dogovor so Bugarija vo iznos od 25 milioni dolari. Sostaven del na Protokolot se i 4-te prilozi: usoglasen tekst na Dogovorot za prijatelstvo, sorabotka i me|usebna pomo{; Spogodba za ekonomska sorabotka; Spogodba za carinski olesnuvawa i za podgotovki za carinska unija i Spogodba za dvosopstveni~kite imoti. LIT.: Dokumenti o spoljnoj politici SFRJ, II, 1947; Balkanski ugovorni odnosi, III, Beograd, 1999. M. Min.

LIT.: D-r Boro Mokrov, Razvojot na makedonskiot pe~at i novinarstvo (od prvite po~etoci do 1945 godina), Skopje, 1980, 247; D-r Boro Mokrov – M-r Tome Gruevski, Pregled na makedonskiot pe~at (1885-1992), Skopje, 1993, 38. S. Ml.

„B’LGARSKI NOVINI“ („NOVINI“, „RABOTNI^ESKI NOVINI“) (Hopkins, Mi~igen i ^ikago, SAD, 5. III 1905 – 31. X 1908) – vesnik, organ na bugarskata i makedonskata emigracija vo SAD. Izleguval dvapati mese~no, na 5-ti i na 20-ti. Glavni urednici bile Spas Iv. [umkov i Ilija Ribarov. Objaveni se vkupno 125 broja. Prvin bil preimenuvan vo „Novini“. a potoa vo „Rabotni~ki novini“. Niz sodr`inite provejuva socijalisti~kata orientacija. LIT.: D-r Boro Mokrov, Razvojot na makedonskiot pe~at i novinarstvo (od prvite po~etoci do 1945 godina), Skopje, 1980, 124-125; D-r Boro Mokrov – M-r Tome Gruevski, Pregled na makedonskiot pe~at (1885-1992), Skopje, 1993, 38-39. S. Ml.

BLEDSKI PROTOKOL (1947) – protokol me|u delegaciite na vladite na FNR Jugoslavija i NR Bugarija. Po pregovorite (30. VII – 1. VIII), na 1 avgust potpi{ale Protokol za politi~ka, ekonomska i kulturna sorabotka: 1. dvete vladi da potpi{at dogovor za prijatelstvo, sorabotka i me|usebna pomo{; 2. maksimalna ekonomska sorabotka, usoglasuvawe na planovite za ekonomski razvoj i podgotovki za sozdavawe carinska unija; 3. so poseben dogovor da se vospostavi nov re`im za dvosopstveni~kite imoti na jugoslovensko-bugarskata granica, da se poednostavat paso{kite formalnosti, da se ukinat vleznite i izleznite vizi; 4. da se pro{irat `elezni~kite i patnite vrski; 5. koordinirawe za odnos sprema grani~nite provoka-

Atanas Bliznakov

BLIZNAKOV, Atanas (s. D’mbeni, Kostursko, 15. XII 1901 – Skopje, 1998) – makedonski iselenik vo SAD i povratnik, osnova~ na Fondacijata †Atanas Bliznakov# pri Univerzitetot †Sv. Kiril i Metodij#. Kako emigrint vo SAD (1920) i rabotnik vo Geri (Indijana), bil aktiven ~len na MANS, osnova~ na spomagatelnite dru{tva †Aleksandar Makedonski# i †Lazar Poptrajkov# i eden od glavnite inicijatori za izgradba na prvata makedonska pravoslavna crkva vo Geri. Se zbogatil preku berzanska trgovija so akcii. Bil pretsedatel na Bolni~kiot komitet vo Geri za sobirawe pari~ni sredstva za izgradba na Dr`avnata bolnica vo Skopje. Vo 1976 g. so soprugata se preselil vo Skopje, (1976) i zaedno so nea, so del od steknatiot kapital (800.000 dolari) ja osnoval Fondacijata †Atanas Bliznakov# za stipendirawe nadareni studenti (1977). BIB.: D’mbeni i revolucionernoto minato na Kostursko, Skopje, 1982; Spomeni za nacionalno-politi~kata i kulturnata dejnost na Makedoncite vo SAD i Kanada, Skopje, 1985. LIT.: Tale Sotirovski, Biznisot ne poznava starost. Atanas Bliznakov, ~ovek koj i vo 92-ta godina aktivno u~estvuva vo vrteweto na svojot kapital, no im pomaga i na studentite, †Ve~er#, XXXII, 9456, Skopje, 8 i 9. I 1994, 9-10. S. Ml.

BOGDANOVA-IKONOMOVA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

proekti. Bil {ef na Institutot za hemija na PMF (1991–1995). LIT.: Prirodno-matemati~ki fakultet – Skopje, 1946–1996, Skopje, 1996, 226; 60 godini Prirodno-matemati~ki fakultet – Skopje, Skopje, 2006, 230-231. B. [.

Stefan Bobev

BOBEV, Stefan Milanov (Veles, 1911 – Veles, 9. XI 1944) – u~esnik vo revolucionernite aktivnosti vo Veles (od 1937). Vo 1941 – 1942 g. u~estvuval vo podgotovkite za oru`enoto vostanie: sobiral oru`je i raznesuval letoci, proglasi i drugi materijali i go snabduval Partizanskiot odred „Dimitar Vlahov“ so hrana, oru`je i municija. Vo 1943 i 1944 g. go organiziral masovnoto zaminuvawe na mladincite od Veles vo partizanite. Zaginal vo sudir so Germancite.

BOGDANOV, Mom~ilo (Kriva Palanka, 15. II 1932) – dipl. el. in`., d-r na tehni~ki nauki, red. prof., prodekan na ETF vo Skopje. Rakovoditel na Katedrata za teoretska elektrotehnika i na Institutot za elektronika i smeta~kiot centar. Rabotel na univerzitetot vo Belgrad (Srbija), Mons (Belgija) i Oran (Al`ir). Toj e avtor/koavtor na trudovi od primenata na banki na filtri i vejvleti, a najzna~ajni mu se trudovite od oblasta na sintezata na aktivnite filtri. Knigi: „Digitalno procesirawe na signali# (univerzitetski u~ebnik, koavtor Sofija Bogdanov), „Teorija na elektri~nite kola I i II #. LIT.: „Bilten na Univerzitetot Sv. Kiril i Metodij & Skopje#, br. 520, maj 1989. Dr. R.

LIT.: Veles i Vele{ko vo NOV 1941–1945. Spomen kniga, T. Veles, 1985; Vele{ki partizanski odred 1942, Skopje, 1999. \. Malk.

BOGDAN (X – XI v.) – makedonski blagorodnik i krupen velikodostojnik, toparh na vnatre{nite tvrdini {to se protegale, spored Skilica, od Prilep kon zapad, i najverojatno gi zafa}ale centralnite oblasti na Samuilovoto Carstvo. Osven Skilica, ne go spomenuva nieden drug izvor. Toj odamna bil privrzanik na vizantiskiot car, go ubil i svojot test Mateica, pa kako takov koga mu se predal na Vasilij II (proletta 1018), bil po~esten so visokata titula patrikij. No ne bil zadovolen od toa {to go dobil od Vizantija za uslugite, pa Skilica podocna go spomnuva kako eden od u~esnicite vo zagovorot protiv vizantiskiot car Konstantin VIII (1026), pri {to bil faten i oslepen. LIT.: Kosta Axievski, Pelagonija vo sredniot vek, Skopje, 1994. \. Malk.

BOGDANOV, Bogdan Tomev (s. Kru{evle, Sombor, 9. V 1949) – redoven profesor (1996) na PMF, Institut za hemija. Diplomiral (1973), magistriral (1981) i doktoriral (1985) vo Skopje. Izveduval nastava od oblasta na organskata hemija. Nau~noistra`uva~kata dejnost mu e od oblasta na sintezata i reakciite na organskite soedinenija, kako i od teoriskata organska hemija. Objavil, vo stranski i vo doma{ni spisanija, pedesetina nau~ni trudovi. Bil rakovoditel ili sorabotnik na nekolku doma{ni i me|unarodni nau~noistra`uva~ki

Petre BogdanovKo~ko

BOGDANOV-KO^KO, Petre (Skopje, 12. III 1913 – Skopje, 22. II 1988) – kompozitor, operski peja~ i op{testvenik. Se zapi{uva vo Srednoto muzi~ko u~ili{te vo Belgrad (1933), a potoa i na Filozofskiot fakultet. Opredelen za naprednoto revolucionerno dvi`ewe, u~estvuva vo niza mladinski akcii. U~esnik vo NOB, nositel na Partizanska spomenica 1941. Po Osloboduvaweto e eden od pettemina prvi organizatori na muzi~kiot `ivot. Najgolem pridones ima vo osnovaweto na Operata na MNT, vo nejzinata rabota i prosperitet, kako solist na glavni tenorski partii (19471954): Turidu („Kavalerija Rustikana#), Alfredo („Travijata#), Kanio („Palja~i#), Mario Kavaradosi („Toska#), Jenik („Prodadena nevesta#) i dr. Direktor e na Operata (1958– 1962). Vr{i i drugi op{testveni funkcii. Negovoto tvore{tvo re~isi iscelo $ e posveteno na Revolucijata i proizleguva od revolucionerniot zanes na avtorot. Toa se

B

ogleda kako vo negovite horski kompozicii („Brigadata ide#, „Majka Ugra#, „Oj Milevo#, „Manifestacija# i dr.) i vo borbenite pesni („Ovde e mladosta na Jugoslavija#) taka i vo pesnite za glas i pijano – najbrojnata oblast vo tvore{tvoto na kompozitorot („Lenka#, „Kupuva~ na staro#, „Karaorman#, „Dojdovme#, „Slovo za slobodata# i niza drugi). Dr. O. BOGDANOV-LARGO, Mino (Veles, 1913 – 1989) – komunisti~ki deec, voen rakovoditel vo NOAVM. Bil ~len na KPJ (1932), MK na KPJ vo Veles i MK na KPJ vo Skopje. Pred Vtorata svetska vojna dvapati bil apsen i osuduvan spored Zakonot za za{tita na dr`avata, a podocna interniran vo logorot vo Bile}a. Vo vremeto na NOAVM bil eden od organizatorite na NOD vo Vele{ko, politi~ki komesar na Ki~evsko-mavrovskiot NOPO, politi~ki komesar na Prvata operativna zona na NOV i POM (1943), intendant na G[ na NOV i POM i delegat na Prvoto zasedanie na ASNOM. Po Osloboduvaweto bil republi~ki pratenik vo Narodnoto sobranie. Po Rezolucijata na Informbiroto bil uapsen i sproveden na Goli Otok. BIBL.: Materijalnata baza na borbata za sloboda, †13 Noemvri#, V, 5, 1966, Skopje, 1966, 13. IZV.: Ki~evo i Ki~evsko vo NOV 1941– 1945. Dokumenti, Ki~evo, 1985. LIT.: Mitre Inadeski, Grafi~ki zavod †Goce Del~ev#, Skopje, 1979; D-r Bla`e Ristovski, Ko~o Racin, Prilozi za razvitokot na makedonskata kulturno-nacionalna misla, Skopje, 1983; Dim~e Naj~eski, Golooto~ki svedo{tva. Li~nosti i sudbini, kniga vtora, Skopje, 2002; istiot, Posledici, kniga treta, Skopje, 2006. S. Ml.

BOGDANOVA-IKONOMOVA, Nada Milanova (psevd. Stojna) (Solun, 3. VIII 1914 – Skopje, 20. III 1987) – pravnik, komunisti~ki deec, prvoborec, novinar. Kako student vo Belgrad stanala ~len na KPJ (1940). Vo vremeto na NOAVM bila ~len na MK na KPJ vo Skopje (1942), vrska na PK na KP za Makedonija i na CK na KPM so partiskite komiteti vo vnatre{nosta, so CK na BRP(k) i so Ju`na Srbija i Kosovo. Kako instruktor na CK na KPM (ok. 12. VI 1943), dvapati bila apsena od bugarskata policija vo Skopje (1943), a potoa internirana (maj 1944) vo Simitli i vo Gorna Xumaja. Po vra}aweto bila borec vo ^etirieset i vtorata (makedonska) divizija na NOVJ (septemvri 1944). Po Osloboduvaweto bila ~len na Glavniot odbor na AF@ na Makedonija, sorabotnik, a i potoa glaven urednik na sp. †Makedonka#. Nositel e na Partizanska spomenica 1941. 173

B

BOGDANOVSKI

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

BIBL.: Prenesuvawe na ilegalen materijal Od ilegalnata rabota na KPJ, †Prosvetena `ena#, XV, Skopje, 1959, 10; Se}avawe za rabotata vo Gorno Vranovci, Istoriskite denovi na Gorno Vranovci, Skopje, 1984, 162-165; Formite i sodr`inite na rabota so `enite i `enskata mladina vo Bitola 1941/1942 godina, Bitola i Bitolsko vo NOV 1941 i 1042, kniga prva, Bitola, 1978, 517-520. IZV.: Zb. NOR, t. VII, kn. 2; Izvori, t. I, kn. treta; Zbornik na dokumenti za u~estvoto na `enite od Makedonija vo Narodnoosloboditelnata vojna i Revolucijata 1941-1945, Skopje, 1976. S. Ml.

negovo pretsedatelstvo. Zaminal vo [vedska, kade {to i po~inal, no e pogreban vo Kumanovo. LIT.: Stavre Xikov, ^etvrta emigrantska Makedonija, Skopje, 2007. Z. Tod.

Ignatie Bogdanovski

Dragan Bogdanovski

BOGDANOVSKI, Dragan (s. Kle~ovce, Kumanovsko, 19. IX 1929 – [vedska, 1. VII 1998) – makedonski publicist, pisatel, politi~ki emigrant i politzatvorenik, eden od osnova~ite na VMRO-DPMNE. Zavr{il Sredno zemjodelsko u~ili{te (Bitola i Skopje), studiral na Zemjodelskiot fakultet vo Zemun (1949), kade {to za politi~ka aktivnost bil osuden na ~etirimese~na kazna zatvor vo Belgrad. Vo 1951 bil isklu~en od Fakultetot (bez pravo na studirawe vo Jugoslavija). Izbegal vo Grcija (1951), bil vo logor, a po osloboduvaweto otpatuval vo Francija. Vo Pariz studiral politi~ki nauki, ja formiral Makedonskata studentska grupa „Naroden front“ i go izdaval v. „Makedonska iskra#. Go organiziral osnovaweto na organizacijata Makedonski nacionalen front (Lozana, 1957). Vo Oslo (Norve{ka) go izdaval v. „Makedonska loza# (1959) i v. „Makedonija# i „Slobodna Makedonija# (Oslo, 1960). Nekolku godini go objavuva najzna~ajniot emigrantski vesnik na makedonski jazik „Makedonska nacija#. Vo 1976 bil kidnapiran od tajnata policija i donesen vo Skopje, kade {to bil osuden (1979). 13 godini zatvor izdr`al vo Idrizovo. Po osloboduvaweto zaminal vo stranstvo, kade {to prodol`il so politi~kata aktivnost, u~estvuval vo formiraweto na VMRO-DPMNE, se vratil vo RM i bil izbran za po~esen pretsedatel na partijata. Vo 1993 ja napu{til partijata i formiral Makedonski nacionalen front, pod 174

BOGDANOVSKI, Ignatie Bogdanov (s. Radibu{, Kriva Palanka, 14. XII 1938) – specijalist po stomatolo{ka protetika, redoven profesor na St. f., kade {to i habilitiral (1977), a doktoriral vo Saraevo (1989). Publikuval 130 statii. Urednik na edicijata „Za stomatolo{kata bolka#. Direktor na Stomatolo{kiot klini~ki centar (1978–1998) i organizator na sobiri (1987 i 1991) i kongresi na stomatolozite od Makedonija (1994 i 1998). E. M.

komunisti~ki deec, op{testvenik i politi~ar, eden od najmladite u~esnici vo NOB i ~len na Glavniot odbor na NOMSM. Po Osloboduvaweto stanal ~len na KPM (1948) i diplomiral na Vi{ata socijalna {kola vo Zagreb. Bil pretsedatel na Op{tinskiot komitet na Narodnata mladina, organizacionen i politi~ki sekretar na OK na SKM, ~len na sekretarijatot na Okoliskiot komitet na SKM, na~alnik za Narodno zdravje, potpretsedatel i pretsedatel na Sobranieto na Op{tinata Kumanovo, ~len na Izvr{niot sovet na SRM (vo tri mandata), republi~ki sekretar za vnatre{ni raboti i republi~ki sekretar za zdravstvo i socijalna politika na Izvr{niot sovet na SRM, ~len na CK na SKM (izbran na IV kongres na SKM) i ~len na postojaniot del na Konferencijata na SKM (izbran na V kongres na SKM), ~len na RK na SSRNM i na SK na SSRNJ, pratenik i potpretsedatel na Op{testveno-politi~kiot sobor na Sobranieto na SRM, ~len (od 28. IV 1986) i pretsedatel na Pretsedatelstvoto na SRM i ~len na Pretsedatelstvoto na SFRJ. S. Ml.

Parkot vo Bogdanci Rusomir Bogdanovski

BOGDANOVSKI, Rusomir (Ni{, 11. X 1948) – dramski avtor, tematski svrten kon otslikuvawe na karakterite i mentalitetot niz humoristi~ko sogleduvawe na ~ove~kite slabosti. Diplomiral dramaturgija na Akademijata za teatar i film vo Belgrad, kade {to i magistriral. Dramaturg vo MTV i profesor vo FDU vo Skopje, na Katedrata filmsko i TV scenario i dramaturgija. Izvedeni drami: †Farsata za hrabriot Naume#; †Na zaboraveniot ostrov#; †Panurgii#; †^udoto na Sveti \or|ija#; †Patentalie i Tantelina#; †Ni{to bez Trifolio#; †Reklamna bajka#. Avtor na pove}e TV-drami, kako i na scenarioto za filmot †Neli ti rekov#. R. St. BOGDANSKI, Jezdimir (Kumanovo, 17. XI 1930 ‡ Skopje, 2007) ‡

BOGDANCI – grad vo ju`niot del na Republika Makedonija: 6.011 `. (2002). Se nao|a na isto~niot kraj na Gevgeliskata Kotlina, od desnata strana na Stara Reka, na nadmorska viso~ina od okolu 80 m. Preku B. vodi regionalen pat koj na jugozapad go povrzuva so Gevgelija, a na severoistok so Nov Dojran i Dojranskoto Ezero. Zafa}a povr{ina od 311 ha. Ima promeneta sredozemna klima. Za grad e proglasen vo 2004 g. Naselenieto glavno se sostoi od Makedonci, a od malcinstvata se zastapeni Srbite (176 `.), potoa Turcite (48 `.), a kako drugi se izjasnile 26 `. Vo stopanski pogled B. se karakterizira so razviena agrarna funkcija. Po izgradbata na branata Paqurci i sistemite za navodnuvawe se {iri oran`eriskoto proizvodstvo na ranogradinarski kulturi. Toa sega e najdohodovno zanimawe. B. e sedi{te na op{tina koja zafa}a povr{ina od

BOGOEV

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

11.454 ha, ima 4 naseleni mesta so 8.707 `. Vo gradot postoi fabrika za prikolki, renomirano soobra}ajno pretprijatie, pe~atnica, centralno osnovno u~ili{te, zdravstvena stanica. Al. St.

nomskiot fakultet vo Belgrad (1951). Doktoriral ekonomski nauki na Univerzitetot vo Belgrad (1962). Za profesor na Ekonomskiot fakultet vo Skopje e izbran vo 1952 g. Na redovnite studii na

Bogovinsko Ezero

BOGOVINSKO EZERO – postglacijalno ezero na [ar Planina. Se nao|a vo dolinata na Bogovinska Reka (Ezerska Reka), na nadmorska viso~ina od 1.936 m i e najgolemo od ovoj tip ezera vo RM. Nastanato e vo terminalniot bazen, na mestoto kade {to se topel planinskiot lednik, zad ~elnite moreni, i e prote~no. Vo pravec jz-si e dolgo 245 m, {iroko 210 m, a najgolemata dlabo~ina iznesuva 2,2 m. Dol`inata na ezerskiot breg iznesuva 1.200 m, a vo ovie ramki toa zafa}a povr{inata od 66.880 m2. So voda se polni od podzemnite vodi i od izvorite, vrne`ite, povr{inskite vodi i drugo, a ja gubi vodata preku isparuvawe, podzemno istekuvawe i preku povr{inska isteka. LIT.: D. Krivokapi}, [ar Planina, Turisti~ka {tampa, Beograd, 1969; Aleksandar Stojmilov, Turisti~ki vrednosti na planinite vo SR Makedonija, PMF, Skopje, 1975. Dr. V.

BOGOVIWE – selo vo Tetovsko. Se nao|a na preminot na [ar Planina vo Polo{kata Kotlina, na nadmorska viso~ina od okolu 550 m. So regionalen pat e povrzano so Tetovo. Ima 6.328 `. site od albanskoto malcinstvo. Toa e sedi{te na op{tina, koja zafa}a povr{ina od 14.555 ha, ima 14 naseleni mesta so 28.997 `. Vo seloto postoi osumgodi{no u~ili{te i zdravstvena stanica. Al. St. BOGOEV, Ksente (s. Leunovo, 20. X 1919 – Skopje, 20. IV 2008) – ekonomist, univerzitetski profesor, op{testvenik, akademik. Osnovno u~ili{te zavr{il vo Gostivar, gimnazija vo Skopje (1937), a Eko-

Ekonomskiot fakultet predaval finansiska teorija i politika, na postdiplomskite studii na istiot fakultet fiskalna politika, a na postdiplomskite studii na Ekonomskiot fakultet vo Zagreb komunalni finansii. Bil vizitingprofesor na Dr`avniot univerzitet vo Florida, SAD. Toj bil i direktor na Ekonomskiot institut vo Skopje (1945), prodekan na Ekonomskiot fakultet vo Skopje (1952–1954), dekan na istiot fakultet (1961–1963), rektor na Univerzitetot vo Skopje (1966– 1968), pretsedatel na Zaednicata na jugoslovenskite univerziteti (1966– 1968), dopisen (1974) i redoven ~len na MANU (1979), sekretar na Oddelenieto za op{testveni nauki na MANU (1983– 1991), pretsedatel na MANU (1992–1999) i rakovoditel na Centarot za strategiski istra`uvawa na MANU (2000). Kako poznat ekonomski ekspert, izvr{uval brojni i vonredno zna~ajni op{testveno-politi~ki funkcii: zamenik-minister za finansii na NRM (1945–1952),

Ksente Bogoev

B

ekonomski sovetnik na Postojanata jugoslovenska delegacija pri OECD vo Pariz (1955–1957), potpretsedatel na Izvr{niot sovet (Vladata) na SRM (1967–1968), pretsedatel na Izvr{niot sovet na SRM (1968–1974), ~len na Pretsedatelstvoto na SRM (1974–1977), guverner na Narodnata banka na SFRJ (1977–1981). Po osamostojuvaweto na zemjata, bil sovetnik na Ministerstvoto za finansii (1994–1998) i sovetnik na pretsedatelot na Vladata na RM (2005– 2006). Bogoev vleguva vo redot na doajenite na makedonskata ekonomska nauka. Avtor e na pove}e od 250 nau~ni i stru~ni trudovi (knigi, nau~ni proekti, monografii, statii), objaveni vo zemjata i vo stranstvo. Osnovopolo`nik e na nau~nite disciplini od oblasta na fiskalnata i monetarnata teorija i politika, so nesporen pridones za nivnoto moderno koncipirawe i za nivniot kontinuiran razvoj do dene{ni dni. Toj e i eden od osnova~ite na prviot postdiplomski studium od oblasta na monetarnite problemi vo jugoslovenski ramki, studium na koj se educiraa najpoznatite eksperti od ovaa oblast od porane{nata SFRJ. Kako profesor na Ekonomskiot fakultet vo Skopje, se zdobi so reputacija na vrven predava~, ~ovek so {iroki i moderni pogledi za problematikata {to ja izu~uva i predava, nau~nik koj sekoga{ e vo tek so najnovite dostignuvawa na svetskata ekonomska nauka, a so toa i so golem respekt pome|u studentite na redovnite i na postdiplomskite studii i pome|u negovite kolegi od zemjata i od stranstvo. Pod vodstvoto na akad. Bogoev magistriraa i doktoriraa golem broj ekonomisti od zemjata i od porane{nite jugoslovenski prostori, vklu~uvaj}i gi tuka i na{ite najpoznati ekonomisti, denes, glavno, univerzitetski profesori. Kako iskusen i vrven nau~en istra`uva~, toj be{e rakovoditel na brojni nau~ni proekti, me|u koi i onie od fundamentalno zna~ewe za razvojot na zemjata – reformata na dano~niot sistem, nacionalnata strategija za razvoj, izvoznata strategija na RM i dr. Akad. Bogoev e i eden od avtorite na Blue Ribbon Report (Siniot izve{taj na UNDP) za RM. Negoviot vonredno bogat nau~en i teoretski opus, ne samo od oblasta na javnite finansii, tuku i po{iroko, od oblasta na sovremenata makroekonomija (ekonomskiot razvoj, inflacijata, nevrabotenosta i makroekonomskite politiki), brojnite trudovi, posebno statii so istra`uva~ki karakteristiki, inovativniot pristap i nau~niot prido175

B

BOGOEV

nes, mu donesoa presti` na renomiran ekonomist, ne samo vo zemjata i vo porane{nite jugoslovenski prostori tuku i po{iroko. Potvrda za toa e faktot {to Bogoev zna~aen broj od svoite trudovi gi izlo`uval pred nau~ni rabotnici i eksperti na stranski univerziteti (Solun, Buenos Aires, Moskva, Pariz, London, Montreal, Va{ington, Los Anxeles, Stanford, Blumington, Hale, Regensburg, Najrobi itn.). Kako vrven i afirmiran ekonomist, akad. Bogoev e ~len na pove}e stranski akdemii: Evropskata akademija, Mediteranskata akademija i Akademijata na naukite vo Bezanson, a e profesor honoris causa na Univerzitetot vo Hale, SR Germanija. Akad. Bogoev svoite bogati teoretski znaewa uspe{no gi aplicira vo realniot ekonomski `ivot, a odgovornite funkcii gi izvr{uva so dignitet na vrven i po~ituvan ekspert i so nesporna profesionalnost, kompetentnost i eruditivnost. Kako pretsedatel na MANU vo dva mandata, vo periodot na osamostojuvaweto na zemjata i borbata za priznavawe na nejziniot me|unaroden subjektivitet, Bogoev dade osoben pridones za razvojot, zacvrstuvaweto i ponatamo{noto afirmirawe na integritetot i reputacijata na MANU kako vrvna nau~na institucija. So svojata kontinuirana nastavna i nau~noistra`uva~ka rabota (od pedesettite godini na minatiot vek do denes) vo edna od najkompleksnite oblasti na ekonomskata nauka – javnite finansii, so svojata reputacija na vrven ekonomist, so svoeto odgovorno i kompetentno izvr{uvawe na brojni ekspertski i visoki op{testveno-politi~ki funkcii, Bogoev ostavi neizbri{livi tragi vo razvojot na sovremenata makedonska nauka i vo nejzinoto afirmirawe nadvor od granicite na zemjata. BIBL.: knigi i u~ebnici: Komunalne finansije, Ekonomski fakultet, Zagreb, 1962; Finansiski sistem na FNRJ, I i II del, Skopje, 1962; Fiskalna politika (za postdiplomski studii), Skopje, 1964; Ekonomika na SFRJ (koavtor), Skopje (I izd. 1980, II izd. 1983, III izd. 1987); Ekonomika na Jugoslavija, (koavtor), Skopje, 1990; Dano~niot sistem na Makedonija: teoriski i prakti~ni aspekti (koavtor), Skopje, 1994; pozna~ajni nau~ni proekti (rakovoditel): Lokalne finansije Jugoslavije, Beograd, 1964; Federalizmot vo oblasta na finansiskiot sistem na Jugoslavija, MANU (1982–1984); Problemi na demografskiot razvoj na SR Makedonija (rakovoditel i avtor), MANU, 1985; Koncepcija za dano~niot sistem na Republika Makedonija, Ministerstvo za finansii na Republika Makedonija (1991–1992); Makroekonomskata politika vo otvorenite stopanstva vo periodot na tranzicijata, MANU (1993–1994); Nacionalna strategija za ekonomskiot razvoj na Republika Makedonija, MANU (1996– 1997); Ekonomijata na Republika Make-

176

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

donija vo devedesettite godini, MANU (1998-2000); Izvozna strategija na Republika Makedonija, MANU (1998–1999). LIT.: Ekonomski fakultet – Skopje – 50 godini (1950–2000), Skopje 2000; Bilteni na izbornite sobranija na MANU, 1974; 1979; MANU i Ekonomski fakultet – Skopje: Nau~en sobir: Makroekonomskata politika vo oblasta na finansiite – po povod 80 godini od `ivotot i 50 godini nastavna i nau~na dejnost na akademik Ksente Bogoev, Zbornik na trudovi, MANU, Skopje 2001. T. F.

rigradskiot Med. f., otvoril svoja apteka vo Skopje (1907‡ 1908), so laboratorija za proizvodstvo na farmacevtski preparati. Pretsedatel na Disciplinski sud vo Sekcijata na Aptekarskata komora na Kralstvoto JuL. P.-T. goslavija.

Vladimir Bogoev

Mil~o Bogoev

BOGOEV, Mil~o Ksentev (Skopje, 4. X 1948) – internist, endokrinolog, redoven prof. na Med. f. vo Skopje. Diplomiral, magistriral i doktoriral na Med. f. vo Skopje. Bil direktor na Klinikata za endokrinologija, {ef na Katedrata po interna medicina i dekan na Med. f. vo Skopje. Avtor na 13 knigi od oblasta na endokrinologijata i nositel na 6 me|unarodni studii. ^len na redakciskiot odbor na „Klini~ka endokrinologija“ vo Sofija i ~len na redakciskiot odbor na MMP vo Skopje. Br. N. BOGOEV, Ratko Milentiev (Gostivar, 20. III 1922 – Skopje, 5. III 1990) – deec na KP, prvoborec. Sredno obrazovanie zavr{il vo Skopje (1939/40), studiral na Elektro-ma{inskiot fakultet vo Belgrad (1940), kade {to stanal ~len na SKOJ, a potoa i ~len na KPJ (1941) i na MK na KPJ vo Skopje. Naskoro bil uapsen i osuden (septemvri 1942 – septemvri 1944). Vo NOAVM bil politi~ki komesar na bataljon, a potoa sorabotnik na Agit-prop na G[ na NOV i POM. Po Osloboduvaweto bil operativen oficer (kapetan) na OZNA (septemvri 1945 – april 1947) i na~alnik vo Vladata na NRM. Po Rezolucijata na Informbiroto bil uapsen i sproveden na Goli Otok (septemvri 1948 – mart 1954), a potoa rabotel vo trgovski pretprijatija. Nositel e na Partizanska spomenica 1941. LIT.: Dim~e Naj~eski, Golooto~ki svedi{tva, Posledici, kniga treta, Skopje, 2006. S. Ml.

BOGOEVI], Gavro S. (Tetovo, 1884 – Skopje, 1948) – farmacevt. Diplomiral vo Viena (1906), ja nostrificiral diplomata na ca-

BOGOEVSKI, Vladimir (Skopje, 1. XII 1953) – profesor po fizi~ka kultura, odbojkar. Zavr{il Fakultet za fizi~ka kultura vo Skopje (1999). Bil kapiten na Odbojkarskiot klub †Vardar# od Skopje, koj go osvoil prvenstvoto na Jugoslavija (1976) i ~etvrtoto mesto vo Evropa (1977). Bil dolgogodi{en ~len i kapiten na Jugoslovenskata reprezentacija, za koja odigral 257 natprevari. Na balkanskite prvenstva osvoil 1 zlaten, 2 srebreni i 4 bronzeni medali, na Evropskoto prvenstvo vo Belgrad (1975) i Pariz (1979), bronzeni, na Mediteranskite igri vo Al`ir (1975), vo Split (1979), i na Univerzitetskite sportski igri vo Zagreb (1978) zlatni medali. Toj e izbran za najdobar sportist na Makedonija (1975 i 1979). Se afirmiral i kako trener vo zemjata i vo stranstvo. J. M. BOGOEVSKI-GAJDA, Stojan (Skopje, 30. V 1917 – Skopje, 29. XI 1991) – fudbaler, rakometar i fudbalski sudija. Igral fudbal vo pove}e klubovi: @SK †Slavija#, FK †Gra|anski#, SK †Makedonija# vo Skopje, kako i vo FK †@elezni~ar# vo Ni{. Polo`il ispit za sojuzen trener vo Belgrad (1947) i uspe{no rabotel vo zemjata i vo stranstvo. Toj e poznat i kako fudbalski sudija so polo`en ispit vo Belgrad (1947). Igral rakomet i e eden od osnovopolo`nicite na ovaa sportska igra vo Makedonija. D. S. BOGOEVSKI, Mite (Dimitar) Pandev (s. Bolno, Resensko, 31. X 1919 ‡ s. Bolno, 12. IX 1942) ‡ poet i revolucioner, naroden heroj. Osnovno u~ili{te zavr{il vo rodnoto selo, progimnazija vo Resen (1935) i Trgovska akademija vo Bitola (1935‡1937). Kako poet

BOGOJAVLENIE

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

Mite Bogoevski

se projavil u{te vo progimnazijata vo Resen so pesnite: „Osamoten patnik#, „Pokraj reka#, „Malo kow~e#, „Nesre}en Ilija# i „Dva vrapci#. Pred malata matura, poznat kako „Mom~eto od Bolno#, ja recitiral svojata neza~uvana pesna „Legenda za Makedonskite Slavjani#, so izraziti makedonski nacionalni ~uvstva. Sli~na bila i neza~uvanata pesna „Bogomili#. Bil osobeno nadaren za crtawe, a se zanimaval i so rezbarstvo. Vo Trgovskata akademija vo Bitola osnoval kru`ok za zapoznavawe na progresivnata literatura (1936) i stanal ~len na SKOJ (1937). Bil ~len na upravata na Literaturnata dru`ina „Ivan Gunduli}#, kade {to go ~ital referatot „Za pravednite i nepravednite vojni# i satiri~nata pesna „Imela# vo koja ja ismejuva bur`oazijata. Stanal i eden od rakovoditelite na mladinskoto rakovodstvo vo Akademijata i kone~no se orientiral kon pi{uvawe na makedonski jazik. Vo 1938 g. ve}e imal pedesetina napi{ani pesni, me|u koi i najpoznatata „Sproti Ilinden#. Kako student na Visokata komercijalna {kola na Belgradskiot univerzitet (1939‡1940) stanal i ~len na KPJ (1939). Toga{ go pi{uval svojot nezavr{en i neobjaven roman „Aristidi Brijana#. Poradi nedostig na materijalni sredstva, bil prinuden da se vrati vo rodnoto selo. Stanal ~len na MK na KP vo Resen (1940). Toga{ ispratil pove}e svoi stihotvorbi vo v. „Na{a re~# vo Skopje, no bila objavena samo pesnata „Razdelva~ka# (II/18, 14. VI 1940, 6). Redakcijata imala namera da mu izdade i posebna stihozbirka, no vesnikot prestanal da izleguva, a potoa (zaedno so negovata arhiva) £ se gubi tragata. Bil uapsen vo Bitola (16. IX 1940) i sproveden vo zatvorot Glavwa~a, a potoa vo zatvorot Ada Ciganlija kaj Belgrad ostanal dva meseci. Po fa{isti~kata okupacija izvesno vreme rabotel vo Op{tinata vo s. Jankovec i bil eden od organizatorite na oru`enoto vostanie vo

Prespansko (1941). Zaedno so Ilija Spirovski izrabotuvale falsifikuvani li~ni karti za ilegalcite, poradi {to bil uapsen (31. III 1942). No poradi nedostig na dokazi, za desetina dena bil osloboden od zatvorot i kako sekretar na Okoliskiot komitet na KPJ preminal vo ilegalstvo. Vo proletta na 1942 g. ja napi{al i ja razmno`il na ma{ina pesnata „Partizanka#, {to stanala popularna kako narodna pesna vo Prespansko. Bila razmno`ena i negovata pesna „Sproti Ilinden#. U~estvuval vo formiraweto na NOPO „Dame Gruev#. Koga odredot ja rasturil planiranata bugarska ilindenska proslava vo s. Smilevo, Bitolsko, ja napi{al pesnata „Trieset i devet minaja# posvetena na borcite od ovoj odred. Vo edna akcija na bugarskata vojska i policija za blokada na NOPO „Dame Gruev# borcite uspeale da se probijat, no toj ostanal opkolen so soborecot, narodniot heroj Stefan Naumov-Stiv. Se obidele da izlezat od obra~ot probivaj}i se vo dva sporotivni pravca, no toj ostanal vo atarot na seloto {to go poznaval. Za da ne padnat `ivi vo neprijatelski race, se re{ile na samo`rtva. Bugarskata policija prvin gi pogrebala vo dva groba, potoa gi otkopale i gi prenela kaj selskata crkva, a od tuka potajno gi odnesle kaj \avato (pod Pelister) i gi zapalila so benzin. Po negovata smrt, borcite na odredot na {apirograf ja razmno`ile negovata pesna „Trieset i devet minaja#, a vo rakopisno izdanie na bitolskite zatvorenici bil objaven i fragment od pesnata „Zagonetka#. Proglasen e za naroden heroj na Jugoslavija (2. VIII 1949). Za~uvani se i negovite pesni: „Sat#, „U~eni~ka tetratka#, „Pokraj reka#, „Visibaba#, „Stojanka mlada partizanka#, „Trieset i devet minaja# i dr. BIBL.: Razdelva~ka, „Na{a re~#, II/18, Skopje, 14. VI 1940, 6; Zagonetka, „Na{ pat# (rakopisno izdanie na bitolskite zatvorenici), No 1, Bitola, 1944, 15, Arhiv na INI - Skopje, k. 116, 849/1 i 2 i 15/309. LIT.: Lazo Karovski, Mite Bogoevski, „Nov den#, IV, 8-9, Skopje, 1948, 66-73; Aco Filip, Mom~eto od Bolno, „Nova Makedonija#, Skopje, septemvri-oktomvri 1958; Mite Bogoevski, Sproti Ilinden. Pesni. Knigata ja podgotvil Radivoje Pe{i}, Skopje, 1959, 7-26 i 41-43; Dejan Aleksi}, „Na{a re~# (1939-1941), Skopje, 1960, 304 i 345-346; Stojan Risteski, Poetot i revolucionerot Mite Bogoevski, „Mlad borec#, XXV, 24, Skopje, 19. IX 1968, 6; \or|i \or|ievski, Mite Bogoevski, vo zb. Pet decenii Ekonomsko u~ili{te, Bitola, 1923‡1972, Bitola, 1972, 72-73; Aleksandar Sterjovski, U~ili{nite denovi na Mite Bogoevski vo Bitola, „Razvitok#, XI, 6, Bitola, 1973, 537-549; Miodrag Drugovac, Makedonskata literatura (od Misirkov do Racin), Skopje, 1975, 212-224; Dimitar Mitrev, Reminiscentni

B

navra}awa kon motivot na borbata protiv fa{izmot, „Sovremenost#, XXV, 7, Skopje, 1975, 3-4; Aco Filip, Mite Bogoevski, poet i revolucioner, Skopje, 1977; Jordan Konev, Strav od mrtvite tela. Kako zaginaa Mite Bogoevski i Stiv Naumov vo bolnskata korija, „Nova Makedonija#, Skopje, 22. XI 1980, 4; Bla`e Ristovski, Makedonskiot stih 1900-1944. Istra`uvawa i materijali, Skopje, 1980, 359-361; istiot, Profili i projavi od makedonskata literaturna istorija, 2, Skopje, 1982, 262-265. S. Ml.

Krste Bogoeski

BOGOESKI, Krste (s. Turje, Ohridsko, 2. IX 1943) ‡ istori~ar i muzeolog, redoven profesor po muzeologija vo Zavodot za etnologija pri Institutot za geografija na Prirodno-matemati~kiot fakultet vo Skopje. Zavr{il Filozofski fakultet (Grupa istorija) vo Skopje (1968), a potoa rabotel vo Muzejot na grad Skopje kako kustos-istori~ar i muzejski sovetnik (1968‡1995). Na Zagrepskiot univerzitet magistriral po muzeologija na tema †Muzejska mre`a u Makedoniji# (1978) i doktoriral po muzeologija od oblasta na informati~kite nauki na tema †Model muzeološke obrade povijesnog razdoblja – na primjeru muzeološke interpretacije agrarnih odnosa u Skopskoj kazi od 1839. do 1912. godine# (1992). Vo izminatiov period ja izveduval nastavata po predmetite etnomuzeologija, op{ta istorija so istorija na balkanskite narodi i Istorija na makedonskiot narod. BIBL.: Etnomuzeologija (interna skripta), Skopje, 1996; Patopiscite za ishranata vo Makedonija, „Etnolog#, br. 7&8, Skopje, 1997, 130 -136; Muzeite vo Makedonija vo periodot na tranzicija. †Museologica Macedonica#, Skopje, 1997, 14&20; Op{ta istorija so istorija na balkanskite narodi (interna skripta), Skopje, 1998. S. Ml.

BOGOJAVLENIE (VODICI) – eden od najgolemite hristijanski praznici. Spored Biblijata, vo toj den Isus Hristos e krsten od Sveti Jovan Krstitel vo rekata Jordan. Poradi toa na ovoj praznik mu se dava zna~ewe na kr{tevaweto kako edna od pove}eto sveti tajni na hristijanstvoto. Kr{tevaweto zna~i i duhovno ra|awe ili po~etok na ~ovekovoto `iveewe vo verata. Zatoa kumot se sme177

B

BOGOMIL

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

rekle bogomili. Svoevremeno porazena duhovna i filozofska ideologija i socijalno dvi`ewe, pri {to site izvori za nego i negovite kni`evni dela bile uni{teni. Za negoviot `ivot i dejnost posredno se doznava od za~uvanite antibogomilski kni`evni spomenici: „Besedata protiv bogomilite“ na Kozma Prezviter, „Boriloviot sinodik“, „Indeksite“ na zabranetite antikanonski knigi i dr. Kako negovi sledbenici i protagonisti na bogomilstvoto se evidentiraat: pop Eremija, Todor, Dobri, Stefan, Vasilij, Petar, Sidor Frajazin i dr. LIT.: M. Angelovska-Panova, Bogomilstvoto vo duhovnata kultura na Makedonija, Skopje, 2004; I. Klin~arov, Pop Bogomil i negovoto vreme, Sofi/, 1927 (2 izd. Sofi/ 1947). I. Vel.

le neposlu{nost kon carot i kon blagorodnicite. U~ele deka vo `ivotot treba da se bide skromen i umeren. Imalo tri kategorii bogomili: sovr{eni, vernici i slu{ateli. Bile obedineti vo op{tini, na ~ie ~elo stoel „dedo“ („dedec“). Vo izvorite se poznati i kako: babuni, krstjani, patareni, katari, valdenzi i dr. Od hristijanskata crkva bile proglaseni za eretici i bile progonuvani. LIT.: D. Obolensky, The Bogomils. A Study in Balkan Neo-Manichaeism, Cambridge, 1948; D. Dragojlovi¢, Bogomilstvo na Balkanu i u Maloj Aziji, I: Bogomilski rodona~alnici, Beograd, 1974, II: Bogomilstvo na pravoslavnom istoku, Beograd, 1982; B. Primov, Bugarite. Kniga za pop Bogomil i negovite posledovateli, SofiÔ, 1970. K. Ax.

BOGOMILSTVO – op{testveno i religiozno dualisti~ko u~ewe

Na Bogojavlenie vo s. Bitu{e

ta za duhoven roditel na krsteniot i najblizok rodnina. So ovoj praznik zavr{uvaat dvanaesette t.n. Nekrsteni denovi. Se praznuva vo pogolemi ili pomali grupi, {to se vikaat kompanii, kumstva ili bratstva. Nekade tie grupi se formiraat po maalata, a nekade po familiite. Sekoja kompanija ima svoj kum, kogo u{te go vikaat i Sveti Jovan. Toj go ~uva krstot i go ima kumstvoto edna godina, od edni do drugi Vodici. Se praznuva dva dena. Prviot den (19/6. I), osven Bogojavlenie i Vodici, se imenuva i Vojordawe ili Ma{ki Vodici, a vtoriot den (20/7. I) Sobor na Sveti Jovan Krstitel, se imenuva i @enski Vodici. So nego se povrzani mnogu obi~ai so bitov karakter. Denot pred praznikot (18 /5. I) e Vodokr{tenie, (nekoi go vikaat Vodokrst ili Vodopost), i e strog post. Toga{ se izveduvaat mnogu obi~ai, vo koi glaven zbor ima kumot. Glaven nastan e frlaweto na krstot vo vodata. So toa se veruva deka se osvetuvaat vodite i imaat lekovita mo}. Na ovoj den samo ma`ite odat po koledica i toa samo po ku}ite od svojata kompanija, peat pesni i sobiraat darovi. Na vtoriot den od praznikot `enite odat po koledica i peat vodi~arski pesni vo koi se slavi poedinecot, semejstvoto i po{irokata zaednica. LIT.: Sbornikq otq bqlgarski narodni umotvoreniÔ, =astÏ treta, otdelq I i II, BÍlgarski obi~ai, obrÔdi, sueveriÔ i kostÓmi, kniga VII, sqbralq i izdava K. A. {apkarevq, Sofix, 1891; Lazar Mirkovi¢, Heortologija, Beograd, 1961; Naum Celakovski, Debarca, obredi i obredni igri, Skopje, 1984; Marko Kitevski, Makedonski praznici, Skopje, 2000. M. Kit.

BOGOMIL, pop (X vek) – osnovopolo`nik na dualisti~koto (ereti~ko) duhovno dvi`ewe i u~ewe nare~eno spored negovoto ime bogomilstvo, a privrzenicite se na178

Panorama na s. Bogomila so planinata

BOGOMILA – selo vo Vele{ko. Toa e glavna naselba vo oblasta Babuna. Se nao|a od dvete strani na rekata Babuna na nadmorska viso~ina od okolu 500 m. So Veles e povrzano so `elezni~ka linija i lokalen asfalten pat. Vo istorijata e poznato kako centar na bogomilskoto dvi`ewe, po koe i go dobilo imeto. Negovoto naselenie e vo postojano opa|awe. Taka, dodeka vo 1961 g. vo B. `iveele 1.544 `. vo 2002 g. toj broj se namaluva na 476 `. Naseleno e samo so Makedonci, koi glavno se zanimavaat so odgleduvawe na `itni kulturi i so ovo{tarstvo. Vo seloto postoi Spomen dom na Petar Pop Arsov, poznat revolucioner od Ilindenskoto vostanie, i spomenik na borcite od NOV, potoa ima osumgodi{no u~ili{te, zdravstvena stanica i nekolku trgovski du}ani. Al. St. BOGOMILI – privrzanici na bogomilskoto dvi`ewe, sledbenici na pop Bogomil. U~ele deka postojat dva boga, od koi Gospod e tvorec na duhovniot, a \avolot na materijalniot svet. Hristijanskata crkva ja smetale za delo na \avolot i gi otfrlale crkovnite kultovi i obredi. Ja priznavale samo molitvata „O~e na{“. Ne gi prifa}ale sve{tenicite kako posrednici pome|u Boga i vernicite, propoveda-

i dvi`ewe vo periodot me|u X i XV vek, proniknato od prostorot na Makedonija i pro{ireno niz Vizantija i vo drugite ju`noslovenski sredini. Imenuvano po osnovopolo`nikot pop Bogomil. Negovite protagonisti se narekuvale bogomili. Svedo{tvata za negovata ideolo{ka i verska osobenost se nao|aat vo bogomilskite i vo antibogomilskite kni`evni tekstovi, koi{to poteknuvaat od tri osnovni izvori: slovenski, vizantisko-gr~ki i latinski. Vo Vizantija nemalo blagoprijatni uslovi za ereti~ki projavi po porazot na ikonoborstvoto i so razgoruvaweto na antilatinskite konfrontacii. Vo Makedonija bila vospostavena kirilometodievskata tradicija i {ireweto na slovenskata civilizaciska svest ve}e po~nala da dobiva antivizantiski karakter. Toa uslovilo vo Makedonija bogomilstvoto podednakvo da bide svrteno protiv vizantiskoto vladeewe i protiv pravoslavnata crkva, smetana kako instrument na dr`avata. Antibogomilskata duhovna i politi~ka ideologija na Vizantija stanala korisno sredstvo za carot Samuil da gi vklu~i i bogomilite vo svojata duhovna strategija protiv centraliziraniot vizantiski protektorat vrz hristi-

BOGORODICA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

BOGOMOLKI (Mantoidea) – mesojadni insekti. Imaat preden par grablivi noze snabdeni so trnovidni hitinski izrastoci za fa}awe na plenot. Imeto go dobile po karakteristi~nata po-

B

leni uslovi (po sparuvaweto) ima pojava na kanibalizam, koga `enkata go jade ma`jakot. LIT.: Jon~e [apkarev, Zoologija na bez’rbetnite `ivotni, Skopje, 1991. V. T. K. – M. Kr.

Bogomilski propovedi

janskata crkva. So istiot motiv bogomilite u~estvuvale vo dvete makedonski antivizantiski vostanija na Petar Deljan od 1040/41 i na \or|i Vojteh od 1072. Vo periodot na Vtoroto vizantisko carstvo (1261–1453) bogomilstvoto imalo vlijanie vrz duhovniot i kulturniot `ivot, soobrazeno so novonastanatite idejni tendencii. Ideologijata na bogomilskata eres proizlegla od iskustvata na postarite dualisti~ki u~ewa: gnosticizmot, manihejstvoto, masilijanstvoto i pavli}janstvoto, a nejzinata dualisti~ka ontologija se potpirala vrz dve osnovni na~ela – dobroto (Bog) i lo{oto (\avolot). Glavnite oponirawa kon hristijanstvoto bile upatuvani kon crkovnata institucija, za koja{to smetale deka nema ni{to zaedni~ko so konkretnata hristijanska eklezija. Imalo kriti~ki odnos kon bogoslu`bite i crkovnite obredi, kon nemoralnosta na sve{tenstvoto i nivnoto la`no posreduvawe pome|u vernicite i Boga, ~inot na kr{tavaweto, pri~esnata, po~ituvaweto na krstot i ikonite, svetite mo{ti, voskresenieto na mrtvite, praznuvawata na praznicite, itn. Seto ova svedo~i deka bogomilite ja negirale celokupnata bogoslu`bena, patristi~ka i propovedno-pou~nata kni`evnost, pa samite sozdavale originalna bogomilska kni`evnost. Zatoa, pak, kako kon negatorska tvore~ka projava bile napi{ani i antibogomilski kni`evni sostavi, me|u koi najpopularno bilo deloto na Prezviter Kozma „Beseda protiv bogomilite“. Bogomilskite tekstovi, kako tvorbi na progonuvana ideologija, bile prikrivani kako narodni ili apokrifni. LIT.: Bogomilstvoto na Balkanot vo svetlinata na najnovite istra`uvawa, Skopje, 1982; M. Angelovska-Panova, Bogomilstvoto vo duhovnata kultura na Makedonija, Skopje, 2004; D. Dragojlovi} i V. Anti}, Bogomilstvoto vo srednovekovnata izvorna gra|a, Skopje, 1978; I. Velev, Vizantisko-makedonski kni`evni vrski, Skopje, 2005. I. Vel.

Sv. Bogorodica Pelagonitisa, ikona od jeromonahot Makarij od s. Zrze (Prilepsko), 1421/2 g.

lo`ba na tie noze, koga miruvaat i se podgotvuvaat za lovewe (kako da molat). @enkite polagaat jajca na drvo ili na kamen vo penliva, lepliva masa koja na vozduh formira kapsula. Izle`anite larvi, kako i vozrasnite edinki, se hranat so insekti i larvi. Poznati se okolu 2.000 vidovi. Kaj nas e ~esta obi~nata bogomolka (Mantis religiosa L.). @ivee prete`no na trevni i suvi tereni. Teloto $ e svetlozeleno dolgo do 7 cm. Aktivna e dewe i e mnogu golema grablivka. Se hrani prete`no so ~lenkonogi. Vo oprede-

BOGORODICA (Bogorotka, Bogomajka, Bo`ja Majka, Deva Marija) – spored Biblijata, Bo`ja majka, majka na Spasitelot Isus Hristos. Kon nea narodot ima izgradeno poseben odnos na po~it. Se veruva deka taa e narodna zastapni~ka pred nejziniot sin Isus i deka mu gi prenesuva molitvite i `elbite. Prisutna e i vo baewata. Taa e za{titni~ka na leunkite, poradi {to koga se poroduvaat ja povikuvaat da im pomogne. Isto taka, se veruva deka taa im pomaga i na `enite {to nemaat deca. Zatoa vakvite `eni odele 179

B

BOGOSLOVEC

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

vo crkvite posveteni na Bogorodica i se molele pred nejzinite ikoni. Vo Makedonija nea ja po~ituvale i Turcite, imenuvaj}i ja kako Muarem Ana, i ja povikuvale koga nekoja `ena se poroduvala. Vo narodnite pesni edni rastenija (p~enica, grozje) taa gi blagoslovuva, zatoa {to $ se poklonile, a drugi gi prokolnuva (evla, jasika) zatoa {to ne go storile toa. Ima mnogu predanija za ~udotvorni (`ivotvorni) ikoni povrzani so nejzinoto ime. Narodot praznuva pove}e praznici povrzani so nejzinoto ime: Ro`destvo na Presveta Bogorodica – Mala Bogorodica, (21/8. IX), Vovedenie na Presveta Bogorodica, (4. XII/21. XI) Blagove{tenie, (7. IV/25. III), Uspenie na Presveta Bogorodica – Golema Bogorodica (28/15. VIII), Sobor na Presveta Bogorodica (8. I/26. XII), Pokrov na Presveta Bogorodica (14/1. X), Pojas na Presveta Bogorodica (13.IX/31. VIII) itn. LIT.: Marko Cepenkov, Makedonski narodni umotvorbi, kniga devetta Narodni veruvawa, Detski igri, redaktirale Kiril Penu{liski i Leposava Spirovska, Skopje 1972, 20; Joakim Kr~ovski, Sobrani tekstovi, priredil Bla`e Koneski, Skopje, 1974; Marko Kitevski, Makedonski praznici, Skopje, 2001. M. Kit.

BOGOSLOVEC – niska planina {to se nao|a 10 km zapadno od [tip. Najvisok vrv e Sv. Jovanski Rid (755 m), a malku ponizok e Tiski Vrv (747 m). Bogoslovec e poznat po eksploatacijata na azbest, koja e vr{ena do polovinata na XX vek. Bogoslovec e gol, bez {umska vegetacija, so isklu~ok na osamenite drvenesti stebla. Razviena e intenzivna erozija. T. And.

BOGOSLOVIJA „Sv. Jovan Bogoslov“ (Bitola, 1922 – 1941) – osnovana od srpskoto Ministerstvo za vera, kako dr`avno u~ili{te. Zapo~nala so rabota na 1. I 1922 g., kako pettoklasno internatsko bogoslovsko u~ili{te. Od u~ebnata 1928/29 g. bila podignata vo rang na vi{e u~ili{te. Vo Bogoslovija so bogoslovsko obrazovanie se zdobile trojca od poglavarite na Makedonskata pravoslavna crkva – arhiepiskopite Dositej, Angelarij i Mihail. Bogoslovijata imala bogata biblioteka. Prestanala da raboti vo 1941 g. LIT.: Slavko Dimevski, Istorija na Makedonskata pravoslavna crkva, Skopje, 1989. Rat. Gr.

BOGOSLOVSKI FAKULTET – v. Pravoslaven bogoslovski fakultet „Sv. Kliment Ohridski# BODIN, Konstantin (? – 1101) – kral na Zeta (1081–1101), sin i 180

naslednik na kralot Mihail, voda~ na vostanieto na \or|i Vojteh (1072–1073). Vostanicite go proglasile za car pod imeto Petar. Po izvesni uspesi, vo re{ava~kata bitka so Vizantijcite, {to se odigrala kaj Pauni na Kosovo, bil porazen i zaroben. So pomo{ na venecijanski trgovci uspeal da izbega od zatvor i da se vrati vo Zeta. Ja iskoristil vojnata na Normanite protiv Vizantija (1081–1085) i gi priklu~il Ra{ka i Bosna kon zetskata dr`ava. Od papata izdejstvuval Barskata episkopija da se podigne vo rang na arhiepiskopija (1089). LIT.: Ljetopis popa Dukljanina, Zagreb, 1950; Georgius Cedrenus II, ed. I. Bekkerus, Bonnae, 1839. K. Ax.

BODLEV, Georgi (Ohrid, 1813 – 1882) – {iva~, u~itel i kulturen deec. Bil u~itel vo Ohrid (ok. 1855–1856). Imal osoben interes kon istoriskoto, posebno kon kulturnoto minato na Makedonija i na makedonskiot narod. Raspolagal so golema biblioteka so knigi i rakopisi so istorisko zna~ewe. Bil sorabotnik na profesorot na Kazanskiot univerzitet Viktor I. Gligorovi~ pri negoviot prestoj vo Ohrid (1845). Vo negovata biblioteka bile pronajdeni pergamenti od †@itieto na Sv. Kliment#. Avtor e na prepisot na del od poznatiot †Kodeks na Ohridskata mitropolija#. IZV.: NBKM-BIA, f. 577, a.e. 1, l. 14. LIT.: O=erk puto[estvwx po Evropejskoj Turcwi (sq karto\ okrestnostej Ohridskago i Prespanskago ozerq) Viktora Grigorovi=a, Izdanwe vtoroe, Moskva, 1877. S. Ml.

BODLIKA (DIV PRNAR) (Ilex aquifolium L., fam. Aquifoliaceea) – trajno zeleno, malo drvo, do 10 m visoko, rasprostraneto vo podra~jata pod vlijanie na atlantskata klima niz Evropa, Mala Azija i severna Afrika. Ima mazna kora, krupni, ovalni, temnozeleni listovi so cel ili so bodlikav rab. Cvetovite se beli, a plodovite crveni bobinki. Vo RM e retka vo podgorskite bukovi {umi. So temnozelenite listovi i crvenite bobinki e mnogu dekorativen vid (bo`ikno drvo). Al. And. BODUEN DE-KURTENE, Ivan (Jan) Aleksandrovi~ (Baudouin de Courtenay, Ivan Aleksandrovi~) (1. III 1845 ‡ 4. XI 1929) ‡ polski i ruski lingvist, univ. profesor vo Rusija i vo Polska (Petrograd, Kazaw, Krakov i Var{ava), osnova~ na Kazanskata (podocna Peterbur{ka) lingvisti~ka {kola i istra`uva~ na ju`noslovenskite dijalekti. Gi istra`uval

I. A. Boduen de-Kurtene

†makedonskite govori# (od avgust 1877), koi gi izdelil kako posebna slovenska granka, a vo objavenite prilozi go koristi makedonskoto nacionalno obele`je. Negov student i prijatel bil i K. P. Misirkov (1901‡1905). BIBL.: MateriÔli za • `noslavÔnskata dialektologiÔ i etnografiÔ, t. 1-3, 1895– 1913; V†vedenie v ezikoznanieto, 5 izd., s. l., 1917. LIT.: D-r Bla`e Ristovski, Krste P. Misirkov (1874‡1926). Prilog kon prou~uvaweto na razvitokot na makedonskata nacionalna misla, Skopje, 1966, 148, 154‡155, 788 i 790; istiot, Krste P. Misirkov i I. A. Boduen de Kurtene, †Literaturen zbor#, XVI, 6, Skopje, 1969, 8‡15; istiot, Dimitrija ^upovski (1878‡1940) i Makedonskoto nau~no-literaturno drugarstvo vo Petrograd. Prilozi kon prou~uvaweto na makedonsko-ruskite vrski i razvitokot na makedonskata nacionalna svest, Skopje, 1978, 210, 211, 306 i 314; istiot, Pridones za me|unarodnata afirmacija na posebnosta na makedonskiot jazik. Po povod 50-godi{ninata od smrtta na golemiot polski lingvist Jan Boduen de Kurtene, †Nova Makedonija#, XXXV, 11728, Skopje, 16. IX 1979, 9; istiot, Makedonskiot narod i makedonskata nacija, 2, Skopje, 1983, 216, 227, 395‡ 406. S. Ml.

Bla`o Boev

BOEV, Bla`o (Kavadarci, 22. II 1958) – redoven profesor na Rudarsko-geolo{kiot fakultet vo [tip. Diplomiral na Rudarskogeolo{kiot fakultet vo Belgrad (1980), kade {to i magistriral (1982). Po nekolku godini rabota vo rudnikot ´R`anovo, bil primen kako asistent na Rudarskogeolo{kiot fakultet vo [tip, kade {to doktoriral od oblasta na petrologijata (1988). Bil dekan na Fakultetot (1993–97). Dobitnik e na nagradata za nauka

BO@IGROPSKI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

„Goce Del~ev# (2002). Pokraj predavawata, negovata nau~noistra`uva~ka dejnost e naso~ena vo oblasta na petrologijata, izotopnata geologija i ekologijata, oblasti od koi ima publicirano golem broj trudovi. BIBL.: B. Boev, Y. Yanev, Tertiary magmatism within the R. of Macedonia, Acta Volcanologica, Vol. 13 (1-2, 57-71), 2001; Y. Yanev, B. Boev et all, AMS measurement of Al in quartz to assess the cosmic ray beckground for the geochemical solar neutrino experiment lorex. Nim B, 223-224, p.660 – 667, 2002. N. Dum.

\or|i Boev

BOEV, \or|i (Ohrid, 18. VI – 1935) – univ. profesor. Diplomiral na Visokata {kola za fizi~ka kultura vo Belgrad (1961). Magistriral na Medicinskiot fakultet vo Skopje (1981), na tema: „Komparativna analiza na nekoi antropometriski i motori~ki dimenzii kaj u~enicite od sredno{kolska vozrast (16–17 godini) {to se zanimavaat i kaj u~enicite {to ne se zanimavaat so sportska gimnastika vo Ohrid#. Doktoriral na Fakultetot za fizi~ka kultura vo Skopje (1990), na tema „Vlijanieto na razli~ni strukturni programi po sportska gimnastika vrz nekoi varijabli na antropolo{kiot status kaj u~enicite od 17 godini#. Rabotel vo Srednoto fiskulturno u~ili{te (1962–1965), vo Vi{ata {kola za fizi~ka kultura (1965– 1978), predava~ i redoven profesor po gimnastika na Fakultetot za fizi~ka kultura vo Skopje (1978–1999), dekan (1997–1999) i minister za mladi i sport (1999– 2001). D. S. BO@ESTVATA NA ANTI^KITE MAKEDONCI – se odlikuvaat so svoi specifi~ni teonimi i atributi. Vrhovnoto bo`estvo zabele`ano vo kni`evnite spisi i vo epigrafskite natpisi go nosi teonimot Hetaireios (povrzano so makedonskata institucija hetajri) ili Hyperberetas (mesecot Hyperberetaios i praznikot Hiperberetaia). @enskoto bo`estvo Alkidemnos e ekvivalent na helenskata bo`ica Atena. Sli~no bo`estvo e Gygaia; Zeirene e „makedonskata Afrodita#. Bo`estvo so kult kaj Struma e Bendida, ja pret-

stavuva „Golemata Majka#. Edno od najpo~ituvanite bo`estva vo Makedonija e Artemida (Blaganitis, Gazoretis). Teonimite Agrotera, Digaia, Kynagogos se tipi~ni za makedonskata mitologija. Vo Makedonija e najstar kultot na bo`estvoto Bakhos (Dionis), povrzan so sledbeni~kite {to go slavat bakhte i so majnadite (vo Makedonija se narekuvaat klodonki i mimalonki). Vo Pierija se po~ituvale kultovite na devette Muzi i na mitskiot peja~ Orfej. Kultot na Sonceto i simbolot son~eva rozeta (naj~est kulten i vladetelski simbol vo Makedonija) ja odrazuvale besmrtnosta. Makedonskite sve{tenici se molat na bo`estvoto Bedy – „Vozduh# (na frigiski j. voda), se prinesuvaat obredni `rtvi vo ~est na vodata – Bedy i rekata spasitelka. Makedonskiot bog na vojnata e Xandos. Drevnata religija vo Makedonija e izraz na duhovnata kultura i identitet na anti~kite Makedonci koi, vo sinkretizam so kulturite na drugite narodi, ja pretstavuvaat anti~kata civilizacija, poto~no duhovnosta na stariot Svet. LIT.: Herodotus, I–IV, Harvard University Press, 1960; Plutarch, Alexander, Harvard University Press, 1959; Hes., s. v.; K. Q. Rufus, De Rebus Gestis Alexandri Macedonis, Parisiis, 1822; R. Bart, Knji`evnost, mitologija, semiologija, Beograd, 1979; D. Srejovi¢, A. Cermanovi¢, Re~nik gr~ke i rimske mitologije, Beograd, 1979; D. Popov, Bendida, Sofi®, 1981. A. [uk.

Naslov na „Nedelnoto evangelie# na Pavel Bo`igropski (Solun, 1852)

BO@IGROPSKI, Haxi Pavel (s. Konikovo, Vodensko, po 1800 – s. Vrtokop, Bitolsko, oktomvri 1871) – makedonski prerodbenski deec, borec za crkovna i jazi~na afirmacija, preveduva~ i izdava~ na „Nedelno evangelie“. Po monahuvaweto i {koluvaweto vo Zografskiot manastir na Aton, stanuva u~itel vo s. Pati{ka Reka (Skopsko), od kade {to odi vo Erusalim i go dobiva ~inot arhimandrit i titulata axija. Kako misioner na erusalimskiot patrijarh zaminuva vo Rusija, od kade {to donesuva sve{teni~ki ode`di i kirilski knigi, del od koi

B

podaruva na rodnoto selo. Rano po~nuva da se zanimava i so kni`ovna dejnost. Vo 1841 g. ve}e go ima prepi{ano na crkovnoslovenski i podgotveno za pe~at „Apostolot“ (verojatno za pe~atewe vo povtorno izgorenata Solunska pe~atnica na T. Sinaitski, pa e otpe~aten vo Carigrad vo 1856). Od 1847 g. Bo`igropski e protosingel vo Solun, glaven pretstavnik na erusalimskite manastirski taksidioti vo Makedonija (1850–1856) i postojano gi krstosuva gradovite, gradi metosi, ~e{mi i sl. i op{ti so porazbudenite dejci, poddr`uvaj}i ja borbata za slovenski jazik vo crkvite i naroden vo u~ili{tata. Za taa cel go preveduva „Nedelnoto evangelie“ od gr~ki na makedonski jazik. Rakopisot (paralelno na gr~ki i na makedonski, so 124 stranici) e delumno pronajden (74 stranici) od finski istra`uva~i (2003/04) vo Bibliotekata na Gr~kata pravoslavna patrijar{ija na Aleksandrija i cela Afrika (Egipet). Za potrebite na crkvata go objavuva vo Solun „Konikovskoto evangelie“ (1852) – kratka verzija so prevedeni samo 4 veligdenski evangelija na makedonski, no so gr~ki bukvi. Vo mart 1856 g. erusalimskiot patrijarh go nazna~uva za igumen na manastirot Kaluga (kaj Krajova, Romanija). Vo oktomvri 1860 g. preku Bukure{t e nazna~en na slu`ba vo Carigrad. Pravi obid vo gr~kata pe~atnica na Krijak Dr`ilovi~ da se pe~atat i knigi na slovenski, no e nakleveten od patrijar{iskite pretstavnici, pa turskite vlasti ja zatvoraat pe~atnicata. Naskoro patuva po slovenskite zemji (Belgrad, Praga i dr.) i se sre}ava so vidni li~nosti od naukata i kulturata, sobiraj}i pomo{ za erusalimskiot manastir „Sv. Mihail“. Vo 1866 god. se vra}a vo Voden i vodi borba za crkvata, a vo Gumenxe otvora slovensko u~ili{te. Po zazemaweto na vodenskata crkva, mora da bega vo Solun i finansiski go pomaga u~ili{teto na Slavka Dinkova. Podgonet od gr~kiot vladika, stanuva upravnik na Lesnovskiot manastir kaj Kratovo (1867). Tuka gi sobira i gi budi prvencite od okolnite gradovi vo Makedonija. Vo juni 1870 g. e pak pokanet vo Voden za pretsedatel na Crkovnata op{tina, no naskoro odnovo e prognat i se zasolnuva vo Solun. Me|uvremeno, Narodniot sobor na novoosnovanata Bugarska egzarhija, po mnogu otpori, na 1. VI 1971 g. go izbira za vladika i go pokanuva da otide vo Carigrad. Po dvomese~en prestoj e naz181

B

BO@IDAR

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

na~en za pretsedatel na Crkovnata op{tina vo Bitola. Na pat za opredelenoto mesto se razboluva i po~inuva vo vodenskoto selo Vrtokop. BIBL.: [Enaggelie na gÁspoda š sp2sa nasego [Ihsousa Hristw..., Solon, 1852; Apostolq ili dyxn·x i poslan·x Svxt»hq A ‘ postolq..., Caregradq, 1856; SvxÃennoe i bo`estvennoe μvaggel·e novagw zavyta..., Caregradq, 1858. LIT.: A. P. StoilovÍ, ArhimandritÍ had`i PavelÍ Bo`igrobski, negovta obÈestvena i kni`ovna deŸnostÝ, „ObÈÍ podemÍ“, I, 12, SofiÔ, 1917, 1-19; Hr. [aldevÍ, Narodnoto probu`dane vÍ BoŸmiÔ, „Makedonski pregledÍ“, VI, 4, SofiÔ, 1931, 54-60; D-r Bla`e Ristovski, Portreti od makedonskata literaturna i nacionalna istorija, I, Skopje, 1989, 96107; Juhani Nuorluoto, Nov naod: rakopisot na Konikovskoto evangelie, zb.: XXXI nau~na konferencija na XXXVII me|unaroden seminar za makedonski jazik, literatura i kultura. I. Lingvistika, Skopje, 2005, 233-237; Jouko Lindstet, Za istorijata na Konikovskoto evangelie, zb.: XXXII nau~na konferencija, Skopje, 2006; The Konikovo gospel. Konikovsko evangelie. Bibl. Patr. Alex. 268. Editors Jouko Lindsted, Ljudmil Spasov, Jahani Nuorluoto. Redaktori: Jouko Lindstet, Qudmil Spasov, Jukani Nuorluoto, Societas Saientirum Fennica, Tamisaari/Ekenäs, 2008. Bl. R.

BO@IDAR – pop, eden od daritelite i mo`en predvodnik i organizator, zaedno so negoviot sin Petko, na izrabotkata na postariot sloj fresko`ivopis vo crkvata „Sv. Petka# vo s. Pobu`je (Skopsko). Crkvata bila `ivopisana vo 80-tite g. na XV v. Naslikanite 9 pretstavi na svetiteli se prosledeni so natpisi na slovenski jazik. Podocna (1500 g.) crkvata povtorno bila slikana od drugi zografi, no bilo po~ituvano i postaroto slikarstvo. LIT.: Z. Rasolkoska-Nikolovska, Crkvata „Sv. Petka# vo s. Pobu`je, „Zbornik na Arheolo{kiot muzej na Makedonija#, X–XI, Skopje, 1983, 38–50. Z. R.-N.

BO@IDARSKI, P. – ~len na Makedonskata kolonija vo Petrograd (Rusija) i na Redakcioniot sovet na „MakedonskiŸ golosÍ (Makedonski glas)“, potpisnik na dva oficijalni akta (13. VIII 1914) i avtor na patriotski stihovi na ruski jazik za Makedonija i Makedoncite („MakedonskiŸ golosÍ / Makedonski glas“), 27. VI i 22. XII 1913 i 2. III i 20. XI 1914; „SlavÔninÍ“, 23. VI i 29. VI 1913). LIT.: Bla`e Ristovski, Dimitrija ^upovski (1878–1940) i Makedonskoto nau~no-literaturno drugarstvo vo Petrograd, I, Skopje, 1978, 203–219, 372–376 i 399–406. Bl. R.

BO@IK – eden od najgolemite hristijanski praznici. Se praznuva vo spomen na ra|aweto na Spasitelot Isus Hristos. Vo prvite tri veka negovoto ra|awe i kr{tevawe se praznuvale zaedno na 6/19 januari kako Bogojavlenie/Vodici. Makedonskiot narod 182

Bo`ikno praznuvawe na Makedoncite vo Avstralija (crkva „Sv. Bogorodica-Pre~ista#, Liverpul, Sidnej, 2008)

go praznuva so golema po~it. Odr`anite obi~ai se ostatoci od minatoto, no transformirani vo nov na~in na praznuvawe. Na prviot den od praznikot se odi vo crkva, kade {to se slu{a liturgija i vesta za Hristovoto ra|awe. Po liturgijata vernicite {to postele vo tekot na dolgite bo`i}ni posti se pri~estuvaat. Vo tekot na ovie prazni~ni denovi vernicite se pozdravuvaat so †Hristos se rodi# i otpozdravuvaat so †Vistina se rodi#. Prviot pozdrav pretstavuva soop{tuvawe na radosnata vest, a vtoriot potvrda na taa vest. Prviot den obi~no se praznuva vo krugot na semejstvoto, a slednite dva dena se odi na gosti i se ~estitaat imendeni. Vtoriot den od praznikot se vika Sobor na Presveta Bogorodica i e posveten na majkata Bo`ja. Tretiot den se praznuva spomenot na sv. prvoma~enik Stefan. Od Bo`ik zapo~nuvaat dvanaesette t.n. Nekrsteni (Pogani, Ristosovi) denovi {to traat do Vodici. Toa e period ispolnet so religiozen strav i razni magiski za{titi. LIT.: SbornikÍ otÍ bÍlgarski narodni umotvoreniÔ, ~ast treta, otdelÍ I i II, BÍlgarski obi=ai, obrÔdi, sueveriÔ i kostÓmi, kniga VII, sqbral i izdava K. A. [apkarev, SofiÔ 1891; Srpski narodni obi~aji u \ev|eliskoj kazi, prikupio i opisao Stefan Tanovi¢, u~iteq, Beograd, 1927; Vera Kli~kova, Bo`i}ni obi~ai vo Skopskata Kotlina, „Glasnik na Etnolo{kiot muzej#, 1, Skopje, 1960; Lazar Mirkovi¢, Heortologija, Beograd, 1961; Naum Celakoski, Debarca, obredi i obredni igri, Skopje, 1984. M. Kit.

BO@IKEV, Ni(kola) – ktitor na manastirskata crkva „Si Sveti# vo s. Le{ani (Ohridsko). Crkvata bila izgradena i `ivopisana vo 1452 g., vo vremeto na arhiepiskopot Nikola. LIT.: G. Suboti¢, Ohridska slikarska {kola od XV v., Ohrid, 1980. Z. R.-N.

BO@IKNI NARODNI PESNI – pesni {to se peat na hris-

tijanskiot praznik Bo`ik. Toa se tri prazni~ni dena ispolneti so mnogu sve~enosti, gozbi i peewe. Pesnite i obi~aite pretstavuvaat prodol`enie na prethodnite obi~ai i pesni povrzani so Badnik. U{te pove}e {to vo koledarskite pesni se spomenuva i maliot Bog Bo`ik (Deneska e Badnik, / utre e Bo`ik ili Tamu ima mala Boga, / mala Boga i Bo`ika). I vo ovie pesni gi imame site odliki na koledarskite pesni – radost poradi povtornoto ra|awe na Sonceto i `elba za plodna godina, no se ispolneti so pove}e elementi od hristijanskata religija. Osobeno vpe~atlivi se pesnite zasnovani na evangelskite tekstovi, vo koi se pee za silnata svetlina {to se javila koga se rodil Isus i gi ispla{ila ov~arite i kozarite: Ona strana ogan gorit, / veter veit, ne go silit, / rosa rosit, ne go gasnit. / Ne mi bilo silen ogan, / tuku bila Ristovata, / Ristovata mila majka, / go stignala Rista Boga, / Rista Boga male~kago... LIT.: Vera Kli~kova, Bo`i}ni obi~ai vo Skopskata Kotlina, „Glasnik na Etnolo{kiot muzej#, 1, Skopje, 1960; Naum Celakoski, Debarca, obredi i obredni igri, Skopje, 1984; Kiril Penu{liski, Odbrani folkloristi~ki trudovi, 2, Skopje, 1988; Marko Kitevski, Makedonska narodna lirika, (Obredni pesni), Skopje, 1997. M. Kit.

BO@IKOV, Georgi (Petri~, Bugarija, 15. IV 1931 – Skopje, 21.XI 1986) – operski pevec-bas, prvenec na Operata na MNT. Diplomiral solo-peewe na Sofiskata muzi~ka akademija (1962, H. Brmbarov). Bil ~len na Sofiskata dr`avna opera (1962–1963), debitiraj}i so ulogata na Don Bazilio vo operata Sevilskiot berber, a vo Operata na MNT od 1964 g. sè do svojata smrt. Vo me|uvreme (1964–1965) bil i ~len na Zagrepskata opera. Ja zazemal dol`nosta direktor na Operata i Baletot

BO@INOVSKA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

Georgi Bo`ikov

na MNT (1977–1983). Pevec so mo}en i sonoren glas, so golem dijapazon, raspeana fraza, so izraziti akterski sposobnosti i so golema muzi~ka i teatarska kultura. Realiziral pove}e od 40 ulogi. Pozna~ajni ostvaruvawa: Filip (Don Karlos), Mefistofel (Faust), Galicki i Kon~ak (Knez Igor), Dulkamara (Quboven napitok), Don Alfonzo (Taka pravat site), Boris (Boris Godunov). Osobeno vpe~atlivi se negovite kreacii vo doma{nite operi: K. Makedonski Car Samuil (naslovna uloga) i Ilinden – Goce, Velko (T. Pro{ev – Paja`ina), Jordan (T. Prokopiev – Razdelba) i R. Avramovski – Bolen Doj~in (naslovna uloga). Nastapuval i na koncertniot podium, izveduvaj}i solo-pesni od ruski avtori i od doma{ni kompozitori. Gostuval vo pove}e evropski zemji i vo muzi~kite centri na porane{na Jugoslavija. F. M.

BO@INOV, Ivan Kuzmanov (Sofija, 1807–1927) – poet, pisatel, izdava~ vo Sofija; pe~atar na spisanieto †Loza#, koe ja voznemiri bugarskata javnost so javni zalo`bi za makedonsko nacionalno separirawe, spisanie na ~ii stranici se projavuvaat pove}e istaknati imiwa od makedonskoto revolucionerno dvi`ewe. Se zanimaval so literatura i imal svoja pe~atnica. Pi{uval na bugarski jazik i `iveel na preminot od XIX vo XX vek. Vo tekot na 1903 godina ja izdal svojata golema †Narodna pesnopojka#, koja sodr`i 425 pesni – vojni~ki, juna~ki, narodni, staronarodni, qubovni, orovodni, sme{ni i razni drugi. Vo knigata ima podatoci deka e debranec po poteklo, izdava~, pe~atar, glaven redaktor na †Loza# i avtor na pove}e knigi poezija. G. T. BO@INOV, Panajot (s. Aposkep, Kostursko, ? ‡ Kostur, 1913) ‡ u~itel i poet. Ja zavr{il progimnazijata vo Kostur i egzarhiskata duhovna seminarija vo Carigrad. U~estvuval vo Ilindenskoto vostanie i vo borbite kaj Vi{eni, na Letni~kiot vrv, kaj Klisura i dr. Nekoi od tie nastani gi opeal i vo svoite pesni („Smrtta na Lazar Poptrajkov“, „Letni~kiot vrv“). Po Vostanieto rabotel kako u~itel, no do{ol vo sudir so golemobugarski orientiraniot direktor na progimnazijata vo Kostur po makedonskoto nacionalno pra{awe i emigriral vo Amerika. Podocna pak se vratil vo Makedonija (1910), no poradi negovite makedonski nacionalni opredelbi, bil podmolno ubien od gr~kite vlasti. S. Ml.

B

sestra (†Baal#); Mavra (†Mrtvi du{i#); Danica (†Naroden pratenik#); Sofrana (†Januari#) i drugi. Pratenik vo Sobranieto na R. St. RM.

Elizabeta Bo`inovska

BO@INOVSKA, Elizabeta (Skopje, 9. V 1963) – pravnik, atleti~arka. Zavr{ila Praven fakultet vo Skopje (1990). Mladinska i seniorska reprezentativka na Makedonija vo atletikata (7 godini) i na Jugoslavija (8). Postavila pove}e rekordi vo Makedonija na kusi pateki. Na deset balkanski prvenstva osvoila 1 zlaten, 3 srebreni i 2 bronzeni medala (na 400 i na 4x400 m). Vo {tafetata 4x400 m na Mediteranskite igri vo Split (1979) osvoila zlaten, a vo Kazablanka (1983) bronzen medal. D. S.

Iskra Bo`inovska

Goran Bo`inov

BO@INOV, Goran (Skopje, 15. II 1969) – baletski igra~. Obrazovanieto go steknuva vo Srednoto baletsko u~ili{te pri MBUC „Ilija Nikolovski-Luj# vo Skopje, vo klasata na E. Ku{ovska. Primen e za ~len na baletskiot ansambl pri MNT (1988). Zaminuva na specijalisti~ki prestoj vo Sankt Peterburg kaj B. Bregvaye (1989). Prvenec so sigurna i ~ista baletska tehnika, iskusen partner i igra~ so sugestivna senzualnost. ULOGI: Zigfrid (P. I. ^ajkovski, „Lebedovo ezero#), Albert (A. Adam, „@izel#), Bazil (L. Minkus, „Don Kihot#) i dr. Em. X.

Valentina Bo`inovska

BO@INOVSKA, Valentina (Skopje, 13. IV 1967) – akterka. Diplomirala na Otsekot za akterska igra pri FDU vo Skopje (1990). Akterka vo Dramata na MNT (1993-1999), od 1999 g. asistent na predmetot pravogovor na FDU vo Skopje. Nastapuvala i na scenite na drugi teatri, kako i vo poetskiot alternativen teatar †Skrb i uteha#. Ulogi: Postarata

BO@INOVSKA, Iskra (Skopje, 18. VI 1947) – operska pevica–sopran. Vo 1970 g. diplomirala solo–peewe na Fakultetot za muzi~ka umetnost vo Skopje (prof. K. Trpkov). Solist vo Operata i Baletot na MNT (1970–1992), vo me|uvreme i direktor (1989–1990), no zaminuva vo Avstrija, a potoa vo Avstralija i se zanimava so pedago{ka dejnost i horsko peewe. Na operskata scena na MNT ostvarila pove}e od 25 pomali i pogolemi ulogi, me|u koi: Aida, Evridika (Orfej i Evridika), Elizabeta (Don Karlos), Jaroslavna (Knez Igor), Mimi (Boemi), Leonora (Trubadur), Tatjana (Evgenij Onegin), Simka (Razdelba – T. Prokopiev). So prijaten glas, estraden {arm i uverliva scenska igra, so 183

B

BO@INOVSKI

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

uspeh donesuva razli~ni dramski i lirski raspolo`bi. Gostuvala na nekolku operski sceni vo porane{na Jugoslavija i vo Germanija, Italija i Kanada. F. M.

BIBL.: Aleksandar S. Pu{kin, Skazni, Skopje, 1967 (prepev od ruski jazik); Tvorbi. Izbor od tvore{tvoto na bra}ata Miladinovci, Skopje 1967; Tuka e Makedonija. Kniga I. (Izbor na objaveni makedonski narodni pesni od komitskiot ciklus), Skopje, 1970 (so koavtor); Vo plamenot na vtoriot Ilinden. Voeno-politi~ka monografija na Demir Hisar 1941‡1945, Bitola, 1988 (so koavtor); Vele Markov. Dokumentarna povest, Bitola, 1997 (Skopje, 2002, vtoro idopolneto izdanie). S. Ml.

Vo Internacionalnite brigadi vo [panija, Skopje, 1989, 108-110. O. Iv.

Petar Bo`inovski

Vangel Bo`inovski

BO@INOVSKI, Vangel (Skopje, 10. XII 1950) – arhitekt, diplomiral na Arhitektonsko-grade`niot fakultet vo Skopje (1975). Se zanimava so arhitektonsko proektirawe, arhitektonska teorija i kritika. Pozna~ajni realizacii: Galerija „Osten“ vo Skopje; arhitektonsko urbanisti~ko re{enie na spomenikot na Anton Panov vo Strumica (1989); ugostitelski objekt vo Ni{ (1988), rekonstrukcija i nadgradba na zgradata na „Crveniot krst“ vo Skopje (2000); rekonstrukcija i revitalizacija na Agim-begovata ku}a vo Tetovo (2001). Kr. T.

Zdravko Bo`inovski

BO@INOVSKI, Zdravko (s. Bare{ani, Bitolsko, 1. X 1940) ‡ lektor, preveduva~, folklorist i istori~ar. Diplomiral na Filozofskiot fakultet ‡ grupa Kni`evnost i makedonski jazik (1963). Toj e dolgogodi{en aktiven ~len na Makedonskoto nau~no dru{tvo vo Bitola (1963), sega Dru{tvo za nauka i umetnost. Od 1968 g. raboti kako lektor vo Sobranieto na Op{tinata Bitola. Bil na trimese~en studiski prestoj na Moskovskiot dr`aven univerzitet (1973). So svoi referati u~estvuval na petnaesetina nau~ni sobiri i objavil pove}e nau~ni trudovi od oblasta na makedonskoto narodno tvore{tvo, makedonskata istorija i prepevi od ruski. 184

Kiro Bo`inovski

BO@INOVSKI, Kiro (Prilep, 2. XI 1933 – Skopje, 30. X 2006) – flejtist. So muzi~ko obrazovanie se zdobiva vo Srednoto muzi~ko u~ili{te vo Skopje i kaj J. Srejovi}, vo Belgrad. Dolgogodi{en prv flejtist na Operata i Baletot na MNT i prv flejtist na Makedonskata filharmonija. Kako solist nastapuva na doma{niot koncerten podium, vo centrite na porane{nata SFRJ i vo stranstvo. B. e eden od najistaknatite makedonski instrumentalni umetnici, vo ~ij repertoar se vklu~eni najzna~ajnite dela od literaturata za flejta, kako i pove}e ostvaruvawa od doma{nite avtori. ^len na Skopskiot duva~ki kvintet i sorabotnik na Ansamblot za sovremena muzika „Sveta Sofija#. Dr. O. BO@INOVSKI, Pande (s. Kriveni, Resensko, ? – Nivici, Prespansko, 1976) – pe~albar, komunist, makedonski revolucioner. Bil na pe~alba vo Argentina (Buenos Aires), rabotel vo grade`ni{tvoto i bil aktiven u~esnik vo {trajkovite, demonstraciite i mitinzite organizirani od Argentinskata komunisti~ka partija. Bil i poverenik na v. „Internasional“. So nekolku pe~albari formiral makedonsko dru{tvo i izdaval makedonski vesnik vo koj go afirmiral makedonskiot narod i negovata osloboditelna borba. Vo 1937 g. preku Kanada zaminal vo [panija, kade {to kako dobrovolec se borel vo internacionalnata brigada „Linkoln“. Po zavr{uvaweto na Vojnata se vratil vo Makedonija i rabotel vo grade`ni{tvoto. LIT.: Pero Korobar, Bo`o Stefanovski,

BO@INOVSKI, Petar (Peco) Ta{kov (psevd. Ko~o) (Bitola, 15. I 1920 – Bitola, 1971) – prvoborec i naroden heroj. Kako rabotnik stanal ~len na SKOJ i na KPJ (1941). Po fa{isti~kata okupacija bil ~len na Voeniot komitet na MK na KPJ vo Bitola, borec na Bitolskiot NOPO †Pelister# ( 22. IV 1942), Bitolsko-prespanskiot NOPO (6. VII 1942), specijalen kurir pri Glavniot {tab na NOV i POM (juni 1943), zamenik politi~ki komesar na ~eta vo NOPO †Damjan Gruev# (VIII 1943), a potoa zamenik politi~ki komesar na Sedmata makedonska NO brigada (junioktomvri 1944). Vo oru`enite borbi dvapati bil ranuvan. Proglasen e za naroden heroj na Jugoslavija (2. VIII 1952). IZV.: Zbornik na dokumenti za u~estvoto na `enite od Makedonija vo Narodnoosloboditelnata vojna i Revolucijata 19411945. Izbor, redakcija i komentar: d-r Vera Veskovi}-Vangeli i Marija Jovanovi}., Skopje, 1976, 257-258. LIT.: Aleksandar Popovski, Bo`inovski Ta{ko Peco – Ko~o, Narodni heroi od Makedonija, Skopje, 1973, 70-75. S. Ml.

Boro Bo`inovskiPrcan

BO@INOVSKI-PRCAN, Boro Veli~kov (Kumanovo, 1917 – manastir †Blagove{tenie# na Skopska Crna Gora, Skopsko, 12. IX 1942) – opin~arski rabotnik i prvoborec. Bil ~len na SKOJ (1936) i na KPJ (1937) i osobeno aktiven vo Ko`arskata sindikalna podru`nica. Po fa{isti~kata okupacija stanal borec na Kozja~kiot NOPO (12. X 1941). Po

BOJAXI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

sudirot na odredot so bugarskite sili kaj s. Malotino, Kumanovsko (17. X 1941), uspeal da se probie i da se ilegalizira vo gradot, a potoa se vklu~il na Vrawskiot NOPO (proletta 1942). Podocna pak se vratil vo Makedonija i se vklu~il kako borec na Skopskiot NOPO. Zaginal vo borba protiv bugarskata vojska i policija i balistite od Ka~anik. LIT.: Spomen zbornik na zaginatite borci od NOV i `rtvi na fa{isti~kiot teror od Kumanovo i Kumanovsko 1941-1945. Op{tinski odbor na SZB od NOV – Kumanovo, 1976, 29; Krsto Zdravkovski, Da ne se zaboravi, Spomenici i spomen belezi od NOV vo Skopje, Arhiv na Skopje, Skopje, 1982, 43. S. Ml.

kar, revolucioner, redoven prof., {ef na Katedrata po higiena i prv dekan na novoformiraniot Med. f. vo Skopje (1947– 1950). Studiral medicina vo Viena i vo Belgrad, kade {to i diplomiral (1933). Vo periodot me|u dvete svetski vojni poradi progresivnite politi~ki i socijalni idei i aktivnoto u~estvo vo revolucionernite dvi`ewa bil progonuvan, zatvoran i osuden na robija. Bil ~len na ASNOM i poverenik za zdravstvo na Makedonija (1944). Od 1950 do 1952 g. e prorektor na Univerzitetot vo Skopje i pretsedatel na MLD (1951–1952). Od 1952 do penzioniraweto rabotel kako lekar vo Br. N. Kumanovo.

Bozdogani

BOZDOGAN (BOZDUGAN; BUZDOVAN; TOPUZ) ‡ `elezna bocliva topka so ra~ka kako bojno ladno udira~ko i frla~ko oru`je na junacite za bliska borba. Obi~no se sostoelo od glava so 3-18 pera i ra~ka so dol`ina od 0,5 do 0,8 m. Na na{ite prostori bil upotrebuvan vo stariot i vo sredniot, a poretko po XVI vek. Se sre}ava vo golem broj makedonski epski narodni pesni, posebno vo pesnite za Marko Krale. Vo Muzejot na Makedonija i vo drugite makedonski muzei se za~uvani pogolem broj primeroci so razni formi. LIT.: Miladinovci, Zbornik 1861‡1961, Skopje, 1962, 190, 193, 195-196, 221, 245 i 246; Deca junaci. Narodni pesni. Redaktiral \or|i Milo{ev, Skopje, 1954, 10-11 i 68; Male{evski narodni pesni. Zbirka na Stanko Kosti}. Redaktiral Todor Dimitrovski, Skopje, 1959, 142. S. Ml.

Sterjo Bozdov

BOZDOV, Sterjo I. (Kru{evo, 7. I 1902 – Kru{evo, 13. IV 1987) – le-

Crven bozel

BOZEL (BOZ, BOZOVINA) (vid Sambucus nigra L., fam. Caprifoliaceae) – malo listopadno drvo rasprostraneto niz Evropa, zapadna Azija i vo severna Afrika. Ima {iroka, bela i meka srcevina. Listovite se neparno peresti. Cvetovite se beli, sobrani vo {titesti socvetija. Plodovite se crni i so~ni koski~ki. Higromezofilen i nitrofilen vid. Na [ar Planina, na ju`nata granica od ovoj areal se sre}ava i crveniot bozel (S. racemosa L.), mnogu sli~en na prethodniot, no so mali dimenzii, so kafeava srcevina, `oltenikavi cvetovi sobrani vo grozdesti socvetija i so crveni plodovi. Al. And. BOZEL, DEBARSKI (Sambucus deborensis Koš.) – endemit od familijata Caprifoliaceae, ~ii{to taksonomskiot status s# u{te ne e sosema jasno definiran. Poznat e samo za neposrednata okolina na Debar, a vo ponovo vreme se naveduva i za Bugarija. Zagrozen vid. Vl. M. BOZUK ‡ kordofon `i~en naroden instrument od familijata dvoglasni tamburi, koj raspolaga so vkupno {est melodiski `ici, podeleni vo dve grupi ‡ za sekoj glas po tri `ici, na{timani vo unisono zvu~ewe. [timaweto na instrumentot e vo interval ~ista kvarta, a repertoarot e sostaven od posebni instrumentalni melodii, no u{te po~esto bozukot se

B

koristi kako pridru`nik na narodnite pesni. LIT.: D-r Aleksandar Linin, Narodnite muzi~ki instrumenti vo Makedonija, Skopje, 1986, 43. \. M. \.

Dime Bojanovski -Dize

BOJANOVSKI-DIZE, Dime (Dim~e) (Prilep, 12. VIII 1909 – Skopje, 2002) – komunisti~ki deec, borec, pravnik, istori~ar, univerzitetski profesor, publicist i preveduva~. Kako ~len na KPJ (1932), samoinicijativno go izdaval ilegalniot vesnik †Udarnik# (dekemvri 1932 – maj 1933) kako „organ na KPJ“, poradi {to bil osuden na {est godini vo KPU †Sremska Mitrovica# i vo KPU †Lepoglava#. Podocna bil isklu~en od KPJ (1939). Neposredno pred Vtorata svetska vojna bil interniran vo Ivawica (Me|ure~je, Crna Gora). Vo vremeto na NOAVM rabotel vo Agitprop pri G[ na NOV i POM. Po Osloboduvaweto go zavr{il Pravniot fakultet i bil minister za trgovija i minister za pravda vo Vladata na NRM (1949–1958), profesor po politi~ka ekonomija na Ekonomskiot fakultet vo Skopje (od osnovaweto do 1956), direktor na Ekonomskiot institut (1950–1955), pretsedatel na Trgovskata komora na Makedonija (1962-1967), ~len na Izvr{niot sovet na SRM i dr. Gi prevel na makedonski delata od klasicite na marksizmot †Kapital#(I-III) i †Uvod vo kritikata na politi~kata ekonomija#. BIBL.: Prilog kon prou~uvaweto na op{testveno-ekonomskite odnosi vo Makedonija vo XV i XVI vek, Skopje, 1979; Za karakterot na revolucijata od 1941– 1944 i na bugarskiot fa{isti~ki re`im vo Makedonija, Osnovaweto i razvojot na Komunisti~kata partija na Makedonija, kn. vtora, Skopje, 1980, 893-916. S. Ml.

BOJANSKI PALIMPSEST – v. Fragmenti na glagolski staroslovenski tekstovi BOJAXI, Atina (Ohrid, 11. III 1944) – pliva~ka maratonka. Zavr{ila Vi{a trenerska {kola vo Novi Sad (1968) i Vi{a pedago{ka {kola vo Belgrad (1972). Bila ~len na PVD †Ohridski branovi# vo Ohrid. Prvenka na 185

B

BOJAXI

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

izbran za najdobar sportist na Makedonija (1960 i 1961). LIT.: Aleksandar Radi~, 50 godini †Ohridski branovi#, Ohrid, 1982; Du{an Stanimirovi}, Sportski {ampioni. Izbor na najdobrite vo Makedonija, 1954–2004, Skopje, 2005. D. S.

Atina Bojaxi

Makedonija vo 13 disciplini vo plivawe na kusi pateki, so 8 republi~ki rekordi. Na vrvnite svetski natprevaruvawa vo maratonsko plivawe osvoila 3 prvi mesta, na Ohridskoto Ezero, 36 km (1962 i 1966) i od Kapri do Neapol, 33 km (1963) i 2 vtori mesta od Kapri do Neapol (1966 i 1968). Bila prva i na silnite me|unarodni maratoni Saida–Bejrut 40 km (Liban, 1962) i Kabret–Ismailija 60 km (Egipet, 1963). Uspe{no u~estvuvala i na drugi maratoni (do 1970). Go preplivala kanalot La Man{ (9. IX 1969) za 13 ~asa i 20 minuti. Taa e izbrana za najdobar sportist na Makedonija (1962 i 1963). LIT.: Aleksandar Radi~, 50 godini †Ohridski branovi#, Ohrid, 1982. D. S.

Diki Bojaxi

BOJAXI, Diki (Ohrid, 24. II – 1939) – pliva~ki maratonec. Zavr{il Vi{a {kola za nadvore{na trgovija vo Belgrad (1970) i Vi{a pedago{ka {kola vo Skopje (1975). Bil ~len na PVD †Ohridski branovi#. Prvak na Makedonija vo 17 disciplini vo plivawe na kusi pateki, so 8 republi~ki rekordi. Vo maratonskoto plivawe osvoil prvi mesta na rekata Sava, 24 km (1959) i na dr`avnite prvenstva na Ohridskoto Ezero (1959, 1963 i 1965). Na vrvnite svetski natprevaruvawa na Ohridskoto Ezero, osvoil edno vtoro mesto (1966) i dve treti (1962 i 1965). Na maratonot od Kapri do Neapol (1960) go osvoil prvoto mesto i uspe{no nastapuval na nego s# do 1967, kako i na me|unarodnite maratoni vo SAD, Kanada, Egipet i vo Sirija. Toj e 186

BOJAXIEV, Vasil Ivanov (Kratovo, 14. XII 1876 – Skopje, 1950) – crkoven pevec i u~itel po crkovno peewe. Se {koluval vo Skopje i vo Hilendarskiot manastir, kade {to zavr{il dvegodi{en kurs po isto~no peewe. Bil u~itel vo Strumica, [tip i vo Tetovo. Rabotel vo Ba~kovskiot manastir i vo Stara Zagora, Bugarija. Od 1941 g. `iveel i rabotel vo Veles i vo Skopje. B. e avtor na obemen rakopis so Hrisantova notacija, na ~ii stranici se nao|aat i tvorbi od makedonski avtori na duhovni napevi. Dr. O. BOJAXIEV, Dragan (Tetovo, 18. II 1930 – Ohrid, 4. VIII 1981) – muzi~ki publicist. Studira na Oddelot za istorija na muzikata na Muzi~kata akademija vo Qubqana (D. Cvetko). Diplomira na Teorisko-nastavni~kiot oddel na FMU vo Skopje. Sorabotnik i dolgogodi{en glaven muzi~ki urednik na Radio Skopje. Avtor na prilozi, komentari i kritiki vo emisiite na Radioto i vo periodi~nite publikacii. Dr. O. BOJAXIEV, Ilija Simonov (Debar, 17. VII 1932 – Skopje, 23. X 2006) – pedijatar, imunolog, redoven prof. na Med. f. Zavr{il Med. f. vo Skopje (1958), a se vrabotil na Klinikata za detski bolesti (1961), kade {to ostanal do penzioniraweto. Specijalisti~ki ispit polo`il vo 1965 g., a doktoriral vo 1983. Od 1984 g. stanal nastavnik na Med. f. po predmetot pedijatrija i bil dolgogodi{en {ef na Katedrata po pedijatrija, so osoben interes za imunologijata vo detskata vozrast. Objavil kniga „Detska imunologija# (1992) i poglavje Ishrana na zdravo dete, vo knigata „Pedijatrija# (1995), kako i mnogubrojni trudovi od istite podra~ja. N. P.-J.

BOJAXIEV, Konstantin (Koce) (s. Bawa, Razlo{ko, 21. V 1880 – Sofija, 19. IV 1938) – u~esnik vo Ilindenskoto vostanie, dramski vojvoda. Se {koluval vo egzarhiskata gimanzija „Sv. Kiril i Metodij“ vo Solun. Vo tekot na 1902 godina vlegol vo ~etata na T. Davidov. Bil u~esnik vo Ilindenskoto vostanie i vo Balkanskite vojni kako dramski vojvoda. LIT.: G. Pophristrov, Revol• cionnata borba v Bitolski® okrÍg, Sofi®, 1953. Al. Tr.

BOJAXIEV, Todor (Skopje, 25. XI 1948) – kompozitor, aran`er i pijanist. Svoeto kompozitorsko debi go ima na festivalot vo Subotica, Mladina ‘72, so pesnata †Spomen moj dale~en#. Kako avtor u~estvuval i na pove}e izdanija na Skopskiot zabaven festival, na koj dobival i nagradi (1975, so pesnata †Bakni me#; 1976, †Te qubam#; 1977, †Ka`i mi#). U~estvuval i na drugi makedonski festivali. Napi{al muzika za nekolku teatarski pretstavi. Na poleto na klasi~nata muzika sozdal desetina kompozicii, glavno, vo periodot 1997– 2006 g. Vo 2005 g. go izdade avtorskiot album †Yvezdeni no}i#, so 15 instrumentalni kompozicii sodadeni vo izminatiot period. M. Kol.

Todor Bojaxiev

BOJAXIEV, Todor Blagoev (Skopje, 22. X 1940 – Skopje, 13. XII 2004) – spec. ortodont, redoven profesor na St. f. Habilitiral (1978) i doktoriral (1985) i bil upravnik na Klinikata po ortodoncija, a vo dva mandata prodekan. Bil na stru~en prestoj vo Pariz. Publikuval 200 statii. E. M.

BOJAXIEVSKI, Petar Jovanov (s. Kremenica, Bitolsko, 11. V 1939) – oftalmolog. Medicina zavr{il vo Skopje (1964), specijaliziral oftalmologija (1974) i rabotel kako oftalmolog na O~noto oddelenie vo Bitola. Primarius stanal vo 1984 g., a doktoriral vo Novi Sad (1989). Avtor e na pove}e od 80 stru~ni trudovi i na knigite: „Zdravstvoto vo Bitola niz vekovite# (1992), „Zdravstvoto vo Bitola 1944–2004# (2006), „Zdravstveno-socijalnata politika na stranskite propagandi vo Bitola# (2003) i koavtor na u~ebnikot „Odbrani poglavja od oftalmologijata# (1996). P. B. BOJAXISKI, Boris Dimkov (Ohrid, 23. II 1915 ‡ Skopje, 9. V 1959) ‡ eden od prvite sovremeni pisateli za deca i mladi. Osnovno u~ili{te zavr{il vo rodniot grad, V klas gimnazija vo Pri{tina (1930/1931), a U~itels-

BOJKO

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

Boris Bojaxiski

ka {kola vo Skopje (1931/1932) i vo [abac (1932‡1937). Do Aprilskata vojna (1941) u~itelstvuval vo debarskite, ohridskite i vo stru{kite sela, a potoa vo Bitola (1941/1942). Po ubistvoto na bugarskiot oblasten policiski na~alnik vo Bitola, bil uapsen, a potoa, poradi bolest, se otka`al od rabotata (noemvri 1942). Iako bolen, bugarskite vlasti go mobilizirale vo rabotniot logor vo Demir Hisar. Po vra}aweto od logorot aktivno se vklu~il vo NOD. Bil ~len na Literaturniot kru`ok vo Ohrid (1943‡1944). Naskoro, zaedno so soprugata, se vklu~il vo NOV i POM (avgust 1944) i bil politi~ki komesar na bataljon na Ohridskata NO brigada, sorabotnik i rakovoditel na Agit-prop na ^etirieset i osmata (makedonska) divizija na NOVJ. Koga [tabot na divizijata pristignal vo Ohrid, bil naimenuvan za rakovoditel na Kursot za narodni u~iteli. Podocna zaminal vo Skopje kako sorabotnik na v. „Nova Makedonija“ (april 1945), bil glaven urednik na detskoto sp. „Titov pioner“ („Pionerski vesnik“) pri Redakcijata na „Detska radost“ i glaven urednik na NOPOK (podocna Knigoizdatelstvo „Ko~o Racin“). Bil ~len na DPM (1950). Od zdravstveni pri~ini, ja napu{til rabotata i poslednite godini gi pominal vo Ohrid. Se smeta za eden od osnovopolo`nicite na makedonskata dramska literatura za deca. Ima zna~aen pridones i kako preveduva~ na golem broj knigi od balkanski i ruski avtori (K. Belev, A. Dikli}, J. Igwatovi}, A. Karalij~ev, A. Kononov, V. Odoevski, A. S. Pu{kin, Fadeev, L. ^arskaja, A. P. ^ehov i dr.). BIBL.: Dadovme zbor, Skopje, 1948 (piesa vo {est sliki); Naroden heroj Jordan Nikolov-Orce, Skopje, 1951 (monografija); Dedo Mraz i kaj nas, Skopje, 1953 (piesa vo tri ~ina); Palavoto zaja~e, Skopje, 1953 (raskazi); Prvite cutovi, Skopje, 1953, vtoro izdanie Skopje, 1964 (raskazi); Milka, Skopje, 1954 (piesa vo ~etiri ~ina); ^ekori {to ne mo`ea da zaprat, Skopje, 1959 (raskazi, prevedena i na srpsko-hrvatski jazik); Galebovo krilo, Skopje, 1960; Ronki, Skopje, 1960;

Kletva, Skopje, 1961, vtoro izdanie Skopje, 1967; Denes, utre, zadutre, Skopje, 1964; Izbrani dela, Prva i Vtora kniga, Skopje, 1979. Ima i pogolem broj lektirni preizdanija. LIT.: \or|i Abaxiev, „Dadovme zbor“, „Nov den“, br. 1–2, Skopje, 1950; Aco Aleksiev, „Prvite cutovi“, „Nova Makedonija“, Skopje, 6. IX 1953; Branko Pendovski, „Palavoto zaja~e“, „Nova Makedonija“, 23. VIII 1953; Gane Todorovski, Pred portite na literaturata, „Sovremenost“, br. 8, Skopje, 1954; Vidoe Podgorec, Dramskoto tvore{tvo na Boris Bojaxiski, Makedonskata drama, Petti Racinovi sredbi, Titov Veles, 1968; Dimitar Mitrev In memoriam, „Nova Makedonija“, Skopje, 27. II 1959; Vidoe Podgorec, Antologija na sovremenata makedonska proza za deca, Skopje, 1968, 18–19. Muris Idrizovi}, Makedonskata literatura za deca, Skopje, 1988, 43–49; Miodrag Drugovac, Makedonskata kni`evnost za deca i mladina od Xinot do ^ingo, Skopje, 1996, 103–108. S. Ml.

Ognen Bojaxiski

BOJAXISKI, Ognen Borisov (Skopje, 1. XII 1945) – novinar i publicist. Po zavr{uvaweto na Filolo{kiot f-t (Istorija na kni`evnostite na jugoslovenskite narodi) vo Skopje, raboti kako urednik na emisijata „Mladite za mladite# vo Radio Skopje (1966/ 67), a potoa e dopisnik na „Nova Makedonija# i na RTV Skopje od Zagreb (1969–1983). Zavr{uva postdiplomski studii za me|unarodni odnosi na Fakultetot za sociologija, politologija i novinarstvo vo Qubqana, pa do penzioniraweto (2003) raboti kako sovetnik za informirawe i analiza na mediumite vo MVR na RH. Specijalizira za me|unarodnite odnosi i vlijanieto na Balkanot, pi{uva za malcinskata problematika i prestojuva vo Francija, Velika Britanija, Avstrija, Italija i Izrael i kako dopisnik od Bugarija, Grcija, Italija i Avstrija (1971–2005). Eden od osnova~ite na Zaednicata na Makedoncite vo Republika Hrvatska (1990) i glaven urednik na organot „Makedonski glas# i eden od osnova~ite na Makedonskata pravoslavna crkovna op{tina „Sv. Zlata Meglenska# vo Zagreb, kako i na Centarot za interkulturalizam. Avtor na statii i oddelni publikacii za makedonskata istorija i kultura.

B

BIBL.: Kronologija Ohridske arhiepiskopije, Zagreb, 1994; Prometeji makedonski, Zagreb, 1998; Krle`a i Makedonija. – Fragmenti, Zagreb, 2005; Makedonci u Hrvatskoj – kronolo{Bl. R. ki aspekti, Zagreb, 2007.

Gonxa Agneza Nikolova Bojaxiu (Majka Tereza)

BOJAXIU, Gonxa Agneza Nikolova (Majka Tereza) (Skopje, 27. VIII 1910 – Kalkuta, Indija, 4. IX 1997) – katoli~ka misionerka i humanitarka. Zavr{ila gimnazija vo Skopje i stapila vo redot na Majkata Bo`ja od Loret (Notre Dame de Lorette) vo Irska (1928). Imeto Tereza go zela spored istoimenata francuska svetica. Naskoro oti{la vo Indija (1929) kako misionerka za siroma{nite i bolnite vo Kalkuta i ostanala pove}e od 65 godini. Tamu go osnovala dru{tvoto Misionerki na qubovta (1948), koe narasnalo na okolu 180 kalu|erski domovi so okolu 1800 kalu|erki, me|u koi i kalu|erski dom vo Skopje (1980). Vo nivnite objekti se lekuvale nad 56.000 lu|e. Nositel e na mnogu svetski nagradi za humanost, po~esni doktorati na univerziteti, Nobelovata nagrada za mir (1979), najvisokoto indisko mirnovremensko priznanie †Barat Ratna# (Biser na Indija, 26. I 1980) i specijalna nagrada za mir i obrazovanie na UNESKO (26. VII 1992). Pokrenata e postapka za nejzinoto proglasuvawe za svetica na Katoli~kata crkva. LIT.: Gordana Brajovi¢, Dve `ene jedan put. @ive slike Indije – Indira Gandi i Majka Tereza, †Ve~erwe novosti#, XXVIII, 8.087, Beograd, 29. II 1980, 11; M. K., Majci Terezi uru~ena zlatna plaketa Skopqa, †Politika#, LXXVII, 23968, Beograd, 15. VIII 1990, 13; Protest poradi siluvani kalu|erki. Pismo od Majka Tereza do indiskiot premier, †Nova Makedonija#, XLVI, 15646, Skopje, 15. VIII 1990, 11; Specijalna nagrada za Majka Tereza, †Nova Makedonija#, XLVII, 16348, Skopje, 27, VII 1992, 13; Nata{a Dokovska, Skopjanka od Kalkuta, †Puls#, VII, 312, Skopje, 10. I 1997, 23–26; Jasmina Mironski, Skopje e sveto mesto, †Puls#, VIII, 363-364, Skopje, 2. I 1998, 67; Stojan Tren~evski, Skopjankata majka Tereza, Skopje, 2003. S. Ml.

BOJKO – eden od daritelite za izrabotka na fresko`ivopisot vo crkvata „Sv. Petka# vo s. Pobu`je (Skopsko) vo 80-tite g. na XV v. Negovo darenie bila pretstavata na apostol Petar. Podoc187

B

BOJKU

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

na (1500) crkvata povtorno bila slikana od drugi zografi, no pritoa bilo po~ituvano postaroto slikarstvo. LIT.: Z. Rasolkoska-Nikolovska, Crkvata „Sveta Petka# vo s. Pobu`je, „Zbornik na Arheolo{kiot muzej na Makedonija#, X–XI, Skopje, 1983, 38–50. Z. R.-N.

Fejzi Bojku

BOJKU, Fejzi (Bojku, Fejzi) (s. Vele{ta, Stru{ko, 24. III 1937) – pisatel, publicist i preveduva~. Osnovno u~ili{te zavr{il vo rodnoto mesto, a sredno u~ili{te, Pedago{ka akademija i studii po albanski jazik i kni`evnost vo Skopje. Nekolku godini rabotel kako u~itel vo stru{kite sela. Od 1970 g. raboti kako novinar i urednik vo NIP „Nova Makedonija“ („Flaka“) i vo spisanijata za deca na albanski jazik „G’zimi“ i „Fatosi“. Pi{uva poezija i proza za deca. Preveduva od makedonski na albanski jazik i obratno. ^len e na DPM (1974). BIBL.: Prvite cutovi, 1968; Dobrobit za site, 1970; [kolski yvona, 1971; Pesni za bukvite, 1972; Septemvri na edno detstvo, 1973; Xemper, 1981; Ti go ima{ moeto srce, 1992; Oroto vleze doma, 1974; Boite na moeto nebo, 1976; Belite peperutki, 1980; Zborovi i branovi, 1987. N. S.

Bokserot Primislav Dimovski vo akcija

BOKSOT VO MAKEDONIJA. Prv go demonstriral Stefan Rolev vo Bitola (1908) pred pa{ata, vladikata i mnogubrojnata publika. Me|u dvete svetski vojni se odr`ani nekolku boks-me~evi vo Bitola (1936), Prilep (1937) i vo Skopje (1938). Po Vtorata svetska vojna, prvata bokserska sekcija e sozdadena od Strahil Andreevski vo @SD †Pobeda# vo Skopje, a podocna i vo †Vardar#, 188

†Sloga# i †Ekipe# vo Skopje, Veles, Bitola, Prilep i vo Kumanovo. Sekciite bile registrirtani vo Te{koatletskiot odbor na FISOM. Poedine~no prvenstvo na Makedonija bilo odr`ano vo Skopje (1948), a od narednata godina i ekipno. Bila organizirana i Republi~ka liga (1950). Nekoi klubovi se natprevaruvale i vo Srpsko-makedonskata i vo sojuznite ligi. Makedonskite bokseri nastapuvale poedine~no na prvenstvata na Jugoslavija (od 1951). Se organizira Me|unaroden turnir Zlaten gong (od 1969). @ivko Dukovski go osvoil vtoroto mesto za seniori vo Jugoslavija (1957), a Demir Ajdarov prvoto (1964). Podocna i drugi makedonski bokseri stanale {ampioni i reprezentativci na Jugoslavija. Ace Rusevski i Rexep Rexepovski od Kumanovo osvoile i olimpiski medali. Lit.: Vojo Nastevski, Boksot vo SR Makedonija od prvite po~etoci do 1975 godina, „Prilozi za istorijata na fizi~kata kultura na Makedonija#, 1976, 13–19 i 1977, 7–19. D. S.

BOLVI (Siphonaptera = Aphaniptera) – beskrilni insekti so bo~no spleskano telo. Zadnite noze se prisposobeni za skokawe. Usniot aparat slu`i za bockawe i za cicawe. Imaat kratki anteni. Ma`jacite se obi~no positni od `enkite. Larvite se crvovidni, bez noze, poseduvaat aparat za grickawe. Bolvite `iveat parazitski na toplokrvnite `ivotni i na ~ovekot. Redot opfa}a okolu 1.600 vidovi so golemina od 1 do 6 mm. Poznati vidovi se: ~ovekova bolva (Pulex irritans L.), parazitira na ko`ata na ~ovekot, poseduva silni gorni vilici so koi ja raskinuva ko`ata i vovlekuva cevka za cicawe krv; ku~e{ka bolva (Ctenocephalides canis Curtis), malku e pogolema od ~ovekovata bolva i e so sli~en `ivoten ciklus, retko doa|a na ~ovek; ma~kina bolva (Ctenocephalus felis L.), parazitira na ko`ata od ma~kite; koko{kina bolva (Ceratophylus gallinae Schrank), parazitira na koko{ka. LIT.: Jon~e [apkarev, Zoologija na bez’rbetnite `ivotni, Skopje, 1991. V. T. K. – M. Kr.

BOLEN DOJ^IN ‡ istoriski nepoznata li~nost vo predanijata i vo narodnata poezija, sekoga{ povrzana za Solun. Vo pesnite toj e pobratim na Marko Krale, so {to, spored svoite potrebi i `elbi, narodnite tvorci gi obedinuvaat dejstvuvaweto i `ivotnite pati{ta na omilenite narodni junaci. Vo narodnite pesni tokmu toj go osloboduva Marka od

aza~kata temnica (Miladinovci, br. 156). Zaedno so Marko i „sirak Janko#, toj e ~uvar i branitel na gradot Solun. Najpoznata e pesnata za negovata borba so Crnata Arapina (v). Iako te{ko bolen, toj ja spasuva svojata ~est, ~esta na svoeto semejstvo, ~esta na solunskite devojki i obrazot na gradot Solun (Miladinovci, 153; Jastrebov, 60 i dr). Pritoa impresionira negovata sredba so Crna Arapina, megdanot, pobedata i smrtta. Toa e stereotipna epska fabula na juna~ki megdan po poznat epski obrazec. Vo preden plan ispaknuva silinata na ~ovekovata volja, pottiknata od emociite i juna~kata ~est, pri {to se potenciraat i ritualnite dvi`ewa, skladot na vernosta i gri`ata na soprugata i sestrata, koi go podgotvuvaat za bojot. Taa e edna od najubavite pesni vo makedonskata i vo ju`noslovenskata epika. LIT.: Kiril Penu{liski, Bolen Doj~in, Skopje, 1986; Radovan Pavlovski, Bolen Doj~in, „Lik#, prilog na „Nova Makedonija#, Skopje, 8. I 1992, 15; Kiril Penu{liski, Makedonski folklor. Istoriski pregled, Skopje, 1999, 236–240. S. Ml.

BOLNICI VO MAKEDONIJA. Bolni~kata zdravstvena za{tita vo Makedonija do vtorata polovina na XIX vek bila slabo razviena. Vo Bitola verojatno najrano bila izgradena turska voena bolnica. Vo gradot imalo najmalku tri voeni bolnici. Prvata, nare~ena „Carska voena bolnica#, se pretpostavuva deka postoela od XVI vek, a do 1844 g. bila vo blizinata na Gradskiot stadion. Vtorata, nare~ena „Golema voena bolnica# bila izgradena vo 1849 g. Tretata, koja bila najgolema, po~nala da se gradi vo 1885 g., a dogradbata zavr{ila vo 1893 g. Taa raspolagala so Hirur{ko i so Interno oddelenie, a od 1908 g. imala i „Oddelenie za rentgenski zraci#, koe bilo me|u prvite na Balkanot. Ovaa voena bolnica rabotela do 1950 g. Skopskata voena bolnica bila izgradena vo 1844 g. Na 23. X 1884 g. bila izgradena vtora moderna voena bolnica so 150 legla, koja podocna bila pro{irena. Vo Veles postoela voena bolnica od 1860 g., a vo 1907 bila izgradena nova. [tipskata voena bolnica funkcionirala od 1886 g., a Debarskata bolnica postoela od 1847 g. Voena bolnica imalo i vo Strumica. Pokraj voenite bolnici, vo nekolku makedonski gradovi postoele i civilni bolnici. Najstara bila bolnicata „Blagove{tenie# vo Bitola, koja funkcionirala od vtorata polovina na XVIII v. Pri krajot na XIX v. vo gradot funkcionira-

BOLOWSKI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

Gradskata bolnica vo Skopje

le i bolnicata za siroma{ni „Guraba hasta hane#, bolnicata za du{evni bolni „Timar hasta hane#, bolnicata za ko`no-veneri~ni bolni „Frangi hasta hane#, „Karantinskata bolnica# (od 1838), „Vla{kata bolnica# (od 1904) i „Op{tinskata bolnica# (od 1913). Me|u dvete svetski vojni vo gradovite vo Vardarskata banovina funkcionirale slednive bolnici: Banovinska bolnica – Bitola (javna ustanova od 1917), za site bolesti, so 120 kreveti, vo koja d-r Sotir Atanackovi} bil v.d. upravnik i pedijatar, d-r Drago{ Popovi} internist, a d-r Svetolik Mili{i} hirurg. Vo Bitola rabotela i privatnata hirur{ka bolnica (so 10 kreveti) „Sanatorium# na d-r N. Skanteli direktor, d-r Svetolik Mili{i} hirurg. Banovinska bolnica – Veles (javna od 1919), za site bolesti (71 bolni~ki posteli). D-r Antun Saso bil v. d. upravnik, a d-r Leposava Vitanovi} sek. lek. Banovinska bolnica – Gevgelija (javna od 1920) za site bolesti (so 40 posteli), d-r Tanasie Petrovi} okol. lekar. Banovinska bolnica – Ohrid (javna od 1920) za site bolesti (60 posteli), d-r Jovo Ka{ikovi} hirurg i v.d. upravnik. Banovinska ambulanta ‡ Kavadarci (javna) za site bolesti (10 posteli), d-r Dragutin \or|evi} upravnik i okol. lekar. Banovinska bolnica – Prilep (javna od 1919) za site bolesti (36 posteli), d-r Cvetko \or|evi} v.d. upravnik. Banovinska bolnica – Tetovo (javna od 1919) za site bolesti (25 posteli), d-r Jovan Petrovi} v.d. upravnik. Banovinska bolnica – [tip (javna od 1919) za site bolesti (40 posteli), d-r Viktor Sosi} v.d. upravnik, d-r Asim Kulenovi} hirurg sek. le-

kar. Dr`avna bolnica – Skopje (javna od 1918) za site bolesti (238 posteli), d-r Radovan Milutinovi} {ef na vnatr. odd. i v.d. upravnik, d-r Andra Stojanovi} ginekolog, d-r Valentin Zarubin {ef na vener. odd., d-r Nikola \ukni} hirurg, d-r Ilija Bojani} prosektor, d-r Bo`idar Sekuli} v.d. {ef na ORL, d-r Klementie Krsti} pedijatar, d-r Dragoqub Katani} lek. pripr. hirurg, d-r Zdravko Jeftanovi} rentgenolog, d-r Budimka Kn. Milojkovi} sek. lek. pripr., d-r Du{an Anastasijevi} asist. na vener. oddel. Sanatorium „Vardar# (privatna bolnica) vo Skopje, sopstvenost na Pulizovi} i Kosti}, namenet za hirur{ki, vnatre{ni i o~ni bolesti (so 40 kreveti), d-r Jozo Pulizovi}, direktor i hirurg, d-r Vladimir Kosti}, direktor i okulist, d-r Oskar Geqsitijus, direktor i internist. Sanatorium „Balkan#‡Skopje, sopstvenik A. Stavridis, za hirur{ki i vnatre{ni bolesti (so 20 posteli), d-r Aleksandar Stavridis direktor, d-r Mileta Brankovi}, hirurg, d-r Leon Melkolijan, internist. Sanatorium „^ohaxi}# (privatna bolnica) vo Skopje, sopstvenost na d-r Kosta ^ohaxi}, za poroduvawe i `enski bolesti (so 11 posteli). Direktor d-r Kosta ^ohaxi} ginekolog. Brojot na bolnicite i bolni~kite posteli ne gi zadovoluval potrebite na naselenieto nitu vo normalni uslovi, a u{te pomalku vo povoenite uslovi, koga caruvale brojni epidemii i zarazni bolesti. Specijalni bolnici za TBC. Tuberkulozata bila postojano prisutna vo Makedonija. Neposredno po Vtorata svetska vojna (1945) imalo 30.000 zaboleni, a godi{no

B

umirale po 4.000 bolni. Vo novata dr`ava imalo samo eden lekar specijalist, eden Antituberkulozen dispanzer vo Skopje (od 1927), pomo{en dispanzer vo Bitola (od 1942), bolni~ki oddel vo Skopje (od 1929) so 24 posteli, smesten vo baraki, i sezonsko lekuvali{te vo s. Qubanci (so 35 posteli), otvoreno vo 1934 g. Vo narednite godini brojot na specijalistite i na bolni~kite posteli se zgolemuval. Vo 1946 g. bila formirana Specijalna bolnica za TBC vo konacite na manastirot „Sv. Atanasij# vo s. Le{ok, Tetovsko (upravnik d-r Klimentie Milo{evi}). Vo 1945 g. bilo otvoreno Gradno odd. vo Bitolskata bolnica, a pri krajot na 1950 e formirana Specijalna bolnica za belodrobna tuberkuloza (upravnik d-r \or|i Pop Andov). Vo 1947 vo [tip e otvoreno Gradno odd. (upravnik d-r Rade Vr~akovski), koe vo 1951 g. prerasnuva vo Specijalna bolnica za TBC (upravnik d-r Stojka ]oseva-Man~eva). Toga{ e otvorena Specijalnata bolnica za detska tuberkuloza vo Skopje (upravnik d-r Klimentie Milo{evi}), a vo 1955 Specijalnata bolnica vo Jasenovo (upravnik d-r Risto Nanovi}) so 1.865 bolni~ki posteli. Po osnovaweto na Med. f. (1947) stacionarot vo Skopje stanal Klinika za gradni bolesti (na ~elo so prof. d-r Gligor Muratovski), a vo 1956 g. prerasnala vo Institut za tuberkuloza. Vo 70tite godini na XX vek zapo~nal procesot na transformacijata na ftiziolo{kata vo pnevmoftiziolo{ka dejnost koja pokraj belodrobnata tuberkuloza opfa}a i drugi belodrobni zaboluvawa. LIT.: Petar Bojaxievski, Zdravstvoto vo Bitola niz vekovite, Bitola, 1992, 211-249; Medicinski godi{wak Kraqevine Jugoslavije, Beograd, 1933, 247–248; 30 godini na MLD, Skopje, 1977, 98. P. B.

BOLNO – selo vo Resensko. Se nao|a na isto~nite padini na planinata Petrina, od dvete strani na Bolnska Reka, na nadmorska viso~ina od okolu 900 m. So Resen e povrzano so lokalen asfalten pat. Naseleno e so Makedonci, a nivniot broj e vo postojano opa|awe. Vo 1961 g. vo Bolno `iveele 600 `., a vo 2002 g. toj broj se namaluva na 237 `. Vo istorijata e poznato po zna~ajnite nastani od NOV. Vo seloto postoi Spomen-ku}a na narodniot heroj Mite Bogoevski, a vo okolinata Spomen {uma posvetena na narodnite heroi Mite Bogoevski i Stiv Naumov, zaginati ovde vo 1942 g. Al. St. BOLOWSKI PSALTIR – kirili~ki rakopis na psaltir so ko189

B

BOMBOL

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Mihail Bombol

„Bolowski psaltir#, makedonski rakopis (XIII v.)

mentar na Hesihij Erusalimski od 1240–1241 g., 264 l., Univ. bibl. vo Bolowa, sign. 2400 (Ex Bib. S. Salv. 583). Vo naukata e poznat od XVII v. Prepi{an e od postara glagoli~ka predlo{ka (oddelni glag. bukvi, zborovi i redovi vo tekstot) vo ohridskoto selo Ramne od piscite Josif, Tihota i Beloslav. Kaligrafski i ubavo umetni~ki oformen rakopis so brojni inicijali vo naroden teratolo{ki stil. Tekstot spa|a vo arhai~nata redakcija na psaltirot karakteristi~na za makedonskata pismenost. Po jazi~nite osobenosti klasi~en pretstavnik na Ohridskata {kola, so normirana zamena na nosovkite od ohridskiot tip (go vklu~uva i =3> =4), upotrebuva ednoerov pravopis so golemiot er, sodr`i va`ni potvrdi za razvojot na makedonskiot jazik vo XIII v. Prou~uvan od mnogu istaknati slavisti. Detalna studija za jazi~nite osobenosti sogledani vo kontekst na razvojot na makedonskata pismenost vo XII i XIII v. objavuva V. N. ^epkin.

BOMBOL, Mihail (Bitola, 1928 - Bitola, 2005) – redoven profesor na Tehni~kiot fakultet vo Bitola. Diplomiral na Tehni~kiot fakultet na Univerzitetot vo Zagreb. Rabotel vo El. pretprijatie – „Bitola# za prenos i proizvodstvo na elektri~na energija vo jugozapadniot del na RM. Bil tehni~ki direktor na fabrikata vo izgradba „Mikron# vo Prilep. ^len na mati~nata komisija za osnovawe na Vi{ata tehni~ka {kola (VT[) vo Bitola. Bil profesor po predmetite Prenos na elektri~na energija, Razvojni postrojki i Elektri~ni centrali i direktor na VT[. Bil redoven profesor, prodekan i dekan na Tehni~kiot fakultet po negovoto formirawe. Avtor e na u~ebnik po Prenos na elektri~na energija. Gl. K. BOMBOLEARNICI – rabotilnici za izrabotuvawe bombi i drugi eksplozivni sredstva. Rakovoditelite na MRO Goce Del~ev i \or~e Petrov, so pomo{ na eden ^eh, vo letoto na 1896 g. vo Sofija ja otvorile prvata samostojna bombolearnica. Vo Odesa proletta 1897 g. Goce Del~ev anga`iral dvajca majstori–leari na bombi i pirotehni~ari, so koi bila formirana rabotilnica, nare~ena „fabrika# za leewe bombi vo pograni~noto s. Sabler, ]us-

tendilsko. „Sablerskata fabrika# rabotela re~isi godina i polovina, pri {to bile izraboteni ok. 1.000 bombi od razli~en vid i do 35 kilogrami. Bombite isprateni vo Odesa za ruskite revolucioneri bile nare~eni „Makedonki#. Imalo obidi da se napravat i bombi so zadu{liv gas (gasna bomba). Bombolearnicata bila otkriena i nabrzo zatvorena, no novi tajni bombolearnici bile oformeni {irum Makedonija – vo s. Dedino (Radovi{ko), Sarakinovo (Vodensko), edna podzemna rabotilnica vo Bitola, vo Prilep, vo s. Smrde{ i vo D’mbeni (Kostursko). Ne{to podocna bombite bile lieni so `elezo, a polneti so dinamit nabavuvan vo Grcija. Organizacijata raspolagala i so bro{uri za izrabotka i za upotreba na bombite. LIT.: L• bomir PanaŸotov, Ilindenskoto-preobra`ensko vÍstanie ot 1903 g., SofiÔ, 1993. V. St.

BOMBOLOVI (XVIII–XX v.) – bogato semejstvo vo Prilep. \or|i Bombol bil daritel na manastirot Treskavec (1788). Vo 1802 g. zaedno so Dimo Mijak, ja podignale mermernata spomen-~e{ma pod manastirot Treskavec. Bombolovi imale golemi ~iflici i manufakturna firma. Se zanimavale so trgovija na manufakturna stoka, trguvale niz Evropa, osobeno vo Anglija. Mir~e Bombol bil lihvar vo Prilep. Vo vreme na ~lenuvaweto na Bombolovi vo Crkovno-u~ili{nata op{tina vo Prilep 1867/8 g., Op{tinata se otka`ala od jurisdikcijata na Carigradskata patrijar{ija. LIT.: Prilep i Prilepsko niz istorijata, kn. prva, Prilep, 1971. M. Zdr.

BONDRUK ‡ specifi~na monta`na drvena konstrukcija {to se upotrebuva za izgradba na razni tipovi i formi od stanbeni i stopanski objekti. Se formira

LIT.: (izbor) V. N. Çepkin, BolonskaÔ psaltìrÝ, S-Peterburg, 1906; V. Jagic, Psalterium Bononiense, Vindobonae – Berolini – Petropoli, 1907 (izd. na psalmi i komentar so kriti~ki aparat); I. DuŸ~ev, Bolonski psaltir, bÍlgarski kni`oven pametnik ot XIII vek, SofiÔ, 1968 (fototip. izd.). Zd. R.

BOMBOL, Dare (Prilep, 1. I 1907 – Skopje, 5. XI 1966) ‡ farmacevt, aktiven u~esnik vo NOB. Diplomiral na Farm. f. vo Zagreb (1935). U~esnik vo NOV od 1941, a po Vtorata svetska vojna bil prv i dolgogodi{en direktor na †Replek#, pretsedatel na Farmacevtskoto dru{tvo, na Crveniot krst na Makedonija i aktivist vo drugi op{testveni i humanitarni organizacii. Br. N. 190

Pravewe bombi i drugi eksplozivi vo ilindenskiot period

BOR

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

so specifi~no povrzuvawe na vertikalnite, horizontalnite i kosite elementi. K. Gr. BONDSTIL (BONDSTEEL) – voena baza, sedi{te na [tabot na silite na Armijata na SAD, stacionirani vo blizinata na Uro{evac (Kosovo), na ok. 60 km od Skopje. Bazata e del od Multinacionalnata brigada–Istok, rasporedena vo t.n. Jugoisto~en sektor na KFOR. Imenuvana e spored narednikot na Armijata na SAD Xejms L. Bondstil (James L. Bondsteel), za zaslugite vo Vietnamskata vojna. Podignata e zaedno so kampot Monteit vo blizinata na Gwilane vo juni 1999 g., po zavr{uvaweto na napadot na zdru`enite sili na NATO vrz SRJ i vleguvaweto na silite na KFOR na Kosovo, na povr{ina od 955 akri (360.000 kvadratni metri) za stacionirawe na 4000 amerikanski vojnici. Toa e najgolemata amerikanska voena baza po zavr{uvaweto na Vietnamskata vojna (1976). Sv. [. i T. Petr. BONITIRAWE NA ZEMJI[TETO – ocenuvawe na stepenot na proizvodstvenata sposobnost (produktivnost) na oddelni zemji{ni edinici za zemjodelsko i {umarsko proizvodstvo vo oddelni teritorijalni edinici. Spored Upatstvoto za na~inot na bonitiraweto na zemji{teto (Republi~ka geodetska uprava na RM, 1991), zemji{teto pogodno za zemjodelsko i za {umarsko proizvodstvo se rasporeduva vo osum bonitetni klasi i na soodvetni iznosi vo potklasi. Za prvata, vtorata, tretata i ~etvrtata klasa se utvrduvaat po tri bonitetni potklasi, za pettata, {estata i sedmata klasa se utvrduvaat po dve, dodeka osmata klasa ne se deli na potklasi. Vo drugite bonitetni klasi i potklasi spa|aat zemji{ta so mnogu ponepovolni prirodni potencijali za zemjodelsko proizvodstvo. Za uspe{no sproveduvawe na bonitiraweto na zemji{teto vo RM pridonesoa poopse`nite nau~ni, stru~ni i operativni podgotovki. Posebno zna~ewe imaat nau~noistra`uva~kite zafati za opredeluvawe na oglednite zemji{ta vo oddelni bonitetni klasi i potklasi, koi vo organizacija na Republi~kata geodetska uprava gi sprovedoa nastavno-nau~ni rabotnici od Zemjodelskiot fakultet, Zemjodelskiot institut i [umarskiot fakultet vo Skopje. Ovie istra`uvawa, kako i mnogu drugi pred toa, ja ilustriraat golemata raznovidnost na zemji{niot pokriva~ na RM. R. L.

BONIFACIJ MONFERATSKI (ok. 1150–1207) – markiz od Monferat, glaven voda~ na ^etvrtiot krstonosen pohod, osnova~ i vladetel na solunskata dr`ava (1204–1207). Po osvojuvaweto na Konstantinopol ne uspeal da stane imperator na Latinskoto Carstvo. Potoa se upatil vo Makedonija, kade {to osnoval krstonosna dr`ava od zapaden tip so centar vo Solun. Zaginal vo borba so Bugarite. LIT.: J. Longnon, L’Empire latin de Constantinople et la Principaute de Moree, Paris, 1949; J. Longnon, Les compagnons de Villehardouin, Recherches de la quatrieme croisade, Geneve, 1978. K. Ax.

Gradinarska izlo`ba na bonsai

BONSAI – vo bukvalna smisla sad–drvo, odnosno drvo vo saksija. Najkratko definirano, bonsaito pretstavuva harmoni~na celina na korenot, stebloto i grankite od rastenieto vo kompozicija so saksija ili na kamen. Ovoj tip kultura (ve{tina) poteknuva od Kina u{te od VII vek, a ve}e vo XI vek se praktikuva vo Koreja i vo Japonija. Na evropskiot kontinent primeroci od bonsai prvpat se pretstaveni vo London (1902), ne{to podocna vo Pariz, a po Vtorata svetska vojna fenomenot bonsai dobiva ogromna popularnost i vo SAD. Postojat pet osnovni stila bonsai (ispraven i formalen, ispraven i neformalen, nakosen, polukaskaden i kaskaden) so 32 potstila. Za odr`uvawe na formata na bonsaite se primenuva posebna tehnika so koja se kontrolira razvojot na korenot, stebloto i grankite. Inicijator za prenesuvawe na ovaa tehnika vo Makedonija e B. Sotirovski, koj dosega so svoite sorabotnici ima odr`ano tri javni izlo`bi (1992, 1995 i 2000). Bonsaite od makedonskite avtori se naj~esto od avtohtoni vidovi, a najzastapena e zelenikata (Buxus sempervirens L., fam. †Vardar Valley# Sot.). Bl. S. BONFOA, Iv (Tur, 24. VI 1923) ‡ francuski poet i eseist, preveduva~. Studiral filozofija, istorija i istorija na umetnosta. Negovata poezija e hermeti~ka i te{ka. Pokraj toa {to e poet, zna~aen e i kako kriti~ar, avtor

B

Iv Bonfoa

na esei i studii od oblasta na kni`evnosta, slikarstvoto i muzikata. Golem poznava~ e i preveduva~ na [ekspir. Kako poet debitiral vo 1953 so poetskata kniga Za dvi`eweto i miruvaweto na Duva. Vo 1999 g. go dobil Zlatniot venec na SVP. BIBL.: Anti-Platon, 1947; Ispi{an kamen, 1959; Senka {to di{e, 1963; Vo stapicata na pragot, 1975; Po~etok i kraj na snegot, 1991; Podaleku, pobrzo, 1996 i drugi. LIT.: P. Gilevski: Poezijata me|u dva sveta, „Utrinski vesnik#, 24.07.1999. P. Gil.

BOR (rod Pinus L., fam. Pinaceae) – rod so okolu 80 zimzeleni iglolisni vida vo Severnata hemisfera. Site vidovi se drvja so pravi stebla i so piramidalen habitus, so pre{lenest raspored na grankite vrz koi se formiraat dolgorasti i kusorasti. Igli~kite po 2 do 5 vo kusorast. Ednodomni i ednopolni. Soplodieto e {i{arka so razli~na forma i golemina. Drvoto i drugite organi sodr`at golemo koli~estvo smolni materii. Kaj nas najzastapeni se: a) bel bor (linak) (P. silvestris L.) – evroaziski vid, vo RM e prirodno zastapen vo visokite delovi na [ar Planina, potoa vo Mariov-

Molika (elov ili makedonski bor)

191

B

BORANIJA

skite i Male{evskite Planini. Dvoigli~est bor so kratki, sivozeleni igli~ki i so mali {i{arki. Ima mnogu kvalitetno drvo i e eden od borovite so golemo stopansko zna~ewe za {umarstvoto; b) krivuq (planinski bor) (P. mugo Turra) – visokoplaninski bor so isprekinat areal vo planinite na centralna i ju`na Evropa. Vo RM e zastapen na [ar Planina i na Jakupica. Polegnata grmu{ka ili malo drvo so pove}e stebla od korenot. Ima po dve kusi i kruti igli~ki na kusorastot; v) molika (elov bor; makedonski bor) (P. peuce Gris.) – balkanski endemit i tercijaren relikt otkrien 1839 g. na Pelister. Pettoigli~est bor rasprostranet po visokite silikatni planini na Balkanot; g) munika (P. leucodermis Ant.) – balkanski subendemit i tercijaren relikt rasprostranet po visokite varovni~ki planini na Balkanot i vo ju`na Italija. Vo RM se registrirani negovi ostatoci na [ar Planina i na Gali~ica. Dvoigli~est bor so temnozeleni, kruti igli~ki; d) crn bor (brica) (P. nigra Arn.) – ju`noevropski, mnogu polimorfen dvoigli~est bor. Vo na{ata zemja ima op{ta rasprostranetost, a regioni so pogolemi {umski kompleksi se Mariovskiot, Male{evskiot i Pore~kiot. Eden od najzna~ajnite iglolisni vidovi za makedonskoto {umarstvo. Osven avtohtonite, vo RM se introduirani i ve}e masovno se zastapeni i golem broj alohtoni borovi: vajmutov (P. strobus L.), srebrenest (P. monticola Dougl.), himalajski (P. excelsa Vall.), brutski (P. brutia Ten.), primorski (P. maritima Mill.), `olt bor (P. ponderosa Al. And. Laws.) i dr. BORANIJA (Phaseolus vulgaris L. Savi) – ednogodi{no rastenie od fam. Fabaceae. Poteknuva od Ju`na Amerika. Vo ishranata se koristat sve`ite nedozreani me{unki, gotveni, za razni salati i konzervirani. Vo sve`ite me{unki ima: suva materija (okolu 10%); belkovini (3&5%); {e}eri (3%); skrob (1,5%); celuloza (1%); vitamini: S, B1, B2; mineralni materii: K2O, Ca, MgO i P2O5. D. J. „BORBA“ (^ikago, SAD, januari – 15. X 1902) – vesnik, organ na Makedono-odrinskoto dru{tvo „Levski“. Izleguval dvapati mese~no. Negovi urednici bile Marko P. Kaludov i Spas [umkov. Go koristel mototo „Makedonija na Makedoncite“ i poma192

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Prviot broj na vesnikot „Borba# (^ikago, 1902)

gal pri formiraweto na spomagatelnite makedonski komiteti vo emigracijata za pomo{ na makedonskoto osloboditelno dvi`ewe. Objaveni se vkupno 15 broja. LIT.: D-r Boro Mokrov, Razvojot na makedonskiot pe~at i novinarstvo (od prvite po~etoci do 1945 godina), Skopje, 1980, 120-121; D-r Boro Mokrov – M-r Tome Gruevski, Pregled na makedonskiot pe~at (1885–1992), Skopje, 1993, 35–36. S. Ml.

Del od u~esnicite vo borbata vo s. Banica

BORBATA VO S. BANICA (4–5. V 1903) – borba vo koja zaginal Goce Del~ev. Osmanliskite vlasti dobile to~ni informacii za brojot na ~etnicite, nivniot raspored i smestuvaweto po ku}ite. No}ta seloto bilo blokirano. Osmanliskite sili raspolagale so {est odredi od 300 vojnici, `andarmeriski i ba{ibozu~ki formacii. Makedonskite ~eti imale 21 ~etnik, na koi im se priklu~ile u{te 40 selani. Utroto zapo~nala borbata. Goce Del~ev prv strelal kon askerot i vedna{ zalegnal. Pri vtoriot obid da se podigne, bil pogoden i zaginal, dodeka drugite strelale. Borbata traela 30 ~asa. Zapo~nala na 4 maj vo 10.00 ~asot, a zavr{ila sledniot den vo 16 ~asot.

Borci od bataljonot „Jordan Nikolov-Orce#

Pokraj G. Del~ev, zaginale u{te 11 ~etnici. Seloto bilo zapaleno, a 166 selani bile zatvoreni. Osmanliite imale pet zaginati i osum raneti. LIT.: Turski dokumenti za ubistvoto na Goce Del~ev, Skopje, 1992; Mihail ^akov, Sra`enieto pri Banica i smrtta na Goce Del~ev, Spomeni, SofiÔ, 1982, 540. V. St.

BORBATA VO S. DRENAK, KUMANOVSKO (10. XII 1943) – borba pome|u Prviot kumanovski NO bataljon „Jordan NikolovOrce#, Vardarskiot ~etni~ki korpus i bugarskata policija. Utvrdeniot bataljon vo seloto, pod komandata na Hristijan Torodovski-Karpo{, vo svojot sostav imal 152 borci, 16 bez oru`je, od koi voen rok imale slu`eno samo 64 borci. Nivnoto vooru`uvawe se sostoelo od 3 pu{komitralezi, 2 ma{ingevera, 1 ma{inska pu{ka, 47 pu{ki „Mauzer#, 72 razli~ni pu{ki (berdanki, francuski, italijanski i dr.), 47 ofanzivni i defanzivni bombi i oskuden broj municija (po 350 patroni za pu{komitralezite, 20–30 za ma{inskite pu{ki i po 5–10 patroni za ostanatite). ^etni~kite sili izvr{ile kru`en napad so 500–600 ~etnici na @egligovskata, Pre{evskata, Krivopalane~kata brigada i Ristova~kata brigada so 20 pu{komitralezi („[arec# i „Brno-zbrojevka#), okolu 20 avtomati i drugo formacisko vooru`uvawe, so dovolno koli~estvo municija. Okolu 40 bugarski policajci, nastapuvaj}i od kaj s. Rankovce, izvr{ile napad na ~etni~kata Krivopalane~ka brigada. Toa bila presvrtna borba, po koja ~etni~kite sili zapo~nale da go gubat politi~koto vlijanie vo Kozja~ijata. Borbite traele od 10 do 16,30 i od 19 do 21 ~asot, po {to site zavojuvani strani se povlekle. Bataljonot imal 7 zaginati i 6 raneti borci, ~etnicite 20 zaginati i 30 raneti, a bugarskata policija – bez zagubi.

BORBATA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

IZV.: DARM, f. NOB, k. 18, arh. br. 520 i k. 28, arh. br. 1251; Kumanovo i Kumanovsko vo NOV 1941-1945. Dokumenti. Izvor i redakcija Vasil Jotevski, d-r Simo Mladenovski, \or|i ^akarjanevski i Todor ^epreganov, Kumanovo, 1988, 271, 272, 279–280, 283, 284, 311, 335–336, 346, 349, 409, 543, 663. LIT.: Jordan Cekov-Dane, Kumanovsko vo NOV 1941–1945. (Prilozi za istorijata na Kumanovo i Kumanovsko vo NOV 1941– 1945), Kumanovo, 1989, 195–205. S. Ml.

BORBATA ZA MEHOMIJA (Razlog, Pirinskiot del od Makedonija, 1903) – bitka na vostanicite so osmanliskite sili na Krstovden 14/27 sproti 15/28 septemvri 1903 g. Podgotovkite za napadot bile otkrieni i borbata zapo~nala predvremeno, zavr{ila neuspe{no. Osmanliskite sili `estoko se presmetale so naselenieto vo gradot, zapalile 95 ku}i i ubile 45 ma`i, `eni i deca. LIT.: Van~o \or|iev, Sloboda ili smrt. Makedonskoto revolucionerno nacionalnoosloboditelno dvi`ewe vo Solunskiot vilaet (1893–1903), Skopje, 2003. V. \.

BORBATA KAJ ARMENSKO (Lerinsko, Egejskiot del na Makedonija, 4/17. VIII 1903) – borba na zdru`enite ~eti na TMORO od Kostursko i od Lerinsko (300–400 du{i) so osmanliskiot garnizon od 250 vojnici, zasilen so dopolnitelni 2.000 vojnici kaj mesnosta Bigla vo blizina na s. Armensko, Lerinsko. Borbata traela do ve~erta koga osmanliskite vojski se povlekle kon Lerin, ostavaj}i zad sebe stotina mrtvi i 50-tina raneti. Vostanicite imale 6 mrtvi i 3 raneti. Pri povlekuvaweto osmanliskata vojska go zapalila s. Armensko, vo koe bile ubieni 120 selani, 33 raneti, a 15 momi i `eni obes~esteni. LIT.: Hr. SilÔnov, Osvoboditelnite borbi na MakedoniÔ, 1, SofiÔ, 1933. V. \.

BORBATA KAJ GANDA^ (vrv na Pajak Planina, 12–13/25–26. IX 1903) – borba na vostani~kite ~eti na vojvodite Apostol Petkov i Ivan Karasulijata so osmaliskite voeni edinici od garnizonite vo Gevgelija i vo Gumenxe. Na 12/25. IX 1903 vostanicite (103 du{i) gi zazele strate{kite pozicii. Osmanliskite edinici (1.200 du{i) napadnale i se vodela `estoka bitka. Na 13/26. IX 1903 g. vostanicite so juri{ go probile obra~ot. Zagubite na vostanicite bile nezna~itelni, a osmanliskata vojska imala nad 180 `rtvi. LIT.: Angel Dinev, Ilindenskata epopeja, 1. Priredil: Vlado Kartov, Skopje, 1987. V. \.

BORBATA KAJ LOKVATA I VIWARI (visovi kaj s. D’mbeni, Kostursko, 31. V /13. VI 1903) – po-

me|u kosturskite ~eti na TMORO i osmanliskata vojska. No}ta 8/21. sproti 9/22. V 1903 g. osmanliskata vojska go napadnala s. Smrde{ pri {to izgorele 240 ku}i (od 300), 85 du{i bile ubieni, a 50 raneti. Vojvodite Pando Kqa{ev i Vasil ^akalarov so 70–80 komiti na 31. V / 13. VI 1903 g. izvr{ile napad na osmaliskite sili. Naj`estoki borbi se vodele na vrvovite Lokvata i Viwari. No}ta vojnicite se povlekle ostavaj}i zad sebe 14 mrtvi. Nekolku vostanici, za da ne padnat `ivi vo osmanliski race, se samoubile. Osmanliskata vojska imala stotina mrtvi. LIT.: Hr. SilÔnov, Osvoboditelnite borbi na MakedoniÔ, 1, SofiÔ, 1933. V. \.

BORBATA KAJ MARGARA (kaj s. ^ani{te, Mariovsko, 1903) – na zdru`enite ~eti (okolu 140 vostanici) pod vodstvo na \or~e Petrov, Lazar Pop Trajkov, Ivan Popov, Luka Ivanov i Jovan Ivanovi} (Crnogorec) so osmanliskata vojska (5.500 du{i – edna pe{adiska brigada). Bitkata zapo~ala utroto na 2. X 1903. Vostanicite zazele strate{ka pozicija na vrvot Margara i na bliskite viso~inki i gi odbivale site napadi. No}ta vostanicite se izvlekle od obra~ot preku Crna Reka vo pravec na Staromariovskiot reon. Osmanliskata vojska imala zagubi me|u 200–400 vojnici (ubieni i raneti), a kaj vostanicite imalo 4 ubieni i 8 raneti. Toa bila edna od najgolemite bitki vo Ilindenskoto vostanie vo Prilepsko. LIT.: Manol Pandevski, Makedonskoto osloboditelno delo vo XIX i XX vek, II, Skopje, 1987. V. \.

BORBATA KAJ MESNOSTA RE^ANI (6. I 1943) – pome|u del od borcite na Prvata ~eta na Vele{kiot partizanski odred „Dimitar Vlahov“ i bugarskite vojnici i policajci. Predadeni i opkoleni vo kolibata vo koja se kriele, ne sakaj}i `ivi da bidat fateni, vo `estokiot sudir {to trael nekolku ~asa, zaginale prvoborcite Non~a Kami{ova, Stojan Bur~evski-Buridan, Kiro Nedelkovski, Kiro ]u~uk i Jordan Jordanov. LIT.: Veles i Vele{ko vo NOV 1941–1945, Spomen kniga, T. Veles, 1985; Vele{ki partizanski odred 1942, Skopje, 1999. \. Malk.

BORBATA KAJ RA[TANSKI KOLIBI (10. IX 1944) – sudir na borcite od ^etvrtiot bataljon na VIII vele{ka brigada so germanskite vojnici. Borbite se vodele za za~uvuvawe na poziciite na slobodnata teritorija vo mesnosta Ra{tanski Kolibi (kaj

B

Ra{tanska ^e{ma), nedaleku od Veles. Vo `estokata bitka {to traela okolu eden ~as, se koristele site raspolo`livi voeni orudija. Zaginale 15 mladi borci. LIT.: Veles i Vele{ko vo NOV 1941–1945, Spomen kniga, T. Veles, 1985; Veles i Vele{ko vo NOV 1943–45, Skopje, 1977. \. Malk.

BORBATA KAJ S. KARBUNICA (4. VIII 1903) – borba pome|u makedonskite vostanici i osmanliskata vojska i ba{ibozuk. Seloto go branel vostani~ki odred od okolu 200 vostanici, predvodeni od Arso Mickov. Okolu 8.00 ~asot eden bataljon od okolu 800 osmanliski vojnici i ba{ibozukot od okolnite albanski sela go napadnale seloto. Po ~etvrtiot obid go zazele. Borbite se prenele kaj mesnosta \ur|evica, kade {to pristignale u{te 500 vostanici. Osmanliskata vojska dobila zasiluvawe od ki~evskiot garnizon i albanskiot ba{ibozuk. Po silniot napad na vostanicite, osmanliskite sili i ba{ibozukot se razbegale. Vostanicite u~estvuvale so 700 borci, a imale 30 zaginati. Osmanliskite sili i ba{ibozukot (okolu 1500 voru`eni lica) imale 120 zaginati. LIT.: Dnevnici i spomeni za Ilindenskopreobra`enskoto vÍstanie, SofiÔ, 1984. V. St.

BORBATA KAJ SLIVA (1903) – borba pome|u makedonskite vostanici i osmanliskata vojska vo vremeto na Ilindenskoto vostane. Osmanliskata vojska (5.000 vojnici) nastapuvala od pravecot Ki~evo–Pusta Reka za napad na Kru{evo. Vo mesnosta Sliva poziciite za odbrana gi zazela ~etata na \orgi Stojanov (40 vostanici, me|u koi i edna devojka vo brsja~ka nosija), za da ja zadr`i vojskata za izvlekuvawe na naselenieto. Po probivot na vojskata vo rovovite, preostanatite devet vostanici (me|u niv i devojkata) se samoubile. Po zazemaweto na poziciite, komandantot naredil po~esna strelba za zaginatite vostanici. LIT.: Risto Damjanovski, Vostanata Makedonija, Skopje, 1990. V. St.

BORBATA KAJ FOJNI^KA PE[TERA (16. XII 1942) – pome|u borcite od Vele{kiot partizanski odred „Dimitar Vlahov“ i bugarskite policajci, vojnici i kontra~etnici za vreme na dekemvriskata ofanziva (1942), koja Bugarite ja prezele so cel da se uni{ti Odredot. Grupa od 15 borci od sostavot na Vtorata ~eta se zasolnile vo Fojni~ka Pe{tera, vo blizina na s. Fojnica, Vele{ko, no bile predadeni, otkrieni i opkoleni. Vo `estokata i neram193

B

BORBATA

nopravna borba, edna grupa od {est borci so juri{ uspeale da ja probijat blokadata i da se spasat, dodeka drugata grupa od sedum borci, pri obidot da go probijat gustiot kordon od vojnici i policajci, bile ubieni. LIT.: Veles i Vele{ko vo NOV 1941–1945, Spomen kniga, T. Veles, 1985; Vele{ki partizanski odred 1942, Skopje, 1999. \. Malk.

BORBATA NA BUKOVIK (Planinski prevoj Bukovik, Ki~evsko, 1. X 1943) ‡ neramna borba pome|u nadmo}nite germanski i balisti~ki sili, predvodeni od germanski oficeri, i Mladinskata ~eta na Ki~evskiot NO bataljon „Mir~e Acev“ za odbrana na slobodnoto Ki~evo. Odbranbenite pozicii na ~etata bile napadnati od mnogupatno pobrojni balisti~ki sili na Xemo Hasani, kon koi se priklu~ile i balistite na Mefail [ehu, prethodno staveni pod komandata na G[ na NOV i POM. Borbata zapo~nala utrinata i traela re~isi ~etiri ~asa. Izvr{uvaj}i ja naredbata na G[ na NOV i POM da nema otstapuvawe, najgolemiot del od opkolenite borci na ~etata zaginale, na ~elo so svojot politi~ki komesar, narodniot heroj Mirko Milevski-Uro{ i sedumnaesetgodi{niot komandir na ~etata Lazar LazarevskiGoce. Neprijatelskite fa{isti~ki sili imale okolu 20 zaginati i pogolem broj raneti. IZV.: Ki~evo i Ki~evsko vo NOV 1941– 1945. Dokumenti. Izbor i redakcija: V. Jotevski, d-r S. Mladenovski i \. ^akarjanevski, Ki~evo, 1985, 203–204. LIT.: Slobodata be{e nivniot ideal. Zbornik na padnatite borci vo NOV i na `rtvite na fa{isti~kiot teror od Ki~evo i Ki~evsko, Ki~evo, 1982, 26. S. Ml.

BORBATA NA KLENOVEC (s. Klenovec, Ki~evsko, 6. X 1943) ‡ prva frontalna bitka na Ki~evskiot NO bataljon i NO bataljon

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

„Mir~e Acev“ protiv germanskobalisti~kite sili za odbrana na slobodnata teritorija. Toa bila strategiska pozicija za spre~uvawe na prodorot na neprijatelskite sili na slobodnata teritorija i G[ na NOV i POM naredil da se brani po sekoja cena. Germanskite sili prodirale od tri pravci: od kaj s. Br`dani, od s. Lav~ani i po dolinata na rekata Treska. Borbata zapo~nala rano izutrinata, okolo 5,20 i traela do 9 ~asot. Germanskite sili vo borbata upotrebile i minofrla~i. Pritoa silite na NOV i POM imale okolu 20 zaginati, a fa{isti~kite sili okolu 70. Me|u drugite, toga{ zaginale i politi~kiot komesar na Vtorata operativna zona na NOV i POM, narodniot heroj Josif Josifovski-

LIT.: Slobodata be{e nivniot ideal. Zbornik na padnatite borci vo NOV i na `rtvite na fa{isti~kiot teror od Ki~evo i Ki~evsko, Ki~evo, 1982, 27. S. Ml.

BORBATA NA LISEC (16. VIII 1944) – borba pome|u bugarskata 17. divizija i ^etvrtata makedonska NO brigada na NOV i POM. Bugarskata divizija prezela ofanziva na pl. Pla~kovica, na vrvovite Paruxa i Lisec, za da ja razbie brigadata. Borbite na Lisec traele od 14.00 do 18.00 ~asot. Ofanzivata bila zaprena, bataljonite na bugarskata divizija bile razbieni. Bugarskite zagubi bile 46 zaginati i 12 zarobeni vojnici. Makedonskite zagubi bile 9 zaginati i 6 raneti borci. IZV. i LIT.: DARM, f. 276, IV brigada, k. 44-a, arh. br. 5763; Zbornik NOR, VII, k. 4, 66. V. St.

Samoubienite vostanici po bitkata na vrvot No`ot (1907)

Sve{tarot, zamenik komandantot na NO bataljon „Mir~e Acev“ Mite Trpeski i zamenikot-politi~ki komesar na NO bataljon „Mir~e Acev“ Trajan Belev-Goce. IZV.: Ki~evo i Ki~evsko vo NOV 19411945. Dokumenti. Izbor i redakcija: V. Jotevski, d-r S. Mladenovski i \. ^akarjanevski, Ki~evo, 1985, 204-206.

BORBATA NA NO@OT (1/14 VII 1907) – borba na pl. Babuna pome|u 54 makedonski vostanici i osmanliska vojska od 3.000 vojnici. Vrvot No`ot bil opkru`en od osmanliskite sili ve~erta na 13 juli. Utroto ~etnicite bile povikani da se predadat. Po nivnoto odbivawe, zapo~nala `estoka borba do popladnevnite ~asovi. Koga im privr{ila municijata, odlu~ile site zaedno da se samo`rtvuvaat. Devet vostanici ve}e zaginale, a ostanatite pu{kite gi iskr{ile, bombite, municijata i preostanatiot eksploziv gi stavile na kup, zapeale makedonska patriotska pesna i legnale vrz eksplozivot i se samo`rtvuvale. LIT.: Hristo SilÔnov, Osvoboditelnite borbi na MakedoniÔ, II, SofiÔ, 1983. V. St.

Formiraweto na bataljonot „Mir~e Acev# (Slavej Planina, 18.VIII 1943)

194

BORBITE VO SOLUNSKIOT REVOLUCIONEREN OKRUG (1903). Spored Op{tiot plan za vostanie (1903) za ograni~eni dejstva vo Solunskiot revolucioneren okrug, okrugot bil podelen

BORIS I

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

na tri vostani~ki reoni: 1. zapadno od r. Vardar, 2. Ko`uv i isto~no od Vardar, i 3. vostani~ki okrug Belasica. Vo dvata vostani~ki reona zasileno dejstvuvale ~etite, bez da se vovlekuva naselenieto. Vo II vostani~ki okrug (Ko`uv) dejstvuvale ~etite na Apostol Petkov, Ivan Karasulijata, Argir Manasiev, Sava Mihajlov, Petar Jurukov, Lazar Mi{ev i dr. Pogolemi borbi se vodele kaj s. Bojmica (24. II 1903), Gumenxe (27. VII / 9. VIII), s. Kriva (28. VII / 10. VIII), Ganda~ (12-13/25-26. IX), s. Barovica (26–28. VIII), Ostrovo (4. VIII), s. Gorno Rodevo (10. VIII), kaj Demir Kapija, Be{ Bunar, Balinci, [e{kovo (3 /16. VIII), Kopri{nica (13 /26. VIII) i dr. Atentati bile izvr{eni na `elezni~kata linija me|u Ostrovo i Vladovo (24. VIII) i na `elezni~kata linija i mostot kaj Gevgelija (28. VII /10. VIII). Vo III vostani~ki okrug (Belasica) borbi se vodele vo Kuku{ko, kaj selata Dragomirci, Krondirci, Gramadna, Nemanci, Me|urek, Mutulovo, Murarci, Alaxilari, Kalinovo, Postol i dr. LIT.: Van~o \or|iev, Sloboda ili smrt. Makedonskoto revolucionerno nacionalnoosloboditelno dvi`ewe vo Solunskiot vilaet (1893–1903), Skopje, 2003. V. \.

BORBITE VO STRUMI^KIOT REVOLUCIONEREN OKRUG (1903). Oru`eni sudiri me|u ~etite na TMORO i osmanliskite vojski i poteri imalo kaj s. Vladimirovo (12/25. VIII 1903) i kaj s. Smiljanci, Radovi{ko, vo istoto vreme. Vo april Hristo ^ernopeev so nekolku ~eti imal pove}e sudiri so osmanliskite sili. Vo maj bila likvidirana radovi{kata ~eta na Kosta Maznejkov. Vo maj–juli za~estile borbite na ~etite. Vo avgust ~etata na ^ernopeev bila razbiena vo Ko~ansko. Vo Strumi~kiot okrug oru`enite akciii na ~etite bile vo funkcija na logisti~ka poddr{ka na vostanieto vo Vtoriot revolucioneren okrug. LIT.: Van~o \or|iev, Sloboda ili smrt. Makedonskoto revolucionerno nacionalnoosloboditelno dvi`ewe vo Solunskiot vilaet (1893–1903), Skopje, 2003. V. \.

BORBITE KAJ ARXANSKOTO BLATO (s. Amatovo, Kuku{ko, Egejskiot del na Makedonija, juli 1903). Osmanliska vojska (tri bataljona – 2.200 du{i) vo juli gi opkolila ~etite na TMORO na Krsto Asenov, Trajko Jotov, Goce Nistorov i Gono Biginin (110–115 komiti). Po 20-dnevna opsada ~etite se izvlekle bez zagubi, no}ta pome|u 3–4/16–17. VII 1903 g., pred po~etokot na artileriskiot napad.

B

LIT.: Van~o \or|iev, Sloboda ili smrt. Makedonskoto revolucionerno nacionalnoosloboditelno dvi`ewe vo Solunskiot vilaet (1893–1903), Skopje, 2003. V. \.

BORBITE KAJ \URI[KIOT MANASTIR, Svetinikolsko (18. VIII 1903) – vodeni pome|u dve makedonski vostani~ki ~eti, od edna strana, i osmanliskata vojska i ba{ibozukot, od druga strana. Po celodnevnata `estoka borba, no}ta vostanicite se izvlekle od obra~ot na voenite edinici i ba{ibozukot od [tip, Veles i Kumanovo. Vo bitkata zaginal eden vostanik (Todor Miras~iev od [tip), dvajca bile raneti, a osmanliskata vojska imala nad 80 `rtvi. LIT.: M. Pandevski, Makedonskoto osloboditelno delo vo XIX i XX vek, II, Skopje, 1987, 404-405. Al. Tr.

BORDUN (burdon) ‡ ton {to zvu~i na edna nepromenliva tonska visina, tipi~na za muzicirawe na izvornite narodni instrumenti (gajda, kaval, zurla, tambura, gusle). Kaj dvoglasnoto narodno peewe „so slagawe“, vtoriot glas po~esto bordunira na edna tonska visina, no ponekoga{ bordunski promeni se javuvaat preku ~estite zafa}awa na dolniot soseden ton. \. M. \. BOREALNI RELIKTI VO FLORATA NA REPUBLIKA MAKEDONIJA – evolutivno stari rastitelni vidovi {to se razvivaat vo iglolisnite {umi na teritorijata na RM, a se naselile vo glacijalniot i vo interglacijalniot period. Po tercierot bile rasprostraneti vo borealnata zona, vo najsevernite delovi na Holarktikot (Evroazija i Severna Amerika), a vo tekot na glacijalniot period migrirale na Balkanskiot Poluostrov. Pozna~ajni borealni relikti registrirani vo florata na RM se: Picea abies, Listera cordata, Corallorhiza trifida, Vaccinium vitis-idaea, Polygonum bistorta i dr. Vl. M. BOREWETO VO MAKEDONIJA. Ovoj sport datira od 1958 g., koga vo [tip e formirana Bore~ka sekcija vo sloboden stil, eden od vidovite bore~ki sportovi, ~ii{to natprevari se odvivaat spored pravilata na Me|unarodnata bore~ka federacija (FILA). Prviot natprevar vo borewe vo gr~ko-rimski i vo sloboden stil e odr`an na Trime~ot me|u Skopje, Tetovo i [tip (1960). Poradi dolgata tradicija na pelivanstvoto vo Makedonija preovladalo boreweto vo sloboden stil. Na Balkanskoto prvenstvo vo Skopje (1961) makedonski-

Bora~i

te bora~i vo sloboden stil osvoile 4 srebreni i 2 bronzeni medali. Najgolemite uspesi na site vrvni doma{ni i me|unarodni natprevaruvawa se postignati podocna (1975 do 1985). Vo seniorskata konkurencija na olimpiskite igri bile osvoeni zlaten, srebren i 3 bronzeni medali, na svetskite prvenstva – 3 srebreni i 1 bronzen, na evropskite prvenstva – 5 zlatni, 4 srebreni i 7 bronzeni, na mediteranskite igri – 8 zlatni, 11 srebreni i 7 bronzeni medali, kako i golem broj medali na balkanskite i na jugoslovenskite prvenstva. Golem pridones za ovie uspesi dale trenerite Risto Takov, Bojan Rangelov, Foti \atovski, Mentas F. \. Alajbegu i drugi. BORIME^KOV, Aleksandar (s. Gradi{te, Kumanovsko, 1883 – Sofija, 28. IV 1925) – u~esnik vo Ilindenskoto vostanie (1903). Po Balkanskite vojni (1912–1913) se preselil vo Sofija. Bil ~len na BKP(t.s.) (1919). Po atentatot vo Katedralnata crkva „Sv. Nedela“ (15. IV 1925) vo Sofija, vo akcija na policijata bil otkrien i, ne sakaj}i da padne `iv vo nivnite race, se samoubil. LIT.: Todor Pavlov, TÍŸ zagina Borime~kata; Hristo KalaŸd`iev, Edin simvol na geroizÍm. Al. Borime~kov, Po slu~aŸ 21 godini ot geroi~nata mu smÍrt, SofiÔ, 19 V 1946; Geroi na antifa{istkata borba, I, (1923–1944), Biografski ukazatel, SofiÔ, 1966. V. Jot.

Knez Boris I, freska vo crkvata †Sv. Naum#, Ohrid

BORIS I (? – 907) – bugarski kan i knez (852–889), posleden paganski i prv hristijanski vladetel na srednovekovna Bugarija. Gi 195

B

BORIS III

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

prodol`il osvojuvawata na tatko mu Presijan, gi priklu~il kon Bugarija teritoriite na Centralna i na Zapadna Makedonija, kako i delovi od Albanija. Go prifatil hristijanstvoto kako oficijalna religija vo bugarskata dr`ava (864/865) i go dobil hristijanskoto ime Mihail. Go zadu{il buntot na boljarite i na sin mu Vladimir, koj se obidel da go restavrira paganstvoto vo dr`avata. Gi primil na svojot dvor izbeganite u~enici na Kiril i Metodij od Moravija. Po~inal vo manastir. LIT.: V. GÓzelev, Kn®z Boris PÍrvi, SofiÔ, 1969. K. Ax.

Boris III, bugarski car

BORIS III (30. I 1894 – 28. VIII 1943) – monarh na Carstvoto Bugarija. Na vlast do{ol na 3. X 1918 godina. Objavil manifest (21. IV 1935) i ja prezel celokupnata nadvore{na i voena politika, orientiran za revizija na versajskite granici i za sozdavawe golema Bugarija. Na sredbata so Hitler (18. XI 1940) dal soglasnost za vleguvawe na germanskite armiski edinici vo Bugarija. Vo april 1941 g. Bugarija ja vovlekol vo vojnata i taa okupirala i anektirala pogolem del od Makedonija.

Poluostrov i vo Mala Azija. Avtor na golem broj trudovi za florata na Makedonija, od koi posebno e zna~aen „Beitrage zur Flora Mazedoniens, I-III# (1925–1928). Opi{al okolu 30 vidovi od teritorijata na Makedonija, novi za naukata. Nekoi od niv pretstavuvaat makedonski endemiti ili subendemiti, kako {to se Centaurea cylindrocephala, C. leucomala C. rufidula, Fritillaria macedonica, Hedysarum macedonicum, Heptaptera macedonica, Moerhingia minutiflora, Pedicularis ferdinandii, Silene paeoniensis, S. viscariopsis, Solenanthus scardicus, Tulipa scardica, Verbascum adenanthum, V. herzogi, V. pachyrum, V. scardicolum, Viola gostivarensis, V. herzogii i Vl. M. dr. „BORO PETRU[EVSKI“, Dr`avno avtosoobra}ajno u~ili{te, Skopje – zapo~nuva kako ni`o u~ili{te za avtomehani~ari (1947), a po serija izmeni i dopolnuvawa se verificira za davawe op{tostru~en stepen na obrazovanie od oblasta na patniot soobra}aj. So pomo{ od „Fare“ e ovozmo`ena generalna promena na u~ili{niot identitet i denes se obrazuvaat: tehni~ari za paten soobra}aj i transport, avtomehani~ari, avtolimeri, avtolakeri i avtoelektroni~ari. Za taa namena postojat sovremeni u~ilnici. Vo proces na profilirawe se nekolku novi obrazovni struki i pove}e vidovi kursna nastava.

196

LIT.: Lazo Plavevski, Borojevi}, Replay (katalog), Muzej na grad Skopje, Skopje, 1998. M. B.-P.

Vladimir Borozanov

Borovinki

BORNMILER, Jozef (Bornmüller, Josef Friderich Nikolaus) (1862– 1948) – germanski botani~ar, odli~en poznava~ na florata od ju`nite delovi na Balkanskiot

BOROEVI], Vladimir (Skopje, 4. XII 1947) – dizajner, karikaturist, slikar. Diplomiral na Vi{ata pedago{ka akademija vo Skopje (1972). Bil grafi~ki urednik vo „Osten#, scenograf vo Vardar film vo Skopje, rakovoditel na Studioto za dizajn i propaganda vo Jaka 80, Radovi{. Samostojno izlagal (sliki) vo Skopje, Valevo, Novi Sad, Bitola. U~estvuval na me|unarodni festivali za karikatura na koi dobil pove}e zna~ajni nagradi (Gran pri vo Skopje, 1973; Istanbul, 1977 i 1990). Vo karikaturata gi zadr`uva pravilata na komikata, a vo izrazot iskustvata na magi~niot realizam i nadrealizmot.

LIT.: Boro Petru{evski, monografija, 1997 god. R. D.

LIT.: Georgi Markov, BÍlgaro-germanski diplomati~eski otno{eniÔ (1919– 1944), vo: BÍlgarsko-germanski otno{eniÔ i vÍrzki, 3, SofiÔ, 1981. M. Min.

Jozef Bornmiler

Vladimir Boroevi}

BOROVINKA (OFINKA) (Vaccinium myrtilus L.) – niska grmu{ka do 50 sm. Vo Makedonija se sretnuva na nadmorska viso~ina od 900 m do 2.300 m. Porano se otkupuvale 500-600 t godi{no. Plot~iwata se sitni (0,2-0,5 g). Sodr`i (8%–9%) {e}eri, (0,5%–2%) pektin, (40–90 mg %) vitamin S, (3,6–9 mg %) karotinoidi i dr. lekoviti sostojki {to go podobruvaat vidot i go razlo`uvaat {e}erot kaj dijabeti~arite. B. R.

BOROZANOV, Vladimir Vasilev (Bitola, 20. I 1945) – internist-kardiolog, redoven profesor na Med. f. Diplomiral na Med. f. vo Belgrad (1968), a specijalizacija i subspecijalizacija na Med. f. vo Skopje. Ima objaveno (so sorabotnici) nad 300 stru~no-nau~ni trudovi i apstrakti. BIBL.: Kardiologija (koavtor), Belgrad, 2000; Terapevtsko-dijagnosti~ki prira~nik za lekarite po op{ta medicina, Skopje, 2002; Interna medicina, Skopje, 2004; Interna propedevtika, Skopje, 2004. Sl. M. P.

BOSANAC, Tomo (Stari Plavnici, RH, 15. V 1918 – 12. VIII 2003) – el. in`., d-r na tehni~ki nauki, red. prof. na ETF vo Zagreb, Hrvatska. Toj e ~len na JAZU (HAZU) i ~len na MANU nadvor od rabotniot sostav (1994). Rabotej-

BOTANIKA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

}i vo fabrikata „Rade Kon~ar# (kade {to eden period bil i direktor) realiziral golem broj kompleksni proekti me|u koi i generatorite za HC „Vrutok#, RM. Od vladata na FNRJ ja dobil nagradata „Nikola Tesla# (1949). Bil direktor na Institutot „Ru|er Bo{kovi}# vo Zagreb. Rabotel na frekventni invertori i na nivnata primena glavno za termi~ki celi. Knigi: „Nuklearna propulzija# (so Buljan i Stibiq), „Elektromagnetni poliwa# i dr. LIT.: „Bilten na edinaesetto izborno sobranie#. Posebno izdanie – referati i prilozi, MANU, Skopje, mart 1994. Dr. R.

BOSANSKO-MAKEDONSKI VRSKI I ODNOSI. Gi vospostavuvaat bogomilite vo sredniot vek, prodol`uvaat so vklu~uvawe na teritorijata na Bosna vo Samuilovoto Carstvo i se odr`uvaat kako intenzivni trgovski i kulturni (preku rabotata na makedonskiot graditel Andreja Damjanov od Veles vo izgradba i fresko`ivopisuvawe na crkvi i drugi objekti). Makedonski dobrovolci u~estvuvaat vo Bosansko-hercegovskoto vostanie protiv osmanliskata vlast (1875), pod ~ie vlijanie e i Razlove~koto vostanie (1876). Na po~etokot na Vojnata vo BiH (april 1993), 65.000 begalci nao|aat pribe`i{te vo RM. RBiH ja priznava RM na 20. IV 1992 g., a RM ja priznava RBiH na 12. V 1993 g. Oficijalni diplomatski odnosi se vospostavuvaat na 12. V 1993 g. Prv vonreden i opolnomo{ten ambasador na RM vo RBiH e Mihajlo Trpkovski, a prv vonreden i opolnomo{ten ambasador na RBiH vo RM e Mile Akmaxi}. LIT.: Quben Lape, Vrski na Bosna i Hercegovina so Makedonija od po~etokot na XIX vek do 1878 godina, Makedonija vo XVIII, XIX i XX vek, Skopje, 1992; Ahil Tunte, Republika Makedonija-prva dekada (1990-1999), Skopje, 2005. T. Petr.

BOSBOKILAS, Georgi (Istanbul, 1923 – Skopje, 1986) – osnova~ i direktor na prvata distributerska ku}a vo zemjata †Makedonijafilm#, formirana vo 1950 g. Vo repertoarot gri`livo go odr`uva{e kvalitativniot balans me|u visoko vrednuvanite antologiski dela, popularnite `anrovi i ostvaruvawata od pomalku afirmiranite kinematografii. G. V. BOSILOVO – selo vo Strumi~ko. Se nao|a vo sredi{niot del na Strumi~kata kotlina, na nadmorska viso~ina od okolu 215 m. Niz seloto pominuva magistralniot pat M–6 koj go povrzuva so Strumica. Ima 1.698 `. Naselenieto glavno se zanimava so odgleduvawe na ranogradinarski kulturi. Toa e sedi{te na op{ti-

na koja zafa}a povr{ina od 16.199 ha, ima 16 naseleni mesta so 14.260 `. Vo B. postoi osumgodi{no u~ili{te i crkva. Al. St. BOTANIKA VO MAKEDONIJA. Vo Makedonija razvitokot na botanikata se odviva docna, poedine~no i izolirano vo nekoi od dostapnite podra~ja. Prviot pi{uvan podatok so floristi~ki bele{ki e od Ami Bue (Ami Boué) vo negovoto istra`uvawe La Turquie d’Europe (1840) i od A. Grizebah (A. Grisebach) so trudot Specilegium florae Rumelicae et Bythynicae (1843). Sleduvaat povremeni, a potoa i za~esteni istra`uvawa koi davaat opis i popis na lokalnata flora, otkrivaj}i novi vidovi i podvidovi, nare~eni spored mestoto na nao|aweto. Site ovie istra`uvawa i pi{ani podatoci se vr{eni od stranski istra`uva~i, nadvor od Balkanot. Vo po~etokot na XX v. e zgolemen brojot na istra`uva~ite od so-

August Grizebah, istra`uva~ na botanikata vo Makedonija

sednite zemji. U~estvoto na makedonski istra`uva~i zapo~nuva vo vtorata polovina na XX v. Istra`uvawata se uslovno podeleni na dve etapi: prvata vo koja celata botani~ka aktivnost e floristi~ka, nadopolneta so drugi botani~ki istra`uvawa, zapo~nata od polovinata na XIX v. do 50-tite godini na XX v., i vtorata od 1950 g., pa s# do denes, so {irok dijapazon na botani~ki istra`uvawa. Prva etapa. Poradi nerazvienosta i nesigurnosta na komunikaciskite vrski, mal e brojot na zainteresirani istra`uva~i. Se dvi`at po slivot na Vardar, istra`uvaj}i gi planinite i ramninite od [ar Planina do planinata Nixe. Rezultatite od istra`uvawata se otpe~ateni vo poznatoto delo na A. Grizebah (1843). Zna~ajni se i istra`uvawata na E. Formanek (R. Formaneck), podocna revidirani od G. Vandas (G. Vandas, 1909). L. Adamovi} (L. Adamovic, 1909) od Hrvatska gi pro{iruva istra`uvawata i vo Srbija i vo Makedonija, postavuvaj}i osnovi za vegetaciski sogleduvawa, pokraj floristi~kata deter-

B

minacija na novi rastenija, rastitelni pokrivki, mediteranski elementi i rastitelni formacii, zna~ajni i za sega{nosta. J. Dorfler raboti na Al{ar i na [ar Planina. Prvite podatoci za mikro i za makrofitskata flora na ezerata se od St. Petkov (Bugarija). J. Petrovi} (Srbija) dava pregled na florata na planinite Jakupica, Dautica, Korab i Bistra. Vo Prvata svetska vojna botanizirale odreden broj germanski i bugarski istra`uva~i. J. Bornmiler (J. Bornmuller) sobranite materijali gi publikuval vo 1925 i vo 1928 g. T. Hercog (Th. Hercog), toga{en „front soldat# dava floristi~ki opis na mestata kade {to se nao|al, otpe~aten vo 1918/19 vo DBZ. Ungarskiot florist J. B. Kumler (J. B. Kumler) vo 1918 g. rabotel na florata na planinata Korab. T. Nikolov i N. Stojanov ja opi{ale florata na planinite vo Isto~na i Sredna Makedonija. Kon s# pobrojnite floristi, fitogeografi i fitocenolozi zna~itelna uloga ima N. Ko{anin. Vo brojnite trudovi (25) temelno ja opi{uva i ja razrabotuva florata i vegetacijata na pove}e planini i opredeluva novi vidovi rastenija, a negovite soznanija se pe~ateni vo nau~ni i stru~ni spisanija. Vo svoite devet truda P. ^erwavski ima opi{ano {est novi vidovi rastenija za florata na Ohridskata Kotlina. Na ist na~in, T. So{ka dava pregled i opis na florata i vegetacijata. Ivo Horvat (Hrvatska) vo svoite trudovi dava pregled na visokoplaninskata vegetacija, kako i na rastitelnite zaednici na karpi, sipari i {umi. Sli~na problematika obrabotuva i Stijepan Horvati} (Hrvatska). Ovie istra`uvawa se zna~ajni kako fundament za razvitokot na fitocenologijata i za otkrivaweto novi vidovi. Od ne pomalo zna~ewe se trudovite na I. Rudski, K. Mali, S. Jakovlevi} i Hajek (I. Rudsky, K. Maly, S. Jakovlevic, Hayek), koi vo tekot na pove}e godini rabotele vrz florata i rastitelnosta na mnogu lokaliteti vo Makedonija. Rezultatite od nivnoto botanizirawe se pe~ateni kako brojni publikacii vo renomirani evropski spisanija (1840– 1950). Zaklu~no do 1900 g. se otpe~ateni pove}e od 25 trudovi. Vtora etapa. So formiraweto na Botani~kiot zavod na Biolo{kiot institut na Filozofskiot fakultet po~nuvaat aktivni botani~ki dejnosti, rakovodeni od prof. Boris Kitanov. Vo svoite istra`uvawa prakti~no gi obrabotil planinite vo Centralna i vo Zapadna Makedonija. Prvite 197

B

BOTANI^KA

Prirodonau~niot muzej vo Skopje

stotici herbarski listovi so negov potpis na pridru`nata etiketa se osnovata na herbariumot na Botani~kiot institut, praven vo periodot 1947–1948 g., koj se dopolnuval so herbarski materijal od dotoga{ni istra`uva~i, no i oddelno dopolnuvan od slednite generacii taksonomisti {to prodol`uva kontinuirano. Vo 1949 g., rakovoditel na Botani~kiot zavod stanuva prof. d-r Roko Vukovi}, priznat i poznat citolog. Obukata se pro{iruva so citologija i anatomija. Voveduvaj}i vo nastavata prakti~ni metodi i preparati, postavuva osnovi za mikroskopski praktikum, so {to se ovozmo`uva istra`uvawe na finata struktura na tkivata i organelite na kletkata. So doa|aweto na prof. d-r Mihovil Gra~anin (1955) se voveduva rastitelna fiziologija i ekologija. Se otvoraat soodvetni laboratorii so neophodna aparatura za da se obezbedi adekvatno obrazovanie. Bibliotekata se opremuva so neophodnata literatura. Najdobrite studenti se vklu~eni vo nastavniot proces kako laboranti, demonstratori, a po diplomiraweto i se izbrani za asistenti. Se podgotvuvaat i prvite doktorski disertacii, koi se odbraneti vo 1958 i po 1960 g. Po izborot za docenti, prvite makedonski doktori po biolo{ki nauki ja prezemaat nastavata po soodvetnite disciplini i se sozdavaat uslovi za sozdavawe novi avtohtoni kadri po botani~kite disciplini. Se otvora Oddel za botani~ki disciplini na Prirodonau~niot muzej na Makedonija so cel da se kolekcionira rastitelniot fond na Makedonija. Na sli~en na~in raboti i Botani~koto oddelenie na Hidrobiolo{kiot zavod vo Ohrid za izu~uvawe na makrofitskata flora i vegetacija kako i na fitoplanktonot, koj pretstavuva zna~ajna alka vo vnesuvaweto energija vo ovoj voden ekosistem. Na Zemjodelsko-{umarskiot fakultet se razviva predmetot botanika. Formirani se laboratorii za nastava i za istra`uva~ka aktivnost i se organizirani 198

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

herbariumi i prira~na botani~ka gradina za potrebite na raznite agronomski nasoki. Nau~nata podgotvenost ovozmo`i botani~kiot kadar da se vklu~i i vo proekti od agroekologijata, lozaroovo{tarskata i zemjodelskata nasoka, kako i vo {umarstvoto i farmacijata. Posebna aktivnost vo podgotovkata na kadri e izdava~kata dejnost. Izdadeni se pove}e sredno{kolski i fakultetski u~ebnici, so koi se osovremenuva nastavata na mati~nite i na aplikativnite fakulteti. Od golemo zna~ewe e izleguvaweto na pove}etomnata „Flora na Republika Makedonija#, kako i obrabotkata na nizinskite, brdskite, {umskite i visokoplaninskite fitocenozi. Vo botani~kata gradina na Botani~kiot zavod se zasadeni avtohtoni endemski rastenija i e nabavuvan semenski i saden materijal. Retkite endemski rastenija se odgleduvaat na prostori {to soodvetstvuvaat na pri-

prirodni granici. Kaj anti~kite avtori naj~esto se spomnuva kako posebna oblast i toa kako oblast vo koja prviot makedonski kral Perdika, spored proro{tvoto, treba da osnove grad – prestolninata na makedonskite kralevi – Ajga; tuka e i vtorata prestolnina Pela; gr. Beroja stanuva sedi{te na rimskiot provinciski koinon. Vo rimsko vreme se spomenuvaat gradovite: Kir, Skidra, Mieza, Ihne, Alor, Tirisa i dr. LIT.: Strabo, Geography, Harvard University Press, 1959–1960; Thucidides, 4 vols., Harvard University Press, 1958; F. Papazoglu, Makedonski gradovi u rimsko doba, Skopje 1957. A. [uk.

BOTKO (Bojko) (? – Sofija, 1041) – blagorodnik na ~elo na ekipa`ot vo sofiskata tvrdina Bojana. Pri zadu{uvaweto na poslednite otpori od vostanieto na Petar Deljan (esenta 1041) bil predvodnik na „ugledni i silni voini“, koi, branej}i se od napadite na carot Mihail IV i na norve{kite naemnici (Harold Hardrad), izlegle od yidinite, no bile porazeni, a napa|a~ite izvr{ile kole`. LIT.: Soveti i rasskazi Kekavmena. Podgotovka teksta, vvedenie, perevod i komentariÔ G. G. Litavrina, Moskva, 1972; I. Bo`ilov – V. G• zelev, Istori® na srednovekovna BÍlgari® VII-XIV vek, Sofi®, 1999. B. Petr.

Od botani~kata gradina pri PMF, Skopje

rodnite nao|ali{ta, a vo nea se zapo~nati i nau~ni proekti vo kontrolirani ulovi. Rad. Gr. BOTANI^KA GRADINA VO SKOPJE – formirana vo 1951 godina, vo sostav na Botani~kiot zavod so botani~ka gradina na Institutot za biologija pri PMF vo Skopje. Se prostira na povr{ina od 14 ha i pretstavuva edinstven objekt od vakov vid vo Skopje i vo RM. Vo nea se zastapeni nad 200 vidovi od dendroflorata so razli~no geografsko poteklo, kako i golem broj avtohtoni i alohtoni trevesti vidovi, staklenici i Objekt za aklimatizacija, reprodukcija i odgleduvawe na endemiti~ni, reliktni, retki i lekoviti rastenija od florata na RM. Vl. M. BOTIAJA – anti~ka oblast vo sredi{niot del na Makedonija me|u Pierija i Elimeja na jug, Eordaja na zapad, Almopija na sever i Amfaksitida na istok. Dolniot tek na Halijakmon (den. Bistrica) i pl. venci na Bermion i Pajak pretstavuvaat nejzini

BOTU[ANOV, Ivan (Jakoruda, Razlo{ko, 9. III 1874 – s. Lad`ene, ^erpinsko, Bugarija, 2. IX 1919) – revolucioner, u~esnik vo Ilindenskoto vostanie. Od 1898 g. stanal ~len na TMORO. Bil sekretar na Stefo vojvoda vo Lerinsko (1902), a po smrtta na vojvodata ja predvodel ~etata i dejstvuval vo Lerinsko i vo Vodensko. U~estvuval vo Ilindenskoto vostanie kako vojvoda vo Razlo{ko i vo Balkanskite vojni. LIT.: N. Dimitrov, Pirinski haŸduti, Blagoevgrad, 1972. Al. Tr.

BOFINAT – srednovekovno utvrduvawe vo Pelagonija, ju`no od Bitola, na patot Via Egnacija. Go naveduvaat zapadnite izvori vedna{ po Bitola, na patot na krstonoscite od Dra~ kon Solun i kon Carigrad. Se identifikuva so seloto Buf (Bufi, Akritas) vo dene{na Grcija. Se locira isto~no od seloto, na lokalitetot „Gradi{te“. Utvrduvaweto go kontroliralo patot Via Egnacija, kako i patot {to vodel od Kostur i od Kor~a, preku prevojot Pisoderi, vo Pelagonija i tuka se spojuval so Via Egnacija. LIT.: K. Axievski, Prviot krstonosen pohod i Pelagonija, „Godi{en zbornik na Filozofskiot fakultet“, 19 (45), Skopje, 1992. K. Ax.

BOCEVSKI, Bote (Boro) (Skopje, 21. I 1921 – s. Katalinec, Vrawsko,

BO[EVSKI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

B

vod, baterija i artileriski divizion na JNA. Vo ARM (od 1992) bil na~alnik za organizaciskomobilizaciski raboti vo korpus, komandant na grani~en bataljon i na pe{adiska brigada. Bil unapreden vo brigaden general (18. VI 2001), a naskoro potoa razre{en od dol`nosta (24. IX 2001). V. St.

Bote Bocevski

3. IV 1943) – bravarski rabotnik, komunisti~ki deec i prvoborec. Zavr{il tri klasa ve~erno zanaet~isko u~ili{te. Bil ~len na SKOJ (1939), na PK na SKOJ za Makedonija i na MK na KPJ vo Skopje (1940), organizator na {trajkovi na metalskite rabotnici. Po fa{isti~kata okupacija bil u~esnik vo diverzantskite akcii vo Skopje, borec na Prviot skopski NOPO (avgust 1941), borec na NOPO †Pere To{ev# (od proletta 1942) i ilegalen partiski aktivist vo Strumica, Kumanovo i Vrawe (letoto 1942 – proletta 1943). Zaginal vo zaseda na bugarskata policija na pat za Skopska Crna Gora. IZV.: Stojan Ili}, Bocevski Bote, memoarski rakopis vo Arhivot na Skopje. LIT.: Boro Trajkovski, Formirawe na Prviot skopski partizanski odred, †13 Noemvri#, br. 10, Skopje, 1971, 11; Mitre Inadeski, Prvata godina na NOV i Revolucijata, Skopje, 1973; istiot, Hronologija na Skopje, Skopje, 1974; Krsto Zdravkovski, Da ne se zaboravi, Spomenici i spomen belezi od NOV vo Skopje, Skopje, 1982. S. Ml.

Vladimir Bocevski

BOCEVSKI, Vladimir (Kumanovo, 3. VI 1947) – ko{arkar. Zavr{il Sredno fiskulturno u~ili{te vo Skopje (1968). ^len e na Ko{arkarskiot klub †Partizan# vo Kumanovo (1960– 1963), †Rabotni~ki# od Skopje (1963–1979) i KK †Kumanovo#. Bil eden od najdobrite igra~i, so {to pridonel za uspesite na svoite ekipi. Odigral 49 natprevari za mladinskata i seniorskata reprezentacija na Jugoslavija (1968–1973). Nastapil i na Balkanskoto prvenstvo vo Skopje (1977). D. S.

Marko Bo~var

BO^VAR, Marko (Bocaris Markos) (ok. 1788 – Misolungi, 21. VIII 1823) – u~esnik vo Gr~koto vostanie. So naredba od pretsedatelot na vostani~kata vlada, Mavrokordatos, bil nazna~en za komandant na gr~kite vostani~ki sili (1823). Zaginal pri odbranata na Misolungi. Bil blizok so Bajron, koj izrazil `elba da bide zakopan do Bo~var. LIT.: Hristo Poljanski-Andonov, Odbrani dela, II, Skopje, 1981; T. Simovski, Od kakva narodnost e Marko Bo~var ili Bocaris, GINI, I/1, Skopje, 1957. D. Jov.

BO[AVA – reka, desna pritoka na Vardar. Izvira vo podno`jeto na planinata Ko`uv, na viso~ina od 1.070 m, a se sliva vo Vardar pred Demirkapiskata Klisura na viso~ina od 95 m. Dolga e 51,5 km, ima vkupen pad od 979 m i prose~en pad 19,0 %. Slivot zafa}a povr{ina od 467,7 km2. Nejzini najgolemi pritoki se Do{nica i Boulska Reka. Zna~aen del od slivot ima poroen karakter. Dr. V. BO[ALE, Nikola (Ohrid, 27. VII 1929) ‡ univerzitetski profesor, sociolog. Osnovno obrazovanie zavr{il vo rodnoto mesto, a u~itelska {kola vo Bitola. Diplomiral pedagogija na Filozofskiot fakultet vo Skopje. Postdiplomski stidii po sociologija zavr{il vo Belgrad, a doktorat po sociolo{ki nauki odbranil vo Skopje (1975). Bil profesor vo Vi{ata turisti~ka {kola vo Ohrid. Vtemeluva~ na sociologijata na turizmot kako zasebna nau~na disciplina vo RM. Zabele`ani se negovite trudovi za skopskiot zemjotres od 1963 g. i za razvojot na nau~noto tvore{tvo vo Makedonija. Bil ~len na Izvr{niot komitet na CK na SKM (1968‡1974) i pratenik vo Sobranieto na SRM (1974‡1982). LIT.: Filozofski fakultet 1946‡1976, Skopje, 1976. Il. T.

BO[EVSKI, Risto Josipov (s. @ur~e, Demirhisarsko, 7. XI 1948) – brigaden general na ARM. Zavr{il sredno u~ili{te vo Bitola i Voena akademija na JNA vo Zadar (1975). Bil komandir na

Tome Bo{evski

BO[EVSKI, Tome (Bitola, 8. X 1937) – el.-in`., d-r na tehni~kite nauki, red. prof., rakovoditel na Institutot za ECRP, na fakultetskata Laboratorija za obrabotka na podatoci i na postdiplomskite studii. Tri mandati bil dekan na ETF vo Skopje. Toj e dopisen ~len na MANU (1988 g.) i redoven (1994 g.). Bil na usovr{uvawe vo Zapadna Germanija i vo [vedska. Rabotel vo Laboratorijata za fizika i dinamika na nuklearnite reaktori vo Institutot za nuklearni nauki „Boris Kidri~#, Vin~a, Srbija. Negovata istra`uva~ka dejnost opfa}a: a) razvoj i usovr{uvawe na metodite za eksperimentalno opredeluvawe na nuklearnite performansi na te{kovodnite reaktorski re{etki i prou~uvawe na neutronskiot fluks vo kletkata na nuklearniot reaktor; b) razvoj i usovr{uvawe na metodite za presmetka na fizi~kite parametri na te{kovodnite reaktori so uransko gorivo, reciklacija na plutoniumot, pregrejuvawe na pareata vo BHWR–reaktorite, izramnuvawe na neutronskiot fluks vo aktivnata zona na PHWR– reaktorite i dr. Zna~aen e i negoviot pridones vo re{avaweto na aktuelnite problemi na EE vo RM, kako {to se: toplinskoto optovaruvawe na `ivotnata sredina od postojni i predvideni EE izvori (kako i kvantifikacijata na drugi {tetni vlijanija {to proizleguvaat od rabotata na tie izvori), izbor na lokacii za golemi EE izvori, dolgoro~no i kratkoro~no planirawe na rabotata na centralite vo EES i dr. LIT.: „Bilten na edinaesetto izborno sobranie#. Posebno izdanie – referati i prilozi, MANU, Skopje, mart 1994. Dr. R.

199

B

BO[KOV

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

BO[KOV, Van~o (Negotino, 1934 – Skopje, 1984) – orientalist, osmanist, univerzitetski profesor. Vo 1957 godina diplomiral na Katedrata za orientalistika vo Saraevo. Pet godini rabotel vo Dr`avniot arhiv na Makedonija, prevel pove}e turski sixili (dosieja) i turski dokumenti od 1600-1912 g., tri godini bil na specijalizacija vo Kairo. Dve godini bil na istra`uvawe vo Istoriskiot institut vo Minhen, kade {to ja prou~uval istorijata na Bliskiot Istok i turskata kultura, po odobruvawe na SANU vr{el prou~uvawe na turskite dokumenti vo Arhivot na Sveta Gora vo Solun. Bil viziting profesor po Osmanistika na Univerzitetot vo Viena i vo drugi univerziteti vo Germanija. 20 godini bil redoven profesor po osmanski jazik i turska literatura na Saraevskiot univerzitet. Vo 1981 g. preminuva na Skopskiot univerzitet na Katedrata za turski jazik i literatura. Go istra`uval turskiot jazik i literaturata vo Makedonija od XV vek. Doktoriral na †Gazelijata na divanskiot poet Ishak ^elebi# od Skopje. Ima objaveno nau~ni trudovi od osmansko-turski dokumenti, divansko-turska literatura, kritiki, i trudovi objavuvani vo pove}e enciklopedii. LIT.: A. Ago, Vanço Bo[kov’un Türkoloji Kültürüne Katkwsw, †Sesler#, say. 50, ocak 1991. A. Ago

Marija (Meri) Bo{kova

BO[KOVA, Marija (Meri) (Bitola, 2. V 1924) – dramska i filmska akterka, me|u vode~kite makedonski teatarski umetnici. Izgradila {irok repertoar od lirski do dramski i karakterni ulogi, a posebno se istaknuva vo delata na sovremenite stranski i na{i pisateli. Dva perioda e vo MNT (1945–1956 i od 1963 do penzioniraweto, 1982); vo me|uvreme e vo Narodnoto pozori{te vo Belgrad (1957–1963). Ulogi: Baronicata Kasteli (†Gospoda †Glembaevi#); @ivka (†Gospo|a ministerka#); Dezdemona (†Otelo#); Antigona, Nora, Kolomba vo istoimenite pretstavi; E`eni Diboa (†Erigon#) i dr. Filmski 200

ulogi: †Frosina#; †Mirno leto#; †Do pobedata i po nea#; †Najdolgiot pat#; †Angeli na otpad# i dr. R. St.

BO[KOVI], \ur|e (Belgrad, 11. IV 1904 ‡ Belgrad, 29. XI 1990) ‡ istori~ar na umetnosta i arhitekturata i arheolog, univ. profesor, ~len na MANU nadvor od rabotniot sostav (od 26. XII 1974). Diplomiral na Tehni~kiot fakultet (Arhitektonski otsek) vo Belgrad (1928). Prvin bil kustos na Istorisko-umetni~kiot muzej vo Belgrad (1930‡ 1934), a potoa preminal na rabota na Tehni~kiot fakultet. Vo tekot na Vtorata svetska vojna bil vo zarobeni{tvo (1941), a podocna vo kazneni~ki logor (1943). Bil izbran za po~esen doktor na Univerzitetot vo Belgrad (1971) i ~len na JAZU (1976), pretsedatel na Nacionalniot komitet i potpretsedatel na Internacionalniot komitet za slovenska arheologija (UIAS), pretsedatel na Nacionalniot komitet i ~len na Internacionalniot komitet za istorija na umetnosta (CIHA). Ja prou~uval i materijalnata i duhovnata kultura na Makedonija, posebno vo sredniot vek. Vr{el konzervatorski raboti vo Staro Nagori~ane, Kumanovsko. BIBL.: Arhitektura sredweg veka, Beograd, 1957 (IV izd. 1976). LIT.: A. Stojakovi¢, –urÚe Bo{kovi¢, „Glasnik Dru{tva konzervatora Srbije“, 1, Beograd, 1978, 7&8. S. Ml.

BO[KOVSKI, Vladimir (Skopje, 5. I 1944) – arhitekt. Diplomiral na Arhitektonsko-grade`niot fakultet (Arhitektonski oddel) vo Skopje (1968). Istata godina e izbran za asistent, a potoa i vo drugite nastavni~ki zvawa. Od 1998 g. e redoven profesor na Arhitektonskiot fakultet po predmetite Arhitektonski konstrukcii 1 i Strukturni sistemi i tehnologii na gradewe. Se zanimava so nau~noistra`uva~ka rabota i so proektantska dejnost. U~estvuval na pove}e anonimni arhitektonsko-urbanisti~ki konkursi. Poseben interes poka`uva vo prou~uvaweto na tradicionalnata arhitektura. Pozna~ajni realizirani objekti: objekti za firmata „Miceo export-import“ vo Skopje (1995) i stanben objekt vo istiot kompleks (1995); rekonstrukcija na OU „Petar Pop Arsov“ vo Veles (2000, koavtor); biznis centarot „Ading“ vo Skopje (2004). LIT.: Q. Filipovski, Stanbeni i crkovni objekti vo selo Treson~e, Zbornik na Arhitektonskiot fakultet, 1, Skopje, 1977, 39–52; –, Arhitektonski vrednosti i vlijanieto na materijalite vrz konstrukcijata vo makedonskata tradicionalna arhitektura, †Zbornik na Arhi-

tektonskiot fakultet#, Skopje, 1980, 115–130; –, Arhitektonskite vileri na malorekanskite sela Rosoki i Selce, †Kulturno nasledstvo# 22–23, Skopje, 1997, 247–268; –, Arhitekturata na malorekanskoto selo Osoj, †Kulturno nasledstvo# 24-25, Skopje, 1999, 125–138; –, Avtohtonata arhitektura na selo Gari, †Kulturno nasledstvo# 24–25, Skopje, 1999, 139–152. Kr. T.

Jovan Bo{kovski

BO[KOVSKI, Jovan (Skopje, 25. XII 1920 – Skopje, 10. XI 1968) – raska`uva~, romansier, eseist, kriti~ar. Negovoto ime se vrzuva i so objavata na prvata kniga raskazi na makedonski jazik (1947) pod naslov „Rastrel#. Zna~eweto na ovaa zbirka ne e samo od istorisko-literaturen karakter. Pod negovoto pero se slu~uva edna emancipacija na makedonskata proza sozdavana vo duhot na narodno-realisti~kata tradicija. Toj e i lektor i urednik na vesnici i spisanija, urednik vo Knigoizdatelstvoto „Ko~o Racin#, direktor na Dramata na MNT, cenet teatarski kriti~ar. ^len e na DPM (1948). DELA: Rastrel (1947), Begalci (zbirka raskazi, 1947), Lu|e i ptici (zbirka raskazi, 1955), Oplemeneta igra (teatarski kritiki, 1957), Makedonska drama (studija, 1961), Solunskite atentatori (roman, 1962) i Za makedonskata dramska literatura (esei i kritiki, 1968). LIT.: Miodrag Drugovac, Istorija na makedonskata kni`evnost XX vek (1990); Hristo Georgievski, Makedonskiot roman 1952–2000 (2002). V. M.-^.

Jozo T. Bo{kovski

BO[KOVSKI, Jozo (Jon) T. (s. Ostrilci, Kru{evsko, 14. I 1933 ‡ Skopje, 2. IV 2008) ‡ poet, raska`uva~, preveduva~, publicist, eseist i slikar. Diplomiral na

BO[KOVSKI-TARCAN

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

B

Filolo{kiot fakultet vo Skopje i bil novinar na MRT. ^len e na DPM (1965) i po~esen ~len na Evropskata akademija za literatura i umetnost vo Neapol (Italija).

„Razgledi#. Negoviot moderen poetski senzibiltet ponira dlaboko vo mislata i smislata na individualnoto i negovo vkorenuvawe vo kolektivnoto memorirawe.

BIBL.: Boj so gadurija, Skopje, 1963 (poezija); Aktiven govornik ‡ poet, Skopje, 1966 (poezija); Makedonska tragedija, Skopje, 1966 (poetska drama); Cvetovina, Skopje, 1969 (poezija i crte`i); Mudrosta na sonceto ‡ Znaja ‡ krajni konsekvenci, Skopje, 1976 (poezija, esei i crte`i); Umi{te ‡ glava na vselenata, Skopje, 1980 (monografija); Ve~na reka, Skopje, 1980 (poezija); Deca i cve}iwa, Skopje, 1981 (poezija za deca); T’ga za jug, Indija, 1981 (antologija na makedonskata poezija); Osvetlen ~ovek, Skopje, 1984 (poezija; Crna poezija, Skopje, 1984; Svetla na vselenata, Skopje, 1989 (poezija); Umi{te, Skopje, 1990 (monografija); Golemata eksplozija, Skopje, 1992 (poezija i esei); Lek protiv smrtta, Skopje, 1994 (poezija i esei); Skopskata ovca, Skopje, 1996 (raskazi); Um`art, Skopje, 1998 (poezija); Atlantida vistinskata i Makedonija ‡ visokocvetna Makedonija, Skopje, 1998 (istorija i poezija); Triumf na materijata, Skopje, 2000 (estetika ‡ vodi~). S. Ml.

DELA: stihozbirki: Suvodolica, Sk., 1962; Postela od trwe, Sk., 1970; Nebesen kamen, Sk., 1985; Bel veter, Sk., 1991; Vtoriot isto~en grev, Sk., 1994; Vratika, Sk., 2005; kritiki i esei: Ogledi i kritiki, Sk., 1978; Kriti~ki odyivi, Sk., 1986; Premre`eto na kritikata, Sk., 2003; romani: Crniot bik, Sk., 1995; Nikade mesto, Sk., 1996; Liljaci, Sk., 1998; Yvezdi na pladne, Sk., 2001; drama: Aleksandar na istok, Sk., 1994. V. Toc.

Karpu{ Bo{kovski

BO[KOVSKI, Karpu{ Blagoev (Prilep, 22. II 1951– Skopje, 9. VI 2007) – specijalist po sudska medicina, redoven prof. na M. f (od 1997). Medicina zavr{il vo Skopje. Od 1976 g. rabotel na Institutot za sudska medicina i kriminalistika pri skopskiot Med. f., kade {to i specijaliziral. Doktoriral vo 1987 g., ja formiral Katedrata za medicinska etika i deontologija (1993) i bil prodekan na Med. f. (1999– 2004). U~estvuval vo nekolku interdisciplinarni proekti. Publikuval i prezentiral nad 100 truda. Bil pretsedatel na Zdru`enieto za sudska medicina na RM. IZV.: Bilten na UKIM, br. 829; Arhiv na Personalnoto oddel. na Institutot na Med. f. BIBL.: Medicinska etika i deontologija, Skopje 1991. Sl. M. P.

BO[KOVSKI, Qube (Tetovo, 24. X 1960) – politi~ar. Osnovno i sredno obrazovanie zavr{il vo Tetovo. Diplomiral pravo na Pravniot fakultet vo Skopje (1986). Po diplomiraweto prijavil novo `iveali{te vo Roviw, RH (1987–1999). Vo RM se vratil

Qube Bo{kovski

po parlamentarnite izbori (1998), koga stanuva dr`aven sekretar vo MVR (31. I – 5. V 2001), potoa minister za vnatre{ni raboti na RM (2001–2002) i pratenik (20022004). Mandatno-imunitetnata komisija mu go odzema imunitetot na 1. V 2004 g. poradi somnevawe za vme{anost vo slu~ajot „Ra{tanski lozja#. Na 30. IV 2004 g. incognito zaminuva vo RH, kade {to po {estmese~na istraga protiv nego se pokrenuva obvinitelen akt za slu~ajot „Ra{tanski lozja#, no ne se inicira postapka po baraweto na Ha{koto obvinitelstvo za predavawe poradi somnevawe za kr{ewe na zakonite i obi~aite na vojuvaweto na 12. VIII 2001 g. vo s. Quboten. RH go ekstradira vo Hag na 24. III 2005 g. Prvoto negovo pojavuvawe pred Ha{kiot tribunal e na 1. IV 2005 g. Obvinitelen akt vo slu~ajot „Quboten# se pokrenuva na 15. III 2005 g., izmenet i dopolnet na 2. XI 2005 g. Sudskata rasprava zapo~nuva na 16. IV 2007 g. Osloboden kako nevin na 10. VII 2008 g. IZV.: Ministerstvo za pravda na RM; Obvinitelen akt protiv Qube Bo{kovski i Johan Tar~ulovski, 15. III 2005, so izmeni i dopolnuvawa od 2. XI 2005, http://www.un.org.icty. BIBL.: Qube Bo{kovski, Mojata borba za Makedonija, Skopje, 2004. Sv. [. i T. Petr.

Petar T. Bo{kovski

BO[KOVSKI, Petar T. (s. Ostrilci, Kru{evsko, 9. I 1936 – Skopje, 13. VII 2006) – poet, romansier, eseist, krititi~ar, dramski avtor, preveduva~, antologi~ar. Bil urednik vo Makedonskoto radio i urednik na sp.

BO[KOVSKI, Trp~e Gan~ov (Skopje, 13. VIII 1913 ‡ Skopje, 12. V 2006) – zograf. Zavr{il {kola za ikonopis vo Rakovica blizu do Belgrad. Slikal ikoni za crkvata „Sv. Paraskeva# vo Leposavi} (Kosovo), za crkvite vo okolinata na Skopje, a avtor e i na freskata na ju`nata fasada na crkvata „Sv. Spas# vo Skopje. Rabotel vo Arheolo{kiot muzej na Makedonija kako slikar kopist do penzioniraweto (1977). Avtor e na brojni kopii freski od srednovekovni crkvi i manastiri vo zbirkata na Muzejot na Makedonija i vo drugi institucii. J. ^.-F.

Trajko Bo{kovski - Tarcan

BO[KOVSKI-TARCAN, Trajko (s. Golem Radobil, Prilepsko, 12. VI 1918 – s. Slivnik, Vele{ko, 6. I 1943) – stolar, komunisti~ki deec i legendaren prvoborec. Kako ~len na SKOJ (1935), u~estvuval i vo rabotni~koto dvi`ewe vo Belgrad (1937). Vo vremeto na Ilindenskite demonstracii (1940) odr`al dva zabele`itelni govora. Kako ~len na KPJ (1941), bil ~len na MK na KPJ vo Prilep, politi~ki komesar na Prviot prilepski NOPO †Goce Del~ev#, ~len i instruktor na PK na KPJ za Makedonija (od dekemvri 1941), politi~ki komesar na Pokrainskiot operativen {tab (od april 1942), politi~ki komesar na vele{kiot NOPO †Dimitar Vlahov# (septemvri 1942). Pet pati bil osuduvan na smrt od bugarskite sudovi. Te{ko ranet (Bo`ik 1943), borcite go ostavile vo edna koliba, no bil predaden i vo 201

B

BO[KOSKI

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

neramna borba so bugarskite voeni i policiski sili, so posledniot kur{um se samoubil. LIT.: Quben Georgievski, Trajko Bo{koski-Ilindenski, †Komunist#, XXI, 302, Skopje, 15. II 1963, 10; Quben GeorgievskiQupta, Tarcan (Trajko Bo{koski-Tarcan – Ilindenski), Skopje, 1994. S. Ml.

BO[KOSKI, Boris Krstev (s. Nikodin, Prilepsko, 26. X 1915 – Skopje, 5. I 2004) – bogoslov i filolog, gimn. profesor, prv rektor na Maked. pravosl. bogoslovija, prof. na Bogoslovskiot f-t vo Skopje. U~el Pravosl. bogoslovija vo Bitola, maturiral vo Saraevo, Bogosl. f-t studiral vo Belgrad i vo Sofija. Od 1945 do 1952 g. vo Skopje predaval verou~enie (@enska gimn.), ruski i lat. (vo medic. {koli). Od 1952 do 1967 g. predaval maked. j. vo osmogod. u~ili{te †Wego{# i †11 Oktomvri#. Vo 1964 g. izbran za pedago{ki sovetnik. Od 1967 do 1977 g. prv rektor i organizator na Maked. pravosl. bogoslovija, izbran za vonr. prof. na Bogosl. f-t (1977), kade {to predaval etika do 1988/9. DELA: Sv. Evangelie (koavtor), (1952), Verata na na{ite tatkovci, (1977, 3 izd., 2001); Filozofski eti~ki sistemi (1981); Sv. Jovan [angajski (2001). LIT.: P. Hr. Ilievski, Svetol lik vo na{iot crkoven, prosveten i kulturen `ivot, †Lit. zb.#, 51, 4-6, 2004, 103–110. P. Hr. Il.

Marko Stojanov Bo{nakov

BO[NAKOV, Marko Stojanov (Ohrid, 1874 – Murzuk, vo oblasta Tripoli Fezan, Libija, 14. II 1908) – eden od najstarite gemixii, anarhist. Zavr{il gimnazija, se vklu~il vo TMORO i stanal komita (1900). Izvesno vreme bil pod vlijanie na Boris Sarafov. Se vklu~il vo ilegalniot Gemixiski kru`ok vo Solun (1902) i, zaedno so V. Pingov, se obidel da gi minira Topaneto i hotelot †Vardar#, no nenadejno bile presretnati od osmanliski vojnici. Vo prestrelkata negoviot soborec zaginal, a toj bil faten i osuden na smrt, no kaznata mu bila zameneta so do`ivoten zatvor. Po~inal vo zato~eni{tvo (od mo~uri{na treska). Negovite dru202

gari-gemixii Pavel [atev i Georgi Bogdanov ja donele negovata glava vo Makedonija i ja predale na negovite roditeli. LIT.: D-r Krste Bitoski, Solunskite atentati 1903, INI, Skopje, 1985; Jovan Pavlovski, Gemixiite, †Matica makedonska#, Skopje, 1997; Nikola Celakoski, Gemixijata Marko Bo{nakov. Kon 100 godi{ninata od gemixiskite nastani, Ohrid, 2003. S. Ml.

BO[NAKOVSKI, Jovan Aleksandrov (Berovo, 17. III 1942) – veterinar, redoven prof. na FVM vo Skopje. Doktoriral na V. f. vo Qubqana (1992). Ima objaveno 82 nau~ni i stru~ni trudovi. Bil na specijalizacija (1976/77) na Kornel univerzitetot vo SAD, vo IAEA-Saibersdorf vo Viena (1995), vo Veterinarniot institut Hanover (1989), kako i vo Pariz, Lion i Lelistad, Holandija (1995), Upsala, [vedska (2001). Sorabotnik e na postdiplomskite studii (Tempus-Phare) pri MANU (1999/ 2000). Ekspert e na IAEA – Viena (2002). Validiral novi dijagnosti~ki metodi za bruceloza kaj ovcite i kozite. ^len e na EU-COST Komisijata za nau~ni proekti vo zemjodelstvoto, hranata i biotehnologijata. Po~esen ~len e na Akademijata za veterinarna medicina pri Srpskoto veterinarno dru{tvo. M. D. – J. B.

Dragan Bo{nakoski

BO[NAKOSKI, Dragan (Gali~nik, 12. VI 1934) – arhitekt i dizajner. Diplomiral na Akademijata za primeneta umetnost – Otsek za vnatre{na arhitektura vo Belgrad (1959). Poznat po sintezata na likovnata umetnost i arhitekturata, koristej}i gi tradicionalnite arhitektonski formi. Samostojno izlagal vo Skopje (1959 i 1973). Vnatre{no uredil pove}e konaci, „Sv. Pantelejmon# vo Skopje, vo manastirot „Sv. Prohor P~iwski# – muzejska postavka na Prvoto zasedanie na ASNOM (1969, 1989), „Sv. Sofija# vo Ohrid (1964) – proekt na enterier za koncertni izvedbi i ikonostasot vo soborniot hram „Sv. Kliment Ohridski# vo Skopje (1982). Bl. R. BO[WACITE VO REPUBLIKA MAKEDONIJA – etni~ka

zaednica vo RM {to ja so~inuva islamizirano slovensko naselenie od Bosna i Hercegovina i od Srbija (Sanxak i Novi Pazar). Kako poseben etnos (Muslimani) se priznati vo periodot na FNRJ (po 1961). Na teritorijata na RM po Vtorata svetska vojna se naselija 1.100 muslimanski semejstva. Tie formiraa tri etni~ki bo{wa~ki oazi vo Skopsko, Vele{ko i Prilepsko. Vo Skopsko se naseleni vo 11 naseleni mesta (412 bo{wa~ki semejstva), vo Prilepsko vo 9 (251), a vo Vele{ko vo 5 naseleni mesta (442 bo{wa~ki semejstva). Najmnogu Bo{waci `iveat vo Skopje (7.500), Vele{ko (2.406), Studeni~ani (Batinci – 1.660). Bo{wa~koto naselenie vo RM postepeno raste. Vo 1948 g. vo RM imalo 1.560 Bo{waci (ili 0,1%), vo 1961 – 3.002 (0,2%), vo 1981 – 39.513 (2,1%), vo 2002 – 17.018 Bo{waci (ili 0,84%) od celokupnoto naselenie. Po priznavaweto na Muslimanite vo Bosna i Hercegovina kako nacija, vo Makedonija del od makedonskoto naselenie so muslimanska veroispoved vo popisot od 1981 g. se deklariraa kako Muslimani. Bo{wa~koto selsko naselenie vo RM gi neguva i gi prenesuva svoite bo{wa~ki etni~ko-jazi~ni i religiozni tradicii. Bo{wa~koto gradsko naselenie brzo se integrira vo makedonskoto op{testvo i stanuva bilingvalno naselenie. Za izrazuvawe na svojata etni~ka indenti~nost, namesto Muslimani, go prifatija etnonimot Bo{wak. Istata nominacija ja koristat i za jazikot {to go zboruvaat. Namesto hrvatski ili srpski, Bo{wacite go koristat poimot bosanski jazik. Od vkupno 17.018 Bo{waci vo RM, re~isi 8.560 go opredelile bosanskiot jazik kako maj~in jazik. Ovoj jazik e prisuten na dr`avnite elektronski mediumi (radioto i televizijata), vo pe~atot (mladinskiot v. „Liljan#), a imaat i svoj praznik (28 septemvri – Den na Bo{wacite). So etnonimot Bo{wak se zastapeni i vo Ustavot na RM. Tie aktivno u~estvuvaat vo politi~kiot `ivot na RM organizirani vo tri politi~ki partii: Stranka na demokratska akcija (SDA), Bo{wa~ka demokratska partija (BDP) i Demokratska liga na Bo{wacite (DLB). LIT.: J. Trifunovski, Bo{waci u Makedoniji, „Geografski pregled“, Sarajevo, 1961; Zavod za statistika na SR Makedonija. Popis na naselenieto, doma}instvata i stanovite, 1981, Skopje, 1984; Zavod za statistika na R. Makedonija. Popis na naselenieto od 1994 g, Skopje, 1997; Zavod za statistika na R. Makedonija. Popis na naselenieto, doma}instavata i stanovite vo R. Makedonija, Skopje, 2004; D-r Stojan Kiselinovski, Etni~kite promeni vo Makedonija

BRANDES

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

(1913-1995), Skopje, 2000; D-r Stojan Kiselinovski – d-r Irena Stavovi-Kavka, Malcinstvata na Balkanot (XX vek), Skopje, 2004. St. Kis.

BRA@ANSKI, Dim~e (Skopje, 6. XI 1923 – Skopje, 23. IV 1976) – pripadnik na prvata generacija makedonski novinari. Vo povoenite godini po~nal vo „Mlad borec# i vo Radio Skopje. Od 1953 g. pove}e od dve decenii e na zna~ajni funkcii vo „Nova Makedonija# (urednik na Skopskata i na Vnatre{no-politi~kata rubrika, komentator). Go ureduval i nedelniot prilog „Ve~er#, prethodnik na istoimeniot dneven vesnik. Vo 1972 g. prv dopisnik na „Nova Makedonija# od Moskva. U~esnik vo NOB, vo eden mandat pratenik vo Sobranieto na SRM. B. P. \.

BRAZDA – SKOPJE – agrijanska naselba na 5 km severno od Skopje, na krajnite jugozapadni padini na Skopska Crna Gora. Vo nejziniot atar se registrirani razni arheolo{ki lokaliteti, me|u koi centralno mesto ima lokalitetot Gradi{te, dominanten rid so zaramneto plato na ju`nata periferija na s. Brazda. Lokalitetot e poznat kako predrimska utvrdena naselba, so najintenzivno `iveewe vo tekot na V i IV v. pr.n.e., i kako monumentalna yidana grobnica od istiot period. Na lokalitetot se otkrieni i zna~ajni naodi od postaro vreme (bronzen nakit i keramika od `elezno i od bronzeno vreme). Na samoto plato na Gradi{teto se otkrieni kerami~ki naodi od `eleznoto vreme, a na edna od poniskite terasi se pronajdeni pove}e bronzeni predmeti, privrzoci i razni formi nakit karakteristi~ni za VII v. pr.n.e. Ovie naodi upatuvaat na `ivot i aktivnosti (mo`ni pogrebuvawa) na Gradi{teto u{te vo tekot na polnoto `elezno vreme. Vo severnoto podno`je na lokalitetot se otkrieni brojni naodi na keramika od bronzenoto vreme. LIT.: I. Mikul~i}, Skopje so okolnite tvrdini, Skopje, 1982; I. Mikul~i} – V. Sokolovska, Grobnica Brazda kaj Skopje, „Macedoniae Acta Archaeologica#, 11, Skopje, 1990. Dr. M.

BRAJKOVSKI, @ivko (s. Beli~ica, Gostivarsko, 5. IX 1917 – Tetovo, 20. VIII 1963) – prvoborec, politi~ar i op{testvenik. Kako pripadnik na NOD (1941), bil ~len na KPJ (1942), borec na Mavrovskiot NOPO (1943) i ~len na Reonskiot komitet na KPJ vo Mavrovo, a od septemvri i sekretar na Okoliskiot komitet na KPM za Mavrovsko (1943–1945). Po Osloboduvaweto bil sekretar na Komitetot na KPM za us-

tanovite pri Vladata na NRM, instruktor na CK na KPM, sekretar na Oblasniot komitet na KPM za Skopje i ~len na CK na KPM (1948) Nositel e na Partizanska spomenica 1941. IZV.: DARM Skopje, rakopisna biografija, f. „Biografii“. Vl. Iv.

BRAJKOVSKI, Filip (S. Beli~ica, Gostivarsko, 15. VIII 1924) – prvoborec i politi~ar. Kako pripadnik na rabotni~koto i komunisti~koto dvi`ewe, bil ~len na SKOJ (1941), na KPJ (1942), na Reonskiot i Okoliskiot komitet za Mavrovsko-gali~kiot reon, povle~en vo zadnina (1943), a potoa na partiska rabota vo Debar (IV 1944 – VII 1945). Po Osloboduvaweto bil pretsedatel na Republi~kiot odbor na SZBNOVM. Nositel e na Partizanska spomenica 1941. LIT.: DARM Skopje, rakopisna biografija, f. „Biografii“. Vl. Iv.

B

vac i vo Skopje. Diplomiral na Tehnolo{kiot fakultet vo Zagreb (1955), magistriral vo Virxinija, SAD (1966), a doktoriral na Univerzitetot vo Bratford, V. Britanija (1973). Pove}e specijalizacii i studiski prestoi. Rabotel vo: Fabrikata za soda vo Lukavac, BiH, Institutot za nau~ni istra`uvawa vo industrijata na SR Makedonija, Elektrohemiskiot kombinat „Biljana#> Skopje (glaven in`ener), Organsko-hemiskata industrija „Naum Naumovski – Bor~e# (OHIS) – Skopje (rakovoditel na proektantsko biro, direktor na proizvodstvo i generalen direktor). Raboti na Tehnolo{ko-metalur{kiot fakultet – Skopje (od 1961), a vo redoven raboten odnos e od 1970 g. Redoven profesor e od 1979 g., a vo penzija e od 1996 g. Podra~ja: Operacii i ma{ini i Merewe i avtomatska regulacija vo hemiskata industrija, Procesna dinamika so kompleksna regulacija, Primena na kompjuterite vo procesnata industrija i dr. Avtor e na u~ebnici i pomagala, nau~ni trudovi i proekti. LIT.: „Bilten UKIM#, od 30. IX 1986 g.; 40 godini Tehnolo{ko-metalur{ki fakultet – Skopje, monografija, TMF, Skopje, 2000 g., str. 111. Sv. H. J.

Petar Brajovi}-\uro

BRAJOVI]-\URO, Petar (s. Rieka Crnoevi}, Cetiwe, Crna Gora, 29. VI 1915 – Belgrad, 19. XI 1991) – prvoborec i voen komandant, general-polkovnik, naroden heroj. Gimnazija zavr{il vo 1937, a Voena akademija vo 1940 g. ^len na KPJ od 1941, a ilegalec od 1942 g. Vo tekot na NOB (od 1943 do prvata polovina na 1945) bil zamenik komandant na Karada~kiot NOPO, komandant na Grupata kosovsko-metohiski bataljoni, na Prvata makedonsko-kosovska brigada, na Prvata kosovsko-metohiska brigada, na 48-ta (makedonska) divizija, na XVI (makedonski) korpus i na Operativniot {tab na NOV i PO na Kosovo i Metohija. Vo 1945 g. bil te{ko ranet. Po vojnata izvr{uval visoki voeni dol`nosti vo JNA. LIT.: Vojna enciklopedija, 2, Beograd, 1971; Leksikon Narodnooslobodila~kog rata i revolucije u Jugoslaviji 1941– 1945, 1, Beograd, 1980. \. Malk.

BRAJOVI], Miodrag (Skopje, 1932) – profesor na Tehnolo{kometalur{kiot fakultet vo Skopje, nau~nik i istaknat stopanstvenik od hemiskoto in`enerstvo. Se {koluval vo Lesko-

„BRAKO# – Veles – fabrika za metalno-`i~eni proizvodi, osnovana vo 1947 godina. Od 2003 e privatna kompanija so revitaliziran i obnoven ma{inski park. Na prostor od 120.000 m2 denes rabotat 260 vraboteni upravuvani od Upraven odbor i menaxer. Nose~kata proizvodstvena programa e glavno `i~eni proizvodi so 1.200-1.400 t/mes, ili vkupno 14.000 t/god (2005) proizvodstvo i godi{en obrt od 18.000.000 €. 85% od `i~enite proizvodi se izvezuvaat vo Grcija, Albanija, Kosovo, Srbija, Crna Gora, Bosna i Hercegovina, Slovenija, Avstrija, Italija i Ungarija. Pokraj `i~enite proizvodi †Brako# ima programa za medicinski mebel so paleta od okolu 40 proizvodi; industriski transporteri, tovarni prikolki, metalni gara`i i oprema za specijalni nameni za vojskata: kujni avtoprikolki, oprema za kampuvawe i dr. Sl. A. BRANDES, Georg (Kopenhagen, Danska, 1842–1927) – poznat danski literaturen istori~ar, filozof i literaturen kriti~ar. Avtor e na pove}e kapitalni trudovi, ~ija problematika naj~esto se literaturite na evropskite narodi, pred s¢ srednoevropskite i skandinavskite. Glavno delo mu e †Glavnite nasoki vo literaturite na XIX vek# (vo {est toma, 1872–1890). Dolgo prestojuval niz 203

B

BRAN\OLICA

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

pove}e evropski zemji (Germanija, Anglija, Francija, Italija). Se zastapuva za realisti~ka i naturalisti~ka literatura, projavuvaj}i se kako totalno anga`iran ~ovek, kako erudit so stil na umetnik. Toj e evropeizator na danskata literatura i kultura. G. B. se proiznesol vrz makedonskata tema na stranicite na kopenha{kiot vesnik †Politika# niz poop{irna statija vo denovite na Ilinden 1903 g. Podatoci za toa deka progovoril javno za Makedonija nao|ame vo knigata na Vladimir Stojanovi~ Vezenkov †Makedonija i pri~inite na Balkanskite vojni# (Moskva, 1913). Vezenkov priveduva citati od napisot na B. za Makedonija, polni so `estoka osuda na turskite porobiteli. B. posebno se zadr`uva niz opis i komentar na zaginuvaweto na ohridskiot vojvoda M. Pat~ev vo prilepskoto selo Kadino. G. T.

vee vo Makedonija. Bil korepetitor vo Baletot pri MNT i muzi~ki producent vo MRT. Se projavuval i kako pijanist i baletski kriti~ar. Negovoto tvore{tvo im pripa|a na pove}e `anrovi (klasi~na, pop-muzikata itn.), a vo nego se zastapeni pove}e muzi~ki formi. Stilski toa mo`e da se klasifikuva vo t.n. eklekticizam na XX vek, zna~i, najdobro mo`e da se opi{e so pomo{ na prefiksite †neo# (neoklasicizam, neoromantizam...). Glaven beleg mu davaat negovite baleti, koncertantni kompozicii, orkestarski dela, kako i tvorbite {to $ pripa|aat na popularnata muzika. Avtor e na muzika za golem broj teatarski pretstavi, televizski serii i filmovi. Golem del od negoviot tvore~ki opus spa|a vo podra~jeto na popularnata muzika (130 popularni, 60 detski pesni i tvorbi za tancov i reviski orkestar). DELA: 17 baleti: Velegradski varijacii, 1959; Abolicija, 1965; Karamita, 1974; Dubrovni~ka legenda, 1986; Prostuvaweto so Tawa, 1991; Siljan povtorno leta, – 2003 i dr.; golem broj orkestarski i koncertni kompozicii: Koncert za pijano i orkestar, 1991; Koncert za udiralki i orkestar, 2005; Koncert za klarinet, flejta i orkestar, 2006; i dr.; dve operi; nad 200 popularni i detski kompozicii i dr. M. Kol.

Vera (Bo`inova) Bran|olica

BRAN\OLICA (BO@INOVA), Vera (Skopje, 16. VII 1936) – balerina. Ni`o i sredno baletsko u~ili{te zavr{ila vo Skopje, vo klasata na \. Makedonski i N. Kirsanova. ^len na Baletot pri MNT (1949-1976). Istaknata solistka, izrazito muzikalna, so ~uvstvo za dramatur{ko oblikuvawe na likovite. Ulogi: Tamara (M. Balakirjev, „Tamara#), Vodeni~arka (M. de Faqa, „Trirogata {apka#), Dadilka (S. Prokofjev, „Romeo i Julija#), Karmen (Bize-[~edrin, „Karmen#) i dr. Em. X.

Qubomir Bran|olica

BRAN\OLICA, Qubomir (Herceg Novi, Crna Gora, 19. VIII 1932) – kompozitor. Od 1954 g. `i204

Mavrovskata brana

BRANI vo Makedonija – objekti so koi se pregraduvaat vodoteci i se formira akumulacija, koja se koristi za navodnuvawe, proizvodstvo na elektri~na energija, vodosnabduvawe, za{tita od poplavi i dr. Vo RM se izgradeni 24 golemi (povisoki od 15 m) i 110 mali brani, so vkupen akumulacionen prostor od 2,42 km3. Malite brani se nasipni, a od golemite 16 se nasipni, 8 betonski. Najvisoka e kamenozemjenata brana „Kozjak# (114 m), na rekata Treska, so akumulacija 0,5 km3, potoa „Tikve{# (104 m) i „[pilje# (101 m). Prvata izgradena brana – „Sv. Andreja# (la~na, 29,5 m, 1938 g.) – za proizvodstvo na elektri~na energija (Ni = 3,2MW) i denes e vo upotreba. Od 1952 do 1972 g. se izgradeni 13 golemi brani – sedum nasipni („Mavrovo#, visoka 54 m, „Globo~ica#, 82,5 m, „Vodo~a#, 42 m, „Tikve{#, 104 m, „Kalimanci#, 85 m, „[pilje#, 101 m i „Turija#, 77,5 m) i {est betonski („Lipkovo#, 29,5 m, „Grad~e#, 29 m, „Mladost#, 27 m, „Prilep#, 35 m, „Ratevska Reka#, 49 m i „Gla`wa#, 71,5 m). Do 1972 g. se zavr{eni u{te pet nasipni brani, od koi najgolema e „Stre`evo# (76 m, osobeno zna~ajna za Bitola i okolinata). Poslednive 10 godi-

†BRATSKI TRUD#

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

B

Tabela 1. Golemite brani vo Makedonija Ime

Reka

Sv. Andreja Mavrovo Lipkovo Grad~e Mladost Globo~ica Vodo~a Prilep Tikve{ Kalimanci [pilje Ratevska Turija Gla`wa Mantovo Stre`evo Paqurci Suvodol Podles Mavrovica Ilovica Kozjak Lisi~e* Lo{ana*

Treska Mavrovska Lipkovska Ko~anska Otovica Crn Drim Vodo~a Oreove~ka Crna Reka Bregalnica Crn Drim Ratevska Turija Lipkovska Lakavica [emnica Luda Mara Suvodolska Vodnik Mavrovica Ilovi~ka Treska Topolka Lo{ana

Godina na izgradba 1938 1952 1958 1959 1962 1965 1965 1966 1968 1969 1969 1972 1972 1972 1975 1982 1982 1982 1985 1982 1999 2003 (2006) (2006)

Tip m L Z L L L K-Z K-Z P-L K-Z K-Z K-Z L K-Z L K-Z K-Z Z Z L Z K-Z K-Z Z K-N

H m 29,5 54,0 29,5 29,0 27,0 82,5 44,0 35,0 104,0 85,0 101,0 49,0 77,5 71,5 37,5 76,0 21,1 33,9 18,0 24,0 27,8 114,0 66,0 41,0

Hk m 38,0 62,0 40,0 43,0 34,0 90,0 48,7 38,5 113,5 92,0 112,0 53,0 93,0 80,0 49,0 84,6 21,5 38,3 22,5 29,0 29,8 126,0 76,9 45,2

L m3 64,0 210,0 203,0 150,0 73,0 196,0 185,0 408,5 338,0 240,0 330,0 194,0 417,3 344,0 138,0 632,0 310,0 941,0 92,0 360,0 274,0 300,0 579,6 165,0

VB m3×103 3000 777000 13000 12000 2560 998000 316800 25500 272200 1389000 2699000 21700 1978000 168000 261000 4300000 185000 1740000 6660 400000 131000 3340000 3295000 260000

VR 3550 357000 2250 2400 8000 58000 27600 6000 475000 127000 520000 10500 48000 22000 47500 112000 2900 7880 310 2800 500 550000 23000 1080

Namena HE HE, NA NA, V V, NA NA HE NA, V NA NA, HE NA, HE HE V, NA NA, V, HE NA, HE NA, V NA, V, HE NA R, V NA, V V, NA V, NA R, HE, V V, NA V

Klu~: H – viso~ina nad terenot; Hk – konstruktivna viso~ina; L – dol`ina na branata vo krunata; VB – volumen na branata; VR – vkupen volumen na akumulacijata; Z – zemjena brana; K-Z – kamenozemjena ; K-N – kamenonasipna brana; L – la~na brana; P-L – pove}ela~na brana; V – vodosnabduvawe; NA – navodnuvawe; HE – hidroenergija; R– retenzija; * – vo izgradba

ni izgradbata na branite e povtorno intenzivirana, pa e izgradena „Kozjak# (2003), a vo zavr{na faza se zemjenata brana „Lisi~e# (66 m) i kamenonasipnata „Lo{ana# (41 m, prva so ekran od geosintetika). Zapo~nata e gradbata na „Sv. Petka#, na rekata Treska, a vo plan se desetina drugi brani. Q. T. BRANKOVI], Vuk (? – 6. X 1398) – blagorodnik, potisnat od Volka{ina, se povlekol od Ohrid na ba{tinskite posedi vo Kosovo (po 1365). Pomagan od testot, knezot Lazar gi osvoil Skopje i severniot del na oblasta (najdocna vo 1376/1377) i gi vladeel do osmanliskoto osvojuvawe (1391/1392). U~estvuval vo bitkata na Kosovo (1389). Vo narodnoto tvore{tvo e pretstaven kako predavnik {to e istoriski neto~no. Po bitkata stanal osmanski vazal, no poradi sorabotkata so Ungarcite bil proteran (po 1396 g.). LIT.: M. Stevanovi¢, Vuk Brankovi¢, Beograd, 2004. B. Petr.

„BRANNIK“ – bugarska mladinska fa{isti~ka organizacija, formirana od Bugarskoto sobranie vo dekemvri 1940 g. Bila formirana po ugled i kopija na germanskata „Hitler jugend“ (Hitlerovata mladina). Vo Makedonija e organizirana vo esenta na 1941 g.

^lenovite bile privilegirani kako vo u~ili{tata taka i vo javniot `ivot. Celta bila od sekoj mladinec da se napravi eksponent na fa{izmot i da go mrazi sekoj {to ne e Bugarin ili Germanec. Organizacijata ja rakovodele glaven rakovoditel i Glaven {tab. Organizaciono bila podelena na oblasti, na dru`ini i na ~eti i jadra. Policijata gi koristela za pribirawe informacii za u~enicite i mladincite pripadnici na NOD vo Makedonija. Se rasformirala vo septemvri 1944 g.

(Anostraca, Notostraca, Spinicaudata, Haplopoda, Ctenopoda, Anomopoda) vo Makedonija, vo: Fauna na Makedonija 5, Zav. izvestaj. Mac. Mus. Sci. Nat., Skopje, 1998, 3–55. Sv. P. – V. Sid.

†BRATSKI TRUD# (Moskva, 1859–1861) – literaturno periodi~no glasilo, organ na kni`ovna dru`ina na bugarski i makedonski studenti vo Rusija (Quben Karavelov, Marin Drinov, Ne{o Bon~ev, V. Popovi~, Rajko

LIT.: \or|i Malkovski, Bugarskata fa{isti~ka organizacija Branik vo Makedonija 1941–1944 godina, Skopje, 1992. \. Malk.

BRANHIOPODI (Branchiopoda) – potklasa na arhai~ni, primitivni, rakoobrazni organizmi ili `abronogi, `iteli na kopnenite stoe~ki vodi. Grupirani se vo ~etiri reda, site prisutni i kaj nas: vilinski rak~iwa (Anostraca), polnoglav~esti rak~iwa (Notostraca), {kolkesti rak~iwa (Conchostraca) i kladoceri (Cladocera). LIT.: S. Petkovski, Anostraca, Notostraca and Cladocera, vo: B. Sket et al., Bogatstvo in raziskanost jugoslovanske favne: nizji nevretencarji (Metazoa, Invertebrata, ex. Insecta), Plenarni referat na 2. Kongresu biosistematikov Jugoslavije, „Biol. vestn.#, 39 (1, 2), Ljubljana, 1991, 37–52; S. Petkovski, Fauna na Branchiopoda

„Bratski trudÍ# - bugarsko-makedonsko sp. (Moskva, 1859-1861)

205

B

†BRATSTVO#

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

@inzifov i Konstantin Miladinov). Od peroto na Rajko @inzifov vo poslednata kni{ka e objaven prilogot †Dva zbora kon ~itatelite# so programska namera †da se spasi narodot od te{koto ropstvo i da zableskoti sonce nad porobenata zemja#. Na stranicite na ova spisanie e objavena statijata na Konstantin Miladinov za Ohridskata arhiepiskopija, kako i raskazot na Rajko @inzifov †Pro{edba#. Spisanieto deklarira zalo`bi za postojana qubov kon rodnoto, kon svoeto. G. T. „BRATSTVO“ (Debarca i Meglen – Voden, 1 dekemvri 1943 – 1. IV 1944) – vesnik, organ na Prvata makedonsko-kosovska narodnoosloboditelna udarna brigada. Neposredno po formiraweto, bila formirana specijalna Komisija za agitacija i propaganda, koja pokrenala i izdavawe vesnik. Spored nacionalniot sostav na brigadata, izleguval na makedonski i na srpski jazik, na 12–16 stranici golem format, a bil umno`uvan na ciklostil vo 150–200 primeroci. Objaveni se vkupno ~etiri broja (posledniot trobroj 2–4). Prviot broj e objaven vo Debarca, a trobrojot vo reonot na Meglen–Voden. Sodr`i razni statii i napisi, reporta`i od borbite na brigadata i sekojdnevniot `ivot na borcite, naredbi na [tabot, rubriki za mladinata, padnatite borci i sl. Vo prviot broj politi~kiot komesar na brigadata Mita Miqkovi} dava pregled na dotoga{niot borben pat na brigadata. Tekstovite se ilustrirani od Branko [otra. LIT.: D-r Boro Mokrov, Razvojot na makedonskiot pe~at i novinarstvo (od prvite po~etoci do 1945 godina), Skopje, 1980, 438-440; D-r Boro Mokrov – M-r Tome Gruevski, Pregled na makedonskiot pe~at (1885-1992), Skopje, 1993, 135. S. Ml.

„BRATSTVO“ (Tetovo, 17–23. VIII 1942) – vesnik, organ na Okru`niot komitet na KPJ, na makedonski jazik. Go ureduval Krste Crvenkovski, a bil rasturan i vo Gostivar, Ki~evo i Debar. Objaveni se dva broja, umno`eni na okru`nata partiska tehnika. Vo uvodniot napis, me|u drugoto, se veli deka vesnikot †treba da e rasklinka celokupnata la`na fa{isti~ka propaganda i da mu se na narodo ka`i pravinata za polo`enieto vo sveto i za borbata na porobenite. Na{ata novina treba da stani glasilo na vistinata i borben povik.“ LIT.: D-r Boro Mokrov, Razvojot na makedonskiot pe~at i novinarstvo (od prvite po~etoci do 1945 godina), Skopje,

206

Spomen-ku}ata na bra}ata Miladinovci vo Struga

„Bratstvo#, organ na OK na KPJ (Tetovo, 1942)

1980, 416-417; D-r Boro Mokrov – M-r Tome Gruevski, Pregled na makedonskiot pe~at (1885-1992), Skopje, 1993, 118. S. Ml.

„BRATSTVO#, AD – Ohrid – zanaet~isko pretprijatie osnovano vo 1949 g. pod naziv „Marko Nestoroski#, a negova osnovna dejnost bila vr{eweto lamarinarski uslugi. Vo 1952 g. so re{enie na Narodniot odbor na Op{tinata Ohrid pretprijatieto e registrirano pod naziv: Dr`avno industrisko zanaet~isko pretprijatie – Ohrid. Od krajot na 1954 g. po~nuva da raboti pod novo ime: Industrija za metalni proizvodi „Bratstvo# – Ohrid. Osnovni dejnosti bile: proizvodstvo na metalen mebel, aluminiumski i hromiran pribor za jadewe i razni delovi i alati. Od 1974 g. zapo~nuva so proizvodstvo na pribori za jadewe, sadovi za doma}instvo i ugostitelstvo i oprema za: bolnici, restorani, prehranbenata industrija i za armijata, od ~elik koj ne `r|osuva. Brojot na vrabotenite varira i se dvi`i: 1963 – 332, 1989 – 620, 1994 – 510, 2003 – 210. Sl. A. „BRA]A MILADINOVI“, ISELENI^KA ORGANIZACIJA (Los Anxeles, Kalifornija, SAD, 27 I 1935) ‡ organizacija na makedonski doselenici, prete`no od Gostivarsko, Tetovsko i od drugi krai{ta od zapadniot del na Makedonija. Bila edna od poaktivnite organizacii, aktivna i deneska vo Los Anxeles. Sl. N.-K.

„BRA]A MILADINOVCI# ‡ STRUGA (1962) ‡ spomen-ku}a so postojana postavka za `ivotot i deloto na bra}ata Dimitrija i Konstantin Miladinovi (v).

Bila otvorena po povod 100-godi{ninata od nivnata smrt. Vo edna soba e uredena izlo`ba na originali i supstituti (fotografii, dokumenti i trodimenzionalni predmeti), knigi i statii za nivniot `ivot i delo. Vo izlo`bata posebno e potencirana nivnata prosvetitelska i sobira~kata dejnost na makedonskoto narodno tvore{tvo (Zbornikot na narodni umotvorbi), kako i poetskite tvorbi na Konstantin, osobeno elegijata „T’ga za jug#, edna od najzna~ajnite makedonski literaturni tvorbi K. Bog. od XIX v. BRA^ ‡ naroden `i~en instrument od tri udvoeni `ici, prvenstveno namenet za orkestarsko muzicirawe, pri {to bra~ot ima pridru`ni~ka uloga. Se sviri so udirawe na `icite so perce. So svojot prili~no jak i prodoren zvuk, ima primena kaj ~algiskite sostavi, vo uloga na pridru`nik na glavnata melodija. LIT.: D-r Aleksandar Linin, Narodnite muzi~ki instrumenti vo Makedonija, Skopje, 1986, 43. \. M. \.

Bra{nar, tvrdokrilen insekt

BRA[NARI (Tenebrionidae) – tvrdokrilni insekti. Imaat silno hitinizirano golo ili vlaknesto telo; nozete im se dolgi ili kratki, no silni. Se hranat, glavno, so gabi, so gnili rastitelni materii i so listovi. Imeto go dobile spored na~inot na ishranata na larvite. Se sre}avaat vo ~ove~ki `iveali{ta. Gi ima i vo magacinite za bra{no i za hrana, poradi {to se ozna~eni kako {tetnici. Poznati se 15.000 vidovi, pove}eto kako `iteli na

†BREGALNICA#

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

toplite podnebja, stepi i pustiwi. Vo Makedonija e ~est vidot obi~en bra{nar (Tenebrio molitor L.), poznat kako golem {tetnik. Vozrasnite edinki se aktivni no}e, se zabele`uvaat koga letaat na svetlina. Negovite brojni larvi `iveat vo bra{no. Se upotrebuvaat kako hrana za organizmite vo terariumi i akvariumi.

bil osuden na sedum godini zatvor. Vo 1939 g. prestanal da ~lenuva vo KPJ. Aktivno se vklu~il vo

B

16.430 ha, ima 10 naseleni mesta so 15.855 `. Vo B. postoi osumgoAl. St. di{no u~ili{te.

LIT.: Jon~e [apkarev, Zoologija na bez’rbetnite `ivotni, Skopje, 1991. V. T. K. – M. Kr.

Panko Todorov Bra{narov

BRA[NAROV, Panko Todorov (Veles, 9. VIII 1883 – Goli Otok, Hrvatska, 17. VI 1951) – u~itel, makedonski politi~ki aktivist, u~esnik vo socijalisti~koto i vo komunisti~koto dvi`ewe vo Makedonija, eden od organizatorite na VMRO(Ob) vo Vardarskiot del na Makedonija, delegat i prv pretsedava~ na Prvoto zasedanie na ASNOM. Osnovno u~ili{te zavr{il vo Veles, a Pedago{ka {kola vo Skopje (1901). U~itelstvuval vo pove}e gradovi vo Makedonija (1901–1912). Vo 1914 g. zastanal na ~elo na novoformiranata Socijaldemokratska organizacija vo Veles. Od 1915 do 1919 g., kako regrutiran bugarski vojnik, u~estvuval vo borbite na Makedonskiot front. Na krajot na 1919 g. se vratil vo Veles i stanal ~len na SRPJ-komunisti. Ja prekinal u~itelskata dejnost i prodol`il da raboti kako vodeni~ar, bav~ovanxija i bakal so celosen politi~ki anga`man. U~estvuval vo rabotata na Vukovarskiot kongres na KPJ i na parlamentarnite izbori (1920), na Prvata zemska konferencija na KPJ vo Viena (1922), kade {to vo tretata glava na donesenata Rezolucija se zboruva i za makedonskoto pra{awe. Prisustvuval na Osnova~kata konferencija na legalnata NRPJ vo Belgrad i vo osnovaweto na mesnata organizacija na NRPJ vo Veles (1923). U~estvuval vo rabotata na Tretata zemska konferencija na KPJ vo Belgrad (1924), a na osnova~kiot kongres na VMRO(Ob) vo Viena (1925) bil izbran za ~len na nejziniot CK. Poradi politi~kata aktivnost

Gorniot tek na rekata Bregalnica

NOB i oru`enoto vostanie (1941). Vo april 1944 g. zaminal vo partizani kako delegat na Prvoto zasedanie na ASNOM. U~estvuval vo Proletnata ofanziva. Na 2. VIII 1944 g. go otvoril Prvoto zasedanie na ASNOM, a potoa bil izbran i za prv potpretsedatel na Prezidiumot. Na 11. XII 1950 g., pod obvinenie deka e za Rezolucijata na Informbiroto, bil uapsen. Osuden bil na 24 meseci zatvor na Goli Otok, kade {to bolen i razo~aran po~inal po samo desetina dena. LIT.: Panko Bra{narov – `ivot i delo (1883–1951), T. Veles, 1991. \. Malk.

BRA[NAROV, Hristo (Prilep, 27. XII 1918) – ginekolog, aku{er, u~esnik vo NOB. Med. f. vo Belgrad go zavr{il vo 1946 g. Rabotel vo Bitola i vo Skopje (1947), kade {to specijaliziral ginekologija (1952) i bil direktor na Srednoto medicinsko u~ili{te. Primarius stanal vo 1966 g. Kako ginekolog rabotel vo Strumica, Prilep i Skopje (1971–1981), kade {to bil na~alnik na Dispanzerot za `eni vo poliklinikata „Centar#. P. B. BRVENICA – selo vo Tetovsko. Se nao|a vo sredi{niot del na Polo{kata Kotlina, na nadmorska viso~ina od okolu 436 m. So regionalen pat e povrzano so Tetovo. Ima 2.918 `. od koi 2.834 se Makedonci i 68 Srbi. Naselenieto se zanimava so odgleduvawe `itni i gradinarski kulturi i ovo{tarstvo, posebno so proizvodstvo na jabolka. Toa e sedi{te na op{tina koja zafa}a povr{ina od

BREGALNICA – reka, leva pritoka na Vardar. Izvira vo zapadnite padini na Male{evskite Planini, pod vrvot ^engino Kale, na viso~ina od 1.720 m, a vo Vardar se sliva na viso~ina od 137 m. Vkupnata dol`ina na re~niot tek iznesuva 225 km, ima vkupen pad od 1.583 m, so prose~en pad od 7,04‰. Slivot zafa}a povr{ina od 4.307 km2. Od izvorot do vlivot po dol`inata na svojot tek r. Bregalnica prima 23 pogolemi i pomali pritoki ~ija dol`ina e pogolema od 10 km. Dolinata na rekata ima kompoziten karakter. Od izvorot do Male{evskata Kotlina ima planinski karakter, a potoa do Razlove~kata Klisura te~e kako ramni~arska reka, od Razlove~ka Klisura (19,1 km) navleguva vo Pijane~kata Kotlina, a od vlivot na O~ipalska Reka do vlezot vo Ko~anskata Kotlina te~e niz poznatata Istibawska Klisura (39 km), potoa niz Ko~anskata Kotlina, a kaj s. Krupi{te izgradila kratka sateska, dodeka nizvodno od [tip do vlivot vo r. Vardar dolinata ima meandriski karakter. Srednogodi{niot protek kaj vodomernata stanica O~i Pale e 3,9 m3/sec, a kaj [tip e 12,21 m3/sec. LIT.: Milovoj Ga{evski, „Geografski razgledi#, kn. 17, Skopje, 1979; Aleksandar Stojmilov, Fizi~ka geografija na Republika Makedonija, PMF, Skopje, 2002. Dr. V.

„BREGALNICA# – najgolem hidromeliorativen sistem vo RM, lociran vo Isto~na Makedonija, izgraden vo 60-tite godini. Pokriva plodna povr{ina od 207

B

BREGALNI^KA

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Vini~ko (21. V), pri {to Odredot bil razbien i pritoa zaginale narodniot heroj Van~o Prke, Todor Arsov i Aleksandar Mitrev. Borcite \o{o Slamkov i Mitko U{inski uspeale da go probijat obra~ot, a zarobenite borci Van~o Kitanov, Nikola Nehtenin i Mitko Cekov podocna bile ubieni vo policiskite ma~ewa. LIT.: Quben Georgievski-Qupta, Studenti revolucioneri, II del, Skopje, 1973, 20-24; [tip i [tipsko vo narodnoosloboditelnata vojna 1941‡1945, Prilozi od nau~niot sobir odr`an na 17, 18 i 19 maj 1990 vo [tip, kniga 1-4, Skopje, 20002001. S. Ml.

Branata na akumulacijata Kalimanci, del od hidromeliorativniot sistem †Bregalnica#

28.000 ha, a glaven izvor e akumulacijata „Kalimanci#, od koja vodata so zafatot „Istibawa# se svrtuva vo dva glavni kanala – desen i lev, koi ja doveduvaat do Ko~ansko, [tipsko, Vini~ko i do Ov~e Pole. Do visokite zoni desno od Bregalnica vodata se izdiga so 12 pumpni stanici. Vo periodot 1997–2002 sistemot be{e rehabilitiran so finansiska pomo{ od Holandija i Germanija. Q. T.

BREGALNI^KA BITKA (30. VI – 8. VII 1913) – odlu~uva~ka bitka vo Vtorata balkanska vojna. Protiv srpskata vojska Bugarija ja anga`irala 4. armija (7. rilska divizija, 9. tunxanska divizija, 3. divizija i 2. trakiska divizija). Srbija gi anga`irala 1. i 3. armija (175.000 vojnici, 62 artileriski baterii i 34 kowani~ki eskadroni). Bitkata zapo~nala no}ta na 30 juni i zavr{ila na 31 juli 1913 g. So potpi{ano primirje zavr{ila Vtorata balkanska vojna. Srpskata vojska imala 16.200 zaginati i raneti, a bugarskata okolu 25.000 zaginati. LIT.: A. HristovÍ, Istori~eski pregled na vojnata na BÍlgariÔ sreÈu vsi~ki balkanski dÍr`avi 1913 g., SofiÔ, 1924. V. St.

BREGALNI^KA PRAVOSLAVNA EPARHIJA na MPC (1959) – formirana kako nasledni~ka na Zletovsko-strumi~kata i e edna od trite najstari eparhii vo Makedonskata pravoslavna crkva. Pod imeto Zletovsko-strumi~ka postoela i vo periodot na vozobnovuvaweto na Ohridskata arhiepiskopija vo liceto na Makedonskata pravoslavna crkva. Toga{, pokraj sega{nite, eparhijata gi opfa}ala i op{tinite: Strumica, Veles, Kavadarci, Negotino, Valandovo, Dojran i Gevgelija, koi podocna se priklu~eni kon eparhiite: Povardarska i Stru208

mi~ka. Od 1980 g. se vikala [tipska eparhija, a devet godini potoa (1989) Bregalni~ka eparhija. Prv domoroden arhierej bil mitropolitot Zletovsko-strumi~ki Naum (1959–1977). Od 1977 do 1979 g. administriral mitropolitot Angelarij, a potoa episkopot Gorazd (1979–1986). Vo 1986 g. administriral mitropolitot Stefan, koj vo 1989 bil nejzin arhierej – Mitropolit bregalni~ki i ja rakovodel do izborot za Poglavar (10. X 1999) i potoa do krajot na fevruari 2000 g. Od 1. III do 10. XI 2000 g. administriral episkopot Dremvitski Jovan (koj podocna se odmetna od Makedonskata pravoslavna crkva). Od 10. XI 2000 g. eparhiski arhierej e mitropolitot Agatangel, a od 1. X 2006 g. mitropolitot Ilarion. Eparhijata ima okolu 150 crkvi i 30 manastiri, 250.000 `iteli, 100 sve{tenoslu`iteli i nad 20 monasi i monahiwi. LIT.: Ratomir Grozdanoski, Stefan Arhiepiskop Ohridski i Makedonski, Skopje, 2000; Jovan Bel~ovski, Avtokefalnosta na Makedonskata pravoslavna crkva, Skopje, 1990. Rat. Gr.

BREGALNI^KI NARODNOOSLOBODITELEN ODRED „GOCE DEL^EV“ (mesnost P~elarnik, [tipsko, 19. V 1943 ‡ mesnost Vr{i Dol, Vini~ko, 21. V 1943) ‡ partizanska edinica na NOV i POM. Po intenzivnite podgotovki za formirawe, Vera Aceva, ~len na PK na KPJ za Makedonija, go izvestila PK deka e opredeleno operativnoto rakovodstvo i zonata na dejstvuvaweto na Odredot (8. V 1943). Na opredeleniot den (19. V) na zbornoto mesto prvin izlegle 8 borci, koi go pretstavuvale jadroto na Odredot. No popat, kon bazata na pl. Pla~kovica, bile predadeni na bugarskata policija i do{lo do borba kaj mesnosta Vr{i Dol,

BREGALNI^KO-STRUMI^KI NARODNOOSLOBODITELEN KORPUS (3. X – XII 1944) – voena edinica na NOV i POM. Vo formaciskiot sostav vlegle 50. i 51. divizija so pridru`nite edinici. Borbenite dejstva za osloboduvawe na teritorijata od grani~nata linija kon Bugarija do rekata Vardar i od rekata Bregalnica do rekata Strumica gi zapo~nal na 15. X 1944 g. Gi oslobodil site mesta vo Bregalni~ko-strumi~kiot reon: Ko~ani (22. X), [tip (8. XI), Strumica (5. XI) i Valandovo (7. XI). Po osloboduvaweto na Strumica, 51. divizija bila ispratena na grani~noto trome|e za da go zatvori pravecot od Grcija i Bugarija, a 50. divizija go prodol`ila dejstvuvaweto kon Skopje. Vo prvata polovina na dekemvri 1944 g. e rasformiran, a borcite bile priklu~eni kon drugite edinici na NOV i POM. LIT.: Mihailo Apostolski, Zavr{ne operacije za osloboÚewe Makedonije, Beograd, 1953; Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodila~kom ratu jugoslovenskih naroda. VII. Borbe u Makedoniji, Beograd, 1954. V. St.

BREZA (Betula L., fam. Betulaceae) – rodot opfa}a okolu 60 vida listopadni drvja i grmu{ki, rasprostraneti niz Severnata hemisfera. Vo na{ata zemja se sre-

Breza

BREJLSFORD

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

}ava samo eden vid (B. verrucosa L.) so op{ta rasprostranetost po visokite planini. Drvo do 30 m visoko, so pravo steblo, bela kora, svetla i razgraneta kruna i so tenki, provisnati granki. Letorastite imaat bradavici (verruca). Listovite se rombi~ni vrz dolga dr{ka. Ima sredno tvrdo, svetlo drvo. So belata kora i provisnatite granki pretstavuva mnogu cenet dekorativen vid nare~en u{te i „kralica na parkovite#. Al. And.

Risto Brezjanin

BREZJANIN, Risto Trifunov (s. Brezno, Tetovsko, 1907 – Skopje, 1968) – infektolog. Med. f. zavr{il vo Bukure{t, Romanija (1934). Kako op{t lekar rabotel vo Tetovo. Podocna doa|a vo Skopje i od 1944 g. e lekar na Internoto oddelenie na Zemskata bolnica. Go formiral Infektivnoto odd., koe podocna prerasnuva vo Infektivna klinika na Med. f. vo Skopje. Vo 1948 g. dobil zvawe spec. infektolog, a vo 1958 primarius. Napi{al pove}e u~ebnici za Srednoto medicinsko u~ili{te, kade {to predaval, i okolu 70 truda za razni oblasti na medicinata i zdravstvenata kultura vo Makedonija, a vo rakopis ostavil Istorija na medicinata vo Makedonija.

Istoriskoto oddelenie na CK na SKM (1954-1959) i me|uvremeno diplomiral na Filozofskiot fakultet vo Skopje – Grupa istorija (juni 1955). Po priklu~uvaweto na Istoriskoto oddelenie na CK na KPM kon Institutot za nacionalna istorija (1960– 1986), doktoriral na navedeniot fakultet na temata †Osloboditelnata vojna vo Makedonija 1943 godina# (1965). Avtor e na knigi, zbornici so dokumenti, statii i prilozi od nau~ni sobiri za periodot me|u dvete svetski vojni i NOAVM. BIBL.: Album na narodnite heroi na Makedonija, Skopje, 1956 (so koavtor); Istoriski arhiv na SKM, t. II: Statii od vesnicite i spisanijata od periodot na Narodnoosloboditelnata borba vo Makedonija 1941-1944, vtora kniga, (1944), Skopje 1958, (so koredaktor); Dokumenti za mladinskoto dvi`ewe vo Makedonija 1941‡ 1945, Skopje, 1961, 1‡494 (so koredaktor); Dokumenti i materijali za osloboduvaweto na Skopje, Skopje, 1968, 1-286 (so koredaktori); Dokumenti i materijali na PK KPJ i CK KPM 1941‡1944. Izvori za Osloboditelnata vojna i Revolucijata vo Makedonija 1941‡1945, tom I, kn. prva, vtora i treta, Skopje, 1968, 1969 i 1970 (izbor i redakcija so sorabotnici); 90 dena na Skopskata komunisti~ka op{tina, Dokumenti i materijali, Skopje, 1970, (izbor i redakcija so sorabotnici); Osloboditelnata vojna vo Makedonija vo 1943 (na teritorijata na SR Makedonija), Skopje, 1971, 1‡415; Izvori za osloboditelnata vojna i revolucijata vo Makedonija (19411945), tom I, kn. {esta: Dokumenti za Pettiot oblasten komitet na KPM, septemvri 1943 – juli 1944 godina, INI, Skopje, 1975; Komunisti~kata partija na Makedonija, INI, Skopje, 2003. LIT.: 50 godini Institut za nacionalna istorija 1948‡1998, Skopje, 1998, 205‡207. S. Ml.

LIT.: „Acta Historica medicinae, pharmaciae, veterinae#, Anno IX, 1‡2, MCMLXIX, 295. D. S.-B.

B

di (1970–1987). U~estvuva vo pove}e domeni na arhitektonskoto tvorewe – proektirawe, edukacija, nau~noistra`uva~ka rabota i publicistika. Negoviot arhitektonski opus go so~inuvaat mnogubrojni proekti i realizacii so {irok programski dijapazon i razli~en arhitektonski izraz. Privrzanik e na modernata, a vo nekoi proekti se inspirira i od tradicionalnata arhitektura. U~estvuval na pove}e anonimni arhitektonski konkursi na koi osvojuva vrvni nagradi. Proektiral i realiziral pove}e stanbeni objekti vo Skopje, Veles, Strumica, Sveti Nikole itn. Negovi pozna~ajni realizacii se: Komunalna banka vo Skopje (1955 –1956); Rabotni~ki dom vo Skopje (1958); sportskata sala vo sportskiot centar „Crni~e# vo Skopje (1959); Stokovna ku}a „Skopje# vo Skopje (1959); objekti na „Jugobanka# vo Skopje (1960); zgradata na Ambasadata na SFRJ vo Brazil (1960); hotelot „Popova [apka# na Popova [apka (1964); Sobornata crkva „Sv. Kliment Ohridski# vo Skopje (1970); stokovnata ku}a na „Merkur-import# vo Del~evo (1972) i vo Probi{tip (1975); hotelite „Neda# vo s. Gali~nik (1976) i „Slavija# na Popova [apka (1981); Spomen-dom na [umarica, Hrvatska (1980). BIBL.: [kolski objekti 1968–73 vo Skopje, Skopje, 1975; M. Volkanov, Atrium ku}a denes, Godi{en zbornik na Arhitektonsko-grade`niot fakultet, 11, Skopje, 1976, 5-20; Atrium kaj op{testvenite zgradi, Zbornik 3, Arhitektonski fakultet, Skopje, 1979, 19-30; Biblioteki: program, funkcija, arhitektura, Skopje, 1984; Porta – Simbol i funkcija, Zbornik 9-10, Arhitektonski fakultet, Skopje, 1986/7, 3136; Rekanska ku}a, Skopje, 1993. LIT.: Deset nositeli na Nagradata Andreja Damjanov, Skopje, 1999; „Ar{in“, br. 1 – Arhitektonski portreti 1: Slavko Brezoski; K. Tomovski, Arhitekt Slavko Brezoski (1922), vo: „Arhitekturata na po~vata na Makedonija od sredinata na XIX do krajot na HH vek#, Prilozi za istra`uvaweto na istorijata na kulturata na po~vata na Makedonija, 14, Skopje, 2006, 123-128. Kr. T.

Slavko Brezoski

Velimir Brezovski

BREZOVSKI, Velimir (s. Gali~nik, Mavrovsko, 19. X 1924 – 6. I 1986) – prvoborec, istori~ar. Bil u~esnik vo NOAVM (1941) i ~len na KPM (1944). Rabotel vo

BREZOSKI, Slavko (Gali~nik, 10. VI 1922) – arhitekt. Diplomiral na Arhitektonskiot fakultet pri Tehni~kata visoka {kola vo Belgrad (1950). Rabotel vo proektantskata organizacija „Proektant# (1950–1961), „Pelagonija# (1961–1963) i „Makedonijaproekt# (1963–1966); vo stranstvo: vo Brazil (1962–1963) i vo Libija (1966–1969). Profesor e na Arhitektonskiot fakultet vo Skopje na Katedrata za arhitektonsko proektirawe – op{testveni zgra-

Henri Noel Brejlsford

BREJLSFORD, Henri Noel (H. N. Brailsford) (Mirfild, VB, 25. XII 1873 – London, 23. III 1958) – 209

B

BREKLINKA

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Naslovnata stranica od deloto na Henri Noel Brejlsford

viden britanski laburisti~ki novinar, publicist, pisatel, univ. profesor i ekspert za Balkanot. Po zavr{uvaweto na visokoto obrazovanie vo Glazgov, izvesno vreme predava na Kolexot na Kralicata Margarita vo Glazgov, no ja napu{ta univerzitetskata kariera i stanuva novinar i politi~ki komentator. Kako dobrovolec vo Filhelenskata legija se bori vo Gr~ko-turskata vojna (1897) {to mu dava motiv za edinstveniot roman „Metlata na bogot na vojnata“ (1898). Od 1899 g. doa|a vo London kako novinar na v. „Morning lider“, stanuva vode~ki komentator na v. „Dejli wus“ i sorabotnik na „Star“ i „Nej{n“. Po Ilindenskoto vostanie, kako sekretar na Pomo{niot komitet na Balkanskiot komitet vo London, zastanuva na ~elo na petmese~nata angliska humanitarna misija vo Bitolskiot vilaet vo Makedonija (1903–1904). Vrz osnova na sobranite fakti i soznanija od terenot, pokraj izve{tajot vo v. „Man~ester gardijan“ (25. IV 1904), ja objavuva vo London i dokumentiranata obemna publikacija „Makedonija, nejzinite narodi i nejzinata idnina“ (1906). Kako ekspert za Balkanot, vklu~en e vo ~etvoricata ~lenovi na Istra`niot potkomitet na Me|unarodnata komisija na Karnegievata fondacija za istra`uvawe na pri~inite i posledicite od Balkanskite vojni (1912–1913) i avtor na trite (od sedumte) poglavja na publikuvaniot Izve{taj na Karnegievata balkanska komisija (1914). U~estvuva i vo anketata na Redakcijata na vienskata „Balkanska federaciÔ“ (1925–1929) na evropskite intelektualci za osuda na podelbata i sostojbite vo Makedonija. Vo 1950 g. be{e dvomese~en gostin na makedonskata Vlada i po vra}aweto ja zapozna angliskata i me|unarodnata javnost so vistinata za kulturno-nacionalniot razvitok na makedonskiot narod vo NRM vo ramkite na FNRJ. BIBL.: Macedonia: its Races and their Future, London, 1906; Report of the International Commission. To Inquire into the Causes and Conduct

210

of the Balkan Wars, 1914; Porane{nite balkanski vojni (1912–1913). Izve{taj na Karnegievata balkanska komisija, Skopje, 2002. LIT.: Jovan Pavlovski, Vreme minato, vreme sega{no, Skopje, 2002, 311–329; Ivan Katarxiev, Henri Noel Brejlsford i osloboditelnata borba na makedonskiot narod, predgovor vo kn.: H. N. Brejlsford, Makedonija. Nejzinite narodi i nejzinata idnina, Skopje, 2002, 11–43; Evropa za Makedonija. Istaknati evropski intelektualci za makedonskoto nacionalno pra{awe (1925–1929). Izbor i redakcija d-r Orde Ivanoski, Skopje, 1991. Bl. R.

so mazni listovi i letorasti, i U. m. ssp. tortuosa Janjic, brdski, so vlaknesti listovi i letorasti; b) planinski brest (U. montana With.) – arealot mu se protega niz cela Evropa i zapadna Azija. Vo RM ima op{ta rasprostranetost vo planinskiot region; v) vez (U. effusa Wild.) – arealot mu e vo sredna, isto~na i vo jugoisto~na Evropa, pa s# do Kavkaz. Vo RM e redok, na aluvijalni tereni. Cvetovite i plodovite mu se na ne`ni dr{ki, a krilcata so reAl. And. si~ki. BRESTO–BURLATICA (s. Vini~ani, Vele{ko) – nekropola na 2 km severoisto~no od seloto. Lokalitetot e prese~en so magistralniot pat i so `elezni~kata linija Skopje – Gevgelija, smesten kon utokata na Bregalnica vo Vardar. Vo 1955 g. bila prekopana nekropolata, pri {to bila najdena i fragmentirana fibula so maska od docniot VI – raniot VII v. {to se atribuira na Slovenite t.e. Antite. Arheolo{ki intervencii se vr{eni vo 1956 g. pri {to se otkrieni grobovi na redovi, a nakitot (glavno obetki i prsteni) se datira vo IX–X v. i po{iroko. LIT.: M. ]orovi}-Qubinkovi}, Vini~ani, Zbornik posveten na Bo{ko Babi}, Prilep, 1986, 133–137. El. M.

Breklinka

BREKLINKA (Sorbus torminalis L., fam. Rosaceae) – drvo do 25 m visoko, so areal vo Sredna i vo Ju`na Evropa, no i vo Severna Afrika. Vo RM se pojavuva kako edine~na ili grupna primesa vo daboviot region. Listovite se prosti, dlaboko vre`ani. Cvetovite se beli, sobrani vo {titesti socvetija, a plodovite se mali (15 mm), kru{kovidni, so `oltokafeava boja. Al. And. BREST (rod Ulmus L., fam. Ulmaceae) – rod so okolu 20 vida, zastapeni vo umereniot pojas na Severnata hemisfera. Visoki drvja so jajcevidni i asimetri~ni listovi so nazaben rab, so koso prese~ena osnova i so kratka dr{ka. Cvetaat rano pred prolistuvaweto, a plodovite se spleskani, krilesti orev~iwa, koi zreat mnogu rano (april). Imaat kvalitetno drvo, no masovno stradaat i se su{at od napadot na gabata Graphium ulmi (holandska bolest). Kaj nas se sre}avaat: a) polski brest (U. minor Mill.) – rasprostranet niz sredna, ju`na i isto~na Evropa, na istok do sredna Azija. Vo RM ima op{ta rasprostranetost, a se pojavuva so dva podvida: U. m. ssp. minor Janjic od nizinite i krajre~nite {umi,

BREFALKA ‡ ornamentirano par~e tkaenina, sostaven del na nevestinskata nosija. Se nosela prika~ena za nevestinskata skutina, na kolkovite i toa po nekolku na broj. Podocna ovie ornamentirani tkaenini, koi `enite samite gi izrabotuvale, bile zameneti so industriski {areni {amii. J. R.-P. BRIGADA †GOCE DEL^EV# – v. Narodnoosloboditelna brigada †Goce Del~ev#. BRIGI – indoevropska populacija, koja vo II i I milenium od st.e. go naseluva balkanskiot prostor, od pl. Pangaj (isto~no od r. Aksios) do centralniot, jugoisto~niot i ju`niot del od dene{niot albanski prostor, Epir, Ohridskiot region i Pelagonija. Tie se sodr`at vo etnogenezata na anti~kite Makedonci i na Pajoncite. Brigite gi smetaat za najstar narod na svetot (Herodot), za izumiteli na ve{tini (obrabotka na metali, kovewe pari, izum na trkaloto, muzikata na Marsijas). Migriraat vo Mala Azija (se sre}avaat pod imeto Frigi), pred i po Trojanskata vojna. Na Balkanot, kako golema populacija, is~eznuvaat vo po~. na `eleznoto vreme II, no nivniot jazik i onomastika, kako i ele-

BROD

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

mentite na materijalnata kultura, ostanuvaat vo kulturata na anti~kite Makedonci. LIT.: Homer, Ilijada. Prepev M. D. Petru{evski, Skopje, 1982; E. Petrova, Brigi, Skopje, 1996. A. [uk.

BRIONSKA DEKLARACIJA (1991) – deklaracija za mirno re{avawe na jugoslovenskata kriza. Zaedni~ka deklaracija od sostanokot (7. VII 1991) na ~lenovite na Pretsedatelstvoto, pretsedatelot na Sojuzniot izvr{en sovet, ministrite za nadvore{ni raboti i odbrana na SFR Jugoslavija i dr`avni rakovoditeli od Slovenija i od Hrvatska so pretstavnicite na EU (ministrite za nadvore{ni raboti na Holandija, na Luksemburg i na Portugalija). Dogovoren e prekin na vooru`enite sudiri (na JNA so edinicite na teritorijalna odbrana na Slovenija) i itni pregovori. Za site aspekti na krizata da se pregovara bez nikakvi preduslovi, vrz osnova na zavr{niot dokument od Helsinki i na Pariskata povelba za nova Evropa (~ovekovite prava, pravoto na narodite na samoopredeluvawe vo soglasnost so Povelbata na OON i normite na me|unarodnoto pravo, kako i tie {to se odnesuvaat na teritorijalniot integritet na dr`avite). Site strani se soglasile deka za mirno re{avawe na krizata, dosledno treba da se po~ituvaat principite: edinstveno narodite na Jugoslavija mo`at da odlu~uvaat za svojata idnina, spored toa i za dr`avnata zaednica; situacijata vo Jugoslavija nalaga vnimatelno nadgleduvawe i pregovori pome|u site strani; pregovorite da zapo~nat vedna{, najdocna do 1. VIII 1991 godina. Dogovoreni se modalitetite za podgotvuvawe na pregovorite i Misijata na me|unarodnite nabquduva~i; nejziniot mandat i nadle`nostite bile utvrdeni so posebni dokumenti ‡ Aneks I i Aneks II. LIT.: Me|unarodna politika, 996&7, Beo-

grad, 1991; Balkanski ugovorni odnosi, III, Beograd, 1999. M. Min.

BRISALKA ‡ pamu~na tkaenina, {amija. J. R.-P. BRITANSKA VOENA INTERVENCIJA VO GRCIJA (XII 1944) – antikomunisti~ka voena intervencija na britanskata Vlada. Na 18. X 1944 g. vo oslobodena Atina pristignala gr~kata koaliciona Vlada na ~elo so premierot Papandreu. Pred krajot na mesecot kulminirala krizata vo Vladata. Na 1 dekemvri ministrite na EAM podnele ostavka i go povikale narodot na masovni

demonstracii, koi i pokraj zabranata zapo~nale na 3. XII 1944 g. vo Atina. Na 4. XII rezervnite edinici na ELAS po~nale napadi na policiskite stanici vo Atina. Na 5. XII britanskiot premier Vinston ^er~il so telegrama mu naredil na britanskiot general Skobi bezuslovno da go spre~i prezemaweto na Atina od komunistite. Na 6. XII 1944 britanskite sili (60.000) gi zapo~nale voenite dejstva protiv ELAS i ja obezbedile vlasta na gr~kata monarhisti~ka Vlada. LIT.: Risto Kirjazovski, Odnosot na golemite sili od antihitlerovskata koalicija sprema Grcija vo tekot na Vtorata svetska vojna i problemot na obedinuvaweto na Makedonija, ASNOM. Pedeset godini makedonska dr`ava 1944–1994, Skopje, 1995; Spiridon Blagoev, Nekoi aspekti od me{aweto na Soedinetite Amerikanski Dr`avi i Velika Britanija vo vnatre{nite raboti na Grcija 1943–1945, „Glasnik na INI“, XXIX/1985; Liljana Panovska, Krajot na edna iluzija. Gra|anskata vojna vo Grcija i Makedoncite 1946–1949, Skopje, 2003. T. ^.

BRITANSKO-MAKEDONSKI VRSKI I ODNOSI. Po~etok na politi~kite odnosi e prvata britanska misija na ovoj prostor – generalen konzulat vo Solun (1715). Sleduvaat vicekonzulati vo Serez (1934), Bitola (1851), Kavala (1857) i Skopje (1883). Britanija u~estvuva vo razvrskata na Isto~nata kriza (1875–1878). Sloganot na makedonskata osloboditelna borba „Makedonija na Makedoncite# prv pat e upotreben vo pismo do dru{tvoto „Bajron# od britanskiot premier Vilijam Gledston na 19. I 1897 g. Oficijalna britanska pozicija na Pariskata konferencija (1919) e priznavawe na teritorijalnata podelba na Makedonija. Vo Vtorata svetska vojna kaj G[ na NOV i POM se akreditirani nekolku britanski voeni misii (1943–1945). Pretstavnik na britanskata voena misija dr`i govor na Prvoto i na Vtoroto zasedanie na ASNOM kako de facto priznavawe na novosozdadenata makedonska dr`ava. Vo juni 1945 g. e otvoren konzulat vo Skopje {to raboti do 1957 g. Velika Britanija ja priznava RM na 8. IV 1993 g. Oficijalni diplomatski odnosi me|u Kralstvoto Velika Britanija i Severna Irska i RM se vospostavuvaat na 16. XII 1993 g. Prv vonreden i opolnomo{ten ambasador na Obedinetoto Kralstvo vo RM e Toni Milson (Tony Millson). Prv vonreden i opolnomo{ten ambasador na RM vo Obedinetoto Kralstvo e Risto Nikovski. IZV.: Britanski dokumenti za istorijata na makedonskiot narod, t. 1, 1797& 1839, t. 2, 1840&1847, t. 3, 1848&1856, t. 4,

B

1857&1885, t. 5, 1886&1900, Skopje, 1968, 1977, 1982, 2003, 2005. LIT.: Viktor Gaber, Za makedonskata diplomatija, Skopje, 2002. T. Petr.

BRKI], Svetozar (Obrovac na Zrmawa, Hrvatska, 1916 – Belgrad, 1993) – istaknat srpski poznava~ na amerikanskata literatura i nejzin projaven preveduva~, komentator i afirmator na srpski jazik; kriti~ar, eseist i literaturen istori~ar. Se zanimaval i so makedonskata literatura, vo tekot na svojot prestoj vo Skopje kako profesor po angliska i amerikanska literatura na Filolo{kiot fakultet na Univerzitetot †Sv. Kiril i Metodij#, za {to najilustrativno govori negovata kniga †Makedonski temi i drugi esei# (Skopje, 1989). Studiral vo Belgrad i Bristol. Diplomiral na Belgradskiot univerzitet (1939). Predaval angliska i amerikanska literatura na univerzitetite vo Novi Sad, vo Belgrad i vo Skopje. DELA: Isku{enie na svetlinata, pesni, 1971; Svetol ulov, esei, 1972; A nad zarodokot - taban, raskazi, 1974; Antologija na sovremenata angliska poezija, 1957 i 1975 (zaedno so Miodrag Pavlovi}). G. T.

BRNOBI], Josip (Hum, Istra, Hrvatska, 5. XI 1894 – s. Brnobi}i, Rieka, 1984) – dirigent, kompozitor, muzi~ki pedagog i muzi~ki recenzent. Zavr{uva (1924) Konzervatorium vo Qubqana (J. Ravnik, pijano; K. Jeraj, violina; J. Mihel, kompozicija i dirigirawe). @ivee vo Skopje (1930– 1938), kade {to raboti kako dirigent na Gradskiot me{an hor †Mokrawac# (1930–1936) i na Gradskiot me{an hor †Vardar# (1930–1938). Bil direktor na Muzi~koto u~ili{te †Mokrawac# (1936–1938), kako i profesor po pijano (1936– 1938). Avtor e na Himnata na Gradskiot hor †Vardar#, a potoa i na nekolku horski, vokalno-instrumentalni i instrumentalni dela, kako i na scenskoto delo Pingvini. Vo javnite glasila (†Vardar#, †Skopski glasnik#, †Ju`ni pregled# i †Zvuk#) objavil pove}e muzi~ki recenzii. J. T. BROD GNEOTINO – nao|ali{te na jaglen. Prostorno, nao|ali{teto Brod Gneotino se nao|a ju`no od nao|ali{teto Suvodol. Produktivnata jaglenosna formacija gi zafa}a najvisokite delovi na bazalnata formacija. Vo isto~niot raben del, kade {to isklinuvaat jaglenovite sloevi, formacijata e podelena na osum poedine~ni sloevi so promenliva mo}nost od 0,2 do 7,5 m, dodeka kon zapad se interferiraat vo eden jaglenov sloj so maksimalna 211

B

BRODALIJATA

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

debelina od 15,8 m. Prose~nite vrednosti na kvalitativnite parametri na jaglenot uka`uvaat deka stanuva zbor za skoro identi~na jaglenova supstancija so nao|ali{teto Suvodol. Vkupnite geolo{ki rezervi na nao|ali{teto Brod Gneotino iznesuvaat 94 h 106 toni, rasporedeni po oddelni kategorii. LIT.: P. Lazarov i T. Serafimovski, Nao|ali{ta i pojavi na energetski surovini vo Republika Makedonija, Posebno izdanie br. 6, RGF, [tip, 1997. T. Ser.

BRODALIJATA \OR\I ‡ v. Radev, Georgi. BRODSKA KLISURA – klisura vo dolinata na Treska. Se protega me|u s. Preglovo vo Ki~evskata Kotlina i Makedonski Brod vo dol`ina od 7,5 km. Klisurata e vse~ena me|u planinite Pesjak od sever i Bu{eva Planina od jug, vo paleozojski {krilci. Dvete dolinski strani se dosta strmni. Brodskata Klisura nudi optimalni uslovi za izgradba na brana i ve{ta~ka akumulacija. T. And.

Josif Brodski

BRODSKI, Josif (Leningrad, 24. V 1940 ‡ Wujork, 28. I 1996) ‡ ruski poet, nobelovec. So poezija i prevod se zanimava od 1963. Istata godina bil obvinet za †parazitizam#, a negovite stihovi bile opi{ani kako me{avina od dekadencija, pesimizam, modernizam i †~isto drdorewe#. Poradi toa bil osuden na pet godini progonstvo i prinudna rabota, pa po edna godina bil pomiluvan. Toga{ vo pove}e zemji se pojavile prevodi od negovite pesni, a na ruski jazik vo Wujork izlegla knigata Pesni i poemi (1965). Potoa izleguva i Stanica vo pustinata (1970). Vo 1976 vo Amerika ja objavil knigata Vid govor. Vo 1987 dobil Nobelova nagrada, a vo 1991 g. Zlatniot venec na SVP. BIBL.: Kraj na prekrasnata epoha, 1977; Uranija, 1987 i dr. Najpoznata eseisti~ka kniga mu e Pomalku od edno, 1986. LIT.: A. Popovski, ^ovek koj nema da se vrati na mestoto na poni`uvaweto, „Poezija#, SVP, Struga, 1991. P. Gil.

BROZOVI], Dalibor (Brozovi}, Dalibor) (Saraevo, 28. VIII 1927 – 212

Dalibor Brozovi}

Zagreb, 19. VI 2009) – hrvatski lingvist, slavist, kroatist, ~len na HAZU, od 1986 ~len i na MANU nadvor od rabotniot sostav. Negovata bibliografija broi nad iljada pozicii, me|u koi i knigi. Vo centarot na negoviot interes e fonolo{kata problematika na slovenskite jazici na standardno i na dijalektno nivo i sociolingvisti~kata karakteristika i statusot na slovenskite standardni jazici. Vo negovite trudovi vidno mesto zazema makedonskata problematika. Vo statijata Das Grundgesetz der makedonischen Prosodie (†Wiener slavistisches Jahrbuch#, 21, 1975) prv pat ja formulira deneska op{toprifatenata teza deka vo makedonskata prozodija treba da se brojat mori, a ne samo slogovi. Avtor e i na statijata Makedonski jezik vo Hrvatskata enciklopedija. LIT.: Radovi, Razdio filolo{kih znanosti (26), Zadar 1987; Dalibor Brozovi}, Slavisti~ki komitet Hrvatskoga filolo{kog dru{tva, Zagreb- Zadar 2002. BIBL.: Rje~nik jezika ili jezik rje~nika (Zagreb, 1969), Standardni jezik (Zagreb 1970), Fonologija hrvatskoga knji`evnog jezika (Zagreb, 1991). Z. T.

BROKERSKITE DRU[TVA VO REPUBLIKA MAKEDONIJA – akcionerski dru{tva koi gi izvr{uvaat aktivnostite vo vrska so trguvaweto so hartii od vrednost na makedonskiot pazar na hartii od vrednost. Vsu{nost, tie gi realiziraat nalozite od nivnite klienti za kupuvawe i prodavawe na HV, no mo`at da realiziraat i sopstveni nalozi. Isto taka, brokerskite dru{tva mo`at da vr{at uslugi vo vrska so emisija na novi HV, potoa uslugi na investiciono sovetuvawe i uslugi vo vrska so prezemawa na akcionerski dru{tva. Vo eden period (1997-2000) samo brokerskite dru{tva mo`ea da bidat ~lenki na berzata i da trguvaat na istata, no so podocne`nite zakonski promeni se ovozmo`i bankite direktno da u~estvuvaat na berzanskiot pazar, bez prethodno da imaat osnovano posebno brokersko dru{tvo. So zgolemuvaweto na obemot na trguvaweto na

berzanskiot pazar za HV, se zgolemi i brojot na brokerskite dru{tva vo RM. Vo tekot na 2006 g., na berzanskiot pazar na HV u~estvuvaa 11 samostojni brokerski dru{tva i {est banki. U~esnici na berzanskiot pazar vo Republika Makedonija U~esnici na berzanskiot pazar U~estvo vo prometot vo 2006 g. (vo %) Banki Komercijalna banka AD Skopje 24,95 Uni banka AD Skopje 12,96 TTK banka AD Skopje 5,85 Stopanska banka AD Skopje 5,15 Ohridska banka AD Ohrid 1,73 Sileks banka AD Skopje 0,54 Brokerski dru{tva Tutunskabroker AD Skopje Invest broker AD Skopje Fer{ped broker AD Skopje Mak broker AD Skopje Euro broker AD Skopje Inovo broker AD Skopje Ilirika investments AD Skopje Bitola broker AD Skopje Bro Dil AD Skopje Po{tel broker AD Skopje Alta vista AD Skopje

9,88 7,62 6,75 6,29 3,80 3,65 3,06 2,81 2,53 1,24 1,20

IZV.: Godi{en bilten na Makedonskata berza za hartii od vrednost 2006, //www.mse.org.mk//. LIT.: Zakon za hartii od vrednost, Slu`ben vesnik na Republika Makedonija, br. 95, 2005.; Komisija za hartii od vrednost na Republika Makedonija, (2007), Izve{taj za rabotata na Komisijata za hartii od vrednost vo 2006 godina; Godi{en bilten na Makedonskata berza za hartii od vrednost 2006, //www.mse.org.mk//. T. F.

Julijan Vladimirovi~ Bromlej

BROMLEJ, Julijan Vladimirovi~ (Moskva, 21. II 1921 ‡ Moskva, 4. VI 1990) ‡ etnograf, ~len na MANU nadvor od rabotniot sostav (od 23. XI 1981). S. Ml.

BRUTO

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

Kerami~ki sadovi od bronzeno vreme (Gradi{te, s. Pelince)

BRONZENOTO VREME VO MAKEDONIJA – period {to go opfa}a glavno II milenium pr.n.e. Se javuva kako svoevidna etnokulturna stabilizacija po najmladite indoevropski prodori na ovoj del od Balkanot, koi{to predizvikale prodol`eno traewe na prethodniot period na bakarnoto vreme (eneolit) do poslednite vekovi na III milenium pr. n.e. Ranoto bronzeno vreme go opfa}a krajot na III i prvite vekovi na II milenium pr.n.e. Ostvaruva kulturni i hronolo{ki relacii so kulturata od ranoto bronzeno vreme po dolinata na rekata Morava (Bubaw Hum III), na sever, i so srednoheladskata kultura vo Tesalija, na jug. Najzna~ajni otkritija od ovaa faza se onie na lokalitetot Gradi{te – Pelince, kaj Kumanovo (na sever), i osobeno naselbite vo ramkite na lokalnata Pelagoniska ili t.n. Armenohori grupa (na jug). Lokalitetot Gradi{te – Pelince pretstavuva retka naselba so svetili{te, dodeka lokalitetite vo Pelagoniskata grupa se pove}eslojni naselbi-telovi, t.n. tumbi, so kontinuiran `ivot u{te od vremeto na neolitot. Srednoto bronzeno vreme se karakterizira so prodol`uvawe i so natamo{en razvoj na tradiciite od prethodnata faza, sè do prodorot na mikenskite elementi i prifa}aweto na kulturnite vlijanija od egejskiot jug, vo tekot na XIV vek pr.n.e. Najzna~ajni naodi od ovaa faza se otkrieni na lokalitetot Tumba – Radobor kaj Bitola (pove}eslojna naselba so bogat arheolo{ki materijal, najmnogu kerami~ki sadovi, naj~esto neupotrebuvani, vo izvorna polo`ba vo nekolkute istra`eni prostrani pe~ki za pe~ewe keramika). Docnoto bronzeno vreme go opfa}a periodot od HIV do XII vek pr.n.e., koga se vospostavuvaat neposredni kontakti so egejskiot svet. Najsilen izraz na ovaa faza e t.n. Povardarska ili Ulanci grupa na docnoto bronzeno vreme. Nao|ali{tata od ovaa grupa, glavno nekropoli, se prostiraat najmnogu po tekot na rekata Vardar, no i po nejzinite glavni pri-

toki (Crna Reka i Bregalnica) – Vardarski Rid, Ulanci, Vodovrati, Demir Kapija, Dolno Sowe, Bezanija i dr. Osnovni belezi na ovaa grupa se pogrebuvawata so zgr~ena inhumacija, karakteristi~nite formi na monohromna keramika, lokalnite mat-boeni sadovi, kopiite na mikenskite formi, kako i nekoi specifi~ni formi na bronzen nakit kaj koi se ~uvstvuva silno vlijanie od egejskoto bronzeno vreme. LIT.: M. Gara{anin, Centralno balkanski kompleks bronzanog doba, PJZ, IV, Sarajevo 1983; D. Mitrevski, Prehistory in Republic of Macedonia, Balcan Prehistory, Tessaloniki, 2003. Dr. M.

BRSJACI (Berziti) – naselenie me|u Ohrid, Prilep, Veles i Ki~evo. Se povrzuvaat so srednovekovnoto slovensko pleme Verziti (Berziti) {to ja naselilo taa teritorija. Ima mislewe deka imeto bilo dadeno od Mijacite kako pogrdno, izvedeno od zborot „brsti#, poradi kozjiot teren (B. Koneski). Sli~no ime na oblast i denes postoi vo Belorusija. Vo izvorite e registrirana Brsja~kata buna vo Ohridsko i Demirhisarsko protiv osmanliskata vlast (1881). LIT.: B. Koneski, Makedonski mesta i imiwa, Skopje, 1991. B. Petr.

BRSJA^KATA BUNA (14. IX 1880 – 1881) – buna protiv osmanliskata vlast vo Zapadna Makedonija, na teritorijata pome|u Ohrid, Bitola, Prilep i Ki~evo. Imeto go dobila spored imenuvaweto na naselenieto – Brsjaci. Poradi ~estoto navleguvawe na albanski ka~a~ki bandi, poddr`uvani od osmanliskite vlasti, za odbrana bile formirani ~eti. Centarot na otporot se nao|al vo Demir Hisar. Vo Kru{evo bile odr`ani dva sostanoka na koi bilo odlu~eno: bunata da se pro{iri vo cela Zapadna Makedonija; vo site krai{ta da se formiraat vooru`eni ~eti; vedna{ da se zapo~ne so sobirawe oru`je, municija i pari; da se organizira odbrana na selata i da se kaznuvaat neprijatelite i predavnicite. Bunata zapo~nala na Petkovden, so davawe zakletva na u~esnicite vo crkvata „Sv. Ilija# vo s. Velmevci, pred popot Jovan. Po izvr{enite podgotovki zapo~nale borbeni akcii, osobeno vo Ki~evskiot reon. Proletta 1881 g. osmanliskite vlasti prezele akcii za likvidirawe na bunata. Vo Kru{evo i vo Ohrid bile otkrieni organizirani tajni grupi. Vo Prilepsko bila razbiena ~etata na bra}ata ^akre. Po zadu{uvaweto na bunata, bile uapseni okolu 700 lu|e. LIT.: Istorija na makedonskiot narod, kniga vtora, Skopje, 1969. V. St.

B

BRUTO DOMA[EN PROIZVOD (BDP) – zbir na vrednosta na site proizvedeni finalni dobra i uslugi za opredelen vremenski period (godina, kvartal i sl.). Se presmetuva so pomo{ na tri metodi: proizvoden, rashoden i prihoden. BDP po pazarni ceni pretstavuva finalen proizvod na proizvodnata aktivnost na rezidentnite proizvodni edinici i e zbir na bruto dodadenata vrednost od pooddelnite institucionalni sektori ili pooddelnite dejnosti, plus danokot na dodadena vrednost i carinite minus subvenciite na proizvodi {to ne se raspredeleni po dejnosti (proizvoden metod). BDP se presmetuva i kako zbir na finalnata upotreba na dobra i uslugi mereni po nabavni ceni, namalen za vrednosta na uvozot na dobra i uslugi (rashoden metod). BDP se presmetuva i kako zbir na primarnite dohodi raspredeleni me|u rezidentnite proizvodni edinici (prihoden metod). Sli~na makroekonomska golemina kako BDP e indikatorot BNP, koj se dobiva koga BDP }e se korigira za iznosot na t.n. neto dohod od imot vo stranstvo. BDP se presmetuva po tekovni i postojani ceni, kako nominalen i realen, kako fakti~ki (aktuelen) i potencijalen, vo apsoluten iznos i izrazen per capita i sl. Koga od BDP }e se odzeme potro{eniot fiksen kapital (amortizacijata) se dobiva neto doma{niot proizvod ili nacionalniot dohod na edna zemja. BDP dava globalna pretstava za ekonomskata aktivnost, za dostignatiot stepen na ekonomskata razvienost, za mo`nostite za potro{uva~ka i investicii na odredena zemja vo opredelen vremenski period. Vo komparativnite prou~uvawa naj~esto se koristat podatoci za BDP per capita, iska`an vo amerikanski dolari, ili BDP per capita spored paritetot na kupovnata sila, isto taka, iska`an vo amerikanski dolari (PPP US $). Vo periodot po Vtorata svetska vojna odnosno do sredinata na 90-tite godini na minatiot vek vo RM egzistira{e sistemot na makroekonomski bilansi i se presmetuva{e agregatnata golemina op{testven proizvod, koj gi opfa}a{e rezultatite na ekonomskata aktivnost vo sferata na materijalnoto proizvodstvo i proizvodnite uslugi. Potoa na{ata zemja go napu{ti sistemot na makroekonomskite bilansi i kategorijata o{testven proizvod i po~na da go primenuva sistemot na nacionalni smetki i da presmetuva BDP. So pomo{ na stapkite na rast na BDP se izrazuva tempoto na ekonomskiot 213

B

BR[LEN

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Bruto doma{en proizvod na Republika Makedonija spored dejnosti Tekovni ceni milioni denari Dejnost Zemjodelstvo, lov i {umarstvo Ribarstvo

1997

2000

2004

20.361

23.756

30.073

51

14

21

1.893

1.856

1.042

35.079

40.926

39.963

Snabduvawe so elektri~na energija, gas i vodi

8.346

10.381

11.080

Grade`ni{tvo

9.867

13.361

14.736

21.297

25.402

36.000

2.819

3.463

4.172

Vadewe na rudi i kamen Prerabotuva~ka industrija

Trgovija na golemo i trgovija na malo Hoteli i restorani Soobra}aj, skladirawe i vrski

11.372

21.261

20.642

Finansisko posreduvawe

6.259

7.342

7.610

Aktivnosti vo vrska so nedvi`en imot, iznajmuvawe i delovni aktivnosti

5.490

7.466

8.853

11.326

14.333

17.874

Javna uprava i odbrana, zadol`itelna socijalna za{tita Obrazovanie

7.739

8.266

9.913

Zdravstvo i socijalna rabota

8.002

8.987

9.650

Drugi komunalni, kulturni, op{ti i li~ni uslu`ni aktivnosti

5.295

5.217

5.984

Imputirani stanarini

8.958

10.465

15.662

Minus: Imputirani bankarski uslugi

4.380

5.153

4.720

159.774

197.344

228.156

26.245

39.045

47.101

186.019

236.389

265.257

Eksteritorijalni organizacii i tela Privatni doma}instva so vraboteni lica

Dodadena vrednost po osnovni ceni Neto-danoci na proizvodstvo Bruto doma{en proizvod

Izvor: Dr`aven zavod za statistika na Republika Makedonija (od soodvetnite godini)

rast vo edna zemja. Podatocite za stapkite na rast na BDP poka`uvaat deka na{ata zemja od Vtorata svetska vojna do denes bele`i neramnomerno tempo na ekonomskiot rast vo oddelni periodi (v. ekonomski rast). Imeno, vo periodot dodeka zemjata be{e vo sostavot na jugoslovenskata federacija (SFRJ), najbrzo tempo na porast na BDP e ostvareno vo 60-tite godini na minatiot vek. Vo periodot na tranzicijata, odnosno po 1991 g., ima periodi na namaluvawe na BDP (do 1995 g. i vo periodot 2001-2002 g.) i periodi na postepeno zabrzuvawe na tempoto na rast na BDP (19962000 i od 2003 do denes). Oficijalnite statisti~ki podatoci za BDP, spored vidot na sopstvenosta, poka`uvaat deka vo RM e mnogu pogolem delot od BDP {to se formira vo privatniot sektor (okolu 65% vo 2006 g.) vo sporedba so delot {to se formira vo javniot sektor. Vo strukturata na BDP vo RM dominiraat ~etiri dejnosti: prerabotuva~kata industrija; trgovijata na golemo i malo; zemjodelstvoto, lovot i ribolovot; soobra}ajot, skladiraweto i vrskite. Tie zafa}aat okolu polovina od BDP na zemjata. So 2.219 amerikanski dolari per capita (2005) na214

{ata zemja se vklu~uva vo grupata sredno razvieni zemji. Iako iznosot na BDP per capita spored paritetot na kupovnata sila e mnogu povisok, okolu 6.600 amerikanski dolari (2004), toj ne ja menuva su{tinski sostojbata. Imeno, i od edniot i od drugiot indikator se konstatira deka na{ata zemja mnogu zaostanuva zad soodvetnite iznosi vo zemjite ~lenki na EU, kon koja se stremi da se priklu~i.

ta ili na drugi predmeti so pomo{ na vozdu{ni koreni. Listovite se polimorfni (heterofilija). Cveta naesen, cvetovite se zelenkavi, sobrani vo polutop~esti socvetija. Plodovite se crni bobinki. Dekorativna lijana. Al. And.

Bubamara (Coccinella septempunctata L.)

BUBALKI (Coccinellidae) – tvrdokrilni, korisni insekti. Mali organizmi, pove}eto so trkalezno telo, so crvena, portokalova i so crna boja, so to~ki ili so damki, no poznati se i vidovi kaj koi teloto e vlaknesto ili mazno. Se hranat so rastitelni vo{ki, isto kako i nivnite larvi. Poznato e deka kako prirodni neprijateli na lisnite vo{ki specijalno se odgleduvaat (se razmno`uvaat) i se pu{taat vo staklenici. Vo svetot `iveat okolu 5.000 vidovi. Vo Makedonija se poznati 19 vidovi. Najpoznat pretstavnik od ovaa familija e bo`jata bubalka – bubamara (Coccinella septempunctata L.), koja se pojavuva vo rana prolet. LIT.: Helmut Forsch, Coccinelliden aus dem Naturhistorischen Museum Skopje, Macedonien. Fragmenta balcanica, Mus. Mac. Sci. Nat., I1, Skopje, 1950, 137-143; Jon~e [apkarev, Zoologija na bez’rbetnite `ivotni, Skopje, 1991. V. T. K. – M. Kr.

IZV.: Dr`aven zavod za statistika na Republika Makedonija (soodvetni godini); Human Development Reports, UNDP. LIT.: SNA 1993 i ESA 1995. M. S.

Buv (Bubo bubo) Br{len (Hedera helix L.)

BR[LEN (Hedera helix L., fam. Araliaceae) – trajno zelena lijana (polzavec) so areal vo Evropa. Mo`e da narasne do 30 m vo viso~ina, prikrepuvaj}i se na stebla-

BUV (Bubo bubo) – no}na grabliva ptica od familijata vistinski utki (Strigidae), kaj nas pretstaven so eden vid buv (Bubo bubo). Naseluva {umski karpesti podra~ja vo nizinite i planinite.

BUGARSKA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

B

LIT.: Birds in Europe: population estimates, trends and conservation status. Cambridge, „BirdLife International Conservation Series#, 12, Cambridge, 2004; C. Harrison, An Atlas of the Birds of the Western Palaearctic, Glasgow, 1982. Sv. P. – V. Sid.

BUGARSKATA POLITIKA SPREMA MAKEDONIJA. Bugarskata dr`ava na Balkanot bila sozdadena na teritorijata me|u Dunav i Stara Planina (681), so prestolnina vo Pliska. Vo VII i vo prvite decenii na IX v. se pro{irila i se konsolidirala na prostorot na jug do pod Stara Planina, na zapad do Serdika (Sofija), na istok do Crno More. Vo vremeto na vladeeweto na hanot Presijan (836–852) bile osvoeni grani~ni oblasti od Makedonija. Za vladeeweto na Boris I (852-889) Bugarija gi prodol`ila osvojuvawata vo Makedonija. Bugarite ja prifatile hristijanskata vera (864/865), a vo 870 g. bugarskata crkva bila priznata od Vizantija. Pri vladeeweto na Simeon (893–927), koj se proglasil za car (917), se zacvrstila bugarskata vlast vo Makedonija. Vo 969 g. vo Makedonija bilo krenato vostanie za otfrlawe na bugarskata vlast. Vo 971 g. Vizantija go likvidirala Bugarskoto Carstvo i vospostavila svoja vlast. Vo 976 g. zapadniot i severozapadniot del od Bugarija potpadnal pod vlasta na makedonskata dr`ava na carot Samuil, a po nejzinoto propa|awe (po~etok na XI v.) Vizantija gi zavladeala i tie bugarski oblasti. Na krajot na XII v. bilo obnoveno Bugarskoto Carstvo i se odr`alo do krajot na XIV v., koga Bugarija potpadnala pod vlasta na osmanliskata dr`ava, a Bugarskata crkva bila ukinata. Vo 1870 g. Rusija izdejstvuvala sozdavawe na Bugarskata egzarhija, so sedi{te vo Carigrad (so 16 eparhii, 13 bugarski, dve srpski i edna makedonska – Vele{kata eparhija), legalna institucija koja sproveduvala bugarska kulturnonacionalna propaganda vo Makedonija. Bugarskoto Kne`evstvo, sozdadeno vo 1878 g., usvoilo golemodr`avna politika orientirana kon zavladuvawe na Makedonija. Bugarija stapila vo sojuz so Srbija, Grcija i Crna Gora (1912) za vojna protiv Osmanliskoto Carstvo. Po pobedata vo Prvata balkanska vojna, nezadovolna od podelbata na Makedonija, Bugarija zapo~na vojna so sojuznicite (1913). Porazena vo Vtorata balkanska vojna, taa gi zagubila osvoenite teritorii. So Bukure{kiot dogovor (10. VIII 1913) $ bil ostaven najmaliot (Pirinskiot) del od Makedonija. Bugarija vlegla vo Prvata svetska vojna na stranata na Centralnite sili

Karta na Republika Bugarija

(1915) i go okupirala Vardarskiot del od Makedonija. Po porazot vo Vojnata, so Versajskiot miroven dogovor (1919) Strumi~ko $ bilo odzemeno i dodeleno na Srbija, odnosno na Kralstvoto SHS. Vo 1941 g. Bugarija vlegla vo Vtorata svetska vojna na stranata na fa{isti~kite sili i okupirala pogolem del od Makedonija. Nacionalnoosloboditelnata borba vo Makedonija zavr{i so sozdavawe nacionalna dr`ava, ~lenka na Jugoslovenskata Federacija. Vo Bugarija bil izvr{en dr`aven prevrat (9. IX 1944). Komunisti~koto dr`avno rakovodstvo ja priznalo makedonskata dr`ava (nacija i jazik) i deklariralo soglasnost za prisoedinuvawe na Pirinskiot del so makedonskata dr`ava vo ramkite na proektiranata Ju`noslovenska Federacija. Privremeno, po Bledskiot dogovor (1947) se proglasuva kulturna avtonomija vo Pirinsko. Po Rezolucijata na IB (1948) Bugarija reterira, se vra}a na politikata na nepriznavawe na makedonskata nacija i na makedonskiot jazik. Padot na komunisti~koto rakovodstvo i vospostavuvaweto parlamentaren sistem (1989) ne donesuva promena na pozicijata kon makedonskiot narod, nacija i jazik. Vo 1991 g. Republika Makedonija proglasi dr`avna nezavisnost. Bugarija prva ja prizna dr`avnata nezavisnost na Republika Makedonija (15. I 1992), a potoa vospostavi diplomatski odnosi (20. XII 1993). Bugarija ja realizira strategiskata opredelba: stana ~lenka na NATO, a od 1. I 2007 g. e so polnopravno ~lenstvo vo EU. Me|udr`avnite odnosi so Republika Makedonija ostanuvaat optovareni so nepriznavaweto na makedonskoto nacionalno malcinstvo. LIT.: BÍlgarskata dÍr`ava prez vekovete, 1, SofiÔ, 1999; IstoriÔ na BÍgarite

v dokumenti 1978–1912 i 1912–1918, 1–2, SofiÔ, 1996; VÍn{nata politika na BÍgariÔ, 1–3, SofiÔ, 1978 i 1995; Novica Veljanovski, Makedonija vo jugoslovensko-bugarskite odnosi 1944–1953, Skopje, 1998; Vasil Jotevski, Makedoncite vo Pirinskiot del od Makedonija 19491989, Skopje, 2004; Ivan Katarxiev, Makedonija i nejzinite sosedi, Skopje, 1998. M. Min.

BUGARSKA EGZARHIJA – avtonomna pravoslavna crkva (1870–1953). Na 28. II 1870 g. bil izdaden sultanski ferman za sozdavawe na Bugarskata egzarhija so sedi{te vo Carigrad. Vo Egzarhijata vlegle site eparhii od Bugarija, Vele{kata eparhija od Makedonija i dve eparhii od Srbija. Za egzarh bil izbran vidinskiot mitropolit Antim (16. II 1872). Egzarhijata se ureduvala spored Ustavot od 1871 g. Vo ~l. 10 od fermanot bilo predvideno prisoedinuvawe kon Egzarhijata na pravoslavnite vernici ako 2/3 se izjasnele za toa. Poradi {ireweto na Egzarhijata nadvor od etni~kite granici na Bugarija, Vselenskata patrijar{ija svikala crkovnonaroden sobor vo Carigrad i ja proglasila Egzarhijata za {izmati~na (otcepni~ka) crkva (16. IX 1872). Pod {izma Egzarhijata ostanala sè do 1953 g. Za prv egzarhiski vladika vo Makedonija, na ~elo na Vele{kata eparhija, bil ustoli~en arhimandritot Damaskin (1. V 1872). Po izvr{enite izbori (23. III 1874), bile izdadeni u{te dva berata za novi vladici vo Makedonija – za Ohridskata eparhija na ~elo so mitropolitot Natanail Ku~evi{ki i za Skopskata eparhija na ~elo so mitropolitot Dorotej. Na po~etokot od Rusko-osmanliskata vojna (1877) bile progoneti egzarhiskite vladici od Makedonija. Proruski opredeleniot egzarh Antim bil zamenet so lov~enskiot mitropolit Josif. No215

B

BUGARSKA

viot egzarh nemal smelost da otpatuva vo Carigrad, a Egzarhijata do 1880 g. ja upravuval negoviot zamenik kako arhijerejski namesnik arhimandritot Metodij Kusev(i~) od Prilep. Po podobruvaweto na osmanlisko-bugarskite odnosi egzarhot Josif zastanal na ~elo na Egzarhijata. Vo poslednata decenija na XIX v., Egzarhijata izdejstvuvala novi bugarski vladici vo Makedonija vo Ohridskata, Skopskata, Vele{kata (1894), Pelagoniskata (Bitolska), Strumi~kata, Debarsko-ki~evskata i Nevrokopskata eparhija (1897). Po Balkanskite vojni sedi{teto na Egzarhijata bilo preseleno vo Sofija. Po smrtta na egzarhot Josif (1915), Bugarskata egzarhija bila upravuvana od Svetiot arhierejski sinod, na ~elo so vr{itel na dol`nosta pretsedatel na Sinodot. Po Vtorata svetska vojna bil izbran nov bugarski egzarh – sofiskiot mitropolit Stefan (10. V 1945), a po negovata smrt, na Tretiot crkovnonaroden sobor (1953) Bugarskata egzarhija bila podignata vo rang na patrijar{ija. Za poglavar na Bugarskata patrijar{ija bil hirotonisan plovdivskiot mitropolit Kiril (1953–1971). IZV. i LIT.: Sbirka otÍ dokumenti za uredbata i duhovnit‹ pravdini na BÍlgarskata ekzarhi®, CarigradÍ, 1919; S. Gruji¢, Kako je postala Bugarska egzarhija, Beograd, 1897; A. Trajanovski, Bugarskata egzarhija i makedonskoto nacionalnoosloboditelno dvi`ewe (1893–1908), Skopje, 1982, 300. Al. Tr.

BUGARSKA NARODNA MAKEDONO-ODRINSKA REVOLUCIONERNA ORGANIZACIJA (proletta na 1910–1918) – konspirativna organizacija, formirana od Todor Aleksandrov, koj ja obnovil mre`ata na provrhovisti~koto krilo na VMORO. Organizacijata ja rakovodel Glaven revolucioneren komitet, koj objavil obnovuvawe na oru`enata borba (1. VIII 1910). Organizacijata go promenila imeto i go zela porane{noto ime na Revolucionernata organizacija VMORO (po~etokot na 1911), so rakovodno telo Centralen revolucioneren komitet (Todor Aleksandrov, Petar ^aulev i Aleksandar Protogerov). Vo Makedonija zasileno navleguvale vooru`eni ~eti od Bugarija koi ja odr`uvale i ja pro{iruvale mre`ata na Organizacijata so teror. Do po~etokot na Prvata balkanska vojna (1911– 1912), so mali grupi, spored instrukcii od Todor Aleksandrov, tie izvr{uvale atentati na `eleznicite i vrz naselenieto vo gradovite i vo pogolemite sela za da gi predizvikaat osmanliskite 216

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

vlasti na `estoka reakcija i nasilstva i da go zabrzaat vleguvaweto na Bugarija vo vojna za Makedonija. Vo dekemvri 1912 g. Centralniot komitet ne o~ekuval Srbija da go otstapi okupiraniot Vardarski del na Makedonija, pa zatoa baral od carot Ferdinand i od Vladata na Bugarija da ne pravat otstapki, so vojna da ja prisoedinat cela Makedonija. Koga Bugarija vlegla vo Prvata svetska vojna (1915) i go okupirala Vardarskiot del na Makedonija, Organizacijata se vklu~ila vo bugarskiot voenookupatorski re`im. LIT.: Ivan Katarxiev, Sto gorini od formiraweto na VMRO, sto godini revolucionerna tradicija, Skopje, 1993; Co~o BilÔrski, Dokumenti na BÍlgarskata Narodna Makedono-Odrinska revolÔcionna organizaciÔ ot 1910 godina, †Vekove#, 5, 1986; IstoriÔ na BÍlgarite 1878-1944. Dokumenti, 1, 1878-1912, ~. 2, SofiÔ, 1996. M. Min.

BUGARSKATA KOMUNISTI^KA PARTIJA I MAKEDONSKOTO NACIONALNO PRA[AWE (1919–1989). Vo svojot socijaldemokratski period BKP makedonskiot narod go smetala za bugarsko naselenie, a Makedonija za bugarska zemja. Isklu~ok bil nejziniot lider Dimitar Blagoev (po poteklo Makedonec), koj vo 1917 g. vo bugarskiot parlament govorel deka vojnite {to Bugarija gi vodela za Makedonija bile zavojuva~ki i pobaral Makedonija da se oformi kako posebna dr`ava. Od 1919 g. kako BKP nastapuvala so deklarativnata parola za osloboduvawe na Makedonija vo „Balkanska Federacija“. Vo 1924 g. bila kritikuvana od Komiternata za stavot sprema makedonskoto pra{awe, deka ne trebalo da se gleda kako na rezerva na proleterskata revolucija, tuku kako nejzin sostaven del. Vo 1926 g. na VII konferencija na BKF vo Moskva BKP javno ja priznala gre{kata {to makedonskoto pra{awe go tretirala kako bugarsko pra{awe, a ne kako makedonsko – od pozicija na makedonskata nacija. Vo 1928 g. na II pro{iren plenum usvoila rezolucija za postoeweto na makedonskata nacija i deka makedonskiot narod vo Pirinskiot del na Makedonija e nacionalno poroben i izlo`en na nacionalna asimilacija. Ja izdiga parolata za pravoto na Makedoncite na samoopredeluvawe i sozdavawe na nezavisna Makedonija. Vo 1937 g. go potvrdila stavot za pravoto na „bratskiot makedonski narod“ vo site delovi na podelena Makedonija na samoopredeluvawe do otcepuvawe vo posebna dr`ava. Vo Vtorata svetska vojna BKP otstapila od tie stavovi. Bugarskata fa{is-

ti~kata okupacija na Makedonija ja proglasila za osloboditelna i se obidela da ja priklu~i makedonskata partiska organizacija. Po kapitulacijata na fa{isti~kiot re`im i prezemaweto na vlasta i po konstituiraweto na makedonskata nacionalna dr`ava vo Vardarskiot del na Makedonija kako federalna edinica na Federativna Jugoslavija, go izmenila stavot i makedonskata dr`ava ja proglasila za ~ekor za obedinuvawe na makedonskiot narod. Po Rezolucijata na IB protiv Jugoslavija BKP pak se vratila na starite golemobugarski pozicii. I po normaliziraweto na odnosite prodol`ila so istata politika – s# do krajot na nejzinoto opstojuvawe pod imeto BKP. LIT.: BKP, KomiternÍt i makedonski®t vÍpros, Sofi® 1998 i 1999; Od priznavawe do negirawe (Bugarski stavovi za makedonskoto pra{awe) – Statii–govori–dokumenti. Izbor i redakcija Van|a i Kole ^a{ule, Skopje, 1970; Lazar Mojsov, BRP i Makedonskoto nacionalno pra{awe, Skopje, 1978. O. Iv.

BUGARSKI MASAKRI (1915) – voeni i paravoeni zlodela. Specijalna edinica na bugarskata okupatorska armija vo Makedonija sostavena od bugarski vojnici i ~etnici na VMORO na Todor Aleksandrov i na Aleksandar Protogerov, pod komanda na polkovnikot Todor Panov ( 1/14. XI 1915), masakrirala nedol`no makedonsko naselenie. Masovni kole`i bile izvr{eni vo Vele{ko, vo selata: Teovo, Oreovdol, Bogomila, a vo Prilepsko vo selata: Gostira`ni, Strovja, Slep~e, Kostinci, Dolgaec i Margari. Pre`iveale samo ma`ite {to bile regrutirani vo srpskata vojska i tie {to uspeale da pobegnat pred zatvoraweto na obra~ot. Najmasoven kole` bil izvr{en vo s. Dolgaec. Ma`i, `eni, deca, vklu~uvaj}i gi i bremenite `eni i iznemo{tenite starci, bile masakrirani. @eni i devojki bile siluvani. Obezglaven bil i selskiot sve{tenik, iako se deklariral kako Bugarin i garantiral lojalnost. Vo seloto bile zaklani 167, vo Kostine~kata op{tina 336. Toa se smeta najgolem genocid izvr{en vo Prvata svetska vojna na Balkanot. LIT.: Stenografske bele{ke narodne Skup{tine Kraqevine Srbija, 1918 (INI-Sl. III 250/1918-1); Documents relatifs aux violations des conventions de la Haye et du Droit international en general commises des 1915-1918 par les Bulgares en Sebie occupée, I, Paris, 1919; Stevan Tintoski, Politi~kite ubistva vo Prilep i Prilepsko me|u dvete svetski vojni, Prilep i Prilepsko me|u dvete svetski vojni, I. Prilep. 1991. 462. M. Min.

BUGARSKI KLUB (Solun, 1941– 1944) – politi~ko-propagandna institucija i voenorazuznava~ki

BUGARSKITE

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

centar na bugarskata Vlada. Ovaa razuznava~ko-izvestitelna dejnost ja rakovodele visoki oficeri na Bugarskata armija. Klubot bil formiran od Makedonci po rod od Egejskiot del na Makedonija (Dimitar \eramov, Nedelko ^au{ev, Nikola Filipov i dr.). Vo politi~ko-propagandnata dejnost bile anga`irani probugarski opredeleni i zavrbuvani Makedonci vo Solun i vo vnatre{nosta (Mito [alev od Kuku{, Petar Dalkala~ev od Vodensko i dr.), koi vo sodejstvo so Makedonsko-bugarskiot komitet dejstvuvale za sozdavawe probugarsko politi~ko i oru`eno komitsko dvi`ewe za borba protiv makedonskoto nacionalno partizansko dvi`ewe. LIT.: Ta{ko Mamurovski, Bugarskata propaganda vo Jugozapadna i Centralna Egejska Makedonija (1941–1944), Skopje, 1989. M. Min.

BUGARSKI KONSTITUCIONI KLUBOVI (1908–1909) – privremeni bugarski propagandni institucii vo Makedonija. Po pobedata na Mladoturskata revolucija i vospostavuvaweto na parlamentarniot sistem, vo Sofija bilo odlu~eno vo Makedonija da se sozdade bugarska politi~ka organizacija koja }e go prodol`i deloto na bugarskata propaganda. Za toa bile isprateni (snabdeni so pari) politi~ki li~nosti od makedonsko poteklo, eksponenti na bugarskata dr`avna politika. Vo Solun bil formiran Konstitucionen klub (VIII 1908), a potoa bile formirani mesni klubovi vo pove}e gradovi vo vnatre{nosta. Osnova~kiot kongres na Sojuzot na bugarskite konstitucioni klubovi bil odr`an vo Solun (7–13. IX). Glavno politi~ko barawe bilo sozdavaweto novi administrativni edinici so grupirawe na nacionalnostite i so oblasna samouprava, bez zakonodavna vlast. Kongresot re{il organizacijata da ne se deklarira kako politi~ka partija, tuku kako nacionalen bugarski sojuz. Potoa bil odr`an Vtoriot kongres (20–26. VIII 1909). Kongresot ostro ja osudil politikata na Vladata na mladoturcite. Se debatiralo za ~ifligarskoto i za muhaxirskoto pra{awe so edinstvena cel zaostruvawe na vnatre{nite sprotivnosti. Vladata pobarala povlekuvawe od rakovodstvata vo Sojuzot na agentite od Sofija. Po zatvoraweto na klubot vo Bitola bilo odlu~eno Sojuzot da se raspu{ti, a da se formira nova politi~ka organizacija. Centralnoto biro objavilo samoraspu{tawe (18. XI 1909) i Sojuzot na bugarskite konsti-

tucioni klubovi prestanal da postoi. LIT.: Manol Pandevski, Politi~kite partii i organizacii vo Makedonija (1908-1912), Skopje, 1965. M. Min.

BUGARSKI NARODNOOSLOBODITELEN BATALJON „HRISTO BOTEV“ (s. Fu{tani, Meglensko, 19. XII 1943 – Crna Trava, Srbija, mart 1944) – voena edinica na NOV i POM, prva voena edinica formirana od bugarski okupatorski vojnici na teritorijata na Jugoslavija. Vo dogovor so bugarskiot poru~nik Di~o Petrov, Prviot bataljon na Tretata operativna zona na NOV i POM †Stra{o Pinxur# ja napadnal bugarskata grani~na edinica vo s. Kowsko (Gevgelisko) i karaulite Kowski Grob i Brce na pl. Ko`uv (15-16. XII 1943), pri {to bile zarobeni 61 vojnik i eden podoficer so celokupnoto vooru`uvawe i oprema. Po odluka na CK na KPM i G[ na NOV i POM im bilo predlo`eno da preminat na stranata na NOD. Pritoa 16 od niv odbile da im se priklu~at, po {to bile razoru`ani i pu{teni na sloboda, a trojca uspeale da izbegaat. Od preostanatite, porano zarobenite i dobrovolno pridojdenite bugarski vojnici bil formiran noviot bataljon. Za komandant bil nazna~en D. Petrov, a za politi~ki komesar Bugarinot Trifun Trifunov-Balkanski. Bataljonot vlegol vo sostavot na Vtorata makedonska NOUB, a potoa, zaedno so NO bataljon „Stif Naumov“, vlegol vo sostavot na Grupata bataljoni na G[ na NOV i POM. Bataljonot izvr{il napad na bugarskata grani~na edinica vo s. Kowsko, vo borbata protiv germanskite sili vo Meglen (10. I 1944) i u~estvuval vo Fevruarskiot pohod (31. I – 25. II) i vo razbivaweto na Pre{evskata i @egligovskata ~etni~ka brigada (od 29. II) kaj s. Selce. Tuka im se pridru`ile i site bugarski voj-

B

nici {to pristapile na drugite edinici na NOV i POM i POJ na kumanovsko-vrawskoto podra~je. Po preminuvaweto vo podra~jeto na Crna Trava, vlegol vo sostavot na novoformiraniot Trnski bugarski NOPO (mart 1944), od koj podocna bila formirana Bugarskata vtora sofiska NO brigada. LIT.: Risto Bajalski, Formiraweto na Bugarskiot bataljon „Hristo Botev“, ^etirieset godini 1941-1945, kn. 6, Skopje, 1962, 502-504; istiot, Formiraweto na Bataljonot „Hristo Botev“, Vtora makedonska udarna brigada, Skopje, 1973, 126-128; istiot, U~estvoto na Organizacijata na KPJ vo Gevgelisko i na edinicite na NOV i POM vo formiraweto na prviot Bugarski partizanski bataljon „Hristo Botev“, Gevgelija i Gevgelisko vo NOV (april 1943 – maj 1945 god.), Gevgelija, 1982, 360-372. S. Ml.

BUGARSKI CENTRALEN AKCIONEN KOMITET vo Makedonija (6. IV 1941) – formiran so cel da go pomogne vospostavuvaweto na bugarskiot okupatorski re`im. Pretsedatel bil advokatot Stefan Stefanov, a organizacionen sekretar Vasil Haxi Kimov. Sedi{teto bilo vo Skopje. Komitetot pred germanskite voeni vlasti se pretstavuval kako edinstven praven nositel na vlasta do doa|aweto na bugarskata vlast i se zanimaval so zasilena propagandna dejnost za da go ubeduva naselenieto deka e bugarsko. BCAK go izdaval v. „Makedonija“, a prestanal na 7. VII 1941 g. po naredba na bugarskata vlast. LIT.: \or|i Malkovski, Profa{isti~kite i kolaboracionisti~kite organizacii i grupi vo Makedonija 1941–1944, Skopje, 1995; istiot, Politi~kite partii i organizacii vo Makedonija vo Vtorata svetska vojna 1941–1944, Skopje, 2002. \. Malk.

BUGARSKITE OKUPACII VO MAKEDONIJA (1912–1913, 1915– 1918, 1941–1944). Bugarskite voeni sili, vo sodejstvo i so pomo{ na makedonskite ~eti, do primirjeto na 4. XI 1912 g. ja zazele i se

Bugarskiot bataljon „Hristo Botev“

217

B

BUGARSKO

utvrdile na teritorijata na Makedonija isto~no od linijata Varev Vrv – Gevgelija – Nigrita – Orfanski Zaliv – Egejsko More. Na taa teritorija na Makedonija, okupirana od bugarskata vojska, bila vospostavena voeno-policiska vlast. Bila nare~ena „Makedonsko voeno gubernatorstvo# na ~elo so gubernator, generalot Mihail V’lkov i glavniot sekretar Mihail Zelkov. So naredba (2. XII 1912) toa bilo organizirano vo ~etiri okruzi: Serski, Dramski, [tipski i Solunski, koj od 12. XII bil preimenuvan vo Kuku{ki okrug. Okruzite bile podeleni na okolii, ~ija teritorija se poklopuvala so otomanskite kazi. Za okru`ni upravnici bile postavuvani lica od Bugarija ili lica po poteklo od Makedonija, koi od porano ja sproveduvale bugarskata propaganda. Po okupacijata vo Makedonija vo vremeto na Prvata svetska vojna, so naredba od 17. XI 1915 g. bila sozdadena Makedonska voeno-inspekciska oblast vo koja vleguvale teritoriite od Vardarskiot del na Makedonija, {to so Bukure{kiot dogovor bile dodeleni na Srbija i del od Kosovo. Vo proletta na 1916 g., po navleguvaweto na bugarskata vojska vo Egejskiot del na Makedonija, bila sozdadena Dramskata voenoinspekciska oblast. Dvete voenoinspekciski oblasti na teritorijata na Makedonija bile pot~ineti na Glavnata komanda na Vtorata armija. Za na~alnik na Makedonskata voenoinspekciska oblast bil nazna~en generalot Ra~o Petrov, a za zamenik polkovnikot Aleksandar Protogerov. So ogled na toa {to vojskata bila pozicionirana na Makedonskiot front, za organizirawe i vospostavuvawe na administrativnata vlast bil anga`iran {tabot na Partizanskiot odred so koj rakovodel Todor Aleksandrov i ja vr{el dol`nosta „~inovnik za specijalni zada~i#. Vo ovaa sekcija vleguvale 20 ~inovnici, istaknati rakovoditeli na VMRO, koi imale zada~a da ja organiziraat bugarskata administrativna vlast vo Makedonija. Upravata se nao|ala vo Skopje, a po~nala da funkcionira od 8. XII 1915 g. Teritorijata bila podelena na devet okruzi i 40 okolii. So toa bilo dovr{eno vospostavuvaweto bugarska administrativna, voena, sudska i policiska vlast vo Makedonija. So okupacijata na Makedonija po Aprilskata vojna (1941), odnovo bil vospostaven bugarskiot okupaciski sistem na voena, policiska, dr`avno-administrativna i 218

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

crkovna vlast. Voenata vlast se sostoela od komandi na oblasti – Skopska i Bitolska, a od 1943 g. i [tipska. Vo sekoja od niv bila rasporedena po edna divizija, pove}e polkovski okruzi, a vo pomalite gradovi otvorale i kasarni. Vo Makedonija bile formirani dve administrativni oblasti so centri vo Skopje i vo Bitola, so pove}e okolii i op{tini. Na ~elo na oblastite se nao|ale direktori, vo okoliite upravnici, vo op{tinite pretsedateli, a vo selata kmetovi. Policiskata vlast bila strukturirana po oblasti, okolii, op{tini i sela. Vo oblastite – Skopska i Bitolska, rakovodni organi bile direktorite, a vo okoliite i op{tinite na~alnicite i komandirite. Vo policijata postoele oddelenija A, B, V i G za posebni zada~i. Sudskata vlast ja pretstavuvale okoliskite, oblasnite i apelacionite sudovi. Bugarskata crkva vospostavila svoja crkovna vlast so tri eparhii: Skopsko-vele{ka, Ohridsko-bitolska i Strumi~ko-dramska, za {to dovela 280 sve{teni lica od Bugarija. LIT.: Van~e Stoj~ev, Voena istorija na Makedonija, Skopje, 2000. V. St.

BUGARSKO TAJNO REVOLUCIONERNO BRATSTVO vo Solun (1897–1899) – probugarska organizacija vo Solun formirana vo mart 1897 g. od Bugari i od Makedonci so probugarski opredelbi, pod pretsedatelstvo na Ivan Garvanov. Bratstvoto imalo slabi klonovi vo Prilep, Kavadarci, Veles i Ser. ^lenovite na bratstvoto istovremeno ~lenuvale vo blagotvoritelnoto bratstvo „Milosrdie“, ~ij po~esen ~len bil bugarskiot premier Konstantin Stoilov. Bratstvoto bilo vo vrska so Bugarskata egzarhija, so VMK i so bugarskata vlada, se projavilo kako za{titnik na „bugarska narodnost“ vo Makedonija i zagovaralo likvidacija na ~lenovite na CK na TMORO. Vo septemvri 1899 g. bil postignat dogovor so CK na TMORO, Bratstvoto se samoraspu{tilo, ~lenovite na rakovodstvoto J. Kondov i I. Garvanov bile kooptirani, prviot vo CK, a vtoriot vo Solunskiot okru`en komitet. Toa imalo tragi~ni posledici za makedonskoto osloboditelno delo. LIT.: Van~o \or|iev, Sloboda ili smrt. Makedonskoto revolucionerno nacionalnoosloboditelno dvi`ewe vo Solunskiot vilaet (1893–1903), Skopje, 2003. V. \.

BUGARSKO-AVSTROUNGARSKI VOEN SOJUZ (1915–1918). Po zapo~nuvaweto na Prvata svetska vojna na Balkanot Buga-

rija, nominalno neutralna, zabrzano se podgotvuvala za vleguvawe vo vojna protiv Srbija za zavladuvawe na Makedonija. AvstroUngarija ja zapo~nala vojnata protiv Srbija (29. VII 1914). Pretsedatelot na Vladata na Bugarija Vasil Radoslavov (2. VIII) go izvestil ambasadorot na AvstroUngarija vo Sofija za na~elna soglasnost Bugarija da vleze vo vojna protiv Srbija. Oddol`uvala so pristapuvaweto do letoto 1915 g. za da obezbedi maksimalni dobivki. Bugarija so Avstro-Ungarija sklu~ila Spogodba za voen sojuz (24. VIII / 6. IX 1915). AvstroUngarija se soglasila Bugarija da ja okupira i da ja anektira celata teritorija na Makedonija pod srpska vlast, dvete zoni nabele`eni vo Bugarsko-srpskiot dogovor (29. II–13. III 1912) †spornata# i †nespornata.# Vo slu~aj na vojna so Grcija Bugarija da gi okupira i da gi anektira teritoriite {to gi dobila Grcija so Bukure{kiot miroven dogovor (1913). AvstroUngarija se obvrzala na Bugarija da $ dade (zaedno so Germanija) voen zaem od 200 milioni franci. Pra{aweto za sklu~uvawe mir bilo ostaveno da se re{i so sklu~uvawe posebna spogodba. Istiot den vo Ples Bugarija, Avstro-Ungarija i Germanija potpi{ale Voena konvencija. Na 14. X Bugarija $ objavila vojna na Srbija. Bugarskite armiski edinici go okupirale pogolemiot del od Makedonija, do linijata Ohrid – Orfanski Zaliv, kako i Isto~na Srbija so Kosovsko-metohiskata oblast, vklu~uvaj}i ja i oblasta Gora naselena so Makedonci muslimani. Bugarija ostanala lojalna ~lenka na voeniot sojuz do kapitulacijata (29. IX 1918) do potpi{uvaweto na Konvencijata za primirje so silite na Antantata. LIT.: Makedonija vo me|unarodnite dogovori I (1913–1940), Skopje, 2006; Balkanski ugovorni odnosi, (1876–1918), Beograd, 1998. M. Min.

BUGARSKO-GERMANSKI VOEN SOJUZ (1915–1918). Bugarija i Germanija gi potpi{ale vo Sofija bilaterelnite dogovori (24. VIII / 6. IX 1915): Dogovorot za prijatelstvo i sojuz i Dogovorot za vojna protiv Srbija i tristrana Voena konvencija: Germanija, Avstro-Ungarija i Bugarija (vo Ples). So prviot dogovor Germanija se obvrzala na Bugarija da $ garantira nezavisnost i teritorijalen integritet vo postojnite granici za vremetraeweto na dogovorot, do 31. XII 1920 g. So vtoriot dogovor Germanija na Bugarija $ garantirala da gi anektira site teritorii na koi pretendi-

BUGARSKO-JUGOSLOVENSKI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

rala: Makedonija pod srpska vlast (†nespornata# i †spornata# zona spored Srpsko-bugarskiot dogovor od 29. II / 13. III 1912 g.); od Makedonija pod gr~ka vlast, vo slu~aj Grcija da vleze vo vojna protiv Bugarija ili protiv nejzinite sojuznici, da gi anektira teritoriite {to gi dobila Grcija so Bukure{kiot miroven dogovor (1913), isto~niot del od Srbija do r. Morava; od Romanija, vo slu~aj da vleze vo vojna protiv Bugarija ili protiv sojuznicite, da gi okupira teritoriite {to gi dobila so Bukure{kiot dogovor i da ja korigira bugarsko-romanskata granica opredelena (1878) so Berlinskiot dogovor. So Konvencijata bilo utvrdeno zaedni~ko nastapuvawe na nivnite sili vo vojnata protiv Srbija, koordinirawe na voenite dejstva, komanduvaweto, kako i obvrskata na Germanija za voena pomo{ na Bugarija. Vo oktomvri Bugarija vlegla vo vojna i gi okupirala dogovorenite teritorii. Vo Ni{ (25. XII) bil potpi{an Protokol za eksploatacija na `elezni~kata linija Ni{–Skopje–gr~ka granica, a potoa i Spogodba na glavnite {tabovi za snabduvaweto vo okupiranata Makedonija (4. I 1917), a na 29. XI 1917 g. Dogovor za snabduvawe na germanskite armiski edinici [ulc na Makedonskiot front. Bugarija ostanala vo Sojuzot do kapitulacijata (29. IX 1918). LIT.: Makedonija vo me|unarodnite dogovori (1913–1940), Skopje, 2006; IstoriÔ na bÍlgarite v dokumenti, II. 1912– 1918, SofiÔ, 1997; KesÔkov, Prinos kÍm diplomati~eskata istoriÔ na BÍlgariÔ, 1878–1925, SofiÔ, 1925. M. Min.

BUGARSKO-GERMANSKI VOEN SOJUZ (1941–1944) – sozdaden za pomagawe i zaedni~ka voena sorabotka za borba i likvidacija na site osloboditelni i antifa{isti~ki dvi`ewa i voeni formacii vo dr`avite na Balkanot. Zapo~nal da funkcionira na 1. III 1941 g., vedna{ po pristapuvaweto na Bugarija kon Trojni-

Bugarskiot car Boris III vo dru{tvo so Hitler

ot pakt. Za sreduvawe na situacijata na Balkanot Hitler upatil vo Bugarija silna armiska grupacija od 680 iljadi lu|e. Vo maj 1941 g. pri Glavnata komanda na bugarskite oru`eni sili bil formiran [tab na germanskata voena misija so zada~a da ja sledi borbenata gotovnost i moralnopoliti~kata sostojba na bugarskite oru`eni sili i na delo da ja sproveduva germanskata voena doktrina. So brojnite germanski sili bila napadnata Jugoslavija, odnosno Makedonija i Grcija, a potoa najgolemiot del od niv bile upateni na Isto~niot front, pa vo Bugarija ostanale pomali voeni edinici na germanskata armija. Blagodarenie na voeniot sojuz, bil vospostaven noviot fa{isti~ki poredok na Balkanot, a Bugarija okupirala golemi teritorii vo Makedonija, Srbija i Grcija, {to ovozmo`ilo osloboduvawe na golem del od germanskite voeni sili i nivno zaminuvawe na drugi frontovi. Bugarskite i germanskite okupacioni vojski u~estvuvale vo mnogu voeni operacii protiv edinicite na NOV vo Jugoslavija i Makedonija. Na 18 juni 1943 g. voenite delegacii na dvete zemji postignale dogovor VII bugarska pe{adiska divizija (so 1.858 vojnici) da vleze vo reonot severoisto~no od Solun do Halkidik, odnosno do r. Bistrica. Divizijata imala zada~a da se protivstavi na eventualniot anglo-amerikanski desant i da go obezbedi redot vo navedenite podra~ja od gr~kite nacionalisti~ki voeni i politi~ki organizacii. Voeniot sojuz se raspadnal po kapitulacijata na Bugarija vo septemvri 1944 g. LIT.: Vitka To{kova, BÍlgariÔ i TretiÔt raŸh (1941–1944), SofiÔ, 1975; Vojna enciklopedija, 2, Beograd, 1971. \. Malk.

BUGARSKO-GERMANSKOAVSTROUNGARSKA VOENA KONVENCIJA (Ples, 24. VIII / 6. IX 1915) – konvencija potpi{ana od na~alnicite na general{tabovite Fon Folkenhajm, Konrad i Gan~ev. So Konvencijata vrhovnite komandi na armiite na trite sojuzeni dr`avi se obvrzale na zaedni~ko voeno dejstvuvawe protiv Srbija, Bugarija so armija od ~etiri pe{adiski divizii, pod vrhovna komanda na germanskiot general-feldmar{al Fon Mekezen. Germanija se obvrzala na Bugarija da $ dade voena i materijalna pomo{. Bugarija od svoja strana se obvrzala: najdocna za 35 dena po poti{uvaweto na Konvencijata dogovorenite divizii da gi rasporedi na

B

srpskata granica podgotveni za dejstvo; da zadr`i stroga neutralnost kon Grcija i kon Romanija do zavr{uvaweto na vojnata protiv Srbija, ako ostanele dvete dr`avi neutralni, kako i da ovozmo`i nepre~en transport na materijali i voeni edinici od Germanija i od Avstro-Ungarija za Turcija. Germanija se obvrzala na Bugarija da $ dade voen materijal od sekakov vid i voena pomo{ od 2 miliona franci. LIT.: Makedonija vo me|unarodnite dogovori (1913-1940), Skopje, 2006; KesÔkov, Prinos kÍm diplomati~eskata istoriÔ na BÍlgariÔ, SofiÔ, 1925. M. Min.

BUGARSKO-GR^KI SOJUZ (16/29. V 1912) – sojuz sozdaden so sklu~uvawe na tajniot politi~ki Dogovor za sojuz (oficijalno odbranben) i Voenata konvencija (22. IX / 6. X 1912), potpi{ani vo Sofija. Dogovornite strani se obvrzale da si davaat pomo{ so site raspolo`livi vooru`eni sili vo slu~aj ednata ili dvete da bidat napadnati od osmanliskata dr`ava, kako i pri sistematsko kr{ewe na pravata na gr~kata odnosno na bugarskata narodnost. So Voenata konvencija dogovornite strani se obvrzale vo slu~aj na vojna Bugarija da upotrebi najmalku 300.000 vojnici, a Grcija so najmalku 120.000 vojnici; voenite sili da bidat mobilni i koncentrirani na granicata podgotveni za voeni dejstva. Grcija u{te se obvrzala so svojata flota da obezbedi nadmo} vo Egejskoto More i da gi prekine pomorskite vrski na Turcija so evropskiot del, a Bugarija ofanzivno da dejstvuva so dovolno sili protiv osmanliskite sili vo Makedonija, vo trite vilaeti (Kosovskiot, Bitolskiot i Solunskiot). Vo slu~aj Srbija da u~estvuva vo vojnata, Bugarija so site svoi sili mo`ela da dejstvuva vo Trakija. Stranite-potpisni~ki ne mo`ele da sklu~uvaat primirje podolgo od 24 ~asa, nitu da zapo~nuvaat pregovori za mir, bez prethoden dogovor i bez pismena soglasnost od drugata strana. Za teritorijalnite pra{awa ne postignale soglasnost i gi ostavile da gi re{avaat dopolnitelno. LIT.: Makedonija vo bilateralnite i multilateralnite dogovori na balkanskite dr`avi, Skopje, 2000; A. [opovÍ, KakÍ ni se nalo`i Balkanskata voŸna. SÍ pribavlenie pÍlniÔ tekstÍ na vsi~kite dogovori i konvencii sÍ SÍrbiÔ i GÍrciÔ, SofiÔ, 1915. M. Min.

BUGARSKO-JUGOSLOVENSKI DOGOVOR ZA KORISTEWE NA DVOSOPSTVENI^KITE IMOTI NA GRANICATA (Sofija, 25. VIII 1947). So nego dr`avite-potpisni~ki go re219

B

BUGARSKO-JUGOSLOVENSKI

gulirale koristeweto na dvosopstveni~kite imoti od dvete strani na bugarsko-jugoslovenskata granica. Dogovornite strani se obvrzale nivnite nadle`ni organi da podgotvat spisoci za dvosopstveni~kite imoti oddelno za sekoe naseleno mesto vo pograni~nata zona i da gi dostavat na odnosnite organi na drugata strana. So Dogovorot se preciziral poimot dvosopstveni~ki imot, pravata i pogodnostite na sopstvenicite, re`imot na preminuvawe na granicata. Dogovornite strani si go zadr`uvale pravoto da im zabranat na imatelite na dvosopstveni~ki imoti preminuvawe na granicata pod uslovite navedeni vo Dogovorot. Incidentite na dvosopstveni~kite imoti dobile tretman na pograni~ni incidenti. Dogovorot stapil vo sila na denot na negovoto potvrduvawe (21. XI 1947). Bugarija ednostrano go otka`ala (30. VI 1950). LIT.: Sl. list na NRM, 108/ 20 dekemvri 1947. M. Min.

BUGARSKO-JUGOSLOVENSKI DOGOVOR ZA PREMINUVAWE NA GRANICATA I ZA DR@AVJANSTVO (Sofija, 27. VIII 1947). So Dogovorot bil voveden bezvizen re`im. Za patuvawe od ednata vo drugata dr`ava bil voveden specijalen paso{ so koj ne mo`elo da se patuva vo treti dr`avi, izdavan od ministerstvata za vnatre{ni raboti so klauzula †va`i za FNRJ#, odnosno †va`i za Bugarija.# Paso{ite za jugoslovenskite dr`avjani mo`ele da gi izdavaat i ministerstvata za vnatre{ni raboti na republikite, pa spored toa i Ministerstvoto za vnatre{ni raboti na Narodna Republika Makedonija. Bilo regulirano dobivaweto bugarsko, odnosno jugoslovensko dr`avjanstvo vrz osnova na brak me|u nivni dr`avjani.

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

botka vo site oblasti na duhovnata i materijalnata kultura. Dogovorot bil potpi{an so va`nost od 20 godini. Po Rezolucijata na IB Vladata na NR Bugarija ednostrano go raskinala so nota (1. X 1949). LIT.: Slu`beni list FNRJ, 4, 1948. M. Min.

BUGARSKO-MAKEDONSKI VRSKI I ODNOSI. Od formiraweto na bugarskata dr`ava vo VII v. do po~etokot na XI v. koga delovi od Bugarija mu pripa|aat na Samuilovoto Carstvo, bugarskite vladeteli se obiduvaat da osvojat delovi od Makedonija. Pogolem del od bugarskite eparhii se pod jurisdikcija na Ohridskata arhiepiskopija s# do nejzinoto ukinuvawe (1767). Vo 1870 g. se formira Bugarska egzarhija so makedonski eparhii pod nejzina jurisdikcija preku koi se ostvaruva crkovno i politi~ko vlijanie. Od formiraweto na Kne`evstvoto Bugarija (1878) brojni se obidite za celosno zazemawe na Makedonija i za sozdavawe Golema Bugarija. Vo vtorata polovina na XIX v. zapo~nuva masovno emigrirawe od site delovi na Makedonija vo Bugarija. Makedonskata emigracija e organizirana vo makedonski organizacii, dru{tva, kru`oci, bratstva i grupi so dobrotvorna, kulturnoprosvetna, nacionalno-politi~ka, revolucionerno-osloboditelna i druga aktivnost, glavno vo Sofija, no i vo Haskovo, Burgas, Plovdiv, Ruse, Varna itn. Nekoi od niv se vo funkcija na oficijalnata bugarska politika kon Makedonija. Sleduvaat pritisoci za prezemawe na rakovodeweto so makedonskoto nacionalnoosloboditelno dvi`ewe (MRO),

LIT.: Slu`ben list na NRM,108/ 20 dekemvri 1947. M. Min.

BUGARSKO-JUGOSLOVENSKI DOGOVOR ZA PRIJATELSTVO, SORABOTKA I ME\USEBNA POMO[ (Asenovgrad, 27. XI 1947). So nego vladite na NR Bugarija i na FNR Jugoslavija, pretstavuvani od nivnite pretsedateli Georgi Dimitrov, odnosno Josip Broz Tito, se obvrzale na bratska sorabotka i zaedni~ka odbrana na teritorijalniot integritet i na nezavisnosta (vo slu~aj na zagrozuvawe ili agresija od treta dr`ava), najtesna ekonomska sorabotka i prezemawe na site merki za podgotvuvawe carinska unija; postojana najsrde~na kulturna sora220

Makedonska kni`arnica vo Gorna Xumaja (1947)

preku formirawe na Vrhovniot makedonski komitet vo Sofija. Osobeno e negativna ulogata na Bugarija pred i vo vremeto na Ilindenskoto vostanie. Bugarija i Srbija se inicijatori za formirawe na Balkanskiot sojuz i za po~nuvawe na Balkanskata vojna (1912). Po Balkanskite vojni, del od teritorijata na Makedonija vleguva vo sostavot na Bugarija (Pirinskiot del na Makedonija), vo soglasnost so re{enijata od Bukure{kiot miroven dogovor (1913). Vo Prvata svetska vojna (1915–1918), Bugarija i sojuznicite go okupiraat delot od Makedonija {to $ pripa|al na Srbija (Vardarskiot del na Makedonija). I po vojnata prodol`uva istata politika. Me|u dvete svetski vojni, poddr`ana od vlastite na Bugarija, dejstvuva VMRO, ~ija{to aktivnost vo odnos na Makedonija varira vo zavisnost od konkretnata situacija. Vo toj period vo Bugarija se ubieni vidni makedonski intelektualci (\or~e Petrov, Arseni Jovkov, Dimo Haxidimov i dr). Vo april 1941 g., Bugarija povtorno go okupira Vardarskiot del na Makedonija, so isklu~ok na zapadnite delovi, koi se pod italijanska, odnosno pod albanska okupacija, vospostavuvaj}i celosna administrativna, voena, policiska, prosvetna i druga vlast s# do kapitulacijata (septemvri 1944). Po Vtorata svetska vojna Makedoncite vo RB se priznati kako del od poseben narod, so opredeleni prava na malcinstvo vo Pirinskiot del. Po smrtta na Georgi Dimitrov i Rezoluzijata na Informbiroto (1948) nastapuva zaladuvawe na jugoslovensko-bugarskite odnosi i negirawe na postoeweto na Makedoncite. Na

BUGARSKOTO

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

popisot od 1946 g. kako Makedonci se izjasnuvaat 250.000, dodeka na popisot od 1992 g. taa brojka e samo 10.000, a na popisot od 2002 g., iako bez soodvetna grafa, kako Makedonci sepak se zapi{uvaat 5.000 lica. RB prva ja priznava nezavisnosta na RM pod ustavnoto ime (15. I 1992). Oficijalni diplomatski odnosi na najvisoko nivo se vospostavuvaat na 20. XII 1993 g. Prv vonreden i opolnomo{ten ambasador na RB vo RM e Angel Dimitrov. Prv vonreden i opolnomo{ten ambasador na RM vo RB e \or|i Spasov. LIT.: Krste Bitoski, Makedonija i Kne`evstvoto Bugarija, Skopje, 1977; Ahil Tunte, Republika Makedonija-prva dekada (1990-1999), Skopje, 2005. T. Petr.

BUGARSKO-SRPSKA TAJNA SPOGODBA (Sofija, 19. II 1897) – spogodba za vreme na vojnata me|u Grcija i Turcija, dvete vladi da ne prezemaat ednostrana politi~ka ili voena akcija, bez soglasnost na drugata, {to bi mo`ela da go naru{i status kvoto. Isto taka se obvrzale, do dogovorenoto razgrani~uvawe na zonite na bugarskite i srpskite interesi vo Makedonija i na drugite vladenija na Turcija, nivnite propagandni institucii i organizacii vo propagandnoto dejstvuvawe da ne si pre~at, tuku zaemno da se pomagaat. Dogovornite strani se soglasile da se prisoedini i Crna Gora, a za toa da bide zapoznaena Rusija. Ruskata vlada ja informiral srpskiot diplomatski pretstavnik vo Petrograd. LIT.: Makedonija vo bilateralnite i multilateralnite dogovori na balkanskite dr`avi, Skopje, 2000; At. [opovÍ, KakÍ ni se nalo`i Balkanskata voŸna. SÍ pribavlenie pÍlniÔ tekstÍ na vsi~kite dogovori i konvencii sÍ SÍrbiÔ i GÍrciÔ, SofiÔ, 1915. M. Min.

BUGARSKO-SRPSKI DOGOVOR ZA PRIJATELSTVO I SOJUZ (Sofija, 29. II /13. III 1912) – dogovor so va`nost do 31. XII 1920 god. Dogovornite strani se obvrzale zaemno da si garantiraat dr`avna nezavisnost i teritorijalen integritet; da dejstvuvaat so site svoi raspolo`livi sili vo slu~aj koja bilo golema sila da okupira ili samo privremeno da zazeme del od balkanskite teritorii pod osmanliska vlast, ako go smeta ednata toa za sprotivno na nejzinite `ivotni interesi i za pri~ina za vojna. Dogovorot mo`el da se objavi ili da im se soop{ti na drugi dr`avi samo po prethodna soglasnost, uslov predviden i za pristapuvawe vo sojuz na druga, odnosno drugi dr`avi. Vo Tajniot dodatok dogovorile: na site zazemeni teritorii da se vospostavi zaedni~ka

vlast (kondominium), podelbata da se izvr{i vedna{ ili najdocna vo rok od tri meseci po vospostavuvawe na mirot. Bugarija na Srbija $ go priznavala pravoto na teritoriite severno i zapadno od [ar Planina, a Srbija na Bugarija pravoto na teritoriite isto~no od Rodopite i od r. Struma. Za Makedonija, teritorijata me|u [ar Planina, Rodopite, Egejskoto More i Ohridskoto Ezero, se dogovorile, ako se uverele dvete strani deka ne mo`elo da se organizira vo posebna avtonomna oblast, da ja podelat. Srbija se obvrzala da ne bara teritorija nadvor od linijata {to poa|ala od bugarsko-otomanskata granica od Golem Vrv i prodol`uvala na jugozapad i izleguvala na Ohridskoto Ezero. Bugarija se obvrzala da ja prifati taa linija – ako ja potvrdel ruskiot car, vo svojstvo na vrhoven arbiter, kako linija {to odgovarala najmnogu na interesite na dvete strani. Dogovornite strani se soglasile i sekoj drug spor vo vrska so tolkuvaweto i so ispolnuvaweto na odredbite od Dogovorot da se podnesuva na Rusija za kone~no re{enie. Dogovornite strani potpi{ale i Voena konvencija i gi utvrdile me|usebnite obvrski vo slu~aj Bugarija da bide napadnata od Romanija ili pak Srbija da bide napadnata od Avstro-Ungarija. Za vodeweto na vojnata protiv Turcija general{tabovite na nivnite armii potpi{ale dve spogodbi, vo Varna (19. VI / 2. VII 1912) i vo Sofija (15/28. IX 1912). Sojuzot bil sozdaden pod pokrovitelstvo na Rusija koja gi izvestila doverlivo za toa Velika Britanija i Francija. LIT.: Dokumenti za borbata na makedonskiot narod za samostojnost i za nacionalna dr`ava, 1, Skopje, 1981; Makedonija vo bilateralnite i multilateralni dogovori na balkanskite dr`avi, Skopje, 2000; Al. Hristov - J. Donev, Makedonija vo me|unarodnite dogovori, Skopje, 1994. M. Min.

BUGARSKO-TURSKI DOGOVOR (Carigrad (26. III /8. IV 1904) – dogovor za normalizirawe na me|usebnite odnosi vlo{eni so Ilindenskoto vostanie vo Makedonija. Do vlo{uvawe do{lo po obvinuvawata od Carigrad za zame{anost na Kne`evstvoto za predizvikuvawe na vostanieto. So Dogovorot Vladata na Kne`evstvoto Bugarija se obvrzala da go spre~i sozdavaweto revolucionerni komiteti i vooru`eni ~eti i nivno dejstvuvawe protiv Osmanliskoto Carstvo, da gi kaznuva svoite dr`avjani zame{ani vo takvi dejstva, da spre~uva preminuvawe i prenesuvawe eksplo-

B

zivni materijali i oru`je preku demarkacionata linija vo Makedonija. Vladata na Turcija se obvrzala da gi sprovede reformite predvideni so Mirc{tegskata programa i da gi amnestira u~esnicite vo Ilindenskoto vostanie. Turcija ja ispolnila obvrskata za davawe amnestija, a gi opstruirala reformite vo Makedonija. Bugarskoto Kne`evstvo ne go zaprelo, tuku go izntenziviralo propagandnoto i vooru`enoto dejstvuvawe na ~etite ufrluvani vo Makedonija. LIT.: Makedonija vo bilateralnite i multilteralni dogovori na balkanskite dr`avi, Skopje, 2000. M. Min.

BUGARSKOTO IME VO MAKEDONIJA – pra{awe {to e sozdadeno od istorijata i se koristi od aktuelnata politika i strategija do deneska. Se pojavilo vo vtorata polovina na IX v. so ekspanzijata na bugarskata dr`ava i vospostavuvaweto bugarska vlast vo Makedonija (864), koja se odr`ala pove}e od edno stoletie. Osobeno vo Vizantija, koja na Bugarskata dr`ava $ gi priznala osvoenite zemji i titulata na bugarskiot vladetel Petar I kako „car na Bugarite“, site podanici na dr`avata bile narekuvani Bugari. Upotrebata na imiwata Bugarija i Bugari se odr`ala i po propa|aweto na Bugarskoto Carstvo (971). Pred krajot na X v., severozapadnite oblasti na dotoga{nata Bugarija bile pod vlasta na srednovekovnata dr`ava na carot Samuil. Za Vizantija novoto carstvo pretstavuvalo prodol`uvawe na priznaenoto propadnato Bugarsko Carstvo. Toa na{lo odraz i vo vizantiskite izvori. I za Jovan Skilica i Pop Dukqanin Samuilovoto Carstvo bilo „Bugarija“, a negovite podanici bile Bugari. Carot Samuil se soobrazil so duhot na vremeto i za istaknuvawe na svojot carski presti` verojatno ja poddr`al tradicijata na propadnatoto Bugarsko Carstvo. Zatoa vizantiskiot vladetel Vasilij II (po 1018) Makedonija, koja{to bila centarot na Samuilovoto Carstvo, ja narekol tema Bugarija, a teritorijata me|u r. Dunav i Stara Planina ja narekuva Paristrion. Vo toj period bugarskoto etni~ko obele`je se upotrebuvalo samo vo Makedonija. Od krajot na XII v., koga bilo vozobnoveno Bugarskoto Carstvo, koe se odr`alo do krajot na XIV v., bugarskoto ime bilo reafirmirano vo Bugarija. Po 1395 g., koga kone~no propadnalo srednovekovnoto Bugarskoto Carstvo i Bugarija se na{la pod vlasta na osmanliskata dr`a-

221

B

BUGARSKOTO

va, ovaa vovela edinstveno upravno ime Rumelija (za site svoi balkanski vladenija). Bugarskoto politi~ko ime bilo istisnato od upotreba. Me|utoa, vo titulata na Ohridskata arhiepiskopija bugarskoto etnokulturno imenuvawe se zadr`alo i toa imalo vlijanie vo posle{niot razvitok. Vo prvite vekovi na osmanliskoto vladeewe e posvedo~ena incidentna upotreba na bugarskoto ime za Slovenite vo dijacezata na Ohridskata arhiepiskopija. Poznatiot turski patopisec Evlija ^elebija (XVII v.) pi{uva za Bugari i vo Saraevo i vo Belgrad. I ohridskite arhiepiskopi pridonesle za posvedo~uvawe za bugarskoto ime pri nivnite brojni patuvawa i drugi kontakti i vrski so evropskite vladetelski dinastii so tituliraweto kako arhiepiskopi „i na Bugarija“. Arhiepiskopot Atanasij I, na pr., koj na arhiepiskopskiot prestol na Ohridskata arhiepiskopija bil pred krajot na XVI i vo po~etokot na XVII v., se tituliral „so bo`ja milost arhiepiskop na Justinijana Prva Ohridska, Bugarija, Srbija, Albanija, Vla{ka, Moldavija, Litvanija, patrijarh na Rusija“. Vo XIX v. i slovenskata i pravoslavna Rusija izvr{ila presudno vlijanie za nametnuvaweto na bugarskoto ime vo Makedonija. Rakovodena od sopstvenite strategiski interesi na Balkanot, od pozicija na sila za{titni~ka na pravoslavnite vo Osmanliskoto Carstvo, dejstvuvala za razre{uvawe na makedonskoto i bugarskoto crkovno pra{awe kako edinstveno i pod bugarsko ime. Vo 1870 so sultanskiot akt bila sozdadena Bugarskata egzarhija i $ bila dadena uslovna crkovna vlast i vo Makedonija. Na toa mu prethodelo i anga`iraweto na ruskite slavisti za pridobivawe privrzanici na bugarizmot vo Makedonija. Na makedonskoto crkovno dvi`ewe za samostojna crkva so obnovuvawe na Ohridskata arhiepiskopija i razvitokot na prerodbenskiot proces, na borbata za makedonski literaturen jazik i kni`evnost, kako i na posle{nata borba za politi~ko osloboduvawe i svoja dr`avnost, im se pripi{uval bugarski karakter. I panslavisti~kata ideja, vo soglasnost so politi~kite i strategiskite interesi na Rusija, bila transformirana vo balkanski panbugarizam. Ideen vtemeluva~ i propagator bil hilendarskiot monah Paisij od Bansko (XVIII v.), inspiriran od pi{uvaweto na M. Orbini i J. Rai} i nekoi drugi drevni zapisi vo atonskite ma222

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

nastiri. Po formiraweto na Bugarskata egzarhija glavniot legitimen sprovodnik na ovoj proces vo Makedonija bil egzarhot. So ozakonetoto obrazovanie na bugarski jazik i so bugarskite knigi i vesnici sistematski se nametnuvalo i se zacvrstuvalo i bugarskoto ime vo Makedonija. Po 1878 g. Bugarskoto Kne`evstvo go prezelo rakovodeweto i finansiraweto na propagandnata dejnost preku Egzarhijata kako legalna bugarska crkovna institucija vo Osmanliskoto Carstvo, a podocna i neposredno preku svoite pretstavni{tva – trgovskite agentstva vo Makedonija. Takva uloga imale i site bugarski dr`avni obrazovni institucii vo koi se {koluvale Makedoncite, koi, poradi bliskosta na jazikot, brzo ja usvojuvale bugarskata literaturna norma. Deklariranite Bugari od Makedonija dobivale pozicii vo bugarskite nacionalno-politi~ki, obrazovni, kulturni i nau~ni institucii, vo armijata i vo dr`avnata administracija, kako i vo diplomatijata i vo Vladata, i revnosno go eksponirale bugarskoto ime, zastapuvaj}i se i za prisoedinuvawe na Makedonija kon Bugarija. So organiziraweto na mnogubrojnata egzistencijalno zavisna makedonska emigracija i so instrumentaliziraweto na golem nejzin del vo sproveduvaweto na golemodr`avnata politika, bugarskoto vlijanie se zasililo. Bugarskata vlada, vladetelot, diplomatskite pretstavnici, pe~atot, naukata i publicistikata sistematski go nametnuvale bugarskoto ime za makedonskiot narod pred Portata i pred lokalnite vlasti na osmanliskata dr`ava, kako i vo odnosite so drugite dr`avi i pred evropskata javnost. Sozdavale ubeduvawe za bugarsko naselenie vo Makedonija, za „makedonski Bugari“ i Makedonija kako bugarska zemja. Zaradi toa prisoedinuvawe na Makedonija, Bugarija vojuvala vo dvete balkanski i vo dvete svetski vojni. Za da se zdobie so me|unarodno verifikuvano priznavawe na bugarskoto ime za makedonskiot narod, so toa i legitimitet za pretenziite kon Makedonija, vo Nejskiot miroven dogovor (1919) prifatila obvrska i potpi{ala konvencija so Grcija za razmena na gr~koto malcinstvo vo Bugarija za „bugarskoto malcinstvo“ vo Grcija. Za opstojuvaweto na Bugarija na taa svoja pozicija silno vlijaele i bugariziranite Makedonci rakovodeni od Vrhovniot makedonski komitet vo Sofija (1895), Sojuzot na bugarskite konstitucio-

ni klubovi (1908–1909) i VMORO na Todor Aleksandrov (1911– 1918), a po Prvata svetska vojna Izvr{niot komitet na makedonskite bratstva i VMRO, pod rakovodstvo na Todor Aleksandrov i Ivan Mihajlov, dodeka po 1989 g. taa uloga ja igra VMRO-SMD vo Bugarija. Na ovoj plan su{testveno pridonesla i kompromisnata i nacionalno nedefinirana platforma na TMORO / VMORO vo ilindenskiot period, istaknuvaj}i ja kako osnova politi~kata programa za avtonomija na Makedonija. Od taa osnovna pozicija nastapuvale site ovie faktori i pred me|unarodnite instanci na mirovnite i na drugi me|unarodni konferencii. Vo Pirinskiot del na Makedonija vo periodot po 1912 g., kako vpro~em i vo drugite delovi na Makedonija, bugarskoto ime legalno bilo nametnuvano od organite na bugarskata dr`avna vlast, od bugarskata crkva, od obrazovnite i kulturnite institucii i pe~atot. Denacionalizacijata i prifa}aweto na bugarskoto ime dobile osobeno {iroki razmeri i kaj makedonskata emigracija vo Bugarija. Pred krajot na 1944 g., po dr`avniot prevrat vo Bugarija, dr`avnoto rakovodstvo ja prizna sozdadenata makedonska nacionalna dr`ava (vo Federativna Jugoslavija) i be{e ovozmo`eno afirmirawe na makedonskoto nacionalno ime, jazikot, istorijata, literaturata i kulturata i vo Pirinskiot del na Makedonija. No po Rezolucijata na IB za KPJ (1948) bugarskoto dr`avno rakovodstvo se vrati na starite pozicii na nepriznavawe na makedonskiot narod, proglasi deka makedonskata nacija vo NR/SR Makedonija se sozdavala vrz antibugarska osnova, ja prodol`i starata politika da ne priznava Makedonci vo Bugarija, nitu pak makedonsko nacionalno malcinstvo vo Pirinskiot del na Makedonija. Republika Bugarija i po napu{taweto na totalitarniot re`im i proglasuvaweto na demokratskiot parlamentaren sistem (1989) ostana na istata pozicija. Vo Bugarskata nacionalna doktrina (1997 i 1998) celiot makedonski narod e pretstaven kako „bugarsko naselenie“, a Makedoncite kade i da se vo svetot kako – Bugari. LIT. Milan Bo{koski, Imiwata Makedonija i Makedonci vo srednovekovnite izvori, Skopje, 2003; P. Koledarov, Imeto MakedoniÔ v istori~eskata geografiÔ, SofiÔ, 1985; BÍlgarskata dÍr`ava prez vekovete, 1, SofiÔ, 1982; Bla`e Ristovski, Istorija na makedonskata nacija, Skopje, 1999; Bla`e Koneski, Makedonskiot XIX vek. Jazi~ni i kni`evnoistoriski prilozi, Skopje, 1986. M. Min.

BUE

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

Anton Semjonovi~ Budilovi~

BUDILOVI^, Anton Semjonovi~ (s. Komotovo, Grodnenska gub., Rusija, 24. V / 5. VI 1846 – S.Peterburg, 12/25. XII 1908) – istori~ar, filolog, publicist, univ. profesor, slovenofil. Go zavr{il Istorisko-filolo{kiot fakultet na S.-Peterbur{kiot univerzitet (1863–1867), magistriral (1871) i bil na studiski prestoj za prou~uvawe na slovenskite nare~ja, literaturata i etnografijata na slovenskite oblasti vo Germanija, Avstro-Ungarija, Romanija, Srbija, Crna Gora i Evropska Turcija (1872–1875). Profesor e vo Institutot na knezot Bezborotko vo Ne`in (1875–1881), a potoa predaval ruski i crkovnoslovenski jazik na Univerzitetot i stanuva dekan na Istorisko-filolo{kiot f-t vo Var{ava (1881–1882). Izbran e za ~len na RAN (1882), a potoa i na drugi slovenski akademii. Stanuva rektor na Univerzitetot vo Tartu i ja vodi Katedrata za sporedbena gramatika na slovenskite nare~ja (1892–1901). Kako profesor na S.-Peterbur{kiot univerzitet, stanuva ~len na Sovetot na Ministerstvoto za prosveta i ~len na pove}e nau~ni i slovenofilski dru{tva. Redaktor e na „SlavÔnskoe obozrenie#, „Moskovskie vedomosti# i sorabotnik na golem broj vesnici i spisanija. Kako potpretsedatel na Sovetot na SPbSBD, na 15. XI 1902 g. dava pozitivno, no dosta rezervirano mislewe za Programata (od 12. XI 1902) na toga{ osnovanoto MNLD: „... proektov za postepeno postignuvawe slovensko edinstvo vo Makedonija bi mo`el da pretstavuva blagodarna zada~a za makedonsko-slovenskata publicistika, no vo realiziraweto na ovoj proekt Rusija odvaj li bi mo`ela da zeme kakvo i da e u~estvo. Takvite evolucioni procesi, kako {to e obrazuvaweto literaturen dijalekt vrz osnova na obedinuvaweto na govorite, obi~no se prodol`uvaat desetici godini, ako ne i vekovi, a Makedonija odvaj li ima pred sebe tolku prodol`itelen rok za miren razvitok... No ne mo`eme da ne se soglasime

deka za Makedonija treba privremeno da se sozdade polo`ba na avtonomna provincija, bez predre{uvawe na pra{aweto za sudbinata na nacionalnite [...] grupi vo nea. Samo so takva privremena sostojba mo`e za izvesno vreme da se neutraliziraat pretenziite sprema nea od strana na sosednite dr`avi, osobeno od Bugarija, Srbija, Grcija...#. Kako privrzanik na idejata za op{toslovenski jazik (ruskiot) i na panslavizmot, toj e za avtonomija na Makedonija, no ne i za posebna makedonska nacija i jazik. BIBL.: Po voprosu obÍ avtonomii slavÔnskihÍ oblasteŸ EvropeŸskoŸ Turcii, „Gra`daninÍ#, 41–42, SPb., 1876; O literaturnomÍ edinstv‹ narodovÍ slavÔnskago plemeni, „SlavÔnskij SbornikÍ#, II/3, SPb., 1877, 1–15; Istoriko-politi~eskiÔ zam‹tki po voprosamÍ Bolgarskomu i ÕlÝzasÍ-Lotaringskomu, Var{ava, 1887; KÍ voprosu obÍ obÈemÍ ÔzÎk‹ slavÔnÍ, „Var{avskij DnevnikÍ#, № 167, 1888; ObÈeslavÔnskiŸ ÔzÎkÍ vÍ rÔdu drugihÍ obÈihÍ ÔzÎkovÍ drevneŸ i novoŸ EvropÎ, I, Var{ava, 1892; Obrazovanie literaturnÎhÍ ÔzÎkovÍ i ihÍ zna~enie vÍ istorii, „U~eniÔ zapiski Imp. arŸevskago universiteta#, № 2, ArŸevÍ, 1893, 71–78; Zna~enie Makedonii vÍ sudÏbahÍ greko-slavÔnskago mira, „Izv‹stiÔ SPbSBO#, № 1, SPb., okt. 1903, 5–21; VÍ ~emÍ zaklÓ~aÓtsÔ glavniÔ trudnosti Makedonskago voprosa, „Izv‹stiÔ SPbSBO#, № 5, 1903, 2–10. LIT.: NovΟ sbornikÍ stateŸ po slavÔnov‹d‹niÓ. SostavlenniÔ i izdanniÔ u~enikami V. I. Lamanskago, SPb., 1905, VII–XVI; SlavÔnovedenie v dorevolÓcionnoŸ Rossii. Biobibliografi~eskuiŸ slovarÝ, M., 1979, 86–88; Bla`e Ristovski, Dimitrija ^upovski (1878–19440) i Makedonskoto nau~no-literaturno drugarstvo vo Petrograd, I, Skopje, 1978, 190. Bl. R.

Dragoqub Budimovski

BUDIMOVSKI, Dragoqub (Skopje, 1. X 1924 – Skopje, 6. VI 1994) – eden od osnovopolo`nicite na makedonskoto novinarstvo (1944). U~esnik vo NOB od 1941, voen dopisnik na „Nova Makedonija# od Sremskiot front vo proletta na 1945 g. Ja zavr{il Visokata politi~ka {kola „\uro \akovi}# vo Belgrad. Glaven i odgovoren urednik na „Mlad borec# (1945/49), na „Nova Makedonija# (1949/52) i na Radio Skopje (1952/53). Bil i glaven urednik na sp. „Makedonija# i

B

odnovo na „Nova Makedonija# (1968/70). Zamenik, a potoa i sojuzen sekretar za informacii (1970/74), pretsedatel na Sojuzot na novinarite na Jugoslavija. Se penzioniral vo 1985 g. Se zanimaval i so publicistika: „Od dnevnikot na voeniot dopisnik# i „Makedoncite vo Albanija#. B. P. \.

Mogila od rimskoto vreme (^uka, s. Budinarci)

BUDIN GRAD, BUDINARCI (BEROVSKO) – na prastarata patna komunikacija pome|u Berovskiot i Vini~kiot region, na linijata Astibo – Partikopol, po gorniot tek na Bregalnica, se nao|aat ostatocite od maloto docnoanti~ko grat~e na lokalitetot Budingrad, kaj s. Budinarci. Ridot Budingrad se nao|a 600 m severozapadno od seloto. Fortificiranata povr{ina (300 h 60 m) se sostoi od malterno obyidie sostaveno od dva dela: rombovidna akropola – kastel, 70 m nad rekata, i pribli`no pravoagolno podgradie {to se nadovrzuva na severnata strana na kastelot. Ve{ta~ki prose~en odbranben rov go deli u{te eden (tret) del – {irokoto severozapadno predgradie od kastelot, okolu koe vo {irok lak kru`i r. Bregalnica. Posebno cvrsto bil utvrden ju`niot yid na akropolata, zajaknat so dve agolni kuli. Arheolo{kite podvi`ni naodi ja dokumentiraat egzistencijata na grat~eto vo dve osnovni fazi: postara, docnoanti~ka faza (moneti, bronzeni toki i pojasna toka od su~idava tip, `elezni fibuli), vo periodot od IV do VI v. n.e., i pomlada, srednovekovna faza (prstewa, delovi od bronzeni i stakleni belegzii), vo periodot od XI do XIII v. n.e. LIT.: I. Mikul~i}, Srednovekovni gradovi i tvrdini vo Makedonija, Skopje, 1996, 136-139. V. L.

BUE, Ami (Boué, Ami) (Hamburg, Germanija, 16. III 1794 – Voslau, Avstrija, 21. XI 1881) – francuski i evropski geolog. Od Bue poteknuvaat prvite pi{uvani geolo{ki podatoci za geolo{kata gradba na teritorijata na Makedonija. Vo periodot 1828–1870, vo ramkite na geolo{kite prou~uvawa na evropskiot del od Otomanskata imperi223

B

BU@AROVSKI

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Ami Bue

ja gi opfatil i terenite na Makedonija. Vo 1836 g. go posetil Zletovskiot ruden reon, ja opi{al eksploatacijata i metalur{kata prerabotka na olovo-cinkovite rudi. Po pove}egodi{ni ispituvawa, vo 1840 g. go objavil trudot „Geologija na Makedonija# (Geologique de la Macedoin, Bull. Soc. geol. France, 11, Paris). N. Dum.

Dimitrie Bu`arovski

BU@AROVSKI, Dimitrie (Skopje, 8. VIII 1952) – kompozitor, pijanist i muzikolog. Osven kako kompozitor, se projavuva i kako izveduva~, muzikolog, pedagog. Avtor e na nekolku desetini kompozicii za razli~ni sostavi; eden od prvite tvorci vo Makedonija koi gi prifatija i gi vovedoa sovremenite tehni~ki dostreli i pomagala vo tvore{tvoto. Osven {to se polistilisti~ki, pove}eto negovi dela se pi{uvani so koristewe na digitalnite tehnologii i pretstavuvaat sinteza na klasi~niot i elektronskiot zvuk. B. e redoven profesor na FMU vo Skopje, eden od pokrenuva~ite na Makedonskiot muzi~ki sovet i na Institutot za arhivirawe i istra`uvawe na muzikata (IRAM) pri FMU vo Skopje. B. Ort. BUZALKOV, Risto (Ba{ino Selo, Vele{ko, 1927) – fiziolog, univ. prfesor. Osnovno obrazovanie zavr{il vo rodnoto mesto i sredno vo Veles (1946). Istata godina se zapi{al na Filozofskiot fakultet vo Skopje – grupa biologija. Diplomiral vo 1951 g. Od prvi april istata godina bil izbran za asistent pri Fizio224

lo{kiot zavod na Katedrata za biologija. Doktoriral vo 1960 g., koga e izbran i za docent. Vo 1966 g. e izbran za vonreden profesor, a vo 1971 e izbran za redoven profesor po predmetot sporedbena fiziologija. Vo 1987 g. zaminal vo penzija. Vo tekot na rabotniot vek, prof. Buzalkov bil na specijalizacija vo pove}e eminentni fiziolo{ki laboratorii. Avtor e na nad 140 nau~ni trudovi pe~ateni vo doma{ni i vo stranski D. Pr. spisanija. BUZEV, Trifun Petrov (psevd.: Trajko; Trpko) (Voden, 28. VIII 1889 ‡ Skopje, 23. VI 1966) ‡ tekstilen rabotnik, pe~albar vo SAD i u~esnik vo [panskata gra|anska vojna. Vo vremeto na Balkanskite vojni dezertiral od turskata armija i preku Solun zaminal vo Wujork. Tamu stanal aktivist i rakovoditel vo sindikalnoto dvi`ewe, a potoa i ~len na Komunisti~kata partija na SAD (1924), poradi {to ~esto bil apsen. Vo zatvori i logori minal vkupno 6 godini. Zaedno so drugi tamo{ni sonarodnici od Makedonija, zaminal za [panija (10. I 1937) i stanal dobrovolec vo XV internacionalna brigada na Republikanskata armija. U~estuval vo borbite na 6 fronta, a duri petpati bil ranuvan (vo borbite na Bruneti i dr.). Dobil voen ~in poru~nik, a po ranuvawata izvr{uval sanitetski dol`nosti. Po povlekuvaweto (1939) se na{ol vo logor vo Francija, od kade {to uspeal da izbega i se vratil vo SAD. Po Osloboduvaweto do{ol da `ivee vo Skopje (januari 1947). BIBL.: Patot Madrid‡Valencija, Na [panskata zemja. Se}avawa na u~esnici vo [panskata gra|anska vojna, Skopje, 1961, 73-77; Patot Madrid‡Valencija, Makedonci vo [panija, Skopje, juli 1968, 11‡14; Patot Madrid‡Valencija, Vo srceto na [panija. Se}avawa na interbrigadistite od Makedonija, Skopje, 1975, 205‡206; Kamuflirani lekari, na istoto mesto, 206‡207; Na lekuvawe, na istoto mesto, 207. LIT.: Vo srceto na [panija. Se}avawa na interbrigadisti od Makedonija. Skopje, 1975, 239; D-r Simo Mladenovski, U~estvoto na Makedoncite vo [panskata gra|anska vojna, Vo Internacionalnite brigadi na [panija. Zbornik. Skopje, 1989, 223. S. Ml.

BUJAN, Veqko Josipov ( Novska, Hrvatska 22. II 1905 – Skopje, 22. V 1972) – spec. po sudska medicina, ginekologija i aku{erstvo. Redoven prof. na Med. f. vo Skopje, osnova~ na Institutot za sudska medicina i kriminalistika i {ef na Katedrata (od 1952) s# do penzioniraweto. Studiral medicina i diplomiral vo Berlin, a doktoriral vo Grac. Istovreme-

no, zavr{il i Praven fakultet vo Belgrad. Kako vrven stru~wak i odli~en profesionalec, sozdal fundament na sudskata medicina i kriminalistikata vo MakedoBr. N. ‡ Sl. M. P. nija.

Aleksandar Bujnov

BUJNOV, Aleksandar ([umen, 27. VIII 1879 – s. Dobrini{te, Blagoevgradsko, 27. IX 1924) – deec na TMORO/VMORO i naroden pratenik; Bugarin. Kako ~len na TMORO (1903), bil komita vo Skopsko, ~len na Serskiot okru`en revolucioneren komitet (1905), ~len na CK na Narodnata federativna partija (1908), izbran za pratenik vo Osmanliskiot parlament (1909) i pratenik vo bugarskoto Narodno sobranie (1923). Bil ubien od privrzanicite na Todor Aleksandrov. LIT.: E. Kwostebekov, Aleksandqr Bujnov, {umen i {umensko, kn. 3, Sofix, 1971. S. Ml.

BUKA1 (rod Fagus L., fam. Fagaceae) – rodot opfa}a 9 (10) listopadni vida drvja (do 45 m visoki), rasprostraneti vo Severnata hemisfera. Imaat pravo steblo so mazna siva kora i so krupni, vretenovidno za{ileni papki. Listovite se prosti, jajcevidni i mazni. Cvetovite se ednodomni i ednopolni, sobrani vo top~esti socvetija vrz dr{ki. Plodovite buklinki se smesteni vo ~etiridelna kupola, obrasnata so stipuli. Na Balkanot i vo na{ata zemja, e zastapena meziskata buka (F. moesiaca Czeczott.) kako planinski vid, ~ii populacii formiraat poseben bukov region so tri pojasi (podgorski, gorski i subalpski). Mezofilen vid. Taa pretstavuva najva`en drven vid za makedonskoto {umarstvo, no nejzinoto zna~ewe e u{te pogolemo od ekolo{ki aspekt, bidej}i nejzinite ekosistemi se dolgove~ni, a nejzinite funkcii se presudni za za{titata i za kvalitetot na ~ovekovata okolina. Cenet vid vo hortikulturata kako soliter ili kako alejno drvo. Al. And. BUKA2 – izdlaben golem trupec (oluk) po koj se sproveduva i pa|a voda od jaz vo vodenica. Al. And.

BUKVAR

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

BUKVAR – osnoven u~ebnik za ~itawe i pi{uvawe, za zapoznavawe na glasovite vo jazikot i na nivnite pe~atni i rakopisni znaci. Vo poslednite dva veka vo Makedonija se objaveni pogolem broj vakvi u~ebnici. Najprvin razlo{kiot trgovec od Bansko Marko Teodorovi~ (Vezjov) go izdade u~ebnikot „Pervoe Í~enje hotxûmq Í~itisx knigq pismen» Slavenskimi, naz»vaemoe B u k v a r }“ (Viena, 1792), nape~aten so crkovnoslovenski bukvi. I vtoriot „Bukvar}, izvle~en otq vzaimnou~itelnite tablici“ (Kraguevac, 1835) e objaven pak od banskalijata Neofit Rilski i vo osnovata na isto~nomakedonskoto nare~je. Tretiot vakov u~ebnik „Na~alnoe Í~en·e sq molitv» Ítren¶x slavxnobolgarsk·i i gre~esk»x“ (Solun, 1838) be{e nape~aten vo novootvorenata pe~atnica na Teodosija Sinaitski, no ve}e vrz zapadnomakedonskoto nare~je, sostaven od arhimandritot Anatolija Zografski. Vo istata godina vo Vata{kata pe~atnica na Daskal Kam~e e nape~atena na edna stranica na centralnomakedonskoto nare~je Tablica pervax od Jordan Haxikonstantinov-Xinot. Presvrtna e pojavata na u~ebnikot „na makedonskoto nare~je“ na Partenija Zografski „Na~álnoe u~înˆå na d‹ca-ta“ (CarigradÍ, 1858) so osnovata vo zapadnomakedonskiot govor {to po~na da se zatvrduva vo makedonskoto u~ili{te. Malku potoa i Natanail Zogrfski nape~ati „BukvarÏ slaveno-bÍlgarskiŸ zaradi u~iliÈe na Skopsko ^ernogorsko selo Ku~evista“ (BukureÈÍ, 1865), a u~enicite Dimitar V. Makedonski i Dimitar Hr. Uzunov objavija „BukvarÍ za upotr‹benie vÍ makedonskÎ-te u~iliÈa“ (CarigradÍ, 1867). Vo slednata godina Kuz-

Posledniot bukvar na K. [apkarev (Solun, 1874)

man [apkarev (Edin Makedonec) ja zapo~na serijata u~ebnici „na makedonskoto nare~je“, me|u niv i „BÍlgarskìŸ BukvarÝ“ (Carigrad, 1868) {to be{e prepe~aten vo nova verzija i pod nov naslov „MaŸ~inÍ ÔzikÍ. Bukvar~e ili PÝrvona~Ôlnì urocì po naŸ l‹snš metodš nar‹denì“ (Solun, 1874). A prviot bukvar podgotven vrz fonetskiot analiti~ko-sinteti~ki metod, no na {opskoto nare~je – kako sredno i obedinitelno za Makedoncite i Bugarite, go objavi Josif A. Kova~ev pod naslov „BÍlgarski bukvar po zvu~nata metoda za narodnite {koli“ (Plovdiv, Rus~uk, Veles, 1875). \or|ija M. Pulevski ne objavi bukvar kako poseben u~ebnik, no vo svoite privatno nape~ateni u~ebnici i rakopisi op{irno pi{uva i za azbukata i za gramatikata i toa prvpat so makedonskoto nacionalno obele`je. Toa e osobeno vidlivo vo negoviot vtor u~ebnik „Re~nik od tri jezika“ (Beograd, 1875), vo „SlavÔnsko-naselÝeniski makedonska slognica re~ovska“ (SofiÔ, 1880) i vo op{irnata (vo rakopis ostanata) „œzi~nica“. Po obidot na carigradskoto Bugarsko ~itali{te (1869) za izdavawe bugarski u~ebnici na makedonskoto nare~je, dve decenii podocna i srpskata propaganda se obide preku sli~ni u~ebnici da vleze vo Makedonija. Prviot obid e napraven vo vremeto na Kresnenskoto makedonsko vostanie (1879) od srpskiot u~itel vo Kru{evo Despot S. Baxovi} pod naslov „Bukvar za osnovna makedonska u~ili{ta u Turskoj carevini“, no toj ostana vo rakopis. Decenija podocna, po pottik od srpskiot ambasador vo Carigrad Stojan Novakovi}, i ohri|anecot Kosta Grup~e i stru`anecot Naum Evro podgotvuvaat „Makedonski bukvar“ (juni 1888), no i toj ostana nenape~aten. Toga{ Novakovi} go anga`ira Milojko Veselinovi} da sostavi osnoven u~ebnik na dozirano srbiziran makedonski jazik {to be{e i nape~aten pod naslov „Bukvar za narodne {kole“ (Carigrad, 1888), preizdaden kako „Bukvar za narodne {kole u Otomanskoj carevini. Drugo popravqeno i popuweno izdawe“ (Carigrad, 1891). Bidej}i se ocenilo deka u~ebnicive „nemaat nikakov efekt“, i srpskata propaganda od 1893 g. ve}e nastapuva so u~ebnici za svoite u~ili{ta vo Makedonija na ~ist srpski jazik, kako {to pravea i bugarskata i gr~kata propaganda vo Evropska Turcija.

B

Vo ramkite na MNLD vo S.-Peterburg vo 1903 g. be{e podgotven makedonski bukvar za 34 sela vo Makedonija {to izrazile `elba da si gi u~at decata na makedonski jazik. Bukvarot e praten vo Wujork za pe~atewe. Po Prvata svetska vojna, vo soglasnost so prezemenite obvrski od me|unarodnite dogovori za pravata na malcinstvata, pod pritisok na Dru{tvoto na narodite vo @eneva, gr~kata vlada nape~ati specijalen osnoven u~ebnik na makedonski jazik so posebna latini~na azbuka pod naslov „Abecedar“ (Atina, 1925). Po reakciite od Belgrad i od Sofija, Grcija ne gi otvori predvidenite makedonski u~ili{ta i u~ebnikot ne go vovede vo upotreba. Vo Vtorata svetska vojna vo tekot na borbite vo Egejskiot del na Makedonija, za potrebite na kursot za makedonski u~iteli na slobodnata teritorija vo Hrupi{ta, kosturskiot Okru`en komitet na EAM otpe~ati (na {apirograf vo nad 500 primeroci) „Bukvar na makedonski jazik“ (Grad Kostur, 1944 godina), podgotven od borecot Aleko Ivanovski.

Prviot bukvar vo oslobodena Makedonija (1945)

Prviot osnoven u~ebnik vo slobodnata makedonska dr`ava na sovremeniot makedonski literaturen jazik be{e objaven vo Skopje vo 1945 g. od Dr`avnoto knigoizdatelstvo na Makedonija pod naslov „Bukvar“, podgotven od avtorskiot kolektiv: Dimitar Popeftimov, Spase ^u~uk, Jon~e Josifovski, Vasil Kunoski, Jordan Kiranxiski i \or|e Risti}, ilustriran od Vasilie Popovi}. 225

B

BUKVI]

LIT.: Bla`e Koneski, Kon makedonskata prerodba. Makedonskite u~ebnici od 19 vek, vtoro izdanie, Skopje, 1959; D-r Risto Kantarxiev, Makedonskoto prerodbensko u~ili{te. Vtoro dopolneto izdanie, Skopje, 1985, 142–150; D-r Bla`e Ristovski, Krste P. Misirkov (1874–1926). Prilog..., Skopje, 1966, 52–56; Trajko Stamatoski, Borba za makedonski literaturen jazik, Skopje, 1986, 103–116; Simon Drakul, Arhimandrit Anatolij Zografski, Skopje, 1988, 347–359; D-r Stojan Risteski, Sozdavaweto na sovremeniot makedonski literaturen jazik, Skopje, 1988; Bla`e Ristovski, Atinskiot „Abecedar#. Makedonski bukvar objaven od gr~kata vlada i sporot za makedonskoto malcinstvo. Sve~en sobir..., MANU, 2006. Bl. R.

BUKVI], Aleksandar (Belgrad, 1936 – 1985) – psiholog, profesor vo Belgrad i vo Skopje. Gi zavr{il studiite na Grupata za psihologija na Filozofskiot fakultet vo Belgrad (1959). Rabotel na Institutot za primeneta psihologija i mentalna higiena na Voeno-medicinskata akademija i na Filozofskiot fakultet vo Belgrad (Oddelenie za psihologija). Po formiraweto na Institutot za psihologija na Filozofskiot fakultet vo Skopje (1977– 1979) izveduval nastava po Statistika i Psihometrija. Vode~ki stru~wak vo oblasta na psiholo{koto merewe na sposobnostite na Balkanot i vo me|unarodni ramki. BIBL.: Proverite svoju inteligenciju, 1977; Na~ela izrade psiholo{kih testova, 1981 i dr. LIT.: „Bilten Univerziteta u Beogradu#, 7. V 1982. V. Arn.

BUKEFAL – legendarniot kow na Aleksandar Makedonski so koj golemiot vojskovodec gi izvojuval site pobedi. Edinstveno Aleksandar, u{te dete, uspeal da go skroti diviot kow (Plutarh) i go narekuva Bukefal. Po pobedata nad indiskiot vladetel Por (326 g. od st.e.) Aleksandar vo ~est na svojot slaven kow gradi na r. Hidasp grad Bukefala.

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

LIT.: Plutarch, Alexander, Harvard University Press, 1959. A. [uk.

BUKLEVSKI, Tome, (Ki~evo, 21 X 1921) – prvoborec i politi~ar. Kako pripadnik na komunisti~koto i rabotni~koto dvi`ewe, bil u~esnik vo NOAVM i ~len na KPJ (1941), poradi {to bil zatvoren vo Tirana (IV 1942 – X 1943). Podocna bil sekretar na OK na KPM za Ki~evsko, zamenik politi~ki komesar na bataljoni i brigada. Po Osloboduvaweto bil vraboten vo diplomatijata, pratenik vo Sojuznoto sobranie i vo Sobranieto na SRM, ~len na Pretsedatelstvoto na SRM, pretsedatel na Maticata na iselenicite i dr. Nositel na Partizanska spomenica 1941. LIT.: DARM Skopje, rakopisna biografija, f. „Biografii“. Vl. Iv.

Kaliopi Bukleska

BUKLESKA, Kaliopi (Ohrid, 28. XII 1966) – interpretatorka na popularna muzika, avtor. Solopeewe studira vo Skopje, vo klasata na Blagoja Nikolovski. Na devet godini pobedi na festivalot Zlatno slavej~e. Vo vtorata polovina na osumdesettite godini od XX vek e ~len na grupata †Kaliopi# so koja u~estvuva na festivalite vo Opatija (†Leo#), Qubqana, Split (†Da more zna#). Izvesno vreme so uspeh nastapuva

Aleksandar i Bukefal, spomenik vo Bratford ([kotska)

226

vo [vajcarija, a od 1996 g. `ivee vo Makedonija, kade {to ostvari bogata izveduva~ka kariera. Avtor e na golem broj popularni pesni, kako i na muzika za edna baletska (†Jas Isidora#) i edna teatarskata pretstava (†Ana M. Kol. Frank#). BUKOVI] – srednovisoka planina vo Zapadna Makedonija, {to se nao|a pome|u Ki~evskata Kotlina na jug i Polo{kata Kotlina sever, i pome|u planinite Bistra na zapad i Dobra Voda na istok. Ima dinarski pravec na protegawe SZ – JI. Najvisok vrv e Tepe (1.528 m). Isto~niot del na Bukovi} e izdvoen kako poseben poznat pod imeto Korito. Povr{inata na Bukovi} e 79 km². Geolo{kiot sostav go oformuvaat paleozojski {krilci vo podinata, a preku niv le`at mermerizirani trijaski varovnici, ~ija{to debelina iznesuva 200 – 300 m, i se silno karstificirani. Bukovi} e tipi~no karstna planina na koja poradi intenzivnata karstifikacija se izgradeni site karstni oblici: {krapi, vrta~i, uvali, karstni poliwa, pe{teri i dr. \onovi~ka pe{tera e edna od najatraktivnite i podolgi pe{teri vo Republika Makedonija. LIT.: D. Manakovi}, T. Andonovski, Geomorfologija na planinata Bukovi}, „Godi{en zbornik na Geografskiot fakultet#, kn. 25, Skopje, 1979. T. And.

BUKOVKA (Pleurotus ostreatus (Jacq.: Fr.) Kummer) – gaba {to raste kako saprob na padnati bukovi stebla. Se proizveduva na farmi za proizvodstvo na bukovki. M. K. BUKURE[KA MIROVNA KONFERENCIJA (Bukure{t, 17 / 30. VII – 28. VII /10. VIII 1913) – mirovna konferencija po Vtorata balkanska vojna so u~estvo na delegacii na dr`avite-pobedni~ki: Srbija, Crna Gora, Grcija i Romanija, od edna i na porazenata Bugarija, od drugata strana. Turcija, koja u~estvuvala, isto taka, vo vojnata i odnovo ja prezela Isto~na Trakija so Odrin, ne u~estvuvala na Mirovnata konferencija vo Bukure{t. Konferncijata se odr`ala pod pretsedatelstvo na Majoresku, pretsedatel na Vladata i minister za nadvore{nite raboti na Romanija. Na prvata sednica bila usvoena odluka za zapirawe na neprijatelstvata, za vospostavuvawe cvrst mir i pravi~na ramnote`a na silite na Balkanot. Voenite delegati dogovorile ednostran prekin na voenite dejstva i povlekuvawe na silite na demarkaciskata linija na ednakvo rastojanie od poziciite na pretstra`ite. Na sednicata (25. VII / 7. VIII) bile usvoeni novite granici. Kon-

BULKES

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

B

Mateja Bulev

U~esnicite na Mirovnata konferencija na balkanskite sojuznici vo Bukure{t (1913)

ferencija zavr{ila so potpi{uvawe na Mirovniot dogovor (28. VII /10. VIII 1913). LIT.: Makedonija vo bilateralnite i multilteralni dogovori na balkanskite dr`avi, Skopje, 2000; Makedonija vo Me|unarodnite dogovori, 1875–1919, Skopje, 1994. M. Min.

BUKURE[KI MIROVEN DOGOVOR (Bukure{t, 28. VII / 10. VIII 1913) – dogovor me|u Grcija, Srbija, Crna Gora i Romanija, od edna, i Bugarija od druga strana. Vo Dogovorot izvr{ile podelba na teritoriite po promenite sozdadeni so vojnata i utvrdile novi granici. Makedonija bila podelena me|u Grcija, Srbija i Bugarija. Srbija go zadr`ala okupiraniot Vardarski del od Makedonija, bez Strumi~ko, a Grcija okupiraniot Egejski del od Makedonija na istok do utokata na r. Mesta vo Egejskoto More. Na Bugarija $ bil ostaven najmaliot Pirinski del od Makedonija. Me{anata

srpsko-bugarska i me{anata gr~ko-bugarska komisija bile zadol`eni za obele`uvawe na terenot na novite granici, vo rok od 15 dena od potpi{uvaweto na Dogovorot. Bugarija bila obvrzana svojata armija da ja prevede vo mirnovremenska polo`ba, so evakuacijata na okupiranite teritorii (starite i novite) da zapo~ne vedna{ po demobilizacijata na armijata i da zavr{i za 15 dena. Po razmenata na ratifikaciite se predviduvalo dr`avite-potpisni~ki da izvr{at razmena na zarobenicite.

VMRO(Ob), bil poznat revolucioner vo Sorovi~kata okolija. Vo vremeto na diktaturata na Metaksas bil interniran na ostrovot Hios. Vo vremeto na Vtorata svetska vojna bil borec na ELAS. Vo Gra|anskata vojna vo Grcija bil komandant na odred i dejstvuval na pl. Radu{. Zaginal po uspe{no zavr{enata {est~asovna borba so vladinite sili. LIT.: Mateja Bulev (Mati), „Glas na Egejcite“, br. 10, Skopje, 2. VI 1951, 3; Ta{ko Mamurovski, Svetli likovi od Egejska Makedonija (1945–1949), Skopje, 1987, 128–134 i 153. S. Ml.

LIT.: Dokumenti za borbata na makedonskiot narod za samostojnost i za nacionalna dr`ava, 1, Skopje, 1981; Skopje, 2000; Makedonija vo me|unarodnite dogovori 1875–1919, Skopje, 1994. M. Min.

BULEV, Mateja (Mati) (s. Ek{iSu, Lerinsko, 1904 ‡ s. Zeleni~, Lerinsko, 19. IV 1949) ‡ nacionalen deec, major na DAG. Kako ~len na KPG (1932) i na

Karta na podelbata na Makedonija po Bukure{kiot miroven dogovor (1913)

Begalskiot centar Bulkes

BULKES (juni 1948 – septemvri 1949) – begalski centar za u~esnicite vo Gra|anskata vojna vo Grcija. Spored dogovorot na KPJ i KPG, vo vremeto na Gra|anskata vojna vo Grcija vo Vojvodina bile zgri`eni izvesen broj semejstva od Egejskiot del na Makedonija, glavno Makedonci, a bile otvoreni i nekolku domovi po internatski princip za decata-begalci vo Bela Crkva i na drugi mesta. Istovremeno bil otvoren i begalskiot centar vo Bulkes, kade {to bile zgri`eni okolu 6.000 borci i politi~ki begalci. Naselbata prerasnala vo op{tina na politi~ki begalci i raspolagala so obrabotlivo zemji{te, zemjodelski ma{ini i alati, fabrika, u~ili{ta, pe~atnica, detska gradinka i sl. Vo septemvri 1949 god. okolu 4.000 od niv bile preseleni vo isto~noevropskite dr`avi i centarot bil rasformiran. LIT.: D-r Risto Kirjazovski, Makedonskata politi~ka emigracija vo Isto~na Evropa, †Kultura#, Skopje, 1989; istiot, Makedoncite i odnosite na KPJ i KPG 1945–1949, †Kultura#, Skopje, 1995. S. Ml.

227

B

BUMBARICI

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

pravnik. Diplomiral na Pravniot fakultet vo Skopje (1964). Bil op{tinski javen obvinitel vo Skopje (1965‡1969) i zamenik na okru`niot javen obvinitel vo Okru`noto javno obvinitelstvo vo Skopje (1970‡1984). Naimenuvan e za okru`en javen obvinitel vo Skopje (1984), a ja izvr{uval i funkcijata javen obvinitel na RM (1989 ‡ VI 1996). IZV.: Javnoto obvinitelstvo vo Republika Makedonija, Skopje, 2000. Sv. [.

Mara Buneva

LIT.: LÓdmil Petrov, Podvig i samo`Írtva, „Voennistori~eski sbornik“, 4, SofiÔ, 1991; IvanÍ MihaŸlovÍ, Spomeni, III. Osvoboditelna borba 1924–1934, Louvain, 1967. Z. Tod. Bumbarici

BUMBARICI (Bombyliidae) – dvokrilni insekti. Imaat mnogu vlaknesto telo so {irok abdomen, po {to li~at na bumbarite. Odli~ni leta~i. Imaat usten aparat so karakteristi~no dolga i prava cicalka, prisposobena za ishrana so nektar od razni cvetovi, okolu koi bumbaricite lebdat sli~no na kolibrite. Larvata e parazit na gasenici od nekoi insekti. Poznat e vidot golema bumbarica (Bombylius major L.). LIT.: Jon~e [apkarev, Zoologija na bez’rbetnite `ivotni, Skopje, 1991. V. T. K. – M. Kr.

BUNATA VO S. \AVATO (1639) – buna protiv osmanliskata vlast. Neposreden povod za nejzinoto izbuvnuvawe bilo apseweto na ajdutinot Bel~e. Selanite se protivstavile. Ja predvodele Mitre, Nikola, Ilija i Gole. Zapo~nala borba vo koja Turcite imale pu{ki i sabji, a selanite vili i stapovi. Nekolku selani zaginale, Bel~e bil ubien, po {to mu ja otsekle glavata i mu ja odnele na kadijata kako dokaz deka bil likvidiran. LIT.: Aleksandar Matkovski, Turski izvori za ajdutstvoto i aramistvoto vo Makedonija (1620–1650), Skopje, 1961, 40–45. V. St.

Marko Bundalevski

BUNDALEVSKI, Marko (s. Gali~nik, 1936 ‡ Skopje, 2003) ‡ javen obvinitel na Makedonija, 228

Tomislav Bundalevski

BUNDALEVSKI, Tomislav Rafailov (s. Gali~nik, 30. IV 1935 – Skopje, 20. IV 2004) – diplomiran ma{inski in`ener. Diplomiral na Ma{inskiot fakultet vo Belgrad vo 1960 g. Po diplomiraweto (1960–1976) rabotel vo R@ „Skopje# – Skopje i vo In`enering „FAKOM# kako direktor. Vo 1962 g. e izbran za honoraren nastavnik na Elektroma{inskiot fakultet. Vo 1981 g. e izbran za redoven profesor. Dr`el predavawa i na TF vo Bitola (1979–1982). Doktoriral vo 1981 g. Na dvapati e izbiran za dekan na Ma{inskiot fakultet (1983–1986). Vo 1986 g. e izbran za ~len na Izvr{niot sovet na SRM. Vo 1984 g. bil na studiski prestoj vo EDF – Francija. Bil ~len na: sindikalniot odbor na @elezarnicata, Gradskiot komitet na SK – Skopje, Republi~kiot i Sojuzniot sindikalen odbor, Izvr{niot sovet na Sobranieto na SRM, Komisijata za nuklearna energetika na SRM, Odborot za energetika pri MANU, pretsedatel na Republi~kiot komitet za Sl. A. energetika i dr. BUNEVA, Mara (Tetovo, 1901 – Skopje, 15. I 1928) – atentatorka na VMRO. Po Prvata svetska vojna zaedno so semejstvoto emigrirala vo Bugarija i stapila vo VMRO na V. Mihajlov. Se vratila vo Tetovo (1926), i vo Skopje, izvr{ila atentat (kaj Kameniot most) nad policiskiot ~inovnik Velimir Preli} (13. I 1928), `estok islednik na uapsenite ~lenovi na MMTRO. Po atentatot se frlila vo r. Vardar, po dva dena po~inala vo Skopskata bolnica.

BUNTOVI (XVI v.) – lokalni buntovi na hristijanskoto naselenie vo Makedonija. Vo periodot fevruari-april 1560 g. vo Debarskata kaza imalo pogolem bunt {to zafatil teritorija od Ohridskoto Ezero do gradot Kruja (Ak~e Hisar) vo Albanija, so centar vo nahijata Dolni Debar. Pove}e od 500 vooru`eni hristijani so razveani bajraci gi napa|ale i gi palele ku}ite na selskite spahii. Buntot prodol`il do zimata vo 1560 godina. Vo periodot od 1566 do 1574 god. permanentni buntovi povtorno go potresuvale Debarskiot kraj. Bile napa|ani, ograbuvani i paleni ku}ite i imotite na jani~arite i na pretstavnicite na vlasta, davaj}i im na ovie buntovi pokraj socijalen, i politi~ki i verski karakter. Osobeno seriozen bil buntot od 1571 g., koga se spomenuva brojka od 3.000 pobuneti selani {to raspolagale so panciri i oklopi, a nivni voda~i bile selskite popovi, koi se povrzale duri i so Venecija. I vo eden izvor od 1583 g. ima potvrda za nemiri vo nahijata Dolni Debar, pri {to pove}e hristijanski sela se zdru`ile vo zaedni~ki bunt protiv vlasta. Za suzbivawe na ovie permanenti buntovi Osmanliite naj~esto gi koristele provinciskite vojski, kako i posadite vo tvrdinite {to bile izgradeni na ovie prostori za smiruvawe na situacijata. LIT.: Makedonija vo XVI i XVII vek. Dokumenti od Carigradskite arhivi (15571645), prevod, redakcija i komentar Du{anka [opova, Skopje 1955; A. Matkovski, Otporot vo Makedonija, 4. Buni i vostanija, Skopje, 1983; Eden zna~aen i nepoznat bunt vo Debarskata nahija vo 1560 godina, „Prilozi#, MANU, I/1, Skopje, 1970; Turski dokumenti za istorijata na Makedonija. Op{iren popisen defter za Ohridskiot sanxak od 1583 godina, t. VIII, kn. 1. Prevod i redakcija d-r Aleksandar Stojanovski, Skopje, 2000. Dr. \.

†BUNTOVNIK# (Sofija, (1898 – 1899) – vesnik {to go izdava ideologot na makedonskoto revo-

BURIL^EVO

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

Naslovot na vesnikot na \. Petrov †Buntovnik#

lucionerno dvi`ewe od krajot na XIX i po~etokot na HH vek \or~e Petrov. Glasiloto izleguvalo na bugarski jazik. Izdavaweto mu e tajno, neredovno i so nenumerirani broevi. Samiot \or~e Petrov vo svoite †Spomeni# ka`uva deka izdal okolu 11 broevi od †Buntovnik#, vo ograni~en tira` i deka gi daval na pomali grupi interesenti. Izdanieto bilo rasturano i niz Makedonija. So~uvani se samo tri broja, vrz osnova na koi treba da se odbele`i deka namerata na †Buntovnik# bila da gi komentira aktuelnite sostojbi na makedonskoto pra{awe i da ja propagira pravednata borba na Makedoncite za svoi prava. Se sugeriraat pati{tata i na~inite na svetata borba. Pove}eto od prilozite poteknuvaat od peroto na \or~e Petrov i ja otkrivaat silata na negovata revolucionerna razmisla. †Buntovnik# bil sredstvo za efikasna agitacija vo polza na osloboditelnoto delo vo vreme koga makedonskiot narod ja zema istoriskata odgovornost da se krene na vostanie. G. T. BUNTOT na artileriskite edinici na Makedonskata vojska (Skopje, kasarnata na Skopskoto Kale, 7. I 1945) – Pobunetite vojnici i oficeri barale namesto na Sremskiot front da zaminat na Solun za osloboduvawe i obedinuvawe na raspar~enata tatkovina. Na plo{tadot vo Skopje izvikuvale paroli: „Odime na Solun“, „Nej}eme na Sremski front“, a se slu{ale i paroli protiv srpskite oficeri. Pobunetite vojnici barale komandanti Makedonci. So intervencija na komandantot na G[ general Mihajlo Apostolski i drugi visoki voeni oficeri i toga{ni politi~ki rakovoditeli, no i so edinicite na KNOJ, buntot bil lokaliziran. Oficerite i vojnicite bile vrateni vo kasarnite. Kasarnata na Skopskoto Kale bila opkolena i pod silno voeno obezbeduvawe. 38 oficeri i vojnici bile obvineti kako organizatori i u~esnici vo buntot, 12 bile osudeni na smrt, drugite na vremenska kazna zatvor i prinudna rabota, a petmina bile oslobodeni. LIT: \or|i Malkovski, Bo`i}niot masakar na Skopskoto Kale, „Nova Makedonija“, 23. II 1991. \. Malk.

BURDONSKI DVOGLAS ‡ dvoglasno peewe kako osnovna forma na zvu~no oblikuvawe na edna melodija vrz osnova na nepodvi`niot vtor glas. Makedonskiot naroden dvoglas, kako najstara forma na pove}eglasjeto, sodr`i golem broj osobenosti. Po~etocite na burdonskiot na~in na peewe vo Makedonija se nao|aat vo antifonoto peewe, i toa vo zonata na smenuvaweto i preklopuvaweto na glasovite, koga peja~kite od prvata grupa go zavr{uvaat svoeto peewe na posledniot ili na vtoriot, odnosno na tretiot ton odnazad. Vo toj moment, od istiot ton zapo~nuvaat da peat peja~kite od vtorata grupa, prifa}aj}i ja melostrofata od prvata grupa. Grupata se sostoi od tri peja~ki, Edna od niv „vodi#, „vika’#, „uzvikue# ‡ ja pee melodiskata linija od prviot glas, a drugite dve „bu~at# ‡ dr`at burdon (ja peat melodijata od vtoriot glas). R. V. BUREVA, Blagorodna (Vinica, 23. II 1903 – Belgrad, 6. XI 1977) – operska pevica. Diplomirala (1935) na Filozofskiot fakultet vo Skopje. U~estvuvala vo ispolnuvaweto na prvata operska pretstava vo [tipskiot teatar so ulogata na Neda vo operata Palja~i (29 avgust 1925) pod muzi~koto vodstvo na Sergej Mihajlov, a vo re`ija na Du{an Budimirovi}. F. M.

Van~o Burzeski

BURZESKI, Van~o (Nemawinci, Svetinikolsko, 2. I 1916 – Skopje, 8. V 2007) – nacionalen deec, prvoborec, ekonomist, univ. profesor i ambasador. Bil u~esnik vo MANAPO vo Zagreb i vo Belgrad (1938– 1941) i ~len na KPJ (1941). Vo NOAVM bil ~len na MK na KPJ vo Sveti Nikole (1941) i organizator na Voeniot komitet za Ov~epolskata okolija, sekretar na OK na KPM vo Gostivar, ~len na Okru`niot komitet na KPM vo Tetovo, sekretar na Prviot oblasten komitet na KPM, izbran delegat za Vtoroto zasedanie na AVNOJ, delegat na Prvoto zasedanie na ASNOM i zamenik-politi~ki

B

komesar na divizija na NOVJ. Po Osloboduvaweto bil sekretar na Komisijata za agrarna reforma i kolonizacija i pomo{nik na ministerot za agrarna reforma i kolonizacija pri Vladata na FNRJ, na~alnik na Kontrolnata komisija na FNRJ, ~len na Centralnata reviziona komisija na KPJ, minister za zemjodelstvo vo Vladata na NRM, minister za stopanstvo vo Vladata na SRM, republi~ki i sojuzen pratenik, ~len na CK na KPM, ~len na Glavniot odbor na SSRNM i SZBNOV na Makedonija, ambasador na SFRJ vo Zambija, profesor i dekan na Ekonomskiot fakultet vo Skopje. Nositel e na Partizanska spomenica 1941. BIBL.: Ekonomika na agrarot (u~ebnik), Skopje, 1959, 1961 i 1973; Izve{taj na eden pratenik, Skopje, 1976; Titovata tvore~ka primena na marksizmot vo sovremeni uslovi, Skopje, 1977; Uvod vo nau~nata rabota, (u~ebnik), Skopje, 1981; Dijalektikata na Titovoto delo, Skopje, 1982; Efikasna individualna naobrazba, Skopje, 1983; Eden od generacijata (se}avawa), NIO †Studentski zbor#, Skopje, 1983; Kontraproduktivnoto zna~ewe na Stalinovata paradigma, †Mi-An#, Skopje, 2003. S. Ml.

BURIL^EVO – eneolitska naselba smestena od desnata strana na patot [tip – Ko~ani (14 km od Ko~ani), na ridot Pilavo, nedaleku od s. Buril~evo (2 km kon istok). Postavena e na zaramneto plato na ridot, na okolu 80 m nad rekata Bregalnica. Konstatirana e eneolitska dvoslojna naselba vrz koja{to se nao|aat tragi od helenisti~kiot period. Pronajdeni se ku}i gradeni od plitar i od kal (dolgi do 8 m, a {iroki do 6 m). Kako enterierni re{enija na prostorot, toga{nite `iteli koristele parapetni yidovi za podvojuvawe za opredeleni funkcii. Vo sekoe `iveali{te imalo ogni{te i pe~ka, a nadvor od niv zemjanki i poluzemjanki {to se koristele kako raboten prostor za podgotvuvawe hrana (tran`irawe meso, obrabotka na {kolki, proizveduvawe koskeni i kameni alatki i dr.). Sadovata keramika so konusni i bikonusni formi e dekorirana so grafitno slikawe vrz temnosiva izmazneta povr{ina. Otkrieni se koskeni, kameni, kremeni i glineni alatki, koi se minuciozno obraboteni. Golemiot broj antropomorfni i zoomorfni figurini uka`uvaat na nivniot bogat duhoven `ivot. Hronolo{ki ovoj lokalitet se vklopuva vo {irokiot kulturen kompleks Bubaw – Salkutca – Krivodol. LIT.: I. Koli{trkoska Nasteva, Antropomorfni i zoomorfni figurini od lok.Pilavo, s. Buril~evo, „Macedoniae Acta Archaeologica“, 15, Skopje, 1999, 25-32; I.

229

B

BURMALI

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Koli{trkoska Nasteva – S. Karpuzova, Grafitno dekorirana keramika od lok. Pilavo, s. Buril~evo, Ko~ansko, „Arheologija“, II, Skopje, 2005, 57. Ir. K.-N.

si vo Skopje (1937). Podocna bil interniran vo koncentracioniot logor Me|ure~je kaj Ivawica (januari 1941). Bil borec na kumanovskiot Karada~ki NOPO (12‡14. X 1941) i zaginal vo prvata i edinstvena borba protiv bugarskata vojska i policija. LIT.: Spomen zbornik na zaginaite borci od NOV i `rtvi na fa{isti~kiot teror od Kumanovo i Kumanovsko 1941– 1945, Kumanovo, 1976, 22-23. S. Ml. Nada Butniko{areva

Burmali xamija vo Skopje

BURMALI XAMIJA (Skopje, 1495) – podignata (vrz temelite na nekoga{na crkva) od Mehmedbeg Karli-zade na desnata strana na r. Vardar, do Kameniot most. Imeto Burmali go dobila po minareto, koe odnadvor bilo izgravirano so {ari vo vid na spirala. Pokriena so tri koritesti svoda, a tremot bil presvoden so pet kubiwa koi se potpirale na {est mermerni stolba. Sru{ena vo 1925 g., a na nejzino mesto bil izgraden Oficerskiot dom. LIT.: Lidija Kumbaraxi-Bogoevi}, Osmanliski spomenici vo Skopje, Skopje, 1998; Podatoci za Burmali xamija vo Skopje, so poseben osvrt na natpisnata plo~a, stolbovite, kapitelite i bazisite, Muzej na Makedonija, Arheolo{ki, Etnolo{ki i Istoriski, Zbornik nova serija, br. 2, Skopje, 1996. Dr. \.

Rahim Burhan

BURHAN, Rahim (Skopje, 1948) – re`iser. Osnova~ i rakovoditel na Teatarot na Romite †Pralipe# (1971). Od 1991 g. teatarot †Pralipe# sorabotuva so teatarot †Ander Rur# vo Milhajm, Germanija. Re`ii: †Ne! Ne#, †Bo`icata na violinata# (†Mautie#), †Krvavi svadbi#, †Bibahtali# (†Nesre}a#), †Soske# (†Zo{to#), †Thagar Edip# (†Kral Edip#), †Orestija#, †Otelo#, †Jerma#, †Yidot, vodata#. R. St.

Kiro BurnazovskiMumuruznica

BURNAZOVSKI-MUMURUZNICA, Kiro Todorov (Kumanovo, 31. I 1907 ‡ s. Beqakovce, Kumanovsko, 14. X 1941) ‡ metalski rabotnik, komunisti~ki deec i prvoborec od NOB. Zavr{il dva klasa gimnazija (1922), a potoa go izu~il metalskiot zanaet. Bil sekretar na Sindikalnata podru`nica na metalskite rabotnici (1925), ~len na SKOJ (1926), ~len (1928) i potoa sekretar na PK na SKOJ za Makedonija (1929), koga i bil uapsen, a potoa i osuden na 6 godini na sudeweto vo Belgrad (januari 1930). Kaznata ja izdr`al vo Kazneniot zavod vo Sremska Mitrovica zaedno so niza istaknati makedonski i jugoslovenski komunisti. Po izleguvaweto od zatvor (1935), zaminal na rabota vo rabotilnicata na Papa Teodo230

Stojan Bur~evskiBuridan

BUR^EVSKI-BURIDAN, Stojan Jordanov (Rudnik, Vele{ko, 29. IV 1920 – mes. Re~ani, Vele{ko, 6. I 1943) – organizator i u~esnik vo oru`enoto vostanie od 1941 g. Bil borec, a potoa i komandir na ~eta vo partizanskiot odred „Dimitar Vlahov“ (1942). Od strana na bugarskiot voen prek sud vo Skopje, vo dekemvri 1942 g. vo otsustvo bil osuden na smrt. Zaginuva peej}i ja pesnata na Odredot, zaedno so grupa partizani vo sudir so bugarskata vojska i policija. LIT.: Veles i Vele{ko vo NOV 1941–1945, Spomen-kniga, T. Veles, 1985; Vele{ki partizanski odred 1942, Skopje, 1999. \. Malk.

BUTNIKO[AREVA, Nada Nikolova (Veles, 27. I 1919 – s. Vojnica, Vele{ko, 16. XII 1942) – revolucioner, organizator na `enskoto i na sindikalnoto dvi`ewe vo Veles (1939), ~len na KPM (od 1940) i aktiven u~esnik vo podgotovkite za oru`enoto vostanie (od april 1941). Nejzinata ku}a bila zasolni{te za golem broj ilegalci od Makedonija i mesto na prvata partiska pe~atnica vo Veles. Progonuvana od Bugarite, vo 1942 g. zaminala vo Partizanskiot odred „Dimitar Vlahov“ i u~estvuvala vo pove}e borbeni akcii. Zaginala vo sudir so bugarskata policija. LIT.: Veles i Vele{ko vo NOV 1941–1945, Spomen kniga, T. Veles, 1985; Vele{ki partizanski odred 1942, Skopje, 1999. \. Malk.

„BUF“, ISELENI^KA ORGANIZACIJA (Detroit, Mi~igen, SAD, 1924) ‡ selsko spomagatelno dru{tvo. Edno od najbrojnite makedonski dru{tva vo SAD vo koe ~lenuvaat doselenicite od seloto Buf (Lerinsko), koi se doselile vo SAD me|u prvite (na krajot od XIX v.). Dejnosta ja pro{irilo i vo Vindzor (Kanada), kade {to imalo golem broj Buv~ani, a potoa i vo Toronto. Dru{tvoto ja prodol`uva dejnosta. Sl. N.-K. „BUF“, ISELENI^KO DRU[TVO (Vindzor, Kanada, 26 III 1944) ‡ dru{tvo na doselenici po poteklo od s. Buf, Egejskiot del na Makedonija. Dru{tvoto razvivalo kulturni dejnosti, osobeno na selskite proslavi, i gi zbli`uvalo doselenicite od seloto Buf (Lerinsko). Sl. N.-K. BUF^ANSKO ORO ‡ makedonsko `ensko narodno oro vo metar 2/4, najzastapeno vo Bitolsko. Racete se dr`at za kitkite, malku svitkani vo laktite, do ramenata. Dvi`ewata se mirni i elegantni, tempoto e umereno, a kon krajot postepeno se zabrzuva. LIT.: Mihajlo Dimoski, Makedonski narodni ora, Skopje, 1977, 56. \. M. \.

BUCEVSKI, Milo{ (Skopje, 27. III 1945) – ekonomski tehni~ar, atleti~ar. Go zavr{il Srednoto

BU^IN

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

ekonomsko u~ili{te †Boris Kidri~# vo Skopje (1966). Bil ~len na Atletskiot klub †Vardar# vo Skopje. Bil reprezentativec na Makedonija i na Jugoslavija. Na Evropskoto prvenstvo za mladinci vo Odesa (1966) osvoil bronzen medal vo {tafeta 4 h 400 m. Postavil makedonski rekordi na: 100, 200, 400, 4 h 100 i 4 h 400 m i jugoslovenski vo {tafeti: 4 X 100 i 4 x 400 m. Toj e izbran za najdobar sportist na Makedonija (1966). Z. R. BU^ALO ‡ najdolgata drvena melodiska cevka na gajdata. Sostavena e od tri me|usebno zaglaveni delovi, a na edniot od niv, {to vleguva vo gajdata, nare~en piskar~e, odnatre e pricvrsten piska od trska. Taa konstantno proizveduva eden dlabok ton ‡ bordunira, a se {tima so pomo{ na gajdarkata. Pri zatvoraweto na trite gorni otvora na gajdarkata bu~aloto proizveduva za dve oktavi ponizok ton od onoj na gajdarkata. LIT.: D-r Aleksandar Linin, Narodnite muzi~ki instrumenti vo Makedonija, Skopje, 1986, 98. \. M. \.

BU^IM – rudnik na bakarna ruda (Cu), koj gi zazema severnite delovi od bu~imskiot ruden reon. Vo geolo{kata gradba na bu~imskoto nao|ali{te u~estvuvaat glavno prekambriski metamorfni karpi (razni tipovi gnajsevi i amfiboliti) i tercierni vulkaniti (andeziti i latito-andeziti). Vo nao|ali{teto e utvrdena bakarna mineralizacija od porfirski tip, lokalizirana vo 4 rudni tela (Centralen del, Bunarxik, Vr{nik i ^ukar). Posebno treba da se istaknat trite tipa bakarna mineralizacija: primarna (Centralen del i Bunarxik), supergena mineralizacija vo oksidaciono-cementacionata zona (^ukar) i me{ovita (Vr{nik). Sodr`inata na glavnite rudni metali vo prosek iznesuva: 0,3% Cu, 0,35 g/t Au, 1 g/t Ag, potoa vo rudata se konstatirani zgolemeni sodr`ini na Mo, Se, Pt, Pd, Bi i dr. Glavni rudni minerali se: pirit, halkopirit, enargit, bor-

Povr{inskiot kop na Rudnikot †Bu~im#, Radovi{

B

nit, kovelin, molibdenit, halkozin, i dr.

cija se vr{i edinstveno vo rudnikot „Bu~im#.

LIT.: Van~o ^ifliganec, Rudi{ta i pojavi na bakar vo Republika Makedonija: tipovi i reonizacija, poseben osvrt na porfirskoto rudi{te na bakar Bu~im, RGF., Posebno izdanie br. 1, [tip, 1993. T. Ser.

LIT.: V. ^ifliganec, Rudi{ta i pojavi na bakar vo Republika Makedonija, tipovi i reonizacija, Rudarsko-geolo{ki fakultet [tip, 1993 g. Sv. H. J. - S. I.

BK †Bu~im-Jaka# od Radovi{

„BU^IM# – Radovi{ – akcionersko dru{tvo za rudarstvo i metalurgija na bakar. Graden e od 1976 g., a raboti od 1979 g. Proizvodna programa: 3.800.000 toni bakarna ruda godi{no (so sredno 0,25% bakar, 0,8–1 g srebro i 0,3–0,4 g zlato vo eden ton ruda) od koi so flotacija se izvlekuvaat korisnite minerali so prose~no flotacisko iskoristuvawe od 90% za bakarot, 30% za srebroto i 60% za zlatoto, taka {to godi{no se dobivaat vo prosek 40.000 toni bakaren koncentrat koj dava 8.000 toni bakar. So metalur{ka prerabotka na koncentratot (nadvor od RM) se izdvojuvaat i zlato i srebro (i dvata metala so ~istota od 99,99%) i toa vo koli~estvo sredno od 500 do 600 kg zlato i od 500 do 600 kg srebro. Le`i{teto e sostaveno od tri rudni tela: ^ukar, Vr{nik i centralen del. Osven metalnite minerali halkopirit, halkozin, pirit, hematit, magnetit, molibdenit (so zastapenost i na zlatoto i na srebroto), rudata sodr`i i nemetalni minerali feldspat i kvarc. Ima promenliv broj vraboteni, vo 1999 g. re~isi 800. Privatizacijata e vr{ena vo pove}e navrati. So aktivnosta na rudnikot i flotacijata se zafateni i se zagrozeni golemi povr{ini vo blizina na Radovi{. Prezemeni se uspe{ni zafati za revitalizacija na po~vata na branata na hidrojalovi{teto. Eden e od osnova~ite na „Goldmak# – Radovi{. Osven vo Bu~im, rudi{ta i pojavi na bakar se sre}avaat i vo metalogenetskite reoni Borov Dol, Plavica, Zlatica, Crni Vrv, severno od Gevgelija, podra~jeto Strumica – Dojran i drugi. Eksploata-

†BU^IM-JAKA# – bora~ki klub vo sloboden stil od Radovi{, formiran kako BK †Partizan# (1962). Nekolkupati go menuval imeto, a ovoj naziv go dobil podocna (od 1993–2003). Klubot e ekipen prvak na Makedonija pove}e pati (1991–2004), na Evropa (1995) i na Interkontinentalniot kup (1996), odr`ani vo Radovi{. Podemot go do`iveal pod rakovodstvoto na prviot pretsedatel Nikola \or|i~kov, a me|unarodnite uspesi za vreme na pretsedatelot d-r Van~o ^ifliganec. Pod stru~noto tridecenisko rakovodstvo na Dim~e Angelov bile postignati site uspesi na Klubot. Najuspe{ni bora~i na BK †Bu~im-Jaka# od Radovi{ se: Pavle Jovanov, Toni Tan~ev i Nikol~o Kalajxiev. F. \. BU^IN – helenisti~ka naselba rasposlana na dolgata padina na Bu~inski Rid, 20 km zapadno od Prilep. Na povr{inata se voo~livi ostatoci od gradbi, grade`en materijal i fragmenti od kerami~ki sadovi. Pri obrabotkata na zemjata se najdeni pove}e moneti od Filip II do Konstantin I i avtonomnite gradovi Amfipolis, Pela, Tesalonika i dr., kako i eden srebren medaljon so pretstava na Artemida datiran vo krajot na III i po~etokot na II vek pr.n.e. Brojni mermerni spomenici so reljefni pretstavi ili so gr~ki natpisi se vgradeni kako spolii vo crkvite na okolnite sela, a poteknuvaat od ovaa naselba, koja se identifikuva so gradot Alkomena (Alcomena) koj, spored pi{uvaweto na Strabon, le`el na desniot breg od Crna Reka (Erigon). Podatokot deka 231

B

BU^KOVSKI

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

ovoj grad na izlezot od Demir Hisar vo Pelagonija e gradot Alkomena go potvrduva i Stefan Vizantinec. LIT.: F. Papazoglu, Makedonski gradovi u rimsko doba, Skopje, 1957, 221; I. Mikul~i}, Pelagonija u svetlosti arheolo{kih nalaza, Skopje, 1966, 59. K. Kep.

Vlado Bu~kovski

BU^KOVSKI, Vlado (Skopje, 2. XII 1962) ‡ pravnik, univ. prof i politi~ar. Diplomiral na Pravniot fakultet (pravosudna nasoka) vo Skopje (1986), kade {to i magistriral (1991), a doktoriral na temata „Rimskoto i sovremenoto zalo`no pravo“ (1998). Prvin bil stru~en sorabotnik vo Sobranieto na SRM (1987‡1988), a potoa asistent (1988‡1998), docent (1998) i vonreden profesor (2003) po predmetot rimsko pravo na Pravniot fakultet vo Skopje. Bil ~len na Dr`avnata izborna komisija (1998‡2000), pretsedava~ na Sovetot na grad Skopje (2000‡2001), portparol i potpretsedatel na SDSM, pratenik vo Sobranieto na RM, minister za odbrana vo {irokata koaliciona vlada (13. V ‡ 26. XI 2001) i po pobedata na SDSM i negovite koalicioni partneri na parlamentarnite izbori (2002) stanal ~len na Vladata na RM i minister za odbrana (1. XI 2002 ‡ dekemvri 2004), kako i pretsedatel na Pravniot sovet na Vladata na RM (od 15. IX 2003), Otkako bil izbran za lider na SDSM (26. XI 2004), istiot den mu bil doveren mandatot da formira nova Vlada (po ostavkata na dotoga{niot premier Hari Kostov), a potoa Sobranieto na RM go izbralo za pretsedatel na Vladata na RM (15. XII 2004 ‡ 27. VIII 2006). Pod negovo vodstvo koalicijata Za Makedonija zaedno, predvodena od SDSM, do`ivea poraz na parlamentarnite izbori (2006), poradi {to be{e pobarano da podnese ostavka od funkcijata pretsedatel na SDSM, no toj go odbi baraweto. Na konferencijata na partijata (7. X) mu be{e izglasana nedoverba i se povle~e od pretsedatelskoto mesto vo SDSM. Podocna protiv nego 232

be{e podnesena krivi~na prijava poradi zloupotreba na slu`benata dol`nost i nanasena {teta (1. VIII 2007), izvr{ena vo 2001 g. kako minister za odbrana. Aktuelen pratenik na SDSM vo S. Ml. Sobranieto na RM. BUXET NA REPUBLIKA MAKEDONIJA – godi{en plan za finansirawe na funkciite i obvrskite na dr`avata, a se sostoi od godi{na procenka na prihodite i na rashodite po nameni. Prihodite i rashodite vo buxetot se predviduvaat i se odobruvaat za idniot period, po pravilo za edna godina, koja se narekuva buxetska ili fiskalna godina. Spored makedonskoto buxetsko zakonodavstvo, buxetskata godina se sovpa|a so kalendarskata, odnosno zapo~nuva na 1. I, a zavr{uva na 31. XII. Buxetot go donesuva Sobranieto na RM. Vo taa smisla, buxetot pretstavuva akt so zakonska i administrativna sila. Od nego proizleguvaat ovlastuvawa i obvrski za organite na izvr{nata vlast, koi go izvr{uvaat buxetot, da gi realiziraat prihodite predvideni so buxetot i da gi izvr{uvaat rashodite vo visina i za nameni {to se odboreni vo buxetot. Vo buxetot na RM brojkite za prihodite i rashodite se iska`uvaat spored prethodno utvrdena klasifikacija, a nivniot obem e usoglasen so ekonomskata politika i materijalnite mo`nosti na zemjata. Buxetot na RM go so~inuvaat sredstvata na korisnicite od oblasta na zakonodavnata, izvr{nata i sudskata vlast, odnosno buxetot na centralnata vlast, kako i buxetite na: Fondot za penzisko i invalidsko osiguruvawe, Fondot za zdravstveno osiguruvawe, Fondot za pati{ta, Fondot za vodi, Fondot za za{tita i unapreduvawe na `ivotnata sredina i prirodata i Agencijata za vrabotuvawe na RM. Spored opfatot, buxetot na RM e tip na konsolidiran buxet {to gi opfa}a buxetot na centralnata dr`avna vlast i buxetite na drugite javnopravni tela koi se nositeli na javni funkcii i imaat odredena finansiska avtonomija (zasebni prihodi i sl.). Vo terminologijata na javnite finansii, ovoj tip na buxet e poznat pod nazivot „konsolidiran buxet na centralnata dr`ava#. Prihodite na buxetot na centralnata dr`avna vlast se obezbeduvaat od: a) danoci (danok na dobivka, personalen danok na dohod, danok na dodadena vrednost, akcizi); b) carini i drugi dava~ki od me|unarodnata trgovija i transakcii; v) taksi; g) nedano~ni prihodi; d) donacii primeni od zemjata i od stran-

stvo; |) drugi prihodi ostvareni vo soglasnost so zakon. Pokraj toa, prihodi na buxetot se i zaemite od zemjata i od stranstvo, so koi se finansira buxetskiot deficit. Prihodite na buxetite na fondovite, kako sostaven del na buxetot na RM, se obezbeduvaat od: pridonesi (od plati), nadomestoci, transferi od buxetot na centralnata dr`avna vlast, donacii od zemjata i od stranstvo i od drugi prihodi steknati vo soglasnost so zakonot. Rashodite na buxetot na RM gi so~inuvaat: a) tekovni rashodi (plati, naemnini i nadomestoci, rashodi za stoki i uslugi, tekovni transferi i kamatni pla}awa); b) kapitalni rashodi (nabavka na kapitalni sredstva i kapitalni transferi); v) davawe zaemi i sredstva za kupuvawe na hartii od vrednost; i g) otplata na glavnicata na vnatre{niot i nadvore{niot dolg. Deficitot na buxetot na RM se finansira so zemawe zaemi od zemjata (preku emisija na kratkoro~ni hartii od vrednost, t.e. dr`avni zapisi, a od neodamna i na dr`avni obvrznici) i od stranstvo. So finansiskite sredstva na buxetot na RM upravuva trezorot, koj e vo ramkite na Ministerstvoto za finansii. Vkupnite prihodi na buxetot na RM u~estvuvaat so 35,5% vo bruto doma{niot proizvod vo 2005 g. Dano~nite prihodi, {to gi opfa}aat danocite na buxetot na centralnata dr`avna vlast i pridonesite na fondovite (PIOM, za zdravstvo i za vrabotuvawe) ~inat skoro 84% od vkupnite prihodi na buxetot na RM vo 2005 g. Samo dano~nite prihodi na centralnata dr`avna vlast ~inat 55% od vkupnite buxetski prihodi na RM za 2005 g. Me|u oddelnite danoci, najva`na uloga imaat: danokot na dodadena vrednost, akcizite i personalniot danok na dohod. Samo danocite na potro{uva~kata (DDV i akcizite) imaat u~estvo od re~isi 70% vo dano~nite prihodi, ili 13,7% vo BDP, so {to RM se vbrojuva vo zemjite so najvisoka zastapenost na ovie danoci vo svetot. Visokoto u~estvo na danocite na potro{uva~kata, od aspekt na ekonomskite efekti na {tedeweto i investiciite, ekonomski e opravdano, no od socijalno-politi~ki aspekt e nepovolno poradi regresivnite efekti na ovie danoci. Vo strukturata na vkupnite rashodi dominantno u~estvo imaat tekovnite rashodi so skoro 90% vo 2005 godina. Najgolemi rashodni stavki vo 2005 godina se platite i nadomestocite (22,8%) i socijalnite transferi (46,8%). Kapitalnite rashodi vo 2005 g.

BU[EVA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

bele`at u~estvo od samo 10,2% vo vkupnite rashodi na buxetot na RM, {to zboruva za nepovolnata struktura na vkupnite buxetski rashodi koja, kako takva, ne e vo funkcija na pottiknuvawe na ekonomskiot rast. Zna~ajna karakteristika na buxetot na RM pretstavuva sostojbata so buxetskiot deficit. Po~nuvaj}i od 1993 g., fiskalnata politika be{e naso~ena kon ostvaruvaweto na oddr`liva fiskalna pozicija vo ovoj pogled. Merkite na fiskalnata konsolidacija, koi glavno se prezemaa vo sferata na buxetskite rashodi, pridonesoa buxetskiot deficit vo periodot 1995-1998 da se odr`uva na nivo do 2% od BDP. Po konfliktnite godini (2001 i 2002), koga buxetskite deficiti naglo se zgolemija (7,2% i 5,7% od BDP, respektivno), vo 2003 g. javnite finansii se konsolidiraa, taka {to vo ovaa godina deficitot se namali na 1,7% od BDP, a vo slednite godini, zaklu~no so 2005 g., se spu{ti pod 1% od BDP (odnosno 0,6% vo 2005 g.). IZV.: Ministerstvo za finansii na Republika Makedonija, †Bilten#, 11-12, 2006. LIT.: @ivko Atanasovski, Javni finansii, Ekonomski fakultet, Skopje, 2004. @. A.

BUXETSKI SISTEM NA REPUBLIKA MAKEDONIJA – pozitivni propisi, institucii i odnosi koi ja konstituiraat celinata na buxetskoto finansirawe na zemjata. Buxetskiot sistem na RM se razviva{e naporedno so razvojot i menuvaweto na stopanskiot i politi~kiot sistem na zemjata. Vo po~etokot na devedesettite godini od minatiot vek, buxetskiot sistem nose{e belezi i funkcionira{e spored buxetskoto zakonodavstvo na porane{nata Jugoslovenska federacija. Vo po~etokot, naporite na novata samostojna i nezavisna dr`ava bea naso~eni kon nadminuvawe na recidivite na neracionalniot i neefikasen sistem na javnoto finansirawe, {to se karakterizira{e so ekstremen buxetski pluralizam. Toj sistem be{e zasnovan vrz mno{tvo subjekti kako nositeli na odluki i na razgranet sistem na instrumenti na javnoto finansirawe. Od edna strana, vo ramkite na koncepcijata za deetatizacija na op{testvenite slu`bi i nivnoto samoupravno organizirawe, se razvi integralen koncept za samoupravnite interesni zaednici, preku koi se finansira{e t.n. zaedni~ka potro{uva~ka, od pridonesite {to se pla}aa vrz osnova na op{testvenite dogovori i samoupravnite spogodbi, od strana

na gra|anite, pretprijatijata i drugite korisnici na uslugite; od druga strana, se formira{e kolosekot na buxetskoto finansirawe na t.n. op{ti op{testveni potrebi (vsu{nost, klasi~nite dr`avni funkcii), so sredstva od fiskalnite dava~ki (danoci i sl.). So donesuvaweto na Zakonot za buxetite (1993) od strana na Sobranieto na novata samostojna dr`ava, se napravi presvrt vo ureduvaweto na nov i moderen buxetski sistem, koj e kompatibilen so sistemite na zemjite so razviena pazarna ekonomija. So ovoj zakon se sozdade osnova definitivno da se nadmine buxetskiot pluralizam i da se izgradi racionalen sistem, vrz principot na buxetskoto edinstvo. Vo javnoto finansirawe na razli~nite vidovi javni dobra, buxetot se prifati kako edinstven instrument vo koj se iska`uvaat i se odobruvaat prihodite i rashodite na centralnata vlast, edinicite na lokalnata vlast (op{tite) i na fondovite, kako posebni javnopravni tela vo sistemot na javnoto finansirawe. Soglasno so principot na buxetskata potpolnost, site prihodi na korisnicite od oblasta na zakonodavnata, izvr{nata i sudskata vlast i edinkite korisnici vo nivniot sostav, kako i na edinicite na lokalnata samouprava i na fondovite, se iska`uvaat vo oddelnite buxeti. Funkcionalnata struktura na buxetskiot sistem ja so~inuvaat tri segmenti: buxetot na centralnata dr`avna vlast, buxetite na fondovite i buxetite na edinicite na lokalnata samouprava (op{tinite). Buxetot na centralnata dr`avna vlast i buxetite na fondovite (za PIO, za zdravstvo, za pati{ta itn.) go so~inuvaat konsolidiraniot buxet na centralnata dr`ava, ili spored makedonskoto buxetsko zakonodavstvo, buxetot na RM. Konsolidiraniot buxet na centralnata dr`ava, zaedno so buxetite na edinicite na lokalnata samouprava, go so~inuvaat konsolidiraniot buxet na op{tata dr`ava. Buxetite na site nositeli na javnoto finansirawe se alimentiraat od zasebni prihodni izvori (danoci, nedano~ni prihodi, dotacii i drugi izvori). Fiskalen suverenitet ima samo centralnata dr`avna vlast. Edinstveno Sobranieto na RM mo`e da voveduva i da gi ureduva danocite i drugite javni dava~ki, ednoobrazno na teritorijata na dr`avata. Op{tinite kako lokalni edinici na vlasta se ovlasteni, vo ramkite na odredeni limiti, da gi ureduvaat edinstveno stapkite na

B

danocite na imot, koi se tipi~ni lokalni danoci. Sistemot na raspredelba na prihodnite izvori (danocite) ne obezbeduva dovolno sredstva za finansirawe na originarnite nadle`nosti na op{tinite, taka {to sredstvata {to nedostigaat se obezbeduvaat vo vid na dotacii od buxetot na centralnata vlast (za odredeni nameni i od buxetite na fondovite). Vo odnos na zadol`uvaweto, samo Vladata na RM ima pravo da zema zaemi od pravni i od fizi~ki lica vo zemjata i od stranstvo, vrz osnova na zakon, za pokrivawe na buxetskiot deficit i da dava garancii za otplata na obvrskite po osnov na zemeni zaemi za ovaa namena. Edinicite na lokalnata samouprava i fondovite mo`at kratkoro~no da se zadol`uvaat kaj centralnata vlast. Buxetskiot proces vo RM e ureden vo soglasnost so modernoto buxetsko zakonodavstvo. Ovoj proces opfa}a, vo osnova, tri fazi: sostavuvawe (izgotvuvawe) na buxetot, {to e vo nadle`nost na izvr{nata vlast; donesuvawe (izglasuvawe) na buxetot, {to e vo nadle`nost na Sobranieto na RM (na sovetite na op{tinite vo slu~ajot so lokalnite buxeti); i izvr{uvawe na buxetot, {to e vo nadle`nost na organite na izvr{nata vlast. Za upravuvawe so finansiskite sredstva na buxetite se gri`i trezorot, koj e vo sostav na Ministerstvoto za finansii. Trezorot vodi evidencija za site transakcii na prihodite i rashodite na buxetot na RM, na korisnicite i edinkite korisnici na sredstva od buxetot, a, isto taka, vodi evidencija za naplatata za prihodite na edinicite na lokalnata samouprava i za nivnata distribucija i kontrola. LIT.: Zakon za buxetite, Slu`ben vesnik na Republika Makedonija, Skopje, 1993. @. A.

BU[EVA PLANINA – srednovisoka planina {to se protega pome|u dolinata na Treska na sever, prevojot Barbaras (864 m) na si, Prilepsko Pole na istok, Crna Reka na jug i rekata @aba na zapad. Zafa}a povr{ina od 325 km2. Najvisok vrv e Stara Musica (1.788 m). Na glavnoto planinsko bilo koe se protega vo pravec jz–si se izdigaat u{te 10 vrvovi povisoki od 1.500 m. Na zapad Bu{eva Planina morfolo{ki e tesno povrzana so poniskite planini Baba Sa~ i Luben. Dosta e po{umena so listopadni – bukovi, a na mesta i so zimzeleni drvja. Na ovaa planina se nao|a edinstveniot planinski grad vo Republika Makedonija – Kru{evo. T. And.

233

V ispratil knigi vo Skopje. Bil dopisen ~len na JAZU i SANU.

Andre Vajan

VAJAN, Andre (Vaillant, André) (Suason, 1. VII 1890 ‡ Pariz, 23. IV 1977) ‡ francuski slavist, klasi~en filolog i romanist, dopisen ~len na MANU (od 25. XII 1969). Bil profesor na Ñcole nationale des langues orienetales, Ñcole pratique des Hautes Ñtudes i Collége de France, naslednik na Andre Mazon. Prviot neposreden dopir so Makedonija go imal kako francuski vojnik na Solunskiot front vo vremeto na Prvata svetska vojna. Toga{, kako potporu~nik vo Glavniot {tab, imal zada~a vo „okolinata na Lerin da ja ispita jazi~nata situacija, obi~aite i spomenicite“, pri {to zapo~nal i so sobirawe na makedonski narodni pesni i prikazni. Pritoa, me|u drugoto, utvrdil deka „Vo Makedonija, srpska i gr~ka, postoi samo makedonski jazik...“ Vo negovite nau~ni istra`uvawa posebno go interesirale i staroslovenskiot jazik i kni`evnosta, komparativnata gramatika na slovenskite jazici i sl. Se zanimaval i so makedonskata dijalektologija i makedonskiot jazik vo ramkite na ju`noslovenskata jazi~na grupa. Avtor e na dvaesetina knigi i na golem broj statii i drugi prilozi. Po katastrofalniot Skopski zemAndre Vajan: Komparativna gramatika na slovenskite jotres (1963), jazici (1938)

BIBL.: Marko Kraljevi} et la Vila, „Révue des Ñtudes Slaves“, VII, Paris, 1928; Les chants épiques des Slaves du Sud, Paris, 1932; Le problème du slave macédonien, „Bulletin de la Société de Linguistique de Paris“, vol 39, 2, No 116, Paris, 1938, p. 195; Mélanges Jules Legras, Paris, 1939; Marko Kraljevi} et son frêre Andrijaš, Mélanges Henri Grégoire, I, Bruxelles, 1949; Un lexique macédonien du XVI siécle, Paris, 1958. LIT.: D-r Bla`e Ristovski, Procesi od makedonskata literaturna i nacionalna istorija, III, Skopje, 1990, 196–197; istiot, Profili i projavi od makedonskata literaturna istorija, I, Skopje, 1982, 17–24. S. Ml.

Gustav Vajgand

VAJGAND, Gustav (Gustav Weigand) (Duisburg, Germanija, 1. II 1860 ‡ Duisburg, 8. VII 1930) ‡ germanski filolog-romanist i etnograf, univ. profesor. Otkako doktoriral, bil direktor na Institutot za romanski jazik vo Lajpcig (od 1894) i profesor po romanska i balkanska filologija i etnografija na Lajpci{kiot univerzitet (od 1896). Bil pokrenuva~ i redaktor na „Godi{nik“ na Institutot za romanski jazik vo Lajpcig (1894‡1919) i sp. „Balkanarhiv“ (t. 1‡4, 1925–1929). Dve godini istra`uval niz Makedonija i vo sosednite zemji (Albanija, Epir i Grcija), prou~uvaj}i go jazikot i etnografijata na Vlasite, za {to objavil nekolku knigi i eden atlas (1888, 1892, 1894 i 1909). Pritoa projavil interes i za makedonskiot jazik. Bil izbran za dopisen ~len na BAN vo Sofija (1902). Avtor e na gramatiki na romanskiot (1903), na bugarskiot (1907) i na albanskiot jazik (1913), na bugarsko-germanski re~nik (1913),

na re~nik na bugarskite li~ni imiwa – potekloto i zna~eweto (1926), kako i na etnografska karta na Makedonija (1895), poseben prilog za „Aspiraciite na balkanskite narodi“ i na kniga za etnografijata na Makedonija. Gi pomagal makedonskite studenti vo Lajpcig. BIBL.: Etnographie von Makedonien, Leipzig, 1924; Etnografi® na Makedoni®, prevod ot nemski Elena Pipileva, Sofi®, 1998. S. Ml.

VAJNOV, Pando Gligorov (s. Srebreno, Lerinsko, 1924) – voen komandant na DAG. Kako potpolkovnik (1948) i polkovnik (1949) bil komandant na brigada i divizija. Bil ~len na Glavniot odbor na NOF na Makedoncite od Egejskiot del na Makedonija (januari 1948), ~len na Glavniot odbor na NOMS na Egejska Makedonija (maj 1949), zamenik ~len na CK KPG (oktomvri 1950) i pretsedatel na Organizacijata †Ilinden# na makedonskite begalci vo isto~noevropskite zemji. IZV.: Egejska Makedonija vo NOB, 1947, tom IV, AM, Skopje, 1980, dok. 76, 290–291. LIT.: Ta{ko Mamurovski, Svetli likovi od Egejska Makedonija (1945–1949), NIO †Studentski zbor#, Skopje, 1987, 240-243. S. Ml.

VAZVANAS, Vangelis ‡ komunisti~ki deec. Vo vremeto na Vtorata svetska vojna bil sekretar na Makedonskoto biro na OKNE (juli 1941), a potoa ~len na Gradskiot komitet (od 1941) i ~len na Okoliskiot komitet na KPG vo Solun, ~len i vtor sekretar na Makedonskoto biro na KPG, sekretar na Oblasniot komitet na mladinskata organizacija EPON i sekretar na Gradskiot komitet na KPG vo Solun (od mart 1944). U~estvuval na mo{ne zna~ajnata pro{irena sednica na Oblasniot komitet na KPG za Egejskiot del na Makedonija, pri {to bil izbran za ~len na Oblasniot komitet (vtora polovina na noemvri 1944). Na Sedmiot kongres na KPG bil izbran za kandidat-~len (1945), a na Pettiot plenum i za ~len na CK na KPG (januari 1949). Vo vremeto na Gra|anskata vojna vo Grcija bil politi~ki komesar na pove}e

VALANDOVO

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

voeni edinici na DAG vo Egejskiot del na Makedonija i Trakija, a potoa i na [estata dizizija na DAG. LIT.: Egejska Makedonija vo NOB (1944‡ 1945), t. II, AM, Skopje, 1973, 80; D-r Risto Kirjazovski, Demokratski i antifa{isti~ki partii i organizacii vo Egejskiot del na Makedonija (1941‡ 1945), INI, Skopje, 1991, 40, 54, 75, 86 i 114. S. Ml.

The Land of the Ancient Corinthians. Studies in Mediterranean Archaeology, 50, Goteborg, 1978; Landscape Archaeology in Southern Epirus, Greece, I, Hesperia Supplement, 32, Athens, 2003 (urednik). A. V.-M.

VAJTOS (Gradi{te) – utvrdena naselba od ranoanti~ko i rimsko vreme. Na tri kilometri zapadno od s. Oktisi, na planinata Jablanica, dominira utvrdena naselba (680x80 m) so pogled kon Stru{ko Pole, od kade {to se nadgleduvala Via Egnatia. Na severnata

Xejms Vajsman

VAJSMAN, Xejms R. (James R. Wiseman) (Nort Litl Rok, SAD, 29. VIII 1934) ‡ arheolog, univ. profesor, akademik. Diplomiral na Univerzitetot vo Misuri (1957), a potoa zavr{il klasi~ni studii vo Amerikanskata {kola vo Atina (1959‡1960). Magistriral (1960) i doktoriral (1966) na Univerzitetot vo ^ikago. Negovite profesionalni interesi se naso~eni kon prou~uvawe na odnosot me|u Rimjanite i avtohtonoto naselenie, trgovijata i ekonomijata vo rimskiot period i gradovite i naselenite mesta vo antikata i vo docnoanti~kiot period vo isto~niot del na Mediteranot. Predaval na univerzitetite vo Ostin (Teksas), Kolorado, Boston i vo Amerikanskata {kola za klasi~ni studii vo Atina. Rakovodel so arheolo{ki istra`uvawa vo Makedonija (Stobi), Grcija (Elis, Korint, Nikopolis) i vo [panija (Menorka). Od 1970 do 1981 g. bil korakovoditel na arheolo{kite iskopuvawa vo Stobi i urednik na publikacijata Studii za starinite vo Stobi I‡III (Studies in the Antiquities of Stobi), a vo 1979 g., vo negova organizacija, na Univerzitetot vo Boston e odr`an simpozium posveten na istra`uvawata na ovoj anti~ki grad. Toj e osnova~ i glaven urednik na spisanieto Journal of Field Archaeology (1974‡1985), a pokraj golemiot broj op{testveni dejnosti bil i potpretsedatel (1981‡1984) i pretsedatel (1985‡ 1988) na Arheolo{kiot institut na SAD, kade {to vo 1993 g. e izbran za po~esen pretsedatel. Za nadvore{en ~len na MANU e izbran vo 2003 g. BIBL.: Studies in the Antiquities of Stobi, I‡III, Beograd‡Titov Veles, 1973‡1981 (urednik);

Utvrdenata naselba Vajtos (Gradi{te) od ranoanti~ko i rimsko vreme

strana se za~uvani ostatoci od bedemi ({irina 20,20 m) gradeni vo suvoyid opus quadratum pseudo isodomum, a na zapadnata strana e za~uvan del od Portata od rimsko vreme, gradena so kamen i malter. LIT.: V. Bitrakova-Grozdanova, La Via Egnatia entre Lychnidos et Pons Servilii, „Ancient Macedonia#, VI/1, Thessaloniki, 1996, 153–165; Eadem, Moenia Aeacia et la Macedoine, Homage to M. Gara{anin, Beograd, 2006, 587–591. V. B.-Gr.

VAJUNITI – slovensko pleme, kon krajot na VI i po~. na VII v. se naselilo vo Makedonija, na teritoriite zapadno od Solun, a podocna vo Epir, pome|u Arta i Janina. Vo sojuz so drugite slovenski plemiwa u~estvuvale vo napadite na Vizantija (614–616), pusto{ej}i gi ju`nite delovi na Ilirik i egejskite ostrovi, kako i vo napadot na gradot Solun (616). Se smeta deka oblasta Vagenetija vo Epir spored niv go dobila imeto. LIT.: I. Stefoska, Slovenite na po~vata na Makedonija (od VII do po~etokot na X vek), Skopje, 2002; T. @ivkovi¢, Ju`ni Sloveni pod vizantijskom vla{¢u (600–1025), Beograd, 2002; F. Bari{i¢, ^uda Dimitrija Solunskog kao istoriski izvori, Beograd, 1953. K. Ax.

VAKCINACIJA VO RM – sistem za rutinska vakcinacija protiv odredeni zarazni bolesti {to se temeli na zakonska regulativa. Vo istorijatot na sproveduvaweto na zadol`itelnata imunizacija, od 1944 pa navamu, bele`ime dva perioda – edniot kampawski na~in na vakcinacija koj trael do 1960 g., a potoa kontinuirana vakcinacija. Vo 1948 g. so Sojuzen zakon vovedeno e zadol`itelno vakcinirawe so BS@ vakcina kaj si-

V

te deca i mladinci do 18 godini, a od 1950 g. vakcinirawe na novoroden~iwata. So vakcinacija protiv difterija i tetanus se zapo~nalo vo 1951 g., a vo 1960 e vovedena vakcinacijata protiv golemata ka{lica i detskata paraliza. Zadol`itelnata vakcinacija protiv malite sipanici e vovedena na krajot na 1971, a od 1982 g. u{te dve vakcini se staveni na listata na zadol`itelna imunizacija – vakcina protiv zau{ki i protiv crvenka (rubeola). Po eden dolg period od 22 godini, vo 2004 g. e vovedena i zadol`itelna vakcinacija na sekoe novorodeno so vakcina protiv hepatit B. Efektite od dolgogodi{nata uspe{no sproveduvana vakcinacija vo na{ata zemja (kontinuirano visok opfat nad 90% i 95% za pooddelni vakcini) se izvonredni i vidlivi. Vo ramkite na globalnite zalo`bi na SZO za eradikacija na detskata paraliza vo 2002 g. RM (kako del od Evropskiot region) dobi sertifikat za eradikacija na ova zaboluvawe na N. P.-J. svojata teritorija. VALAVNICI – metalur{ki pogoni za obrabotka na metalite so valawe; prvobitno se vo sostav na Rudnici i @elezarnica „Skopje#, a denes funkcioniraat kako nezavisni proizvodno-prerabotuva~ki fabriki. Valavnicite (t.n. topli ili ladni, vo zavisnost od primenetata postapka i debelinata na proizvodot) se industriski postrojki i instalacii za proizvodstvo na ~eli~ni plosnati proizvodi. Vo Toplata valavnica (denes vo sostavot na Makstil), so pousovr{ena tehnologija, se proizveduvaat slabovi na kontinuirani linii za leewe i se valaat toplovalani lenti i toa debeli limovi (5 do 130 mm) i sredno debeli limovi (2 do 5 mm). Vo Valavnicata za lenti se vr{i prerabotka na slabovite do lenti so valawe vo dve etapi, pri {to se dobiva me|uproizvod so debelina na lentite od 22 do 30 mm i lenti debeli od 2 do 10 mm, od koi, del se dorabotuva vo Ladnata valavnica, kade valaweto se vr{i na temperaturi pod 100oS. Se vr{i lu`ewe na `eleznite oksidi od povr{inata so kiselina, strani~no obre`uvawe i ladno valawe do lenti debeli od 0,4 do 2,5 mm, koi natamu mo`at i da se pocinkuvaat i da se plastificiraat, so {to se podobruvaat otpornosta na korozija i izgledot na proizvodot. Sv. H. J. - Q. A. VALANDOVO – grad vo ju`niot del na Republika Makedonija: 4.402 `. (2002). Se nao|a vo severniot kraj na Gevgelisko–valandovskata kotlina, vo podno`jeto 235

V

VALANDOVO

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Valandovo

na planinata Plavu{, na nadmorska viso~ina pome|u 110 i 150 m. Zafa}a povr{ina od 120 ha. Zapadno od gradot pominuva magistralniot pat M–1, a preku stanicata vo s. Miravci e povrzano so `elezni~kata linija Skopje–Gevgelija–Solun. Ima promeneta sredozemnomorska klima, so prose~na godi{na temperatura na vozduhot od 14,2°S. Otkrienite rimski mozaici na nekolku mesta vo gradot svedo~at deka na teritorijata na dene{niot grad V. postoela rimska gradska naselba. Kako slovenska naselba V. za prvpat se spomenuva vo 1349 g. Bilo imenuvano kako Alavandovo, {to zna~i cveten grad. Turskiot patopisec Evlija ^elebija, koj go posetil Valandovo vo vtorata polovina na XVII v. naveduva deka toa bilo sedi{te na nahija. ^elebija vo svojata patopisna bele{ka veli: Valandovo e kasaba (malo grat~e), opkoleno so lozja i {umi. Ima 150 ku}i so 900 `iteli, ~ar{ija sostavena od 50 du}ani, edna mala xamija, amam, dva ana i golem manastir so mnogu kalu|eri. Nao|aj}i se na „Solunskoto xade#, V. bilo karvanska stanica. Sepak i ponatamu toa ostanalo malo grat~e vo koe vo 1931 g. `iveele samo 1.410 `. Taa godina gradot nastradal od silen zemjotres. Vo 2002 g. vo V. `iveele 4.402 `. Od niv 4.279 `. bile Makedonci ili 97,2%. Me|u malcinstvata 58 `. ili 1,3% bile Srbi, 26 `. ili 0,6% bile Turci i malku Romi, 13 `. Gradot e sedi{te na op{tina koja zafa}a povr{ina od 33.140 ha, ima 29 naseleni mesta so 11.890 `. Naselenieto glavno se zanimava so zemjodelstvo. Od industriskite objekti postojat: konfekciskata fabrika „Vateks#, fabrikata za proizvodstvo na soleni stap~iwa, tutunskiot kombinat „6 Noemvri#, vinarska vizba so kapacitet od 1.000 vagoni vino, ladilnik so kapacitet od 5.500 toni. Vo sferata na obrazovanieto i kulturata postoi gimnazija, centralno osnovno u~ili{te, gradska biblioteka, kino i lokalna radiostanica. Se236

koja godina se odr`uva folkfest „Valandovo#. Vo gradot ima hotel, zdravstven dom, po{ta i seizmolo{ka stanica. LIT.: Aleksandar Stojmilov, Socioekonomska geografija na Republika Makedonija, Skopje, 2005. Al. St.

VALANDOVO, ISAR – anti~ki i srednovekoven gradski centar na maloto Valandovsko Pole, vo mesnosta Isar – Izvor Sv. Petar, 1 km severozapadno od centarot na Valandovo. Dominanten rid, ju`en izdanok na planinskiot srt Plavu{. Fortifikacijata na gradot se sostoi od dva dela: visoka severna akropola so pribli`no pravoagolna forma (240 h 180 m, na povr{ina od 3 ha), utvrdena so malteren yid i so najmalku 7 docnoanti~ki odbranbeni kuli i prostran dolen grad, isto taka so pravoagolna forma (330/370 h 180/220 m, na povr{ina od 10 ha). Na srtot, 200 m severno od akropolata, se otkrieni ostatoci od ranovizantiska kula (VI v.). Egzistencija od ranata antika (delovi od anti~ka i korintska slikana keramika od VI do IV v. pr. n.e.), kameni arhitektonski elementi od ranocarski heroon, docnoanti~ki moneti i drugi predmeti od III do VI v. od n.e. Otkrieni se i srednovekovni naodi: fragmenti od gle|osani vizantiski ~inii, komnenovski keramidi, bronzen prsten, bakarni skifati, venecijanska moneta od XII do XIV v. od n.e. Izneseni se hipotezi za ubikacija na lokalitetot so anti~kiot grad Idomene i so srednovekovniot grad Alavandovo. LIT.: T. Tomoski, Valandovski Hisar, Zbornik na Arheolo{kiot muzej na Makedonija, VI-VII (1967-1974), Skopje, 1975, 271-278; I. Mikul~i}, Srednovekovni gradovi i tvrdini vo Makedonija, Skopje, 1996, 165-168; istiot, Anti~ki gradovi vo Makedonija, Skopje, 1999, 20-23, 332-333; I. Mikulcik, Spatantike und fruhbyzantinische Befestigungen in Nordmakedonien, Munchen, 2002, No. 387 Valandovo, 448450. V. L.

VALANDOVSKA AFERA (1915) – bugarska voena provokacija so makedonski `rtvi i srpski torturi. Na 1/2. IV 1915 g., 3.000 bugarski

vojnici, vo ~ij sostav imalo makedonski vrhovisti~ki, albanski i turski ~eti, materijalno pomognati i pottiknati od Avstro-Ungarija i od Germanija, gi napadnale i gi osvoile 15-te sela vo triagolnikot Strumica, Valandovo i Radovi{. Ja napadnale `elezni~kata stanica kaj seloto Udovo, so cel da gi urnat mostovite na `elezni~kata linija Demir Kapija i Gevgelija, za da go spre~at va`niot antantin premin na srpskata vojska preku Makedonija za Solun. Po aferata bugarskite voeni vlasti so sebe povele 5.508 makedonski mesni `iteli od spomenatite 15 sela. Pri protivnapadot srpskite vlasti izvr{ile nevideni represalii nad nevinoto makedonsko naselenie vo ovie predeli. LIT.: V. Kartov, Valandovo i Valandovsko niz istorijata, Skopje, 1972; A. Trajanovski, Represaliite vo Lakavi~ko-radovi{kiot reon i vo triagolnikot Strumica, Radovi{ i Valandovo (1912– 1915), „Glasnik na INI“, 46/2, Skopje, 2002. Al. Tr.

VALOVI[TA (Siderokastron, Demir Hisar) – srednovekovno utvrduvawe vo severniot del na Serskata Kotlina, severno od Ser, ju`no od Rupelskata Klisura. Imalo golemo zna~ewe vo obezbeduvaweto na komunikacijata {to vrvela vo pravec sever–jug, po rekata Struma. Ima za~uvani ostatoci. LIT.: Georgii Acropolitae Opera, I, rec. A. Heisenberg, Lipsiae, 1903. K. Ax.

Maks Van der [tul

VAN DER [TUL, Maks (Max van der Stoel) (Voop{oten, Holandija, 3.VIII 1924) – holandski politi~ar i me|unaroden slu`benik. Minister za nadvore{ni raboti na Kralstvoto Holandija (1973–1977; 1981–1982); prv Visok pretstavnik na OBSE za nacionalni malcinstva (1993-2000) so zna~aen anga`man vo RM vo procesot na ostvaruvawe na pravoto na pripadnicite na albanskoto malcinstvo na visoko obrazovanie na maj~in jazik (Univerzitetot za Jugoisto~na Evropa popularno e imenuvan kako [tulov univerzitet, otvoren vo Tetovo T. Petr. na 20. XI 2001).

VANKOVSKA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

@aneta Vangeli

VANGELI, @aneta (Bitola, 2. IX 1963) ‡ slikarka, istaknata avtorka na instalacii, video i filmski proekti. Diplomirala na Dr`avnata akademija za umetnost vo Frankfurt na Majna (1988). Ja pretstavila RM na Veneciskoto bienale (2003). Raboti dela vo duhot na neokonceptualata, obrabotuvaj}i sodr`ini so slo`en antropolo{ki karakter: Porta (1994), ciklus Neprestajna `elba za ve~nost (1998), Sudijata (2002). S. Ab.-D.

Atanas Vangelov

VANGELOV, Atanas (s. Bogdanci, Gevgelisko, 6. II 1946) – pisatel – poet, raska`uva~, romansier, dramski avtor, eseist, preveduva~, publicist, nau~en rabotnik, univerzitetski profesor po teorija na literaturata. Diplomiral, magistriral i doktoriral na Filolo{kiot fakultet vo Skopje na Katedrata za jugoslavistika. Tema na magistraturata: Artizmot i sovremenata makedonska literatura (1977), a tema na doktorskata disertacija mu e: Semanti~kite figuri vo makedonskata narodna poezija (1982). Vraboten e na Filolo{kiot fakultet vo Skopje kako redoven profesor po Teorija na literaturata. Gi predava u{te predmetite: Nova hrvatska literatura, Stilistika, Stilistika i retorika i Istorija na jugoslovenskite literaturi. Bil prodekan i dekan na Filolo{kiot fakultet vo Skopje; bil pretsedatel na Sovetot na Stru{kite ve~eri na poezijata i pratenik vo Narodnoto sobranie na RM (1994-1998), koga e ~len i na

Parlamentarnoto sobranie na Sovetot na Evropa vo Strazbur. Od 2004 g. e ambasador na RM vo Ungarija. ^len e na DPM od 1967 g. Prestojuval pove}epati vo Francija na studiski prestoj i kako lektor po makedonski jazik i literatura na Pariskiot univerzitet. Za svoite zaslugi vo {ireweto na francuskata kultura vo RM e odlikuvan (1995) od Francuskata vlada so ordenot Oficer na univerzitetski palmi. BIBL.: Zemjata na cvetot, poezija, 1966; Prepev na planinata, poezija, 1970; @iveali{te, poezija, 1974; Gletki i prividenija, poezija, 1977; Pesme/Pesni, poezija, 1978; Strogo doverlivo, poezija, 1985; Tragi, poezija, 1991; Na bezglasje glas, poema, 1994; Glasovi i tragi, poezija, 1995; Vodopad, poezija, 1998; Div zanes, roman, 2002; Mister Porfirie, TV-drama, 1971; Neodredeni li~ni zamenki, drama, 1986; Artizmot i sovremenata makedonska literatura, teoretska rasprava; Literaturni studii, kritiki, 1983; Re{eto, kritiki, 1985; Semanti~kite figuri vo makedonskata narodna lirika, folklorna studija, 1987; Prepisite na Bo`in Pavlovski, literaturna polemika, 1992; Mikro~itawa, iskazot i stvarnosta, literaturna polemika, 1995; Morfologija na bo(q){evizmot, literaturna polemika, 1998; Pro et kontra – makedonizmi, 1998; Makedonski pisateli, kriti~ki portreti, 2004. Prevodi: Cvetan Todorov, Poetika, 1990; Sproti ekstremnosta, 2000; Odrodeniot ~ovek, 2001; Dol`nosti i nasladi, 2004; Enciklopediski re~nik na naukite za jazikot od Dikro i Cv. Todorov, 1994. Kr. Nik.

VANGELOV, Dimitar Jovanov (s. Konopi{te, Kavadare~ko, 17. X 1920 – Bitola, 17. II 1993) – spec. pedijatar, u~esnik vo NOB. Diplomiral vo Belgrad (1948), a pedijatrija specijaliziral vo 1956 g. Do penzioniraweto (1985) rabotel vo Bitola kako na~alnik na Detskoto odd. i direktor na Bolnicata. Vo 1962 g. prv vo Makedonija, (zaedno so sorabotnicite) primenil eksangvino transfuzija kako terapevtski metod. Od 1966 g. bil promoviran za primarius. P. B. VANGELOVA-SLAVJANKA, Sterjana (s. Dobroli{ta, Kostursko, Egejskiot del na Makedonija, 1924) – deec na makedonskoto i na gr~koto komunisti~ko dvi`ewe. U~estvuvala vo Antifa{isti~kiot otpor (1941–1944). Vo periodot na Gra|anskata vojna vo Grcija (1946–1949) bila sekretar na Okru`niot komitet na AF@ za Kostursko i Lerinsko i organizacionen sekretar na Glavniot odbor na AF@ za Egejska Makedonija. Vo 1948 g. emigrirala vo NRM. LIT.: Egejska Makedonija vo NOB, VI, Skopje, 1983. St. Kis.

VANGELOVSKA, Stojna (Skopje, 5. II 1964) – ekonomist, ko{arkar. Zavr{ila Ekonomski fakultet vo Saraevo i Vi{a trenerska {kola vo Belgrad. Igrala za pr-

V

Stojna Vangelovska

voliga{kite ko{arkarski ekipi †Student# od Skopje (1983/84), †Partizan# od Belgrad, †Je`ice# od Qubqana, †Panatenaikos# od Atina, i †Tikve{-Florida# od Kavadarci (1993/94), so koi osvoila pove}e dr`avni i kup prvenstva. Bila reprezentativka na Jugoslavija (1980–1990) i 5 godini nejzin kapiten. Za kadetskata i mladinskata reprezentacija odigrala 50 oficijalni natprevari i 250 za seniorskata, so koi osvoila medali na balkanskite prvenstva 9, evropskite 3, svetskite 3, univerzitetskite igri 2 i na olimpiskite igri 1. Taa e izbrana za najdobar sportist na MakeD. S. donija (1985 i vo XX v.). VANDASOVA SESELIKA (Seseli vandasii Hayek) – lokalen endemit vo florata na RM od familijata Apiaceae (=Umbelliferae) ({titocvetni rastenija). Se razviva po varovni~kite kamewari i karpi vo okolinata na Prilep – Kozjak, Pletvar i Sivec. Vl. M.

Biljana Vankovska

VANKOVSKA, Biljana (Skopje, 14. X 1959) ‡ univerzitetski profesor, politolog. Osnovno i sredno obrazovanie zavr{ila vo Skopje. Diplomirala na Pravniot fakultet vo Skopje (1982), magistrirala (1987) i doktorirala na istiot fakultet, na tema „Ulogata na vooru`enite sili vo politi~kiot sistem“ (1992). Izbrana za asistent (1983), za docent (1993), za vonreden (1998) i za redoven profesor (2003) po predmetite odbranbeno pravo i politi~ki sistem na RM na Institutot za odbrana pri Filozofskiot fakultet vo 237

V

VANOV

Skopje. Objavila pogolem broj nau~ni trudovi od oblasta na politi~kite nauki i mirovnite studii. Osnovnata ideja {to ja sledi e demilitariziranata demokratija vo RM i na Balkanot. BIBL.: Politi~kiot sistem, Skopje, 2007. LIT.: Filozofski fakultet 1920‡1946‡ 2006, Skopje, 2006. Sv. [.

VANOV, Dimitrija (Skopje, 18. IX 1934) – arhitekt. Diplomiral na Arhitektonskiot otsek na Tehni~kiot fakultet vo Skopje (1959). Magistriral na Arhitektonskiot fakultet vo Belgrad (1978). Celiot raboten sta` go razviva na Arhitektonskiot fakultet vo Skopje, kade se zdobil so zvaweto redoven profesor po predmetot Nacrtna geometrija. Pokraj so pedago{kata rabota, se zanimaval i so nau~noistra`uva~ka rabota od oblasta na nacrtnata geometrija i objavil pove}e trudovi, a se zanimaval i so arhitektonsko-urbanisti~ko proektirawe. U~estvuval na pove}e anonimni arhitektonskourbanisti~ki konkursi. Izrabotil i pogolem broj urbanisti~ki i arhitektonski proekti od koi pogolem del se realizirani.

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

niot logor vo Eni-]oj (Ksantisko, Grcija). Po Vtorata svetska vojna zazemal visoki politi~ki funkcii, a po Rezolucijata na IB se eksponiral vo kampawata za negirawe na makedonskiot narod i makedonskata nacija. IZV. i LIT.: Arhiv na Ministerstvoto za vnatre{ni raboti na Republika Bugarija, Sofija, fond-delo 68-105611; Stefan Nikolov, [estimata ot delo, No585/1942, SofiÔ, 1985. V. Jot.

VAPCAROV, Ivan (JONKO) Prodani~in (Bansko, Pirinskiot del na Makedonija, 1861 – Sofija, 21. I 1939) – deec na makedonskoto osloboditelno dvi`ewe, vojvoda, tatko na Nikola i Boris Vapcarovi. ^len na TMORO (1896) i sekretar na revolucionerniot komitet vo Bansko (1901). U~esnik vo Ilindenskoto vostanie (1903). Po Vostanieto bil zatvoren vo Solun i amnestiran po Mladoturskata revolucija (1908). Bil pripadnik prvin na VMRO na Ivan Mihajlov, a potoa na Aleksandar Protogerov. LIT.: Stojan Kiselinovski, Makedonski dejci (XX vek), Skopje, 2002, 44; EnciklopediÔ Pirinski kraj, I, A-M, Blagoevgrad, 1995. V. Jot.

BIBL.: Kosa perspektiva na rotacionite povr{ini, Godi{en zbornik na Arhitektonsko-grade`niot fakultet, 8, Skopje, 1969, 61-65; Izrabotka na perspektiva na likoramnina povle~ena niz oskata na transformacijata na mon`ovite proekcii, Zbornik na Arhitektonsko-grade`niot fakultet, 9-10, Skopje, 1972, 111-116; Opredeluvawe kontura na rotacionite povr{ini vo mon`ovite proekcii za paralelno i centralno proektirawe, Zbornik na Arhitektonskiot fakultet, 3, Skopje 1979, 117-126. Kr. T.

VANOVSKI, Bojan Jovanov (Veles, 25. I 1927) – spec. internistgastroenterohepatolog, redoven prof. na Med. f. vo Skopje. Diplomiral (1952) i specijaliziral interna medicina na Med. f. vo Zagreb. Od 1962 g. raboti na Internata klinika na Med. f. vo Skopje. Od 1964 g. ja voveduva digestivnata endoskopija i e eden od nejzinite osnovopolo`nici. Objavil 249 stru~ni trudovi. BIBL.: Refluksen ezofagit, Skopje, 1966; koavtor: Prira~nik po endoskopija i biopsija vo gastroenterologijata, Skopje, 1971; Gastroenterologija, Zagreb, 1987. Sl. M. P.

VAPCAROV, Boris (Bansko, Pirinskiot del na Makedonija, 29. VII 1915 – Sofija, ?) – politi~ki aktivist, sekretar na Oblasniot komitet na BKP za Gornoxumajska (Blagoevgradska) oblast, brat na poetot Nikola Vapcarov. Zaedno so brat mu bil uapsen (4. III 1942) i suden vo procesot protiv Cola Dragoj~eva, Anton \o{ev (Jugov) i dr., a potoa bil sproveden vo koncentracio238

Nikola Vapcarov

VAPCAROV, Nikola Jonkov (Bansko, Pirinskiot del na Makedonija, 24. XI 1909 – Sofija, 23. VII 1942) – poet, dramski avtor, kriti~ar, patopisec, publicist, op{testvenik, revolucioner. Roden vo semejstvo na projaven makedonski komita. Obata roditela – majka mu Elena i tatko mu Jonko – bile od protestantska veroispoved, a toj, pri `enidbata so Bojka Dimitrova preminal vo pravoslavie. Se {koluval vo rodniot grad, a vo Varna go zavr{il Voeno-mornari~koto u~ili{te. Se vklu~il vo redovite na komunisti~koto dvi`ewe, pa kako u~esnik vo ilegalna organizacija za diverzii protiv profa{isti~kiot re`im na carot Boris III e zatvoren, osuden e na smrt i strelan vo Sofija. Mo{ne mlad zapo~nuva da se projavuva kako literat. Vo tekot na 1938 g., zaedno so Anton Popov i Mihail Smatrakalev (Angel @arov) go

Edinstvenata stihozbirka na N. Vapcarov „Motorni pesni“

osnovaat vo Sofija Makedonskiot literaturen kru`ok, vo ~ij sostav kako ~lenovi se vklu~uvaat literati od levata orientacija, od site tri dela na raspar~ena Makedonija, me|u koi: Venko Markovski, Kole Nedelkovski, Dimitar Mitrev, Mitko Zafirovski, \or|i Abaxiev i dr. Pi{uval glavno poezija, na bugarski jazik, i se vozvi{il kako avtor na dve poetski zbirki: †Motorni pesni# (Sofija, 1940) i posmrtno †Antologija# (Sofija, 1946). Avtor e na dramata †Devettiot bran#, na kniga so pesni za deca i na serija kriti~ki zapisi i prozno-publicisti~ki tekstovi. Posmrtno do`ivuva sekavi~no literaturna slava, izvi{uvaj}i se kako golemo ime na novata bugarska literatura, so {irok odglas i prifa}awe vo svetot. Vedna{ po Vtorata svetska vojna slavata mu se prostira niz brza recepcija i vo sinorite na slobodna Makedonija, kulturna sredina {to mu go priop{tuva legendarnoto ime vo `ivite razvojni tekovi na mladata makedonska kni`evnost kako dvodomen avtor (bugarski i makedonski), ~ii stihovi i drugi tvorbi za Makedonija pretstavuvaat visok umetni~ki dostrel. Makedonskata literaturna nauka mu izdvojuva korektno vnimanie, pa vo prilozite na pove}emina sovremeni makedonski literaturni rabotnici (Dimitar Mitrev, Georgi Stardelov, Bla`e Ristovski, Gane Todorovski, Miodrag Drugovac, Aleksandar Aleksiev, Petar T. Bo{kovski i dr.) soop{tuva javno viduvawa {to ne nao|aat razbirawe vo toga{nata bugarska javnost. Bez opravdani pri~ini, vo sosedna

†VARVARA, SV.#

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

Bojka Vapcarova so soprugot Nikola Vapcarov

Bugarija zapo~nuva histeri~na hajka protiv takanare~enoto †makedonsko prisvojuvawe# na Vapcarovoto kni`evno delo, pa se vr{i presija vrz projavenata specifi~na makedonska po~it kon li~nosta i deloto na Vapcarov {to kulminira so bojkot na Stru{kite ve~eri na poezijata (1979), koga vo programskite edinici na ovoj me|unaroden i presti`en poetski festival e vklu~eno i spomnato imeto na poetot od Bansko. Vo bojkotot iniciran od Sojuzot na bugarskite pisateli solidarno u~estvuvaat nekolku isto~noevropski zemji (SSSR, ^e{ka, Slova~ka, Isto~na Germanija). Ovaa anticivilizaciska represija demonstrirana po povod sedumdesetgodi{ninata od ra|aweto na bugarskiot i makedonskiot poet Vapcarov e nastan bez presedan vo istorijata na evropskite kulturi, pa ostanuva kako neizbri{liva damka vo me|usebnite bugarsko-makedonski odnosi i relacii. Vo tekot na prvata decenija od XXI v., vo uslovi na poregulirani relacii pome|u Bugarija i Makedonija, tretmanot na golemoto delo na N. J. Vapcarov odnovo si go zema svoeto normalno mesto na inspirativen svrznik pome|u dve najbliski literaturi. BIBL.: I. Izdanija vo Bugarija – Motorni pesni, SofiÔ, 1940; Izbrani stihotvoreniÔ, SofiÔ, 1946; SÍbrani sÍ~ineni®, 1959; SÍ~ineni®, 1969; SÍ~ineni®, 1979; SÍ~ineni®, 1983; RÍkopisno nasledstvo, Sofi®, 1982. II. Izdanija vo Makedonija: Pesni, 1958; Odbrani tvorbi. Priredil, prevel i prepeal i predgovor napi{al Gane Todorovski, 1971; Tvorbi. Izbor i predgovor Gane Todorovski, 1979; Pesni. Izbor, prepev i redakcija Gane Todorovski, 1988; Pesni za Tatkovinata. Sobrani stihovi. Podgotovka i prevod Bla`e Ristovski, 1986; Kniga za Vapcarov. Redakcija, prepevi i prevod Gane Todorovski, 2005. LIT.: I. Izdanija vo Bugarija – Nikola Jonkov Vapcarov. Sbornik (statii, spomeni, stihotvoreniÔ), SofiÔ, 1947; Elena Vapcarova, Spomeni za moÔ sin, 1960; Boris Vapcarov, MoÔt brat, 1989; BoŸka Vapcarova, Kogato milionite vÍzkrÍsvat. Spomeni, 1961; istata, Nikola Vapcarov. Letopis za `ivota i tvor~estvoto mu, 1978; istata, Vapcarov sred sÍbratÔta si po pero, 1989; Svetlozar Igov, IstoriÔ na bÍlgarskata literatura,

1878-1944, Vapcarov, 425–443; IstoriÔ na bÍlgarskata literatura, 4. BÍlgarskata literatura ot kraÔ na PÍrvata svetovna voŸna do deveti septemvri 1944 godina, 612-625, Vapcarov, 1976. Re~nik na bÍlgarskata literatura, I, 1976, 188–194. Sbornik - Nikola Vapcarov. Spomeni za poeta i revolÓcionera, 70 godini ot ro`denieto mu, 1979; Vapcarov po sveta, 1969; PetÍr Pondev, Nikola Vapcarov, 1956; Georgi Karaslavov, SreÈi i razgovori s Nikola Vapcarov, 1961; PenÏo Rusev, Nikola Vapcarov, 1963; Radoslav Mutaf~iev, Ezik i stil na Vapcarovata poeziÔ, 1963; Pen~o Dan~ev, Predi i sled razstrela, 1979; Vasil Kolevski, OgnÔrÍt-poet, 1982; BoÔn Ni~ev, Vapcarov ili na{iÔt poeti~en dialog sÍs sveta; Marin Georgiev, TretiÔt razstrel, 1993; Todor Balkanski, Nikola Vapcarov, BÍlgariÔ i BÍlgarite, 1996; Cveta Trifonova, Nikola Vapcarov, tekstÍt i sÔnkata, 2004; MaÔ Vapcarova, Dnevnik za dnevnika, 2004; Jordan Kamenov, Vlastta, istoriÔta i Vapcarov, 2004. II. Izdanija vo Republika Makedonija: Dimitar Mitrev, Vapcarov, 1954; istiot, Ogledi i kritiki, 1970, 7–181; Vasil Tocinovski, Makedonskiot literaturen kru`ok, Dokumenti, 1995; Bla`e Ristovski, Vapcarov. Pesni za Tatkovinata, 5–16 i 355– 420; istiot, Makedonecot Vapcarov, 2005; Gane Todorovski, Kniga za Vapcarov, 2005. G. T.

VAPCAROVA, Bojka – publicistka, istori~arka na literaturata, dete na doseleni Makedonci od Egejskiot del na Makedonija, sopruga na poetot N. J. Vapcarov. Zavr{ila matematika na Sofiskiot univerzitet i ednogodi{na {kola pri Sojuzot na bugarskite `urnalisti. So soprugot se zapoznala na soborot vo s. Barakovo (28. VIII 1932) i stapile vo brak na 11. II 1934 g. Po Vtorata svetska vojna objavi zna~ajni spomeni za soprugot (za dekadata 1932-1942) i kako sorabotnik na Institutot za literatura na BAN se projavi kako ploden istra`uva~ i publicist na negovata ostavina. BIBL.: Spomeni za Vapcarov, Sofix, 1952, (2. izd. 1953 i 3. Dopqlneno i preraboteno izdanie, 1972); Kratka biografiÔ na Vapcarov, zb. Nikola ¯onkov Vapcarov, Sofix, 1947, 9-18; Kogato milionite vÍzkrÍsvat. Spomeni za Vapcarov, Sofix, 1961; Nikola Vapcarov. Letopis za `ivota i tvor~estvoto mu, Sofix, 1978; Nikola Vapcarov. SÍ=inenix. Pod redakcixta na Bojka Vapcarova, predgovor ot Hristo Radevski, Sofix, 1979; Nikola Vapcarov. RÍkopisno nasledstvo. SÍstavitel BoŸka Vapcarova, Podgotvili teksta i komentara BoŸka Vapcarova i Magdalena [i{kova, SofiÔ, 1982. LIT.: Nikola J. Vapcarov, Tvorbi. Izbor i predgovor Gane Todorovski, Skopje, 1979; Nikola Vapcarov, Pesni za Tatkovinata. Sobrani stihovi. Podgotovka i prevod d-r Bla`e Ristovski, Skopje, 1986. S. Ml.

VAPCAROVA (VEZJOVA), Elena (Bansko, 1882 – 1969) – majka na poetot Nikola Jonkov Vapcarov. Kako protestantka (evangelistka) go zavr{ila dvegodi{noto amerikansko misionersko (protestantsko) u~ili{te vo Samo-

V

Elena Vapcarova

kov, Bugarija, a potoa izvesno vreme rabotela kako u~itelka vo s. Ele{nica, vo Kostenec-bawa, Vequsa i Bansko. Po stapuvaweto vo brak so Jonko (Ivan) Vapcarov (1909), bila doma}inka, a nivniot dom stanal svrtali{te na makedonski dejci od raznite politi~ki orientacii. BIBL.: Spomeni za mox sin, †Narodna mlade`#, SofiÔ, 1960. LIT.: Nikola J. Vapcarov, Tvorbi, izbor i predgovor Gane Todorovski, †Misla#, Skopje, 1979; Nikola Vapcarov, Pesni za Tatkovinata. Sobrani stihovi. Podgotovka i prevod d-r Bla`e Ristovski, †Misla#, Skopje, 1986. S. Ml.

VARVARA – eden od pogolemite hristijanski praznici, posveten na svetata velikoma~enica Varvara (17/4 dekemvri). Obi~no se praznuva so doma{ni slu`bi. Toj den se vari p~enka – za da se zavari, da se zate~e `ito vo poleto i vo ambarite. Vo nekoi krai{ta so ovoj praznik e povrzan i obi~ajot polaznik (polaza). LIT.: Zorka Delinikolova, Obi~ai svrzani so poedini praznici i nedelni dni vo Radovi{, †Glasnik na Etnolo{ki muzej#, 1, Skopje, 1960; Tanas Vra`inovski, Re~nik na narodnata mitologija na Makedoncite, Prilep-Skopje, 2000. M. Kit.

„VARVARA, SV.# – ednokorabna, grobi{na crkvi~ka vo s. Kova~ vo Pore~e, severoisto~no od Ki~evo. Gradena e od kr{en kamen i glina. Ima delumno za~uvan `ivopis, ~ii stilski krakteristiki upatuvaat na tretata decenija na XVII v. LIT.: T. SmiqaniÊ, Ki~evija, Naseqa i poreklo stanovni{tva, SKA/SEZ, LI, Beograd, 1935, 328. M. M.

„VARVARA, SV.# – crkva vo s. Raj~ica, vo blizina na Debar. Bila metoh na Bigorskiot manastir. Ednokorabna crkva so poluobli~est svod, tristrana apsida (od nadvore{nata) i polukru`na apsida (od vnatre{nata strana). Gradena od kr{en kamen i od malter. Pri gradeweto bile upotrebeni i spolii od nekoj postar kulten objekt. Za~uvani se natpisite ispi{ani so staroslovenski bukvi, vo koi se spomnuvaat ktitorite Ov~ina i V’lkove i godi239

V

VARDAR

nata koga e izgradena i `ivopisana 7105 (1597). Vo vnatre{nosta na crkvata ima dobro za~uvan fresko`ivopis. Imiwata na zografot i na negovite dvajca pomo{nici ostanuvaat nepoznati. Nivnoto slikarstvo nema pogolemi likovni vrednosti. Na improviziraniot drven ikonostas ima nekolku ikoni od istite zografi. LIT.: K. Balabanov, Studii od kulturno-istoriskoto nasledstvo na gradot Debar i debarskata oblast, Prilog kon prou~uvaweto na crkvata „Sv. Varvara# vo s. Raj~ica – Debarsko, „Kulturno nasledstvo#, VII (1976-1978), Skopje, 1978, 2140; K. Balabanov, Blago na putevima Jugoslavije, Beograd, 1983. K. B.

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

at Dervenskata Klisura (21,5 km), Skopskata Kotlina (51 km), Taorskata Klisura (31 km), Vele{kata Kotlina (7,5 km), Vele{kata Klisura (22,0 km), Tikve{kata Kotlina (55 km), Demirkapiskata Klisura (19,5 km), Gevgelisko-valandovskata Kotlina (30 km), Ciganskata Klisura i do vlivot vo Egejsko More r. Vardar te~e niz Solunsko Pole. Vo Polo{kata Kotlina od desnata strana poradi karstificiraniot teren na Suva Gora i na @eden r. Vardar prima samo dve pritoki (Dufska Reka i r. Lakavica), a od levata strana prima pogolem

Vardar - najgolemata reka vo Makedonija

VARDAR – najgolemata reka vo Makedonija. Izvira pod [ar Planina, vo jugozapadniot del na Polo{kata Kotlina, vo blizina na seloto Vrutok, jugozapadno od gradot Gostivar, na viso~ina od 683 m, a vo Egejskoto More se sliva vo Solunskiot Zaliv, zapadno od gradot Solun. Vo minatoto poradi zasipuvawe na zalivot bila izvr{ena regulacija na koritoto na r. Vardar pri vlivot, taka {to nejziniot tek e pomesten kon zapad. Vkupnata dol`ina na re~niot tek iznesuva 388 km, od koi se 301,5 km na teritorija na RM, a 76,5 km na teritorija na R Grcija. Vkupnata povr{ina na slivot iznesuva 28.588 km2, od koja na RM i pripa|aat 20.661 km2 ili 72,27%, na R Srbija £ pripa|a 1.210 km2 ili 4,23% (izvornite delovi na rekite Lepenec i P~iwa), a na Grcija 6.717 km2 ili 23,5%. Vkupniot pad na rekata od izvorot do vlivot iznesuva 683 m, a prose~niot pad 1,76‰, dodeka vkupniot pad od izvorot do gr~kata granica iznesuva 640 m, a prose~niot pad 2,12‰. Dolinata na r. Vardar ima kompoziten karakter. Od izvorot do vlivot naizmeni~no se smenuvaat 5 kotlini i u{te tolku klisuri. Vo izvorniot del e Polo{kata Kotlina (63,5 km), potoa sleduva240

broj pritoki, me|u koi pova`ni se: r. Mazdra~a (24,5 km), Bogovinska Reka (20,0 km), Uliveri~ka Reka (13,0 km), r. Pena (37,0 km), Teare~ka Bistrica (19 km), Qubotenska (Vratni~ka) Reka (13,0 km), Goreni~ka Reka (14,5 km), a na izlezot od Dervenskata Klisura od desnata strana gi prima vodite od karstniot izvor Ra{~e. Ovie reki imaat poroen karakter. Vo Skopskata Kotlina r. Vardar prima pomal broj pritoki, a dve od niv se prili~no polnovodni. Od desnata strana kaj Saraj ja prima rekata Treska (127 km), kaj selata Gorno i Dolno Lisi~e Markova (Su{ica) Reka (29,0 km) i drugi, a od levata strana gi prima rekite Lepenec (75,0 km) i Serava (21,0 km). Vo Taorskata Klisura od desnata strana ja prima Kadina Reka (34 km), a od levata strana r. P~iwa (136 km). Vo Vele{kata Kotlina i Vele{kata Klisura r. Vardar prima 3 pritoki i toa: r. Topolka (45 km) i r. Babuna (65 km) od desnata i r. Otovica (20,5 km) od levata strana. Vo Tikve{kata Kotlina od desnata strana gi prima vodite na Vata{ka Reka (33,5 km), Disanska Reka (17,0 km), Crna Reka (207 km) i r. Bo{ava (51,5 km), a od levata strana vodite na r. Bregal-

nica (225 km), Grade{ka Reka (38 km) i drugi pomali pritoki. Vo Gevgelisko-valandovskata Kotlina r. Vardar od desnata strana gi prima vodite na Kovanska Reka (24 km), Sermeniska Reka (24 km) i na Konska Reka (30 km), a od levata strana vodite na Anska Reka (22 km) i na Luda Mara (19,5 km). Srednogodi{niot protek na r. Vardar vo Skopje iznesuva 63 m3/sec, a vo Gevgelija 144 m3/sec. Maksimalen vodostoj vo Skopje e zabele`an vo noemvri 1962 g., a golemi vodi se zabele`ani i vo 1900, 1916, 1937 i 1979 g. LIT.: Milovoj Ga{evski, Vardar, najgolema i najzna~ajna makedonska reka, „Geografski vidik#, kn. 1. Skopje, 1970; Aleksandar Stojmilov, Fizi~ka geografija na Republika Makedonija, PMF, Skopje, 2002. Dr. V.

„VARDAR# – vesnik, izleguva vo Skopje vo 1932 g. na srpski jazik po inicijativa od belgradskiot novinar Milan Jovanovi}. Vo Redakcijata bil i Jovan Kosti} (Kostovski) koj uredil nekolku broja. Toa bil tret obid za vesnik so imeto „Vardar#. Vo po~etokot kako sedmi~nik, potoa dvapati, a pri krajot, pred da zgasne (1936) tripati nedelno. Iako e najaveno deka vo vesnikot „}e se ~ue zborot na najsitnite lu|e na Jugot#, Redakcijata zastanala na platformata na op{tite principi na jugoslovenskata ideologija proklamirana so {estojanuarskata diktatura. B. P. \. †VARDAR# – sportsko dru{tvo vo Skopje, formirano kako Fiskulturno dru{tvo na ~elo so Dim~e Belovski (20. VII 1947), so sekcii za: op{tofizi~ko obrazovanie (gimnastika), atletika, velosipedizam, ko{arka, odbojka, ping-pong i fudbal. Vo narednata godina sekciite prerasnale vo klubovi. Bile osnovani i drugi sportski klubovi za: boks i plivawe (1948), hokej (1958), borewe (1960), rakomet (1961), xudo i karate (1967), kuglawe (1974), avtomoto sport (1978), umetni~ko plivawe (1980), strela{tvo, {ah (1985) i dr. Tie u~estvuvale vo republi~ki, a nekoi i vo sojuzni i me|unarodni sistemi na sportskite natprevaruvawa. Dru{tvoto pominalo niz nekolku periodi vo svojot razvoj. Zavisno od op{testveno-politi~kite sostojbi, materijalnite, kadrovskite i drugite uslovi, rezultatite na Dru{tvoto i na negovite klubovi do`ivuvale podemi i padovi. LIT.: So fuzija na †Pobeda# i †Makedonija# se osnova novo fiskulturno dru{tvo †Vardar#, „Nova Makedonija#, 22. VII 1947, 7; Prva konferencija na SD †Vardar# – Skopje, Skopje, 1973; ^etiri decenii na FK Vardar, Skopje, 1988. D. S.

†VARDAR#

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

Fudbalskiot klub „Vardar“

†VARDAR# – fudbalski klub od Skopje. Pod naziv SK †Vardar# za prvpat se javuva vo 1912 g., a potoa koga SK †Edinstvo# go menuva imeto vo SK †Vardar# (1922). Me|u dvete svetski vojni ovoj klub se spomnuva kako u~esnik vo natprevarite vo ramkite na Skopskata fudbalska `upa i Skopskiot fudbalski potsojuz (1927), kako i vo Skopskata fudbalska liga (1943). Po osloboduvaweto bil formiran kako fudbalska sekcija pri Fiskulturnoto dru{tvo †Vardar# (1947), a od narednata g. prerasnal vo poseben klub. Vkupno 34 sezoni bil ~len na Prvata sojuzna fudbalska liga (1947/48 – 1991/92), 9 vo Vtorata, a edna se natprevaruval vo ^etvrtata jugoslovenska zona. Toj e proglasen za prvak na Jugoslavija (1986/87) i se natprevaruval vo Kupot na evropskite {ampioni. Po dvata porazi vo prvoto kolo od FK †Porto# (Portugalija), otpadnal od natamo{nite natprevaruvawa. Go osvoil Kupot na Jugoslavija so pobeda nad FK †Varteks# od 2:1 (1961). Za Evropskiot kup bil porazen dvapati vo startot. Odigral pove}e oficijalni i prijatelski natprevari so ekipi od re~isi site kontinenti. Igral vo Srednoevropskiot kup (1967) i vo finaleto na Balkanskiot kup (1972 i 1973). Mladinskata ekipa go osvoila prvenstvoto na Jugoslavija (1949 i 1975), a Pionerskata pobedila na neoficijalnoto Prvenstvo na Evropa vo Nica (Francija, 1975). Po osamostojuvaweto (1991) igra vo Prvata liga i petpati go osvojuval prvenstvoto na Makedonija (1993–1995, 2002 i 2003), a Kupot ~etiripati (1993, 1995, 1998 i 1999). LIT.: 50 godini fudbal vo Makedonija, Skopje, 1969; ^etiri decenii FK Vardar – Skopje, Skopje, 1988; Ivko Pangovski, Skopski fudbalski nezaboravi (1903– 199Z), Skopje, 1994. D. S.

„VARDAR“ („BREGALNICA“, „MESTA“, „OGRA@DEN“, „PELISTER“, „P^IWA“, „STRUMA“, „CRNA“) (Sofija, 1. X 1911 – 12. IX 1912) – nedelen vesnik, organ na desnoto krilo na VMORO. Urednik bil Dane Krap~ev, a bil pe~aten vo pe~atnicite na P. Glu{kov, G. M. ^omonev, „Iskra“ i „Den“. Za polesno rasprostranuvawe niz Makedonija pod osmanliska vlast, del od tira`ot povremeno nosel i drugi imiwa. Objaveni se vkupno 46 broja. LIT.: D-r Boro Mokrov, Razvojot na makedonskiot pe~at i novinarstvo (od prvite po~etoci do 1945 godina), Skopje, 1980, 219-220; D-r Boro Mokrov – M-r Tome Gruevski, Pregled na makedonskiot pe~at (1885–1992), Skopje, 1993, 42. S. Ml.

„VARDAR“ (Odesa, 1. IX 1905) – neoficijalen mese~en organ na MNLD vo S.-Peterburg, prvo nau~no-literaturno i nacionalnopoliti~ko spisanie na sovremeniot makedonski literaturen jazik i pravopis i so decidna makedonska nacionalna programa. Izdava~, urednik i re~isi edinstven avtor na prilozite e K. P. Misirkov. Poradi revolucionernite nastani i nedostigot na sredstva, otpe~ateniot prv broj ostanuva vo odeskata pe~atnica i se za~uvani samo cenzurnite arhivski primeroci. Celite i zada~ite Misirkov gi predava vo programskiot voveden zbor (na makedonski i na ruski jazik): „1, toi, da uredit izvestni odnosi megu nego, negovata programa, ne, govite posleduva~i – makedonckite naciionalni separatisti – od iedna strana, i negovite protivnici – svite balkancki narod, nosti, zainteresuvani vo make, donckoto pra{aine – od druga; 2, , toi ke trebit so nau~ni dovodi da se borit so svite slovenofili i , slovenoznaici, koii, opiraik i se , na istoriiata i filolog iiata, od, ri~at sa' {~estvuvaineto na od, , delna slovencka – makedoncka –

V

narodnost; so druzi zborovi, na , ,Vardar’ mu se pagat, toi da pregledat svite nau~ni, istoriicko-lin, gvisti~ni, pra{aina za narodnosta na makedoncite i da £ podlo`it na stroga nau~na kritika, opiraiki se na novi lingvisti~ni materiiali i teoriii. Naiposle , treko i naiglavno, ,Vardar’ ne samo trebit, da kladit nau~na osnova na makedonckiiot naciionalen separatizm, no toi trebit da poka`it nagledno da iet na{iiot iazik samobiten, da, toi ne iet ni , srpcki, ni bugarcki i da iet spo, soben za literaturno razvivaine. , Redom so dostigain eto na toi zada, tok, ,Vardar’ ke dadit na svoiite ~ita~i, cel red interesni za svekoi makedonec nau~ni i beletris, ti~ni materiiali i, so toa ke kladit osnova na makedonckata samostoina nauka i literatura“. Brojot sodr`i i: prevod na pesnata „Pa' tnik“ od P. Preradovi}, prviot del od istorisko-filo, lo{kata studija „Izniknuvaineto i razbor na bugarckata i srpcka , teoriii za narodnosta na makedoncite“, etnografsko-statisti~ki pregled „Spisok sela od , iu`na Makedoniia“, zapis na epska narodna pesna od Pazarsko (od Misirkov), dve lirski narodni pesni od Bitolsko (zapi{ani od F. Nikolov) i hronika „Sovre, men `ivot. I. Makedoniia“ i „II. Slovenstvoto. Rusiia“). Vo „Vardar“ Misirkov pravi promeni vo morfologijata i fonetikata na jazikot: ja otfrla elizijata na intervokalniot soglasnik -v-, ja promenuva formata na pa, , , , latalnite soglaski (k, g, l, n) i ja dodava grafemata za temniot glas a' , pa se izedna~uva so dene{nata literaturna norma.

Faksimil od prvata stranica na sp. „Vardar“ (1905)

241

V

†VARDAR#

LIT.: D-r Bla`e Ristovski, †Vardar#. Nau~no-literaturno i op{testvenopoliti~ko spisanie na Misirkov (Fototipno izdanie na spisanieto „Vardar“), Skopje, 1966; istiot, Makedonskiot narod i makedonskata nacija, II, Skopje, 1983, 275–384; istiot, Misirkoviot „Vardar#. Prvo spisanie na sovremeniot makedonski literaturen jazik, Skopje, 2006. Bl. R.

„VARDAR“ (Skopje, kon krajot na 1908 – 31. X 1914) – organ na srpskata nacionalna organizacija vo Skopje. Inicijator za negovoto pokrenuvawe bil srpskiot konzul vo Skopje @ivoin Balugxi}. Se zastapuval za golemosrpskite nacionalni interesi. Izleguval so prekini. Poradi kritikite na vlasta, bil ukinat so re{enie na ministerot za vnatre{ni raboti na Srbija Stojan Proti}. LIT.: D-r Boro Mokrov, Razvojot na makedonskiot pe~at i novinarstvo (od prvite po~etoci do 1945 godina), Skopje, 1980, 256-257; D-r Boro Mokrov – M-r Tome Gruevski, Pregled na makedonskiot pe~at (1885-1992), Skopje, 1993, 42. S. Ml.

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

„VARDAR“ (Sofija, 1898–1899) – nedelen vesnik, organ na politi~kite interesi na hristijanskoto naselenie vo Turcija. Odgovoren urednik bil D. ^ohaxiev. Negovoto izleguvawe prestanalo so fuzioniraweto so v. „Glas makedonski“ i izleguvaweto na noviot v. „Borba za slobodata na Makedonija i Odrinsko“ (1899). LIT.: D-r Boro Mokrov – M-r Tome Gruevski, Pregled na makedonskiot pe~at (1885–1992), Skopje, 1993, 40. S. Ml.

„VARDAR“, ISELENI^KA ORGANIZACIJA (Klivlend, Wujork, SAD, 10. II 1926 ‡ ?) ‡ osnovana kako Politi~eska organizacija „Vardar“, ogranok na MPO. Vo 1929 g. formirala @enska sekcija, a potoa i Mladinska sekcija. ^lenovite na „Vardar“ bile organizatori na XI kongres na MPO (1932). Sl. N.-K. VARDAREC – veter {to duva po dolinata na rekata Vardar od [ar Planina i Skopska Crna Go-

ra, od mestata so visok vozdu{en pritisok severno od Makedonija kon Solunskiot Zaliv, odnosno kon mestata so nizok vozdu{en pritisok nad Egejskoto More i isto~niot Mediteran. Duva preku celata godina kako severen veter. Najmnogu duva vo studeniot del od godinata. Se odlikuva so sredna godi{na brzina vo Skopje od 3 m/sec i 5 m/sec vo Gevgelija. Maksimalna brzina dostignuva vo [tip od 38,2 m/sec. Vardarecot e prete`no zimski veter. Toj e slapovit, suv, prili~no studen i odr`uva vedro vreme. Postojano nosi namaluvawe na temperaturata i vla`nosta na vozduhot i zgolemuvawe na oson~uvaweto, isparuvaweto i vozdu{niot pritisok. LIT.: Mihailo Zikov, Meteorologija i Klimatologija, Skopje, 2000; Angel Lazarevski, Klimata vo Makedonija, Skopje, 1993; Mihailo Zikov, Klima i klimatska regionalizacija vo Republika Makedonija, „Geografski razgledi#, br. 30, Skopje, 1995. M. Z.

VARDARIJA – vizantiska tema vo XI, XII i XIII v. Gi zafa}ala teritoriite vo dolniot tek na rekata Vardar. Se spomenuva kako posebna voenoadministrativna edinica na ~elo so upravnik. So Dogovorot sklu~en me|u krstonoscite i Venecijancite za podelba na Vizantija (III 1204) bilo predvideno provincijata (temata) pome|u sebe da ja podelat krstonoscite. LIT.: B. Panov, Teofilakt Ohridski kako izvor za srednovekovnata istorija na makedonskiot narod, Skopje 1971; K. Axievski, Podelbata na Makedonija spored Partitio Romaniae, „Glasnik na INI“, XXVI, 2–3, Skopje, 1982. K. Ax.

Ma{kiot hor „Vardar“ vo Skopje

†VARDAR#, MA[KI HOR (Skopje, 1907–1941) – najstar ma{ki hor vo Skopje, osnovan (1907) vo vremeto na Turskata Imperija od ~e{kiot voen kapelnik Jan Morman, koj vo Gimnazijata predaval muzika (1906–1909). Srpskiot kompozitor i dirigent Pera @. Ili} (1868–1957) bil vtoriot dirigent na ovoj hor, napravil reorganizacija na horskiot ansambl, oformil Statut i Pravila za rabota, odobreni od turskata vlast. Istovremeno osnoval i Ni`a muzi~ka {kola (1910) za muzi~ko opismenuvawe na horistite i gra|anite na Skopje. Ovoj hor P. @. Ili} go rakovodel vo godinite 1909-1912 i 1919-1922. Koncertniot repertoar bil mo{ne bogat. Me|u profesionalnite dirigenti {to go rakovodele horot se: S. Krasovski, J. Pleciti, J. Brnobi}, Al. Zaliev, Trajko Prokopiev i Todor Skalovski. J. T. 242

VARDARSKA BANOVINA (3. X 1929 ‡ april 1941) ‡ upravna ad-

Administrativno-teritorijalna podelba na Kralstvoto Jugoslavija (1929)

VARDARSKI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

ministrativna edinica vo Kralstvoto Jugoslavija, so sedi{te vo Skopje, na ~elo so ban, imenuvan od kralot, po predlog od Ministerskiot sovet, so mandat od 4 godini. Vostanovena e so poseben zakon i vo nea vleguvale Vardarskiot del na Makedonija, Ju`na Srbija i re~isi cela Metohija, so vkupno 36.672 km2. Bila podelena na 44 okolii i 453 op{tini, podocna namaleni na 365. Gradot Skopje bil posebna administrativna edinica, izzemena od Skopskata okolija. S. Ml.

Vardarski pat na Pojtingerovata karta

†VARDARSKI JUNAK# – bugarsko gimnasti~ko dru{tvo vo Skopje (1909–1912). Pretsedatel K. Pandov, a glavatar (na~alnik) Josif Bure{. Dru{tvoto imalo okolu 500 ~lenovi, glavno u~enici, so uniformi i zname. Bilo dobro opremeno so golemi gimnasti~ki spravi nabaveni vo ^e{ka. Ve`bale na otvoreno i vo hodnicite na Gimnazijata, prosti, stroevi i ve`bi na golemi i podvi`ni spravi, a se zanimavale i so nekoi vidovi sportovi. Po razni povodi javno nastapuvale so gimnasti~ki i so kulturno-umetni~ki sodr`ini. So muzika go pre~ekale sultanot Mehmed V vo Skopje (1911) i izvele priredba vo negova ~est. Po negova `elba otpatuvale so nego na Kosovo i defilirale pokraj grobot na sultanot Murat. U~estvuvale na seslovenskite sletovi vo Sofija (1910) i Praga (1912). IZV.: Du{an Stanimirovi}, Sokolstvo u Vardarskoj Makedoniji – nastanak i razvoj, Zagreb, 1986 (doktorska disertacija). D. S.

VARDARSKI PAT – anti~ki pat zabele`en na Pojtingerovata karta. Doa|aj}i od Naisus i Ulpijana, od pravec na dene{no Kosovo, patot minuval niz Ka~ani~ka Klisura, pod gradot na Davina

Kula na izlezot od klisurata, sproti s. Orman i doa|al do Skupi. Skopskata Kotlina ja minuval za 20 km po kusa linija do grat~eto na Gradi{te kaj Taor. Ottamu, narednite 7 km do kastrumot Prezidium, kaj Bader, a potoa po klisurata na P~iwa, kraj kastelot Markovi Kuli, vo rekata pod Ko`le, a preku nejzinata utoka vo r. Vardar do kastelot Kale Sopot (Kefalon od T. P.). Ottuka, trasata vodela pod Kale Ba{ino Selo, kon Kale Veles vo Vele{kata Klisura. Po narednite 7 km magistralata pristignuvala vo utvrdenata naselba Gurbita, na Gradi{te s. Zgropolci, a po narednite 13 km do gradot Stobi. Po 17 km sleduva gradot Antigoneja, a po 13 km gradot Stenae kaj Demir Kapija. Niz Demirkapiskata Klisura magistralata vodela po dol`inata na desniot breg na Vardar, kontrolirana od najmalku tri to~ki (^ukajlica, s. Klisura, Gradi{te Golema Javorica i kota 113, s. Udovo). Magistralata vodela do mesnosta Gradi{or Mramor, s. Miletkovo, sproti gradot na Isar Marvinci, pretpostavenite Idomene–Dober. Trasata na magistralata vo Gevgelisko-Valandovskiot region e sè u{te diskutabilna. Predlo`eni se slednive delnici: Udovo–Valandovo–Dedeli–Furka– Dojran (Taurijana) i Miletkovo–Marvinci–Gr~i{te–\avato– Bogdanci–Dojran (Taurijana). Prvata varijanta nelogi~no gi zaobikoluva golemite gradovi i naselbi na Isar Marvinci, Glos Gr~i{te, visokata kontrolna kastel-spekula na lokalitetot Mamino nad \avato i, sekako, Vardarski Rid, Gevgelija, koi{to svojot razvoj go dol`at tokmu na patnata magistrala. LIT.: V. Lil~i}, Anti~ka patna mre`a, Arheolo{ka karta na Republika Makedonija, I, Skopje, 1994, 114-115; I. Mikul~i}, Anti~ki gradovi vo Makedonija, Skopje, 1999, 225-226. V. L.

VARDARSKI RID – GEVGELIJA – pove}eslojna naselba so kontinuiran `ivot od krajot na bronzenoto vreme i vo tekot na celiot I milenium pr.n.e. Se nao|a na isto~nata periferija na Gevgelija, na dva dominantni rida (Rid 1 i 2) na samiot desen breg na r. Vardar. Sistematski se istra`uva od 1995 do 2007 g., na sektorite Akropola, Ju`na i Isto~na Terasa. Vo generalnata stratigrafija se izdvojuvaat 15 sloevi od vkupno 6 razli~ni naselbi. Prvata naselba (Vardarski Rid 1) podrazbira samo oddelni neolitski naodi, incidentno otkrivani na najniskata ju`na terasa. Vtorata naselba (Vardarski Rid

V

Od otkrieniot del na naselbata Vardarski Rid, Gevgelisko

2) pretstavuva mala naselba od krajot na bronzenoto vreme, ograni~ena na ju`nite padini na Ridot 1, kako i oddelni pogrebuvawa (zgr~eni inhumacii) na sprotivnata, zapadna strana od ridot. Tretata i ~etvrtata naselba go pokrivaat `eleznoto vreme, niz vkupno 7 kulturni sloevi (od X do V v. pr.n.e.), neposredno povrzani so nekolkute nekropoli vo okolinata na Vardarski Rid, kako: Suva Reka, Milci, Raul. Pettata naselba podrazbira po~etok na urbanizacija, ranoanti~ka arhitektura i materijalna kultura na V i IV v. pr.n.e. [estata naselba se razvivala niz 4 kulturni sloevi ili obnovi, glavno vo tekot na III i II v. pr.n.e., so prodol`en `ivot na Isto~nata terasa do I v. Me|u najzna~ajnite gradbi otkrieni na Vardarski Rid se izdvojuva t.n. Gradska Stoa od pettata naselba (od V i IV v. pr.n.e.). Najbrojni se gradbite od poslednata VI naselba (delovi od vnatre{niot bedem so kula, metalur{ki, zanaet~iski rabotilnici, du}ani, ulici, stanbeni objekti i dr.). Osobeno treba da se izdvoi t.n. Ku}a na kolekcionerot (od II v. pr.n.e.) {to se karakterizira so bogat inventar na naodi od razli~ni periodi od VII do II v. pr.n.e. Pokraj golemiot broj moneti od site makedonski vladeteli (pove}e od 500 par~iwa), me|u dvi`nite naodi posebno treba da se izdvoi edna ostava od 51 srebrena tetradrahma od Aleksandar III, Kasandar, Lizimah i Seleuk I, koja go odbele`uva krajot na `ivotot vo pettata naselba, najverojatno uni{tena od Keltite vo 279 g. pr.n.e. LIT.: D. Mitrevski, Staromakedonskiot grad na Vardarski Rid, Skopje, 2001; grupa avtori, Vardarski Rid, 1, Skopje, 2005. Dr. M.

243

V

VARLAAM

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

VARLAAM (kraj na XVI v.) – ohridski arhiepiskop (1597–1598). Bil privrzanik na ideite za osloboduvawe na porobenoto naselenie od osmanliska vlast. Do{ol vo Veles i se stavil na ~elo na buntot na mesnoto naselnie. Bil uapsen i poguben vo Veles na 28. V 1598 g. Osmanliite mu ja otsekle glavata i teloto go frlile vo r. Vardar, a po pronajduvaweto na trupot bilo pogrebano vo selska crkva. Po edna godina vele{kiot episkop mo{tite gi prenel i gi zakopal vo Ohrid. IZV. i LIT.: M. Minoski, Nepoznato `itie za Varlaam Ohridski kako izvor za nastanite vo Makedonija od 1598 godina, Glasnik na INI, XX, 3, Skopje, 1976, 181-190; J. Bel~ovski, Hronolo{ki spisok na poglavarite na Ohridskata arhiepiskopija /patrijar{ija/, „Godi{en zbornik na Bogoslovskiot fakultet Sv. Kliment Ohridski“, kn. 8, Skopje, 2002. Al. Tr.

VARNAVA, episkop (Petar RosiÊ) (Plevqa, Crna Gora, 29. VIII 1880 – Belgrad, Srbija, 23. VII 1937) – zavr{il Bogoslovija vo Prizren i Duhovna akademija i stepen kandidat po bogoslovija vo S.-Peterburg – Rusija (1905). Vo 1910 g. Sinodot na Carigradskata patrijar{ija go izbral za episkop na Vele{ko-debarskata eparhija, so titula Glavini~ki, prv episkop Srbin na ovaa eparhija. U~esnik vo Balkanskite i vo Prvata svetska vojna. Bil Mitropolit skopski (1920) i Patrijarh srpski (od 10. IV 1930). Vo Makedonija ja {irel srpskata propaganda i ja sproveduval srpskata politika.

Nekropola, lokalitet Grobi{ta, Varo{, Prilepsko

od stranite. Site se pokrieni so plo~i i orientirani Z-I. Najzastapen e nakitot (obetki i nau{nici, prsteni, belezici, kop~iwa i toki) od XII v. do periodot na turskoto srednovekovje. LIT.: B. Babi}, Materijalnata kultura na Makedonskite Sloveni vo svetlinata na arheolo{kite iskopuvawa vo Prilep, Prilep, 1986, 192–194, sl. 65, 66. El. M.

VARO[LIJA, Branko (s. Barilevo, Kosovo, 1. I 1934 – Skopje, 1. I 2004) – raska`uva~, romansier, novinar, dramski avtor. Zavr{il Filolo{ki fakultet vo Skopje. Rabotel kako novinar vo Radio Skopje, †Nova Makedonija# i kako dramaturg vo Makedonskiot naroden teatar. Go smestuvaat vo prozaistite na srednata generacija (nejzinoto avangardno krilo), glavno prisobrani kon {ee-

LIT.: Sava, ep. {umadijski, Srpski jerarsi od devetog do dvadesetog veka, Beograd-Podgorica-Kragujevac, 1996. Rat. Gr.

VARNALIEV, Jordan (Veles, 1883 – s. Karbinci, [tipsko, 11. III 1903) – kratovski vojvoda. Se {koluval vo Solunskata egzarhiska gimnazija. Otkako zavr{il ~etiri klasa vo spomenatata gimnazija, zaminal vo ilegalnost. Od po~etokot na 1901 g. stanal ~etnik, a podocna organizator i vojvoda vo Kratovsko. Vo bojot kaj seloto Karbinci, za da ne padne `iv vo racete na osmanliskata vojska, se samoubil. LIT.: N. Zografov, Stroe`a na `ivota, Sofi®, 1927. Al. Tr.

VARO[ – GROBI[TA (Prilep) – nekropola locirana na isto~niot kraj od Varo{, severno od magistralniot pat Prilep–Varo{–Ki~evo. B. Babi} ovde iskopal 57 grobovi, me|u niv eden del se vkopani vo karpata. Tie imaat ili trapezoiden oblik ili se so antropomorfen dodatok – alveola kaj glavata na pokojnicite ili pak se oformeni so kameni plo~i 244

Branko Varo{lija

settite godini na HH v. okolu spisanieto †Razgledi# (Dimitar Solev, Blagoja Ivanov, @ivko ^ingo, Branko Pendovski, Bogomil \uzel), ~ii zalo`bi za vklu~uvawe vo pomodernite tekovi na literaturnata umetnost se povrzani so vnesuvawe na zabrzani procesi na nadomest vo mladata makedonska literatura, koja objektivno zaostanala vo mnogu ne{to zad evropskite standardi. Vo ovoj nov bran na glasoviti prozaisti Branko Varo{lija zazema istaknato mesto so svoite raskazi, koi ponudija promeni i

razdvi`uvawe na dotoga{nite potesni tematski i stilsko-ekspresivni ramki na doma{nata literatura. Se voveduva, spored ocenkata na poavtoritetnite makedonski kriti~ari, treperewe na eden nov senzibilitet, se operira popretenciozno so introspekcijata, se preferira psiholo{kata analiza. Kako najmlad vo povorkata na pretencioznite juri{nici e Branko Varo{lija, nositel na neporekliva darba za prozna beletristika. Go privlekuva vnimanieto na ~itatelite so mo{ne kultiviran stil na izrazuvawe i so efikasna i efektna smisla za brz probiv vo vnatre{niot `ivot na sovremeniot ~ovek. Takvite svoi kni`evni zalo`bi gi ilustrira so romanite: †Posledniot let na pticata selica# (1969), obrascov primer na poetskiot roman kaj nas, i so zbirkata raskazi †Osameni minuva~i# G. T. (1975).

\or|i Varo{lija

VARO[LIJA, \or|i (Veles, 2. VIII 1947 – Skopje, 28. I 2006) – novinar. Po studiite na Pravniot fakultet vo Skopje, se vrabotil vo Radio Skopje, vo Stopanskata redakcija (1970). Od sorabotnik do urednik gi pominal site skalila na profesijata. Bil dopisnik na Doj~e Vele i na Radio Slobodna Evropa i kolumnist vo pove}e vesnici. Bil glaven i odgovoren urednik na Prvata programa (1986–1990), a potoa i direktor na Makedonskoto radio (1994– 1998). Rabotel vo rakovodniot tim na Skaj net televizija, a od 2003 g. e izbran za ~len i potoa za pretsedatel na Sovetot za radiodifuzija na Republika Makedonija. J. F. VARTOLOMEJ – hristijanski praznik posveten na svetiot apostol Vartolomej, eden od dvanaesette golemi Hristovi apostoli. Vo nekoi na{i krai{ta ovoj den se smeta za te`ok praznik, poradi {to ne se raboti nikakva rabota. Narodot go povrzuva so vrteweto na sonceto od leto kon zima, poradi {to i praznikot e nare~en Vrtolum. LIT.: Marko Kitevski, Zlatna ~a{a, Skopje, 1983. M. Kit.

VASILEVSKI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

„VASIL GLAVINOV# ‡ VELES (1969) ‡ spomen-ku}a so postojana postavka na ambientalno uredena izlo`ba posvetena na drvodelskiot rabotnik i socijalist Vasil Glavinov (v.). Negovata rodna ku}a, pretvorena vo memorijalen muzej, e reprezent na vele{kata gradska arhitektura, so karakteristi~no prizemje i kat so {irok ~ardak. Vo del od prizemjeto e uredena drvodelska rabotilnica, opremena so stolarski alati od vremeto vo koe `iveel. Na levata strana od ~ardakot se nao|a gradskata gostinska soba, so minder pokraj prozorcite, poslan kilim na podot, bakaren mangal i polici so bakarni sadovi. Na katot se nao|a i kujna so yidano ogni{te i soodvetna poku}nina od vremeto vo koe `iveel. Desno od ~ardakot se dvete me|usebno povrzani prostorii nameneti za postojanata postavka. Na 29 panoa so 139 fotografii i dokumenti, prezentirani se negoviot `ivot i delo.

LIT.: Atanas Xolev, Spomeni. Premre`iwata na makedonskoto revolucionerno dvi`ewe. Predgovor i redakcija prof. d-r Zoran Todorovski, Skopje, 2003; Petar [andanov, Spomeni. Predgovor i redakcija prof. d-r Zoran Todorovski, Skopje, 2002; Angel Dinev, Politi~kite ubistva vo Bugarija, Skopje, 1951. Z. Tod.

V

BIBL.: Jugoslovenski muzi~ki folklor, II. Narodne melodije koje se pevaju u Makedoniji, Beograd, 1953. S. Ml.

VASILEVSKI, Branko Nikolov (s. Gari, 13. VIII 1940) – spec. po maksilofacijalna hirurgija, redoven prof. na St. f. Zavr{il St. f. i Med. f., magistriral vo 1982 i doktoriral vo 1989 g. Publikuval 100 statii. Avtor e na monografijata „Hemangiomi, dijagnostika i terapija#, koavtor na „Stomatolo{ki terminolo{ki re~nik# i „Ambulantni stomatohirur{ki intervencii#. E. M.

K. Bog.

VASILEV (CVETKOV), Vasil Grigorov (Petri~, 17. VI 1915 – Petri~, IV 2006) – partizan na Petri~kiot partizanski odred „Andon Popov“ i ~len na Prvoto, Vtoroto i Tretoto zasedanie na ASNOM. U~estvuval vo NOV vo Vardarskiot del na Makedonija, politi~ki komesar na ~eta i pom. politi~ki komesar na bataljon vo II makedonska NOUB i na XIV makedonska brigada. Bil eden od osnova~ite na Petri~kiot partizanski odred „Andon Popov“. Po Rezolucijata na IB bil apsen i osuduvan. LIT.: Velimir Brezoski i Mile Todorovski, Politi~kiot, nacionalniot i socijalniot sostav na narodnite pretstavnici na Prvoto zasedanie na ASNOM, „Glasnik na INI#, VIII/1, Skopje, 1964; ASNOM. Dokumenti od Prvoto i Vtoroto zasedanie na ASNOM, I, 2, Skopje 1984; ASNOM. Dokumenti od rabotata na Prezidiumot na ASNOM me|u Vtoroto i Tretoto zasedanie na ASNOM, I, 3, Skopje, 1987. V. Jot.

VASILEV, Aleksandar (Aleko Pa{a) (Barakli-Xumaja, Sersko, 1890 – Gorna Xumaja, 12. IX 1924) – pripadnik na VMRO. Bil u~itel vo Sersko, ~etnik vo Serskiot revolucioneren okrug pod rakovodstvo na J. Sandanski, petri~ki okoliski vojvoda (1919), glaven organizator i rakovoditel na VMRO vo Pirinskiot del na Makedonija, blizok sorabotnik na T. Aleksandrov. Po 1923 se distanciral od T. Aleksandrov i gi prifatil principite na Majskiot manifest (1924). Bil ubien vo gornoxumajskite ubistva izvr{eni od VMRO na Ivan Mihajlov.

Georgi Vasilevski

Vasil Vasilev so svoite „Asocijativni vertikali“ (1998)

VASILEV, Vasil (Skopje, 19. IX 1938) ‡ skulptor, likoven pedagog, profesor na Fakultetot za likovni umetnosti vo Skopje, pretstavnik na figurativnata i apstraktno-asocijativnata drvena plastika so svesni vlijanija od primitivnite afrikanski maski i totemi. Diplomiral na Akademijata za likovni umetnsti vo Belgrad (1965). Izlagal samostojno vo Skopje, Bitola, Belgrad. Serijata egzoti~ni portreti se izdvojuva so na~inot na stilizacija i so psiholo{kiot tretman (Portret na devojka, 1967). M. B.-P. VASILEVI], Miodrag A. (Zakuta, 9. IX 1903 ‡ Opatija, 9. VIII 1963) ‡ etnomuzikolog, univ. profesor, sobira~ na makedonsko narodno tvore{tvo. Kako nastavnik po muzika vo Skopje i profesor vo Srednoto muzi~ko u~ili{te i na Muzi~kata akademija vo Belgrad zapi{al okolu 4.000 narodni pesni so melodii i tekst od Makedonija, Kosovo, Sanxak, Ju`na Srbija i Crna Gora (1948‡ 1950), od koi se objaveni pove}e knigi zapisi vo izdanie na Muzikolo{kiot institut na SANU.

VASILEVSKI, Georgi (Gumenxa, Grcija, 24. XI 1935) – filmski kriti~ar i teoreti~ar. Zavr{il Filozofski fakultet vo Skopje. U{te od studentskite godini objavuva filmska kritika. Vo Makedonskoto radio ja vodi emisijata †Niz okoto na filmskata kamera#. Vo Makedonskata televizija raboti do penzioniraweto, kako urednik na emisijata †Vo fokusot na filmot#. Ima objaveno golem broj nau~ni trudovi posveteni na istorijata, teorijata i estetikata na filmot. Avtor e na knigite †Vreme na filmot# i †Istorija na filmot (vo ~etiri toma). Ig. St. VASILEVSKI, @ivko (Bitola, 28. IV 1928) ‡ nacionalen deec, politi~ar i op{testvenik. Diplomiral na Filozofskiot fakultet vo Skopje. Bil u~esnik vo NOB (1942), ~len na SKOJ (proletta 1943) i sekretar na skoevska grupa (1944). Po Osloboduvaweto bil primen za ~len na KPM (januari 1946) i izbran za ~len na Biroto na Gradskiot komitet na SKOJ (1946) i potpretsedatel na Okoliskiot naroden odbor vo Bitola. Podocna bil instruktor na PK na SKOJ za Makedonija (1948), sekretar na Oblasniot komitet na mladinata vo Bitola (1949) i sekretar na CK na NMM, pretsedatel na Okoliskiot odbor na SSRNM i ~len na Sekretarijatot na OK na SKM, pratenik vo Sobranieto na SRM (dva mandata), pretsedatel na Kulturno-prosvetniot sobor na Sobranieto na SRM (1964), ~len na 245

V

VASILEVSKI

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Izvr{niot odbor na Republi~kata konferencija na SSRNM (1970), republi~ki sekretar za kultura, ~len na Izvr{niot sovet na Sobranieto na SRM, pretsedatel na Sekcijata za kultura na RK na SSRNM (1985), ~len i sekretar (od 14. VI 1985) na Pretsedatelstvoto na RK na SSRNM. Bil i pretsedatel na Maticata na iselenicite od Makedonija, potpretsedatel na Sojuzot na sportovite na Makedonija i pretsedatel na Atletskiot sojuz na Makedonija. Avtor e na pove}e trudovi od oblasta na kulturata i istoriografijata. BIBL.: Domot na semejstvoto Vasilevi ‡ ilegalno zasolni{te vo po~etokot na Revolucijata, Bitola i Bitolsko vo NOV 1941 i 1942, kn. vtora, Bitola, 1978, 275‡282. S. Ml.

Risto Vasilevski

VASILEVSKI, Risto (s. Nakolec, Prespa, 31. I 1943) – poet, eseist, kriti~ar, antologi~ar, preveduva~. Zavr{il sredno stru~no u~ili{te. @ivee i raboti vo Smederevo, Srbija. ^len na DPM (1970). BIBL.: †[epoti# (poezija, 1968), †Vremenija# (poezija, 1970), †Tolkuvawe na patot# (poezija, 1973), †Golemi i drugi raboti# (poezija za deca, 1974), †Od plitari do fasadi# (monografija, 1974), †Davawe oblici# (poezija, 1981), †Prelistuvawe na vremiwata# (poema, 1984), †@itieto na Kole F.# (poezija, 1984), †Bolna ku}a# (poezija, 1984), †Golemi i drugi raboti# (poezija za deca, 1990), †Plodorod# (poezija, 1991), †^udbinata na edno }ese# (roman za deca vo stihovi, 1991), †Pofalba na adot# (poezija, 1993), †Igrawe so glavata# (poezija, 1997), †Pari~nikova sudbina# (roman za deca vo stihovi, 1998), †Ogledala# (poezija, 1998), †Tkaenka na zloto# (poezija, 1999), †Igri i pofalbi# (poezija, 2000), †Hram, sepak, hram# (poezija, 2002). R.

VASILESKA, Ilka Bogoeva (psevd. Bo`ana; Prisa|anka) (Prilep, 2. II 1923 ‡ s. Nikiforovo, Gostivarsko, 7. VII 1944) ‡ {iva~ka, komunisti~ki deec i organizator na NOB. Bila ~len na mesnoto KUD „Kosta Abra{evi}“ (1940), ~len na KPJ (1941) i na MK na KPJ vo Prilep (mart 1942). Po apseweto od bugarskata policija (maj 1942), poradi nedostig na dokazi, bila oslobodena. Po povtornoto apsewe (10. IX 1942) bila 246

internirana na {est meseci vo Bugarija (prvata polovina na 1943), a po vra}aweto se priklu~ila vo edinicite na NOV i POM. Izvesno vreme rabotela vo Partizanskata pe~atnica „Goce Del~ev“, a potoa bila ~len i instruktor na Prviot oblasten komitet na KPM, posebno na podra~jeto na Gostivar i Gostivarsko. Vra}aj}i se od sostanok na Prviot oblasten komitet na KPM od bazata vo Kremen~uk, nai{la na balisti~ka zaseda i, za da ne bide zarobena, se samoubila. IZV.: @enite od Makedonija vo NOV 19411945. Zbornik na dokumenti, Skopje, 1976. LIT.: Posledniot rafal na Ilka Prisa|anka, „Prosvetena `ena“, Skopje, oktomvri 1963, 11; Nufre Jovanovski, Aktivnosta na Ilka Vasileska-Prisa|anka-Bo`ana vo Gostivarsko, Mavrovsko i Ki~evskiot region, Prilep i Prilepsko vo NOV 1943 godina, kn. vtora, Skopje, 1981, 95-106. S. Ml.

VASILIDA – vizantisko utvrduvawe podignato od carot Vasilij II na patot od Ohrid kon Prespa, na planinata Petrino, na eden kamenest rid, koj se izdiga nad Petrinskoto Pole. Bilo mnogu va`no vizantisko upori{te vo centarot na porane{noto Samuilovo carstvo, so zada~a da ja kontrolira Ohridsko-prespanskata oblast. LIT.: T. Tomoski, Prespa vo sredniot vek, „Istorija“, XV/2, Skopje, 1979. K. Ax.

VASILIJ (XI – XII v.) – monah, glaven voda~ i vrhoven u~itel na bogomilite vo Vizantija vo vtorata polovina na XI i po~etokot na XII v. Preku 40 godini go {irel bogomilstvoto vo Vizantija. Najmnogu propovedal vo Trakija. Po naredba na imperatorot Aleksij I Komnin bil faten, zaedno so negovite u~enici i doveden vo Carigrad, kade bil osuden na smrt i bil javno zapalen na klada (1111).

Vasilij II - vizantiski car

VASILIJ II (957 – 15. XII 1025) – vizantiski car (976–1025), me|u najzna~ajnite od makedonskata dinastija. Vospostavil cvrsta vlast. So decenii vojuval protiv Samuilovoto Carstvo; so Samuil i naslednicite trpel porazi (Trajanova Porta, 986 g.) i pobeduval (Sperhej, 996; Belasica, 1014), na krajot go uni{til (1018), a granicata na Vizantija ja vospostavil na rekite Dunav i Sava. Pri voveduvaweto na vizantiskata vlast prezel nekoi re{enija od Samuiloviot dano~en sistem. Ohridskata patrijar{ija ja svel na stepen na avtokefalna arhiepiskopija i £ izdal tri gramoti za nejzinite prava i obvrski. LIT.: C. Holmes, Basil II and the Governance of Empire (976-1025), Oxford, 2005; V. StankoviÊ, Carigradski patrijarsi i carevi makedonske dinastije, Beograd, 2003. B. Petr.

LIT.: D. Angelov, Bogomilstvoto v BÍlgariÔ, SofiÔ, 1969; D. Dragojlovi¢, Bogomilstvo na Balkanu i u Maloj Aziji, II: Bogomilstvo na pravoslavnom istoku, Beograd, 1982. K. Ax.

VASILIJ I (811 – 29. VIII 886) – vizantiski car (867–886), osnova~ na makedonskata dinastija. Ja zacvrstil pozicijata na Vizantija i go pro{iril vizantiskoto crkovno vlijanie vo Bugarija (869/70, pobeda nad rimskite legati za pripadnosta na Bugarskata crkva), kaj Slovenite od zapaden Balkan i vo Kievska Rusija. Negovata zakonodavna dejnost e pretstavena vo „Vasiliki# ({est knigi), „Prohiron# (prira~nik za prakti~na upotreba) i „Epanagoga#. LIT.: V. StankoviÊ, Carigradski patrijarsi i carevi makedonske dinastije, Beograd, 2003. B. Petr.

Sv. Vasilij Veliki (ikona XI v.)

VASILICA (SUROVA) – hristijanski praznik (1/14 januari). Na ovoj den pravoslavnite hristijani praznuvaat tri praznici: Obrezanie Gospodovo, Sveti Vasilij Veliki i pravoslavna Nova

VASKOV

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

Vasili~ari

godina. Go praznuvaat i Romite muslimani i Romite hristijani, kako i Vlasite (vl. Ayiu Vasil). Poradi sovpa|aweto so praznikot na Sveti Vasilij, ovoj praznik vo narodot naj~esto e poznat kako Vasilica. Se pa|a vo periodot na t.n. Nekrsteni denovi, period {to trae od Bo`ik do Vodici, koga spored legendata Isus s# u{te ne bil krsten. Se veruva deka ovie denovi se opasni za lu|eto, bidej}i toga{ umrenite se vo dvi`ewe (razni vampiri, karakonxuli, ve{terki, samovili i drugi ne~isti sili). Za za{tita od demonite, se izbegnuvaat nekoi pote{ki raboti i se izveduvaat razni za{titni magiski dejstva i dramski igri na maskirani dru`ini: vo Ohridsko – vasili~ari, vo Bitolsko – babari, vo Skopsko i Tikve{ijata – xamalari, vo Razlo{ko – survaskare, vo Kostursko – e{kari itn. Iako vo pove}e mesta ovaa dramska igra se igrala vo tekot na site dvanaeset Nekrsteni denovi, sepak taa naj~esto e povrzana so praznikot Vasilica. Podgotovkite za praznuvawe zapo~nuvaat mnogu porano – nabavuvaat pribor za maskirawe, predmeti za tropawe i pravewe vreva (yvonci, klopotarci, tene}iwa, tenxeriwa...), no i muzi~ki instrumenti (gajdi, kavali, tapani i sl.). So ovie rekviziti se sozdava golema vreva, koja ima za cel da sozdade vesela atmosfera, no i da gi zapla{i i izbrka lo{ite duhovi. Obi~aite {to pritoa gi izveduvaat pretstavuvaat vistinska narodna drama, so to~no opredeleni ulogi na u~esnicite, so maskirawe, so postojani dijalozi, so zaplet i rasplet i so drugi elementi prisutni vo folklorniot teatar. Se vnimavalo dve maskirani dru`ini da ne se sretnat, za{to redovno doa|alo do tepa~ki so smrtni posledici, za {to svedo~at toponimite Vasili~arski Grob, Babarski Grob, Xamalarski Grobi{ta i sl. Praznikot decata go praznuvaat posebno od vozrasnite. Tie palat ognovi, peat vasili~arski pesni i sekoga{

nosat drenovi ili slivovi pra~ki, so koi gi udiraat lu|eto, osobeno starite i bolnite lica. Ovoj obi~aj na udirawe se imenuva surovewe, {to zna~i i tie da se surovi (zdravi) kako pra~kata. Toa se pravi i so doma{nite `ivotni, poradi {to doma}inot vasili~arite gi odveduva i vo {talata. Za toa decata dobivaat darovi. Na ovoj den se prognozira sre}ata i napredokot na sekoj ~len od semejstvoto, na stokata i na rodnosta na zemjodelskite kulturi. Toa se pravi so zrna `ito ili so `arje, no i so pari~ka vo pita ili banica, kako {to se pravi i na Badnik.

LIT.: Srpski narodni obi~aji u \ev|eliskoj kazi, prikupio i opisao Stefan Tanovi¢, u~iteq, Beograd, 1927; Vera Kli~kova, Bo`i}ni obi~ai vo Skopskata Kotlina, „Glasnik na Etnolo{kiot muzej#, 1, Skopje, 1960; Naum Celakovski, Debarca, obredi i obredni igri, Skopje, 1984. M. Kit.

VASILI^ARSKI NARODNI PESNI – lirski obredni kalendarski pesni, po sodr`ina i namena sli~ni na koledarskite. Novata godina oddelno ja proslavuvale decata od vozrasnite. Decata ja praznuvale so obi~ai i pesni, koi se bliski do onie od Badnik. I ovie pesni nemaat razviena melodija, tuku se ka`uvaat so skandirawe, so karakteristi~ni izvici na krajot od pesnata. Niz pesnite se iska`uvaat ubavi `elbi i blagoslovi za rodna godina: Surova, surova godina, / golem klas na niva, / golem grozd na loza, / `olt mamul na lesa, / `ivo zdravo do godina, / do godina, do amina. Pesnite {to gi peat vozrasnite se del od obrednata igra i se vo funkcija na obredot. Tie se ispolneti so blagoslovi, humor, no i so vulgarni elementi vo sklad so obredot. Pesnite ja dopolnuvaat prazni~nata atmosfera na ozna~uvawe na po~etokot na Novata godina i iniciraat zdravje i napredok na poedinecot i po{irokata zaednica, no i bogat rod na zemjodelskite kulturi. LIT.: Vera Kli~kova, Bo`i}ni obi~ai vo Skopskata Kotlina, „Glasnik na Etnolo{kiot muzej#, 1, Skopje, 1960; Kiril Penu{liski, Odbrani folkloristi~ki trudovi, 2, Skopje, 1988; Marko Kitevski, Makedonska narodna lirika (Obredni pesni), Skopje 1997. M. Kit.

VASI], Rastko (Belgrad, 1937) ‡ arheolog. Diplomiral vo 1961 g. na Katedrata po arheologija na Filozofskiot fakultet vo Belgrad, na koja magistriral (1964) i doktoriral (1971) so tema od postaroto `elezno vreme vo toga{nata SFRJ. Raboti vo Arheolo{kiot institut vo Belgrad. Objavil pove}e od 250 trudovi (studii, prilozi, kritiki i prikazi),

V

od koi pogolemiot del se odnesuva na `eleznoto vreme na Balkanot. Del od negoviot nau~en opus ima posebno zna~ewe za izu~uvaweto na t.n. †makedonskata bronza# bidej}i objavil golem broj arheolo{ki predmeti od `eleznoto vreme, so poteklo od po{irokiot geografski etnokulturen prostor na Makedonija, a se po razni osnovi sopstvenost na balkanski i evropski muzei. BIBL.: Bronze iz Titovog Velesa u muzeju Benaki, @A, 24, Skopje 1974; Eisenzeitlische Funde von Udovo in Macedonien, vo: Acta. Prachist. et Arsch., Berlin, 1975; Gevgelijska grupa starijeg gvozdenog doba, vo: PJZ, Sarajevo, 1987. V. S.

VASKIDOVI^, Emanuel (Manolaki Vaskidov) (Melnik, 1795 – 30. IX 1875) – u~itel i avtor na u~ebnici i knigi. Se {koluval vo Melnik, na o. Hios i vo Bukure{t. Bil u~itel vo Melnik, a po 1815 g. go otvora prvoto svetovno elino-bugarsko u~ili{te vo Svi{tov. Voveduva zaemnou~ili{na metoda. So N. Bozveli napi{al †Slavenobolgarskoe detovodstvo za malkite deca# (Kraguevac, 1835). Preveduval od gr~ki i francuski. LIT.: T. Krstanov, Emanuil Vaskidovi~ i razvitieto na novobÍlgarskata prosveta, Sofi®, 1975. M. Zdr.

Blagoj Vaskov

VASKOV, Blagoj Pan~ev (Veles, 4. II 1912 – Skopje, 22. IX 1983) – veterinar, redoven prof. na Zemjodelskiot fakultet vo Skopje, na koj bil tri pati izbiran za dekan. Doktoriral na Veterinarniot fakultet vo Zagreb (1952). Bil i prorektor na Univerzitetot vo Skopje i prv na~alnik na Veterinarnata slu`ba na Makedonija (1945–1947). Avtor e na prviot veterinaren propis vo RM. Vo 1947 g. e pomo{nik-minister za zemjodelstvo, {umarstvo i vodostopanstvo. Avtor e na u~ebnicite Anatomija i Biohemija (za agronomi i sto~ari). M. D. – J. B. VASKOV, Ilija Gan~ov (Veles, 31. XII 1934) – spec. po maksilofacijalna hirurgija i redoven prof. na St. f., akademik. Zavr{il St. f. vo Belgrad (1959), a Med. fak. vo Skopje (1968). Za asistent po stomatolo{ka hirurgija na Sto247

V

VASKOV

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Ilija Vaskov

matolo{kiot odd. pri Med. fak. e izbran vo 1961 g. Specijaliziral vo Skopje, Qubqana, Berlin i Cirih. Habilitiral na tema „Terapija na dolnovili~nite frakturi# (1972), a doktoriral so disertacijata „Kompresivna osteosinteza vo terapijata na dolnovili~nite frakturi# (1981) vo Skopje. Bil direktor na Stomatolo{kiot oddel pri Med. fak. i na Klinikata za maksilofacijalna hirurgija. Od 1976‡1979 e eden od trojcata ~lenovi na rabotovodniot organ na UCMN, a potoa direktor (1979‡1985). Vo ovoj period e izvr{ena rekonstrukcija na Klini~kiot blok (Interni kliniki), izgradeni se Klinikite za Kardiologija i Pedijatrija i starata zgrada na St. f.; zavr{ena e dogradbata na Institutot za radioterapija i otpo~nata (do faza na karabina) dogradbata na Hirur{kite kliniki. Isklu~itelen pedagog i nastavnik, koj educiral golem broj studenti po medicina i po stomatologija i lekari-specijalisti. Negoviot stru~no-nau~en opus gi opfa}a site domeni na maksilofacijalnata hirurgija od traumatologija do onkologija. U~estvuval vo pove}e nau~no-istra`uva~ki proekti. Publikuval 120 trudovi i pove}e u~ebnici. Za redoven ~len na MANU e izbran na 10. V 2000 g. BIBL.: Traumatologija na licevovili~nite koski, Skopje, 1983; Osteosintezata vo maksilofacijalnata hirurgija, Skopje, 1990; Rascepi na usnite i nepceto, Skopje, 1993; Hirur{ki atlas na zaboluvawata na maksilofacijalnata regija, Skopje, 1994; Stomatohirur{ki praktikum, Skopje, 1995; Rendgenolo{ki atlas na bolestite vo maksilofacijalnata regija, Skopje, 1997; Tumori vo maksilofacijalnata regija, Skopje, 1998; Ambulantski stomatohirur{ki intervencii, Skopje, 1999; Traumi vo licevovili~nata regija, Skopje, 2005; Dentogeni sinuzitisi, Skopje, 2006; Anomalii vo maksilofacijalnata regija, Skopje, 2007; koavtor: Sovremena nevrohirurgija, Skopje, 1988. E. M. ‡ Sl. M. P.

VASKOV, Pan~e Nikolov (Veles, 10. VI 1870 – Veles, 1951) – lekar i revolucioner. Diplomiral vo Carigrad vo 1896 g. Lekarskata praktika ja zapo~nal vo Kostur, kade {to i pokraj turskiot 248

Pan~e Vaskov

teror i gr~kata propaganda gi postavil temelite na MRO. Koga go otkrile, go osudile na do`ivotna robija i go ispratile vo Mala Azija. Zaradi zaslugite vo zdravstvenoto pole, vo 1900 g. bil amnestiran i vraten vo Veles, kade {to ja prodol`il lekarskata praktika. Vo ilindenskiot period gi snabduval revolucionernite ~eti so lekovi i prevrzo~en materijal. Do penzioniraweto (1944), celosno bil staven vo P. B. slu`ba na svojot narod. VASKOV, Petar Nikolov (Veles, 18. V 1875 ‡ s. L’xa}oj, Dedeaga~ko, 10. XI 1907) ‡ profesor po matematika i fizika i vojvoda na TMORO. Osnovno u~ili{te zavr{il vo rodniot grad, a potoa u~el vo Solunskata egzarhiska gimnazija, kade {to bil ~len na taen revolucioneren kru`ok. Diplomiral fizika i matematika na Vi{oto u~ili{te (den. Sofiskiot univerzitet, 1896), po {to bil sredno{kolski profesor vo Lom, Vidin i Silistra, a potoa vo Odrinskata bugarska ma{ka gimnazija. Bil ~len na Odrinskiot okru`en revolucioneren komitet na TMORO. Kako projaven socijalist, bil otpu{ten od gimnazijata i zaminal za profesor vo Sliven, a potoa vo [kolata za rezervni oficeri vo Sofija (1902). Bil vojvoda na ~eta na TMORO vo Ilindenskoto vostanie, a potoa pak profesor vo Odrinskata gimnazija i pretsedatel na Odrinskiot okru`en komitet na TMORO/VMORO (1904‡ 1907). Po predavstvo od vrhovistite, zaginal vo borba so osmanliskata vojska, zaedno so Lazar Maxarov i drugi soborci. S. Ml. VASOVSKI-KAM[IK, Pan~e (Tetovo, 1924 – Tetovo, 1. VI 2003) – akter, epizodist koj so izvonredna lesnina gi zadovoluva i najizbirlivite barawa na re`iserot i gleda~ite. Vo pove}eto od dvaesette ulogi, najdobri ostvaruvawa ima{e vo: †Vol~a no}#, †Mis Ston#, †Solunskite atentatori#, †Makedonska krvava svadba#, †Planinata na gnevot#, †Vreme bez vojna#, †Jad#, †Najdolgiot pat#, †Vreme, vodi#. G. V.

VATA[A – selo vo Kavadare~ko. Se nao|a od dvete strani na Vata{ka Reka, neposredno do Kavadarci, na nadmorska visina od okolu 270 m. Kako prigradska naselba na Kavadarci naselenieto mu e vo postojan porast. Vo 1961 g. vo nego `iveele 1.936 `. Vo 2002 g. toj broj se nagolemuva na 3.502 `. Od niv 3.224 `. bile Makedonci, 238 `. Romi, 20 `. Srbi, 13 `. Turci i 7 `. drugi. Glavno zanimawe na naselenieto e odgleduvaweto vinova loza, a del se vraboteni vo kavadare~kite pretprijatija. Vo

Vata{a, Kavadare~ko

V. e roden narodniot heroj Stra{o Pinxur i vo spomen na nego, rodnata ku}a, so bista na herojot vo dvorot, e uredena vo Memorijalen muzej. Mesnosta, pak, Mokli{te e pretvorena vo spomeni~en kompleks posveten na dvanaesette vata{ki mladinci nevino strelani od okupatorot vo 1943 g. Vo V. ima osumgodi{no u~ili{te, zdravstvena stanica i pove}e trgovski i zanaet~iski du}ani. Al. St. VATA[KA PE^ATNICA (s. Vata{a, Kavadare~ko, 1847–1848) ‡ edna od prvite pe~atnici vo Makedonija, otvorena od mesniot u~itel i prerodbenik Kam~e Nakov Popangelov (v.), poznat kako Daskal Kam~e i negoviot finansiski ortak, vata{kiot trgovec Jovko Markov. Idejata za otvorawe na pe~atnicata ja dobil od kontaktite so poznatiot makedonski pe~atar arhimandritot Teodosij Sinaitski. So parite na J. Markov, nabavil slovenski bukvi vo Belgrad (1847). Spored nepotvrdeni izvestuvawa, vo nea bile nape~ateni kni{ki so izreki, me|u koi i prvoto kni`evno delo od negoviot prijatel Jordan Haxi Konstantinov-Xinot (v.) †Tablica pervaja#, napi{ana spored †I`ice prvi darovi# od Dositej Obradovi}. Tablicata e pe~atena vo dve koloni na eden list so golemina od 44 cm dol`ina i 32 cm {irina, opkru`ena so yvezdi~ki, so namena za zaka~uvawe na yid za da ~itaat u~enicite. Vo ostavninata na vata{kiot revolucioner i op{testvenik Risto Xunov e za~uvano i edno neprou-

VAFIJADIS

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

~eno izdanie od ovaa pe~atnica so format A4. Koga gr~kiot vladika od Strumica doznal za postoeweto na pe~atnicata (1848), go zabranil negovoto u~itelstvuvawe vo seloto i na negovoto mesto ispratil drug u~itel od Seres. No vata{ani ne go prifatile novonazna~eniot u~itel i go nabrkale od seloto, pa K. N. Popangelov go prodol`il svoeto u~itelstvuvawe, a za da ne ja zaplenat pe~atnicata, potajno ja prenel vo Veles ili Solun. LIT.: Haralampie Polenakovi}, Izbrani dela, 3, Skopje, 1989, 290–300; Simo Mladenovski, U~itelot Kam~e Nakov Popangelov i negovata prosvetitelska dejnost vo s. Vata{a, Tikve{ko, „[kolstvoto, prosvetata i kulturata vo Makedonija vo vremeto na prerodbata#, MANU, Skopje, 1979, 453–464; Bla`e Ristovski, Portreti i procesi od makedonskata literaturna i nacionalna istorija, I, Skopje, 1989, 351 i 346–347; Daskal Kam~e. Spomeni i materijali, predgovor i redakcija Petre Kam~evski, Muzej-galerija, Kavadarci, 2006. S. Ml.

so) Haxijordanov (28), Dime Bla`ev ^ekorov (20) i Pane Metodiev Xunov (18). So niv bile i ~etirite mladinki od seloto ‡ bliski rodnini na nekoi od niv: Steva Ampova, Kata Iceva (^emerska), Pavlina Melova (Kasapinova) i Nevena Haxijordanova, no tie bile po{tedeni. LIT.: Aco [opov, Dvanaesetminata od son~evata kolona na mladosta, Centralen komitet na Narodnata mladina na Makedonija, Skopje, 1961; Rade Gogov, Dvanaesetminata od Vata{a, NIK †Na{a kniga#, Skopje, 1974; Jovan Pavlovski, Sudewata kako posleden poraz, Centar za informirawe i izdava~ka dejnost †Polog#, Tetovo, 1977; istiot, Ka`uvawa, Tetovo, 1979; Tikve{ijata vo NOB. Zbornik na padnatite borci i `rtvi na fa{izmot od Kavadarsko, Kavadarci, s.a.; Hristo Petreski, Dvanaeset gorostasi, †Mlad borec#, Skopje, 1983, S. Ml.

VATA[KI MINEJ – kirilski prazni~en minej od 1453 g., 228 l., Skopje, Filolo{ki fakultet, inv. br. 1391. Pronajden vo s. Va-

Prenos na koskite na strelanite vata{ki deca

VATA[KI MASAKR (16. VI 1943) ‡ strelawe na dvanaeset vata{ki mladinci od bugarskata fa{isti~ka vojska i policija. Poradi formiraweto (Vi{e{nica, 14. V 1943) i dejnosta na Tikve{kiot partizanski odred †Dobri Daskalov#, vo Kavadarci i s. Vata{a pristignal bugarskiot oblasten direktor Dimitar Raev i ja prezel Junskata neprijatelska ofanziva (7‡16. VI 1943), koja, po nad 60 strelani selani, zavr{ila so zlostorstvoto vrz vata{kite mladinci vo mesnosta Mokli{te, koi toj den trebalo da zaminat partizani. Po polno}nata blokada na seloto i gradot Kavadarci, so postaveni mitralezi na strategiskite to~ki, zapo~nalo apsewe i krvni~ko isleduvawe, a potoa na patot kon streli{teto bile sprovedeni: Pero Ilov Videv (15 godini), Van~o Tasev \urev (19), Danko Gligorov Davkov (18), Ilija (Il~o) D. Dimov (18), Risto Tripov \ondev (18), Bla`e Dimev Icev (20), Gerasim Lazov Matakov (18), Pane Metodiev Me{kov (18), Fer~o Gligorov Pop|or|iev (26), Vasil (Va-

ta{a vo 1948 g. pri terenskite istra`uvawa vo Tikve{ko predvodeni od H. Polenakovi}. Glavninata e prepi{ana od pisecot Ra(s)tko od s. Me{ei{ta, Ohridsko, so srpski nejusov pravopis. Vo jazikot se odbele`uvaat nekoi zapadnomakedonski jazi~ni osobenosti (na pr. denazalizacijata 4 > o), brojni se podnovuvawa vo leksikata, osobeno vo zboroobrazuvaweto. Sodr`i slu`bi, parimii, prolo{ki ~itawa za odbrani praznici i upatuvawa od tipikot. Na krajot e dodaden kanon za sv. Merkurij. LIT.: Pop-Atanasov \., Prilog kon prou~uvawe na takanare~eniot „Vata{ki op{t minej#, Makedonskiot jazik od Misirkov do denes, Skopje, 1996, 69-77 (repr. Pop-Atanasov \., Od makedonskoto kni`evno minato, Skopje, 2001, 45-49; Cubalevska, M., Vata{kiot minej (so poseben osvrt vrz leksikata), Skopje, 2007 (doktorska disertacija). Zd. R.

VATIKANSKO-MAKEDONSKI VRSKI I ODNOSI. Zapo~nuvaat so prestojot na sv. Kiril i Metodij vo Rim (868/869). Se prodlabo~uvaat preku prisustvo na vatikanski pretstavnici na krunisuvaweto na Samuil za

V

car (Prespa, 976). Vodat kon unijatstvo (vo vtorata polovina na XVII v. ohridskite arhiepiskopi Porfirij Paleolog, Atanasij I, Avramij i Meletij tajno go prifa}aat i sproveduvaat katolicizmot), odnosno, kon obnovuvawe na avtokefalnosta na Ohridskata arhiepiskopija vo unija i kanonsko edinstvo so Rimokatoli~kata crkava vo XIX v. Prodol`uvaat preku kontakti me|u pretstavnici na TMORO i na Katoli~kata crkva (pismena komunikacija me|u Goce Del~ev i katoli~kiot nadbiskup vo Plovdiv, Menini, vo koja toj e informiran za borbata na makedonskoto revolucionerno dvi`ewe). Vo bazilikata „Sv. Kliment# vo Rim sekoja godina na 24 maj se oddr`uva crkovno-dr`avna manifestacija naslovena „Vo ~est na Sv. Kiril#. Poklonenie na makedonska dr`avno-crkovna delegacija na grobot na sv. Kiril se praktikuva od 1979 g. Vo 1985 g., Papata Jovan Pavle II so specijalen dokument gi proglasuva sv. Kiril i Metodij za apostoli na Evropa. Diplomatski odnosi me|u Vatikan i RM se vospostavuvaat na 21. XII 1994 g. Prv vonreden i opolnomo{ten amabasador akreditiran kaj Papata kako {ef na dr`avata sui generis e Dimitar Mir~ev (rezidenten od Qubqana). Prv apostolski nuncij akreditiran kaj {efot na RM e nadbiskupot Edmont Farhart. IZV.: Dokumenti za borbata na makedonskiot narod za samostojnost i nacionalna dr`ava, tom I i II, Univerzitet Kiril i Metodij, Skopje, 1981. LIT.: Viktor Gaber, Za makedonskata diplomatija, Skopje, 2002. T. Petr.

Markos Vafijadis

VAFIJADIS, Markos (Kastamoni/Erzerum, Turcija, 28. I 1906 – Atina, 23. II 1992) – komunisti~ki i voen deec, funkcioner na KPG. Vo Grcija se doselil vo 1922 g. Bil ~len na mladinskata komunisti~ka organizacija (OK NE). U~esnik vo antifa{isti~kata borba, a vo 1942 g. bil izbran za ~len na CK na KPG i na Makedonskoto biro na KPG. Bil komesar na Grupata divizii na ELAS 249

V

VGRADENA

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

vo Makedonija. Vo periodot na Gra|anskata vojna vo Grcija (1946–1949), bil voen komandant na Glavniot {tab na DAG i pretsedatel na Privremenata demokratska vlada na Grcija. Ja pretstavuval, zaedno so D. Parcalidis, nacionalisti~kata linija vo KPG vo odnos na makedonskoto nacionalno pra{awe. LIT.: D. Kljaki}, General Marcos, Zagreb, 1979; N. Pejov, Makedoncite vo Gra|anskata vojna vo Grcija, Skopje, 1968; G. D. KirÔkides, Gra`danskaÔ voŸna v Grecii (1946–1949), Moskva, 1972. St. Kis.

VGRADENA NEVESTA ‡ najreprezentativna makedonska narodna balada od grupata pesni za vgraduvaweto na `ivo bitie vo temelite na gradba. Toa e specifika kaj site narodi na Balkanot i ima razni verzii so svoi karakteristiki. Vo nekoi primeri istiot motiv se transformiral vo predanie ili prikazna, kako vo zapisite za kratovskiot Radin most. L. S. - L. VDOVI^INO CVE]E, REHINGEROVO (Knautia caroli-rechingeri Micevski) – lokalen makedonski floristi~ki endemit od familijata Dipsacaceae, poznat samo za okolinata na Kavadarci – Al{ar. Se razviva na podloga bogata so arsen i antimon. Vl. M. VEV^ANI – selo vo Stru{ko. Se nao|a na zapadnata strana na Stru{kata Kotlina, vo podno`jeto na planinata Jablanica, na nadmorska visina pome|u 800 i 900 m. So regionalen pat e povrzano so Struga. Ima 2.433 `. Golem broj od niv se pe~albari. Toa e sedi{te na op{tina koja zafa}a povr{ina od 2.280 ha, no ima samo edno naseleno mesto – s. Vev~ani. Vo V. postoi osumgodi{no u~ili{te i zdravstvena stanica. Poznato e po Vev~anskiot karneval koj se odr`uva na praznikot Vasilica. Al. St. VEV^ANSKI KARNEVAL – obi~ai pod maski {to se izveduvaat na Vasilica (14/1 januari). So tie maskirawa se ispra}a starata i se do~ekuva novata (pravoslavna) godina. Celta e da se obezbedi sre}a i plodorodie vo pretstojnata godina. Praznuvawata traat dva dena (13 i 14 januari) i se posveteni na sv. Vasilij Veliki. U~esnicite vo obi~ajot se maskirani so tradicionalni ili aktuelni maski. Za tradicionalni se smetaat zetot i nevestata, Glupaviot Avgust, |avolite, popot i muzikantite. So aktuelnite maski pak se ismevaat odredeni sovremeni sostojbi. Do po~nuvaweto na praznuvaweto maskite se ~uvaat vo tajnost, a likovite pod maskite do krajot na karnevalot. Tradicionalno se maskiraat 250

Vasili~ari od Vev~anskiot karneval

samo ma{ki lica. Na 13 januari maskiranite vo grupi doa|aat na sredseloto, kade {to se odr`uva sve~enosta. Vasili~arite se organizirani vo dve grupi, od Gorna i Dolna Maala. Po sobiraweto na sredselo grupite odat po domovite kade {to peat i igraat na licata so ime Vasil i so toa im go ~estitaat imendenot, za {to dobivaat darovi. No}ta po polno} odat na izvorite. Po molitvata na sve{tenikot, `enite polnat voda od izvorite i so nea se poprskuvaat prostoriite vo domot i se mesi ka{anik (turi-potpe~i) vo koj se stava para. Pri jadeweto, onoj {to }e ja najde parata, se smeta deka }e bide sre}en vo narednata godina. Vo 1993 g. ovoj karneval stana ~len na Zdru`enieto na evropskite karnevalski gradovi. Do 1996 g. Vev~ani be{e sedi{te na ovaa asocijacija. Vev~anskite vasili~ari so svoi maski i programa u~estvuvaat i na drugi karnevali vo svetot. LIT.: Ilija Kalanovski, Vev~anski karneval, Vev~ani, 2001; Anastas ]u{kovski, Svetili{tata vo Vev~ani, Struga, 2002. M. Kit.

VEGETACIJA NA REPUBLIKA MAKEDONIJA – rastitelniot pokriva~, odnosno sevkupnosta na site rastitelni zaednici {to se razvivaat na teritorijata na Republika Makedonija. Pretstavuva mozaik od najrazli~ni rastitelni zaednici {to vleguvaat vo sostav na razli~ni vegetaciski tipovi, od koi najzna~ajni se slednite: Vegetacija na ridski pasi{ta – se razviva vo visinskiot pojas od 80–1000 (1200) m, na heterogena geolo{ka podloga (silikat, varovnik, dolomit, serpentin, arsen, andezit i drugo). Ima sekundarno poteklo i nastanala so uni{tuvawe na {umite od nizinskiot pojas. Pretstavena e so nad

10 asocijacii koi pripa|aat kon klasata Festuco-Brometea. Vodna vegetacija – se razviva vo prirodnite ezera vo Republika Makedonija (Ohridskoto, Prespanskoto i Dojranskoto Ezero). Pretstavena e so 6 asocijacii i 2 klasi – Potametea i Lemnetea. Vo minatoto, vodnite zaednici se razvivaa i vo nekoi mo~uri{ta, a so melioracijata se re~isi sosema uni{teni. Livadska vegetacija – nizinskite livadi od site kotlini vo Republika Makedonija (80-1000 m) pripa|aat kon klasata Molinio-Arrhenatheretea (soj. Trifolion resupinati), a povr{inite na koi se razvivaat se dosta reducirani. Livadite od planinskiot pojas (1000-1400 m) pripa|aat kon soj. Rumicion thyrsiflori. Nizinska blatna vegetacija – pretstavena e so 13 asocijacii {to pripa|aat na klasite Phragmitetea i Isoeto-Nanojuncetea. Vo minatoto be{e obemno zastapena po mnogubrojnite blata i mo~uri{ta, no so melioracijata na pogolemite kotlini (Pelagonija, Strumi~ka, Skopska, Ohridskostru{ka, Ov~epolska i drugi) se uni{teni golemi povr{ini ili se sre}avaat vo fragmentarna sostojba i tie se pretvoreni vo obrabotlivo zemji{te. Subalpska i alpska vegetacija – se prostira nad gornata granica na {umskiot pojas, od 1600–2770 m, kade {to klimatskite uslovi se najnepovolni (dolgi zimi, kratki leta, kratok vegetaciski period). Opfa}a raznovidni rastitelni zaednici {to se razvivaat na heterogena podloga (kiseli po~vi, karbonati, planinski treseti{ta, sipari, to~ila, kamewari, karpi i drugo), koi pripa|aat kon razli~ni vegetaciski klasi – Elyno-Seslerietea, Caricetea curvulae, Salicetea herbaceae, Scheuchzerio–Caricetea fuscae, Drypetea spinosae, Asplenietea trichomanis i drugi. Na teritorijata na RM se razvivaat zaednici i od drugi vegetaciski tipovi – zaednici po rabovi na {umi, plevelni (po `itni i okopni kulturi), ruderalni zaednici, zaednici na gazeni mesta, grmu{esti zaednici i drugi. Halofitska i stepolika vegetacija – se razviva vo centralnite delovi na Republika Makedonija (me|u Veles, Sveti Nikole, [tip i Negotino). Halofitskite zaednici se razvivaat na zasoleni po~vi, na mali povr{ini vo Ov~e Pole, sintaksonomski pripa|aat kon klasata Thero-Salicornietea i vo niv dominiraat halofiti - Suaeda maritima, Salicornia herbacea, Camphorosma annua, Camphorosma monspeliaca i drugi. Stepolikata

VEGETACISKI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

V

Vegetaciska karta na RM

vegetacija spa|a vo Festuco-Brometea, se razviva na paleogeni i neogeni lapori, so prisustvo na pove}e stepski vidovi – Morina persica, Astragalus parnassi, Hedysarum macedonicum, Onobrychis hypargyrea i drugi. [umska vegetacija – se prostira na golem del od teritorijata na RM, od 100–2200 m. Dominiraat listopadnite {umi (dabovi, crn i bel gaber, platanovi, kostenovi, bukovi). Zimzelenite ({umi na bor, ela, smreka) i me{anite {umi (elovo-bukovi {umi) se prostiraat na pomali povr{ini. Poradi golemata eksploatacija vo nizinskiot pojas tie se mnogu degradirani i na oddelni mesta se sosema uni{teni. Pretstaveni se so nad 80 {umski asocijacii, opfateni vo 7 klasi, od koi najzna~ajni se klasite Querco-Fagetea Vl. M. i Vaccinio-Picetea. VEGETACISKA KARTA – crte` na rastitelni asocijacii ili pogolemi i pomali sintaksonomski edinici izraboten vo razmer. Sekoja karta se odlikuva so dve su{testveni karakteristiki – sodr`ina i razmer. Spored sodr`inata, se razlikuvaat total-

ni i parcijalni vegetaciski karti. Po~nuvaj}i od 1963 do 1992 g. vo Makedonija se izrabotuva{e totalna vegetaciska karta vo razmer 1:200.000. Vo taa karta bea vnesuvani fitocenozi na {umi, pasi{ta, blatni tereni, treseti{ta i na drugi tipovi vegetacija. Oddelni kartografski edinici bea pretstavuvani so boi ili so znaci. Ovaa karta sè u{te ne e dovr{ena. Vo literaturata se sre}avaat i vegetaciski karti za oddelni objekti vo razli~ni razmeri, kako Karaorman, Dub Planina kaj Dojran, Lipkovska Reka, Babuna, okolu Mavrovsko Ezero i dr. Vo {umsko-ureduva~kite proekti se nao|aat vegetaciski karti za oddelni stopanski R. R. edinici. VEGETACISKI PODRA^JA NA REPUBLIKA MAKEDONIJA – op{t poim za koja bilo sinhorolo{ka edinica. J. Braunblanquet (1923) razlikuva 4 kategorii vegetaciski podra~ja: 1. Vegetaciskata regija e najkrupnata sinhorolo{ka kategorija. Se karakterizira so pogolem broj klimazonalni fitocenozi i endemizam od povisok rang

(familii, sekcii i rodovi). Regijata se deli na provincii. 2. Provincijata se odlikuva barem so edna klimazonalna fitocenoza i endemizam od rang na vid i rod. Taa se deli na sektori. 3. Sektorot e vegetacisko podra~je bez svoi klimazonalni fitocenozi, no so svoi endemi~ni vidovi. Toj se deli na distrikti. 4. Distriktot e vegetacisko podra~je {to nema svoi fitocenozi i nema svoi reliktni endemni vidovi. Vo Makedonija se zastapeni slednive vegetaciski podra~ja ili regii: 1. Mediteranskata regija se protega pokraj Sredozemnoto More i po dolinite na rekite navleguva podlaboko vo kopnoto. Vo Makedonija e pretstavena so dve provincii: – Egejskata provincija e trakiski sektor so zonalno rasprostraneta as. Coccifero-carpinetum orientalis. Posebno mo`e da se izdvoi migdonskiot distrikt vo dojranskiot kraj, kade {to ima zna~ajna pojava na as. Coccifero-quercetum frainetto i demirkapiskiot distrikt, kade {to se pojavuvaat as. 251

V

VEZENKOV

Aristolochio-Fagetum i as. Carpino betuli-Buxo-Fagetum. – Jadranskata provincija e crnodrimski sektor. Karakteristi~na e as. Seslerio-Ostryetum carpinifolie, so vidovite: Sesleria autumnalis, Salvia officinalis, Moltkea petraea, Dioscorea balcanica. Od ovoj sektor mo`e da se izdvoi drena~kiot distrikt so Aesculus hyppocastanum i Platanus orientalis. 2. Evrosibirsko–severnoamerikanskata regija, vo koja pripa|aat site dabovi, bukovi, borovi, smr~evi, kako i krajre~ni i poplavni fitocenozi. Vo Makedonija site tie pripa|aat na meziskata provincija. Vo ovaa provincija zonalno se rasprostraneti ploska~evite {umi (as.Quercetum Frainettum cerris) i {umite na bukata (Fagus moesiaca). Meziskata provincija vo RM mo`e da se ras~leni na: mariovski, male{evsko-osogovski, strimonski, pore~ki, zapadnomakedonski i dardanski sektor. – Mariovskiot sektor go opfa}a planinskiot venec Nixe – Ko`uf dol` makedonsko-gr~kata granica. Mo`e da se izdvojat pove}e distrikti: a. Distrikt na rekata Kowarka, so beli borovi {umi vo subalpski pojas; b. Zmei~kiot distrikt so reliktni {umi od crn i bel bor; v. Dudi~ki distrikt so stari bukovo-elovi {umi; g. Distrikt Dve U{i so reliktni {umi od as. Colurno-Ostryetum Carpinifoliae i as. Fagetum Submediterraneum. – Male{evsko-osogovskiot sektor se izdvojuva od drugite sektori so {iroko rasprostranuvawe na as. Luzulo-Fagetum i so degradirani ploska~evi {umi bez cer i bez ela. Samo lokalno se sre}avaat gorunovi {umi. Mo`e da se izdvoi distriktot Crvena Reka so as. Fago-Aceretum heldreichii i distriktot Planenica so {uma od Ostrya carpinifolia. – Strimonskiot sektor gi opfa}a planinite Belasica, Ogra`den, Pla~kovica i Elenica. Mo`e da se izdvojat: a. Belasi~ki distrikt – so pojava na Taxus baccata, Ilex aquifolium, vo subalpskiot pojas Alnus viridis, Vitis idaea; b. Monospitovskiot distrikt se nao|a okolu Monospitovskoto Blato. Karakteristi~na e as. Periploco-Alnetum glutinosae so Osmunda regalis, Platanus orientalis, Fraxinus pallisae i Staphilea pinnata; v. Distrikt Zrnovska Reka (Ulomia) – so pojava na Corylus colurna, 252

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Castanea sativa, a {iroko e rasprostraneta i Luzulo fagetum; g. Distrikt ^am ^iflik (Strumi~ko) – karakteristi~na so as. Coccifero-Carpinetum orientalis i as. Pinetosum pallasianae. – Pore~ki sektor – ja zafa}a Pore~kata Kotlina i kawonot na rekata Treska. Zapadno od rekata se rasprostraneti silikatni steni i na niv {umi od ploska~ i od pitom kosten, a isto~no se rasprostraneti karbonatni steni so reliktni {umi od Pinus pallasianae, Quercus trojanae i Fagus moesiaca.

Rekata Studen~ica

– Zapadnomakedonskiot sektor – gi opfa}a Pelagoniskata, Prespanskata i Ki~evskata Kotlina, Debarca, potoa oblastite na rekata Studen~ica i Jama (Bistra). Toa e zona na Quercetum-Frainneto Cerris, a dabot cer formira pojas nad ploska~evata zona. – Dardanski sektor – karakteristi~en so {umi od buka, ela i smreka. Se razlikuvaat: a. radi~ki distrikt so pojava na as. Aceri Obtusati-Fagetum Ostryo Quercetum pubescentis, a od oddelnite vidovi se zna~ajni Ramondia serbica i Fraxinus excelsior. b. gornovardarski distrikt so {umi od pitom kosten i od gorun. 3. Aralo-kaspiska regija, sarmatska provincija – karakteristi~na so stepska vegetacija. Vo Makedonija mo`at da se izdvojat: – peonski sektor – vo Ov~e Pole i Tikve{. Karakteristi~ni so: as. Astragalo morinietum, Eurotietum ceratoides, Ephedro prunetum tenellae. – desaretski sektor – na Gali~ica so Stipa mediteranea. 4. Alpsko-visokonordiska regija – so trevni zaednici i reliktni

vidovi {to rastat na vrvovite na planinite vo alpskiot pojas. Tie pripa|aat na visokobalkanskata provincija. Mo`e da se ras~leni na: – korapski sektor so as. LinarioValerianetum Betiscei. – {arski sektor: a. Qubotenski distrikt so as. Trifolio norici-Caricetum; b. Distrikt Orlovec-Crn Vrv so as. Sieversio-Oxyrietum Dyginae, as. Jasioni Curvuletum. Se ras~lenuva na: – bistranski sektor so as. Edraiantho-Oxytropetum. – karaxi~ki sektor so as. Dianthi Jakupicenzi-Elinetum i so vidovite Rhododendron myrtifolium, Aquilegia aurea. – pelisterski sektor so as. Dianthi myrtinervii-Festucetum, as. MutelinoCaricetum foetidae i as. Lino-Seslerietum. – kajmak~alanski sektor so endemi~niot vid Dianthus kaimakcalaniR. R. kus. VEZENKOV, Vladimir Stojanov[i~] (Kru{evo, 1866 – Sofija, 18. H 1933) – sin na Stojan Vezenkov, student vo Moskva so stipendija od Moskovskoto slovensko dru{tvo, ruski oficer, kako potporu~nik u~estvuva vo Srpskobugarskata vojna (1885), a kako {esmese~en dobrovolec vo Prvata balkanska vojna e komandir na H prilepska dru`ina vo brigadata na polk. Protogerov, koja{to go zaplenuva Javer-pa{a i ja zazema \umurxina (1912–1913). Avtor e na statii i na pogolem broj voeni prira~nici i posebna kniga za Makedonija. Oficer na Prviot lejbgrenadirski ekaterinoslavski polk vo Kremq i redoven ~len na Slovenskoto spomagatelno dru{tvo vo Moskva. Na †dru`eska beseda# dr`i predavawe †Za Makedonija# (23. I 1902); †delegacija na Dru{tvoto sostavena od negovite ~lenovi V. S. Vezenkov (Makedonec), Tilev (Bugarin) i Kastratovi} (Srbin) vo Troice-Sergievata lavra polo`uva rasko{en venec na grobot na I. S. Aksakov# (27. I 1902); ~len na Komisijata na Dru{tvoto za organizirawe ve~eri, ~itawa i predavawa i ~len na Komisijata za prou~uvawe na makedonskoto pra{awe i za pomo{ na vostanatite Makedonci (31. H 1902); dobiva zada~a za pi{uvawe bro{ura so ilustracii za yverstvata vo Makedonija i ispra}awe statii po vesnicite (28. XI 1902). Vo sorabotka so TMOK vo S.Peterburg pravi podgotovki za izdavawe †Literaturno-hudo`estven zbornik vo polza na Makedon-

VEZENKOV

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

cite#. Po Oktomvriskata revolucija emigrira so semejstvoto vo Bugarija, no naskoro ostanuva sam, bez rabota i osnovna egzistencija. Povremeno podrabotuva vo Geografskiot institut vo Sofija i vo Oddelot za voeni spomenici, grobovi i muzei pri Voenoto ministerstvo, kako i vo Rilskiot manastir. Umira beden, samoten i sosem zaboraven. BIBL.: Slu`ba russkago soldata. Po posl‹dnimÍ ustavnìmÍ trebovaniÔmÍ. SobralÍ rotnìŸ KomandirÍ Kap. VezenkovÍ, Moskva, 1907 [so bibliogrfija na 11 drugi negovi voeni prira~nici, 1889‡ 1907]; MakedoniÔ i pri~inì BalkanskoŸ voŸnì, Moskva, 1913; Õnver-beŸ podÍ [arkÝoemÍ. Sra`eniÔ sÍ 21-go po 29-e ÔnvarÔ 1913 goda.(VospominaniÔ russkago dobrovolÝca),†VoennìŸ sbornikÍ#, godÍ 57, № 6, SPb., 1914, 87‡98 i № 7, 93‡108. IZV.: SlvÔnskoe spomagatelÝnoe ObÈestvo vÍ Moskve. Ot~etÍ za 1902 godÍ, Moskva, 1903; GA RF, Moskva, f. 579, op. 1, d. 1685. LIT.: G. V., PolkovnikÍ VladimirÍ St. VezenkovÍ komandirÍ na 10-ta Prilepska dru`ina, †BÍlgrski dobrovolecÍ#, VI, 2 i 3, SofiÔ, 1940, 10-11; D-r Bla`e Ristovski, Makedonski letopis. Raskopki na literaturni i nacionalni temi, I, Skopje, 1993, 286‡290. Bl. R.

VEZENKOV, Konstantin (Kru{evo, 1866 – Feodosija, Krim, 1878) – revolucioner i brat na Stojan Vezenkov. Zavr{il Medicinski fakultet vo Moskva. Rabotel vo Sanitetot vo Ki{iwev. U~estvuval kako dobrovolec vo Rusko-turskata vojna, vo odredot na generalot Gurko, kako komandir na kowani~ka ~eta. Vo borbite bil te{ko ranet. Za poka`anata hrabrost bil unapreden vo †dvorski sovetnik#. Za zaslugite bil odlikuvan so ordenite „Sv. Ana od III stepen so me~evi#, „Sv. Stanislav od II stepen# i „Sv. Vladimir od IV stepen#. LIT.: Maksim Stojanoski, Stojan Vezenkov 1808–1897, Bitola, 2004. V. St.

VEZENKOV (–KOSARIN), Aleksandar Petrov[i~] (Kru{evo, 9. XII 1867 – ?) – makedonski deec, sin od bratot Petar na Stojan Vezenkov, penzioniran ruski dramski artist vo S.-Peterburg. Preku Bukure{t stignuva vo S.Peterburg, no ne uspeva da se zapi{e na Voenomedicinskata akademija (1889), pa stanuva student na Moskovskiot i vedna{ e prefrlen na Pravniot fakultet vo Novorusiskiot univerzitet vo Odesa (1891–95). Organizira grupa od operski i dramski artisti „so cel da prireduva dramski i operski ve~eri so dela od ruski avtori“ (1908) {to prerasnuva vo Ruski dramski teatar pod negovo direktorstvo i gostuva so priredbi vo slovenskite zemji (1910– 1911) – do penzioniraweto. Potpisnik e na prviot Memorandum

na opolnomo{tenite Makedonci od S.-Peterbur{kata makedonska kolonija do Londonskata konferencija (1. III 1913), vo Dru{tvoto za slovenska zaemnost (maj 1913) odr`uva javno predavawe „Ulogata na makedonskoto naselenie vo Balkanskata vojna i negoviot odnos kon sojuznicite“ i ~esto nastapuva zaedno so D. ^upovski i N. Dimov vo raspravite na slovenskite sobiri za makedonskoto pra{awe. Od imeto na „makedonskite avtonomisti“ reagira do v. „R‹~Ï“ za pi{uvaweto na slovenofilite vo v. „Novoe vremÔ“ za uslovite za srpsko-bugarskoto zbli`uvawe, pri {to potsetuva: „Avtonomna Makedonija be{e neophodna za zacvrstuvawe na slovenskoto obedinuvawe pod mo}nata egida na Rusija... Vo svoe vreme nie makedonskite avtonomisti ne edna{ im uka`uvavme na mnozina i na nekoi od slovenoqubite politi~ari od ,Nov. Vr.‘ deka ako Rusija dopu{ti da se podeli Makedonija, toga{ slovenskata ideja }e se razbie kako morski bran od granitnata stena (Makedonija) i }e mo`e da se vidat samo kapkite pri pa|aweto za da is~eznat na dnoto na morskata {ir, od kade {to nikakvi ,slovenofili’ ne }e mo`at ve}e da ja izvadat“. IZV.: AVPRI, Moskva, f. 146, op. 495, ed. hr. 4711 i 1896–1911, d. 2809; GA RF, Moskva, f. 579, op. 1, d. 1713. LIT.: D-r Bla`e Ristovski, Dimitrija ^upovski (1878–1940) i Makedonskoto nau~no-literaturno drugarstvo vo Petrograd, I, Skopje, 1978, 71, 123, 193 i 312. Bl. R.

VEZENKOV, pop \or|i (s. Vrbeni, Lerinsko, 1871 – s. Vrbeni, Lerinsko, 21. VI 1911) – u~esnik vo Ilindenskoto vostanie, lerinski selski vojvoda. Poradi u~estvoto vo makedonskoto revolucionerno dvi`ewe, bil zatvoren i izma~uvan (1902). Po amnestijata u~estvuval vo Ilindenskoto vostanie kako selski vojvoda vo ~etata na vojvodata Aleko Xorlev. IZV.: CDA, f.: 933, op. 1, a.e. 89, l. 158. Al. Tr.

VEZENKOV, Stojan (Kru{evo, 1828 ‡ Odesa, Rusija, 19. I 1897) ‡ poznat majstor-grade`nik, eden od prvite dejci za organizirawe makedonsko-albanska sorabotka za osloboduvawe od turskoto gospodstvo i aktiven u~esnik vo antiturskite vojni na Balkanot. Kako zamo`en grade`en pretpriema~ (ustaba{ija), 25 godini e na visoko platena turska dr`avna slu`ba i izveduva klu~ni grade`ni objekti vo Bitola (ja gradi i voenata kasarna vo gradot) i dobiva sultanovi priznanija i privilegii. Po pora~ka od turskata

V

Stojan Vezenkov

vlada gradi most na r. Marica kaj Odrin i na r. Ni{ava kaj Ni{. Me|uvremeno se zbli`uva so vlijatelni mesni turski li~nosti, no i so ugledni albanski prvenci. Po Krimskata vojna, od 1861 g. li~no kontaktira i so ruskite diplomatski prtstavnici vo Bitola, vo Solun i vo Carigrad Hitrovo, Lagovski i Lobanov i dobiva ne samo moralna, tuku i materijalna pomo{ za organizirawe vostani~ki aktivnosti vo Makedonija i vo Albanija. Patuva po Balkanot, se zapoznava i so srpskiot diplomatski pretstavnik vo Carigrad Jovan Risti}, stapuva vo tajna vrska so srpskata vlada i go prefrla semejstvoto vo Srbija. Vo duhot na programata na Milutin Gara{anin i ideologijata na kralot Mihajlo Obrenovi}, vo 1867 g. se obiduva da organizira oru`eno vostanie vo Makedonija i vo Albanija. Uapsen e od turskite vlasti na srpsko-turskata granica i po pove}emese~en zatvor vo Ni{ e osuden na smrt, no pri beseweto se skinuva ja`eto i e ostaven na do`ivoten zatvor. Po mnogu intervencii i so li~no zalagawe na ruskiot imperator, sultanot go osloboduva od zatvorot. Zaedno so Iqo Male{evski, \or|ija Pulevski, Dimitar Berovski i drugi Makedonci u~estvuva vo bitkite so turskiot garnizon vo Belgrad, a potoa vo vostani~kite dvi`ewa vo Evropska Turcija, kako i vo Srpsko-turskata i vo Rusko-turskata vojna (1877–1878). Pod neposredno rakovodstvo na M. A. Hitrovo sobira dobrovolci po Srbija i Romanija i kako edinstven Makedonec e prisuten vo Carigrad pri sklu~uvaweto na preliminarniot Sanstefanski miroven dogovor. Brat mu Konstantin zavr{uva medicina vo Rusija i kako voen lekar e smrtno ranet vo Rusko-turskata vojna. Sin mu Vladimir se {koluva vo ruskata Voena akademija i stanuva visok oficer (podocna dobrovolec vo Prvata balkanska vojna i avtor na kniga za Makedonija). 253

V

VEJSELI

Zakiten so ruski ordeni, kako penzioner se povlekuva so semejstvoto vo Rusija i `ivotot go zavr{uva vo Odesa napolno zaboraven i vo golema siroma{tija. Dimitrija ^upovski ima dopiri so sin mu Vladimir i e soidejnik i sorabotnik so vnuk mu (od brat) A. P. Vezenkov. Golemata slika na St. V. e postojano vo Biroto na ^upovski, objavena i vo sp. †Makedonsk˜Ÿ golos† (Makedonski glas)# so visoka ocenka deka e †viden makedonski voda~, borec za nezavisnosta na Makedonija#. LIT.: Patrioti~eski i nas†rd~itelni razkazi izbrani iz† avtobiografiÔta na izv‹stniÔ: tru`enik†, apostol†, zato~enik† i biv{† u~itelÝ pri Petro-Pavlovskata duhovna seminariÔ Ivan† B. [umkov†, SofiÔ, 1907, 326–327; StoÔn† Vîzanko, †Makedonsk˜Ÿ golos† (Makedonski glas)#, I, 4, S.-Peterburg†, 14. VIII 1913, 1; Sistema kovarstva i predatelÝstva, MG, I, 6, 10. H 1913, 102–103; GraÚa za istoriju makedonskog naroda iz Arhiva Srbije. Priredio dr Kliment Xambazovski, tom II, kwiga II (1864–1868), Beograd, 1982, 178–180; Georgi Tomalevski, MaŸstor StoÔn Vezenkov. Povest za edin `ivot, SofiÔ, 1964; Zagorka Prisa|anecTodorovska, Zapis za Stojan Vezenkov (Poglavje od kulturno-politi~kata istorija na Makedonija), zb.: Bigorski nau~no-kulturni sobiri 1974-1975, Skopje, 1976, 121–134; Bla`e Ristovski, Dimitrija ^upovski (1878-1940) i Makedonskoto nau~no-literaturno drugarstvo vo Petrograd, I, Skopje, 1978, 328–329; istiot, Portreti i procesi od makedonskata literaturna i naconalna istorija, I, Skopje, 1989, 263 i 484. Bl. R.

VEJSELI, Xemail (s. Gajre, Tetovsko, 15. XI 1927) – politi~ar. Bil ~len na SKOJ, u~esnik vo NOAVM (1944) i ~len na KPM (1948). Po Osloboduvaweto zavr{il gimnazija i prvin bil u~itel, a potoa rabotel vo resorot za vnatre{ni raboti vo Tetovo i kako sekretar na Op{tinskiot komitet na KPM vo s. [ipkovica. Kako student i apsolvent na Filozofskiot fakultet, bil ~len na Univerzitetskiot komitet na SKM vo Skopje. Podocna bil sekretar na Okoliskiot komitet na SSRNM i politi~ki sekretar na Op{tinskiot komitet na SKM vo Tetovo, pratenik i potpretsedatel na Republi~kiot sobor na Sobranieto na SRM, ~len na CK na SKM i pretsedatel na Komisijata na CK na SKM za razvoj na SK, pretsedatel na Op{tinskata konferencija na SKM vo Tetovo i pratenik vo Soborot na narodite na Sobranieto na SFRJ. S. Ml. VEJSI – Efendi (Uveis bin Mehmned), (Ala{ehir, 1561 – Skopje, 1628) – kadija, poet i prozaist. Vo periodot 1605–1627 g. sedum pati bil nazna~uvan za kadija na Skopje. Va`i za eden od najgolemite umetnici na turska254

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

ta srednovekovna proza, so isklu~itelen stil. Napi{al 11 kni`evni i poetski dela. Negovo najpoznato delo e knigata za Muhamed „Siyeri Veysi#, kako i negovata „Kniga za soni{tata# (Hvabnama), koja pretstavuva politi~ki opis za pri~inite za padot na Osmanliskata Imperija. Negovata poetska zbirka sodr`i 170 prekrasni kasidi. LIT.: Evlija ^elebi, Putopis. Odlomci o jugoslovenskim zemljama. Preveo, uvod i komentar Hazim [abanovi}, Sarajevo, 1967, 288, zab. 70; Herbert Duda, Uskub im 17. Jahrhundert, Balkanische Studien, Wien, 1949, 31, zab. 74; Dragi \orgiev, Skopje od turskoto osvojuvawe do krajot na XVII vek, Skopje, 1997. Dr. \.

VELA, Husni (s. Gajre, Tetovsko, 1926) – u~itel i politi~ki deec, od albansko poteklo. Zavr{il ni`a gimnazija vo Tetovo i U~itelska {kola vo Skopje. Bil inspektor za prosveta pri Okoliskiot sovet za prosveta vo Tetovo, a potoa pratenik vo Republi~kiot sobor na Narodnoto sobranie na NRM (1950). S. Ml. VELBU@DSKA BITKA (28. VII 1330) – bitka pome|u bugarskata vojska, predvodena od carot Mihail [i{man i srpskata vojska na ~elo so kralot Stefan De~anski. Bugarite, vo dogovor so Vizantija, ja napadnale Srbija od istok. Re{ava~kata bitka se odigrala severno od Velbu`d (den. ]ustendil) kaj r. Kamen~a (den. Sovol{tica). Tekot na bitkata ne e poznat. Bugarskata vojska bila razbiena, a vo bitkata zaginal i carot Mihail [i{man. Bitkata kaj Velbu`d go ozna~ila po~etokot na srpskata hegemonija na Balkanskiot Poluostrov. Od srpska strana vo bitkata osobeno se istaknal sinot na srpskiot kral mladiot Stefan Du{an. LIT.: S. Stanojevi¢, Bitka kod Velbu`da, „Bratstvo“, XXIV (1930). K. Ax.

Ilija Velev

VELEV, Ilija (s. Dobrejci, Strumi~ko, 7. III 1959) – kni`even istori~ar, nau~en sovetnik vo Institutot za makedonska literatura vo Skopje, poet i raska`uva~. Diplomiral na Filolo{ki-

ot fakultet vo Skopje (1982), kade {to magistriral na tema „Lesnovskiot kni`even centar# (1988), a potoa i doktoriral na tema „Razvojot na makedonskata kni`evnost vo XIV vek# (1994). Objavuva poezija, proza i kritika. ^len e na DPM (1990). Negovata nau~noistra`uva~ka dejnost e od oblasta na medievistikata, paleoslavistikata, arheografijata, istoriografijata i na sovremenata literatura. Avtor e na pove}e knigi, statii i drugi prilozi. Be{e rakovoditel na Institutot za makedonska literatura vo Skopje i prv vr{itel na dol`nosta direktor vo dva mandata. Bil glaven i odgovoren urednik na sp. „Spektar# i ~len na redakcijata na sp. „Kirilometodievistika#. BIBL.: Dale~ina (poezija), Skopje, 1980; Odlagawe na govorot (poezija), Skopje, 1988; Bisero mome, Bisero (izbor od makedonskata qubovna poezija od prerodbata do 1945 g.), Skopje, 1990; Pregled na srednovekovni crkvi i manastiri vo Makedonija, Skopje, 1990; Makedonska srednovekovna kni`evnost, Skopje, 1991 (koavtor); Makedonskiot kni`even XIV vek, Skopje, 1996; Sveti Gavril Lesnovski vo kni`evnata tradicija, Skopje, 1996; Skriptorski centri vo srednovekovna Makedonija, Skopje, 1997 (koavtor); Lesnovskiot kni`even centar, Skopje, 1997; Kirilometodievskata tradicija i kontinuitet, Skopje, 1997; Morame da krvavime (raskazi), Skopje, 1999; Koga moreto se izgovara bez bregot (kritiki), Skopje, 2000; Srednovekovni kni`evni antologii, Skopje, 2000; Proniknuvawa na tradicijata i kontinuitetot, Skopje, 2000; Zapisi i natpisi od Lesnovskiot kni`even centar, Skopje, 2001; Lesnovski ‡ Kova~evi}ev prolog, Skopje, 2002; Tvorci na makedonskata literatura IX-XVIII vek, Skopje, 2004 (koavtor); Vizantiskomakedonski kni`evni vrski, Skopje, 2005; Niz preminot na tradicijata, Skopje, 2006. S. Ml.

VELEVSKI, Dragoqub Aleksandrov (s. Selce, Kru{evo, 20. XI 1946) – spec. po stomatolo{ka protetika, redoven prof. na St. f. Magistriral vo 1982 g. i doktoriral vo 1988. Publikuval okolu 100 statii i koavtor e na u~ebnikot „Klinika na totalnoto protezirawe#. Bil direktor na Klini~kiot centar; pretsedatel na Stomatolo{kata komora i ~len na sovetot na „Balkanskata stomatolo{ka asocijacija#. E. M. VELEVSKI, Zoran (Pe}, 16. XII 1954 – Skopje, 1. IX 2005) – baletski igra~. Ni`o i sredno baletsko u~ili{te zavr{il vo MBUC „Ilija Nikolovski-Luj# vo Skopje, vo klasata na T. Petkovska. ^len na baletskiot ansambl pri MNT (1973–2002). Od po~etokot na karierata se istaknuva so svojot talent i po isklu~itelniot tancov senzibilitet. Brzo gi prezema vode~kite ulogi vo reperto-

VELES

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

Zoran Velevski

arot na baletskiot ansambl i se zdobiva so statusot prvenec. Se odlikuva so dobra klasi~na baletska tehnika, izvonredno partnersko umeewe, silno ~uvstvo za kreativnost i so retko bogat spektar na odigrani glavni rolji, od site tancovi `anrovi. Vo podocne`niot period V. rakovodi so privatniot centar za umetni~ki dejnosti. ULOGI: Marko (S. Hristi}, „Ohridska legenda#), Vaclav (B. Asafjev, „Bah~isarajska Fontana#), Ferhad (A. Melikov, „Legenda za qubovta#), Bazil (L. Minkus, „Don Kihot#), Albert (A. Adam, „@izel#), Zigfrid (P. I. ^ajkovski, „Lebedovo ezero#), Romeo (S. Prokofjev, „Romeo i Julija#) i dr. Em. X.

da se povle~at. Nekolku dena podocna Solun~anite bile snabdeni so `ito i ovo{je od Velegezitite. Za niv svedo~at brojni slovenski toponimi. Nivnata sklavinija bila nare~ena Velzitija ili Velegezitija (Βελζντùa, Belegezitia). Podocna arhontot Akamir u~estvuval vo organiziraweto zagovor (799) protiv imperatorkata Irina. Najverojatno Akamir bil samostoen vladetel na Velzitija, koja vo toj moment bila pod sizerenstvoto na imperatorot, na pragot na dr`avno obedinuvawe. IZV. i LIT.: Vizantiski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, I, 1955; Stjepan Antoljak, Srednovekovna Makedonija, I, Skopje, 1983; Branko Panov, Srednovekovna Makedonija, III, Skopje, 1983; O. V. Ivanova, G. G. Litavrin, Ranne-feodalÝnie gosudarstva na Balkanah, Moskva, 1985; G. Litavrin, Sklaviniite od VII-IX v. kako socijalno-politi~ka organizacija na Slovenite, „Istorija#, XXI, 2, Skopje, 1985, 23-32; Istorija na makedonskiot narod, I, Skopje, 2000; Milan Bo{kovski, Imiwata Makedonija i Makedonci vo srednovekovnite izvori, Skopje, 2003. B. R.-J.

Karta na plemeto Velegeziti

VELEGEZITI – makedonsko slovensko pleme (BelegezŸtai, Belegez™tai, Belegez´tai). Pri doseluvaweto na Slovenite vo Makedonija, V. se naselile vo jugoisto~niot del na Tesalija, okolu gradovite Teba i Demetrijada (dene{niot Voloski Zaliv). Se spomnuvaat kako del od golemiot plemenski sojuz (614-615) sozdaden pod vodstvo na knezot Hacon. Vo 616 g. neuspe{no go napadnale gradot Solun zaedno so drugite makedonski slovenski plemiwa. Vo VII v. bil formiran u{te eden plemenski sojuz na ~elo so reksot Prebond. Po negovoto ubistvo, slovenskite plemiwa go opsadile Solun (674). No V. ne se priklu~ile kon obedinetite plemiwa, bidej}i odr`uvale mirni odnosi so Solun~anite. Po dvegodi{na opsada Slovenite go napadnale gradot (676), no morale

Panorama na Veles

VELES – grad vo Sredno Povardarje: 43.716 `. (2002 g.). Le`i vo malata Vele{ka Kotlina, na dvata brega na r. Vardar. Gradot zafa}a povr{ina od 1.100 ha, a se protega na nadmorska viso~ina od 155 do 270 m. Preku V. vodi magistralniot pat M–1, odnosno evropskiot pat E–75, koj na jug go povrzuva so Gevgelija i Solun, a na sever so Skopje. Gradot e i `elezni~ki jazol vo koj od vardarskata pruga se odvojuvaat prugi za [tip i Ko~ani kon istok i Prilep i Bitola kon zapad. Vo V. dopira vlijanieto na promeneta sredozemnomorska klima. Prose~nata godi{na temperatura na vozduhot iznesuva 13,3°S. Glaven hidrografski objekt e rekata Vardar, a vo okolinata e i ezeroto Mladost. V. e stara naselba. Prvpat pod imeto Bila Zora se spo-

V

menuva vo 217 g. pr.n.e. koga kako grad vo Pajonija potpa|a pod vlasta na makedonskiot kral Filip V. Toga{ za makedonskata dr`ava, gradot koj le`el nedaleku od vlivot na r. Topolka vo Vardar, imal golemo strategisko zna~ewe za odbrana na nejzinite severni granici od Dardancite. Vo sredniot vek, pod imeto Veles se spomenuva vo po~etokot na XI v. vo edna povelba na vizantiskiot car Vasilij II. Za vreme na Du{anovoto vladeewe V. bil prestolnina na despotot Jovan Oliver. Pod Turcite potpa|a vo 1395 g. Tie mu davaat novo ime – ]upurli ili grad na mostovi. Vo 1689 g. V. do`ivuva te{ki denovi, bil zazemen od avstriskata vojska koja pri povlekuvaweto go zapalila. Od krajot na XVIII v. pa sè do 70tite godini na XIX v. V. brzo se razviva i stanuva zna~aen stopanski, kulturen i administrativen centar. Vo vtorata polovina na XIX v. vo gradot `iveele okolu 20.000 `iteli, i silno bila razviena trgovijata so ko`a, so `ito i so vino. Na{iroko bil poznat vele{kiot pana|ur na koj najmnogu se trguvalo so sahtijan. Vo gradot godi{no se prerabotuvale okolu 400.000 par~iwa ko`a koja glavno se nabavuvala od Kosovo, a se izvezuvala vo Budimpe{ta i Viena. Koga oslabnala trgovijata so ko`i, vele{kite trgovci zapo~nale da se zanimavaat so trgovija na `ito. Taa se razvila osobeno za vreme na Krimskata vojna (1853–1856 g.), koga cenata na `itoto bila mnogu visoka. Vo toj period Vardar stanuva plovna reka po koja `itoto od V. so posebni splavovi nare~eni {ajki, se prenesuvalo do Solun. Po izgradbata na `elezni~kata pruga vo 1873 g. okolu `elezni~kata stanica zapo~nal da se razviva industriskiot del na Veles. Od 1900 g. do 1931 g. negovoto naselenie e vo opa|awe, a potoa zapo~nuva da raste. Toj porast se zadr`uva sè do 1991 g., za potoa brojot na negovoto naselenie da stagnira. Vo 2002 g. vo V. `iveele 43.716 `. Od niv 40.269 `. ili 92,2% bile Makedonci, 1.694 `. ili 3,9 % Turci, 799 `. ili 1,8% Romi, 340 `. ili 0,8% Vlasi, 297 `. ili 0,7% Srbi, 91 `. ili 0,2 % Albanci. 36 `. Bo{waci i 190 `. se deklarirale kako drugi. V. e sedi{te na op{tina koja zafa}a povr{ina od 42.745 ha, ima 29 naseleni mesta so 55.108 `. Povolnata soobra}ajna polo`ba ovozmo`ila V. vo vtorata polovina na minatiot vek da se razvie vo zna~aen stopanski i kulturno-prosveten centar. Od industriskite objekti pova`ni se: tekstilnite fabri255

V

VELES

ki „Non~a Kami{ova# i „Veteks#, topilnicata za olovo i cink „Zletovo#, fabrikata za porcelan „Boris Kidri~#, fabrikata za tuli i keramidi „Kiro ^u~uk#, fabrikata za ve{ta~ki |ubriva „Veles# vo s. Zgropolci, fabrikata za krzno „Dimko Mitrev#, fabrikata za metalski prikolki „Bra}a Ko{ul~evi#, fabrikata za popravka na vagoni „Veles#, fabrikata za maslo „Blagoj \orev#, fabrikata za var i pove}e drugi mali industriski pretprijatija. Me|u pozna~ajnite kulturno-istoriski spomenici se vbrojuvaat crkvite „Sv. Dimitrija# i „Sv. Nikola# izgradeni vo XIV v., Saat kulata vo centarot na gradot, Memorijalniot spomenik od levata strana na Vardar vo koj e smesten i muzej. Od V. poteknuva i eden od najgolemite makedonski poeti od prvata polovina na XX v., Kosta Racin. Negovata rodna ku}a e pretvorena vo muzej. Veles e rodnoto mesto na prerodbenikot Jordan Haxi Konstantinov– Xinot, na Vasil Glavinov, na solunskite atentatori (t.n. Gemixii). Vo gradot ima gimnazija, sredno hemisko u~ili{te, nekolku osumgodi{ni u~ili{ta, dom na kulturata, teatar, kino, muzej, lokalna radiostanica, seizmolo{ka stanica i medicinski centar so pove}e oddelenija.

LIT.: M. S. Filipovi}, Polo`aj i teritorijalni razvitak Velesa, „Glasnik Geografskog dru{tva#, sv. XX i XXI, Beograd, 1934–1935; Mitko Panov, Geografija na SR Makedonija, prirodni i sociogeografski karakteristiki, kn. I, Skopje, 1976. Al. St.

VELES (VOLOS) – dreven slovenski paganski bog, za{titnik na dobitokot, no spored nekoi istra`uva~i pokrovitel na trgovijata i bogatstvoto ili na podzemniot svet. Se pretpostavuva deka prvobitnoto poteklo bilo od kultot kon bikot ili deka bil bo`estvo ‡ me~ka. Negoviot kult se povrzuva i so Sv. Vlasij, za{titnikot na dobitokot, kako i so potekloto na imeto na gradot Veles i s. Velestovo, Ohridsko. LIT.: Sonja Zogovi}, Perun i Volos i njihovi indoevropski pandani Indra i Rudra, †Etnoantropolo{ki problemi#, sv. 8, Beograd, 1990, 79–99; Sowa Zogovi}, Veles, †Re~nik na narodnata mitologija na Makedoncite#, Prilep – Skopje, 2000, 86–88. S. Ml.

VELESKI-GORANOV, (LEVATA), Borka Jovanov (Prilep, 1912 – mesnosta Se~ewe na pl. Mukos, 14. IX 1942) – nacionalen deec i naroden heroj od NOAVM. Kako sindikalen aktivist bil organizator na ednomese~en {trajk na monopolskite i na zanaet~iskite rabotnici vo Prilep (1938), a ka256

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

smeta za osnovopol`nik na moderniot gr~ki nacionalizam. LIT.: Ri~ard Klog, Istorija Gr~ke novog doba, Beograd, 2000. D. Jov.

Borka Veleski – Levata

ko ~len na KPJ (1940), bil eden od organizatorite na NOAVM vo Prilepsko i komandir na ~eta na NOPO †Dimitar Vlahov# (od maj 1942). Zaginal vo borba so bugarskata fa{isti~ka vojska i policija. Za~uvana e negovata neobjavena edno~inka †Koqo Vodeni~arot#, napi{ana za potrebite na odredot. Opean e vo makedonskata narodna pesna †Zaplakala e gorata#. Proglasen e za naroden heroj na Jugoslavija (20. XII 1951). LIT: Od borbata, Narodni pesni, Sobral i redaktiral Bla`e Koneski, Skopje, 1947, 20; Koce Solunski, Velevski Jovan Borka–Levata, Goranov (1912-1942), Narodni heroi od Makedonija, NIK †Na{a kniga#, Skopje, 1971, 76-81; Za smrt site sme spremni. Avtori na ovaa pesna se sedummina partizani. Ja zapi{al i kone~no ja oformil Borka Veleski–Levata, vo septemvri 1941 godina, †Nova Makedonija#, XXXVI, 12113, Skopje, 11. X 1980, 3; D-r Simo Mladenovski, Makedonskite narodni pesni za NOB i Revolucijata, NIK †Na{a kniga#, Skopje, 1983; Prilep i Prilepsko niz istorijata, kniga vtora, Prilep 1972, 174; Ko~o Urdin, Prvata partizanska pesna vo Makedonija, †Nova Makedonija#, 30. IV i 2. V 1961; Bla`e Ristovski, Makedonskiot stih 1900&1944. Istra`uvawa i materijali, I, Skopje, 1980, 427-429. S. Ml.

Rigas Velestinlis

VELESTINLIS, Rigas (Velestino, 1757 – Belgrad, 1798) – grciziran Vlav. Bil sekretar na Aleksandros Ipsilantis, knezot na Vla{ka. Gi prifatil ideite na Francuskata revolucija i vo svoite dela pi{uval za ramnopravnost na balkanskite narodi no, pritoa, sepak, prednost im daval na Grcite. Podgotvil karta na Grcija koja, vsu{nost, bila karta na Balkanskiot Poluostorov. Rigas se

VELE[KATA GIMNAZIJA – se smeta za najstaro gimnazisko u~ili{te vo Makedonija koe datira od 1857/58 godina, poznato kako glavno, odnosno klasovno u~ili{te, no i pod imeto trgovska {kola, bidej}i se izu~uvale i predmeti {to davale znaewa od trgovskata struka. U~ili{teto

Zgradata na Vele{kata gimnazija

go otvoril fakultetski obrazovaniot srpski u~itel Jovan Ne{kovi} (zavr{il filozofski i pravni nauki vo Pe{ta, kade {to bil i roden), koj po pokana na Isto~nata vele{ka crkovno-u~ili{na op{tina do{ol za glaven u~itel vo Veles i gi postavil osnovite na prvoto glavno makedonsko u~ili{te. Vo godinata na osnovaweto u~ili{teto go posetuvale 40 u~enici. Sè do po~etokot na dvaesettite godini na XX v. u~ili{teto bilo vo rang na ni`a gimnazija (progimnazija), organizirano vo 2, 3 ili 4 klasa (vo zavisnost od kadrovskite i drugi uslovi). Polna gimnazija (osmoklasna) stanalo vo u~ebnata 1921/22 g., koga bile opfateni vkupno 362 u~enika vo site osum klasa. Od u~ebnata 1929/30 g., poradi restriktivni merki na toga{nite vladeja~ki srpski krugovi, odnovo bila svedena na ni`a gimnazija. Od u~ebnata 1932/33 g. se razviva kako samoupravna ustanova (ne se finansira od dr`avniot buxet). Kako polna gimnazija povtorno raboti od u~ebnata 1936/37 g. Po osloboduvaweto, re{enie za otvorawe gimnazija vo Veles e doneseno od Prezidiumot na ASNOM (3. XI 1944 g.). LIT.: T. [optrajanov, Sto godini gimnazijalno obrazovanie vo Veles, Skopje, 1960. K. Kamb.

VELE[KA EPARHIJA na Ohridskata arhiepiskopija – se spomnuva vo XVI v. vo sostav na Pelagoniskata mitropolija, koja imala episkopi i vo Prilep i vo Veles. Vo XVII v. se izdvoila od Pelagoniskata mitropolija i bi-

VELE[KO-PRILEPSKI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

la direktno pod Ohridskata arhiepiskopija. Po osnovaweto na Bugarskata egzarhija bila vo nejziniot sostav so episkop vo Veles, a potoa stanala del od Vele{ko-debarskata eparhija. LIT.: Ivan Snegarov, IstoriÔ na Ohridskata arhiepiskopiÔ, I–II, vtoro fototipno izdanie, SofiÔ, 1995; Ilija Velev, Pregled na srednovekovni crkvi i manastiri vo Makedonija, Skopje, 1990; Jovan Bel~ovski, Ohridska arhiepiskopija od osnovaweto do pa|aweto na Makedonija pod turska vlast, Skopje, 1997. Rat. Gr.

VELE[KA KLISURA – klisura na rekata Vardar. Se protega od utokata na rekata Topolka do utokata na rekata Bregalnica vo dol`ina od 22 km. Klisurata e vse~ena pome|u ridovite Sv. Ilija (564 m) od levata strana i Vr{nik (443 m), Golik (550 m) od desnata strana na Vardar. Vo samata klisura Vardar meandrira i ima izgradeno pove}e re~ni pro{iruvawa vo koi od levata strana se nao|aat selata: Koselari, Ko~alari, a od desnata Zgropolci. T. And.

VELE[KA KOTLINA – mala kotlina {to se protega vo centralniot del na Republika Makedonija. Od site strani e ograni~ena so niski ridovi koi ja odvojuvaat od Ov~e Pole na istok i Ha{kata Kotlina na zapad. Na sever preku Taorskata Klisura e povrzana so Skopskata Kotlina, a na jug preku Vele{kata Klisura so Tikve{ka Kotlina. Zafa}a povr{ina od 47 km². Za formirawe na kotlinata najgolemo vlijanie imala fluvijalnata erozija {to ja vr{ela rekata Vardar so nejzinite pritoki. Ovaa kotlina po svojata geneza e erozivna, odnosno pretstavuva pogolemo erozivno pro{iruvawe na r. Vardar. Vo ju`niot del na kotlinata e razvien gradot Veles. LIT.: Manakovi} D., Abrazioni i fluvijalni elementi vo pore~ieto na Babuna i Topolka so Titovvele{ka kotlina, „Godi{en zbornik#, kn. 14, Skopje, 1965. T. And.

VELE[KI NARODNOOSLOBODITELEN PARTIZANSKI ODRED „DIMITAR VLAHOV“ ‡ v. Narodnoosloboditelen partizanski odred „Dimitar Vlahov“. VELE[KI NARODNOOSLOBODITELEN PARTIZANSKI ODRED †PERE TO[EV“ (pl. Lisec, Vele{ko, vtora polovina na maj 1942 ‡ reon na s. Gabrovnik, Vele{ko, vtora polovina na septemvri 1942) ‡ partizanski odred na NOPOM. Bil formiran od borci od Vele{ko, koi izlegle na terenot u{te vo vtorata polovina na april 1942 g. Formaciski bil sos-

taven od dve ~eti. Ednata dejstvuvala na pl. Lisec, a drugata vo oblasta na Azot. Dejstvuval na razoru`uvawe na pripadnicite na kontra~etata i bugarskite policiski patroli i formiral NOO. Opkolen na pl. Lisec od nadmo}ni voeni sili od Skopje i policija od Veles, vodel celodnevna borba (11. VI) i no}ta uspeal da go probie obra~ot. Prodol`il da dejstvuva vo dolinata na r. Vardar vrz komunikaciite Skopje‡Prilep i Veles‡ [tip i se presmetuval so pretstavnicite na bugarskite vlasti vo selata Krawica, Kriva Kru{a (avgust), Rudnik i Vojnica (septemvri). Pri prestojot vo reonot na s. Gabrovnik, Vele{ko, od nego i novopristignati borci od Prilepsko bil formiran Vele{kiot NOPO „Dimitar Vlahov“ (v).

LIT.: Partizanskiot odred „Pere To{ev“, ^etivo narodna prosveta, Skopje, 1958, 67; D-r Vlado Ivanovski, „Pere To{ev“ ‡ ime na vele{ki partizanski odred od 1942 godina, \or~e Petrov i Pere To{ev, Prilep, 1974, 181-184. S. Ml.

V

eparhijata go postavila Srbinot jeromonah Varnava Rosi}. Od 1913 do 1915 g. eparhijata bila prisoedineta na Belgradskata mitropolija. Od krajot na 1915 (po bugarskata okupacija) do 1918 g. eparhijata bila pod jurisdikcija na Bugarskata egzarhija. Od krajot na 1918 do 1920 g. eparhijata odnovo bila pod srpska crkovna vlast. Vo 1920 g. eparhijata bila ukinata, a nejzinata teritorija bila podelena pome|u Skopskata mitropolija i Ohridskata episkopija. LIT.: Dragi Kostadinovski, Vardarskiot del od Makedonija pod jurisdikcija na Srpskata pravoslavna crkva (1919‡1941), Skopje, 1995; R. Gruji¢, Vele{ko-debarska eparhija, vo: Azbu~nik Srpske pravoslavne crkve, Beograd, 1993. Rat. Gr.

VELE[KO-PRILEPSKI NARODNOOSLOBODITELEN PARTIZANSKI ODRED †TRAJ^E PETKANOVSKI“ (Vele{ko, kon krajot na april 1944 ‡ s. Oti{tino, Vele{ko, 2. IX 1944) ‡ partizanski odred na NOV i POM, formiran od 30 borci podeleni vo tri desetini. Dejs-

Vele{koto Ezero „Mladost“

VELE[KOTO EZERO †MLADOST# – ve{ta~ko ezero koe se nao|a vo dolinata na r. Otovica, na viso~ina od 247 m. Od Veles e oddale~eno 8 km, a od patot Skopje – Veles – Gevgelija 0,5 km. Branata e betonska la~na, dolga po krunata 60 m, {iroka 1 m i visoka nad terenot 25 m. Zafa}a povr{ina od 0,84 km2, so vkupna zafatnina od 8.000.000 m3 voda. Vodata od ezeroto se koristi za navodnuvawe na 1.350 ha zemjodelski povr{ini, za turizam i rekreacija, za sportski ribolov i dr. Dr. V. VELE[KO-DEBARSKA EPARHIJA na Carigradskata patrijar{ija (XIX – 1913) – ja opfa}ala teritorijata od Veles do Debar so sedi{te vo Ki~evo. Vo 1910 g. Patrijar{ijata na ~elo na

tvuval glavno vo selata na oblasta Azot i Pore~ieto, pri {to napa|al pomali bugarski voeni i policiski upori{ta i stanici, vodel borbi so kontra~etata, formiral NOO, mobiliziral novi borci i vr{el diverzii na `elezni~kata pruga Skopje‡Veles (april‡avgust). Bidej}i narasnal na nad 400 borci, od nego i novopristignatite borci bila formirana Osmata makedonska (vele{ka) NO brigada. LIT.: Boro Mokrov, Borbeniot pat na Partizanskiot odred „Traj~e Petkanovski“ i na VII udarna brigada, Veles i Vele{ko vo NOV 1943 ‡ 15 maj 1945 godina, Titov Veles, 1977, 235-251; istiot, Borbeniot pat na Vele{ko-prilepskiot odred „Traj~e Petkanovski“, Prilep i Prilepsko vo NOV 1944 ‡ 15 maj 1945 godina, kn. I/2, Skopje, 1985, 41-47;

257

V

VELE[TA

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

\or|i Malkovski, Prilog kon formiraweto i borbenite dejstvija na Vele{ko-prilepskiot partizanski odred „Traj~e Petkanovski“, „Istorija“, XXIV/XXV, 1-4, Skopje, 1988/89, 109-119. S. Ml.

Ulica vo s. Vele{ta, Stru{ko

VELE[TA – selo vo Stru{ko. Se nao|a vo severniot del na Stru{ko Pole na nadmorska visina od 750 m, na dvete strani na regionalniot pat koj seloto na jug go povrzuva so Struga, a na sever so Debar. V. e najgolemo selo vo Stru{ka op{tina. Naseleno e so Albanci, a nivniot broj e vo postojan porast. Vo 1961 g. vo nego `iveele 2.728 `., a vo 2002 g. toj broj se nagolemil na 5.834 `. Naselenieto se zanimava so odgleduvawe na `itni kulturi i so ovo{tarstvo, a zna~aen del se zaminati i na pe~alba. Vo V. ima osumgodi{no u~ili{te, zdravstvena i policiska stanica i pove}e trgovski i zanaet~iski du}ani. Al. St.

VELI, Sedat Aki (Veles, 15. XII 1920) ‡ op{testvenik od turskata zaednica vo Makedonija. Osnovno obrazovanie i {iva~ki zanaet zavr{il vo rodniot grad. Otkako se vklu~il vo rabotni~koto dvi`ewe (1940), stanal i ~len na KPJ (1941). Vo vremeto na NOB se ilegaliziral (1942) i rabotel vo partiskata tehnika na MK na KPJ vo Veles, a potoa zaminal kako borec na NOPO „Goce Del~ev“ (kon krajot na 1942). Po rasformiraweto na Odredot bil uapsen i le`el vo Skopskiot i vo Sofiskiot zatvor, a potoa bil interniran vo logorot Eni ]oj (1943). Po kratkoto vreme na sloboda (po~etokot na 1944), pak bil uapsen i interniran vo logorot Vidbol. Po kapitulacijata na Bugarija bil osloboden i rabotel vo OZNA vo Peh~evo, a potoa bil pretsedatel na Okoliskiot komitet na SKOJ i na NOMSM vo Del~evo, ~len na Okru`niot komitet na SKOJ i pretsedatel na Okru`niot komitet na NOMSM vo [tip i potpretsedatel na 258

NOMSM. Podocna zaminal na rabota vo Skopje, vo toga{niot Naroden odbor, bil sekretar na OK na SKM na Skopje, pretsedatel na Op{tinskiot odbor na SSRNM „Kale“, pretsedatel na Gradskata konferencija na SSRNM, pratenik vo Sobranieto na NRM/SRM i FNRJ, funkS. Ml. cioner vo SSM i dr. VELIGDEN (VOSKRESENIE HRISTOVO) ‡ najgolem i najstar podvi`en hristijanski praznik vo spomen na Hristovata smrt i voskresnuvaweto. Se praznuva od II v. Toj e su{tinata na hristijanstvoto, za{to, spored apostol Pavle: „Ako Hristos ne voskresne{e, prazna }e be{e i na{ata vera“. Zatoa na Veligden se pee: „Hristos voskresna od mrtvite, / so smrtta smrtta ja pobedi / i na onie vo grobovite / `ivot im daruva.“ Veligden e centar na pove}e praznici, poznati kako nepostojani ili kako ciklus Veligdenski praznici (Pro~ka, Todorova sabota, Spasovden, Prepolovenie, Duhovden, Sisveti i dr.). Nivnite datumi se menuvaat i se opredeluvaat otkako }e bide utvrden denot koga }e bide Veligden. Postojat pove}e obi~ai i veruvawa povrzani so praznikot i so denovite {to mu prethodat, osobeno so Velikata ili Strastna nedela, koga se pravat poslednite podgotovki. Toga{ ne se peat pesni, osven crkovni. Ako umrel nekoj vo strastnata nedela, se smetal za mnogu praveden. Na Veliki vtornik se podgotvuvale jajcata za vapcuvawe. (Se odbirale presni jajca za da bide presen i zaro-

dokot.) Na Velika sreda nave~er se za~aduvala stokata so bilki so magiska mo}, kako {to se zdravecot, koprivata, vratikata, mle~kata i sl. Se veruvalo deka za~adenata stoka e za{titena od razni nesre}i. So obi~ai i veruvawa e ispolnet i Veliki ~etvrtok (Veli~etvrtok), koga se vapcuvaat veligdenskite jajca. Toa se pravi rano nautro, pred da izgree sonceto, za{to se veruvalo deka podocna vapcanite jajca }e se rasipat. Jajcata gi vapcuva doma}inkata, otkako ne{to }e jade, barem eden zalak, za{to ako toa go pravi na gladno srce, mo`e jajceto da ja razbie i taa da se razboli, a ako taa go razbie, toa }e ja zagubi magiskata mo}. Jajceto prvak se stava vo sito pokrieno so crven (alov) pojas ili tkaenina i se obesuva na direkot na ku}ata ili na drugo mesto, za da go ogreat prvite son~evi zraci. Veliki petok u{te se vika i Velipetok ili Raspet petok, za{to na toj den e raspnat Isus Hristos. Toga{ ne se raboti, duri i ne se gotvi. Kako strog post ili post na voda, lu|eto so~uvstvuvaat so raspnatiot Isus. Vo crkvata se ostavaat darovi na Raspetieto i cve}e na Pla{tenikot. Vo crkvite se izveduva obi~ajot simboli~no pogrebuvawe na Isus. Ve~erta sproti Veligden lu|eto odat vo crkvite, kade {to ja slu{aat liturgijata i ja o~ekuvaat radosnata vest za voskresnuvaweto na Isus. Ubavo oble~eni, utroto decata odat po ku}ite i go ~estitaat praznikot, za {to dobivaat crveni jajca. Posebna radost pretstavuva kr{eweto (kr{kaweto, k’caweto) so jajcata. Utroto i

Voskresenieto Hristovo, freska od crkvata „Sv.Sofija Ohridska“, detaq (XI v.)

VELIKA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

posebno mesto zazemaat pesnite koi go opevaat likot na Marko Krale ili drugi junaci od juna~kiot epos. LIT.: Vera Kli~kova, Bo`i}ni obi~ai vo Skopskata Kotlina, „Glasnik na Etnolo{kiot muzej#, 1, Skopje, 1960; Kiril Penu{liski, Odbrani folkloristi~ki trudovi, 2, Skopje, 1988; Marko Kitevski, Makedonska narodna lirika (Obredni pesni), Skopje 1997. M. Kit.

VELIKA (st.gr., lat. Velikios, st. sl. Velik·e) – oblast (od Ohrid po r. Velika ili Golema reka) i eparhija {to ja rakovodel sv. Kliment Ohridski i zatoa ja nosel episkopskata titula Episkop veli~ki. Osven vo Svetiklimentovite slova i Prostranoto `itie za nego, ovaa oblast se spomnuva i vo eparhiskite spisoci na Carigradskata patrijar{ija.

Raspetie Hristovo, Galerija na ikoni Ohrid (XIII v.)

mlado`encite odat na ~estitawe kaj rodninite, a devojkite i ergenite se podgotvuvaat za na oro. Jajcata obi~no se vapcuvaat so crvena boja, bojata na Hristovata krv. Poretko se vapcucaat i so drugi boi (zelena, sina), a bilo obi~aj da se {araat so razni tehniki: so listovi od rastenija, so srma, monista, vosok itn. Na jajcata se pi{uvale razni poraki: „Hristos voskrese“, „^estit Veligden“ i sl. Vo minatoto bilo obi~aj hristijanite da im pra}aat veligdenski jajca na Turcite, koi toj podarok mnogu gi raduval. LIT.: Naum Celakoski, Debarca ‡ obredi, magii i obredni pesni, Skopje, 1984; Marko Kitevski, Makedonski praznici, Skopje, 2000; Zorka Delinikolova, Obi~ai svrzani so poedini praznici i nedelni dni vo Radovi{, „Glasnik na Etnolo{ki muzej“, 1, Skopje, 1960; Vera Kli~kova, Veligdenski obi~ai vo Pore~e, „Glasnik na muzejskoto-konzervatorsko dru{tvo na NR Makedonija“, Skopje, 1959; Srpski narodni obi~aji u –ev—eliskoj kazi, prikupio i opisao Stefan TanoviÊ, u~iteq, Beograd, 1927. M. Kit.

VELIGDENSKI NARODNI PESNI – lirski obredni kalendarski pesni. Se ispolnuvaat vo tekot na trite dena od praznikot Veligden. Vo niv se pee za Hristovoto voskresenie, za razni hristijanski svetiteli, za pri~esnata kako va`en moment od veligdenskite praznuvawa i sl. Pogolemiot del od niv se ispolnuvaat na oro, pa kako orovodni pesni, sodr`at ~esti dijalozi. Pripa|aj}i mu na ciklusot proletni obredni pesni, peat za razbudenata priroda, za povtornoto vra}awe na `ivotot, no i za qubovni me~ti, za semejni odnosi i razni mitolo{ki su{testva. Me|u niv

LIT.: Ivan Snegarov, IstoriÔ na Ohridskata arhiepiskopiÔ, 1 i 2, vtoro fototipno izdanie, SofiÔ, 1995; Ratomir Grozdanoski, Biblijata vo delata na sveti Kliment Ohridski, Skopje, 2001; Jovan Bel~ovski, Ohridska arhiepiskopija od osnovaweto do pa|aweto na Makedonija pod turska vlast, Skopje, 1997; Ivan Snegarov, Po vÍprosa za eparhiÔta na Kliment Ohridski. Sb. †Kliment Ohridski# 916‡1966, SofiÔ, 1966. Rat. Gr.

VELIKA BRITANIJA I MAKEDONIJA (XIX – XXI v.) – Interesot na Velika Britanija za Makedonija zapo~nal vo vremeto na Napoleonovite vojni, prodol`uva vo vremeto na Krimskata vojna, a poizrazita forma dobiva vo vtorata polovina na XIX v., vo vremeto na San-Stefanskiot i Berlinskiot dogovor. Vo periodot do formiraweto na makedonskoto osloboditelno dvi`ewe tendencijata na britanskata politika se sostoela vo sledewe i ispituvawe na dvi`e~kite makedonski op{testveno-politi~ki sili. Vo vtorata faza (1893– 1912), so pojavata na osloboditelnoto dvi`ewe (MRO), taa tendencija dobila poizrazita forma (Ilindenskoto vostanie). Izvesni promeni taa politika pretrpela vo vremeto na Mladoturskata revolucija i Balkanskite vojni, koga vo geopoliti~ki pogled nastanuvaat izraziti promeni na kartata na Makedonija. Makedonija bila podelena me|u trite balkanski dr`avi: Bugarija, Srbija i Grcija, a izvesen del £ pripadnal na novoformiranata dr`ava Albanija. Vo tekot na Prvata svetska vojna problemot na Makedonija bil razgleduvan vo sklopot na op{tosojuzni~kata politika na Balkanot vo odnosite me|u balkanskite dr`avi i oddelno kako specifi~na makedonska pojava. Na Pariskata mirovna konferencija vo pogled na teritorijalnata podelba na Makedonija, Britancite poa|ale od

V

status quo-to i ne se odelo kon radikalni sredstva za sozdavawe nova dr`avna tvorba na Balkanot. U{te vo tekot na podgotovkite na Konferencijata, vo razgovorite me|u amerikanskata i britanskata delegacija bil zazemen stav so koj ne ja odobruvale {emata za edna avtonomna Makedonija, bidej}i avtonomijata zna~ela nezavisnost. Takviot stav na Velika Britanija se reflektiral i na samata Konferencija. Toa bila edna od pri~inite Konferencijata da ne obrne vnimanie na makedonskoto pra{awe. Na Konferencijata edinstveno mesto na{lo pra{aweto za za{tita na pravata na malcinstvata. Vo periodot me|u dvete svetski vojni Velika Britanija poka`uvala zgolemen interes za odnosite na Balkanskiot Poluostrov, so naglasuvawe na odnosite pome|u Kralstvoto na SHS od edna strana i Bugarija od druga, poradi faktot {to od nivnite odnosi zavisele politi~kite odnosi na Balkanot vo celina. Osnovniot problem za naru{uvawe na nivnite odnosi pretstavuvalo makedonskoto pra{awe. Vo triesettite godini vo balkanskite zemji zajaknalo dvi`eweto za formirawe balkanska unija ili balkanski pakt so intencija da se eliminira me{aweto na golemite sili vo sostojbite na Balkanot. Bila prifatena devizata „Balkanot na balkanskite narodi“. Velika Britanija pozitivno gledala na edna takva balkanska sorabotka. Bilo oceneto deka makedonskoto pra{awe e eden od najgolemite balkanski problemi, ~ie re{avawe avtomatski bi dovelo do re{avawe na site drugi pra{awa na Balkanot. Vo tekot na Vtorata svetska vojna britanskiot interes vo Makedonija go zastapuvale britanskite voeni misii {to bile prisutni vo site pogolemi voeni edinici. Preku nivnite izve{tai britanskata razuznava~ka slu`ba SOE i Ministerstvoto za nadvore{ni raboti bile zapoznavani so voenite i politi~kite intencii na makedonskata NOB za slobodna, nezavisna i obedineta Makedonija. Po Vtorata svetska vojna britanskiot interes se naso~il kon Grcija i zacvrstuvaweto na svoeto vlijanie. Zela aktivno u~estvo vo Gra|anskata vojna vo Grcija, vo koja u~estvuvaa i Makedoncite. Po ovaa vojna golem broj Makedonci go napu{tija delot na Makedonija pod Grcija i zaminale vo zemjite na Jugoisto~na Evropa. LIT.: Hristo Andonov-Poljanski, Velika Britanija i makedonskoto pra{awe na Pariskata mirovna konferencija vo 1919 godina, Skopje, 1973; Todor ^epreganov, Velika Britanija i makedonskoto

259

V

VELIKOV

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

nacionalno pra{awe (avgust 1944–1948), Skopje, 1997. T. ^.

VELIKOV, Anton (Don~o) (s. Dragostin, Nevrokopsko, Pirinskiot del na Makedonija, 13. V 1912 – Sofija, 5. V 1975) (psevd. Aleksi Belomorski) – eden od prvite ~lenovi na MLK vo Sofija (1938–1942), potpretsedatel na MLK „Nikola Vapcarov“ (1945– 1948) i na MLK na studentite od Pirinska Makedonija (1950–1951), prozen pisatel (na bugarski jazik), publicist i novinar. Po zavr{uvaweto na osnovnoto obrazovanie (1929), se zapi{uva vo Voenoto u~ili{te vo Varna (1933), no poradi zdravstveni pri~ini go napu{ta (1934) i, kako pe~atarski rabotnik vo ]ustendil i potoa vo Sofija (1934), rano se vklu~uva vo VMRO(Ob) i u~estvuva vo pe~ateweto na nejzinite legalni i nelegalni izdanija (1935–1936). Stanuva ~len na Literaturniot kru`ok „Hristo Botev“ i izdavaat zaedni~ki zbornik od svoi literaturni tvorbi „Prvi brazdi“ (1937). Kako aktivist na RMS i posle ~len na KPB (1938) i antifa{isti~ki deec, po obnovuvaweto na MLK vo Sofija (1938) objavuva pove}e raskazi i reporta`i vo progresivniot pe~at. Po Vojnata e redoven sorabotnik vo organot na Makedonskiot nacionalen komitet „Makedonsko zname“ (1945–1946), potoa izvesno vreme e pretsedatel na Op{tinskiot sud vo Nevrokop (1947), pa stanuva profesionalen novinar vo sofiskiot v. „Trud“, kade {to i ostanuva sè do penzioniraweto (1948–1958). Pokraj objavenata proza, vo rakopis mu ostanuva tekstot „Stranici od mojata biografija“ (1972). BIBL.: Stranici od mojata biografija. Redakcija, predgovor i prevod Vasil Tocinovski, Skopje, 1997. LIT.: Vasil Tocinovski, Trojca kru`o~nici \or|i Abaxiev, Asen [urdov-Vedrov, Anton Velikov-Belomorski, Skopje, 1997, 152-253; istiot, Kru`o~nikot Anton Velikov-Belomorski, zb.: †Makedonskoto nau~no-literaturno drugarstvo i negoviot kontinuitet do osnovaweto na Makedonskata akademija na naukite i umetnostite. Prilozi od nau~niot sobir...#, MANU, 1997; istiot, Vozbuda po zborot, IML, Skopje, 2000, 230-254. Bl. R.

VELINOV, Senko (Skopje, 15. X 1965) – akter, protagonist na pove}e ulogi od antologisko zna~ewe. Diplomiral na FDU vo Skopje (1989). ^len na Narodno pozori{te vo Subotica, vo teatarot na Qubi{a Risti} (1990–1992); na Dramski teatar (1992–1999); na Dramata na MNT (1999–2000); direktor na Dramski teatar (2001– 2002); od 2002 g. povtorno vo Dramata na MNT. Ulogi: Argan (†Voobrazen bolen#); Gildersten (†Rozenkranc i Gildersten se mrt260

Senko Velinov

vi#); Don @uan (†Don @uan#); Salieri (†Amadeus#); Troil (†Troil i Kresida#); A (†Emigranti#). R. St.

VELINOVSKA, Lenka (psevd. Mirka) (s. Strai{ta, Meglensko, 15. VII 1926) ‡ nacionalen deec. Bila aktiven u~esnik vo NOD vo Egejskiot del na Makedonija (od 15. VII 1941). Vo Gra|anskata vojna vo Grcija stanala sekretar na Okru`niot komitet na AF@ za Vodensko (26. VII 1946), ~len na Glavniot odbor na NOF na Makedoncite od Egejskiot del na Makedonija (19. I 1948) i ~len na Izvr{niot odbor na Glavniot odbor na AF@ za Egejskiot del na S. Ml. Makedonija (19. IV 1949).

Mirka Velinovska

VELINOVSKA, Mirka (Skopje, 23. IV 1952) ‡ novinar. Zavr{ila Filozofski fakultet - istorija na umetnosta, studirala orientalistika vo Belgrad i klasi~en angliski jazik vo Kembrix. Od 1980 g. vo Kulturnata redakcija na MRTV, a od narednata godina vo Vnatre{no-politi~kata rubrika na „Ve~er#. Vo periodot 1990/98 g. se afirmirala kako komentator vo nedelnikot „Puls#. Eden od osnova~ite na nedelnikot „Start# (1999) i na nedelniot magazin „Zum#. Nezavisen novinar vo vode~kiot politi~ki nedelnik „Fokus#, sega vo †Nova Makedonija# Sorabotuva so Doj~e vele, „Sr~ for graund# i Institutot za vojna i mir vo London. B. P. \. VELI], Mihailo Merxanov (Debar, mart 1875 – ^a~ak, Srbija, 1941) – folklorist i prozen pi-

satel, gimnazijalen profesor i pridru`nik na „avtonomisti~koto dvi`ewe“ vo Belgrad. Osnovnoto obrazovanie go zavr{il vo rodnoto mesto, a srednoto go zapo~nuva vo Bugarskata gimnazija vo Solun (zapi{an kako Ivan Velev) i go prodol`uva vo Gimnazijata vo Belgrad i vo U~itelskata {kola vo Aleksinac vo Srbija (1889). Stanuva srpski u~itel vo Enixe-Vardar (1898), pa vo Seres (1900) i odnovo vo Enixe-Vardar (1902). Poradi vklu~uvaweto vo avtonomisti~koto dvi`ewe na Gr. Haxita{kovi} i \. \er|ikovi} so v. „Avtonomna Makedonija“ (1905), toj e povle~en vo Srbija i u~iteluva vo srpskite sela Jovac, Razgojna, Lugav~ina (1907), Novi Axibegovac (1908) i najposle vo Veles (1913–1941). Po bugarskata okupacija se prefrla vo Srbija i umira vo ^a~ak. U{te kako u~enik, pottiknat od P. D. Draganov vo Solun, sobira etnografski i folklorni materijali, potoa (1902) na Srpskata akademija na naukite £ dostavuva 103 makedonski narodni pesni i objavuva etnografski opisi, razni obi~ai, veruvawa i usni narodni umotvorbi od Debarsko, a publikuva i 6 knigi svoi raskazi pod op{t naslov „Pripovetke s Juga“. BIBL.: Pripovetke s Juga, I–VI, Skopqe, 1933–1941; Debar i wegova okolina, „Bratstvo“, VIII, Beograd, 1899, 26–52; Srpske narodne umotvorine, obi~aji i verovawa iz Debra i okoline, „Bratstvo“, IX i X, 1902, 378–449; Mihailo Veli}, Narodni umotvorbi od Debar i negovata okolina. Redakcija Bla`e Petrovski, IF, Skopje, 2000. LIT.: Ilija NikoliÊ, Rukopisna zbirka makedonskih narodnih pesama Mihaila M. VeliÊa, zb.: Rabotata na XIII kongres na Sojuzot na folkloristite na Jugoslavija vo Dojran 1966 godina, Skopje, 1968, 89–97; Vasil Tocinovski, Na{ite ta`ni stranici [Pisatelot Mihailo Veli}], Skopje, 2005, 29-40. Bl. R.

VELI^KA EPARHIJA (893 g.) – episkopijata {to ja rakovodel sv. Kliment Ohridski i ja nosel titulata episkop Veli~ki (893– 916). Taka e zapi{ano vo mesecoslovot na Asemanovoto evangelie (Klimenta ep”skpa Veli~skago) i vo nekoi od negovite slova (Sqtvoreno Klimentom} episkopom} Veli~}sk»m}), kako i vo `itijata. Prostiraweto na Veli~kata eparhija sè u{te ne e do kraj razjasneto i postojat razli~ni mislewa, a najverojatno e deka ja opfa}ala teritorijata od Ohrid, po r. Treska (Velika ili Golema Reka) do Skopje. Vo MPC titulata na ovaa eparhija se dodeluva samo na vikarni arhierei. Svetiklimentovata Veli~ko-dremvitska eparhija imala ~ist staromakedonski slovenski karakter, se bogoslu`elo i admi-

VELI^KOVSKI-EREBICA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

V

nistriralo na staromakedonski slovenski jazik i bila po~etokot na avtokefalnata Ohridska arhiepiskopija. LIT.: Jovan Bel~ovski, Ohridska arhiepiskopija od osnovaweto do pa|aweto na Makedonija pod turska vlast, Skopje, 1997; Ratomir Grozdanoski, Biblijata vo delata na sveti Kliment Ohridski, Skopje, 2001; Ivan Snegarov, Po vÍprosa za eparhiÔta na Kliment Ohridski, Sb. Kliment Ohridski 916‡1966, SofiÔ, 1966. Rat. Gr. Bone Veli~kovski

Rodna Veli~kovska

VELI^KOVSKA, Rodna Du{anova (s. Gorobinci, Svetinikolsko, 20. II 1955) ‡ etnomuzikolog, melograf i nau~en sorabotnik, istra`uva~ na vokalnata narodna muzika. Zavr{ila sredno muzi~ko u~ili{te i Fakultet za muzi~ka umetnost vo Skopje. Magistrirala na Fakultetot za muzi~ka umetnost vo Belgrad na tema „@etvarsko pevawe u Makedoniji# (4. VIII 2006), doktorirala na tema „Muzi~kite dijalekti vo makedonskoto tradicionalno narodno peewe ‡ obredno peewe#. Prvin bila stru~en sorabotnik‡melograf na vokalnata narodna muzika (od 4. VIII 1980), a potoa asistent (2000) i nau~en sorabotnik (2007) vo Oddelot za narodna muzika. BIBL.: @etvarskoto peewe vo Makedonija, Skopje, 2002. LIT.: Recenzija za izbor na nau~en sorabotnik na rabotnoto mesto istra`uva~ na vokalnata narodna muzika vo Institutot za folklor „Marko Cepenkov# vo Skopje, Bilten na Univerzitetot „Sv. Kiril i Metodij# vo Skopje, br. 917, Skopje, 16. IV 2007, 14-19. S. Ml.

VELI^KOVSKI, Aleksandar (Golema Crcorija, 20. IX 1915 – Skopje, 28. II 1998) – el. in`., d-r na tehni~ki nauki, red. prof. na ETF vo Skopje, prodekan na TF vo Skopje i dekan na EMF. Eden od prvite nastavnici na el.-ma{. oddel na TF vo Skopje i eden od osnovopolo`nicite na studiite po EE vo RM. Toj e osnova~ i prv rakovoditel na Katedrata za PEES i na Laboratorijata za VN. LIT.: 25 godini studii po elektrotehnika na Univerzitetot „Kiril i Metodij”, Elektrotehni~ki fakultet – Skopje, Skopje, 1984. Dr. R.

VELI^KOVSKI, Bone (s. Cre{evo, Skopsko, 14. XII 1948) ‡ filolog, bibliograf, nau~en sovetnik, istra`uva~ na detskiot folklor i kratkite `anrovi pri Institutot za folklor „Marko Cepenkov# vo Skopje. Zavr{il gimnazija i Filozofski fakultet ‡ Grupa za francuski jazik i literatura vo Skopje (1974). Po vrabotuvaweto kako bibliograf vo Institutot (1. VII 1976), magistriral na Filozofskiot fakultet (Grupa istorija i teorija na kni`evnosta) vo Belgrad (1993), po {to bil preraspredelen za asistent-istra`uva~ na detskiot folklor i kratkite `anrovi. Doktoriral na Filolo{kiot fakultet „Bla`e Koneski# vo Skopje na tema „Zaemnite vlijanija me|u makedonskite narodni poslovici i pogovorki i poslovicite i pogovorkite na drugite balkanski narodi# (1999). BIBL.: Makedonsko-romski i romsko-makedonski re~nik, Skopje, 1998 (so koavtor); Yid bez male~ki kam~iwa ne stoi. Poslovi~ni paraleli, Skopje, 2001; Dizionario Rom-Italiano, Italiano-Rom, Bitola, 2002 (so koavtor). Makedonsko-angliski i anglisko-makedonski poslovi~ni paraleli, Skopje, 2002; Francuski poslovici i nivnite makedonski ekvivalenti, Skopje, 2004; Rusko-makedonski i makedonsko-ruski poslovici, Skopje, 2005. LIT.: 50 godini Institut za folklor. Bibliografija na izdanijata na Institutot za folklor „Marko Cepenkov# ‡ Skopje i na magisterskite i doktorskite disertacii na sorabotnicite 1950‡ 2000. Podgotvila Mirjana Anastasova, Skopje, 2000, 127 i 148; Referat za izbor na nau~en sovetnik-istra`uva~ na detskiot folklor i kratkite `anrovi vo Institutot za folklor „Marko Cepenko# vo Skopje, Bilten na Univerzitetot †Sv. Kiril i Metodij# vo Skopje, br. 906, Skopje, 1. XI 2006, 201-208. S. Ml.

VELI^KOVSKI, Vladimir (Skopje, 7. V 1949) ‡ istori~ar na umetnosta, profesor na Filozofskiot fakultet vo Skopje, zna~aen vo 80-te godini za problematiziraweto na novite pojavi vo makedonskata likovna umetnost. Diplomiral (1974) i doktoriral na Filozofskiot fakultet (1997) vo Skopje, a magistriral na Filozofskiot fakultet

Vladimir Veli~kovski

vo Belgrad (1985). Objavil pove}e knigi (Likoven me|uprostor, 1986; Sovremena makedonska skulptura, 1997). Pi{uva dnevna kritika so analiti~ki i komparatiM. B.-P. ven pristap.

Nino Veli~kovski

VELI^KOVSKI, Nino (Kumanovo, 1941) ‡ interpretator na makedonski narodni i novokomponirani pesni. Izvesno vreme bil akter vo Kumanovskiot teatar, potoa ~len na poznatiot Oktet „Kumanovo#. Osobeno poznati se negovite interpretacii na novokomponiranite pesni „Ka`i mi Leno# (1984), „Svirete mi, tamburi# i „Sega e ve}e docna#. Na negoviot repertoar se pesni od kompozitorite Miodrag Bo`inovski, Mile Barbarovski, Van~o Dimitrov i dr., a po~esti avtori na stihovite se Ognen Nedelkovski i \or|i Kalajxiev. Ima sorabotka so bitolskata grupa „Boemi#. Bil u~esnik na re~isi site makedonski festivali na folk-muzika. S. Ml. VELI^KOVSKI-EREBICA, Dim~e Jov~ev (prekar Barutana) (Kumanovo, 1907 ‡ s. Malotino, Kumanovsko, 17. X 1941) ‡ stolar, komunisti~ki deec i prvoborec. Stanal ~len na Sindikalnata podru`nica na drvodelskite rabotnici i ~len na SKOJ (1924), a potoa i ~len na MK na SKOJ vo Kumanovo (1925). Vo partiskata provala na ~lenovite na KPJ vo Kumanovo (1929), zaedno so drugi 14 aktivisti, bil uapsen na otslu`uvawe na voeniot rok vo Kru{evac i sproveden vo Kumanovo, a na sudeweto vo Belgrad (januari 261

V

VELJANOVA

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Dim~e Veli~kovskiErebica

1930) bil osuden na 7 godini. Presudata ja izdr`uval vo Kazneniot zavod vo Sremska Mitrovica zaedno so pogolema grupa istaknati makedonski revolucioneri, kade {to u~estvuval vo 16-dnevniot {trajk so glad. Tamu bil blizok so Mo{a Pijade. Po vra}aweto pak prodol`il so partiskata aktivnost, poradi {to, zaedno so 20 drugi kumanovski komunisti, bil interniran vo Me|ure~je kaj Ivawica (1940). Po Aprilskata vojna (1941) se vratil vo Kumanovo i stanal borec na Kozja~kiot NOPO (12‡17. X 1941). Pri razbivaweto na Odredot od bugarskata vojska i policija, bil zaroben i pri sproveduvaweto ubien. LIT.: Pan~e Mihajlovski, Dim~e Erebica pred klasniot neprijatel, ^etirieset godini 1929–1935, II, Skopje, 1961, 467–468; Spomen zbornik na zaginatite borci od NOV i `rtvi na fa{isti~kiot teror od Kumanovo i Kumanovsko 1941–1945, Kumanovo, 1976, 23. S. Ml.

la Fakultet za fizi~ka kultura vo Skopje (2001). Bila ~len na AK †Olimpija# vo Bitola. Makedonska i jugoslovenska reprezentativka i rekorderka na kusi atletski pateki. Na jugoslovenskite, na balkanskite i na drugi me|unarodni natprevaruvawa osvoila pove}e zlatni, srebreni i bronzeni medali. Uspe{no nastapila na Evropskoto prvenstvo vo Duizburg (Germanija) i na Evropskiot kup vo Holandija (1973). Taa e izbrana za sportist na MaD. S. kedonija (1973 i 1974). VELJANOVSKI, Aleksandar Tasev (Bitola, 19. II 1930) – farmacevt, polkovnik, redoven prof. na Farm. f., prv specijalist i nastavnik po toksikolo{ka hemija vo RM. Rakovoditel na Katedrata po instrumentalni metodi, avtor na knigata „Instrumentalni metodi#. Prethodno bil vraboten vo Zavodot za preventivna medicinska za{tita pri Voenata bolnica vo Skopje, kade {to pridonesuva za primenata na sovremenite metodi i tehniki vo toksikologijata. L. P.-T. VELJANOVSKI, @ivko (s. Zavoj, Ohridsko, 5. III 1947) – dipl. grad. in`., red. prof. na Grade`niot fakultet vo Skopje (1999) po predmeti od oblasta na vodosnabduvaweto i kanalizacijata. Postdiplomski studii zavr{il vo Belgrad, a doktoriral vo Skopje (1991). So trudovi u~estvuval na sovetuvawa i kongresi od vodostopanstvoto i komunalnata tehnika. Toj e aktiven vo primenuva~kata dejnost, preku koja dava zna~aen pridones vo realizacijata na vodostopanski objekti vo na{ata zemja. Q. T.

ta †Sozdavaweto i razvojot na narodnata vlast vo tekot na NOB na Makedonija 1941-1944 godina#. Kako nau~en sovetnik (1989), prvin bil v.d. (5. XII 1995), a potoa i direktor na Institutot za nacionalna istorija vo Skopje (od 10. IX 1997). Negovata nau~na preokupacija e sovremenata dr`avnopravna istorija na makedonskiot narod. Bil ~len i glaven urednik na redakcijata na sp. †Glasnik# na INI. So svoi referati i soop{tenija u~estvuval na pove}e od 50 nacionalni i me|unarodni nau~ni sobiri. BIBL.: Narodnata vlast vo Makedonija vo NOV i Revolucijata 1941-1944, Skopje, 1983; ASNOM ‡ Dokumenti od Prvoto i Vtoroto zasedanie na ASNOM, t. I i II, kn. 1 i 2, Skopje, 1984; ASNOM ‡ Dokumenti od rabotata na Prezidiumot me|u Vtoroto i Tretoto zasedanie i od Tretoto zasedanie na ASNOM, t. I, kn. 3, Skopje, 1987; Mestoto na ASNOM vo istorijata na makedonskiot narod, Skopje, 1991 (so koavtor); Dr`avno-pravniot razvoj na Makedonija 1945‡1953 Administrativno-centralisti~kiot period vo dr`avnopravniot razvoj na Makedonija, Skopje 1992; ASNOM ‡ dr`avotvorni dimenzii, Skopje, 1994; ASNOM ‡ dokumenti, t. I, kn. 4, Skopje, 1994; Makedonskoto pra{awe vo Bugarskiot parlament, Skopje, 1995; Politi~ki i zakonodavno-pravni aspekti, Skopje, 1966. LIT.: 50 godini Institut za nacionalna istorija 1948‡1998, Skopje, 1998, 82‡86. S. Ml.

VELJANOV-^I^ETO, Velko (s. Cre{evo, Skopsko, 1874 – Skopje, 18. IX 1943) – u~esnik vo Ilindenskoto vostanie, skopski okru`en vojvoda. Bil ~len na MRO od 1899 g. U~estvuval vo Ilindenskoto vostanie vo Skopsko i vo Prvata svetska vojna vo Bugarskata armija. Vo emigracija vo Bugarija u~estvuval vo ubistvoto na prviot minister na zemjodelskata vlada A. Stamboliski. LIT.: „IlÓstraciÔ Ilindenw“, br. 8, Sofix, 194; S. Kiselinovski, Makedonski dejci (XX-ti vek), Skopje, 2002. Al. Tr.

VELJUSA MANASTIR – v. „Sveta Bogorodica Eleusa#.

Liljana Veljanova

VELJANOVA, Liljana (Skopje, 22. VI 1950) – akterka. Diplomirala na Vi{ata muzi~ka {kola vo Skopje, otsek za dramski akteri (1975). Od 1973 g. e ~len na Dramski teatar od Skopje. Se karakterizira so akterski senzibilitet i so strogo individualen pristap. Ulogi: Sara (†Divo meso#); Majkata (†Haj-faj#); Sara (†Sara Bernar#); Katerina (†R#); (†Erigon#); Zmija (†Slovenski kov~eg#); Malvina (†Evropa#); R. St. Irma (†Balkonot#). VELJANOVSKA, Vera (Bitola, 23. VI 1955) – profesor po fizi~ka kultura, atleti~arka. Zavr{i262

Novica Veljanovski

VELJANOVSKI, Novica (’R`anovo, Stru{ko, 1939) ‡ pravnik, istori~ar, nau~en sovetnik i redoven profesor po sovremena istorija na makedonskiot narod i arhivistika vo INI. Bil u~itel i arhivski rabotnik. Po diplomiraweto na Pravniot fakultet vo Skopje, bil sekretar na INI (1976‡1980), a doktoriral na Univerzitetot vo Pri{tina na tema-

VELKO (XIV v.) – upravnik (arhont) na tvrdinata Ginekokastro, severno od Solun. Za upravnik bil postaven od srpskiot vladetel Stefan Du{an, kon sredinata na XIV v. Vo vojnata me|u Vizantija i Srbija (1350) im ostanal veren na Srbite. LIT.: Ioannis Cantacuzeni eximperatoris historiarum, libri IV, graece et latine I–III, cura L.Schopeni, Bonae, 1828–1832, III,.135–137. K. Ax.

VELKOV, Ivan (Vrawe, 22. IV 1930 ‡ Skopje, 26. V 2008) ‡ slikar, univ. profesor, zna~aen za razvojot na makedonskoto slikarstvo vo {eesettite. Diplomiral (1953) i magistriral (1955) na Akademijata za likovni umetnos-

VELOSIPEDIZMOT

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

vet na MMP (1988–2003), prodekan na M. f. (1986–1988), a od 1988 v.d. dekan. Vo 1988–89 g. u~estvuval vo rabotata na Jugoslovenskiot me|uakademiski odbor za epidemiologija na tumorite vo Novi Sad. Objavil 106 truda. BIBL.: Koavtor: Skripta za studenti na V[RT po radioterapija, Skopje, 1974; Predavawa po radiologija–u~ebnik za studentite po medicina i stomatologija, Skopje, 1985. Sl. M. P.

Ivan Velkov - Arhai~en predel, detaq (1967)

ti vo Belgrad. Bil profesor na Arhitektonskiot fakultet i ~len na grupata Mugri. Samostojno izlagal vo Skopje, Belgrad, Novi Sad. Golema retrospektiva imal vo Skopje (^ifte amam, 2003). Negoviot opus se dvi`i vo ramkite na figuracijata, enformelot i geometriskata apstrakcija. L. N. VELKOV, Ivan (Kavadarci, ? – Kavadarci, 1907) – ~len na Tikve{kiot ORK na TMORO, trgovec. Vlegol vo redovite na Tikve{kiot ORK, osnovan od Dame Gruev, vo letoto na 1894 g. Po Solunskite atentati bil obvinet i zatvoren (1903). Bil na zato~enie na o. Rodos. Po amnestijata odnovo bil zatvoren (XII 1906) i po~inal vo zatvorot. LIT.: S. To{ev, Po kqrvav pqt, Sofix, 1969. Al. Tr.

Kiril Velkov

VELKOV, Kiril Mi{ov (Kavadarci, 25. IV 1931) – radiolog, supspecijalist-onkolog, redoven prof na M. f. (od 1988). M. f. i specijalizacija zavr{il vo Skopje. Habilitacija odbranil vo 1973 g. [ef na Katedrata za radiologija (1988–1989). Vo 1989 g. formiral Katedra za radioterapija i onkologija i ja vodel do 1996. Pretsedatel na MLD (1982–1983), pretsedatel na Izdava~kiot so-

Miodrag Velkov

VELKOV, Miodrag (Skopje, 1930) – grade`en in`ener, istaknat stru~wak vo grade`noto konstruktorstvo, redoven profesor. Diplomiral na Grade`niot fakultet vo Skopje (1955). Po diplomiraweto raboti vo oblasta na proektiraweto na konstrukcii vo toga{niot Zavod za izgradba (podocna „Makedonija-proekt#). Skopskiot zemjotres (1963) sozdava potreba za novi soznanija vo grade`noto konstrukterstvo. Aktivno raboti i se usovr{uva kako konstruktor vo Sovetskiot Sojuz i vo Romanija. Od 1965 g. raboti vo IZIIS, Skopje, osobeno na kadrovskoto oformuvawe na ovaa institucija kako rakovoditel na Otsekot za visokogradba. Doktoriral na Grade`niot fakultet vo Belgrad (1970). Vo 1979 i 1982 g. prestojuva na Stanford Univerzitetot vo SAD. Toj e postojan ekspert na OON, vo koe svojstvo raboti vo Peru, Al`ir, Kipar, Ermenija i vo Romanija. Ima publikuvano nad 100 nau~nostru~ni truda i e citiran od nad 20 stranski istra`uva~i. Od posebno zna~ewe e negovata aktivnost kako proektant-konstruktor so nad nekolku iljadi proekti vo zemjata i vo stranstvo. Toj e me|u prvite proektanti vo Evropa {to ja voveduvaat metodologijata Capacity Design Procedure. Prestojuval na pove}e univerziK. Tal. teti vo svetot. VELKOV-DIVLJANSKI (DIVLJANEC), Lazar (s. Divle, Skopsko, ? ‡ s. Malotino, Kumanovsko, 24. IX 1924) ‡ vojvoda na VMORO. Neposredno po Mladoturskata revolucija, aktivno se vklu~il vo makedonskoto nacionalnooslo-

V

boditelno dvi`ewe (1909). Po Prvata svetska vojna kako vojvoda na ~eta dejstvuval vo Skopsko. Zaginal vo oru`en sudir so srpS. Ml. skata `andarmerija. VELKOV-PEPETO, Todor (Kavadarci, 12. XI 1912 ‡ Pla~kovica, 9. V 1944) ‡ veterinaren lekar i nacionalen deec. Zavr{il ~etvrti klas ni`a realna gimnazija vo rodniot grad, a potoa ja zavr{il Vtorata ma{ka gimnazija vo Belgrad i Veterinarniot fakultet vo Zagreb (1931–1941). Bil eden od inicijatorite za formiraweto na ~itali{teto vo Kavadarci (1935), eden od osnova~ite i istaknat aktivist na studentskoto Kulturno-prosvetno dru{tvo „Vardar“ vo Zagreb, eden od inicijatorite za formiraweto na organizacija na KPJ vo Kavadarci i sobiraweto Crvena pomo{ (1936). Vo golemata partiska provala vo Makedonija (1937) bil uapsen i sproveden vo Skopskiot zatvor, no poradi nedostig na dokazi, po 8 meseci bil osloboden. Na parlamentarnite ibori (1938) aktivno go poddr`al izborot na Ilija ^ulev kako kandidat na Zdru`enata opozicija. Po Aprilskata vojna (1941) bil veterinar vo Kumanovo i se vklu~il vo NOB. Bil pretsedatel na prviot ilegalen NOO na Kumanovo i borec na Kumanovskiot NOPO (1944). Zaginal vo borba so bugarskata vojska. LIT.: K(iril) Miqovski, Trieset i tri godini od smrtta na Todor Velkov, „Makedonski veterinaren pregled“, VI, 2, Skopje, 1977, 55–63; Jordan Cekov-Dane, Revolucionernata dejnost na d-r Todor Velkov-Pepeto vo 1941–1944 godina vo Kumanovo „Beseda“, XIV, 37-38, Kumanovo, april 1987, 110–120; Tikve{ijata vo NOB. Zbornik na padnatite borci i `rtvi na fa{izmot od Kavadarsko, Kavadarci, y. a., 24. S. Ml.

VELOSIPEDIZMOT VO MAKEDONIJA. Sportska disciplina {to zapo~nuva so pojavata na prvite velosipedi vo Skopje i vo Bitola (okolu 1890). Formiran e velosipedski klub †Pelister# vo Bitola (1924), a potoa i vo Skopje, Kumanovo i Veles. Velosipedizmot e neguvan i vo sokolskata organizacija (1919–1941). Koloezda~koto dru`estvo †Vardar# e sozdadeno vo Skopje (1941), a vo natprevarite nastapuvale Dimitar Bo`inov i Angel Tren~ev. Po Osloboduvaweto se osnovani velosipedski sekcii (od 1945), od koi nekoi prerasnale vo posebni klubovi (po 1948). Na odr`anoto prvo drumsko etapno Republi~ko prvenstvo pobedil Bor~e Todorovski (1947). Bile odr`uvani trkite †Niz Makedonija# (od 1968) i †Vata{ki memorijal# za mladinci (od 1969). Dr`avni prvaci na te{ki velosipe263

V

VELU[KA

Velosipedizam - dodeluvawe na peharite

di (kontra{i) stanale: \oko Em{ov (1957), Kariman od Bitola (1959), Ivan Ne{ov i Traj~e Perkovski na lesen velosiped vo ridsko vozewe (1969), a Mladen Dap~evski osvoil vtoro mesto vo drumskoto vozewe. Jugoslovenski reprezentativci bile: Aleksandar Kulevski, Slobodan Arsovski i Jusuf Klica. Po osamostojuvaweto na Makedonija (1991) uspe{no prodol`ile velosipedskite aktivnosti vo zemjata i vo stranstvo. \. K. VELU[KA TUMBA ‡ neolitska naselba vo podno`jeto na Baba Planina, a na 400 m ju`no od s. Porodin i 2 km isto~no od s. Velu{ina. Pretstavuva ve{ta~ka viso~inka, visoka 5 m i so izdol`ena osnova od 250 m. Istra`uvana od arheolozite od Muzejot vo Bitola (1971‡1984, so mali prekini), koi vr{ele sonda`ni iskopuvawa vo nejziniot sredi{en del. Taka, vo kulturniot sloj od 4 m bile konstatirani ~etiri fazi od urbano obnovuvawe, ispolneti so ostatoci od izgoreni objekti i predmeti od materijalnata i duhovnata kultura. Naselbata bila podignata vo raniot i egzistirala do krajot na sredniot neolit. Zaradi hronolo{kiot kontinuitet i tipolo{kata specifi~nost kaj keramikata i kultnata plastika, neolitot vo Pelagonija e atrubuiran kako zasebna grupa. Naodite se ~uvaat vo Muzejot vo Bitola.

LIT.: Dragica Simoska ‡ Voislav Sanev, Neolitska naselba Velu{ka Tumba kaj Bitola, „Maced. acta archaeol.“, 1, 1975; Voislav Sanev, Neolitot i neolitskite kulturi vo Makedonija, vo: Civilizacii na po~vata na Makedonija, 2, MANU, Skopje, 1995. V. S.

VEQKOVI], Dragoslav (s. Mala Kru{evica, Srbija, 5. VI 1910 – Skopje, 27. III 1997) – u~itel i pedagog. @ivee vo Makedonija od 1938 g. kako u~itel vo s. Bu~in, 264

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Kru{evsko. Pripa|a na naprednoto u~itelsko dvi`ewe {to se borelo za nacionalnite i socijalnite prava na obespravenite narodi vo toga{na Jugoslavija. Po zavr{uvaweto na Filozofskiot fakultet (pedagogija) vo Skopje vo prvata povoena generacija studenti, raboti vo Ministerstvoto za prosveta na Makedonija i vo Republi~kiot zavod za unapreduvawe na vospitanieto i obrazovanieto (pomo{nik-direktor). Od 1961 g., kako honoraren predava~, ja izveduva nastavata po pedagogija na Prirodno-matemati~kiot fakultet vo Skopje. Ima objaveno pove}e od 100 stru~ni i nau~ni prilozi i knigata „@ivotot i obrazovanieto# (1996).

BIBL.: na germanski jazik: Hajnrih Hajne (1916); Ju`noevropski pra{awa (1918); Od i za Ju`nite Sloveni (1920); Od ju`noslovenskata prerodba (1921); Habzburzite i ju`noslovenskoto pra{awe (1924); Ju`noslovenski silueti (1924) i Danton (1932). Na srpski jazik: Jugoslavija, Italija i Albanija (1923), Borbata na Ju`nite Sloveni (1925) i Za Jugoslovenite vo Geteovoto ogledalo (1932). G. T.

LIT.: D. Veqkovi}, @ivotot i obrazovanieto (Bele{ka za avtorot), Skopje, 1996. K. Kamb.

LIT.: Ch. Lubke, Slaven zwischen Elbe/Saale und Oder. Wenden–Polaben–Elbslaven? Beobachtungen zur Namenwahl, Jahrbuch für die Geschichte Mittel-und Ostdeutsclands, 41 (1993). K. Ax.

Herman Vendel

VENDEL, Herman (1884–1936) – germanski pisatel, publicist i politi~ar; pove}egodi{en naroden pratenik vo germanskiot parlament (Rahjstag), poznava~ na sostojbite na Slovenskiot Jug, koj niz brojni napisi vo pe~atot i vo oddelni knigi (1916-1936) iznesuva bogati analiti~ki viduvawa za narodite na Balkanot, a me|u niv i za Makedoncite. Herman Vendel se projavuva kako za{titnik na Makedonija i na nejzinoto pravo na suveren `ivot vo vreme koga fa{izmot stapuva na evropskata politi~ka scena. Toj ja brani samobitnosta na makedonskite Sloveni od poziciite na germanski socijaldemokrat. @estoko go osuduva bugarskoto prisvojuvawe na Makedonija i poveduva ostra polemika so izvesniot makedonstvuju{t Dimitar Rizov, projaven publicist i toga{en bugarski ambasador vo Germanija (1916/1917), koj be{e go obvinil Vendel deka se povel po gledi{tata na J. Cvii}. Vo serijata statii, glavno za fenomenot na makedonskite Sloveni, za koi Vendel smeta deka se samobitna slovenska nacija, pa|a v o~i negovata {iroka informiranost za makedonskite sostojbi i solidno poznavawe na ve}e postojnata literatura za makedonskoto pra{awe.

VENETI – najstaro ime za Slovenite. Kako Eneti se sre}avaat u{te kaj Herodot. Spored anti~kite pisateli, go naseluvale balti~koto krajbre`je i pore~jeto na Visla. Vo VI v. toa ime se upotrebuvalo samo za zapadnite Sloveni, prifateno i vo sovremenata istoriografija. Germancite i denes nekoi od zapadnite Sloveni gi narekuvaat Vendi.

VENEC – nevestinski ukras za na glava, izraboten od cve}e, loza, zdravec, bosilek, br{len, {im{ir ili od nekoe drugo zimzeleno rastenie. Se odlikuval so magiska za{titna funkcija. Vo nekoi makedonski predelski celini (Skopska Crna Gora, Bojmija i dr.) se odlikuva so poslo`ena struktura, ukrasen so metalen nakit (tepelak, tepela~iwa i piri{ani) vrz osnova napravena od kora od cre{ovo drvo vo forma na cilindar i pokrien so bela marama so resi, taka {to ima forma na kapa. Sl. T. „VENEC“ – bugarska `enska mladinska organizacija na „Brannik“ (1941–1944) so dejnost vo u~ili{tata vo Makedonija. U~estvuvala vo site organizirani proslavi i drugi manifestacii so bugarska nacionalna sodr`ina. Bila profa{isti~ki orientirana, a kon makedonskiot narod imala negatorski odnos, pretstavuvaj}i go kako del od bugarskiot. Se raspadnala vo septemvri 1944 g. LIT.: \or|i Malkovski, Bugarskata fa{isti~ka organizacija Brannik vo Makedonija 1941–1944 godina, Skopje, 1992. \. Malk.

VENEC, Miokazi, Ki~evsko – 50 m visok rid vo dolinata niz koja{to minuval prastariot pat od Ki~evijata kon Pelagonija, preku Brod. Vrvot pretstavuva elipsovidno plato (260 h 128 m, 3,5 ha) blago navednato kon jug. Bilo obgradeno so silen malteren yidemplekton (1,8–2 m) i zajaknato so 12 pravoagolni kuli, sekoja na rastojanie od 15 do 35 m. Na ju`niot, na zapadniot i na pogolemiot del od severniot yid, na distanca od 8 do 12 m pod glavniot yid, bil proektiran za{titen

VERZITI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

predyid (proteihizma). Dol` glavniot yid odnatre bile izgradeni pove}e prostorii so standarden format, karakteristi~ni za VI v. n.e. Otkrienite moneti go datiraat `ivotot na ova mesto od IV do VI v. n.e. Na najvisokiot del od grat~eto se otkrieni temeli na trikorabna ranohristijanska bazilika, so krstilnica paralelna so ju`niot korab. LIT.: G. Spasovska-Dimitrioska, Arheolo{ki istra`uvawa na Gradi{teto Venec kaj s. Miokazi, Ki~evsko, „MakActaArch#, 7-8, 1981-1982, Skopje, 1987, 167-175; I. Mikulcik, Spatantike und fruhbyzantinische Befestigungen in Nordmakedonien, Munchen, 2002, 473-474, abb. 390, 391. V. L.

Elefterios Venizelos

VENIZELOS, Elefterios (Murnies, Krit, 23. VIII 1864 – Pariz, 18. III 1936) – studiral pravo na Atinskiot univerzitet, aktivno u~estvuval vo Kritskoto vostanie (1897) i na Kritskoto sobranie. Baral obedinuvawe so Grcija, kade preminal i se vklu~il vo politi~kiot `ivot. Vo 1910 g. bil pretsedatel na Vladata na Grcija. Za vreme na Balkanskite vojni ja realiziral programata za „Golema Grcija“, so okupacijata i aneksijata na Egejskiot del na Makedonija. Na Versajskata mirovna konferencija (1919) izdejstvuval klauzula vo Mirovniot dogovor so Bugarija za razmena na malcinstvata. So vbrojuvawe na makedonskoto (mnozinsko) naselenie vo bugarsko malcinstvo, Grcija sprovela etni~ko ~istewe na anektiraniot del na Makedonija. Po vojnata ostanal vo politi~kiot `ivot. Pred krajot na `ivotot emigriral vo Francija (1935), kade i po~inal. LIT.: Tomas Gallant, Modern Greece, London, 2001; Andrew Rossos, The British Foreign Office and Macedonian national identity, Slavic Review, American Quarterly of Russian, Euroasian and East European studies, v. 53, N. 2, Summer 1994. D. Jov.

VENOVSKA-ANTEVSKA, Sne`ana (Skopje, 2. VII 1959) ‡ filolog, nau~en sovetnik vo Institutot za makedonski jazik „Krste Misirkov“, so potesna specijalnost – sovremen makedonski jazik i sintaksa. Zavr{ila gimnazija, a potoa diplomirala na Filo-

V

remenata soglasnost za normalizacija na odnosite me|u RG i RM T. Petr. (13. IX 2005).

Sne`ana Venovska -Antevska

lo{kiot fakultet (makedonski jazik) vo Skopje (1978–1982). Na istiot fakultet magistrirala na temata „Sprotivnata re~enica kaj makedonskite avtori od XIX vek“ (1983–1989) i doktorirala na temata „Svrznikot NO vo makedonskiot jazik (sinhronija, dijahronija, perspektivi)“ (2001). Raboti vo Institutot, od asistent vo Oddelenieto za sovremen jazik, do direktor (2002–2006). Avtor e i koavtor na nekolku knigi, golem broj statii i drugi prilozi. Bila ~len e na Sovetot za makedonski jazik pri Ministerstvoto za kultura na RM. BIBL.: Sprotivnata re~enica kaj makedonskite avtori od XIX vek, Skopje, 1998; Intencijalno-sintaksi~ki re~nik na makedonskite glagoli, tom 1‡4, Skopje, 1992, 1997, 2000 i 2001 (koavtor); Li~noto ime kaj Makedoncite, Skopje, 1996 (koavtor); Blagoja Korubin i narodnite govori, Skopje, 1998 (koavtor); Tolkoven re~nik na makedonskiot jazik, tom I‡III, Skopje, 2003, 2005 i 2006. LIT.: 50 godini Institut za makedonski jazik „Krste Misirkov“ 1953‡2003, Skopje, 2003, 47‡50. S. Ml.

VENS, Sajrus Roberts (Sairus Roberts Vence) (Klarksburg, Zapadna Virxinija, 27. III 1917 – Nujork, 12. I 2002) – amerikanski politi~ar i diplomat. Dr`aven sekretar na SAD (1977–1980); eden od kopretsedatelite na Rakovodniot komitet na Konferencijata za porane{na Jugoslavija, koj, zaedno so Lord Oven, vo 1992 g. mu predlaga na Generalniot sekretar na OON odobruvawe grupa od voen, policiski i civilen personal {to bi ja ocenuvala situacijata na terenot i bi podgotvila izve{taj vo vrska so eventualno pozicionirawe posebna misija za preventivno ~uvawe na mirot vo RM (preventivna diplomatija); specijalen pratenik na Generalniot sekretar na OON vo procesot na re{avawe na jugoslovenskata kriza, imenuvan vo soglasnost so Rezolucijata 817/93 na Sovetot za bezbednost na OON i specijalen pratenik na Generalniot sekretar na OON vo pregovorite vo vrska so „razlikite okolu imeto# me|u RM i RG, so ~ie zalagawe e postignata Priv-

VERVERI^KI (Sciuridae) – familija od redot glodari (Rodentia), prisposobeni za `ivot na drvja ili na zemja, kade {to kopaat dupki. Kaj nas `iveat dva vida: ververi~ka (Sciurus Ververi~ka vulgaris) i stobolka (Spermophilus citellus). LIT.: S. Petkovski – B. Krystufek, Cicaci na Makedonija, Skopje, 1998; A. J. Mitchell-Jones, G. Amori, W. Bogdanovicz, B. Krystufek, P.J.H. Reijnders, F. Spitzenberger, M. Stubbe, J.B.M. Thissen, V.Vohralik, J. Zima, The Atlas of European Mammals, London-San Diego, 1999. Sv. P. – V. Sid.

VERGINA – v. Ajga VERGUN, Dmitrij Nikolaevi~ (Gorodok, Leovska oblast, Ukraina, 18. H 1871 – Hjuston, SAD, 3. IX 1951) – ruski publicist, poet i literaturen istori~ar, blizok do K. Misirkov, D. ^upovski i N. Dimov. Doktor po filologija na Vienskiot univerzitet (1899) i izdava~ na neoslovenofilskoto sp. „SlavÔnskiŸ V‹kÍ“ vo Viena (1900–1905), vo koe ja afirmira kulturno-nacionalnata ideologija na MNLD vo S.-Peterburg. Od 1907 g. redaktor na Slovenskiot oddel na v. †Novoe vremÔ#. Profesor po slovenska filologija na Moskovskiot i na Irkutskiot univerzitet (1918–1919), a po emigriraweto predava ruski jazik i slavistika vo Praga (1922 –1945), a potoa na Hjustonskiot univerzitet vo SAD. LIT.: D-r Bla`e Ristovski, Dimitrija ^upovski (1878–1940) i Makedonskoto nau~no-literaturno drugarstvo vo Petrograd, I, Sk., 1978, 198–202 i 248–250; EnciklopediÔ istoriˆ Ukraˆni, 1, Kiˆv, 2003, 480. Bl. R.

VERZITI – slovensko pleme. Kon krajot na VI i po~etokot na VII v. se naselile vo Makedonija na teritoriite severno od Solun, a podocna se povlekle podlaboko vo vnatre{nosta. Vo sojuz so drugite plemiwa, u~estvuvale vo napadite na Vizantija (614–616), pusto{ej}i gi egejskite ostrovi, Ju`en Ilirik, Epir, Helada, bregovite na Tesalija i vo napadot na Solun (616). Se smeta deka imeto ima iransko poteklo (berezant-visok). Ponekoga{ se povrzuvaat so etnonimot Brsjaci, za naselenieto pome|u Ohrid, Prilep i Veles. LIT.: T. @ivkovi¢, Ju`ni Sloveni pod vizantijskom vla{Êu (600–1025), Beograd, 2002; F. Bari{i¢, ^uda Dimitrija Solunskog kao istoriski izvori, Beograd, 1953; I. Stefoska, Slovenite na po~vata na Makedonija (od VII do po~etokot na X vek), Skopje, 2002. K. Ax.

265

V

VERZITIJA

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

VERZITIJA – sklavinija na Verzitite vo Makedonija, vo blizina na bugarskata dr`ava. Bugarskiot kan Telerig (770–777) vo oktomvri 774 g. pratil 12.000 vojnici i boljari da ja osvojat, a nejzinite `iteli da gi preselat vo Bugarija. Vizantijcite bile izvesteni za namerite na Bugarite, ja presretnale i ja porazile bugarskata vojska kaj Litohorija (so nepoznata lokacija). LIT.: Theophanis Chronographia, rec. C.de Boor, I, Lipsiae, 1883. K. Ax.

Elena Veri`nikova

VERI@NIKOVA, Elena Vladimirovna (Orel, Rusija, 4. IX 1963) – ruski lingvist-makedonist. Diplomirala na Grupata za makedonski jazik i literatura na Filolo{kiot fakultet na Moskovskiot dr`aven univerzitet (1985), kade {to i sega e docent na Katedrata za slovenska filologija. Rabotela kako nau~en sorabotnik i profesor po makedonski i ruski jazik vo razni institucii na svojot univerzitet (1986&1989, 1993&2000 i od 2005), bila lektor po ruski jazik na Filolo{kiot fakultet „Bla`e Koneski# vo Skopje (1997&2000), predavala na Diplomatskata akademija vo Moskva (2001&2002) i bila ata{e za kultura vo Ambasadata na Ruskata Federacija vo RM (2002&2006). Ja odbranila vo Moskva kandidatskata disertacija „KategorialÏnΟ status i funkcionirovanie glagolÏnÎh form s komponentom }e v sovremennom makedonskom literaturnom ÔzÎke# (1997). Koavtor e na tritomniot Makedonsko-russkiŸ slovarÏ, pod redakcija na R. Usikova (Skopje, 1997) i koavtor i koredaktor na Makedonsko-russkiŸ slovarÏ. Makedonsko-ruski re~nik (Moskva, 2003). U~estvuvala pove}epati na Me|unarodniot seminar za makedonski jazik, literatura i kultura vo Ohrid i na nau~ni sobiri vo RM i objavuva prevodi od makedonskata literatura na ruski jazik. Ima objaveno pove}e nau~noistra`uva~ki trudovi od oblasta na makedonistikata. BIBL.: K voprosu o sopostavitelÏnom izu~enii funkcionirovaniÔ form buduÈih vremen v balkanskoslavÔnskih ÔzÎkah, zb.:

266

Sinhronno-sopostavitelÏnoe izu~enie grammati~eskogo stroÔ slavÔnskih ÔzÎkov, Moskva, 1989.6-8; Kon modalno-negativnite zna~ewa na glagolskite formi so }e vo makedonskiot jazik, zb.: Nau~na diskusija na SMJLK, 16, Skopje, 1990, 19-26; Kon izrazuvawe na povtorlivosta na dejstvata vo makedonskiot jazik vo sporedba so ruskiot, srpskohrvatskiot i bugarskiot jazik, zb.: Nau~na diskusija..., 18, 1992, 24-32; VzaimodeŸstvie modalÏnosti i negativnosti pri formirovanii ~astnogo zna~eniÔ glagolÏnoŸ formÎ v makedonskom literaturnom ÔzÎke, zb.: AktualÏnÎe problemÎ slavÔnskoŸ filologii, Moskva, 1993, 48; Za edna upotreba na idno vreme pri iska`uvawe na minati dejstva vo makedonskiot vo sporedba so ruskiot (idno istorisko), zb.: Nau~na diskusija..., 22, 1996, 99104; Funkcionirovanie form buduÈego vremeni v zna~enii nastoÔÈego neaktualÏnogo v makedonskom, russkom i serbohorvatskom ÔzÎke, zb.: SopostavitelÏnÎe i sravnitelÏnÎe issledovaniÔ russkogo i drugih ÔzÎkov. DokladÎ IV me`dunarodnΟ simpozium MAPRœL, Beograd, 1997, 164, 170; Formite }e+da+verbum finitum vo makedonskiot literaturen jazik, „Makedonski jazik#, 1994-1996, Skopje, 1998, 235-242; Koncipirawe na odrazuvaweto na leksikata vo makedonsko-ruskiot re~nik, (koavtor so R. Usikova i R. Tasevska), zb.: Makedonsko-ruski jazi~ni, literaturni i kulturni vrski, Skopje, 1998, 53-60; Problemi na paronimijata i priod kon nejzinoto leksikografsko re{avawe, zb.: Makedonsko-ruski jazi~ni, literaturni i kulturni vrski, Skopje, 1998, 247-250; Morfema po- kak nositelÏ zna~eniÔ komparativnosti v makedonskom ÔzÎke, zb: MakedonskiŸ ÔzÎk, literatura i kulÏtura v slavÔnskom i balkanskom kontekste, Moskva, 1999, 96102; Transkripcija na ruskite imiwa vo makedonskiot jazik, „Literaturen zbor”, 1-2, Skopje, 2001, 49-52; Za edna upotreba na idnoto vreme vo makedonskiot jazik: idno referativno, zb.: Rusko-makedonski jazi~ni, literaturni i kulturni vrski, Skopje, 2006, 17-21. LIT.; Ivan Dorovski, Emilija Crvenkovska, Leksikon na stranski makedonisti XX i XXI vek, Skopje, 2008, 18-19. Bl. R.

Stefan Verkovi}

VERKOVI], Stefan I. (s. Ugqara, Bosna 5. III 1821 – Sofija, 30. XII 1893) – bosanski frater, arheolog, sobira~ i publikuva~ na makedonski folklor, srpski i ruski politi~ki aktivist i organizator na antielinizmot, no i propagator na bugarizmot vo Makedonija. Studira vo Zagreb, kade {to pod vlijanie na Qudevit Gaj, gi prifa}a ideite na ilirizmot, jugoslovenstvoto i panslavizmot. Zaminuva za Srbija i raboti vo korist na srpskata propaganda –

ja posetuva Dalmacija, Crna Gora i Albanija (1843), a potoa i Solun (1844). Vo Makedonija prestojuva kako politi~ki agent na srpskata vlada (1850–1877). Se zanimava so sobirawe starini (rakopisi, numizmati~ki materijal i umetni~ki predmeti) i folkloren materijal, i ja izvestuva srpskata vlada za situacijata vo Makedonija. Kontaktira so site pozna~ajni prerodbenski dejci. Se javuva kako zna~ajna figura vo celokupniot duhovno-prosveten i nacionalno-politi~ki `ivot vo Makedonija, dejstvuvaj}i kako antipatrijar{iski deec i propagator na slovenstvoto, no i na srpsko-ruskata orientacija. Aktivno u~estvuva vo site potfati vo revolucionerno-osloboditelnoto dvi`ewe vo Makedonija od toj period. Podocna izvesno vreme `ivee vo Rusija (do maj 1890), a potoa dobiva bugarska penzija i ostanuva vo Sofija do svojata smrt. Uspeva da objavi samo eden zbornik so makedonski narodni pesni („Narodne pesme Makedonski Bugara#, 1860). Neobjaveniot folkloren materijal i bogatiot li~en arhiv e otkupen od Ministerstvoto za prosveta na Bugarija, a del se ~uva vo bibliotekata na Ruskata akademija na naukite vo S.-Peterburg. Posthumno se objaveni nekolku zbornika. BIBL. i LIT.: Narodne pesme Makedonski Bugara. Skupio StefanÍ I. Verkovi}Í, kwiga prva, @enske pesme, Beograd, 1860; P. A. LavrovÍ, SbornikÍ Verkovi~a. I. NarodnÎe pesni MakedonskihÍ BolgarÍ, SbornikÍ Otdelen˜Ô Russkago ÔzÎka i slovesnosti RossiŸskoŸ Akademii NaukÍ, XCV, № 5 i poslednΟ, PetrogradÍ, 1920; Lidové pov9dky jihomakedonské, z rukopisù St. Verkovi~ov7ch vydali Petr. A. Lavrov a Jir`9 Pol9vka, v Praze, 1932; Zbornik Makedonski narodni pesni. Sobrani od Stefan I. Verkovi}. Redakcija i predgovor Kiril Penu{liski, Skopje, 1961; Mihail Arnaudov, Verkovi~ i Veda Slovena, SbNUN, LII, SofiÔ, 1968; Dokumenti za bÍlgarskoto vÍzra`dane ot arhiva na Stefan I. Verkovi~ 1860– 1893, SofiÔ, 1969; Stefan I. Verkovi}, Ju`nomakedonski narodni prikazni. Priredil Tome Sazdov, I–II, Skopje, 1977; Stefan I. Verkovi}, Makedonski narodni pesni. Podgotvil i redaktiral Kiril Penu{liski, I-V, Skopje, 1985; Ljubi{a Doklesti}, @ivotni put Stjepana Verkovi}a (1821–1894), †Radovi#, vol. 14 (1), Zagreb, 1981, 229-358. B.R.-J.

VERKOVI]EV APOSTOL ‡ rakopis od krajot na XIV v., koj, spored svoite paleografski i jazi~ni osobenosti, se vbrojuva vo makedonskite rakopisi. Sodr`i 99 pergamentni listovi, pi{uvan na mali listovi so dimenzii 21h14 cm. Se ~uva vo Rakopisniot oddel na Ruskata nacionalna biblioteka vo Sankt Peterburg so sign.: Q n I 46. Rakopisot $ go prodal Stefan Verkovi}, pa po nego i go dobil imeto. Napi{an e od edna raka, so deset zapisi, koi,

VERSAJSKI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

iako kratki po svojata forma i sodr`ina, pretstavuvaat va`en jazi~en materijal, bidej}i se sostaveni od prepi{uva~ot na rakopisot i vo niv doa|aat do izraz dijalektnite osobenosti na pi{uva~ot. Upotrebata na a namesto 5, cel red zamenski formi, svrznikot ta, svedo~at deka zapisite se od makedonskata jazi~na redakcija. Ima me{awe na nosovkite, naporedno so bele`eweto na ou za 5 i e za 3, zamena na erovite so vokalskite grafii o/e, nivno gubewe vo slaba pozicija i pojava na sekundarni erovi. Prisustvoto na epentetskoto l, raskolebanata upotreba na x i negova zamena so i i obratno, uka`uvaat na govor {to rano bil podlo`en na vlijanieto od srpskiot govor, odnosno stanuva zbor za rakopis pi{uvan na terenot na Severna Makedonija. Procesot na me{awe na pade`ite i tendencijata za sozdavawe eden op{t pade`, zapo~nat u{te od XII v., prodol`uva. Leksi~kite osobenosti na rakopisov (vo sporedba so Karp., Ohr., Vran., Strum.) uka`uvaat deka e registriran mo{ne zna~aen i redok materijal. Pokraj prisustvoto na neologizmi, nadvladuvaat arhai~ni formi. S. Nov. VERNER, Ru`a Stjepanova (Ru`a Werner) (s. Canovo, Slavonski Brod, Hrvatska 16. II 1900 – \akovo, Hrvatska 22. II 1981) – histolog, embriolog, redoven prof. na Med. f. Diplomirala na Med. f. vo Zagreb. Vo Skopje doa|a, po pokana, kako docent od zagrepskiot Med. f. (1947). Osnova~ e i dolgogodi{en direktor na Institutot za histologija i embriologija pri Med. f. vo Skopje i {ef na Katedrata. IZV.: „Makedonski medicinski pregled#, 1–2, Skopje, 1980. D. S.-B.

VEROISPOVEDI VO MAKEDONIJA ‡ verski zaednici i religiozni grupi vo Makedonija. Vo minatoto na Makedonija egzistirale re~isi site balkanski veroispovedi, od raznite mnogubo`estva, do hristijanskata i muslimanskata religija. Za~uvani se golem broj arheolo{ki ostatoci niz celata teritorija na geografska Makedonija od site istoriski periodi. Svoja posebna religija imale i anti~kite Makedonci i Pajoncite. Me|u arheolo{kite naodi ima brojni tragi i od helenskata i rimskata religija. Hristijanstvoto vo Makedonija pak prv go propovedal apostolot Pavle i vo izminatiot milenium toa stanalo dominantnata religija. Sega vo Republika Makedonija se registrirani vkupno 25 verski zaednici i religiozni grupi obedineti vo Sojuzot na verski zaednici vo Make-

V

donija so sedi{te vo Skopje. Najmnogu vernici ima Makedonskata pravoslavna crkva (nad 1.500.000 so 1.502 crkvi i paraklisi i 191 manastir), na vtoro mesto e Islamskata verska zaednica, a osobeno zna~ajna uloga imaaat i Katoli~kata verska zaednica i Evangelisti~ko-metodisti~kata crkva. Aktivni se i Baptisti~kata crkva †Radosna vest#, Bekta{kata zaednica, Evangelisti~kokongre{anskata crkva, Evrejskata verska zaednica i dr. Site verski zaednici imaat zna~ajna uloga vo so`ivotot me|u gra|anite, po~ituvaj}i go Ustavot, zakonite i kanonite. LIT.: Slavko Dimevski, Istorija na makedonskata pravoslavna crkva, †Makedonska kniga#, Skopje, 1989; Jovan Bel~ovski, Istoriskite osnovi na avtokefalnosta na makedonskata pravoslavna crkva, NIO †Studentski zbor#, Skopje, 1986; The Republic of Macedonia, GIT †Goce Del~ev#, Skopje, 1993, 163-169; Dragi Kostadinovski, Vardarskiot del od Makedonija pod jurisdikcija na Srpskata pravoslavna crkva (19191941), †Menora#, Skopje, 1995. S. Ml.

VEROU^ENIE/VERONAUKA – nastaven predmet vo srpskite i vo bugarskite u~ili{ta vo Makedonija do 1944 g. So „Privremeniot plan za obuka vo osnovnite u~ili{ta#, donesen od Poverenstvoto za prosveta pri Prezidiumot na ASNOM (30. IX 1944), e predvideno fakultativno izu~uvawe na verou~enieto od I do IV oddelenie na osnovnoto u~ili{te, no so nov dokument od 1945 g., namesto verou~enie e voveden fakultativno predmetot verska nastava vo prvite ~etiri oddelenija na osnovnoto u~ili{te. So prviot Ustav na NRM (31. XII 1946) se odvojuva u~ili{teto od crkvata i se ukinuva verskata nastava vo u~ili{tata, no se dopu{ta, po `elba na roditelite, da mo`e da se organizira vo crkovni prostorii. LIT.: R. Kantarxiev, Istorija na obrazovanieto i prosvetata vo Makedonija, Skopje, 2002. K. Kamb.

VERSAJSKA MIROVNA KONFERENCIJA (Versaj, 18. I ‡ 28. VI 1919) ‡ mirovna konferencija po Prvata svetska vojna. Na makedonskiot narod ne mu bilo priznato pravoto na samoopredeluvawe i na dr`avnost. Pra{aweto za Makedonija vo Dr`avata na Srbite, Hrvatite i Slovencite bilo razgleduvano vo Komitetot za novite dr`avi i za za{titata na malcinstva pri utvrduvaweto na mirovniot dogovor so Kralstoto na Srbite, Hrvatite i Slovencite. Rasprava se vodela po predlogot na italijanskata delegacija za davawe avtonomija na Makedonija (Aneks A). Protiv bile Velika Britanija i Francija koi ne go prifatile i modificiraniot

Versajskata mirovna konferencija (1919)

predlog za lokalna avtonomija vo odnos na jazikot, na obrazovanieto i na religijata, a nitu predlogot za samouprava. Toa pra{awe bilo zatvoreno so potpi{uvaweto na Sen`ermenskiot mirovniot dogovor (10. IX 1919). Istiot den Komitetot za novite dr`avi go izvestil Visokiot sovet deka go prifatil baraweto na Grcija vo dogovorot za mir so Bugarija da se vnese klauzula i za recipro~na razmena na malcinstvata me|u Grcija i Bugarija. Visokiot sovet na Dru{tvoto na narodite (19. XI), po dobivaweto na soglasnosta od Bugarija, go odobril Nacrt-dogovorot me|u Grcija i Bugarija za recipro~no emigrirawe na malcinstvata, pod bugarsko malcinstvo bil smetan makedonskiot narod, po {to pra{aweto na Pirinskiot del od Makedonija stanalo bespredmetno. Vo Nej (27. XI 1919) bile potpi{ani Mirovniot dogovor so Bugarija, a potoa i Konvencijata za razmena na malcinstvata (28. XI). Podelbata na Makedonija bila sankcionirana, so pravo na Grcija da sprovede etni~ko ~istewe na anektiraniot Egejski del od Makedonija. LIT.: Makedonija vo me|unarodnite dogovori (1913-1940), Skopje, 2006; Dokumenti za borbata na makedonskiot narod za samostojnost i za nacionalna dr`ava, Skopje, 1981. M. Min.

VERSAJSKI MIROVNI DOGOVORI (1919) – dogovori {to proizleguvaat od Versajskiot miroven dogovor {to se odnesuvaat i na Makedonija. Na Mirovnata konferencija na makedonskiot narod ne mu bilo priznato pravoto za samoopredeluvawe i za sozdavawe samostojna dr`ava. So mirovnite dogovori bila sankcionirana podelbata na Makedonija. Vo Sen-@ermen (10. IX 1919) bil 267

V

VERSKI

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

potpi{an Dogovorot me|u Sojuzni~kite i zdru`enite sili na Antantata i novosozdadenata Dr`ava na Srbite, Hrvatite i Slovencite so koj go dobila taa dr`ava pokraj reokupiraniot Vardarski del od Makedonija, anektiran od Srbija po Balkanskite vojni, i Strumi~kiot kraj. Vo Nej (27. XI 1919) bil potpi{an miroven dogovor me|u Sojuzni~kite i zdru`enite sili so Bugarija. So Dogovorot bila sankcionirana podelbata na Makedonija me|u Bugarija, Grcija i Dr`avata na Srbite, Hrvatite i Slovencite, na Bugarija £ bil ostaven Pirinskiot del od Makedonija. So podocne`nata demarkacija na granicata me|u Dr`avata SHS i Albanija bila zavr{ena ~etvornata podelba: Grcija dobila 35.169 km2, Kralstvoto SHS 25.774 km2, Bugarija 6.798 km2, a pomal del dobila Albanija.

pravoslavni narodi bile pokaneti da pominat vo unija so Rimskata crkva, so zadr`uvawe na pravoslavniot obred i domorodnoto sve{tenstvo, kako i neme{awe na katoli~kiot kler. Dvi`eweto zelo posilen zamav vo eparhiite vo ju`niot del na Makedonija {to bile izlo`eni na pritisokot na gr~kata propaganda, osobeno vo Kuku{ko-poljaninskata eparhija. Pred krajot na 1873 i vo po~etokot na 1874 g. {est makedonski crkovni op{tini (Solunskata, Vodenskata, Kuku{kata, Dojranskata, Strumi~kata i Male{evskata) se opredelile za prifa}awe na unijata. Vo tek e procesot za priznavawe na avtokefalnosta na Makedonskata pravoslavna crkva, pa povtorno se javuva prevalencijata na politi~kite interesi na po{irokiot prostor na Balkanot pred kanonskite.

LIT.: Dokumenti za borbata na makedonskiot narod za samostojnost i za nacionalna dr`ava, Skopje, 1981; Istorija na makedonskiot narod, Skopje, 2000. M. Min.

LIT.: Bla`e Koneski, Kon makedonskata prerodba, Skopje, 1959; Slavko Dimevski, Istorija na makedonskata pravoslavna crkva, Skopje, 1989; Slavko Dimevski, Kuku{ka unija od 1859 godina, „Glasnik na INI“, Skopje, 1960; Ble`e Ristovski, Unijatstvoto vo Makedonija (I–IV), †Razgledi#, II (treta serija), 9, Skopje, 1960, 908–936; II, 10, 1005–1029; III (treta serija), 1, 1960, 72–90 i III, 2, 158–189; istiot, Portreti i procesi od makedonskata literaturna i nacionalna istorija, I, Skopje, 1989; Mihailo Minoski, Unijatstvoto i protestantsvoto vo vardarskiot region so poseben osvrt na dojransko-gevgeliskiot kraj do Balkanskite vojni, Gevgelija, 1987; Cane Mojanovski, Avtokefalnosta na makedonskata pravoslavna crkva (dokumenti), Skopje, 2004. M. Ta{.

VERSKI DVI@EWA vo Makedonija ‡ dvi`ewa {to sekoga{, pokraj konfesionalnite, imale i politi~ki, socijalni, kulturni i nacionalni programi. Bogomilstvoto se javilo vo prvata polovina na X v. i go dobilo imeto po Bogomil, sve{tenik koj prifatil idei od manihejskata vera. Zapo~nalo kako religiozno protiv crkvata, a prerasnalo vo socijalno dvi`ewe na narodnite masi za protivstavuvawe i na vladeja~kata klasa vo dr`avata. Prerodbenskoto dvi`ewe zapo~nalo po ukinuvaweto na Ohridskata arhiepiskopija (1767), pominuvaj}i niz nekolku fazi, vo koi e o~igledno pomestuvaweto od crkovni kon svetovni celi. Vo po~etokot dvi`eweto go postavuva baraweto za makedonsko sve{tenstvo, liturgija i obrazovanie na govorniot jazik. Za taa cel bile organizirani }elijni i narodni u~ili{ta, osnovani od crkovnou~ili{nite op{tini – so nastava (crkovna i svetovna) na lokalnite dijalekti. Vo `estokiot sudir na makedonskite crkovnou~ili{ni op{tini so Carigradskata patrijar{ija, podocna i so Bugarskata egzarhija, kanonskite pra{awa im go otstapuvaat mestoto na nacionalnite. Prerodbenskoto dvi`ewe odigralo golema uloga vo budeweto i oformuvaweto na makedonskiot nacionalen identitet. Unijatskoto dvi`ewe vo Makedonija se javilo vo sredinata na XIX v. pottiknato so Enciklikata do isto~nite narodi na papata Pij IX, vo koja site 268

VERSKI ZAEDNICI vo Republika Makedonija ‡ religiozni organizacii na verski zaednici i religiozni grupi. Spored Zakonot za verskite zaednici i religioznite grupi verskite zaednici pretstavuvaat dobrovolno organizirani, neprofitni zaednici na vernici od ista veroispoved, a religioznite grupi se dobrovolni, neprofitni zdru`uvawa na vernici so isto versko ubeduvawe koi ne pripa|aat na registrirana verska zaednica. Verskite zaednici se organizacii na vernici koi im pripa|aat na religiite so dolga tradicija na teritorijata na Makedonija – hristijanskata, islamskata ili judejskata. Za sekoja veroispoved mo`e da postoi edna verska zaednica. Vo hristijanskite zaednici vleguvaat: Makedonskata pravoslavna crkva, Katoli~kata crkva, Evangelsko-metodisti~kata crkva, Hristijanskata adventisti~ka crkva, Hristijanskata baptisti~ka crkva „Radosna vest“, Evangelsko-kongre{anskata crkva, Evangelskata crkva vo Republika Makedonija, Bo`jata crkva, No-

voapostolskata crkva vo Makedonija, Nezavisnata Hristova crkva, Hristijanskata crkva „Blaga vest“. Islamski zaednici se: Islamskata verska zaednica na Republika Makedonija i Bekta{iskata verska zaednica (prvata ceni deka dervi{kiot bekta{iski red e nejzin sostaven del). Judejskata religija e pretstavena so Evrejskata verska zaednica. Verskite organizacii se izdeleni od dr`avata i se ednakvi pred zakonot. LIT.: Ustav na Republika Makedonija, „Slu`ben vesnik na Republika Makedonija“, Skopje, 2002; Zakon za verski zaednici i religiozni grupi, „Slu`ben vesnik na Republika Makedonija“, Skopje, 1997. M. Ta{.

VERSKI [KOLI VO MAKEDONIJA – sredni u~ili{ta za podgotovka i obrazovanie na kadar za potrebite na crkovnite slu`bi i religioznite obredi na raznite veroispovedi, nadvor od dr`avniot obrazoven sistem. Spored Ustavot, site veroispovedi imaat pravo na {koluvawe kadar za svoite religiozni potrebi. Svoi verski u~ili{ta imaat organizirano pravoslavnata i muslimanskata zaednica (Skopje, po edno u~ili{te). Prvoto pravoslavno u~ili{te vo Makedonija e otvoreno vo 1869 g. vo [tip od poznatiot pedagog Josif Kova~ev, a bilo nare~eno Pedago{ko-bogoslovsko u~ili{te. Obidi za otvorawe vakvi u~ili{ta vo XIX v. imalo i vo drugi gradovi (Prilep, Bitola, Skopje). Me|u dvete svetski vojni bogoslovsko u~ili{te so ~etirigodi{en nastaven kurs bilo otvoreno vo Bitola (1921) od strana na Srpskata pravoslavna crkva za podgotvuvawe kvalifikuvani sve{tenici. Vo ramkite na muslimanskata veroispoved u~ili{teto od vakov vid e poznato pod imeto medresa. Najstaro vakvo u~ili{te se smeta Isak-begovata medresa, osnovana vo Skopje vo 1440 g. Vo 1924 g. vo Skopje e osnovano vakvo u~ili{te pod imeto Velika medresa. Iako bilo predvideno nastavata da se izveduva na turski jazik, taa se izveduvala na srpski jazik. LIT.: R. Kantarxiev, Istorija na obrazovanieto i prosvetata vo Makedonija, Skopje, 2002. K. Kamb.

VERSKO POVERENSTVO pri Glavniot {tab na NOV i POM (1943) – formirano na 11. X 1943 g. vo s. Crvena Voda (Ohridsko). Na 15. X 1943 g., so naredba komandantot Mihajlo Apostolski, sve{tenikot od Debar Veqo Man~evski bil nazna~en za prv verski referent. Site negovi naredbi i re{enija bile zadol`itelni za sve{tenicite i crkovnite op{tini na oslobodenata teritori-

VESKOVI]-VANGELI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

ja. So formiraweto na verskoto poverenstvo, makedonskoto sve{tenstvo ne samo de facto, tuku i de iure ja otfrlilo tu|ata crkovna vlast i se sozdavala makedonska crkovna organizacija. Verskiot referent gi izvestil site sve{tenici vo Makedonija deka prestanuvaat zakonite na biv{ite okupatorski vlasti, se prekinuvat vrskite so verskite ustanovi nadvor od Makedonija, a mati~nite i drugite knigi da se vodat na makedonski jazik. LIT.: Slavko Dimevski, Istorija na Makedonskata pravoslavna crkva, Skopje, 1989; Done Ilievski, Makedonskoto pravoslavno sve{tenstvo vo borba za nacionalna i crkovna sloboda, Skopje, 1987. Rat. Gr.

Kosta Veselinov

VESELINOV, Kosta (s. Bob{evo, Pirinsko, 1908 – Ksanti, Trakisko, 19. IX 1942) – makedonski kulturno-nacionalen deec, istori~ar i publicist. U~i vo Gorna Xumaja, no poradi u~estvo vo marksisti~koto dvi`ewe, vo VI klas e isklu~en od gimnazijata i obrazovanieto go prodol`uva vo Pazarxik. Vo slednata godina se vra}a vo Gorna Xumaja i razviva po{iroka nacionalno-politi~ka dejnost. Po zavr{uvaweto na gimnazijata (1929) izvesno vreme raboti vo Melnik, a potoa se zapi{uva prvin na Filozofskiot, a potoa na Pravniot fakultet vo Sofija (1930). Stanuva ~len na VMRO(Ob) i na KPB, eden od osnova~ite na BONSS, no i vo rakovodstvoto na Makedonskata narodna studentska grupa „Goce Del~ev# {to po~nuva da go izdava svojot organ „Makedonski studentski listÍ# (1931), a po zabranata prodol`uva „Makedonska studentska tribuna# (1932). Poradi nacionalno-politi~kata aktivnost i statiite vo v. „Makedonsko zname# e osuden od mihajlovistite na smrt i izvesno vreme `ivee ilegalno. Uapsen i isklu~en od Sofiskiot (1933), toj se zapi{uva na Belgradskiot univerzitet. Kako pravnik se vra}a vo Sofija (1935) i se vklu~uva vo Redakcijata na sp. „Makedonski vesti#. ^len e na Makedonskiot

partiski aktiv na BKP. Po zabranata na vesnikot MV, u~estvuva vo Publicisti~kiot kru`ok „Nacija i kultura# i vo podgotovkata na v. „Goce#. Redaktor e na v. „GlobusÍ# (1936– 1937) i se vklu~uva vo obnoveniot Makedonski literaturen kru`ok vo Sofija. Ja prou~uva makedonskata istorija i kultura i od 1938 g. po~nuva da objavuva svoi publikacii vo novata Nacionalna nau~na biblioteka „K’lbo#: „Nacionalnoporobeni narodi i nacionalni malcinstva (nau~no-sociolo{ka etida)# (1938), „Prerodbata na Makedonija i Ilindenskoto vostanie# (1939), koja{to e prevedena na makedonski u{te vo 1944 g. i stanuva prv u~ebnik po istorija vo otvorenite makedonski u~ili{ta, i „Borci za narodna sloboda# (1940) so monografski prilog i za G. Del~ev. Kako advokat, gi brani uapsenite Makedonci i ~lenovi na MLK. Po okupacijata na Vardarskiot del na Makedonija, poradi nacionalno-politi~kite dejnosti e uapsen (1. IX 1941) i ispraten vo koncentracioniot logor vo Eni-]oj (Trakija). Umira na operacija od apendicit vo bolnicata vo Ksanti, a pogreban e vo Sofija. Golem e brojot na statiite (naj~esto nepotpi{ani ili objaveni pod psevdonimi) vo vesnicite: „Makedonski studentski listÍ#, „Makedonska studentska tribuna#, „Makedonsko zname#, „Makedonska mlade`Ï#, „Makedonsko delo#, „Makedonski vesti#, „Eho#, „GlobusÍ#, „ZarÔ#, „Dšga# i dr. vo koi obrabotuva pra{awa od makedonskata i balkanskata istorija, za nacionalnata svest, nacionalnoto pra{awe, malcinstvata i kulturata. LIT.: Mihail Smatrakalev, Georgi Abad`iev, DimitÍr [arland`iev, Krum Aleksov, Kosta Veselinov, „Rabotni~esko delo#, VII, 318, SofiÔ, 28, IX 1945, 4; Ivan Ivanov, Kosta Veselinov, vo zb.: Pirinski sokoli (O~erci za zaginali revolÓcionni borci, deŸstvuvali v Blagoevgradski okrÍg), SofiÔ, 1970; D-r Bla`e Ristovski, Portreti i procesi od makedonskata literaturna i nacionalna istorija, III, Skopje, 1990, 458–490. Bl. R.

VESELINOVI], Milojko V. ‡ u~itel, kni`evnik, srpski publicist i diplomat. Bil u~itel vo Vrawe (1874), slu`benik na Ministerstvoto na vojnata i upravnik na Domot na Dru{tvoto „Sveti Sava“ vo Belgrad (noemvri 1888 – avgust 1889), po {to zaminal na diplomatska slu`ba vo Carigrad (avgust 1889–1892) za podgotovka na makedonski u~ebnici i knigi za srpskata propaganda vo Makedonija. Avtor i koavtor e na pove}e „makedonski“ u~ebnici (bukvari i ~itanki) i na publikacii za

V

Makedonija i Makedoncite, so pomo{ na Stojan Novakovi}. Izvesen period bil srpski konzul vo Skopje, Solun i Bitola. Bil blizok prijatel na Dame Gruev. BIBL.: Bukvar za narodne {kole, Carigrad, 1888; ^itanka za II razred, Carigrad, 1889; Statitika srpskih {kola u Turskom carstvu, Beograd, 1896. LIT.: D-r Kliment Xambazovski, Kulturno-op{testvenite vrski na Makedoncite so Srbija vo tekot na XIX vek, Skopje, 1960, 97, 101, 121, 176, 177, 179, 183, 190, 192, 196, 237, 249, 252-254, 256, 258 i 276; D-r Bla`e Ristovski, Makedonskiot narod i makedonskata nacija, 1, Skopje, 1983, 516, 517, 523, 529, 533 i 544; istiot, Portreti i procesi od makedonskata literaturna i nacionalna istorija, Skopje 1989, 199, 543, 544, 547 i 548. S. Ml.

Vera Veskovi} -Vangeli

VESKOVI]-VANGELI, Vera (Veles, 1. XII 1933 ‡ Skopje, 14. III 2007) ‡ istori~ar. Diplomirala op{ta istorija na Filozofskiot fakultet vo Skopje (1958). Izvesno vreme rabotela kako profesor, a potoa do penzioniraweto vo INI vo Skopje (1960‡1998). Doktorirala na Humboltoviot univerzitet vo Berlin (1974) na tema †Vlijanieto na germanskoto proletersko `ensko dvi`ewe vo jugoslovenskite zemji od 70-tite godini na XIX vek do krajot na Prvata svetska vojna#. Po izborot za nau~en sovetnik (1984), bila pretsedatel na Sojuzot na istoriskite dru{tva na Makedonija (1987) i prorektor za me|unarodni odnosi na Univerzitetot †Sv. Kiril i Metodij# vo Skopje (1994/5‡1996/7). BIBL.: Samostojnite feudalni vladeteli vo Makedonija, Skopje, 1963; Zbornik na dokumenti za u~estvoto na `enite od Makedonija vo Narodnoosloboditelnata vojna i Revolucijata 1941–1945, (so koavtor), Skopje, 1976; @enata niz revolucijata do socijalizam, Skopje, 1977; @enata vo Revolucijata na Makedonija 1941–1945, Skopje, 1982; Osmi mart i naprednoto dvi`ewe na `enite vo Makedonija (1939–1945), Skopje, 1985; Evreite vo Makedonija vo Vtorata svetska vojna. Zbornik na dokumenti (so koavtor), Skopje, 1986; @enata vo osloboditelnite borbi na Makedonija (1893–1945), Skopje, 1990; Francuskata revolucija i Kru{evskiot manifest 1903, Skopje,1993; Antifa{isti~kiot front na `enite vo Makedonija (1943–1945). Zbornik na dokumenti, Skopje, 1994; Prezidiumot na ASNOM ‡ Zapisnici, Skopje,

269

V

VESLAR

1994; Borbata za nezavisna makedonska republika od Ilinden do ASNOM, Skopje, 1995; @enata vo vitelot na antagonizmot i tradicijata, Veles, 1999; Dosie Bra{narov, Skopje, 2003. LIT.: 50 godini Institut za nacionalna istorija 1948-1998, Skopje, 1998, 135-141. S. Ml.

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

VESLIEVSKI‡OV^AROT, Naum (s. Zlatari, Resensko, 1921 ‡ s. Jankoec, Resensko, 28. 12. 1972) ‡ komunisti~ki deec, legendaren voen komandant i potpolkovnik na NOVJ. Bil ~len na SKOJ (1941) i KPJ (1942) i eden od organizatorite na NOAVM: zamenik-komandant na NOPO †Dame Gruev# (1942), komandant na Prviot NO bataljon †Mir~e Acev# (18. VII 1943), politi~ki komesar na Tretata makedonska NOUB (mart ‡ 6. VIII 1944), komandant na Vtorata makedonska NOUB (25. VIII ‡ 25. IX 1944), komandant na ^etirieset i prvata (makedonska) divizija na NOVJ (25. IX 1944

Oraben veslar

VESLAR, ORABEN (Dytiscus marginalis L.) – voden tvrdokrilen insekt. Rasprostranet e vo cela Evropa (osven Pirinejskiot Poluostrov), vo Sibir, vo Japonija i vo Severna Amerika. @ivee vo bari i jazovi. Mo`e brzo da pliva i da nurka. Vo nepovolni uslovi, obi~no po zajdisonce i no}e, bara novo popovolno `iveali{te. Izdr`liv leta~. Naesen se zakopuva vo milta, kade prezimuva. Do`ivuva petgodi{na starost. Mnogu e grabe`liv, kako i negovata larva. Se hrani so re~isi site vodni `ivotni. Vo Makedonija se sre}ava vo neiste~ni vodi. LIT.: Jon~e [apkarev, Zoologija na bez’rbetnite `ivotni, Skopje, 1991. V. T. K. – M. Kr.

VESLARI (Dytiscidae) – tvrdokrilni insekti. Teloto im e hidrodinami~no spleskano i {iroko, prisposobeno za `ivot vo vodna sredina. Zadnite noze se izdol`eni, ra{ireni i so gusti vlaknesti izrastoci, funkcioniraat kako vesla po {to go dobile imeto. Se hranat so vodni insekti, polnoglavci, tritoni i sitni ribi. @enkata polaga jajca na vodni rastenija. Larvite se dolgi i tenki, grablivi, snabdeni so jaki srpesti vilici; se hranat so polnoglavci i so sitni rip~iwa. Vo svetot ima okolu 4.000 vidovi. Vo Makedonija se registrirani 48 vidovi. ^est vid vo pomalite bari i neiste~nite vodi e orabeniot veslar (Dytiscus marginalis L.). LIT.: V. B. Gueorguiev, Un nouveau Potamonecten de Jugoslavie (Coleoptera, Dytiscidae), Frag. Balc. Mus. Mac. Sci. Nat., Skopje, 1959, II, 24(58): 193-196; V. B. Gueorguiev, Catalogus Faunae Jugoslaviae. Coleoptera (Hydrocanthares et Palpicornia), Acad. Sci. Art. Slov., Ljubljana, 1971, III, 6: 1-46; Vladimir Krpac and Branislava Mihajlova, Biodiversity of Macedonia from a view point of hitherto faunistic investigations. Participation with Underproject: Klass Insecta, Macedonian Museum of Natural History – Ministry of Science, Final Report, Skopje, 1999, 23–30. V. T. K. – M. Kr.

270

objavuvani i statii od op{t karakter za mobilizacija na naselenieto vo NOAVM. LIT.: D-r Boro Mokrov, Razvojot na makedonskiot pe~at i novinarstvo (od prvite po~etoci do 1945 godina), Skopje, 1980, 410‡412; D-r Boro Mokrov ‡ M-r Tome Gruevski, Pregled na makedonskiot pe~at (1885‡1992), Skopje, 1993, 118‡119. S. Ml.

„VESNIK# (Skopje, juli 1953 ‡ 1961) ‡ organ na Muzejsko-konzervatorskoto dru{tvo na NRM. Prv glaven i odgovoren urednik bil Antonie Nikolovski. Objavuval prilozi za aktuelnite sostojbi vo arheologijata, dejnosta na muzeite, aktivnostite okolu konzervacijata na spomenicite na kulturata i dejnosta na Muzejsko-konzervatorskoto dru{tvo. Po prekinot vo izleguvaweto (1961), povtorno bil napraven obid za negovo natamo{no objavuvawe, no samo za u{te eden broj (1980) kako godina V, br. 1, pod redakcija na Sar`o Sar`ovski. K. Bog.

Naum Veslievski -Ov~arot

‡ 1945) i komandant na Osmata (makedonska) divizija na KNOJ (1945). Bil u~esnik na Prvoto zasedanie na ASNOM. Po Osloboduvaweto ja zavr{il Voenata akademija †Frunze# vo Moskva (1945‡1947), a po vra}aweto bil komandant na Tretata udarna divizija. Osomni~en vo vrska so Rezolucijata na Informbiroto, zapadnal vo psihi~ka kriza i tragi~no zavr{il vo Du{evnata bolnica †Bardovci#. Opean e vo edna narodna pesna.

„VESNIK# (2000) (Kenton, Ohajo, SAD, mart 2000) ‡ mese~en organ na Crkvata „Sv. Nikola# vo Kenton. Prigodno izdanie {to sodr`i brojni podatoci za `ivotot i aktivnostite na Makedonskata pravoslavna crkovna op{tina za gradovite Kenton, Akroni i Malon vo dr`avata Ohajo, kako i tekstovi od religijata, crkovnoto `iveewe i za drugi aktivnosti na Makedoncite od toj del na SAD. Sl. N.-K.

IZV.: „Bilten na V[ na NOV i POJ“, IV, 44-45, Polo`aj, septemvri-oktomvri 1944; AVII, Belgrad, k. 240, reg. br. 1–2/4 i 1–16/4; Zbornik NOR, t. VII, kn. 2, 91 i 168. LIT.: Golooto~ki svedo{tva. Li~nosti i sudbini. Tekstovi-redakcija Dim~e Naj~eski, kniga vtora, Skopje, 2002, 103–108. S. Ml.

„VESNIK“ (Skopje, 2. V ‡ 15. X 1942) ‡ nedelen vesnik, ilegalen organ na MK na KPJ vo Skopje. Bil pe~aten na ciklostil vo partiskata tehnika, na 8‡10 stranici, format 22 h 21 cm, vo tira` od 500‡600 primeroci. Odgovoren urednik bila Veselinka Malinska. Objaveni se vkupno 9 broja, prva serija br. 1‡7 i vtora serija br. 1‡2, od koi samo 3 se so~uvani. Avtori na prilozite se: Cvetan Dimov, V. Malinska, Pero Nakov, Liljana ^alovska i dr. Negovoto natamo{no izleguvawe bilo popre~eno so provalata i ubistvoto na narodniot heroj C. Dimov. Osven informativni prilozi, bile

Qubomir Vesov

VESOV, Qubomir (Veles, 1892 – s. Ostrilci, Kru{evsko, 1922) – poet, revolucioner. Se {koluval vo Veles, Solun i Sofija. Vo tekot na u~eni~kite denovi projavuval interes kon literaturata. Studiral pravni nauki na Sofiskiot univerzitet. Pottik za literaturata mu daval negoviot blizok prijatel, Vasil Pundev, koj ja ima zaslugata {to ja prezentira pred javnosta poetskata ostavina na Vesov, po smrtta na avtorot. Vo bugarskata periodika objavuval svoi poetski tvorbi i prepevi od ruski avtori (Sologub, Belij, Gumilev),

VETOTO

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

kon ~ie tvore{tvo imal afinitet. Ovie poetski prilozi najavuvale nade`no ime vo bugarskata literatura. Sepak, posilen bil idealot kaj mladiot Makedonec da £ se posveti na oru`enata borba za osloboduvawe na tatkovinata, pa preziraj}i sè {to zna~i kariera i idna blagosostojba, go odbira patot na svesnata samo`rtva. Opredelbata da £ se dade prioritet na pu{kata namesto na peroto, go vodi kon dostoinstvenata avantura da £ ja dobli`i slobodata na Makedonija preku replikata na `e{koto olovo. Za da ne padne `iv vo racete na srpskite xandari, toj se samoubiva. Tragata na poetskata umetnost {to ni ja ostava Qubomir Vesov ne pretstavuva odreden vpe~atliv kvantitet, no govori za ostvaren kvalitet {to ja vrzuva na{ata memorija i po~it kon imeto na poetot i revolucionerot. Kniga so negovi pesni e objavena na makedonski jazik (†Pesni#, 1996), redakcija i predgovor na Vasil Tocinovski, prepev na Gane Todorovski, Georgi Stalev, Petar T. Bo{kovski, Qup~o Stojmenski i Evtim Manev. G. T.

viot sokol# (1941). Angliskata avtorka patuvala na Balkanot za podobro da gi razbere tenziite i konfliktite vo ovoj region. Tripati doa|ala vo Jugoslavija (1936, 1937 i 1938) i site ovie poseti se preto~eni vo romanot za crnoto jagne. Knigata naiduva na odli~en priem, nare~ena e vrv na patopisot; preizdavana i preveduvana, knigata gi uriva site barieri i distancii i nao|a {irok priem. Ovaa kniga pretstavuva istoriska, arheolo{ka i politi~ka analiza na najatraktivnata balkanska zemja, so mnogu komentari za folklorot, obi~aite, pejza`ite, so kristalizirani pogledi vrz religijata, narodot, umetnosta, mitovite i qubovta. Vo delovite {to £ se posveteni na Makedonija avtorkata e odu{evena od kulturnoto nasledstvo i ritualite. Nezaboravni se stranicite niz koi se de{ifrira tajnopiG. T. sot za Ov~o Pole.

V

ot zavod vo Skopje. Od 30. XII 1955 raboti kako Veterinaren institut. Od 1. VII 1960 ima status na nau~na ustanova, a od 10. XII 1973 e organiziran vo OOZT „Veterinaren institut# – Skopje. Od 1. I 1979 Institutot raboti pod imeto RO Veterinaren institut – Skopje do 20. XII 1996 koga se preregistrira vo Javna nau~na ustanova Veterinaren institut – Skopje. Od 20. X 2003 se pripojuva kon F. vet. med. M. D. – J. B. VETERINARNA KOMORA – zdru`enie na veterinarni stru~waci: doktori po veterinarna medicina, veterinari specijalisti, magistri i doktori po veterinarni nauki. Taa e neprofitna, nepartiska, nevladina, stale{ka organizacija na veterinarnite stru~waci od Makedonija. Na 11. IX 1995 vo Jokohama (Japonija), na Generalnoto Sobranie na Svetskata Veterinarna Asocijacija (WVA), e primena za polnopravna ~lenka i e polnopravna ~lenka na Evropskata federacija na veterinari. M. D. – J. B.

Dnevniot vesnik „Vest“

„VEST# ‡ nezavisen dneven informativno-politi~ki vesnik. Prviot broj izlegol na 5 juli 2000 g. Izdava~: DNID „Ogledalo#. Osnova~i: „Fer{ped#, Goran Mihajlovski i Don~o Mir~ev. Vo 2003 g. mnozinskiot udel na sopstvenosta go otkupil germanskiot izdava~ki koncern VAC. Glaven i odgovoren urednik Goran Mihajlovski. B. P. \. Irena Veterova

Moneta na Vespazijan

VESPAZIJAN, Tit Flavij (9–79) – rimski imperator (69–79), osnova~ na dinastijata na Flaviite. Za imperator go proglasila vojskata od isto~nite provincii. Ja zacvrstil centralnata vlast i disciplinata vo vojskata. Gi zadu{il vostanijata vo Galija i vo Germanija, na Pont i vo Judeja. Gi sredil finansiite; vovel novi danoci, a nekoi od starite gi udvoil. Podignal monumentalni gradbi vo Rim (Koloseumot, hramot na mirot, hramot na Jupiter Kapitolski i dr.). LIT.: H. Bengston, Die Flavier. Vespasian, Titus, Domitian. Geschichte eines romischen Kaiserhauses, Munchen, 1979. K. Ax.

VEST, Rebeka (1892–1983) – angliska pisatelka so bogat romansierski opus i burna biografija, ispolneta so turbulentni qubovni avanturi i aferi. Avtorka na kniga za Balkanot, za Jugoslavija i za Makedonija i eden vid dnevnik i patopis †Crnoto jagne i si-

Veterinarniot institut, Skopje

VETERINAREN INSTITUT SKOPJE – javna nau~na ustanova {to vr{i nau~noistra`uva~ka, aplikativna i edukativna dejnost od oblasta na veterinarnata medicina i biotehnologijata. Veterinarnoto odd. e formirano vo 1925 g. vo Higienski zavod vo Skopje. Po~nuva so aktivnost vo 1927 g. Veterinarno bakteriolo{kiot institut e formiran vo 1941/42 g. vo sklop na Higienski-

VETEROVA, Irena (Skopje, 19. XI 1971) – balerina. ^len na baletskiot ansambl pri MNT (1989-1992). Stanuva prvenka na baletot vo Vizbaden (1993). Baletskata naobrazba ja dobiva pri MBUC „Ilija Nikolovski-Luj† vo Skopje, vo klasata na E. Ku{ovska. Vrz svoeto ponatamo{no usovr{uvawe raboti so poznati baletski imiwa: M. Pliseckaja, P. [aufus i dr. Ulogi: Odeta i Odilija (P. I. ^ajkovski, „Lebedovo ezero#), @izel (A. Adam, „@izel#), Julija (S. Prokofjev, „Romeo i Julija#), Kitri (L. Minkus, „Don Kihot#). Em. X. VETOTO VO REPUBLIKA MAKEDONIJA ‡ (lat. vetare – zabranuva, spre~uva) – zabrana {to plebejskite tribuni mo`ele da ja stavaat na odlukite na patriciskite magistrati koga smetale deka so niv se povreduvaat interesite na narodot vo Stariot Rim. Ova pravo podocna go dobivaat dr`avnite poglavari (monarsi i 271

V

VETROVI

pretsedateli), bilo za da zabranat trajno vleguvawe na nekoj zakon vo sila (apsulutno veto), bilo za da ja odlo`at negovata primena za odredeno vreme (suspenzivno veto). Pretsedatelot na RM ima pravo na suspenzivno veto. Toj ima pravo da ne go potpi{e ukazot za proglasuvawe na nekoj zakon ako toj ne e donesen so dvotretinsko mnozinstvo glasovi od vkupniot broj pratenici vo Sobranieto na RM. Suspendiraniot zakon mo`e da stapi vo sila samo ako pri povtornoto razgleduvawe Sobranieto na RM go donese so mnozinstvo glasovi od vkupniot broj pratenici. Vo periodot od 1992 do XI 1998 g. pretsedatelot Kiro Gligorov retko go koriste{e pravoto na veto bidej}i ne postoe{e kohabitacija pome|u nego i Vladata. Me|utoa, po pobedata na koalicijata „Za promeni“ na parlamentarnite izbori (XI 1998 – VI 1999) toj dvapati go koriste{e ova pravo. Pravoto na veto go koriste{e i pretsedatelot Boris Trajkovski po promenata na parlamentarnoto mnozinstvo (IX 2002). Vo prvata polovina na 2003 g. toj dvapati go upotrebi pravoto na veto, vo vrska so dopolnuvaweto na Zakonot za Republi~kiot sudski sovet i vo vrska so Zakonot za radiodifuznite taksi. Pravoto na veto go iskoristi i pretsedatelot Branko Crvenkovski vo vrska so Zakonot za pratenicite od 2005 g., so obrazlo`enie deka ovoj akt im dava golemi privilegii na pratenicite. LIT.: Svetomir [kari}, Ustavno pravo, Skopje, 2006. Sv. [.

VETROVI VO MAKEDONIJA – vetrovite vo Makedonija se posledica na op{tiot raspored na vozdu{niot pritisok. Duvaat glavno od severniot kvadrant, no vo oddelni regioni pravecot zavisi i od orografskite uslovi. Vetrovite na pogolemite nadmorski viso~ini vo Makedonija, na primerot na m.m. Solunska Glava (2.540 m), Lazaropole (1.332 m) i Kru{evo (1.230 m) dominiraat vo strueweto na vozduhot so pravec zapad – istok, so {to op{toto struewe na vozdu{nite masi kaj nas se sovpa|a so driftot na zapadnite vetrovi. Lokalnite vetrovi se so dnevna perioda i duvaat od planinite kon kotlinite i dolinite i obratno, i od ezerata kon kopnoto i obratno. Nazivite zavisat od pravecot na duvawe i vremeto na duvawe. Vo Makedonija se registrirani i silni vetrovi. Tie se javuvaat na mestata kade {to postoi kanaliziranost na vozdu{nite struewa i nad pla272

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

ninskite vrvovi (na primer nad Solunska Glava, 2.540 m. Vetrovite so golema brzina glavno se usloveni od mestopolo`bata i lokalnite uslovi. Tie, na primer, vo [tip, so brzina od 30,1–40,0 m/sec se pojavile petpati vo period od ~etiri godini. Niv gi ima i vo Skopje, Bitola, Ohrid, Lazaropole i na mnogu drugi mesta. LIT.: Mihailo Zikov, Meteorologija i Klimatologija, Skopje, 2000; Angel Lazarevski, Klimata vo Makedonija – re`im na vetrovite vo SR Makedonija, „Geografski razgledi#, kn. 10, Skopje 1972; Mihailo Zikov, Klima i klimatska regionalizacija vo Republika Makedonija, „Geografski razgledi# br. 30, Skopje, 1995. M. Z.

Mala vetru{ka, grabliva ptica od familijata sokoli

VETRU[KI (Falco) – mali grablivi ptici od familijata sokoli (Falconidae), od koi vo Makedonija se sre}avaat: obi~na vetru{ka ili kerkenez (Falco tinnunculus), stepska ili mala vetru{ka (Falco naumanni) i ve~erna ili crvenonoga vetru{ka (Falco vespertinus). LIT.: Birds in Europe: population estimates, trends and conservation status. Cambridge, „Bird Life International Conservation Series#, 12, Cambridge, 2004; C. Harrison, An Atlas of the Birds of the Western Palaearctic, Glasgow, 1982. Sv. P. – V. Sid.

Prviot ve~eren vesnik vo Makedonija †Ve~er#

„VE^ER# ‡ prv ve~eren vesnik vo Makedonija {to proizleze od neophodnosta nastanata po zemjotresot vo Skopje vo 1963 g. Izdava~: NIP „Nova Makedonija#, osnovopolo`nici Pan~e Mihajlov, Jordan Ivanovski, Boris Pop \or~ev, Mil~o Kocev, Cvetan Stanoeski, Mirko Mironski. Prv glaven i odgovoren urednik Pan~e Mihajlov. Prviot broj na „Ve~er# izlegol na 11 noemvri 1963 g. Vesnikot brzo go osvoil ~itatelskiot pazar vo Republikata, sta-

nal najtira`en i produciral generacii poznati novinari. Po likvidacijata na NIP „Nova Makedonija# AD od 2004 g. „Ve~er# prodol`il da izleguva so novi sopstvenici ‡ Ivo Lauren~i} i Agencijata „Ideja plus#, od fevruari 2006 g. negov izdava~ e „Ve~er pres# DOO‡Skopje a sopstveB. P. \. nik Bojo Andrevski. VE^ERNI [KOLI – ustanovi nameneti za obrazovanie na vozrasni, glavno, vraboteni, so razli~ni programski orientacii: za osnovno obrazovanie, za profesionalno obrazovanie, ve~erni politi~ki {koli, u~ili{ta za stranski jazici i sl. Se javuvaat kako posledica na industriskiot razvoj i potrebata za zgolemeni znaewa i ve{tini kaj rabotnicite. Posebno intenziven razvitok bele`at neposredno po osloboduvaweto na Makedonija, koga re~isi 70% od naselenieto nad desetgodi{na vozrast bilo nepismeno. Rabotele samostojno ili vo ramkite na rabotni~kite univerziteti. Vo 1954 g. e donesen Zakon za ve~ernite osnovni u~ili{ta, a vo narednata godina Zakon za ni`ite ve~erni gimnazii. Rabotele po posebni programi, prisposobeni na iskustvoto na vozrasnite. Preku ovie formi na obrazovanie, so osnovno, stru~no i drug vid obrazovanie se zdobile zna~itelen broj vozrasni lu|e, ovozmo`uvaj}i im vklu~uvawe vo proizvodnite i op{testvenite procesi (v. Obrazovanie na vozrasnite vo Makedonija). LIT.: K. Kamberski, Od bukvar do univerzitet, Skopje, 1994. K. Kamb.

VE[TA^KI EZERA VO RM. Registrirani se vkupno 110 ve{ta~ki ezera, od koi 21 imaat zafatnina pogolema od 1.000.000 m3 voda, a drugite akumuliraat koli~estvo voda pomalo od 1.000.000 m3. Izgradeni se od strana na ~ovekot so opredeleni celi i za opredeleni nameni, kako {to se: vodosnabduvawe na naselenite mesta i na industrijata, navodnuvawe na zemjodelskite povr{ini, proizvodstvo na elektri~na energija, turizam i rekreacija, ribogojstvo, za{tita od poplavi i od poroi, za vodopoila, talo`nici i za drugi celi. Spored akumuliranoto koli~estvo voda tie se delat na golemi i mali. Grupata golemi ve{ta~ki ezera ja so~inuvaat: Tikve{ko, [pilje, Mavrovsko, Kozjak, Kalimanci, Stre`evo, Globo~ica, Ratevsko, Lipkovsko, Gla`wa, Mladost, Prilepsko, Turija, Mantovo, Vodo~a, Paqurci, Kowsko, Grad~e, Matka, Mavrovica i Slatinsko Ezero. Od niv 11 se nao|aat vo isto~niot, a 10 vo zapadniot del na

VIDEC

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

V

Republikata. Najgolemo po koli~ina na akumulirana voda e Kozjak so 570 milioni m3 voda, a najmalo Slatinskoto Ezero so samo 1,4 milioni m3 voda. Kaj malite akumulacii najgolem broj se izgradeni vo dolniot i vo sredniot sliv na r. Vardar (vo Gevgelisko-valandovskata Kotlina), potoa vo pelagoniskiot del od slivot na Crna Reka (25 ezera), vo slivot na rekata Crni Drim, a mali akumulacii za napojuvawe na dobitokot najmnogu se formirani vo karstnite tereni na planinite Bistra i Gali~ica. LIT.: Aleksandar Stojmilov, Fizi~ka geografija na Republika Makedonija, PMF, Skopje, 2002. Dr. V.

VE[TA^KO OSEMENUVAWE NA @IVOTNI VO RM – prvpat e vovedeno kaj govedata vo 1953 g., kako metod za borba protiv jalovosta i podobruvaweto na rasniot sostav i produktivnosta kaj govedata. Vo 1953 g. se osemeneti prvite 197 kravi. Ve{ta~koto osemenuvawe na ovci kako metod za podobruvawe na ov~arskoto proizvodstvo vo Makedonija e vovedeno vo 1947 g., koga se osemeneti prvite 200 ovci. Ve{ta~koto osemenuvawe na sviwi e vovedeno vo 1968 g. vo sviwarskata farma Re~ica na ZIK „Kumanovo# – Kumanovo. Ve{ta~koto osemenuvawe na kobili zapo~nuva vo 1978 g. M. D. – J. B. VIA EGNATIJA (VIA EGNATIA) – pat {to gi povrzuval Istokot i Zapadot, Rim i Vizantion, trasiran me|u 146–143 g., vo vremeto na prokonzulot Gnaj Egnatij (Gnaius Egnatius) vrz edna prastara balkanska komunikacija. Patot ja prodol`uval Via Appia, koja od Rim vodela do Brindizi, pa preku more do isto~niot jadranski breg. Na balkanskiot breg po~nuval kaj Dra~ (Dyrachion) ili Apolonija (Appolonia), presekuvaj}i gi albanskite planini, i gi povrzuval Skampa, Lihnid, Herakleja, Edesa, Pela, Tesalonika, Amfipol, Filipi, Neapol, Hipsela, Perint i se upatuval kon Vizantion. Vo republikanskiot period imal voen karakter i bil namenet za brzo prenesuvawe na trupite kon Istok. Vo vremeto na imperatorot Trajan V. E. bil obnoven i pome|u golemite gradovi bile podignati pomali stanici (mutationes, mansiones) za odmor ili za promena na kowite. Dol`inata na celiot pat iznesuvala 535 milji, a od Apolonija do Tesalonika 267 milji (Polib. 34, 12, 2a-8; Strab. VII, 7, 4). Na sekoja milja se postavuvale kameni stolbovi – miljokazi – patokazi na koi bila ozna~ena razdale~enosta. Na teritorijata na anti~ka Makedonija se otkrieni 15, od koi dva miljokaza se od Ohrid i

Ostatoci od Via egnatia vo neposredna blizina na Struga, pat {to gi povrzuval Istokot i Zapadot

Struga. Del od patot pokrien so kameni plo~i e za~uvan na potegot Rado`da – ]afasan, ju`no od Struga (v. Kaldrma – Rado`da).

tivni televiziski profesionalci. Makedonski videoavtori: Dragan Abjani} – v. Abjani}; Alek-

LIT.: Th. L. F. Tafel, De Via Militari Romanorum Egnatia, qua Illyricum Macedonia et Thracia iungenbantur, Tubingae, 1842; L. Gounaropoulou – M. B. Hatdzopolou, Les milliaires de la voie Egnatienne entre Heraclee des Lyncestes et Thessalonique, Athenes, 1985; V. Bitrakova-Grozdanova, Via Egnatia pome|u Lychnidos i Pons Servilii, novi arheolo{ki dokazi, „Istorija#, XXX, Skopje, 1994, 19–29. V. B.-Gr.

VIDAKOVI], Miloe (Belgrad, 28. I 1898 ‡ Belgrad, 1974) ‡ fiziolog, redoven prof. na Med. f. ^len na Mati~nata komisija i eden od prvite 19 nastavnici na novoformiraniot Med. f. vo Skopje (1947). Osnova~ e na Institutot za fiziologija, negov direktor i {ef na Katedrata. Toj e prv prodekan, a vo eden mandat i dekan na Med. f. vo Skopje. Br. N. VIDEOART (ang. video art) – avtonomna umetni~ka disciplina vo sovremenata umetnost. Koristi televiziska tehnika i tehnologija, eksperimentira vo oblasta na elektronskata slika i zvuk i voveduva specifi~en vizuelen jazik. Po~etocite se vrzuvaat za umetni~kite dvi`ewa na {eesettite i sedumdesettite godini na XX v., koga umetnici vo svetot po~nuvaat da koristat: kamera, rikorder, monitor, videolenta. Vo Republika Makedonija prvite videoprezentacii (1984 i 1985) gi organizira Muzejot na sovremena umetnost, a 1986 g. Makedonskata televizija (TV Skopje) ja odr`a me|unarodnata videoprezentacija †Skopje – Monbelijar ’86#. Prvite videoostvaruvawa se realiziraat vo Redakcijata za kultura i umetnost na MTV. Se sozdava avtohton tvore~ki ambient vo koj prvite vakvi ostavaruvawa koavtorski gi realiziraat eminentni umetni~ki imiwa so oddelni krea-

Videoart, Jovan [umkovski (2003-04)

sandar Stankovski – v. Stankovski; Zlatko Trajkovski-Hinki; @aneta Vangeli; Irena Paskali K. Tr. - Abj. i dr.

Blaga Videc

VIDEC, Blaga (Bitola, 24. IX 1930 – Saraevo, 21. X 1982) – operska pevica – mecosopran. Peewe u~ela vo Zagreb (Z. [ir) i vo Qubqana (prof. J. Beteto). Solist na Operata na MNT (1954– 1960), a potoa na Saraevskata opera. Ostvarila pove}e glavni ulogi od mecosopranskiot fah, me|u koi: Acu~ena (Trubadur), Amneris (Aida), Dalila (Sam273

V

VIDI]

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

son i Dalila), Karmen, Fenena (Nabuko), Poseduvala prirodna muzikalnost i smisla za scensko oblikuvawe. Nastapuvala na koncertniot podium i vo domenot na narodnata i zabavnata muzika. F. M. VIDI], Dobrivoe (^a~ak, 1918 – Belgrad, 3. III 1992) – pripadnik na mladinskoto i komunisti~koto dvi`ewe. Politi~ki rabotnik i diplomat. Bil ~len na SKOJ od 1938 i na KPJ od 1939 g., a potoa sekretar na PK na SKOJ za Makedonija i ~len na PK na KP vo Makedonija od 1940–1941 g. Bil u~esnik vo NOV na Srbija od 1941 (Vojvodina), a izvr{uval i politi~ki dol`nosti. Po vojnata bil sekretar na PK na KPJ za Vojvodina i vr{el razni dol`nosti vo KPJ/SKJ na Srbija, a e ~len i na Pretsedatelstvoto na CK na SKJ. Vo diplomatijata na SFRJ bil do 1972 g. Bil ~len na Pretsedatelstvoto na SFRJ (1972–1974).

od Belgrad (1955). Branel za Mladinskata fudbalska reprezentacija na Jugoslavija, so koja osvoil zlaten medal na turnirot na UEFA, odr`an vo Francija (1951). Dvapati nastapuval za Olimpiskata reprezentacija na Jugoslavija. Na Olimpiskite igri vo Melburn (1956) osvoil srebren, a vo Rim (1960) zlaten medal. Za †B# reprezentacija na Jugoslavija branel osum a za †A# devetpati. Osvoil srebren medal i bil proglasen za najdobar golman na natprevarite za Kup na evropskite nacii vo Pariz (1960). Go branel golot i na Studentskata reprezentacija na Jugoslavija na me~ot protiv Francija vo Skopje (1953). Kako selektor uspeal da gi odvede na svetski prvenstva za prvpat: fudbalskata reprezentacija na Maroko vo Meksiko (1970) i reprezentacijata na Zair vo GermaD. S. nija (1974).

LIT.: Mala enciklopedija – Prosveta, I, Beograd, 1978, 333. M. Mih.

VIDIN GRAD – arheolo{ki lokalitet nad seloto Vodovrati (Vele{ko), na okolu 500 m severno od centralniot del na seloto, na platoto Ramni{te. Odale~en e okolu 9 km od Stobi i 3 km od r. Vardar. Evidentirani se kulturni ostatoci od neolitot do docna antika. Na povr{inata se zabele`uvaat ostatoci od temeli i yidovi od gradbi, kamewa izme{ani so malter, delovi od obraboten mermer i grade`na keramika. LIT.: B. Josifovska–Dragojevi¢, Prilog lokalizovawu grada Argosa u Peoniji, @iva Antika, XV–1, Skopje, 1965. K. Ax.

Blagoja Vidini}

VIDINI], Blagoja (Skopje, 11. VI 1934 – Strazbur, 29. XII 2006) – fudbaler. Zavr{il gimnazija vo Skopje (1953). Vo FK †Vardar# vo Skopje bil golman na juniorskata fudbalska ekipa (od 1948). Nabrgu stanal golman na seniorskiot tim, za koj odigral vkupno 144 natprevari, od koi 84 prvenstveni. Preminal vo FK †Radni~ki# 274

Vidoe Vidi~evski

VIDI^EVSKI, Vidoe (Ohrid, 8. I 1931) ‡ poet, raska`uva~, romansier, dramski pisatel. Zavr{il Filozofski fakultet vo Skopje. Bil direktor na Domot na kulturata „Grigor Prli~ev# vo Ohrid. Negova glavna inspiracija e rodniot grad so negovite specifiki i pitoresknost. Vo poezijata e spontan i voodu{even liri~ar. BIBL.: Sini pitomi utrini, poezija, Sk., 1959; Golemata {uma, roman, I i II del, Sk., 1986; Zarobenici na ve~ernite igri, raskazi, Sk., 1993; Vremeto na crvenite rozi, roman, Sk., 1994; Pesni za potopot, poezija, Sk., 2000; Prikazni za Damjan, raskazi za deca, Sk., 2000; Ka`uvawe na zadocnetiot prorok, poezija, Sk., 2003. LIT.: M. Matevski, Pred ve~erniot pejza` na gradot, vo Izbrani dela, 6 tom (2006). P. Gil.

VIDMAR, Josip (Qubqana, 14. X 1895 – Qubqana, 11. IV 1992) – slovene~ki kriti~ar, eseist i dramaturg, prvoborec i politi~ar. Studiral filozofija i literatura na pove}e evropski univerziteti, a diplomiral vo Qubqana. Vo vremeto na Prvata svetska vojna bil vo zarobeni{tvo vo Rusija. Bil dolgogodi{en dramaturg na Na-

Josip Vidmar

rodno kazali{te vo Qubqana (1934–1942), po {to preminal vo ilegalnost. Bil eden od osnova~ite na Osvobodilna fronta vo svojot dom (27. IV 1941), ~len na Izvr{niot odbor i potoa pretsedatel (14. I 1943 – 27. IV 1953). Bil prisuten delegat na Vtoroto zasedanie na AVNOJ, pretsedatel na SNOS (od fevruari 1944), pretsedatel na Soborot na narodite na Narodnoto sobranie na FNRJ (1945–1953), pretsedatel na Prezidiumot na Narodnoto sobranie na Slovenija i ~len na Prezidiumot na Sojuznoto narodno sobranie (do 1952). Nekolku godini bil redoven profesor po teorija na dramata (1945–1950), a potoa direktor na Institutot za literatura pri SANU (1950– 1964). Bil izbran za po~esen doktor po kni`evnost na Qubqanskiot univerzitet (1966), redoven ~len na Slovene~kata akademija na naukite i umetnostite, ~len na MANU nadvor od rabotniot sostav (25. XII 1969) i na site akademii na naukite i umetnostite vo Jugoslavija. Preveduval od angliski, ruski i francuski. Negovata bibliografija ima 784 bibliografski edinici. BIBL.: Kulturni problemi slovenstva, Ljubljana, 1932; Dnevniki, Ljubljana, 1968. LIT.: M. Krle`a, Jedro sve umetnosti je ^ovjek, Knjiga i svet, IV, Zagreb, 1960. S. Ml.

VIDOVDEN – hristijanski pravoslaven praznik posveten na sv. Vit (28/15 juni). Poznat e i kako sv. Vid i se po~ituva kako iscelitel na vidot i o~nite bolesti. Narodnite lekari na ovoj den berele lekoviti trevi i so niv lekuvale. Vo vremeto na SHS/ Kralstvoto Jugoslavija (1919–1941) bil dr`aven praznik i na u~enicite im se davale u~ili{nite sveditelstva. M. Kit. VIDOEVSKI, \or|i (s. Niku{tak, Kumanovsko, 28. VII 1932) – lekar. Zavr{il Medicinski fakultet vo Skopje (1964). Toj e primarius po interna medicina. Se zanimaval so vozduhoplovnoto edrili~arstvo (od 1946). Zavr-

VIZANTISKA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

{il u~ili{te za pilotirawe (1951). Samostojno letal okolu 1000 ~asovi. Toj e osnovopolo`nik na vozduhoplovnata medicina vo Makedonija, a i educiran za ovaa problematika vo Voeniot vozduhoploven medicinski institut vo Zemun (1970). Formiral Vozduhoplovna lekarska komisija (1988). Toj e osnova~ na Kabinetot za vozduhoplovna medicina vo Skopje (1993). Objavuval trudovi od vozduhoplovnata i internata medicina. D. S.

BIBL.: Prilog kon bibliografijata na makedonskiot jazik, IMJ, Skopje 1953; Kumanovskiot govor, IMJ, Skopje 1962; Dijalektite na makedonskiot jazik I–III, MANU, 1998–1999; Fonolo{kite bazi na govorite na makedonskiot jazik, MANU 2000; Geografskata terminologija vo dijalektite na makedonskiot jazik, MANU 1999; (izbor na trudovi vo prevod na polski jazik:) „Slavia Meridionalis“, 2, Macedonica, Tom po]wi&cony Bo`ydarowi Vidoeskiemu, Insttut Slawistyki PAN, Warszawa, 1999; Pra{alnik za sobirawe materijal za makedonskiot dijalekten atlas, IMJ 2000; Dialects of Macedonian, Slavica, Bloomington, Indiana, 2005; (so Z.Topoliwska:) Od istorijata na slovenskiot vokalizam, MANU, 2006. LIT.: †Makedonski jazik# XL–XLI, Skopje, 1995 (posveteno na akademik Bo`idar Vidoeski po povod 70-godi{ninata); Bo`idar Vidoeski 1920–1998, MANU, Skopje, 1998; Arealna lingvistika. Teorii i metodi, Materijali od nau~nata konferencija po povod petgodi{ninata od smrtta na Bo`idar Vidoeski, MANU, 2005; Z.Topoliwska, Bo`idar Vidoeski i makedonskata nauka za jazikot, Predavawa na 36. me|unaroden seminar za makedonski jazik, literatura i kultura, Ohrid, avgust 2003, Skopje 2004. Z. T.

V

Egipet. Za vreme na makedonskata dinastija (867–1056) Vizantija vnatre{no se konsolidirala i zajaknala. Carot Vasilij II go likvidiral Samuilovoto Carstvo (1018) i ja vospostavil vizantiskata vlast na Balkanot. Po negovata smrt, dr`avata zapo~nala da slabee. Vo vremeto na dinastijata na Komninite (1081–1185) odnovo gi zacvrstila svoite pozicii na Balkanot, do pred krajot na XII v. koga se osamostoile Bugarija, Ra{ka, a Selxucite prodrele vo Mala Azija. Oslabena ja osvoile krstonoscite od ^etvrtiot krstonosen pohod (1204) i na nejzino mesto na Balkanot go formirale Latinskoto Carstvo (1204–1261). Vo Mala Azija bilo sozdadeno Nikejskoto Carstvo, ~ij vladetel Mihail VIII Paleolog ja obnovil Vizantija (1261). Obnovenata slaba dr`ava gi gubela teritoriite; na Balkanot od Srbite, vo Mala Azija od osmanliite. Kon

Bo`idar Vidoeski

VIDOESKI, Bo`idar (Bo`o) (s. Zve~an, Pore~e/Brodsko, 8.XI 1920 – Sremska Kamenica, Srbija, 16.V 1998) – lingvist, makedonist, slavist, osnovopolo`nik na makedonskata moderna dijalektologija i onomastika, dopisen ~len na MANU (1969) i redoven (1974), stranski ~len na HAZU (toga{na JAZU) (1986), na Polskata akademija na naukite i umetnostite (PAU) (1994), na SANU (1997) i dr h.c. na [lonskiot univerzitet (Uniwersytet }l%ski) vo Katovice (Polska). Za svojata nau~na rabota i za zaslugite okolu organizacijata na naukata vo R Makedonija dobitnik e na visoki nagradi i priznanija. V. predlo`i detalna razgraneta klasifikacija na makedonskite dijalekti, zasnovana vrz genetski i tipolo{ki kriteriumi i ja pretstavi na niza karti, utvrduvaj}i go precizno tekot na ok. 200 izoglosi klu~ni za taa klasifikacija. Monografski gi obraboti site osnovni dijalektni kompleksi {to ja definiraat makedonskata jazi~na teritorija, opi{uvaj}i gi nivnite fonolo{ki i morfolo{ki sistemi. So misla za idniot atlas na dijalekti na makedonskiot jazik sostavi pra{alnik i podgotvi karta-blankovka, ostavi vo rakopis nekolku stotici karti. Poznat vo me|unarodnite slavisti~ki krugovi kako uspe{en direktor na Me|unarodniot seminar za makedonskiot jazik, literatura i kultura (1970& 1978), a ima golemi zaslugi za organizacija na makedonskata nauka za jazikot i nejzinata afirmacija vo svetski ramki.

Vizantija okolu 1025 g.

VIZANTIJA (Isto~no Rimsko Carstvo, 330 – 1453) – docnoanti~ka i srednovekovna dr`ava. Imeto go dobila po stariot grad Vizantion na Bosfor, kade vo 330 g. Konstantin I Veliki ja izgradil novata prestolnina Konstantinopol. Go zadr`ala dr`avno ureduvawe na Rimskoto Carstvo, kako negov isto~en del, ottamu i imeto Isto~no Rimsko Carstvo, nejzinite `iteli se narekuvale Romei (Rimjani), slu`ben jazik vo po~etokot bil latinskiot, a od VII v. gr~kiot. Ja neguvala helenisti~kata kultura i hristijanskata religija. Najgolem podem vo raniot period imala vo vremeto na Justinijan I (527–565), koj vodel uspe{ni vojni i uspeal, privremeno, da go obnovi nekoga{noto Rimsko Carstvo. Toga{ bila izvr{ena kodifikacija na rimskoto pravo i bil izdaden poznatiot Justinijanov zbornik na zakoni. Vo vremeto na carot Iraklij I (610–641), Slovenite i Avarite go osvoile Balkanot, a Arabjanite Sirija, Palestina i

krajot na XIV v. Vizantija bila svedena samo na Carigrad so okolinata. Vo 1453 g., koga osmanliite go osvoile Carigrad, Vizantija prestanala da postoi. LIT.: G. Ostrogorski, Istorija na Vizantija, Skopje, 1992; A. A. Vasiliev, History of the Byzantine Empire, Madison, 1952; IstoriÔ Vizantii v treh tomah, Moskva, 1967; C. Mango, The Oxford History of Byzantium, Oxford, 2002; J. Haldon, Das Byzantinische Reich, Dusseldorf, 2002. K. Ax.

VIZANTISKA ESTETIKA – podra~je vo ramkite na istorijata na estetikata {to gi opfa}a istra`uvawata na ubavoto, vozvi{enoto, svetlinata, slikata, simbolot, znakot, zborot, kanonot i na umetnosta vo razdobjeto na vizantiskata kultura i civilizacija. Vizantiskata estetika go sledi razvojot na vizantiskata kultura i civilizacija vo kontekst na edna posebna dr`ava od IV v. (osnovaweto na Vizantija), pa sè do XV v. (padot na Konstantinopol i na Vizantija vo 1453 g.), aktivno razvivaj}i ja hristijanskata ideologija koja{to se potpira vrz mnogu idei 275

V

VIZANTISKA

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Damaskin, Fotij Carigradski, sv. Simeon Nov Bogoslov, sv. Grigorij Palama, prilep~anecot Grigorij Akindin, Mihail Psel, Georgios Gemistos Pliton i mnogu drugi. Bidej}i mnogu spisi na vizantiskite filozofi ne se prevedeni, nitu se poznati preku stru~na redakcija na relevantni specijalisti, do denes nivnite sfa}awa ostanuvaat nedovolno prou~eni. Vo seta makedonska srednovekovna kultura dominira vizantisko-slovenskata duhovna i filozofska inspiracija; b) nastaven predmet na Institutot za filozofija na Filozofskiot fakultet vo Skopje, ~ii osnovi gi postavi prof. d-r Jon~e Josifovski. Vo 1999 g. e voveden kako redoven ednosemestralen predmet, a prv predava~ e prof. d-r Vera Georgieva. Del od Konstantinopol na minijatura na Na{u As [ilahi (1537)

na anti~kata kultura i estetika. Vizantiskata estetika, iako najmnogu se nadovrzuva vrz ideite na stoi~arite, ranite hristijani, gnosti~arite i neoplatonovcite, sepak, vo osnovata gi sledi ideite na hristijanskoto moralno i duhovno vospituvawe {to stanuvaat re{itelen faktor na vizantiskoto umetni~ko tvore{tvo. Vo vizantiskata estetika, spored Viktor Bi~kov, mo`eme da razlikuvame pove}e pravci so svoi specifiki i so mnoguvekovni istorii, me|u koi najzna~ajni se: patristi~kata estetika (so glavni pretstavnici: Atanasij Aleksandriski, Grigorij Niski, Vasilij Veliki, Jovan Zlatoust i PsevdoDionisij Areopagit), estetikata pod vlijanie na antikata (patrijarhot Fotij, Mihail Psel), umetni~ko-nau~nata estetika (estetikata na ekfrasisot), interiornata estetika (estetikata na asketizmot i na mona{tvoto), kultnata, odnosno liturgiskata estetika, obi~ajnata estetika, kako i estetikata na folklorot.

lo{kite, gnoseolo{kite, antropolo{kite, eti~kite i esteti~kite idei vo ramkite na specifi~niot vizantiski duhoven `ivot. Osven vlijanieto na u~ewata na oddelni anti~ki filozofi, posebno se prepoznava vlijanieto na Platon i na Aristotel. Vo vrska so originalnosta na vizantiskata filozofija treba da se naglasi deka jasno se ocrtuvaat osnovite na filozofijata na isihazmot kako avtenti~na teantropocentri~na ideja vrz koja se izveduvaat bitnite aspekti na duhovniot `ivot na Vizantijcite (Romeite). Vlijatelni filozofski idei se onie na {kolata na slavnite kapadokiski otci: sv. Vasilij Veliki, sv. Grigorij Bogoslov i sv. Grigorij Niski, pro~ueniot Psevdo-Dionisij Areopagit, sv. Jovan Lestvi~nik, sv. Maksim Ispovednik, sv. Jovan

LIT.: V. Georgieva, Vizantiska filozofija, Skopje, 2001. V. G.-P.

VIKENTIE (Kraxi}) – patrijar{iski skopski mitropolit (1905–1915). Srbin (od Studenica), poznat kako revnosen sproveduva~ na velikosrpskata propaganda vo Makedonija po Ilindenskoto vostanie, koga so ~etni~kata organizacija prisilno ja nametnuval srpskata crkovna vlast vo makedonskite sela. Bil ubien od bugarskata okupatorska vojska. LIT.: Dragi Kostadinovski, Vardarskiot del od Makedonija pod jurisdikcija na Srpskata pravoslavna crkva (1919‡1941), Skopje, 1995. Rat. Gr.

VILAZORA – v. Bilazora. VIKENTIJ, Lerinski (Galija, ok. 400 – nepoznato, 450) – crkoven pisatel od V v. Mona{estvuval i bil episkop vo Lerin. Eden od ranohristijanskite crkovni velikodostojnici vo Makedonija, koi svedo~at za postojnosta na organiziran crkoven `ivot na makedonskata zemja. Rat. Gr.

LIT.: G. Mathew, Byzantine Aesthetics, London, 1963; V.V. Bi~kov, VizantiŸska Ìstetika, Moskva, 1977; I.K. Zarov, Vizantiskata estetika i srednovekovniot `ivopis vo Makedonija od XI i XII vek, Skopje, 2003. Iv. X.

VIZANTISKA FILOZOFIJA – a) period vo istorijata na evropskata filozofija {to se protega vo vremenskata ramka od 330 g. od n.e. do padot na Vizantiskata Imperija vo 1453 g. Op{ta karakteristika na vizantiskata filozofija e zaemnoto prepletuvawe na bogoslovieto i na filozofijata. Filozofskite idei se konstituiraat preku su{tinskite pra{awa na istoriski i religiski uslovenata vizantiska epoha. Osnovni filozofski problemi se: onto276

Neboj{a Vili}

Liturgija na sv. Vasilij Veliki, freska vo crkvata „Sv. Sofija“ (Ohrid, XI v.)

VILI], Neboj{a (Veles, 17. XI 1962) ‡ istori~ar na umetnosta i profesor na Fakultetot za dramski umetnosti vo Skopje, od 90tite godini aktiven vo animiraweto i popularizacijata na postmodernisti~kata likovna scena i

VINICA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

kritika. Diplomiral na Filozofskiot fakultet vo Skopje (1985). Magistriral (1993) i doktoriral (1997) na Filozofskiot fakultet vo Belgrad. Bil direktor na SCCA vo Skopje. Avtor i prireduva~ na desetina knigi (States of Changes, 1994; NOA, 1996; 8 predavawa za umetnostite i novite tehnologii, 1998). M. B.-P.

Benki~avo vilinsko kow~e

125-158; Biljana Karaman, Les Odonates du Lac de Prespa (Macedoine, Yugoslavie) I parte: La composition qualitative et L’analyse zoogeographique de la Faune, Ann. Fac. Sci. Nat., Biol., Skopje, 1987, 37-37: 97-110. V. T. K. – M. Kr.

Vilinsko kow~e

VILINSKI KOW^IWA (Odonata) – insekti so dva para krilja. Se zabele`uvaat po golemite i dobro razvieni proyirni krilja so fina mre`esta nervatura. Imaat dolgo telo, podvi`na glava i dobro razvieni o~i. Odli~ni leta~i, najaktivni se na sonce. Golemi grablivci, lovat vo let i letaj}i go jadat plenot. Nivnite larvi `iveat vo vodna sredina i se hranat so vodni organizmi i so sitni rip~iwa. Poznati se okolu 4.500 vidovi od ovoj red. Imaat {irok areal na rasprostranuvawe. Vo Makedonija se registrirani 52 taksona. Najkrupni pretstavnici se kralskoto vretence (Anax imperator, Leach) i benki~avoto vilinsko kow~e (Libellula quadrimaculata L.).

VILOS, Emilijan (Bitola, 10. III 1931) – redoven profesor na Tehni~kiot fakultet vo Bitola (specijalnost: tehni~ka mehanika, jakost na materijalite). Diplomiral na Grade`niot fakultet vo Skopje (1957). Istata godina se vrabotil vo Direkcijata za isu{uvawe na Pelagonija vo Bitola. Bil na stru~no usovr{uvawe vo Francija od podra~jeto na hidrotehnikata (1960). Izbran e za profesor na Vi{ata tehni~ka {kola vo Bitola (1961) i od 1975 do 1977 g. bil nejzin direktor. Profesor e na Tehni~kiot fakultet vo Bitola od negovoto osnovawe (1978). Objavil pove}e trudovi od teorijata na elasti~nosta i teorijata na oscilaciite kaj tvrdite tela. Avtor e na u~ebnici po Tehni~ka mehanika i Jakost na materijalite. ^len e na Dru{tvoto za mehanika na Makedonija i na Dru{tvoto za nauka i umetnost vo Bitola. Gl. K.

LIT.: Biljana Karaman, Contribution à la Connaisance de la Faune des Odonates du Lac de Doiran, God. Zb. Biol., Skopje, 1981, 34: 215223; Gunter Peters, Hans Hackethal, Notizen uber die Libellen (Odonata) in Mazedonien, Acta. Mus. Mac. Sci. Nat., Skopje, 1986, 18(5): 125-158; Biljana Karaman, Les Odonates du Lac de Prespa (Macédoine, Yugoslavie) I parte: La composition qualitative et L’analyse zoogéographique de la Faune, Ann. Fac. Sci. Nat., Biol., Skopje, 1987, 37-37: 97-110. V. T. K. – M. K.

VILINSKO KOW^E, BENKI^AVO (Libellula quadrimaculata L.) – insekt od redot na vilinskite kow~iwa. Ima dva para dobro razvieni krilja, od koi, zadnite se malku po{iroki. Na sekoe krilo ima po edna mala crna damka, po {to i go dobil imeto. Silnite krilja go pravat dobar leta~. Se hrani so ~lenkonogi. Se sre}ava niz cela Evropa. Vo Makedonija mo`e da se najde okolu neiste~nite vodi. LIT.: Biljana Karaman, Contribution à la Connaisance de la Faune des Odonates du Lac de Doiran, God. zb. biol. Skopje, 1981, 34: 215223; Gunter Peters, Hans Hackethal, Notizen uber die Libellen (Odonata) in Mazedonien, Acta. Mus. Mac. Sci. Nat., Skopje, 1986, 18(5):

Od vinarskata vizba „Tikve{“ vo Kavadarci

VINARSKI VIZBI – proizvodstvo na alkoholni i bezalkoholni pijalaci vo RM. Pogolem broj stopanski organizacii vo koi prodol`uva tradicijata za proizvodstvo na vino i na rakija, a vo ponovo vreme i na drugi bezalkoholni pijalaci. Prirodnite alkoholni pijalaci se dobivaat od plodovi {to sodr`at {e}eri ili skrob i toa samo so fermentirawe (vino) ili so fermentirawe i destilirawe (rakija i drugi `estoki pijalaci). Vinoto, kako eden od

V

prvite proizvodi vo istorijata na civilizacijata, i vo RM ima dolga tradicija. Brojot na vinarski vizbi e golem, kako i asortimanot na vinata. Vo ponovo vreme se proizveduvaat tipizirani visokokvalitetni vina so poznato geografsko poteklo. Sodr`inata na alkoholot vo vinoto e tipi~no 10–12%. So tranzicijata i privatiziraweto na sektorot vinarstvo, osven postojnite golemi vizbi, se nastanati i pogolem broj novi vinarski vizbi so dobar kvalitet na vinoto. Najgolemi i najpoznati se vizbite vo Kavadarci i Tikve{ijata, vo Skopje, Veles, [tip, Gevgelija i drugi. Izvozot na vinoto, pokraj tradicionalniot plasman vo zemjite na porane{na Jugoslavija, s# pove}e se odviva i vo Evropa i nadvor od nea. Rakijata e tehnolo{ki pridru`en proizvod vo del od vinarskite vizbi, no, isto taka, i proizvod na drugi destilerii. Osnovna surovina za rakijata e grozjeto ili komiweto od proizvodstvoto na vino, no se koristat i slivi i drugi plodovi. So povtorena destilacija na rakijata se dobiva po~ist i pokoncentriran destilat so alkohol {to se koristi i za visokokvalitetni `estoki pijalaci. Sodr`inata na alkoholot e od 30 do 50%, tipi~no 40%. So aromatski dodatoci (smola, semiwa) se dobivaat posebni kvalitetni pijalaci (mastika, anasonka). Bezalkoholnite se osve`itelni pijalaci {to sodr`at {e}er, prirodni ili ve{ta~ki sokovi i aromi, jagleroden dioksid i drugi aditivi. Vo ponovo vreme se zastapeni golem broj brendovi od svetot. Sv. H. J. - S. S. VINICA – grad vo Isto~na Makedonija so 10.863 `. (2002). Le`i na kontaktot pome|u kotlinskata ramnina na Ko~anskata Kotlina od sever i severnite padini na planinata Pla~kovica od jug. Preku V. pominuva regionalniot pat Ko~ani–Berovo. Gradot zafa}a vkupna povr{ina od 335 ha. V. ima kontinentalno-submediteranska klima. Prose~nata godi{na temperatura na vozduhot iznesuva 12.90S. Niz V. te~at Vini~ka i Grade~ka Reka, a nivnite korita se regulirani. Na prostorot na dene{na V. postoela naselba u{te vo docnoanti~koto vreme. Potvrda za toa e Vini~koto Kale na koe se otkrieni terakotni ikoni (1985 g.), a tie spa|aat vo rangot na najekskluzivnite dela od oblasta na ranohristijanskata umetnost vo Makedonija. Kako pogolema selska naselba se javuva vo XIX v., koga e formirana ~ar{ijata i stanala trgovski i pazaren centar za selata od levata strana na Bregalnica. Bogatiot sto~en pazar i odr`uva277

V

VINI^KATA

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

raweto na terorot na vlastite intervenirale i diplomatskite pretstavnici na Rusija, AvstroUngarija i Velika Britanija. Brojot na `rtvite vo Vini~kata afera iznesuval: ubieni 5, umreni od izma~uvawe 5, izma~uvani 196, siluvani `eni i ma`i 13, zatvoreni 528 lica. LIT.: Aleksandar Apostolov, Vini~kata afera, Vinica, 1997; Van~o \or|iev, Vini~kata afera i Petar Pop Arsov, „Glasnik“ na INI, 1-2, Skopje, 1995. M. Min.

Vinica

weto na dva pana|uri godi{no ovozmo`ilo vo naselbata da postojat, pokraj pove}eto trgovski i zanaet~iski du}ani, i 10 anovi. Kako rezultat na ekonomskiot podem vo 1858 g. vo V. e izgradena golema i ubava crkva posvetena na Sv. Arhangel Mihail. Sepak, naselenieto vo V. sè do krajot na Vtorata svetska vojna stagniralo. Potoa po~nuva da se nagolemuva, a najgolem porast zabele`alo vo periodot po 1971 g. koga naselbata e proglasena za grad. Od 10.863 `. vo 2002 g. Makedonci bile 9.246 `. ili 85,1%, Turci 256 ili 2,4%, Romi 1.209 ili 11,1%, Vlasi 111 ili 1,0%, Srbi 20 i drugi 21 `. V. e sedi{te na op{tina koja zafa}a povr{ina od 43.267 ha, ima 16 naseleni mesta so 19.938 `. Edna od najstarite fabriki vo gradot e industrijata za grade`ni materijali „Proleter# osnovana vo 1947 g. Potoa vo 1964 g. e izgradena fabrikata za ~adori „Vinka#, vo 1977 fabrikata za konfekcija „Vini~anka#, vo 1972 fabrikata za du{eci „Treska – 30 Avgust#, a vo oblasta na metalnata industrija e fabrikata „Minor#. Del od naselenieto se zanimava so odgleduvawe tutun i oriz, a golem broj se zaminati na privremena

Vinica & pogled od Vini~koto Kale

278

rabota vo stranstvo. Vo gradot postoi DSU so gimnaziski, tekstilni i ma{inski paralelki, rabotni~ki univerzitet, zdravstven dom i pove}e trgovski i zanaet~iski du}ani. LIT.: \or|i Malkovski, Vinica i Vini~ko, monografija, Vinica, 1998. Al. St.

VINI^KATA PROVALA NA MRO (1897‡1898) – no}ta na 14 sproti 15. XI 1897 g. vo Vinica banda aramii dojdeni od Bugarija za ograbuvawe imotni Turci go ubile bogatiot Tur~in ]azimaga, negoviot no}en ~uvar ~len na Organizacijata i drugi dvajca mesni `iteli. Pri pretresot na ku}ata na ubieniot ~uvar bilo otkrieno pogolemo koli~estvo skrieno oru`je (pu{ki, revolveri, bombi). Po izvr{enite apsewa so `estoki izma~uvawa na uapsenite policijata go otkrila postoeweto na tajnata organizacija (MRO), po {to sleduvale masovni apsewa na vidnite li~nosti, u~iteli i sve{tenici vo Vinica, Ko~ani, [tip, Kratovo i vo selata. Vkupniot broj upaseni nadminal 1000 lica. Na masovnite apsewa i `estokosta na terorot sleduvale individualni i kolektivni protesti i od drugite gradovi na Makedonija. Za zapi-

VINI^KO KALE (Vinica) – utvrdena naselba od docnata antika i od sredniot vek. Se protega na rid nad gradot na severnite padini na Pla~kovica. Zafa}a povr{ina od 2,5 ha i ima dominantna pozicija nad Ko~anskoto Pole i dolinata na r. Bregalnica. Mo`ebi e nekoj od anti~kite gradovi (Armonia ili Kalenidin) {to le`ele na patot Stobi–Serdika (Via a Stopis usque at Serticam). Otkrien so rekognoscirawa (1956 i 1978), koga se otkrieni kerami~kite ikoni. Od 1985 g. iskopuvawa vr{at K. Balabanov i C. Krstevski. Ostatoci od praistorijata, antikata i od sredniot vek. Otkrieni se docnorimski profani gradbi, bedem so kuli, srednovekovna crkva i nekropola (XII v.) so bogati grobni prilozi. Poznati se terakotnite ikoni–reljefi so sceni od Stariot i od Noviot zavet: Arhangel Mihail, Jo{ua i Kaleb, Daniel me|u lavovite, 42. Davidov psalm, Konstantinoviot pobedni~ki krst, sv. Kristifor i sv. \or|ija, Tobija i dr. Kalapeni se so dlabok reljef i so natpisi na latinski jazik. Razli~ni istra`uva~i gi datiraat vo razli~en vremenski period (IV–V, V–VI ili VI–VII v.), a nekoi pak smetaat deka tie datiraat od IX v. i gi vrzuvaat so prestojot na Konstantin Filozof na Bregalnica. Naodite se ~uvaat vo Muzejot na Makedonija. LIT.: B. Aleksova, Episkopijata na Bregalnica, Prilep, 1989; K. Balabanov – C. Krstevski, Die Tonikonen von Vinica: Fruchristliche Bilder aus Makedonien, Munchen, 1993; E. Dimitrova, Kerami~kite reljefi od Vini~ko Kale, Skopje, 1993. D. Z.

VINI^KI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

V

VINI^KI TERAKOTNI IKONI (VI – VII VEK)

Sv. Teodor, drakonoubiec

Arhangel Mihail

42-ri psalm Davidov

Sv. Daniel me|u lavoviite

Lozovata penu{ka 80-ti psalm Davidov

Sv. Hristifor i Sv. \or|i

Car Konstantinov krst

Avtoriziral: Kosta Balabanov

Isus Navin - Jo{ua i Kaleb gi zapiraat sonceto i mese~inata

Lav, starozavetna scena

279

V

†VINKA#

„VINKA# A.D. – Vinica – osnovano vo 1964 g. kako dr`avno pretprijatie za proizvodstvo na ~adori. Vo 1990 g. se transformira vo akcionersko dru{tvo, a od 1998 g. celosno e vo privatna sopstvenost. Od proizvodstvo na ~adori, se preminuva na proizvodstvo na kamionski ceradi, kamp i turisti~ka oprema, pantaloni i proizvodi od netkaen tekstil. Denes glavni proizvodi na fabrikata se konfekciski i proizvodi od netkaen tekstil. Konfekcijata opfa}a: kroja~nica, kompjutersko oddelenie, {iva~nica, zavr{no oddelenie, peralna i veza~ki ma{ini i vo nea se proizveduvaat: jakni, zdolnici, rabotni obleki, obleki za uniformirani lica, eleci i dr. (30.000 par~iwa/mes). Netkaen tekstil (2 dela), edniot (25 t/mes) za: poliestersko vlakno za vata za konfekcisko proizvodstvo i za postelnina; filc za ~evlarskata i pekarskata industrija; filtri za vozduhot; za{titni maski i dr. Drugiot pogon (14 t/mes): tapetarska vata i filc za industrijata za mebel. Vraboteni se 460 rabotnici. Sl. A.

Amblemot na politi~kata partija †Vino`ito#

VINO@ITO (Lerin, 8. IX 1995) ‡ makedonska politi~ka partija vo Egejskiot del na Makedonija, u~esnik na parlamentarnite izbori vo Grcija (na poslednite parlamentarni izbori dobila 7.800 privrzanici). Partijata razviva aktivna nacionalna, politi~ka i kulturna dejnost. Vo Lerin organizirala otvorawe na „Makedonska ku}a#. So drugite makedonski organizacii gi publikuva bilingvalnite spisanija: „Moglena#, „Zora#, „Nova zora# i sp. „Loza#, so prilozi za istoriskoto i kulturnoto minato na makedonskiot narod. Se bori za priznavawe na Makedoncite vo Grcija kako makedonsko etni~ko malcinstvo, za voveduvawe na makedonskiot jazik vo prosvetata, vo bogoslu`bata, vo elektronskiPlakat za I kongres na politi~kata partija Vino`ito te mediumi i 280

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

vo lokalnata administracija (vo Kostursko, Lerinsko, Vodensko, S’botsko). Pretstavnici na Vino`ito dejstvuvaat i vo ramkite na me|unarodnite organizacii, kade {to gi prestavuvaat interesite na makedonskoto etni~ko malcinstvo vo Grcija. LIT.: S. Kiselinovski, Irena StavoviKavka, Malcinstvata na Balkanot, Skopje, 2004; S. Kiselinovski, Egejskiot del na Makedonija, Skopje, 1990. St. Kis.

@ivoin Vin~i}

VIN^I], @ivoin (Kraguevac, Srbija, 27. X 1930) – arheolog i konzervator. Arheologija zavr{il na Filozofskiot fakultet vo Belgrad (1959), kade {to i magistriral (1980) i ja odbranil doktorskata disertacija (1992). Raboti kako konzervator vo Republi~kiot zavod za za{tita na spomenicite na kulturata vo Skopje (1961–1995). U~estvuva i rakovodi mnogu za{titni istra`uvawa i konzervatorski zafati (Stobi, Isar Marvinci, Zgropolci i dr.). BIBL.: Skopskata tvrdina „Kale“. Polo`ba i opis, „Kulturno nasledstvo“, III, Skopje, 1966, 24–46; 1000 godini antika vo Tikve{ijata, Negotino, 1996. D. Z.

ne) ^u~kov i Kiril Petru{ev, opolnomo{tena da otpatuva na ostrovot Vis i tamu pred politi~koto i voenoto rakovodstvo so Tito da go postavi pra{aweto za obedinuvawe na Makedonija. Na sostanokot (24. VI 1944), so u~estvo na Josip Broz‡Tito, (pretsedatel na Nacionalniot komitet za osloboduvawe na Jugoslavija), pred potpretsedatelite i ~lenovi na Komitetot i pred ~lenovite na Prezidiumot na AVNOJ, makedonskata delegacija go postavila i go obrazlo`ila baraweto za integralno re{avawe na makedonskoto pra{awe i za obedinuvawe na Makedonija. Jugoslovenskoto komunisti~ko rakovodstvo ostanalo neotstapno na stavot za separatno re{avawe na makedonskoto pra{awe vo Vardarskiot del od Makedonija vo ramkite na Jugoslavija. LIT.: Slobodan Ne{ovi} i Branko Petranovi}, AVNOJ i revolucija, Beograd, 1983; Mihajlo Minoski, Avnojska Jugoslavija i makedonskoto nacionalno pra{awe, Skopje, 2000. M. Min.

VISARION DEBARSKI (XVI v.) – jeromonah i kni`even deec, eden od najzna~ajnite pretstavnici na Slep~enskiot kni`even centar pri manastirot „Sv. Joan Krstitel“ vo selo Slep~e kaj Demir Hisar. Poteknuval od Debarskiot kraj, samiot se potpi{uval kako Debarski, a se sre}ava potpi{an i so imeto Varlaam. Vo paleoslavistikata dosega se evidentirani okolu 30-na negovi rakopisi, pi{uvani vo period od 1540 do 1565 g.; antologiski zbornici na dela na crkovni pisateli, stihovni prolozi, minei, ~etvoroevangelija, palea i drugi srednovekovni `anrovski vidovi. Avtor e i na „Slep~enskiot pomenik“ (1548) i „Slep~enskiot pismovnik“ (1550). LIT.: I. Velev, Kni`evni dejci od Debarskiot kraj, zb.: Kirilometodievskata tradicija i kontinuitet, Skopje, 1997, 107–108; B. St. Angelov, Visarion Debarski, zb.: Iz starata bxlgarska, ruska i srxbska literatura, III, Sofi/, 1978, 156– 248; \. Pop-Atanasov, I. Velev i M. Jakimovska-To{i}, Tvorci na makedonskata literatura (IX–XVIII vek), Skopje, 2004, 272–277. I. Vel.

Vis – sedi{teto na voeno-politi~koto rakovodstvo na AVNOJ

VIS (1944) ‡ sredba i razgovori na Makedonskata delegacija so politi~koto i so voenoto rakovodstvo na Avnojska Jugoslavija. Na zaedni~kiot sostanok na Inicijativniot odbor za svikuvawe na ASNO na Makedonija i Glavniot {tab na makedonskata vojska (8. V 1944), bila izbrana delegacija vo sostav: Metodija Andonov‡^ento (pretsedatel na Inicijativniot odbor), Emanuel (Ma-

VISOI (s. Beranci) – nekropola pod tumuli od `eleznoto vreme (I i II). Tri tumuli se otkrieni vo 1954 g. Istra`en e najgolemiot rodovski tumul so 47 grobovi cisti od kameni plo~i, rasporedeni radijalno okolu najstariot centralen grob. Okolu niv ima prsten od kamewa. Najdeni se bogati grobni prilozi: geometriski skifos, o~ilesta fibula, spiralna belezica, labris i me~ (vo centralno postaveniot grob na rodona~alnikot) i ra~no rabotena

VISOKOPLANINSKA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

Visoi vo s. Beranci - del od grobovite vo tumulot I

Visokata medicinska {kola vo Bitola

gruba keramika, bronzeni igli, dvojni igli, obetki, visulci makova ~a{ka, vrvovi od kopja, monista od bronza i staklena pasta i dr. (vo drugite grobovi). Naodite se ~uvaat vo Zavodot i Muzej vo Bitola.

na profilot Vi{ata medicinska {kola vo 2003 g. prerasnala vo Visoka medicinska {kola za edukacija na zdravstven kadar od razni profili, vo vremetraewe od 6 P. B. semestri.

LIT.: D. Mitrevski, Protoistoriskite zaednici vo Makedonija, Skopje, 1997, 96. D. Z.

VISOK RID ‡ arheolo{ko nao|ali{te, vo atarot na napu{tenoto s. Bukri, na desniot breg na Crna Reka. Pretstavuva tumba visoka 3 m, so pre~nik vo osnovata od 70 m. Vo 1980 g. Muzejot vo Bitola izvr{il probno iskopuvawe pri {to, vo kulturniot sloj od 1,50 m bile najdeni ostatoci od dvoslojna naselba so nekolku interni razvojni fazi, so razli~na vremenska i kulturna pripadnost. Postariot sloj mu pripa|al na eneolitskoto vreme, na [uplevec ‡ Bakarno Gumno kulturnata grupa, dodeka pomladiot na ranata faza na bronzenoto vreme vo Pelagonija.

VISOKO OBRAZOVANIE VO RM – sevkupnost na instituciite za obrazovanie na stru~ni kadri na vi{ite i visokite {koli, fakultetite i akademiite. Vo Makedonija visokoto obrazovanie se ostvaruva vo ramkite na 4 univerziteti & Skopje, Bitola i Tetovo (dva), edna voena akademija (Skopje) i dva teolo{ki fakulteta (pravoslaven i muslimanski vo Skopje). Organizirano e na dve nivoa: dodiplomski studii, koi traat od 3 do 6 godini (6–12 semestri) i zavr{uvaat so polagawe diplomski ispit; i postdiplomski studii: specijalisti~ki, vo traewe od edna godina (na Medicinski fakultet od 3 do 5 godini); magisterski (2 godini) i

V

doktorski studii (3 godini) i zavr{uvaat so odbrana na soodveten trud (disertacija). Studiskite i predmetnite programi gi donesuvaat nastavno-nau~nite soveti na fakultetite, a gi potvrduvaat, odnosno davaat soglasnost univerzitetot i Ministerstvoto za obrazovanie i nauka. Organi na upravuvawe na nivo na fakultet se: dekan, Fakultetska uprava i Nastavno-nau~en sovet, a na nivo na univerzitet: rektor, Univerzitetska uprava i Senat, so mandat od ~etiri godini. Vospitno-obrazovnata rabota vo visokoto obrazovanie ja izveduvaat sorabotnici vo zvaweto: pomlad asistent i asistent i nastavnici vo zvaweto: docent, vonreden profesor i redoven profesor. Vospitno-obrazovnata rabota e organizirana po godini i semestri. Najzastapeni vidovi vospitno-obrazovna rabota se: predavawa, seminari, ve`bi, konsultacii, ispiti i diplomski ispit kako zavr{en, koj se polaga pred komisija. Vo visokoto obrazovanie se stapuva so polagawe priemen ispit (v. Univerzitet „Sv. Kiril i Metodij# – Skopje; Univerzitet „Sv. Kliment Ohridski# – Bitola; Univerzitet na Jugoisto~na Evropa – Tetovo; Dr`aven univerzitet vo Tetovo – Tetovo; Voena akademija „General Mihajlo Apostolski# – Skopje; Pravoslaven bogoslovski fakultet „Sv. Kliment Ohridski# – Skopje i Fakultet za islamski nauki – Skopje, vo Kondovo). LIT.: K. Kamberski, Od bukvar do univerzitet, Skopje, 1994. K. Kamb.

VISOKOPLANINSKA MIKROFLORA NA RM. Podatoci za algalnata flora na planinskiot region postojat samo za dijatomeite, kade {to se zabele`ani okolu 570 taksoni. Vo visokoplanin-

LIT.: Dragica Simoska, Visok Rid, praistoriska pove}eslojna naselba, „ZTB“, 4, Bitola, 1983/84, 5‡20. V. S.

VISOKA MEDICINSKA [KOLA (BITOLA). Na 28. III 1988 g. bila otvorena Vi{a medicinska {kola vo Bitola poradi potrebata od vi{ zdravstven kadar od razni profili, a pred sè medicinski sestri od op{ta nasoka (koi se educirale 4 semestri). Vo tekot na 1991/92 g. se educirale dve generacii vi{i aku{erki. Vo 1993/94 se educirale sestri za primarna zdravstvena za{tita, vo traewe od 4 semestri, a vo 1996/97 vi{i medicinsko–laboratoriski tehni~ari–analiti~ari, ~ie traewe na studiite bilo 5 semestri. Zaradi dooformuvawe

Studenti vo aulata na Pravniot fakultet na Univerzitetot „Sv. Kiril i Metodij“ vo Skopje

281

V

VISOKOPLANINSKI

skiot region (osobeno nad 2000 m) dominantno se zastapeni alpski vidovi dijatomei, karakteristi~ni za severnoevropskiot region i Alpite (Cavinula pseudiscutiformis, Stauroneis spp, Neidium spp, Hygropetra balfouriana, Diatomella balfouriana). Zna~ajni stani{ta se treseti{tata, osobeno sfagnumskite treseti{ta so poniska pH vrednost na vodata, kade {to se sre}ava zna~itelen diverzitet na acidofilnite rodovi Eunotia i Pinnularia. Na planinata Nixe i vo dolinata na rekata Trnov~ica e zabele`ana refugijana zaednica, koja mnogu prilega na perifitonskite zaednici od Ohridskoto Ezero (prisutni se Gomphoneis transsilvanica, Navicula jakovlevicii, Ellerbeckia arenaria). Generalen e vpe~atokot deka planinite vo Makedonija imaat relativno niska floristi~ka sli~nost (od dijatomolo{ki aspekt) so relativno mal broj vidovi, zaedni~ki za site istra`uvani planini. Sv. K.

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

mayeri, Bupleurum mayeri, Centaurea tomorosii, Crocus cvijicii, Dianthus galicicae, Edryanthus horvatii, Festuca galicicae, Helichrysum zivojinii, Laserpitium ochridanum i drugi; [ar Planina (10) – Crocus scardicus, Dianthus scardicus, Potentilla doerfleri, Verbascum scardicolum, Viola schariensis i drugi; Pelister (4) – Alchemilla peristerica, Crocus pelistericus, Dianthus myrtinervius, Sempervivum octopodes; Nixe-Kajmak~alan (3) – Dianthus kajmaktzalanicus, Peucedanum lavrentiadis, Silene horvatii; Jakupica (5) – Colchicum macedonicum, Pedicularis ferdinandii, Sempervivum macedonicum, Thymus karadzicensis, Viola bornmuelleri i drugi. Vl. M.

Keraca Visul~eva & avtoportret (maslo na platno, 1988)

Planinski karanfil

VISOKOPLANINSKI ENDEMITI VO FLORATA NA RM. Endemizmot pretstavuva edna od najzna~ajnite karakteristiki na florata na RM, so prisustvo na 117 lokalni endemiti {to se isklu~ivo ograni~eni na nejzinata teritorija. Se razvivaat na najrazli~ni stani{ta – po visokoplaninskite pasi{ta i kamewari, po re~nite klisuri, {umite, brdskite pasi{ta i sli~no. Visokoplaninskite endemiti se sre}avaat re~isi po site na{i planinski masivi. Vo vremeto na glacijacijata uslovite za nivni opstanok bile nepovolni poradi toa {to vrvovite na visokite planinski masivi bile pod mraz, no, sepak, golem broj od starite reliktni i endemi~ni tercierni vidovi uspeale da se odr`at vo brojnite zasolni{ta (refugiumi), vo koi{to vladeele popovolni uslovi. Najgolem broj planinski i visokoplaninski endemiti i subendemiti se prisutni na planinata Gali~ica (15) – Astragalus 282

VISUL^EVA, Keraca Nikolova (s. Nestram, Kostursko, Egejskiot del na Makedonija, 7. IV 1910 ‡ Skopje, 13. I 2004) ‡ akademska slikarka i skulptorka. U{te trigodi{na vo voeniot bran (1913) so roditelite e prefrlena vo Bugarija. Se {koluvala vo Burgas, a vo 1929 g. se zapi{ala na Dr`avnata hudo`estvena akademija vo Sofija. Vedna{ po diplomiraweto (1935) u~estvuvala na prvata izlo`ba i ja dobila prvata nagrada i ~lenstvo vo Sojuzot na umetnicite na Bugarija. Rabotela kako praktikant vo III sofiska gimnazija, a po zavr{uvaweto i na Pedago{kata akademija (1940) stanala u~itelka po selata vo Pirinsko, a vo 1941 g. (po nejzina `elba) u~iteluvala vo @enskata gimnazija vo Skopje i u~estvuvala na grupni izlo`i so makedonskite umetnici. Po egzodusot na Evreite vo Makedonija (1943), se vra}a so semejstvoto vo Bugarija i 55 godini `ivee i raboti vo Plovdiv. Za u~estvoto na ilo`bata na bugarskata sovremena umetnost vo Dr`avnata umetni~ka galerija (1945) go dobila najvisokoto priznanie †Sv. Kiril i Metodij#. No poradi manifesta-

ciite na nacionalnata orientacija, vo 1958 g. bila isklu~ena kako †neblagonade`na# od Sojuzot na bugarskite umetnici i ve}e nemala pravo ni da u~estvuva na izlo`bi, nitu pak da nabavuva slikarski materijali. Po penzioniraweto (31. VIII 1961) pove}epati patuvala vo Francija, u~estvuvala na mnogu izlo`bi vo Zapadna Evropa i dobivala visoki nagradi i priznanija. Vo 1989 g. e vratena vo ~lenstvoto vo Sojuzot na bugarskite umetnici, no pak bez pravo da u~estvuva na izlo`bi. Po organiziraweto na izlo`bata †Sovremenata grafika vo Makedonija# vo Plovdiv (1992), se zapoznala so organizatorite, a potoa i so pretsedatelot na RM K. Gligorov i napravila postapki za vra}awe vo svojata tatkovina. Dobila makedonsko dr`avjanstvo (27. IX 1994) i na 1. XII 1995 g. se preselila vo Skopje, zaedno so celokupnoto za~uvano slikarsko delo (348 platna), zave{tano na RM. Na 7. VIII 2002 g. vo Muzeite na Makedonija e otvorena prvata samostojna izlo`ba (36 izlo`eni sliki), a na 5. VI 2003 g. vo salonot na MANU e organizirana impozantna izlo`ba od 77 platna (portreti, pejza`i, aktovi i dr., raboteni vo perodot 1933‡1995), so monografski katalog od d-r Sowa Abaxieva. Spored nejzina `elba, na 10. IX 2005 g. e otvorena postojanata Spomen-muzejska postavka vo Resen †Keraca Visul~eva (1910-2004)#. Taka e ispolneto i nejzinoto zave{tanie: †Rodena sum vo Makedonija, od dedovci i pradedovci Makedonci i sakam da umram vo Republika Makedonija#. LIT.: Sowa Abaxieva, Keraca Visul~eva Keraca Visulceva, MANU, Skopje, 2005; Bla`e Ristovski, Umetnikot i makedonskiot patriot Keraca Visul~eva, †Sovremenost#, 52/2, Skopje, 2004, 80&85. Bl. R.

„VITAMINKA# A.D. – Prilep – uspe{na prehranbena industrija. Osnovana e vo 1956 g. za proizvodstvo na crven piper od industriski piperki, proizvedeni vo regionot. Proizvodstvoto i plasmanot se olesneti vo 1974 g. koga se po~nalo so pakuvawe i na drugi prehranbeni proizvodi, kako soda bikarbona i crn piper. Proizvodstvoto se omasovuva i se osvojuvaat pazarite vo SFRJ i vo drugi zemji. Istovremeno se otvoraat firmi vo Germanija, Slova~ka, Bugarija i vo Srbija. Vo 1991 g. e ostvaren rekorden prihod, a brojot na vrabotenite dostignuva 440. Po raspadot na SFRJ i turbulenciite vo regionot, firmite vo stranstvo zgasnuvaat, a brojot na vrabotenite se namaluva. Vo 1999 g. asortimanot pov-

VI[ANOV-MOLERA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

torno se pro{iruva so proizvodstvo na ~okoladi i ~okoladni proizvodi. Privatizacijata e zavr{ena od 1995 g. koga se sozdava akcionersko dru{tvo. Denes ima dislocirani pogoni i {iroka proizvodstvena programa. Izvezuva na site kontinenti. Sv. H. J. VITANOV, Vasil (s. Borievo, Strumi~ko, 7. XI 1945) – grad. in`., red. prof. na Grade`niot fakultet vo Skopje (1995) po predmeti od oblasta na fundiraweto, pretsedatel e na Dru{tvoto za geotehnika na Makedonija. Magistriral vo IZIIS, a doktoriral na tema „Interakcija – po~va – konstrukcija# (1997). Vo ponovo vreme raboti na inovirawe na regulativata od oblasta na geotehnikata. Toj e isklu~itelno aktiven vo primenuva~kata dejnost, vo koja preku vodewe studii, proekti, ekspertizi i recenzii dava osobeno zna~aen pridones vo realizacijata na kapitalni objekti. Q. T.

Mariovskoto selo Vitoli{te

ski naselbi, no najmnogu kon Prilep. Vo V. ostanale da `iveat glavno stari lica koi se zanimavaat so sto~arstvo i so odgleduvawe p~eli. Vo okolinata na seloto ima lignit so rezervi od okolu Al. St. 100 milioni toni. VIHING, episkop (lat. Uuichinus) (? – ok. 899) – vikaren episkop Nitranski. Poteknuval od Bavarija. Rakopolo`en od papata Jovan VIII (872–882) za vikaren episkop na Moravskiot arhiepiskop sv. Metodij Solunski. Vo po~etokot tajno, a potoa javno zastanal protiv sv. Metodij, koristej}i la`ni papski pisma i obvinenija. LIT.: Ratomir Grozdanoski, Stefan Arhiepiskop Ohridski i Makedonski, Skopje, 2000. Rat. Gr.

Jordan Vitanov

VITANOV, Jordan (Veles, 13. I 1953) – akter. Diplomiral na otsekot za akterska igra na Fakultetot za dramski umetnosti vo Skopje (1986). Od 1987 g. e ~len na Narodniot teatar vo Veles, a od 1999 i direktor na teatarot. Ulogi: Filoktet vo istoimenoto delo, Don Alonzo (†Don @uan#); Orest (†Elektra#); Kreont (†Antigona#); Anton Antonovi~ (†Revizor#); Prometej (†Prikovaniot Prometej#) i dr. R. St. VITOLI[TE – centralna naselba vo Mariovo. Se nao|a vo prilepskiot del na Mariovo, vo zapadnoto podno`je na planinata Kozjak, od dvete strani na Vitoli{ka Reka na nadmorska visina od okolu 800 m. So Prilep e povrzana preku sovremen asfalten pat. Vo minatoto V. bilo golemo selo naseleno samo so Makedonci. Vo 1961 g. vo nego `iveele 1.291 `. Vo podocne`nite godini seloto bilo zafateno od silna migracija, taka {to vo 2002 g. ovde ostanale da `iveat samo u{te 170 `. Preseluvaweto glavno bilo naso~eno kon okolnite grad-

V

VIC – kratka govorna tvorba koja se odlikuva so duhovitost i aktuelnost. Nekoga{ sodr`i dvosmisleno zna~ewe, od koe ka`uva~ot i slu{atelot go prifa}a ona {to mu odgovara. Postojat pove}e grupi, no najpopularni se politi~kite i erotskite vicevi. M. Kit.

VI[A PEDAGO[KA [KOLA – v. Vi{i {koli vo RM; Pedago{ki fakulteti VI[A [KOLA ZA FIZI^KA KULTURA (Skopje, 1965–1980) – osnovana so zakon za {koluvawe kadri za fizi~ko vospitanie, sportska rekreacija i stru~na rabota vo sportskite organizacii. Mati~nata komisija gi izbrala za nastavnici: Tomo Atanasovski, \or|i Boev, Katica Dimova, Dim~e Jakimovski, Slavko Matovski, Dimitrija Popovski, Andon Simovski, Stojan Trnini} i ^edo [arevski, a vo dopolnitelen raboten odnos od Medicinskiot fakultet: d-r Van~o Kova~ev, d-r Josif Josifovski i d-r Ogwanka Stankovi}, od Filozofskiot fakultet: Risto Bundalevski i Stojan Jordanovski i od Zavodot za sportska medicina d-r Nikola Hristov. Diplomirale vkupno 580 studenti (113 studentki i 467 studenti).

LIT.: Du{an Stanimirovi}, Otvorawe na kadrovski {koli vo Makedonija, „Godi{en zbornik na Fakultetot za fizi~ka kultura#, Skopje, 1988, 11. D. S.

VI[ANOV-MOLERA, Toma Haxiikonomov (Bansko, 1759 ‡ ?, ok. 1815) ikonopisec i zograf, osnovopolo`nik na Banskata `ivopisna {kola. So zografsko obrazovanie se steknal vo Viena (ok. 1770). Po vra}aweto bil nare~en Molera spored germ. Maler (`ivopisec). Bil pod vlijanie na Debarskata ikonopisna {kola. Rabotel vo Bansko, vo crkvata „Pokrov Bogorodi~en“ pri isposnicata „Sv. Luka“ kaj Rilskiot manastir (1811, 24 sceni), vo Kurilskiot manastir (1812–1913), Dovlensko, Razlo{ko i ]ustendil. Go neguval realizmot vo slikaweto i osobeno bil uspe{en vo ktitorskite portreti (proigumenot Teodosij). Negovite edinstveni ikonostasni ikoni od grobi{nata crkva vo Bansko izgorele (1953). Bil u~itel na pove}e mladi ikonopisci i zografi, kako i pove}e naslednici od negoviot rod ‡ sinot Dimitar Molerov (1780‡1870), vnukot Simeon Molerov (1816– 1903) i pravnukot \or|i Molerov (1844–1876).

Toma Vi{anov: detaq od ikonata na sv. Jovan Krstitel od crkvata „Sv. Petar i Pavle“ vo s. Dobrini{te, (XVII v.)

BIBL.: D. G. Molerov, Ikonopis v Bansko, „Izvesti® na Nar. etnogr. muzeŸ vo Sofi®“, III, kn. 1, Sofi®, 1923; M. Con~eva, B†lgarsko v†zra`dane. @ivopis i grafika, Sofi®, 1962, 22-25 i 45-46; A. Vasiliev, Po®va i razvoŸ na izkustvoto v Bansko, B†lgarski v†zro`denski maŸstori. @ivopisci, rezbari, stroiteli, Sofi®, 1965, 486-504; istiot, Toma Vi{anov ‡ Molera, Sofi®, 1969. S. Ml.

283

V

VI[I

VI[I RASTENIJA VO FLORATA NA RM (Cormophyta, gr~. cormus-steblo i phyton-rastenie) – najgolema grupa vo rastitelniot svet, slo`eni pove}ekleto~ni organizmi prisposobeni na suvozemen na~in na `iveewe. Vo tekot na evolucijata, kaj niv se pojavile posebni organi i tkiva (steblo, koren, listovi, epidermis, stomi, kutikula, sprovodni tkiva i drugo). Florata na vi{ite rastenija na RM e mnogu bogata i raznovidna. Pretstavena e so okolu 210 familii, 920 rodovi i okolu 3700 vidovi. Najbrojni se skrienosemenite rastenija (okolu 3200 vidovi) i movovite (okolu 400), dodeka drugite grupi se zastapeni so pomal broj vidovi – papratite (42), golosemenite (15) i likopodiumovite rastenija (6). Najpolimorfni familii me|u skrienosemenite rastenija se familijata Asteraceae (nad 470 vida), familijata Fabaceae (okolu 460 vida), Caryophylaceae (345), Brassicaceae (264), Lamiaceae (260), Poaceae (289) i drugi. Golemata raznovidnost na vi{ite rastenija e rezultat na istoriskite promeni {to se slu~uvale vo ovoj del na Balkanskiot Poluostrov – geolo{ki, geomorfolo{ki, klimatski pedolo{ki, hidrolo{ki i dr., kako i na rastitelnite migracii od krajot na tercier, glacijalniot i postglacijalniot period. Recentnata flora na RM pretstavuva mozaik od najrazli~ni florni elementi (evropski, borealni, arktoalpski, alpski, srednoevropski, mediteranski, submediteranski, isto~nomediteranski, pontski, balkanski, ju`nobalkanski, meziski, skardopindski i drugi), zaedno so mnogubrojnite reliktni i endemi~ni vidovi. Reliktite se ostatoci od starata tercierna flora i pretstavuvaat indikatori za tolkuvaweto na porane{nite klimatski priliki. Za~uvani se re~isi vo site delovi, osobeno vo dlabokite re~ni klisuri, kade {to vlijanieto na glacijacijata bilo poslabo (Aesculus hippocastanum, Ramonda nathaliae, Ramonda serbica, Thymus oehmianus, Viola kosaninii i drugi), na vla`ni stani{ta, mo~uri{ta (Isoetes phrygia, Osmunda regalis, Thelipteris palustris) i sli~no. Endemite imaat ograni~eno rasprostranuvawe i spored nivniot razvoen centar, odnosno arealot na rasprostranuvawe vo RM razlikuvame: lokalni endemiti (Salvia jurisicii, Verbascum macedonicum, Viola arsenica i drugi), ju`nobalkanski endemiti (Astragalus physocalyx, Centaurea graeca, Erodium absinthoides i drugi), balkanski endemiti (Dioscorea balca284

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

nica, Pinus peuce, Saxifraga sempervivum) i dr. Centri so najvisok floristi~ki diverzitet na teritorijata na RM pretstavuvaat planinskite i visokoplaninskite regioni, klisurite, prirodnite ezera, nizinskite blata i mo~uri{ta, planinskite blata i treseti{ta, brdskite pasi{ta, stepolikoto podra~je, solenite po~vi i drugi. Vl. M.

ekonomski {koli vo Prilep (vo 1972 prerasnuva vo Visoka ekonomska {kola), vo Tetovo (prestanala vo 1962/63) i vo Kumanovo (prestanala vo 1962/63). Vo 1961 g. bila otvorena Vi{a tehni~ka {kola vo Bitola, Pedago{ka akademija vo Bitola (1964), Vi{a {kola za fizi~ka kultura vo Skopje (1965), vo 1970 g. Vi{a ugostitelsko-turisti~ka {kola vo

Pedago{kata akademija vo Skopje

VI[I [KOLI VO RM – vid visokoobrazovni ustanovi {to ne postojat vo aktuelniot obrazoven sistem na RM, no vo minatoto odigrale zna~ajna uloga vo osposobuvaweto na vi{i stru~ni kadri za potrebite na stopanstvoto i na op{testvenite dejnosti. Studiraweto vo niv traelo 2 godini (4 semestri). Prvata vakva {kola vo RM bila Vi{ata pedago{ka {kola (VP[) vo Skopje, osnovana so uredba na Vladata na NRM (17. IX 1947), kako ustanova na Ministerstvoto za prosveta, so zada~a „da osposobuva nastavnici za ni`ite klasovi na srednite u~ili{ta i vi{ite osnovni u~ili{ta i vospituva~i za domovite i internatite#. Sè do 1957 g. taa bila edinstvena vi{a {kola vo RM. Vo narednite nekolku godini bile otvoreni u{te tri vakvi {koli: Vi{a upravna {kola vo Skopje (1957, raboti do 1964), Vi{a stopanska {kola vo Skopje (1958–1961) i VP[ vo [tip (1959). Vi{oto {kolstvo do`ivuva osobeno intenziven razvitok po donesuvaweto na Zakonot za osnovawe vi{i stru~ni {koli (1960), koga za samo edna u~ebna godina (1960/61) bile otvoreni 6 vakvi {koli: Vi{a {kola za socijalni rabotnici vo Skopje (podocna integrirana kon Filozofskiot fakultet), vi{i zemjodelski {koli vo Bitola i vo Strumica i vi{i

Ohrid (site 4, potoa prerasnuvaat vo fakulteti). So Zakonot za visokoto {kolstvo vo NRM (1961) vi{ite {koli, koi dotoga{ rabotele nadvor od Univerzitetot, stanale negov sostaven del. LIT.: K. Kamberski, Od bukvar do univerzitet, Skopje, 1994. K. Kamb.

Boris Vi{inski

VI[INSKI, Boris (Skopje, 6. VI 1929) ‡ raska`uva~, romansier, dramski avtor. Zavr{il Praven fakultet vo Belgrad. Bil urednik na spisanijata „Kulturen `ivot# i „Makedonska revija#. Eden od najpreveduvanite makedonski avtori, a i samiot golem afirmator na makedonskata literatura vo svetot. Negovite romani i raskazi osciliraat me|u magi~niot realizam i fantastikata. BIBL.: Senki i `ed, roman, Sk., 1958; Vino`ito, roman, Sk., 1972; Drevni bregovi,

VLADA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

raskazi, Sk., 1975; Lavina, roman, Sk., 1978; Racin, drama, Sk., 1979; Klisura, roman, Sk., 1983; Barbara, raskazi, Sk., 1983; Tesno more, roman, Sk., 1986; Kruna od pesok, roman, Sk., 1992; Ko`a od oblaci, roman, Sk., 1993; Krstot na Bogomil, roman, Sk., 1994; Molitvi, raskazi, Sk., 2005. LIT.: M. Matevski, Krstot na Bogomil, vo knigata Svetlinata na zborot, Matica maked., 2006. P. Gil.

Cvet i plod od vi{na (Prunus cerasus L.)

VI[NA (Prunus cerasus L.) – plodovito ovo{no drvo. Vo Republika Makedonija se odgleduva vo site reoni so nadmorska viso~ina do 1.100 m. Do sedumdesettite godini od XX v. be{e sporedna kultura, so 200-300 t godi{no proizvodstvo. Prvata planta`a so obla~inska vi{na (na 20 ha) e posadena vo Bitolsko (1970). Nabrzo se uvidoa golemata rodnost i rentabilnosta na ovaa vi{na, koja naglo se pro{iri vo site reoni. Proizvodstvoto go dostigna maksimumot od 11.450 t (1986– 1987). Poslednive godini proizvodstvoto iznesuva me|u 6.000– 7.000 t godi{no. Re~isi celoto koli~estvo se izvezuva kako zamrznati plodovi i konzervirano vo alkohol. B. R. VLADA – daritelka za izrabotka na fresko`ivopisot vo crkvata „Sv. Petka# vo s. Pobu`je (Skopsko) vo 80-tite g. na XV v. Nejzino darenie bila pretstavata na apostol Pavle. Podocna (1500) crkvata bila povtorno slikana od drugi zografi, no pritoa bilo po~ituvano postaroto slikarstvo. LIT.: Z. Rasolkoska-Nikolovska, Crkvata „Sv. Petka# vo s. Pobu`je, „Zbornik na Arheolo{kiot muzej na Makedonija#, X-XI, Skopje, 1983, 38-50. Z. R.-N.

VLADA NA DFJ / FNRJ / SFRJ ‡ najvisok organ na izvr{nata vlast i izvr{en organ na Sojuznoto narodno sobranie na DFJ/ FNRJ/SFRJ. Vladata na DFJ, kako najvisok izvr{en organ na dr`avnata vlast vo zemjata, prvpat po osloboduvaweto na Jugosavija (1945), ja formiral Josip Broz Tito. Mandatot formalno mu bil doveren od strana na toga{noto Kralsko namesni{tvo na Jugoslavija. Pove}eto nejzini ~lenovi proizleguvale od sostavot na Nacionalniot komitet za osloboduvawe na Jugoslavija (NKOJ), no po barawe na zapadnite sojuznici i vo soglasnost so Spogodbata Tito - [uba{i} od juni 1944 i od no-

emvri 1944 g., vo nea vlegle i pretstavnici od prethodnata vlada na Kralstvoto Jugoslavija. Vo nea ne vlegle pretstavnici od NRM. Vo noemvri 1945 g. bile sprovedeni izbori za Ustatvotvorno sobranie na Jugoslavija, koe se sostanalo na 29 noemvri 1945 g. i ja proglasilo FNR Jugoslavija. Naporedno se odvivale i aktivnostite za formirawe na Vlada na FNRJ i nejzino vklopuvawe vo sistemot na novoto dr`avno ureduvawe. Za taa cel pretsedatelot na Privremennata vlada Josip Broz Tito podnel ostavka na funkcijata pretsedatel na Vladata, {to imala formalen karakter. Zatoa ostavkata ne bila prifatena i so toa bil daden mandat za nejzino natamo{no funkcionirawe, no sega kako nova Privremena vlada na FNRJ. Bile otstraneti pretstavnicite na Kralskata vlada, me|u koi i ministerot za nadvore{ni raboti d-r Ivan [uba{i}, potpisnikot na spogodbite, koj bil prinuden da si podnese ostavka. Privremenata vlada prodol`ila da funkcionira so novi pogolemi ovlastuvawa. Vo nejziniot sostav se na{le najvlijatelnite lu|e u~esnici vo Narodnoosloboditelnata borba i ~lenovi na prethodniot NKOJ. Tie gi rakovodele najva`nite poverenstva i sektori za oddelnite resori vo Vladata. Vladata imala golemo vlijanie vo podgotvuvaweto na prviot ustav na FNRJ, donesen na krajot od 1945 g. So stapuvaweto vo sila na Ustavot na FNRJ od po~etokot na 1946 g. bila izbrana nova Vlada na FNRJ, pak sostavena od Josip Broz. Vo nea Bane Andreev bil izbran za minister za industrija i rudarstvo, a Emanuel ^u~kov za minister za DF Makedonija. Pod imeto Vlada i na ~elo so Josip Broz funkcionirala do 1953 g. So novite ustavni promeni (1953 g.), namesto „Vlada“, bil voveden „Sojuzen izvr{en sovet“ na FNRJ koj vsus-

V

{nost funkcioniral kako vlada. So voveduvaweto na funkcijata Pretsedatel na Republikata, na koja bil izbran Josip Broz Tito, nadle`nosta na SIS bila namalena. Po 1953 g. i NRM re~isi redovno imala ~lenovi na Vladata na FNRJ ili SIS, no za ponebitni resori. Od 1974 g. SRM imala i potpretsedatel na SIS. LIT.: D-r Novica Veljanovski, Dr`avnopravniot razvoj na Makedonija 1945– 1953. Administrativno-centralisti~kot period vo dr`avno-pravniot razvoj na Makedonija, Skopje, 1992, 1–320; D-r Branko Petranovi} – ^edomir [trbac, Istorija socijalisti~ke Jugoslavije, knj. Prva op{ti pregled, Beograd, 1977, 1–245. D-r Du{an Biland`i}, Historija Socijalisti~ke Federativne Jugoslavije, Zagreb, 1978, 1–463. N. V.

VLADA NA DFM/NRM/SRM/ RM – najvisok organ na izvr{nata vast i izvr{en organ na Sobranieto na RM. Prvata vlada na DFM bila izbrana na Tretoto zasedanie na ASNOM (14-16. III. 1945) od strana na Narodnoto sobranie na Makedonija, koe na toa zasedanie se transformiralo od ASNOM vo NS. Vo prviot sostav nea ja so~inuvale: Lazar Koli{evski, pretsedatel; Qup~o Arsov, prv potpretsedatel i minister za finansii; Abduraim Mehmed, vtor potpretsedatel; Kiro Petru{ev, minister za vnatre{ni raboti; Nikola Min~ev, minister za prosveta; d-r Pavel [atev, minister za pravosudstvo; Strahil Gigov, minister za industrija i rudarstvo; Tode No{pal, minister za trgovija i snabduvawe; Bogoja Fotev, minister za zemjodelstvo i {umarstvo; d-r Vuka{in Popadi}, minister za narodno zdravje; d-r Nexat Agoli, minister za socijalna politika i in`. Georgi Vasilev, minister za grade`ni{tvo. Nabrgu potoa bilo vovedeno i Ministerstvo za trud, a ne{to podocna ~lenovi na vladata stanale pretsedatelot na Planskata i pretsedatelot na Kontrolnata komisija. Prvata Vlada, vedna{ po nejzino-

Prvata Vlada na DFM (1945)

285

V

VLADA

to formirawe, donesla Deklaracija so koja se opredelila za cvrsto povrzuvawe so jugoslovenskata federacija. Podocna poziciite na Vladata na NRM gi utvrdil Ustavot na NRM donesen kon krajot na 1946. Vo administrativno-centralisti~kiot period taa donesuvala i akti so zakonodavna sila i vr{ela funkcii {to bile limitirani od Sojuznata Vlada. Izvesno vreme vo {eesettite godini vo NRM, namesto ministerstva bile osnovani sekretarjati i dr`avni sekretarijati. Toa bile sekretarjatite: za vnatre{ni raboti, za pravosudna uprava, za stopanski raboti, za buxet i za dr`avna administracija. Izvesno vreme vo sostavot na vladata bile osnovani soveti kako kolegijalni organi: za prosveta, za kultura, za narodno zdravje, za socijalna za{tita i dr. Vo soglasnost so Ustavot na SRM od 1963 g., terminot „vlada“ e zamenet so terminot „izvr{en sovet“. Toa bilo napraveno kako specifi~not na „samoupravniot“ sistem {to se izgraduval, bidej}i terminot „vlada“ asociral na „kapitalisti~ko vladeewe“. Me|utoa, postavenosta na Izvr{niot sovet na Sobranieto na SRM vo uslovi na sobraniskiot sistem na vlasta vo dr`avata ne bila bitno promeneta. IS i natamu ostanal izvr{en organ na Sobranieto i najvisok organ na izvr{nata vlast. Toj bil organ definiran kako najodgovoren vo ramkite na negovata nadle`nost, no vsu{nost ne vodel avtonomna politika; mu gi predlagal zakonite i drugite akti na Sobranieto i bil odgovoren za nivnoto izvr{uvawe. Vo negoviot sostav funkcionirale republi~kite organi na upravata, koi se imenuvale republi~ki sekretarijati, sekretarijati, soveti ili poinaku. Republi~ki sekretarijati obi~no bile organite na upravata za resorite vnatre{ni raboti i narodna odbrana. Funkcionerite {to gi rakovodele organite na upravata, naj~esto bile ~lenovi na Izvr{niot sovet, no imalo i ~lenovi {to ne rakovodele resori. Podobra pozicija imal Izvr{niot na SRM so Ustavot na SRM od 1974 g. Dobil pogolema samostojnost vo kreiraweto na politikata vo stopanskata oblast i vo op{testvenite dejnosti. Bil definiran kako organ {to bil odgovoren pred Sobranieto na SRM vo ramkite na nadle`nostite na republikite. Izvr{nite soveti kako izvr{ni organi prvpat bile vovedeni vo op{tinite i vo gradot Skopje kako obid za decentralizacija. 286

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Prvata Vlada na samostojna Republika Makedonija (21. II 1991)

Po osamostojuvaweto na RM, spored nejziniot prv Ustav (1991) i so promenata na politi~kiot sistem, Vladata na RM se konstituirala vrz baza na izbornite rezultati od pove}epartiskite izbori. Mandatot za sostav na Vladata go dobivala politi~kata partija ili koalicijata od partii {to osvoila najmnogu prateni~ki mesta na neposrednite izbori. Poradi toa na Vladata $ bila doverena pogolema nadle`nost i odgovornost.

BIBL.: D-r Aleksandar Hristov, Vladata na Narodna Republika Makedonija, ISPPI, Skopje, 1977, 1-225; D-r Aleksandar Hristov, Sozdavaweto na makedonskata dr`ava vo jugoslovenskata federacija, Dr`avnopravniot razvitok na SR Makedonija 1945–1978, t. 4, Skopje, 1985, 1472; D-r Novica Veljanovski, Makedonija 1945-1991, dr`avnost i nezavisnost, Skopje, 2002, 1–406; grupa avtori, Prvata narodna vlada na Makedonija (Spomenica), Skopje, 1985, 1–110. N. V.

VLADA NA RM ‡ nositel na izvr{nata vlast vo Republika Makedonija. Vladata ja izbira Sobranieto na RM, po predlog na mandatarot, opredelen od pretsedatelot na Republikata. Vo periodot od 1991 do 2008 g., formirani se devet vladi vo RM. Prvata vlada e formirana na 21. III 1991 g., poznata pod imiwata „ekspertska“ ili „kompromisna vlada“, na ~elo so Nikola Kqusev. Vtorata vlada e formirana na 4. IX 1992 g., na ~elo so Branko Crvenkovski, lider na SDSM. Tretata vlada e konstituirana na 20. XII 1994 g., so pretsedatel Branko Crvenkovski. ^etvrtata vlada e formirana na 1. XII 1998 g., so pretsedatel Qup~o Georgievski, lider na VMRO‡DPMNE. Pettata vlada e formirana na 1. XI 2002 g., na ~elo so Branko Crvenkovski, lider na SDSM. [estata vlada e

Vladata na RM so premierot Branko Crvenkovski (1996)

VLADOVA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

Vladislav Gramatik: rakopis (1479)

Vladata na RM so premierot Nikola Gruevski (2008)

formirana vo maj 2004 g. (po izborot na Branko Crvenkovski za pretsedatel na RM). Na nejzino ~elo be{e Hari Kostov, stru~wak za bankarstvo. Sedmata vlada e formirana od Vlado Bu~kovski, lider na SDSM (po ostavkata na Hari Kostov). Osmata vlada e formirana od Nikola Gruevski, po pobedata na VMRO‡ DPMNE na parlamentarnite izbori odr`ani vo juli 2006 g. Po predvremenite izbori (2008) Nikola Gruevski ja formira devettata vlada na RM. LIT.: Makedonija od ASNOM do denes, Skopje, 2005; Svetomir [kari}, Ustavno pravo, Skopje, 2006. Sv. [.

VLADIMIROVO – selo vo Berovsko. Se nao|a vo isto~noto podno`je na planinata Pla~kovica, na nadmorska visina od okolu 850 m, a so Berovo e povrzano so lokalen asfalten pat. Toa e naseleno so Makedonci ~ij broj postojano e opa|awe. Taka, dodeka vo 1961 g. vo nego `iveele 1.790 `. vo 2002 g. toj broj se namaluva na 859 `. Glavno zanimawe na naselenieto e odgleduvawe `itni kulturi i ovo{tarstvo. Vo V. ima osumgodi{no u~ili{te i zdravstvena stanica. Al. St. VLADIMIRSKI, Tomo (Skopje, 26. VIII 1904 – Skopje, 14. IX 1971) – slikar, scenograf, eden od osnovopolo`nicite na modernoto makedonsko slikarstvo. Zavr{il akademski kurs vo Belgrad (1935), a specijaliziral slikarstvo na Umetni~kata akademija vo Praga (1937). Rabotel kako scenograf vo Makedonskiot naroden teatar vo Skopje (1939–1966). Imal retrospektiva vo Skopje (MSU, 1981). Stilski se povrzuva so realisti~kiot i ekspresionisti~kiot izraz. Se odlikuva so raznovidna tematska opredele-

V

nost: gradski motivi, mrtva priroda, portreti (Motiv od Praga,

Tomo Vladimirski

1937; Rabotnik, 1940), a po vojnata, slikal istoriski sodr`ini i motivi od r. Vardar i r. Radika. LIT.: Slobodanka Parli}-Bari{i}, Tomo Vladimirski, Skopje, 1981. L. N.

VLADISLAV GRAMATIK – ploden kni`evnik od XV v. Podatoci za `ivotot samo od negovite dela. Poteknuva od Novo Brdo vo Kosovo, `iveel i rabotel vo @egligovskiot kraj, vo man. †Sv. Bogorodica#, Matej~e, na Skopska Crna Gora. Avtor e na 4 ogromni zbornici so me{ana sodr`ina, so~uvani vo avtograf, napi{ani kaligrafski, glavno so siten poluustav na pravilen crk. slov. j. so resavski pravopis i so umetni~ki ilustracii: minijaturi, viwetki, zaglavki i inicijali. Samo I zbornik (1455) e napi{an vo Mlado Nagori~ino, site drugi (II od 1469, III – 1473, IV – 1479) vo man. †Sv. B-ca#, Matej~e. Zbornicite sodr`at 311 tvorbi od okolu 70 vizant. i slov. avtori, vo vkupen obem od 5400 strani. Tie ne se mehani~ki prepi{uvani, tuku dlaboko osmisleni so {irok antologiski zafat. Sekoj od zbornicite ima svoja fizionomija so posebna tematika.

LIT.: G. Dan~ev, Vladislav Gramatik. Kni`evnik i pisatel, BAN, S. 1969; B. RaŸkov, SbornikÍt na Vl. Gramatik, „Palaeobulgarica#, 15, 4 (1991), 39-49; R. Ugrinova-Skalovska, Vl. Gramatik i edinstvoto na ju`noslov. kni`evna tradicija, predavawe na 16 seminar za mak. j., literatura i kultura, Ohrid - Skopje, 1983; P. Hr. Ilievski, Tradicija i inovacii vo maked. crk. slov. kni`evni spomenici od Turskiot period, MANU, 2005, 31-76. P. Hr. Il.

VLADOV, Dimitar (Resen, 1874 – Sofija, 15. I 1917) – lekar, revolucioner. Kako ~len na MRO (1894) prenesuval kuferi so dinamit od Varna vo Makedonija. Na VIII kongres na Makedonskata emigrantska organizacija (Sofija, april 1901) bil izbran za ~len na VMOK. Medicina zavr{il vo Lion (1902). Bil reonski i {kolski lekar vo Solun i Bitola i u~estvuval vo Ilindenskoto vostanie. Vo Pariz (1908) ja objavil tezata „^ovekoubistvoto vo umstvenata patologija#, za koja bil nagraden. Bil u~esnik vo Balkanskite vojni, no se razo~aral od bugarskata asimilatorska politika sprema Makedonija. P. B. VLADOVA, Jadranka (Skopje, 20. IV 1956 – Skopje, 11. XII 2004) ‡ raska`uva~, romansier, eseist, kriti~ar, kni`even teoreti~ar, preveduva~. Bila doktor po filolo{ki nauki i profesor na Filolo{kiot fakultet „Bla`e Koneski# vo Skopje po predmetite svetska kni`evnost i detska kni`evnost. Go ureduvala spisanieto „Lettre internationale# (makedonsko izdanie). Bila lektor po makedonski jazik i literatura na Karloviot univerzitet vo Praga. BIBL.: Skarbo vo mojot dvor, raskazi, Sk., 1986; Voden znak, raskazi, Sk., 1990; Vol{ebnosta na zborot, esei i kritiki, Sk., 1994; Makedonsko-~e{ki re~nik, Sk.,

287

V

VLA@NOST

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Jadranka Vladova

1998; Gledalo zad ogledaloto, roman za deca, Sk., 1999; ^itawe na svetskata literatura, esei, Sk., 2003. P. Gil.

VLA@NOST NA VOZDUHOT VO MAKEDONIJA – sodr`ina na vodnata parea vo atmosferata. Taa indirektno vlijae vrz temperaturata na vozduhot, efikasno ja vpiva dolgobranovata radijacija na Zemjata i go regulira intenzitetot na protivzra~eweto na atmosferata. Taa sodr`i zna~itelno koli~estvo latentna toplina koja so kondenzacijata na vodnata parea se osloboduva. Se izrazuva kako apsolutna vla`nost na vozduhot, relativna vla`nost na vozduhot, pritisok na vodnata parea i deficit na zasitenost. LIT.: Mihailo Zikov, Meteorologija i Klimatologija, Skopje, 2000; Joseph Moran, Michael Morgan, Meteorology, New York–London, 1989; Alojzy Wos, Meteorologia, Warsawa, 1997. M. Z.

VLAINA – srednovisoka planina vo isto~na Makedonija koja ja pretstavuva isto~nata ramka na Berovskata Kotlina i e grani~na planina so Republika Bugarija. Najvisok vrv e Kadiica (1.932 m). Geolo{kiot sostav e pretstaven so kristalesti {krilci, paleozojski gnajsevi, granitoidi i kredni varovnici. Poradi ezerskata sostojba za vreme na pliocenot vo poniskite delovi se nao|aat plioceni sedimenti i pesoklivi glini. Vo podno`jeto se javuva neprekinat pojas na nanosi, na koi se razvieni nekolku golemi selski naselbi: Grad, Pan~erevo i Crnik. Poradi geolo{kiot sostav i nepo{umenosta e intenziviran procesot na recentnata erozija. T. And. VLAKNODAVNI RASTENIJA – se odgleduvaat za dobivawe vlakno. Vo svetot, rastitelnoto vlakno u~estvuva so ne{to nad 70%. Se dobiva i seme bogato so maslo, koe se upotrebuva za tehni~ki celi (boi, lakovi, sapuni i dr.), kako i vo avionskata, avtomobilskata, elektrotehni~kata industrija. Vo medicinata se koristat za izrabotuvawe zavoi, gaza, vata. Se pravat raznovidni 288

Sozrean pamuk

platna za obleka i za razni potrebi vo doma}instvoto, ceradi, {atori i dr. Postojat golem broj vlaknodavni rastenija, no pozna~ajni se: pamuk (Gossipium sp. L.); konop (Cannabis sativa L.); len (Linum usitatissimum L.). Se odgleduvaat za vlaknoto, semeto ili komP. Iv. binirano. VLASITE NA BALKANOT – romanizirano, avtohtono naselenie na Balkanot, no ima i mislewa deka se naselile od Severen Balkan i od sosednite evropski zemji. Imeto doa|a od edno keltsko pleme, koe Rimjanite go narekuvale Volcae, a Germanite Walhos, nego go prezele Slovenite i Vizantija (Valahos). Bile imenuvani i: Vlahorinhini, Cincari, Morovlasi (Morlaci), Kucovlasi, Karavlasi, ^i~i, Karaguni, Karavunci, Karaka~ani, Meglenski Vlasi i sl., a samite denes se narekuvaat Aromani (Armanj). Prvpat se spomenuvaat vo svetogorskite hroniki (vtorata pol. na VIII v.) pod formata Vlahorinhini, koga e vr{eno nivno pokrstuvawe. Eksplicitna potvrda ima vo 976 g., koga Vlasi (skitnici) go ubile komitopulot David, me|u Prespa i Kostur. Prviot poznat vla{ki toponim e Kimba Longu (XI v.), a vla{ko ime Berivoj (vostanik od Tesalija, 1066 g). Vo XII–XIV v. Vlasite ve}e se naseleni vo Epir i vo Tesalija (oblastite se narekuvani Vlahija), a Brenotskata episkopija (Ju`na Albanija) e vla{ka eparhija. Vlasite sto~ari postepeno preminale na `ivot vo katuni (vo zimskiot period), a od XIII–XV v. ve}e ima vla{ki sela. Pravnite odnosi im bile fiksirani so zakoni za Vlasite (Du{anoviot zakonik, Zakonot za cetinskite Vlasi). Vo osmanliskata dr`ava ja za~uvale svojata samouprava, pod forma na kapitanii, do vtorata pol. na XVIII v., koga centarot Moskopole (grad i sedi{te na mitropolija), bil razru{en, po {to se preselile vo Solun, Ser, Bitola i Kru{evo. Vo Zapaden Balkan tie postepeno go napu{tale svojot jazik i

~uvstvoto etni~kata zasebnost, no ostanale vidlivi tragi vo toponimijata i antroponimijata. Vo tekot na XIX – po~. na XX v. Vlasite dale pridones vo osloboditelnite dvi`ewa na balkanskite narodi (osobeno vo Grcija, 1821 i vo Makedonija, 1903 g.), a vo vtorata polovina na XIX v. se otvoreni romanski {koli {koli i crkovna liturgija vo nekoi naselbi vo Makedonija i vo Pindskata oblast – „srceto na aroman{tinata#. Tamu proglasile avtonomija (1917, Republika Samarijana, potoa i Republika Pind i Zagora), a avtonomija dobivaat i vo tekot na Vtorata svetska vojna. Vlasite gi za~uvale etni~kiot identitet, jazikot i kulturata. Vo RM tie se priznati kako posebna etni~ka zaednica (9.596 lica, spored popisot od 2002 g.). LIT.: A. I. Koukoudis, The Vlachs: Metropolis and Diaspora, Thessaloniki, 2003; G. Daskalov, ArmÍnite v GÍrciÔ, SofiÔ, 2005; T. Winnifrith, The Vlachs, London, 1992; N. PopNikola, Vla{ki prerodbenici, Bitola, 2003. B. Petr.

„VLASIJ EPISKOP SEVASTISKI, SV.# – ubicirani ostatoci od hramot na zapadnata padina na ridot Isar vo [tip. Crkvata „Sv. Vlasij episkop sevastiski“ se spomnuva vo starite izvori i vo literaturata. Nejzin ktitor bil ~elnikot Stanislav, koj vo 1377 g. ja prilo`il na svetogorskiot manastir Hilandar. LIT.: V. Petkovi¢, Pregled crkvenih spomenika kroz povesnicu srpskog naroda, Beograd, 1950; K. Balabanov, Postojana galerija na ikoni vo crkvata „Uspenie na sv. Bogorodica“ vo Novo Selo – [tip, [tip, 1972. K. B.

VLASITE VO REPUBLIKA MAKEDONIJA ‡ etni~ka zaednica vo RM. Toa e romanizirano naselenie niz Balkanskiot Poluostrov (Grcija, Bugarija, Makedonija, Albanija i Srbija). Po veroispoved se pravoslavni hristijani, poznati pod razli~ni imiwa: Vlasi, Kucovlasi ili Cincari (poradi ~estata upotreba na fonemata c), a samite se narekuvaat Ar’mni ili Aromani. Tie ne sozdale posebna etni~ka i politi~ka svest. Del od niv bile pod silno gr~ko vlijanie (t.n. „Grkovlasi“), del pod romansko vlijanie („Romanovlasi“ ili „Makedonovlasi“), a eden del bile pod vlijanie na makedonskoto revolucionerno osloboditelno dvi`ewe. Golem del od niv {to sega `iveaat vo RM, tuka se naseleni vo vremeto na osmanliskoto vladeewe. Vo 1788 g., po uni{tuvaweto na gradot Moskopole od Ali-pa{a Janinski, golem del od negovoto

VLASOVDEN

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

V

periodi~niot vesnik „Feniks“. Isto taka, imaat i svoi etni~ki partii: „Demokratski sojuz na Vlasite“ (DSV), „Partija na Vlasite“ (PV) i dve zdru`enija „Liga na Vlasite od Makedonija“ i „Unija za kulturata na Vlasite vo Makedonija“. Tie se celosno integrirani vo makedonskoto op{testvo.

Vlainki & fra{aroti vo narodna nosija, snimeni vo ateljeto na M. Manaki vo Bitola

naselenie se naselilo vo Makedonija. Toga{ se formirale vla{ki kolonii vo gradovite Solun, Ser, Bitola, Kru{evo i vo selata Magarevo i Trnovo. Vo vtorata polovina na XVIII v. vo Makedonija se doselile i od zapadniot del na Albanija i od Pind. Tie se zanimavale glavno so sto~arstvo, trgovija, zanaet~istvo i ne `iveele kompaktno na edna opredelena teritorija. Kon krajot na XIX i vo po~etokot na XX v. vo Makedonija `iveele 80.767 Vlasi ili 3,58% od celokupnoto naselenie. Po Balkanskite vojni (1912‡1913), vo Vardarskiot i Pirinskiot del na Makedonija `iveele 36.353, a vo Egejskiot del na Makedonija 44.414 Vlasi. Vo periodot me|u dvete svetski vojni se zabele`uvaat seriozni etni~ki promeni kaj vla{koto naselenie. Progr~ki nastroenite Vlasi od Vardarskiot del na Makedonija (Bitolsko) se iselile vo Grcija. Vlasite od Egejskiot del na Makedonija, pod silen gr~ki pritisok, bile prinudeni da emigriraat vo Romanija i bile kolonizirani vo

Ju`na Dobruxa (6.000 vla{ki semejstva) i po dogovorot od Krajova (1940) bile kolonizirani vo Severna Dobruxa. Spored popisot od 1948 g. vo SRM `iveele 9.511 Vlasi (ili 0,8%), vo 1981 ‡ 6.384 (0,3%), 1994 ‡ 8.467 (0,4%), a vo 2002 ‡ 9.695 Vlasi (ili 0,84%). Najgolemiot broj sega `iveat vo Skopje (2.557), [tipsko (2.074), Bitolsko (1.270), Kru{evo (1.020) i Stru{ko (656). So noviot Ustav, od etni~ka grupa, tie dobija status na etni~ka zaednica so pro{ireni etni~ki prava. Vla{kiot jazik e prisuten (fakultativno) vo prosvetata ([tip, Kru{evo, Bitola, Skopje), vo elektronskite mediumi (radioto i televizijata) i vo pe~atot. Imaat svoi kulturni dru{tva („Pitu Guli“ i „Bra}a Manaki“ ‡ Skopje, „Moskopole“ ‡ Kru{evo, „Santa Yuryu“ ‡ [tip) i svoj nacionalen praznik (23 maj). Na vla{ki jazik se prevedeni dela od svetskata i od makedonskata literatura (Biblijata, Ilijadata, Odisejata, K. Miladinov, G. Prli~ev, K. Racin i dr.). Na vla{ki jazik se izdava i

LIT.: Vasil KÍn~ov, Makedoni®. Geografi® i statistika, Sofi®, 1900; Zavod za statistika na SR Makedonija. Popis na naselenieto, doma}instvata i stanovite, 1981, Skopje, 1984; Zavod za statistika na R Makedonija. Popis na naselenieto od 1994 g, Skopje, 1997; Zavod za statistika na R Makedonija. Popis na naselenieto, doma}instavata i stanovite vo R Makedonija, Skopje, 2004; D-r Stojan Kiselinovski, Etni~kite promeni vo Makedonija (1913-1995), Skopje, 2000; D-r Stojan Kiselinovski ‡ d-r Irena Stavovi-Kavka, Malcinstvata na Balkanot (XX vek), Skopje, 2004. St. Kis.

VLASOVDEN (11. II) ‡ paganski (mnogubo`e~ki) i hristijanski praznik vo ~est na zaginuvaweto na svetecot Vlasij (11. II 316), za{titnik na doma{nite `ivotni, osobeno na zapre`niot dobitok, praznik vo ~est na krupniot dobitok. Sodr`i elementi povrzani so po~ituvaweto na slovenskiot bog Veles (v). Praznikot se povrzuva za za{tita od bolesta vlas kaj krupniot dobitok. Spored Kuzman [apkarev, bil po~ituvan „kako pretsedatel i pokrovitel na volovite i voop{to siot rogat i krupen dobitok#. Eftim Sprostranov svedo~i deka toa e neraboten den i za ~evlarite. Na ovoj den se po~ituvaat opredeleni obredni zabrani za zdravje na dobitokot. @enite podgotvuvaat obredni lebovi (kravaj~iwa, kola~, pita), koi se ukrasuvaat so zrna od p~enka, orevi i su{eni plodovi i se razdavaat pred izgrejsonce za zdravje na krupniot dobitok. Vo hristijanskata religija, pak, ovoj praznik se povrzuva so imeto na Sv. Vlasij, episkop od kapadokiski-

Panorama na Kru{evo

289

V

VLATKO

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

ot grad Sevastija od vremeto na rimskiot car Dioklecijan (ubien vo 316 g). Toj e za{titnik na gradot Dubrovnik, poradi {to vo izvorite se sre}ava i kako „Republika na Sv. Blasij#. Vo Pirinskiot del na Makedonija e povrzan so zemjodelstvoto ‡ za osiguruvawe na poln klas i se pravat kurbani. Vo Nevrokopsko na volovite im se dava obreden leb, a poradi nivnoto mukawe, poznat e i kako Mukovden. Sega ve}e ne se praznuva. LIT.: E. Sprostranov, Ot Ohrid, „Sbornik za narodni umotvoreni® i kni`nina#, t. XVI–XVII, Sofi®, 1890, 27; M. Arnaudov, Bqlgarski narodni praznici, obi=ai, vxrvanix, pesni i zabavi prez cxlata godina, Sofix, 1943, 57-58; D. Marinov, Narodna vxra i religiozni narodni obi=ai, „Sbornik za narodni umotvorenix i narodopis, kn. 28, Sofix, 1914; Kuzman A. [apkarev, Izbrani dela, tom ~etvrti, Obi~ai, obredi, nosii. Priredil Tome Sazdov, Skopje, 1976, 115; Marko Kitevski, Makedonski praznici, Skopje, 2001. S. Ml.

VLATKO (XIV v.) – sevastokrator, gospodar na `upata Slavi{te, sin na Vlatko Paska~. Gi pro{iril ba{tinskite imoti so `upata Pre{evo, a potoa sleduvale Vrawe i Inogo{te (po 1355 g.). Koval svoi pari, no im bil lojalen na carot Uro{ i na kralot Volka{in (do 1371 g.). Za~uvan e negov ktitorski portret vo crkvata „Sv. Nikola#, Psa~a, so soprugata Vladislava i sinovite Stefan i Ugle{a. LIT.: B. Ferjan~iÊ, Sevastokratori u Vizantiji, ZRVI, XI, Beograd, 1968; M. [uica, Nemirno doba srpskog sredweg veka. Vlastela srpskih oblasnih gospodara, Beograd, 2000. B. Petr.

Gustav Vlahov

VLAHOV, Gustav Dimitrov (Istanbul, 18. IX 1912 – 16. I Belgrad, 1991) – in`ener tehnolog, voen i dr`avno-politi~ki deec, op{testvenik i diplomat. Sin na D. Vlahov, go sledi `ivotniot i semejniot pat na tatko mu (Varna, Sofija, Pri{tina, Odesa, Kiev, @eneva i Sofija). Osnovnoto u~ili{te go zavr{uva vo Varna (1919–1923), srednoto vo Viena (1932), a potoa `ivee vo Pariz i stanuva ~len na KPF (1933–1934). Preku London i Leningrad, stig290

nuva vo Moskva (1935), kade {to se zapi{uva na Voenohemiskata akademija. Po ednomese~niot pritvor na tatko mu (1938), toj e isklu~en od Voenata akademija i se zapi{uva i po dve godini go zavr{uva Hemisko-tehnolo{kiot fakultet i se vrabotuva kako in`ener-tehnolog vo moskovska fabrika. Kako ~len na SKP(b), po Hitleroviot napad na SSSR se prijavuva dobrovolec vo Crvenata armija (1941) i kako pripadnik na Posebniot odred so specijalni zada~i i politi~ki zamenik na komandantot na Internacionalnata brigada na Crvenata armija u~estvuva vo odbranata na Moskva. Na 5. H 1944 g. trgnuva so tatko mu od Moskva vo Krajova, kade {to pregovaraat Tito i Trpe{ev i re~isi dva meseca se nao|a vo Titovata blizina. Po kratkiot prestoj vo Belgrad, na 17 noemvri trgnuva za Skopje. Vo Makedonija osum meseci vr{i odgovorni funkcii: direktor na prvata Partiska {kola na KPM vo Skopje, ~len na Agitprop i instruktor na CK na KPM za skopskata partiska organizacija i direktor na Centralata za raspredelba na zemjodelski proizvodi. Doa|a do nedorazbirawa (i po nacionalna linija) so makedonskoto rakovodstvo. Ispraten e na rabota vo Belgrad kako politi~ki sekretar na Kabinetot na Vrhovniot komandant na oru`enite sili na FNRJ, pomo{nik minister za nadvore{ni raboti i pomo{nik-minister za zemjodelstvo na FNRJ, pretsedatel na Komitetot za socijalni gri`i na Vladata na FNRJ, sojuzen sekretar za socijalna politika, postojan pretstavnik na Vladata na FNRJ vo Evropskoto biro na OON vo @eneva (1954‡1956), ambasador vo Pakistan (1956‡1957), Meksiko (1957 ‡1964) i vo Avstrija; ~len na Sojuzniot izvr{en sovet, sojuzen sekretar za socijalna politika i trud, sojuzen sekretar za informacii (1965‡1967), pratenik (maj 1967) i potpretsedatel na Sojuznoto sobranie na SFRJ. Nositel e na Partizanska spomenica 1941. IZV.: Dimitar Vlahov, Memoari, vtoro izdanie, †Slovo#, Skopje, 2003. BIBL: Spomeni za tatko mi, Skopje, juli 1968; Na presvrtnica. Kako ja vidov i do`iveav 1948, NIO †Studentski zbor#, Skopje, 1968. Bl. R. i S. Ml.

VLAHOV, Dimitar (Kuku{, 8. XI 1878 – Belgrad, 7. VI 1953) – makedonski revolucioneren, kulturno-nacionalen i op{testvenopoliti~ki deec, ekonomist, publicist i dr`avnik. Se {koluval vo rodniot grad, vo Solun i vo Sofija, fizi~ko-matemati~koto

Dimitar Vlahov

fakultetsko obrazovanie go zavr{il vo Bugarija, Germanija i [vajcarija. Vo u~ebnata 1903/04 g. e u~itel vo Solunskata gimnazija i kooptiran ~len na CK na TMORO. Projavuva aktivna sorabotka vo rabotni~koto i socijalisti~koto, kako i vo u~itelskoto dvi`ewe vo Makedonija, a po Mladoturskata revolucija go redaktira v. „Edinstvo# (1908). Toj e eden od osnova~ite i rakovoditelite na Narodnata federativna partija (1909–1910) i pratenik vo Otomanskiot parlament (1909–1912). Od 1911 g. e ~len na Solunskata socijalisti~ka federacija, pretsedatel na Prviot kongres na tutunskite rabotnici vo Makedonija, a Kuku{kata okolija go izbira za ~len na Solunskiot vilaetski sovet (1912). Po Balkanskata vojna e zatvoren od gr~kite vlasti i proteran vo Bugarija (1913). Bugarskata vlada go postavuva za konzul vo Odesa (1915-1917). Po Svetskata vojna e sekretar na Trgovsko-industriskata komora vo Varna (1920–1923) i govornik na mitingot po povod srpskiot kole` vo s. Garvan, potoa e praten za trgovski pretstavnik vo Kiev i Viena. Kako blizok do VMRO na T. Aleksandrov, no i do sovetskiot minister Kr. Rakovski, zadno so M. Monev, odi kako delegat za razgovori po makedonskoto pra{awe vo Moskva (maj 1923), a potoa e eden od avtorite na vienskite dokumenti za obedinuvawe na makedonskoto revolucionerno dvi`ewe (1924). Po objavuvaweto na Majskiot manifest nastanuva rascep i likvidacija na negovite potpisnici T. Aleksandrov i P. ^aulev, a podocna i A. Protogerov. Grupa levo orientirani makedonski nacional-revolucioneri od site krai{ta na podelena Makedonija, so glavno u~estvo na Vlahov i so posredstvo na pretstavnici od Kominternata, vo Viena ja formiraat VMRO(Obedineta) (1925). Toj e glaven sorabotnik za Makedonija vo organot na Balkanskata komunisti~ka federacija sp. „La Fedération Balkanique# (1924–1930) i

VLAHOV-MICOV

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

urednik na organot na VMRO (Ob) „Makedonsko delo# (1925– 1935). ^len na BKP od 1926 g. Po rabotata vo Evropa za afirmacija na vistinata za makedonskata osloboditelna borba i za demaskirawe na antimakedonskata aktivnost na mihajlovistite, sorabotuva vo pe~atot na MNS vo SAD i Kanada, zaminuva vo Moskva (1935) i raboti vo Me|unarodniot agraren institut, a podocna i vo Institutot za istorija na AN na SSSR. Podgotvuva doktorat za makedonskata istorija. Stalinovite ~istki gi pre`ivuva samo so ednomese~en pritvor (januari 1938) – blagodarej}i na intervencijata na G. Dimitrov i V. Kolarov. Po napadot na Germanija na SSSR, nastapuva od imeto na makedonskiot narod na Seslovenskiot miting vo Moskva (10–11. VIII 1941), a potoa (16 oktomvri 1941) e evakuiran vo Ufa (Ba{kirija). Vo maj 1942 g. e vraten vo Moskva kako sorabotnik vo Oddelot za pe~at pri IK KI – komentator za Grcija, sorabotnik na „B• letin IK KI#, „BolÏ{evik#, „Pravda# i dopisnik na v. na MNS „Narodna volÔ# (SAD) i na drugi vesnici. Od januari 1943 g. e pretstavnik na makedonskiot narod vo Seslovenskiot komitet, a od sledniot mesec e ~len na Jugoslovenskata sekcija na ovoj komitet i nastapuva na plenumite i mitinzite vo prilog na antifa{isti~kata borba na Makedonija i za obedinuvawe vo ramkite na Balkanska federacija. Na Vtoroto zasedanie na AVNOJ e izbran za negov potpretsedatel (1943) i na 15. I 1944 g. moli da mu se dozvoli da otpatuva za da go zazeme svoeto mesto. Na 5 oktomvri 1944 g. ja napu{ta Moskva (so sin mu Gustav) i preku Krajova stignuvaat vo Belgrad i potoa vo Makedonija. Delegat e na ASNOM i ~len na negoviot Prezidium. Zazema visoki dr`avni funkcii. ^len-sovetnik e vo Jugoslovenskata delegacija na Pariskata mirovna konferencija. Glavno poradi stavot za obedinuvaweto, obvinet e za dejnost vo „antipartiska grupa# i ispraten vo Belgrad, kade {to i umira. BIBL.: Borbite na makedonskiot narod za osvobo`denie, Viena, s. a.; Izmennicite na makedonskoto delo, Praga, 1926; Makedonskata narodnoosloboditelna borba, Skopje, 1946; Govori i statii 1945-1947, Skopje, 1947; Odbrani govori i statii 1934-1947, Skopje, 1948; Formiraweto na makedonskata nacija i makedonskiot jazik, Detroit-Mi~igen, 1948; Makedonija i Mladoturska, Belgrad, 1949; Kroz historiju makedonskog naroda, Zagreb,

1949; Makedonija. Momenti od istorijata na makedonskiot narod, Skopje, 1950; Memoari. Predgovor i redakcija Van|a i Kole ^a{ule, Skopje, 1970. IZV.: AVPRI, Moskva, f. SlavÔnskiŸ stol, d. 8179, 1914, ll. 1–15; RGASPI, 495–73–117; „SlavÔne#, Moskva, 1942–1943; Vlado Popovski, Lenina @ila, Makedonskoto pra{awe vo dokumentite na Kominternata, I–II, Skopje, 1999. LIT.: Gustav Vlahov, Spomeni za tatko mi, Skopje, 1968; Hristo Andonovski, Borec i publicist. Osumdeset godini od smrtta na Dimitar Vlahov, “Prosveta#, XVI, 325-326, Skopje, 19. IV 1971. 12–13. Bl. R. i S. Ml.

VLAHOV, Tu{e Hristov (Kuku{, 3. VI 1899 ‡ Sofija, 13. VI 1981) ‡ istori~ar, publicist, zaslu`en deec na naukata (1966), univ. profesor, dopisen ~len na BAN (1967) i heroj na socijalisti~kiot trud na NR Bugarija (1974). Po Vtorata balkanska vojna, emigriral vo Bugarija (1913). Diplomiral istorija na Sofiskiot univerzitet (1926) i specijaliziral vo Berlin i vo Pariz (1929‡1932). Kako ~len na BKP (1934) i gimnazijalen profesor vo Karlovo, Sliven, Kopriv{tica i Sofija (1934‡1944), postojano bil presleduvan od vlastite. Po Vtorata svetska vojna bil glaven inspektor po istorija vo Ministerstvoto na narodnata prosveta (1945‡1949), a potoa profesor po nova op{ta istorija na Sofiskiot univerzitet (1961‡1968). Poseben interes mu bile nacionalno-osloboditelnite borbi vo Makedonija. BIBL.: VÍrhovizamÍt i velikoblgarskite {ovinisti – krepiteli na bÍlgarski® monarhizÍm, SofiÔ, 1947, Tursko-bqlgarskite otno{enix prez 1913– 1915 g., SofiÔ, 1955; Rodnixt grad na Hristo Smirnenski, SofiÔ, 1956; Otno{enixta me`du BÍlgariÔ i centralnite sili po vreme na voŸnite 1912–1918 g., SofiÔ, 1957; Kuku{ i negovoto istori=esko minalo, SofiÔ, 1962; BÍlgariÔ i Mladoturskata revolÓciÔ, SofiÔ, 1966; Kriza na bÍlgaro-turskite otno{eniÔ 1895–1908, SofiÔ, 1977. LIT.: BÍlgariÔ i evropeŸskite strani prez XIX–XX v. (Sb. v =est na Tu{e Vlahov), SofiÔ, 1975; Hr. Daneva-Mihova, Viden pedagog i istorik, †Vekove#, No 2–3, Sofix, 1974, 114–118. S. Ml.

VLAHOV, [terju (s. Ovaja, Sersko, 1884 – Petri~ko, IX 1924) – vojvoda na VMRO. Po Prvata svetska vojna bil vojvoda vo Gornoxumajskata okolija, blizok sorabotnik na A. Vasilev. Poradi zame{anosta vo ubistvoto na T. Aleksandrov, bil likvidiran vo vremeto na gornoxumajskite ubistva vo Petri~ko izvr{eni od VMRO na Iv. Mihajlov. LIT.: Atanas Xolev, Spomeni. Premre`iwata na makedonskoto revolucionerno dvi`ewe. Predgovor i redakcija prof. d-r Zoran Todorovski, Skopje, 2003. Z. Tod.

V

Stefan Vlahov -Micov

VLAHOV-MICOV, Stefan Ivanov (Gabrovo, Bugarija, 6. II 1956) ‡ kriti~ar, literator, filozof, prepodavatel na Sofiskiot univerzitet „Sv. Kliment Ohridski“, intelektualec so pove}estrano obrazovanie i politolo{ka podgotovka. Po zavr{enata matemati~ka gimnazija i visokoto obrazovanie po istorija (profil balkanistika), filozofija i retorika, doktoriral so disertacija od oblasta na sociologijata na politikata pod naslov „Op{tewe i pretstavi na Bugarite za svetot (do Prerodbata)“. ^len e na Profesorskata akademija za svetski mir so sedi{te vo Wujork, pretsedatel na Sojuzot na slobodnite pisateli vo Bugarija, ~len na Sojuzot na bugarskite novinari i na Me|unarodnata organizacija na novinarite i glaven sekretar na Dru{tvoto za bugarsko-makedonsko prijatelstvo vo Sofija. Toj e vklu~en vo zbornikot „Vode~ki li~nosti vo svetot“ za 2000 g. na Amerikanskiot biografski institut, kako i vo prira~nikot „2000 isklu~itelni intelektualci vo 2000-ta godina“ na Amerikanskiot biografski centar vo Kembrix. Vo april 2006 g. Internacionalnata federacija za svetski mir pri OON mu go dodeluva zvaweto „Ambasador na mirot“, a vo RM e dobitnik na me|unarodnata nagrada „Po~esno Racinovo priznanie“. Od 10. H 2007 g. gi zapo~nuva nedelnite predavawa na Univerzitetot FON vo Skopje za deloto na Misirkov vo kontekst na filozofijata na balkanskata istorija. Privremeno go rakovodi Makedonskiot kulturen centar vo Sofija, a potoa dogovorno raboti vo Ambasadata na RM vo Sofija. Ima objaveno 10 knigi od razni oblasti i nad 1200 oddelni prilozi vo razni publikacii i e u~esnik vo golem broj nau~ni sobiri vo Bugarija i vo stranstvo. BIBL.: Vladeteli v primka. Kniga za knÔz Batenberg, car Ferdinand I i car Boris III, SofiÔ, 1992; Ogledalo. Nova bÍlgarska literatura, SofiÔ, 2002; KoŸ ubi Hristo Botev, SofiÔ, 1994; Neobeseni misli, SofiÔ, 2004; KoŸ ubi Botev.

291

V

VLAHOVI]

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Politi~eski misterii. Vtoro dopÍlneno izdanie, SofiÔ, 2006; Neome|eni misli. Izbor, redakcija i prevod Vasil Tocinovski, Skopje, 2006; Filozofskiot klu~ za makedonskiot identitet, Skopje, 2007. LIT.: Bla`e Ristovski, Unikalen †klu~ za makedonskiot identitet#, „Utrinski vesnik“, VIII, 2355, 11. IV 2007, 15; Rade Siljan, Delo so golemi poraki, „Sintezi“, 8, Skopje, 2007, 67‡70. Bl. R.

Petar Vlahovi}

VLAHOVI], Petar (Slatina, Priepole, CG, 28. VI 1927) ‡ etnolog, antropolog, univ. profesor, istra`uva~ na makedonskata etnologija i folklor, akademik. Diplomiral na Filozofskiot fakultet vo Belgrad (1952), a potoa kako asistent (1955) doktoriral na temata „Brodarevo i wegova okolina# (1958) i bil izbran za docent (1959). Be{e eden od osnova~ite na Antropolo{koto dru{tvo na Jugoslavija, profesor na Etnolo{kata katedra na Filozofskiot fakultet vo Belgrad i na Institutot za geografija pri Prirodno-matemati~kiot fakultet vo Skopje. Vo svoite trudovi obrabotuva i razni temi i problemi od minatoto na Makedonija. BIBL.: Guslarske narodne pesme o nekim dogaÚajima iz NOB, Beograd, 1953; Rukopisna zbirka D. Toma{eviÊa Zurka, Titograd, 1960; Brodarevo i wegova okoliona, Titograd, 1968; Narodi i etni~ke zajednice sveta, Beograd, 1984. S. Ml.

VLAH^EVA, Slavjanka ([tip, 1900 ‡ Skopje, 4. IV 1988) ‡ prva obrazovana medicinska sestra vo Makedonija. Go zavr{ila U~ili{teto za medicinski sestri na Dru{tvoto na crveniot krst vo Belgrad (1924). Otkako se vratila vo rodniot grad, aktivno se vklu~ila vo borba protiv malarijata. Podocna preminala na rabota vo Antituberkulozniot dispanzer vo Skopje. Ima osobena zasluga za voveduvaweto na patrona`nata slu`ba i sproveduvaweto na bese`e vakcinacijata. Aktivno ja pomagala NOAVM i vo borbite za osloboduvaweto na Skopje se priklu~ila vo ^etirinaesettata makedonska mladinska NO udarna brigada „Dimitar Vlahov“. Po Osloboduvaweto do292

bila zada~a da osnova U~ili{te za medicinski sestri vo Skopje (1945) i bila imenuvana za negov prv direktor. Projavila i osobena aktivnost vo Crveniot krst na Makedonija.

LIT.: Liljana Panovska, Terorot vo Egejskiot del na Makedonija (1941–1944), Skopje, 1995; Ta{ko Mamurovski, Kvislin{ki i nacionalisti~ki organizacii vo Egejskiot del na Makedonija vo Vtorata svetska vojna, Skopje, 2001. M. Min.

LIT.: Umre prvata medicinska sestra vo Makedonija, „Nova Makedonija“, XLIV, 14800, Skopje, 6. IV 1988, 8. S. Ml.

VLA[KA ORGANIZACIJA (1909–1910) – organizacija na Vlasite vo Makedonija. Vlasite, priznati za posebna †romanska nacionalnost# (V 1905), po pobedata na Mladoturskata revolucija i po vospostavuvaweto na ustavnoto ureduvawe (1908), se zdobile so pravo na politi~ko organizirawe. Edna godina potoa formirale prv svoj klub vo Bitola. Odr`ale sobir na pretstavnici na op{tinite (23/24. VII 1909) i bila osnovana Vla{ka organizacija koja sakala da dobie od romanskata zaednica svoi vladici. Bil odr`an vtor sobir (1910) posveten na organizacioni pra{awa, na u~ili{tata i na crkovnoto pra{awe. Bila usvoena †Uredba za otomansko-vla{kite u~ili{ta# so nastava na romanski jazik. Crkovnoto pra{awe ostanalo nere{eno. LIT.: Manol Pandevski, Politi~ki partii i organizacii vo Makedonija (1908– 1912), Skopje, 1985. M. Min.

VLA[KI, Ivan Josifov (Berovo, 30. VI 1929 – Skopje, 4. I 1987) – hirurg-urolog, doktor na medicinskite nauki, docent na Med. f. vo Skopje. Osnova~ na modernata urologija, izvr{il prvi transplantacii na bubrezi od `iv donor i kadaver vo RM. Bil direktor na Klinikata za urologija (1965–1987) i pretsedatel na Zdru`enieto na urolozi na SFRJ (1976–1980). Objavil 90 nau~nostru~ni trudovi. Al. Stavr. VLA[KO AVTONOMISTI^KO DVI@EWE „LEGIJA NA VLASITE“ (1941–1943) – etnopoliti~ko i oru`eno dvi`ewe na Vlasite vo Tesalija, od zapadniot Egejski del na Makedonija i vo Severozapaden Epir pod vodstvo na Alkivijadis Dijamandis, organizirano so poddr{ka od divizijata „Flori“ na italijanskata okupatorska armija. Dvi`eweto proglasilo (1941) sozdavawe Vla{ko Kne`evstvo („Principat na Vlasite“) pod protektorat na Italija so sedi{te vo Samarina. Po kapitulacijata na Italija (septemvri 1943) Dvi`eweto se raspadnalo; del so vode~kite li~nosti zaminale vo Romanija, a drugite pripadnici go predale oru`jeto, dodeka del od niv se pridru`ile na ELAS.

Vleka~i: poskok, gu{teri~ka i `elka

VLEKA^I (Reptilia) – najnisko organizirana klasa na vistinski kopneni ’rbetnici, vo koja se vklu~eni 4 reda (red premosnici – Rhynchocephalia; red `elki – Chelonia ili Testudines; red krokodili – Crocodilia; red lu{pesti vleka~i – Squamata ili Lepidosauria so dva podreda: podred gu{teri (Lacertilia ili Sauria) i podred zmii (Ophidia ili Serpentes). Toa se glavno kopneni `ivotni, so isklu~ok na krokodilite, pove}eto `elki i nekoi vidovi zmii, koi se prisposobeni za `ivot vo voda ili pokraj voda. Nemaat postojana telesna temperatura (ektotermni ili ladnokrvni), a nivnata ko`a e pokriena so lu{pi. Pove}eto vidovi se razmo`uvaat so jajca, a samo mal broj ra|aat `ivi mladi. Pareweto se vr{i naprolet, po zavr{uvawe na zimskiot son. Za razlika od vodozemcite, site vleka~i imaat direkten razvoj (otsustvuva stadium na larva), {to zna~i deka podmladokot u{te vedna{ nalikuva na svoite roditeli. Tie se grablivki i se hranat so drugi `ivotni, koi ili nepotpolno gi xvakaat, ili gi goltaat celi. Samo nekoi vidovi `elki se herbivori (rastitelnojadni). Vo Makedonija od vleka~ite se registrirani 4 vidovi `elki, 12 vidovi gu{teri i 16 vidovi zmii. LIT.: E. N. Arnold, A Field Guide to the Reptiles and Amphibians of Britain and Europe, London, 2002; J-P. Gasc, A. Cabela, J. CrnobrnjaIsailovic, D. Dolmen, K. Grossenbacher, P. Haffner, J. Lescure, H. Martens, J. Martinez Rica, H. Maurin, M. Oliveira, T. Sofianidou, M. Veith, A. Zuiderwijk, Atlas of Amphibians and Reptiles in Europe, Paris, 1997; S. Brelih – G. D`uki}, Catalogus Faunae Jugoslaviae. IV/2 Reptilia, Academia Scientiarum et Artium Slovenica, Ljubljana, 1974. Sv. P. – V. Sid.

VLIJANIE

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

Diva foja (Juniperus Excelsa) osvojuva~ na razdrobenite karpi

VLIJANIE NA EKOLO[KITE FAKTORI VRZ [UMSKIOT POKRIVA^ VO MAKEDONIJA. Ekolo{ki faktor pretstavuva element od nadvore{nata sredina {to vr{i direktno dejstvo na izgledot, strukturata i rasprostranuvaweto na {umskite fitocenozi. Ovie faktori se mnogubrojni i naj~esto se delat na klimatski, po~veni, reljefni i biotski. Reljefnite faktori ne se vklopuvaat vo ovaa definicija, no sepak se izdvojuvaat, bidej}i tie mnogu vlijaat na drugite ekolo{ki faktori. Temperaturata go uslovuva horizontalniot i vertikalniot raspored na vegetacijata, zavisno od dol`inata na vegetacioniot period. K. Rubner (1965) ja podelil sredna i severna Evropa na {umski podra~ja, spored dol`inata na vegetacioniot period. Trgnuvaj}i od negovata klasifikacija {umite na dabot prnar se razvivaat vo tekot na 300-360 dena vegetacionen period, a {umite na dabovite blagun i ploska~ za 240–300 dena, dodeka bukovite {umi se razvivaat vo tekot na 120-180 dena. Vodata mnogu ostro gi diferencira {umskite zaednici. Izvor na voda se vrne`ite. Tie se karakteriziraat so koli~ini i raspored vo tekot na godinata. Odamna bilo poznato deka vrne`i od 500 mm vo Severna Evropa zna~i vla`na klima, a vo Severna Afrika suva klima. Toa e posledica od isparuvaweto i od zasitenosta na vozduhot so vodena parea. Poradi toa, za karakterot na klimata se koristat pokazateli na integralnoto dejstvo na vrne`ite i temperaturata. Najdobra pretstava za karakterot na klimata se dobiva preku klimadijagramot po H. Walter (1955). Klimadijagramite za glavnite meteorolo{ki stanici vo Makedonija se prika`ani vo knigata †Karakteristiki na klimatsko-vegetacisko-po~veni zoni (regioni) vo

Republika Makedonija#, od Filipovski i dr. (1996). Od klimadijagramite se gleda deka site klimazonalni dabovi fitocenozi se kserofilni, bidej}i se razvivaat vo uslovi na letna su{a, a bukovite fitocenozi se mezofilni bidej}i se razvivaat vo uslovi kade {to nema period na su{a. Osven ovie, postojat i higrofilni fitocenozi pokraj rekite i blatata. Ekolo{kata uloga na snegot se zabele`uva na pati{tata na lavinite. Tamu se razvivaat fitocenozi, koi baraat za{tita od zimski studovi (na pr. Ass. Rhamnus fallax-Lonicera formanekiana). Osven toa, vo subalpskiot pojas, poradi postojano polegnuvawe i ispravuvawe na mladata {uma, steblata ostanuvaat povieni. Maglata ima golema ekolo{ka uloga. Taa pretstavuva kondenzirana vodena parea vo prizemniot sloj na vozduhot. Maglata vo subalpskiot pojas trae dosta dolgo, od esen do prolet. Vo planinskiot pojas taa e pokratkotrajna, dodeka vo supplaninskiot slabo doa|a do izraz. No na nekoi planini vo klisurite kade {to nema veter, ekstrazonalno se razviva bukova {uma, na primer, klisurata Matka. No naj~esto e {uma od crn gaber (Ostrya carpinifolia). Vo dlaboki senkoviti dolovi so visoka vozdu{na vlaga, se razviva {uma od orev i od div kosten. Od posebno ekolo{ko zna~ewe e deficitot na vozduhot so vodena parea. Pri deficit od 15 mm e granicata na {umata, a pri deficit od 10 mm e granica na smr~evata {uma. Veterot mnogu vlijae na formata na steblata, osobeno na isprepletuvaweto na grankite. Na Ki~inica (Bistra), celata {uma od ela e prevrtena i skr{ena. Od po~venite faktori, zna~itelna uloga ima reakcijata rN. Po planinite na Isto~na Makedonija, isto~no od Vardar {iroko e rasprostraneta acidofilnata bukova {uma ass. Luzulo-Fagetum, a zapadno od Vardar taa ne se sre}ava. Vo Makedonija, od osobeno zna~ewe se kamewarite. Na dolomitnite kamewari se razvivaat borovi {umi, na granitnite molikovi {umi, na serpentinskite {umi od diva foja, a na varovi~ni kamewari rastat {ibjaci od R. R. {im{ir i jorgovan. VLIJANIE NA INDUSTRIJATA VRZ PRESTRUKTURIRAWETO NA MAKEDONSKATA EKONOMIJA – promeni vo sostavot na nacionalnata ekonomija predizvikani od industrijalizacijata. Procesot na industrijalizacija donese strukturni promeni vo vkupnata nacionalna

V

ekonomija. Osnovna promena be{e kontinuiranoto namaluvawe na u~estvoto na zemjodelstvoto (proces na deagrarizacija), nasproti zgolemuvaweto na u~estvoto na industrijata (proces na industrijalizacija). Do po~etokot na 1980 g., industrijata i zemjodelstvoto si gi promenija mestata. Vo tekot na 1950-tite godini zemjodelstvoto sozdavalo okolu 40% od OP, a industrijata pod 20%, dodeka 1980-tite godini sostojbata bila obratna: industrijata sozdavala nad 40% od OP, a zemjodelstvoto pod 20%. Vo navedeniot period apsoluten porast bele`elo kako industriskoto taka i zemjodelskoto proizvodstvo. Me|utoa, industrijata rastela so povisoka stapka od zemjodelstvoto, {to dovelo i do promena na relativnite soodnosi. Vo periodot 1956–1970 g., stapkata na porast na industrijata bila okolu 13–14%, a na zemjodelstvoto 3–4%. Vo periodot 1971–1980 g., industrijata rastela so prose~na stapka od okolu 7–8%, a zemjodelstvoto so stapka od 1–2%. Porastot na relativnoto u~estvo na industrijata i namaluvaweto na u~estvoto na zemjodelstvoto vo vkupnoto stopanstvo pretstavuva logi~na promena i normalen razvoj na stopanskata struktura, iako toj proces be{e prosleden so brojni deformacii. Vo 1990-tite godini, vo uslovi na kriza, be{e popre~en ekonomskiot razvoj i normalniot proces na formirawe na stopanskata struktura. Na ova, pokraj drugoto, vlijae{e i faktot deka naru{enite uslovi za razvoj razli~no se odrazuvaa vrz oddelnite dejnosti. Vo tie uslovi, site dejnosti i stopanstvoto vo celost go namaluvaat proizvodstvoto, no kaj nekoi dejnosti toa e izrazeno vo pogolema, a kaj drugi vo pomala mera. Taka, vo tekot na 1995 g., poradi golemoto opa|awe na industriskoto proizvodstvo (so negativni stapki do –15%), u~estvoto na industrijata se namalilo na okolu 43%. Od druga strana, poradi pomaloto opa|awe, a vo nekoi godini i poradi porast, zemjodelstvoto go zgolemilo svoeto u~estvo od voobi~aenite 17% kon krajot na 1980-tite godini, na nevoobi~aeni 27% vo 1995 g. Sepak, vakvata promena vo stopanskata struktura mnogu pove}e be{e rezultat na opa|aweto na industriskoto, otkolku na maliot porast na zemjodelskoto proizvodstvo. Vrz osnova na iskustvoto na razvienite zemji, vo naredniot period pretstoi natamo{en razvoj na industrijata, {to }e predizvika celosno prestrukturirawe na stopanstvoto vo zemjata. Sè pove}e se 293

VMRO

V

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

U~estvo na odredeni dejnosti (sektori) vo strukturata na BDP – vo % – 1990 Zemjodelstvo* 9,2 Industrija** 35,0 Grade`ni{tvo 7,8 Uslugi 48,0

1992 17,4 32,4 5,6 14,6

1994 11,4 19,5 5,1 64,1

1996 13,4 22,4 5,9 58,3

1998 11,4 18,1 5,8 52,9

2000 12.0 17,3 5,7 54,2

2002 10,0 15,5 4,9 -

2004 11,3 15,0 5,6 -

* od 2001 godina – Zemjodelstvo, lov i {umarstvo ** od 2001 godina – Prerabotuva~ka industrija

prifa}a objektivnata potreba idniot razvoj da bide zasnovan na novite tehniki i tehnologii, so {to zna~ajno }e se namali brojot na rabotnicite koi direktno }e rabotat vo proizvodstvoto. Vo dogledno vreme industrijata i ponatamu }e sozdava najgolem del od BDP, no }e porasne ulogata na drugite sektori, kako {to se uslugite i servisite, osobeno vo pogled na vrabotuvaweto. Ovie tendencii mo`at da se prepoznaat vo navedenite tabeli. Vo prvata e prika`ano u~estvoto na industrijata, na zemjodelstvoto, na grade`ni{tvoto i na uslugite vo sozdavaweto na BDP. Analizata na ovie podatoci ne go menuva osnovniot zaklu~ok. U~estvoto na industrijata od 35% vo 1990 g. se namalilo na 22,4% vo 1996 g., koga zapo~nuva povtorno porast na industriskoto proizvodstvo. Sepak, nejzinoto relativno u~estvo i ponatamu se namaluva, a relativnoto u~estvo na uslugite, od-

nosno na drugite dejnosti e stabilno. Povisokoto relativno u~estvo vo 1994 g., vsu{nost, e rezultat na opa|aweto na industriskoto proizvodstvo. Vo vtorata tabela e pretstavena novata Nacionalna klasifikacija na dejnostite vo koja industrijata e svedena na prerabotuva~kata industrija, a rudarstvoto i energetikata se posebni sektori. Vaka iska`anata struktura mo`e da se sporeduva so drugi zemji, no ne i so porane{nata struktura na stopanstvoto na RM, bidej}i takvi podatoci, osven za 1997–2001 g., zasega ne postojat. Zatoa i prethodnata analiza be{e izvedena spored starata klasifikacija na dejnostite. Sepak, osnovnata tendencija vo strukturnite promeni, iska`ana i spored Novata nacionalna klasifikacija, ostanuva nepromeneta. Imeno, dopolnitelno opa|awe na u~estvoto na industrijata na okolu 15% od BDP, zacvrstuvawe na u~estvoto

A B V G D \ E

@ Z Y I J K L Q M N

I II I +II 294

IZV.: Ministerstvo za finansii, Godi{en ekonomski izve{taj 2001, Skopje, 2002, 156; Dr`aven zavod za statistika, Statisti~ki godi{nik na R Makedonija 2006, Skopje, 2007, 306–307, 433; Dr`aven zavod za statistika, Statisti~ki pregled: industrija i energija, (oddelni izdanija: 1999–2003, 1999–2004, 2000–2005), Skopje; Dr`aven zavod za statistika, Statisti~ki pregled: Industrijata vo Republika Makedonija (oddelni izdanija: 1966–1970, 1993–1998, 1996–2000, 1997–2001), Skopje; Narodna banka na Republika Makedonija, Bilten III/2, Skopje, dekemvri 2002. LIT.: Slu`ben vesnik na Republika Makedonija, br. 20/98, Skopje, april 1998; Vladimir Petkovski, Industrijata i razvojot, Skopje, 1994; Nikola Uzunov, Angel Georgiev, Pece Nedanovski, Primeneta ekonomija, Skopje, 2003; Christopher Pass, Bryan Lowes, & Leslie Davies, Collins Dictionary of Economics, fourth edition, Collins, Oxford, 2005. P. N.

VMRO – BUGARSKO NACIONALNO DVI@EWE (VMRO– BND) – bugarska politi~ka organizacija i partija. Formirana vo Sofija vo 90-tite godini na XX v. pod imeto VMRO – Sojuz na makedonskite dru{tva (VMRO–SMD). Ja sproveduva bugarskata politika vo odnos na makedonskato pra{awe, smetaj}i deka Makedoncite se Bugari, a makedonskiot jazik dijalekt na bugarskiot jazik. Lider na partijata e Krasimir Karaka~anov. LIT.: S. Kiselinovski, I. Stavovi-Kavka, Malcinstvata na Balkanot (XX vek), Skopje, 2004. St. Kis.

BDP spored proizvodniot metod i spored novata Nacionalna klasifikacija - po tekovni ceni – NKD Naziv na sektorite sektor

na zemjodelstvoto na okolu 11% od BDP i natamo{en porast na u~estvoto na uslu`niot sektor.

1997

2000

2002

2003

2004

Zemjodelstvo, lov i {umarstvo 11,0 Ribarstvo 0,03 Vadewe rudi i kamen 1,0 Prerabotuva~ka industrija 18,9 Snabduvawe so elektri~na 4,5 energija, gas i voda Grade`ni{tvo 5,3 Trgovija na golemo i malo, popravka na mot. vozila, motocikli i predeti za li~na upotreba i za doma}instvata 11,4 Hoteli i restorani 1,5 Soobra}aj, skladirawe i vrski 6,1 Finansisko posreduvawe 3,4 Aktivnosti vo vrska so nedvi`en imot, iznajmuvawe i delovni aktiv. 3,0 Javna uprava i odbrana, zadol`itelna socijalna za{tita 6,1 Obrazovanie 4,2 Zdravstvo i socijalna rabota 4,3 Drugi komunalni, kulturni, op{ti i li~ni uslu`ni aktivnosti 2,8 Privatni doma}instva so vraboteni lica Eksteritorijalni organizacii i tela Imputirani stanarini 4,8 Minus: imputirani bankarski uslugi 2,4 Drugi neto-danoci na proizvodstvo Dodadena vrednost 85,9 Neto danoci na proizvodstvoto 14,1 Bruto doma{en proizvod 100

10,1 0,0 0,8 17,3 4,4

10,0 0,0 0,4 15,5 3,7

11,4 0,0 0,4 15,8 4,7

11,3 0,0 0,4 15,0 4,2

5,7

4,9

5,4

5,6

10,8 1,5 9,0 3,1

11,2 1,7 8,4 3,0

11,2 1,9 8,4 2,4

13,6 1,6 7,8 2,8

3,2

3,3

3,4

3,3

6,1 3,5 3,8

6,6 3,6 3,8

6,8 3,8 3,9

6,7 3,7 3,6

2,2 4,4 2,2 83,5 16,5 100

2,3 4,4 1,7 81,4 18,6 100

2,2 5,5 1,5 85,5 14,5 100

2,3 5,9 1,8 86,0 14,0 100

Amblemot na politi~kata partija VMRO-DPMNE

VMRO-DPMNE (VMRO ‡ DEMOKRATSKA PARTIJA ZA MAKEDONSKO NACIONALNO EDINSTVO) ‡ desno orientirana politi~ka partija, osnovana na 17. VI 1990 g. vo Skopje, registrirana na 3. VIII 1990 g. Vo nejziniot statut (1990) se naveduva deka taa }e se bori za vra}awe na gordosta i dostoinstvoto na makedonskiot ~ovek, makedonskiot narod i makedonskata dr`ava i deka }e se zalaga za izgradba na suverena makedonska dr`ava. Na prvite parlamentarni izbori (1990) ovaa partija osvoi 38 prateni~ki mesta. Vo tekot na 1994 g. partijata ne u~estvuva{e vo vtoriot krug na

VNATRE[NA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

parlamentarnite izbori i stana vonparlamentarna opozicija. Taa pobedi na izborite odr`ani vo tekot na 1998 g., osvojuvaj}i 49 prateni~ki mesta, po {to formira koaliciona vlada na ~elo so liderot na partijata Qup~o Georgievski. Vo tekot na 2002 g. osvoi 33 prateni~ki mesta i stana opoziciona partija. Na izborite odr`ani vo tekot na 2006 g. osvoi 45 prateni~ki mesta i formira koaliciona vlada, na ~elo so liderot na partijata Nikola Gruevski. Preku otcepuvawe od ovaa partija se formirani: VMRO ‡ obedineta; VMRO ‡ vistinska makedonska reformska opcija; VMRO ‡ makedonska; VMRO ‡ demokratska partija; VMRO ‡ tatkovinska partija; VMRO ‡ narodna partija. LIT.: Svetomir Skaric, Democratic Elections in Macedonia, 1990–2002, Editions Sigma, Berlin, 2005. \or. Iv.

VMRO-PRAVDA (1948‡1985) ‡ konspirativna politi~ka organizacija vo NR/SR Makedonija formirana od pripadnicite na VMRO-SDRMA vo Prilep so politi~ka programa: obedineta samostojna dr`ava Makedonija so parlamentarno ureduvawe po ugledot na parlamentarnite dr`avi na Zapad, nadopolneta so zalo`bi za ostvaruvawe socijalna pravda. Dejnosta ja pro{irila mre`ata vo Bitola, Ohrid, Resen, Skopje, Sveti Nikole, [tip, Berovo, Strumica i vo selata, vo Male{evsko i vo Debarca. ^lenovite na Organizacijata se deklarirale kako sledbenici na Pretsedatelot Metodija Andonov-^ento & †~entovci#. I po ~estite apsewa opstojuvala. Organizacijata ja pro{irila svojata mre`a i dejnosta (1970–1971) vo Pirinskiot i vo Egejskiot del na Makedonija. Preku studentskata grupa vo Zagreb, odr`uvala vrski so Dvi`eweto za osloboduvawe na Makedonija (DOM) vo Evropa. LIT.: Sto godini VMRO. Zlatna kniga, Skopje, 1993; M. Minoski, Avnojska Jugoslavija i makedonskoto nacionalno pra{awe (1943–1946), Skopje, 2000. M. Min.

VMRO-SDRMA (Prilep, po~etokot na 1946‡1947) ‡ konspirativna mladinska organizacija sozdadena na inicijativa i pod vodstvo na Gligor Krsteski, so cel da se bori za otcepuvawe na NR Makedonija od Jugoslavija, osloboduvawe na neoslobodenite delovi i obedinuvawe vo Samostojna Dr`ava Republika Makedonija (SDRM) so poddr{ka od SAD i od drugite zapadni sili, pod pokrovitelstvo na Amerika. Toa bilo vgradeno vo imeto na Organizacijata ‡ SDRMA. Obedineta Makedonija se predviduvalo da bide gra|anska dr`ava od

tipot na zapadnite demokratii. Organizacijata izgradila organizaciska mre`a (do sredinata na 1947), po sistem na trojki, vo Prilep i vo Prilepsko. Organizacijata bila razotkriena (pred krajot na 1947), vode~kite li~nosti bile uapseni i bile osudeni, a nejzinata dejnost prekinata. LIT.: Sto godini VMRO, zlatna kniga, Skopje, 1993; Ivan Katarxiev, Sto godini od formiraweto na VMRO, sto godini revolucionerna tradicija, Skopje, 1993; Gligor Krsteski, Moeto dosie, Skopje, 2002. M. Min.

VNATRE[NA ARHITEKTURA – klu~en poim so koj se vr{i soodveten prevod na angliskiot izraz interior design. Se odnesuva za specifikite na vnatre{niot prostor, na enterierot/vnatre{niot prostor na objektite od bilo kakov vid, definiraj}i so toa i soodvetna opremenost izvedena spored funkcijata, namenata ili posebnosta na proektnata programa na odredena arhitektonska sodr`ina. Poimot gi sodr`i site komponenti {to se odnesuvaat za arhitekturata voop{to: konstrukcija, materijali, tekstura, boja, kompozicija, tehnologii, obrabotka, opremenost i sl. Vnatre{nata arhitektura podle`i na vramuvawe vo precizna dijahroniska ramka, vo koja mo`e da se sledat site transformacii, razvojni etapi, stilski definirawa ili tendencii, razvojot na odredeni {koli ili prisustvoto na vlijanija od razli~en vid. Spored odredeni razvojni karakteristiki na vnatre{nata arhitektura, ~esto se opredeluva i stilskiot predznak na odredena poslo`ena arhitektonska struktura, stanuvaj}i so toa i nositel na porakite za istori~nosta na odredeni arhitektonsko-stilski pojavi i manifestacii. Razli~nite stepeni na obrabotka i primena, kako i specifi~niot izbor na materijali, koi ja definiraat/estetiziraat/oblikuvaat izraznata morfologija na vnatre{nata arhitektura, pretstavuvat i realni pokazateli ili imenite-

V

li na op{tiot umetni~ki vkus, ili odrednici na op{tata sostojba i stepenot na umetni~kiot/estetskiot efekt i pridones na arhitekturata kon op{tiot, definiran kulturno-umetni~ki ili istoriski model. Preku specifi~nata obrabotka na odredeni elementi od enterierot na oddelni gradbi (sakralni ili profani), posebno vo Makedonija, mo`at da se sledat razvojnite etapi na pove}e umetni~ki zanaeti: rezbarstvoto, slikarstvoto, ikonopisot i sl., koi vo podocne{nite periodi na razvoj se razvivaat do nivoto na nezavisni i prepoznatlivi umetnosti. Vo sovremeni uslovi, vnatre{nata arhitektura obedinuva razni disciplini: arhitektonsko proektirawe, dizajn, industriski dizajn, primeneti umetnosti, likovni disciplini, umetnost na novite i elektronskite mediumi i sl. LIT.: Grcev Kokan, The sacred and symbolic structure of folcloric architecture, Studies in ancient structures, Istanbul, 2001, 61–69; Radomir Voqinec – Jasmina Aleksievska, Likovni i oblikovni vrednosti vo narodnata arhitektura kako rezultat na prakti~nata graditelska postapka, Zbornik na Arhitektonskiot fakultet, Univerzitet †Kiril i Metodij#, 7, Skopje, 1984, 53–61; Ivanka Kirovska, Smislata na dekoracijata vo makedonskoto graditelstvo od XIX vek, Skopje, 1999; Aneta Svetieva, Izvori za prou~uvawe na izgradbata i ukrasuvaweto na skopskata ku}a za vreme na turskoto vladeewe vo XIX i vo pe~etokot na XX vek, †Makedonski folklor#, XXV/50, Skopje, 1992, 85–93; Rezbani tavani, dolapi i vrati vo Makedonija, Skopje, 1992. K. Gr.

VNATRE[NA MAKEDONSKA REVOLUCIONERNA ORGANIZACIJA (VMRO) (1919–1934) ‡ po zavr{uvaweto na Prvata svetska vojna zapo~nalo politi~koto grupirawe i organizirawe na makedonskata emigracija. Pri krajot na 1919 g. bila formirana VMRO, so Centralen komitet: Todor Aleksandrov, Aleksandar Protogerov i Petar ^aulev. Kako glavna cel na VMRO T. Aleksandrov ja proklamiral avtonomijata na Makedonija, kako preodna etapa za nejzinoto prisoedinuvawe kon Bugarija. Po potpi-

Enterierot na [alterskata sala na Makedonski po{ti vo Skopje

295

V

VNATRE[NA

Ustavot na VMRO (1919-1934)

{uvaweto na „Ni{kata spogodba# pome|u Kralstvoto SHS i Bugarija (mart 1923), VMRO zela aktivno u~estvo vo ru{eweto na bugarskata vlada na Aleksandar Stamboliski (9. VI 1923). Vo vtorata polovina na 1923 g. bile vospostaveni vrski i vodeni razgovori so pretstavnici na Sovetskiot sojuz, zainteresiran za sozdavawe edinstveno makedonsko osloboditelno dvi`ewe. Pritoa T. Aleksandrov podgotvil i potpi{al „Proekt za spogodba me|u VMRO i Sovetskiot Sojuz# (30. XII 1923). Pregovorite vodeni vo Viena zavr{ile so potpi{uvawe Deklaracija na CK na VMRO (29. IV 1924) i na Majskiot manifest (6. V 1924) od strana na T. Aleksandrov, A. Protogerov i P. ^aulev. Pod pritisok na bugarskata vlada, prvite dvajca so Deklaracija na CK na VMRO javno se otka`ale od svoite potpisi (1. VIII 1924). Todor Aleksandrov bil ubien (31. VIII 1924) od pripadnici na VMRO (vojvodite [terju Vlahov i Din~o Vretenarov). Rakovodstvoto na VMRO go prezele Aleksandar Protogerov i Ivan Mihajlov. Za ubistvoto na T. Aleksandrov bile obvineti oponentskite organizacii od makedonskata emigracija. Za dve godini po masakrot vo Gorna Xumaja (12. IX 1924) VMRO ubila redica istaknati makedonski intelektutalci i revolucioneri, idejni oponenti kako Dimo Haxi Dimov, Arseni Jovkov, Todor ^opov i dr. Po naredba na I. Mihajlov bil ubien i Aleksandar Protogerov (7. VI 1928), a VMRO se podelila na „Mihajlovisti# i „Protogerovisti# i do{lo do nivno me|usebno fizi~ko presmetuvwe. Na VII kongres na VMRO (21. VI 1928) I. Mihajlov oficijalno go prezel rakovodeweto. Vo programskata opredelba na VMRO na I. Mihajlov 296

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

poimot „avtonomna# bil zamenet so poimot „nezavisna Makedonija# vo koja `iveat Bugari. Negova strategiska cel bila sozdavawe na Makedonija kako vtora bugarska dr`ava. Vo april 1929 g. Makedonskiot nacionalen komitet kontroliran od I. Mihajlov i Hrvatskite pretstavnici potpi{ale Deklaracija za sorabotka i sozdavawe NDH i „Nezavisna Makedonija#, kako vtora bugarska dr`ava. Na 9. X 1934 g., so zaedni~ka akcija na hrvatskite i VMRO-vskite sili, bil izvr{en atentat vrz kralot na Jugoslavija Aleksandar Kara|or|evi}. Vladata na Bugarija, na ~elo so Kimon Georgiev, pri krajot na 1934 g. donela odluka za rasformirawe na VMRO, po {to, pod vodstvo na I. Mihajlov, prodol`ila da dejstvuva vo stranstvo. Se povrzala so nacisti~kite i profa{isti~kite sili na Germanija, Italija, Ungarija i Hrvatska, so koi sorabotuvala do krajot na Vtorata svetska vojna. IZV.: Arhiv Vojno-istorijskog instituta (AVII), Beograd, Popisnik 4, kut. 54, br. 12/193; CDIA, SofiÔ, fond 396 – Makedonska VÍtre{na RevolÓcionna OrganizaciÔ, op. 2, a. e. 50, l. 32-34. LIT.: Zoran Todorovski, VMRO 1924‡ 1934, Skopje, 1997. V. St.

Ustavot na VMRO(OB) (1925)

VNATRE[NA MAKEDONSKA REVOLUCIONERNA ORGANIZACIJA (OBEDINETA) (Viena, oktomvri 1925‡1928 i Berlin, 1929–1937) ‡ makedonska revolucionerna organizacija, formirana vrz osnova na principite na Majskiot manifest na VMRO (1924), pod vlijanie na Balkanskata komunisti~ka federacija i so poddr{ka na Kominternata i makedonskite komunisti. Nejze $ se priklu~ile ~lenovite na Ilindenskata organizacija, na biv{ata Makedonska federativna organizacija, na biv{iot Emigrantski komunisti~ki sojuz, biv{ata

Serska grupa i drugi progresivni grupi. Pri nejzinoto osnovawe bil izbran Centralen komitet so sedi{te vo Viena. Nejzin organ bil v. „Makedonsko delo“. Imala cel da prerasne vo masovno narodno dvi`ewe „za izvojuvawe slobodna i nezavisna Makedonija vo ramkite na nejzinite geografski i ekonomski granici i nejzino konstituirawe vo samostojna politi~ka edinica, {to }e vleze kako ramnopraven ~len na idnata Balkanska federacija“. Nejzini najistaknati dejci bile: Panko Bra{narov, Dimitar Vlahov, Simeon Kavrakirov, Vladimir Poptomov, Andreja ^ipov, Metodija [atorov-[arlo i dr. Za trite dela na Makedonija bile sozdadeni oddelni oblasni komiteti na ~elo so sekretar. Oblasniot komitet vo Pirinskiot del na Makedonija go rakovodel Simeon Kavrakirov. Podocna sedi{teto na CK na VMRO(Ob) bilo preneseno vo Berlin (1928), pri {to u{te pove}e se vlo{ile vrskite na rakovodstvoto so tatkovinata. Naskoro nastanala golema partiska provala vo Veles, Kumanovo, Skopje i [tip (1928‡1929), pri {to bile uapseni 113 nejzini ~lenovi, me|u koi i ~lenot na CK Panko Bra{narov, a po ispra}aweto na robija na del od osudenite, vo narednata godina prestanala dejnosta na Organizacijata vo Vardarskiot del na Makedonija. Nezadovolni od prokomunisti~kata orientacija na rakovodstvoto, edna grupa ~lenovi (Mihail Gerxikov, Georgi Zankov, Pavel [atev i dr.) bezuspe{no se obidele da se izdvojat vo oddelna organizacija (Carigrad, 1929). Postignatoto pomiruvawe so tie nezadovolnici (19. IV 1930) ostanalo samo prividno. Dobivaj}i re~isi napolno komunisti~ki karakter (1933/1934), istite ~lenovi se sre}avale i vo VMRO(Ob) i vo BKP/KPG/KPJ. Koga nastanala narednata golema partiska provala vo Pirinskiot del na Makedonija (1935/1936), na sud vo Gorna Xumaja (den. Blagoevgrad), Nevrokop, Sofija i Razlog bile izvedeni okolu 60 nejzini ~lenovi i naskoro potoa prestanala nejzinata organizirana ilegalna dejnost i vo Pirinskiot, a vo Egejskiot del ugasnala nejzinata dejnost vo vremeto na Metaksasova diktatura (1936‡ 1941). VMRO(Ob) imala evolutiven stav vo odnos na makedonskoto nacionalno pra{awe. Od prvi~nite stavovi za etni~kiot sostav na naselenieto na Makedonija kako {arenilo na narodi (Bugari, Gr-

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

ci, Srbi itn.), podocna stanale dominantni stavovite deka Makedoncite se poseben narod (nacija) i so poseben jazik. IZV.: VMRO (Obedineta). Dokumenti i materijali, kn. 1 i 2, Skopje, 1991 i 1992. LIT.: IdeŸnite osnovi na V.M.R.O. (Obedinena), s. l., 1927; Slavka Fidanova, Eden proglas na VMRO (Obedineta) za Ilindenskoto vostanie, „Istorija“, IV, 1, Skopje, 1968, 75-79; Hristo Andonovski, VMRO (Obedineta) vo Egejska Makedonija, „Glasnik“ na INI, XIII, 3, Skopje, 1969, 103-116; Sto®n Germanov, Súzdavane i deénost na VMRO (Obedinena) 1925– 1935, Blagoevgrad, 1971; Darinka Pa~emska, Prilog kon bibliografijata za VMRO (Obedineta), „Istorija“, VII, 2, Skopje, 1971, 309-312; Todor G. Zografski ‡ Dim~e A. Zografski, KPJ i VMRO (Obedineta) vo Vardarska Makedonija vo periodot 1920‡1930, Skopje, 1974; Darinka Pa~emska, Vnatre{nata makedonska revolucionerna organizacija (Obedineta), Skopje, 1985; De~o Dobrinov, VMRO (Obedinena), Sofi®, 1993; Sedumdeset godini VMRO (Obedineta) 1925-1995. Prilozi od Nau~niot sobir odr`an na 20 dekemvri 1995 godina, Skopje, 1998. S. Ml.

VNATRE[NATA MIGRACIJA VO MAKEDONIJA ‡ dvi`ewe na naselenieto od eden lokalitet (naselba, op{tina, region) kon drug, so namera da se promeni postojnoto mesto na `iveewe od najrazli~ni pri~ini. Pred i po Vtorata svetska vojna, vnatre{nata migracija vo Makedonija bele`i intenzivna teritorijalna podvi`nost na naselenieto pod vlijanie na procesot na deagrarizacija i poradi razvitokot na nezemjodelskite dejnosti. Karakteristi~ni se trajnite preseluvawa od selo v selo, od selo v grad i od edna vo druga op{tina poradi nepogodnite uslovi za obrabotka na zemjata, za `iveewe i za vrabotuvawe. Pri preseluvaweto na naselenieto dominirale preselbite od selo v grad, poretko od gradovi vo sela. Najgolema migracija selo ‡ grad se zabele`uva vo me|upopisniot period 1961‡ 1971 g., koga soodvetno na toa se zgolemuva mehani~kiot priliv vo gradovite vo RM. Vo periodot 1971‡1981 g. preselbite se smiruvaat i se namaluvaat, dodeka vo me|upopisniot period 1981‡1994 g. tie dobivaat razli~en izgled, bele`at zna~itelno pomalo pozitivno migraciono saldo vo gradovite, a re~isi ednakva negativna migracija vo selskite naselbi, kako i vo prethodniot period. Ovaa pojava se objasnuva so golemiot odliv na selskoto naselenie vo stranstvo. LIT.: Aleksandar ]ur~iev, Trajnite migracii na naselenieto vo SR Makedonija, Skopje, 1985. Am. J.

V’NDEV, Georgi (s. Leskovo, Gumenxisko, 1896 ‡ ?) ‡ vojvoda na VMRO vo Strumi~ko, sin na V’ndo vojvoda-Stariot (1858‡1917), voj-

†VOVEDENIE NA SV. BOGORODICA#

voda na TMORO/VMORO. Na 16godi{na vozrast stapil vo ~etata na vojvodata [terju Junaka (1912), a potoa kako sekretar vo ~etata na tatka si. Po Prvata svetska vojna bil okoliski vojvoda na avtonomisti~kata VMRO vo Strumi~ko. Uapsen od gr~kite vlasti, bil osuden na smrt (1923), no po izvesen prestoj vo solunskiot zatvor, kaznata ne bila izvr{ena. Podocna, pod vlijanie na mihajlovisti~kata VMRO, kako vojvoda na ~eta vr{el terorizirawe na strumi~koto S. Ml. naselenie. „VOVEDENIE NA BOGORODICA# – ednokorabna, grobi{na crkva od vtorata polovina na XIV v. vo s. Zduwe, vo dolniot sliv na rekata Treska, zapadno od Gostivar. Nejzinata postara faza e otkriena za vreme na dislokacijata (2002) izvedena poradi izgradba na hidroakumulacioniot sistem „Kozjak#. Fragmentarno za~uvanoto yidno slikarstvo, stilski, izleguva od dominantnite klasicisti~ki tekovi na zrelata paleologovska umetnost i e blisko na slikarskite razbirawa na rabotilnicite {to rabotele na podra~jeto na Skopskata mitropolija. LIT.: M. M. Ma{niÊ, Preliminarna saznawa o seoskoj crkvi Vavedewe Bogorodice u pore~kom Zduwu – o jednom nepoznatom sredwovekovnom spomeniku, „Ni{ i Vizantija, Zbornik radova#, I, Ni{, 2003, 249–262. M. M.

V

ja{to crkva bila, isto taka, posvetena na Vovedenie na Bogorodica. Manastirot Karpino prvpat se spomnuva vo eden rakopis od 1592 g. Iznesena e pretpostavkata deka ne mo`el da bide obnoven pred 1572/1573 g., bidej}i vo osmanliskite popisi od taa godina, kako i od 1519 g., se bele`i kako mezra Karpino. Ima oblik na trikonhos so niski kvadratni konhi od nadvore{nata strana i izdol`ena priprata kon zapad. Opkru`ena e so manastirski konaci, koi se glavno razru{eni ili se vo lo{a sostojba. Originalnite freski, pod `ivopisot od krajot na XIX v., se raboteni vo stilot na postvizantiskite umetni~ki razbirawa. Ikonite od stariot ikonostas (^in, friz so tema: Prorocite Te navestija, rezbareni Carski dveri, Golem krst – so zapi{anata godina 1606/1607 i 7 prazni~ni ikoni) pretstavuvaat antologiski primeroci na ikonoslikarstvoto od prvata decenija na XVII v., koi se dislocirani i denes se izlo`eni del vo Muzejot na Makedonija vo Skopje, del vo Galerijata na ikoni vo crkvata „Sv. Nikola# vo Kumanovo. LIT.: J. Haxi-VasiqeviÊ, Kumanovska oblast, Ju`na Stara Srbija, Beograd, 1909, 459‡462; K. Balabanov, Ikoni od Makedonija, Ikone iz Makedonije, Icons from Macedonia, Icones de Macedoine, Beograd‡Skopje, 1969, XXIX, XXX, sl.75; Z. Rasolkoska-Nikolovska, Ikonostas Karpinskog manas-

Manastirskiot kompleks i crkvata „Vovedevni na Bogorodica“ vo Karpino, Kumanovsko (1100 g.)

„VOVEDENIE NA BOGORODICA# – crkva na manastirot Karpino, kaj s. Orah, Kumanovsko. Izgradena i `ivopisana e vo vremeto na osmanliskata vlast. Spored predanieto, koe se temeli vrz eden natpis od krajot na XIX v., bila podignata vo 1100 g. Se doveduvala i vo vrska so is~eznatiot manastir Arhilovica, ~i-

tira, „ZLU#, 16, Novi Sad, 1980, 281‡288; M. M. Ma{niÊ, Stari ikonostas Karpinskog manastira Vavedewe Bogorodice, „Zbornik radova#, III, Ni{, 2006, 365‡383. M. M.

„VOVEDENIE NA SV. BOGORODICA# – crkva vo s. Ku~evi{te, na padinite na Skopska Crna Gora, kaj naselenieto poznata pod imeto „Sv. Spas#. Vo os297

V

VODEN

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

tijske freske u Jugoslaviji, Beograd, 1974, 55–56; K. Balabanov, Freske i ikone u Makedoniji, Beograd–Zagreb–Mostar, 1983, 121. K. B.

LIT.: Todor Simovski, Naseleni mesta vo Egejska Makedonija, kn. I, Skopje, 1978. Al. St.

Crkvata „Vovedenie na sv. Bogorodica“, Ku~evi{te, Skopsko (XIV v.)

novata, crkvata ima forma na vpi{an krst vo pravoagolen prostor, so visoka kupola nad centralniot prostor. Apsidata od nadvore{na strana e petostrana. Yidana e so delkan kamen, tuli i malter. Pri yidaweto fasadite bile ukraseni so keramoplasti~na dekoracija. Kon zapadnata fasada bil doyidan narteks {to imal prizemje i kat. Prizemniot prostor bil zasvoden so tri polukru`ni svoda, a katot nad prizemjeto ima oblik na ednokoraben zasvoden prostor. Narteksot potsetuva na crkvite–grobnici, vo koi bile zakopuvani glavno ktitorite. Podocna na zapadnata strana od narteksot i na ju`nata strana na crkvata bil izgraden {irok trem. Site spomnati delovi, so isklu~ok na pripratata od ju`nata strana, bile `ivopisani. Vo XIX v. stariot fresko`ivopis bil prekrien so preslika, koja e otstraneta vo 60–tite godini na XX v. so konzervatorska postapka. Crkvata bila izgradena i `ivopisana so sredstvata na vlastelinskoto semejstvo, ~ii{to ~lenovi bile Arsen, Radoslav i Vladislava. Fresko`ivopisot e delo na dvajca nepoznati zografi, koi nesomneno bile mo{ne talentirani. Vo 1337 g. bil naslikan narteksot, koj pretstavuva grobnica so strani~ni kapeli. Na severniot i na ju`niot yid nepoznatiot slikar gi naslikal portretite na ktitorite: vojvodata Dejan i negovata `ena Vladislava, sestra na `upanot Radoslav, zastanati pokraj portretot na car Du{an i caricata Elena, a na severniot yid se naslikani nivnite deca (Jovan i Dmitar). Kapelata na katot, posvetena na sv. Nikola, bila povtorno `ivopisana vo 1501 g. Vo XVI v. bile slikani poedine~ni figuri i kompozicii na ju`nata fasada na crkvata, a vo XVII v. nepoznat zograf go naslikal `itieto na sv. \or|i vo pripratata. LIT.: N. P. KondakovÍ, MakedoniÔ, SPb., 1909, 186; V. Petkovi¢, Pregled crkvenih spomenika kroz povesnicu srpskog naroda, Beograd, 1950, 164; V. J. –uri¢, Vizan-

298

Citadelata vo Voden

VODEN (Edesa) – grad vo egejskiot del na Makedonija, Grcija so 19.800 `. (2002 g.). Se nao|a vo podno`jeto na planinata Verimon, na nadmorska visina od okolu 430 m. @itelite se glavno Makedonci i potomci na gr~ki doselenici od Mala Azija. Pod imeto Edesa bil prva prestolnina na Filip Makedonski. Od krajot na VI v., koga teritorijata na Makedonija bila naselena so Sloveni, Edesa prodol`ila da se razviva kako slovenska naselba pod imeto Voden. Za vreme na turskoto vladeewe vo nego se naselile odreden broj turski, a podocna i vla{ki semejstva. Pri krajot na XIX v., spored K’n~ov, imal 11.070 `., od koi 7.000 Makedonci, 4.000 Turci, 30 Vlasi i 40 Cigani. Vo 1924 g. Turcite se iselile vo Turcija, a na nivno mesto se doselile Grci od Anadolija i Trakija, so {to brojot na naselenieto porasnal na 13.115 `. Vo podocne{nite godini negovoto naselenie stagnira, taka {to i vo 1971 g. V. imal 13.967 `. Deneska e administrativen centar na oblasta Pela i vo V. se odviva interesen migracionen proces. Imeno, gr~kite semejstva se iseluvaat vo Solun i vo Atina, a vo nego se doseluvaat Makedonci od okolnite sela. Golemite i atraktivni vodopadi ovozmo`ile vo gradot zna~ajno da se razvie turizmot i trgovijata. Ima nekolku tekstilni fabriki vo koi se vraboteni zna~aen del od naselenieto, a se zanimavaat i so trgovija, turizam, ovo{tarstvo i gradinarstvo.

Pristani{teto vo Ohrid

VODEN SOOBRA]AJ VO MAKEDONIJA – vid soobra}aj, pogoden za transport na stoka, bil zastapen kaj nas vo vid na splavarewe po rekite, prete`no za transport na drva od {umite, kako i na Ohridskoto i Prespanskoto Ezero, glavno za turisti~ki celi. Pove}e od 150 godini e stara idejata da se izgradi ploven pat Dunav – Egejsko More, dolg 700 km, {to bi minuval niz Velika i Ju`na Morava (Srbija), P~iwa i Vardar, so koj bi se skusil patot preku Crno More za pove}e od 1.000 km. Od eksperti na OON ~ineweto na plovniot pat vo 1973 g. bilo proceneto na milijarda amerikanski dolari, no objektite bi slu`ele i za drugi nameni (za{tita od poplavi, energetika). Q. T. VODENSKA DEKLARACIJA (1918) ‡ deklaracija na Srpskata vlada. Pred krajot na Prvata svetska vojna, Srpskata vlada, za da go spre~i postavuvaweto na makedonskoto pra{awe na pretstojnata Mirovna konferencija,

VODNA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

podgotvila Deklaracija i Memorandum so koi makedonskiot narod (makedonskite Sloveni) bil proglasen za jugoslovensko pleme, a Makedonija za jugoslovenska zemja. Spored Deklaracijata, tie, makedonskite Sloveni, ja deklarirale svojata volja za obedinuvawe vo jugoslovenskata dr`ava. Vo Deklaracijata, sostavena na Krf, stoel gradot Voden. Prof. Grigorie Haxita{kovi} (juli 1918) so grupa somislenici vo slu`ba na srpskata dr`ava, vo svojstvo na pretstavnici na makedonskiot narod, dale legitimitet tie dokumenti da bidat predadeni na Silite od Antantata.

ska edinica vo ramkite na ELAS. Bil formiran po upornoto barawe na Makedoncite od Egejskiot del na Makedonija za svoi partizanski i voeni edinici i svoja vojska. KPG i ELAS bile prinudeni da go prifatat baraweto za da se postigne omasovuvawe na NOD. Za komandant na Odredot bil nazna~en Naum Pejov, a za politi~ki komesar Dimitar [i{kovski. Od 20 borci pri formiraweto, za kratko vreme Odredot

V

(neutvrdeni vkupni koli~ini, nad 300 milioni m3 voda godi{no ponira vo podzemjeto). Re~nite vodi se najva`ni, pa so 3.200 litri/`itel godi{no, Makedonija spa|a vo polusu{nite regioni. Neramnomernata raspredelba na vrne`ite – godi{no variraat od 380 mm vo nekoi centralni i isto~ni delovi, do 2.000 mm vo planinskite regioni na zapad – predizvikuva dolg su{en period vo leto i esen. Q. T.

LIT.: Quben Lape, Odbrani tekstovi za istorijata na makedonskiot narod, 2, Skopje, 1965; M. Minoski, Federativnata ideja vo makedonskata politi~ka misla (1887-1919), Skopje, 1985. M. Min.

VODENSKI (MAKEDONSKI) NARODNOOSLOBODITELEN BATALJON (pl. Kajmak~alan, 16. VI 1944 ‡ 18. XI 1944) ‡ makedonska voena edinica vo sostavot na Triesettiot polk na ELAS. Bil fomiran od makedonski dobrovolci od Vodensko i Meglensko. Sobirniot centar bil vo s. Gorno Rodevo (Meglensko). Komandant bil Lefteris Fundulakis, biv{ oficer na gr~kata armija, a politi~ki komesar \or|i Urdov-Xoxo. Vo juli Bataljonot ve}e imal 575 borci i vodel uspe{ni borbi: protiv germanskite sili i bataljonite za bezbednost (4. VII); protiv pripadnicite na PAO vo selata ^akri, Kufalovo (29. VII), Bal~aki i Dabovo (Gumenxisko); kaj s. Plasi~ev; kaj mesnosta Muharem Han i dr. No, so ogled na negoviot makedonski sostav, KPG i ELAS, smetaj}i deka go budi makedonskiot nacionalizam, dale naredba za rasformirawe, na {to se pobunile makedonskite borci i, za da se izbegne krvoprolevawe, Bataljonot preminal na teritorijata na Vardarskiot del na Makedonija (12/13. X). Podocna vlegol vo slobodna Bitola (18. XI) i od makedonskite bataljoni od Vodensko, Lerinsko i Kostursko bila formirana Prvata makedonska egejska NOUB vo sostavot na NOV i POM.

Vodi~arski koledari

narasnal na 70 borci, isklu~ivo Makedonci. Osven agitacionopropagandnata uloga, Odredot izvr{il napad na germanskata kolona na patot Kostur‡Smrde` (11. X 1943), pri {to uni{til ~etiri kamioni i ubil 20 germanski vojnici; ja razbil i ja razoru`al kontra~etata vo s. Konomladi (noemvri 1943) i kontra~etata vo s. ^etirok (11. I 1944); zaedno so drugi edinici na ELAS vodel te{ka borba so germanskite sili na Vi~o (12. IV 1944); se presmetal so kontra~etata vo selata Prekopana (Lerinsko), ^ere{nica, Tioli{ta i dr. Vo ramkite na odlukata na KPG i ELAS za rasformirawe na site makedonski edinici (april 1944), [tabot na Dvaeset i osmiot polk na ELAS izdal naredba za negovo rasformirawe, no {tabot na odredot i borcite se sprotistavile, pa za realizirawe na naredbata bile isprateni dva bataljona na ELAS i so demonstracija na sila borcite na Odredot bile rasporedeni vo nivniot sostav.

VODI^ARSKI NARODNI PESNI – semejni pesni {to se ispolnuvaat na praznikot Bogojavlenie – Vodici. Na prviot den od praznikot, {to se imenuva i Ma{ki Vodici, po koledica odat samo ma`ite. Tie peat pesni i sobiraat darovi, naj~esto vo prehranbeni produkti, od koi podocna kaj kumot pravat zaedni~ka gozba. Nivnite pesni se gostinski pesni, {to se ispolnuvaat i vo drugi prigodi. Na vtoriot den od praznikot, imenuvan kako @enski Vodici, po koledica odat `enite, gi posetuvaat ku}ite od svojata kompanija, i na sekoj ~len mu peat posebna pesna, vo zavisnot od negovata vozrast i polo`ba vo semejstvoto. Na doma}inot mu se pee za napredok na ku}ata, za sinovi, snai i vnuci, na {totuku zemena nevesta i se posakuva porod, na `ena so deca i se pee za {koluvawe na decata, na mom~iwata i devojkite im se pee za `enewe i ma`ewe. So posebni lirski ~uvstva se ispolneti pesnite za malite deca.

IZV.: DARM-Skopje, k. 1/26 i 37; Vangel Ajanovski-O~e, Egejski buri, Skopje, 1975, 137. LIT.: D-r Risto Kirjazovski, KPG i makedonskoto nacionalno pra{awe 19181974, Skopje, 1982, 233-234. S. Ml.

IZV.: DARM-Skopje, k. 23/8/221a. LIT.: Naum Pejov, Prilozi za odnosot na rakovoditelite na KPG po makedonskoto nacionalno pra{awe, Skopje, 1953, 24; D-r Risto Kirjazovski, KPG i makedonskoto nacionalno pra{awe 1918-1974, Skopje, 1982, 169-172. S. Ml.

LIT.: Milan Risteski, Makedonski obredi i obredni pesni od Mariovo i Prilepsko, Skopje 1985; Marko Kitevski, Makedonska narodna lirika, (Obredni pesni), Skopje 1997. M. Kit.

VODENSKI (MAKEDONSKI) NARODNOOSLOBODITELEN PARTIZANSKI ODRED †LAZO TRPOVSKI# (kaj [imbovata Koliba vo mesnosta Verik, 1. IX 1943 ‡ prvata dekada na maj 1944) ‡ makedonska partizan-

VODITE VO REPUBLIKA MAKEDONIJA – gi formiraat povr{inskite prote~ni vodi (6,4 milioni m3/g.), prirodnite ezera (Ohridsko, Prespansko i Dojransko, so vkupen volumen od 55,5 milijardi m3) i podzemnite vodi

VODNA MAKROFITSKA VEGETACIJA VO REPUBLIKA MAKEDONIJA – zaednici na vodni rastenija, koi gi naseluvaat vodnite ekosistemi (kopnenite vodi, moriwata i okeanite). Diverzitetot na zednicite od ovoj vegetaciski tip e pomal vo odnos na kopnenata vegetacija bi299

V

VODNI

dej}i sevkupnite ekolo{ki uslovi vo vodnata sredina se postabilni i poizedna~eni vo odnos na kopnoto. Vodnata makrofitska vegetacija na teritorijata na RM sintaksonomski pripa|a kon klasata Potametea i Lemnetea i se razviva vo trite na{i prirodni ezera (Ohridskoto, Prespanskoto i Dojranskoto Ezero), kako i vo krajbre`nite delovi na nekoi od na{ite pogolemi reki (Vardar, Crna Reka, Bregalnica i drugi). Vo minatoto nejzinite zaednici se razvivale i vo nekoi pogolemi blata i mo~uri{ta (Katlanovsko, Monospitovsko, Pelagonisko, Stru{ko, Studen~i{te i drugi). Diferencirana e na flotantna (po povr{inata na vodnite ekosistemi) i submerzna (potopena vo vodata). Od flotantnata vegetacija se najzna~ajni ass. Lemneto-Spirodeletum polyrrhizae subass. salvinietosum (Ohridsko Ezero, Dojransko Ezero), subass. aldrovandetosum (Prespansko Ezero), ass. Hydrocharideto-Nymphoidetum peltatae (Ohridsko Ezero, Prespansko Ezero, Dojransko Ezero) i ass. Myriophyleto-Nupharetum (Ohridsko, Prespansko i Dojransko Ezero). Vo nivniot sostav vleguvaat flotantni (pliva~ki) rastenija (Potamogeton natans, Nuphar lutea, Nymphaea alba, Trapa natans, Salvinia natans, Hydrocharis morsus ranae i drugi), ~ii listovi plivaat po povr{inata na vodata. Od submerznata vegetacija se poznati nekolku zaednici-ass. PotametoNajadetum, ass. Potameto-Vallisnerietum i ass. Ceratophylo-Potametum crispi, koi se razvivaat po rabnite delovi na ezerata, vo krajbre`nite poplitki delovi, do nekolku metri dlabo~ina. Vo nivniot sostav vleguvaat submerzni rastenija, koi se celosno ili delumno potopeni vo vodata, od koi pozna~ajni se slednite: Ceratophylum demersum, Myriophylum spicatum, Myriophylum verticillatum, Najas minor, Najas marina, Potamogeton fluitans, Potamogeton lucens, Potamogeton perfoliatus, Ranunculus fluitans, Vallisneria spiralis, Zannichellia palustris i dr. Vl. M.

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Kako dobri pliva~i, sekoga{ lovat aktivno. Makedonija ja naseluvaat dva vida: belou{ka (Natrix natrix) i ribarka (Natrix tessellata). LIT.: E. N. Arnold, A Field Guide to the Reptiles and Amphibians of Britain and Europe, London, 2002. Sv. P. – V. Sid.

Voden cvet ednodnevka

VODNI CVETOVI – EDNODNEVKI (Ephemeroptera) – insekti so dva para krilja. Prednite krilja se posilni i pogolemi od zadnite. Larvite na ovie insekti `iveat vo vodna sredina po nekolku godini, dodeka vozrasnite `iveat samo od nekolku ~asa do nekolku nedeli. Poznati se kako vozdu{ni igra~i. Od ovaa grupa insekti se registrirani preku 1.600 vidovi, od koi, vo Makedonija se utvrdeni 63 taksoni (5 taksoni se endemi~ni). Najpoznat i naj~est pretstavnik od redot na ednodnevkite e vidot voden cvet (Ephemera vulgata L.), ne`en insekt so dol`ina 17-19 mm. Vozrasnite edinki se pojavuvaat masovno predve~er nad povr{inata na vodata i `iveat mnogu kratko. Masovnoto izumirawe na ovoj vid vo vodite sozdava pojava nare~ena „voden cvet#. LIT.: Petar Ikonomov, Ephemeroptera na Prespanskata Kotlina, Annuaire de la Fac. Phil. Univ., Skopje, 1953, 6(7): 1-30; Petar Ikonomov, Ednodnevkite (Ephemeroptera) na Makedonija fam. Ephemerelidae, Acta, Mus. Mac. Sci. Nat., Skopje, 1961, 8(3): 53-74; Vladimir T. Krpac, Type material subjected to the forces of nature – Proceedings of the International Congress of Catastrophes and Menagement in Museums, Special issue of the National Museum of BiH. Zemaljski muzej Bosne i Hercegovine and Tiroler Landesmuseum Ferdinandeum, Sarajevo, 2001, 106-111. V. T. K. – M. Kr.

VODNI ZMII (Natrix) – rod od familijata smokovi (Colubridae), koi `iveat vo blizina na voda.

VODNO – srednovisoka planina {to se protega vo sredi{niot del na Skopskata Kotlina. Se protega vo naporedni~ki pravec zapad – istok, a najvisok vrv e Krstovar (1.066 m), na koj se nao|a i planinarski dom. Vodno ja deli Skopskata Kotlina na dva dela. Na sever od Vodno e Skop-

Vodna zmija belou{ka

Skopje so planinata Vodno

300

sko Pole ili vistinskata Skopska Kotlina, a na jug se protega basenot na Markova Reka. Za vreme na neogenot egzistiralo Skopskoto Ezero koe ostavilo tragi vo vid na fosilni abrazivni terasi na koi se akumulirani neogeni sedimenti. Kaj s. Nerezi vo neogenite ezerski sedimenti e pronajdena dosta dobro za~uvana vilica od mastodont, koja e opredelena deka mu pripa|a na miocenot. Na severnite padini na Vodno se nao|aat i nekolku vidikovci od kade {to ima prekrasen pogled kon Skopje i Skopskata T. And. Kotlina.

Prikaz na Markovi Kuli, gradi{te-kastel s. Letevci, od rimskoto i docnoanti~koto vreme

VODNO, Markovi Kuli – ranovizantiski kastron podignat na ridot Markovi Kuli, krajniot isto~en izdanok na planinata Vodno. Podocna vo sredniot vek tvrdinata bila obnovena i poznata od izvorite kako srednovekoven grad ^rn~e, od kade {to poteknuva imeto na dene{nata naselba Crni~e, vo negovoto severno podno`je. Najstarata faza pretstavuva docnoanti~ka tvrdina od prvata polovina na IV v. od n.e. od koja{to ostanala samo edna polukru`na kula i bronzeni moneti. Vtorata faza pretstavuva monumentalna tvrdina so 30 kuli. Taa bila komponirana od akropola, grad i isto~no podgradie. Tretata faza datira od zreliot sreden vek (XI – XII v.). Toga{ bila obnovena akropolata so ogromen frontalen poligonalen bastion i ~etiri pravoagolni isto~ni kuli. Tvrdinata e golema 400 h 70 m. Se istaknuvaat slednive objekti: ~elen fortifikaciski kompleks {to se sostoi od ranovizantiski trigon i od srednovekoven poligonalen bastion; srednovekoven dvorec, objekt vo centralniot del na akropolata (22,5 h 12 m); dve golemi ranovi-

VODOSTOPANSTVOTO

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

zantiski cisterni za voda so dimenzii 23,5 h 12,5 m i 16,4 h 11,7 m, dlaboki pove}e od 10 m, koi sobirale 2.400 kubni metri voda (bile pokrieni so svodovi vo ranovizantiska grade`na tehnika). Otkrieni se pove}e moneti od IV, VI i od XII–XIII v., ranovizantiski vodovod od kerami~ki cevki-tubuli, kako i delovi od avaro-slovenska oprema (fibuli, pojasno kop~e od su~idava tip, paragnatida od {lem, delovi od nakit, zlatna obetka, kerami~ki crepni za pe~ewe leb od slovenski tip. LIT.: I. Mikul~i}, Staro Skopje so okolnite tvrdini, Skopje, 1982, 48–53. V. L.

Vasilij Vodovozov

VODOVOZOV, Vasilij Vasiljevi~ (S.-Peterburg, 22. XII 1864 / 3. I 1865 – Zbraslav, ^ehija, 7. H 1933) ‡ ruski publicist, pravnik, ekonomist, op{testven i politi~ki deec. Studiral na Istorisko-filolo{kiot (od 1883) i na Pravniot fakultet (od 1885) na S.-Peterbur{kiot univerzitet. Se zbli`il so revolucionernoto dvi`ewe i narodwacite, pa vo 1887 g. bil uapsen i ispraten vo progonstvo vo Arhangelska gubernija, kade {to vonredno go zavr{uva fakultetot (1890), i potoa prestojuva vo Samara (1891‡ 1893). Poradi statiite vo dnevniot i periodi~niot pe~at (1890‡ 1894) moral da ja napu{ti Rusija i patuval po Balkanot. Sorabotuval od Bugarija vo uglednite spisanija †Vestnik EvropÎ# i †Russkoe bogatstvo#. Vo 1897 g. patuval po Avstro-Ungarija i pra}al dopiski vo ruskiot pe~at. Nekolku godini `iveel vo Kiev, u~estvuval vo politi~kiot `ivot i sorabotuval vo mesnite vesnici i spisanija. Potoa vnimanieto mu go privlekuvaat nastanite i procesite na Balkanot. Gi sledi i pi{uva za Balkanskite vojni, u~estvuva na razni sobranija i diskusii za Makedonija, se zbli`uva so D. ^upovski i ja koristi negovata †Karta na Makedonija# i memorandumite na Makedonskata kolonija (1913) i sorabotuva vo †MakedonskiŸ golosÍ (Makedon-

ski glas)#. Vo dekemvri 1914 i januari-fevruari 1915 g. patuva †Po serbskoŸ Makedonii# i objavuva bele`iti statii vo †SovremennikÍ#, †VestnikÍ Evropì#, †Russkie v‹domosti# i †DenÝ#. Site tie prilozi (†zna~itelno preraboteni#) gi objavuva vo knigata †Na BalkanaÍ# (1917), vo koja se zastapuva za †edinstvena avtonomna Makedonija i balkanska federacija# i polemizira so ruski, bugarski, srpski i gr~ki oponenti. Po Oktomvriskata revolucija vleguva vo CK na Trudovata narodno-socijalisti~ka partija (1917) i raboti vo Petrogradskiot istorisko-revolucioneren arhiv, na Univerzitetot i vo Institutot za novinarstvo. Od 1922 g. `ivee kako emigrant vo Berlin, a od 1924 g. vo Praga, sorabotuvaj}i vo razni periodi~ni i enciklopediski izdanija. BIBL.: Po SerbskoŸ Makedonii. PutevÎe zapiski, †VestnikÍ Evropy#, 1, PetrogradÍ, 1916; Na BalkanahÍ. Statwi. Putevye o~erki, PetrogradÍ, 1917; MakedoniÔ, NovΟ Ìncikopedi~eskiŸ slovarÏ, t. 25, PetrogradÍ, 1917. IZV.: SlavÔnovedenie v dorevol• cionnoŸ Rossii, Moskva, 1979, 106; EnciklopediÔ istoriˆ Ukraˆni, t. 1, Kiˆv, 2003, 591; Manol Pandevski, Prvata biografija na Jane Sandanski od V. Vodovozov, †Istorija#, VI, 2, Skopje, 1970, 218-225; Bla`e Ristovski, Dimitrija ^upovski (1878‡1940 i Makedonskoto nau~no-literaturno drugarstvo vo Petrograd, II, Skopje, 1978. Bl. R.

V

postojano vla`na, bidej}i ima va`na uloga vo respiracijata (di{eweto). Za razlika od akvati~nite larvi, koi di{at so `abri, najgolemiot broj adultni vodozemci poseduva beli drobovi. Setilnite organi kaj niv se adaptirani za `ivot na kopno i tie se prvi ’rbetnici kaj koi se razviva vistinski jazik, kako poseben organ vo usnata {uplina. Polnoglavcite na `abite se herbivori (rastitelnojadni), dodeka larvite na do`dovnicite kako i adultnite vodozemci se karnivori (mesojadi). Makedonija ja naseluvaat dva reda od vodozemcite: opa{esti vodozemci (5 vidovi) i bezopa{esti vodozemci - `abi (10 vidovi). LIT.: E. N. Arnold, A Field Guide to the Reptiles and Amphibians of Britain and Europe, London, 2002; G. D`uki} – M. Kalezi}, The biodiversity of amphibians and reptiles in the Balkan Peninsula, vo: „Balkan Biodiversity#, Griffiths, Krystufek & Reed ed., Dordrecht/Boston/London, 2004, 167–192; J-P. Gasc, A. Cabela, J. Crnobrnja-Isailovic, D. Dolmen, K. Grossenbacher, P. Haffner, J. Lescure, H. Martens, J. Martinez Rica, H. Maurin, M. Oliveira, T. Sofianidou, M. Veith, A. Zuiderwijk, Atlas of Amphibians and Reptiles in Europe, Paris, 1997; S. Brelih – G. D`uki}, Catalogus Faunae Jugoslaviae. IV/2 Reptilia, Academia Scientiarum et Artium Slovenica, Ljubljana, 1974. Sv. P. – V. Sid

VODOQUBEC, GOLEM (Hydrous piceus L.) – voden tvrdokrilen insekt. Nozete mu se prisposobeni za veslawe. Dolg e okolu 5 cm. @ivee vo neiste~ni vodi i vo jazovi obrasnati so vegetacija. Se snabduva so vozduh isturaj}i go predniot del na teloto na povr{inata od vodata. Se hrani so vodni rastenija, no i so pol`av~iwa i drugi sitni organizmi. LIT.: Jon~e [apkarev, Zoologija na bez’rbetnite `ivotni, Skopje, 1991. V. T. K. – M. Kr.

Vodozemci: `aba i do`dovnik

VODOZEMCI (Amphibia) – najprimitivna klasa ’rbetnici na koja $ pripa|aat do`dovnicite, mrmorcite (tritonite), `abite i crvovidnite bezno`ni vodozemci (gimnofioni). Nivna osnovna karakteristika e {to eden del od svojot `ivot go minuvaat vo vodena, a drugiot vo terestri~na sredina (gr. amphi – dva, bios – `ivot). Za razlika od drugite ’rbetnici, koi vo celost se oslobodile od vodenata sredina, kaj pove}eto vodozemci reprodukcijata i polagaweto na jajcata e povrzano so vodenata sredina. Od oplodenite jajca se izlegnuvaat larvi (kaj `abite – polnoglavci), koi so proces na metamorfoza (preobrazba) gi dobivaat karakteristikite na vozrasnite vodozemci. Ko`ata im e meka i e bogata so `lezdi, od ~ij sluzest sekret e

VODOQUPCI (Hydrophilidae) – vodni tvrdokrilni insekti. Nozete im se prisposobeni za veslawe. Prete`no se hranat so rastitelna hrana. Larvite `iveat vo voda. Vo Makedonija se poznati 42 vida od koi, najpoznat e golemiot vodoqubec (Hydrous piceus L.). LIT.: V., Georgiev, Contribution a la connaissance des Coleopters Hydrocanthares de Yougoslavie, Acta, Mus. Mac. Sci. Nat., Skopje, 1960, 6(2): 19-39; Vladimir Krpa} and Branislava Mihajlova, Biodiversity of Macedonia from a view point of hitherto faunistic investigations. Participation with Underproject: Klass Insecta, Macedonian Museum of Natural History – Ministry of Science, Final Report, Skopje, 1999, 2330. V. T. K. – M. Kr.

VODOSTOPANSTVOTO VO RM – stopanska granka {to se zanimava so koristeweto na vodnite resursi, za{titata od vodni stihii i za{titata na vodata od zagaduvawe. Pretstavuva kompleks od vodostopanski dejnosti kako: vodosnabduvawe na naselenieto i 301

V

VODO^A

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

stopanstvoto, navodnuvawe, ribarstvo, za{tita od zagaduvawe, odbrana od poplavi, koristewe na vodata za hidroenergija, kvalitet na vodata, istra`uva~ki dejnosti, plovidba i drugo. Republika Makedonija raspolaga so slednive koli~ini voda:

redok slu~ajot da se snabduvaat so voda od t.n. selski ~e{mi. Zaradi visokata amortiziranost na vodovodnite mre`i, zagubite na vodata se dvi`at vo raspon od 10 do 60%. Za transport na vodata do naselenite mesta se izgradeni dovodni cevki vo dol`ina od okolu

Koli~ini voda (sredni vrednosti) Koli~ina na prote~ni vodi Koli~ina na podzemni vodi Izvorski vodi kako del od proto~nite vodi

6.532 h 109 m3 0,520 h 109 m3 0,420 h 109 m3

Izvor: Nacionalna strategija za ekonomski razvoj na Republika Makedonija

Postojat {est slivni podra~ja od koi pogolemi po povr{ina se slivovite na rekite Vardar, Crn Drim i Strumica. Specifi~noto iste~uvawe vo prosek iznesuva okolu 7 l/sec/km2, pri {to vo nekoi delovi od isto~na i od centralna Makedonija specifi~noto iste~uvawe iznesuva okolu 5 l/sec/km2, dodeka vo nekoi delovi od zapadna Makedonija okolu 30 l/sec/km2. Maksimalnite protoci se javuvaat vo mesec april, a minimalnite vo mesec avgust. Procenkite za podzemnite vodi poka`uvaat deka nivnata koli~ina iznesuva okolu 520 h 106m3. Registrirani se vkupno 4.414 izvori, od koi 51 se mineralni, a 11 termomineralni. Najgolemiot broj od niv (3.000) se so dare`livost do 1 l/sec. Republika Makedonija ima tri pogolemi prirodni ezera (Ohridsko, Prespansko i Dojransko Ezero), pogolem broj planinski ezera i okolu 120 ve{ta~ki ezera (akumulacii), od koi 18 se golemi.

480 km, dodeka za distribucija na vodata vo samite urbani naselbi se izgradeni uli~ni vodovodni mre`i vo dol`ina od okolu 2.800

Ve{ta~koto ezero Vodo~a

km. Vkupnite godi{ni potrebi za voda na naselenieto, industrijata, zemjodelstvoto kako i ekolo{ki-

Nivo, povr{ina, dlabo~ina i vkupna koli~ina na voda vo prirodnite ezera Ezero

Ohridsko Prespansko Dojransko

Kota na vodata normalno nivo vo m

693,74 853,7 148,0

Povr{ina na voda vo km2

353,9 319,9 42,7

Maksimalna dlabo~ina vo m

300 54 10

Vkupna vodna koli~ina m3 h 109

50.683,43 4,775 0,427

Izvor: Nacionalna strategija za ekonomski razvoj na Republika Makedonija

Za vodosnabduvawe na naselenieto se koristat izvorski, podzemni i povr{inski vodi. Distribucijata na vodata do naselenite mesta naj~esto se vr{i preku lokalnite javni vodosnabditelni sistemi. Regionalnite vodosnabditelni sistemi vo osnova se rezultat na povrzuvaweto na lokalnite vodosnabditelni sitemi so zaedni~koto izvori{te na vodata. Selskite naselbi naj~esto imaat izgradeno samostojni vodosnabditelni sistemi, no ne e 302

VODO^A – ve{ta~ko ezero na rekata Vodo~nica. Se nao|a 7 km zapadno od Strumica. Branata e izgradena od nafrlan kamen vo ~ie sredi{te postoi glineno jadro. Kotata na krunata na branata se nao|a na viso~ina od 405 m, nejzinata dol`ina iznesuva 185 m, {iro~inata 6 m, a viso~inata nad terenot iznesuva 44 m. Ezeroto e dolgo 3,25 km, {iroko 0,60 m, a vo ovie ramki toa zafa}a povr{ina od 1,94 km2. Vkupnata zafatnina na akumulacioniot bazen iznesuva 26.730.000 m3, od koja 1.610.000 m3 e mrtov prostor, a preostanatite 25.120.000 m3 korisna zafatnina. Vodata od ezeroto Vodo~a se koristi za navodnuvawe na 3.700 ha obrabotlivi zemjodelski povr{ini vo Strumi~kata Kot-

te potrebi za voda (biolo{ki minimum na re~nite korita – 10% od prose~nite protoci), koi vo 1995 g. iznesuvaa 2.234.880.630 m3, se o~ekuva vo 2025 g. da porasnat na 4.503.338.897 m3. LIT.: Nacionalna strategija za ekonomski razvoj na Republika Makedonija, MANU, Skopje, 1997, 326-338; Zakon za vodite, „Slu`ben vesnik na Republika Makedonija#, br. 4/98 od 27.1.1998 godina; @. Veljanovski, P. Pelivanoski (1998): Sostojba i proekcija na sistemite za vodosnabduvawe vo Makedonija, „Vodosnabduvawe#, Zaednica na komunalnite pretprijatija na RM, 1-22. D. E.

lina, a del se koristi i za vodosnabduvawe na naselenieto od gradot Strumica. LIT.:Aleksandar Stojmilov, Fizi~ka geografija na Republika Makedonija, PMF, Skopje, 2002. Dr. V.

VODO^A – kameno-zemjena brana so pridru`ni objekti, na istoimenata reka, vo blizinata na Strumica, visoka 44 m, vo krunata dolga 185 m, so vkupen volumen na teloto 316 800 m3 (kamen i zemja), formira akumulacija od 26,7 milioni m3. Taa e zavr{ena vo 1965 g., a slu`i za navodnuvawe na Strumi~ko Pole. Pridru`ni objekti: bo~en prelivnik so povr{inski odvod, temelen ispust, zafat so dovod. Q. T. VODO^A MANASTIR – v. „Sveti Leontij#. VODO^KI CRKVI, KOMPLEKS „SV. LEONTIJ#, VODO^A – lokalitetot od sakralni objekti i nekropola smesten na 4 km zapadno od Strumica. Kompleksot crkvi, arhitekturata i `ivopisot gi prou~uval P. Miqkovi}-Pepek, a prostornata nekropola (1081 grob) ja istra`uva-

VOENA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

V

sistem na Republika Makedonija i raboti vo soglasnost so Zakonot za visoko obrazovanie i Zakonot za nau~noistra`uva~ka raK. Kamb. bota.

Vodo~kiot kompleks so crkvata „Sv. Leontij“, Strumi~ko

le V. Lahtov (1962/63), J. Ananiev (1979–2003) i Vane Sekulov (2004). Pogrebuvaweto traelo od XII do XX v. Grobovite se prete`no od tipot na kameni cisti, no ima i slobodni vkopuvawa vo jami. Me|u naodite dominira nakitot od docniot sreden vek i od turskoto srednovekovie. LIT.: P. Miqkovi}-Pepek, Kompleksot crkvi vo Vodo~a, Skopje, 1975; J. Ananiev, Vodo~a, Crkva Sv. Leontie-Vodo~a, srednovekovna nekropola, „AP#, 28, Ljubljana, 1989, 185, 186; E. Maneva, Drevniot nakit od Makedonija, Nekropola Vodo~a (XIV po~etokot na XIX vek), Skopje, 2007. El. M.

sobuva oficerski kadar za ARM i da vr{i nau~ni istra`uvawa vo soodvetnata oblast. Od 1996 g. Akademijata go nosi imeto „General Mihailo Apostolski#. Vo ramkite na Akademijata se organizirani dodiplomski studii za oficeri na rodovite na ARM vo traewe od ~etiri godini, postdiplomski studii za voeno stru~no usovr{uvawe za komandni i {tabni dol`nosti vo traewe od edna godina i postdiplomski studii za nau~no usovr{uvawe (magisterski i doktorski studii). [koluvaweto se realizira spo-

Voenata akademija „General Mihailo Apostolski“ vo Skopje

VOENA AKADEMIJA „GENERAL MIHAILO APOSTOLSKI# – prva voena visokoobrazovna i nau~na ustanova vo Makedonija, osnovana vo 1995 g. so Zakonot za Voena akademija (7. VI 1995), so osnovna zada~a da ospo-

red studiska programa donesena od Nastavno-nau~niot sovet, po prethodno mislewe od Na~alnikot na General{tabot na ARM i so dobiena soglasnost od Ministerstvoto za odbrana. Akademijata e sostaven del na obrazovniot

VOENA BOLNICA I VOEN SANITET. Voenata bolnica vo Skopje zapo~nuva da raboti vo starata turska VB (od 1912 do 1914 raboti AB na srpskata vojska; od 1914 do 1918 bugarska VB; od 1918 do 1941 e AB na Kralstvo SHS; od 1941 do 1944 bugarska VB), a po premestuvaweto na G[ na NOV i POM od s. Gorno Vranovci, Vele{ko, po osloboduvaweto na Skopje, se prefrla vo Skopje kako VBS. Od formiraweto do juli 1945 g. upravnik e d-r K. Georgiev, potoa od avgust 1945 g. d-r Nikola ]osi}, hirurg od Bitola. Do 26. VII 1963 g. VB se obnovuva, personalno se ekipira i se dograduva. Vo zemjotresot e zna~itelno o{tetena, poradi {to del od nea privremeno e premesten vo VB vo Ni{, a ostanatiot del raboti vo polski uslovi. So ogled na vlo{enite uslovi, so zalo`ba na polk. d-r M. Dimitrievi} i d-r B. Petkovski i so finansisko u~estvo na IS SRM na 11. X 1971 g. VB po~na da funkcionira vo nov objekt (toga{ arhitektonski, funkcionalno i tehni~ki proglasen za najsovremen vo J. Evropa), so kapacitet od 450 posteli, komplet bolni~ki oddelenija, poliklinika i 3 ha park so heliodrom. Od 10. IV 1992 do 2. VI 1992 g. raboti pod ime VB ARM, a potoa do 26. X 2001 g. kako CVZU, od koga povtorno e VB ARM. Na 12. I 2000 g. e otvoreno Kardiohirur{ko odd. Od 1953 do 1971 g. upravnik e d-r B. Petkovski, internist, od 1971 do 1984 g. d-r D. Karanovski, internist, do 1990 g. d-r K. Sekulovski, hirurg, do 1994 g. d-r B. Sokolovski, mikrobiolog, do 2001 g. d-r B. Dimi{kovski, hirurg-urolog, do 2002 g. d-r A. Vankovski, dermatovenerolog, a po nego d-r Petre Utkovski, spec. po op{ta medicina. VB e i nastavna baza na skopskiot Med. f. od koja proizlegoa golem broj vrvni specijalisti, primariusi i doktori na nauki. Vo sostav na VB od 1944 do 1945 kako samostojna edinica raboti HE^, od 1945 do 1973 g. kako HEO, koga prerasnuva vo ZPMZ, od 1992 do – 2000 g. pod imeto ZPM, a potoa kako IPM, koja raboti na sproveduvaweto na preventivno-medicinski merki vo voeni i mirnovremenski uslovi, kako i na obuka i usovr{uvawe na kadri za voeniot sanitet. U{te vo vremeto na NOB e formiran voen sanitet po~nuvaj}i od tajni bolnici, koi so formirawe na diviziite i 303

V

VOENA

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Voenata bolnica vo Skopje

korpusite prerasnuvaa vo bolnici. Vo zavr{nite operacii (1944) postoeja 22 bolnici vo korpusnite reoni i Bolnicata na G[ na NOV i POM vo G. Vranovci i Jabol~i{te. Po 1912 g. od turskite VB pokraj skopskata, ja prodol`uvaat rabotata kako diviziski – bitolskata i {tipskata do 1950/51 g., a vo site garnizoni postojat garnizonski ambulanti, vo 1992 g. preimenuvani vo Voeni ambulanti. LIT.: G. Kam~evski, Sanitetska slu`ba NOV Makedonije, Beograd, 1971. Sl. M. P.

VOENA ORGANIZACIJA NA VOJSKATA NA ANTI^KATA MAKEDONSKA DR@AVA – makedonskiot kral Filip II (359– 336 g. pr.n.e.) gi prodol`uva i gi usovr{uva voenite reformi od prethodnite makedonski vladeteli (posebno od Arhelaj, kraj na V v. pr.n.e.) za sozdavawe na profesionalna narodna vojska, obu~ena i disciplinirana. Ja sozdava pro~uenata makedonska falanga od te{ko vooru`ena pe{adija (πε−

ζετα‹roi) so dolgi kopja – makedonski sarisi (za vreme na Aleksandar dol`inata im e 12 lakti, ok. 5,5 m, ok. 300 g. pr.n.e. – 16 lakti, a podocna – 14); za da se soberat {to pove}e ostrici, koi mo`at da dejstvuvaat ednovremeno, 11-te zadni redovi gi dr`at sarisite nad ramewata na prednite falangisti. Makedonskata falanga vo II v. pr.n.e. (spored Polibij) ima dlabo~ina od 16 reda. Uspe{no dejstvuva na ramen i gol teren. Kowicata na Filip i na Aleksandar Makedonski e prvata disciplinirana kowica (agema, ila) vo istorijata, nepoznata i za Helenite i za Persijcite, opremena so {lem, pancir, mal {tit, me~ i kopje. Sarisoforite se lesna kowica. Posebna institucija so politi~ki i voeni ingerencii imaat drugarite na kralot – hetajroi (blagorodnici, bliski, sovetnici, vojskovodci, pridru`nici); me|u ovie makedonski prvenci se i filoi – voen sovet, potoa voenite zapovednici – stratezi. Me|u kowicata i falangata dejs-

tvuvaat hipaspistite, koi mo`at da se dvi`at polesno od falangata (lesen pancir, {tit, kratko kopje i dolg me~), osposobeni za ofanziva. Vojskata ima i lesna pe{adija (peltasti), strelci i pra~kari; se koristat i opsadni spravi za osvojuvawe na tvrdini (poznati se ogromnite opsadni napravi „heliopolisi# na kralot Demetrij Poliorket, III v. pr.n.e.). Filip vojuva i so naemnici (pomo{na vojska, sobrana od sojuznici ili od osvoeni teritorii). Vojnicite dejstvuvaat kako voeno sobranie so pravo da nosi politi~ki, voeni i sudski odluki. Vojskata e podelena spored plemenskata pripadnost na: Linkestijci, Orestijci, Elimei, Eordei, ili spored oblastite: Anatemunt, Botiaja, ili po gradovi: Pela, Amfipol, Pidna, Miesa, Ajga, Beroja. Ilustrativni artefakti se naodite vo kralskata grobnica vo Vergina: paradnoto oru`je, `elezen me~ so ra~ka ukrasena so zlato, `elezen oklop so aplicirani zlatni lenti i so {est lavji glavi, pozlateni bronzeni knemidi, `elezen {lem, {tit ukrasen so zlato, staklo. LIT.: Arijan, Aleksandrovata anabasa. Prev. M. Buzalkova, Skopje, 2000; Justin, Filipovata istorija. Prev. Q. Basotova, Skopje, 2000; I. Kacarov, Car Filip II Makedonski, Sofi®, 1922. A. [uk.

VOENA ORGANIZACIJA NA NOB vo Pirinskiot del na Makedonija (1941–1944) – oru`enata borba bila organizirana i rakovodena od Okru`niot komitet na BKP za Pirinskiot kraj (do sept. 1941) na ~elo so Grozdan Nikolov. Odgovoren po voenite pra{awa bil Nikola Kalap~iev, a potoa Nikola Parapunov (IX 1941–9. XII 1943). Po formiraweto na Vostani~ko-operativnite zoni (VOZ) na Narodnoosloboditelnata vostani~ka armija na Bugarija (NOVA) Pirinskiot del vlegol vo sostavot na IV VOZ, a partizanskite edinici (~eti i odredi) gi rakovodelo voeno rakovodstvo ([tab vo sostav Arso Pandurski i Don~o Lisijski), so sedi{te vo Gorna Xumaja (do 9. XII 1943, odnosno do 29. I 1944). Po nivnoto zaginuvawe komandant na [tabot na Zonata bil I. Tri~kov, a sedi{teto bilo premesteno od Gornoxumajsko vo Razlo{ko i zadr`ano do sept. 1944 g. LIT.: Georgi J. Madolev, Parapunovci (Spomeni), SofiÔ, 1980; Georgi T. Madolev, VÍorÍ`enata borba v pirinskiÔ kraŸ 1941–1944, BKP, SofiÔ, 1966. V. Jot.

Voen raspored na Makedonskata falanga

304

VOENI BAZI VO RM – organizirani upori{ta na doma{na, stranska ili me|unarodna voena sila vo RM. Prva voena baza na me|unarodni sili vo RM (januari

†VOZNESENIE, SV.#

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

1993) e Abl Sentri na mirovnite sili na OON – UNPROFOR/UNPREDEP vo koja se stacioniraat amerikanskiot i nordiskite bataljoni – USABATT i NORDBATT. Sleduva bazata Talon, (26.XI 1998) vo objekti na ARM vo blizinata na Kumanovo kako baza na Kosovskiot verifikacionen koordinativen centar na NATO, del od operacijata na NATO na Kosovo – „Orlovo oko#. Na 10.XII 1998 g., vo blizinata na Kumanovo se vospostavuva bazata na t.n. sili za izvlekuvawe na NATO kako del od misijata „Re{itelen garant# vo funkcija na izvlekuvawe na verifikatorite na OBSE od Kosovo. Ovie dve bazi funkcioniraat do po~etokot na napadite na NATO vrz SR Jugoslavija (fevruari 1999). Od mart do juni 1999 g., na teritorijata na RM se vospostavuva voena baza na silite na NATO za t.n. podgotvitelni sili na KFOR za Kosovo. Vo juni 1999 g., vo Skopje se formira Zadninski {tab na KFOR za logisti~ka poddr{ka na KFOR. [tabot funkcionira i denes kako del od Edinstveniot {tab na NATO vo Skopje. Bazata e locirana vo blizina na aerodromot „Petrovec# kraj Skopje i e nare~ena Abl Sentri. IZV.: Ministerstvo za odbrana na RM, Skopje, 2007. T. Petr.

VOENI ZLOSTORSTVA VO VOJNATA VO RM VO 2001 g. – povredi na zakonite i obi~aite na vojuvaweto {to opfa}aat, no ne se ograni~uvaat na ubistva, maltertirawa, nosewa na prinudna rabota ili za kakva bilo druga potreba civilno naselenie, ubivawa ili maltertirawa voeni zarobenici, ubivawa zalo`nici, pqa~kosuvawa javen ili privaten imot, namerni ru{ewa gradovi ili sela, pusto{ewa neopravdani so voena potreba, izvr{eni vo tekot na vojnata od 2001 g. Spored Statutot na Ha{kiot tribunal voenite zlostorstva od masoven karakter izvr{eni na teritorijata na porane{na Jugoslavija, od po~etokot na 1991 g. se vo negova nadle`nost. Na 15. V 2005 g. Ha{koto obvinitelstvo pokrenuva obvinitelen akt za povreda na zakonite i obi~aite na vojuvaweto vo s. Quboten (12. VIII 2001) protiv Qube Bo{kovski i Johan Tar~ulovski. IZV.: Obvinitelen akt na Ha{koto obvinitelstvo protiv Qube Bo{kovski i Johan Tar~ulovski, 15. V 2005, so izmeni i dopolnuvawa od 2. XI 2005, http://un.org.icty. T. Petr.

VOENI SUDOVI VO MAKEDONIJA – prvpat bile predvideni vo Pravilata (Ustavot) na Makedonskiot vostani~ki komi-

tet (1878). Vo vremeto na Kru{evskata Republika (1903) bil formiran Revolucioneren sud nadle`en da im sudi na predavnicite. Vo tekot na NOB bile doneseni Naredba za formirawe na zadninskite voeni vlasti i Naredba za ustrojstvo i nadle`nost na voenite sudovi od strana na Vrhovniot {tab na NOV i POJ (1942). Po Vtorata svetska vojna voenite sudovi vo DFM/NRM/SRM imaa odliki na redovni specijalizirani sudovi koi sudea za krivi~ni dela {to gi storile voenite lica. Ovie sudovi bea nadle`ni i za sudewe na civilni lica ako za vreme na vojnata ili voenata sostojba storile krivi~ni dela {to ja slabeat voenata odbrana ili bezbednosta na zemjata, ili dela vo vrska so slu`bata vo armijata. LIT.: Qup~o Arnaudovski, Pravosudstvoto vo Makedonija, Skopje, 1997. Gor. L.-B.

VOENO-POLEV SUD vo Makedonija (1941-1944) – vonreden voen sud formiran od Ministerstvoto na vojnata na Carstvoto Bugarija vo vremeto na Vtorata svetska vojna. Sudovi bile organizirani i na ponisko ramni{te, vo edinicite na bugarskata armija. Sudele po skratena postapka za dela propi{ani od bugarskoto vonredno zakonodavstvo. Pod nivna jurisdikcija se na{le i pripadnicite na NOB na Makedonija (1941-1944). LIT.: D-r Aleksandar Hristov, Skopskiot partizanski odred vo policisko-sudskite dokumenti na okupatorot, zb. Skopje vo NOV 1941, Skopje, 1973; D-r Novica Veljanovski, Nekoi elementi na bugarskoto zakonodavstvo od 1941-1944 god. kako sredstvo za sproveduvaweto na okupatorskite celi vo Makedonija, †Pogledi#, 5, Skopje, 5, 1978. N. V.

V

(1936) i Edrili~arska {kola (1937), a se organizirani i kursevi za motorni piloti (od 1939). Prviot skok so padobran go izvel Aleksandar Trajkovi} vo Skopje (1936). Po osloboduvaweto e osnovano Vozduhoplovno dru{tvo vo Skopje (1945) na ~elo so Xelal ^inara. Bila obnovena aktivnosta na Modelarskata rabotilnica, Edrili~arskata {kola i na klubovite vo Bitola, Kumanovo, [tip, Veles i Prilep, a bil formiran i Edrili~arski sojuz na ~elo so Bla`e Tro{anovski (1946). Vozduhoplovniot sojuz na Makedonija e primen vo ~lenstvo na Me|unarodnata vozduhoplovna federacija (FAI, 1993). Niz organizaciite pominale pove}e od 80.000 ~lenovi, od koi 24.000 bile osposobeni za vozduhoplovno i raketno modelarstvo, pove}e od 5.000 padobranci, 3.200 edrili~ari i 800 motorni piloti. Nekoi od niv postignale vrvni rezultati na doma{nite i na me|unarodnite natprevari. Lit.: Aleksandar A~kovski, Istorija na vozduhoplovstvoto, Skopje, 1996. D. S.

VOZDU[EN PRITISOK VO RM – pritisokot {to vozduhot go vr{i so svojata te`ina na zemjinata povr{ina. Vozdu{niot pritisok zavisi od nadmorskata viso~ina i od prisustvoto na vodena parea vo vozduhot. Normalniot vozdu{en pritisok se odreduva vo sekoja to~ka od atmosferata so masata na stolbot na vozduhot koj le`i nad nea, so osnova koja iznesuva 1 cm2 odreden na morskoto nivo, na 45° g.{., pri temperatura od 0°C i pri normalno pole na silata na te`inata i iznesuva 760 mm ili 1.013 mb. Mernite pokazateli za vozdu{niot pritisok za site merni mesta vo Makedonija se objavuvat vo meteorolo{ki godi{nici. LIT.: Mihailo Zikov, Meteorologija i Klimatologija, Skopje, 2000; Joseph Moran, Michael Morgan, Meteorology, New York–London, 1989. M. Z.

Avion na MAT

VOZDUHOPLOVSTVO VO RM. Prvite aeroklubovi se osnovani vo Skopje (1923), [tip, Ko~ani i Radovi{ (1925), a vo Gevgelija, Kavadarci, Kumanovo, Ohrid, Debar, Gostivar, Tetovo, Bitola (po 1928). Aeroklubot vo Skopje nabavil nekolku avioni (od 1925–1937). Aeromitinzi bile odr`uvani po gradovite (od 1926). Vo Skopje e sozdadena Modelarska rabotilnica pod rakovodstvoto na Qubomir Tev~ev

„VOZNESENIE, SV.“ – ednokorabna crkva so polukru`en svod, izgradena na leviot breg na reka Otiwa ([tip). Sredstvata za gradbata gi obezbedil vojvodata Dimitrie vo 1369 g. Gradena e od delkan kamen i od malter. Nepoznatite majstori-graditeli pri izgradbata osobeno vnimanie £ posvetile na severnata fasada, oblikuvana so tri dlaboki ni{i. Vo srednata ni{a se nao|a biforen prozorec {to go osvetluva prostorot vo vnatre{nosta na crkvata. Na yidovite se nao|a `ivopis vo dva sloja. Prviot e od vremeto na yidaweto (1369), a vtoriot od vremeto na obnovata (1601). Nepoznatiot zograf na `ivopisot od XIV v. nesomneno spa|al vo redot na talentiranite 305

V

VOZNESENSKI

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

BIBL.: Parabola, 1960; Mozaici, 1960; Triagolna kru{ka, 1962; Antisvetovi, 1964; Ahilovo srce, 1966; Senkata na zvukot, 1970; Dabov violon~elov list, 1975; Soblazna, 1978; Nekontrolirano, 1981. LIT.: M. \ur~inov, Traen poriv kon neosvoenoto, „Poezija#, SVP, 1984. P. Gil.

†Sv. Voznesenie# (†Sv. Spas#), [tip (1369)

zografi, koi pokraj toa {to solidno gi znaat tajnite na zografskiot zanaet imale poznavawa i od slo`enata ikonografija, za {to svedo~i za~uvanata kompozicija na Svetoto nerazdelno trojstvo (vo kru`en disk Arhangel so tri glavi, a na stranite od diskot pretstavi na ~etirite evangelisti). Jovan, avtorot na vtoriot sloj od `ivopisot (od 1601), go ostavil svojot potpis vo ramkite na natpisot na zapadniot yid. Negovoto slikarstvo se karakterizira so soliden crte` i so bogat kolorit. Vo 1971 g. e izvr{eno ~istewe i konzervirawe na fresko`ivopisot. LIT.: V. Petkovi¢, Pregled crkvenih spomenika kroz povesnicu srpskog naroda, Beograd, 1950; K. Balabanov, Postojana galerija na ikoni vo crkvata „Uspenie na sv. Bogorodica“ vo Novo Selo – [tip, [tip, 1972. K. B.

Andrej Voznesenski

VOZNESENSKI, Andrej (AndreŸ Andreevi~ VoznesenskiŸ) (Moskva, 5. XII 1933) ‡ ruski poet, sloboden tvorec. Pi{uval eksperimentalna poezija {to sekoga{ se potpirala vrz tradicijata na ruskata avangarda. Istra`uval novi mo`nosti i upotrebuval zvu~ni asocijacii i asocijativni nizi, groteskna i paradoksalna metaforika, a isto taka pri gradbata na svoite stihovi se potpira na arhitekturata i slikarstvoto. Vo 1984 g. go dobil Zlatniot venec na SVP. 306

VOIHNA (XIV v.) – kesar, gospodar na gradot Drama i na okolnite teritorii vo Isto~na Makedonija, najmo}en blagorodnik vo Serskata oblast po smrtta na carot Stefan Du{an (1355). Za upravnik na Drama bil postaven od carot Du{an (1348), so kogo bil rodninski povrzan. Po smrtta na Du{an (1355), se osamostoil na teritoriite {to gi upravuval. Na vizantiskiot imperator Jovan V Paleolog mu go predal zarobeniot uzurpator Matija Kantakuzin (1357). Imal dobri odnosi so Jovan Ugle{a, gospodarot na Ser, koj se o`enil so negovata }erka Efimija. Ne e poznato do koga `iveel i upravuval vo Drama, posleden pat se spomenuva vo 1360 g. Bil pogreban vo manastirot „Hilendar“ na Sveta Gora. LIT.: G. Ostrogorski, Serska oblast posle Du{anove smrti, Beograd, 1965; B. Ferjan~i¢, Sevastokratori i kesari u srpskom carstvu, „Zbornik Filozofskog fakulteta“, kw. X–1, Beograd, 1970. K. Ax.

VOJVODA ‡ a) vlastelin vo srednovekovnite dr`avi vo Makedonija; administrativen ili voen stare{ina; b) okoliski poglavar vo vremeto na osmanliskoto vladeewe vo Makedonija, ~in pomal od pa{a, prezemen od balkanskata tradicija; v) predvodnik na ajdutska ili komitska dru`ina ili ~eta. Na{ol {irok odraz vo narodnata poezija od site periodi na makedonskoto minato. Na pr., me|u vlastelinite se spomnuvaat Malin vojvoda ili Gruica vojvoda, vo osmanliskiot period Dervi{-beg vojvoda, Selim-beg vojvoda ili samo Tur~in vojvoda, a od ajdutskiot i komitsko-revolucionerniot period brojni istaknati likovi na borci za sloboda od Strahil vojvoda, Rumena ili Sirma vojvoda do vojvodata Pitu Guli ili Jordan Piperkata, pa duri i vo NOAVM Mite Vojvodata (Mite Trpevski). LIT.: Juna~ki narodni pesni. Izbor i redakcija d-r Kiril Penu{liski, Skopje, 1968; Ajdutski i revolucionerni pesni. Izbor Jovan Bo{kovski i d-r Kiril Penu{liski, Skopje, 1969; D-r Simo Mladenovski, Makedonskite narodni pesni za NOB i Revolucijata, Skopje, 1983, 261. S. Ml.

VOJDANOV, Smile (s. Laktiwe, Ohridsko, 1. II 1872 – Pontijak, SAD, 4. III 1958) – ilindenski reonski vojvoda i kulturno-nacionalen deec sred makedonskata emigracija vo SAD. U~el vo Ki-

Smile Vojdanov

~evskiot manastir i potoa u~iteluval vo rodnoto selo i vo Slivovo. Aktivno se vklu~uva vo MRO (1897) i kako reonski vojoda vo ohridska Debrca vodi pove}e bitki so turskite vojski. Po porazot na Ilindenskoto vostanie emigrira vo SAD i se vklu~uva vo makedonskite emigrantski organicazii. Vo septemvri 1929 g. 14 ilindenci (zaedno so G. N. Zajkov od Bansko) ja formiraat prvata Makedonska progresivna grupa vo Pontijak, koja potoa prerasnuva vo Makedonski naroden sojuz vo SAD i Kanada (podocna Makedonsko-amerikanski naroden sojuz vo SAD i Kanada), so Centralen komitet, ~ij pretsedatel e S. V., a sekretar Geo Pirinski. Gi izdavaat centralnite organi na MNS (MANS) so jasno definirana nacionalna koncepcija vo me|uvoeniot period so sorabotnici od site delovi na Makedonija: „Makedonski b•letin“, „Balkansko sdru`enie“, „Trudova MakedoniÔ“, „Narodna volÔ“ i dr. Potpi{uva zna~ajni dokumenti za makedonskoto dvi`ewe, pa i li~ni spomeni za Ilinden. So u{te dva ~lena odi vo me|unarodna misija vo Bugarija za da im se pomogne pri sudeweto na 14 „makedonski nacionalrevolucioneri“ (juli 1936). Vospostavuvaat tesna sorabotka so A. Dinev i negovite „Makedonski vesti“. Go obrazuva i go vodi Amerikanskiot slovenski komitet vo vremeto na Vtorata svetska vojna (1941–1945), a potoa e inicijator i eden od glavnite ~lenovi na Komitetot za izgradba na Dr`avnata bolnica vo Skopje. IZV.: „Makedonski bÓletin“ (Pontijak, 1930-1931), „Balkansko sdru`enie“ (Detroit, 1931–1934), „Trudova MakedoniÔ“ (Detroit, 1934–1938), „Narodna volÔ“ (Detroit, 1938–1978); godi{ni kongresni zbornici na MNS (1931-1940); Georgy Pirinsky, For a free Macednia, New York, s.a.; Geo Pirinski, Kakvo vidÔh i pre`ivÔh v Amerika, SofiÔ, 1970. LIT.: Mile Mihajlov, Makedonskiot naroden sojuz vo Soedinetite Amerikanski Dr`avi i Kanada od 1928 do 1935 god., zb.: Iseleni{tvo naroda i narodnosti Jugoslavije i njegove uzajamne veze s domovinom, Zagreb, 1978; D-r Bla`e Ristovski, Makedonskiot na-

VOLKA[IN

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

rod i makedonskata nacija, 2, Skopje, 1983, 511–528; Todor ^epreganov, Nacionalnite projavi na makedonskata emigracija vo Soedinetite Amerikanski Dr`avi, zb.: Makedonskoto nau~no-literaturno drugarstvo i negoviot kontinuitet do osnovaweto na Makedonskata akademija na naukite i umetnostite. Prilozi od Nau~niot sobir..., MANU, 1997, 269–278; Bla`e Ristovski, Stoletija na makedonskata svest. Istra`uvawa za kulturnonacionalniot razvitok, Skopje, 2001, 588–655. Bl. R.

VOJNIKA, Jusuf Mazlumov (Debar, 7. II 1938 – Debar, 12. VII 2002) – hirurg, primarius, osnova~ i prv rakovoditel na Hirur{koto oddelenie vo Debar. Dolgogodi{en direktor i sozdava~ na sovremeniot referenten Medicinski centar vo Debar. Al. Stavr. VOJTEH, \or|i – v. Vostanie na \or|i Vojteh. VOJTKEVI^, Luj (Luis Woytkiewiecz) (XIX v.) – polski emigrant, major. Bil u~itel vo Veles. U~estvuval vo Kresnenskoto vostanie (1878/1879) kako vojvoda na ~eta od 250 vostanici i bil ~len na [tabot na Makedonskoto vostanie. Po proteruvaweto od redovite na vostanicite se vratil vo Bansko i stanal ~len na Voeniot sovet i eden od rakovoditelite na Razlo{koto vostanie. U~estvuval vo ubistvoto na vojvodata Stojan Karastoilov i vo privremenoto zatvorawe na na~alnikot na [tabot na Makedonskoto vostanie Dimitar Pop Georgiev-Berovski. LIT.: I. Kacarov i I. Kepov, Dokumenti po Kresnenskoto vÍstanie, SofiÔ, 1942. Al. Tr.

VOKA, Nuredin Rexep (Voka, Nuredin Rexhep) (s. [ipkovica, Tetovsko, 1847 – Istanbul, 1917) – iluminist. Osnovno u~ili{te zavr{il vo Tetovo, medresa vo Prizren, a diplomiral na Teolo{kiot fakultet vo Istanbul. Objavil eden bukvar na albanski jazik i dve ~itanki so turskoarapsko pismo. Zna~ajno e negovoto delo „Mislewa“ so filozofsko-pedago{ka sodr`ina. Vo 1903 g. od strana na turskata administracija e nazna~en za mufit vo Bitola.

LIT.:Avzi Mustafa, Figura m[suesish shqiptar[, Tetov[, 1995. A. P.

„VOKS MEDICI# („VOX MEDICI#) – revisko spisanie na LK na Makedonija. Prviot broj e otpe~aten na 15. III 2001 kako prodol`enie na toga{niot „Informator“ na Komorata. Se pe~atat edukativni i stru~ni trudovi na lekarite od Makedonija i od stranstvo i informacii za aktivnostite na Komorata. Izleguva kvartalno, vo tira` od 6.000 primeroci. IZV.: Statut na Lekarskata komora na Makedonija. D. S.-B.

VOLIWEC, Radomir (Saranovo, R. Srbija, 16. IX 1932 – Skopje, 11. XII 1990) – arhitekt. Diplomiral na Arhitektonskiot otsek na Tehni~kiot fakultet vo Skopje (1960). Svojata profesionalna dejnost ja izvr{uval na Arhitektonskiot fakultet kade {to se steknuva so zvaweto redoven profesor. Gi predaval predmetite arhitektura i umetnost & star vek i sovremena arhitektura i umetnost. Bil dekan na Arhitektonskiot fakultet. Pokraj pedago{ka dejnost, razviva bogata nau~noistra`uva~ka dejnost od oblasta na graditelskoto nasledstvo vo Makedonija. Objavenite trudovi, glavno, se odnesuvaat na narodnata, na starogradskata i na ruralnata arhitektura. Se zanimaval i so publicistika. Preku objavenite statii vo dnevniot pe~at ja afirmiral makedonskata tradicionalna arhitektura. Se zanimaval i so za{tita na spomenicite na kulturata – izrabotka na proekti i u~estvo vo stru~ni komisii. BIBL.: Selo Bitu{e ruralen ambient i arhitektura, Godi{en zbornik na Arhitektonsko-grade`niot fakultet, 9–10, Skopje, 1972, 117–133; Stari ~e{mi vo Makedonija, Zbornik na Arhitektonskiot fakultet 1, Skopje, 1977, 53–72; Stari vodenici vo seloto Ku~evi{te Skopska Crna Gora, Zbornik na Arhitektonskiot fakultet 2, Skopje, 1978, 75–86; Enterier vo Starata makedonska ku}a – tavani, Zbornik na Arhitektonskiot fakultet 3, Skopje, 1979, 67–106; Enterier vo starata makedonska ku}a – vrata, prozorec, skali, Zbornik na Arhitektonskiot fakultet 4, Skopje, 1980, 89–114; Kratovo, Stara arhitektonsko-urbanisti~ka sodr`ina, K. Tomovski i dr., Skopje, 1980; Stara kru{evska ku}a – arhitektonska sodr`ina i modularno proporciska analiza, Zbornik na Arhitektonskiot fakultet, 5, Skopje, 1982, 91–114; Funkcionalno oblikovnata koncepcija vo arhitekturata na starata tetovska ku}a, Zbornik na Arhitektonskiot fakultet, 6, Skopje, 1983, 43–76; Muslimanska ku}a vo Tetovo – funkcija, oblikuvawe, modularni proporcii, Zbornik na Arhitektonskiot fakultet, 7, Skopje, 1984, 109–138; Likovni i oblikovni vrednosti vo narodnata arhitektura kako rezultat na prakti~nata graditelska postapka, Zbornik na Arhitektonskiot fakultet, 7, Skopje, 1984, 53–63; Funkcionalno oblikovnata koncepcija vo arhitekturata na starata ku}a vo seloto Gorno Solwe, Zbornik na Arhitektonskiot fakultet, 8, Skopje, 1985, 27–50; Memento za edna arhitektura, Kulturno nasledstvo, 19, Skopje, 1982, 49–56; Ekspresija na enterierot, Kulturno nasledstvo 10–11, Skopje, 1983–4, str. 59–74; Starata strumi~ka ku}a – arhitektura koja is~eznuva, Zbornik na Zavodot za za{tita na spomenicite na kulturata i muzejot na Strumica, 1987. Kr. T.

VOLKANOV, Mihajlo (Prizren, 16. V 1941) – arhitekt. Diplomiral na Arhitektonsko-grade`eniot fakultet vo Skopje (1967). Doktoriral na Arhitektonskiot fakultet pri Tehni~kiot uni-

V

Mihajlo Volkanov

verzitet vo Drezden, Germanija (1979). Redoven profesor e na Arhitektonskiot fakultet vo Skopje – proektirawe na op{testveni zgradi. Negovoto tvore{tvo opfa}a {irok dijapazon na arhitektonskoto proektirawe, posebno na sportski objekti. Pokraj so nastavna i so nau~noistra`uva~ka dejnost, se zanimava i so publicistika. Pozna~ajni realizirani objekti: Dom na penzioneri vo Skopje (1980, so S. Brezoski i M. Guleski); zatvorniot pliva~ki bazen „^air“ vo Skopje (1981); sportskata sala „Jane Sandanski“ vo Skopje (1982); sportskata sala „Rasadnik“ vo Skopje (1983), kako i nekolku stanbeni objekti vo Skopje. LIT.: S. Brezoski, [kolski objekti 1968–73 vo Skopje, Skopje, 1975; Studija za prostorite za slobodno vreme kako urbana forma na ~ovekovata `ivotna sredina, Zbornik na Arhitektonskiot fakultet, 2, Skopje, 1978, 87–96; Planiraweto, proektiraweto, izgradbata, opremenosta, iskoristuvaweto, upravuvaweto i odr`uvaweto na objektite od fizi~ka kultura, RSIZ za fizi~ka kultura na Makedonija, Skopje, 1989; Objekti za sport i rekreacija, „50 godini Arhitektonski fakultet“, monografija, Skopje, 1999. Kr. T.

VOLKANOSKA, Aleksandra Stavreva (Carigrad, 26. X 1904 – Ohrid, 4. IX 1988) – fiziolog, univ. profesor. Med. f. zavr{ila vo Belgrad (1933). Rabotela kako prakti~en lekar i kako asistent na Med. f. vo Belgrad. Akademskata kariera do redoven profesor ja prodol`uva na Institutot za fiziologija pri Med. f. vo Skopje (1949), posvetuvaj}i se na rabotata so studentite i obukata na kadarot. D. S.-B. VOLKA[IN (DIMITRIJA) (? – ^ernomen na r. Marica, 26. IX 1371) – makedonski blagorodnik i kral (1365-1371). Sin na Mrwava {to bil blagorodnik na dvorot na carot Du{an. Dvojnoto ime na V. bilo Dimitrija, spored pomenik od Protatot na Sveta Gora (kr. na XIV v.). Se spomnuva kako `upan vo Prilepskiot kraj (1350). Vo privilegija za Kotor od Uro{a, V se spomnuva kako 307

V

VOLNAROSKI-KOQA

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

dinastija (kralot Volka{in i despotot Ugle{a), koga i carot Uro{ e zaroben.

izleguvaweto na knigata Za makedonckite raboti, I, MANU, Skopje, 2005, 347365. B. R.-J.

Moneta od kralot Volka{in

Volka{in (Dimitrija), kral vo Makedonija, freska vo crkvata †Sv. Nikola# vo Psa~a (1358 g.)

~elnik (1355). Vo 1361 g. ve}e e najvlijatelnata li~nost, vedna{ do Uro{ V, a, spored nekoi izvori, ja nosel titulata despot. So dobivaweto na kralskata kruna (1365) bilo vospostaveno sovladetelstvo pome|u nego i carot Uro{. Prvata diploma od kralot Volka{in e izdadena vo Skopje (januari 1366). Kralskata titula ja dobiva verojatno vo avgust ili septemvri 1365 g., a brat mu Ugle{a stanuva despot, spored diplomite od dvajcata izdadeni istovremeno na Rilskiot manastir na Atos. Vladeel glavno vo Zapadniot del od Makedonija so sedi{te vo Prilep. Vo po~etokot kovel moneti so natpis od carot i od kralot (na drugata strana), a podocna samo so natpis na kralot. Kralot Volka{in go proglasuva sina si Marko za mlad kral, odnosno za svoj naslednik (pome|u 1. IX 1370 i 31. VIII 1371). Bil aktiven vo trgovijata so Dubrovnik i imal neprijatelski odnosi so golemcite od nekoga{noto Du{anovo Carstvo, koi osobeno se vlo{uvaat po Kosovskata bitka (1369), koga se porazeni vojskite na nemawi}evskata dinastija (Lazar Hrebeljanovi}, Nikola Altomanovi} i carot Uro{) od vojskite na novata mrwav~eva 308

Kralot Volka{in i sin mu Marko (vo proletta na 1371), zaedno so Bal{ite, podgotvuvaat napad na Nikola Altomanovi}. Vo po~etokot na juni kralot Volka{in bil o~ekuvan na patot od Skopje do Prizren, a podocna so svojot sin Marko se zataboril kaj Skadar, od kade {to, zaedno so \ura| Bal{a, trebalo da trgnat kon Onogo{t protiv `upanot Nikola. Dubrov~anite, kako ~lenovi na koalicijata, trebalo da obezbedat prefrluvawe na trupite, a bosanskiot ban Tvrtko i knezot Lazar, koi bile vo neprijatelski odnosi so Nikola, blagonaklono gledale na ovoj napad, koj{to potoa bil odlo`en. Kralot Volka{in, zaedno so brat mu despot Jovan Ugle{a, kako odgovor na turskite napadi na evropska po~va, so vojska se sprotistavile vo bitkata kaj ^ernomen na r. Marica i tuka zaginale. Za kralot Volka{in se veli deka teloto mu e preneseno vo crkvata †Sv. Dimitrija# vo Su{ica. Kralot Volka{in e nasleden od sin mu kral Marko (1371-1395).

Pe~atot na kralot Volka{in

LIT.: Konstantin Jire~ek, Srpski car Uro{, kraq Vuka{in i Dubrov~ani, Zbornik Konstantina Jire~eka, I, Beograd, 1959, 341-385; Rade Mihaq~iÊ, Car i kraq: neuspe{no savladarstvo, vo kn.: Istorija srpskog naroda, I, Beograd, 1981, 588-589; Ivan –uriÊ, Pomenik svetogorskog Protata s kraja XIV veka, Zbornik radova Vizantolo{kog instituta, XX, Beograd, 1981; Kosta Axievski, Pelagonija vo sredniot vek (od doa|aweto na Slovenite do pa|aweto pod turska vlast), Skopje, 1994; \or|i Zdravev, Oblekite na kralot Volka{in i na kralot Marko vo fresko-`ivopisot od XIV vek, zb.: Kralot Marko vo istorijata i vo tradicijata, 319-330; Biljana Ristovska-Josifovska, \or|ija M. Pulevski i Krste P. Misirkov za vladeeweto na Mrwav~evci, zb.: Deloto na Krste Misirkov. Zbornik od Me|unarodniot nau~en sobir po povod stogodi{ninata od

Krume Volnaroski

VOLNAROSKI-KOQA, Krume Ickov (Prilep, 1909 ‡ Prilep, 9. V 1944) ‡ bakal, komunisti~ki deec i naroden heroj od NOAVM. Kako simpatizer na KPJ, aktivno u~estvuval vo sobiraweto Crvena pomo{; stanal ~len na KPJ (1941) i rabotel vo Partiskata tehnika na MK na KPJ vo Prilep, a kako ilegalec vo prilepskite sela sobiral narodna pomo{ i formiral voeni komiteti i NOO (1942-43). Kako sekretar na OK na KPM (kon krajot na 1943 ‡ 9. V 1944), u~estvuval vo aktivnostite za izbor na delegati za Prvoto zasedanie na ASNOM. Zaedno so soborecot Kire Gavrilovski bil otkrien i ku}ata bila opkolena od okolu 100 bugarski policajci. Duri {estpati ja odbile ponudata za predavawe. Pritoa uspeale da ubijat eden i da ranat dvajca bugarski policajci. Okupatorskite sili uspeale da ja zapalat zgradata i po `estokata oru`ena prestrelka, za da ne padnat `ivi vo neprijatelski race, se re{ile na samo`rtva. Proglasen e za naroden heroj na Jugoslavija (11. X 1953). LIT.: Koce Solunski, Volnaroski Icko Krume-Koqa, Narodni heroi od Makedonija, Skopje, 1973, 82-89; K(osta) Popovski, @ivi fakeli za slobodata, Zaginuvaweto na narodnite heroi Kire Gavrilovski-Jane i Krume Volnaroski-Kole, †Ve~er#, XXXVI, 7707, Skopje, 9. V 1988, 6. S. Ml.

VOL^ARI (VU^ARI) ‡ grupa ma`i, obredno maskirani ili ne, koi so ubien volk gi posetuvaat ku}ite i sobiraat darovi. Darovite se davaat kako blagodarnost {to so toa se za{titeni doma{nite `ivotni na pasi{tata. Tradicijata e zadr`ana me|u lovcite i do deneska. S. Ml. VONREDNO [KOLUVAWE – na~in na u~ewe, odnosno studirawe bez zadol`itelno posetuvawe na nastavata i na drugite obrazovni formi na redovnoto {koluvawe. Vonrednoto {koluvawe programski ne se razlikuva od redovno-

VOSTANIE

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

to. Razlika postoi samo vo na~inite na sovladuvaweto na programskite sodr`ini i vo dol`inata na vremetraeweto. Ovoj na~in na steknuvawe obrazovanie e pove}e karakteristi~en za visokoto otkolku za srednoto obrazovanie. Osven na nekolku fakulteti (Medicinski, Stomatolo{ki, Arhitektonski i na nekoi oddeli), na site drugi fakulteti postojat mo`nosti za vonredno studirawe. Vonrednoto {koluvawe e regulirano so zakonite za osnovno, sredno i visoko obrazovanie i so statutite na soodvetnite obrazovni ustanovi. LIT.: K. Kamberski, Od bukvar do univerzitet, Skopje, 1994. K. Kamb.

Zgradata na Pedago{kiot fakultet †Goce Del~ev# vo [tip

ce Del~ev# vo [tip (20. IV 2001). Izleguva dvapati godi{no. Prviot broj e izdaden vo 2001 g. Go ureK. Kamb. duva redakciski odbor. VOSPITNO-OBRAZOVEN SISTEM NA MAKEDONIJA – v. Obrazovanieto vo Makedonija.

Pavle Voskopulos

VOSKOPULOS (VOSKOPOULOS), Pavle Hristov (Pavlos Hristos) (Lerin/Florina, Egejskiot del na Makedonija, RGr, 25. XI 1964) – politi~ar, kulturno-nacionalen deec. Po studiite po ahitektura na Belgradskiot univerzitet, ima privaten biznis vo Lerin, a pred 6 godini e vraboten vo Lerinskata prefektura. ^len-osnova~ e na Makedonskoto dvi`ewe za balkanski prosperitet, ~len na Politi~kiot sekretarijat na Evropskata slobodna alijansa †Vino`ito# i ~len na Domot na makedonskata kultura vo Lerin. So trojca ~lenovi na Centralniot sovet na †Vino`ito# se obvineti za †pottiknuvawe nasilstvo# i †naru{uvawe na mirot# poradi postavuvaweto dvojazi~en natpis na makedonski i na gr~ki pred nivnite kancelarii vo Lerin so imeto na partijata (1995), no vo 1998 g. se oslobodeni od site obvinuvawa. Go vodi za~lenuvaweto na Partijata †Vino`ito# do polnopraven ~len na Evropskata slobodna alijansa – Evropska politi~ka partija (EFA – EPP) i na Federalnata unija na evropskite malcinstva (FUEN). Preku nastapi vo zemjata i na me|unarodni forumi se bori za podobruvawe na statusot na makedonskoto malcinstvo vo Grcija. R. „VOSPITANIE# – spisanie za teorija i praktika, osnovano so odluka na Nastavno-nau~niot sovet na Pedago{kiot fakultet „Go-

V

VOSTANIE „NIKA# („Pobeduvaj#) – masovno vostanie vo Carigrad vo 532 g., predizvikano so kaznenite merki prezemeni od carot Justinijan I (527–565) za podvlastuvawe na gradskite politi~ki organizacii. Otkako celata prestolnina plamnala, imperatorot se podgotvuval da se spasi so begstvo, no od toa go odvratila re{itelnosta na soprugata Teodora. So voenata akcija na Velizar na hipodromot, pri koja bile ubieni desetina iljadi buntovnici, triumfirala vizantiskata avtokratija. LIT.: G. Greatrex, The Nika Riot: A Reappraisal, JHS, 117 (1997); J. A. S. Evans, The „Nika# Rebellion and the Empress Theodora, „Byzantion#, 54 (1984); J. A. S. Evans, The Emperor Justinian and the Byzantine Empire, Westport, 2005. B. Petr.

lo so \or|i Vojteh. Vostanicite pobarale pomo{ od Dukqa/Zeta, ~ija vladeja~ka dinastija bila rodninski povrzana so makedonskata dinastija na carot Samuil. Zetskiot vladetel Mihail im ispratil na pomo{ trista vojnici, na ~elo so sinot Konstantin Bodin, koj vo Prizren bil proglasen od vostanicite za car. Predvodeni od Vojteh i od Bodin, vostanicite kaj Prizren ja porazile vizantiskata vojska i go zarobile skopskiot duks. Po ovaa pobeda Vostanieto zelo u{te pogolem zamav. Vostani~kata vojska napreduvala vo tri pravci. \or|i Vojteh go oslobodil Skopje, Bodin se upatil na istok kon Ni{kata oblast, a zetskiot vojskovodec Petrilo prodrel na jug, kon Ohrid, Prespa i Devol. Pri obidot da go osvoi Kostur do`iveal te`ok poraz i edvaj uspeal da se vrati vo Zeta. Vizantijcite uspeale da se sozemat od po~etnite neuspesi, gi konsolidirale svoite redovi i pominale vo napad. Us-

VOSTANIE NA ANDRISK (149/8 g.) – vostanie protiv rimskata vlast vo Makedonija. Go predvodel Andrisk, od nepoznato poteklo, koj do{ol od Azija. Se pretstavuval kako Filip, sinot na makedonskiot kral Persej, pa zatoa e nare~en i la`niot Filip. Vostanieto, koe go podr`ale i Trakijcite, zelo {iroki razmeri. Po dvete pobedi nad Rimjanite kaj rekata Struma (149), Andrisk vo Pela se proglasil za kral. Vo re{ava~kata bitka, komandantot na makedonskata kowanica preminal na stranata na Rimjanite, koi im nanele katastrofalen poraz na vostanicite (148). Andrisk, predaden od Trakijcite, bil odveden vo zarobeni{tvo vo Rim. Po zadu{uvaweto na Vostanieto, Makedonija bila pretvorena vo rimska provincija (148). LIT.: N. Proeva, Studii za anti~kite Makedonci, Skopje, 1997. K. Ax.

VOSTANIE NA \OR\I VOJTEH (1072 – 1073) – vostanie protiv vizantiskata vlast. Go krenale skopskite blagorodnici na ~e-

Teritorijalna karta na Vostanieto na \or|i Vojteh

309

V

VOSTANIE

peale da go vratat Skopje, a vo re{ava~kata bitka na Kosovo Pole, kaj mestoto Paun, katastrofalno ja porazile vostani~kata vojska. Konstantin Bodin i \or|i Vojteh padnale vo zarobeni{tvo, na patot kon Carigrad Vojteh po~inal. Nabrgu potoa bile likvidirani i poslednite vostani~ki upori{ta. Vo zadu{uvaweto na Vostanieto u~estvuvale i naemni~ki vojski, sostaveni od Alemani i Franki, koi gi razru{ile dvorcite na makedonskite vladeteli vo Prespa, kako i tamo{niot hristijanski hram. LIT.: S. Li{ev, KÍm vÍprosa za neuspeha na vÍstanieto v MakedoniÔ prez 1072, †Istori~eski pregled#, 1 (1956). K. Ax.

VOSTANIE NA DRAGOTA (1255) – mesno vostanie vo Melnik protiv nikejskata vlast. Dragota bil postaven od Nikejcite za upravnik na gradot, no ne bil zadovolen od nivnata vlast i krenal vostanie, koe go zafatilo celiot region na Sredna Struma. Vostanicite ja opkolile tvrdinata Melnik, kade {to se zasolnil nikejskiot garnizon, no ne uspeale da ja osvojat. Imperatorot Teodor II Laskaris so golem vojska, preku Ser, se upatil kon Melnik. Vostanicite podignale drvena pregrada (dema) i ja zatvorile Rupelskata Klisura. Nikejcite no}e nenadejno od zad grb gi napadnale i gi razbile vostanicite. Istata no} imperatorot pristignal vo Melnik, go osvoil gradot i gi oslobodil opsadenite nikejski vojnici. Nikejcite surovo se presmetale so vostanicite. LIT.: K. Axievski, Vostanieto na Dragota (1255 g.), „Istorija“, XXXIV/XXXV, 1–4, Skopje, 1998–1999. K. Ax.

VOSTANIE NA KARATA[O (Pomladiot) (1854) – vostanie {to izbuvnalo pod golemo vlijanie na Krimskata vojna (1853– 1856). Karata{o so pogolema grupa od makedonski, gr~ki i vla{ki dobrovolci (po poteklo od Makedonija), so brod od Grcija pristignale na Halkidik i predizvikale vostanie na Longos (IV 1854). Vostanieto se pro{irilo i vo drugite delovi na Makedonija. Karata{o izdal proglas do naselenieto vo Makedonija so povik za op{to vostanie. Vostanicite uspeale da pristignat do centralnite delovi na Halkidik. Za zadu{uvawe na vostanieto, osmanliskata dr`ava bila poddr`ana od Francija, ~ii voeni brodovi vospostavile pomorska blokada na Halkidik. Vo blizina na Poligiros vostanicite bile napadnati od edinici na osmanliskata armija i bile prisileni da se 310

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

povle~at kon Sveta Gora. Malobrojnite vostanici bile nemo}ni da gi prodol`at borbite. Po prethoden dogovor za francuska za{tita, vostanicite go zaprele dejstvuvaweto i se prefrlile vo Grcija (VI 1854). LIT.: Risto Poplazarov, Osloboditelnite vooru`eni borbi na makedonskiot narod vo periodot 1850–1878, Skopje, 1978; Στεφανου Παπαδουπολου, Οι επανα− σττασεις του 1854 και 1878 οτην Μακεδο− νια, Τεσαλονικι, 1970. D. Jov.

VOSTANIE NA PETAR DELJAN (1040 – 1041) – vostanie protiv vizantiskata vlast vo Makedonija i na Balkanot. Povod bila vizantiskata finansiska reforma (1040) za pla}awe na danocite vo pari, mesto vo natura. Vostanieto zapo~nalo vo Belgrad. Petar Deljan, sin na carot Gavril Radomir, poradi svoeto poteklo, bil izbran za voda~ na Vostanieto i bil proglasen za car. Vostanicite se upatile kon jug i za kratko vreme gi osvoile Ni{, Skopje, Dra~ i Jugozapadna Makedonija (Ohridsko-prespanskata oblast), kade {to se nao|al centrot na Samuilovoto Carstvo. Petar Deljan so glavninata na vostani~kata vojska zaprel kaj Ostrovo i tuka go postavil svojot logor. Vostanieto brgu se {irelo. Za kuso vreme bile oslobodeni pogolemiot del od Makedonija, delovi od Srbija, Albanija, Bugarija i Helada. Na stranata na vostanicite preminale i dvajca makedonski blagorodnici, Manuil Ivec i Alusijan, koi se nao|ale vo vizantiska slu`ba. Manuil Ivec pripa|al na pridru`bata na imperatorot, a Alusijan bil bratu~ed na Deljan (sin na Jo-

Teritorijalna karta na Vostanieto na Petar Deljan

van Vladislav). Doa|aweto na Ivec i na Alusijan pridonelo za natamo{no jaknewe i {irewe na Vostanieto. Po porazot na Alusijan kaj Solun (1040) nastanal razdor me|u vostanicite. Alusijan na izmama go oslepil Petar Deljan, a potoa preminal na stranata na Vizantijcite. Toa go iskoristil imperatorot Mihail IV kaj Ostrovo gi razbil vostanicite i go zarobil Petar Deljan. Otporot na vostanicite prodol`il. Odbranata ja organiziral Manuil Ivec. Za da go spre~i napreduvaweto na Vizantijcite kon Pelagonija i kon Ohridskoprespanskata oblast, kaj Pletvar podignal drvena pre~ka (dema). Me|utoa, Vizantijcite uspeale da ja razru{at, gi porazile vostanicite i go zarobile Manuil Ivec. Vostanieto bilo zadu{eno, a mnogu vostanici, zaedno so Petar Deljan i so Manuil Ivec, bile odvedeni vo zarobeni{tvo vo Carigrad. LIT.: N. Blagoev, DelÔn i negovoto vostanie vÍ Moravsko i MakedoniÔ protiv VizantiŸcite, „Makedonski pregledÍ“, IV/2, SofiÔ, 1928; G. Cankova–Petkova, PetÍr DelÔn prez pogleda na negovite sÝvremennici, „Istori~eski pregled“, 4, SofiÔ, 1966; M. DiniÊ, Iz na{e ranije pro{losti, „Prilozi za kwi`evnost, jezik, istoriju i folklor“, XXX, 3–4, Beograd, 1964. K. Ax.

VOSTANIETO VO VARDARSKIOT DEL NA MAKEDONIJA VO 1941 G. ‡ akt na antifa{isti~koto i nacionalnoosloboditelno dvi`ewe na makedonskiot narod. Bidej}i do predve~erjeto na Vtorata svetska vojna niedna importirana gra|anska politi~ka partija vo Kralstvoto Jugoslavija ne ja priznavala makedonskata nacionalna individualnost, makedonskiot narod imal op{ta nedoverba kon niv i istaknatite pretstavnici na Makedonskoto nacionalnoosloboditelno dvi`ewe stanale vode~ki ~lenovi i organizatori na ilegalnata KP vo Makedonija, koja imala najpovolen odnos kon makedonskoto nacionalno pra{awe i edinstvena organizirana nacionalnoosloboditelna politi~ka sila. Vo uslovite na fa{isti~kata okupacija i novata podelba na Makedonija, sekretarot na PK na KP vo Makedonija Metodija [atorov-[arlo kon krajot na april 1941 g., vrz osnova na stavot na Kominternata za „edna teritorija ‡ edna partija#, ja povrzal partiskata organizacija od Vardarskiot del na Makedonija so BRP(k). Sè do napadot na fa{isti~ka Germanija na Sovetskiot Sojuz (22. VI) PK na KP vo Makedonija se orientiral glavno na sobirawe oru`je i voena oprema.

VOSTANIETO

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

Proglas na PK na KPJ za Makedonija (1941)

Vo nedovolno rasvetleni okolnosti bil primen i povikot na CK na KPJ za oru`eno vostanie (4. VII), po {to usledilo i energi~no sprotivstavuvawe za vra}awe na porane{nata organizaciona postavenost na KP vo Makedonija. Poka`uvaj}i se kako edinstvena politi~ka sila {to mo`e da go povede makedonskiot narod na vostanie i op{tonarodna nacionalnoosloboditelna borba, KPJ gi povikala na vostanie toga{nite okolu 700 ~lenovi na KPJ i SKOJ vo Makedonija i site rodoqubi, bez razlika na nivnata nacionalna, verska, op{testvena i politi~ka pripadnost. Vo taa borba trebalo da se razre{at egzistencijalnite problemi i me|uetni~kata omraza i netrpelivost, da se sozdade nacionalnoosloboditelna armija, makedonski narodnoosloboditelen front, da se vospostavi sorabotka so site vnatre{ni i nadvore{ni antifa{isti~ki sili i da se vospostavi narodna vlast na slobodnite teritorii. So energi~no sprotivstavuvawe, KPJ donela odluka za vra}awe na starata organizaciona postavenost, a sekretarot M. [atorov‡[arlo bil smenet i isklu~en od KPJ (24. VII). No toj gi ignoriral tie odluki sè do prvata polovina na septemvri 1941 g. Vo me|uvreme, vo Bitola i vo drugi mesta na Makedonija bile organizirani ilindenski demonstracii (2. VIII) i {trajkovi, bile izvr{eni uspe{ni diverzii vo rudnikot za hrom Radu{a i na aerodromot Petrovec (Skopsko), a kaj Bogomilskiot tunel prilepskite ilegalci ubile eden bugarski stra`ar. Naskoro bile formirani Skopskiot NOPO (22. VIII) i Prilepskata NO partizanska ~eta (12. IX). Vo sporot so pokrainskoto rakovodstvo arbitrirala Kominter-

nata i so toa i oficijalno bil vraten porane{niot status, so nov rakovoden sostav na ~elo so Lazar Koli{evski. Novoto rakovodstvo prezelo energi~ni organizacioni i politi~ki merki za prodol`uvawe na oru`enoto vostanie i po samo nekolku dena formiralo Pokrainski voen {tab na ~elo so L. Koli{evski, a bila zajaknata i organizaciona-

Od pismoto od M. [atorov-[arlo do „Stojan“ (april 1941)

V

ta mre`a na voenite {tabovi pri mesnite komiteti. Naskoro bil formiran i nov PK na SKOJ za Makedonija, na ~elo so Mara Naceva (vo vtorata polovina na septemvri). Novoto rakovodstvo gi obnovilo prekinatite vrski so partiskite organizacii od Makedonija pod italijanska okupacija i ispratilo instruktori na terenot. Kon krajot na istiot mesec upatilo i direktivno pismo do mesnite komiteti, do ~lenovite na KPJ, SKOJ i vonpartijcite za oru`ena borba, so potsetuvawe deka „Slobodata nema nikoj da ni ja podari!# i potrebata za pridobivawe na narodot za op{tonarodno vostanie. Organizaciite na KPJ i SKOJ organizirale razni protesti i u~eni~ki {trajkovi vo Skopje, Bitola, Veles, Ohrid, Kavadarci i na drugi mesta protiv nastavata na bugarski jazik, visokite upisni taksi, noseweto uniformi, bugarskata matura i sl. Vo po~etokot na oktomvri PK na KPJ za Makedonija upatil proglas za oru`ena borba i stapuvawe vo partizanskite odredi do site sloevi na naselenieto ‡ rabotnicite, inteligencijata, mladinata, `enite i ~lenovite na Partijata. Naskoro potoa bil formiran i Prilepskiot NOPO †Goce Del~ev# (11. X), koj spored odnapred podgotveniot plan, podelen vo tri grupi, u{te istiot den izvr{il napad na bugarskata policiska stanica (u~astokot), zatvorot, po{tata i PTT vrskite vo Prilep. Toj den i nastanot so napadot na Prilep e proglasen za Den na vostanieto na makedonskiot narod i se praznuva kako dr`aven praznik na Republika Makedonija. Naredniot den bile formirani i kumanovskite Kozja~ki i Karada~ki NOPO (12. X). Po napadot na Prilep gradot bil blokiran i pritoa bile uapseni pove}e od 900 gra|ani, a odreden broj i vo Bitola. Po dva dena kaj kumanovskoto s. Belanovce, bugarskata vojska i policija go razbila Karada~kiot odred (14. X), kaj kumanovskoto s. Malotino i Kozja~kiot odred (17. X), a kaj mesnosta Bel Bunar, blizu Skopje, i Skopskiot partizanski odred. So toa zavr{il nivniot kratok, no istoriski mo{ne zna~aen borben pat. Tie ne postignale pozna~ajni voeni rezultati, no pretstavuvale mo{ne zna~ajna politi~ka pobeda za po~etokot na op{tonarodnoto vostanie. Ve}e na 5 noemvri PK KPJ za Makedonija donel odluka do sredinata na istiot mesec partizanski odredi da formiraat Bitolskata, Vele{kata, Kru{evskata i Resen311

V

VOSTANIETO

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Partizanskiot odred „Dimitar Vlahov“ (1941)

skata partiska organizacija, a soodvetni podgotovki da se izvr{at i na teritorijata na Zapadna Makedonija (pod italijanska okupacija). No ve}e naredniot den do{lo do apsewe na sekretarot na PK L. Koli{evski, pa odlukata ne bila realizirana. Vo uslovi na zasileni policiski progoni i apsewa (1.937 uapseni, od koi 134 ~lenovi na KPJ i na SKOJ i nivni simpatizeri), na ~elo na PK do{ol Bane Andreev, koj (so u{te nekoi ~lenovi) potpadnal pod vlijanieto na bugarskiot delegat na CK na BRP Bojan B’lgaranov, koe{to se odrazilo vo kolebawe, odlagawe i nepostojanost vo odnos na stavovite za oru`enata borba. I pokraj protiveweto na mnozinstvoto ~lenovi na PK, bilo odlu~eno da se rasformira postojniot Prilepski NOPO „Goce Del~ev# i da se raspu{ti Pokrainskiot voen {tab. Vo pokrainskoto rakovodstvo prodol`ile nedorazbirawata i sudirite okolu natamo{niot razvoj na oru`enata borba, poradi {to povtorno usledila kritika i intervencija od CK na KPJ. Kon krajot na 1941 g. toa go spre~uvala i nastapenata zima, zaostreniot policiski i voen re`im, sudskite zapla{uvawa (so duri 38 smrtni presudi, 63 vremenski kazni), golemiot broj internirani lica i prinudno iseluvawe na 26.451 srpski kolonisti od Makedonija. IZV.: Istoriski arhiv na SKM. Statii od vesnicite i spisanijata od periodot na Narodnoosloboditelnata borba vo Makedonija 1941–1944, kniga prva, Skopje, 1958; Dokumenti za mladinskoto dvi`ewe vo Makedonija 1941–1945, Skopje, 1961; Izvori za Osloboditelnata vojna i Revolucijata vo Makedonija 1941– 1945, tom I, kn. prva, Skopje, 1968 i dr. LIT.: D-r Mile Todorovski, Partizanskite odredi i NO vojska na Makedonija vo Osloboditelnata vojna i Revolucijata 1941-1944, INI, Skopje, 1972; Mitre Inadeski, Prvata godina na NOV i Revolucijata. Iska`uvawa za oru`enata borba protiv okupatorot vo Skopje vo 1941 godina, Skopje, 1973; Makedonija od ustanka do slobode 1941-1945. (Zbornik radova), Beograd, 1987; D-r Velimir Brezovski, Komunisti~kata partija na Makedonija, INI, Skopje, 2003. S. Ml.

312

VOSTANIETO NA DERVI[ CARE (1843 g.) – vostanie na albanskoto naselenie vo Makedonija protiv centralnata osmanliska vlast poradi voveduvaweto zadol`itelna regrutacija za site muslimani i sproveduvaweto na reformite proklamirani so |ulhanskiot hati{erif (1839). Vostanieto go predvodel upravnikot na Gostivar, Dervi{ Care. Vostanicite gi prezele Gostivar, Tetovo, Kumanovo, Kriva Palanka, Pri{tina, Vrawe, navlegle i vo Skopje, me|utoa ne uspeale da go zazemat Kaleto. Vostanieto celosno bilo zadu{eno vo juni 1844 g. od Omer-pa{a Latas. LIT.: Aleksandar Matkovski, Otporot vo Makedonija, 4, Buni i vostanija, Skopje, 1983; R. Poplazarov, Eden interesen dokument za „Buntot i Dervi{ car#, GINI, XVIII, Skopje, 1974. Dr. \.

„VOSTANIK“ (Tetovo, dekemvri 1942 ‡ fevruari 1943) ‡ nedelen ilegalen vesnik, organ na Okru`niot komitet na KPJ za teritorijata na Makedonija pod italijanska okupacija, na makedonski jazik. Bil pe~aten na partiskata tehnika na Okru`niot komitet na KPJ i rasturan vo Zapadna Makedonija pod italijanska okupacija. Sodr`inite se vo funkcija na mobilizacija na ~lenstvoto i naselenieto vo NOB. Prv ja objavil vesta za Prvoto zasedanie na AVNOJ (br. 2 od 24. XII 1942). Izleguval so prekini. So~uvani se samo prvite tri broja.

koi tri vida parazitiraat na ~ovek. Vo Makedonija se poznati nekolku vidovi. Glavena vo{ka (Pediculus capitis Dg.), parazitira vo kosata na ~oBela vo{ka vekot; polaga okolu 300 jajca koi se nare~eni gnidi, od koi za 18 dena stanuvaat polovo zreli edinki. Se hrani so ~ove~ka krv. Bela vo{ka (Pediculus humanus L.), parazitira na site vlaknesti delovi na ~ovekovoto telo osven na glavata. Mestoto na ubodot nate~uva i boli, prenesuva zarazni bolesti me|u koi i pegav tifus. Sramna vo{ka (Phthirus pubis L.), parazitira na site vlaknesti delovi na ~ovekovoto telo osven na glavata. LIT.: Jon~e [apkarev, Zoologija na bez’rbetnite `ivotni, Skopje, 1991. V. T. K. – M. Kr.

VO[KI, PTI^JI (Mallophaga) – sitni splesnati insekti bez krilja. Dostignuvaat golemina od 1 do 3 mm. Se hranat so ko`ni lu{pi, sekreti od lojni `lezdi, perja i vlakna od ptici. Celiot `ivoten ciklus se odviva na teloto na doma}inot. Poznati se okolu 4.000 vidovi od ovoj red, koi se saprofagi na pticite i na cica~ite. Vo Makedonija popoznati vidovi se: Trinotum luridum – parazitira na patkite; Lipeurus baculus Nitzsch – parazitira na gulabite; Trichodectes latus Nitzsch – parazitira na ku~eto. LIT.: Jon~e [apkarev, Zoologija na bez’rbetnite `ivotni, Skopje, 1991. V. T. K. – M. Kr.

VO[KI, P^ELINI (Braulidae) – sitni beskrilni muvi. Imaat golema glava, bez o~i; specijalizirani se za parazitski `ivot na p~elite. Zatoa p~elarite gi narekuvaat p~elini vo{ki. Vo Makedonija dobro e poznat vidot Braula coeca Nitzsch, koj parazitira na p~elite rabotni~ki a ponekoga{ i na maticata, predizvikuvaj}i {teti vo p~elinite semejstva.

LIT.: D-r Boro Mokrov ‡ M-r Tome Gruevski, Pregled na makedonskiot pe~at (1885-1992), Skopje, 1993, 119. S. Ml.

LIT.: Jon~e [apkarev, Zoologija na bez’rbetnite `ivotni, Skopje, 1991. V. T. K. – M. Kr.

VO[KI, VISTINSKI (Anoplura) – sitni beskrilni insekti so spleskano telo. Parazitiraat na teloto na ~ovekot i na cica~ite. Imaat usten aparat prisposoben za bockaGlavena vo{ka we. Nozete zavr{uvaat so kukesti kanxi za pricvrstuvawe. @enkite polagaat krupni jajca na vlaknata na doma}inot. Redot opfa}a okolu 400 vidovi od

VO[KI, RASTITELNI (Aphidina) – sitni, slabo podvi`ni insekti. Ma`jacite imaat dolgi krilja, a `enkite se beskrilni. @iveat po korata, listovite i korewata na rastenijata, cicaj}i rastitelni sokovi. Ozna~eni se kako golemi {tetnici koi predizvikuvaat slabeewe i su{ewe na rastenijata. Ovie insekti se paraziti; se razmno`uvaat partenogenetski i glavno, viviparno, {to sozdava golema brojnost na populaciite. Vo zavisnost od rastitelniot doma}in na koj pa-

VRANE[NI^KI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

razitiraat, go nosat i imeto. Od ovaa grupa insekti poznati se lisnite vo{ki (Aphididae) i {titestite vo{ki (Coccidae). LIT.: Jon~e [apkarev, Zoologija na bez’rbetnite `ivotni, Skopje, 1991. V. T. K. – M. Kr.

VO[KI, RIBNI (Branchiura) – mali ektoparazitski slatkovodni rak~iwa. Goleminata iznesuva od nekolku do 30 mm. Parazitiraat na razli~ni vidovi ribi. Vo Makedonija od potklasata ribni vo{ki e registriran samo 1 vid, Argulus foliaceus L., so dol`ina 7-8 mm, koj parazitira na krapot vo Dojranskoto Ezero. LIT.: Jon~e [apkarev, Zoologija na bez’rbetnite `ivotni. Skopje, 1991; Vladimir Krpac, Branislava Mihajlova, Biodiversity of Macedonia from a view point of hitherto faunistic investigations. Participation with Underproject: Klass Insecta, Macedonian Museum of Natural History – Ministry of Science, Final Report, Skopje, 1999, 23–30. V. T. K. – M. Kr.

VO[LIVKA, FERDINANDOVA (Pedicularis ferdinandii Bornm.) – lokalen makedonski floristi~ki endemit od familijata Scrophulariaceae, ograni~en vo subalpskiot i alpskiot pojas na planinata Jakupica, pod vrvot Solunska Glava. Se nao|a na svetskata crvena lista na zagrozeni rastenija (IUCN 1997 Red List of Threatened Plants). Vl. M. VRA@ALSKI, Nikola (Ko~ani, 12. V 1914 ‡ Skopje, 1997) ‡ pravnik, javen obvinitel na NRM i pratenik. Praven fakultet zavr{il vo Belgrad (1940). ^len na ASNOM i organizator na NOO vo Ko~ani (1944). Naroden pratenik vo Ustavotvornoto sobranie na NRM od Ko~anska okolija, ~len na Ustavotvorniot odbor za pogotovka na Ustavot na NRM od 1946 g. i javen obvinitel na NRM (1946‡1948). Potoa bil ispraten na Goli Otok kako informbirovec. IZV.: Javnoto obvinitelstvo vo Republika Makedonija, Skopje, 2000. Sv. [.

Tanas Vra`inovski

VRA@INOVSKI, Tanas Borisov (s. Smrde{, Kostursko, 23. VII 1941) ‡ folklorist, istra`uva~ na makedonskiot prozen folklor,

posebno na narodnite predanija i mitologijata. Po Gra|anskata vojna vo Grcija (1948) kako dete bil odnesen vo Tulge{ (Romanija), kade {to go zapo~nal osnovnoto obrazovanie, a potoa se preselil vo Kro{~enko (Polska), kade {to go zavr{il osnovnoto obrazovanie (1955). Sredno obrazovanie zavr{il vo Jaroslav (Polska, 1961), a studiral slovenska filologija vo Krakov (Polska) i diplomiral na Filolo{kiot fakultet vo Sofija (1966). Potoa bil profesor po ruski jazik vo Gimnazijata vo Sewava (Polska, 1966‡1970). So semejstvoto se preselil vo Skopje, kade {to bil asistent, nau~en i vi{ nau~en sorabotnik (16. VI 1970 ‡ 31. VIII 1990) i v.d. direktor (1988 ‡ 30. IV 1989) na Institutot za folklor vo Skopje. Doktoriral na Filolo{kiot fakultet vo Skopje na tema „Socijalno-klasnite odnosi vo makedonskite narodni prikazni# (28. IV 1981). Bil glaven i odgovoren urednik na sp. „Makedonski folklor# (XVIII ‡XXI, 35‡42, Skopje, 1985‡ 1988). Vr{el folkloristi~ki terenski istra`uvawa niz Republika Makedonija i sred makedonskoto iseleni{tvo vo Kanada i SAD. Rabotniot vek do penzioniraweto go zavr{il kako nau~en sovetnik (1990), glaven i odgovoren urednik na sp. „Balkanoslavika# i direktor (2001‡2005) na Institutot za staroslovenska kultura vo Prilep. Prevel nekolku knigi od polski na makedonski jazik i obratno. BIBL.: Razlove~koto vostanie vo sovremenata usna prozna tradicija na Razlov~ani, Skopje, 1976 (so koavtor); Makedonski narodni prikazni za `ivotni, Skopje, 1977; Makedonskite predanija za mesta, Skopje, 1979; Ilindenskiot prozen revolucioneren folklor, Skopje, 1981; Samowily i pasterze. Bajki z Socialistycnej Republiki Macedonii, Warszsawa, 1981 (so koredaktor); Socijalno-klasnite odnosi vo makedonskite narodni prikazni, Skopje, 1982; Goce Del~ev vo makedonskiot folklor, Skopje, 1985 (so koredaktor); Makedonski narodni vol{ebni prikazni, Skopje, 1986; Makedonski narodni predanija, Skopje, 1986; Bogovi i popovi, Skopje, 1987 (so koredaktor); Vampirite vo makedonskite veruvawa i predanija, Skopje, 1988 (so koredaktor); Narodni prikazni na Makedoncite iselenici vo Kanada, Skopje, 1990; Makedonski narodni prikazni od bregot na Prespanskoto Ezero raska`ani od Slave JankulovskiGrp~evski, Toronto, 1990; Makedonskoto iseleni{tvo vo Kanada, Skopje, 1991; Sporedbena monografija na makedonskoto selo Jablanica i polskoto selo Pjentki Grenzki, Skopje, 1992 (so koavtor); Makedonski istoriski predanija, Skopje, 1992; Makedonsko-kanadskiot komitet za ~ove~ki prava vo Toronto, Skopje, 1993; Organizacionata struktura na makedonskoto iseleni{tvo vo Kanada, Skopje, 1994; Ubavinite na Makedonija niz predanija i legendi, Skopje, 1995; Za nacionalniot karakter na Makedoncite, Skopje, 1997; Organizacijata „Obedineti Makedonci#, Skopje, 1998; Makedonskoto

V

iseleni{tvo vo SAD ‡ organizacionata struktura, Skopje, 2000; Akterstvoto na narodniot raska`uva~, Skopje, 2002; Makedonska narodna mitologija, kn. 1-5, Skopje, 2002 (so sorabotnici). LIT.: 50 godini Institut za folklor. Bibliografija na izdanijata na Institutot za folklor „Marko Cepenkov# ‡ Skopje i na magistreskite i doktorskite disertacii na sorabotnicite 1950‡2000. Podgotvila Mirjana Anastasova, Skopje, 2000, 113-114 i 147. S. Ml.

Vrane{ni~ki apostol, rakopis od XIII v.

VRANE[NI^KI APOSTOL – odlomka od kirili~ki poln apostol od vtorata pol. na XIII v., 26 l., Zagreb, bibl. na HAZU, sign. IIIa48. Nare~en spored makedonskoto s. Vrane{tica, Ki~evsko, od kade {to mu e ispraten na A. Mihanovi}. Sodr`i fragment od Delata na sv. apostoli (A1:1–17:15 so dve lakuni: A14:4–15:13, A15:37 –16:35). Prepi{an e od arhai~na predlo{ka so tragi od glagoli~kata ohridska tradicija, koja nao|a odraz pred s# vo leksikata na kratkoaprakosnite ~etiva, dodeka kompletornite se dopolnuvani od predlo{ka povrzana so preslavskite tradicii. Eden od retkite pretstavnici na apostolite od prvata redakcija so celosen tekst. Po pravopisno-jazi~nite osobenosti karakteristi~en pretstavnik na Kratovskata {kola: ednoerov pravopis (samo 6), tendencija kon upotreba samo na malata nosovka, ograni~eno me{awe na nosovkite pod vlijanie na ohridskite tradicii, potvrdi za izgovorot na 4 kako u vo soglasnost so severnomakedonskata sredina. Izdaden i prou~en od B. Koneski. LIT.: B. Koneski, Vrane{ni~ki apostol, Skopje, 1956 (fototip., studija za paleograf. i jaz. osobenosti). Zd. R.

313

V

VRANE[TICA

S. Vrane{tica, Ki~evsko

VRANE[TICA – selo vo Ki~evsko. Se nao|a vo severozapadnoto podno`je na planinata Baba Sa~, na nadmorska viso~ina od okolu 660 m. So regionalen pat e povrzano so Ki~evo. Ima 660 `. Glavno zanimawe na naselenieto e grn~arstvoto, a postoi i fabrika za }eramidi i tuli. Toa e sedi{te na op{tina koja zafa}a povr{ina od 10.913 ha, a ima 15 naseleni mesta so 1.322 `. Vo seloto ima osumgodi{no u~ili{te i dve crkvi. Al. St.

Sojka

VRANI (Corvidae) – familija mali, do sredno golemi ptici od podredot ptici-peja~ki (Oscines), od koi vo Makedonija se sre}avaat devet vidovi: le{nikarka (Nucifraga caryocatactes), sojka (Garrulus glandarius), stra~ka (Pica pica), gavran (Corvus corax), polska vrana (Corvus frugilegus), siva vrana (Corvus corone corvix), ~avka (Corvus monedula), crvenoklunesta galka (Pyrrocorax pyrrochorax) i `oltoklunesta galka (Pyrrocorax graculus). LIT.: Birds in Europe: population estimates, trends and conservation status. Cambridge, „BirdLife International Conservation Series#, 12, Cambridge, 2004; C. Harrison, An Atlas of the Birds of the Western Palaearctic, Glasgow, 1982. Sv. P. – V. Sid.

VRAPCI (Ploceidae) – familija sitni ptici od podredot ptici-

Doma{no vrap~e

314

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

S. Vratnica, Tetovsko

peja~ki (Oscines), od koi kaj nas se sre}avaat 5 vidovi: doma{no vrap~e (Passer domesticus), polsko vrap~e (Passer montanus), {pansko vrap~e (Passer hispalionensis), vrap~e kamewar~e (Petronia petronia) i sne`no vrap~e (Montifringilla nivalis). LIT.: Birds in Europe: population estimates, trends and conservation status. Cambridge, „BirdLife International Conservation Series#, 12, Cambridge, 2004; C. Harrison, An Atlas of the Birds of the Western Palaearctic, Glasgow, 1982. Sv. P. – V. Sid.

VRAP^I[TE – selo vo Gostivarsko. Se nao|a vo ju`niot del na Polo{kata Kotlina, vo jugoisto~noto podno`je na [ar Planina, na nadmorska visina od okolu 580 m. Preku regionalen pat na zapad e povrzano so Gostivar, a na severoistok so Tetovo. Ima 4.874 `. od koi 172 `. se Makedonci, 2.899 `. Turci i 1.777 `. Albanci. Naselenieto se zanimava so odgleduvawe na `itni i gradinarski kulturi i ovo{tarstvo. Toa e sedi{te na op{tina koja zafa}a povr{ina od 15.798 ha, ima 15 naseleni mesta so 25.399 `. Vo seloto ima osumgodi{no u~ili{te i zdravstvena stanica. Al. St. VRATNICA – selo vo Tetovsko. Se nao|a vo krajniot severoisto~en del na Polo{kata Kotlina, vo podno`jeto na [ar Planina, od dvete strani na regionalniot pat Tetovo – Ja`ince, na nadmorska viso~ina od okolu 750 m. Vo minatoto bilo op{tinski centar, deneska e vo sostav na op{tinata Jegunovce. Naselenieto e vo opa|awe. Vo 1961 g. vo nego `iveele 1.384 `. a vo 2002 g. toj broj se namalil na 505 `.: od niv 482 `. bile Makedonci, 20 `. bile Srbi i 3 `. drugi. Preseluvaweto e naso~eno kon Skopje, a zna~aen del i vo prekumorskite zemji. Glavno zanimawe na naselenieto e odgleduvawe na `itni kulturi i ovo{tarstvo. Vo V. postoi osumgodi{no u~ili{te, zdravstvena stanica i nekolku trgovski du}ani. Al. St. VRBA (rod Salix L., fam. Salicaceae) – ednodomni drvja i grmu{ki, ~ii papki se so edna pokrivna

lu{pa. Rodot opfa}a okolu 300 vida drvja i grmu{ki vo Severnata hemisfera. Listovite se izdol`eni, lancetni, cvetovite ednopolni, sobrani vo resi (maci), ma{kite so 2 (retko so 3-5 do 12) pra{nici, a `enskite so eden tol~nik. Vo osnovata na cvetovite imaat po edna ili dve nektarni `lezdi, koi gi privlekuvaat insektite (medonosni). Plodovite se dvodelni ~u{ki. Se razmno`uvaat so seme, so reznici i so kolci. Kratkove~ni, so meko drvo. Vo RM se prirodno zastapeni: a) bela vrba (S. alba L.) – arealot £ se protega niz cela Evropa, Azija i vo severna Afrika. Kaj nas vid na krajre~nite {umi. Najgolemo drvo od vrbite (do 30 m visoko), so brz rast; b) iva (diva vrba) (S. caprea L.) – nejzin areal se cela Evropa i umerenite podra~ja na Azija. Vo RM e planinski ({umski) vid. Grmu{ka ili malo drvo, do 12 m, so {iroki, jajcevidni listovi i so krupni, `olti maci; v) krevka vrba (S. fragilis L.) – ima sli~en areal i ekologija kako belata vrba. Pomalo drvo so kr{livi granki, i goli letorasti listovi; g) lagu{ka (barska iva) (S. cinerea L.) – krupna grmu{ka so evroaziski i severnoafrikanski areal. Vo RM rasne na mo~urlivi mesta. Listovite £ se izdol`eni, obratno jajcesti, vlaknesti. Macite krupni; d) lavor vrba (S. pentandra L.) – ima evropski areal, vo RM e retka, po mo~urlivi tereni. Malo drvo so mnogu krupni, izdol`eni i jajcevidni, temnozeleni, sjajni listovi. So 5 pra{nici vo cvetovite; |) pra{lika (S. triandra L.) – arealot £ se protega niz Evropa, Azija i vo severna Afrika. Grmu{ka ili malo drvo od krajre~nata rastitelnost. Listovite se so trajni prilisnici. Ma{kite cvetovi imaat 3 pra{nici. Ko{ara~ka vrba;

VRENCOSKI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

e) rakita (S. amplexicaulis Bory et Chaub.) – areal na Balkanot i vo Mala Azija, vo krajre~nata rastitelnost. Grmu{ka do malo drvo, so crveni letorasti. Listovite se prisednati, sprotivno postaveni. Ko{ara~ka vrba; `) crna vrba (S. Elaeagnos Scop.) – areal vo ju`na Evropa i vo Mala Azija. Kaj nas ja ima vo krajre~nite {umi na varovni~ki tereni. Grmu{ka do malo drvo, so temna kora, tesnolancetni listovi, odozdola sivobeli i vlaknesti. Vo subalpskiot pojas od visokite planini na RM se sre}avaat izvesen broj xuxesti vrbi (ostatoci od arkti~kata flora): S. alpina Scop., S. herbacea L. (samo 1-3 sm visoka), S. reticulata L., S. retusa L., S. silesiaca Willd., S. waldsteiniana Al. And. Willd.

kedonija dosega e registriran samo eden slatkovoden vid Prostoma graecense Bohmig., koj se sre}ava vo sublitoralot na Ohridskoto Ezero. Ovoj vid e `ivoroden (viviparen) i e so dol`ina 1-2 cm. LIT.: Jon~e [apkarev, Zoologija na bez’rbetnite `ivotni, Skopje, 1991; Grupa avtori, Country Study for biodiversity of the Republic of Macedonia (first national report), Ministry of environment and physical planning, Skopje, 2003. V. T. K. – M. Kr.

VRV^E SO PARI – del od nevestinski nakit za na glava, od doma{na izrabotka. Bil izrabotuvan od stari metalni pari, prika~eni vrz crvena volnena pre|a. Karakteristi~en e za predelskata celina Mariovo. Sl. \.

V

Dnevniot vesnik „Vreme“

„VREME# ‡ nezavisen dneven informativno-politi~ki vesnik ~ij prv broj izlegol na 4 fevruari 2004 g. vo Skopje. Izdava~ „Vreme#, osnova~i Aleksandar Damovski (direktor) i Georgi Barbarovski (glaven urednik). Od juni 2004 se izdavaat i specijaliziranite izdanija ‡ nedelnicite „Opravdano prisutni#, „Golem odmor#, „La nova#, „Xeb TV# i „Tip 1h2# i mese~nicite „Enter#, „Top spid# i „Bebe magazin#. Sportskiot dneven vesnik „Ekipa# po~nal da izleguva na 5 dekemvri 2005 g., no zgasnal na 4 maj 2006 g. B. P. \.

„VRBEN#, hidrocentrala – v. Mavrovski hidrocentrali. VRBJANSKA ^UKA ‡ neolitska naselba na 2 km isto~no od s. Slavej. Pretstavuva delumno o{tetena tumba, na koja vo 1979 i 1981 g. Muzejot od Prilep izvr{il za{titni iskopuvawa. Bile otkrieni ostatoci od objekt za `iveewe i golem broj artefakti od keramika, kamen i koska, od naselba {to vremenski i kulturno mu pripa|a na sredniot neolit na velu{ko‡porodinskata kulturna grupa. Isklu~itelen naod pretstavuva kultniot objekt ‡ `rtvenik, yidan od kal i premazi od glina, so dim. 12 h 9 m organiziran so sistem od pravoagoloni kaseti vo razni golemini, zasega edinstven me|u neolitskite naselbi vo Makedonija i vo ovoj del na Balkanot, denes smesten vo postavkata na Muzejot. LIT.: Blagoja Kitanoski, Vrbjanska ^uka, neolitska naselba, AR, 1989, 47. V. S.

VRV^ARI (Nemertini) – silno izdol`eni i spleskani crvi. Prete`no morski organizmi. Rasprostraneti, glavno, vo umereniot pojas kade {to vo krajbre`ijata se zakopuvaat vo tiwa i vo pesok, ili polzat po karpi i po morska vegetacija. Mal broj vidovi `ivee vo milta na golemi dlabo~ini. Poretko gi ima vo tropskite i suptropskite moriwa, a dobro se zastapeni vo arkti~kite i antarkti~kite vodi. Nekoi vidovi vrv~ari sekundarno preminale na `ivot vo kopneni vodi (bari, ezera, slabo iste~ni vodi), kako tie od rodot Prostoma. Se hranat so crvi, mekoteli i rak~iwa. Nekoi pretstavnici `iveat kako paraziti na `abri od razli~ni rakovi. Vo svetot se opi{ani okolu 1.000 vidovi. Vo Ma-

Gabi vrgaw

VRGAW (Boletus edulis s.l.) – slo`en termin {to se odnesuva na pove}e vidovi gabi od kompleksot Boletus edulis s.l. Mnogu e ~est vo bukovite i vo dabovite {umi vo Makedonija. Se koristi za ishrana i masovno se sobira za proda`ba, a posebno za izvoz. Poradi prekumerna eksploatacija, vo posledno vreme e sè poredok. M. K. VREDNOSTA NA ZEMJODELSKOTO PROIZVODSTVO. Spored Dr`avniot zavod za statistika, vo 2003 g. vkupnata vrednost na zemjodelskoto proizvodstvo vo RM u~estvuvala vo BDP so 12%, a zaedno so prerabotuva~kata industrija 18%. Izrazenata vrednost na proizvodstvoto na zemjodelskata granka iznesuvala 57.000.000.000 denari ili 925.000.000 evra. Vkupnata me|ufazna potro{uva~ka (semenski materijal, energija, |ubriva, sredstva za za{tita, dobito~na hrana i dr.) ima vrednost od 31.000.000.000 denari ili 500 milioni evra, a dodadenata neto-vrednost na zemjodelskata granka iznesuva 23.600.000.000 denari ili 380 milioni evra. Vo strukturata na vrednosta na zemjodelskite proizvodi `itata u~estvuvaat so 5.500.000.000 denari ili 90.000.000 evra, gradinarskite proizvodi so 15.300.000.000 denari ili 250.000.000 evra, ovo{jeto so 7.600.000.000 denari ili 124 milioni evra, sto~arskoto proizvodstvo so 12.600.000.000 denari ili 205.000.000 evra. Dr. \o{.

Scena od filmot „Vreme bez vojna“

†VREME BEZ VOJNA# – igran film spored scenarioto na Simon Drakul, vo re`ija na Branko Gapo (1969). Dramati~na slika za raspa|aweto na makedonskoto selo. Moderno koncipiranata re`ija, dokumentaristi~kata faktura na fotografijata i metafori~kata monta`a go postavuvaat vo krugot na eden od esteti~ki najsmelite, najkvalitetni i najoriginalni makedonski filmovi. G. V.

VRENCOSKI, Slav~o (Prilep, 24. VIII 1937) – arhitekt i urbanist. Diplomiral na Arhitektonskiot otsek na Tehni~kiot fakultet vo Skopje (1963). Rabotel vo Biroto za urbanizam pri Op{tinata Prilep kade go izrabotil Osnovniot urbanisti~ki plan na Prilep (1967), vo proektanskoto biro „Graditel“ vo Prilep i vo Zavodot za urbanizam i proektirawe kako glaven proektant. Od 1980 g. raboti vo Skopje: vo „Makedonija-tabak“, vo Jugobanka i vo Stopanska banka. Pozna~ajni realizirani objekti: Ekonomski fakultet vo Prilep (1976); deloven objekt na SIZ vo Kru{evo (1977); Op{tinski sud vo Kru{evo (1977); Osiguritelen zavod „ZOIL“ vo Prilep (1978); deloven objekt „Makedonija-tabak“ vo Skopje (1980); kompleks „Moto trejd“ vo naselbata „^ento“ vo Skopje (1989). Kr. T.

315

V

VRETENAROV

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

VRETENAROV, Din~o (s. Ovaja, Sersko, ? – Petri~ko, IX 1924) – vojvoda na VMRO. Po Prvata svetska vojna bil vojvoda na VMRO vo Svetivra~ka okolija, blizok sorabotnik na A. Vasilev. Poradi u~estvoto vo ubistvoto nad T. Aleksandrov, bil likvidiran vo vremeto na gornoxumajskite ubistva vo Petri~ko od VMRO na Iv. Mihajlov. LIT.: Atanas Xolev, Spomeni. Premre`iwata na makedonskoto revolucionerno dvi`ewe. Predgovor i redakcija prof. d-r Zoran Todorovski, Skopje, 2003. Z. Tod.

Vilinsko kow~e (Anax imperator Leach.)

VRETENCE, KRALSKO (Anax imperator Leach.) – krupen insekt od redot vilinski kow~iwa (Odonata). @ivee vo krajbre`jata i pokraj {umskite pati{ta. Aktiven e dewe. Isklu~itelno e dobar i brz leta~. Se hrani so ~lenkonogi, koi gi lovi i gi jade vo let. Se pojavuva od juni do septemvri. @enkata polaga jajca vo voda. Larvite se grablivi, se hranat so sitni ribi i drugi vodni `ivotni. Rasprostranet e vo Evropa so najseverna granica na prostira-

we vo severna Anglija i vo Polska. Vo Makedonija se sre}ava poretko. LIT.: Gunter Peters, Hans Hackethal, Notizen uber die Libellen (Odonata) in Mazedonien, Acta. Mus. Mac. Sci. Nat., Skopje, 1986, 18(5): 125-158; Biljana Karaman, Les Odonates du Lac de Prespa (Macedoine, Yugoslavie) I parte: La composition qualitative et L’analyse zoogeographique de la Faune, Ann. Fac. Sci. Nat., Biol., Skopje, 1987, 37-37: 97-110; Jon~e [apkarev, Zoologija na bez’rbetnite `ivotni, Skopje 1991. V. T. K. – M. Kr.

VRE[ (@ELEZNO DRVO) (Tamarix L., fam. Tamaricaceae) – rod, verojatno so 75 evroaziski listopadni grmu{ki, retko mali drvja, so lu{pesti listovi, koi pa|aat zaedno so kratkorastite. Cvetovite se sitni (beli, rozovi, crveni), sobrani vo gusti, metlesti socvetija. Drvoto e te{ko (`elezno). Gi naseluva peso~i{tata kraj rekite i moriwata. Vo RM se prirodno zastapeni vidovite T. parvifolia D.C., T. tetrandra Pall. i T. pentandra Pall. Al. And. VRNE@I VO MAKEDONIJA. Vrne`ite vo Makedonija se glavno od do`d, a vo zimskiot period ima i sneg. Udelot na snegot na viso~ina od 400 m n.v. vo vkupnata koli~ina na vrne`i e okolu 10%, a na viso~ina od 1.500 m pove}e od 30%. Geografskata raspredelba na vrne`ite vo Makedonija e dosta nepravilna, uslovena glavno od kompliciraniot reljef, op{tata i sekundarnata cirkulacija na vozduhot i od nastanuvaweto na vrne`ite so termi~ka konvekcija. Spored geografskata raspredelba na vrne`ite najsu{en prostor vo Makedonija e nejziniot centralen del (od

Gradsko do Skopje, kako i Radovi{koto i Prilepskoto Pole), so prose~no godi{no koli~estvo na vrne`i od 440 do 492 mm. Od ova podra~je vrne`ite se zgolemuvat vo site pravci. Tie vo Prilepsko, [tipsko, Ko~ansko i Del~evsko Pole se 500–600 mm, a vo Stru{kiot, Resenskiot kraj i vo dolniot tek na Vardar se 700 –800 mm. Najmnogu vrne`i dobivaat planinite na zapad od rekata Vardar, a posebno planinite na makedonsko-albanskata granica. Najmnogu vrne`i vo Makedonija ima vo slivot na rekata Radika, nad 1.400 mm, a nad 1.000 mm imaat isto~nite padini na Korab i Jablanica i podra~jeto na Mavrovsko Ezero. Na planinata Jakupica se okolu 1.000 mm, a na planinite vo Isto~na Makedonija, isto~no od rekata Vardar se pod 1.000 mm godi{no. Vrne`ite najmnogu se naesen, vo mesecite oktomvri i noemvri. Sporedniot maksimum e vo april i maj. Vo Makedonija se ~esti i pojavite na porojni vrne`i vo letniot period prosledeni so pojava na grad. Najgradobijni podra~ja se Berovsko, Kumanovsko, Gevgelisko, Strumi~ko i Pelagonisko. Pojavite na grad gi ima sekoja godina i toa vo mesecite maj i juni, a vo nekoi godini i vo drugite meseci i predizvikuvaat zna~itelni {teti, koi sekoga{ se ograni~eni na pomali povr{ini. LIT.: Angel Lazarevski, Klimata vo Makedonija – vrne`ite vo SR Makedonija, „Geografski razgledi#, kn. 8–9, Skopje, 1971; Mihailo Zikov, Klima i klimatska regionalizacija vo Republika Makedonija, „Geografski razgledi#, br. 30, Skopje, 1995. M. Z.

Prose~na godi{na koli~ina na vrne`ite po merni mesta vo Republika Makedonija vo periodot 1961-1990 g. M.M/MESEC 1.LAZAROPOLE 2.KRU[EVO 3.KI^EVO 4.TETOVO 5.RESEN 6.OHRID 7.M.BROD 8.GEVGELIJA 9.NOV DOJRAN 10.KR.PALANKA 11.BITOLA 12.BEROVO 13.D.KAPIJA 14.STRUMICA 15.PRILEP 16.KUMANOVO 17.KO^ANI 18.SKOPJE 19.ERXELIJA 20.[TIP 21.RADOVI[ 22.T.VELES

316

I 103.6 63.8 80.8 72.4 72.6 64.8 62.4 48.9 43.3 40.1 50.2 40.3 48.0 39.9 38.6 31.9 36.2 36.1 29.5 30.0 32.5 29.3

II 96.2 67.9 66.3 62.2 70.2 67.4 61.0 64.3 56.6 41.3 51.1 44.2 46.8 45.7 38.5 31.0 36.2 35.4 30.9 28.7 39.0 30.7

III 99.2 68.9 69.6 63.2 58.6 63.2 63.2 65.3 58.6 45.7 51.2 42.6 49.0 44.4 43.6 39.5 37.7 39.9 40.1 32.9 40.9 34.5

IV 85.2 64.2 54.7 56.1 48.6 50.5 53.0 54.5 54.3 51.6 44.3 48.9 44.7 47.6 47.1 44.6 41.8 40.2 41.4 39.6 34.2 37.7

V 86.5 85.2 65.0 69.3 68.0 60.5 68.7 65.0 56.5 72.5 60.9 71.4 58.1 64.6 62.9 68.9 58.1 59.7 55.3 58.0 48.1 49.0

VI 58.0 59.8 46.6 41.1 36.7 38.4 47.6 44.7 47.1 66.1 40.9 63.0 41.1 47.0 51.6 53.9 51.8 46.2 49.5 47.2 36.0 40.1

VII 47.2 43.2 40.0 37.5 24.7 24.9 33.8 30.1 33.1 56.5 39.1 46.0 32.5 33.1 38.2 45.1 41.2 34.0 40.2 37.2 33.6 35.6

VIII 50.8 39.1 38.6 29.8 28.6 33.4 34.6 32.2 34.3 48.5 31.7 42.5 21.0 29.7 32.4 29.3 36.3 26.9 30.8 31.1 22.8 25.0

IX 67.8 51.7 48.7 38.7 45.9 40.6 36.8 31.7 33.2 45.3 39.1 37.1 31.1 32.7 36.9 40.0 32.2 35.5 41.0 31.1 33.0 27.3

X 95.1 76.0 65.9 60.8 74.3 66.1 60.7 65.6 57.4 43.5 65.6 46.5 50.8 46.6 50.3 42.8 42.2 42.2 49.0 44.9 41.0 38.2

XI 144.4 97.6 106.4 90.4 103.0 92.8 89.6 92.9 87.3 63.5 72.8 61.1 63.9 67.9 66.5 50.7 60.0 54.5 54.7 52.0 50.8 52.1

XII GOD. 130.4 1068.0 89.6 799.9 120.0 764.0 82.2 719.0 81.8 710.5 78.7 696.0 72.4 686.0 75.1 671.0 64.2 630.0 48.6 623.0 69.6 609.0 54.2 599.0 71.5 561.0 61.1 560.7 45.5 550.3 42.3 522.5 43.5 514.2 50.6 504.0 66.1 492.0 39.9 472.0 40.3 452.3 58.0 440.0

VRHOVEN

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

V

K{i{tof Vroclavski

BIBL. Folkloristi~ki bele{ki kon dramata „Parite se otepuva~ka“, I i II, „Makedonski folklor“, VII, 14 i IX, 18, Skopje, 1974 i 1976, 87-92 i 25-35; Makedonskiot naroden raska`uva~ Dimo Stenkoski, I Folkloristi~ka monografija, II Tekstovi, Skopje, 1979 i 1984; Sporedbena monografija na makedonskoto selo Jablanica i polskoto selo Pjentki Grenzki, tom 3 Mitski predanija, Skopje, 1992 (so koavtor). Redosledot na mernite mesta e vo soglasnost so tabelarniot pregled na vrne`ite

LIT.: Zdravko Stamatovski, Eden poln, ~ist izvor. Razgovori na Seminarot za makedonski jazik, litertura i kultura: K{i{tof Vroclavski, „Nova Makedonija“, 2. IX 1992, 10. S. Ml.

Obi~na vrtimu{ka

VRTIMU[KI ili ribarki (Sterna, Chlidonias) – rodovi na mali, do sredno golemi ptici od familijata galebi (Laridae), od koi samo 5 vidovi se sre}avaat kaj nas: obi~na vrtimu{ka (Sterna hirundo), mala vrtimu{ka (Sterna albifrons), crna vrtimu{ka (Chlidonias nigra), belokrila vrtimu{ka (Chlidonias leucopterus) i belobrada vrtimu{ka (Chlidonias hybrida). Karta na srednite godi{ni koli~estva vrne`i vo mm po viso~ina vo periodot 1961-1990 g. (Izvor: A. Lazarevski, 1993 g.)

VROCLAVSKI, K{i{tof (Radom, Polska, 28. IX 1937) ‡ profesor po makedonska literatura i makedonski jazik na Var{avskiot univerzitet, specijalist za ju`noslovenskiot folklor. Diplomiral slavistika na Var{avskiot univerzitet. Dve godini rabotel vo Instiututot za polski jazik, kade {to go izu~uval srpsko-hrvatskiot jazik, a potoa do{ol za lektor po polski jazik na Filozofskiot fakultet vo Skopje (11. X 1967, kako vtor lektor po polski jazik, po prof. V. Pjanka).

Vedna{ go zapo~nal prou~uvaweto i sobiraweto na makedonskoto narodno tvore{tvo, posebno vo s. Pe{tani (Ohridsko), Ohrid i s. Krstec (Prilepsko). Po vra}aweto vo Polska rabotel kako lektor po polski jazik za stranci (do 1978), magistriral i doktoriral na materijalot od sobranite makedonski narodni prikazni. Bil direktor na Institutot za slovenska filologija vo Var{ava (1878) i gi prezel predavawata po makedonska literatura i makedonski jazik od prof. V. Pjanka.

LIT.: Birds in Europe: population estimates, trends and conservation status. Cambridge, „BirdLife International Conservation Series#, 12, Cambridge, 2004; C. Harrison, An Atlas of the Birds of the Western Palaearctic, Glasgow, 1982. Sv. P. – V. Sid.

VRHOVEN SUD NA DFM/NRM/ SRM/RM ‡ najvisoka sudska instancija vo sudskiot sistem na Makedonija. Vrhovniot sud na DFM e formiran vo Skopje, so Povelbata za ustrojstvo na redovnite narodni sudovi vo Federalna Makedonija {to ja donese Prezidiumot na ASNOM (1945). Vrhovniot sud na NRM e vostanoven so Ustavot na NRM (1946), Vrhovniot sud na SRM so Usta317

V

VRHOVEN

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Zgradata na Vrhovniot sud na RM

vot na SRM (1963 i 1974) i Vrhovniot sud na RM so Ustavot na RM (1991). Vrhovniot sud na RM e sostaven od 25 sudii. Funkcijata pretsedatel na Vrhovniot sud od 2004 g. ja vr{i sudijata Dane Iliev. LIT.: Zbornik ‡ Vrhoven sud na Republika Makedonija (1945–2002), Kumanovo, 2003. Gor. L.-B.

VRHOVEN [TAB NA NOV I POJ (1941–1945) – vrhovno voeno i politi~ko rakovodstvo na NOVJ. Bil formiran kako G[ na NOPOJ, na ~elo so J. B. Tito (27. VI 1941). Bil vrhovno voeno i politi~ko pretstavni{to na NOVJ do odr`uvaweto na Prvoto zasedanie na AVNOJ (noem. 1942). Na sovetuvaweto vo Stolice bil preimenuvan vo V[ na NOPOJ (26. IX 1941), a po formiraweto na Prvata proleterska brigada vo V[ na NOV i POJ (22. XII 1941). Imal odlu~uva~ka funkcija za uspehot na vojnata protiv fa{isti~kite okuptori i nivnite vnatre{ni sorabotnici i za sozdavawe na Jugoslovenskata federacija. Vl. Iv.

Skopje. Specijalist po radiologija od 1977, a doktorat po medicinski nauki odbranil vo 1987 g. i stanal nastavnik po radiologija na Med. f. vo Skopje. Posebna specijalnost mu e nevroradiologijata, od koja objavil nad 150 trudovi, kako i dve knigi. Bil direktor na Radiolo{kiot institut. Poznat i so kompozitorska N. P.-J. muzi~ka aktivnost. VR[NIK ‡ neolitska naselba kaj s. Tarinci, [tipsko. Vo 1958 g., vo organizacija na Narodniot muzej vo [tip, a pod rakovodstvo na Milutin i Draga Gara{anin, bilo izvr{eno sonda`no iskopuvawe pri {to se otkrieni ostatoci od naselba, so kulturen sloj od okolu 4 m, vo koj se izdvoeni ~etiri fazi na obnovuvawe, ispolneti so arhitektonski, materijalni i paleontolo{ki artefakti. Bila formirana vo raniot neolit, a nejzinata evolucija se odvivala do krajot na docniot neolit. Spored nejziniot stratigrafski i kulturen karakter, neolitot vo Isto~na Makedonija dolgo be{e poznat pod imeto Vr{ni~ka kulturna grupa. So otkrivaweto na Anzabegovo e izmeneto vo Anzabegovo‡Vr{nik kulturna grupa. LIT.: Milutin i Draga Gara{anin, Neolitska naselba „Vr{nik“ kaj selo Tarinci, „Z[NM“, II, 1961, 7‡40. V. S.

VTOR KUMANOVSKI NARODNOOSLOBODITELEN PARTIZANSKI ODRED ‡ v. Kumanovski narodnoosloboditelen partizanski odred.

g. so titula Negovo Bla`enstvo Arhiepiskop ohridski i skopski i Mitropolit makedonski Dositej. Soborot izbral i dvajca arhierei, Kliment (Nikola Trajkovski) i Naum (Tomo Dimovski) i odlu~il celiot crkoven `ivot da se odviva spored Ustavot na MPC i spored kanonite na Pravoslavnata crkva. Na 5. X 1958 g. bil vostoli~en prviot Arhiepiskop na vozobnovenata Ohridska arhiepiskopija, odnosno na Makedonskata pravoslavna crkva. Na 6 oktomvri se odr`ala prvata redovna sednica na Soborot, na koja bil donesen prviot Ustav na Makedonskata pravoslavna crkva. LIT.: Slavko Dimevski, Istorija na Makedonskata pravoslavna crkva, Skopje, 1989; Ratomir Grozdanoski, Stefan Arhiepiskop Ohridski i Makedonski, Skopje, 2000; Done Ilievski, Makedonskoto pravoslavno sve{tenstvo vo borba za nacionalna i crkovna sloboda, Skopje, 1987; Avtokefalnosta na Makedonskata pravoslavna crkva, Skopje, 1972; Done Ilievski, Arhiepiskop Ohridski i Makedonski Dositej, Skopje, 1995. Rat. Gr.

VTORA MAKEDONSKA MERIDA – avtonomna administrativno-politi~ka i ekonomska oblast, formirana po pa|aweto na Makedonija pod rimska vlast vo 168 g. pr.n.e. Vtorata merida na istok grani~i so Strimon, bez Herakleja Sintika i Bisaltija, dodeka na zapad se protega do r. Aksij, vklu~uvaj}i gi i Pajoncite, koi `iveat isto~no od Aksij; centarot e vo g. Tesalonika. Ob-

Vtoriot crkovno-naroden sobor (1958)

Miodrag Vr~akovski

VR^AKOVSKI, Miodrag Radivoev ([tip, 27. XI 1946) – radiolog, redoven prof. na Med. f. Osnovno obrazovanie zavr{il vo [tip, a sredno i Med. f. (1971) vo 318

VTOR CRKOVNO-NARODEN SOBOR (Ohrid, 4 – 6. X 1958) – odr`an vo Soborniot hram na ohridskite arhiepiskopi „Sveta Sofija“, so u~estvo na 219 delegati na sve{tenstvoto, mona{tvoto i makedonskiot pravoslaven narod, ja vozobnovi svojata drevna crkva – Ohridskata arhiepiskopija so ime Makedonska pravoslavna crkva. MPC dobi poglavar, prv po ukinuvaweto na Ohridskata arhiepiskopija vo 1767

lasta ima svoe upravno telo – Sovet (Sinedrion) so ednogodi{en mandat, a go so~inuvaat pretstavnici od gradskite op{tini. Vo nadle`nost na sinedrionite e donesuvaweto odluki za izbor na novi magistrati i za sobirawe na godi{niot danok za Rim. Gradovite ja zadr`uvaat svojata lokalna samouprava i prodol`uvaat da bidat osnovni administrativni edinici so sopstveni magistrati i dr. organi na vlast.

VTORI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

LIT.: Titi Livy, Ab urbe condita, libri, Lipsiae, 1906; F. Papazoglu, Makedonski gradovi u rimsko doba, Skopje, 1957. A. [uk.

VTORA MAKEDONSKA (TIKVE[KA) NARODNOOSLOBODITELNA UDARNA BRIGADA (s. Fu{tani, pl. Ko`uv, vo Egejskiot del na Makedonija, 20. XII 1943 ‡ juni 1945) ‡ voena edinica na NOV i POM. Bila formirana od 480 borci na NO bataljon †Stra{o Pinxur#, Vtoriot bataljon na Tretata operativna zona na NOV i POM i Bugarskiot NO bataljon †Hristo Botev#. Po nekolku dena, bataljonot †Hristo Botev# izlegol od nejziniot sostav (23. XII), a bil priklu~en NO bataljon †Mir~e Acev#. Brigadata vodela uspe{ni borbi protiv okupatorskite sili vo Tikve{ijata, Meglensko, Gevgelisko, Mariovsko i Prilepsko. Bide}i narasnala na okolu 1.200 borci, od nea bile izdvoeni dva bataljona, koi vlegle vo sostavot na Pettata i Sedmata makedonska NO brigada (sredina na avgust). Brigadata naskoro potoa vlegla vo sostavot na ^etirieset i prvata (makedonska) divizija na NOVJ (25. VIII) i u~estvuvala vo zavr{nite operacii za osloboduvaweto na Prilep i Ki~evo (1518. XI), a potoa vlegla vo sostavot na ^etirieset i osmata (makedonska) divizija na NOVJ (prvata polovina na dekemvri 1944), koja bila vklu~ena vo Prvata armija na NOVJ (prva polovina na januari 1945) i zaminala i u~estvuvala vo probivot na Sremskiot front, za osloboduvawe na Hrvatska i izbila na Celje (Slovenija). LIT.: Vtora makedonska udarna brigada, Skopje, 1973; Tikve{ijata vo NOV 19411945. Partizanski odredi i voeni edinici. (Materijali od Nau~niot sobir odr`an na 21 i 22 juni 1982 god. vo Kavadarci), Kavadarci-Negotino, 1984; Lazo Kalajxiski-Dobri, Pobedata kaj Tu{in, „Nova Makedonija#, XL, 13452, Skopje, 4. VII 1984, 4; Makedonija od ustanka do slobode 1941‡1945. (Zbornik radova), Beograd, 1987. S. Ml.

VTORA MAKEDONSKO-RIMSKA VOJNA (200–197 g. pr.n.e.) – vojna na makedonskiot kral Filip V (221–179 g.) protiv Rimskata Republika. Vo sojuz so Rim vleguvaat: Rodos, Pergam, Atina, Ilirite, Dardancite i helenskite dr`avi. Sojuzenite vojski ja osvojuvaat Antipatrija vo 200 g.

Aleksandar III, moneta, avers/revers

pr.n.e. i se obiduvaat da navlezat vo Makedonija. Vo prvite godini na vojnata Filip V uspe{no se sprotivstavuva na Rimjanite i obezbeduva cvrsta pozicija na r. Aos. Do re{ava~ka bitka me|u makedonskata i rimskata vojska doa|a vo juni 197 g. pr.n.e. kaj Kinoskefala vo koja makedonskata falanga i pokraj po~etnite uspesi e celosno razbiena. Makedoncite imaat golemi zagubi: zaginuvaat 8.000 vojnici, a 5.000 se zarobeni. Filip V go napu{ta boi{teto, a pri povlekuvaweto ja pali kralskata arhiva vo Larisa, pred taa da padne v race na Rimjanite, pri {to se spasuvaat dr`avnite dokumenti. Vo Tempa se sklu~uva primirje i Filip V se povlekuva vo Makedonija.

V

dr`ava ‡ Demokratska Makedonija. ASNOM se proglasil za vrhovno zakonodavno i izvr{no pretstavni~ko telo i za najvisok organ na dr`avnata vlast, se usvoila Deklaracija za pravata na gra|anite vo Demokratska Federalna Makedonija, a makedonskiot jazik bil oficijaliziran kako slu`ben jazik vo makedonskata dr`ava.

LIT.: Polybius, The Histories, Harvard University Press, 1960; Titi Livy, Ab urbe condita, Lipsiae, 1906; Istorija na makedonskiot narod 1, Skopje, 2000. A. [uk.

VTORA OPERATIVNA ZONA na NOB na Makedonija (1943) – formirana so naredba na G[ na NOV i POM vo mart 1943, a po~nuva da funkcionira od 20 maj 1943 g. Zonata go opfa}a prostorot ju`no od linijata Debar–Ki~evo–Brod–Bogomila i zapadno od `elezni~kata linija Bogomila–Prilep–Bitola, so gradovite: Struga, Ohrid, Resen, Bitola, Prilep i Kru{evo i nivnite okolii. [tabot na Zonata izvr{il reorganizacija na postojnite partizanski odredi i formiral novi, sproveduval mobilizacija na novi borci i gi organiziral site voenozadninski ustanovi (komandi na mestata, selski i reonski stra`i, sorabotuval so selskite NOO) vo soglasnost so direktivite na G[ na NOV i POM. Vo avgust 1944 g. bila reorganizirana i malku prostorno pro{irena. Vo po~etokot na oktomvri 1944 g. bila preimenuvana i teritorijalno reorganizirana vo Vtora korpusna oblast na NOV i POM. LIT.: Mile Mihajlov, Voenozadninskite organi vo Narodnoosloboditelnata vojna na Makedonija (1941 – 1945), Skopje, 1992. M. Mih.

VTORI AVGUST (1903‡1944) ‡ dr`aven praznik na RM. Na 2 avgust 1903 g. zapo~nalo senarodnoto oru`eno vostanie, organizirano i predvodeno od Makedonskata revolucionerna organizacija pod devizata †Makedonija na Makedoncite#. Vo oslobodenoto Kru{evo bilo objaveno sozdavawe Kru{evska Republika. Makedonskiot narod ja demonstriral svojata odlu~nost da se izbori za sloboda i za dr`avnost. Na 2 avgust 1944 g. se konstituira suverena makedonska nacionalna

Enterierot vo spomen-obele`jeto Makedonium vo Kru{evo

LIT.: Dokumenti za borbata na makedonskiot narod za samostojnost i za nacionalna dr`ava, II, Skopje, 1981. M. Min.

VTORI BATALJON NA TRETATA OPERATIVNA ZONA NA NOV I POM (pl. Kajmak~alan, 30. X ‡ 20. XII 1943) ‡ voena edinica na NOV i POM. Bil formiran od 113 borci na NO bataljon †Stra{o Pinxur#, novopristignati borci od Tikve{ijata i Gevgelisko, rabotnici od rudnikot Dudica i Italijanskata ~eta †Garibaldi#od 28 borci. Upatuvaj}i se kon Vele{ko, vodel borba so bugarskoto obezbeduvawe kaj s. Vitoli{te (3. XI), gi uni{til bugarskite policiski stanici vo selata Pol~i{ta (4. XI), Klinovo (Mariovsko, 6. XI) i arhivata na Op{tinata vo Pletvar. Bidej}i ne do{lo do planiranoto povrzuvawe so Prvata makedonsko-kosovska NOUB, od bezbednosni pri~ini, se vratil na pl. Ko`uf i vlegol vo sostav na Vtorata makedonska NOUB. IZV.: Tikve{ijata vo NOV 1941-1945. Dokumenti, kniga {esta, Kavadarci-Negotino, 1984. LIT.: Tikve{ijata vo NOV 1941-1945. Partizanski odredi i voeni edinici, (Materijali od Nau~niot sobir odr`an na 21 i 22 juni 1982 god. vo Kavadarci), Kavadarci-Negotino, 1984; Makedonija od ustanka do slobode 1941-1945. (Zbornik radova), Beograd, 1987. S. Ml.

VTORI GEVGELISKI NARODNOOSLOBODITELEN PARTIZANSKI ODRED (Gevgelisko, 18. V 1944 ‡ Gevgelija, 21. XI 1944) ‡ partizanska edinica na NOV i POM. Bil formiral od postojnata diverzantska grupa (sredinata na april 1944), novo319

V

VTORI

pristignati borci i partizani od Gevgelisko vo drugi edinici na NOV i POM, vkupno 15 borci. Komandanti na Odredot bile Mitko Brzilov i Risto Dimitrovski (26. VII ‡ 12. IX 1944), potoa pak M. Brzilov, a politi~ki komesari Aleko ]aev i Eftim Dum~ev (od 15. IX 1944). Odredot dejstvuval vo Gevgelisko i Valandovsko, miniraj}i ja `elezni~kata linija Miravci‡Gevgelija, borej}i se protiv germanskite i bugarskite sili i kontra~etnicite na svoeto podra~je, u~estvuvaj}i vo osloboduvaweto na naselenite mesta i vo zaposednuvaweto na grani~nata linija s. Uma ‡ s. Konsko kon Grcija. Brojot na borcite postojano rastel. Na neprijatelskite sili im nanele zagubi od okolu 140 ubieni i zna~itelen broj zarobeni. LIT.: Aleko ]aev, Formiraweto i bobeniot pat na Vtoriot gevgeliski partizanski odred, Gevgelija i Gevgelisko vo NOV (april 1943 ‡ maj 1945), Gevgelija, 1982, 452-471. S. Ml.

VTORI JU@NOMORAVSKI NARODNOOSLOBODITELEN PARTIZANSKI ODRED (s. Stre{kovci‡Novo Selo, na Babi~ka Gora i Suva Planina, 20. II 1943 ‡ mart 1944) ‡ voena edinica na NOV i POS. Bil formiran od okolu 100 borci na Crnotravskiot NOPO. Povremeno vo nego imalo i golem broj Makedonci od Kumanovsko. Dejstvuval me|u Ni{ava, Ju`na Morava, P~iwa i srpsko-bugarskata granica. Odredot ja napadnal bugarskata posada vo Trgovi{te (15. IX), uni{til kompozicija na `elezni~kata pruga Bujanovac‡Pre{evo i gi napadnal bugarskite sili vo s. Klenike (19. IX), a potoa vodel i borba so ~etnicite na pl. Kozjak. Koga bore~kiot sostav narasnal na okolu 700 borci (7. XI), eden negov bataljon vlegol vo sostav na Vtorata ju`nomoravska NO brigada, a go pomognal i formiraweto na bugarskiot Trnski NOPO. Vo napadot na Kriva Palanka oslobodil okolu 1.000 sobrani makedonski internirci (januari 1944), a potoa zaedno so drugi edinici go razbil Vardarskiot ~etni~ki korpus (fevruari). Od borci na Odredot bila formirana i Pettata ju`nomoravska NO brigada (fevruari 1944) i [estata ju`nomoravska NO brigada (mart 1944). Vo toa vreme i bil preimenuvan vo Crnotravski NOPO. LIT.: d-r Mile Todorovski, Partizanskite odredi i NO vojska na Makedonija vo Osloboditelnata vojna i Revolucijata 1941–1944, INI, Skopje, 1972; Makedonija od ustanka do slobode 1941–1945. (Zbornik radova), Beograd, 1987. S. Ml.

320

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

VTORI KI^EVSKI NARODNOOSLOBODITELEN PARTIZANSKI ODRED (VTORI NARODNOOSLOBODITELEN PARTIZANSKI ODRED NA PRVATA OPERATIVNA ZONA NA NOV I POM) (16. VI ‡ 23. IX 1943) ‡ partizanska edinica na NOV i POM. Bil formiran od izdvoeni borci od Ki~evsko od Ki~evsko-mavrovskiot NOPO i gi obezbeduval selata od balistite i ka~a~kite bandi. Odredot izvr{il niza uspe{ni akcii: diverzija na PTT postrojkite na pl. Jama (28. VI); upadnal vo Kru{evo (1/2. VIII) vo znak na odbele`uvawe na Ilinden; formiral NOO vo selata Popovec i Izvor (Ki~evsko, 17. VIII); izvr{il diverzija na `elezni~kata linija Ki~evo‡Ohrid (20. VIII); napad na italijanska avto-kolona kaj s. Malkovec (Ki~evsko); napad na `elezni~kata stanica Preseka; go razru{il `elezni~kiot most kaj s. Izvor; isekol okolu 300 PTT stolbovi (po~etok na septemvri); zaedno so Ki~evskomavrovskiot NOPO go oslobodile Ki~evo (11. IX); vodel borba so okolu 200 bugarski vojnici kaj s. Bigor Dolenci (12. IX) i u~estvuval vo razoru`uvaweto na italijanskata vojska vo Ki~evsko. Naskoro potoa vlegol vo sostavot na Ki~evskiot NO bataljon. LIT.: D-r Mile Todorovski, Partizanskite odredi i NO vojska na Makedonija vo Osloboditelnata vojna i Revolucijata 1941–1944, INI, Skopje, 1972. S. Ml.

VTORI KOSOVSKO-METOHISKI BATALJON „BORIS VUKMIROVI]“ (pl. Dajti, Albanija, 20. IX 1943 ‡ s. Slivovo, Ohridsko, 11. XI 1943). Bil formiran od 140 pripadnici na NOD od Kosovo i Metohija i od Makedonija oslobodeni od tiranskiot zatvor i od logorot Porto Romano (kaj Dra~) po kapitulacijata na Italija. Po desetdnevni voeni ve`bi, se upatile kon Debar (po~etok na oktomvri). Vo Debarca im se priklu~ile i okolu 40 borci na [arplaninskiot NOPO. U~estvuval vo osloboduvaweto na Ki~evo (1. XI) i vo borbite so germansko-balisti~kite sili na pl. Bukovik, Ki~evsko (1‡6. XI). Pri formiraweto na Prvata makedonsko-kosovska NOUB, bataljonot vlegol vo nejziniot sostav. IZV.: Ki~evo i Ki~evsko vo NOV 1941– 1945. Dokumenti, Ki~evo, 1985. LIT.: Brigada na bratstvoto i edinstvoto, Prvata makedonsko-kosovska udarna, Skopje, 1958; Du{an Ristoski, Hronologija na nastani od narodnoosloboditelnata vojna 1941-1945 godina vo Ki~evo i Ki~evsko, vtoro dopolneto izdanie, Ki~evo, 1984; Makedonija od ustanka do slobode 1941-1945, (Zbornik radova), Beograd, 1987; D-r Marjan Dimitrijevski, Make-

donskata vojska 1944–1945, INI, Skopje, 1999, 66. S. Ml.

VTORI KRU[EVSKI NARODNOOSLOBODITELEN PARTIZANSKI ODRED (Kru{evsko, po~etokot na juni 1944 ‡ slobodno Kru{evo, 9. IX 1944) ‡ partizanska edinica na NOV i POM. Odredot narasnal na okolu 400 borci (avgust 1944). Kaj s. Divjaci (Kru{evsko) ja razoru`al bugarskata grani~na karaula i zaplenil 98 pu{ki i drugo vooru`uvawe (2. IX), a po nekolku dena go oslobodil i gradot Kru{evo (8. IX). Naredniot den od nego i od novopristignatite borci bila formirana Petnaesettata makedonska (kru{evska) NO brigada. LIT.: Kru{evo, Skopje, 1977; Makedonija od ustanka do slobode 1941-1945 (Zbornik radova), Beograd, 1987. S. Ml.

VTORI KUMANOVSKI NARODNOOSLOBODITELEN BATALJON „HRISTIJAN TODOROVSKI-KARPO[“ (s. Bajlovce, Kumanovsko, 22. II 1944 ‡ s. @egqane, Kumanovsko, 26. II 1944) ‡ voena edinica na NOV i POM, poznat i kako Prv udaren bataljon. Bil formiran od brojno narasnatiot Prvi kumanovski NO bataljon „Jordan Nikolov-Orce# na okolu 250 borci i novopristignatite borci od Kumanovsko. Postoel samo ~etiri dena, bidej}i pri formiraweto na Tretata makedonska NOUB vlegol vo nejziniot sostav. IZV.: Kumanovo i Kumanovsko vo NOV 1941-1945. Dokumenti, Kumanovo, 1988. LIT.: Spomen zbornik na zaginatite borci od NOV i `rtvi na fa{isti~kiot teror od Kumanovo i Kumanovsko 1941-1945, Kumanovo, 1976, 178. S. Ml.

VTORIOT SOLUNSKI OKRU@EN KONGRES NA TMORO (Solun, 10–12. VIII 1905) – eden od najzna~ajnite okru`ni kongresi vo periodot od Ilindenskoto vostanie do Rilskiot op{t kongres na Revolucionernata organizacija. Vostanieto postavi mnogu seriozni pra{awa {to baraa preispituvawe i preocenka na organizacijata, celite i odnosite so sosedite i so me|unarodnite faktori, no i na programata, strategijata i taktikata na natamo{nata borba. U{te vo 1903 i 1904 g. se organiziraat razni sovetuvawa i nekolku okru`ni kongresi. Vo juni 1905 g. e odr`an i kongres na Solunskot revolucioneren okrug. Opasnosta od podelba na zemjata stanuva sè poizgledna. Kako podgotovka za pretstojniot Rilski op{t kongres na TMORO, vo Solun e svikan Vtor okru`en kongres, na koj prisustvuvaat po eden delegat od Solunskiot, Kuku{kiot, Dojranskiot,

VUKMANOVI]-TEMPO

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

Tikve{kiot, Gevgeliskiot i Vodenskiot revolucioneren reon, a namesto delegat enixevardarci pismeno go ispra}aat svoeto mislewe. Op{irniot Protokol od Kongresov vo 10 to~ki kriti~ki gi sintetizira svoite sogleduvawa i zaklu~oci za situacijata i vo Organizacijata i vo zemjata i donesuva striktni preporaki za pretstojniot op{t kongres. Za delegati na Rilskiot kongres se izbrani: Boris Mon~ev i vojvodite Argir Manasiev i Dobri Daskalov. LIT.: Bla`e Ristovski, Protokol na Vtoriot solunski okru`en kongres (odr`an vo Solun od 10-12. VIII 1905 godina), „Sovremenost“, XIV, 3, 1964, 305-319 [Istoto vo kn. Stoletija na makedonskata svest. Istra`uvawa za kulturno-nacionalniot razvitok, Skopje, 2001, 327-345]; Ivan Katarxiev, Prilog kon prou~uvaweto na VMRO po Ilindenskoto vostanie. Zapisnik od Vtoriot kongres na Solunskiot revolucioneren okrug, „Glasnik na INI“, X, 1, 1965, 231-251. Bl. R.

VUEVI], Pavle (Ruma, 22. VIII 1881 – 17. XI 1966) – srpski geograf. Osnovno u~ili{te i gimnazija zavr{il vo Novi Sad. Fizi~ka geografija, geologija i meteorologija studiral vo Viena, kade {to po diplomiraweto ja odbranil doktorskata disertacija „Tisa – potamolo{ka studija# (1904). Po pokana na Jovan Cvii} vo 1907 g. doa|a vo Belgrad, kade {to na Filozofskiot fakultet bil izbran za docent po predmetite Klimatologija i Meteorologija. Vo 1919 g. bil izbran za vonreden profesor, a 1921 g. za redoven profesor. Bil {ef na Katedrata za meteorologija na PMF vo Belgrad, upravnik na Geografskiot institut „Jovan Cvii}# pri SANU, redoven ~len na SANU, po~esen doktor na Vienskiot univerzitet i do`ivoten po~esen pretsedatel na Srpskoto geografsko dru{tvo. Objavil pove}e zna~ajni nau~ni trudovi i univerzitetski u~ebnici, glavno od oblasta na meteorologijata i hidrologijata. Nekoi od niv pretstavuvaat klasi~ni dela vo naukata. BIBL.: O podnebqu Skopske kotline, „Glasnik Skopskog nau~nog dru{tva#, kw. X, 1931; PoreÚewe podnebqa u Ohridskoj i Bitoqsko-prilepskoj kotlini, „Glasnik geografskog dru{tva#, sv. XIX, Beograd, 1933; Klima Makedonije, „II Kongres na geografite od FNR Jugoslavija#, Skopje, 1951. LIT.: Du{an Duki, @ivot i rad Pavla Vujevi¢a, „Glasnik Srpskog geografskog dru{tva#, XLVI, 2, Beograd, 1966. Al. St.

VUZEVSKI, Voislav Du{anov (Kladovo, Srbija, 17. IV 1932 – Roterdam, Holandija, 6. IX 1999) – spec. patolog, prof. na Erazmus univerzitetot vo Roterdam (Ho-

V

Glaxo B. V., 1988; Diagnostic Histopathology of the Skin, Rotterdam, 1991; Histolo{ki atlas, Beograd, 1995. M. Pol.

Voislav Vuzevski

landija). Diplomiral na Med. f. vo Skopje (1969), kade {to i go polo`il specijalisti~kiot ispit po patologija (1976). Stru~no se usovr{uva vo Pitsburg (SAD) vo primenata na elektronskata mikroskopija vo klini~kata i eksperimentalnata patologija (1966– 1967). Vo 1976 g. ja odbranil doktorskata disertacija „Ultrastructural Basis of Acute Renal Allograft Rejection# vo Roterdam. Od 1969 g. e vraboten na Institutot za klini~ka patologija na Erazmus univerzitetot vo Roterdam, vo 1980 g. izbran za prof. Na Univerzitetot go rakovodel Oddelot za dijagnosti~ka elektronska mikroskopija. Vo 1990 g. e izbran za profesor na Med. f. vo Belgrad. Nau~nata aktivnost na Vuzevski go opfa}a poleto na primenata na elektronskata mikroskopija vo klini~kata medicina. Potesnata oblast na istra`uvawata mu e svrzana so prou~uvaweto na histogenetskoto poteklo na tumorite, na nivnoto biolo{ko odnesuvawe: diferencijacijata na tumorskite kletki, kompozicija na citoskeletonot i na me|ukleto~niot matriks, adhezionite kleto~ni molekuli i nivnata uloga vo odnos na invazivnite metastatski sklonosti na tumorite. Toj ja istra`uva i ultrastrukturnata osnova na akutnoto otfrlawe na transplantiraniot bubreg, kako i na histolo{kite promeni kaj dermatovenerolo{kite bolesti. Kako rezultat na negovite istra`uvawa se objaveni sedum monografii i nad 270 nau~ni i stru~ni trudovi publikuvani vo renomirani spisanija na angliski, holandski i makedonski jazik. Za ~len nadvor od rabotniot sostav na MANU e izbran na 26. VI 1997 g. IZV.: „Bilten# na MANU. XII izborno sobranie, predlozi na kand idati za izbor na ~lenovi nadvor od rabotniot sostav, Skopje, 26. VI 1997, 27–85. BIBL.: Ultastructural Basis of Acute Renal Allograft Rejection, Delft, 1976; Diagnostic Histopatology Kulit, Jakarta, 1988; Osnovi eksperimentalne i klini~ke transplantacije, Beograd, 1989; koavtor: Macro and Micromorphology of Premalignant and Malignant Skin Conditions, Bll GMBH Alkmar, Holandija, 1982; Tatoeage,

VUISI]-TODOROVSKA, Tawa (Skopje, 28. VIII 1961) – balerina. Obrazovanieto go dobiva pri MBUC „Ilija Nikolovski-Luj“ vo Skopje, vo klasata na E. Ku{ovska. Primena za ~len na baletskiot ansambl pri MNT (1979). Zaminuva na ednogodi{na specijalizacija vo Kiev (1980). Prvenka na Baletot, lirska balerina. Se istaknuva so ~ista ba-

Tawa Vuisi}Todorovska

letska tehnika, dlaboka ekspresivnost i vrvna tancova estetika. ULOGI: Odeta i Odilija (P. I. ^ajkovski, „Lebedovo ezero#), @izel (A. Adam, „@izel#), Julija (S. Prokofjev, „Romeo i Julija#), Golemata majka (Gl. Smokvarski, „Makedonska povest#), Ana Karenina (P. I. ^ajkovski, „Ana Karenina#) i dr. Em. X.

Svetozar Vukmanovi}Tempo

VUKMANOVI]-TEMPO, Svetozar (s. Podgor, kaj Bar, Crna Gora, 14. VIII 1912 ‡ Re`evi}i, Crna Gora, 6. XII 2001) ‡ pravnik, komunisti~ki deec, general-potpolkovnik, jugoslovenski politi~ar i dr`avnik. Kako ~len na KPJ (1935) i profesionalen revolucioner, podolgo vreme rabotel na konsolidacijata na organizaciite na KPJ vo Srbija i Makedonija (1937-1940). Na Pettata Zemska konferencija na KPJ bil izbran za ~len na CK na KPJ (1940). Bil eden od organizatorite na NOAVJ, ~len na Vrhovniot {tab na NOV i POJ i komandant na Glavniot {tab na NOV i PO za BiH (1941-42). Kako delegat na CK na KPJ i na V[ 321

V

VUKMIROVI]

na NOV i POJ, bil ispraten na partiska i voena rabota vo Makedonija (kon krajot na fevruari 1943). Dal pridones vo formiraweto na CK na KPM, dejnosta na G[ na NOV i POM, aktivnostite za formiraweto na Balkanski {tab (leto 1943) i vo podgotovkite na Manifestot na G[ na NOV i POM. Bil u~esnik vo Fevruarskiot pohod i vo Proletnata ofanziva vo Makedonija (1944), u~estvuval na sostanokot na makedonskata delegacija na Inicijativniot odbor za svikuvawe na ASNOM so NKOJ (Vis, juni 1944), bil u~esnik na Prvoto i na Vtoroto zasedanie na ASNOM i u~estvuval vo pregovorite na makedonskoto rakovodstvo so pretstavnicite na bugarskata ote~estvenofrontovska vlada vo Sofija (kon krajot na septemvri 1944). Po vojnata izvr{uval zna~ajni funkcii vo Federacijata: potpretsedatel na SIS, pretsedatel na SSJ (19581967), ~len na Pretsedatelstvoto na CK na SKJ. Objavil pove}e publicisti~ki i memoarski knigi. Nositel e na Partizanska spomenica 1941 i na orden Naroden heroj na Jugoslavija (1951). BIBL.: O narodnoj revoluciji u Gr~koj, Beograd, 1949; Ekonomski problemi Jugoslavije, Beograd, 1954; Sindikati u novim uslovima, I–II, Beograd, 1962-63; Privredni razvoj i socijalistika izgradnja (1948–1958), Beograd, 1964; Izbrani govori i ~lanci, Beograd, 1964; Revolucija koja te~e, I–II, Beograd, 1971; Borba za Balkan, Beograd. 1980. IZV.: Izvori za osloboditelnata vojna i revolucijata vo Makedonija 1941–1941, tom I, kn. 1–7, Skopje, 1968–1983. LIT.: Makedonija od ustanka do slobode 19411945. (Zbornik radova), Beograd, 1987. S. Ml.

VUKMIROVI], Nikola (s. Meterizi, Rieka kaj Cetiwe, Crna Gora, 5. V 1872 ‡ Pe}, Kosovo, 21. VIII 1966) ‡ u~esnik vo makedonskoto nacionalnoosloboditelnoto dvi`ewe i nositel na Ilindenska spomenica na NRM, tatko na narodniot heroj od NOAVJ Boro Vukmirovi}. Kako pe~albar rabotel na izgradbata na Korintskiot Kanal, vo Romanija i vo Bugarija, kade {to aktivno se vklu~il vo TMORO i zel u~estvo vo Ilindenskoto vostanie na Pirin Planina. Po Vostanieto so ~eta na TMORO dejstvuval vo Nevrokopsko i Sersko i vo krvava borba so mnogu `rtvi bil ranet i zaroben (s. Fra{tani, Sersko, 13. IV 1904), a potoa osuden od osmanliskite vlasti. Kaznata ja izdr`uval vo nekolku osmanliski zandani i vo solunskoto Jedi Kule. Po Mladoturskata revolucija (1908) bil amnestiran, pa se vratil vo Bugarija i oformil semejstvo. Podocna so semejstvoto se preselil vo Pe} (1918). Bil 322

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

aktiven u~esnik vo NOAVJ so trojca zaginati sinovi. Nositel e i na Partizanska spomenica 1941. LIT. D-r \uro Batri}evi}, Po revolucionernata pateka na slavnite pretci. Nikola Vukmirovi} ‡ ilindenec, „Nova Makedonija“, 25-30. II 1983. S. Ml.

Roko Vukovi}

VUKOVI], Roko (s. Studenci, Dalmatinska Zagora, 10. III 1882 – 1962) – biolog, univerzitetski profesor. Sredno obrazovanie zavr{il vo Fraweva~kata gimnazija vo Siw i [ibenik, a fakultetsko obrazovanie vo Luven, Belgija, kade {to studiral biolo{ki nauki. Doktoriral so disertacijata †Heterogena profaza i metafaza pri Oenothera biennis“ (1912). Vo Skopje do{ol po pokana (1949) i se zafatil so izveduvawe na redovnata univerzitetska nastava. So negovo zalagawe, vo nastavata u~estvuvaa vidni profesori od Belgradskiot univerzitet, od Zagrepskoto sveu~ili{te i od Qubqanskiot fakultet. Se zalaga{e za sozdavawe makedonski kadri {to }e ja prodol`at nastavata po biologija. Be{e i prv pretsedatel na Makedonskoto biolo{ko dru{tvo. Q. Gr.

Pavao VukPavlovi}

VUK-PAVLOVI], Pavao (Koprivnica, 9. II 1894 – Zagreb, 13. XI 1976) – filozof, esteti~ar, poet i preveduva~, redoven profesor na Filozofskiot fakultet vo Skopje (1958–1971), {ef na Katedrata po filozofija i osnova~ na Esteti~kata laboratorija pri Filozofskiot fakultet vo Skopje (1959). Eden od najzna~ajnite hrvatski filozofi, no i eden od

nekolkute najgolemi filozofski misliteli na balkanskite prostori vo HH v. Studiral filozofija i estetika vo Lajpcig (1912–1914), no poradi vojnata studiite gi prodol`uva vo Zagreb, kade {to doktoriral (1921) so tezata za problemot na evidencijata vo poznanieto. Za docent po filozofija na Filozofskiot fakultet vo Zagreb e izbran vo 1928 g., koga stanuva i dopisen ~len na JAZU. Od 1958 do 1971 g. e profesor po predmetite: Estetika, Etika i Istorija na anti~kata i srednovekovnata filozofija na Filozofskiot fakultet vo Skopje. Vuk-Pavlovi} e avtor na golem broj dela od oblasta na filozofijata: „Spoznaja i spoznajna teorija# (1926), „Li~nost i odgoj# (1932), „Opravdawe vjere# (1933), „Spinozina nauka# (1938), „Filozofije i svjetovi# (1962), kako i kapitalnoto delo od oblasta na estetikata, napi{ano i objaveno vo Skopje „Osnovi estetike I i II# (1968/1970), a potoa vo Zagreb pod naslovot „Du{evnost i umjetnost# (1976). Vuk-Pavlovi} e avtor i na nekolku poetski dela, od koi dve se objaveni vo Skopje: „Zov# (1964) i „Razvaline# (1964). Vlijanieto na Vuk-Pavlovi} vo formiraweto na makedonskata filozofska misla e ogromno (Georgi Stardelov, Jon~e Josifovski, Kiril Temkov i dr.). Kiril Temkov go podgotvi prviot izbor od filozofskoto tvore{tvoto na Vuk-Pavlovi} na makedonski jazik (1994). LIT.: P. Vuk-Pavlovi}, Tvore{tvoto i muzejskata estetika (podg. K. Temkov), Skopje, 1994; G. Stardelov, Summa aestheticae, Skopje, 1992, 132-151; M. Brida, Pavao VukPavlovi}, ~ovjek i djelo, Zagreb, 1974. Iv. X.

VULGARIS, Leonidas (1833 – ?) – sin na Anastas Vulgaris, koj poteknuval od Pijanec i bil u~esnik vo Gr~koto vostanie. Se zastapuval za sorabotka me|u balkanskite narodi vo borbata protiv osmanliskoto vladeewe. Se {koluval vo voenoto u~ili{te vo Pireja. Vo vremeto na Krimskata vojna se borel na stranata na Rusite vo dobrovole~kata edinica Gr~ka legija. Vo Grcija bil zatvoren i obvinet za velepredavstvo (1862). Se obidel da krene vostanie na Halkidik (1866), bil uapsen, potoa osloboden po ruska intervencija. Bil inicijator za formirawe Komitet za osloboduvawe na narodite na Istokot (1870), aktiven za vreme na golemata isto~na kriza (1875– 1881). Sorabotuval so Kumunduros, odr`uval vrski so Srbite za zaedni~ka akcija protiv osmanliskata dr`ava. Aktivno rabotel na formirawe ~eti za ispra}awe vo Makedonija. So Konstan-

VULKANSKI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

V

tin Bufski go organiziral odr`uvaweto na Sobranieto na Gramos Teke{ i formiraweto na Privremenata vlada na Makedonija (1880), a u~estvuval i vo sostavuvaweto na Proglasot na Silogosot „Makedonija na Makedoncite“ do makedonskite narodi. Bil eden od poistaknatite ~lenovi na organizacijata Isto~na konfederacija vo Atina. Se zastapuval (pismo do Zaharija Stojanov) za sozdavawe slobodna i nedeliva makedonska dr`ava vo balkanskata federacija (1888). LIT.: Eli Skopetatea, Gr~ka i saradwa na Balkanu (1875–1878): Slu~aj Leonide Vulgarija, „Istoriski ~asopis“, kw. XVIII, Beograd, 1981; Slavenko Terzi¢, Srbija i Gr~ka, Beograd 1992; Varban Todorov, The society „Oriental Confederation“ and its activities during 80-ties and 90-ties of the 19th century, Balkan Studies, 25/2, Thessaloniki, 1984. D. Jov.

VULI], Nikola (Skadar, 27. XI 1872 – Belgrad, 25. V 1945) – klasi~en filolog i arheolog. Diplomiral klasi~na filologija i istorija vo Belgrad (1894), doktoriral vo Minhen (1896) i do 1938 g. bil profesor na Univerzitetot vo Belgrad. ^len e na SAN (1921) i na nekolku stranski akademii i instituti. Avtor na 550 nau~ni trudovi i oddelni monografii. Posebno vnimanie mu posvetil na sobiraweto i evidentiraweto na epigrafskite kameni spomenici, {to gi objavil vo 8 knigi koi sega se vo lapidariumot na Muzejot na Makedonija vo Skopje. Od 1930 do 1934 g. ja istra`uval poznatata nekropola vo Trebeni{ta kaj s. Gorenci (Ohridsko). Otkril 8 kne`evski grobovi so bogati prilozi, od koi najpoznati se: 2 maski, sandali, narakvica i nakit od zlato, bronzen krater i luksuzni kerami~ki sadovi ({to datiraat od krajot na VI i po~etokot na V v. pr.n.e.). Go istra`uva teatarot vo Skupi (1935–1937). Objavil i 2 lista od Arheolo{kata karta na Jugoslavija, koi se odnesuvaat na Prilep, Bitola i Kavadarci. BIBL.: Anti~ki spomenici na{e zemqe, „Spomenik SKA“, LXXI, Beograd, 1931; Novi grobovi kod Trebeni{ta, „Spomenik SKA“, LXXVI, Beograd, 1933, 59, 1–31; Novi grobovi kod Trebeni{ta, „Spomenik SKA“, LXXVII, 60, Beograd, 1934, 85–104; Anti~ki spomenici na{e zemqe, XCVIII , Beograd, 1948. D. Z.

VULKANSKI KARPI – magmatski karpi koi imaat porfirska struktura, a teksturtite im se obi~no masivni ili pak fluidalni. Vo ovaa grupa se izdvojuvuvaat karpite: rioliti, trahiti, andeziti, latiti, kvarclatiti, bazalti i pikriti. Na podra~jeto na Republika Makedonija vulkanski karpi se pojavuvaat vo raz-

Vulkanska karpa od Kratovo

li~ni geolo{ki formacii i toa kako postari taka i pomladi. Postarite vulkanski karpi obi~no se narekuvaat paleotipni vulkanski karpi, a pomladite kenotipni vulkanski karpi. Od grupata na paleotipnite vulkanski karpi na podra~jeto na Republika Makedonija se zastapeni riolititite, vo Srpsko-makedonskata masa od kenotpinite vulkanski karpi se prisutni latitite, kvarclatitite, andezitite, trahitite, trahibazaltite i riolitite vo kenozojskite vulkanski podra~ja. Ovie vulkanski podra~ja se slednite: Kratovsko-zletovska vulkanska oblast, glavno pretstavena so latiti, kvarclatiti, andeziti, andezit bazalti; Kumanovskomladonagori~anska vulkanska oblast (bazalti i trahibalzati); Bu~im-borovdolska vulkanska oblast (latiti, kvarclatiti, trahiti); Ko`ufska vulkanska oblast (trahibazalti, andeziti, latiti, kvarclatiti, rioliti, trahiti); Koselsko-ohridska vulkanska oblast (latiti, andeziti); Dojranska vulkanska oblast (trahiti, rioliti); Sasa-torani~ka vulkanska oblast (latiti, kvarclatiti, lamorfiri). Za kenotipnite vulkanski karpi na podra~jeto na Republika Makedonija se povrzani i mineralizaciite i orudnuvawata na bakar, zlato, olovo-cink, arsen, antimon, talium i dr. Starosta na kenotipnite vulkanski karpi e odredena kako miocenskopliocenska, a na podra~jata na Ko`uf i Mlado Nagori~ane kako pleistocenska. LIT.: R. Stojanov, S. Karamata, T. Serafimovski, B. Boev, M. Aleksandrov, Tertiary magmatism in the Dinarides, Vardar zone and the SerboMacedonian mass, Macedonica Geologica, T. 6, No. 2, Skopje, 1991. Bl. B.

VULKANSKI OBLASTI VO MAKEDONIJA. Na terenite na Makedonija, intenzivna vulkanska dejnost se vr{ela vo vremeto na proterozoikot, vo jurskiot i tercierniot period. Od proterozoiska starost vulkansko-sedimentna oblast pretstavuva metagabro-dijabazen kompleks, nare~en i dijabaz-filitoidna formacija od rifej-kambriska starost, koj e rasprostranet na Osogovsko-male{evskite Planini i Pla~kovica. Ostatoci od edna mo{ne {iroko rasprostraneta jurska vulkanska oblast na prostorot na Vardarskata zona denes se so~uvani vo ofiolitskiot masiv Demir Kapija–Gevgelija, kaj Klepa–Vele{ko i kaj Lipkovsko na Skopska Crna Gora. Karpestite masi se tip na okeanska kora, izgradena vo dolnite nivoa od raznovidni gabrovi, preku koi le`at masivni bazalti i pilola-

Vulkanskata karpa †Ratkova Skala# na Osogovo

323

V

VU^IDOLOV

vi od spilit-bazalti. So terciernata magmatska aktivnost se sozdadeni Kratovsko-zletovskata vulkanska oblast, vo isto~nite delovi na Vardarskata zona, pojasot Toranica–Sasa–Del~evo– Peh~evo i pomalata Bu~im-borovdolska vulkanska oblast. Site se od gorno-oligocenska – sredno-miocenska starost, i izgradeni se od andeziti, latiti, kvarclatiti. So ovoj vulkanizam se sozdadeni olovo-cinkovi, zlatonosni, bakarni i nemetalni nao|ali{ta (Zletovo–Dobrevo, Sasa, Toranica, Bu~im). Ko`ufskata vulkanska oblast e od mio-pliocenska starost, ima andezit-latitski i kvarclatitski sostav i vo nea se javuvaat orudnuvawa na

324

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

antimon, arsen, talium, zlato i vulkanski stakla. N. Dum. VU^IDOLOV, Milo{ (Skopje, 30. VIII 1935) – lekar, univ. profesor. Diplomiral na Medicinskiot fakultet vo Skopje (1963) i specijaliziral sportska medicina (1977). Rabotel vo Zdravstveniot dom kako lekar i vo Zavodot za sportska medicina vo Skopje (1963–1981). Bil predava~ i redoven profesor po predmetot Higiena na Fakultetot za fizi~ka kultura vo Skopje (1981–1998). Doktoriral na ovoj Fakultet (1992), na tema: „Sledewe na promenite na fiziolo{ko-biohemiskite varijabli vo krvta vo organizmot na sportistite–bora~i sloboden stil vo vremeto na fi-

Milo{ Vu~idolov

zi~kite aktivnosti vo periodot od ~etiri godini#. Sportski lekar na olimpiskite reprezentacii na Jugoslavija i Makedonija (1984–2006). Objavuval stru~ni i nau~ni trudovi. N. T.

G GABER (Carpinus L. i Ostrya Scop., fam. Betulaceae) – pod ova ime se opfateni dvata citirani roda. Vo prviot pripa|aat okolu 50 listopadni vida, rasprostraneti vo Severnata hemisfera, koi imaat mazna kora, usu~eno steblo, te{ko drvo, ednodomni so ednopolni cvetovi sobrani vo resi i koi se pojavuvaat naprolet so prolistuvaweto. Plodot e orev~e, smesteno vo pazuvata na pricvetna (plodna) lu{pa (braktea). Vo RM e zastapen so dva vida: gaber i bel gaber. Vo vtoriot spa|aat desette listopadni vida od Severnata hemisfera, mnogu sli~ni na prethodnite, a se razlikuvaat po grubata temna kora i ma{kite cvetni resi, koi se formiraat vo tekot na esenta prethodnata godina, i po zatvorenite kako kesi~ki braktei. Kaj nas e prirodno zastapen samo crniot gaber. Drugi vidovi kaj nas: a) gaber (sabuka, vodenika) (C. betulus L.) – arealot mu e vo sredna i ju`na Evropa, vo Mala Azija i na Kavkaz. Vo RM se sre}ava edini~na ili kako grupna primesa vo gorunovite i bukovite {umi. Drvo visoko do 25 m, so celi, izdol`eno jajcesti listovi, sitno i dvojno nazabeni. Plodovite se mali, plosnati orev~iwa vo pazuva na tridelna braktea; b) bel gaber (C. orientalis Scop.) – vid od jugoisto~na Evropa, na istok se protega do Iran. Vo RM e rasprostranet vo zonata na submediteranskata vegetacija, kade {to gradi prostrani formacii ({ikari) kako degradaciski stadium na dabovi i drugi {umi. Malo drvo (10-15 m), so letorasti, papki, listovi, cvetovi i drugi organi sli~ni na prethodniot vid, samo so pomali dimenzii. Brakteite se celi, vo forma na list; v) crn gaber (Ostrya carpinifolia Scop.) – ju`noevropski vid, na istok stasuva do Sirija. Vo RM ima op{ta rasprostranetost po strmni, karpesti, naj~esto varovni~ki padini, do 1.500 m n.v. Drvo od sredna golemina (15-20 m), so trkalezno steblo i so temna, ispukana kora. Papkite se zeleni, lis-

Crn gaber

tovite sli~ni na onie od gaberot no ne{to pomali, temnozeleni. Brakteata e zatvorena }esi~ka. Al. And.

Viktor Gaber

GABER, Stevan (Veles, 22. IX 1919 ‡ Skopje, 5. VIII 1999) ‡ univerzitetski profesor, pravnik. Osnovno obrazovanie i gimnazija zavr{il vo rodnoto mesto, a Praven fakultet vo Belgrad i vo Sofija (1943). Doktoriral na Pravniot fakultet vo Belgrad, na tema „Neposredna demokratija“ (1956). Bil dekan na Pravniot fakultet vo Skopje (1965‡1967), rektor na Univerzitetot „Sv. Kiril i Metodij“ vo Skopje (1972/73‡ 1973/74), direktor na Institutot za sociolo{ki i politi~ko-pravni istra`uvawa vo Skopje (1975) i rektor na Univerzitetot „Sv. Naum Ohridski“ vo Bitola (1978‡ 1979). Pripa|al na komunisti~koto studentsko dvi`ewe. Vo partizanskoto dvi`ewe vlegol od VIII 1944 g., koga bil primen za ~len na KPJ. Bil politkomesar na ~eta vo Vele{kata osma brigada (1944). Po Osloboduvaweto na zemjata bil polnomo{nik na OZNA, okru`en obvinitel i obvinitel na grad Skopje. Bil ~len na Mati~nata komisija za osnovawe na Pravniot fakultet vo Skopje (1951). Napi{al pove}e od 160 truda od oblasta na pravnite i politi~kite nauki.

GABER, Viktor (Skopje, 8. XII 1948) – diplomat od kariera i publicist. Osnovno i sredno obrazovanie zavr{uva vo Skopje. Diplomira (1973) i magistrira (1979) na Pravniot fakultet vo Skopje. Raboti kako vtor (1980– 1981), i prv sekretar vo Ambasadata na SFRJ vo Atina (1981–1984); prv sovetnik za politi~ki pra{awa vo Ambasadata na SFRJ vo Tirana (1989–1993); potsekretar vo MNR na RM (1993–1996); {ef na diplomatskata misija na RM vo Italija, od kade ja pokriva i ARE i {ef na postojanata misija na RM kaj FAO, IFAD i Svetskata programa za hrana (1996–2000); vonreden i opolnomo{ten ambasador na RM vo Avstralija (2004–).

BIBL.: Stevan Gaber, Teorija na dr`avata i pravoto, Skopje, 1970; Nauka za politikata, Bitola, 1982. LIT.: Zbornik vo ~est na `ivotot i deloto na Stevan Gaber, Skopje, 2001. Sv. [.

BIBL.: Odnosot na Grcija kon makedonskoto nacionalno malcinstvo po Prvata svetska vojna, 1985; Premre`jata na makedonskiot intelektualec, 2003. IZV.: Arhiva na Ministerstvo za nadvore{ni raboti na RM, Skopje, 2007. T. Petr.

GABI, MAKEDONSKI. Makedonija e mikolo{ki relativno slabo istra`ena. Prvi pozna~ajni podatoci za makedonskite gabi dale Pilat, Lindener, Li~auer i Torti}. Od 1986 g. pa navamu,

Stevan Gaber

G

GABI^ARI

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

bena terasa. Glavnata vlezna porta bila oformena na jugoisto~nata strana, {iroka okolu 5 m, dolga okolu 8 m, za{tituvana strani~no so pro{irenite zavr{etoci na perimetralniot za{titen yid. Ju`no od Gradi{te, na {irok prostor do seloto, se protegaat golema naselba i nekropola od rimsko vreme. Na ridot ju`no od Gradi{te se registrirani ostatoci od podocne{na srednovekovna naselba. LIT.: K. Ristov, Utvrdeni pajonski naselbi vo Dolnoto Povardarje, Skopje, 2004, 61–64. V. L.

Makedonski gabi: son~arka, vrgaw, bukovka, smr~ka, {ampiwonka i lisi~arka

vr{eni se sistematski istra`uvawa na raznovidnosta na gabite vo pove}e podra~ja vo Makedonija od strana na Mitko Karadelev, a prou~uvawata posebno se intenziviraat so oformuvaweto na Mikolo{kata laboratorija (2001). Vrz osnova na dosega{nite istra`uvawa se registrirani okolu 1.500 vida gabi vo RM, a so ogled na ekolo{kite uslovi se o~ekuva da se najdat pribli`no 10.000. Najgolem del od gabite se so vidlivi plodni tela (makromiceti), od koi na klasata Basidiomycetes (stolp~esti gabi) $ pripa|aat 1.050, a na klasata Ascomycetes (torbesti gabi) – 130. M. K. GABI^ARI (Mycetophilidae) – mali dvokrilni insekti so dolgi anteni. Se smetaat za miroqubivi komarci, koi nemaat bocka. @iveat vo kompost, vo gnili rastitelni ostatoci, a larvite, naj~esto, gi ima na {umskite pe~urki, vo stari drvja i sl. Najpoznat pretstavnik od ovaa familija e Sciara militaris, ~ii larvi se sre}avaat vo {umskata stela, ponekoga{ sobrani vo iljadna kolonija vo vid na tesna lenta. LIT.: Jon~e [apkarev, Zoologija na Bez’rbetnite `ivotni, Skopje, 1991. V. T. K. – M. Kr.

GABOVO, Gradi{te – Gevgelisko – `eleznovremenska i ranoanti~ka utvrdena naselba, severoisto~no od Gabrovo, na dominantniot kupest rid Gradi{te. Fortifikacijata ima elipsovidna forma, so dimenzii 60 h 45 m i dolga obikolna jugozapadna stan326

„GABRE[“, ISELENI^KO DOBROTVORNO DRU[TVO (Toronto, Kanada, 1. III 1911) ‡ dru{tvoto e aktivno, registrirano kaj nadle`nite dr`avni vlasti. Gi sobira doselenicite po poteklo od seloto Gabre{ (Kostursko), Egejskiot del na Makedonija. Ima svoe zemji{te kade {to organizira piknici i drugi aktivnosti, verski, nacionalni i selski slavi. Sl. N.-K. GABRO – dlabinska magmatska karpa od grupata na gabrovite i bazaltite. Ima zrnesta struktura, a teksturata e naj~esto masivna. Izgraden e od slednite minerali: bazi~ni plagioklasi, monoklini~ni pirokseni i olivin, a kako akcesorni minerali se pojavuvaat ilmenit, apatit i magnetit. Mnogu e ~esta pojavata na sekundarni minerali vo gabrovite, kako {to se: sosirit, uralit, sfen, epidot, kalcit, hlorid. Gabroto obi~no se pojavuva vo pogolemi magmatski tela, ima temnozelena do crna boja. Na podra~jeto na RM gabrovi se pojavuvaat vo ramkite na ofiolitskata sekvenca na okeanskata kora vo kompleksot Demir Kapija–Gevgelija. LIT.: B. Boev, S. Lepitkova, Petrology of the Demir Kapija–Gevgelija ophiolite complex, Pankardi, 15-19, Sopron, 2001. Bl. B.

GAVAZOV, Jordan Ickov (Prilep, 1869 & Prilep, 1899) & vojvoda na TMORO. Bil ~len na prviot MK na TMORO vo Prilep (1894), formiran od Dame Gruev. Za sorabotkata so ~etata na prilepskiot vojvoda Dime Dedoto, bil uapsen vo zatvorot vo Bitola (1895), no uspeal da izbega i emigriral vo Sofija. So u~itelot Hristo ^emkov, od tamo{nata makedonska emigracija formiral ~eta i so nea stignal vo Prilepsko. Pri prestoj vo Prilep so H. ^emkov i drugi dvajca komiti (1899), bile opkoleni od turskata vojska. Otkako go ubil osmanliskiot policiski pisar {to ja predvodel poterata, se borele do poslednite kur{umi, po {to se samoubile.

LIT.: Makedonski vozro`denci i revolucioneri, Skopje, juni 1950, 63; Prilep i Prilepsko niz istorijata, kniga prva, Od praistorijata do krajot na Prvata svetska vojna, Prilep, 1971, 250-251 i 253. S. Ml.

GAVAZOV, Todor (II pol. na XIX v. ‡ I pol. na XX v.) ‡ makedonski melograf i muzi~ki deec. Od sedumteminata prvi makedonski melografi na narodni pesni od krajot na XIX v., G. melografiral najgolem broj napevi. Trudovite na makedonskite melografi se pe~ateni vo sofiskiot „Sbornik za narodni umotvorbniÔ“ (18901900). Zaslu`en e i za oformuvaweto na prilepskiot crkovnou~ili{ten hor, osnovan (1879) od A. Badev. Dr. O. GAVRA (X–XI v.) – blagorodnik, upravnik na grad/oblast vo Samuilovoto Carstvo. Mu se predal na Vasilij II, po {to gi dobil titulite arhont i patricij, kako i dozvola za naseluvawe vo Solun. Podgotvuval zagovor zaedno so arhontot i patricij Elemag, upravnik na Berat vo Samuilovoto Carstvo. Pred da bide razotkrien od solunskiot strateg Konstantin Diogen, izbegal vo svojata zemja (1019), no naskoro bil faten i oslepen. LIT.: S. Antoljak, Samuilovata dr`ava. Srednovekovna Makedonija, I, Skopje, 1986. B. Petr.

Arhiepiskop Gavril

GAVRIL (svetovno ime \or|i Milo{ev) (Skopje, 7. IV 1912 – Skopje, 4. III 1996) – arhiepiskop, tret po red poglavar na Makedonskata pravoslavna crkva (1986– 1993). Diplomiral germanistika i slavistika na Filozofskiot fakultet vo Skopje (1936). Vo Skopje bil rakopolo`en za sve{tenik i bil postaven za paroh vo Veles (1942), a bil i gimnaziski profesor vo Veles (od fevruari 1945). Od sve{tenstvoto na Veles i Vele{kata okolija bil izbran za pretsedatel na Duhovniot odbor, i vo taa uloga u~estvuval kako delegat na Prviot crkovno-naroden sobor vo Skopje (1945) na koj e donesena odluka za obnova na Ohridskata arhiepiskopija vo liceto na MPC. Od 1949 g. bil na

GAVRIL

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

slu`ba vo Dr`avnoto knigoizdatelstvo na Makedonija – Skopje (podocna „Prosvetno delo“). Vo toj period sostavil i izdal u~ebnici, prira~nici, re~nici i u~ili{na literatura, pa duri i periodika. Bil prv pretsedatel na Dru{tvoto na preveduva~ite na RM, a vo 1990 g. go prevel Svetoto pismo (Biblijata) na sovremen makedonski literaturen jazik. Vo 1977 g. otec \or|i Milo{ev se zamona{il i po hirotonisuvaweto za arhierej bil prv dekan na Bogoslovskiot fakultet vo Skopje. Vo 1986 g. bil izbran za arhiepiskop na MPC, se povlekol vo 1993 g. Po~inal vo 1996 g. i e pogreban vo manastirot „Sveti Naum“ vo Radi{ani kraj Skopje. LIT.: Aco Aleksandar Girevski, Negovo bla`enstvo, arhiepiskop Gavril, tret po red na obnovenata Ohridska arhiepiskopija, Skopje, 1994; ^ist makedonski zbor i vo na{ite crkovni propovedi, Skopje, 1995; Spomenicata za GAVRIL, Arhiepiskop ohridski i makedonski 1912–1996, MPC, Skopje 1996. A. G.

ta mitropolija prerasnala (1593) vo patrijar{ija i se steknala so avtokefalnost. Vo vrska so toa i prestojot vo Rusija (1582–1587), Moskovskata patrijar{ija mu dala materijalna pomo{ na arhiepiskopot Gavril kako na poglavar na avtokefalna pomesna crkva. Za opusto{eniot manastir „Sv. Ma~enica Paraskeva“ vo s. Velgo{ti, Ohridsko, koj se nao|al vo „Makedonija do albanskite zemji“, ruskiot car Teodor Ivanovi~ mu dal 60.000 aspri pari~na pomo{. Od Rusija zaminal za Polska (1586). Bil primen od polskiot kral Stefan Batori. Ottuka zaminal za Avstrija (1587). Vo Praga se zadr`al letoto 1588 g., koga zaminal za Germanija, a potoa vo Rim bil primen od papata Sikst V. Na ovie patuvawa arhiepiskopot dobil pari~na, no ne i politi~ka pomo{. LIT.: M. Minoski, Vrskite na ohridskiot arhiepiskop Gavril so Avstrija, „Glasnik na INI“, XVII, 3, Skopje, 1973; J. Bel~ovski, Hronolo{ki spisok na poglavarite na Ohridskata arhiepiskopija (patrijar{ija), „Godi{en zbornik na Bogoslovskiot fakultet ’Sv. Kliment Ohridski’“, kn. 8, Skopje, 2002. Al. Tr.

GAVRIL LESNOVSKI (s. Osi~e, me|u Kriva Palanka i Kratovo, XI v.) – pustino`itel, asket, prepodoben, ~udotvorec; zaedno so prepodobnite Joan Rilski, Joakim Osogovski i Prohor P~iwski se osnovopolo`nici na ju`noslovenskoto i makedonsko eremitsko (anahoretsko) mona{tvo. Se podvizuval i asketuval vo okolinata na Zletovska Planina. Negovata svetost i kult se posveteni na Lesnovskiot manastir „Sv. arhangeli Mihail i Gavril“. Vo `itijata se sre}avaat podatoci deka toj go izgradil ili se zamona{il vo manastirot i ottamu zaminal vo okolinata na podvizuPismo od ohridskiot arhiepiskop Gavril I do nadvojvodata Ferdinand Habzbur{ki (8 oktomvri, 1587)

GAVRIL ¶ – (Janina, XVI v.) – ohridski arhiepiskop (1572–1588; 1592–1593). U~estvuval na crkovnite sobori vo Carigrad na koi bile osudeni noviot Gregorijanski kalendar (20. X 1582) i patrijarhot Pahomij Patest (II 1585). Bil eden od prvite ohridski poglavari {to patuvale vo Evropa so politi~ki celi: baral materijalna pomo{, no sakal i da gi pottikne evropskite dr`avi za vojna protiv osmanskata dr`ava. Prestojuval vo Rusija i vo zapadna Evropa. Vo Rusija otpatuval vo pridru`ba na pelagonisko-prilepskiot mitropolit Eremij, grebenskiot mitropolit Sofronij, so pove}e arhimandriti, arhi|akoni i 13 slugi. Prestojot se sovpadnal so ~inot koga Moskovska-

Gavril Lesnovski

G

vawe. Negoviot svetitelski kult se {irel i se razvival preku religiozno-duhovnata, kni`evnata, muzi~kata, likovnata i narodnata tradicija. Za nego bile sostaveni `itija i slu`bi vo vtorata polovina na XI, vo XIII i vo vtorata polovina na XVI ili najdocna vo XVII v. Kultot na prep. Gavril bil odr`uvan i vo slikarskata tradicija so slikaweto na negovi portreti po fresko`ivopisite, ikonite, rakopisite i po drugiot crkoven inventar, kako i vo narodnoto tvore{tvo, vo golem broj mesni predanija i legendi. LIT.: I. Velev, Sveti Gavril Lesnovski vo kni`evnata tradicija, Skopje, 1996; Cv. Grozdanov, Portreti na svetitelite od Makedonija od IX–XVIII vek, Skopje, 1983, 159–180; V. Stoj~evska-Anti}, Lokalni hagiografii vo Makedonija, II izmeneto i dopolneto izdanie, Skopje, 2003, 50–55 i 156–177; P. Slankamenac, Legende o ju`noslovenskim anahoretima, „Glasnik Skopskog nau~nog dru{tva“, kw. 1, Skopqe, 1925, 215–235. I. Vel.

Gavril Radomir (prv od desno), minijatura od t.n. madridski rakopis (XI/XII v.)

GAVRIL Radomir (? – 1015) – sin na Samuil i na Agata, makedonski car (1014–1015), sovladetel i naslednik na Samuil. Vo Bitola imal svoi dvorci i glavna rezidencija. So silata i so hrabrosta, mu bil desna raka na Samuil, osobeno vo vojnata protiv Vizantija. U~estvuval vo site pova`ni bitki {to gi vodel Samuil protiv Vizantijcite: vo bitkata kaj Trajanovata vrata (986), bitkata kaj Sperhej (996), Belasi~kata bitka (1014). Dvapati (kaj Sperhej i kaj Belasica) go spasil tatka si i go izvlekuval od bojnoto pole, po zagubenite bitki. Po porazot kaj Belasica, vo tesninata jugozapadno od Strumica, ja pobedil vizantiskata vojska i go ubil solunskiot duks Teofilakt Votanijat, koj ja predvodel. Kako sovladetel na tatko mu gi upravuval teritoriite okolu Petersko i Ostrovsko Ezero i Pelagonija. Po smrtta na carot Samuil, go prezel prestolot, na koj{to pretendiral i negoviot bratu~ed Jovan Vladislav, sin na Aron, postariot brat na Samuil, koj smetal deka ima pove}e pravo. Na toa bil pottiknuvan i od Vizantijcite, da go ubie svojot rodnina za da ja 327

G

GAVRIL

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

osveti smrtta na tatko mu i da go prezeme prestolot. Gavril Radomir kako vladetel vodel, glavno, defanzivna politika, nastojuvaj}i da gi za~uva teritoriite {to gi nasledil od tatko mu. Ne uspeal da go spre~i pohodot na imperatorot Vasilij II, koj gi osvoil Prilep i oblasta Raec, a vo Bitola gi zapalil negovite dvorci, no gradot ne go osvoil (1014). Vizantijcite ja osvoile i Meglenskata oblast (1015). Poradi voenata nadmo} na Vizantija, nesredenata vnatre{na situacija vo dr`avata i otvorenite aspiracii na Jovan Vladislav na prestolot, predlo`il sklu~uvawe mir. Imperatorot Vasilij II ne prifatil. Borbata za vlast ja slabeela dr`avata, Gavril Radomir, iako poznat kako hrabar i iskusen voin, ne uspeal poseriozno da gi zagrozi Vizantijcite i bil prinuden na postojana defanziva. Bil o`enet so ungarska princeza, so koja go imal sinot Petar Deljan. Po osvojuvaweto na Larisa (985/6) se o`enil so ubavata Irina, a bremenata ungarska princeza ja proteral od dr`avata. Letoto 1015 bil ubien od Jovan Vladislav, za vreme na lov kaj mestoto Petersko, na jugozapadniot breg od istoimenoto ezero. LIT.: S. Antoljak, Samuilovata dr`ava, Skopje, 1969; S. PirivatriÊ, Samuilova dr`ava, Beograd, 1997. K. Ax.

Gavril Svetogorec, episkop veli~ki

GAVRIL SVETOGOREC (svetovno ime: Mijal~e Parnaxiev) ([tip, 10. III 1926 g. – Lesnovski manastir, 12. I 1990) – zavr{il gimnazija vo [tip, Fakultet za likovni umetnosti vo Belgrad (1955) i Bogoslovski fakultet vo Skopje. Bil profesor po umetnost vo [tip. Od 1963 g. prestojuval na Sveta Gora Atonska, kade {to se zdobil so golemo asketsko iskustvo. Po vra}aweto vo Makedonija prestojuval vo pove}e manastiri. Vo dekemvri 1975 g. bil nazna~en za igumen na Lesnovskiot manastir; na 28 avgust 1989 g. bil hirotonisan so titula Episkop Veli~ki. Poznat kako redok isposnik i podvi`nik, so epitet „angel vo telo#, no i kako avtor 328

na pove}e poetski i prozni tvorbi, pi{uvani na duhovni temi, me|u koi: „Stihozbirka“ (1975); „Sveta Gora – nebesna zemja“ (1978); „Pred najgolemiot jubilej na ~ovekot“ (1980); „Pravila i odredbi na Pravoslavnata crkva za postot“ (1994); „Otec Heruvim“ (1997). MPC prezema merki za negovo kanonizirawe za svetiJ. Tak. tel. GAVRILOV, Nikola ([tip, 11. X 1927) – grad. in`., red. prof. na Grade`niot fakultet vo Skopje (1978–1987 g.) po predmeti od oblasta na pati{tata. Studiral so prvata generacija studenti na Tehni~kiot fakultet vo Skopje. Toj e eden od osnovopolo`nicite na sovremeniot pristap vo nastavata za proektirawe pati{ta i osnova~ na Laboratorijata za kolovozni konstrukcii na Fakultetot. Predaval na prvite postdiplomski studii od nasokata Pati{ta i `eleznici. Bil dekan (1981–83), pretsedatel na Upravniot odbor na Republi~kiot fond za pati{ta (1972–75), pretsedatel na Dru{tvoto za pati{ta na Makedonija (1977–79) i pretsedatel na Sojuzot na dru{tvata za pati{ta na Jugoslavija (1987–90). Preku aplikativnata rabota izvr{il silno vlijanie na izgradbata na sovremenata patna mre`a vo Makedonija. Napi{al u~ebnik za predmetot pati{ta. Q. T.

IS), Skopje. Objavil 157 nau~ni truda, me|u koi i publikacii i statii vo doma{ni i me|unarodni stru~ni i nau~ni spisanija, na konferencii i simpoziumi. Gi objavil knigite, kako prv avtor: „Seismic strengthening of Bizantine churches in Macedonia# (GCI, Los Angeles, USA, 2004), „Repair and strengthening of reinfoce concrete and masonary structures# (UNIDO, K. Tal. Viena, 1983). GAVRILOVSKI, Milan Temelkov (s. Gostira`ni, Prilep, 16. I 1922 ‡ Prilep, 3. I 1991) ‡ internist, pnevmoftiziolog. Po diplomiraweto medicina vo Belgrad (1949), specijaliziral ftiziologija i interna medicina i rabotel na dvete specijalnosti do penzioniraweto (1986). Vo 1967 g. stanal primarius. Bil upravnik na DNZ (1961‡1966) i direktor na Medicinski centar ‡ Prilep (1969‡1973). P. B. GAVRILOVSKI, Miroslav Jovanov (Skopje, 12. II 1949) ‡ internist-pulmolog i alergolog. Med. f. i specijalizacija zavr{il vo Skopje. Doktoriral (1983) vo Skopje. Redoven prof. (1994), prodekan na Med. f. (1994/95) i prorektor na Univ. ,,Sv. Kiril i Metodij# (1995/96). Objavil nad 150 stru~ni trudovi. BIBL.: Imunoterapija, Skopje, 1992. Sl. M. P.

GAVRILOVI], Atanasie II (Skopje, HV¶¶¶ v. – ?) – skopski mitropolit i pe}ski patrijarh (1747–1752). Po poteklo e od Skopje. Za poglavar na Pe}skata patrijar{ija bil izbran po progonot na patrijarhot Joanikij III Karaxa (1737–1746), od gr~ko poteklo. Toj gi obnovil odnosite na Pe}skata patrijar{ija so Karlova~kata mitropolija. LIT.: P. PuzoviÊ, Srpska crkva od svetoga Save do ukidawa PeÊke patrijar{ije 1766 godine, Beograd, 2000. Al. Tr.

Predrag Gavrilovi}

GAVRILOVI], Predrag (1939) – doktor po tehni~ki nauki, redoven profesor vo Institutot za zemjotresno in`enerstvo i in`enerska seizmologija (IZI-

Gavrilo Gavriloski

GAVRILOSKI, Gavrilo \or|iev (s. Belica, Ki~evo, 15. II 1941) – ma{inski in`ener. Diplomiral na Ma{inskiot fakultet vo Skopje (1964). Od 1964 do 1981 g. rabotel vo R@ „Skopje# i vo „FAKOM# – Skopje, kako generalen direktor. Od 1965 do 1976 g. e honoraren asistent, a 1976– 1981 vi{ predava~ na Ma{inskiot fakultet. Od 1981 g. e vo redoven raboten odnos. Bil profesor i na Rudarsko-geolo{kiot fakultet vo [tip. Doktoriral vo 1984 g. na Ma{inskiot fakultet vo Belgrad. Vo periodot 1986– 1988 bil prodekan za finansii, a od 1988–1990 dekan na Ma{inskiot fakultet vo Skopje. Toj e osnova~ i pretsedatel na Dru{tvo-

GAZAFER

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

G

to za zavaruvawe i pretsedatel na Komisijata za liftovi na RM. Isto taka e avtor na pove}e od 450 stru~ni i nau~ni trudovi, idejni i glavni proekti i ekspertizi od nose~kite konstrukcii i transportnite sistemi. Sl. A. GAVRILOSKI-JANE, Kiril (Kiro) (Prilep, 22. II 1918 ‡ Prilep, 9. V 1944) ‡ komunisti~ki deec i naroden heroj na NOAVM. Kako mladinec u~estvuval vo pove}e demonstracii i {trajkovi

Kiril Gavriloski

vo Prilep. Kako ~len na KPJ (1941) aktivno rabotel vo podgotovkite na NOAVM, stanal ~len na MK na KPJ vo Prilep (od po~etokot na 1942), a potoa zaminal vo partizanski odred (kon krajot na 1942). Vo toa me|uvreme {estpati bil apsen od bugarskite vlasti. Narednata godina bil izbran i za ~len na Vtoriot oblasten komitet na KPM vo Bitola (esenta 1943). Zaginal pri blokada na ku}ata vo koja se nao|al, zaedno so narodniot heroj od NOAVM Krume Volnaroski. Po podolg otpor protiv stotina bugarski vojnici i policajci, koi ja zapalile ku}ata vo koja bile blokirani, za da ne padne `iv vo neprijatelski race, se samoubil. Proglasen e za naroden heroj na Jugoslavija (11. X 1951). LIT.: Milan Risteski, Naroden heroj Kire Gavriloski-Jane, Prilep, 1968; Koce Solunski, Gavrilovski Alekso Kiro-Jane (1918‡1944), Narodni heroi od Makedonija, NIK †Na{a kniga#, Skopje, 1973, 90‡ 95; Dimitar Dimeski, Podvigot na Kire Gavriloski-Jane i Krume Volnaroski-Kole 1944 godina, †Godi{en zbornik na Filozofskiot fakultet#, kn. 10, Skopje, 1983, 33‡64; Zagorka Gavriloska, Aktivnosta na Kire Gavriloski-Jane i Krume Volnaroski-Kole i nivnoto zaginuvawe, Prilep i Prilepsko vo NOV 1944 ‡ 15 maj 1945 godina, kn. II, Skopje, 1985, 405‡410; K(osta) Popovski, @ivi fakeli za slobodata, Zaginuvaweto na narodnite heroi Kire Gavrilovski-Jane i Krume Volnaroski-Kole, †Ve~er#, XXXVI, 7707, Skopje, 9. V 1988, 6. S. Ml.

GAVRILSKI, \or|i Nacev (Sv. Nikole, 11. IV 1911 – Skopje, 17. XII 1987) – lekar-epidemiolog, primarius, op{testvenik. Po zavr{uvaweto na Med. f. vo Belgrad (1937) rabotel kako op{t le-

\or|i Gavrilski

Nikola Gagov

kar vo Makedonija do 1943 g.; progonuvan i ~esto zatvoran. Bil ~len na ASNOM. Po Osloboduvaweto izvr{uval pove}e op{testveni funkcii: pom. minister za narodno zdravje vo Vladata na RM (1946), ~len na Mati~nata komisija za formirawe na Med. f. vo Skopje (1947). Izbran e za redoven prof. po epidemiologija i prodekan (1949) na Med. f. Zaslu`en e za eradikacijata na malarijata vo Makedonija. Pretsedatel na MLD (1948‡1950). LIT.: „MMP#, 1-2, Skopje, 1980.

D. S.-B.

GAVROVSKI-KARA, Dimo (Tetovo, 1921 – Gostivarsko, 1944) – prvoborec. Bil ~len na KPJ i na MK na KPJ vo Tetovo (1941), ~len na Okru`niot (1942) i na Oblasniot komitet na KPJ za teritorijata na Makedonija pod italijanska okupacija (1943), odgovoren za Ki~evskiot region. Zaginal vo borba so balistite.

skata scena na MNT ispolnil pove}e od 30 glavni ulogi me|u koi pozna~ajni se: Alfred (Travijata), Pinkerton (Madam Baterflaj), Don Hoze (Karmen), Manriko (Trubadur), Mario Kavaradosi (Toska), Nemorino (Quboven napitok), Vojvodata od Mantova (Rigoleto), Faust, Rodolfo (Boemi). Gostuval vo Turcija, Polska, Romanija i vo nekolku operski ku}i vo porane{na Jugoslavija. Nastapuval i kako koncerten pevec vo vokalno-instrumentalni dela. Poseduva bogat i voluminozen glas so lirska boja, buen temperament i siguren i superioren nastap na scenata. F. M.

LIT.: Tetovo i Tetovsko vo NOB, 1941–1944, Tetovo, 1991. Vl. Iv.

GAGAUZI – tursko naselenie po poteklo od starite turski plemiwa Oguzi, edinstvena turska plemenska grupacija {to ja primila hristijanskata vera. Vo sredinata na XI v. se naselile po bregot na Dunav. Pred primaweto na hristijanstvoto nivnata religija bila mnogubo{tvoto. Vo XIII v., potisnati od Mongolite, se naselile vo hristijanskite zemji, kade go primile hristijanstvoto. Na teritorijata na Makedonija `iveele vo Ser, Ber i vo dr. gradovi.

LIT.: M. Sertoglu, Resimi osmanl` tarihi ansiklopedisi, Istanbul, 1958. J. Jan.

GAGOV, Nikola (Struga, 22. II 1936) ‡ operski pevec – tenor, prvenec na Operata na MNT. Muzi~koto obrazovanie go oformil na Srednoto muzi~ko u~ili{te vo Skopje. Peewe u~el kaj P. Bogdanov-Ko~ko. Debitiral kako solist so ulogata na Su-^ong vo operetata Zemja na nasmevkite. Nastapuval vo Operata na MNT (1960‡1996), a me|uvremeno bil i v.d. direktor na Operata i Baletot na MNT (1992–1993). Na oper-

Adil Gazafer

GAZAFER, Adil (Struga, 15. XII 1947) ‡ general-major na ARM. Zavr{il sredno u~ili{te vo Struga i Voena akademija vo Belgrad (1984). Komandnite dol`nosti vo JNA gi zapo~nal vo Garnizonot vo Ni{. Bil na~alnik na Centarot za obuka na kadri vo Pokrainskiot {tab na Teritorijalnata odbrana na Kosovo vo Pri{tina, inspektor za odbranbeni podgotovki vo Pokrainskiot sekretarijat za narodna odbrana na Kosovo (1988‡1990) i zamenik na pomo{nikot na na~alnikot na {tabot za operativno-nastavni raboti vo 52-ot korpus na JNA vo Pri{tina (1990‡1992). Od 1992 g. bil na razni dol`nosti vo ARM i vo Turcija ja zavr{il [kolata za narodna odbrana (1995‡1996). Bil komandant na Komandata za obuka i zamenik na NG[ na ARM. Bil unapreden vo ~inot brigaden general (12. VI 2003). V. St. 329

G

GAJ

GAJ MAKEDONEC, apostol, sv. (Solun, vtora pol. na I v.) – vtor Episkop Solunski, po Aristarh, posvedo~eni vo Biblijata pridru`nici na apostolot Pavle (Dela 19, 29), kako i drugi Makedonci, kako Sosipator Pirov od Ber (Dela 20, 4), Sekund od Solun (Dela 20, 14). LIT.: Ratomir Grozdanoski, Poslanie na svetiot apostol Pavle do Rimjanite, Skopje, 2005; Sveto pismo na Stariot i na Noviot zavet, London, 1990; \or|i Pop-Atanasov, Biblijata za Makedonija i Makedoncite, Skopje, 1995. Rat. Gr.

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

vi na gajdata: drvena melodiska cevka so mal dodatok na dolniot kraj od ro`ena koska, svitkana okolu 120oS. Na predniot drven del od slagarkata se izdup~eni sedum melodiski otvori i eden od zadnata strana za palecot. Prviot melodiski otvor, nare~en mrmorec, i zadniot, koi se pomali od drugite, se izdup~eni na ista vertikala. Vo mrmorecot e vovle~eno kratko cev~e {to zavr{uva na polovinata od vertikalniot otvor na slagarkata. Ovie dva otvora proizveduvaat popiskav i

Gajdaxii

GAJDA (me{nica) ‡ naroden duva~ki muzi~ki instrument. Sodr`i rezervoar za vozduh od ov~a ili kozja ko`a, na koj se pricvrsteni duvaloto, gajdarkata, br~aloto i slagar~eto. Taa e najzastapen instrument so pove}ekratna funkcija i namena, kako pridru`nik na pesnite i orata, no i za ispolnuvawe na solo gajdarski melodii. Spored goleminata, melodiskiot registar i regionalnata rasprostranetost, vo Makedonija postojat visoki (tikve{ka, kotorska, rudni~ka i blatska), sredni (polska i {tipska) i niski gajdi (mariovska). LIT.: D-r Aleksandar Linin, Narodnite muzi~ki instrumenti vo Makedonija, Skopje, 1986, 96. \. M. \.

Gajdarki

GAJDARKA (gajdurka, gajdenica, surla, kleparka, vra`aqka, vigurka) ‡ eden od najva`nite delo330

poprodoren ton. Na gorniot del od slagarkata e pricvrstena piska od trska, koja se navlekuva vo vnatre{nosta na ko`ata od gajdata, so namena da proizveduva zvuk za slagarkata. LIT.: D-r Aleksandar Linin, Narodnite muzi~ki instrumenti vo Makedonija, Skopje, 1986, 97. \. M. \.

GAJDARXISKA–JOSIFOVSKA, Marija ([tip, 19. XII 1958) – fizi~ar, red. prof. (1996) na Univerzitetot Viskonsin vo Milvoki, SAD. Diplomirala (1981) na PMF. Magistrirala (1986) vo Sidnej i doktorirala (1991) vo Tempi, Arizona, so istra`uvawe na strukturata na kermeti, odnosno elektronska mikroskopija na povr{ini na tvrdi tela. Od 1987 g. e vo SAD, od 1994 e direktor na Laboratorijata za transmisiona elektronska mikroskopija so visoka rezolucija, a od 2003 g. i direktor na Laboratorijata za izu~uvawe na povr{ini. Poka`ala deka kaj edno i dvodimenzionalnite periodi~ni strukturi postojat paraboli~ni Briluenovi zoni i deka se mo`ni stabilni povr{ini i me|ugranici od polarni oksidi so neobi~ni elektronski i spin-

tronski svojstva. Kaj nekoi rastenija otkrila biomineralna forma za netoksi~no smestuvawe na `elezo vo oblik na magnetni nanokristali. Me|u prvite vo svetot rabotela na elektronska holografija. Vo SAD dobila pretsedatelska nagrada za mladi nau~ni rabotnici (1995). LIT.: 60 godini Prirodno-matemati~ki fakultet – Skopje, Skopje, 2006, str. 197–198. V. Ur.

GAJDIK-SLAVKO, Robert (Zlin, ^ehoslovakija, 1923 ‡ Lipqan, Kosovo ‡ 14. I 1942) ‡ komunisti~ki deec i borec (od ~e{ko poteklo). Po okupacijata na ^ehoslovakija (1938) se doselil kaj svoite roditeli vo Skopje, go zavr{il Srednotehni~koto u~ili{te (Grade`en otsek) i stanal ~len na SKOJ (1939). Po nalog na MK na KPJ za Skopje, se vrabotil vo rudnikot Radu{a kako glaven magacioner (prvata polovina na 1941). So grupa mladinci istaknal crveno zname na Diviziskata zgrada vo Skopje (1. V 1941) i u~estvuval vo paleweto na germanskiot avion na Skopskiot aerodrom. Ilegalno ja snabduval Skopskata organizacija na KPJ so eksploziv i stanal borec na Skopskiot NOPO (20. VIII 1941). Po apseweto od Gestapo (noemvri 1941), uspeal da izbega i se vrabotil vo Pri{tina. Naskoro stanal borec na NOPO †Zejnel Aldini# (od po~etokot, do krajot na 1942). Poradi bolest se ilegaliziral, no bil uapsen pri provalata vo s. Suvi Dol (Kosovo), odveden vo Lipqan i javno strelan. LIT.: Ratka Milovanovi}, Robert umre so izvikot za slobodata, †13 Noemvri#, br. 1, Skopje, 1962, 16; Prestojot na Robert Gajdik vo Kumanovo vo 1941 godina, †Kumanovo i Kumanovsko vo NOV 19411942 godina#, Kumanovo, 1979, 602-604; Krsto Zdravkovski, Da ne se zaboravi. Spomenici i spomen belezi vo Skopje, Skopje, 1982; Robert Gajdi}, †Prosvetena `ena#, Skopje, juli-avgust 1985, 3. S. Ml.

Stefan Gajdov

GAJDOV, Stefan (Veles, 8. VI 1905 ‡ Ohrid, 18. VI 1992) ‡ kompozitor, dirigent i muzi~ki pedagog. Sredno muzi~ko obrazovanie zavr{uva (1929) vo Belgrad. Eden period (1929‡1932) predava

GALEV

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

muzika vo Gimnazijata vo Veles i go vodi horot †Jeka sa Vardara#. Potoa raboti kako profesor na Gimnazijata vo Vukovar (1932‡ 1941), kade gi vodi u~ili{niot hor i orkestar, kako i horot †Radi{a# vo Borovo. Za vreme na Vtorata svetska vojna (1941‡ 1944) ja prodol`uva dejnosta kako profesor po muzika i horski dirigent vo @enskata gimnazija vo Skopje. Vo povoeniot period G. razviva mo{ne plodna i raznovidna tvore~ka dejnost. Toj e eden od petteminata osnovopolo`nici na sovremeniot muzi~ki `ivot vo RM. Raboti kako profesor na Srednata muzi~ka {kola vo Skopje, kade predava teoriski predmeti i pijano; gi vodi horovite: †Vlado Tasevski#, †Ko~o Racin#, Horot na Univerzitetot, Horot na JNA vo Skopje, Horot na Radio Skopje i Horot na prosvetnite rabotnici. G. e direktor na Operata na MNT (1951/1952), a potoa i direktor na Desetgodi{noto muzi~ko u~ili{te (1955‡ 1970) vo Skopje. Toj e i eden od najistaknatite avtori na u~ebnici za muzi~kite i op{toobrazovnite u~ili{ta po predmetot notno peewe. Negovite zbirki so harmonizirani narodni pesni vo predvoeniot period (†Lele Jano#, †Ejdi Nedo#, †Gora i junak# i dr.) pretstavuvaat uspe{ni horski minijaturi, vo toa vreme najzastapeni vo repertoarite na brojnite horski dru{tva vo Makedonija i slu`at kako baza za nadgradba vo sozdavaweto na specifi~nite elementi na doma{niot horski slog. Avtor e i na: solisti~ki, kamerni, kamernoorkestarski dela i na filmska muzika. G. e u~esnik pri organiziraweto na site profesionalni muzi~ki dru{tva, pretsedatel i ~len na nivnite upravni odbori.

Adem Gajtani

turnata rubrika na v. „Flaka e Vëllazërimit#. Bil ~len na DPM (od 1973). Avtor e na pove}e zbirki poezija na albanski jazik. Preveduval od albanski na makedonski (I. Kadare, R. Kukaj i dr.) i od makedonski i srpsko-hrvatski na albanski jazik. Me|u drugoto, na albanski gi prevel: „Pustina# od \. Abaxiev, „Paskvelija# od @. ^ingo, „Godini nesonica# od T. Momirovski i knigi so izbor od poezijata na M. Matevski. Dobitnik e na nagradata na Stru{kite ve~eri na poezijata „Bra}a Miladinovci# (1982, posmrtno) za stihozbirkata „Lebedova pesna#. BIBL.: Svetlina na srceto (1961); Morska {kolka (1966); Nitu ptica, nitu drvo (1973); V son pesna (1975); Od cvet do cvet (1975); Edno treto vreme (1977), Morska yvezda (1979); Pesni (1980); Lebedova pesna (1982). Prevodi i prepevi: Stihovi i raskazi od pisateli na albanskata narodnost vo Makedonija (Skopje, 1973, so Aleksandar Popovski); Ti pesno, ti dale~na pesno (Skopje, 1973, so Gane Todorovski). S. Ml.

J. T.

GAJTAN – pravoagolno par~e platno, ukraseno so bogat vez vo tehnikata sokae~ko, so stari metalni pari, monistra, kauri {kolki, kako i so bogat potkit od crni, crveni ili beli volneni resi. Se nosel na denot na svadbata kako sostaven del na sokajot, poradi svojata te`ina, zaka~en so jadica za nevestinskiot kla{enik. Sl. \.

GAJTANI, Adem (Adem Gajtani) (Abduramani, Adem) (Poduevo, Kosovo, Jugoslavija, 21. VIII 1935 ‡ Skopje, 19. III 1982) ‡ poet i preveduva~. Diplomiral na Pravniot fakultet vo Skopje (1961). So kni`evna dejnost se zanimaval od 1955 g. Sorabotuval vo vesnicite i spisanijata na albanski jazik (†Zani i rinis# i dr.), bil novinar na v. †Rilindja# i urednik na kul-

Galeb

GALEBI (Larus) – rod sredno golemi ptici so dol`ina na teloto od 30 do 60 cm, koi vo Makedonija glavno se javuvaat vo periodi na migracija i preku zima. Dosega kaj nas se registrirani {est vida galebi. LIT.: Birds in Europe: population estimates, trends and conservation status. Cambridge, „BirdLife International Conservation Series#, 12, Cambridge, 2004; C. Harrison, An Atlas of the Birds of the Western Palaearctic, Glasgow, 1982. Sv. P. – V. Sid.

GALEV, Gale (s. Sa~evo, Strumi~ko, 11. II 1943) ‡ pravnik, univerzitetski profesor. Osnovno obrazovanie zavr{il vo rodnoto mesto, a u~itelska {kola vo [tip (1963). Diplomiral na Prav-

G

Gale Galev

niot fakultet vo Skopje (1968), kade {to magistriral (1979) i doktoriral na tema „Slobodata na dogovaraweto kako eden od osnovnite principi na dogovornoto (obligaciono) pravo vo socijalisti~ka Jugoslavija“ (1989). Izbran e za asistent (1971), za predava~ (1979), za docent (1989), za vonreden (1994) i za redoven profesor (1999) na oblasta Gra|ansko pravo i industriska sopstvenost. Bil prorektor na Univerzitetot „Sv. Kiril i Metodij“ (1996‡ 1998) i minister za obrazovanie i nauka vo Vladata na RM (1999‡ 2000). Bil dekan na Pravniot fakultet vo Skopje (2004‡2008). Eden od vtemeluva~ite na Centralniot registar na RM (1997‡ 2000) i na Evropskiot krediten transfer-sistem na Pravniot fakultet vo Skopje (2005). Bil pretsedatel na Dr`avnata komisija za podgotovka na Zakonot za obligacionite odnosi (1998‡ 2001) i u~estvuval vo izrabotkata na pove}e zakonski proekti od oblasta na sopstveni~kite odnosi, denacionalizacijata, zalogot, dogovornata hipoteka, centralniot registar i visokoto obrazovanie. Po negova inicijativa Pravniot fakultet „Justinjan Prvi“ stanal del od regionalnite postdiplomski studii po Evropskoto delovno pravo, organizirani na 13 visokoobrazovni institucii od Jugoisto~na Evropa. Vo ramkite na Evropskiot kredit transfer sistem na visokoto obrazovanie, kako dekan na Fakultetot, ja promoviral i ja realiziral idejata „U~ebnik za sekoj student“ so {to izdava~kata fakultetska produkcija bila podignata na nad 40 novi izdanija godi{no, koi po pravilo se donirale na sudentite. Objavil nad 100 nau~ni truda od oblasta na gra|anskoto pravo. BIBL.: Obligaciono pravo - praktikum, Skopje, 2001; Dveste godini od donesuvaweto na Code civil (1804‡2004), Skopje, 2005; Izvori i na~ela na obligacionoto pravo, Skopje, 2007; Obligaciono pravo, Skopje, 2008 (koavtor so prof. d-r Jadranka Dabovi}-Anastasovska). LIT.: Praven fakultet ‡ Pedeset godini 1951 ‡ 2001, Skopje, 2001. Sv. [.

331

G

GALERII

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

pu{tenite ili neza{titenite crkvi i manastiri se izlo`eni vo nekolku crkvi vo Makedonija. Vo crkvata „Sv. Bogorodica# vo Novo Selo kraj [tip, vo gradskata crkva „Sv. Nikola# vo [tip, vo crkvata „Sv. Kiril i Metodij# vo Tetovo, vo crkvata „Sv. Petnaeset tiveriopolski ma~enici# vo Strumica, vo crkvata „Sv. Nikola# vo Kumanovo, vo Bigorskiot manastir „Sv. Jovan Prete~a# kaj Gostivar, vo ohridskite crkvi „Sv. Nikola-Gerakomija#, „Sv. Bogorodica# vo Kamensko, vo stru{kata crkva „Sv. \or|i#, vo „Sv. Spas# vo Skopje i dr. LIT.: K. Balabanov, Galerija na ikoni, [tip, 1988; istiot, Galerija na ikoni vo crkvata Sv. Kiril i Metodij vo Tetovo, Tetovo, 1990; N. Panzov, Galerija na ikoni, [tip, 1991; M. Georgievski, Galerija na ikoni ‡ Ohrid, Ohrid, 1999; V. Popovska-Korobar, J. Zisovska, Ikoni od Kumanovsko vo crkvata Sv. Nikola vo Kumanovo, Kumanovo, 2000; F. Joveva, Galerija na ikoni Sv. Petnaeset tiveriopolski ma~enici, Strumica, 2000; V. Popovska-Korobar, Ikoni od Muzejot na Makedonija, Skopje, 2004. V. P.-K.

GALI (Kelti) – paleoevropska populacija (etni~ki supstrat na evropskite narodi) od indoevropsko poteklo. Prvobitno `iveele po Gorna Rajna (gi nar. Kelti), od kade vo V v. pr. n.e. se preselile vo Iberija, Britanija i vo Galija (Grcite gi nar. Galati, a Rimjanite Gali). Vo IV v. pr. n.e. go napadnale Balkanot (310 g. pr. n.e., kralot Kasandar gi porazil kaj pl. Hemus), navlegle vo Makedonija do Delfi, od kade {to edni oti{le vo Mala Azija, a drugi se vratile kon rekite Sava i Dunav (280–279 g. pr. n.e.). LIT.: E. Petrova, Keltite vo prviot milenium pr. n.e. i nivnite navleguvawa vo Makedonija i na Balkanot, „Istorija#, XXXVI/1-2, Skopje, 2000; H. Birkhan, Die Kelten, Vienna, 1997. B. Petr.

Evangelistot Mateja, ikona od rabotilnicata na Mihail i Evtihij, Galerija na ikoni vo Ohrid (ok. 1295)

GALERII NA IKONI. Vo RM se oformeni vo nekolku muzejski institucii, vo gradski crkvi i vo manastiri. Od bogatata kolekcija na Muzejot na Makedonija se izlo`eni stotina ikoni od po~etokot na XIV do krajot na XIX v. Vo Ohridskata galerija, koja se nao|a vo dvorot na crkvata „Sv. Bogorodica Perivlepta#, e smeste332

na makedonskata kolekcija na ikoni od vizantiskiot period so isklu~itelno zna~ewe ‡ dvaesetina skapoceni ikoni so relativen istoriski i stilski kontinuitet, od vtorata polovina na XI do krajot na XIV v. Ovde mo`at da se vidat zna~ajni dela od raniot XV do sredinata na XIX v. Regionalno kolektirani, ikoni od na-

Butros Butros Gali

GALI, Butros Butros (Boutros Boutros Ghali) (Kairo, 14. XI 1922) – egipetski univ. profesor i diplomat. Profesor po Me|unarodno pravo i Me|unarodni odnosi na Univerzitetot vo Kairo (1949–1977). Minister za nadvore{ni raboti na AR Egipet (1977–1991). Generalen sekretar

GALI^KA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

na OON (1992–1996), vo ~ij mandat (vo 1993) Organizacijata pravi ultra vires akt so priemot na RM vo ~lenstvo preku formulirawe dopolnitelni uslovi (nadvor od predvidenite vo ~len 4 od Povelbata) – prodol`uvawe na pregovorite okolu imeto so R Grcija pod pokrovitelstvo na Organizacijata i obra}awe pod privremenata referenca „PJRM#. Avtor e na „Agendata za mir# vo koja predlaga modernizirawe na instrumentite za za~uvuvawe na me|unarodniot mir i bezbednost preku definirawe na odrednicata „preventivna diplomatija# kako neraskinlivo povrzana so odrednicite „pravewe na mirot/vospostavuvawe na mirot# (peacemaking) i „~uvawe na mirot# (peacekeeping). Vo 1992 g., po preporaka od Sajrus Vens i Lord Oven – kopretsedateli na Rakovodniot komitet na Konferencijata za Jugoslavija i po predlog od pretsedatelot na RM Kiro Gligorov, mu predlaga na Sovetot za bezbednost na OON da odobri ispra}awe vo RM grupa od voen, policiski i civilen personal {to bi ja ocenila situacijata na terenot i bi podgotvila izve{taj vo vrska so eventualno pozicionirawe posebna misija za ~uvawe na mirot vo RM, odnosno da go odobri negoviot predlog za pro{iruvawe na mandatot na UNPROFOR so pozicionirawe preventivno prisustvo na ON na granicata na RM so RA i SRJ – UNPROFOR/UNPREDEP (prva preventivna misija za ~uvawe na mirot). BIBL.: Ghali B.B., An Agenda for Peace: Preventive Diplomacy, Peacemaking and Peacekeeping, Report of the Secreatry General pursuant to the Statement adopted by the Summit Meeting of the Security Council of 31.01.1991, A/47/277S/2411, 17.06.1992. T. Petr.

hitektonskiot fakultet vo Belgrad po predmetot urbano zonirawe. Se zanimaval so urbanisti~ko i arhitektonsko proektirawe i so nau~noistra`uva~ka rabota i go izdal u~ebnikot „Urbano zonirawe#. Negovata aktivnost doa|a do poln izraz po katastrofalniot zemjotres vo Skopje (1963), na izrabotkata na noviot urbanisti~ki plan na gradot Skopje. Bil aktiven na poleto na publicistikata i objavil pove}e statii vo stru~ni spisanija. Bil direktor na Zavodot za urbanizam (1960–1974). Bil imenuvan za ~len na Izvr{niot sovet na Sobranieto na SRM (1982) i za pretsedatel na Republi~kiot komitet za urbanizam i za{tita na ~ovekovata okolina. Pozna~ajni proekti: urbanisti~ki re{enija za pove}e naselbi vo Skopje: Maxari (1952 i 1962), Kisela Voda (1954), Gazi Baba (1955), ^air i Topaana (1958). Rabotel na izrabotkata na prostorniot plan na regionot Isto~na Makedonija, na prostorniot plan na Op{tinata Veles, kako i na prostorniot Kr. T. plan na SRM. GALI^ICA – visoka planina smestena vo krajniot jugozapaden del na RM koja vo forma na tipi~en horst se izdiga pome|u Ohridskata Kotlina na zapad i Prespanskata na istok. Na sever prodol`uva vo planinite Petrino i Istok, a so prevalot Bukovo (1.207 m) morfolo{ki e odvoena od Plakenska Planina. Ima meridijanski pravec na protegawe so dol`ina od 50 km, najmalata {iro~ina e pome|u s. Trpejca i s.

G

Planinata Gali~ica

Leskoec (10 km). Na Gali~ica samo krajnite ju`ni delovi se izdigaat nad 2.000 m. Ovoj del e poznat pod imeto Stara Gali~ica. Najvisok vrv e Magaro (2.255 m), a na samata granica so Albanija se nao|a vrv so viso~ina od 2.275 m. Bogatstvoto so najraznovidni geomorfolo{ki formi i endemi~niot rastitelen i `ivotinski svet pridonesoa del od Gali~ica vo 1958 g. da bide proglasen za Nacionalen park. LIT.: T. Andonovski, D. Kol~akovski, Geomorfologija na Pelister i Gali~ica, „Prirodno-geografski i socioekonomski istra`uvawa#, proekt vo rakopis, Skopje, 1990. T. And.

GALI^KA SVADBA ‡ tradicionalna godi{na narodna manifestacija vo s. Gali~nik. Vo ova selo vo minatoto svadbite se pravele glavno na Petrovden (12 juli) i poretko na Golema Bogorodica (28 avgust). Za Petrovden obi~no se vra}ale pe~albarite, duri i od najoddale~enite zemji. Svadbite traele i po cela nedela. Sobira~ite na makedonski narodni

Risto Gali}

GALI], Risto (Skopje, 25. V 1925 – Skopje, 1. IV 1985) – diplomiral na Arhitektonskiot fakultet pri Tehni~kata visoka {kola vo Belgrad (1951), magistriral na Ekonomskiot fakultet vo Skopje (1973) i doktoriral na Arhitektonskiot fakultet vo Belgrad (1976). Redoven profesor na Ar-

Gali~ka svadba

333

G

GALI^NIK

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

umotvorbi, patepiscite i drugi dejci (P. \inovski, V. Ikonomov, T. Smiljani}, G. Traj~ev, Q. i D. Jankovi}, I. S. Jastrebov, L. Kuba i dr.) zapi{ale bogati folklorni i etnografski materijali povrzani so ovoj nastan. Gali~nik bilo najgolemo selo vo Mala Reka, pa nekoga{ se slu~uvale i po 50 svadbi vo eden den, a svireweto na zurlite i bieweto na tapanite se slu{ale duri vo Albanija. Osoben vpe~atok ostavale bogatite nosii, pisokot na zurlite, kako i pro~uenite ora „Te{koto#, „Lesnoto#, „^am~eto# i dr. Od 1963 g. prerasna vo dvodnevna kulturno-turisti~ka manifestacija na koja se prezentiraat bogatite svadbeni obi~ai na seloto: pre~ekuvawe na svira~ite, igrawe na „Svekrvinoto oro#, kitewe na svadbarskiot bajrak, nosewe na nevestata na voda, kanewe na mrtvite, kanewe na kumot, bri~ewe na zetot, na stroj, bodiwawe, zemawe na nevestata i dr. Svadbata zavr{uva so ven~avaweto na mladite vo soborniot hram †Sveti Petar i Pavle#. Poslednive godini bra~niot par za svadbata se izbira na konkurs so strogo utvrdeni pravila.

seleni od rekata Galik vo Solunskata Kotlina, koi doa|ale so stadata ovci na letno pasewe na Bistra. Prvobitnata naselba bila na lokalitetot Staro Selo. Naselenieto otsekoga{ se zanimavalo so nomadsko sto~arewe – so stadata ovci zimuvale vo Egejskoto primorje, a lete prestojuvale na visokoplaninskite pasi{ta na Bistra. Vo 1911 g. vo G. imalo 800 ku}i so okolu 4.000 `. Me|utoa, vo vtorata polovina na minatiot vek, seloto e zafateno od silna migracija, taka {to kon krajot na vekot toa e celosno raseleno. Denes ku}ite vo Gali~nik vo zna~aen del se obnoveni i toa prerasnalo vo turisti~ka naselba. Starata selska arhitektura e za~uvana, a bogato koloritnata narodna nosija i atraktivnite svadbeni obi~ai manifestirani preku Gali~kata svadba, koja tradicionalno se odr`uva na 12 juli, sekoja godina privlekuvaat golem broj turisti. Vo G. postoi i memorijalen muzej, smesten vo ku}ata kade {to se rodil i `iveel poznatiot makedonski prerodbenik \or|i Pulevski, a za gostite e izgraden i sovremen hotel.

LIT.: Narodne igre, IV kwiga, Skupile i opisale Qubica S. Jankovi¢ i Danica S. Jankovi¢, Beograd, 1948; Vera Kli~kova ‡ Milica Georgieva, Svadbenite obi~ai od seloto Gali~nik - Debarsko, „Glasnik na Etnolo{kiot muzej#, 2, Skopje, 1965. M. Kit.

LIT.: R. Smiqani¢, Gali~nik. Ju`na Srbija, br. 17, Skopqe, 1922. Al. St.

GALI^NIK – selo vo Mija~kiot kraj. Se nao|a na zapadnite padini na planinata Bistra na nadmorska visina od okolu 1.400 m. So Mavrovo e povrzano preku lokalen asfalten pat. Vo minatoto G. bilo golema naselba i administrativen centar. Se smeta deka e formirano od sto~arite do-

S. Gali~nik

334

GALOGA@A, Stefan (Ponikva kaj Topusko, 20. II 1893 – logor Jasenovac, po 1. X 1944) – hrvatski pisatel i publicist. Zavr{il praven fakultet vo Pariz (1919), a podocna mu pristapil na komunisti~koto dvi`ewe (1928), poradi {to pove}e pati bil apsen. Kako urednik na literaturnoto sp. „Kritika“ (Zagreb, 1928), gi objavil prvite Racinovi tekstovi ‡ prozniot prilog „Rezultat“ i pesnata „Sinovi

gladi“, a kako urednik na sp. „Literatura“ (Zagreb, 1932), i prvite odlomki od negoviot roman „Opium“. Poradi ovaa sorabotka i me|usebnata prepiska, bil opfaten vo partiskata provala na Oblasniot komitet na KPJ za Makedonija i zatvoren zaedno so makedonskite komunisti (1934). Podocna bil uapsen od usta{kite vlasti (1941) i ubien vo logorot Jasenovac. LIT.: K. Racin, S. Galoga`a: Novele, II izdawe. Naklada ›elapa-Zagreb, „Snaga“, IV, 5, Sarajevo, 1931, 77; Radivoe Pe{i}, Po tragite na Racinoviot „Afion“, „Kulturen `ivot“, XV, 8-9, Skopje, 1970, 16-17; D-r Bla`e Ristovski, Ko~o Racin. Istorisko-literaturni istra`uvawa, Skopje, 1983. S. Ml.

Herbert Galton

GALTON, Herbert (Herbert Galton) (Viena, 1. X 1917 – Viena, 9. XII 2004) ‡ lingvist, slavist od evrejsko poteklo. Avtor na nekolku stotici trudovi posveteni na fonolo{kite i gramati~kite sistemi na slovenskite jazici. MANU vo 1976 mu ja objavi knigata The main functions of the Slavic verbal aspect. Z. T. GAMBUZII (Poecilidae) – familija `ivorodni ripki, prirodno rasprostraneti vo vodite na Amerika. Kaj nas e introduciran

GARA[ANIN

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

vidot gambuzija (Gambusia affinis), kako biolo{ko sredstvo za borba protiv malarijata. LIT.: M. Beazley, Guide to Freshwater Fish of Britain and Europe, London; J. Crivelli, The Freshwater fish endemic to the Northern Mediterranean Region, Tour du Valat Publication, 1996; M. Naumovski, Ribite vo Makedonija, Skopje, 1995; S. Georgiev, Klu~ za odreduvawe na ribite (Osteichtyes) i zmijorkite (Cephalaspidomorpha) vo Republika Makedonija, Skopje, 1998. Sv. P. – V. Sid.

GAMETOGENEZA, RIBI – sozrevawe na ma{ki i `enski polovi kletki, gameti. Polovite kletki kaj ribite se razvivaat vo tek na eden reproduktiven ciklus, period vo koj edna generacija na germinativni kletki se oformuva vo funkcionalni gameti. Morfolo{kite odliki na gametogenezata i razvojot na gonadite vo tekot na reproduktivniot ciklus se izu~uvani kaj pove}e vidovi ribi od prirodnite ezera na RM. Najgolem del od istra`uvawata se izvr{eni vo Oddelenieto za histologija i embriologija na Institutot za biologija na Prirodno-matemati~kiot fakultet vo Skopje. D. R.-Z.

(1964) i bil primen na aspirantura, koja uspe{no ja zavr{il (1968). Odbranil disertacija i se steknal so nau~no zvawe kandidat na ekonomski nauki, specijalnost ‡ politi~ka ekonomija (1969). Istata godina bil izbran za vi{ predava~ po predmetot politi~ka ekonomija na Medicinskiot institut vo Ta{kent. Se vratil vo SRM (1970) i se vrabotil na Pravniot fakultet vo Skopje. Izbran za docent (1972), a potoa i za vonreden profesor po ekonomski nauki (1976). Objavil pogolem broj trudovi od oblasta na ekonomijata i zemjodelstvoto.

^e{ka i vo Polska, a od 1956 g. vo Jugoslavija. Zavr{il Rudarskogeolo{ki fakultet vo Belgrad, po {to, do doa|aweto vo Skopje (1968), rabotel vo „Geosond# (Belgrad). Ima bogat primenuva~ki opus, osobeno kaj hidrotehni~ki objekti, pati{ta, tuneli i Q. T. industriski objekti.

BIBL.: Osnovi na politi~kata ekonomija (hrestomatija), Skopje, 1982. LIT.: Praven fakultet ‡ Pedeset godini 1951 ‡ 2001, Skopje, 2001. Sv. [.

GAN^EV-STOJANOV, Stojan (Ajtos, Bugarija, 28. XII 1929) ‡ operski pevec – tenor, prvenec na Operata na MNT. Vo 1960 g. diplomiral solo-peewe na Sofiskata muzi~ka akademija (prof. Brmbarov), a studiral i operska re`ija (prof. Koxiev). Solist na Sofiskata opera (1960‡1963) i solist vo Operata na MNT (1964‡ 1969). Imal anga`man vo Zagrepskata opera (do 1993). Toj e nositel na okolu 80 pogolemi i pomali ulogi. Pozna~ajni vode~ki ulogi: Radames (Aida), Manriko (Trubadur), Polione (Norma), Mario Kavaradosi (Toska), Samson (Samson i Dalila), Erik (Holan|aninot skitnik), Don Hoze (Karmen), Vasilij II (K. Makedonski Car Samuil), Faust, Jenik (Prodadena nevesta), Otelo. Gostuval vo pove}e stranski zemji. Se zanimava i so re`ija i vokalna pedagogija. Poseduva silen glas so {irok dijapazon i so sigurni visini, kako i visok artizam vo tolkuvaweto na scenskite likovi. F. M.

\or|i Ganzovski (levo) kako borec na ELAS

GANZOVSKI, \or|i (s. Stensko, Kostursko, 1924 ‡ Skopje, 1986) ‡ univerzitetski profesor, ekonomist. Osnovno i sredno obrazovanie zavr{il vo Kostur, Egejskiot del na Makedonija. ^len na Komunisti~kata mladinska organizacija na Grcija od 1941 g. Aktivno u~estvuval vo borbite protiv okupatorite na zemjata. Se borel vo redovite na ELAS, vo Egejskata brigada na DAG (1946‡1949). Preku Albanija, emigriral vo SSSR (VIII 1949). Polo`il grupa ispiti vo Akademijata na naukite na Uzbekistan

G

Naum Gapkovski

GAPKOVSKI, Naum (s. V’mbel, Kostursko, 1. III 1941) – in`. geol., red. prof. na Grade`niot fakultet vo Skopje (1990) po in`enerska geologija i mehanika na karpi. Po emigracijata od Grcija (1948), `iveel i se {koluval vo

Branko Gapo

GAPO, Branko (B. G. Ivanovski) (Tetovo, 5. HI 1931 ‡ Skopje, 2008) ‡ filmski re`iser. Profesionalnata filmska kariera ja zapo~nal vo 1951 g., koga za †Vardar film# realiziral prilozi za Filmskite pregledi. Asistiral kaj F. [tiglic, D. Osmanli, A. Gans i V. Diterle, specijaliziral vo Pariz, a izvesen period (pedesettite i {eesettite g. od XX v.) se zanimaval i so filmska kritika. Realiziral golem broj dokumentarni filmovi, me|u koi i: †Pticite doa|aat# (1956), †Granica# (1962, nagraden na festivalot na dokumentaren film vo Belgrad), †Po pat odam, za pat pra{am# (1968) i †Amen siam but roma# (1976). Svojot prv igran film †Denovi na isku{enie#, spored dramata †Crnila# od K. ^a{ule, go realiziral 1965 g. So sledniot igran film †Vreme bez vojna# (1969, dobitnik na pove}e nagradi, me|u koi Srebreniot medal na festivalot vo Avelino i Nagradata za re`ija na festivalot vo Pula), Gapo ja potvrduva izvornosta na svojot talent. Sleduvaat i drugite negovi igrani filmovi: †Istrel# (1972, pove}e nagradi na festivalite vo Pula i Ni{), †Najdolgiot pat# (1976, pove}e nagradi na festivalite vo Pula, Ni{ i BelgradFEST), †Vreme, vodi# (1980) i †Makedonska saga# (1993). Realiziral pogolem broj TV filmovi, me|u koi †Labin i Dojrana# i †Ordan Petlevski#. Il. P. GARA[ANIN, Draga (Pariz, 1921 ‡ Belgrad, 1997) ‡ arheolog. Studiite po klasi~na filologija gi zavr{ila (1946) vo Belgrad, doktorirala (1953) vo Qubqana (za Star~eva~kata neolitska kultura vo Srbija). Rabotniot vek go pominala vo Narodniot muzej vo 335

G

GARA[ANIN

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Belgrad kako kustos, rakovoditel na Oddelot za praistorija i nau~en sorabotnik. Zaedno so svojot soprug Milutin, korakovodela nekolku istra`uva~ki proekti na Narodniot muzej vo [tip: Krivi Dol ‡ Radawe (1956/57), Vr{nik ‡ Tarinci (1968), rekognoscirawa vo Isto~na Makedonija i vo Srbija. U~esnik e i vo iskopuvawata na Barutnica vo Anzabegovo. Objavila 253 truda. BIBL.: Star~eva~ka kultura, Ljubljana, 1954; Problemot na datiraweto na „makedonskata bronza“ so poseben osvrt na naodite od Radawe, „Maced. acta archaeol.“, 2, 1976. V. S.

Milutin Gra{anin

GARA[ANIN, Milutin (Belgrad, 11. IX 1920 ‡ Belgrad, 4. IV 2002) ‡ akademik, prof. po arheologija. Studii zavr{il vo 1946 g. na grupata za Klasi~na filologija na Filozofskiot fakultet vo Belgrad. Doktoriral na Filozofskiot fakultet vo Qubqana (1950). Rabotel vo Muzejot na grad Belgrad i vo Narodniot muzej vo Belgrad (1945‡1946). Od 1950 g. e sorabotnik na Arheolo{kiot institut; vo 1957 g. e izbran za vonreden, a vo 1963 g. za redoven profesor na Filozofskiot fakultet. Dopisen ~len na SANU stanuva vo 1963 g., redoven vo 1976 g., a vo dva mandata bil izbran za nejzin sekretar. Bil dopisen ~len na ANUBiH i postojan ~len na Centarot za balkanolo{ki istra`uvawa pri Akademijata vo Saraevo. Vo maj 2000 g. e izbran za ~len na MANU nadvor od rabotniot sostav. ^lenuval vo razni tela na nau~ni institucii i organizacii vo zemjata i vo stranstvo (Arheolo{ki instituti vo Germanija, Avstrija i Italija). Za po~esen ~len na MAND e izbran vo 1981. Rakovodel redica arheolo{ki istra`uvawa vo Srbija i vo Makedonija. Vo negoviot nau~en opus posebno mesto zazema prou~uvaweto i prezentacijata na arheolo{koto minato na Makedonija, na koe mu posvetil re~isi polovina od svojot raboten vek. Od 1956‡1981 g. gi rakovodi istra`uvawata na pove}e praistoriski nao|ali{ta: Krivi Dol vo s. Radawe i Vr{nik kaj s. 336

Tarinci, [tipsko; [uplevec vo s. Suvodol, Bitolsko; Barutnica kaj s. Anzabegovo vo Ov~e Pole; Slatina kaj s. Zelenikovo, Skopsko. Vrz osnova na otkrienite rezultati toj go opredeluva hronolo{kiot i kulturniot karakter na praistorijata na Makedonija, a go postavuva i nejzinoto mesto vo kulturnata evolucija na praistorijata na Balkanot. Od posebno zna~ewe e voveduvaweto na kulturnite grupi, koi pretstavuvaat sinonimi za karakterot na oddelni praistoriski periodi: Anzabegovo ‡ Vr{nik, kulturna grupa za postariot neolit; Zelenikovo II ‡ kulturna grupa za docniot neolit; [uplevec ‡ Bakarno Gumno, kulturna grupa za eneolitskoto vreme. Spored naodite od Radawe toj ja predlo`il i vremenskata podelba na `eleznoto vreme. Isto taka gi rakovodel i iskopuvawata na nao|ali{ta od rimskoto vreme: Krst vo s. Tarinci i Skupi kaj Skopje. Vo svojstvo na stru~en konsultant ili recenzent pomagal vo razvojot na arheolo{kata istra`uva~ka rabota i izlo`bena dejnost na Muzeite vo [tip i vo Bitola, Muzejot na grad Skopje i Muzejot na Makedonija. Objavil pove}e od 370 truda. BIBL.: Hronologija Vin~anske grupe, Ljubljana, 1951; Neolithicum und Bronzezeit in Serbien und Makedonien, BRGK, 39, 1958, 1‡30; Contributions â la chronologie de l’ âge du fer en Macedoine, @A, X, 1-2, Skopje, 1960, 173‡182. V. S.

Ivan Garvanov

GARVANOV, Ivan (Stara Zagora, Bugarija, 1869 – Sofija, 28. XI 1907) – Bugarin po nacionalnost, pretsedatel na CK na TMORO (1901–1903), glaven inicijator za odlukata za vostanie (1903). Diplomiral fizika i matematika vo Sofija (1892). Specijaliziral vo Viena. Profesor vo Solunskata egzarhiska gimnazija (1894–1903). Pretsedatel na Bugarskoto tajno revolucionerno bratstvo (1897– 1899). Odr`uval vrski so Bugarskata vlada, so Egzarhijata i so VMK. Po raspu{taweto na Bratstvoto (IX 1899) kooptiran za ~len na Solunskiot okru`en komitet. Po Solunskata provala (I 1901) stanal pretsedatel na CK

na TMORO. Esenta 1902 g. so zadgrani~nite pretstavnici Hristo Matov i Hristo Tatar~ev prezele akcija za krevawe vostanie vo Makedonija. Pod negovo pretsedatelstvo e odr`an Solunskiot kongres na TMORO (2-4/15-17. I 1903), na koj bila donesena odluka za vostanie. Po Solunskite atentati bil uapsen i osuden na do`ivotno zato~eni{tvo. Po amnestiraweto (1904) se vratil vo Bugarija i rabotel kako predava~ vo Voenoto u~ili{te. Dejstvuval po instrukcii od Bugarskata vlada. Osuden od Organizacijata, bil ubien zaedno so Boris Sarafov vo Sofija. IZV.: Spomeni na DamÔnÍ GruevÍ, BorisÍ SarafovÍ i IvanÍ GarvanovÍ. SÍobÈava: L. Mileti~Í, SofiÔ, 1931. V. \.

GARVANSKI MASAKR (2. III 1923) – vo s. Garvan (Radovi{ko) izvr{en od voena edinica na Kralstvoto na SHS po naredba na `upanot na Bregalni~kiot okrug Dobrica Matkovi} kako odmazda za smrtta na kolonistite vo s. Kadrifakovo ([tipsko) ubieni od ~etata na VMRO predvodena od Ivan Janev-Brlo (16. II 1923). Seloto bilo granatirano i bile zastrelani bez sudewe 28 selani, me|u koi i tri deca od 13 do 18 godini. Za nastanot imalo reakcii ne samo kaj doma{nata tuku i od evropskata demokratska javnost. IZV.: DARM, Fond MNK, sign. 14; V. „Nezavisima MakedoniÔ“, br. 6, 29. III 1923 i br. 9, 19. IV 1923. Z. Tod.

GAREVSKI, Aleksandar (Gostivar, 5. XI 1912 – Skopje, 10. IX 1988) – grad. in`., red. prof. na Grade`niot fakultet vo Skopje (1965 do penzioniraweto vo 1979) po predmetite hidraulika, hidrologija, re~na hidrotehnika i vodni pati{ta, eden od doajenite na hidrotehnikata kaj nas. Diplomiral na Tehni~kiot fakultet vo Belgrad. Po Vtorata svetska vojna bil zamenik-minister za grade`ni{tvo na Makedonija, po {to uspe{no zavr{il odgovorna zada~a vo „Hidroelektroproekt# – realizacija na HS „Mavrovo#. Na Tehni~kiot fakultet vo Skopje rabotel od osnovaweto. Napi{al dva u~ebnika – „Hidrologija# i „Plovni pati{ta i pristani{ta#. Odigral pionerska uloga vo razvojot na hidrotehnikata vo na{ata zemja, vodej}i ja realizacijata na zna~ajni hidrotehni~ki objekti. Bil prorektor na Univerzitetot (1965–67), u~esnik vo NOB, delegat na Prvoto zasedanie na ASNOM (1944). Q. T. GAREVSKI, Mihail (Skopje, 1951) – grade`en in`ener, redoven profesor. Grade`niot fakultet go zavr{il vo Skopje, ma-

GATALE^KO

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

Mihail Garevski

gistriral vo IZIIS i doktoriral na Univerzitetot vo Bristol, Velika Britanija. Kako poznat nau~nik od oblasta na zemjotresnoto in`enerstvo, avtor e na pove}e od 130 nau~ni i stru~ni truda. So povikani predavawa u~estuval na pove}e nau~ni sobiri i bil viziting-profesor na pove}e stranski univrziteti. Bil direktor na dva me|unarodni proekta na NATO od programata „Nauka i Mir#. Bil koordinator i direktor na me|unarodniot kurs za zemjotresno in`enerstvo. Pretsedatel e na Makedonskoto dru{tvo za zemjotresno in`enerstvo i na Dru{tvoto po mehanika na Makedonija. ^len e na pove}e makedonski i me|unarodni asocijacii. Eden od osnova~ite na Me|unarodnata asocijacija za antiseizmi~ki sistemi. Bil pretsedatel na organizacionite komiteti na dve me|unarodni konferencii: „Skopski zemjotres – 40 godini od evropskoto zemjotresno in`enerstvo# i „Zemjotresnoto in`enerstvo vo XXI v.#. Vo momentov e direktor na IZIIS i ~len na Univerzitetskata uprava. Bil pretsedatel na Upravniot odbor na Fondot za dodeluvawe na nagradata „13 Noemvri# na gradot Skopje. K. Tal.

gija (1952), a doktoriral na paleontologija na Qubqanskiot univerzitet, Slovenija (1966). Vo neogenskite i kvarternite sedimenti na Vele{kiot, Tikve{kiot, Skopskiot i drugi baseni, prona{ol i odredil golem broj fosilni vidovi od surla{i, gazeli, kowi, `irafi, nosorozi, goveda, tigri, hieni, pe{terski me~ki i panteri, primati i izumreni vidovi kopitari i pre`ivari. BIBL: Stratigrafsko i paleontolo{ko zna~ewe na pleistocenskata fauna od pe{terata Makarovec vo klisurata na rekata Babuna vo okolinata na Titov Veles, poseb. izd. na PMM, 6, 1969; Weiterer Beitrag zur Kenntnis der Pikermifauna-Mazedoniens, Der Mastodonschadel von der Umgebung des Dorfes Dolni Disan (Negotino), poseb. izd. na PMM, 7, 1976; Hipparions (mammalia Perissodactyla) from Macedonia, Yugoslavia: [tip, „Geol. Macedonica#, v. 3, no. 2, [tip, 1989, p. 159-206. N. Dum.

G

bi na epirskite zografi, rasprostraneti najmnogu vo severozapadna Grcija, vo Albanija i vo Makedonija vo XVIII v. So sigurnost se znae deka delo na negovata tajfa se ikonostasite vo crkvata na Lesnovskiot manastir (1814), vo „Sv. Spas# vo Skopje (1824), „Sv. \or|i# vo Prizren (1829) i vo Bigorskiot manastir (1835). Se smeta deka sorabotuval pri izvedbata na ikonostasot vo crkvata „Sv. Bogorodica# vo Skopje (ok. 1840), vo Rilskiot manastir (1841 ‡1842), vo „Sv. Blagove{tenie# vo Prilep (po 1838). Poslednoto ostvaruvawe bil ikonostasot vo crkvata „Sv. Nikola# vo Kru{evo, koja e zapalena vo 1903 g. LIT.: A. Vasiliev, BÍlgarski vÍzro`denski maŸstori, SofiÔ, 1965, 233‡240; D. ]ornakov, Tvore{tvoto na mija~kite rezbari na Balkanot od krajot na XVIII i XIX vek, Prilep, 1986; I. Gergova, Za proishoda na Debarskata cÍrkovna dÍrvo-

Petre Filipovi~ Garkata, scena od egzekucijata na Sv. Jovan, rezba na ikonostasot vo manastirot „Sv. Jovan Bigorski“

Risto Garevski

GAREVSKI, Risto (s. Ba{ino Selo, Vele{ko, 22. III 1922) – redoven profesor na Rudarsko-geolo{kiot fakultet – [tip. Svetski renomiran paleontolog, istra`uva~ na fosilnite cica~i od neogenska i kvarterna starost. Diplomiral na Filozofskiot fakultet – Skopje, Otsek biolo-

GARKATA, Petre Filipovi~ (s. Gari, 80-tite na XVIII v. ‡ Kru{evo, 1854) ‡ eden od najistaknatite pretstavnici na mija~kata (debarskata) rezba, koj poteknuva od rodot Filipovci od s. Gari vo Mala Reka. Patot na negovata naobrazba i obuka vo rezbarskiot zanaet se istra`uva vrz osnova na semejni predanija i stilska analiza na brojni ikonostasi na teritorijata na Sveta Gora, Grcija, Albanija i Makedonija vo tekot na XVIII i raniot XIX v. Karakteristikite na negovata rabota ‡ naglaseno prisustvo na ~ove~ki, rastitelni i `ivotinski figuri oblikuvani vo zgusnat prostor, so skuseni proporcii, kako i specifi~nata arhitektonika na ikonostasite {to gi izrabotil ‡ se prepoznavaat vo postarite rez-

rezba, „Makedonski pregled#, 3, SofiÔ, 1994, 91‡104; D. ]ornakov, Petre Garkata, Skopje, 1998. V. P.-K.

GAT VO IZRAEL (Severno Negevo od 1935) – kibuc. Centar na evrejski mladinci od Makedonija, pripadnici na organizacijata „Ha{omer Hacair“, pove}eto rakovoditeli (madrihim) na kenovite od Bitola i od Skopje. Tuka bile vospituvani vo duhot za sinteza pome|u cionizmot i socijalizmot. Po pristignuvaweto vo kibucot pogolemiot del od niv nastojuvale da ne se vratat vo rodnite gradovi. J. Nam. GATALE^KO PEEWE ‡ vra`ewe zagado~ni stihovi, glavno pri gledawe na otvorena dlanka vo rakata od gata~kite, glavno Romki. Toa e poseben stil na narodno 337

G

GATALINKI

peewe, najzastapen vo Polo{kiot region. Go karakterizira trodelna forma na melodijata (ABC), vo koja centralno mesto ima vtoriot del B, bidej}i samo vo nego e zastapen hagadniot princip ‡ bukvalnoto povtoruvawe samo na sredniot melodiski del, so redewe novi sodr`ini na stihovite, taka {to sekoja nova melostrofa kaj delot B sekoga{ zapo~nuva so celosno povtoruvawe na site prethodni stihovi od toj melopoetski del, a na sekoj negov kraj se dodava samo eden nov stih. LIT.: Branka Bugariska, Gatale~kite pesni kako del od vokalnata tradicija na Tetovsko, „Muzika“, IV, 6, Skopje, 2000, 79‡88. \. M. \.

Lisna `aba (Hyla arborea)

GATALINKI ili lisni `abi (Hylidae) – edinstveni evropski vodozemci prisposobeni za ka~uvawe na drvja. Kaj nas `ivee samo eden vid gatalinka (Hyla arborea). LIT.: E. N. Arnold, A Field Guide to the Reptiles and Amphibians of Britain and Europe, London, 2002. Sv. P. – V. Sid.

GATANKA ‡ kratok `anr na usnoto narodno tvore{tvo. Toa e dvo~len izraz sostaven od pra{awe i odgovor. Denes slu`i za zabava, no vo minatoto, pokraj zabavna, imala i pedago{ka funkcija, a vo u{te podale~noto minato imala i obreden i inicijaciski karakter. Deka imala obreden karakter potvrduva faktot {to se ka`uvala vo odredeno vreme i pri odredeni dejnosti, a deka imala i inicijaciski karakter potvrduva faktot {to mom~eto i devojkata, duri otkako }e odgatnele odreden broj gatanki, se smetale za zreli li~nosti {to mo`at da oformat dom i semejstvo. Mo`e da se odnesuva za predmeti i pojavi od neposrednata ~ovekova okolina, delovite na ~ove~koto telo, alatite za rabota i sl.: Kuso debelo na site gaz videlo (prag); ^i~o stiska, strina piska, daleku se ~ue (gajdi); S# vo ku}a izgore, a ku}ata ostana (lu338

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

le); Gola e, a cel svet go oblekuva (igla). Pokraj nejzinata univerzalna dimenzija, podlo`na e na vlijanija i modifikacija od strana na lokalnata sredina. Mo`e da se pojavi i vo forma na gatanka-poslovica: Koski nema, koski kr{i (jazik). LIT.: Dragica Bo`inova, Gospod ‡ Bog vo paremiite na nekoi balkanski narodi, „Makedonski folklor#, XXIV/48, Skopje, 1991, 31-39; Bone Veli~kovski, Kratkite `anrovi i detskiot folklor vo Kumanovo i Kumanovsko, Folklorot i etnologijata vo Kumanovo i Kumanovsko, Skopje ‡ Kumanovo, 2000, 255‡289. B. V.

GATA^KI KNIGI ‡ popularni knigi od srednovekovni anonimni prevodni narodno-literaturni tvorbi, koi sodr`at gatawa i pretstka`uvawa od op{testven i bitov karakter, koi se koristele za gatawe vrz osnova na nekoi prirodni i fiziolo{ki pojavi, kako grom, zemjotres, po fazite na Mese~inata, bu~eweto na uvoto, trepereweto na okoto ili spored denot koga se pa|a Kolede, spored nekoi drugi kalendarski i zodija~ki znaci, spored soni{tata i sl. Vo niv na{le odraz mnogu stari mitolo{ki pretstavi. Se spomnuvaat u{te vo stariot vek, posebno vo helenisti~kiot i rimskiot period. Podocna, preku prevodite od vizantiskata literatura, preminale i vo staroslovenskata pismenost. Eden od postarite izvori na ovoj vid knigi e vizantiskiot pisatel Joan Lidos (490 ‡ ok. 565) koj sostavil zbornik od toga{ dostapnite G. k. pod naslov †Za znamenijata#, vo koj se sre}avaat i haldejski, egipetski i etrurski motivi. Za afirmacija na nivnata verodostojnost ponekoga{ im se pripi{uvalo bo`emno avtorstvo na poznati bibliski (David, Ezdra, Mojsej i Solomon) i istoriski li~nosti (vizantiskite imperatori Iraklij 610‡641 i Lav VI Mudri 886-912). Pri raznite prerabotki (VII‡XII v.) postepeno ja gubat svojata empiri~nost i se {abloniziraat. Sodr`inski se zasnovuvaat na realni soznanija za odredeni prirodni pojavi i fiziolo{ki sostojbi, protkaeni so naroden bit i obi~ai i prisposobeni kon naivnite sfa}awa i sueverieto na korisnicite. Vo pripiskite na Asemanovoto evangelie (X-XI v.) se sre}avaat i astrolo{ki podatoci za dobrite i lo{ite denovi vo oddelnite meseci od godinata ili vo nedelata, glavno vrz osnova na `ivotnoto iskustvo. A spored priznakot na nivnata sodr`ina, dobile i soodvetni naslovi i imenuvawa. 1. Gatawa imenuvani spored prirodnite pojavi: spored grmotevicite ‡ Grmnik (Gromovnik), spored molwata – Mol-

nijanik, spored reakciite na pticite i `ivotnite ‡ Pti~nik i Mi{episk, spored nadvore{noto stopluvawe na ov~ata ple{ka ‡ Lopato~nik. 2. Gatawata imenuvani spored kalendarski ili astronomski belezi: spored toa koj den vo nedelata se pa|a Kolede ‡ Kolednik, spored polo`bata na yvezdite ‡ Yvezdo~etec ili Planetnik, spored fazite na Mese~inata i nejziniot vid ‡ Lunovnik. 3. Gatawa imenuvani spored raznite sostojbi na ~ovekovoto telo i potreperuvaweto na muskulite ‡ Trepetnik, spored soni{tata ‡ Sonovnik, spored toa vo koj den od mesecot }e se razboli ~ovekot ‡ Mesecoslov, spored toa vo koj den }e se rodi ‡ Ro`denik i sl. 4. Gatawa imenuvani spored knigi i pismo. Me|u drugoto, G. k. predvestvuvaat vojni i mir, epidemii, sudiri, vostanija, nemiri i stradawa. Vo niv poeseben odraz na{le stopanskiot `ivot i bitot niz pretska`uvawata na godinite so glad i izobilie, su{a i do`d, a ponekoga{ se izlo`uvaat i odredeni stavovi kon zbidnuvawata vo sovremenosta, psihologijata na sovremenicite i nivnite karakteri. Zatoa tie se i zna~aen izvor za istorijata na makedonskiot narod, za etni~kata, ekonomskata, op{testvenata, socijalnata i politi~kata sostojba vo koja{to nastanale. Pri istaknuvaweto na ulogata na zdravjeto vo sudbinata na lu|eto, na nesre}nite im se pretska`uva bolnikavost i kratok `ivot, a na sre}nite zdravje i dolgove~nost. Spored prakti~nata namena, pretska`uvawata obi~no se kratki, predmetni i konkretni, so po~etnoto ograduvawe so „ako#, bez poetski figuri i emocionalna oboenost. LIT.: V. Jagi}, Opisi i izvodi iz nekoliko ju`noslovinskih rukopisa, XVI, Sredovje~ni liekovi, gatanja i vra~anja, †Starine#, X, (1878), 115– 126; V. V. Ka~anovskij, Apokrifne molitve, gatanja i pri~e, „Starine#”, XIII, (1881), 150–163; M. A. Andreeva, Politi=eskij i ob]estvennyj `lement vizantijsko-slavxnkih gadatelwnyh knig, „Byzantinoslavica#, 1930, kn. 1, 47–73; kn. 2, 395–415; 1931, kn. 2, 430–461; 1932, kn. 1, 65–84; M. N. Speranskij, „Zlye dni# v prepiskah Asemanova evangelix, „Makedonski pregled#, 1932, kn. 1, 41–53; M. A. Andreeva, K istorii vizantijsko-slavxnskih gadatelwnyh knig, „Byzantinoslavica#, 1933– 34, kn. 5, 120–161. S. Ml.

GA]I ‡ ma{ka dolna obleka, izrabotena od belo pamu~no ili melezno platno. Vo postudeniot period od godinata se nosele pod ~ak{irite ili pod tumanite, a vo toplite meseci pretstavuvale sostaven del na letnata nosija. Bile kroeni so nogavici i sedlo. Vo Kumanovsko, vo gorniot del bile {iroki, a pri dnoto se stes-

GEVGELIJA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

nuvale, a se nosele navr~kani na ga|nikot, koj bil izraboten od pletena volnena pre|a. Na dolniot del na nogavicite bile kiteni so vrzulki {to zavr{uvale so l’ski (pulovi). Vrzulkite bile izrabotuvani so igla, na koja nekolku pati bil namotuvan konecot. Ma{kite ga}i, onie poubavite i pobogatite, bile kiteni so sorki (vid ra~na tantela), {to mo`ele da bidat izraboteni i vo nekolku boi. Ovoj dopolnitelen dekorativen element (kitlo) se postavuval na krajniot del od nogavicite, kako zavr{ok. J. R. - P.

nicite preminale vo Grcija i zele aktivno u~estvo vo Gr~koto vostanie (1821–1829). Vo gr~kata vostani~ka vojska dobil ~in general. Do krajot na `ivotot ostanal vo Grcija, po~inal vo beda. LIT.: A. Trajanovski, Negu{koto vostanie vo Ju`na Makedonija od 1822 godina, „Glasnik na INI“, 39/1-2, Skopje, 1992. Al. Tr.

GA^KA ‡ vid kratka humoristi~na narodna prikazna na granicata na narodna igra, bliska do gatankata, no poop{irna od nea, nameneta za zabava i vedar duh. LIT.: Bone Veli~kovski, Kratkite `anrovi i detskiot folklor vo Kumanovo i Kumanovsko, „Folklorot i etnologijata vo Kumanovo i Kumanovsko#, Skopje ‡ Kumanovo, 255-289. S. Ml.

G

LIT.: Dragan Vasilevski, ^etirieset i pet godini nau~na dejnost na prof. d-r Milivoj Ga{evski, „Godi{en zbornik na PMF# – Geografija, kn. 33-34, Skopje, 1999. Al. St.

GEBLER, Hugo (Hugo Gaebler) (1868‡1947) ‡ germanski numizmati~ar, odreden period rabotel vo Kabinetot za numizmatika vo Berlin. Prou~uva~ i avtor na pove}e trudovi od anti~kata numizmatika. Poka`al poseben interes za monetite i monetarnite sistemi na Makedonija i Pajonija, za ~ie{to istra`uvawe posvetil pogolem del od negovoto 50-godi{no aktivno zanimavawe so numizmatikata. Inicirani vo Pruskata akademija na naukite, vo 1906 i 1935 g. bile otpe~ateni negovite va`ni i sè u{te aktuelni dva toma posveteni na monetokoveweto vo Makedonija i vo Pajonija. BIBL.: H. Gaebler, Die Antiken Munzen NordGriechenland, Makedonia und Paionia, III/1, Berlin, 1906; Die Antiken Munzen Nord-Griechenland, Makedonia und Paionia, III/2, Berlin, 1935. P. J.

Gordana Gaceva -Bogoeva

GACEVA-BOGOEVA, Gordana (Skopje, 1954) – profesor na Tehnolo{ko-metalur{kiot fakultet vo Skopje i nau~nik vo podra~jeto na polimerite. Se {koluvala vo Belgrad i vo Sofija, a diplomirala, magistrirala i doktorirala na Tehnolo{ko-metalur{kiot fakultet vo Skopje (1987). Ima pove}e specijalizacii vo zemjata i vo stranstvo. Raboti na Tehnolo{ko-metalur{kiot fakultet vo Skopje (od 1978), a kako redoven profesor od 1999 g. Podra~ja: hemija, fizi~ka hemija i tehnologija na sintetski polimeri i vlakna, kako i na polimerni kompozitni materijali. Avtor e na u~ebnici i pomagala, kako i na brojni nau~ni trudovi, patenti i istra`uva~ki proekti. LIT.: „Bilten UKIM#, br. 723, od 16. II 1999 g., str. 125; 40 godini Tehnolo{ko-metalur{ki fakultet – Skopje, monografija, TMF Skopje, 2000 g., str. 65.Sv. H. J.

GACO, Angel (s. Sarakinovo, Vodensko, 1765 – s. Atalanti, Grcija, 1834) – eden od voda~ite na Negu{koto vostanie (III 1822). So odred od 500 vostanici u~estvuval vo osloboduvaweto na Negu{, a potoa i vo napadot na gr. Ber, zaedno so Anastas Karata{o, so okolu 1.800 vostanici (od 11. III 1822). Se dvi`el po negu{kite sela za da gi organizira za odbrana, u~estvuval vo borbite za odbrana na Negu{ (od 6. IV 1822). Koga nadmo}nite osmanski sili odnovo go zazele gradot, so sinovite, bratot i eden del od vosta-

Milivoj Ga{evski

GA[EVSKI, Milivoj (Skopje, 5. X 1924) – geograf. Osnovno i sredno obrazovanie zavr{il vo Skopje. Na Filozofskiot fakultet, Grupa geografija, diplomiral vo 1950 g. Kako slu`benik i profesor vo sredno u~ili{te rabotel do 1957 g., koga se vrabotil vo nau~nata institucija Zavod za vodostopanstvo vo Skopje kako nau~en sorabotnik. Doktoriral na tema „Planina Bistra – fizi~ko-geografski prou~uvawa# (1960). Za docent na Institutot za geografija na PMF vo Skopje bil izbran vo 1974 g., za vonreden profesor vo 1975 g. i vo 1980 g. za redoven profesor. Gi predaval predmetite hidrologija i klimatologija. Bil ~len na Makedonskoto geografsko dru{tvo od negovoto osnovawe i negov sekretar, ~len na Srpskoto geografsko dru{tvo, prodekan na Geografskiot fakultet, glaven urednik na spisanijata „Vodostopaski problemi# i „Geografski razgledi#. Objavil pove}e od 100 nau~ni, nau~no-stru~ni i nau~nopopularni trudovi, glavno od oblasta na fizi~kata geografija i hidrologijata. BIBL.: Debarska Kotlina – geomorfolo{ki zabele`uvawa, „Glasnik Srpskog geografskog dru{tva#, sv. 33, Beograd 1953; Karstniot reljef na planinata Bistra, „Geografski razgledi#, kn. 1, Skopje, 1962; Vodite na SR Makedonija, Skopje, 1972.

GEVGELIJA – grad vo Gevgelisko-valandovskata kotlina: 15.685 `. (2002 g.). Se prostira od desnata strana na r. Vardar i makedonsko-gr~kata granica vo ramni~arskiot del na istoimenata kotlina. Neposredno pokraj gradot od isto~nata strana pominuva evropskiot pat E–75. Vo ist pravec vodi i `elezni~kata linija. Gradot le`i na nadmorska viso~ina od 60 m i zafa}a povr{ina od 705 ha. Ima promeneta sredozemnomorska klima so prose~na godi{na temperatura na vozduhot od 14,2oS. Glaven hidrografski objekt vo gradot e Kowska Reka koja te~e niz negoviot sredi{ten del, a od isto~nata strana pominuva rekata Vardar. Na 4 km od gradot vo s. Negorci se nao|a Negorska Bawa. Dene{niot grad se razvil od mala naselba vo vtorata polovina na XIX v. Vo 1863 g. vo naselbata imalo samo okolu 60 ku}i. Imeto doa|a od zborot yevgar – dva vola ili zevgelija – oranica. Nejziniot brz razvoj zapo~nuva po izgradbata na `elezni~kata pruga Solun – Skopje vo 1873 g. Vo 1886 g. stanuva kaza i e proglasena za grad. Vo 1894 g. vo G. e izgradena edna od prvite tekstilni fabriki vo Makedonija, fabrika za svila poznata pod imeto „Filatura#. Raspolagala so 60 legeni za to~ewe svila i so dva kazana za ko`urci, a vo nea rabotele 180 rabotnici. Svilarstvoto bilo glavno zanimawe na naselenieto. Kon krajot na XIX v. G. imala okolu 4.400 `. od koi 3.000 `. bile Makedonci, 1.200 Turci i ^erkezi i malku Vlasi i Evrei. Za vreme na Prvata svetska vojna zaradi 339

G

GEVGELISKI

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

VI, 1, Skopje, 1970, 58-72; Vaska Duganova, Borbenite akcii na odredot „Sava Mihajlov“ od 26 april do 24 septemvri 1943 godina, Gevgelija i Gevgelisko vo NOV (april 1943 – maj 1945 god.), Gevgelija, 1982, 373-395; istata, @ivotot i dejstvuvaweto na borcite od odredot „Sava Mihajlov“ vo sostavot na bataljonot „Stra{o Pinxur“ od 24 septemvri do 20 dekemvri 1943 godina, na istoto mesto, 421-439; Van~o, Kal’~ev, Formiraweto i voeno-politi~kite akcii na partizanskiot odred „Sava Mihajlov“ do krajot na septemvri 1943 godina, na istoto mesto, 396-407. S. Ml.

Gevgelija

voenite pusto{ewa, a i vo periodot me|u dvete svetski vojni kako pograni~no mesto, stopanstvoto vo gradot opadnalo i naselenieto se namalilo. Vo 1921 g. vo G. `iveele samo 2.878 `. Pozabrzan razvoj gradot do`ivuva od 1948 g. pa navamu. Vo 2002 g. G. ima 15.685 `. Od niv 15.060 `. ili 96% se Makedonci. Me|u malcinstvata najzastapeni so 292 `. ili 1,9% se Srbite, potoa sleduvaat Vlasite (201 `. ili 1,3%), Turcite (28 `.) i Romite (12 `.). G. e sedi{te na op{tina koja zafa}a povr{ina od 48.343 ha, ima 17 naseleni mesta so 22.988 `. Izgradenite hidrosistemi ovozmo`ile ekspanziven razvoj na gradinarstvoto i lozarstvoto. Od industriskite objekti vo G. postoi fabrika za konzervirawe so ladilnik „Zora#, pove}e mali konfekciski fabriki, fabrika za visokofrekventna keramika, vinarska vizba so kapacitet za prerabotka na 8.000 toni grozje, `ivinarska farma i drugi pomali industriski kapaciteti. Vo gradot ima gimnazija, rabotni~ki univerzitet, naroden muzej so etnolo{ki, istoriski i arheolo{ki oddel. Vo neposredna blizina na G. od levata strana na Vardar, na Vardarski Rid e otkriena stara makedonska naselba, koja postoela pred, vo vremeto i po vladeeweto na Aleksandar Makedonski.

Bogdanci. Po napadot na s. Radwa (17. V) na selanite im podelile 2.800 kg rekvirirano `ito. Vo sodejstvo so Tikve{kiot NOPO „Dobri Daskalov“, prezel pove}e politi~ki i voeni akcii vo Tikve{ijata (25. V – 8. VI) – selata Drago`el, Pravednik, [e{kovo, Radwa (3. VI, pri {to bile zarobeni 3 policajci, zapleneti 8 pu{ki i druga voena oprema, a bila zapalena i op{tinskata arhiva), Gali{te, Dren, Mal i Golem Radobil (4–10. VI). Vo Junskata neprijatelska ofanziva (7– 16. VI), podelen vo grupi, vodel borbi protiv nadmo}nite bugarski sili kaj selata Dren (9. VI), Nikodin (10. VI) i Fari{, a potoa na patot Gradsko–Prilep (11 i 12. VI). Brojno zgolemen i zajaknat, vlegol vo sostavot na Narodnoosloboditelniot bataljon „Stra{o Pinxur“. LIT.: Odredite „Dobri Daskalov“ i „Sava Mihajlov“, „Prosvetena `ena“, maj 1961, 3; Mito Temenugov-@elezni, Borbeniot pat na Gevgeliskiot partizanski odred „Sava Mihajlov“, Gevgelija, 1968; V(lado) Kartov, Formiraweto na Gevgeliskiot partizanski odred „Sava Mihajlov“ i negovite voeno-politi~ki akcii od maj do septemvri 1943, „Istorija“,

LIT.: Mitko Panov, Geografija na SR Makedonija, prirodni i sociogeografski karakteristiki, kn. I, Skopje, 1976; Popis na naselenieto, doma}instvata i stanovite vo Republika Makedonija, 2002 - kn. X, Skopje, 2004. Al. St.

GEVGELISKI NARODNOOSLOBODITELEN PARTIZANSKI ODRED „SAVA MIHAJLOV“ (pl. Ko`uf, prvata polovina na maj 1943 – 24. IX 1943) – partizanska edinica na NOV i POM. Bil formiran od okolu 50 borci, glavno od Gevgelija i s. 340

Gevgeliskata Kotlina

GEVGELISKO-VALANDOVSKA KOTLINA – se nao|a vo ju`niot del na RM. Se protega vo meridijanski pravec po te~enieto na Vardar vo dol`ina od okolu 30 km. [iro~inata se dvi`i od 6–8 km. Kotlinata e smestena pome|u planinata Ko`uf od zapad i niskite planini: Plau{, Boska i Karbali od istok; klisurata Demir Kapija od sever i Ciganskata Klisura od jug. Povr{inata $ e 1.000 km². So Fakirov Rid (507 m) e podelena na dva dela: Gevgeliska Kotlina na jug i Valandovska Kotlina na sever. Kotlinata na jug do gradot Gumenxe vo Egejskiot del na Makedonija e poznata pod imeto Bojmija. Po svojot nastanok e tektonska kotlina, spu{tena po dol`inata na rasedni linii na koi se javuvaat pove}e termomineralni izvori. Na eden od niv e izgradena i bawata Negorci. Dnoto na kotlinata ili ramni~arskiot del zafa}a povr{ina od 153 km², so prose~na nadmorska viso~ina od 80 m. Ovde se nao|a i najniskata to~ka na RM, 43 m. Dnoto na kotlinata e prepokrieno so debeli plastovi na fluvijalen materijal {to go talo`ele pritokite na rekata Vardar. Gevgelisko-valandovskata Kotlina e edna od najtoplite vo RM, a toa e poradi blizinata na Egejskoto More. Srednogodi{nata temperatura na vozduhot e najgolema i iznesuva 14,2°C, godi{noto koli-

GELEVSKI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

~estvo na vrne`i 694,6 mm, a godi{nata suma na temperaturata 5.201°C. Vo kotlinata se razvieni tri gradski naselbi: Gevgelija, Valandovo i Bogdanci. LIT.: A. Stojmilov, Fizi~ka geografija na Republika Makedonija, PMF, Skopje, 2003. T. And.

GEVGELISKO-STRUMI^KI (PLA^KOVI^KI) NARODNOOSLOBODITELEN PARTIZANSKI ODRED (Ormija kaj s. Tresino, Egejskiot del na Makedonija, 12. IV ‡ 24. VII 1944) ‡ partizanska edinica na NOV i POM. Bil formiran od 32 borci na Vtorata makedonska NOUB i kako obezbeduvawe ja pridru`uval grupata rakovoditeli na BKP (B. Ivanov-Kosta, P. Crvulanov i I. Pej~ev) so popatni oru`eni sudiri vo s. Koxali, mesnosta Zmijarnik nad s. Laki (21. IV ‡ 2. V), na Bistarska Planina (5. V) i na Crnook (6. V), po {to se probil kon Crna Trava. Potoa u~estvuval vo borbite na Stanikin Krst, kaj Znepole, na Osogovski Planini, kaj Omar, Golak, na Strumi~ki Rid i vo Novomalinska Planina. Otkako vlegol vo sostavot na Osogovskata operativna grupa, vodel borbi na vrvot Lisec i vo mesnosta Obozna (2027. V), a potoa prodol`il so samostojno dejstvuvawe vo Strumi~ko, Radovi{ko, [tipsko i Ko~ansko do negovoto vleguvawe vo sostavot na ^etvrtata makedonska NO brigada. LIT.: Gevgelija i Gevgelisko vo NOV (april 1943 ‡ maj 1943 god.), Materijali od simpoziumot odr`an na 20, 21 i 22. XI 1980 godina vo Dojran, Gevgelija, 1982; Makedonija od ustanka do slobode 1941-1945. (Zbornik radova), Beograd, 1987; Strumica i Strumi~ko vo NOV 1943-1945. Materijali od nau~niot sobir odr`an vo Strumica na 26 i 27 april 1982 godina, Strumica, 1983. S. Ml.

tel vo s. Ki{ava, Bitolsko i vo s. Vele{ta, Stru{ko, a kako profesor po albanski jazik i kni`evnost vo U~itelskata {kola „Zef Qu{ Marku# vo Skopje. Edna godina bil anga`iran i kako profesor na Pedago{kata akademija vo Skopje, a potoa bil izbran za redoven profesor na Pedago{kata akademija „Kliment Ohridski# vo Skopje (1969‡1974). Podocna, prvin kako nadvore{en sorabotnik, bil predava~ na Filolo{kiot fakultet vo Skopje (po istorija na albanskata kni`evnost i metodika na nastavata po albanski jazik i kni`evnost), a potoa i vo redoven raboten odnos kako predava~, vi{ predava~, vonreden i redoven profesor. Eden mandat bil zamenik-direktor na Pedago{kata akademija „Kliment Ohridski#, prodekan na Filolo{kiot fakultet vo Skopje (1979‡ 1981), pretsedatel na Sovetot i na Izvr{niot odbor i {ef na Katedrata za albanski jazik i kni`evnost na Filolo{kiot fakultet vo Skopje. Doktoriral na Filolo{kiot fakultet vo Skopje na tema „Kni`evnosta na albanskata nacionalnost vo R Makedonija (1945‡1985)# (1992). Pove}e godini bil urednik na Kulturnata rubrika i glaven i odgovoren urednik na v. „Flaka e Vëllazërimit# (1974‡1978), ~len na Izdava~kiot kolegium i na sovetite na sp. „Jehona#, „Albanolo{ki istra`uvawa#, „Spektar#, „Mlad borec# i dr. Objavil golem broj prilozi za starata i novata albanska kni`evnost, za dopirite na albanskata i makedonskata kni`evnost i posebno za kni`evnoto tvore{tvo vo RM na albanski jazik. Se projavil i kako u~ebnikar na albanski jazik. Prevel od makedonski i od srpski na albanski jazik pogolem broj u~ebnici, poezija, proza i drami. BIBL.: Abetare, zhvillimi paralel i shkronjave tÒ shtypit e tÒ dorÒs, Shkup, 1976; Abetare, zhvillimi paralel i shkronjave tÒ shtypit e tÒ dorÒs, Shkup, 1979; Gjuha shgipe pÒr kl. IV fillore, Shkup, 1979 (so koavtori); Gramatika e gjuhÒs shgipe pÒr kl. V tÒ shkollÒs fillore, Shkup, 1979 (so koavtori); LetÒrisia ‡ me shembuj ‡ pÒr kl. I tÒ shkollave tÒ mesme, Shkup, 1989 (so koavtor); Abetare, zhvillimi vecmas i shkronjave tÒ shtypit e tÒ dorÒs, Shkup, 1991. S. Ml.

Xevat Gega

GEGA, Xevat (Xhevat Gega) (Struga, 30. V 1934) ‡ filolog i kni`even istori~ar, univ. profesor vo penzija. Osnovno u~ili{te zavr{il vo rodnoto selo, u~itelska {kola vo Skopje i vo Tetovo (1951), a potoa diplomiral na Filozofskiot fakultet (Grupa za albanski jazik i kni`evnost) vo Belgrad (1957). Rabotel kako u~i-

†GEZIMI# (†GEZIMI# ‡ RADOST) (Skopje, 1951‡) ‡ ilustrirano detsko spisanie na albanski jazik na NIP „Nova Makedonija#, vo redakcija na „Flaka e Vëllazërimit# za u~enicite od povisokite oddelenija na osnovnite osumgodi{ni u~ili{ta. Izleguva vo 10 broja godi{no. Objavuva tekstovi so informativna, obrazovno-vospitna i zabavna sodr`ina, kako i prilozi od albanskata, makedonskata i svetskata literatura za deca. Se pe~ati vo razli~en

G

Spisanie za deca na albanski jazik

tira`, spored pobaruva~kata (vo po~etokot 5.000, 1973 ‡ 11.000, S. Ml. 1989 ‡ 15.000).

@ivko Gelevski

GELEVSKI, @ivko (Kumanovo, 18. VII 1931 – Skopje, 5. V 1997) – arhitekt. Diplomiral na Arhitektonskiot otsek na Tehni~kiot fakultet vo Skopje (1958). Po diplomiraweto se vrabotil vo Sobranieto na grad Kumanovo – Oddelenie za komunalni raboti i urbanizam. Rabotel vo proektanskata organizacija „Makedonijaproekt# kako proektant (1964), a potoa vo Zavodot za za{tita na spomenicite na kulturata na grad Skopje kako direktor (1988). Proektiral raznovidni objekti i u~estvuval na pove}e anonimni arhitektonski konkursi. Pozna~ajni realizirani objekti: Gimnazija „Josip Broz Tito# vo Skopje (1966, so V. Ladinski – S. \uri}); Ko{arkarska sala „Rabotni~ki# vo Skopje (1970, so T. Dimitrov); Hotel „Kontinental# vo Skopje (1972, so D. Dimitrov i S. \uri}); Gradski trgovski centar vo Skopje (1972, so tim); Deloven objekt „Svetlina# vo Kumanovo (1975); Hotel „Ov~e Pole# vo Sv. Nikole (1977, so D. Dimitrov); Tutunski kombinat – Kumanovo (1978); Univerzalna sportska sala vo Kumanovo (1979, so T. Dimitrov). Kr. T. GELEVSKI, Simeon Borisov (Kumanovo, 17. X 1942) – pravnik, univ. profesor. Vo Skopje pristignal kako gimnazijalec (1956). Vedna{ po diplomiraweto na Pravniot fakultet vo Skopje (1967) bil izbran za asistent po 341

G

GEMIXII

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Simeon Gelevski

upravno pravo. Magistriral na tema †Karakterot i dejstvoto na sudskite presudi vo na{iot upraven spor“ (1975) i doktoriral na tema „Polo`bata i ulogata na upravata vo op{testveno-politi~kiot sistem na Jugoslavija“ (1982) na Pravniot fakultet vo Belgrad. Prestojuval na komparativni nau~ni studii na pravnite fakulteti vo Grenobl-Pariz, Wujork i dr. Na Pravniot fakultet vo Skopje bil redoven profesor po Upravno procesno pravo, Upravno sudstvo i Upravna postapka, dekan (1990‡1991) i {ef na Institutot za politi~kopravni nauki. Kako ekspert za upravni sporovi i upravno sudstvo, bil sudija na Vrhovniot sud (1984–1986 i 1999‡2000) i pretsedatel na Vrhovniot sud na RM (2000‡2002). U~estvuval na godi{nite konferencii na pretsedatelite na vrhovnite sudovi vo San Francisko, Var{ava, Strazbur, Pariz i dr. ^len e na evropskite asocijacii za javna uprava. So svoi referati nastapuval na golem broj nau~ni sobiri vo zemjata i stranstvo. Avtor e na univerzitetski u~ebnici za predmetite {to gi predaval i na okolu 80 statii i drugi prilozi. Kako ekspert, bil anga`iran od Vladata na SRM vo izrabotkata na Zakonot za dr`avnata uprava (1995), Zakonot za upravni sporovi (1996) i Zakonot za upravna postapka (1996), a u~estvuval i vo rabotnite grupi za izrabotka na Zakonot za denacionalizacija, Zakonot za antikorupcija i konfliktni interesi i dr. Avtor e na Kodeksot za etika na javnata administracija vo SFRJ. BIBL.: Poim na sudskata presuda vo upravniot spor, Skopje, 1977; Samoupravna preobrazba na jugoslovenskata uprava, Skopje, 1979; Upravno pravo, Skopje, 1997 (so koavtori); Upravna postapka, Skopje, 1993; Komentar na Zakonot za upravnite sporovi, Skopje, 1996; Komentar na Zakonot za op{tata upravna postapka, Skopje, 1996; Upravno-procesno pravo, Skopje, 1997 i 2003 (izmeneto izdanie); Zakon za op{tata upravna postapka so komentar, Skopje, 2005; Administrativno pravo, Skopje, 2008 (so koavtori). S. Ml.

342

Sudeweto na solunskite atentatori vo Solun (1903)

GEMIXII ‡ pripadnici na anarhisti~kiot Gemixiski kru`ok vo Solun. Bile pod vlijanie na ruskite i ermenskite anarhisti od krajot na XIX v. Kru`okot go rakovodel Jordan PopjordanovOrceto (1881‡1903), a negovi ~lenovi bile i Milan Arsov (1879‡ 1908), Georgi Bogdanov (1878‡ 1939), Todor Bogdanov, Marko Bo{nakov (1874‡1908), Konstantin Kirkov (1882‡1903), Dimitar Me~ev-Me~eto (1870‡1903), Alekso Minov, Todor Organxiev, Vladimir Pingov (1883‡1903), Ilija Popjordanov, Na~o Stojanov, Ilija Tr~kov (1884‡1903), Goce ^anev, Ungarkata Ana [apec, Pavel [atev (1882‡1951) i dr. Tie pravele obidi so individualni akcii da ja zainteresiraat evropskata javnost za sostojbite vo Makedonija i za nivna intervencija za osloboduvawe od osmanliskoto vladeewe. Tie bile i organizatori i izvr{iteli na Solunskite atentati (v) na francuskiot brod „Gvadalkivir#, na Otomanskata banka, na gasovodnata instalacija za osvetluvawe na gradot, na avstriskata po{ta i telegrafskata stanica (28. IV ‡ 1. V 1903). LIT.: D-r Krste Bitoski, Solunskite atentati 1903, Skopje, 1985; Jovan Pavlovski, Gemixiite, Skopje, 1997. S. Ml.

GENADIEV, Ivan (Joan Harmosin Ohridski), (Ohrid, 1829 ‡ Plovdiv, 1890) ‡ muzi~ki i kni`even deec, avtor na crkovni napevi i psaltikiski zbornici. Osnovno u~ili{te zavr{il vo rodniot grad, a sredno vo Bitola i vo Carigrad. Kako student na Filozofskiot fakultet vo Atina, se pro~ul so svojata muzikalnost i ubav glas. Istovremeno bile zabele`ani i negovite literaturni tvorbi na gr~ki jazik. Izdal komedija vo stihovi (1859), a zaedno so Gr. Prli~ev go redaktiral

spisanieto „Sfings#. Po vra}aweto vo tatkovinata, `iveel vo manastirot „Sv. Jovan Bigorski# i vo „Sv. Pre~ista#. Od negovite zbornici so crkovni tvorbi, najzna~ajna e knigata „Pashalija# (1860), pe~atena vo pe~atnicata

Ivan Genadiev, portret od Petar Pop~ev

„Makedonija# vo Carigrad. Zbornikot se sostoi od: veligdenski napevi na crkovnoslovenski jazik (prevedeni od nego od gr~ki jazik), tvorbi od postari pevci vo Makedonija, i osum li~ni tvorbi na avtorot. Za svojot najuspe{en napev od ovie tvorbi, G. veli: „Vo Dostojno est se slu{a mesniot napev na gorna Makedonija, sakanata tatkovina na{a.# Eden od prvite prerodbenski dejci {to dale golem pridones za obnovuvaweto na na{ata pismena muzi~ka tradicija. LIT.: S. Golabovski, @ivotot i deloto na Jovan Harmosin-Ohridski, „Makedonska muzika#, br. 2, Skopje, 1979; Joan Harmosin Ohridski, Pashalija. Transkripcija i voveden tekst J. Koxaba{ija, Skopje, 1999. Dr. O.

GENADIEV, Nikola Ivanov (Bitola, 19. IX 1866 ‡ Sofija, 30. X 1923) ‡ bugarski politi~ki deec i dr`avnik od makedonsko poteklo, publicist i urednik na vesnici. Gimnazisko obrazovanie zavr{uva vo Plovdiv, a pravni

GEOGRAFIJA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

studii vo Brisel. Vo sorabotka so svojot brat Hariton Genadiev go izdava vesnikot †Balkanska zora# (1890‡ 1900). U~estvuva i vo redaktiraweto na v. †Vol/# (1918 ‡1920). V. M. - ^. GENERALEN SOVET NA MAKEDONSKITE DRU[TVA VO [VAJCARIJA (15. XII 1918 ‡ 1919). Na vladite na SAD, Velika Britanija, Francija i na Italija (11. I 1919) im bil predaden Memorandum za makedonskoto pra{awe. Eden primerok od Memorandumot bil ispraten do Me|unarodnata konferencija na Dru{tvoto na narodite vo Bern (5-12. III 1919). Generalniot sovet apeliral do vladite na silite od Antantata na Mirovnata konferencija i na makedonskiot narod da mu bide priznaeno pravoto za samoopredeluvawe, samiot da re{ava za svojata sudbina, pravo za koe dal ogromni ~ove~ki i materijalni `rtvi vo decenskite borbi. Apeliral da ja priznaat posebnosta na Makedonija i da se zastapat za sozdavawe samostojna makedonska dr`ava, kako edinstveno pravedno i trajno re{enie za makedonskoto pra{awe. Predupredil na posledicite od sekoe drugo re{enie, ne samo za makedonskiot narod tuku i za mirot na Balkanot. Baraweto za sozdavawe samostojna dr`ava Makedonija Sovetot go postavil na site pova`ni me|unarodni konferencii vo Evropa. LIT.: Quben Lape, Aktivnosta na Glavniot odbor na makedonskite dru{tva vo [vajcarija, „Glasnik“ na INI, 1, Skopje, 1965; M. Minoski, Federativnata ideja vo makedonskata politi~ka misla, Skopje, 1985. M. Min.

Generalnoto sobranie na OON vo Wujork

GENERALNO SOBRANIE na OON (Wujork, 1945 –) – najvisokiot pretstavni~ki organ na OON. Po pravilo, Generalnoto sobranie donesuva rezolucii,

preporaki i drugi op{ti akti {to ne se direktno obvrzuva~ki, tuku zemjite-~lenki na OON, po sopstven izbor, gi vgraduvaat vo svoite nacionalni zakonodavstva. Se svikuva na redovna sednica, po pravilo, sekoja treta nedela od mesecot septemvri. So Generalnoto sobranie pretsedava pretsedatel {to se izbira za sekoe zasedanie od razli~na dr`ava-~lenka na OON. Vo 1977 g. za pretsedatel na Generalnoto sobranie na OON bil izbran Lazar Mojsov i vo ramkite na mandatot vo 1978 g. pretsedaval i so Prvoto specijalno zasedanie za razoru`uvawe. Sovetot za bezbednost e vtor po va`nost organ na OON. Toj, vo izvesna smisla, e podreden na Generalnoto sobranie i gi podgotvuva aktite {to toa gi donesuva. Vo sostavot na Generalnoto sobranie funkcioniraat i drugi postojani ili povremeni organi. LIT.: Mala enciklopedija Prosveta Op{ta enciklopedija, drugo izdawe, t. 2, Beograd. N. V.

GENOV, Milan Arsov (Zletovo, 1877 ‡ Skopje, 1928) ‡ farmacevt. Diplomiral farmacija na Med. f. vo Carigrad (1900) i ja otvoril edna od prvite stru~ni apteki vo Skopje so ambulatorija za lekarski pregledi i prevrski na raneti ~etnici. ^esto bil zatvoran od turskata vlast; vo serijata ubistva na intelektualci ubien vo svojata apteka od mesnite vlasti. L. P.-T. GENOCIDOT VO MAKEDONIJA ‡ me|unarodno zlostorstvo {to se sostoi vo celosno ili delumno uni{tuvawe na nacionalna, etni~ka, rasna ili verska grupa so vr{ewe ubistva, te{ki telesni povredi, prisilno raseluvawe, odnosno nejzino celosno ili delumno istrebuvawe. Elementi na genocid se sodr`ani vo preseluvaweto na 60.000 Makedonci od Egejskiot del na Makedonija vo Bugarija, po potpi{uvaweto na Dogovorot za razmena na naselenieto me|u Grcija i Bugarija (1919). Genocidot se podzasiluva po Vtorata svetska vojna koga blizu 100.000 Makedonci se proterani od Egejskiot del na Makedonija vo tekot na Gra|anskata vojna vo Grcija (1946‡1949). Vo tekot na 1947 g. vo Grcija vlegoa anglo-amerikanskite trupi i u~estvuvaa vo vojnata vo koja zgasnaa 160.000 ~ove~ki `ivoti. Po zavr{uvaweto na vojnata, gr~kata vlast prezema{e prisilni merki za celosna asimilacija na Makedoncite i za nepriznavawe na nivniot etni~ki identitet. Elementi na genocid se zabele`ani i vo tekot na vojnata vo Ma-

G

kedonija od 2001 g., koga od podra~jata zafateni so nea bea prisilno proterani 76.046 lica, prete`no Makedonci. LIT.: Noam Chomsky, What Uncle Sam Really Wants, Berkley, USA, 1986; Mitre Arsovski, Stojan Kuzev i Risto Damjanovski, Vojnata vo Makedonija vo 2001 godina, Skopje, 2006. Gor. L.-B.

GEOGRAFIJA: RAZVOJ I DENE[NA SOSTOJBA VO RM. Teritorijata na Makedonija otsekoga{ pretstavuvala interesna sfera za geografski opisi i prou~uvawa. Geografski podatoci za Makedonija ima u{te od anti~kiot period navamu. Vo najgolemiot del se deskriptivni, no davaat podatoci za naselbite i naselenieto, za socioekonomskata i kulturnata polo`ba. Od anti~kiot period (V v. pr.n.e.) karakteristi~en e opisot na Herodot za Makedonija i za nekoi nejzini kraevi, na pr. za Dojranskoto Ezero. Vo prvite vekovi od na{ata era imeto Makedonija redovno bilo vnesuvano na geografskite karti. Pove}eto geografski podatoci datiraat od turskiot period. Dragoceni podatoci ostavile patopiscite: Evlija ^elebija, Haxi Kalfa, Edvard Braun i dr. Pri krajot na XIX v. po~nale da se publikuvaat geografski trudovi so opisi i prou~uvawa na celata teritorija na Makedonija ili na oddelni nejzini podra~ja. Takvi se trudovite na: St. I. Verkovi~ (Topografi~esko–ƒtnografi~eskij o~erkÍ Makedonii, S.PeterburgÍ, 1889), G. Petrov (Materiali po prou~vanieto na Makedoni®, Sofi®, 1896), V. K’n~ovÍ (PŠtuvanie po dolinit‹ na Struma, Mesta i Bregalnica, „Sbornik na narodni umotvoreni®, nauka i kni`nina“, kn. 10–13, Sofi®, 1894–1896), Carlowitz (Geographie physique de la Macédonie, †Revue geographie internationale#, G-e annee, Paris, 1881) i kako najkompleksna studijata na J. Cvii} (Osnove za geografiju i geologiju Makedonije i Stare Srbije, I, II i III, Beograd, 1906–1911). Vo prvata polovina na XX v. bile intenzivirani geografskite prou~uvawa na Makedonija. Poseben pridones dala Katedrata za geografija pri Filozofskiot fakultet, formirana vo 1922 g. Bile pokaneti da predavaat geografi kako Petar Jovanovi}, Voislav Radovanovi} i Atanasie Uro{evi}, koi podocna stanale eminentni istra`uva~i i akademici vo SAN. So svoite dela: „Glacijacija Jakupice# (1928), „Reqef Skopske Kotline# (1931) i dr., P. Jovanovi} gi postavil osnovite na geomorfologijata, a V. Rado343

G

GEODETSKA

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

zlatonosnite olovo-cinkovi rudi vo Isto~na Makedonija intenzivno se odvivalo vo rimskiot period i osobeno vo XIII i XIV v., od iskusnite rudari Sasi. So nastapot na osmanliskoto vladeewe rudareweto glavno zamrelo i duri vo XIX v. po~nalo da se obnovuva so eksplotacija na `elezni, olovo-cinkovi, a podocna i na arsen-antimonski i hromni rudi. Me|utoa, prvite patopisni geolo{ki informacii za Makedonija poteknuvaat duri od XIX v. (1828–1870), od francuskite geolozi Ami Bue (Ami Boué) i A. Vikesnel (A. Viquesnel). Kon krajot na XIX i po~etokot na XX v. MaIstra`uva~i od Institutot za geografija na teren

vanovi} so trudovite „Tikve{ i Raec# (1924) i „Seoska naseqa u Ju`noj Srbiji# (1930) osnovite na antropogeografijata. Pozna~aen razvoj geografijata do`ivuva vo vtorata polovina na HH v. Glavni nositeli se profesorite od Institutot za geografija pri Prirodno-matemati~kiot fakultet vo Skopje. Pokraj zbogatenite istra`uvawa od tradicionalnite geografski disciplini, kako geomorfologijata (D. Manakovi}), hidrografijata (M. Ga{evski), regionalnata geografija (J. Trifunoski), se prou~uvaat i novi oblasti od geografijata kako: socijalnata geografija (M. Panov), agrarnata geografija (T. Kondev), industriskata i turisti~kata geografija (A. Stojmilov). So voveduvaweto na postdiplomskite studii od oblasta na prostornoto planirawe na Institutot za geografija (1985), geografskite prou~uvawa se orientiraat i kon planiraweto i ureduvaweto na prostorot na RM. So toa geografijata, pokraj nacionalna, dobiva i mnogu naglasena aplikativna dimenzija. Se podgotvuvaat pove}e studii za prostorniot plan na Republikata i kompleksni geografski studii za planinata Bistra, za Mariovo, za Male{ i Pijanec, za Kozja~ijata i dr. Vo izminatiot period od oblasta na geografijata se izdadeni tri samostojni izdanija: „Godi{en zbornik – geografija# (37 toma), „Geografski razgledi# (40 knigi) i „Geografski vidik# (6 broja). Osven Institutot za geografija, vo Republikata funkcionira i Geografsko dru{tvo, vo koe ~lenuvaat pove}e od 1.000 geografi. LIT.: Todor Kondev, Geografski institut pri Prirodno-matemati~ki fakultet vo Skopje vo periodot 1946–1966, „Geografski razgledi#, kn. 4, Skopje, 1966; A. Stojmilov, 40 godini visoko{kolska i

344

nau~noistra`uva~ka rabota na Institutot po geografija na Prirodno-matemati~kiot fakultet vo Skopje, „Godi{en zbornik na Institutot za geografija pri PMF#, kn. 30, Skopje, 1986. Al. St.

GEODETSKA SLU@BA. Geodetskite raboti kaj nas datiraat od 1878 g. so razvivawe na trigonometriskata mre`a od prv red. Od 1926 do 1940 g. bil izvr{en premer na povr{ina od okolu 700.000 hektari. Od 1945 g. bil intenziviran premerot i sega e vo zavr{na faza. Vo 1996 g. bila razviena prvata GPS mre`a, za povrzuvawe na na{ata mre`a so globalnata svetska geodetska mre`a. R. Rib.

GEODETSKA UPRAVA NA RM – formirana vo juli 1947 g. so uredba na Vladata na NR Makedonija. Vo oktomvri ist. g. bilo formirano prvoto geodetsko pretprijatie (Geobiro), koe{to od avgust 1951 g. bilo spoeno so Geodetskata uprava. Od 1977 do 1990 g. vo ramkite na Geodetskata uprava funkcioniral Zavod za geodetski i fotogrametriski raboti. Od 1992 g. podra~nite oddelenija za katastar se pripoeni kon Republi~kata geodetska upR. Rib. rava. „GEODETSKI PREGLED# – spisanie na Sojuzot na geodetskite in`eneri i geometri na Makedonija (od 1975). Glaven i odgovoren urednik prof. d-r Dime Lazarov. Po desetgodi{na pauza, vo 1998 g. izleze prviot broj na obnoveniot „Geodetski pregled#. R. Rib.

GEOLOGIJA: RAZVOJ I DENE[NA SOSTOJBA VO RM. Najstarite tragi od eksploatacijata na zlatoto i srebroto poteknuvaat od periodot na Aleksandar Makedonski (Kowska Reka – Gevgelisko, Ohridsko i dr.), a koristeweto na srebronosnite i

Olovo-cinkova ruda

kedonija bila posetuvana od geolozi od Avstrija, Germanija, Srbija, Bugarija i od drugi zemji, koi ostavile istra`uvawa za geolo{kata gradba na Makedonija (Jovan Cvii}, 1902–1924, Franc Kosmat, 1924). So sozdavaweto na NRM i osnovaweto na Geolo{kiot institut na NRM (1944), po~nale sistematskite geolo{ki istra`uvawa na teritorijata i se realizirani golem broj proekti so koi e osoznaena geolo{ko-tektonskata i metalogenetskata gradba, kako i hidrogeolo{kite i in`enerskogeolo{kite odliki na terenite na Makedonija i se otvoreni i razraboteni golem broj rudnici na polimetali, `elezo, bakar, hrom, nikel, glina, arhitektonski i drug grade`en kamen i dr. Denes Makedonija raspolaga so kvaliteten geolo{ki kadar od diplomirani in`eneri, magistri i doktori po geologija, koi svoeto obrazovanie go dobile na Rudarsko-geolo{kiot fakultet – [tip i na drugi univerzitetski N. Dum. centri vo Evropa. GEOLO[KI ZAVOD NA SRM – institucija formirana kako Geolo{ki zavod so re{enie na Prezidiumot na ASNOM (15. XII 1944 g.). Potoa e osnovan Geolo{kiot institut so glavna dejnost: izrabotka na geolo{ki karti, istra`uvawe na mineralnite surovini i nivna podgotovka za eksploatacija. Vo 1950 g. e registriran kako Zavod za geolo{ki istra`uvawa na NRM i od 1962 mu e

GEORGIEV

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

G

objavil nad 60 nau~no-stru~ni trudovi i knigi. BIBL.: Prostata i nejzinite zaboluvawa, Skopje, 1995; Rak na prostata, Skopje, 1999; koavtor: Klini~ka traumatologija, Skopje, 2000. Al. Stavr.

Zgradata na Geolo{kot zavod vo Skopje

priznaen status na nau~na ustanova. Podocna, kako Geolo{ki zavod na SRM, se pro{iril so operativa za dup~ewe, konsolidacija i za rudarewe. Taka pro{iren, Geolo{kiot zavod stanal glavna institucija za geolo{ko-rudarskite istra`uvawa vo Makedonija. Me|u najzna~ajnite realizirani proekti se: izrabotkata na Osnovnata geolo{ka karta na SFRJ 1:100.000 za Makedonija; otkrivawe na olovo-cinkovi rudi za otvorawe na rudnicite Sasa i Toranica i za pro{iruvawe na Zletovo, bakarno-zlatni rudi (Bu~im), `elezni rudi (Damjan, Tajmi{te, Demir Hisar, Peh~evo), u~estvo vo izgradbata na ve{ta~kite vodni akumulacii ([pilje, Globo~ica, Vozarci, Kalimanci i dr.). So op{testvenite promeni vo Makedonija, Geolo{kiot zavod se rasformira (1991–92) i ve}e ne postoi kako takva instituN. Dum. cija. GEORGI GRAMATIK (vtorata polovina na XI – po~etokot na XII v.) – sve{tenik, gramatik i minijaturist. @iveel i tvorel vo manastirot „Sv. Vra~i Kozma i Damjan“ vo Ki~evsko. Avtor e na bogato ukraseniot kirilski ra-

kopis „Bitolski triod“, so celi redovi od glagolsko pismo, poradi {to se pretpostavuva deka koristel glagolska predlo{ka. Pi{uvan e so makedonska jazi~na redakcija, a zna~aen e i od muzikolo{ki aspekt. Rakopisot e pronajden vo Bitolsko (1898), a potoa odnesen vo Sofija (1907) i se nao|a vo arhivot na BAN. Ne e za~uvan vo celina. LIT.: Vera Stoj~evska-Anti}, Prilog kon slovenskite rakopisni triodi od Bitola i Bitolsko, Zbornik vo ~est na Bla`e Koneski po povod {eesetgodi{ninata, Skopje, 1984, 437-446; \or|i PopAtanasov, Kade i koga e pi{uvan Bitolskiot triod i koj e negoviot pi{uva~, „Literaturen zbor“, kn. 4, Skopje, 1985, 21-28; \or|i Pop-Atranasov – Ilija Velev – Maja Jakimovska-To{i}, Tvorci na makedonskata literatura IX–XVIII vek, Skopje, 2004, 41-45. S. Ml.

\oko Georgiev

GEORGIEV, \oko (Bitola, 17. I 1926 ‡ Skopje, 20. X 2003) ‡ avtor na stihovi i muzi~ki novinar. Re~isi celiot raboten vek go pominal vo Makedonskoto radio kako novinar i urednik. Avtor e na golem broj radioemisii (najpoznati: †Tri gonga#; †Sredbi niz muzika# i dr.), intervjua so golem broj makedonski i svetski umetnici, me|u koi i so Luj Armstrong i dr. Pi{uval stihovi za popularni pesni. So del od niv u~estvuval na festivalite vo Makedonija (Skopski festival, Makfest, Valandovo, Serenada i dr.). M. Kol.

GEORGIEV, Vladimir (Sofija, 1975) – {ahovski velemajstor (2000) od makedonsko poteklo, so bugarsko i makedonsko dr`avjanstvo. Bil mladinski vice{ampion na Evropa i na Rusija i {ampion na Bugarija. Podocna bil ~len na [K „BM Kisela Voda“ od Skopje (2004). Prv nastap za RM imal na [ahovskata olimpijada vo Bled (2002). Na [ahovskata olimpijada vo Kalvija ([panija, 2004) osvoil srebren medal. S. Ml. Zoran Georgiev

Vladimir Georgiev

Rakopisot Bitolski triod (XI-XII v.)

GEORGIEV, Vladimir Borisov (Skopje, 21. I 1949) ‡ hirurg-urolog, redoven prof. na Med. f. vo Skopje. Bil direktor na Klinikata za urologija (1997‡1999). Ja vovel endourologijata (1987) i

GEORGIEV, Zoran (Ohrid, 11. IV 1940) ‡ interpretator na popularna muzika. Eden od generacijata makedonski peja~i {to svojata afirmacija ja steknaa so pojavata na Skopskiot festival. Negovata aktivnost bila najintenzivna vo krajot na {eesettite i po~etokot na sedumdesettite godini na XX v., koga gi ispeal i gi snimil svoite najgolemi hitovi: †Eden bakne`#, †Posleden den na razdelbata#, †Soul Makedonijo#, †Qubi me, qubi Mirjanke# i dr. Sorabotuval so golem broj poznati avtori i izveduva~i: D. \.-[pato, D. Masevski. Q. Bran|olica, M. Prohaska, A. Xambazov i dr. M. Kol.

345

G

GEORGIEV

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

voil bronzen medal, bil sedmi na Olimpijadata vo Bled (2002), go osvoil ~etvrtoto mesto na Evropskoto poedine~no prvenstvo vo [alivri (Turcija, 2003) i se kvalifikuval za zavr{niot del na Svetskoto {ahovsko prvenstvo vo Tripoli (2004). S. Ml.

Zoran Georgiev

GEORGIEV, Zoran (Skopje, 1950) ‡ arheolog-konzervator. Diplomiral na Grupata po istorija na umetnost so arheologija pri Filoz. fak. (1978), a postdiplomskite studii gi zavr{il na Filoz. fak. vo Belgrad (1990) so trudot „Keramikata od `elezno vreme vo Skopsko-kumanovskiot i Ov~epolsko-bregalni~kiot region“. Vo 1979 g. e izbran za asistent pri Katedrata za istorija na umetnost i arheologija na Filoz. fak. vo Skopje. Vo 1992 g. preminal vo RZZSK, kade {to raboti kako sovetnik arheolog-konzervator. Bil rakovoditel ili ~len na ekipa vo brojni arhelo{ki iskopuvawa, a od 1997 g. rakovodi konzervatorsko-restavratorski proekti na arheolo{kiot lokalitet Stobi. BIBL.: Karakterot i zna~eweto na vongrobnite naodi od ju`no-povardarskite nekropoli od `elezno vreme, „Maced. Acta archaeol.“, 6, Skopje, 1980; Elementi na ranata antika vo Dolno Povardarje, „GZFF“, 11 (37), Skopje, 1984; Basarabi stilot i Makedonija, „Maced. Acta archaeol.“, 13, Skopje 1993, 81‡96. V. S.

Kiril Georgiev

GEORGIEV, Kiril (Petri~, Pirinskiot del na Makedonija, 1965) – {ahovski velemajstor (1986) od makedonsko poteklo, so bugarsko i makedonsko dr`avjanstvo. Bil svetski {ampion za mladi {ahisti do 20 godini, trikraten prvak na Republika Bugarija i u~esnik na 9 olimpijadi. Be{e ~en na [K „BM Kisela Voda“ od Skopje (2002–2003). Nastapuvaj}i 5 godini za RM na prvata tabla na Evropskoto {ahovsko prvenstvo vo Plovdiv (2001) os346

GEORGIEV-KO^ANSKI (KLIN^ARSKI), Simeon (s. Preseka, Ko~ansko, 1867 ‡ ]ustendil, Bugarija, 28. VIII 1921) ‡ deec na TMORO/VMRO i ko~anski okoliski vojvoda. Kako ~len na TMORO (1897), bil borec vo ~etata na vojvodata Krsto Georgiev-B’lgarijata (1904‡1905). Podocna stanal ko~anski okoliski vojvoda (1907) i zel u~estvo vo Mladoturskata revolucija (1908), vo Balkanskite vojni (1912‡1913) i vo Prvata svetska vojna (1914‡1918). Po vojnata dejstvuval vo Ko~ansko. Bil ubien vo me|usebnite presmetki vo VMRO od pripadnicite na federalisti~koto krilo. LIT.: D-r Petar Stojanov, Makedonija vo vremeto na Balkanskite i Prvata svetska vojna (1912-1918), Skopje, 1969; Ko~ani, Skopje, 1970. S. Ml.

GEORGIEV, Krsto @ivkov (s. Selce, Stru{ko, 28. III 1915 ‡ Skopje, 6. X 1975) ‡ hirurg, redoven prof. na Med. f. vo Skopje. Se zanimaval so digestivna hirurgija i vovel pankreati~no duodenalna resekcija (Whipple) vo RM. Osnoval hirur{ko oddelenie vo Prilep. Objavil nad 50 nau~no-stru~ni truda od oblasta na digestivnata hirurgija. Al. Stavr. GEORGIEV, Mitko ([tip, 1927 – 1992) – zavr{il biolo{ki nauki vo Skopje (1954). Po zavr{uvaweto, edna godina rabotel vo Ko~ani kako profesor vo gimnazijata, potoa kako kustos vo Prirodonau~niot muzej na Makedonija, a vo 1957 g. se vrabotil kako asistent vo Botani~kiot zavod. Pod rakovodstvo na Mihovil Gra~anin se zanimaval so di{eweto na nadzemnite i na podzemnite organi na rastenijata, a vo 1965 g. doktoriral so disertacijata †Odnosot me|u di{eweto i primaweto joni#. Vo 1966 g. e izbran za docent po predmetot fiziologija na rastenijata, vo 1972 g. za vonreden, a vo 1987 g. za redoven profesor. Objavil 56 nau~ni truda od oblasta na fiziologijata na rastenijata. Specijaliziral vo Germanija i bil ~len na Deutsche Botanische Gezellshaft i American Society of Plant Physiology. Q. Gr. GEORGIEV, Nikola M. (Strumica, 1913 – Kanada, ?) – pretsedatel na Makedonskata narodna federativna organizacija vo Pirinski-

ot del na Makedonija, dolgogodi{en politi~ki zatvorenik, borec za nacionalnite prava na Makedoncite vo Bugarija po Vtorata svetska vojna. So semejstvoto se naselil vo Bugarija (1924), kade {to odbil da se deklarira za Bugarin i bil zatvoren i sproveden vo logori. Po Rezolucijata na IB (1948) dejstvuval nelegalno i bil osuduvan. Preminal vo Jugoslavija (1975), a potoa zaminal vo SAD i vo Kanada (1980). LIT.: Vasil Jotevski, Nacionalnata afirmacija na Makedoncite vo Pirinskiot del na Makedonija 1944–1948, Skopje, 1996. V. Jot.

GEORGIEV-NOVOSELSKI, Krsto (s. Novo Selo, Strumi~ko, ? – s. Monospitovo, Strumi~ko, 1905) – vojvoda, ~len na Mesniot komitet na TMORO vo Novo Selo (Strumi~ko). Od 1901 g. stanal nelegalen ~len, a od 1902 g. predvodel mesna ~eta. Na 4. II 1905 g. so ~etata vodel `estoka borba vo s. Kukli{. Bil ranet kaj s. Korino (XII 1905). Se zasolnil vo s. Monospitovo, kade {to bil povtorno opkolen i, nemaj}i izlez, se samoubil. LIT.: Manol Pandevski, \or|i StoevTrnkata, Strumica i Strumi~ko niz istorijata, Strumica, 1969. V. \.

GEORGIEV, Petar (Bitola, 1880 – s. Cer, Demirhisarsko, 11. IV 1905) – u~esnik vo Ilindenskoto vostanie. Se {koluval vo Bitolskata gimnazija. Bil pripadnik na TMORO, po zada~a ja izvr{il likvidacijata nad popot Stavre vo Bitola (18. VIII 1900). Kako vojvoda, u~estvuval vo Ilindenskoto vostanie. Bil opkolen od osmanliska vojska kaj s. Cer (Demirhisarsko), kade {to zaedno so vojvodata Hristo Uzunov i so celata ~eta izvr{ile kolektivno samoubistvo (1905). IZV. i LIT.: CDA, f. 770, op. 1, a.e. 69, l. 143; Borbite v MakedoniÔ i Odrinsko 1878–1912. Spomeni, Sofi®, 1981; H. A.Poljanski, Hristo Uzunov, Ohrid, 1985. Al. Tr.

GEORGIEV, Petar Konstantinov (s. Godlevo, Razlo{ko, 1879 – Godlevska Planina, Razlo{ko, 16. IX 1903) – u~itel i revolucioner. Zavr{il egzarhisko pedago{ko u~ili{te vo Ser (1899). U~itelstvuval vo Razlog i vo razlo{kite sela Ele{nica i Godlevo. Kako vojvoda na ~eta vostanici od s. Godlevo, u~estvuval vo Ilindenskoto vostanie i vo borbite kaj s. Ba~evo, Razlo{ko (14. i 15. X 1903). Zaginal kaj mesnosta Klinecot na Godlevska Planina. LIT.: V. „IlindenÍ“, br. 43, SofiÔ, 1925. Al. Tr.

GEORGIEV, Petre (s. Papradi{te, Vele{ko, 1884/5 ‡ Skopje,

GEORGIEVA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

Petre Georgiev

30. X 1966) ‡ stolar, socijalisti~ki deec i novinar. Zavr{il francusko trgovsko u~ili{te i kako stolar se vklu~il vo rabotni~koto dvi`ewe (1902) vo Skopje. Bil eden od osnova~ite na Skopskata socijaldemokratska organizacija (1909), bibliotekar i sekretar na Mesniot me{ovit sindikat. Kako delegat od Skopje, u~estvuval na Socijalisti~kata konferencija vo Solun (1910). Bil urednik na v. †Socijalisti~ka zora# (1910‡1912) i sekretar na Oblasniot sekretarijat na SRPJ(k) so sedi{te vo Skopje (1919) i urednik na obnoveniot v. †Socijalisti~ka zora# (1919). Na parlamentarnite izbori (1920) bil izbran za naroden pratenik na listata na KPJ za [tipska i Tikve{ka okolija. Do krajot na svojot `ivot im ostanal veren na svoite komunisti~ki opredelbi. IZV.: Spomeni na Petre Georgiev, rakopis vo AINI-Skopje; Kratka biografija na Petre Georgiev, `itel na grad Skopje, ul. †48#, br. 51, na ist. mesto. LIT.: Orde Ivanoski, Rabotni~koto i sindikalnoto dvi`ewe do Makedonija do 1918 godina, Dokumenti za revolucionerni i edinstveni sindikati na Makedonija, t. I, †Komunist#, Skopje, 1985, 163, 274 i 285. S. Ml.

GEORGIEV, Stojan (s. Dabile, Strumi~ko, 1870 – s. Kowarevo, Strumi~ko, 13. X 1915) – u~itel, revolucioner, rakovoditel vo Strumi~kiot revolucioneren okrug. Se {koluval vo Strumica, Solun i vo Sofija. Bil glaven u~itel vo Strumica, a potoa vo Belograd~ik. So Goce Del~ev gi postavile osnovite na TMORO vo Strumica (1895). U~esnik vo kidnapiraweto na Nazl’m-bej (1897). Bil vo sudir so Strumi~kiot egzarhiski mitropolit Gerasim. Bil osuden na 101 g. zatvor (1903) i amnestiran (1904). Kako pratenik vo Narodnoto sobranie na Bugarija (1914–1915), ubien vo zaseda od vrhovisti kaj s. Kowarevo, Strumi~ko. LIT.: Manol Pandevski, \or|i StoevTrnkata, Strumica i Strumi~ko niz istorijata, Strumica, 1969. V. \.

GEORGIEVA, Vera Minova (Skopje, 10. IV 1950) ‡ istori~ar na filozofijata, univerzitetski profesor. Diplomirala na Filozofskiot fakultet vo Skopje (filozofija, 1974), magistrirala na Filozofskiot fakultet vo Belgrad (1982), a doktorirala na Filozofskiot fakultet vo Skopje (1991). Kako redoven profesor na Filozofskiot fakultet (2003) gi predava predmetite: istorija na anti~kata filozofija, istorija na srednovekovnata i rene-

G

Magdalena Georgieva

PMF. Diplomirala (1968), stanala asistent (1969), magistrirala (1978) i doktorirala (1992) na PMF so temata „Za nekoi sistemi za masovno opslu`uvawe so neordinaren vlezen potok#. Publikuva trudovi od oblasta na verojatnosta i matemati~kata statistika. Bila prodekan pove}e mandati i dekan na PMF (1999‡2001).

Vera Georgieva

sansnata filozofija, arapska filozofija, evrejska filozofija i filozofija (op{t kurs), a vo 1999 g. go vovede i predmetot Vizantiska filozofija. Avtor e na stotina objaveni tekstovi od oblasta na istorijata na filozofijata i filozofija na religijata.

LIT.: PMF–Skopje 1946-2006, monografija; BU br.704/’98.; Prirodno-matemati~ki fakultet – Skopje, 1946–1996, Skopje, 1996, str. 389; 60 godini Prirodno-matemati~ki fakultet – Skopje, Skopje, 2006, str. 394-395. N. C.

BIBL.: Filozofija na isihazmot, 1993; Filozofija isihazma, 1995; Vizantiska filozofija, 2001. LIT.: Filozofski fakultet vo Skopje: 1920–1946–2006, Skopje, 2006, 223. V. G.-P.

Zora Georgieva

GEORGIEVA, Zora (s. Pop~evo, Strumica, 26. VI 1935) ‡ akterka. Zavr{ila dramsko studio vo Skopje. ^len na Narodniot teatar vo Strumica od 1953 g. Ulogi: Katja (†Pet ve~eri#); Eva (†Vekutuma veka#); Eli Mej (†Tutunski pat#); Blan{ (†Tramvajot nare~en `elba#); Amanda (†Staklena mena`erija#). Uspe{no go interpretirala likot na Ana Frank vo istoimenata monodrama. R. St. GEORGIEVA, Magdalena Aleksandrova (Veles, 16. VI 1945) – matemati~ar, red. prof. (1998) na

Marijka (Mara) Georgieva (Me`dure~ka)

GEORGIEVA (ME@DURE^KA), Marijka (Mara) (Gorna Xumaja, 24. I 1924 – Skopje, 1957) – partizanka, pretsedatel na Dru{tvoto na emigrantite od Pirinska Makedonija. U~esnik vo osloboditelnoto i antifa{isti~ko dvi`ewe vo Pirinskiot del na Makedonija (1941), borec vo Gornoxumajskiot partizanski odred „Nikola Kalap~iev“ (1943) i blizok sorabotnik na Nikola Parapunov. Neposredno pred objavuvaweto na Rezolucijata na IB (1948) se doselila i ostanala da `ivee vo Skopje. Bila pretsedatel na Dru{tvoto na emigrantite od Pirinskiot del na Makedonija (1951–1952). IZV.: DARM, f. 810, Marija Me`dure~ka, k.1 i 2; INI OD, sl. IV 117: Mara Me`dure~ka, Partizanskoto dvi`ewe vo Pirinska Makedonija. Se}avawa. LIT.: Georgi D`od`ov (Drago), Za kogo peÔt murite, SofiÔ, 1971. V. Jot.

GEORGIEVA-DUWA, Nevena Nikolova (Skopje, 25. VII 1925 – s. Ne`ilovo, Vele{ko, 6. XII 1942) 347

G

GEORGIEVSKA

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

la so ekolo{ki istra`uvawa na populaciite i `ivotnite kompleksi na slobodno`ivea~kite nematodi vo po~vi na razli~ni {umski ekosistemi. Objavila D. Pr. dvaesetina nau~ni truda.

Nevena GeorgievaDuwa

– pripadni~ka na mladinskoto, sindikalnoto i rabotni~koto dvi`ewe me|u dvete svetski vojni, organizator i u~esnik vo oru`enoto vostanie vo Makedonija (od 1941). So svoite 16 godini, bila najmladata partizanka vo Prviot skopski partizanski odred, formiran vo letoto na 1941 g. Po razbivaweto na Odredot (oktomvri 1941) zaminala vo Veles, a vo noemvri vo Strumica. Pomagala vo podgotovkite za izleguvaweto na Strumi~kiot partizanski odred (letoto na 1942). Vo maj 1942 g. (vo otsustvo) bila osudena na 7 godini strog zatvor. Vo septemvri 1942 g. stanala borec na Vele{kiot partizanski odred „Dimitar Vlahov“; zaginala vo sudir so bugarskata policija i kontra~etnicite koi, otkako te{ko ja ranile, $ ja otsekle glavata.

GEORGIEVSKA, Slobodanka Stojanova (Skopje, 17. XI 1944) – matemati~ar, red. prof. (1998) na Grade`niot fakultet. Diplomirala (1968), magistrirala (1976) i doktorirala (1992) na PMF so temata „Dveto~kini konturni problemi pri obi~nite diferencijalni ravenki# i publikuva statii od taa oblast. Koavtor e na nekolku u~ebnici za studenti. Bila prodekan na Matemati~kiot fakultet (1982–1884) i na Grade`niot fakultet (1997–1999). BIBL.: (so D. Bitrakov) Kurs po diferencijalno i integralno smetawe, Skopje 1975; (so E. Atanasova) Matematika (analiti~na geometrija i sferna trigonometrija), Skopje, 1995. LIT.: Razvoj i sostojba na matemati~kite nauki vo SR Makedonija, 1987; BU br. 827/’03.; 50 godini Grade`en fakultet – Skopje 1949–1999, Skopje, 1999, str. 187-188. N. C.

LIT.: Veles i Vele{ko vo NOV 1941–1945, Spomen kniga, T. Veles, 1985; Vele{ki partizanski odred 1942, Skopje, 1999. \. Malk.

Blagoja Georgievski

Marina Georgievska

GEORGIEVSKA, Marina (Belgrad, 2. XI 1935 – Skopje, 2001) – univ. profesor, biolog. Osnovno i sredno obrazovanie zavr{ila vo Skopje. Vo 1954 g. se zapi{ala na studii po biologija na PMF vo Skopje. Diplomirala vo 1959 g., a vo 1960 g. e primena kako asistent na Zoolo{kiot zavod na PMF vo Skopje. Vo 1979 g. e izbrana za docent, vo 1986 g. za vonreden profesor, a vo 1991 g. za redoven profesor. Prestojuvala na stru~no usovr{uvawe vo Qubqana, vo Belgrad i vo Institutot za zoosistematika na Univerzitetot vo Budimpe{ta. Se zanimava348

GEORGIEVSKI, Blagoja (Skopje, 15. X 1950) ‡ pravnik, ko{arkar. Zavr{il Praven fakultet vo Skopje (1980). Istaknat ko{arkar na KK †Rabotni~ki# vo Skopje (1967–1984). Mladinski i seniorski reprezentativec na Jugoslavija, so golem broj odigrani natprevari. Osvoil 3 zlatni medali na Balkanskite prvenstva – vo Rieka (1970), Saraevo (1972) i Solun (1975); 2 zlatni na Mediteranskite igri – vo Izmir (Turcija, 1971) i Al`ir (1975); srebren na Evropskoto prvenstvo vo Esen (Germanija, 1974) i na Olimpiskite igri vo Montreal (Kanada, 1976). Nastapil na Univerzitetskite igri vo Torino (Italija, 1970) i na Olimpiskite igri vo Minhen (Germanija, 1972). Izbran za najdobar sportist na Makedonija (1971). D. S. GEORGIEVSKI, Vladimir (Skopje, 1. VI 1942) ‡ slikar, scenograf, profesor na Arhitektonskiot fakultet. Diplomiral (1968) i

Vladimir Georgievski

magistriral (1970) na Akademijata za likovni umetnosti vo Belgrad. Samostojno izlagal vo Skopje, Belgrad, Viena, Istanbul, Rim. Vo slikarstvoto i crte`ot gi naglasuva ekspresionisti~kata i religiozno-metafiL. N. zi~kata dimenzija. GEORGIEVSKI-DEJAN, Kiro (Prilep, 15. VIII 1910 ‡ Skopje, 30. IV 1986) ‡ in`ener-arhitekt, komunisti~ki deec, prvoborec, politi~ar, dr`avnik i rezerven potpolkovnik na JNA. Zavr{il Tehni~ki fakultet vo Belgrad. Kako ~len na KPJ (1941) dejstvuval vo NOD vo Skopje (19411943), poradi {to vo otsustvo bil osuden na smrt. Vo NOAVM bil ~len na G[ na NOV i POM (od kon krajot na 1943), izbran za: delegat za Vtoroto zasedanie na AVNOJ, delegat-u~esnik na Prvoto zasedanie na ASNOM (2. VIII 1944) i zamenik na na~alnikot na OZNA za Makedonija (do 1945). Po Osloboduvaweto minister za komunalni raboti na NRM, pretsedatel na Planskata komisija na NRM, pretsedatel na Sovetot za

Kiro GeorgievskiDejan

po{umuvawe na golinite, generalen sekretar na Vladata na NRM, pretsedatel na Republi~kiot sovet na Sobranieto na SRM, ~len na CK na KPM/SKM i na CK na KPJ/SKJ i pretsedatel na Crveniot krst na Makedonija. Nositel na Partizanska spomenica 1941. BIBL.: Po~etocite na rabotata na OZNA za Makedonija. Istoriskite denovi na Gorno Vranovci, Skopje, 1984, 11113; Vojnik na Partijata, Tikve{ijata

GEORGIEVSKI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

vo NOV 1941-1945, kn. sedma. Stra{o Pinxur, naroden heroj, Kavadarci-Negotino, 1985, 181-185. LIT.: Kiro Georgievski-Dejan, †Nova Makedonija#, XLII, 14107, Skopje, 3. V 1986, 5; Kiro Georgievski-Dejan, †Komunist#, Skopje, 9. V 1986, 23. IZV.: Kabinet na Pretsedatelot na Sobranieto na RM, Skopje, 2007. T. Petr.

Qup~o Georgievski

Qubi{a Georgievski

GEORGIEVSKI, Qubi{a (Bitola, 30. V 1937) ‡ re`iser, scenarist, dramski avtor, eseist, teoreti~ar, univ. profesor po re`ija i akterska igra (FDU), gostinprofesor na fakultetite vo Los Anxeles i vo Dalas (SAD), diplomat (ambasador vo NR Bugarija), politi~ar (pretsedatelski kandidat); pretsedatel na Sobranieto na RM. Diplomiral re`ija na Akademijata za teatar, film i TV vo Belgrad. Eden od najzna~ajnite makedonski re`iseri. Re`iral 160 teatarski pretstavi vo site republiki na porane{na Jugoslavija, kako i vo: Polska, Italija, Romanija, SAD, Bugarija i vo drugi zemji. Re`iser e na vrvnite pretstavi: †Pokojnik#, †Otelo#, †Hamlet#, †Julij Cezar#, †Makedonski sostojbi#, †Crnila#, †Haj-faj#; †Erigon#; †Let vo mesto#; †Tartif#; †R#; †Svadbata na Mara#; operata †Bolen Doj~in# i baletot †Makedonska povest#. Ima re`ii i na TV, kako i filmski i toa: †Pod isto nebo#; †Planinata na gnevot#; †Republika vo plamen#; †Cenata na gradot#. Avtor e na knigite: †Svet i son#; †Ontologija na teatarot#; †Fenomenologija na teatarot#; †Tehnologija na sudbinata#; †Ve`bi po aktersko majstorstvo#; †Politi~kata idnina na Makedonija#; †Pretsedatelski kandidat#; dramite †Filoktet# i †Armagedon# i brojni napisi kako kolumnist. R. St. GEORGIEVSKI, Qup~o ([tip, 1966) – pisatel i politi~ar. Diplomiral na Filolo{kiot fakultet (Grupa za komparativna kni`evnost) vo Skopje. Kako osnova~ i lider na VMRO-DPMNE (17. VI 1990 ‡ 25. V 2003), be{e pratenik vo prvoto pluralisti~ko Sobranie na RM (1990–1994) i pot-

pretsedatel na pretsedatelot na RM Kiro Gligorov (1. II – 22. X 1991). Poradi politi~ki razminuvawa so pretsedatelot, podnese ostavka na funkcijata, a VMRODPMNE premina vo opozicija (24. X 1991). Po izglasanata nedoverba na ekspertskata vlada na premierot akad. Nikola Kqusev (7. VII 1992), pretsedatelot na RM mu go doveri mandatot za sostav na nova vlada (8. VII), no toj be{e vraten (14. VII). Na konferencija za pe~at vo Wujork (23. II 1993) go pretstavi memorandumot na VMRODPMNE ispraten do Sovetot za bezbednost i zemjite-~lenki na Evropskata zaednica so koj ne se prifa}a nikakva promena na imeto na RM. Po pobedata na koalicijata VMRO-DPMNE – DPA na tretite pluralisti~ki parlamentarni izbori, be{e pretsedatel na Vladata na RM (30. XI 1998 – 1. XI 2002, so rekonstrukcija na Vladata od 27. XII 1999). Ja predvode{e makedonskata delegacija na prvoto zaedni~ko makedonskobugarsko ~estvuvawe na grobot na sv. Kiril Solunski vo Rim (20– 24. V 1999). So priemot na liderot na OVK Ha{im Ta~i (16. VI 1999) neformalno ja prizna vladata na OVK. Negovata vlada ja prizna Republika Kina (Tajvan) (8. II 1999), po {to Narodna Republika Kina gi prekina diplomatskite odnosi so RM (9. II 1999), go povle~e ambasadorot vo RM i stavi veto vo Sovetot za bezbednost za prodol`uvawe na mandatot na silite na OON – UNPREDEP vo RM (26. II 1999), po {to naskoro zavr{i nivnata misija vo RM (29. III 1999) i bea zameneti so sili na NATO. Vo negoviot mandat be{e postignat dogovor za jazi~niot spor so Bugarija, RM se otka`a od gri`ata za tamo{noto makedonsko nacionalno malcinstvo (10. II 1999). Isto taka, RM go potpi{a Paktot za stabilnost na Balkanot na 19 ~lenki na NATO i 7 sosedni zemji na SR Jugoslavija (25. IV 1999). So pogolema dr`avno-stopanska delegacija, go poseti Tajvan (5. VII 1999). Vladata uspe{no ja sovlada golemata begalska kri-

G

za so okolu 350.000 begalci od Kosovo po NATO-bombardiraweto na SR Jugoslavija. Za potrebite na ARM primi podarok od 80 tenka od Republika Bugarija. Potpisnik e na Ramkovniot dogovor (Ohrid, 13. VIII 2001). Po neuspe{niot obid da se vrati na liderskata pozicija na VMRODPMNE, ja formira politi~kata partija VMRO–narodna (dekemvri 2004) kako nejzin neformalen lider i stana pratenik vo Sobranieto. Potoa primi bugarsko dr`avjanstvo i pridonese za raspad na negovata partija. BIBL.: Apokalipsa, Skopje, 1988 (rokpoema); Grad, Skopje, 1991 (roman vo stihovi); Direktni intervencii so kratki raskazi vo anatomskata struktura na istorijata, Skopje, 1994 (raskazi); Novata vlada i politi~kite promeni vo Republika Makedonija, Skopje, 1999; Ostvaruvawe na vekovniot son, Skopje, 2001. LIT.: Ahil Tuntev, Republika Makedonija, prva dekada (1990-1999), Skopje, 2005; Makedonski vladi, 60 godini, Skopje, 2005, 83-87. S. Ml.

Mihajlo Georgievski

GEORGIEVSKI, Mihajlo (s. Blatec, Vini~ko, 7. II 1940) – kni`even istori~ar, istra`uva~ na starite rakopisi vo Makedonija. Po zavr{uvaweto na srednoto obrazovanie, edna godina bil u~itel vo s. Cera, Ko~ansko. Kako student vo treta godina, bil nastavnik vo Gimnazijata „Van~o Prke“ vo Vinica. Po diplomiraweto na Filozofskiot fakultet (Grupa za makedonski jazik i literatura na narodite na SFRJ) vo Skopje (1964), edna godina bil profesor vo Gimnazijata „Naum Naumovski-Bor~e“ vo Kru{evo, a potoa edna godina bil na usovr{uvawe na francuskiot jazik vo Francija. Po vra}aweto se vrabotil vo NUB „Kliment Ohridski“ vo Skopje kako sorabotnik, vi{ stru~en sorabotnik (1973) i bibliotekarski sovetnik (1983) za Zbirkata redok bibliote~en materijal (1968–1974) i za Rakopisnata zbirka (1974–2002). Doktoriral na Saraevskiot univerzitet na tema „Kulturno-prosvetnata i politi~kata uloga na bibliotekarstvoto vo Vardarska Makedonija me|u dvete svetski voj349

G

GEORGIEVSKI

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

ni“ (1982). Bil izbran za vi{ nau~en sorabotnik (1987). Poslednata decenija (do penzioniraweto) rabote{e kako nau~en sovetnik vo Institutot za staroslovenska kultura‡Prilep. Kako ~len na VMRO-DPMNE, be{e pratenik vo Sobranieto na RM (1998‡2002). BIBL.: Makedonskata pe~atarska dejnost (1515–1913), Skopje, 1972; Manastirskite biblioteki i u~ili{ta vo Makedonija do 1912 godina, Skopje, 1975; Makedonskoto kni`evno nasledstvo od XI–XVIII vek, Skopje, 1979; Katalog na starope~atenite i retki knigi vo NUB „Kliment Ohridski“ – Skopje, kn. 1–3, Skopje, 1983 i 1988; Kulturno-prosvetnata i politi~kata uloga na bibliotekarstvoto vo Vardarska Makedonija me|u dvete svetski vojni, Skopje, 1989; Slovenski rakopisi vo Makedonija (otkrieni od 1975‡1985), kn. III i IV, Skopje, 1988; Slovenski rakopisi vo Makedonija, kn. V i VI, Skopje‡Prilep, 1993; Makedonski svetci ‡ `ivot i kult, Skopje, 1997; Slovenski rakopisi vo Makedonija, kn. VII i VIII, Skopje, 2000; Prilozi od starata makedonska kni`evnost i kultura, Skopje, 2007; Op{tohristijanski kultni svetci vo Makedonija ‡ `ivot i kult, Skopje, 2008. S. Ml.

{ef na Misijata na SZO vo Indokina, a potoa prodol`il da raboti vo Manila, vo Regionalnoto biro na SZO za Zapaden Pacifik (1982). Potoa bil imenuvan za potpretsedatel na Sojuzniot komitet za trud, zdravstvo i socijalna politika i voedno ja vr{el i funkcijata direktor na Sojuzniot sanitaren inspektorat do penzioniraweto (1988). Od 1990 g. `iveel i rabotel vo Toronto, Kanada, kade {to osnoval humanitarna organizacija „Kanadski prijateli na deca so zagrozeno zdravje#. BIBL.: Zna~aj dobrih klimatskih uslova pri radu, Beograd, 1956; Zdravstvo u op{tonarodnoj odbrani, Bilten „Vojno-sanitetski pregled#, 12, Beograd, 1971, 627‡651; The work of WHO in the western Pacific region 1979-1981. Biennial report of the regional director, Manila-Philipines, 1981. D. D.

Petre Georgievski

Nikola Georgievski

GEORGIEVSKI, Nikola Sotirov (Skopje, 15. XII 1922 ‡ Toronto, 3. II 2000) ‡ epidemiolog, spec. po higiena i socijalna medicina, prof. na Med. f. vo Skopje. Vo 1941 g. se zapi{al na Med. f. vo Sofija, a vo 1943 go prekinal studiraweto poradi u~estvo vo NOB (1944‡1945). Diplomiral na Med. f. vo Zagreb (1949), kade {to zavr{il i specijalizacija po higiena (1954). Prestojuval vo Pariz na postdiplomski kurs po higiena na trudot (1952/53). Bil izbran za asistent (1951), univerzitetski predava~ (1956) i docent (1961). Bil {ef na Katedrata po higiena i socijalna medicina pri Med. f. vo Skopje (1952‡1965), minister za narodno zdravje na Makedonija (1962‡1965), zamenik na sojuzniot minister za zdravstvo (1965‡1966) i sojuzen minister za zdravstvo i socijalna politika (1967‡1972) i pretsedatel na Crveniot krst na Jugoslavija (1972‡1976), a na taa funkcija mu bila dodelena i nagradata AVNOJ (1975). Kako ekspert na SZO vo 1977 g. zaminal vo Hanoj za 350

GEORGIEVSKI, Petre (s. Dolno Dupeni, Prespa, 1. VI 1940) ‡ univerzitetski profesor, sociolog. Osnovno obrazovanie zavr{il vo s. Qubojno, a u~itelska {kola vo Bitola. Diplomiral sociologija na Filozofskiot fakultet vo Belgrad (1965). Zavr{il postdiplomski studii na Institutot za sociolo{ki i politi~ko-pravni istra`uvawa vo Skopje (1971). Doktoriral od oblasta na sociolo{kite nauki na Filozofskiot fakultet vo Skopje, na tema „Vlijanieto na socijalnata struktura na studentite vrz izborot na fakultetot, me|usebnoto drugaruvawe i uspehot vo studiite“ (1981). Se vrabotuva kako asistent na ISPPI (1967), a potoa na Filozofskiot fakultet vo Skopje (1972). Izbran za redoven profesor (1987) po predmetite metodologija na sociolo{ki istra`uvawa i sociologija na obrazovanieto. Toj e eden od osnova~ite na Oddelenieto za sociologija, podocna Institut za sociologija pri Filozofskiot fakultet vo Skopje. Bil dekan na Filozofskiot fakultet vo Skopje (1985) i ~len na Pretsedatelstvoto na CK na SKM (1986‡1989). Objavil nad 150 statii i pove}e knigi od oblasta na sociologijata. Osnovnata ideja {to ja sledi e

vlijanieto na obrazovanieto vrz socijalnata podvi`nost vo Makedonija. BIBL.: Sociologija na obrazovanieto, Skopje, 2003. LIT.: Filozofski fakultet 1920–1946– 2006, Skopje, 2006. Il. T.

Sa{o Georgievski

GEORGIEVSKI, Sa{o (Ko~ani, 8. X 1963) ‡ univerzitetski profesor, pravnik. Osnovno i sredno obrazovanie zavr{il vo Skopje. Diplomiral (1986), magistriral (1993) i doktoriral na Pravniot fakultet vo Skopje, na tema „Koncesiskite i sli~nite dogovori me|u dr`avata i stranskiot vlo`uva~ vo me|unarodnoto i vnatre{noto pravo, so poseben osvrt na pravoto i praktikata na Republika Makedonija“ (1997). Izbran za asistent (1988), za docent (1998) i za vonreden profesor na Pravniot fakultet vo Skopje (2004) vo nau~nata oblast me|unarodno pravo i me|unarodni odnosi. Bil ~len na makedonskata delegacija vo pregovorite okolu sukcesijata na porane{nata SFRJ (1992), vo pregovorite so Republika Grcija (1993 i 1995) i vo pregovorite so EU (1996 i 2000). Objavil pogolem broj nau~ni trudovi vo doma{ni i vo stranski spisanija za me|unarodnopravnite i za nekoi sporedbeni aspekti na stranskite vlo`uvawa. BIBL.: Legal Aspects of Foreign Investiment in Macedonia, Leiden, 1999; Dokumenti za Republika Makedonija 1990-2005, Skopje, 2007. LIT.: Praven fakultet ‡ Pedeset godini 1951 ‡ 2001, Skopje, 2001. Sv. [.

GEORGIEVSKI, Stefan (Skopje, 2. I 1931) ‡ univerzitetski profesor, pravnik. Osnovno u~ili{te i gimnazija zavr{il vo rodniot grad. Pravnite studii gi zapo~nal vo Zagreb (1949), a diplomiral na Pravniot fakultet vo Qubqana (1953). Doktoriral na Pravniot fakultet vo Skopje, na tema „Polo`bata na maloletnicite vo gra|ansko-sudskata postapka na SFRJ“ (1965). Izbran za docent po predmetot gra|anska sudska postapka na Pravniot fakultet vo Skopje (1966), za vonre-

GEORGIEV-TOMOVI^IN

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

Stefan Georgievski

den (1971) i za redoven profesor (1976). Bil sudija vo Okoliskiot sud I vo Skopje (1956‡1958) i sudija vo Okru`niot sud vo Skopje (1958‡1962). Bil dekan na Pravniot fakultet vo Skopje (1979/80 ‡1980/81). Objavil nekolku u~ebnici i pogolem broj nau~ni trudovi od oblasta na gra|anskoto procesno pravo. BIBL.: Vonparni~na postapka, Skopje, 1975; Osnovni principi na gra|anskoto procesno pravo, Skopje, 1995. LIT.: Praven fakultet ‡ Pedeset godini 1951 ‡ 2001, Skopje, 2001. Sv. [.

no govori za genezata na temite i motivite vo negovite raskazi i romani. Kako privrzanik na poetikata na otkornati{tvoto i egzodusot so pro{ireni registri na nacionalni i univerzalni zna~ewa, toj vo svojata prikazna skoro redovno trgnuva od nekoj `ivoten podatok, od nekoj konkreten istoriski moment situiran vo Vtorata svetska vojna i osobeno vo vreme na Gra|anskata vojna vo Grcija, kako i vo egejskiot egzodus, i vo makedonskata dijaspora voop{to. Vo negoviot narativen iskaz, so beleg na mimeti~ka konvencija, u~estvuvaat i istorijata, i ideologijata, i politi~kite i moralnite idei na vremeto, pa i etosot na poedinecot i na nacionalniot kolektiv. DELA: zbirki raskazi: Nie zad nasipot (1957), Suvi vetrovi (1964), Ku}a pod kaleto (1964); romani: Lu|e i volci (1960), Yidovi (1962), Crno seme (1966), Zmiski vetar (1969), Crveniot kow (1975), Vreme na mol~ewe (1978), Ramna zemja (1981), Kajmak~alan (1992), Is~eznuvawe (1998); filmski scenarija: Crno seme, Crveniot kow, @oltiot trendafil i Preku ezeroto. LIT.: Miodrag Drugovac, Istorija na makedonskata kni`evnost XX vek (1990); Venko Andonovski, Strukturata na makedonskiot realisti~en roman (1997); Loreta Georgievska-Jakovleva, Otvoren krug (1997); Hristo Georgievski, Makedonskiot roman 1952-2000 (2002). V. M. - ^.

Pero Georgievski^i~o

(1932). Kako ~len na SKOJ (od krajot na 1933) i na KPJ (1934), bil ~len na MK na KPJ vo Kumanovo (1934‡1936), ~len na PK na SKOJ za Makedonija (1935) i sekretar na Rabotni~koto KUD †Abra{evi}# vo Kumanovo (od 1935). Bil rakovoditel na Odborot za sobirawe pomo{ (1936) za u~estvo vo [panskata gra|anska vojna, a poradi apsewe (1937) ne uspeal i samiot da zamine. Kako sekretar na MK na KPJ vo Kumanovo (do 12. X 1941) i ~len na PK na KPJ za Makedonija, gi predvodel Martovskite demonstracii vo Kumanovo (27. III 1941). Kako politi~ki komesar na kumanovskiot Karada~ki NOPO (12‡14. X 1941), zaginal vo borba so bugarskata vojska i policija. Proglasen e za naroden heroj na Jugoslavija (11. X 1951). LIT.: Vidoe Podgorec, Georgiev, Milan Pero-^i~o (1918-1941), Narodni heroi od Makedonija, NIK †Na{a kniga#, Skopje, 1973, 96-101; Spomen zbornik na zaginatite borci od NOV i `rtvi na fa{isti~kiot teror od Kumanovo i Kumanovsko 1941-1945, Kumanovo, 1976, 17. S. Ml.

Ta{ko Georgievski

GEORGIEVSKI, Ta{ko (Kroncelevo, Vodensko, 15. III 1935) ‡ pisatel, prozen beletrist, romansier, novinar, hroni~ar na stradawata na egejskite Makedonci. Rabotel vo redakcijata na vesnikot †Mlad borec# i vo spisanieto †Sovremenost#. Bil urednik vo Makedonskata radiotelevizija i vo izdava~kite ku}i †Misla# i †Makedonska kniga#. ^len e na DPM od 1957, a na MANU od 1983 g. ^len e i na Makedonskiot PEN centar. T. G. e pisatel so razviena istoriska memorija, no i so koloriten egejski hronotop (tematski i stilski edinstven vo na{ata literatura, neguvan i od P. [irilov, K. Misirkova-Rumenova, I. ^apovski, P. Gilevski, R. Ja~ev, K. Mangov). Vo tradicijata na dokumentarnoto (memoarskoto) svedo~ewe se avtobiografskite zapisi pomesteni vo negovata kniga †Plo~ata na `ivotot# (1988). Ovie zapisi mo`e da se ~itaat i kako nepretenciozni komentari na pisatelovata imanentna poetika, koja pak otvore-

G

Hristo Georgievski

GEORGIEVSKI, Hristo (Kumanovo, 24. X 1943 ‡ Belgrad, 3. VI 2000) ‡ poet, eseist, kriti~ar, kni`even istori~ar. Zavr{il Filolo{ki fakultet vo Belgrad, kade {to be{e redoven profesor. ^len na DPM (1986). BIBL.: Jazikot na bunarot (poezija, 1978), Jazikot i patot (poezija, 1982), Dve Marii od Slavko Janevski (studija, 1982), Makedonskiot roman 1952‡1982 (studija, 1983), Udar (poezija, 1984), Skriena smisla (esei, 1984), Poetikata na makedonskiot roman (studija, 1985), Istorija i poetika na makedonskata drama (studija, 1994), Istorija na makedonskiot roman (2000). R.

GEORGIEVSKI-^I^O, Pero Milanov (Kumanovo, 1918 ‡ kaj s. Belakovce, Kumanovsko, 14. X 1944) ‡ {iva~ki rabotnik, komunisti~ki deec i naroden heroj. Zavr{il zanaet~isko u~ili{te

GEORGIEV-TOMOVI^IN, Stojan (Petri~, 18. III 1938) – nacionalen deec vo Pirinskiot del na Makedonija, prv pretsedatel na OMO-Ilinden. Iako apsen i osuduvan od bugarskite vlasti (po 1956), ja prodol`uval nelegalnata nacionalna dejnost. Po pristapuvaweto vo tajnata Nezavisna makedonska organizacija – Ilinden (1970) bil aktivist vo Gocedel~evsko, Petri~ko, Razlo{ko i Sandansko. Po otkrivaweto na Organizacijata (XI 1973), na golem sudski proces (juni 1974) bil osuden. Po politi~kite promeni i vospostavuvaweto parlamentaren sistem vo Bugarija (1989), zel aktivno u~estvo pri formiraweto na Obedinetite makedonski organizacii (OMO) – Ilinden. Na konstitutivnoto sobranie (14. IV 1990) bil izbran za pretsedatel. Vo toa svojstvo bil ~len na Semakedonskata delegacija {to zela u~estvo na Konferencijata za ~ovekovata dimenzija pri Konferencijata za evropska bezbednost i sorabotka (KEBS), odr`ana vo 351

G

GEORGIEV-TURNOVSKI

Kopenhagen (10–17. VI 1990). U~estvuval vo site nacionalni manifestacii na Makedoncite od i vo Pirinskiot del na Makedonija. BIBL.: Stojan Georgiev Tomovi~in, Makedonija nad sè, Bitola, 1990. V. Jot.

GEORGIEV-TURNOVSKI, Manu{ (s. Turnovo, Strumi~ko, 10. VIII 1881 – s. Dolna Ribnica, Petri~ko, 7/20. II 1908) – u~itel, okoliski vojvoda vo Petri~, zamenik okru`en vojvoda na Strumi~kiot revolucioneren okrug. Zavr{il progimnazija vo Strumica, pedago{ka {kola vo Ser. Stanal nelegalen (1903) u~esnik na Strumi~kiot okru`en kongres (1905) i na Rilskiot kongres (1905). Zaginal so celata ~eta (24 du{i) po `estoka borba so osmanliskata vojska vo s. Dolna Ribnica, Petri~ko. LIT.: „Il. IlindenÍ“, II, 2 (12), SofiÔ, 1929. V. \.

GEORGIJ (XV¶ v. ) – ohridski arhiepiskop (1617–1627). Bil od slovensko makedonsko poteklo. Po negova pora~ka, monahot Cvetan prepi{al eden slovenski oktoih (1527); ja pomagal slovenskata kni`nina. LIT.: I. Snegarov, IstoriÔ na Ohridskata arhiepiskopiÔ-patriarÈiÔ. II, SofiÔ, 1995; J. Bel~ovski, Hronolo{ki spisok na poglavarite na Ohridskata arhiepiskopija (patrijar{ija), „Godi{en zbornik na Bogoslovskiot fakultet ’Sv. Kliment Ohridski’“, kn. 8, Skopje, 2002. Al. Tr.

GEORGIOS I (Danska, 1845 – Solun, 1913) – kral na Grcija (1863–1913). Po poteklo Danec, vtor sin na kralot Kristijan IX. Na gr~kiot prestol do{ol so britanska poddr{ka. Se zastapuval za ostvaruvawe na megali idejata i za teritorijalno pro{iruvawe na Grcija vo Makedonija, a za toa gi koristel semejnite vrski so evropskite kralski dvorovi. Ubien vo Solun. LIT.: Gi Gotije, Orlovi i lavovi. Istorija balkanskih monarhija 1817‡1974, Beograd, 2002. D. Jov.

GEORGOV, Ivan (Veles, 17. I 1862 ‡ Sofija, 13. VIII 1936) ‡ univ. profesor, politi~ar i preveduva~. Visokoto obrazovanie go zavr{il vo Viena i bil profesor na Sofiskiot univerzitet, rakovoditel na Katedrata po istorija na filozofijata (1888‡ 1934). Bil ~len na VMK i na Makedonskiot nau~en institut i pretsedatel na Dobrotvorniot sojuz. Preveduval od francuski i od germanski jazik na bugarski. DELA.: Bukvar, Sof., 1884; Etika, Sof., 1904; RazvitiÔ na detskiÔt govor, Sof., 1911; Delba i pak delba, Sof. 1912; Dne{noto sastoÔnie vo Makedonija pod sÍrbska i gÍrcka vlast i Op{testvoto na narodite, Sof. 1925; IstoriÔ na filozofiÔta, Sof., 1925. V. Toc.

352

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

GEOTEKTONSKI EDINICI VO RM – teritorijata na RM pripa|a na 5 geotektonski edinici: Osogovsko-male{evski masiv, Vardarska zona, Pelagoniski masiv, Zapadnomakedonska zona i Cukali-Krasta zona. Site edinici imaat generalno s–j do ssz–jji orientacija i ograni~eni se so rasedi od regionalen karakter. Osogovsko-male{evski masiv (poznat i kako Srpsko-makedonski masiv) gi opfa}a isto~nite delovi na Makedonija i e izgraden od dolen prekambriski metamorfen kompleks (gnajsevi, mika{isti, amfiboliti) i goren rifej-kambriski kompleks (baziti i {krilci), i od relikti od paleozojski karpi, site isprobieni so hercinski granitoidi. Vardarskata zona se protega niz centralnite delovi na Makedonija, po te~enieto na rekata Vardar. Toa e geotektonska edinica na ~ij prostor vo jura bila otvorena zemjinata kora i se formiral tesen okean, koj se protegal od Panonskiot basen na sever kon jug preku Belgrad – Ju`na Srbija – dolinata na rekata Vardar – Solunski Zaliv. Karakteristi~na e so silna tektoniziranost na prekambriskite, paleozojskite, mezozojskite i paleogenskite kompleksi, koi se javuvaat vo lu{pi, navlaki i blokovi navlekuvani od ISI kon ZJZ, kako i so prisustvo na okeanski tip na kora (ultrabaziti, gabro, bazalti, pela{ki sedimenti). Pelagoniskiot masiv pretstavuva centralen masiv, so forma na horst-antiklinorium, smesten me|u Vardarskata zona i Zapadno-makedonskata zona. Izgraden e od prekambriski dolen kompleks na gnajsevi, mika{isti, amfiboliti i granitoidi, od me{ana i od mermerna serija. Zapadnomakedonskata zona gi opfa}a zapadnite tereni od Makedonija i e izgradena od staropaleozojski niskometamorfni karpi i hercinski granitoidi i mezozojski sedimenti. Cukali-Krasta zonata, {iroko rasprostraneta vo Albanija, so eden mal del e razviena kaj Debar. LIT.: N. Dumurxanov, G. Petrov, Litostratigrafski i hemiski karakteristiki na Vardarskata okeanska kora na teritorijata na Makedonija, „XII Kongres na geolozi na Jugoslavija#, kn.1, Ohrid, 1990; M. Arsovski, Tektonika na Makedonija, 1997; M. Arsovski, Tektonska karta na Makedonija, 1998. N. Dum.

GERAMIT^IOSKI, Tale (Prilep, 4. IX 1962) – redoven profesor na Tehni~kiot fakultet vo Bitola. Diplomira (1987), magistrira (1989) i doktorira (1993) na Ma{inskiot fakultet vo Skopje. Se vrabotuva vo fabrikata „Euroinvest – 11 Oktomvri# vo Pri-

Tale Geramit~ioski

lep. Izbran e za asistent na Tehni~kiot fakultet vo Bitola (1987) i za redoven profesor po predmetite ma{inski elementi i konstruirawe (2002). Bil ~len na Senatot na Univerzitetot „Sv. Kliment Ohridski# vo Bitola. Vo 2002 g. i 2006 g. e izbiran za pratenik vo Sobranieto na RM i potoa zamenik-minister za obrazovanie i nauka vo Vladata na RM. Ima objaveno pove}e od 50 stru~ni i nau~ni truda i eden Gl. K. u~ebnik. GERASIMOV, Nikola (Ohrid, 17. VII 1868 – Sofija, 2. XII 1927) – u~itel, petri~ki vojvoda. Zavr{il istorija na Univerzitetot vo Sofija. U~itelstvuval vo Pazarxik, Gevgelija, [tip, Trgovi{te. Bil u~esnik vo Gornoxumajskoto i vo Razlo{koto vostanie. Od 1903 g. bil sekretar vo ~etata na Aleksandar Protugerov. U~estvuval vo Balkanskite i vo Prvata svetska vojna, vo sostavot na Bugarskata armija. LIT.: Almanah na zavÍr{ilite vis{e obrazovanie v SU „Kl. Ohridski“ (1888– 1974), I, Sofix, 1975. Al. Tr.

GEREVIZ (Apium graveolens L.) – dvegodi{no gradinarsko rastenie od fam. Apiaceae. Vo prvata godina formira nadebelen koren i lisna rozeta ili samo lisna rozeta, a vo vtorata cvetonosno steblo, socvetija, plod i seme. Se odgleduva zaradi nadebeleniot koren, listovite ili za lisnite ra~ki. Bogat e so vitamini: S (4–12 mg%); B1 (0,02 mg%); B2 (0,03 mg%); PP (3 mg%); mineralni m a t e r i i (0,8–1,5%); celuloza (1,2–1,5%); jagleni hidrati (6– 9,5%) i eteri~ni masla. D. J. Gerviz

GERMANSKO-MAKEDONSKI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

GERMAN – srednovisoka planina {to se nao|a vo krajniot severoisto~en del na RM, pome|u Slavi{ka Kotlina na jug, dolinata na P~iwa na sever, planinata Kozjak od zapad i masivot Bilino od istok. Najvisok vrv e Modra Glava (German) (1.390 m n.v). Viso~inata na glavnoto bilo koe ima pravec na protegawe sz–ji e izedna~ena na okolu 1.300 m, a samo namesta se izdigaat viso~inki. Vo navedeniot pravec toa e dolgo 9 km. Geolo{kiot sostav e pretstaven so: gnajsevi, mika{isti, zeleni {krilci i dr. Negovite strani se disecirani so golem broj re~ni tekovi. Planinata e siroma{na so {umska vegetacija, poradi {to se aktivni recentnite erozivni procesi. Vo najvisokite delovi e smesteno s. German. T. And.

GERMAN II VODENSKI ‡ vodenski mitropolit i ohridski arhiepiskop (8. V 1688 ‡ 8. VIII 1691 i 1702 ‡ prvata ~etvrtina na 1703). Negoviot izbor za ohridski arhiepiskop bil nadvor od kanonskite pravila, bidej}i bil izvr{en samo od trojca sinodalni arhierei. Bil vo rivalski odnosi so dotoga{niot ohridski arhiepiskop Grigorij II (ok. 15. X 1679 ‡ 1688). Nasilno bil smenet, no formalno se otka`al od tronot duri po nekolku godini (1695). Podocna pak uspeal da si go povrati arhiepiskopskiot tron (1699‡1702 ili najdocna do prvata ~etvrtina na 1703). LIT.: Ivan Snegarov, IstoriÔ na Ohridskata arhiepiskopiÔ, t. 2, Ot padaneto i pod turcite do neŸnoto uni]o`enie (1394-1767), Sofix, 1931; Jovan Bel~ovski, Hronolo{ki spisok na poglavarite na Ohridskata arhiepiskopija (patrijar{ija), †Godi{en zbornik#, kniga 8, Bogoslovski fakultet †Sveti Kliment Ohridski#, Skopje, 2002, 75. S. Ml.

GERMAN, Gavril (X v.) – prv poglavar na Ohridskata arhiepiskopija, postaven od carot Samuil, a go potvrdil rimskiot papa. Bil blizok na vladeja~kata familija na carot Samuil i u`ival golema po~it. Se smeta deka po nego go dobil imeto carot Gavril Radomir, prvorodeniot sin na Samuil. Bil na ~elo na Arhiepiskopijata vo prvite decenii na Samuilovoto Carstvo, koga nejzinoto sedi{te se nao|alo vo Prespa. Vo Prespa i po~inal kon krajot na X v. Spored predanieto kaj lokalnoto naselenie, bil pogreban vo crkvata na dene{noto prespansko selo German (denes vo RG), koe po nego go dobilo i svoeto ime. LIT.: J. Bel~ovski, Ohridskata arhiepiskopija od osnovaweto do pa|aweto na Makedonija pod turska vlast, Skopje, 1997. K. Ax.

GERMANSKI PROEKT ZA AVTONOMNA MAKEDONSKA DR@AVA (1917). Kon krajot na 1916 g. Komandata na grupata armii vo Makedonija podgotvila (vo dogovor so sojuzni~kata Turcija) proglasuvawe na avtonomna dr`ava Makedonija. Oficerite i vojnicite od turskiot polk vo Makedonija (I 1917) pred naselenieto zboruvale (so odobrenie od komandantot na germanskata grupa armii Fon Bilov) deka †Makedonija }e bide avtonomna, Makedonija }e im ostane na Makedoncite#. Se smetalo toa da se sprovede so Organizacijata VMRO na Todor Aleksandrov i na Aleksandar Protogerov. Generalot Cudorna, politi~ki sovetnik na Fon Bilov, na 20. I 1917 g. go zapoznal polkovnikot Aleksandar Protogerov (zamenik na na~alnikot na Makedonskata voenoinspekciska oblast) za zainteresiranosta Makedonija da stane i †da ostane avtonomna#. Protogerov go otfrlil predlogot so obrazlo`enie deka †Makedonija e del od Bugarija, kon koja ve}e e prisoedineta#. IZV.: Izvor: CDIA-SofiÔ, f. 313, op. 1, a.e. 2004, l.1–2; Veli~ko Georgiev-Stojko Trifonov, IstoriÔ na BÍlgariÔ 1878– 1944, dokumenti: T. II, 1912-1918, 515–516. M. Min.

GERMANSKO-BUGARSKA OFANZIVA (1944) ‡ ofanziva protiv edinicite na ELAS vo reonot na planinite Pajak i Kajmak~alan (operacija „Volf“). Zapo~nala na 17 januari 1944 g., nastradale selata Karasinanci, Berislavci, Kupa, Maj Dag, a 180 lica go zagubile `ivotot. Celta na operacijata bila da se uni{ti antifa{isti~koto dvi`ewe vo regionot na Pajak i na Kajmak~alan. LIT.: Istorija na makedonskiot narod, V, Skopje, 2003. St. Kis.

GERMANSKO-ITALIJANSKA SPOGODBA (1941) ‡ spogodba za podelba na Jugoslavija i na Makedonija. Po kapitulacijata na Jugoslavija, Hitler i Musolini vo Viena (24. IV 1941) go dogovorile noviot poredok na Balkanot: Nezavisna Dr`ava Hrvatska (bez Dalmacija, {to ja dobila Italija) so mo`nost za povrzuvawe so Italija vo personalna unija; podelba na Slovenija; Nezavisna Dr`ava Crna Gora vo personalna unija so Italija; Srbija, svedena vo najmali granici da se dr`i pod okupacija; teritorijalno pro{iruvawe na Albanija za smetka na Grcija, na Makedonija i na Srbija. Na Albanija $ se dodeluvala celata severozapadna teritorija na Makedonija so gradovite: Struga, Gostivar i Tetovo. Dru-

G

giot, pogolem del $ se daval na Bugarija. Za Solun i za sudbinata na Grcija dogovorile da re{avaat po zavr{uvaweto na vojnata. LIT.: Dokumenti o spoljnoj politici SFRJ, I, 1941–1945, Beograd, 1988 . M. Min.

GERMANSKO-MAKEDONSKI VRSKI I ODNOSI ‡ se razvivaat preku rabotata na svetite Kiril i Metodij vo Moravija i Panonija (IX v.) i pretstavnicite na car Samuil (X v.) kaj germanskiot car Oton I vo gradot Kvedlinburg (X v.) vo misija za obezbeduvawe priznavawe na makedonskata dr`ava. Vo vtorata decenija od XI v., vo vremeto na krstonosnite vojni, del od germanskite krstonosci koi pominuvaat preku makedonskata teritorija ostvaruva kontakti so makedonskoto naselenie. Od XII do XVII v. germanski rudari – Sasi rabotat vo kratovskite rudnici. Vo 1777 g. vo Solun postoi Vicekonzulat na Prusija. Germanskata politika kon Balkanot e proturska. Germanskata diplomatija so vnimanie go sledi izbuvnuvaweto i tekot na Ilindenskoto vostanie i preku ambasadorot vo Carigrad mu sugerira na sultanot so energi~ni merki da ja zadu{i makedonskata revolucija. Vrz osnova na Mirc{te{kiot dogovor, Germanija u~estvuva vo organiziraweto na `andarmeriskoto u~ili{te vo Solun {to go rakovodi majorot Fon Alten. Pretstavnik na Germanija u~estvuva vo rabotata na Finansiskata komisija za Makedonija. Vo vremeto na Balkanskite vojni zazela neutralen stav i ja prifatila podelbata na Makedonija so Bukure{kiot dogovor. Potpi{ala taen Dogovor za Sojuz so Bugarija (1915) i garantirala da ja okupira i da ja anektira celata teritorija na Makedonija pod vlasta na Srbija, a vo slu~aj na vojna so Grcija i celiot Egejski del od Makedonija pod vlasta na Grcija. Kon krajot na 1916 g. i vo po~etokot na 1917 g. inicirala, so VMORO na Aleksandrov i na Protogerov, da se proglasi sozdavawe avtonomna makedonska dr`ava. Voda~ite ne go prifatile toa, za niv Makedonija bila slobodna i nacionalno obedineta vo edinstvena bugarska dr`ava. Pred po~etokot na Vtorata svetska vojna na Balkanot Germanija se obvrzala kon Jugoslavija, pri pristapuvawe kon Trojniot pakt, da go dobie Solun. Po prevratot vo Jugoslavija i po otka`uvaweto od Trojniot pakt donela odluka za uni{tuvawe na Jugoslavija i so Italija dogovorila podelba na Makedonija me|u Bugarija i Italija, odnosno Albanija. Pred kapitulacijata na 353

G

GERMANOV-[A]IR

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Bugarija (letoto 1944) Germanija go aktivirala planot da proglasi sozdavawe nezavisna dr`ava Makedonija so VMRO na Ivan Mihajlov. Po proglasuvaweto na dr`avnata samostojnost i na nezavisnosta Germanija ja poddr`ala Grcija za spre~uvawe na priznavaweto i za priem vo ON pod ustavnoto ime. Taa ja prizna RM kako PJRM. SR Germanija ja priznava RM na 8. IV 1993 g. Diplomatskite odnosi se vospostavuvaat na 16. XII 1993 g. i so toa (1992) se otvora konzulat na SR Germanija vo Skopje. Prv vonreden i opolnomo{ten ambasador na SR Germanija vo RM e Hans Lotar [tefan (Hans Lotar Stepan). Prv vonreden i opolnomo{ten ambasador na RM vo SR Germanija e Sr|an Kerim.

IZV.: \or|i Stoj~evski, Germanski dokumenti za politikata na Germanija i evropskite golemi sili vo Makedonija 1904–1910 godina, Skopje, 2005. LIT.: Ahil Tunte, Republika Makedonija – prva dekada (1990–1999), Skopje, 2005; Makedonija vo bilateralnite i multilateralni dogovori, Skopje, 2000; Makedonija vo me|unarodnite dogovori 1913– 1940, Skopje, 2006; Hans Lotar-[tepan, Makedonskiot jazol, Skopje, 2004; Germanski dokumenti za Makedonija, 1, redakcija na d-r Marjan Dimitrievski, Skopje, 2001. T. Petr. i M. Min.

kir vojvoda#, a e opean i vo pove}e makedonski narodni pesni. IZV.: Krste Germov-[akir, Spomeni, rakopis vo AOINI-Skopje. LIT.: Atanas Tasevski, Osudeniot na 101 godina. Novi soznanija za Krste Germov[akirot, †Ve~er#, XV, 4392, Skopje, 6. VIII 1977, 7. S. Ml.

GEROV, Dragan (Tetovo, 7. X 1923 ‡ Skopje, 22. VI 2004) ‡ pripadnik na prvata generacija makedonski novinari. Vo juli 1944 g. ~len na AGITPROP pri Glavniot {tab na NOVM, koj go podgotvuval Prvoto zasedanie na ASNOM. Od 1950 g. eden od urednicite na „Sportski glas#, a narednata godina preminal vo Radio Skopje, kade {to ostanal sè do penzioniraweto (1985). Dolgogodi{en urednik i komentator vo Nadvore{no-politi~kata redakcija, vo eden mandat glaven urednik na Informativno-politi~kata programa na Radio Skopje. Vo periodot 1975‡1980 dopisnik na Radio Skopje od Var{ava. B. P. \. GEROV, Ilija (s. L’ki, Nevrokopsko/Gocedel~evsko, 26. III 1890 – s. Dabnica, Nevrokopsko, 15. V 1925) – humanist, komunist, pripadnik na BKP(ts). Na op{tinskite izbori (1920) vlasta vo seloto ja osvoile komunistite, a toj bil izbran za pretsedatel (kmet) na selskata komuna. Po negova inicijativa so dobrovolna rabota bile gradeni ku}i za siroma{nite. Poradi svojata dejnost bil ubien od VMRO na Ivan Mihajlov.

IZV.: Arhiv Srbije, Belgrad, f. V[, V114/1903; V[, V-94/1904 i V[, I–12/1904; †Makedonija#, VII, 5, Belgrad, 1. II 1904, 1. Bl. R.

Branko Geroski

GEROSKI, Branko (Gostivar, 2. II 1962) ‡ novinar i publicist. Diplomiral na Fakultetot za novinarstvo vo Skopje. Vo periodot 1984/94 g. raboti vo vesnicite „Osten#, „Nova Makedonija#, „Komunist# i „Ve~er#. Vo 1996 g. eden od osnova~ite na „Dnevnik#, prviot nezavisen dneven vesnik, koj }e otvori nova etapa vo makedonskoto novinarstvo, i negov prv glaven urednik. Vo 2006 g. go osnoval „Nedelno vreme#, nedelno izdanie na vesnikot „Vreme#, a vedna{ potoa i besplatniot dneven vesnik „[pic#, kako negov glaven i odgovoren urednik. Predava~ na Ednogodi{nata {kola za novinarstvo vo MIM. Avtor na knigite „Novinarska re~enica# (1998) i „Bidi novinar# (2006) i koavtor na trudot „Pi{uvawe za pe~ateni mediumi# (2005). B. P. \.

LIT.: BezsmÍrtnite 1922/1944, zb.: Zaginali v borba protiv kapitalizma i fa{izma ot Blagoevgradski okrÍg, SofiÔ, 1971. V. Jot. Krste Germov[a}ir

GERMOV-[A]IR, Krste (Prilep, 1875/6 ‡ Skopje, 1962) ‡ deec na TMORO, mariovski vojvoda i naroden junak. Dejstvuval vo Mariovo, na pl. Nixe i Kajmak~alan. Zaedno so Tole Pa{a, likvidiral nekolku osmanliski zulumxii vo Mariovsko. So svoja ~eta zel u~estvo vo Ilindenskoto vostanie (1903). Osmanliskite vlasti go osudile na 101 g. robija. So svoja ~eta u~estvuval i vo Balkanskite vojni (1912‡1913), a potoa emigriral vo Bugarija. Po Osloboduvaweto se vratil vo Makedonija (1944) i bil izbran za naroden pratenik. Po~inal vo dlaboka starost. Se obidel i vo poezijata, napi{al okolu 50 pesni na istoriski temi (za Nikola Karanxulov, Jordan Gavazot i dr.), koi ~esto gi peel ili gi recitiral. Negoviot lik e pretstaven vo romanot na Stale Popov †[a354

GEROV, Matej (Tetovo, 14. XI 1871 ‡ Sofija, 20. VIII 1918) ‡ makedonski deec, ~len na @enevskata grupa, bugarski novinar. Studira na Pravniot fakultet vo Sofija. Na 27. IX 1903 g. se prijavuva da gi prodol`i studiite vo posledniot semestar na Pravniot fakultet vo Belgrad. Kako ~len na MRO od kriloto na „sarafistite“, ispraten e da go aran`ira pre~ekot na B. Sarafov vo srpskata prestolnina za razgovorite so srpskite dr`avnici i novinari (noemvri 1903). Ja poddr`uva nacionalnata programa na Makedonskiot klub i na v. „Balkanski glasnik“ i izjavuva vo pe~atot deka „ne e ni Srbin, ni Bugarin, tuku Makedonec“. Vo slednata godina ja napu{ta Srbija. Podocna u~estvuva vo formiraweto na Sojuzot na bugarskite konstitucioni klubovi (1908) i, kako novinar, napolno se predava vo slu`ba na bugarskata politika vo Makedonija.

Mihail Gerxikov

GERXIKOV, Mihail (Mi{el) Ivanov (Plovdiv, 26. I 1877 ‡ Sofija, 18. III 1947) ‡ u~itel, anarhisti~ki i revolucioneren deec i vojvoda na TMORO (od bugarska nacionalnost). Kako student po pravo vo @eneva gi formiral t.n. @enevska grupa so anarhisti~ki idei i Makedonskiot taen revolucioneren komitet. Kako u~itel vo Bitolskata gimnazija, pod imeto Todor Lukanov, bil uapsen (1899) i potoa zaminal vo Solun i stanal ~len na CK na TMORO (1900). Izvesno vreme bil borec vo ~etata na Hristo

GIEVA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

^ernopeev, a potoa (1901) vojvoda na ~eta vo Solunsko, Kuku{ko, Strumi~ko i vo Dojransko. Podocna dejstvuval vo Odrinsko, kade {to bil ~len na Glavnoto boevo telo na vostanieto (1903). Vo Balkanskite vojni (1912‡1913) u~estvuval na ~elo na dobrovole~ki odred, a po Prvata svetska vojna (1914‡1918) gi poddr`uval dejcite na Serskata grupa. Bil potpisnik na Apelot do makedonskoto naselenie i emigracijata vo Bugarija (9. III 1919), a potoa u~estvuval i vo formiraweto na Privremenoto pretstavni{tvo na obedinetata biv{a VMRO. Po prestojot vo emigracija (1924-1931), go poddr`al sozdavaweto na VMRO (Ob) i stanal nejzin ~len (1925), no potoa zastanal na ~elo na otcepnicite (1928-1929). Projavil bogata publicisti~ka dejnost (1909‡1944). Bil dosleden antifa{ist i go poddr`al Bugarskiot naroden front. Ostavil i svoi bogati memoari. LIT.: Izmennicite na makedonskoto delo, Praga, 1926; N. Spirov, Mihail Gerd`ikov, †Bele`iti bqlgari#, t. 4, Sofix, 1971; Jovan Pavlovski, Ogneno semejstvo. Spomeni na Lika ^opova, Skopje, 1978, 138; Bugari – soborci na Goce Del~ev. Vnukata na Goce Del~ev, baba Lika ^opova-Jurukova ka`uva za direktnoto u~estvo na golem broj Bugari vo makedonskoto revolucionerno dvi`ewe, †Gocevi denovi – Pesna za Goce 1981#, VII, 7, Skopje, 7. II 1981, 16; D-r Simo Mladenovski, Revolucionerkata Ru{a Del~eva (18681945). Po spomenite na Lika ^opova, Skopje, 1983. S. Ml.

Dimitar Ge{oski

GE[OSKI, Dimitar (Prilep, 14. IX 1928 ‡ Skopje, 29. X 1989) ‡ dramski akter. Karierata ja zapo~nal vo Narodniot teatar vo Prilep (1951). ^len na Dramata na MNT (1958‡1964), potoa raboti vo Dramskiot teatar vo Skopje (1964‡1989). Negovata igra se sostoe{e vo ednostavnosta na gestot, vo toplinata i neposrednosta so koi gi obojuva{e svoite likovi. Ulogi: Raskoqnikov (†Zlostorstvo i kazna#); Pozon (†Pantaglez#); Len (†Veterot vo grankite na Sasafra#); Panko Kozarko (†Svadba#); Gole (†Hamlet od Dolno Ga{tani#); Kardinalot (†Erigon#) i dr. Zabele`itelno e negovoto u~estvo na filmot, na TV i na javni priredbi kako recitator. R. St. GIGA (Gygaia) – makedonsko `ensko bo`estvo koe, spored atributite, pretstavuva makedonskata Atena (Atena Alkidemnos), na koja $ prinesuva `rtvi kralot Persej (171 g. pr.n.e.) vo Kyrrhos. Epitetot „gygaia# zna~i domarodna, a kaj Makedoncite (i Frigite) mnogu ~esto se sre}ava kako ime na `eni (sestrata na Aleksandar I se vika Gyga). Vo Pela e najdena statua na bo`icata za{titni~ka na stadata, pretstavena so {lem ukrasen so rogovi. LIT.: Herodotus, I–IV, 4 vols. Harvard University Press, 1960. A. [uk.

G

naroden heroj. ^len na Mesniot sindikalen sovet vo Veles (1928), na KPJ (od 1929) i na MK na KPJ za Veles (od 1932). Kon krajot na 1934 g. bil zatvoren i osuden na tri godini robija (1934–1936) vo zatvorot vo Sremska Mitrovica. Bil ~len na Politi~kiot aktiv na PK na KPJ za Makedonija (1938–1940). Vo letoto na istata godina bil uapsen i zatvoren dva meseca vo Istra`niot zatvor vo Belgrad, a od krajot na 1940 do 3. IV 1941 g. vo zatvorot kaj Ivawica (Me|ure~je). Kon krajot na 1941 bil izbran za sekretar na MK na KPJ za Veles, a vo fevruari 1942 g. i za sekretar na Okru`niot komitet vo Veles. Od septemvri 1942 do krajot na fevruari 1943 g. bil ~len na PK na KPJ za Makedonija. Kon krajot na fevruari 1943 bil izbran za ~len na CK na KPM (pri negovoto formirawe), a vo mart i za ~len na G[ na NOB i POM. Bil ~len na Inicijativniot odbor za svikuvawe na Prvoto zasedanie na ASNOM i delegat na Prvoto zasedanie na ASNOM, kade {to bil izbran za poverenik za soop{tenija i grade`ni{tvo. Bil ~len i na Vtoroto zasedanie na AVNOJ i ~len na NKOJ. Po vojnata izvr{uval pove}e dr`avni funkcii vo Makedonija i vo Jugoslavija (sekretar i ~len na Prezidiumot na ASNOM, minister za grade`ni{tvo, soobra}aj i industrija vo Vladata na Makedonija, ~len na CK na SKM, na CK na SKJ, na GO na SSRN na Makedonija, na CO na SZBNOV, na Sovetot na federacijata itn.). Nositel e na Partizanska spomenica 1941 g. i na drugi visoki priznanija i odlikuvawa. IZV.: Gigov Strahil, Se}avawa, Skopje, 1970. LIT.: Narodni heroji Jugoslavije, I, Beograd, 1982. \. Malk.

Nada Ge{oska

GE[OSKA, Nada (Prilep, 24. V 1930 ‡ Skopje, 6. I 2003) ‡ dramska i filmska akterka. Karierata ja zapo~nala vo Narodniot teatar vo Prilep (1951). ^len na Dramata na MNT (1958‡1964), potoa na Dramskiot teatar vo Skopje (1964 ‡1984). Realizirala pove}e zna~ajni ulogi vo dela od doma{ni i od stranski avtori. Ulogi: Magda (†Pat vo zlostor#; †Vejka na vetrot#); Elena Andreevna (†Vujko Vawa#); Ma{a (†Galeb#); Majkata (†Krvavi svadbi#); Hekuba (†Trojanki#); Melanija (†Egor Buli~ov#) i dr. R. St.

Strahil Gigov

GIGOV-ANDRO, Strahil (Veles, 16. IX 1909 – Skopje, 19. V 1999) – pripadnik na rabotni~koto, sindikalnoto i komunisti~koto dvi`ewe, u~esnik vo NOB, partiski i dr`aven rakovoditel,

Anka Gieva

GIEVA, Anka (Skopje, 1938) ‡ interpretatorka na makedonski narodni pesni. Bila profesionalno vrabotena vo Makedonskiot naroden teatar, a potoa vo Dr`avniot ansambl za narodni pesni i igri „Tanec# vo Skopje. Sni355

G

GILVIK

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

mila golem broj antologiski pesni za potrebite na Radio Skopje, me|u koi i „Ajde slu{aj, slu{aj, kale{ bre An|o#, „Pileto mi pee rano na sabajle#, „Eleno, }erko, Eleno#, „Kraj Vardara sede{e# i dr. S. Ml.

E`en Gilvik

GILVIK, E`en (Eugène Guillevic) (Karnak, 5. VIII 1907 ‡ Pariz, 19. III 1997) ‡ francuski poet. U{te so prvata kniga (od 1942 g.) go svrtuva vnimanieto kon sebe kako nov glas vo sovremenata francuska poezija. Za vreme na okupacijata na Francija objavuva poezija za otporot pod psevdonim. Negovata poezija e te{ka, gusta i natopena so golema qubov kon lu|eto, rastenijata, `ivotnite, kon osnovnite materii na `ivotot (ogan, svetlina, plima i oseka). Vo 1976 g. go dobil Zlatniot venec na SVP. BIBL.: 31 sonet, 1954; Karnak, 1961; Sferi, 1963; Vodozemni, Grad, Evklidiski i dr. LIT.: Bl. Ivanov, Poezija za voznemirenite ne{ta, „Poezija#, ZID NM, Sk., 1976. P. Gil.

Skopje, pretsedatel na Sovetot na Stru{kite ve~eri na poezijata i pretsedatel na Sojuzot na literaturnite preveduva~i na Makedonija. ^len e na Ungarskata akademija na naukite i umetnostite. Raboti kako urednik vo izdava~kata ku}a †Matica makedonska#. Preveduva od gr~ki, francuski i ungarski jazik. Odlikuvan od Francuskata vlada so zvaweto †Vitez na umetnosta i literaturata#. BIBL.: Bregum-bregum, poezija, 1972; Tolkuvawe na umetnosta, esei, 1977; Begstvo, poezija, 1983; Glava, raskazi, 1984; Zname vo pazuvite, poezija, 1985; @ivotot na pesnata, poezija, 1985; Zoja, roman, 1986; Nebesna i zemna qubov, roman, 1989; Bezdomnici, raskazi, 1989; Angeli na progonstvoto, roman, 1993; ]orsokak, roman, 1993; Poetika na dva brega, esei, 1995; Skomraz, roman, 1997; Ras~ekor, raskazi, 1999; Izbrani dela vo pet toma, 1999; Povredena inteligencija, publicistika, 2000; Melanholija, poezija, 2000; Skopski zori, roman, 2001; Ostrov vo pekolot, roman, 2005. G. T.

GIMBUTAS, Marija (Maria Gimbutas) (Vilnus, Litvanija, 23. I 1921 ‡ Los Anxeles, SAD, 2. II 1994) ‡ prof. po arheologija. Doktorirala na Univerzitetot vo Tibingen (1946). Vo 1949 emigrirala vo SAD, kade {to do 1955 g. rabotela na Harvardskiot univerzitet, a vo 1963 bila izbrana za profesor na UKLA (UCLA) vo Los Anxeles. Bila rakovoditel i korakovoditel na nekolku neolitski istra`uva~ki proekti na Balkanot: Obre vo BiH, Fotolivos i Ahileijan vo Grcija, a vo 1969/1970 g. korakovodi so istra`uvaweto na Barutnica kaj s. Anzabegovo vo Ov~e Pole. BIBL.: Neolithic Macedonia as reflected by excavation at Anza, southeast Yugoslavia. Monumenta archaeologica, 1, Los Angeles, 1976; The language of the Goddess, San Francisco, 1989. V. S.

GIMNAZIJA ‡ sredno op{toobrazovno u~ili{te {to neposredno podgotvuva za studii na visokoobrazovnite ustanovi. Kako posebna u~ili{na institucija vo Makedonija se javuva vo vtorata polovina na XIX v. Do`ivuva pove}e promeni vo tekot na svojot razvoj, no vo osnovata go zadr`uva akademskiot karakter. Do [kolskata reforma (1958) gimnazijata bila organizirana kako osmoklasno u~ili{te so dve nivoa: ni`a gimnazija (progimnazija) od I do IV klas i vi{a gimnazija od V do VIII klas, odnosno polna gimnazija od I do VIII klas. Ni`ata gimnazija se zavr{uvala so polagawe mala matura, a gimnazijata ‡ golema matura. Po 1958 g. gimnazijata prodol`uva kako ~etiriklasno sredno u~ili{te (ni`ite klasovi se priklu~uvaat kon osnovnoto u~ili{te), so furkacija na op{ta, jazi~na i prirodno-matemati~ka nasoka. Vo periodot na (v.) naso~enoto obrazovanie ne postoi kako poseben vid u~ili{te. Od u~ebnata 1991/92 g. odnovo se voveduva gimnazisko obrazovanie. Spored izmenite i dopolnuvawata od 2003 g., nastavniot plan za gimnaziskoto obrazovanie e strukturiran vo ~etiri programsko-sodr`inski komponenti: (1) zadol`itelni predmeti (maj~in jazik, matematika, dva stranski jazika, istorija, geografija, fizika, hemija, biologija, sociologija, filozofija i informatika); (2) izborni predmeti od tri podra~ja (prirodno-matemati~ko, jazi~no-umetni~ko i op{testveno-humanisti~ko); (3) zadol`itelno izborni programi (sport i sportski aktivnosti, likovna umetnost i muzi~ka umetnost) i (4) proektni aktivnosti. Kako zavr{en ispit

Paskal Gilevski

GILEVSKI, Paskal (Setoma, Kostursko, Egejskiot del na Makedonija, 1939) ‡ poet, raska`uva~, romansier, eseist, kriti~ar, preveduva~. Pominal niz egzodusot na decata begalci po Gra|anskata vojna vo Grcija (1946‡1949); se {koluval vo Ungarija. Vo Skopje zavr{il sredno umetni~ko u~ili{te i Filozofski fakultet. Bil direktor na Narodnata i univerzitetska biblioteka †Sv. Kliment Ohridski# vo 356

@enskata gimnazija „Josip Broz Tito“, snimena pred skopskiot zemjotres (1963)

GIMNASTIKATA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

se polaga matura (v. Gimnazisko obrazovanie vo Makedonija). LIT.: K. Kamberski, Od bukvar do univerzitet, Skopje, 1994. K. Kamb.

GIMNAZISKO OBRAZOVANIE VO MAKEDONIJA ‡ zna~aen del vo strukturata na srednoto obrazovanie. Po~etocite datiraat od XIX v., no intenziven razvitok vo ovoj del od Makedonija do`ivuva me|u dvete svetski vojni, a osobeno po Osloboduvaweto. Vo Kralstvoto na SHS / Kralstvoto Jugoslavija gimnaziskoto obrazovanie vo Makedonija najgolem razvitok dostignuva vo u~ebnata 1926/27 g., koga rabotele 15 gimnazii, od koi 9 polni i 6 ni`i. Polni gimnazii postoele vo Skopje (kako polna gimnazija raboti od 1918/19), Bitola (1918/19), [tip (1920/21), Veles (1921/22), Kumanovo, Ohrid, Prilep (site od 1922/23), Skopje (`enska, 1925/26) i Tetovo (1926/27), a ni`i vo Resen, Gevgelija, Kavadarci, Strumica, Debar i Ki~evo. Poradi restriktivni merki, glavno politi~ki motivirani, vo 1929 g. nekoi od polnite gimnazii bile svedeni na ni`i, a nekoi od ni`ite bile ukinati. Gimnaziskoto obrazovanie go posetuvale i go zavr{uvale, glavno, deca na poimotnite semejstva ili deca na dojdencite od drugi delovi na Kralstvoto. Za vreme na bugarskata okupacija na Makedonija, Ministerstvoto za prosveta na Bugarija otvorilo (1941–1942) 10 polni realni gimnazii i 7 nepolni gimnazii, nare~eni gimnaziski klonovi: 2 ma{ki i 1 `enska gimnazija vo Skopje; po edna me{ana gimnazija vo Bitola, Ohrid, Prilep, Kumanovo, [tip, Veles i Strumica; gimnaziski klonovi imalo vo Berovo, Ko~ani, Kratovo, Kriva Palanka, Radovi{, Gevgelija, Kavadarci i Resen i 2 trgovski gimnazii ‡ vo Skopje i vo Bitola. Vo Skopskata u~ili{na oblast, vo polnite i nepolnite gimnazii (1941–1942) bile zapi{ani 2.135 u~enici, a vo Bitolskata ‡ 1.032, od koi 111 bile od Egejskiot del na Makedonija. Nastavata se izveduvala na bugarski jazik, spored nastavnite planovi i programi {to se primenuvale vo obrazovniot sistem vo Bugarija. Po Osloboduvaweto, so re{enie na Prezidiumot na ASNOM (3. XI 1944), gimnazii se otvoreni vo Skopje, Bitola, [tip, Kumanovo, Prilep, Strumica, Tetovo, Veles, Ohrid, a malku podocna i vo Kavadarci. Vo u~ebnata 1949/50 g. ve}e rabotele 31 gimnaziska ustanova (12 polni), so vkupno 20.524 u~enici. Gimnazijata, kako i pred vojnata, i vo ovoj period prodol`uva da

raboti kako op{toobrazovno u~ili{te, so isklu~itelna funkcija da gi podgotvuva mladite za prodol`uvawe na obrazovanieto na visoko{kolskite ustanovi, zadr`uvaj}i ja svojata privilegirana polo`ba vo odnos na drugite sredni u~ili{ta. Po {kolskata reforma od 1958 g. gimnaziskoto obrazovanie bele`i u{te pointenziven razvitok. Vo u~ebnata 1974/75 g. vo Makedonija rabotele 39 gimnazii, so 756 paralelki i 23.767 u~enici, {to vo odnos na vkupniot broj sredno{kolci iznesuvalo 37,65%. So reformata na vospitanieto i obrazovanieto od po~etokot na osumdesettite godini na minatiot vek, so koja se voveduva naso~eno obrazovanie, gimnazijata kako poseben vid u~ili{te e ukinata, odnosno transformirana vo centar za naso~eno obrazovanie. Od u~ebnata 1991/92 g. odnovo se voveduva gimnaziskoto obrazovanie. Vo u~ebnata 2004/05 g. od vkupno 91 dr`avni sredni u~ili{ta, gimnazisko obrazovanie se realizira vo 41 u~ili{na ustanova, od koi 12 vo Skopje, a brojot na opfatenite u~enici vo odnos na vkupniot broj u~enici vo srednoto obrazovanie iznesuval nad edna tretina (34%).

G

na bogovi, me|u koi i na bogot Asklepij kako i na ugledni gra|ani, temeli na razni prostorii i na palestra (zgrada za borewe i ve`bawe). Vrz osnova na toa e utvrdeno postoeweto i aktivnosta na gimnaziumot vo Stibera (50–224 g.). Gimnaziumite, od nivnata pojava vo Atina (VI v. pr.n.e.), imale dolg razvoen pat. Od ve`bali{ta na otvoreno, do izgradba na golemi zgradi na palestri (IV–II v. pr.n.e.) so razni prostorii za borewe i ve`bawe, ma~kawe so maslinovo maslo, posipuvawe so siten pesok, bazeni so ladna i topla voda, sauni i drugi prostorii, a vo dvorovite i golemi stadiumi. Od mesta za telesni voeni podgotovki, stanale i vospitnoobrazovni i kulturni ustanovi, a vo rimskiot period, pred sè za rekreacija i razonoda. LIT.: Du{an Stanimirovi}, Gimnazium vo anti~kiot grad Stibera, „Prilozi za istorijata na fizi~kata kultura na Makedonija#, Skopje, 1975, 93–112. D. S.

LIT.: K. Kamberski, Od bukvar do univerzitet, Skopje, 1994. K. Kamb.

GIMNAZIUM NA ANTI^KIOT GRAD STIBERA. Ostatoci na gradot se nao|aat blisku do seloto ^epigovo, Prilepsko. So arheolo{ki iskopuvawa se otkrieni mnogubrojni mermerni plo~i so prigodni tekstovi i golem broj imiwa na efebi (vozrasni mladinci), efebarsi (stare{ini na efebi), gimnazijarsi (stare{ini na gimnaziumot), arhonti (gradona~alnici) i na gra|ani, potoa statui i postamenti

Gimnasti~ka ve`ba na raboj

GIMNASTIKATA VO MAKEDONIJA ‡ sportska disciplina. Nekoi elementi na gimnastikata se pojavile vo u~ili{tata u{te pred Mladoturskata revolucija (1908), potoa vo nastavniot predmet gimnastika vo srednite (1908 –1941), odnosno fizi~ko vospitanie i vo osnovnite u~ili{ta (po 1945). Aktivnostite od sportska-

Bedem – Styberra, s. ^epigovo: od otkrivaweto na gimnaziumot (1957)

357

G

GINEKOKASTRO

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

ta gimnastika za gra|ani bile neguvani vo ramkite na Sokolskata organizacija (1919–1941). Sokolskiot sistem e napu{ten po Osloboduvaweto (1945), a sovremenite potrebi sozdale novi vidovi: sportska, ritmi~ka, akrobatska, utrinska, korektivna, rehabilitaciona i pomo{na gimnastika. Tie se neguvani vo ramkite na Gimnasti~kata organizacija i DTV †Partizan# na Makedonija. Istaknati gimnasti~ari bile: Mile Angelovski, \or|i Manevski, Petar Aleksovski, \or|i Spasov, Josif Vukanski, Gele Popta{ev, Nase Kondovski, Pen~o Janevski, Zoran \or|evski, Pavle Pavlovski i drugi, a gimnasti~arki: Qubica Aleksova, Magdalena Aleksovska, Slavica Vuleti}, Violeta [ulevska, Antonija Nikolovska, Slavica Todorovska, Svetlana Stojanovska i drugi.

BIBL.: Senvi~ki realnosti, 1963; Planetarni vesti, 1968; Padot na Amerika, 1972; Prazno ogledalo, 1948; Rev i drugi pesni, 1956; Kadi{, 1960. LIT.: Poezija, Sk., 1986. P. Gil.

GINKO (Ginkgo biloba L., fam. Gingkoaceae) – tercijaren relikt od isto~na Azija. Golemo listopadno drvo, so listovi vo vid na lepeza so paralelna nervatura, sobrani po 3-5 vrz kratkorastite. Plodot e koski~ka so mesesta obvivka. Semeto se jade. Vo RM se koristi kako parkovsko drvo i poka`uva mnogu solidni rezultati vo pogled na adaptacijata. Ima mnogu kvalitetno drvo. Al. And.

LIT.: \or|i Spasov, Razvoj na sportskata gimnastika vo SR Makedonija od 1950 do 1975, „Prilozi za istorijata na fizi~kata kultura#, Skopje, 1983, 9–30. D. S.

GINEKOKASTRO (@ensko, Avret Hisar) – srednovekovno vizantisko utvrduvawe, na okolu 14 km jugozapadno od Kuku{ (Kilkis). Go podignal imperatorot Andronik III Paleolog (1328–1341) za da go za{titi Solun od napadite od sever. Bilo mnogu dobro utvrdeno so kuli i cvrsti bedemi, taka {to i `eni mo`ele da go branat. Poradi toa i go dobilo imeto Ginekokastron – @enski Grad. LIT.: Ioannis Cantacuzeni eximperatoris historiarum libri IV, graece et latine I–III, cura L. Schopeni, Bonnae, 1828–1832, II, 240–241; P. N. MilÓkov, HristiÔnskiÔ drevnosti zapadnoŸ Makedonii, IRAIK 4, 1899. K. Ax.

F. M. Mirka Ginova

GINOVA, Mirka (s. Rosilovo, Vodensko, Egejskiot del na Makedonija, 1916 – Enixe-Vardar, 26. VII 1946) – deec i borec na makedonskoto nacionalnoosloboditelno dvi`ewe. Zavr{ila u~itelska {kola i u~itelstvuvala vo pove}e mesta. Vo 1945 g. se vklu~ila vo redovite na NOB i ilegalno dejstvuvala po vodenskite i meglenskite sela. Bila sekretarka na AF@ za Vodenskiot okrug. Vo 1946 g. bila zarobena vo edna akcija na gr~kata vojska, osudena od voeniot sud vo EnixeVardar i strelana. LIT.: T. Mamurovski, Svetli likovi od Egejska Makedonija (1945–1949), Skopje, 1987. St. Kis.

Alen Ginzberg

GINZBERG, Alen (Allen Ginsberg) (Wu Xersi, 3. VI 1926 ‡ Wujork, 6. IV 1997) ‡ poet od SAD. Pred da studira na Kolexot Kolumbija, rabotel kako mija~ na sadovi, mornar, zavaruva~ itn. So objavuvaweto na Rev vo 1957 stanuva duhoven voda~ na mladite (bit-generacija) vo Amerika. Patuval po celiot svet na ~itawa i ima igrano vo dva filma. Dobitnik e na Zlatniot venec na SVP vo 1985. 358

Belgradskata muzi~ka akademija (prof. R. Bako~evi}). Debitirala na operskata scena na MNT (1996) so ulogata na Mikaela vo operata Karmen. Istata godina e anga`irana kako postojan ~len na ovaa muzi~ka institucija. Taa e nositelka na pove}e glavni ulogi: Leonora (Trubadur), Florija Toska (Toska), Aida, Dona Leonora (Mo} na sudbinata), ^o-^oSan (Madam Baterflaj), Liu (Turandot), Dezdemona (Otelo), Mimi (Boemi), Irena (K. Makedonski – Car Samuil), Lidija (R. Avramovski – Lidija od Makedonija). Nastapuvala i na koncertniot podium, izveduvaj}i recitali na solo-pesni i vokalnoinstrumentalni dela. Taa e umetnik so bogat glasoven materijal, dinami~na i vdahnovena artisti~na vizija, vokalna prefinetost, sovr{ena intonacija i jasno diferenciran tonski jazik. Gostuvala vo pove}e evropski zemji (Bugarija, Srbija i Crna Gora, Slovenija, Hrvatska, Danska, Germanija, Turcija, Italija, Francija).

Vesna GinovskaIlkovska

GINOVSKA-ILKOVSKA, Vesna (Skopje, 2. IV 1972) ‡ operska pevica, sopran, prvenka na Operata na MNT. Diplomirala solopeewe na Fakultetot za muzi~ka umetnost (1994) vo Skopje (prof. M. Eftimova), a magistrirala na

GINOVSKI, Alekso (1851‡1894) ‡ najmladiot od bra}ata Ginovski, sinovi na kopani~arot Krste Petrov Ginovski. Se naselil vo Novi Pazar, kade {to, zaedno so bra}ata, izrabotuval ikoni za crkvata „Sv. Nikola# (1870). Tamu otvoril fotografsko atelje i e poznat kako prv profesionalen fotograf na ova podra~je na Balkanot. LIT.: A. Vasiliev, BÍlgarski vÍzro`denski maŸstori, SofiÔ, 1965, 232; A. Kapixi}, Bra}a Ginovski Zografi vo Crna Gora, Skopje, 1999. V. P.-K.

GINOVSKI, Vasil (Gali~nik, sredinata na XIX v. ‡ ?, 1924) ‡ zograf i kopani~ar od rodot Ginovski, sin na Krste Petrov. Negovo edinstveno za~uvano potpi{ano delo vo Makedonija se freskite na zapadnata fasada od crkvata vo Bigorskiot manastir (od 1871). Obu~en vo duhot na mija~kata {kola, V. G. imal kontakti i so mitropolitot Partenij Zografski od kogo ja dobil „Stematografijata# na Hristifor @efarovi} spored koja rabotel, a i {koluvaweto vo Rusija vlijaelo na negoviot stil. Pred da ostane sam, poradi smrtta na svoite bra}a Alekso i Teofil (vo 1894), Vasil so niv rabotel na nekolku ikonostasi vo Crna Gora vo vremeto na Nikola I Petrovi}-Wego{. Negovata tvore~ka aktivnost, vklu~itelno i teatarska re`ija i scenografija, bila sledena od likovnata kritika na toga{niot pe~at. Bil eden od organizatorite na pretstavuvaweto na Crna Gora na Golemata bal-

†GIPSARA#

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

kanska izlo`ba vo London (1907). Za svoite zaslugi bil odlikuvan od kralot Nikola I so Pettiot stepen na Daniloviot red i so najvisokiot orden na Ruskoto carsko grafi~ko dru{tvo. LIT.: A. Vasiliev, BÍlgarski vÍzro`denski maŸstori, SofiÔ, 1965, 232; A. Kapixi}, Bra}a Ginovski Zografi vo Crna Gora, Skopje, 1999. V. P.-K.

Velimir Ginovski

GINOVSKI, Velimir Kara`ov (Gali~nik, 5. II 1912) – ekonomist, stopanstvenik, dr`avnik. Po zavr{uvaweto na Ekonomskiot fakultet vo Skopje, specijaliziral industriska politika vo Viena. Pogolemiot del od rabotniot vek go pominal kako stopanstvenik – rakovoditel na golemi industriski kombinati vo Makedonija. Najprvin bil pomo{nik-direktor na Republi~kiot zavod za stopansko planirawe vo Skopje (1950–1952), potoa postaven za na~alnik za stopanstvo vo Op{tinata Tetovo (1953–1954), generalen direktor na kombinatot Teteks vo Tetovo (1955–1960). Po sekretarstvoto vo Industriskata komora na Makedonija (1961– 1963), stanal republi~ki sekretar za stopanstvo vo Izvr{niot sovet na SRM (1963–1965), a potoa pomo{nik-sojuzen sekretar za finansii vo Belgrad (1965–1969). Do penzioniraweto bil generalen direktor na HEK „Jugohrom# vo Tetovo (1969–1984). Za svojata uspe{na rabota e dobitnik na visoki nagradi i priznanija.Bl. R. GINOVSKI, Ivan Trpkov (Gali~nik, Rekansko, 1878 – Gali~nik, 13. VIII 1908) – u~esnik vo Ilindenskoto vostanie. Zavr{il egzarhiska gimnazija vo Solun (1895). Bil izbran za ~len na ORK na TMORO za Gali~nik (1902). Aktivno u~estvuval vo Ilindenskoto vostanie. Se borel vo Ki~evsko, vo ~etata na vojvodata Na}e Janev-Lav~an~eto. Po zadu{uvaweto na vostanieto bil izbran za pretsedatel na ORK na TMORO za Gali~nik. LIT.: G. TraŸ~evÍ, Kniga za MiÔacit‹, Sofi®, 1941; Zbornik na Panajot \inoski od selo Gali~nik od Debarsko. Podgotvil i redaktiral Kiril Penu{liski,

G

Skopje, 1995; Haralampie Polenakovi}, Panajot Ginovski – zograf, etnograf, folklorist i leksikograf. Izbrani dela, kn. 2, Skopje, 1988, 592; Nina Anastasova-[kriwari}, Panajot K. \inoski, Skopje, 2000. M. Kit.

koj gi objavil vo prodol`enija vo petrogradskoto spisanie „@ivaÔ starina“ (X–XIV, 1899–1905).

GINOSKI-NASTE, Lazar (s. Bel~i{ta, Ohridsko, 9. VII 1913 ‡ Ohrid, 5. I 1997) ‡ zemjodelec, komunisti~ki deec, prvoborec, kapetan na JNA vo rezerva. Kako ~len na KPJ (1942), bil intendant pri G[ na NOV i POM (maj 1943–1944), izbran delegat na Vtoroto i Tretoto zasedanie na AVNOJ i delegat-u~esnik na Prvoto zasedanie na ASNOM. Po Osloboduvaweto bil pretsedatel na Okoliskiot naroden odbor, na Okoliskiot sud i na Okoliskiot zadru`en sojuz vo Ohrid, direktor na Pretprijatieto za doma{ni rakotvorbi (1957), ~len na Glavniot odbor na NOFM, republi~ki i sojuzen pratenik (1949–1954). Nositel e na Partizanska spomenica 1941.

GIPS – mineral od grupata na sulfatite {to kristalizira monoklini~no. Obi~no se pojavuva vo mnogu ubavo razvieni kristali koi se razvieni po strani~niot pinakoid i pritoa se plo~esti ili pak igli~esti, izdol`eni po kristalografskata oska (s). Mnogu ~esti se pojavite na bliznewe, pri {to takvite primeroci imaat izgled na opa{ka od lastovi~ka. Bojata na gipsot e obi~no bela, siva ili pak `oltenikava, a vo nekoi slu~ai mo`e da bide oboen so crveni nijansi. Tvrdinata mu iznesuva 2 (po Mosovata skala). Ima sovr{ena ceplivost. Na teritorijata na RM se pojavuva vo mnogu geolo{ki formacii kako hidrotermalen mineral, no najubavite kristali se sepak vo nao|ali{teto vo okolinata na Debar. Bl. B.

LIT.: Ohridsko–Stru{ko vo Narodnoosloboditelnata vojna 1941–1945, kn. prva-treta, Ohrid–Struga, 1990. S. Ml.

Panajot Ginoski

GINOSKI, Panajot (Gali~nik, 1842 – Vrawe, 8. VIII 1886) – folklorist, prerodbenik, zograf, leksikograf, etnograf. Osnovnoto obrazovanie go dobil od tatko mu Krste koj bil u~itel, a na 14-godi{na vozrast zapo~nal da go u~i zografskiot zanaet kaj pro~ueniot gali~ki zograf \ur~in Fr~kovski. Potoa zaminal na pe~alba vo Bugarija. Vo Karlovo si go povredil glu`dot na nogata i bil prinuden da se vrati vo Gali~nik, kade {to ostanal u{te 17 godini, prikovan za postela i nesposoben za fizi~ka rabota. Vo toa vreme se zanimaval so prepi{uvawe knigi, zapi{uvawe narodni umotvorbi, obi~ai, izrabotka na re~nik i dr. Vo potraga po podobri uslovi za `ivot semejstvoto se preselilo vo Vrawe (1881), kade {to toj po~inal. Zapi{anite materijali {to ostanale vo rakopis brat mu Alekso mu gi dal na ruskiot konzul vo Crna Gora Pavel A. Rovinski,

LIT.: Izbrani dela, kn. 2, Skopje, 1988, 592; Nina Anastasova-[kriwari}, Panajot K. \inoski, Skopje, 2000. M. Kit.

„GIPSARA# – Debar – fabrika za proizvodstvo na gips i gipseni prefabrikati. Osnovana e za proizvodstvo na surova ruda i za prerabotka na rudata do gips (1954). Rabotela kako Fabrika i Kombinat za gips i gipseni prefabrikati „Radika#. Vo 1991 g. stanuva akcionersko dru{tvo. Od 1997 g. se transformira vo „Knauf-Radika# AD Debar, kako del na Knauf GmbH, Avstrija, svetski poznat proizvoditel na gipskartonski plo~i. Izgradena e nova, celosno avtomatizirana fabrika so pridru`ni objekti. Vo 2000 g. ima 190 vraboteni i kapacitet od 12 milioni m2 gipskartonski plo~i i 200.000 t gips godi{no. Proizveduva sistemi za suva gradba, kerami~ki i medicinski gipsovi, lepila, masi za fugirawe i gletmasi, kako i gipseni malteri, a 85% od proizvodstvoto e nameneto za izvoz. Sv. H. J.

Fabrikata za gips „Knauf“ vo Debar

359

G

GIROVSKI

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

GIROVSKI, Grigorie (Prilep, 5. VIII 1923) ‡ violinist. Studiite zapo~nati na Konzervatoriumot vo Solun gi prodol`uva kaj V. Huml na Muzi~kata akademija vo Zagreb, a gi zavr{uva na Nacionalniot konzervatorium vo Atina. Koncert-majstor na Makedonskata filharmonija, na operskiot orkestar na MNT i na Ansamblot za sovremena muzika „Sveta Sofija# vo Skopje. Voda~ na Skopskiot guda~ki kvartet, G. bil i profesor na Srednata muzi~ka {kola vo Skopje. Od 1962 g. raboti vo Germanija, a potoa vo Venecuela kako zamenik-koncert-majstor na Simfoniskiot orkestar (1972‡1991). Potoa predava na Konzervatoriumot vo Solun, do penzioniraweto. B. Ort. G’JTAN – ~etiri gajtani, so razli~na dol`ina, tri vo temnosina boja i eden crn, ispleteni od po osum konci. Izraboteni so pletewe na ~okani od volna, slu`ele za ukrasuvawe na nosijata. Sl. \.

tolski) revolucioneren okrug, izbran na Smilevskiot kongres (2–7. V 1903), vo sostav: Dame Gruev, Boris Sarafov i Anastas Lozan~ev. Za rezervni ~lenovi bile izbrani \or|i Pop Hristov, Petar Acev i Lazar Pop Trajkov. Ingerenciite na G[ bile utvrdeni so Vostani~kiot disciplinski ustav: da rakovodi so vostanieto; da vodi pregovori so stranci i so neprijatelot; da odr`uva vrski so drugite okruzi i so nadvore{niot svet. Za svoite postapki G[ odgovaral pred Kongresot. G[ go opredelil denot za po~etokot na Vostanieto. G[ imal sopstven pe~at, zname i ~eta. G[ izdal nekolku akti: Prenesuvawe na ingerenciite na okoliskite komiteti vrz reonski na~elstva; Odluka i izvestuvawe do reonskite na~alstva za po~etokot na vostanieto; Predupreduvawe do Direkcijata na Isto~nite `eleznici za bezbednosta na patnicite; Memorandum do vladite na golemite sili; Odluka za prekin na vostani~kite dejstva i za rasformirawe na G[ (25. XII 1903). LIT.: Manol Pandevski, Ilindenskoto vostanie vo Makedonija, Skopje, 1978. V. \.

Eftimija Glava{

GLAVA[, Eftimija Mihailova (Strumica, 17. I 1933 ‡ Skopje, 20. III 1995) ‡ farmakolog, redoven prof. na Med. f. vo Skopje. Medicina zavr{ila vo Skopje (1959). Vo 1960 g. se vrabotila na Institutot za farmakologija i toksikologija pri Med. f. vo Skopje. Rabotela na arteriskata hipertenzija i beta-blokadata i objavila pove}e stru~no-nau~ni trudovi od ova podra~je. Bila {ef na Katedrata, prodekan i dekan na Farm. f. vo Skopje (1981‡1985) i u~esnik vo brojni institutski proekti. D. S. - B. GLAVA[, Oton Aleksandrov (Ohrid, 14. V 1924) ‡ spec. ORL, redoven prof. na Med. f. (1979). Med. f. zavr{il vo Belgrad (1957), spec. po ORL (1957), direktor na Klinikata za ORL (1986‡1987), osnova~ na detska bronho-ezofagologija i od ovaa oblast publikuval nad 100 stru~M. Pol. no-nau~ni truda. GLAVEN [TAB NA II REVOLUCIONEREN OKRUG (1903) – vrhovno voeno-politi~ko telo na Ilindenskoto vostanie vo II (Bi360

GLAVEN [TAB na DAG (1946) – formiran po obedinuvaweto na partizanskite edinici vo Demokratskata armija na Grcija (DAG), vo sostav: Markos Vafijadis – komandant, Georgios Protopapas – zamenik na komandantot, Lambros Kanikaridis, Georgi Blanas i Panos Kapetaneos, ~lenovi na [tabot. Od 1.800 borci (1946), po obedinuvaweto so silite na NOF nivniot broj porasnal na 30.000 borci. Vo po~etokot na Gra|anskata vojna DAG praktikuvala partizansko vojuvawe, a po otstranuvaweto na Markos Vafijadis preminala na frontalno vojuvawe. LIT.: L. Panovska, Gra|anskata vojna vo Grcija 1946–1949, Skopje, 2003. St. Kis.

GLAVEN [TAB na ELAS – formiran vo maj 1943 g. na ~elo so Stefanos Sarafis. Po negovoto formirawe, voenite aktivnosti na ELAS se pro{irile i se formirale slobodni teritorii. Vo juni 1943 g. ELAS bil priznat kako antifa{isti~ki sojuznik i se stavil pod rakovodstvo na Glavnata komanda na Sredozemnomorskiot front. LIT.: A. Vacalopulos, Histoire de la Grece moderne, Paris, 1975. St. Kis.

GLAVEN [TAB NA NOV I POM (1943–1945). Pred formiraweto na G[, oru`enata borba ja rakovodele: Voena komisija – Metodija [atorov-[arlo, Koce

Stojanovski-Metalec, Branislav [iki}-Bruno, Qubomir Lekovi}-Gorski i Ilija Jakimovski (juni 1941); Pokrainski voen {tab – Lazar Koli{evski-Mitre, Mihalo Apostolski-Don~o, Mir~e Acev-Stoj~e, Stra{o Pinxur-Josif, Cvetko UzunovskiAbas, Trajko Bo{koski-Tarcan, Pero Ivanoski-Tikvar, Kuzman Josifovski-Pitu, Ivan Doj~inovski-Dim~e (septemvri 1941) i Operativen voen {tab, kako pomo{en organ na PV[ – Pero Ivanoski-Tikvar, Trajko Bo{koski-Tarcan, Kiro KrsteskiPlatnik i Stif Naumov. PV[ prerasnuva vo G[ na NOV i NOPOM vo sostav: Cvetko Uzunovski, Mihajlo Apostolski, Mir~e Acev, Stra{o Pinxur i Qup~o Arsov (juni 1942), a podocna bile kooptirani Kuzman Josifovski i Stif Naumov. Go rakovodel dejstvuvaweto i organiziraweto na NOPO, reorganizacijata na mesnite voeni {tabovi, izdaval „Bilten“ (od oktomvri 1942) i dr. G[ na NOPOM prerasnuva vo G[ na NOV i POM vo sostav: Mihailo Apostolski – komandant, Cvetko Uzunovski – politi~ki komesar i Strahil Gigov – zam.-pol. komesar. Podocna komesari bile Bane Andreev i Borko Temelkoski, a zamenik na komandantot Pan~e Nedelkovski (mart 1943). Do kone~noto osloboduvawe na Makedonija (noemvri 1944), vo sostavot na G[ imalo pove}e izmeni. Edinstveno komandantot M. Apostolski ostanal do ukinuvaweto na glavnite {tabovi (1945). Za poefikasno rakovodewe so NOAVM, teritorijata ja podelil na pet Operativni zoni (OZ), na ~elo so operativni {tabovi. Po Prespanskiot sostanok na CK na KPM (2. VIII 1943) sedi{teto na voeno-politi~koto rakovodstvo bilo vo s. Crvena Voda, na slobodnata teritorija Debarca, Ohridsko. G[ na NOV i POM imenuval (septemvri 1943) referent za verski pra{awa (pop Veqo Man~evski) i referent za prosveta (Petar Bogdanov-Ko~ko), izdal Manifest za krajnata cel na NOAVM (oktomvri 1943), formiral bataljoni i brigadi (1943), divizii i korpusi (1944) za zavr{nite operacii za osloboduvawe na Makedonija. Makedonskata vojska imala nad 64.000 borci (oktomvri–noemvri 1944). Vo noemvri G[ na NOV i POM bil preimenuvn vo G[ na NOV i POJ za Makedonija i taka funkcioniral do fevruari 1945 g., koga bil preimenuvan so naredba na V[ na NOV i POJ vo G[ na JA za Makedonija. Vo maj 1945 bil ukinat.

GLAVNI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

G

LIT.: Mihailo Apostolski, Osloboditelnata vojna na makedonskiot narod 1941–1944, Skopje, 1964; Marjan Dimitrijevski, Makdonskata vojska 1941–1945, Skopje, 1999. Vl. Iv.

GLAVINI^KA EPARHIJA (st. gr. Glaben-vtxhz) – edna od prvite eparhii na Ohridskata arhiepiskopija. Glavinica e tretoto mesto kade {to `iveel sveti Kliment. Kade se nao|al gradot (poznat i so gr~koto ime Kejal-va) ne se znae, verojatno vo zapadniot del od Ohridsko, kon moreto. Glavini~kata eparhija prvpat se spomnuva vo spisokot na eparhiite od Lav Mudri (886–912). Kon krajot na XI v. bila izdvoena od Ohridskata arhiepiskopija i bila priklu~ena kon Dra~kata mitropolija, vo XIII v. mu bila vratena na Ohrid, a vo XV v. bila ukinata i nejzinata teritorija bila priklu~ena kon Beratskata eparhija. LIT.: Ivan Snegarov, IstoriÔ na Ohridskata arhiepiskopiÔ, I–II, vtoro fototipno izdanie, SofiÔ, 1995; Ratomir Grozdanoski, Biblijata vo delata na sveti Kliment Ohridski, Skopje, 2001; Ivan Snegarov, Pak za eparhiÔta na sv. Kliment Ohridski, Sofi®, 1932; istiot, Po vÍprosa za eparhiÔta na Kliment Ohridski. Sb. Kliment Ohridski 916‡1966, SofiÔ, 1966; Jovan Bel~ovski, Ohridska arhiepiskopija od osnovaweto do pa|aweto na Makedonija pod turska vlast, Skopje, 1997. Rat. Gr.

ÂVasil Glavinov

rel socijalizmot. ^lenuval vo Bugarskoto rabotni~ko dru{tvo „Bratstvo“. Vo 1893 g. ja formiral samostojnata Makedonska socijaldemokratska grupa so zada~a da ja {iri socijalisti~kata ideologija me|u makedonskite pe~albari i vo Makedonija. Se obidel Grupata da prerasne vo Makedonska partija, no ne bil poddr`an od bugarskite socijalisti, koi go proglasile za separatist. Vo 1894 g. vo Veles go formiral prvoto rabotni~ko kulturno-prosvetno dru{tvo. Gi izdaval prvite makedonski socijalisti~ki vesnici „RevolÓciÔ“ i „Politi~eska svoboda“, koi povikuvale za osloboduvawe na Makedonija i za sozdavawe nezavisna republika. ^lenovi na Grupata (ne i Glavinov) vlegle vo Makedonskata revolucionerna organizacija i, kako borci i vojvodi, u~estvuvale vo Ilindenskoto vostanie. Po vostanieto Glavinov iscelo se orientiral na klasnoto rabotni~ko dvi`ewe. Po Prvata svetska vojna dejstvuval vo Bugarija.

Sergej Glavjuk

Literaturniot institut †Maksim Gorki# vo Moskva. Po~esen ~len na Dru{tvoto na pisatelite na Makedonija. Gi objavil poetskite knigi †Goltka# (1991) i †To~ka na vozvratot# (1997). Izbor od negovata poezija e objaven na makedonski jazik, vo prepev na Gane Todorovski, pod naslov †Agli#, izdanie na †Matica makedonska#. Se zanimava aktivno so preveduvawe poezija od slovenskite jazici. Objavil na ruski jazik dve antologii na makedonskata poezija, kako i oddelni knigi pesni od Konstantin Miladinov, Radovan Pavlovski, Jovan Strezovski, Slave \orgo Dimoski i Rade Siljan. U~estvuval pove}epati na Stru{kite ve~eri na poezijata. G. T.

LIT: D-r Orde Ivanoski, Prerodbenskata delotvornost na socijalisti~kata misla vo Makedonija, Skopje, 2000; Rabotni~koto i komunisti~koto dvi`ewe vo Makedonija, Skopje, 1970. O. Iv.

Glavinka

GLAVINKA – pokrivka za na glava sostavena od „glav~e“, sreden del i „glavinka“. Glav~eto i sredniot del se napraveni od crveno platno – bogasija, a postaveni se so belo platno. Glavinkata okolu e ukrasena so `olti bikmiwa, vo vid na spirali i `olti srmeni {iriti. Sredinata e bogato izvezena so `olta srma, vo vid na gran~iwa i spirali. Se nosela koga `enata prestanuvala da go nosi sokajot. S. G. GLAVINOV, Vasil (Veles, 1869 – Sofija, 24. I 1929) – osnovopolo`nik na socijaldemokratskoto dvi`ewe vo Makedonija. Kako stolarski rabotnik na pe~alba vo Sofija go prifatil i go {i-

GLAVIN^EVSKI, Aleksandar (Ohrid, 22. III 1926 – Ohrid, 5. VIII 2005) ‡ bankarski ~inovnik. ^len na Brodarskoto dru{tvo „Strmec# vo Ohrid. Na kajakarskite prvenstva na Jugoslavija na mirni vodi vo Ohrid (1948) osvoil prvo mesto vo K1 na 10.000 m i treti mesta na 1.000 m i vo ekipna konkurencija; visok plasman postignal i na 500, 1.500 i 10.000 m (1949), so {to zna~ajno pridonel za osvojuvawe na treto mesto – ekipno. Na prvenstvoto na Jugoslavija (1949) e ~etvrti vo spust na divi vodi. Prvi mesta osvoil na 1.000 i 10.000 m i dve vtori vo K-1 na 500 m i ekipno (1950). Uspe{no nastapuval i potoa, a vo K-4 osvoil vtoro mesto (1953). D. S. GLAVJUK, Sergej (Drezden, Germanija, 1958) ‡ sovremen ruski poet i preveduva~. Diplomiral na

Meteorolo{kata stanica vo Skopje

GLAVNI METEOROLO[KI STANICI VO MAKEDONIJA. ‡ Spored odredeni kriteriumi vo 1979 g., vo Makedonija imalo: 8 glavni meteorolo{ki stanici, 2 me|unarodni meteorolo{ki stanici, 28 klimatolo{ki (obi~ni meteorolo{ki stanici), 35 fenolo{ki stanici (edna me|unarodna fenolo{ka gradina), 15 agrometeorolo{ki i 260 do`domerni stanici. Isto taka, imalo 4 radarski centri za identifikacija na gradonosnite oblaci i za rakovodewe so dejstvuvaweto na lansirnite stanici pri za{tita od gradobijnost i 228 lansirni stanici za isfrluvawe raketi vo gradonosnite oblaci. Brojot na glavnite meteorolo{ki stanici 361

G

GLAVNI

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

od godina vo godina se menuva. Denes, vo nabquduva~kiot meteorolo{ki sistem na Makedonija se koristat 14 glavni meteorolo{ki stanici, 18 klimatolo{ki, edna aerolo{ka – Petrovec, 166 do`domerni i 24 fenolo{ki stanici. Za potrebite na modifikacijata na vremeto i za radarski monitoring se koristat tri glavni i tri pomo{ni radarski meteorolo{ki centri i 98 aktivni protivgradobijni stanici. Nacionalnata monitoring mre`a e podednakvo rasprostraneta niz celata zemja. LIT.: Kole Jordanovski, Razvitok na hidrometeorolo{kata slu`ba vo SR Makedonija, „Hidrometeorolo{ki glasnik#, Skopje, 1979; Pece Ristevski, Razvoj na istra`uvawata na vremeto i klimata vo SR Makedonija, „Hidrometeorolo{ki glasnik#, Skopje, 1983; „Meteorevija#, Skopje, 1998; „Godi{en pregled#, Uprava za hidrometeorolo{ki raboti, 2005. M. Z.

GLAVNI U^ILI[TA ‡ vid svetovni u~ili{ta {to davale povisoko obrazovanie, poznati u{te i pod imeto „klasovni# (klasni), odnosno „progimnazijalni u~ili{ta#. Pretstavuvale vid na ni`i sredni u~ili{ta. Prvite vakvi u~ili{ta vo Makedonija se javile vo po~etokot na XIX v. i bile gr~ki u~ili{ta so nastava na gr~ki jazik. Prvite makedonski u~ili{ta, so nastava na naroden jazik, bile otvoreni okolu sredinata na XIX v. Za prvo vakvo u~ili{te se smeta u~ili{teto {to go otvoril srpskiot u~itel Jovan Ne{kovi} vo Veles vo 1857 g. (v. Vele{ka gimnazija). Se sostoele od dva, tri ili ~etiri klasa, vo zavisnost od uslovite i mo`nostite da se najdat glavni u~iteli. Ne postoele edinstven nastaven plan i programa. Vo niv u~ele u~enici {to prethodno imale zavr{eno osnovno, odnosno zaemno u~ili{te. Odigrale zna~ajna uloga vo podignuvaweto na obrazovnoto nivo na naselenieto. LIT.: R. Kantarxiev, Makedonskoto prerodbensko u~ili{te, Skopje, 1985. K. Kamb.

GLAGOLICA – prvoto slov. pismo, sozdadeno od KonstantinKiril Filosof. Sekoj nejzin bukven znak e oformen so pove}e potezi (crti~ki): vertikalno i koso ozgora nadolu (↓, /, \,) i horizontalno (-) od levo na desno. Vertikalnite i kosite crti~ki nikoga{ ne ja spojuvaat gornata so dolnata linija na redot. Me|u liniite vo sredinata ima zamislena sredna oska kade {to prodol`uvaat ili se prekr{uvaat elementite. Bukvite, dobro balansirani, visat na gornata linija, me|usebe ne se povrzani, {to e svojstveno za uncijalnite pisma, 362

Stranica od glagoli~kiot Sinajski psaltir (XI v.)

nameneti za sve{teni i sve~eni tekstovi. Inventorot, golem erudit, poznaval pove}e pisma, no sozdal originalen grafiski sistem. Mudro gi prikril dopirite so gr~. i lat. pismo, a vlijanieto na semitskoto namesta e vidlivo – bukvite ({, c se isti) visat na gornata linija. Vo G. dlaboko e vtisnat i pe~at na vremeto koga bilo osudeno ikonoborstvoto (843) i hristijanskite simboli bile slobodno primeneti. G. po~nuva so krst (+ = azÍ) i e eden vid ikoni~no pismo za vizuelna evangelska propoved. Numeri~kata vrednost na glag. znaci e nezavisna od vizantiskata gr~. (jonska) tradicija poradi dodadenite bukvi za specifi~nite slov. glasovi (b, `, |, c, ~, {). Konstantin Filosof ja zadr`al vrednosta samo na po~etnite bukvi od trite eneadi (1, 10, 100), kako vo gr~. azbuka, kon koi dodal i ~etvrta eneada (1000) so znakot ; na ~a{a (putir), simbol za pri~est, t.e. prisoedinuvawe na slov. mno{tvo kon Hrista. Ova staroslovensko pismo e nastanato okolu sredinata na IX v., koga vizantiskiot car Mihail III Paleolog, po barawe na moravskiot knez Rostislav, na solunskite bra}a Konstantin-Kiril i Metodij im ja doveril misijata za {irewe na hristijanstvoto me|u tamo{noto naselenie na slovenski jazik. Avtorot KonstantinKiril ja sostavil spored glasovniot sistem na govorot na Slovenite od okolinata na Solun. So taa azbuka, od gr~ki na mesnoto nare~je bile prevedeni nekolku osnovni bogoslu`beni knigi i zaedno so svojot brat Metodij vo 863 g. zaminal vo Moravija (v. Moravska misija). Glagolicata e sostavena od 38 bukvi (spored Cr-

norizec Hrabar), koi, osven glasovnata, imaat i brojna vrednost. I pokraj razli~nite mislewa, op{toprifaten e stavot deka glagolicata e postara od kirilicata. Napisi so glagolsko pismo vo Makedonija se pronajdeni od krajot na X v. Najgolem broj glagolski tekstovi se nastanati na hrvatskoto jazi~no podra~je, kade {to glagolicata imala najdolga tradicija i se odr`ala sè do prvite decenii na XIX v. Pove}eto najstari stsl. rakopisi od X–XI v. se zapi{ani so obla glagolica. Tradicijata na upotrebata na glagolicata osobeno dolgo se zadr`uva vo Ohridskiot literaren centar (do XII/XIII v.) predvoden od sv. Kliment i sv. Naum Ohridski, pretstavuvaj}i prepoznatliv beleg na najstariot period od makedonskata pismenost. Iako za~uvanite glagoli~ki spomenici pretstavuvaat samo mal fragment od najstaroto rakopisno nasledstvo, nivnata `anrovska raznovidnost (zaedno so najstarite kirili~ki spomenici), svedo~i za bogatata duhovna kultura na Slovenite u{te vo mugrite na slovenskata pismenost. Najstar glagoli~ki tekst se Kievskite liv~iwa (misal) od X v., prepis na velikomoravski tekst napraven vo srednovekovnata ~e{ka dr`ava. Drugi poznati glagoli~ki rakopisi po svojata sodr`ina pretstavuvaat: ~etvoroevangelieto: Zografskoa evangelie (→), Mariinsko evangelie (→), Zografski palimpsest (→ Zografsko ev.), Zografskob evangelie (→ Zografsko ev.); izborno evangelie: Asemanovo evangelie (→), Ohridski listovi (→ Fragmenti na glagoli~ki stsl. tekstovi), Bojanski palimpsest (→ Fragmenti na glagoli~ki stsl. tekstovi), Sinajski palimpsest (→ Fragmenti na glagoli~ki stsl. tekstovi); psaltir: Sinajski psaltir (→), Psaltir na Dimitar (Oltarnik?) (→); evhologij: Sinajski evhologij (trebnik so slu`ebnik) (→); misal: Sinajski misal (→); prazni~en minej: Sinajski mal minej (→ Fragmenti na glagoli~ki stsl. tekstovi); slova za Velikiot post i ispovedni molitvi: Rilski glagoli~ki listovi (→ Fragmenti na glagoli~ki stsl. tekstovi), slova za Strasnata nedela: Klocov zbornik, koj{to sodr`i i edna originalna propoved na Metodij, t.n. Anonimna homilija. Site tie se prepisi od makedonsko poteklo so isklu~ok na Klocoviot zb. {to obi~no se povrzuva so hrvatskata sredina. LIT.: P. Hr. Ilievski, Pojava i razvoj na pismoto so poseben osvrt kon po~etocite na slov. pismenost, 2001, 105-279; H.

†GLASÞ...#

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

Polenakovi}, Vo mugrite na slovenskata pismenost, Skopje, 1973. K. Kamb.; P. Hr. Il.; Zd. R.

GLADIJATORSKI BORBI VO ANTI^KITE TEATRI VO MAKEDONIJA. Ostatoci od anti~kite teatri se otkrieni vo Stobi, jugoisto~no od Veles, Bitola – Heraclea Lyncestis, Ohrid – Lychnidos, site od gr~ki tip, prisposobeni i za gladijatorski i za borbi so divi yverovi (venationes), i od rimski tip vo Skopje – Scupi. Ovie borbi se odr`uvani vo teatarot vo Stobi (II – VI v.), {to e utvrdeno vrz osnova na reljefot na gladijator na kapitelot od eden stolb, postoewe na Nemezejon vo zgradata na skenata, ogradata pred prvite sedi{ta (balustrada), spu{tenoto nivo na borili{teto (conistra), pesokta i kanalot od nego do Crna Reka. Se znae deka vo vremeto na Hadrijan (117–138 ) teatrite vo provinciite bile osposobeni i za amfiteatralni pretstavi. Vo Makedonija gladijatorskite borbi zemale zamav od I v. i se odr`uvale, so izvesni prekini, sè do V v., a borbite so divite `ivotni do krajot na istiot vek. LIT.: Du{an Stanimirovi}, Svedo{tva za gladijatorski borbi vo anti~kiot teatar vo Stobi, Prilozi za istorijata na fizi~kata kultura na Makedonija, Skopje, 1976, 107–114. D. S.

GLA@WA – ve{ta~ko ezero na Lipkovska Reka. Se nao|a 17 km od Kumanovo. Izgradeno e vo 1971 g. Branata e betonska la~nogravitaciska. Taa e dolga po krunata 344,04 m, {iroka 4 m, a viso~inata nad terenot iznesuva 80 m. Kotata na normalnoto nivo na ezeroto se nao|a na viso~ina od 588 m. Najgolemata dol`ina na ezeroto iznesuva 3.146 km, a najgolemata {iro~ina 700 m. Vo ovie ramki ezeroto zafa}a povr{ina od 96,5 ha. Vkupnata zafatnina iznesuva

26.000.000 m3, od koja 1.970.000 m3 pretstavuva mrtov prostor, a preostanatite 24.075.000 m3 korisna zafatnina. Vodata se koristi za vodosnabduvawe, navodnuvawe, za dobivawe elektri~na energija i za drugi potrebi. LIT.: Aleksandar Stojmilov, Fizi~ka geografija na Republika Makedonija, PMF, Skopje, 2002. Dr. V.

G

umno`en na ge{tetner, a dvobrojot 2‡3 e pe~aten vo sovremenata gradska pe~atnica vo Br~ko, so kli{iran ilustrativen materijal. Me|u drugite, objaven e i faktografskiot napis „Na{ata divizija vo zavr{nite operacii i novite zada~i“. LIT.: D-r Boro Mokrov, Razvojot na makedonskiot pe~at i novinarstvo (od prvite po~etoci do 1945 godina), Skopje, 1980, 71-74; D-r Boro Mokrov ‡ M-r Tome Gruevski, Pregled na makedonskiot pe~at (1885-1992), Skopje, 1993, 136. S. Ml.

„Glas makedonski“

Vlastimir Glamo~anin

GLAMO^ANIN, Vlastimir (Skopje, 12. V 1949) – el. in`., d-r na tehni~ki nauki, red. prof., prodekan, dva mandata dekan na ETF vo Skopje. Rakovoditel na Institutot za PEES i na DAAD Kompetenten centar, pretsedatel na Studiskiot komitet za razvoj na sistemot i stopanisuvaweto, ~len na Redakcijata na „International Journal of Power and Energy Systems# i eden od organizatorite i redaktorite na Balkanskite EE konferencii. Dal prilog kon metodite za optimalno planirawe i koristewe na distribucijata na EES.

„GLAS MAKEDONSKI“ (Sofija, 28. XI 1893 ‡ 24. XII 1898) ‡ nedelen vesnik. Go ureduvale Kosta [ahov (odgovoren urednik), O. F. Obre{kov, H. Stojanov, Georgi Aleksiev i A. S. Vasilev. Se pe~atel vo pe~atnicata na Ivan Gucev, Iv. K. Bo`inov, Br. P. Spirkovi. Administrator na vesnikot 8 meseci bil Marko K. Cepenkov. Se zalaga za slobodna i avtonomna Makedonija. Goce Del~ev go ispra}al vo Makedonija kako pogodna literatura za ~lenovite na TMORO. LIT.: D-r Boro Mokrov, Razvojot na makedonskiot pe~at i novinarstvo (od prvite po~etoci do 1945 godina), Skopje, 1980, 71-74; D-r Boro Mokrov ‡ M-r Tome Gruevski, Pregled na makedonskiot pe~at (1885-1992), Skopje, 1993, 46. S. Ml.

LIT.: „Bilten na Univerzitetot ,Sv. Kiril i Metodij’ – Skopje#, br. 898, juni 2006. Dr. R.

„GLAS“ (Polo`aj i Br~ko, mart‡juni 1945) ‡ organ na ^etirieset i osmata (makedonska) divizija na NOVJ, na makedonski jazik. Prviot broj e na 18 stranici,

Vesnikot „Glas na Egejcite“ (Skopje)

„GLAS NA EGEJCITE“ (Skopje, 1950) ‡ vesnik, organ na Zdru`enieto na begalcite od Egejska Makedonija, a potoa organ na Zdru`enieto na Makedoncite od Egejskiot del na Makedonija od Skopje (od g. IV, br. 37, 1953). Izleguval dvapati mese~no, vo format 45 h 34 cm, a glaven i odgovoren urednik bil podocne`niot etnograf Todor Simovski. Tretiral pra{awa od minatoto na Egejskiot del na Makedonija, posebno Gra|anskata vojna vo Grcija, sudbinata na nivnite sogra|ani i sovremenata realnost vo koja se na{le begalcite. LIT.: D-r Boro Mokrov ‡ M-r Tome Gruevski, Pregled na makedonskiot pe~at (1885-1992), Skopje, 1993, 286. S. Ml.

Ve{ta~koto ezero „Gla`wa“, Kumanovsko

„GLASÎ na MakedonskiŸ taenÍ revolÓcionenÍ komitetÍ# (@eneva, [vajcarija, juli 1898) – organ na Makedonskiot taen revo363

G

†GLASA JUGA#

lucioneren komitet, vo po~etokot sostaven samo od studenti anarhisti od Bugarija, kon koi potoa se priklu~uvaat i Makedonci. Izleguva samo prviot broj, na bugarski jazik. Glavniot redaktor (M. Gerxikov) ne e odbele`an. Kako izvesno prodol`enie vo istata godina vo @eneva izleguva i edinstveniot broj na vesnikot „Otmšçenie, organÍ na Makedonskit‹ revolÓcioneri teroristi#, podgotven od istata grupa i, isto taka, na bugarski jazik. Osnovnata koncepcija na Komitetot e anarhisti~ka, za avtonomija na Makedonija vo Balkanska konfederacija, no so bugarski narod vo nea. LIT.: Dan~o Zografski, Makedonskiot taen revolucioneren komitet i „Otm’{tenie#, INI, Skopje, 1954. Bl. R.

„GLAS JUGA“ (Skopje, 14. X 1940 ‡ 1. IV 1941) ‡ informativen dneven vesnik. Sopstvenik bil Mihajlo Stojanovi}, direktor pisatelot An|elko Krsti}, a urednik Todor Manevi}. Vo nego sorabotuvale golem broj istaknati avori od razni oblasti: Tomo Vladimirski, d-r Milan Ka{anin, Vangel Koxoman, Lazar Li~enoski, Nikola Martinovski, Petar Mitropan, Vasilie Popovi}-Cico, Isidora Sekuli} i dr. LIT.: D-r Boro Mokrov, Razvojot na makedonskiot pe~at i novinarstvo (od prvite po~etoci do 1945 godina), Skopje, 1980, 261-262; D-r Boro Mokrov ‡ M-r Tome Gruevski, Pregled na makedonskiot pe~at (1885-1992), Skopje, 1993, 45. S. Ml.

„GLASNIK“ (Polo`aj, noemvri 1944) ‡ organ na Dvanaesettata makedonska NO brigada na NOV i POM, na makedonski jazik. Za~uvan e prviot broj, umno`en na ma{ina za pi{uvawe, vo dva stolpca, na 20 stranici. Prvata statija „7 Noemvri“ e posvetena na Oktomvriskata revolucija, a se objaveni i napisi za moralniot lik na borcite na brigadata: „Na{ata mladina“, „Zo{to se bori na{iot vojnik“, „3 brigada se odmara“ i sl. LIT.: D-r Boro Mokrov, Razvojot na makedonskiot pe~at i novinarstvo (od prvite po~etoci do 1945 godina), Skopje, 1980, 447; D-r Boro Mokrov ‡ M-r Tome Gruevski, Pregled na makedonskiot pe~at (1885-1992), Skopje, 1993, 136. S. Ml.

„GLASNIK“ (Skopje, 1957) ‡ nau~no spisanie od oblasta na istoriskata nauka, organ na Institutot za nacionalna istorija. Izleguva vo dva do tri broja godi{no, a izvesen broj godini i vo eden broj, izbor, na svetskite jazici. Objavuva statii, prilozi, materijali (dokumenti), bibliografii, kritika, recenzii, prikazi i soop{tenija, glavno, od minatoto na Makedonija i makedonskiot 364

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

†Glasnik# na Institutot za nacionalna istorija

narod, od praistorijata do denes. Najbrojni se prilozite od politi~kata istorija i pomal del od voenata, ekonomskata, kulturnata istorija, arheologijata, heraldikata i sl. Vo spisanieto sorabotuvaat i golem broj istra`uva~i od Evropa i od svetot. S. Ml. „GLASNIK NA HEMI^ARITE I TEHNOLOZITE NA MAKEDONIJA“ (†Bulletin of Chemists and Technologists of Macedonia#) – organ na Sojuzot na hemi~arite i tehnolozite na Makedonija. Izleguva od 1974 g. Glavni urednici na spisanieto bile: Bojan [optrajanov, Miodrag Brajovi}, Svetomir Haxi Jordanov, Gligor Jovanovski, Maja Cvetkovska, Traj~e Stafilov i Eleonora Vinkelhauzen. Od 2007 g. spisanieto e preimenuvano vo †Macedonian Journal of Chemistry and Chemical Engineering#. Ureduva~kiot odbor mu e pro{iren so nau~ni rabotnici od stranstvo i dobilo status na me|unarodno spisanie. Objavuva predimno nau~ni i stru~ni trudovi (na angliski jazik so makedonsko rezime) i, po isklu~ok, na makedonski jazik (so anglisko rezime). Vo spisanieto se objavuvaat i vesti za rabotata na Sojuzot na hemi~arite i tehnolozite na Makedonija. B. [. „GLASNIK SKOPSKOG NAU^NOG DRU[TVA“ – organ na Skopskoto nau~no dru{tvo. Na sednicata na Sovetot na Filozofskiot fakultet vo Skopje ( 9. III 1921) bile odobreni Pravilata i bilo osnovano Skopskoto nau~no dru{tvo. Za prv pretsedatel e izbran prof. d-r Tihomir Ostoi} (prviot dekan na Filozofskiot fakultet vo Skopje, osnovan od Belgradskiot univerzitet vo 1920 g.). Vo tekot na letniot semestar od u~ebnata 1924/25 g. bile odr`ani dve sesii, so prezentacija na nau~ni trudovi i diskusija. Vo 1925 g. Skopskoto nau~no dru{tvo zapo~nalo so publikuvawe na periodi~noto spisanie „Glasnik Skopskog nau~nog

Glasnik na Skopskoto nau~no dru{tvo

dru{tva#, vo A4 format. Izleguval od 1925 do 1927 g. vo edna kniga (I/1 1925; I/2 1925; II/1–2 1926, II/1–2 1927), a potoa bil podelen na dve posebni spisanija, za op{testvenite i za prirodnite nauki. Glasnikot za op{testvenite nauki kontinuirano prodol`uva do 1940 g. (br. III/1 1928, V/2 1929, VII–VIII/3-4 1930, XI/5 1932, XII/6 1933, XIII/7 1934, XIV/8 1935, XV–XVI/9–10 1936, XIX/11 1938, XXI/12 1940). ^lenovi na Ureduva~kiot odbor bile: d-r T. \or|evi}, d-r V. \eri}, G. Elezovi}, d-r P. Kolendi}, d-r M. Kosti} i d-r V. Radovanovi}. Urednik na prvite broevi (I–X bil profesor d-r R. Grui}, a na poslednite (XI–XII) d-r Mita Kosti}. Bile publikuvani rezultatite od istra`uvawata na arheolozite, istori~arite na umetnosta, arhitektite, etnolozite, lingvistite (Nikola Vuli}, Nikolaj Okuwev, Radoslav Grui}, Balduin Saria, ]iro Truhelka, Voislav Radovanovi}, Petar Skok, Rudolf Eger, @arko Tati}, Milovan Koki}, Aleksandar Deroko, France Mesesnel i dr.). LIT.: P. Slankamenac, O Filozofskom fakultetu u Skopqu, „Godi{wak skopskog Filozofskog fakulteta#, I, Skopqe, 1930, 11. V. L.

GLACIJALNI RELIKTI VO FLORATA NA RM – rastitelni vidovi {to pretstavuvaat ostatoci od florata, koja se razvivala za vreme na mrazovoto (glacijalnoto) doba. Na teritorijata na RM denes se sre}avaat vo najvisokite regioni na planinite ([ar Planina, Korab, Jakupica, Pelister, Nixe i dr.), na refugijalni i ladni stani{ta – sne`nici, sipari, visokoplaninski pasi{ta i sl., kade {to snegot i mrazot najdolgo se zadr`uvaat. Za glacijalni relikti vo florata na RM se smetaat slednive: Diphasium alpinum, Dryas octopetala, Juncus trifidus, Kobresia myosuroides, Loiseleuria procumbens, Luzula spicata, Salix herbacea, S. reticulata, Saxifraga aizoides, S. oppositifolia, Seleginella selaginoides i dr. Vl. M.

GLIGOROV

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

Drvoto „Gledi~“

GLEDI^ (Gleditschia triacanthos L., fam. Caesalpinaceae) – drvo visoko do 45 m, so {iroko razgraneta kruna. Grankite se so mnogu ostri, naj~esto tridelni, bodlivi trnovi, dolgi do 10 cm. Listovite se slo`eni parno, peresti i dolgi do 20 cm. Cvetovite se mali, `oltenikavo-zeleni, sobrani vo grozdesti socvetija. Plodot e me{unka (rogu{ka) so ~okoladna boja, do 40 cm dolg. Negov areal e Severna Amerika. Vid odamna vnesen vo krajre~nata rastitelnost na RM. Al. And.

Velibor Gligori}

tet vo Belgrad (1924) i potoa bil slu`benik vo Ministerstvoto za trgovija i industrija. Vo vremeto na Vtorata svetska vojna bil uapsen i deportiran vo Germanija. Po Osloboduvaweto bil direktor na Dramata, upravnik na Narodnoto pozori{te i upravnik na Jugoslovenskoto dramsko pozori{te vo Belgrad, redoven profesor na Katedrata za jugoslovenska kni`evnost na Filolo{kiot fakultet, redoven ~len i pretsedatel na SANU i ~len na MANU nadvor od rabotniot sostav (25. XII 1969). BIBL.: Kritike, Beograd, 1926; Lica i maske, Beograd, 1927; Polemike, Beograd, 1930; Kwi`evne magle, Beograd, 1932; Srpski realisti, Beograd, 1954; BiÊe pozori{ta, Beograd, 1977. S. Ml.

Vilijam Evart Gledston

GLEDSTON, Vilijam Evart (William Ewart Gladstone) (Liverpul, 29. XII 1809‡ Harden, 19. V 1898) ‡ britanski politi~ar i dr`avnik. Od vremeto na Krimskata vojna (1853‡1856) so interes gi sledel sostojbite na Balkanot pod vlasta na osmanliskata dr`ava, vklu~itelno i vo Makedonija. Vo vremeto na golemata isto~na kriza se zastapuval za re{avawe na isto~noto pra{awe vrz principot †Balkanot na balkanskite narodi#. Se zastapil i za razre{uvawe na makedonskoto pra{awe vrz principot †Makedonija na Makedoncite#, kako †Bugarija na Bugarite# i †Srbija na Srbite#. Kako trajna solucija predlagal sozdavawe balkanska konfederacija. Gledston bil prviot dr`avnik vo Evropa {to se zastapil za sozdavawe makedonska dr`ava. LIT.: H. Andonov-Poljanski, Vilijam Gledston za Makedonija, „Kulturen `ivot“, X/7, Skopje, 1965; Makedonskoto pra{awe, Skopje, 1990. M. Min.

GLIGORI], Velibor (Ripaw, 28. VII 1899 – Belgrad, 3. X 1977) – kni`even kriti~ar i istori~ar. Diplomiral na Pravniot fakul-

Kiro Gligorov

GLIGOROV, Kiro Blagoev ([tip, 3. V 1917) – aktivist na makedonskoto studentsko i komunisti~ko dvi`ewe, makedonski i jugoslovenski pravno-ekonomski stru~wak, politi~ar i dr`avnik, prv pretsedatel na samostojna i nezavisna RM. Po zavr{uvaweto na osnovnoto obrazovanie vo rodniot grad (1924– 1928), u~i vo Ma{kata gimnazija vo Skopje (1932–1936). U~estvuva vo Literaturnata dru`ina, a potoa vo u~eni~kata „Grupa Makedonci“ {to prerasnuva vo nacionalnopoliti~ka tajna Makedonska mladinska revolucionerna organiza-

G

cija, pod rakovodstvo na Dim~e Aximitreski i vo vrska so partiskiot funkcioner Ko~o Racin, so klonovi i vo drugi gradovi vo Makedonija (1932–1934). Po ubistvoto na kralot Aleksandar nastanuvaat apsewa i progoni i Organizacijata zamira. Po maturiraweto se zapi{uva na Pravniot fakultet vo Belgrad (1936–1940), kade {to se vklu~uva kako ~len, a izvesno vreme i kako sekretar na Kulturno-umetni~koto dru{tvo „Vardar“. Zaedno so zagrepskite ~lenovi na Kulturno-prosvetnoto dru{tvo „Vardar“ u~estvuva vo Makedonskoto narodno dvi`ewe, a vo letnata vakancija i vo dejnosta na Studentskata kolonija vo Ohrid. Kako student od III godina, vo nastanatata provala toj prvpat e uapsen, no poradi nemawe dokazi e osloboden. Vo zatvorot ja sostavil pesnata „Lenka“ {to stanuva mnogu popularna i vo tekot na NOB. Po diplomiraweto se vrabotuva kako pripravnik vo advokatska kancelarija vo Belgrad (1940). Po germanskoto bombardirawe na Belgrad (6. IV 1941) se vra}a vo Skopje kako pravnik vo evrejskata „Vardar-banka“, a potoa otvora svoja advokatska kancelarija (1941–1943) i dejstvuva vo kontakt so Kuzman Josifovski, koj{to `ivee ilegalno vo ku}ata na Gligorovata te{ta. Vo esenta na 1943 g. stanuva ~len na ANOK, formiran vo Skopje po inicijativa na K. Josifovski. Po razgleduvaweto na objaveniot Manifest na G[ na NOV i POM (oktomvri 1943), ANOK izrazuva nesoglasnost so jugoslovenskata koncepcija i celite na borbata, zastapuvaj}i se za obedinuvawe na delovite na Makedonija vo edinstvena borba za sloboda. Prigovorot na ANOK na Manifestot (vo vid na pismo do G[ na NOV i POM) go formuliraat K. Gligorov i Bl. Haxipanzov (dekemvri 1943). Negativnata reakcija na ovoj Prigovor ~lenovite na ANOK ja ~uvstvuvaat i dolgo po Osloboduvaweto. Vo po~etokot na maj 1944 g. izleguva partizan i stanuva ~len i sekretar na Inicijativniot odbor za svikuvawe na ASNOM i u~estvuva vo podgotovkata na politi~kiot referat. Na Prvoto zasedanie na ASNOM (2. VIII 1944) K. Gligorov e sekretar na Prezidiumot i zaedno so V. Malinska go vodat zapisnikot na sednicite. Na Zasedanieto e izbran za ~len na AVNOJ i potoa upaten na Vis kako pretstavnik na Makedonija vo AVNOJ. Po osloboduvaweto na Belgrad (20. H 1944) se vra}a od Vis i naskoro stignuva vo Skopje za u~estvo na II zasedanie na ASNOM (28–31. 365

G

GLIGOROVSKI

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Pretsedatelot Kiro Gligorov ja proglasuva nezavisnosta na RM po Referendumot (8 septemvri 1991)

XII 1944), koga e izbran vo Prezidiumot, a potoa i za negov sekretar za finansii. Obvinet so grupata makedonski intelektualci kako avtonomisti i separatisti, i toj e praten vo Belgrad (mart 1945). Opredelen e za pomo{nik na generalniot sekretar na Pretsedatelstvoto na Vladata na FNRJ (1945–1947), potoa pomo{nik-minister za finansii (1947–1952), pa pomo{nik-pretsedatel na Stopanskiot sovet na Vladata na FNRJ (1952–1953), zamenik-direktor na Sojuzniot zavod za stopansko planirawe (1953–1955), sekretar za stopanstvo – koordinator vo Sojuznata vlada (1956), sekretar na Sekretarijatot na SIS za op{tostopanski raboti i istovremeno e izbran za ~len na CK na SKJ (1956–1962). Stanuva sojuzen sekretar za finansii (1962–1967), a po zemjotresot vo Skopje (26. VII 1963) e zadol`en od SIS za izrabotka na programa za obnovata na razurnatiot grad, kako i za sproveduvawe na prvite stopanski reformi (1965). Postaven e za potpretsedatel na SIS (1967–1969), pa ~len na Pretsedatelstvoto na CK na SKJ i na Izvr{noto biro (1969–1971), ~len na Pretsedatelstvoto na SFRJ (1971–1972), odnovo ~len na Izvr{noto biro na Pretsedatelstvoto na SKJ (1972–1974), Pretsedatel na Sobranieto na SFRJ (1974 –1978), ~len na Sovetot na Federacijata (1978–1987) i vo 1987 g. e penzioniran (so anga`man vo timot za reformi na pretsedatelot na SIS A. Markovi}). 366

Vo fevruari 1990 g. se vklu~uva vo Makedonskiot forum za podgotovka na makedonska nacionalna programa i celo vreme doa|a od Belgrad i aktivno u~estvuva na negovite sostanoci, na koi se razgleduva situacijata vo Jugoslovenskata federacija i mo`nostite za razvrskata so osamostojuvawe na Makedonija. Po izglasuvaweto na Deklaracijata za suverenost na dr`avata (25. I 1991), G. e izbran od pove}epartiskoto Sobranie za prv pretsedatel na samostojna i suverena RM (27. I 1991). Pri priemot na RM vo ~lenstvo vo OON (pod referencata BJRM) odr`uva prv govor pred Generalnoto sobranie na ON (7. IV 1993). Na op{ti pretsedatelski izbori so mnozinstvo glasovi povtorno e izbran za pretsedatel na Republikata (16. H 1994). Na 13. IX 1995 g. vo OON e potpi{ana Privremenata spogodba za normalizacija na odnosite so Grcija, na 2 oktomvri vo Belgrad go potpi{uva Dogovorot za me|usebno priznavawe so SRJ, a na 3 oktomvri 1995 g. vo Skopje e izvr{en neuspe{en atentat vrz pretsedatelot na Republikata. Po nekolkumese~noto lekuvawe, na 10. I 1996 g. pretsedatelot se vra}a na svojata rabotna dol`nost. Vo Helsinki so sve~ena izjava pretsedatelot go potvrdi pristapuvaweto na RM kon Zavr{niot dokument na KEBS (29. V 1996). Za uspe{noto i konstruktivno vodewe na dr`avata i ve{toto regulirawe na me|unarodnite odnosi na RM, dobitnik e na

golem broj me|unarodni nagradi i priznanija. Po govorot na Univerzitetot vo Pitsburg (SAD) e proglasen za po~esen doktor na Univerzitetot (21. IX 1997), a vo Neapol (Italija) mu e vra~ena Mediteranskata nagrada za mir (5. I 1998). Po istekot na vtoriot pretsedatelski mandat, mu go otstapuva pretsedatelskoto mesto na novoizbraniot kandidat na VMRO-DPMNE Boris Trajkovski (19. XI 1999). Nezadovolen i revoltiran od na~inot na vodeweto na nadvore{nata i vnatre{nata dr`avna politika, Gligorov pove}epati javno reagira. Po nadvore{nata albanska agresija protiv makedonskata dr`ava, toj na pretsedatelot Trajkovski jasno mu veli: „Ova e klasi~na okupacija i rabotata treba da $ se prepu{ti na Armijata – samo Armijata e nadle`na, ima potencijal i podgotvenost da se spravi so sostojba na okupacija na teritorijata.“ Vo voenata kriza vo Makedonija se obnovuva Forumot za Makedonija 2001, vo koj pak aktivno se vklu~uva i porane{niot pretsedatel na Republikata (29. VI 2001). Vo pove}e javni nastapi go izrazuva svoeto nezadovolstvo od potpi{uvaweto na kompromisniot Ramkoven dogovor i preku Forumot nastojuva da se izmenat predlo`enite amandmani na Ustavot. Tie sostojbi se odrazeni i vo negovite momoari „Makedonija e sè {to imame“, promovirani vo MANU (26. IV 2001) i potoa preveduvani i promovirani vo pove}e zemji od Balkanot i vo Evropa. BIBL.: Makedonija e sè {to imame, Skopje, 2001; Makedonija e sè {to imame. Vtoro, dopolneto izdanie, Kultura, 2002; Atentat... den potoa, Skopje, 2002; Viorni vremiwa. Republika Makedonija realnost na Balkanot, Skopje, 2004; Site jugoslovenski stopanski reformi, Skopje, 2006. Bl. R.

Qube Gligorovski

GLIGOROVSKI, Qube Golabov (s. Ozdoleni, Ohrid, 31. V 1949) ‡ internist-pulmolog i alergolog. Med. f. i specijalizacija zavr{il vo Skopje. Magistriral vo 1980 g., a doktoriral vo 1985. Redoven profesor e od 1995. Direktor na Klinikata za pulmologija

GLOBO^ICA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

i alergologija (1999‡2000) i {ef na Katedrata po interna medicina (2004‡2006). Osnovna preokupacija mu e HOBB. Objavil nad 150 truda. BIBL.: Hroni~no belodrobno srce, Skopje, 1987; Hroni~na opstruktivna belodrobna bolest, Skopje, 1996; koavtor: Hroni~na opstruktivna belodrobna bolestnacionalen konsenzus, Skopje, 1999; Gerijatrija, Skopje, 2001. Sl. M. P.

@ivoin Gli{i}

Petar Gligorovski, kadar od filmot †Embrio No. M#

GLIGOROVSKI, Petar (Skopje, 7. II 1938 ‡ Skopje, 4. XII 1995) ‡ slikar, re`iser na animirani filmovi. Diplomira na Akademijata za likovni umetnosti vo Belgrad, a animacija specijalizira vo Zagreb. Eden od vode~kite pretstavnici na makedonskata sovremena animacija. Avtor e na prviot makedonski animiran film †Embrio No. M# (1971). V. Masl.

GLINENA INDUSTRIJA – zastapena stopanska dejnost vo RM. Proizvodstvo na: tuli, blokovi, keramidi, monta`ni blokovi i fert-gredi, yidni i patosni plo~i, sanitarna keramika, sadovi za doma}instvoto, bentonit i dr. Glinite se edna od najzastapenite sostojki na po~vite i odamna koristen priroden materijal. Pogolemi pogoni na glinenata industrija ima vo: Skopje, Kumanovo, Vinica, Veles, Gostivar, Resen, Kukure~ani, Bitola, Negotino, Strumica, Kriva Palanka i drugi. Razli~no nivo na primenetata tehnologija, od primitivna do celosno avtomatizirana. Razli~ni vidovi sopstvenost. Prisustvo na stranski sopstvenici. Sv. H. J. - B. N. GLI[I], @ivoin (Skopje, 27. VII 1954) ‡ kompozitor. Diplomiral na Fakultetot za muzi~ka umetnost vo Skopje (1977) na Oddelot po kompozicija, vo klasata na prof. T. Zografski. Po diplomiraweto stanuva ~len na Tancoviot orkestar na Radio-televizija Skopje. Denes e redoven profesor na Fakultetot za muzi~ka umetnost. Negoviot opus bele`i dela od pove}e muzi~ki rodovi (Koncert za kontrabas i guda~i, Psalm 109 za me{an hor, „Samoil#, kantata za ma{ki hor i simfoniski orkestar i dr.). Dobit-

nik e na brojni nagradi (edna od niv, za obrabotka na folklorna tema „So maki sum se rodil jas# vo Radenci, 1989). Mnogubrojni izvedbi niz celiot svet do`ivuva negovoto delo „Preludium i Pajdu{ka#, za pijano-solo (2003), snimeno za Radio Berlin. Avtor na nad 250 aran`mani za popularB. Ort. ni pesni. „GLOBAL# ‡ prv nezavisen politi~ko-informativen dnevnik koj od 8 septemvri 2002 g. izleguval vo Skopje na makedonski i na albanski jazik. Izdava~ i sopstvenik Qup~o Palevski, direktor Tomislav Ivanovski, glaven i odgovoren urednik Nevenka Mitrevska. Do krajot na 2002 g. koga vesnikot prestanal da izleguva, glavni ili odgovorni urednici u{te bile Hamid Hajrulahu i Aleksandra Dukovska. Uredni~kiot i redakciskiot sostav bil me{an, koj so napolno ista sodr`ina i tehni~ki dizajn izdaval ist vesnik na dva jazika so naglasena orientacija za zaedni~ko `iveewe i razbirawe. Vo ~etirimese~noto izleguvawe ne pridobil pogolemo interesirawe kaj ~itatelite. B. P. \. GLOBALIZACIJATA I RM ‡ protivre~en proces, koj sodr`i ekonomska, politi~ka, pravna, kulturna, ekolo{ka i voena di-

G

menzija. Taa ima i svetol i temen lik, od edna strana gi {iri tehnologijata, informaciite i univerzalnite kulturni vrednosti, a od druga go polarizira svetot na Sever i Jug, t.e. na bogati i siroma{ni zemji, so tendencija bogatite da stanuvaat s# pobogati a siroma{nite s# posiroma{ni. Vo tekot na svojata tranzicija RM e stavena vo vrtlogot na ovoj ambivalenten proces. Taa, od edna strana, iako zadocneto, se vklu~uva vo procesot na informati~koto op{testvo i vo transferot na novite tehnologii, a od druga strana gi trpi vlijanijata od instrumentite na globalizacijata: Me|unarodniot monetaren fond, Svetskata banka, Svetskata trgovska organizacija i drugi. Preku ova vlijanie RM s# pove}e stanuva zavisna od „me|unarodnata zaednica“. Tokmu vo imeto na ovaa „me|unarodna zaednica“ se vodat dva tipa vojni: globalizira~ki i onie {to se proizlezeni od globalizacijata. RM do`ivea vojna (2001) tokmu od vtoriot vid, prete`no pottiknata od geopoliti~kite interesi na „me|unarodnata zaednica“. Konfliktot zavr{i so potpi{uvawe na Ohridskiot ramkoven dogovor (13. VIII 2001) {to dovede do promena na odlikite na dr`avnoto ureduvawe: od dr`ava ‡ nacija vo dr`ava na etni~ki zednici. Toa e otstapuvawe od evropskiot model: dr`ava ‡ nacija. LIT.: Zigmund Bauman, VoŸnite v erata na globalizaciÔta, SofiÔ, 2001; Petre Georgievski, Homo globatus i wegova uloga u (dez)integrecionim procesima na Balkanu i posebno u R Makedoniji, Ni{, 2005. Pet. G.

GLOBO^ICA – ve{ta~ko ezero na rekata Crn Drim. Se nao|a na okolu 20 km severozapadno od Struga, a izgradeno e vo 1965 g. Branata e izgradena od nasipan kamen, nejzinata viso~ina od te-

Branata na ve{ta~koto ezero Globo~ica

367

G

†GLOBO^ICA#

melot e 90 m, a od re~noto korito 82,5 m. Taa vo osnovata e dolga 270 m, na krunata 202 m, a {iro~inata na krunata iznesuva 6 m. Ezeroto e dolgo 12 km, najgolemata {iro~ina e 350 m, a prose~nata {iro~ina 224 m. Vo navedenite ramki toa zafa}a povr{ina od 2,69 km2. Pri kota na maksimalno nivo na ezerskata voda (691,5 m) vo nego mo`e da se akumuliraat 68,3 h 106 m3 voda, pri kota na normalno nivo (687 m) po 57,8 h 106 m3, a pri kota na minimalno nivo (682 m) se akumuliraat 13,0 h 106 m3 voda. Nameneto e za proizvodstvo na elektri~na energija preku hidrocentralata so mo}nost od 41,6 MW i za regulirawe na protokot na Crn Drim i nivoto na nizvodno lociranoto ezero [pilje, so koe formira edinstven elektroenergetski sistem.

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

tovite na nekoi od niv se mnogu ceneta farmacevtska surovina. Glogovite kaj nas gi prou~uval S. Xekov, spored koj prirodno se zastapeni: C. monogyna Jack. (glog, crn glog), so crveni gloginki so edna koski~ka; C. orientalis Pall. (bel glog, ku~ev glog), so gusti i vlaknavi listovi i so crveni gloginki so 3-5 koski~ki; C. heldreichii Boiss. (bel trn, slanu{ka), balkanski endemit, ~ii crveni gloginki se so 3-5 koski~ki. Novootkrieni vo RM se: C. incana D`.; C. sericea D`.; C. calycina Peterm. Al. And.

GLOGOVA PEPERUGA – v. Peperuga, glogova.

LIT.: Aleksandar Stojmilov, Fizi~ka geografija na Republika Makedonija, PMF, Skopje, 2002. Dr. V.

„GLOBO^ICA# – HC od derivacionen tip na gorniot tek na rekata Crn Drim (jugozapadniot del na RM). Branata e na okolu 22 km severno od Struga. Akumulacijata e za nedelno izramnuvawe na vodite. Dovodot na vodata do turbinite e so tunel dolg 7.721 m. Gradena e vo periodot 1961–1965 g. Ima dva ednakvi agregata so vkupna instalirana mo}nost 42 MW. Turbinite se od tipot francis. Vo periodot 1992–2003 g. prose~noto godi{no proizvodstvo iznesuvalo 144,1 GWh, a najgolemoto bilo vo 1996 g. i iznesuvalo 229,6 GWh. LIT: 50 godini makedonsko elektrostopanstvo, Skopje, 1995; J.P. „Elektrostopanstvo na Makedonija#, Skopje, 1999; Elektrostopanstvo na Makedonija, godi{en izve{taj, 2003; http://www.elem.com.mk. Dr. R.

Crveni gloginki

GLOG (Crataegus L., fam. Rosaceae) – rodot opfa}a okolu 1.500 vida od umerenata zona na Severnata hemisfera. Bodlivi grmu{ki, retko mali drva, so cvetovi sobrani vo gusti, {titovidni socvetija. Plodot (gloginka) e so edna ili so pove}e koski~ki. Dekorativni vidovi, a listovite i cve368

Glodari: ververi~ka, slepo ku~e, polv i glu{ec

GLODARI (Rodentia) – najprisposoben i najuspe{en red od klasata cica~i (Mammalia) so 1.700 vida rasprostraneti niz celiot svet, so isklu~ok na Antarktikot, Nov Zeland i nekoi tihookeanski ostrovi. Pove}eto vidovi `iveat na zemja, no nekoi se prisposobile za dvi`ewe so dolgi skokovi, drugi za `ivot pod zemja, vo voda ili na drvja. Pogolemiot broj glodari se dru{tveni `ivotni {to `iveat vo zaednici. Zaedni~ki obele`ja im se malo telo, kvadripedija, dolga opa{ka, stapalo so kanxi, dolgi zabi i vilici prisposobeni za glodawe. Sistematskata podelba na glodarite e napravena vrz osnova na diferenciranosta na muskulot za xvakawe i so nego povrzanata struktura na ~erepot. Makedonija ja naseluvaat ~etiri familii glodari, so vkupno 26 vida, i toa: ververi~ki (Sciuridae) – dva vida, gluvci, staorci, poljanki i slepi ku~iwa ( Muridae) – 20 vida, polvovi (Myoxidae) – tri vida i nutrii (Myocastoridae) – eden vid. LIT.: S. Petkovski – B. Krystufek, Cica~i na Makedonija, Skopje, 1998; A. J. MitchellJones, G. Amori, W. Bogdanovicz, B. Krystufek, P.J.H. Reijnders, F. Spitzenberger, M. Stubbe, J.B.M. Thissen, V.Vohralik, J. Zima, The Atlas of European Mammals, London–San Diego, 1999. Sv. P. – V. Sid.

GLUVONEMO ORO ‡ makedonsko `ensko narodno oro, za~uvano vo regionot na Mala Reka. Se igra vo polukrug, so dr`ewe na racete za pojas. Unikatno e po otsustvoto na kakva bilo muzi~ka pridru`ba, a ritmiziraweto vo metar od 4/4 proizleguva po ~ekoreweto od tropaweto na ukrasnite pari {to se nao|aat na gradite od `enskata nosija. \. M. \. GLUVCI VISTINSKI (Murinae) – potfamilija od redot glodari (Rodentia), so dol`ina na teloto od 6 cm (xuxesto gluv£e) do 30 cm (staorec-skitnik). Zaedni~ki belezi im se: {ilesta mucka, dolgi u{i, koi str£at nad krznenata pokrivka i opa{ka koja e podolga od polovina dol`ina na teloto. Vo Evropa `iveat pet roda so vkupno 14 vida, a vo Makedonija, ~etiri roda so devet vida: polski blaten glu{ec (Apodemus agrarius), glu{ec kamewar (Apodemus mystacinus), `oltogrlest glu{ec (Apodemus flavicollis), {umski glu{ec (Apodemus sylvaticus), xuxest glu{ec (Micromys minutus), doma{en glu{ec (Mus domesticus), makedonski glu{ec (Mus macedonicus), doma{en staorec (Rattus rattus) i staorec-skitnik (Rattus norvegicus). LIT.: S. Petkovski – B. Krystufek, Cica~i na Makedonija, Skopje, 1998; A. J. MitchellJones, G. Amori, W. Bogdanovicz, B. Krystufek, P.J.H. Reijnders, F. Spitzenberger, M. Stubbe, J.B.M. Thissen, V.Vohralik, J. Zima, The Atlas of European Mammals, London–San Diego, 1999. Sv. P. – V. Sid.

GLUVCI POLJANKI (Arvicolinae) – potfamilija gluvci, vo koja se vklu~eni poljankite i leminzite. Rasprostraneti se niz palearkti~kiot del na Evroazija, Severna Afrika i Severna Amerika. Iako filogenetski proizleguvaat od hr~ocite, za razlika od niv poljankite razvile poseben tip katnici, so kompleksna povr{ina vo vid na pila, za xvakawe na niskokalori~na treva. Vo Makedonija se registrirani deset vida, koi pripa|aat na {est roda: lisesta poljanka (Clethrionomys glareolus), bizamska poljanka (Ondatra zibethicus), visokoplaninska poljanka (Dinaromys bogdanovi), vodna poljanka (Arvicola terrestris), planinska poljanka (Microtus arvalis), obi~na poljanka (Microtus rossiaemeridionalis), ju`na poljanka (Microtus guentheri), ~etinarska poljanka (Microtus subterraneus), feltenova poljanka (Microtus felteni) i sne`na poljanka (Chionomys nivalis). LIT.: S. Petkovski – B. Krystufek, Cicaci na Makedonija, Skopje, 1998; A. J. MitchellJones, G. Amori, W. Bogdanovicz, B. Krystufek, P. J. H. Reijnders, F. Spitzenberger, M. Stubbe, J. B. M. Thissen, V.Vohralik, J. Zima, The Atlas of European Mammals, London–San Diego, 1999. Sv. P. – V. Sid.

GOGU[EV

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

G

Gligorie Gogoski

Govrlevo

GOVRLEVO ‡ selo na 15 km jugozapadno od Skopje so pove}eslojna neolitska naselba kaj mesnosta Cerje. Arheolo{ki istra`uvawa vo 1982‡1985 i 2000‡2004 g. vr{el Muzejot na grad Skopje. Vo naplastenite kulturni sloevi, vo debelina od 4 m i na povr{inska opfatenost od nad 4 hektari se sodr`at {est horizonti na `iveewe niz koi se sledat site manifestacii na makedonskiot neolit (V‡IV milenium pr.n.e.). Horizontot I e vtemelen vo zdravica i vo prvi~niot humus, a vremenski se sovpa|a so raniot neolit, Anzabegovo–Vr{nik I. Slednite tri horizonti se razvivaat niz sredniot neolit, Anzabegovo–Vr{nik II–IV. Horizontot V pripa|a na docniot neolit i e paralelen so Zelenikovo II, kako i posledniot VI horizont. So ovaa faza e zavr{en `ivotot na ovaa naselba vo praistorijata, za pak da se aktualizira podocna vo istoriskiot rimski period. Ku}ite od neolitot se nadzemni, so vlez od istok, imaat pribli`no kvadratna osnova i pravilno se postaveni vo oskite istok-zapad, sever-jug. Gradeni se vo tehnika na plitar so poden premaz i naboj, razdeleni na dve prostorii. Vo severnata prostorija vo zapadniot agol bila postavena kalotesta pe~ka, do koja se potpira na ju`nata strana melnica-no}vi. Od podvi`nite naodi golemo e prisustvoto na kerami~ki orudija, kameni i koskeni orudija i nakit. Ukrasuvaweto na sadovite e izvedeno so barbotin, vre`uvawe, impreso, kako i so slikawe so bela i pove}enijansirana kafena boja, so motivi od kapki, paralelni linii i triagolnici do krugovi i spirali. Prisutni se i raznovidni antropomorfni formi i zoomorfni statuetki, a kako isklu~itelni se figurite na Golemata Majka‡Praroditelka, ma{kata figura „Adam#, antropomorfnata glava i paterata so vre`ani semantemi.

LIT.: Zoran Georgiev ‡ Milo{ Bilbija, Neolitska naselba kaj Govrlevo, „Kulturno nasledstvo#, IX, Skopje, 1982, 39‡48; Milo{ Bilbija, Cerje ‡ neolitska naselba, AP, 1985, 35‡36. M. Bilb.

GOGOV, Stavre (s. Vev~ani, Stru{ko, 1884 – s. Vev~ani, 10. IV 1907) – dulgerin, u~esnik vo Ilindenskoto vostanie, stru{ki vojvoda. Bil ~etnik vo ~etata na vojvodata T. Goranov (1901). Vo Ilindenskoto vostanie se borel vo ~etata na vojvodata L. Grup~ev. Od letoto 1904 g. stanal samostoen vojvoda. Predaden i zaobikolen od askerot, otkako mu zavr{ila municijata, se samoubil. IZV. i LIT.: NBKM-BIA, f. 583, op. 1, a.e. 67, l. 228; „Makedono-odrinski pregledÍ“, Sofi®, 1907, br. 36, 564; br. 40, 628. Al. Tr.

Stojan Gogov

GOGOV, Stojan (Strumica, 20. II 1924 ‡ Strumica, 3. XII 1991) ‡ dramski akter i re`iser, eden od osnovopolo`nicite na Narodniot teatar vo Strumica. Vo pove}e navrati bil vr{itel na dol`nosta direktor na istiot teatar. Nastapuval vo pove}e TV drami i serii, kako i na film. Ulogi: Jordan (†Pe~albari#), Don~o (†Pusta zemja#; †Senkata#; †Golemiot smok#); Kir Panajotis (†Let vo mesto#); Dedo Gospod (†Vekutuma veka#); Ogist (†Elektra#); Skapen (†\avol{tinite na Skapen#); Teodos (†^orbaxi Teodos#). R. St.

GOGOSKI, Gligorie Trpev (Tetovo, 6. VII 1943) – stopanstvenik. Diplomiral na Elektro-ma{inskiot fakultet vo Skopje (1968) i magistriral na Ma{inskiot fakultet vo Zagreb od oblasta na energetikata (1980). Celiot raboten vek go minal na rakovodni rabotni dol`nosti vo Volnarskiot kombinat „Todor Cipovski-Merxan“ – „Teteks“ vo Tetovo (od 1968), tehni~ki rakovoditel na Elektroodr`uvawe do direktor na OOZT „Energoodr`uvawe“ (1978–1981), pomo{nikgeneralen direktor (1981–1983) i generalen direktor (od 1983). Bil ~len na SKM (od 1968), ~len na Op{tinskiot komitet na SKM i na Op{tinskata konferencija na SSRNM, delegat vo Op{tinskoto sobranie vo Tetovo, delegat vo Sobranieto na Republi~kata SIZ za nau~ni dejnosti, ~len na Izvr{niot odbor na Republi~kata SIZ za ekonomski odnosi so stranstvo, ~len na Sobranieto na Stopanskata komora na Makedonija i na Izvr{niot odbor na Stopanska banka – Zdru`ena banka – Skopje, potpretsedatel na Izvr{niot odbor na „Uteks“ – Belgrad, ~len na CK na SKM i na Komisijata na CK na SKM za sorabotka so komunisti~kite i rabotni~ki partii i drugi progresivni dvi`ewa, ~len na Komisijata za pra{awa od oblasta na op{tonarodnata odbrana, op{testvenata samoza{tita, bezbednosta i odnosite so stranstvo na Izvr{niot sovet na Sobranieto na SRM, ~len na Republi~kiot op{testven sovet na Pretsedatelstvoto na SRM za za{tita na poredokot utvrden so Ustavot i dr. Bil posleden pretsedatel na Izvr{niot sovet na Sobranieto na SRM (28. IV 1986 – 20. III 1991), po {to pak se vratil na direktorskata dol`nost vo Kombinatot. LIT.: Makedonski vladi, 60 godini, Skopje, 2005, 69-70. S. Ml.

GOGU[EV, Janko Kostov (Strumica, 23. H 1948) – onkolog, geneti~ar, nau~en sorabotnik vo Institutot za eksperimentalna medicina pri Univerzitetot †Rene 369

G

GOGU[EVSKI

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Dekart# vo Pariz. Diplomiral na Med. f. vo Skopje (1972). Potoa zaminal vo Pariz, kade {to magistriral, doktoriral i specijaliziral klini~ka onkologija. Nau~nik so priznata me|unarodna afirmacija i vrvni dostignuvawa vo oblasta na genetikata i molekularnata medicina. Br. N.

Milan Gogu{evski

GOGU[EVSKI, Milan (Strumica, 21. I 1924 – Skopje, 29. III 2003) – redoven profesor na [umarskiot fakultet vo Skopje, specijalist za oblasta i predmetot ureduvawe na {umite. Diplomiral na Zemjodelsko-{umarskiot fakultet vo Skopje (1951), na koj i.g. e izbran za asistent, podocna doktorira (1960) i stanuva docent, a od 1970 g. e redoven profesor. Ploden stru~en i nau~en rabotnik vo negovata oblast, objavil brojni nau~ni trudovi vo doma{ni i vo stranski spisanija. Aktiven vo op{testveno-politi~kite organizacii na Fakultetot i Univerzitetot. Bil dekan na [umarskiot fakultet (1986/87). Al. And.

„GODI[EN ZBORNIK NA ARHITEKTONSKO-GRADE@NIOT FAKULTET# – kako posebno izdanie se pojavuva po izdvojuvaweto od Tehni~kiot fakultet, kako kniga osma vo 1968 g. i prodol`uva do 1976 g. so kn. 9 i kn. 10-11 kako prodol`enie na „Godi{niot zbornik na Tehni~kiot fakultet#. Po osamostojuvaweto na Arhitektonskiot fakultet prodol`uva kako „Zbornik na Arhitektonskiot fakultet# so nova numeracija. Prviot broj e otpe~aten vo 1977 g., a posledniot broj 9-10 vo 1986/87 g. Vo Zbornikot se objavuvani stru~ni i nau~ni trudovi na nastavnicite i sorabotnicite na Fakultetot od oblasta na arhitekturata, urbanizmot, graditelskoto nasledstvo, arhitektonskite konstrukcii, nacrtnata geometrija itn. Tekstovite se ilustrirani so grafi~ki prilozi i so fotografii. Kr. T. „GODI[EN ZBORNIK NA GRADE@NIOT FAKULTET# VO SKOPJE – zbornik na nau~ni i 370

stru~ni trudovi. Izleguva od 1955 g. kako „Godi{en zbornik na Tehni~kiot fakultet# i „Godi{en zbornik na Arhitektonskograde`niot fakultet# (1965–75), a potoa so sega{niot naslov (1975–1989). Povtorno se pojavil Q. T. vo 2002 i 2004 g. „GODI[EN ZBORNIK NA MEDICINSKIOT FAKULTET# VO SKOPJE ‡ nau~no izdanie na Med. f. vo Skopje. Prviot broj e publikuvan vo 1954 g., a glaven i odgovoren urednik bil prof. Veqko Bujan. Trudovite, edukativni i nau~no-stru~ni, bile pe~ateni na makedonski, francuski, angliski i germanski jazik i na jazicite na porane{na SFRJ. Podocna se pe~ati na makedonski jazik (so izvadok na angliski), edna{ godi{no, so indeks na avtori i upatstvo do avtorite. Vo eden period spisanieto se citira vo Index Medicus i vo Internacionalniot broj za seriski publikacii Yu ISSN 0065-1214. Vo 1997 g. spisanieto e preimenuvano vo „Makedonsko spisanie za medicina / Macedonian Journal of Medicine#, se pe~ati dvojazi~no (makedonski i angliski). LIT.: 60 godini Makedonsko lekarsko dru{tvo, Skopje, 2006. D. S.-B.

GODI[EN ZBORNIK NA PRIRODNOMATEMATI^KIOT ODDEL NA FILOZOFSKIOT FAKULTET VO SKOPJE (1948− 1958) – nau~no spisanie za matematika, fizika, hemija, biologija i geografija, po eden broj godi{no. Vo 12-te broja se objaveni 117 statii, od koi 40 po matematika, 17 po fizika, 9 po hemija, 18 po biologija, 25 po geografija, 5 po geologija i 3 od tehnika. Naslednici: „Godi{en zbornik na PMF – za matematika, fizika i hemija“ (1959−76), „Godi{en zbornik na Matemati~kiot fakultet“ (1977− 83), „Godi{en zbornik na Institutot za matematika“ (1994−97, 2001, 2004), „Godi{en zbornik − Posebni izdanija“ − serija knigi od nau~en karakter (i analogni naslovi za fizika, hemija, biologija i geografija). N. C. „GODI[EN ZBORNIK NA FARMACEVTSKIOT FAKULTET# ‡ oficijalno glasilo na Farm. f. vo Skopje (1985‡1989). Objavuva originalni nau~ni trudovi, kusi soop{tenija, revijalni trudovi i stru~ni trudovi od site farmacevtski disciplini. Glaven urednik S. Bauer. Br. N. „GODI[EN ZBORNIK NA FILOZOFSKIOT FAKULTET# VO SKOPJE ‡ prvo nau~no spisanie na Filozofskiot fakultet

Jubileen broj od „Godi{niot zbornik“ na Filozofskiot fakultet

vo Skopje, koe od 1948 g. redovno izleguva edna{ godi{no. Vo nego se objavuvaat nau~ni i stru~ni trudovi na nastavnicite i sorabotnicite na Fakultetot. Do oddeluvaweto na Prirodno-matemati~kiot fakultet (1958) Zbornikot izleguva vo dva toma ‡ vo edniot se objavuvaat trudovi na nastavnicite i sorabotnicite od Filozofsko-filolo{kiot, a vo vtoriot od Prirodno-matemati~kiot oddel. Kako posebna publikacija na Filozofskiot fakultet prodol`uva da se pe~ati i po oddeluvaweto na Filolo{kiot fakultet (1974). Od 1975 g. vo nego se objavuvaat trudovi samo od oblastite {to se izu~uvaat na Filozofskiot fakultet. Do 2004 g. se objaveni nad 750 stru~ni i nau~ni truda. LIT.: Filozofski fakultet 1946–1976, Skopje, 1976, 145-149. K. Kamb.

„Godi{en zbornik“ kn. XXXV na [umarskiot fakultet

„GODI[EN ZBORNIK NA [UMARSKIOT FAKULTET# VO SKOPJE – nau~no spisanie, koe do 27-miot tom (1976) izleguva{e kako zaedni~ki godi{en zbornik na Zemjodelsko-{umarskiot fakultet vo Skopje, so dve knigi (za zemjodelstvo i za {umarstvo), a od 28-miot tom (1977) kako poseben godi{en zbornik na [umarskiot fakultet vo Skopje. Dosega se izdadeni 37 toma so okolu 330 nau~ni truda od site oblasti na {umarstvoto i na drvnata industAl. And. rija.

GOLAK

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

„GODI[EN ZBORNIK – FIZIKA# („Annuaire – physique#) nau~no spisanie, eden od naslednicite na „Godi{en zbornik#, Prirodnomatemati~ki fakultet, izdanie na Fakultetot za fizika, odnosno Institutot za fizika na PMF. Od 1977 zaklu~no so 1997 g. se objaveni 18 broja so vkupno 2.020 stranici i 205 statii. Statiite se glavno pi{uvani na makedonski ili na angliski jazik. Avtorite se prete`no od Institutot za fizika. Glavni redaktori bile: S. Bah~evanxiev (1977‡ 81), Q. Jani}ievi} (1982‡ 94), M. Fukarova-Jurukovska (1995‡ 97). Od 1998 g. prodol`uva da se pe~ati so naslov „Physica Macedonica“. V. Ur.

GODI[NI GLASILA OD OBLASTA NA EKONOMIJATA – godi{nici kako informativni glasila. Vo niv se objavuvaat trudovi od oblasta na ekonomskata teorija, ekonomskata i delovnata politika, stopanskata praktika i od drugi oblasti na ekonomijata. ]e spomneme nekoi od niv: „Statisti~ki godi{nik na Republika Makedonija#, {to go izdava Dr`avniot zavod za statistika, po~nuvaj}i od 1954 g., a vo koj se objavuvaat statisti~ki podatoci za razni aspekti na op{testveniot `ivot, vklu~uvaj}i go i ekonomskiot `ivot; „Godi{nik na Ekonomskiot fakultet# – Skopje (1950); „Godi{en zbornik na Ekonomskiot institut# – Skopje (1972); „Godi{nik na Ekonomskiot fakultet# – Prilep; „Zbornik na trudovi na Fakultetot za turizam i organizacioni nauki# – Ohrid (1981); „Godi{nik na Dr`avniot zavod za industriska sopstvenost# (1994); „Godi{en izve{taj na Narodnata banka na Republika Makedonija# (1992); „Godi{en ekonomski izve{taj# (Ministerstvo za finansii, 2001), „Godi{en zemjodelski izve{taj# (Ministerstvo za zemjodelstvo, {umarstvo i vodostopanstvo) i dr. M. S.

predmetot na rabota na Muzejot ‡ arheologijata, etnologijata, istorijata i istorijata na umetnosta na teritorijata na toga{nata Vardarska Banovina. Svoi trudovi objavuvale afirmirani stru~ni i nau~ni dejci od toa vreme, kako d-r Radoslav Grui}, d-r Voislav Radovanovi}, d-r France Mesesnel, d-r Stanko Karaman i K. Bog. dr. GOL ^OVEK (Arbutus andrachne L., fam. Ericaceae) – zimzelen vid od isto~niot Mediteran, vo RM zastapen samo na dva lokaliteta (vo slivovite na Kowska i na Crna Reka). Grmu{ka ili malo drvo so ko`esti, temnozeleni, ovalni listovi. Korata se lupi vo vid na krupni lu{pi (golo drvo), a novata e mazna, bakarnocrvena. Cvetovite se mali, bledo`olti. Plodovite se crveni, top~esti bobinki. Mnogu dekorativen vid. Al. And.

Sotir Golabovski

GOLABOVSKI, Sotir (Struga, 30. X 1937) ‡ kompozitor i muzikolog. Na Muzi~kata akademija vo Qubqana diplomira kompozicija vo klasata na L. M. [kerjanc, kaj kogo gi zavr{uva i postdiplomskite studii. Specijalizira vo Germanija, kade gi posetuva kursevite za sovremena muzika

G

vo Darm{tat. Po vra}aweto vo Skopje, raboti kako muzi~ki sorabotnik vo Radio Skopje, a potoa e profesor na Pedago{kata akademija. Doktorira (1985) na tema: „Muzi~kite rakopisi od Ohridskata zbirka i najstarite so~uvani makedonski triodi na slovenski jazik#, pod mentorstvo na V. A. Mo{in. Istata godina stapuva na Fakultetot za muzi~ka umetnost, kade predava sè do 2001 g. Vo svoite kompozicii G. se trudi da ostvari sinteza na elementi od makedonskiot muzi~ki folklor, so evropskite kompoziciski {emi na XX v. Avtor e na dela od pove}e muzi~ki rodovi. Se zanimava i so muzi~ka publicistika i kritika (objavi brojni statii vo doma{ni i stranski spisanija), a eden od najzna~ajnite delovi na negoviot opus pretstavuva prou~uvaweto na makedonskoto muzi~ko minato. Po~nuvaj}i od 1970 g., zaedno so D. Ortakov, gi objavuva prvite de{ifrirani duhovni napevi na makedonski avtori od XIX v. Podocna, go objavuva sopstvenoto viduvawe na vizantisko-slovenskata muzika vo Makedonija, vo edicijata „Makedonsko crkovno peewe#. B. Ort. GOLAK – srednovisoka planina me|u Del~evskata Kotlina na istok i Ko~anskata Kotlina na zapad, so meridijanski pravec na protegawe. Planinskiot masiv opfa}a 12.800 ha. Spa|a vo sredno visokite planini, a najvisok vrv e ^avka (1.538 m), pod koj se nao|a sovremen turisti~ko-rekreativen centar (1.400 m), 12 km od Del~evo. Istoimenoto detsko odmorali{te raspolaga so 230 legla. I pokraj delumnite po{umuvawa, siroma{na e so {umi. S. Ml.

„GODI[NIK NA [UMARSKI INSTITUT# – nau~no spisanie vo koe se objavuvaa trudovi na nau~nite rabotnici na [umarskiot institut vo Skopje. Zapo~na da izleguva vo 1951 g., a prestana vo 1976 g., koga [umarskiot institut se integrira so [umarskiot fakultet. Po integracijata izleguva kako zaedni~ki zbornik na trudovi na [umarskiot fakultet. Od 1951 g., do posledniot broj (1977) se izlezeni 11 broja. R. R. „GODI[WAK# (Skopje, 1937‡ 1941) ‡ organ na Muzejot na Ju`na Srbija vo Skopje. Vo nego se prezentirani trudovi povrzani so

Detskoto odmorali{te Golak

371

G

GOLEV

GOLEV, Boris (Bansko, Razlo{ko, 1883 – ]ustendil, 25. II 1918) – u~esnik vo Ilindenskoto vostanie, vojvoda. Poteknuva od rodoqubivoto i prerodbensko semejstvo Golevci vo Bansko. Mlad vlegol vo redovite na MRO. Bil izbran za ~len na OK na TMORO vo Razlog (1901). Vo vrska so aferata „Mis Elen Stoun“ bil zatvoren i izma~uvan. Vo Ilindenskoto vostanie bil vojvoda na ~eta od 25 vostanici od Razlo{ko. U~estvuval vo bitkite kaj mesnosta Skalata na Pirin i za osloboduvawe na s. Belica. Po vostanieto bil uapsen i zatvoren vo „Beaz Kule“ vo Solun (1905– 1908). U~estvuval vo Balkanskite i vo Prvata svetska vojna. Po te{ko boleduvawe, umrel vo Voenata bolnica vo ]ustendil. IZV. i LIT.: Osvoboditelnoto dvi`enie v Makedoni® i Odrinsko. Spomeni i materiali (Fototipno izdanie), Sofi®, 1983, t. II, s. VIII; v. „Pirinsko delo“, br. 179, Blagoevgrad, 1983. Al. Tr.

GOLEV, Georgi (Bansko, Razlo{ko, 1869 – Bansko, 5. VIII 1921) – u~itel, u~esnik vo Ilindenskoto vostanie, vojvoda. Poteknuval od rodoqubivoto prerodbensko semejstvo Golevci od Bansko. Vujko na Boris Golev. Se {koluval vo Bansko kaj u~itelot Nikola Pop Filipov i vo Solunskata egzarhiska gimnazija, kade {to go zavr{il pedago{kiot kurs (1894). Bil u~itel vo Bansko, Razlo{ko, zaedno so G. Del~ev i Radon Todev od Bansko. Na predlog od G. Del~ev stanal ~len na TMORO (1896). Progonuvan od vlastite, izvesno vreme prestojuval vo Sofija. Aktivno u~estvuval vo Ilindenskoto vostanie kako vojvoda na ~eta od Razlo{ko. Podocna rabotel kako kni`ar vo Bansko. LIT.: Enciklopedija „Pirinski kraŸ“, I, Blagoevgrad, 1995. Al. Tr.

GOLEV, Risto Trifunov (Ohrid, 12. XII 1933 ‡ Ohrid, 14. III 1994) ‡ oftalmolog. Diplomiral na Med. f. vo Skopje (1959), a specijalizacijata po oftalmologija ja zavr{il vo 1966 g. Po vra}aweto

„Golem Grad“, ostrov vo Prespanskoto Ezero

372

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

vo Ohrid otvoril o~na ambulanta i go oformil prviot Kabinet za izrabotka na kontaktni le}i vo RM (1968), vo koj samiot izrabotuval tvrdi, meki (1980) i gas P. B. permeabilni le}i (1984). GOLEM GRAD – ostrov vo Prespanskoto Ezero. Se nao|a ju`no od s. Konsko na oddale~enost od 4,5 km od bregot. Golem Grad e najgolem ostrov vo RM so povr{ina od 0,275 km². Od site strani e obvien so strmni klifovi visoki 10 – 20 m, poradi {to e nepristapen, osven na edno mesto od severozapadnata strana. Pretstavuva horst so romboidna forma {to ima pravec na protegawe ssi–jjz. Dol`inata mu e 900 m, a {irinata 600 m. Najvisokata to~ka na ostrovot e 901 m. Ostrovot, kako osamena plo~a nad ezerskoto nivo, se izdiga na 47 m. Geolo{ki, ostrovot mu pripa|a na zapadniot prespanski breg i od nego tektonski e odvoen. Ostrovot pretstavuva anti~ka naselba i srednovekoven manastirski kompleks. Naselbata vo antikata $ pripa|ala na oblasta Orestida vo Gorna Makedonija. Istra`uvawa se vr{at od 1967 g., a naselbata e potvrdena so otkrivawe na stanbeni objekti od helenisti~kiot i od rimskiot period, cisterna od IV v. i tri nekropoli (anti~ki od IV v. pr.n.e. i od I–VII v. i srednovekovna od X–XIV v.). Od sakralnite objekti se istra`eni tri baziliki od V–VI v. i ~etiri crkvi od XIII–XIV v. Najdobro e za~uvana ednokorabnata crkva „Sv. Petar#, `ivopisana vo XIV v., kade {to se nao|a retka ilustracija, pretstava na osvojuvaweto na Carigrad, opeana vo pesnata „Akatist na Bogorodica#. LIT.: V. Bitrakova-Grozdanova, Iskopuvawa na Golem Grad, 1981‡1986, MAA, 10, Skopje, 1989, 101‡133; Eadem, Golem Grad de Prespa, „Spartacus#, II, Symposium 2002, Sandanski, Veliko Trnovo, 2006, 11‡20; Cv. Grozdanov, Kompozicija Opsade Carigrada u crkvi Svetog Petra na Prespi, ZLU, 15, Novi Sad, 1979, 277‡287. V. B.-Gr.‡T. And.

GOLEM DUDUK ‡ drven naroden duva~ki muzi~ki instrument vo

vid na drvena melodiska cevka (40‡60 mm) so {est melodiski otvori, so poseben zasvira~, koj se nao|a na po~etokot od gorniot del na melodiskata cevka. Se primenuva pri ~uvawe na dobitok, a ponekoga{ i kako pridru`nik na orskite igri na sretselskite sobiri i drugite kolektivni veselbi. LIT.: D-r Aleksandar Linin, Narodnite muzi~ki instrumenti vo Makedonija, Skopje, 1986, 79. \. M. \.

Vrvot Golem Korab

GOLEM KORAB (2.753 m) – najvisok vrv na planinata Korab i voedno najvisok vrv vo RM. Se nao|a na granicata so Republika Albanija. Geolo{kiot sostav go pravat filitoidni karpi, a vo podno`jeto se jurski varovnici. Vrvot e ostar, karpest, ogolen i od nego se protega izvonreden panoramski vidik. T. And. GOLEMA ALBANIJA – ideja i programa za obedinuvawe na site Albanci vo golema albanska dr`ava na Balkanot so nasilno prisoedinuvawe na delovi od Makedonija, Srbija, Crna Gora i Grcija. Ovaa ideja, zastapuvana od Prizrenskata liga (1878), barala vo albanskata dr`ava da vlezat i nealbanski etni~ko-istoriski teritorii. Vo funkcija na taa ideja, od 80-tite godini na XIX v. do proglasuvaweto na albanskata nezavisnost (28. XI 1912), imalo postojani sudiri i omraza sprema „Slovenite i Grcite“. Vo periodot potoa, vo pograni~nite zoni na {irokiot pojas vo pravecot zapad–istok, od Kosovo preku Ka~anik, Kumanovo i Bujanovac, sè do P~iwa, naso~eno se naseluvale albanski doselenici za zaposednuvawe na tie teritorii. Vo per-

GOLEMA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

gust). Za podostoinstveno praznuvawe, na praznikot mu prethodi dvenedelen post. Iako kultot na Presveta Bogorodica imal zna~ajno mesto vo hristijanskiot svet u{te od najstari vremiwa, sepak praznikot na nejzinoto uspenie otprvin ne se praznuval. Vo po~etokot se praznuval praznikot Sobor na Presveta Bogorodica, vedna{ po Bo`ik, a podocna od ovoj op{t praznik na majkata Bo`ja, kako i drugite nejzini praznici, se oddelil i praznikot na nejzinoto Uspenie. LIT.: Lazar Mirkovi¢, Heortologija, Beograd, 1961; Sveto pismo na Stariot i Noviot zavet, Skopje, 1990; Marko Kitevski, Makedonski praznik, Skopje, 2001. M. Kit.

Teritorija na †Golema Albanija#

iodot na Vtorata svetska vojna vo Albanija se razvilo fa{isti~ko dvi`ewe i bila sozdadena kvislin{ka vlast koja, so poddr{ka od Italija i Germanija, pristapila kon operacionalizacija na programata za sozdavawe „Golema Albanija“. So Musolinieviot dekret (29. VI 1941) bil formiran protektorat Golema Albanija vo granicite utvrdeni so dogovorot pome|u Germanija i Italija (21. V 1941), vo koj vlegle delovi od Crna Gora, Metohija, pogolemiot del od Kosovo i od Zapadna Makedonija. Na tie teritorii bila sproveduvana albanizacija so nametnuvawe na albanskiot jazik i proteruvawe na nealbanskoto naselenie. Vtorata prizrenska liga (16–19. IX 1943), so u~estvo na delegati od Kosovo i Makedonija (Debar, Struga, Ulciw, Tuz, Kosovska Mitrovica, Sjenica, Pri{tina, Pe} i Prizren), usvoila Deklaracija za obedinuvawe na protektoratot so Albanija. Golemoalbanskata ideja bila porazena vo Vtorata svetska vojna i albanskata dr`ava se zadr`ala glavno vo svoite tradicionalni istorisko-etni~ki granici (28.000 km2).

GOLEMA BUGARIJA (1870‡1998) ‡ rusko-bugarski proekt za sozdavawe golema bugarska dr`ava na Balkanot, oficijaliziran so izdejstvuvaweto na aktot za sozdavawe Bugarska egzarhija (11. III 1870) pod ~ija jurisdikcija bile staveni makedonskata Vele{ka eparhija i dvete srpski eparhii ‡ Ni{kata i Pirotskata. Rusija pristapila kon operacionalizacija po pobedata vo vojnata so Turcija. So preliminarniot Sanstefanski dogovor (3. III 1878) Rusija go oficijalizirala proektot za „Golema Bugarija“ od Crnoto More do Ohridskoto Ezero, planinata Gramos i Kosturskoto Ezero na zapad i od Dunav na sever do Egejskoto More. Zapadnite evropski golemi sili na Berlinskiot kongres (1878) go spre~ile nejzinoto sozdavawe, no proektot stanal opsesija za Bugarite. Vrz proektot za sanstefanska Bugarija bila gradena i vodena bugarskata dr`avna politika. Vo 1897, a potoa i vo 1904 g., neposredno po Ilindenskoto vostanie, Bugarija sklu~ila tajni dogovori so Srbija za usoglasuvawe na politikata vo odnos na Makedonija, bez razgrani~uvawe na interes-

G

nite sferi. Za realizacijata na golemodr`avnata politika Bugarija sklu~ila Dogovor za ofanziven sojuz (29. II / 13. III 1912), so taen dodatok za podelba na Makedonija. So dr`avite sojuzni~ki od Balkanskiot sojuz vlegla vo vojna protiv Turcija so site voeni i ekonomski potencijali. Nezadovolna od podelbata na osvoenite teritorii vo Makedonija, Bugarija ja zapo~nala Vtorata balkanska vojna, vo koja pretrpela katastrofalen poraz. Vo Prvata svetska vojna vlegla na stranata na Centralnite sili, go okupirala i go anektirala Vardarskiot del na Makedonija (i Isto~na Srbija), proglasuvaj}i obedinuvawe na Bugarija i realizacija na sanstefanskata programa. Po porazot vo vojnata, Bugarija so Nejskiot miroven dogovor (1919) bila prisilena da go otstapi Strumi~kiot kraj vo Makedonija, a $ bile odzemeni i bugarskite †zapadni pokraini# {to $ bile dodeleni na Srbija, odnosno na dr`avata na Srbite, Hrvatite i Slovencite. Vo Vtorata svetska vojna Bugarija mu pristapila na Sojuzot na fa{isti~kite sili, go okupirala i go anektirala pogolemiot del od Makedonija. Po 9toseptemvriskiot dr`aven prevrat i po doa|aweto na vlast na Bugarskata komunisti~ka partija, Bugarija deklarirala napu{tawe na golemodr`avnata politika na monarhisti~kite re`imi; go pozdravila sozdavaweto na makedonskata nacionalna dr`ava vo Vardarskiot del na Makedonija ‡ Demokratska Federalna Makedonija vo Jugoslovenskata federacija i gi priznala makedonskiot narod, nacijata i jazikot. Na makedonskiot narod vo Pirinskiot del vo Bugarija im priznala kulturna avtonomija vo periodot do Rezolucijata na IB (1948), vo takanare~eniot †Dimitrovski period# vo Bugarija.

LIT: D-r –orÚe Borozan, Velika Albanija (porijeklo–ideje–praksa), Beograd, 1995; Miodrag Nikoli¢, Albanija, Beograd, 1991; Gligor Todorovski – Petko Domazetovski, Okupacijata na Zapadna Makedonija 1941–1944. Dokumenti, Struga, 2003. \. Malk.

GOLEMA BOGORODICA ‡ hristijanski pravoslaven praznik posveten na Uspenieto na Presveta Bogorodica (15/28 av-

Teritorijata na †Golema Bugarija#

373

G

GOLEMA

Potoa bugarskoto komunisti~ko dr`avno rakovodstvo povtorno se vratilo na politikata za bugarskiot karakter na Makedonija, na makedonskiot narod i jazik. Padot na komunisti~kata vlast (1989) ne donese radikalni promeni vo pozicijata na Bugarija vo pogled na bugarskite aspiracii. Bugarija (prva) ja prizna nezavisnosta na RM, no gi negira{e i gi negira makedonskata nacija, istorijata i jazikot. Denot na potpi{uvaweto na Sanstefanskiot preliminaren miroven dogovor (3 mart) e proglasen za nacionalen i dr`aven praznik. Vo Bugarskata nacionalna doktrina, objavena vo 1997 i 1998 g., makedonskiot narod e tretiran kako bugarsko naselenie nadvor od dr`avata Bugarija. Bugarija i neposredno pred i so stapuvaweto vo polnopravno ~lenstvo vo EU ne go priznava postoeweto na makedonskoto nacionalno malcinstvo vo Pirinskiot del na Makedonija. LIT.: Hristo Andonov-Poljanski, Sanstefanska Bugarija, Skopje, 1968; Mihajlo Minoski, Makedonija vo bilateralnite i multilateralni dogovori na Balkanskite dr`avi, Skopje, 2000; Makedonija vo me|unarodnite dogovori, I, Skopje, 2006; Vasil Jotevski, Nacionalnata afirmacija na Makedoncite vo Pirinskiot del od Makedonija, Skopje, 1996. M. Min.

GOLEMA GRCIJA (MEGALI ELADA) (1844–1923) – ideja i programa za sozdavawe golema gr~ka dr`ava na Balkanot (vklu~uvaj}i ja i Makedonija) i vo Mala Azija. Pretenziite sprema Makedonija javno bile promovirani vo Gr~koto sobranie (1844) so govorot na pretsedatelot na Vladata, Joanis Koletis. Na ostvaruvaweto na golemodr`avnata programa aktivno rabotele site gr~ki vladi. Maksimalisti~kata

Teritorijalnite granici na †Golema Grcija#

374

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

pretenzija bila obnovuvaweto na Vizantija. Za vreme na golemata isto~na kriza (1875–1878) Grcija nastapila so barawa za teritorijalni kompenzacii za neutralnosta. Pred odr`uvaweto na Berlinskiot kongres, razni gr~ki zdru`enija vo osmanliskata dr`ava, poddr`uvani od Gr~kata vlada, ispra}ale peticii do golemite sili vo koi bile pretstaveni gr~kite pretenzii sprema Makedonija. Po Berlinskiot kongres, kako granica na gr~kite aspiracii, bila prifatena linijata od vlivot na rekata [kumba vo Jadranot preku Kru{evo i Strumica do Rodopite. Gr~kite vladi, za razgrani~uvawe na sferite na pretenziite vo osmanliskite vladenija na Balkanot, vodele pregovori prvin so Srbija, a podocna i so Bugarija. Pri sozdavaweto na Balkanskiot sojuz (1912), Grcija i Bugarija ne dogovorile linija na razgrani~uvawe vo Makedonija i vo Trakija. Pred po~etokot na Vtorata balkanska vojna, Grcija se spogodila so Srbija za zaedni~ka granica vo Makedonija i potpi{ala dogovor za sojuz protiv Bugarija. Po Vtorata balkanska vojna, so Bukure{kiot miroven dogovor (1913), Grcija anektirala 34.356 km2 ili 51% od teritorijata od Makedonija. Po Prvata svetska vojna, so Nejskiot dogovor so Bugarija (27. IX 1919) i so Dogovorot vo Sevr so Grcija (10. VIII 1920), na Grcija $ bila dadena i Zapadna Trakija, odzemena od Bugarija. Turcija, so uspe{nata vojna (1920–1922), $ stavila kraj na ekspanzijata na gr~kata dr`ava. Po Vtorata svetska vojna, pred i vo vremeto na Pariskata mirovna konferencija, Grcija projavila teritorijalni pretenzii kon ju`niot del od Albanija,

eden del od NRM i Pirinskiot del na Makedonija vo Bugarija. Vo poslednata decenija od minatiot vek, po raspadot na Jugoslovenskata federacija i proglasuvaweto na dr`avnoto osamostojuvawe na RM, Grcija prezela akcija za organizirawe balkanska konferencija na dr`avite potpisni~ki na Bukure{kiot dogovor. Po odbivaweto od Romanija i Bugarija, Gr~kata vlada razgovarala so Slobodan Milo{evi} za podelba na RM me|u Srbija i Grcija. LIT.: Evangelos Kofos, Greek-serbian relations and the question of Macedonia 1879‡1886, Greek-serbian cooperation 1830‡1908, Belgrade, 1982; Mihajlo Minoski, Makedonija vo bilateralnite i multilateralnite dogovori na balkanskite dr`avi 1861‡1913, Skopje, 2000. D. Jov., M. Min.

GOLEMA REKA – desna pritoka na r. Sateska. Izvira severozapadno od Plakenska Planina, na n.v. od 1.880 m, a se sliva na n.v. 759 m. Dolga e 24,1 km, ima vkupen pad od 1.121 m i prose~en pad od 46,5 ‰. Slivot zafa}a povr{ina od 123,0 km2. Vo gorniot del ima planinski, a vo dolniot del ramni~arski karakter. Pome|u slivot na ovaa reka i Mramore~ka Reka postoi podzemna prirodna bifurkacija. Dr. V. GOLEMA SRBIJA (1844‡1999) ‡ srpski proekt za †Golema Srbija#. Prviot vakov proekt, nasloven kako †Na~ertanie# (od Ilija Gara{anin, minister za vnatre{ni raboti) se pojavil vo 1844 g., a vladeja~kite krugovi na Srbija go prifatile kako trajna opredelba i kako cel na srpskata dr`avna politika. Do sozdavaweto na Balkanskiot sojuz i so operacionalizacijata na proektot (1861‡1912), Srbija pet decenii vodela pregovori i sklu~uvala dogovori so konkurentskite dr`avi Grcija i Bugarija za osvojuvawe i za podelba na Makedonija i na drugite balkanski vladenija na Otomanskata Imperija. Vo Prvata balkanska vojna (1912) Srbija go okupirala Vardarskiot del na Makedonija. Po Vtorata balkanska vojna protiv Bugarija i podelbata na okupiranite teritorii, so Bukure{kiot miroven dogovor (10. VIII 1913), Srbija izvr{ila aneksija na Vardarskiot del na Makedonija. Pred krajot na Prvata svetska vojna, vo novata me|unarodna konstelacija, proektot †Golema Srbija# bil zamenet so proektot †Jugoslavija#, troimena dr`ava na Srbite, Hrvatite i Slovencite. So Nejskiot miroven dogovor (1919) Srbija teritorijalno se pro{irila so teritorii {to $ bile dodeleni od Bugarija i so Strumi~kiot

GOLEMO

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

G

bile konstatirani dva horizonta na `iveewe so ostatoci od izgoreni ku}i i predmeti od materijalnata i duhovnata kultura od vremeto na sredniot neolit na Velu{ko-porodinskata kulturna grupa (III–IV). Posebno se interesni sadovite-`rtvenici vo oblik na ku}a, koi, spored primenetata likovna koncepcija, se izdvojuvaat od dosega otkrienite modeli vo porodinskata i drugite naselbi vo ovoj del na Pelagonija. LIT.: Dragica Simoska ‡ Voislav Sanev, Neolit vo Centralna Pelagonija, Katalog, Bitola, 1976, 40. V. S.

Granicata na †Golema Srbija# spored memorandumot na Srpskata akademija na naukite i umetnostite (1986)

kraj od Makedonija. Po kapitulacijata na Jugoslavija (1941), vo Srbija bil reaktiviran proektot †Golema Srbija#. ^etni~koto dvi`ewe na Dra`a Mihajlovi} dejstvuvalo za sozdavawe †Golema Srbija# vo koja, spored mapata objavena na od 28. VI 1941 g., bile vklu~eni: Crna Gora, Bosna i Hercegovina, Dalmacija, pogolemiot del od Hrvatska, podra~jata na Segedin, Baja i Pe~uj od Ungarija, Temi{var i Ra{ice od Romanija, Vidin i ]ustendil od Bugarija, Makedonija do r. Struma (bez Egejskiot del) i Severna Albanija. Neposredno po kapitulacijata na Italija (IX 1943), i srpskata kvislin{ka vlada na generalot Nedi} nastapila so barawe za sozdavawe golema srpska dr`ava. Toj za toa vodel razgovori i so Hitler. Pred odr`uvaweto na Vtoroto zasedanie na AVNOJ (1943), se obedinile ~etni~koto dvi`ewe i srpskite gra|anski politi~ki partii vrz programata za †Golema Srbija#, potvrdena na Svetosavskiot kongres (25‡28. I 1944) vo s. Ba, kaj Valevo. Za Golema Srbija, kako homogena srpska dr`ava, se predviduvalo pokrainsko ureduvawe. Gradot Skopje bil predviden za sedi{te na pokrainata †Ju`na Srbija#. Po vtoriot dogovor na pretsedatelot na Kralskata vlada [uba{i} so Tito (1. XI 1944) vo Belgrad za sozdavawe edinstvena Vlada na Jugoslavija, Kralskata vlada ostanuvala na proektot za †Golema Srbija#. Vo 1945 g. samo toj proekt bil modificiran. Kako alternativa na avnojska Jugoslavi-

ja, Plenumot na Centralniot nacionalen komitet na svoeto zasedanie (27. III‡11. IV 1945) usvoil dokument nasloven †Jugoslovenska narodna programa za ureduvawe na Jugoslavija kako sojuzna dr`ava#, so ekonomski samostojni federalni edinici, so oddelni armii (koi trebalo da ja sostavuvaat jugoslovenskata armija, pod edinstveno dr`avno zname) i so razli~no dr`avno i op{testveno ureduvawe. Za Srbija se baralo: obezbeduvawe dr`avna samostojnost, razli~no (monarhisti~ko) ureduvawe i granici za obedinuvawe na site Srbi, kako nivno prirodno pravo i senaroden streme`. Dokumentot bil namenet za zapadnite Sojuzni~ki sili od koi se o~ekuvala poddr{ka. Proektot †Golema Srbija# odnovo bil reaktiviran i operacionaliziran vo poslednata decenija na minatiot vek vo vremeto na raspa|aweto na SFRJ. Realiziraweto bilo spre~eno so voenata intervencija na SAD i na NATO-silite. Eksponirani zastapnici na ovaa ideja imalo vo visokite dr`avni, politi~ki i crkovni krugovi vo Srbija. LIT.: Stani{i¢, Projekti †Velike Srbije#, Beograd, 2000; Balkanski ugovorni odnosi 1876‡1996, T. I (1876‡1918); II (1919‡ 1945). Priredio Momir Stojkovi}, Beograd, 1998. M. Min.

GOLEMA TUMBA (s. Dobromiri) ‡ neolitska naselba. Se nao|a vo blizina na Crna Reka, na 1,5 km severno od seloto. Visoka e 3 m so osnova od 210 h 100 m. Vo 1977 g. Muzejot vo Bitola izvr{il probno sondirawe pri {to

Golemata Majka Bo`ica, Tumba kaj Maxari, Skopsko

GOLEMATA MAJKA BO@ICA ‡ kulten sad-`rtvenik, terakota, otkriena me|u urnatinite na objektot ‡ svetili{te od neolitskata naselba Tumba kaj Maxari, Skopsko (1981, V. Sanev). Go pretstavuva kultot na plodorodieto, personificiran vo skulpturalno oblikuvanoto `ensko telo. Taa e za{titnik na biolo{kata reprodukcija, maj~instvoto i pred s# na domot vo koj ~ovekot se ra|a, `ivee i umira. Po na~inot na oblikuvaweto taa se vbrojuva me|u vrvnite ostvaruvawa na neolitskata umetnost. LIT.: V. Sanev, Svetili{teto od Tumba vo Maxari, „Maced. acta archaeol.“, 9, Skopje, 1988. V. S.

GOLEMO GRADI[TE, KOWUH, KRATOVSKO – ostatoci od golem anti~ki grad, pretpostavenata krajpatna stanica Tranupara, zabele`ena na TP, na leviot breg na Kriva Reka, severno od s. Kowuh. Oformuvaweto i razvojot na gradot se dol`ele na osobeno zna~ajnata krstosnica na starite pati{ta {to vodele od Skupi (Skopje) kon Serdika (Sofija) i od Stobi, preku Astibo (©tip) i Kowuh, kon Sofija. Gradot se sostoel od tri dela: visoka karpesta akropola (320 h 60 375

G

GOLEMO

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Golemo Gradi{te, Kowuh, Kratovsko

Golemoto Pelistersko Ezero

m, 1,5 ha), dolgo ju`no predgradie so za{titen predyid (560 h 170 m) i samiot grad, rasposlan na {irokata severna terasa i prirodno ograni~en so Kriva Reka (od tri strani) i so visokata akropola od jug (280/370 h 250 m). Vkupnata povr{ina iznesuva pribli`no 17 ha. Na akropolata se registrirani pove}e desetici celosni ili delumno oformeni prostorii vo karpite, edna centralna prostorija i mre`a od prodol`ni i popre~ni ulici. Zapadno pod akropolata se registrirani ostatoci od star most so dva laka, namenet za premin preku Kriva Reka. Severozapadno, na desniot breg od rekata, na ridot K’{la, se nao|aat ostatoci od golema nekropola od ranocarskoto vreme do docnata antika. Na stelite se spomnuvaat imiwata na Pamfor, Sabin Antij Kenturion na kohortata I Evpora i Fortunata. Eden jonski kapitel od III v. vo n.e. poteknuva najverojatno od eden heroon od nekropolata. Na istoto mesto se iskopani ostatoci od edna trikorabna ranohristijanska bazilika. Dokumentirani se i kameni arhitektonski delovi od gradska bazilika, koja imala centralna mestopolo`ba vo gradot. Na 200 m ju`no od gradot se otkopani ostatocite na crkva od VI v. Odnadvor pravoagolna, odnatre rotondalna so tridelen zapaden del, so vlez vo vid na tribelon, prezviterium i so polukru`na apsida, odnadvor pravoagolna, so dimenzii 23 m (so apsidata) h 17,7 m (zapadno) / 14,7 m (isto~no, bez isto~nite agolni kontrafori). Crkvata poseduva bogato dekorirana kamena plastika od trite tribelonski so menoi oformen centralen ambulatorijalen del, oltarnata pregrada i amvonot, a natpisot DOMATRIRS na eden od impostite poso~uva na martiriumskiot karakter na objektot.

LIT.: S. Radoj~iÊ, Crkva u Kowuhu, Zbornik radova Vizantolo{kog instituta, SAN, kw. 1, Beograd, 1952, 148‡167; B. Josifovska, D.B., Inscriptions de la Mesie Superieure, VI, Scupi et la region de Kumanovo, Beograd, 1982, 177‡180; V. Lil~i}, Razmisluvawa okolu ubikacijata na Tranupara, „Kulturno nasledstvo#, 17‡18, 1990-91, Skopje, 1994, 33‡47. V. L.

376

GOLEMO PELISTERSKO EZERO – postglacijalno ezero. Se nao|a vo izvorniot del na Ezerska Reka, leva pritoka na r. Sapun~ica, isto~no od vrvot Vrte{ka, na n.v. od 2.218 m. Nastanato e so zaemno dejstvo na erozivnite i akumulativnite glacijalni procesi, vo preizdlabeniot del na cirkot, koj od ju`nata i isto~nata strana e zagraden so morenski bedem, ~ija dol`ina iznesuva 320 m. Vo pravec jugozapad-severoistok ezeroto e dolgo 223 m, a najgolemata {irina vo pravec ji–sz iznesuva 166 m. Vkupnata dol`ina na ezerskiot breg iznesuva 785,25 m, a vo ovie ramki toa zafa}a povr{ina od 42.000 m2. Najgolemata dlabo~ina iznesuva 14,5 m, spored koja toa e treto po dlabo~ina prirodno ezero, a najdlaboko planinsko ezero vo RM. Vo bazenot na ova ezero se akumuliraat vkupno 185.374 m3 voda. LIT.: Dragan Vasilevski, Pelisterski Ezera, Tetovo, 2006. Dr. V.

GOLEMOBUGARSKA PROPAGANDA (XIX – XX v.) – bugarska golemodr`avna ideologija za hegemonija na Balkanot. Se javuva vo 40-te godini na XIX v. pod agendata za zaedni~ka borba na Makedoncite i Bugarite za otfrlawe na gr~koto duhovno ropstvo. Po formiraweto na Bugarskata egzarhija (1870) Makedoncite bile podlo`eni na bugarizirawe, {to nai{lo na golem otpor izrazen so sintagmata: „Odvaj se spasivme od Grcite, sega [opi li }e se pravime?“. Po formiraweto na

bugarskata dr`ava golemobugarizmot bil prifaten kako `ivoten ideal za prigrabuvawe na Makedonija. Po formiraweto na MRO nejzinite dejci bile progonuvani, a za nejzinoto uni{tuvawe bil organiziran Vrhovniot makedonski komitet (VMK), koj dejstvuval i so vooru`eni ~eti i provociral nepodgotveni vostanija. Nejzinata antimakedonska dejnost im dala povod na sosednite pretendenti na Makedonija za zasiluvawe na svoite propagandi so ufrlawe svoi vooru`eni ~eti, koi razorno vlijaele na osloboditelnata borba. Golemobugarizmot, preku svoite agenti vo vremeto i po Mladoturskata revolucija, dejstvuval razbiva~ki vrz zalo`bite na makedonskite demokratski sili za pretvorawe na Makedonija vo avtonomna samoupravna edinica. Golemobugarskata propaganda vo golema mera rezultirala so Balkanskite i Prvata svetska vojna, posledovatelno i so podelbata na Makedonija. Me|u dvete svetski vojni se borela protiv makedonskite progresivni organizacii, dejstvuvala i so vooru`eni ~eti vo delovite od Makedonija pod vlasta na Grcija i Kralstvoto na SHS/Jugoslavija. Po fa{isti~kata okupacija (1941) ja prodol`ila svojata propaganda. I po Vtorata svetska vojna ne bila celosno uni{tena i dejstvuvala opoziciono, so barawe Makedonija da $ pripadne na Bugarija. Po otstranuvaweto na komunisti~kiot poredok (1989) vo propagandata bile mobilizirani univerzitetite, BAN, obnoveniot Makedonski nau~en institut, VMRO-SMD, radioto, televizijata, diplomatijata, pe~atot, pisatelite i stranskite platenici za vidoizmenuvawe na makedonskata istorija i doka`uvawe na bugarski karakter na Makedo-

GOLE[NICA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

nija. Propagandata ja sproveduva i oficijalnata dr`avna politika: so nepriznavawe na makedonskata nacija i jazikot, so delewe bugarski dr`avjanstva na Makedoncite od RM i so nepriznavawe na pravata i slobodite za politi~ko organizirawe na Makedoncite vo Pirinskiot del na Makedonija. LIT.: K. G. FeletizÍm ili prokl®tie, Sofi®, 1955; d-r K. D., Teori® i praktika na velikobÍlgaski® {ovinizÍm, Sofi®, 1947; T. V., VÍvrhovizmÍt i velikobÍlgarskite {ovinisti – krepiteli na bÍlgarskiÔt monarhizÍm, Sofi®, 1947. O. Iv.

GOLEMOGR^KA PROPAGANDA (XIX – po~. na XX v.) – najstara i najsilna tu|a nacionalna propaganda vo Makedonija. Bila rakovodena od dva centra – Atina i Carigrad, za dobivawe {to pogolem broj privrzanici patrijar{isti, so cel da se opravdaat gr~kite teritorijalni aspiracii sprema Makedonija. Gr~kata propaganda vo Makedonija poaktivno zapo~nala da dejstvuva so vospostavuvaweto na gr~kite diplomatski pretstavni{tva vo Makedonija, so otvoraweto na Konzulatot na Kralstvoto Grcija vo Solun kon krajot na 1834 g. Diplomatski pretstavni{tva bile otvoreni i vo Kavala, Bitola, Serez i Skopje. Gr~kata propaganda vo Makedonija se zasilila po Krimskata vojna i po zasiluvaweto na prerodbenskite projavi vo Makedonija. Vo Carigrad bil formiran Gr~ki filolo{ki silogos za da ja {iri i neguva gr~kata pismenost vo osmanliskata dr`ava (1861). Negovi klonovi bile otvoreni i vo Makedonija. Zna~ajna institucija vo {ireweto i poddr{kata na gr~kata propaganda vo Makedonija bila Carigradskata patrijar{ija. Ovaa institucija vo za{tita na gr~kite interesi sorabotuvala so gr~kata vlada. So direktna pomo{ od nea, vo Atina bil formiran Silogos za {irewe na gr~kata pismenost (1869), koj, kako i Carigradskiot, imal svoi klonovi vo Makedonija. Atinskiot silogos sè do ukinuvaweto $ ispra}al golema pomo{ na gr~kata propaganda vo Makedonija. Vo aktivnostite na ovaa propaganda u~estvuvale i gr~kite diplomatski pretstavnici vo Makedonija, koi naj~esto ja koordinirale aktivnosta na raznite propagandni zdru`enija i ja raspredeluvale pomo{ta ispra}ana od gr~kata dr`ava. Kon krajot na XIX i vo po~. na XX v. gr~kata propaganda, osven preku obrazovnite, kulturnite i crkovnite institucii, bila {irena i so vooru`eni ~eti,

organizirani od vidni gr~ki politi~ari. LIT.: Krste Bitoski, Dejnosta na Pelagoniskata mitropolija 1878–1912, Skopje, 1968; istiot, Gr~kata „makedonska borba#, Skopje, 2001. D. Jov.

GOLEMOSRPSKA PROPAGANDA VO MAKEDONIJA (1844‡ 1912). Vladata na Kne`evstvoto Srbija osnovala Oddelenie za propaganda (1844), imenuvano †Tajna dejnost#. Bil formiran †Odbor za prosveta# (1868) za propagandna dejnost vo zemjite pod vlasta na osmanliskata dr`ava, zadol`en za otvorawe i dejnost na srpski u~ili{ta. Vo vremeto na vojnata na Srbija so Turcija (1876‡1878) i po nea srpskata propagandna dejnost vo Makedonija bila prekinata; malkute srpski u~ili{ta bile zatvoreni, a srpskite u~iteli bile proterani. †Odborot za prosveta# prestanal da raboti. Po potpi{uvaweto na preliminarniot Sanstefanski miroven dogovor (1878), od evropskite Golemi sili bilo barano Makedonija, pretstavuvana kako srpska zemja, da se prisoedini kon Kne`evstvoto Srbija. Po Berlinskiot kongres srpskata propaganda bila orientirana kon jug, kon Makedonija, no ne uspeala da se pozicionira, naselenieto ne go razbiralo srpskiot jazik. So zaostruvaweto na vnatre{nata politi~ka kriza stagniralo i propagandnoto dejstvuvawe. I vo vremeto na vojnata so Bugarija (vo esenta na 1886) propagandata dejnost privremeno prestanala. Bilo osnovano Dru{tvoto †Sv. Sava# (1886) vo koe vlegle site golemosrpski ekspo-

G

Rakovodeweto so propagandata go prezelo Ministerstvo za nadvore{ni raboti preku Politi~koprosvetniot oddel. Srpskite konzuli vo Makedonija (1890-1892) organizirale osnovawe na prvite srpski crkovni op{tini. Srbin (arhimandritot Firmilijan) bil postaven za administrator na Skopskata mitropolija (1897). Potoa zapo~nal oru`en sudir so bugarskata propaganda (1897). Srbija formirala vooru`ena ~etni~ka organizacija (nare~ena †Narodna odbrana#) za dejstvuvawe vo Makedonija (1904), koja so nasilstva i so terorizirawe go prisiluvala naselenieto da deklarira srpska narodnosna pripadnost. Po Mladoturskata revolucija i po vospostavuvaweto parlamentaren sistem vo osmanliskata dr`ava (1908), ~etni~kata organizacija se transformirala vo legalna srpska politi~ka organizacija pod imeto Srpska demokratska liga. Organizacijata barala priznavawe na srpska narodnost vo Makedonija. Pred krajot na 1909 g. Srbija ja zaprela propagandata vo Solunskiot vilaet, propagadnite institucii bile povle~eni i koncentrirani vo Bitolskiot i vo Skopskiot vilaet, i so toa ja ome|ila teritorijata na koja pretendirala. Potoa dejstvuvala reaktiviranata ~etni~ka organizacija. LIT.: D-r Kliment Xambazovski, Kulturno-op{testvenite vrski na Makedoncite so Srbija vo tekot na XIX vek, Skopje, 1960; Manol Pandevski, Srpskata propagandno-politi~ka organizacija, vo: Politi~kite partii i organizacii vo Makedonija (1908–1912), Skopje, 1965. M. Min.

Del na biloto Jakupica

nirani profesori, nau~ni rabotnici i drugi agitatori. Srpskata propaganda ostanala neprifatena i imala privremen karakter. Bile otpe~ateni bukvar (1888) i ~itanka vo Carigrad, Srpski kalendar †Vardar#, a potoa †Golub#, so upotreba na makedonskiot jazik, nameneti za propagandnata dejnost vo Makedonija. Agitatorite na Dru{tvoto †Sv. Sava# prezele agresivna javna propaganda, pa otomanskite vlasti im zabranile da dejstvuvaat.

GOLE[NICA – srednovisoka planina {to se nao|a vo sredi{niot del na RM. Vsu{nost mu pripa|a na isto~niot del od masivot Jakupica, no od nego e morfolo{ki odvoena. Se nao|a pome|u gornite delovi od re~nite dolini na Kadina Reka i Topolka, so pravec na protegawe zapad–istok. Zafa}a povr{ina od 197 km². Najvisoki to~ki se vrvovite Lisec (1.934 m) i Sipi~an (1.789 m). Samoto ime ni poka`uva deka e siroma{na so {umi, odnosno deka e obes377

G

GOLI

{umena, {to pridoneslo da se razvie intenzivna recentna erozija. Taa e potpomognata i so golemite nakloni koi se karakteristi~ni za severnite i ju`nite padini. T. And.

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Xikov, Makedonija vo komunisti~kiot triagolnik, Skopje, 1993. \. Malk.

GOLINI – obes{umeni, potpolno goli ili slabo obrasnati {umski zemji{ta, nastanati so uni{tuvawe na {umite. Istovremeno pretstavuvaat porojni podra~ja, od kade poroite go zagrozuvaat drugiot `ivoten i proizvoden prostor. Po Vtorata svetska vojna Makedonija nasledi 337.217 ha golini ili 31.7% od vkupnata {umska povr{ina, grupirani vo tri geografski podra~ja i vo 12 reoni: Geografski Broj na reoni Povr{ina ha % podra~ja 1. Centralen reon 2. Zapaden reon 3. Isto~en reon

Logorot Goli Otok, na istoimeniot ostrov

GOLI OTOK – eden od zatvorite za politi~ki zatvorenici vo periodot na sudirot na KPJ so KP SSSR {to funkcioniral po donesuvaweto na Rezolucijata na Informbiroto (1948) sè do 1955 g. Prvite kazneti lica bile primeni na 6. VII 1949 g. Vo ovoj logor izdr`uvale kazna i golem broj politi~ki zatvorenici od Makedonija. Ne e utvrdeno kolku Makedonci nastradale vo vremeto na IB. Spored eden izvor (od 1958), vo NRM bile registrirani 1.651 informbirovci, spored drug (od 1993) ‡ na Goli Otok prestojuvale 820 Makedonci, a spored tret (od 1990), vkupno kazneti i osudeni lica za IB bile 888 Makedonci, ili 0,09% od vkupniot broj na naselenieto vo Makedonija. Najgolemiot broj od uapsenite bile od Veles, Prilep, Bitola i nivnite okolii. Na Goli Otok bile zatvoreni i represirani i pratenici – ~lenovi na Prvoto, Vtoroto i Tretoto zasedanie na ASNOM (Panko Bra{narov, Venko Markovski, Petre Piruze, Kiril Petru{ev, ]emal Agoli, Blagoja Haxi Panzov, Genadi Le{ko, Mino Bogdanov, Vasil Kalajxiski, Nikola Vra`alski, Mikre Anastasov, Nexat Agoli, Ilija Mitrevski, Trajko Cvetanov, Ilija Bo`inovski, Milan Stefanov i \or|i Vasilev). Zatvoreni bile u~esnici vo NOB, prvoborci, ~lenovi na KPJ pred vojnata, istaknati voeni rakovoditeli. Vo pogled na apsewata, Makedonija procentualno se nao|ala na ~etvrtoto mesto vo Jugoslavija. IZV.: Dim~e Naj~evski, Golooto~ki svedo{tva, Skopje, 1999. LIT.: Dragan MarkoviÊ, Josip Broz i Goli Otok, Beograd, 1990; Dragi{a Urdarevski, Goli Otok, Skopje, 1999; Stavre

378

4 6 2

169.468 97.017 70.732

50,3 28,8 20,9

Vo prvite dve decenii po Vtorata svetska vojna makedonskoto {umarstvo be{e zafateno so organizirawe razni {umski aktivnosti so cel da se iskoristuvaat {umite, za nivno odgleduvawe i za{tita i ne be{e vo sostojba da se anga`ira i okolu golinite. Radikalen presvrt nastana od 1970 g., po formiraweto na Republi~kiot fond za po{umuvawe na golinite (od 1974 g. Sovet), koj izgotvi Dolgoro~na programa za melioracija na golinite za periodot 1971–1991 g., vo koj za po{umuvawe bea predvideni 94.000 ha. Za realizacija na ovaa programa bea napraveni i drugi podgotovki vo organizacijata na rabotata, osovremenuvaweto na proizvodstvoto na sadniot materijal (kontejnerski sistemi), nabavkata i upotrebata na sovremena mehanizacija i dr. Planot be{e ispolnet so 260%. Po zavr{uvaweto na Programata, Fondot se rasformira, a so toa akcijata za po{umuvawe zamre. Problemot so golinite vo RM i ponatamu e prisuten. Al. And.

Ivan Gologanov: faksimil od naslovot i edna stranica od „Veda slovena“

GOLOGANOV (IKONOMOVI^), Ivan (Jovan) Popiliev (s. Trlis, Nevrokopsko, 1839 ‡ s. Kru{ovo, Demirhisarsko, Pirinskiot del na Makedonija, 1895) ‡ u~itel i mistifikator-avtor na okolu

30.000 stiha vo duhot na makedonskata narodna poezija. Bil u~itel vo rodnoto selo, vo Kru{evo i izvesno vreme pisar vo man. †Sv. Jovan Prete~a# kaj Serez. Bil aktiven u~esnik vo crkovnata i kulturno-prosvetnata borba za upotreba na makedonskiot jazik vo bogoslu`bata i vo u~ili{tata. Za folkloristot i etnograf Stefan Verkovi} sobiral folkloren materijal (1865‡ 1893) i pritoa kako narodni gi liferuval i svoite avtorski stihovi kako bo`em stari narodni pesni od prethristijanskoto vreme. Taka se pojavile negovite literaturni mistifikacii †Veda Slovena#. J. Gologanov podocna se iselil vo Carigrad (1894). BIBL.: Veda Slovena, tom prvi, Belgrad, 1874, tom vtori, Petrograd, 1881. LIT.: Dragan Todorovski, Veda Slovena, Skopje, 1965 (doktorska disertacija), Skopje, 1979. S. Ml.

Zbigwev Golomb

GOLOMB, Zbigwev (Zbigniew Go—,b) (Novi Targ, Polska, 24. III 1923 – ^ikago, SAD, 24. III 1994) – polski i amerikanski lingvist, indoevropeist, balkanist, slavist-makedonist. Po odbranata na magisterskata disertacija na Polskiot univerzitet vo Vroclav (1947) i doktoratot na Jagelowskiot univerzitet vo Krakov (1958), bil profesor po slovenska lingvistika na Katoli~kiot univerzitet vo Lublin (1952&1954) i na Slavisti~kiot institut na PAN vo Var{ava (1955&1961, potoa profesor po slovenska lingvistika na Univerzitetot vo ^ikago, SAD, do penzioniraweto (1962&1993). ^len na MANU nadvor od rabotniot sostav (1972). Interesot kon makedonskiot jazik mu go svrtel polskiot makedonist M. Malecki, bil blizok sorabotnik na B. Koneski i B. Vidoeski, vr{el lingvisti~ki i dijalektolo{ki istra`uvawa vo Makedonija i u~estvuval na makedonisti~ki nau~ni sobiri. Bil mentor na prvata doktorska disertacija od makedonistikata vo SAD odbraneta od V. Fridman i objavil pogolem broj monografski i drugi istra`uvawa od oblasta na makedonistikata i balkanistikata.

GOP^EVI]

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

BIBL.: Knigi: Conditionalis typu ba—ka–skiego w po—udniowos—owia–skich, Kraków, 1964; The Arumanian Dialect of Kruševo in SR Macedonia, SFR Yugoslavia, Skopje, 1984; The Origins of the Slavs: A Linguist’s View, Columbus, 1992; statii: Dwie gvary macedo–skie (Suche i Wisoka w Solunskiem), „Sprawozdania PAU#, 2, 1953, 7781; Funkcja syntaktyczna proklitiki zaimkowej w gwarach macedo–skich, „Lingua Posnaniensis”, 4, 1953, 277-291; Stanowisko j[zyka macedo–skiego wsród j[zyków po—udniowo-s—owia–skich, Sprawozdania Instytutu J[zykoznawatva Uniwersytetu Jagiello–skiego, Kraków, 1954, 257-260; Funkcja syntaktyczna partyku—y da w j[zykach po— udniowo-s—owia–skich, „Biuletyn Polskiego Towarzistwa J[zykoznawczego#, 13, 1954, 67-92; Z fonologii gwar Bogda–ska (na tle ogólnomacedo–skim), „Studia z filologii polskiej i s—owia–skiej#, 1,1955, 289-333; The Conception of „Isogrammatizm#, „Biuletyn Polskiego Towarzistwa J[zykoznawczego#, 15, 1956, 3-12; H. Lint, A Grammer of the Macedonian Literary Language, „Rocznik Slawistyczny#, 18, Kraków, 1956, 111119; Za nekolku sli~nosti me|u polskite i makedonskite govori, „Makedonski jazik#, 8, Skopje, 1957, 129-135; Nekolku bele{ki za palatalizacijata na soglaskite vo makedonskiot jazik, „Makedonski jazik#, 9,1958,1-15; Geneti~ki vrski me|u karpatskata i balkanskata sto~arska terminologija i ulogata na slovenskiot element vo ova podra~je, „Makedonski jazik#, 10, 1959, 19-50; The Influence of Turkish upon the Macedonian Slavonic Dialects, „Folia Orientalia#, 1, 1959, 26-45; Some Arumanian-Macedonian Isogrammatisms and the Social Background of Their Development, „Word#, 15/3, 1959, 415-435; Dva makedonski govora (na Suhoi Visoka vo Solunsko), I, „Makedonski jazik#, 11-12, 1961, 113-182; Nowomacedo–ski typ perfectum ze s— owem imam/sum, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiello–skiego: Prace J[zykoznawcze#, 4, 1961, 321-325; Szkic dialektu Arumanów macedo–skich, „Zeszyty Naukowe Uniwesitetu Jagiello–skiego: Prace J[zykoznawcze#, 4, 1961, 75-200; Uwagi nad histori, j[zyka macedo–skiego, Sprowozdania Komisji S—owianoznawstwa Oddzialu PAN w Krakowie, Kraków,1961, 138-139; „Balkanisms# in te South-Slavic Languages, „Slavic and East European Journal#, 6/2, 1962, 38-42; Dva makedonski govora (na Suho i Visoka vo Solunsko), II, „Makedonski jazik#, 13-14, 1963, 173276; The Problem of Verbal Moods in Slavics Languages, IJSLP, 8, 1964,1-36; Etnogenezata na Slovenite vo svetlinata na lingvistikata, I, „Makedonski jazik#, 19, 1968, 5-20; Za „mehanizmot# na slovensko-romanskite odnosi na Balkanskiot Poluostrov, „Makedonski jazik#, 21, 1970, 5-18; Zna~eweto na makedonskiot jazik vo balkanisti~kite studii, zb.: Pristapni predavawa, prilozi i bibliografija, Skopje, 1974, 37-43; Strukturalna sporedba na eden vla{ki i makedonski tekst, „Prilozi#, OLLN MANU, 5/2, 1974, 35-40; On the Mechanism of Slavic-Romanian Linguistic Interference in the Balkans, zb.: Bulgaria, Past and Present: Studies in History, Literature, Economics, Music, Sociology, Folklor & Linguistics, Columbus, 1976, 296309; Makedonsko-vla{ki leksi~ki izedna~uvawa kako primer na centralnobalkanskata kulturna zaednica, „Makedonski jazik#, 32-33, 1982, 137-146; Konstrukciite so ima i glagolskata pridavka vo makedonskiot i vla{kiot jazik, zb.: Nau~na diskusija na Seminarot za makedonski jazik, literatura i kultura, 2, Skopje, 1983, 1-12; South Slavic da+Indicative in Conditional Clauses and its General Linguistic Implications, zb.: Papers for the V. Congress of Southeast European Studies, Columbus, 1984, 170-198; Razmisluvawa za supstancijalnite i formalnite obele`ja na slovenskite jazici, „Prilozi#, OLLN MANU, 12/1, 1987, 39-56; The First Slavs in Greece, „Prilozi#, OLLN MANU, 14/2, 1989,5-46; Jazikot na prvite Sloveni vo Grcija i istorijata na makedonskiot ja-

zik (Nekolku bele{ki vo vrska so rabotite na Vasmer i Malingudis), „Makedonski jazik#, 40-41, 1990, 115-128; Lehr-Splawi–ski redivivus versusque: Pochodzenie i praojczyzna Slowian w slavistice ostatnich lat czterdziestu, „Rocznik Slawistyczny#, 47, 1991, 123-140; Etni~ka pozadina i vnatre{en lingvisti~ki mehanizam na takanare~enata „balkanizacija# na makedonskiot jazik, zb.: Studies in Macedonian Language and Culture, Ann Arbor, 1995, 49-66; Pra{aweto na staroslovenskiot prevod na O~e Na{ i negovite teolo{ki implikacii, zb.: Studii za makedonskiot jazik, literatura i kultura, Skopje, 1996, 27-32; The Ethnic Background and Internal Linguistic Mechanism of the So-Called Balkanization of Macedonian, „Balkanistica#, 10, 1997, 13-19. LIT.: B. Vidoeski, Zbigniew Gol,b (1923–1994), „Slavia Meridionalis#, 2, Warszawa, 1999, 191-194; Ivan Dorovski, Emilija Crvenkovska, Leksikon na stranski makedonisti XX i XXI vek, Skopje, 2008, 26-28. Bl. R.

GOLOSEMENI DRVNI VIDOVI (klasa Gymnospermae) – drvja, poretko grmu{ki, filogenetski postari (mezozoik) od pokrienosemenite. Vo aktuelnata zemjina flora, ostanati se samo okolu 800 vida. Zaedni~ki karakteristiki im se: monopodijalen rast, drvo izgradeno od traheidi (nema trahei), ednopolovi rasplodni organi, ednodomno ili dvodomno rasporedeni, semeniot zametok e otkrien (gol) vo pazuvata na plodnata lu{pa, anemofilni. Vo slednata tabela, daden e pregled na golosemenite vidovi od koj se gleda deka se najbrojni iglolisnite (okolu 600 vida). Vo RM golosemenite se prirodno zastapeni so 15 vida. LIT.: K. R. Sporn, The morphology of Gymnosperms, London, 1965. Al. And.

G

Poznat e kako {tetnik na gradinarskite kulturi. Vo Makedonija e {iroko rasprostranet vid. LIT.: Jon~e [apkarev, Zoologija na Bez’rbetnite `ivotni, Skopje, 1991. V. T. K. – M. Kr.

GOLUBOVSKI, Dimitrie (Skopje, 15. H 1945) – arhitekt. Diplomiral na Arhitektonsko-grade`niot fakultet, Arhitektonski oddel vo Skopje (1971). Kratko vreme po diplomiraweto rabotel vo Gradskiot zavod za urbanizam i arhitektura vo Skopje. Istata godina e izbran za asistent, a potoa i vo drugite nastavni~ki zvawa. Redoven profesor e po predmetot Osnovi na proektirawe (od 1998). Osven so pedago{ka, se zanimava i so nau~noistra`uva~ka rabota, so osoben interes vo prou~uvaweto na tradicionalnite gradski strukturi – maala i nivnata rehabilitacija. Se zanimava i so arhitektonsko proektirawe. U~estvuva i na anonimni arhitektonsko-urbanisti~ki konkursi. Objavil pove}e kritiki i esei za arhitekturata vo stru~nite spisanija „Informator A# i „Ar{in#. BIBL.: Metodologija na proektniot proces, Zbornik na Arhitektonskiot fakultet, 3, Skopje, 1979, 195-212. Kr. T.

GON^AROV, Vasilie (Var{ava, 1. II 1905 – Skopje, 1962) – vonr. prof. na Tehni~kiot fakultet vo Skopje, Grade`en oddel (1959– 1962) po predmetite proektirawe i gradewe pati{ta i organizaci-

Klasa GOLOSEMENI (Gymnospermae) Potklasa Pteridospermidae Phyllospermidae Chlamidospermidae

Red – Cycadales Welwitschiidae Gnetidae Ephedrales

Familija – Cycadaceae Welwitschiaceae Gnetaceae Ephedraceae

Stachiospermidae

Gingkoales Confierales (iglolisni)

Gingkoaceae Araucariaceae Cephalotaxaceae Podocarpaceae Taxodiaceae Taxaceae Pinaceae Cupressaceae

GOLTAK, GOLEM (Limax maximus L.) – najkrupen pretstavnik od golite pol`avi. Dolg e 12-15 sm. @ivee vo blizina na ~ove~ki naselbi i vo {umi. Se sre}ava pod kamewa, {tici, stebla, vo podrumi ili pod {umska stela. Se hrani so rastenija i gabi.

Pretstavnici izumreni 9 roda, 16 vida 1 rod so 1 vid 1 rod, pove}e vidovi 1 rod so 42 vida vo Makedonija 2 avtohtoni 1 rod so 1 vid, terc. relikt 2 roda so 30 vida 1 rod so 5 vida 3 roda, 100 vida 10 roda, pove}e vidovi 4 roda, pove}e vidovi vo Makedonija 1 avtohton 7 roda, 240 vida vo Makedonija 7 avtohtoni 6 roda, 100 vida vo Makedonija 5 avtohtoni

ja i mehanizacija vo grade`ni{tvoto. Diplomiral na Tehni~kiot fakultet vo Zagreb. Toj e avtor na u~ebnici za dvata predmeta {to gi predaval. Q. T. GOP^EVI], Spiridon (Trst, 1855 ‡ Viena, 1936) – srpski brodosopstvenik, etnograf, istori379

G

GORAZD

~ar, patopisec i publicist. Kako dobrovolec bil u~esnik vo Hercegovskoto vostanie (1875) i vo Crnogorsko-turskata vojna (1876), a potoa stapil vo srpska diplomatska slu`ba kako ata{e vo Berlin (1886‡1887) i vo Viena (1887‡1890). Avtor e na pove}e publicisti~ki dela od sovremenata balkanska istorija, se zanimaval so astronomija (od 1893), pi{uval romani, drami, noveli i pesni. Kako istori~ar i publicist, objavil golem broj dela na germanski jazik, no poradi nedostigot na soodvetno stru~no obrazovanie, nema kriti~ki metod vo istra`uvaweto i tie bile sfa}ani kako izraz na golemosrpskata propaganda. Vo nedostig na drugi izvorni materijali, negovite knigi na vremeto bile koristeni kako istoriski izvor i za etnografijata na Makedonija. BIBL.: Makedonien und Aust-Serbien, Wien, 1889; Makedonija. Etnografski odnosi Makedonije i Stare Srbije, Beograd, 1889; Makedonija i Stara Srbija, Beograd, 1890; Istina o Makedoniji, Beograd, 1890; Albanija i wena liga, Novi Sad, 1893. S. Ml.

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

pretpostavki deka po 885 g. oti{ol vo Ju`na Polska i deka podocna bil episkop vo Krakov, kako i deka do{ol vo gradot Berat (dene{na Albanija) i tamu osnoval manastir. Vo crkvata „Sv. Deva Marija“ ima specijalno mesto so mo{ti, na ~ij{to natpis stoi deka tuka se mo{tite na Sedmo~islenicite, me|u koi i na Gorazd. Negoviot kult e odrazen glavno vo kni`evnata i vo likovnata tradicija, izrazen zaedno so Sedmo~islenicite vo slu`bite i vo fresko`ivopisite. IZV.: Op{irnoto `itie za sv. Metodij, {to mu se pripi{uva na sv. Kliment Ohridski; Gr~kata Slu`ba za Sedmo~islenicite, Moskopole, 1742; Boriloviot sinodik; Po~aevskiot prepis na traktatot Za bukvite od Crnorizec Hrabar, i dr. LIT.: J. Bel~ovski, Sporedben osvrt kon deloto na u~enicite od sv. Kiril i Metodij: svetite ‡ Naum, Kliment, Gorazd, Angelarij i Sava, zb.: Sveti Naum Ohridski – `ivot i delo, Skopje, 2006, 121‡124; Cv. Grozdanov, Portreti na svetitelite od Makedonija od IX‡XVIII vek, Skopje, 1983, 113‡124; V. Pogorelov, Sv. Cyril, sv. Metod a Gorazd, ich ~innost a puvod, Sbornik literarno-vedeského odboru spolku sv. Vojtecha, Trnava, 3, 1936, 1‡2, p. 7‡36; D. Kalev, Sv. Gorazd slav/nski prosvetitel, Sofi/, 1970. I. Vel.

GORAZD, mitropolit (Bogoqub Dimitrievski) (s. Strezovce, Kumanovsko, 21. IX 1936) – arhierej na Makedonskata pravoslavna crkva. Zavr{il Bogoslovija vo manastirot Rakovica (kaj Belgrad) i Bogoslovski fakultet vo Belgrad (1964). Bil slu`benik vo Makedonskata arhiepiskopija, a potoa parohiski sve{tenik vo crkvite „Sv. Petka# i „Sv. \or|i#, Krivi Dol. Na 26. VII 1977 g. bil zamona{en i hirotonosan za episkop tiveriopolski. Administriral so Prespanskopelagoniskata, Zletovsko-strumi~kata i [tipskata eparhija (1979– 1986), bil Strumi~ki mitropolit (1989–1994) i ja rakovodel Evropskata makedonska pravoslavna eparhija (1995–2006). Kirilo-Metodieviot u~enik Gorazd, freska od Slivni~kiot manastir (1606/07)

GORAZD (Moravija, IX v.) – Kirilo-Metodiev u~enik i slovenski ramnoapostol od redot na hristijanskite svetiteli „Sedmo~islenici“. Pred smrtta sv. Metodij go nazna~il za svoj arhiepiskopski naslednik vo Moravija, izbran me|u 200-te poistaknati u~enici-sve{tenici, |akoni i pod|akoni. Go znael slovenskiot, no gi znael i gr~kiot i latinskiot jazik. Po smrtta na sv. Metodij ne bil prifaten za arhiepiskopski naslednik, pa zaedno so sv. Kliment, sv. Naum, Angelarij, Sava i so drugite poistaknati Kirilo-Metodievi u~enici bil progonet od Moravija. Ima 380

Mitropolit Gorazd

Vo 2006 g. e penzioniran i ja zadr`uva titulata porane{en mitropolit evropski. LIT.: Ratomir Grozdanoski, Mihail Arhiepiskop Ohridski i Makedonski, Skop-

je, 1994; istiot, Stefan Arhiepiskop Ohridski i Makedonski, Skopje, 2000. Rat. Gr.

GORANI (TORBE[I, NA[INCI) ‡ etni~ka grupa na islamizirano makedonsko naselenie, rasporedeno vo selski naselbi vo etnografskiot predel Gora {to pretstavuva `upa okru`ena so najvisokite vrvovi na [ar Planina, Korab i Koritnik vo gorniot tek na r. Quma. Narodnoto ime Gora se odnesuva za jugozapadniot visok i brdovit del, odvoen od Ma- Mom~e od Gora kedonija so vo narodna nosija makedonsko-kosovskata granica. Goranski sela na kosovskata strana se: Ba}ka, Brod, Vrani{ta, Globo~ica, Dikance, Draga{, Zli Potok, Golem Krstec, Mal Krstec, Kru{evo, Kukaqane, Le{tane, Qubovi{te, Mlike, Or}u{a, Rade{a, Rap~e, Restelica i Zrze. Na makedonskata strana, na padinite na Rudoka na polo{kata strana jugozapadno od Tetovo se nao|aat dvete goranski sela Urvi~ i Jelovjane. Maj~in jazik im e makedonskiot, so osobenosti na zapadnite periferni govori od centralnoto dijalektno podra~je, povrzani so makedonskite govori na makedonsko-albanskoto pograni~je na celiot prostor od Korab do Jablanica. Goranskiot govor so nekoi crti e povrzan so zapadnite periferni govori vo nasokata: Gostivar–Reka–Debar–Struga–Ohrid. Toj se formiral na po{irokiot prostor vo slivot na rekata Quma i vo dolinata na dvata Drima, a od jug neposredno grani~el so debarskata grupa govori. Vo taa smisla postoi kulturna i etni~ka povrzanost na Makedoncite od ovie prostori od dvete konfesii. Po religija se od sunitskiot islam, a narodnata religija im e so `ivi ostatoci od prethristijanskiot, hristijanskiot i islamskiot period. Domorodnoto hristijansko makedonsko naselenie na ovaa teritorija bilo izlo`eno na vtoriot intenziven bran od procesot na islamizacijata na Zapadniot Balkan vo turskiot period (XVII, XVIII i XIX v.). Spored genezata na govorot, goranskoto naselenie bilo rasporedeno na po{irok prostor vo slivot na rekata Quma i vo dolinata na dvata Drima,

GORNICA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

a od jug neposredno grani~elo so debarskata etni~ka grupa. Pod pritisok na albanskiot etni~ki element, {to bil vo ekspanzija, osobeno kon krajot na XVII i vo tekot na XVIII i XIX v., po~nale da se stesnuvaat granicite na goranskiot govor, so pomestuvawe ili asimilacija na del od goranskoto naselenie. So procesot na albanizacijata na sosedniot etnografski predel Gorna Reka bile prekinati kulturnite vrski na Goranite so makedonskoto naselenie po dolinata na rekata Radika. Deka pred kriti~nite periodi postoel kontinuitet vo ovaa smisla svedo~at mnogubrojnite toponimi po dolinata na Quma i Crn Drim (Bela, Belova, Belica, Bistrica, Borovjani, Vele{ta, Galica i dr.). Pokraj makedonskoto torbe{ko naselenie, vo Gora `ivee i albansko naselenie so maj~in albanski jazik vo enklavata [ainovec. Administrativnata pripadnost na Gora do skoro vo sostav na teritorijata na Srbija (po Balkanskite i po Prvata svetska vojna), pretstavuva konstanta vo pogled na planiranata dr`avna programa za odnaroduvawe na Goranite i za predizvikuvawe srpsko, a vo posledno vreme albansko etni~ko ~uvstvo, osobeno preku administrativnite i obrazovnite institucii, vo koi obrazovniot proces se odviva{e na srpski jazik, a sega na „bosanski“. Od druga strana, Goranite {to ostanale od drugata strana na albansko-srpskata granica porano bile onevozmo`eni da kontaktiraat so svoite bliski i so rodninite na srpskata i na makedonskata teritorija, osobeno vo periodot na Enver Oxa, koga se sproveduvala planirana albanska dr`avna programa za odnaroduvawe na Goranite i za predizvikuvawe albansko etni~ko ~uvstvo preku obrazovniot proces {to se odvival na albanski jazik i preku administrativnite institucii, so promena na imiwata/prezimiwata vo albanska forma, itn. Ovaa situacija na kulturna diskriminacija trae{e do vojnata vo 1999 g., koga nastana silen proces na emigracija. Sepak, i vo novite uslovi na Republika Kosovo (2008), doma{niot bit na Goranite se odr`uva vo govorot, narodnata religija, folklorot i drugite formi na lokalnata goranska etni~ka kultura. IZV.: Turski dokumenti za istorijata na makedonskiot narod. Op{irni popisni defteri od XV vek, II, Skopje, 1973; III, Skopje, 1976. LIT.: Milisav Lutovac, Gora i Opoqe, „Srpski etnografski zbornik“, LXIX, Naseqa i poreklo stanovni{tva, kw. 35,

G

SAN, Beograd, 1955; Bla`e Ristovski, Kon prou~uvaweto na narodnata poezija na Goranite, „Makedonski folklor“, II, 3-4, Skopje, 1969, 137‡157; Bo`idar Vidoeski, Dijalektite na makedonskiot jazik, I, Skopje, 1998, 311‡313; Nazif Dokle, Goranski narodni pesni, „Patrija“, Skopje, 2000; Mehmet Hoxha, Gora dhe Goranet Veshtrim fizik, historik dhe etnokulturor, Tirane, 2002; Aneta Svetieva, Politizacija na etni~kiot identitet na Torbe{ite („Na{incite“), „EtnoAntropoZum“, br. 4, Skopje, 2004. An. Sv. Rudolf Gornik

Katerina Gora~inova

GORA^INOVA, Katerina Doneva (Skopje, 29. V 1962) ‡ farmacevt, redoven prof. na Farm. f. vo Skopje, rakovoditel na Institutot po farmacevtska tehnologija. Ima objaveno nad 70 nau~ni i stru~ni truda i nad 30 soop{tenija na simpoziumi i kongresi vo i nadvor od zemjata. Rakovoditel i u~esnik na nau~noistra`uva~ki proekti. Avtor na edno poglavije vo „Farmakoterapiski prira~nik#. L. P.-T. GORE[NICI (^URUCI) ‡ hristijanski pravoslavni praznici posveteni na svetite ma~enici Kirik i Julita (28/15 juli), svetiot sve{tenoma~enik Antinogen i negovite 10 u~enici (29/16 juli) i svetata velikoma~enica Marina, vo narodot popoznata kako Ognena Marija (30/17 juli). Se pa|aat vo najtopliot period od godinata i se praznuvaat tri dena, kako {to se veli, „za od ogan#. Imenuvani se spored ogan ‡ gorewe i ~ur ili ~ad ‡ ~urewe ili ~adewe na ogan. Se veruva deka onoj {to }e raboti vo tekot na ovie denovi }e strada od ogan. LIT.: Marko Kitevski, Zlatna ~a{a, Skopje, 1983; istiot, Makedonski praznici, Skopje, 2000. M. Kit.

GORNIK, Rudolf (Sremska Mitrovica, Vojvodina, 1. IV 1898 – Zagreb, 19. II 1980) ‡ in`ener-agronom, osnovopolo`nik na tutunskata nauka vo RM i vo Jugoslavija, posebno vo oblasta na selekcijata. Diplomiral na Zemjodelskiot fakultet vo Praga (1923). Zaedno so drugi kolegi, pred Upravata na dr`avnite monopoli go iniciral otvoraweto na prvata eksperimentalna stanica za podobruvawe na kvalitetot na tutunot

vo Prilep. Ministerstvoto ja prifatilo inicijativata i bila otvorena prvata balkanska Tutunska opitna stanica vo Prilep (1924), na koja{to stanal upravnik (1928), a koga taa prerasnala vo Institut za tutun (1936) stanal i negov direktor (1936‡ 1939). Potoa zaminal za na~alnik na Dr`avniot monopol za tutun vo Belgrad. Po Osloboduvaweto pak bil direktor na Tutunskiot institut vo Prilep (1946–1954), a potoa rabotniot vek go zavr{il kako direktor na Tutunskiot institut vo Zagreb. Dal osoben pridones vo osovremenuvaweto na tutunskoto proizvodstvo i vo istra`uvaweto na novi sorti podobni za makedonskoto podnebje. Kako rezultat na taa nau~noistra`uva~ka rabota bile dobieni novite (sega dominantni) sorti orientalen tutun „Prilep 10-3/2“, „Prilep 12-2/1“, „Jaka-kire~iler 7-4/2“ i „Otqa“. Isto taka, se zanimaval i so introdukcija na novi sorti tutun od tipot „Virxinija“ i sozdal pove}e hibridni sorti otporni na peronosporata na tutunot. Avtor e na nad 60 nau~ni i stru~ni trudovi od oblasta na selekcijata, odgleduvaweto, proizvodstvoto i prerabotkata na tutunot. Izbran e za ~len na MANU nadvor od rabotniot sostav (25. XII 1979). Za negovite zaslugi za tutunoproizvodstvoto vo Prilep, proglasen e za po~esen gra|anin na gradot. BIBL.: Oplemewivawe duvana, Prilep, 1973. LIT.: „Bilten“ na MANU, VI/2, Skopje, 1979; T(a~ko) L(okvenec), Rudolf Gornik be{e omilen stru~wak i ~ovek. Se}avawe na osnovopolo`nikot na tutunskata nauka vo Prilep. „Nova Makedonija“, XXXVI, 11886, Skopje, 26. II 1980, 6; In memoriam. Gornik in`. Rudolf, „Tutun“, 1-2, Prilep, 1980; Letopis na MANU, Skopje, 1980. S. Ml.

GORNICA (Pyrus amygdaliformis Vill., fam. Rosaceae) – grmu{ka ili malo listopadno drvo so bodlivi letorasti, raste vo Ju`na Evropa i vo Zapadna Azija. Listovite se jaj~esto izdol`eni, odozdola sivozeleni, vlaknesti. Cvetovite se beli, plodovite sitni, trkalezni, `oltokafeavi kru{ki, bo381

G

GORNO

gati so sklerenhimski kletki i so tanin. Termofilen i kserofilen vid, so op{ta rasprostranetost vo RM, na topli i suvi stani{ta. Al. And.

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

{to vostanicite go oslobodile gr. Mehomija i bila vospostavena rabotni~ko-selska vlast. Na pat za Razlo{ko Odredot bil napadnat od ~etni~kite odredi na VMRO i od armiski i policiski sili i mu bile naneseni golemi zagubi. Desetkuvan, Odredot pristignal vo Razlo{ko (26. IX), kade {to bil rasformiran, bidej}i tamo{nite vostanici bile porazeni i prisileni da im se predadat na ~etni~kite sili na VMRO, predvodeni od Aleko VasilevPa{ata. LIT.: Georgi V. Dimitrov, SeptemvriŸskoto vÍstanie v Blagoevgradski okrÍg, Blagoevgrad, 1970. V. Jot.

Ku}ata vo Gorno Vranovci vo koja be{e nape~aten prviot broj na vesnikot „Nova Makedonija“ (29. X 1944)

GORNO VRANOVCI – selo vo Vele{ko. Se nao|a na isto~nite padini na planinata Gole{nica na nadmorska viso~ina od okolu 700 m. So Veles, po dolinata na r. Topolka, e povrzano so lokalen asfalten pat. Do sredinata na HH v. bilo najgolema selska naselba vo Vele{kata okolija. Vo 1953 g. vo nego `iveele 3.847 `. Vo slednite nekolku godini golem del od ova islamizirano naselenie se iseluva vo Turcija, ta-

S. Gorno Vranovci

ka {to brojot na `itelite zapo~nuva da opa|a i vo 2002 g. ovde `iveele samo 199 `. Od niv 189 `. ve}e bile Albanci, 9 `. Turci i samo eden deklariran kako Makedonec. Naselenieto se zanimava glavno so sto~arstvo. Vo istorijata e poznato selo od NOB. Ku}ite vo koi prestojuvale ~lenovite na Prezidiumot na ASNOM se staveni pod za{tita na zakonot, a vo edna od niv na 29 oktomvri 1944 g. bil otpe~aten prviot broj na vesnikot „Nova Makedonija#. Al. St. GORNOXUMAJSKI VOSTANI^KI ODRED (1923) – vooru`en odred vo Septemvriskoto vostanie vo Pirinskiot del na Makedonija. Odredot (120 vostanici – u~iteli, selani, rabotnici, slu`benici, zanaet~ii) pod komanda na gimnaziskiot profesor Aleksi Veli~kov se upatil da dejstvuva vo Razlo{ko, kade 382

GORNOXUMAJSKI PARTIZANSKI ODRED „NIKOLA KALAP^IEV“ vo Pirinskiot del na Makedonija (V 1943–VIII 1944) – partizanska edinica formirana (1941) od partizani i novopristignati borci od Gornoxumajsko (ok. 50), so komandant Arso Pandurski i politi~ki komesar Stojne Lisijski. Dejstvuval vo reonot na planinite Rila i Pirin. Kon krajot na 1943 g. bil podelen na dva dela: edniot del dejstvuval na desnata strana na r. Struma za da vospostavi vrski so partizanskite edinici od Vardarskiot del na Makedonija. Vo borbata kaj s. Lisija (29. I 1944) pretrpel te{ki zagubi. Proletta (1944) izvr{il brojni oru`eni akcii i kon sredinata na avgust (1944) vlegol vo sostavot na Rilsko-pirinskiot odred. Kako dobrovole~ka edinica vlegol vo regularnata armija na Ote~estvenofrontovska Bugarija. Vo bitkata protiv germanskite sili kaj s. Yvegor (Del~evsko) zaginal re~isi celiot rakovoden kadar. Borcite zele u~estvo vo borbite za osloboduvawe na Makedonija i Jugoslavija. LIT.: Stojne (Don~o) LisiŸski i Kiril Gramenov, VÍorÍ`enata borba v Gornod`umaŸska okoliÔ prez perioda 22 •ni 1941 – •li 1942, „Voenno-istori~eski sbornik#, IXL/3, SofiÔ, 1972; Georgi T. Madolev, VÍorÍ`enata borba v PirinskiÔ kraŸ 1941–1944, SofiÔ, 1966. V. Jot.

Gorna Xumaja (Blagoevgrad) (1902)

GORNOXUMAJSKO VOSTANIE (1902) – predizvikano od vooru`eni ~eti na Vrhovniot makedonsko-odrinski komitet (ok. 500 lica), predvodeni od bugarskite oficeri general Ivan Con~ev, polkovnik Stefan Nikolov i dr. Vostanieto zapo~nalo na 23. IX 1902 g. vo s. @eleznica, Gornoxumajsko. Sudirite se pro{irile vo selata Srbinovo, Gradevo, Bistrica, Krupnik i dr. Pomali sudiri imalo i vo Male{evsko, Strumi~ko, Petri~ko, Melni~ko i Razlo{ko. Vo Vostanieto zele u~estvo okolu 2.000 selani. TMORO se anga`irala za lokalizirawe na Vostanieto. Pri zadu{uvaweto na vostanieto od vojskata i od ba{ibozukot nastradale 15-tina sela; mnogu ku}i bile ograbeni i zapaleni, naselenieto bilo `estoko terorizirano, okolu 2.000 lica izbegale vo Bugarija. Gornoxumajskoto vostanie gi predizvikalo Fevruarskite reformi vo po~etokot na 1903 g. LIT.: Van~o \or|iev, Sloboda ili smrt. Makedonskoto revolucionerno nacionalnoosloboditelno dvi`ewe vo Solunskiot vilaet (1893–1903), Skopje, 2003. V. \.

GOROCVET, PROLETEN (Adonis vernalis L.) – stepsko rastenie od familijata Ranunculaceae (luti~iwa). Globalno zagrozen vid, ~ij areal se prostira vo Centralna, Isto~na i Ju`na Evropa. Vo RM se Proleten gorocvet razviva samo vo okolinata na Kumanovo (Krasta, P~iwa, s. Koware). Vl. M. GORSKI [TAB NA SRPSKITE ^ETI VO MAKEDONIJA (1912) – {tab na pripadnicite na srpskata ~etni~ka organizacija „Narodna odbrana#. Bil formiran pred po~etokot na Prvata balkanska vojna. Vo vojnata rakovodel so Kozja~kiot odred i dejs-

GOTINI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

G

tvuval na podra~jeto na Kozjak ‡ Skopska Crna Gora – Kriva Palanka, vo sostavot na Prvata srpska armija. Po formiraweto na Reonski gorski {tabovi, bil preimenuvan vo Glaven {tab za Makedonija. Pore~kiot gorski {tab formiral Pore~ki odred, a Gorskiot {tab za Azot formiral Prekuvardarski odred. Vkupnata brojna sostojba na dvata odreda iznesuvala ok. 400 lu|e. [tabovite bile sostaveni od srpski oficeri, ~etnici i lokalni vojvodi. IZV.: AVII, Popisnik 2, kut. 10, O.br. 1568, 24. XI 1912 g. V. St.

GORTINIJA – grad vo Makedonija, smesten na desniot breg vo dolniot tek na Aksij, vo oblasta Amfaksitida. Negovoto postoewe se datira od V v. pr.n.e., pa sè do Rimskoto Carstvo. Se spomnuva (kaj Tukidid) kako eden od gradovite vo Makedonija {to gi osvojuva odriskiot vladetel Sitalk (429 g. pr.n.e.). LIT.: F. Papazoglu, Makedonski gradovi u rimsko doba, Skopje, 1957. A. [uk.

GORUPLA (CRE[A, RA[ELKA) (Cerasus mahaleb Mill., fam. Rosaceae) – malo listopadno drvo od Ju`na Evropa i od Zapadna

Cre{a

Azija. Listovite se trkalezni do jajcevidni, mazni, sitno nazabeni. Cvetovite se sitni, beli, sobrani vo socvetija „growi#. Plodovite se sitni i crni cre{i, gor~livi. Kserofilen vid, so op{ta zastapenost na suvi, varovni~ki stani{ta. Pogoden kako podloga za kalemewe na pitomi cre{i. Al. And. GOSTIVAR – grad vo severozapadniot del na RM so 35.847 `. (2002). Le`i vo kotlinskata ramnina na Gorni Polog, na prostor kade {to se vkrstuvaat zna~ajni soobra}ajni pravci. So Skopje preku Tetovo e povrzan so avtopat koj kako magistralen pat M–4, ponatamu prodol`uva za Ki~evo i Ohrid. Od G. preku Mavrovo i dolinata na Radika vodi regionalen pat za Debar i Struga. G. e zna~ajna stanica na `elezni~kata linija Skopje–Ki~evo. Topografski se prostira na levata strana na r. Vardar na nadmorska viso~ina od 550 m. Zafa}a vkupna povr{ina od 804 ha.

Centarot na Gostivar

Klimata vo gradot e umerenokontinentalna. Srednata godi{na temperatura na vozduhot iznesuva 10,7°S. Glaven hidrografski objekt e rekata Vardar i nejziniot izvor Vrutok, od kade {to gradot se snabduva so voda. Prvite podatoci uka`uvaat deka toj vo po~etokot bil selska naselba {to se formirala okolu Gostivarskiot manastir. Kako takva se spomnuva vo edna povelba na carot Du{an od 1331–1340 g., vo koja se naveduva deka e selo na rekata Velika (Vardar). Ottoga{, pa sè do XVII v. za G. malku se znae. Vo narednite vekovi, osobeno vo XIX v., se razvil kako stopansko sredi{te na Gorni Polog. Toga{ prerasnal vo grat~e so me{ana etni~ka struktura. Naselenieto se sostoelo od Makedonci, Turci, Albanci, Romi i mal broj Vlasi. Vo osumdesettite godini od XIX v. stanuva miderlak i zapo~nuva da se razviva kako administrativno sredi{te. Taa funkcija mu e zgolemena vo 1900 g. koga od miderlak e pretvoren vo kadilak. Vo nego postepeno se naseluvaat tetovski i vele{ki trgovci i prizrenski, ki~evski i kru{evski zanaet~ii {to ja formiraat gostivarskata ~ar{ija. Pokraj Begovskata i ^inar maalata, formirani se Kaurskoto Maalo, Batak Maalo, Debar Maalo i Novoto Maalo. Za poslednive 100 godini naselenieto e zgolemeno re~isi za desetpati. Kako i porano taka i denes gradot e so me{an etni~ki sostav. Vo 2002 g. brojot na Makedoncite iznesuva 11.885 `. ili tie u~estvuvaat so 33,2%. Od malcinstvata najzastapeni se Albancite i nivniot broj iznesuva 16.890 `. ili 47,1%, po niv sledat Turcite (4.559 `. ili 12,7%), potoa Romite (1.899 `. ili 5,3%), Srbite (146 `. ili 0,4%), Bo{wacite (34), Vlasite (15), i drugi (419). Denes G. e administrativen i stopanski centar na Gorni Polog. Toj e sedi{te na op{tina {to zafa}a povr{ina od 51.331 ha, ima 35 naseleni mesta so

81.042 `. Od industriskite objekti vo gradot, pova`ni se: „Silika# – fabrika za ognootporni materijali, „Mermeri# – rudnici i industrija za ukrasen kamen, „Goteks# – tekstilna fabrika, industriska klanica „Gorni Polog# i dr. Vo okolinata se hidrocentralite „Vrutok# i „Raven#. Vo gradot ima tri sredni u~ili{ta, rabotni~ki univerzitet, biblioteka, kino i zdravstven dom. LIT.: Jovan F. Trifunoski, Gostivar, „Glasnik geografskog dru{tva#, sv. XXXII, Beograd, 1947; Popis na naselenieto, doma}instvata i stanovite vo Republika Makedonija, 2002, kn. X, DZS, Skopje, 2004. Al. St.

GOTEN – srednovisoka planina vo Isto~na Makedonija {to $ pripa|a na Rodopskata zona. Se nao|a pome|u planinite Ogra`den na istok i Pla~kovica na zapad. Od Pla~kovica e odvoena so dolinata na Smiljanska Reka, a od Ogra`den so dlabokata klisura na Nivi~anska Reka. Pome|u ovie dve re~ni dolini se protega biloto na Goten, na koe se izdvojuvaat vrvovite: Gramadnik (1.420 m), kako najvisok, Axi ^uka (1.299 m) i Kalbak Da{i (1.178 m). Sprema jug postepeno se spu{ta vo dnoto na Radovi{kata Kotlina. Vo podno`jeto na ju`nata padina se nao|aat selata: Jargulica, Pokraj~evo i Zleovo. T. And. GOTINI (GOTUNIS), Mihail (XVIII v.) ‡ trgovec vo Mi{kolc (Ungarija), najverojatno po poteklo od Ohrid. Ktitor na bakrorezot so pretstava na sv. Naum so `itijni sceni i topografski prikaz na mestata vo blizina na manastirot „Sv. Naum#. Grafikata e rabotena vo dogovor so arhimandritot na manastirot Konstantin. Crte`ot go izrabotil H. @efarovi~, a graviraweto bilo izvedeno vo ateljeto na T. Mesmer (1743). LIT.: C. Grozdanov, Portreti na svetitelite od Makedonija od IX‡XVIII vek, Skopje, 1983, 241; D. Davidov, Spomenici budimske eparhije, Beograd, 1990, 59, 169. J. ^.-F.

383

G

†GOCE#

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

muzi~ki publikacii, plo~i, kaseti i knigi. Potvrda za postignatite uspesi se mnogubrojnite nagradi i priznanija osvoeni vo mnoM. Kit. gu zemji vo svetot. „GOCE DEL^EV“, ISELENI^KO DRU[TVO (Toronto, Kanada, 1986) ‡ kulturno-nacionalno dru{tvo {to razviva plodna kulturna dejnost za afirmirawe na makedonskata nacionalna kultura. Nastapuva na multikulturni manifestacii, na Karnevalot na naciite, na proslavi vo Kanada i na „Ilindenskite denovi“ vo Bitola (1988). Sl. N.-K. Scena od operata „Goce“ od Kiril Makedonski izvedena vo MNT (1954)

„GOCE# ‡ prva makedonska opera komponirana od Kiril Makedonski, po libreto na Venko Markovski. Prvata izvedba bila na 24. V 1954 na scenata na Operata na MNT. Vo izvedbata u~estvuval celokupniot operski i baletski ansambl pod dirigentsvoto na Todor Skalovski. Re`iser na pretstavata bil Petre Prli~ko, scenograf B. Kostovski, kostimograf R. Petrova-Malki}, koreograf A. Dobrohotov, hor-majstor i korepetitor L. Perldik. Naslovnite ulogi gi tolkuvale: Dan~o Mitrovski, Zina Kreqa, Kalina Milo{evska, Jordan Todorovski, Boro Aceski i pogolem broj protagonisti na pomali ulogi. Dejstvoto na operata se odviva vo 1903 g., pred po~etokot na Ilindenskoto vostanie. Vo muzikata kompozitorot vo golema mera koristel meloritmi~ki elementi od makedonskiot folklor. F. M. GOCE DEL^EV – grad vo Pirinskiot del na Makedonija, Republika Bugarija: 20.329 `. (1992). Se nao|a vo severozapadniot del na Gocedel~evskata Kotlina i podno`jeto na Pirin Planina na nadmorska viso~ina od 500 m. Od 1950 g. go nosi imeto na makedonskiot revolucioner Goce Del~ev, a dotoga{ se vikal Nevrokop. Klimata e promenetomediteranska. Srednata godi{na temperatura iznesuva 11,30°S. Severno od G. D., kaj selata Bani~an i Ogwanovo postojat termomineralni izvori. Vo Gocedel~evskata Kotlina se prostira gocedel~evskiot jaglenosen basen. Pod imeto Nevrokop naselbata za prvpat se spomnuva vo 1482 g. Pri krajot na XIX v. vo Nevrokop `iveele 6.215 `. Od niv 850 `. bile Makedonci, 5.000 `. Turci, 190 `. Vlasi, 110 `. Evrei i 65 `. Cigani. Najgolem porast na naselenieto e zabele`an vo periodot od 1975 do 1985 g. Toga{ brojot na `itelite vo gradot se zgolemil za 3.000. Vo poslednite godini brojot na na384

selenieto e stabiliziran na okolu 20.000. Glaven del od niv se Makedonci. Od industriskite pretprijatija zna~ajni se: Zavodot za elektronika „M. Antonov#, Zavodot za prerabotka na plasti~ni masi „Pirinplast#, fabrikata za tekstilna galanterija „Orbel#, drvnoprerabotuva~koto pretprijatie „G. Del~ev#, pretprijatieto za prerabotka na tutun „Tutunevoprom# i dr. Vo gradot ima turisti~ko dru{tvo, dva hotela, istoriski muzej, biblioteka, spomenici na G. Del~ev i P. Javorov, tri osnovni i dve sredni u~ili{ta i op{ta bolnica so pove}e oddelenija. LIT.: R. Ginev, Grad Goce Del~ev i pokrainata, Sofi®, 1972 ; Grad Goce Del~ev. Iz minaloto na grada i raŸona, SofiÔ, 1988. Al. St.

Ansamblot „Goce Del~ev“ (1971)

†GOCE DEL^EV#, ANSAMBL ZA NARODNI PESNI I ORA (Skopje, 1971) ‡ profesionalno kulturno-umetni~ko dru{tvo. Na svojot repertoar ima pesni i ora od site delovi na etni~ka Makedonija. Priredil okolu 2.000 koncerti vo pove}e zemji na Evropa, Avstralija, Kanada, SAD, porane{niot Sovetski Sojuz itn. Vo negoviot sostav dejstvuva i detska grupa, kako i vokalnatata grupa †Sirma#. Organizator e na godi{nite manifestacii †Pesna za Goce# (4 fevruari) i na festivalot na makedonski novosozdadeni rodoqubivi pesni †Goce Fest#. Se javuva i kako izdava~ na pove}e

\or|i Gocev

GOCEV, \or|i (Skopje, 2. III 1953) & lekar, specijalist dermatovenerolog na Univerzitetskata klinika vo Skopje. Diplomiral na Medicinskiot fakultet (1978) i specijaliziral na Klinikata za dermatovenerologija (1988), po {to go dobil zvaweto primarius (1998). Bil rakovoditel na Detskiot oddel na Klinikata. Negova supspecijalnost e dermatolo{kata patohistologija, a na klinikata ja vovel dermatolo{kata ultrasonografija. Bil dolgogodi{en sekretar na Zdru`enieto na dermatovenerolozite na Republika Makedonija. Avtor ili koavtor e na nad 50 stru~ni i nau~ni prilozi, a koavtor i redaktor i na knigata Dermatovenerologija (Skopje, 2008). S. Ml. GOCEVI DENOVI (Del~evo, 4. V 1965-) – manifestacija vo ~est na ideologot na makedonskoto nacionalnoosloboditelno dvi`ewe Goce Del~ev. Za nejzin zarodok se smeta odbele`uvaweto na negovata smrt vo s. Grad, Del~evsko, i „Gocevata ve~er“ vo Del~evo (4. V 1965). Po nekolku godini zapo~na i manifestacijata „Gocevi denovi“ vo s. Podgorci, Stru{ko (1971), kako odbele`uvawe na patroniot praznik na mesnoto u~ili{te. Slede{e organiziraweto na tradicionalnata „Pesna za Goce“ od strana na KUD „Goce Del~ev“ vo Skopje (4. II 1971), koja po nekolku godini, spored u~esnicite, dobi republi~ki, a potoa i jugoslovenski karakter (1981), zapo~nuvaj}i se-

GO[EV

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

koja godina vo druga republika. Me|uvremeno zapo~na i odr`uvaweto na Pionerskite Gocevi denovi vo Tetovo, a Muzejot na grad Skopje povremeno se priklu~uva{e kon site tie manifestacii so podvi`na izlo`ba za `ivotot i deloto na Goce Del~ev. Za razre{uvawe na finansiskite problemi so mnogute barateli, po barawe na Republi~kata SIZ za kultura, RK na SSRNM formira Sovet na manifestacijata „Gocevi denovi“ (po delegatski princip), so prv pretsedatel akad. Mihailo Apostolski (1984). So usvoeniot Statut, Manifestacijata dobi zaokru`ena fizionomija so tradicionalni sodr`ini od oblasta na folklorot i istorijata ‡ simpoziumi, kulturno-umetni~ki priredbi, istoriski ~asovi, natprevari po istorija, izdava~ka dejnost na tematski zbornici od nau~nite sobiri, sp. „Pesna za Goce – Gocevi denovi“ i dr. S. Ml.

Trajan Gocevski

GOCEVSKI, Trajan (s. Selnik, Del~evsko, 20. I 1950) ‡ ekonomist, univ. profesor, dekan na Filozofskiot fakultet na Univerzitetot „Sv. Kiril i Metodij# vo Skopje. Osnovno i sredno obrazovanie zavr{il vo Del~evo, a diplomiral na Ekonomskiot fakultet vo Skopje (1973), kade {to i magistriral so temata „Razvojot na maloto stopanstvo# (1982) i doktoriral na temata „Me|uzavisnosta i vlijanieto na podgotovkite za odbrana i stopanskiot razvoj# (1987). Rabotel vo Fabrikata „Frotirka# vo Del~evo (1973‡1974), potoa bil pretsedatel na Izvr{niot sovet na Sobranieto na Op{tinata Del~evo (1974‡1978), kako ekonomski sovetnik vo Vladata na SRM (1978‡1981) i sekretar na Republi~kiot odbor za soobra}aj i vrski (1981‡1988). Bil anga`iran i kako predava~ po predmetot ekonomika na Ekonomskiot fakultet vo Skopje. Bil izbran za docent na Filozofskiot fakultet vo Skopje (1988) po predmetite politi~kiot i ekonomskiot sistem i odbranata na Makedonija i ekonomika na odbranata, a vonreden

(1990) i redoven profesor (1990) za istite predmeti i ekonomika na obrazovanieto so menaxment. Bil rakovoditel na postdiplomskite studii na Institutot za odbranbeni i mirovni studii, profesor po predmetot sistemot na odbranata na RM so teorija na za{titata. Isto taka, toj e profesor za predmetot razre{uvawe i transformacija na konfliktite na Studiite po mir i razvoj i za Evropskata bezbednost na Evropskite studii za integracii i komunikacii. Istovremeno toj e dolgogodi{en dekan na Filozofskiot fakultet (od 1991-2009). Be{e ~len na Vladata na RM i prv civilen minister za odbrana (1992). Bil zamenik-direktor na Bordot na MBI na Univerzitetot vo Kembrix, ~len e na me|unarodniot bord za reformi vo bezbednosniot sektor na JE pri DCAF (@enevski centar za demokratska kontrola na vooru`enite sili), ~len na Sovetot za nacionalna bezbednost na RM, pretsedatel na Me|unarodnata nau~no-kulturna manifestacija „Gocevi denovi# i glaven i odgovoren urednik na sp. „Sovremena makedonska odbrana#. ^len e na Sovetot na Londonskata diplomatska akademija i ~len na Sovetot na CSI pri MANU. Toj e arhitekt na mirnoto oddvojuvawe od SRJ i tvorec na modelot na Odbranata na RM. Avtor e na okolu 50 knigi i 250 drugi prilozi. BIBL.: Razvojot na maloto stopanstvo, Skopje, 1983; Planiraweto na semejstvoto, Skopje, 1988 (koavtor); Politi~kiot i ekonomskiot sistem na PZT, Skopje, 1989; Odbranata na Makedonija, Skopje, 1991 (vtoro izdanie, 1992); Ekonomika na odbranata, Skopje, 1992 (vtoro izdanie 1996); Kolektivnata bezbednost i odbranata na Makedonija, Kumanovo, 1993 (vtoro izmeneto i dopolneto izdanie 1994); Ekonomika na obrazovanieto, Bitola, 1992 (vtoro izmeneto i dopolneto izdanie Kumanovo, 1996); Politi~kiot i ekonomskiot sistem i odbranata na Republika Makedonija, Skopje, 1994 (preraboteno izdanie 1995 i 2001); Neutralna Makedonija, Kumanovo, 1995 (vtoro izdanie Skopje, 1995); Osnovi na odbranbeno-za{titniot sistem na Republika Makedonija, Ko~ani, 1995; Sovremeni tendencii na odbranata, Kumanovo, 1997; Obrazoven menaxment, Kumanovo, 1997; Razre{uvawe i transformacija na konflikti, Kumanovo, 1999 (koavtor); Odbranbeno osamostojuvawe na Makedonija ‡ ~ekor kon suverena dr`ava, Kumanovo, 2000; Krizen menaxment, Kumanovo, 2001 (so koavtor, vtoro izdanie 2002); 2000 godini hristijanstvo ‡ 2000 godini u~ewe za mir, Kumanovo, 2002 (so koavtor). S. Ml.

GO^EVA, Karolina (Bitola, 28. IV 1980) ‡ interpretatorka na popularna muzika. Svojot prv nastap go ima na 11 godini na festivalot Makfest so pesnata †Mamo pu{ti me#. U~estvuva na mnogu

G

Karolina Go~eva

festivali vo zemjava i vo stranstvo, na koi osvoi niza nagradi. Vo 2002 g. be{e makedonski pretstavnik na natprevarot za Pesna na Evrovizija, so pesnata †Ma ajde ka`i mi#. Ima ispeano nekolku desetini detski i popularni pesni od najpoznatite makedonski avtori i aran`eri. Golem broj od niv stanaa hitovi (†Koj da ti ka`e#; †Koga te nema#; †Mamo pu{ti me#; i dr.), a del se izdadeM. Kol. ni na pove}e albumi.

Petar Go{ev

GO[EV, Petar Vangelov (s. Pirava, Valandovsko, 9. V 1948) ‡ politi~ar, posleden pretsedatel na CK SKM i prv pretsedatel na preobrazeniot SKM-PDP (denes SDSM), osnova~ i prv pretsedatel na Demokratskata partija. Diplomiral (1971) i magistriral od oblasta na ekonomskite nauki (1983) na Ekonomskiot fakultet vo Skopje. Bil ~len na SKM (od 1971). Se nao|al na razni rabotni mesta i dol`nosti: samostoen referent vo Komercijalniot sektor vo fabrikata za avtobusi FAS „11 Oktomvri# (1971‡1972), stru~no-politi~ki sorabotnik vo Republi~kiot odbor na Sindikatot na rabotnicite od industrijata i rudarstvoto na SRM (1972‡1976), sovetnik i {ef na Kabinetot na pretsedatelot na Sovetot na Sojuzot na sindikatite na Makedonija (SSM, 1976 ‡1980), ~len na Sovetot na SSM i pretsedatel na Komisijata za stopanski razvoj i tekovna politika (1980‡1982), ~len na Pretsedatelstvoto na Sovetot na SSM (1982‡1986), ~len na Pretsedatelstvoto na CK na SKM (od 10. 385

G

GO[EV

V 1986) i dr. Istovremeno bil delegat vo Odborot za op{testveno-ekonomski razvoj na Soborot na zdru`en trud na Sobranieto na SRM, ~len i pretsedatel na Pretsedatelstvoto na Jugoslovenskiot sojuz za kvalitet i standardizacija, ~len i pretsedatel na Republi~kiot op{testven sovet za stopanski razvoj i ekonomska politika, pretsedatel na Republi~kata zaednica za rabotite na cenite, ~len na Dru{tvoto na ekonomistite na Makedonija, pretsedatel na Komisijata na CK na SKM za razvoj na socijalisti~kite samoupravi op{testveno-ekonomski odnosi, ~len na Rabotnata grupa za pra{awa od oblasta na op{testveno-ekonomskoto ureduvawe na Komisijata za ustavni pra{awa na Sobranieto na SRM, pretsedatel na Univerzitetskiot sovet na Univerzitetot „Sveti Kiril i Metodij#, ~len na Sekretarijatot na Sekcijata na RK na SSRNM za razvoj na samoupravnite op{testveno-ekonomski odnosi, pretsedatel na Odborot na fondot za nau~no-istra`uva~ka i izdava~ko-publicisti~ka dejnost na SKM, ~len na Komisijata za stanbeni pra{awa na Izvr{niot sovet na Sobranieto na SRM, ~len na Komisijata na Sojuzniot izvr{en sovet za reforma na stopanskiot sistem i ~len na Komisijata na CK na SKJ za op{testvenoekonomski odnosi, ekonomski i tehnolo{ki razvoj i dr. Kako pretsedatel na CK na SKM, izbran na posledniot kongres na dotoga{ edinstvenata politi~ka partija vo Makedonija ‡ Sojuzot na komunistite na Makedonija (25‡27. XI 1989), dal zna~aen pridones vo nejzinata demokratizacija, izgraduvaweto na samostojna pozicija vo odnosot so SKJ i preobrazbata vo Partija za demokratski prosperitet (SKMPDP). Bil pratenik vo prvoto pluralisti~ko Sobranie na Republika Makedonija, osnova~ na Demokratskata partija i nejzin pretsedatel, a potoa i pretsedatel na Liberalno-demokratskata partija. Bil pratenik i vo tretoto svikuvawe na Sobranieto na Republika Makedonija. Sega e guverner na Narodnata banka na RM. S. Ml. GO[EV, Stefan (s. Dolni Kotori, Lerinsko, 1859 – Sofija, 11. V 1932) – lerinski reonski na~alnik i vojvoda. Rano vlegol vo redovite na MRO. Vo Ilindenskoto vostanie u~estvuval kako reonski rakovoditel i vojvoda na vostanicite od rodnoto selo. Bil dobrovolec (opol~enec) vo Srpsko-turskata (1876) i vo Ruskoturskata vojna (1877/1878). Vo 386

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Srpsko-bugarskata vojna (1885) u~estvuval na stranata na bugarskata vojska. Po vra}aweto vo rodnoto selo bil anga`iran okolu izgradbata na mesnoto u~ili{te i na selskata crkva. LIT.: V. „MakedoniÔ“, Sofix, 1932, br. 1640 i 1642. Al. Tr.

Jordan Grabuloski

GRABULOSKI (GRABUL), Jordan (Prilep, 12. III 1925 ‡ Skopje, 26. V 1986) ‡ skulptor, ~len na MANU. U~estvuval vo NOV. Ima golemo zna~ewe za razvojot na modernata skulptorska misla, so osoben pridones vo spomeni~kata plastika. Poznat e kako najkarakteristi~en pretstavnik na minimalisti~kata skulptura. Zavr{il Akademija za likovni umetnosti vo Belgrad (1952). Bil ~len na avangardnata grupa †Denes# (1953). Samostojno se pretstavil vo Skopje (1966, 1970, 1986, 1988) so retrospektiva vo Muzejot na sovremenata umetnost vo Skopje (2006), Ohrid (1961), Pariz (1985). U~estvuval na grupni izlo`bi vo Belgrad, Zagreb, Qubqana, Pariz, London, Viena, Atina, Venecija, Kairo. Izrabotil mnogubrojni spomenici, koristej}i raznovidni stilski opredelbi od realizmot i socijalisti~kiot realizam (Vata{a, 1962; Bel~i{ta, 1958; Prilep, 1958; Ki~evo, 1963; Skopje, 1965) do asocijativen geometrizam (Ote{evo, 1973; Gevgelija, 1969; Kru{evo, 1974). Vo skulpturata, vo po~etokot na 50-tite godini ja sledel tradicijata na realisti~nata plastika (Spomenik na Nikola Karev, 1953), a od 1953 g. ja stiliziral i poednostavuval formata (Kre{~endo, 1961; Otpor, 1961; Samonik, 1966). Vrvot na minimalisti~kiot jazik go dostignal vo boenite drveni objekti (Instinkt, 1969; Kontemplacija, 1969), slu`ej}i im kako paradigma na idnite kolegi istomislenici. LIT.: Sowa Abaxieva Dimitrova, Jordan Grabuloski Grabul, Skopje, 1988; Boris Petkovski, Jordan Grabuloski, Grabul, Komunikativnost (katalog), MANU, Skopje, 1985; Bojan Ivanov, Jordan Grabuloski Grabul, oma` (katalog), NGM, Skopje, 2006. S. Ab.-D.

GRAV (Phaseolus vulgaris L. Savi.) – ednogodi{no rastenie od fam. Fabaceae, so golemo vidovo raznoobrazie, od koi okolu 15 se kultivirani. Najrasprostranet e obi~niot grav (Ph. vulgaris), koj se deli na dva podvida: visok (vetka~) i nizok (lega~). Spored formata na

Grav

semeto, postojat pet vida (sphericus, elipticus, oblongus, compresus i subcompresus). Poteknuva od Ju`na Amerika. Vo svetot se odgleduva na okolu 230.000.000 ha. Kaj nas e zastapen na 4.500-5.000 ha vo ~ist posev i na 8.000-9.000 ha vo zdru`en posev. Toploqubivo rastenie, optimalnata temperatura e 20–22oS. Se odgleduva glavno zaradi zreloto zrno (semeto), koe ima visoka hranliva vrednost: belkovini (26%); masti (2%); jagleni hidrati (52%); mineralni materii (2,5%); vitamini (B1, B2, S, E, K, PP) i aminokiselini. D. J. GRADE@EN INSTITUT „MAKEDONIJA#, Skopje – institucija nastanata od laboratorijata na GP „Mavrovo# (1975). Prv direktor e m-r Bo`idar Miqovski. Vo ramkite na Institutot formirani se samostojni rabotni edinici. Preku niv se vr{at uslugi od oblasta na institutski i in`enering dejnosti. Vr{i proizvodstvo i monta`a na prostornata ~eli~na re{etka „INMET#. LIT.: Grade`en institut Makedonija, monografija, 2000 god. R. D.

„GRADE@EN KONSTRUKTOR# – spisanie na Dru{tvoto na grade`nite konstruktori na Makedonija. Izleguva dvojazi~no (makedonski i angliski) po osamostojuvaweto na Makedonija (dosega se izlezeni 7 broja). Objavuva stru~ni i nau~ni trudovi na avtori od zemjata i stranstvo. Q. T. GRADE@EN FAKULTET, Skopje – najvisoka nau~noobrazovna institucija od grade`ni{tvoto kaj nas, ~lenka na Univerzitetot „Sv. Kiril i Metodij#. Studiite po grade`ni{tvo na Univerzitetot vo Skopje datiraat od negovoto formirawe (1949) koga e osnovan Tehni~kiot fakultet, so dva oddela – Grade`en i Arhitekton-

GRADE@NI[TVOTO

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

Grade`niot fakultet vo Skopje

no grade`no zanaet~istvo, toa prerasna vo sektor od vitalno zna~ewe za ekonomijata. Svojot najgolem podem sektorot go zabele`a od 1960 do 1980 g., period {to e povrzan so zemjotresot vo Skopje (1963 g.), izgradbata na patnata mre`a, urbanizacijata na op{tinskite centri i podemot na grade`nite raboti vo stranstvo (osobeno vo porane{niot Sovetski Sojuz, Irak, Libija i vo drugi zemji). Po 1980 g., pred sè kako rezultat na padot na industriskoto proizvodstvo, stagnacijata na izgradbata vo glavniot grad Skopje, kako i povlekuvaweto na doma{nite grade`ni firmi od stranstvo (zaradi te{kotiite vo naplatata), vkupniot broj izvr{eni grade`ni raboti zapo~na da bele`i tendencija na namaluvawe. Poslednive nekolku godini u~estvoto na grade`ni{tvoto vo formiraweto na bruto doma{niot proizvod na zemjata, vo prosek, iznesuva okolu 5,3%. U~estvoto na grade`nite raboti vo vkupnite investicii vo osnovnite sredstva od 67,7%, kolku {to iznesuva{e 1990 g., se namali na 58,3%, 2004 g. Vo istiot period brojot na rabotnicite se namali za celi 35% (od 47.636 vo 1990 g. na 30.795, 2004 g.). Dolgoro~no gledano, procentualnoto u~estvo na vrabotenite vo grade`ni{tvoto vo vkupniot broj na vrabotenite od 20,54%, kolku {to iznesuva{e vo 1955 g., se namali na 6.99%, 2005 g. Dolgoro~nata dinamika, pak, na stanbenata izgradba (zavr{enite stanovi), vo periodot 1955–1980 g. poka`uva zna~itelen porast, {to ne mo`e da se re~e i za periodot 1980–2005 g. – v. Grafikon.

Grafikon na dinamikata na vrabotenosta vo grade`ni{tvoto i zavr{enite stanovi (1955 - 2005) 10515

21,00 19,00

7231

17,00 15,00

13,74

13,00

7,00 5,00

12,84

13,27

5373

11,00 9,00

10189

20,54

5316

9,39

8,87

1921

1955

1960

1970

1980

1990

2000

5010

6,99

10500 9500 8500 7500 6500 5500 4500 3500 2500 1500

stanovi

GRADITELSTVOTO VO Makedonija – zna~ajna stopanska granka so dolga tradicija, so bogato graditelsko nasledstvo od anti~ko i vizantisko vreme. Rimski pati{ta so cvrst kolovoz pominuvale i niz Makedonija. Silen zamav graditelstvoto zelo vo XVIII i XIX v., koga se pojavile vrvni majstori – zografi i yidari, me|u niv i na{iot prv {koluvan graditel A. Damjanov. Zna~aen nastan e izgradbata na prugata Solun – Skopje (9. II 1871 – 9. VIII 1873), rakovodena od in`eneri od Germanija i Avstrija. Vo 1945 g. vo RM imalo samo 6 km pati{ta i 4 km ulici so cvrst kolovoz, po {to do{lo do intenzivna izgradba na pati{ta, taka {to denes patnata mre`a opfa}a 9.670 km (avtopati{ta 175 km, magistrali 655 km). Vo hidrotehnikata zna~ajni se prvite raboti na regulacijata na r. Vardar od krajot na XIX v. i izgradbata na prvata brana „Sv. Andreja# (1938). Po Vtorata svetska vojna bile izvedeni golemi hidromeliorativni sistemi, izgradeni se 140 brani. Zna~ajna e izgradbata na termoelektrocentralite na jaglen REK „Bitola# i TC „Oslomej#, so koi se obezbeduva glavno elektri~na energija. Poslednive {eeset godini se karakteriziraat i so intenzivna izgradba na stanbeni, op{testveni i industriski objekti, taka {to grade`ni{tvoto bilo edna od najva`nite stopan-

ski granki vo RM. Grade`nite pretprijatija, zaedno so pridru`nata industrija, imale 50.000 vraboteni, raspolagale so mo}na mehanizacija i izveduvale raboti vo nekoga{na Jugoslavija, no i vo drugi zemji vo svetot. Nastanite na Bliskiot Istok i na Balkanot, promenite i zabavuvaweto na razvojot po 1991 g., go dovedoa grade`ni{tvoto vo kriza i drasti~no go namalija brojot na vrabotenite. Q. T. GRADE@NI[TVOTO VO RM DENES – eden od najzna~ajnite sektori vo ekonomijata, {to se zanimava so proizvodstvo na grade`ni objekti. Pod grade`en objekt se podrazbira sekoja odvoena, samostojna funkcionalna celina (podzemna, nadzemna ili vodogradba), ~ija namena e odnapred odredena i e trajno locirana na opredelena teritorija. Grade`nite objekti se delat na dve osnovni grupi: visokogradba i niskogradba. Vo visokogradbata spa|aat stanbenite i nestanbenite zgradi, dodeka vo niskogradbata –

vrabotenost

ski. Nastavata zapo~nala so anga`irawe kadri {koluvani vo stranstvo i specijalisti od drugi republiki vo Jugoslavija. Vo 1965 g. e osnovan Arhitektonsko-grade`en, za vo 1975 g. da se formira Grade`en fakultet. Nastavnata, nau~nata i aplikativnata dejnost se obedineti vo edinstven proces. Na trite nasoki – Konstruktivna, Hidrotehni~ka i Pati{ta i `eleznici – i na Geodetskiot oddel, diplomirale nad 4.000 studenti, magistrirale 85 kandidati, a doktorirale 55. Q. T.

G

2005

Vraboteni vo grade`ni{tvoto kako % od vkupniot broj vraboteni Broj na zavr{eni stanovi Izvor: Statisti~ki godi{nici na Republika Makedonija 1955–2006.

objektite od transportnata infrastruktura i drug vid komunikacija, kako i objektite od hidrogradbata. Grade`ni{tvoto vo RM ima golema tradicija. Po Vtorata svetska vojna, od tipi~-

Vo izminative pedesetina godini, doma{nata industrija za grade`ni materijali: vadeweto kamen, proizvodstvoto na grade`ni materijali, dobivaweto i prerabotkata na nemetali, kako i na 387

G

GRADEC

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

delovi od drvoprerabotuva~kata i metaloprerabotuva~kata industrija, vo golema mera uspea da gi zadovoli potrebite na grade`niot sektor, iako nekoi proizvodi, kako betonskoto `elezo (armatura i ~eli~ni sajli za prenapregawe) se dobivaat glavno od uvoz, a u~estvuvaat so golem procent vo vkupniot proizvod. Stanuva zbor za skromen asortiman na grade`ni materijali, koj vlijae vrz niskata konkurentna sposobnost na sektorot na me|unarodniot pazar.

ga akropola se nao|aat ostatoci od najmalku tri pravoagolni prostorii. Na ju`niot kraj od srednata terasa se gledaat temeli od edna prostorija, dodeka na najdolnata obikolna terasa ima niza od pove}e pravoagolni prostorii, verojatno od VI v. Evidentirani se povr{inski naodi na bronzeni moneti od IV v., na Justin II od VI v., srednovekovna vizantiska moneta od tipot uraniskos (XII–XI–II v.), kako i srednovekovna mamuza.

LIT.: Nikola Uzunov, Stopanstvoto na Republika Makedonija 1945–1990, MANU, Skopje, 2001, 333-340; Dr`aven zavod za statistika. Statisti~ki godi{nici na Republika Makedonija, 1955-2006. D. E.

LIT.: V. Lil~i}, Pohodot na Persej na Uskana, MakNas, 14, Skopje, 2000, 24; I. Mikulcik, Spatantike und fruhbyzantinische Befestigungen in Nordmakedonien, München, 2002, No. 394 Gradec 453. V. L.

GRADEC1 – srednovekoven grad vo Polog, vo podno`jeto na [ar Planina, na okolu 11 km severno od Gostivar, na lokalitetot Gradi{te, na zapadniot rab na dene{noto istoimeno selo. Se nao|al na glavniot pat, koj vodel po zapadniot rab na Polog. Otkrieni se materijalni ostatoci od anti~kiot i od srednovekovniot period. Vo istoriografijata ponekoga{ se identifikuva so srednovekovniot grad Polog.

GRADE[KA PLANINA – srednovisoka planina so dinarski pravec na protegawe sz–ji. Se nao|a pome|u dolinata na rekata Vardar na zapad i Krivolakavi~kata Kotlina na istok. Nejzinoto bilo e zaobleno i od nego vo nejziniot severen del se izdignuvaat nekolku vrvovi povisoki od 1.000 m: najvisokiot Vr{nik (1.031 m), Jami~ki Vrv (1.030 m), Po`ar (1.003 m). Kon jug postepeno se spu{ta vo niskata planina Plau{. Zafa}a povr{ina od 56 km². Po nejzinite planinski strani se razvile nekolku postojani i povremeni vodoteci, od koi najpoznata e Grade{ka Reka. T. And.

LIT.: I. Mikul~i}, Srednovekovni gradovi i tvrdini vo Makedonija, Skopje, 1996; T. Tomoski, Srednovekovni gradovi vo Polog. Makedonija niz vekovite. Gradovi, tvrdini, komunikacii, Skopje, 1999. K. Ax.

}ani i Kinezi pred 3.000–4.000 godini. Vo svetot se poznati nad 1.000 gradinarski (zelen~ukovi) vidovi rastenija, a od niv okolu 120 se odgleduvaat, dodeka 40–50 vida se so pozna~ajna zemjodelska vrednost. Kako hrana gradinarskite proizvodi se so niska energetska vrednost, no isklu~itelno se bogati so vitamini, mineralni materii, organski kiselini i so antikancerogeni sostojki. Se smeta za korisno eden ~ovek sekojdnevno da konsumira 400–500 g sve` zelen~uk. Kaj nas eden ~ovek dnevno konsumira 220–230 g, a godi{nata potro{uva~ka po `itel iznesuva 85 kg. Vo RM gradinarstvoto e zastapeno na okolu 60.000 ha (1985–2002), od koi 328 ha vo zatopluvani i 4.500 ha vo nezatopluvani (elementarni) za{titeni prostori. Vkupnoto proizvodstvo iznesuva okolu 800.000 t. D. J. GRADINKA – v. Detski gradinki GRADI[TANSKA PLANINA (GRADMANSKA PLANINA) – niska i dosta ras~leneta planina {to se protega vo pravec jz – si, pome|u dolniot tek na P~iwa na zapad i Ov~e Pole na istok, vo dol`ina od okolu 30 km. Prose~nata {irina e okolu 9 km so vkupna povr{ina od 230 km². Najvisok vrv e Gradi{te ili \uri{te (861 m), potoa Venec (853 m), koj se nao|a vo sredi{niot del, Goli} (790 m) vo severniot del i Crn Vrv vo ju`niot del na planinata. Poradi golemata diseciranost, ne postoi jasno izrazeno planinsko bilo, pa zatoa nejzinite ogranoci Venec, Gradi{te, Goli} i dr. se smetaat za posebni planini. T. And.

Karta na tvrdinata Gradi{te do s. Gradec so najdeni moneti

GRADEC2, Gradi{te – mala docnoanti~ka i srednovekovna tvrdina na vrvot od dominantniot rid na severozapadnata periferija na seloto. Bila golema pribli`no 125 h 95 m. Na tesnata dol388

GRADINARSTVO – edna od najintenzivnite zemjodelski granki vo rastitelnoto proizvodstvo vo svetot i kaj nas. Gradinarstvoto e stara zemjodelska granka, poznata na starite Grci, Rimjani, Egip-

GRADI[TE, Gli{i}, Kavadare~ko – anti~ki naselbinski centar. Dolgiot rid {to dominira za 80-tina metri nad isto~niot rab na Kavadare~ko Pole se protega vo dol`ina od 650 m (me|u selata Gli{i} i Marena). Naselbata na ridot imala minimalni gradski, pove}e ruralni karakteristiki, i o~igledno ne uspeala da prerasne vo gradski centar. Bila poluutvrdena, so niski i ne osobeno cvrsti odbranbeni podyidovi i nasipi. Posebno se istaknuvaat: dolgata tesna akropola na ju`niot del od ridot (420 h 100 m), dvete isto~ni stanbeni terasi i pomalata severna terasa naselena intenzivno vo `elezno vreme. Vkupnata povr{ina iznesuvala pove}e od 10 ha. Na terenot se gledaat intenzivni materijalni ostatoci od anti~kite kulturni horizonti, teguli od lakonski tip, docnohelenisti~ka i ranorimska grn~arija, terako-

GRADOVITE

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

ti, sitna bronzena plastika. Otkrieni se i moneti na makedonskite kralevi i gradovi, kako i riznica na rimski republikanski denari od II – I v. pr.n.e. Golemata nekropola od rimsko vreme na lokalitetot Belgrad $ pripa|ala na utvrdenata naselba na Gradi{te. LIT.: A. Keramit~iev, Numizmati~ka ostava od selo Gli{i} (Kavadarsko), „Glasnik#, INI, XVII/3, Skopje, 1973, 151161; I. Mikul~i}, Anti~ki gradovi vo Makedonija, Skopje, 1999, 174-175. V. L.

GRADI[TE, Debre{te ‡ kompleksen lokalitet (naselba i nekropoli) {to se iskopuval triesettina godini (B. Babi}). Lokalitetot se nao|a na 1 km isto~no od seloto Debre{te, a 25 km severozapadno od Prilep, blizu do patot Prilep ‡ Ki~evo. Konstatirani se pove}e stratumi na `ivot Obetki od lokalitetot od praistoGradi{te, s. Debre{te rijata preku helenizmot, rimskoto vreme i docnata antika (so silen kastel potvrden so fazi od III, IV i VI v.). Osven tvrdinata od VI v., poznata e i edna bazilika. Debre{te, pod ime so vakov koren, se sre}ava vo izvorite u{te od XI v. (1020 g.), koga se javuva vo ramkite na episkopijata od Pelagonija. Vo 1343 g. Du{an ovde obnaroduva edna hrisovula. Vo turskite dokumenti od 1467/1468 g. vo Debre{te se spomnuvaat 116 ku}i. Vo severozapadniot del na anti~kata tvrdina e otkopana ednokorabna crkva so grobovi, a se spomnuvaat i nekropoli od XI i XII–XIII v. LIT.: B. Babi} ‡ M. Mandi}, Gradi{te, Kastel i srednovekovna nekropola, „AP#, 26, Ljubljana, 1986, 143‡144. El. M.

GRADI[TE, Jegunovce, Tetovo – anti~ka i srednovekovna nasel-

Gradi{te, Jegunovce (X-XIII v.)

ba. Na 3 km severoisto~no od seloto, na samiot vlez vo Dervenskata Klisura, me|u Polog i Skopsko Pole, na nizok rid 80 m nad desniot breg na r. Vardar se nao|aat ostatoci od krajpatna tvrdina. Naodite (srebren rimski republikanski denar, moneti od IV i VI v. i vizantiskite uraniskos moneti od X, XII–XIII v., kako i drugite arheolo{ki naodi) go osvetluvaat vremeto koga egzistirala tvrdinata – od republikanskiot period, preku raniot i docniot rimski period, kako i vo sredniot vek. Otkrieni se vrvovi od streli, bronzen teg za kontrola na zlatni i srebreni moneti od docnata antika, bronzen dvodelen kalap za otpe~atuvawe od preslavski tip, so izgravirana figura na mitolo{ko `ivotno vo negativ (X v.), slovenska grozdovidna obetka, prsten i del od belegzija (X – XII v.). Vrvot na ridot (450 m nad moreto) ima izdol`ena forma {to bila utvrdena so odbranben yid so povr{ina od 0,5 ha. Tvrdinata gi za{tituvala vlezot i patot niz klisurata. Na 300 m jugozapadno pokraj patot se registrirani ostatoci od anti~ka krajpatna otvorena naselba. LIT.: V. Lil~i}, Nau~no-istra`uva~ki proekt Severozapadna Makedonija vo docnata antika i sredniot vek, MakNas, 2, Skopje, 1996, 57, 58. V. L.

GRADI[TE, s. Pelince ‡ naselba od ranobronzeno, `elezno i od klasi~no vreme, postavena na zaramneto plato (170 h 115 m) nad rekata P~iwa. Otkrieni se ostatoci od odbranben yid graden od zemja i od kamen, ostatoci od kulten objekt bez cvrsta gradba i kerami~ki naodi od ovie periodi. LIT.: Z. Georgiev, Tri predrimski naselbi kaj P~iwa, GZFF, 17–18, Skopje, 1990–1991, 91–101; B. \eor|ievski, Praistoriski gradi{ta od Kumanovsko, „MAA“, 13, Skopje, 1993, 51–68. D. Z.

GRADNIK ‡ kusa natpojasna obleka, bez rakavi, {to se oblekuvala nad ko{ulata, izrabotena za

G

Prazni~en gradnik

sekoj den od basma, a za prazni~ni J. R.-P. denovi od kadife. GRADOVITE VO MAKEDONIJA – razvojot na gradot kako urbana aglomeracija na teritorijata na Makedonija. Gradovite se razvivaat niz pove}e istoriski periodi, so razli~na dinamika, sekoga{ vo zavisnost od vidot i stepenot na uslovenosta (istoriska, geografska, prirodna, religiozna, voena i sl.). Tipovite na gradska/urbana aglomeracija variraat vo zavisnost od navedenite faktori, no najmnogu od specifi~nosta na istoriskiot mig vo koj se razgleduva nivnata geneza. Na teritorijata na Makedonija postojat ostatoci od gradovi od periodot na antikata, od periodot na vizantiskoto vladeewe, kako i gradovi {to se razvile vo periodot na osmanliskoto vladeewe, od koi pogolemiot del s# u{te opstojuvaat integrirani so site istoriski sloevi vo ramkite na dene{nite urbani strukturi. Posebno e interesen periodot na XIX v., koga promenata na socijalnata gradska struktura i afirmacijata na noviot na~in na mislewe, pottiknati od intenzivnata industrijalizacija i procesot na globalnata †evropeizacija# {to korenito gi zafatija site sloevi od socijalniot, kulturniot i ekonomskiot `ivot, pridonesoa za pojavata na novi urbanisti~ki i arhitektonski intervencii. Odredeni zaklu~oci upatuvaat deka bleskaviot period na makedonskite gradovi, nivnata †renesansa#, trae dosta kratko (1830–1880). Vo toj period, gradskiot `ivot vo Makedonija funkcionalno i su{tinski se izdiga na povisoko nivo, a urbanizacijata dobiva novi formi. Sostojbata vo makedonskite gradovi dobiva sosema nova dimenzija vo urbanisti~ka i arhitektonska smisla, bidej}i de389

G

GRADOK

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Jovan Cimiski, nekolkute sitni primeroci na bronzen nakit od X–XII v., brojnoto prisustvo na fragmenti od srednovekovni kerami~ki sadovi i predmeti od kovano `elezo na celiot prostor od vozvi{enijata na brdoto go potvrduvaat postoeweto na tvrdinata i na del od objektite niz sredniot vek. LIT.: N. ^ausidis, Nekolku docnoanti~ki gradi{ta vo Mariovo, „Maced. acta archaeol.#, 13, Skopje 1993, 221‡226; I. Mikul~i}, Srednovekovni gradovi i tvrdini vo Makedonija, Skopje, 1996, 261‡263. L. K.

Karta na gradovite vo Makedonija

finitivno se razbiva tradicionalnoto jadro na gradot preku transformacijata vo grad so razviena i arhitekonski na visoko nivo obrabotena stanbena zona, so novi op{testveni funkcii i nova razviena, arhitektonski solidno formirana rabotna zona – ~ar{ijata. Sli~ni ili strukturno razli~no postaveni tendencii se razvivani i vo periodot me|u dvete svetski vojni (1918–1941), koga makedonskite gradovi organizirano se gradat spored odnapred podgotvena, stru~na i planska dokumentacija, postavuvaj}i gi osnovite na eden poinaku tretiran urbanizam. Svojot najintenziven razvoj gradovite vo Makedonija go bele`at vo periodot po zavr{uvaweto na Vtorata svetska vojna, ostvaruvaj}i specifi~en napredok vo odnos na po~ituvaweto na prifatenite standardi i nivnoto vgraduvawe vo sovremenata profilacija na gradovite.

na tvrdina. Dvete vozvi{enija od brdoto Gradok se obyidani so masivni bedemski yidovi. Vo jugoisto~niot i jugozapadniot del od tvrdinata ima ostatoci od trikorabna bazilika i pomala crkvi~ka, a vo nivna neposredna blizina i na po{irokiot prostor ostatoci od stopanski i od stanbeni objekti. Vo ju`niot i severniot korab i vo severnata priprata od bazilikata se najdeni {est srednovekovni grobni konstrukcii. Docnoanti~kite objekti pripa|aat na mala naselba od IV-VI v., od koja vo sredniot vek se obnoveni del od fortifikacijata i sakralnite, stopanskite i stanbenite objekti. Naodite na moneta od

GRADSKI PARKOVI VO RM – formirani me|u dvete svetski vojni ili vo pedesettite i {eesettite godini od XX v., koga razvojot na gradovite e planski naso~uvan. Prviot gradski park †Dovlexik# vo Bitola e podignat 1860 g., no ne e za~uvan. Sleduvaat gradskite parkovi vo: Skopje (prviot del, 1905–1908), Bitola (1924– 1928), Prilep (1925–1930), Veles (1923–1930). Vo vtorata polovina na XX v. se oformeni gradskite parkovi vo: Skopje (50 ha), Strumica (8,4 ha), Bitola (7,2 ha), Veles (7 ha), [tip (5,5 ha), Kumanovo (5,4 ha), Radovi{ (5 ha), Ohrid (5 ha), Sveti Nikole (2,5 ha), Prilep (1,8 ha), Kavadarci (1,7 ha), Vinica (1,2 ha). Vo drugite gradovi povr{inite na gradskite parkovi se pomali i se dvi`at do polovina hektar. Pogolemi se sportskite parkovi vo: Skopje, Negotino, Ohrid, Struga, Sveti Nikole, Radovi{ i spomen-parkovite vo: Prilep, [tip, Veles, Kavadarci, Kru{evo, Gevgelija, Ohrid. Istorijatot na gradskite parkovi vo RM go istra`uvale Orestie Krsti} (1934), Slav~o

LIT.: Boris ^ipan, Makedonskite gradovi vo XIX vek i nivnata urbana perspektiva, Skopje, 1978; istiot, Starata gradska arhitektura vo Ohrid, Skopje, 1955; istiot, Starata makedonska ku}a: vrednosti na kulturnata tradicija, Skopje, 1964; istiot, Starata gradska arhitektura i urbanizacija na gradovite, Materijali od Simpoziumot: Ohrid, 17–21 dekemvri 1964, Skopje, 1964; Kokan Gr~ev, Nacionalniot stil vo makedonskata arhitektura na XIX i XX vek, Istorija na ideite na po~vata na Makedonija, Skopje, 2000; istiot, Arhitektonskite stilovi vo Makedonija od krajot na XIX vek i periodot me|u dvete svetski vojni, Skopje, 2003. K. Gr.

GRADOK ‡ Markovi Kuli (s. Manastir, Mariovo) – docnoanti~ka utvrdena naselba i srednovekov390

Srednovekovnata tvrdina Gradok - Markovi Kuli, s. Manastir, Mariovsko

GRA\ANSKATA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

Gradskiot park vo Skopje

Xekov (1954) i Dragan [ojlevski (1985). Bele{ki za postoeweto prostori za odmor i izleti{ta vo i okolu gradovite ostavile patopisecot Evlija ^elebija (XVII v., za Bitola i za Ohrid), turskiot geograf Haxi-Kalfa (spored P. Urankar, 1930) i Mehmed Tefik (1911). Gradskite parkovi se uredeni vo stilot na pejza`nite parkovi i obiluvaat so raznovidna dendroflora, pa nekoi od niv pretstavuvaat mali botani~ki St. H. P. gradini. GRADSKI TRIGONOMETRISKI MRE@I vo Makedonija – raste~kite potrebi za realizacija na slo`enite urbanisti~ki i komunalni zafati vo gradovite ja nametnaa potrebata od razvivawe na mnogu pokvalitetni osnovni geodetski mre`i, nare~eni gradski trigonometriski mre`i (GTM). Koncepciite za razvivawe, merewe i izramnuvawe na GTM se sodr`ani vo Pravilnikot za dr`aven premer II-A, del – gradski trigonometriski mre`i; od 1956 g. GTM go opfa}aat podra~jeto na po{irokiot gradski reon i se razvivaat vo vid na mre`a od triagolnici, so dol`ina na stranite od 1 do 4 km, bez me|usebni dijagonalni vrski. Tie se proektiraat vo lokalen koordinaten sistem, a potoa se vklopuvaat vo dr`avniot koordinaten sistem. Prva GTM e izvedena vo Skopje vo 1959 g. Potoa, do 1968 g., na koncepciski posovremen na~in, se razvieni GTM najnapred vo [tip, Ohrid i vo Struga, a denes GTM imat re~isi site pogolemi naseR. Rib. leni mesta vo RM. GRADSKO – naselba vo Srednoto Povardarje. Se nao|a od desnata strana na r. Vardar, vo blizina na razurnatiot anti~ki grad Sto-

Naselbata Gradsko

bi, na nadmorska viso~ina od okolu 135 m. Preku nego pominuva me|unarodniot pat E–75 i me|unarodnata `elezni~ka linija Skopje–Solun. Ima 2.219 `. od koi 1.920 se Makedonci, 215 `. Bo{waci i 48 `. Romi. Naselenieto se zanimava so lozarstvo i odgleduvawe na ranogradinarski kulturi. G. e sedi{te na op{tina koja zafa}a povr{ina od 23.619 ha, ima 16 naseleni mesta so 3.760 `. Vo seloto postoi osumgodi{no u~ili{te i zdravstvena staniAl. St. ca. GRADSKO PEJA^KO DRU[TVO, Prilep (1879‡1926) ‡ edno od prvite horski dru{tva vo Makedonija. Osnova~ i prv dirigent na horot bil Atanas Badev. Rakovodeweto so kolektivot po nego go prezel Georgi Smi~kov. Dru{tvoto u~estvuvalo vo crkovnite obredi i na razni gradski sve~enosti, ispolnuvaj}i zna~ajna kulturno-prosvetna uloga vo svojata sredina. Spored za~uvanite materijali, ~lenovite na horot se slu`ele so transkribirani {timovi vo Hrisantova nevmatska notacija, od partituri na ruski i na Dr. O. drugi stranski avtori.

G

GRA\ANSKATA VOJNA VO GRCIJA (1946–1949) – vnatre{na vojna pome|u KPG i monarhisti~kata gr~ka vlada po Vtorata svetska vojna. Po Dogovorot vo Varkiza i obezoru`uvaweto na edinicite na ELAS (12. II 1945), Vladata po~nala da sproveduva teror protiv oponentskite KPG, EAM, ELAS i osobeno protiv Makedoncite. Vo po~etokot na 1946 g. KPG re{ila voeno da se protivstavi na monarhisti~kiot re`im. Gra|anskata vojna po~nala so napadot na policiskata stanica vo s. Litohoro (1946). Vo 1947 g. bile formirani prvite partizanski grupi, a vo oktomvri Vrhovniot partizanski {tab i oblasnite {tabovi za Makedonija, Epir, Tesalija, Peloponez i Trakija, pa e konstituirana i Privremena demokratska vlada na Grcija (PDVG) na slobodnite teritorii. Gr~kata vojska (12.000), so pomo{ na SAD, zapo~nala ofanzivni dejstva protiv edinicite na Demokratskata armija. Vo 1948 g., vo regionot Pind-Gramos, se odvivale golemi voeni operacii za uni{tuvawe na partizanskite edinici. Edinicite na DAG trpele porazi na Peloponez i vo Tesalija. Vo avgust 1949 g., po te{ki bitki na Gramos i na Vi~o, DAG bila porazena i na 15 okt. Privremenata demokratska vlada objavila zapirawe na voenite dejstva. Vo Gra|anskata vojna vo Grcija Makedoncite masovno u~estvuvale na stranata na KPG, edinstvenata politi~ka sila {to go priznala makedonskiot nacionalen identitet. Vo redovite na DAG vojuvale 15.000 Makedonci, ok. polovinata od silite na DAG. Glavniot {tab na DAG so poseben akt gi priznal pravata na malcinstvata vo Grcija, po {to Makedoncite gi afirmirale svoite etno-kulturni vrednosti. Vo periodot od 1947 do 1949 g., vo Egejskiot del na Makedonija bile otvoreni kursevi za makedonski narodni u~iteli, rabotele 87 makedonski u~ili{ta so 10.000 u~enici i bile publikuvani vesnici na makedonskiot literaturen jazik. Makedonskiot jazik bil voveden vo bogoslu`bata, bile formirani makedonski kulturno-umetni~ki dru{tva {to go afirmirale makedonskiot zbor preku pesni i ora. Porazot na KPG vo Grcija (1949) imal te{ki posledici za Makedoncite. Makedonskoto ime i makedonskiot jazik povtorno bile zabraneti. Okolu 20.000 Makedonci go zagubile `ivotot, a 60.000 (Makedonci i Grci), me|u koi i 28.000 deca, emigrirale vo isto~noevropskite zemji (Jugoslavija, SSSR, Romanija, 391

G

†GRA\ANSKI#

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Vladinite vojnici vo Gra|anskata vojna vo Grcija vo akcija

Polska, Ungarija, Bugarija i ^ehoslova~ka). LIT.: L. Panovska, Gra|anskata vojna vo Grcija (1946–1949), Kraj na edna iluzija, Skopje, 2003; R. Kirjazovski, KPG i makedonskoto nacionalno pra{awe 1918– 1914, Skopje, 1982; S. Kiselinovski, Statusot na makedonskiot jazik vo Makedonija (1913–1987), Skopje, 1987; N. Pejov, Makedoncite i Gra|anskata vojna vo Grcija, Skopje, 1968. St. Kis.

†GRA\ANSKI# ‡ sportski klub, osnovan vo Skopje vo 1922 g. na ~elo so Isak Alaluf. Klubot imal fudbalska i sekcija za hazena. ^lenovite bile glavno vidni gra|ani, ~inovnici, trgovci i lekari. Podocna na funkcijata pretsedatel se istaknale d-r \or|i Pantazis i Jozo Pulezovi}. SK †Gra|anski# e prv fudbalski klub od Makedonija {to se natprevaruval vo prvata Jugoslovenska fudbalska liga vo sezonata 1937/1938. Vo narednata godina go zazel desettoto mesto od 12 ekipi so 16 osvoeni boda i gol-razlika 31: 57. Vo 1941 g. se fuzioniral vo SK †Makedonija#. LIT.: Ivko Pangovski, Skopski fudbalski nezaboravi, 1903–1993, Skopje, 1994. D. S.

†Gra|anski#, fudbalski klub od Skopje (1938)

392

GRA\ANSKI U^ILI[TA ‡ vid nepolni sredni u~ili{ta vo koi se dobivale prakti~ni znaewa za trgovski, industriski, zanaet~iski i zemjodelski zanimawa. Me|u dvete svetski vojni vo Vardarskiot del na Makedonija gi imalo, re~isi, vo site gradovi. Prvite gra|anski u~ili{ta bile otvoreni vo Ko~ani (1927/28), Berovo, Kratovo, Sveti Nikole i vo Kriva Palanka (site vo 1928/29). Obukata traela 4 godini, a se primale u~enici so zavr{eno osnovno ~etirigodi{no u~ili{te. Zavr{enite u~enici imale ograni~eni mo`nosti za prodol`uvawe na obrazovanieto vo gimnazijata i vo nekoi drugi sredni u~ili{ta. LIT.: R. Kantarxiev, Istorija na obrazovanieto i prosvetata vo Makedonija, Skopje, 2002. K. Kamb.

GRAMATIKI VO MAKEDONIJA. Obidi i realizacii za pi{uvawe i objavuvawe prira~nici, u~ebnici i gramatiki na makedonski jazik imalo u{te vo XIX v. Vo 50-tite godini na XIX v. makedonska gramatika najavil P.

Zografski. Vo toj period i D. Miladinov se zalo`il da go napravi toa i taka mu rekol na Viktor Grigorovi~. Filologot E. Karanov (koj inistiral Bugarite da gi pe~atat negovite precizni zapisi od Kratovsko na negov grafiski sistem) isto taka uka`uval na potrebata za posebna makedonska gramatika. V. Ma~ukovski objavil oglas vo carigradskiot bugarski vesnik †Pravo# (1872), kade {to bara da mu se pomogne za pe~atewe na negovata gramatika, a na toa, vo istiot vesnik (od 30.X 1872) P. Ivanov mu odgovoril: †...Dokolku gospodin Ma~ukovski saka da sostavi sosema nova gramatika za Makedoncite, toj se la`e. Jas rekov deka makedonskoto

Gramatika na makedonskiot literaturen jazik od Bla`e Koneski

nare~je e rasipan bugarski, padnal pod tu|o vlijanie na jazicite {to go okru`uvaat, a za da se popravi ne treba da se sostavuva nova gramatika, tuku da se svede na pravilata na sega{nata gramatika#. Vo 1880 godina izlegla od pe~at †Slognica re~ovska# na \or|ija Pulevski, koja{to pretstavuva prva publikuvana gramatika na makedonskiot jazik. Vo nea najgolemo vnimanie se posvetuva na azbukata. Pulevski se obidel da sozdade osnovni normi na makedonskiot literaturen jazik, kombiniraj}i go zapadnomakedonskoto nare~je so slovenskata pismena tradicija vo Makedonija, pritoa sozdavaj}i mo{ne interesna terminologija. Obid za pe~atewe †Makedonski bukvar# napravile i Kosta Grup~e i Naum Evro (1888), no toj ostanal vo rakopis. Za potrebata od makedonska gramatika progovorile i †lozarite# vo sp. †Loza# (1892). Krste Misirkov ja objavil knigata „Za makedonckite raboti# (Sofija, 1903), kade {to vo statijata „Nekolku zboroi za makedonckiiot literaturen iazik# precizno ja dava nasokata kako da se izgradi sovremeniot makedonski literaturen jazik. Prvata u~ili{na †Makedonska gramatika# ja objavil Krume Kepeski (Skopje, 24. I 1946) i taa do`iveala pove}e izdanija. Najobemnata nau~na gramatika izleze od peroto na makedonskiot ling-

GRAMOTI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

Faksimil od †Trijazi~nikot# od \. Pulevski (1875)

vist Bla`e Koneski (†Gramatika na makedonskiot literaturen jazik#, I, Skopje, 1952; II, Skopje, 1953). Taa do`ivea nekolku izdanija i pretstavuva osnova za site nau~ni istra`uvawa na makedonskiot jazik. Za prakti~na primena vo izdanie na †Prosvetno delo# izleze od pe~at u~ebnikot za sredno obrazovanie od grupa avtori: Liljana Minova-\urkova (redaktor), Stojka Bojkovska, Dimitar Pandev, @ivko Cvetkovski (†Makedonski jazik za sredno obrazovanie#, Skopje, 1997). Ovoj

Prvata makedonska gramatika od Krume Kepeski (1946)

u~ebnik poslu`i kako osnova za podocne`nite gramatiki za osnovnoto i za srednoto obrazovanie. Poseben interes pobuduvaat gramatikite na makedonskiot jazik napi{ani na drugi jazici. Horas Lant objavi gramatika za makedonskiot jazik na angliski (“A Grammar of the Macedonian Literary Language”, Skopje, 1952). Taa e zna~ajna i poradi toa {to e objavena pred gramatikata na Bla`e Koneski i odigra klu~na uloga

vo formiraweto na nekoi su{tinski pra{awa povrzani so sovremeniot makedonski jazik. Volf O{lis (zaedno so V. Boi}) e prviot avtor {to objavi u~ebnik po makedonski jazik na germanski, koj se otpe~ati nadvor od granicite na RM (“Lehrbuch der mazedonischen Sprache”, München, 1984), vtoroto izdanie na ovoj u~ebnik izleze so mala izmena vo naslovot (“Lehrbuch der makedonischen Sprache”, München, 1986). V. O{lis objavi i samostojno izdanie pod istiot naslov (“Lehrbuch der makedonischen Sprache”, München, 2007). Rina P. Usikova ja objavi prvata gramatika za makedonskiot jazik na ruski (†Grammatika makedonskogo literaturnogo ®zìka#, Moskva, 2003). LIT.: Bla`e Koneski, Gramatika na makedonskiot literaturen jazik, Skopje, 1952; istiot, Istorija na makedonskiot jazik, Skopje, 1965; Bla`e Ristovski, Lozarite vo razvitokot na makedonskata nacionalna misla, Skopje, 1968; istiot, \or|ija M. Pulevski i negovite kni{ki †Samovila Makedonska# i †Makedonska pesnarka#, Skopje, 1973; istiot, Dimitrija ^upovski (1878-1940) i Makedonskoto nau~no-literaturno drugarstvo vo Petrograd. Prilozi kon prou~uvaweto na makedonsko-ruskite vrski i razvitokot na makedonskata nacionalna misla, I, Skopje, 1978; istiot, Portreti i procesi od makedonskata literaturna i nacionalna istorija. Prilozi za makedonskiot kulturnonacionalen razvitok, 1, Skopje, 1989; istiot (Izbor, redakcija i zabele{ki), \or|ija M. Pulevski, Odbrani stranici. Skopje 1974; istiot, Krste Misirkov. Novi istra`uvawa i soznanija, Skopje, 2000; istiot (sorabotnik: Biljana Josifovska-Ristovska), \or|ija Pulevski, Slavjansko-ma}edonska op{ta istorija, Skopje, 2003; Trajko Stamatovski, Stranici od istorijata na na{iot jazik, †Nova Makedonija#, 3432, XI, 4.XII Skopje, 1955, 5; istiot, Makedonski bukvari vo osumdesettite godini na devetnaesettiot vek, vo: Borba za makedonski literaturen jazik, Skopje, 1986, str. 103116; istiot, Makedonskiot jazi~en identitet, Skopje, 2004. G. Cv.

Kiril Gramatikov

Horas Lant, A Grammar of the Macedonian Literary Language (Skopje, 1952)

GRAMATIKOV, Kiril (Nov Dojran, 11. VI 1948) – grad. in`., red. prof. na Grade`niot fakultet vo Skopje (1999) po predmetite drveni i masivni konstrukcii i mostovi. Doktorira vo IZIIS (1990). U~estvuva na me|unarodni

G

nau~ni konferencii i dobiva priznanija za nau~nite dostignuvawa. Glaven interes poka`uva za eksperimentalnite i teoriskite istra`uvawa na drvenite konstrukcii. Ostvaruva plodna sorabotka so univerziteti vo SAD, Germanija, Slovenija, Italija, Srbija, Crna Gora i drugi zemji. Q. T.

GRAMATIKOV, Haxi Pavel – v. Bo`igropski Haxi Pavel. GRAMATIKOVSKI, \orgi Jovanov (Bitola, 24. III 1914 ‡ Bitola, 10. XII 2002) ‡ veterinar, nau~en sovetnik i direktor vo Veterinarniot institut vo Skopje (1966‡1974). Bil na specijalizacija vo Alfort i vo Pasteroviot institut vo Francija (1957‡1958). Rakovoditel na pove}e akcii za suzbivawe na epizotii i enzotii, kako {to se ligavkata, {apot i M. D. ‡ J. B. maleusot vo RM.

Valentina Gramosli

GRAMOSLI, Valentina (Ohrid, 2. IV 1970) ‡ akterka. Diplomirala na FDU vo Skopje, na Otsekot za akterska igra (1991). ^len na Narodniot teatar vo Bitola. ULOGI: Dara (†G-|a ministerka#); Sudija (†Mera za mera#); Milka (†Mame mu ebam koj prv po~na#); Julija (†Romeo i Julija#); Jerma vo istoimenoto delo; Zemfira (†Cigani#); Petkana (†Balkanot ne e mrtov#); Lisjana (†Misir#); Nakol (†Orfej vo pekolot#); Viola (†Dvanaesetta no}#); Lu~ijana (†Majstori na zabuni#) i dr. R. St.

GRAMOTI ‡ oficijalni dokumenti so pravna sodr`ina, naj~esto izdadeni od carskata kancelarija, no, isto taka, i od drugi svetovni vladeteli (despoti, boljari). So niv se davaat privilegii na nekoi li~nosti (obi~no na trgovci za da patuvaat i da trguvaat slobodno) ili, pak, se nameneti za institucii (naj~esto manastiri) so koi im se davaat vo vladenie imoti ili se potvrduvaat pravata, dobieni prethodno od drug vladetel. Gramotite se interesni, pred sè, kako istoriski spomenici, no tie isto taka sodr`at i zna~ajna bitova i administrativna leksika, kako i toponimi. V. D. 393

G

GRANATI

GRANATI – minerali od grupata na silikatite, koi imaat dosta promenliv hemiski sostav. Vo grupata na granatite se slednite minerali: pirop, almandin, spesartin, uvarovit, grosular i andradit. Kristaliziraat teseralno ili psevdoteseralno i pretstavuvaat izomorfni sme{ani. minerali. Kristalite obi~no imaat zonarna gradba i se pojavuvaat vo ikositetraedri i rombdodekaedri. Granatite nemaat ceplivost. Imaat razli~na boja i taa zavisi od hemiskiot sostav. Na podra~jeto na RM granatite se pojavuvaat vo ramkite na Pelagoniskiot metamorfen kompleks vo serijata na mika{istite. Bl. B. „GRANIT#, Grade`no akcionersko dru{tvo, Skopje – formirano na 24. XI 1952 g., a organizirano za proektirawe, istra`uvawe, izvedba, kontrola i nadzor na objekti od niskogradba, visokogradba i hidrogradba. Maksimalen broj vraboteni do 8.500. Raboti vo 15 zemji vo Evropa, Azija i vo Afrika, izveduva pati{ta, aerodromi, stanbeni kompleksi, op{testveni, industriski i turisti~ki objekti. Ima izgradeno preku 15.000 stanbeni edinici, kako i avtopati, pati{ta i ulici od 5.155 km, mostovi preku 2.000 so dol`ina od okolu 90 km, preku 1.800 m patni ili `elezni~ki tuneli, mnogu brani, kanali za navodnuvawe, hidroenergetski sistemi itn. Denes e Akcionersko dru{tvo so: organizacioni edinici–gradili{ta (Bitola, Negotino, Ohrid, Skopje, Ki~evo i Del~evo); uslu`ni organizacioni edinici vo Skopje (mehanizacija, laboratorija i ugostitelstvo) i DOOEL „Balkan Konsalting# – Skopje (proektirawe, konsalting i istra`uvawe); hotel „Granit# vo Ohrid (hotelierstvo); „Gamatroniks# (f-ka za armaturni mre`i vo Del~evo) i podgotovka na armatura vo Skopje.

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

~esto zrnesta, no ima i porfiroidni varieteti. Na teritorijata na RM se {iroko rasprostraneti i gi ima vo site geotektonski edinici. Po starosta se pojavuvaat od pretkambriumot pa do tercierot. Najstarite graniti se pojavuvaat vo Pelagoniskiot metamorfen kompleks i nivnata starost iznesuva okolu 1 milijarda godini, a najmladite se pojavuvaat vo Vardarskata zona i nivnata starost iznesuva okolu 32 milioni godini. LIT.: B. Boev, S. Lepitkova, G. Petrov, Granitoid formations in the Republic of Macedonia, XVII Congress of Carphatian-Balkan Geological Association, Bratislava, 2002. Bl. B.

Scena od dokumentarniot filmot „Granica“

†GRANICA# ‡ dokumentaren film vo re`ija na Branko Gapo, (1962). Eden od najzna~ajnite dokumentarni filmovi raboten vo tradiciite na dvi`eweto sinema verite. Dejstvieto e locirano na makedonsko-bugarskata granica na koja za prv pat se sre}avaat najbliski rodnini. Dobitnik na

~epolka#, „Skopje-1# i „Slavej#. „Ov~epolkata# e zastapena so pove}e od 90%. Postojat i vlaknest graor (glu{ina) (Vicia villosa Roth.) i panonski graor (Vicia panP. Iv. nonica Grantz). GRAT^E – ve{ta~ko ezero vo dolinata na Ko~anska Reka. Branata e od armiran beton, dol`inata na krunata e 150 m, debelinata e 1,0 m, a nejzinata viso~ina nad terenot iznesuva 29,0 m. Kotata na normalnoto nivo na akumulacijata se nao|a na n.v. od 465 m. Maksimalnata dol`ina na ezeroto e 2,1 km, {iro~inata 0,35 km, a zafa}a povr{ina od 0,90 km2. Vkupnata zafatnina iznesuva 2.400.000 m3, od koja 380.000 m3 e mrtov prostor, a preostanatite 2.020.000 m3 e korisen prostor. Se polni od vodite na Ko~anska Reka. Vodata od ezeroto se koristi za navodnuvawe na orizovite povr{ini vo Ko~anska Kotlina, potoa za vodosnabduvawe na gradot Ko~ani, kako i za potrebite od tehni~ka voda vo fabrikata za celuloza. La~nata betonska brana e izgradena vo 1959 g. na Ko~anska Reka, 6 km sprotivodno od gradot Ko~ani, vrz osnova od kristalni {krilci. Visoka e 29 m, so dol`ina na krunata 150 m i volumen od 12.000 m3 beton, formira akumulacija od 2,4 mil. m3, za vodosnabduvawe i navodnuvawe. Od pridru`ni objekti ima preliv so kapacitet od 120 m3/sec i temelen ispust so presek 1.000 mm.

LIT.: Granit, monografija, 2002 god. R. D.

GRANITI – dlabinski, kiseli magmatski karpi i vo Zemjinata kora se pojavuvaat kako krupni geolo{ki tela, obi~no batoliti ili {tokovi. Po svojata geneza mo`at da bidat I-tipovi, koga nastanuvaat so diferencijacija na bazaltoidnata magma vo ostrovskite lakovi i S-tipovi, koga nastanuvaat kako rezultat na delumnite topewa na dlabokite delovi na kontinentalnata kora. Granitite se izgradeni od kvarc, kaliski feldspat, liskuni i akcesorni minerali. Bojata im e razli~na i zavisi od prisutnite minerali. Strukturata im e naj394

Ve{ta~koto ezero Grat~e

edna od najvisokite nagradi na festivalot na dokumentaren film vo Belgrad. Il. P. GRAORI (Vicia L.) – rodot Vicia opfa}a golem broj vidovi (okolu 150). Vo RM, kako kultura na celata teritorija, se odgleduva samo ednogodi{niot obi~en (proleten) graor (Vicia sativa L.). Kaj nas se sozdadeni tri sorti: „Ov-

LIT.: Aleksandar Stojmilov, Fizi~ka geografija na Republika Makedonija, PMF, Skopje, 2002. Dr. V. – Q. T.

GRAFIKATA VO XX V. Makedonskata sovremena grafika svojot po~etok go bele`i vo periodot me|u dvete svetski vojni i vo tekot na NOV so drvorezite i linorezite {to imaat uloga na ilustrativen propaganden materijal. Grafikata ja promovirale

GRBI]

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

slikarite N. Martinoski, V. Popovi}-Cico, B. Lazeski. Kon sredinata na 50-te godini se pojavuva prvata generacija na {koluvani grafi~ari (M. Spirovska, D. Avramovski, P. Haxi Bo{kov, D. Protu|er). Vo natamo{niot razvoj na ovoj medium zna~ajna e upotrebata na razli~ni tehniki (bakrorez, bakropis, akvatinta, litografija, suva igla, mecotinta, sito-pe~at). Likovno-estetskite istra`uvawa se dvi`at od poetskiot realizam do ekspresionizmot, nadrealizot i apstrakcijata (B. Barutovski, D. Bikov, T. Krmov, D. Per~inkov, S. [emov, V. ^aule, D. Malidanov, \. ^ulakovski, Z. Jakimovski, D. Nikolov, M. Raunik). Postmodernisti~ki koncepti vnesuvaat S. Jane{lieva, A. Stojkovi}, O. Musovi} i D. Tomi}. LIT.: Sonja Abad`ieva, Grafika u Makedoniji, vo: Jugoslovenska grafika 1950‡1980, Beograd, 1986; Qubica Damjanovska, Sovremena makedonska grafika, vo: X grafi~ka izlo`ba na DLUM, NUB „Kliment Ohridski#, Skopje, 1979. Z. Al.-B.

Mihovil Gra~anin

GRA^ANIN, Mihovil (Skelani, 1901–1983) – univ. profesor. Vo 1919 g. se zapi{al na Vi{ata zemjodelska {kola vo Praga, a vo 1921/22 g. i na Prirodno-matemati~kiot fakultet. Vo 1925 g. e promoviran za doktor na prirodni nauki na Karloviot univerzitet. Po pokana do{ol vo Skopje (1955), kako profesor po fiziologija i ekologija na rastenijata. Na Katedrata po biologija organiziral Laboratorija po fiziologija i ekologija na rastenijata. Kako {ef na Katedrata organiziral razmena na nau~ni trudovi so golem broj institucii vo Evropa i vo Amerika, a pod negovo rakovodstvo se izraboteni golem broj doktorski diseracii. Bil upravnik na Zavodot po pedologija do negovoto penzionirawe vo Zagreb (1952). Negovata nau~na aktivnost se razvivala vo dve nasoki: fiziolo{ko-ekolo{ka i pedolo{ka. Publikuval †Pedologija# vo tri toma: I. †Geneza na po~vite#, II. †Fiziografija na po~vite# i III. †Sistematika na

po~vite# (1946–1951), kako i u~ebnikot †Voved vo ekologijata na Q. Gr. rastenijata# (1977). GRA[EV, Georgi D. (Prilep, 25. VII 1878 – Sofija, 25. I 1934) – ~len na OK na TMORO. Zavr{il Egzarhiska gimnazija vo Bitola i slovenska filologija na Univerzitetot vo Sofija (1903). U~itelstvuval vo Odrinskata gimnazija (1903–1907), koga stanal ~len na OK. Potoa predaval vo @enskata gimnazija vo Solun (1909–1912) i vo Vtorata `enska gimnazija vo Sofija. LIT.: Almanah na zavÍr{ilite vis{e obrazovanie v SU „Kl. Ohridski“ (1888– 1974), t. 1, SofiÔ, 1975. Al. Tr.

GRA[EV, Milan (Prilep, 1880 – Sofija, 26. V 1924) – novinar i publicist. Kako student bil urednik na ilustriranoto sp. „MakedoniÔ“ (Sofija, mart 1903 ‡ dekemvri 1904), koe vo vtorata godina izleguvalo pod naslov „Makedonska zora“. Imal negatorski stav kon knigata „Za makedonckite raboti“ na K. P. Misirkov i makedonskiot nacionalen separatizam. Stanal eden od voda~ite na makedonskoto federativno dvi`ewe i eden od osnova~ite na Makedonskata federativna organizacija vo Bugarija (1920). Poradi negovata bro{ura „Mafiite i katastrofite“ (Sofija, 1922), vo koja ja razobli~uva bliskosta na Todor Aleksandrov i Aleksandar Protogerov so bugarskiot dvor, bil ubien od teroristi na VMRO. BIBL.: Novi kobni pÍtiÈa i prolomi, „MakedoniÔ“, I, 9, SofiÔ, 1903, 2. LIT.: D-r Bla`e Ristovski, Krste P. Misirkov (1874‡1926). Prilog kon prou~uvaweto na razvitokot na makedonskata nacionalna misla, Skopje, 1966, 322, 323‡324, 426, 774, 778 i 783; istiot, Dimitrija ^upovski (1878‡1940) i makedonskoto nau~no literaturno drugarstvo vo Petrograd. Prilozi kon prou~uvaweto na makedonsko-ruskite vrski i razvitokot na makedonskata nacionalna misla, Skopje, 1978, 256, 269 i 294; Boro Mokrov ‡ Tome Gruevski, Pregled na makedonskiot pe~at (1885‡1992), Skopje, 1993, 67. S. Ml.

Mlad gra{ok

GRA[OK (Pisum sativum L. ssp. sativum) – ednogodi{no rastenie od fam. Fabaceae. Poteknuva od Jugoisto~na Azija, Zakavkazje i od Etiopija. Vo svetot se odgleduva

G

na okolu 10.000.000 ha, najmnogu vo: Kina, Rusija, SAD, Anglija, Holandija, Italija, Francija i vo Belgija. Se konsumira mladoto zrno (seme) vo gotvena sostojba, konzervirano ili smrznato. Glavno sodr`i proteini, {e}eri, skrob, vitamini (A, B1, B2, S) i minerali (MgO, CaO, Fe2O5 i R2O5). D. J. GRA[OK, DOBITO^EN (Pisum sativum ssp. arvense L.) – bil odgleduvan za zrnoto 5.000–6.000 godini pred n.e. Se odgleduva za kabasta dobito~na hrana: zelena, seno, sila`a, sena`a, se dehidrira i potoa se briketira ili za zrno vo koncentrati, na 1.708 ha, so 4.831 kg/ha seno, a vo ponovo vreme povr{inite se zgolemuvaat. Vo RM ne se sozdadeni sorti i se odgleduvat stranski. Najzastapena e sortata „Pionir#. P. Iv.

Dimitar Grbevski

GRBEVSKI, Dimitar (Veles, 16. VIII 1946) ‡ filmski i televiziski monta`er, univ. profesor. Diplomira filmska monta`a na Filmskata akademija vo Zagreb (1972). Negoviot prv raboten anga`man vo Makedonija mu e vo RTV Skopje. Se vrabotuva (1975) vo †Vardar film#, kade {to realizira okolu 100 kratki igrani, dokumentarni, animirani i reklamni, kako i 10 igrani filma. Isto taka, raboti i na filmski igrani proekti za RTV Pri{tina. Stanuva redoven profesor na Fakultetot za dramski umetnosti vo Skopje, na Katedrata za filmska monta`a (1992). V. Masl. GRBI], Miodrag (Sremski Karlovci, Srbija, 25. XII 1901 – Belgrad, Srbija 30. VI 1969) – arheolog. Diplomiral i doktoriral arheologija na Karloviot univerzitet vo Praga (1925). Rabotel vo Narodniot muzej vo Praga i vo Arheolo{kiot institut, a od 1926 g. rabotel vo Belgrad, Skopje i vo Novi Sad. Go istra`uval neolitot na Balkanot, osobeno na Star~evo i Plo~nik. Vo Makedonija gi istra`uval lokalitetite: Gradi{te, Sv. Erazmo nad Ohridsko Ezero (1931–1932), zaedno so Viljem Unfercagt i Jo395

G

GRBOVITE

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Miodrag Grbi}

han fon Rajsvic, Zelenikovo (1950) i Tumba–Porodin (1952). BIBL.: Odabrana gr~ka i rimska plastika u Narodnom muzeju u Beogradu, Beograd, 1958; Porodin, Bitolj, 1960 (so P. Ma~ki}, B. Stalio, D. Simoska, [. Na|). D. Z.

GRBOVITE NA MAKEDONIJA ‡ zemski heraldi~ki znaci na Makedonija i makedonskata dr`ava vo minatoto i vo sovremenosta, sostaveni od crtani ili reljefni elementi (lav, petokraka yvezda, `itni klasje, lenta i sl.). Grbovite se sre}avaat kako samostojni aplikacii, no i na {titovi, znamiwa, pe~ati, moneti i sl. Najstariot poznat grb e makedonskata osmokraka ili {esnaestokraka yvezda na {titovite na anti~kite Makedonci. Od srednovekovniot period najstariot makedonski grb se nao|a vo grbovnikot na Koreni}-Neori} (1595), koj se ~uva vo Nacionalnata i sveu~ili{na biblioteka vo Zagreb. Na nego e pretstaven `olt lav na crveno pole. Na gornata lenta pi{uva †Cimeri makedonske zemle#, a pod grbot †Macedoniae#. No pobrojnata upotreba na makedonskiot grb zapo~nala po objavuvaweto na Stematografijata na Hristofor @efarovi} (1741), pa toj po~nal da se koristi kako amblem i na portalite vo crkvite, manastirite, a podocna i na znamiwata na vostanicite vo Razlove~koto (1876) i vo Ilindenskoto vostanie (1903). Vo XVIII v. zapo~nala heraldi~kata tradicija i kaj oddelni vidni semejstva vo Makedonija i kaj iseleni{tvoto, osobeno vo Avstrija, kade {to mnogu Makedonci imale blagorodni~ki tituli. Poznati se nad stotina makedonski grbovi. Dene{niot dr`aven grb na RM e proglasen na Vtoroto vonredno zasedanie na Narodnoto sobranie na NRM (27. VII 1946). Na nego e pretstaveno pole opkru`eno so isprepleteni `itni klasje, plodovi od afion i tutunovo lisje, na dnoto povrzani so lenta pro{arana so narodni motivi. Vrvovite na klasjeto se povrzani so crvena petokraka yvezda na vrvot so pet polukru`ni linii. Srede poleto e pretsta396

vena reka, a nad nea planina so {irok izgrev na sonceto na neboto. Po Osloboduvaweto se pojavija i mnogu grbovi na oddelni gradovi, a sega i grbovi na op{tinite.

praten vo Bitola da ja organizira zdravstvenata slu`ba, od kade {to vo 1951 g. bil nazna~en za lekar vo Veles. Od 1954 do penzioniraweto vo 1962 g. rabotel vo Gevgelija.

LIT.: Stojan NovakoviÊ, Heraldi~ki obi~aji kod Srba, „Godi{wica Nikole ^upiÊa“, Beograd, 1884; Aleksandar Solovjev, Postanak ilirske heraldike i porodice Ohmu~eviÊ, „Glasnik Skopskog nau~nog dru{tva“, XII, 6, Skopqe, 1933; Aleksandar Matkovski, Grbovite na Makedonija, Skopje, 1970; D-r Simo Mladenovski, Makedonskite nacionalni simboli, †Glasnik# na INI, 48, 1–2, Skopje, 2004, 23–42; istiot, Dr`avnite simboli na Republika Makedonija, †Republika Makedonija 60 godini po ASNOM#, Zbornik od nau~niot sobir po povod {eesetgodi{ninata od ASNOM odr`an vo Skopje na 15-16 dekemvri 2004 godina, Skopje, 2005, 357-373. S. Ml.

LIT.: „Vox medici#, H, br. 34, mart 2002. P. B.

GRDANOSKI, Stevan Spirov (Prilep, 14. XI 1934) ‡ spec. epidemiolog, polkovnik. Diplomiral na Med. f. Skopje (1961), specijaliziral na VMA (1968) i primarius od 1975 g. Bil na~alnik na Epidemiolo{koto odd. vo IPM, potoa upravnik na IPM i zamenik-upravnik na CVZU vo Skopje; pretsedatel na MLD (1983). Avtor e na nad 80 stru~ni publikacii. Sl. M. P.

Trifun Grekovski

GREKOVSKI, Trifun Kostadinov (Enixe-Vardar, 1. VIII 1893 ‡ Gevgelija, 9. VI 1973) ‡ lekar, revolucioner, publicist. Diplomiral na Med. f. vo @eneva (1920), a potoa rabotel kako lekar vo [vajcarija (1924), kade {to bil aktiven ~len na Makedonskoto studentsko dru{tvo {to go rakovodel d-r Anastas Kocarev od Ohrid. Bil sorabotnik na vesnicite „Avtonomna MakedoniÔ# i „Makedonsko sÍznanie / Makedonsko soznanie# (1924, Viena). Po~nal da objavuva „Kratka istoriÔ na MakedoniÔ# (1924). Vo 1924 g. se vratil vo Gevgelija i do 1936 g. bil edinstven lekar vo gradot. Pred Vtorata svetska vojna bil voen lekar vo Bitola, a potoa vo Kumanovo. Vo 1944 g. formiral partizanska bolnica vo manastirot „Sv. Prohor P~inski#. Vo 1945 g. bil is-

Vasil Griv~ev

GRIV^EV, Vasil (Aleksandrija, Egipet, 4. III 1922 – 4. VII 1996) – ekonomist, univ. profesor i politi~ar. Zavr{il sredno ekonomsko u~ili{te i rabotel kako knigovodstven ~inovnik vo „Treska“ A. D. Skopje (1940), a potoa vo Fabrikata za kilimi vo Skopje. Bil ~len na KPJ (1941) i u~esnik vo NOAVM (1943). Po Osloboduvaweto bil potpretsedatel na Kontrolnata komisija na NRM, generalen direktor na Generalnata direkcija za nemetali, jaglen i grade`na industrija na NRM, generalen direktor na Upravata za investicii na NRM, sovetnik vo Izvr{niot sovet na SRM i potpretsedatel na Okoliskiot naroden odbor vo Skopje. Diplomiral i doktoriral na Pravniot fakultet vo Skopje od oblasta na finansiskoto pravo. Bil izbran za docent na Pravniot fakultet vo Skopje (1950), potoa vonreden i redoven profesor (1971) po Finansii i finansisko pravo na SFRJ, a izvesen period predaval i stopanski sistem, kako i nadvore{no trgovsko i carinsko pravo (od 1979/1980). Bil profesor i na postdiplomskite studii na ekonomskite fakulteti vo Rieka i Saraevo i na pravnite fakulteti vo Zagreb, Var{ava i dr. Na prostorite na SFRJ objavil prv nau~en trud za finansiskoto pravo. Bil ~len na Izvr{niot sovet na SRM (25. VI 1963 – 24. IX 1968), pretsedatel na Stopanskata komora na SRM, sekretar na Sojuzniot sekretarijat za nadvore{na trgovija, ~len na Sojuznata konferencija na SSRNJ, pretsedatel na Stopanskiot sobor na Sobranieto na SFRJ (1970), pretsedatel na Odborot za krediten i monetaren sistem i sudija na Ustavniot sud na Jugoslavija.

GRBOVITE NA MAKEDONIJA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

G

GRBOVITE NA MAKEDONIJA

Makedonskiot grb vo Grbovnikot na Kordeni}-Neori} od 1595 godina, Univerzitetska biblioteka, Zagreb

Makedonskiot grb vo Althanoviot grbovnik od 1614 godina, Univerzitetska biblioteka, Bolowa

Makedonskiot grb od okolu 1620 godina, vo Grbovnikot od muzejot za primeneta umetnost, Belgrad

Makedonskiot grb vo Grbovnikot na Marko Skoroevi} od 1636-1638 godina, Nacionalna avstriska biblioteka, Viena

Makedonskiot grb od 1675 godina, Fraweva~ki manastir †Sv. Duh#, Fojnica

Makedonskiot grb vo Orlovskiot grbovnik od 1689 godina, Univerzitetska biblioteka, Bolowa

Makedonskiot grb od krajot na XVII vek, Nacionalna biblioteka, Berlin

Makedonskiot grb vo Stematografijata na Pavle Riter Vitezovi} od 1694 godina, Univerzitetska biblioteka, Bolowa

Makedonskiot grb vo Grbovnikot †Codex Keve{i}# od 1740 godina, semejna relikvija, Split

Makedonskiot grb vo Grbovnikot na Ivo Saraka od 1746 godina, Split

Makedonskiot grb vo Grbovnikot na grofot Ladislav Foreti} od 1837 godina, Biblioteka na Matica srpska, Novi Sad

Makedonskiot grb vo ostavninata na Qudevit Gaj od 1842 godina, Univerzitetska biblioteka, Zagreb

397

G

GRIGORIJ

BIBL.: Buxeti op{tina i srezova, Beograd, 1959; Nauka za finansiite, kn. prva, Uvod i op{t del; kn. vtora, Javni rashodi i javni prihodi; kn. treta, Osiguruvawe kredit i banki, Skopje, 1961; Odbrani tekstovi od oblasta na finansiite, Skopje, 1962; Sistem na dr`avnite i op{tite prihodi na FNRJ, Tetovo, 1963; Buxetskite prava na op{tinata vo Jugoslavija, Skopje, 1964; Zbornik na osnovni normativni akti na finansovoto pravo na SFRJ, Skopje, 1966; Finansovo pravo na SFRJ, op{t del, Skopje, 1972 i 1984; Inflacija u SFRJ, Beograd, 1975; Sredstva na zdru`eniot trud, Skopje, 1975; Finansije i finansijsko pravo SFRJ, prvi deo, Beograd, 1977; Finansovo pravo SFRJ, posebni deo, Beograd, 1977 i 1979; Osnove novog deviznog i vanjsko trgovinskog sistema SFRJ, Zagreb, 1977; Interna banka u SFRJ, Beograd, 1978; Komentar na zakonite od oblasta na parite, bankite i deviznoto rabotewe, Belgrad, 1979 (koavtor); Spoqno trgovinsko pravo SFRJ, Skopqe, 1986; Devizni i spoljni trgovinski sistem SFRJ, Ljubljana, 1986 (prevedena na angliski, ruski, {panski, germanski i francuski jazik); Kurs jugoslovenskog dinara, Novi Sad, 1986. S. Ml.

GRIGORIJ I (XIII‡XIV v.) ‡ ohridski arhiepiskop (1312‡1330). Spomnat e vo eden stihuvan natpis (1312‡1314) od zapadnata strana na pripratata na katedralnata crkva †Sv. Sofija# vo Ohrid, kade {to kako prvosve{tenik e sporeden so Mojsej. Carot Andronik II (1282‡1328) kako metoh mu ja podaril manastirskata crkva †Sv. Bogorodica Psihosostrija# vo Konstantinopol i izdal prostagma (1312). Toj ja renoviral crkvata †Sv. Sofija# vo Ohrid, ja podignal zapadnata priprata i postavil amvon so ~etiri monogrami (1313/1314). Andronik II tokmu nego go ispratil vo mirotvornata misija vo Rigion (1327) so Andronik III. Se zanimaval i so kni`evna dejnost. Jovan Kantakuzin potvrduva deka bil dobar orator, mudar i obrazovan. Otkako abdiciral, negoviot prijatel Teodor Metohit za nego napi{al pesna. LIT.: Ivan Snegarov, Istorix na Ohridskata arhiepiskopix, t. 1, Ot osnovaneto % do zavladxvaneto na Balkanskix poluostrov ot turcite, Sofix, 1931; D-r Jovan Bel~ovski, Ohridska arhiepiskopija. Od osnovaweto do pa|aweto na Makedonija pod turska vlast, Skopje, 1997, 45, 283–284, 320, 323, 327, 338, 340, 341, 401 i 446; istiot, Hronolo{ki spisok na poglavarite na Ohridskata arhiepiskopija (patrijar{ija), †Godi{en zbornik# na Bogoslovski fakultet †Sveti Kliment Ohridski#, kn. 8, Skopje, 2002, 63–64. S. Ml.

GRIGORIJ II ‡ ohridski arhiepiskop (1356‡1378). Bil svedok na osmanliskite navleguvawa na Balkanot. Spomnat e vo natpis nad zapadnata vrata na kapelata †Sv. Kliment# vo Ohrid (1364/ 1365), vo natpisot na kapelata †Sv. Grigorij Bogoslov# vo Perivlepta (1364/1365), vo ktitor398

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

skiot natpis na crkvi~kata †Mal (Star) Sveti Kliment# (1378) i vo sudskiot akt na despotot Ugle{a za sporot pome|u Zografskiot manastir i episkopot na Jeriso ‡ David (1369). Imal zna~ajna uloga vo pomiruvaweto na patrijarhot od Konstantinopol so serskite eparhii. Vo Narodniot muzej vo Ohrid e za~uvan pe~at od Grigorij, no ne e utvrdeno so sigurnost deka tokmu nemu mu pripa|al. LIT.: Ivan Snegarov, IstoriÔ na Ohridskata arhiepiskopiÔ, t. 1, Ot osnovaneto ñ do zavladÔvaneto na BalkanskiÔ poluostrov ot turcite, i t. 2. Ot padaneto $ pod turcite do nejnoto uniÈo`enie (1394– 1767), SofiÔ, 1931; D-r Jovan Bel~ovski, Ohridska arhoepiskopija. Od osnovaweto do pa|aweto na Makedonija pod turska vlast, Skopje, 1997, 368–369, 382, 390– 391, 400–402, 446, 553–555; istiot, Hronolo{ki spisok na poglavarite na Ohridskata arhiepiskopija (patrijar{ija), †Godi{en zbornik# na Bogoslovski fakultet †Sveti Kliment Ohridski#, kn. 8, Skopje, 2002, 65–66. S. Ml.

te tri venecijanski izdanija (1557–1562). Go prevel na aktuelniot crkovnoslovenski jazik, so primesi od zapadnomakedonskiot prilepsko-bitolski naroden govor. Vo paleoslavistikata se identifikuvani 7 prepisi od negoviot slovenski prevod, datirani od krajot na XVI i od XVII v., a me|u najstarite od niv i najcelosni e „Krninskiot damaskin“ od krajot na XVI v., pronajden od akad. Petar Ilievski vo Krninskiot manastir kaj Ki~evo i se ~uva vo Institutot za makedonski jazik „K. P. Misirkov“ vo Skopje (sign. M-1). LIT.: P. Ilievski, Za makedonskiot prevod na Damaskinot, †Makedonski jazik#, 1‡2, Skopje, 1960/61; Grigorij Pelagoniski kako prevoda~ od gr~ki, „Godi{en zbornik na Filozofskiot fakultet“, XXIII, Skopje, 1971; P. Ilievski, Krninski damaskin, Skopje, 1972; R. UgrinovaSkalovska, Damaskini. Makedonski prevodi od 16 do 19 vek, Skopje, 1975. P. Hr. Il.; I. Vel.

GRIGORIJ III ‡ ohridski arhiepiskop (1550 i 1557). Za~uvan e negov potpis so zeleno mastilo na eden pergamenten zapis vo zbirkata na V. Grigorovi~ vo Rumjancoviot muzej vo Moskva. LIT.: Ivan Snegarov, IstoriÔ na Ohridskata arhoepiskopiÔ, t. 2, Ot padaneto $ pod turcite do nejnoto uniÈo`enie (1394– 1767), SofiÔ, 1931; Jovan Bel~ovski, Hronolo{ki spisok na poglavarite na Ohridskata arhiepiskopija (patrijar{ija), †Godi{en zbornik# na Bogosloveski fakultet †Sveti Kliment Ohridski#, kn. 8, Skopje, 2002, 67. S. Ml.

GRIGORIJ PELAGONISKI (vtorata polovina na XVI v.) – episkop prilepski i pelagoniski, avtor na maked. prevod na zbornikot „Sokrovi{te# od Damaskin Studit. Imeto mu figurira vo naslovot na dve slova, za nedelite na Mitarot i farisejot i za Bludniot sin. Spomnat e i vo eden natpis vo oltarot me|u apsidata i |akonikonot na crkvata od manastirot Treskavec, so tekst deka nekoj Stojan Hran~ev so `ena si dal da se ukrasi oltarot vo 1570 g. za vreme na ep. Grigorij. Od pojasnuvaweto na nekoi gr~. zborovi (na pr.: phanerotis na[im /e ezxkom `vlenJe), se gleda deka crkovnoslov. j. go smeta za svoj. Jazikot na ep. G. vo osnovata e crkovnoslov. od srpska redakcija, koj vo XVI v. bil zaedni~ki za site pravosl. Sloveni na Balkanot. No vo nego se dopu{teni mnogubrojni crti od zapadnomaked. nare~je (v. Krninski damaskin). „Sokrovi{te“ se smeta kako osnova za proniknuvawe na damaskinarskata kni`evnost pi{uvana na naroden jazik. Prevodot go izvr{il vo periodot me|u 1570 i 1580 g. vrz osnova na edno od prvi-

Viktor Grigorovi~

GRIGOROVI^, Viktor Ivanovi~ (1810‡1876) ‡ ruski slavist od ukrainsko poteklo, inicijator vo procesite na slovenskata probuda i prerodba na Makedoncite, profesor i titular na katedrite po slovenska filologija na univerzitetite vo Kazan, Odesa i Moskva kon sredinata na XIX v., afirmator na slovenskata narodonauka vo Rusija, sestran znalec na Slovenskiot Jug, animator na kirilometodievskoto pra{awe vo naukata. Vo Makedonija prestojuval vo tekot na 1844/5 g. i vo Ohrid i Struga se sre}ava so Dimitrija Miladinov, kogo go pridobiva za razdvi`uvawe na slovenskoto delo. Zaslugata na Viktor Ivanovi~ Grigorovi~ vo prerodbenskite procesi na Slovenite na Balkanot se brojni: odr`uval vrski so najistaknatite imiwa na ju`noslovenskite narodi od toj period: Vuk Karaxi}, Qudevit Gaj, France Pre{ern, Georgi Rakovski, Dimitrija Miladinov, uspeal da prisobere pove}e slovenski rakopisi od XII v. pa navamu i da gi za~uva za naukata, uspeal da mu go sugerira na Dimitrija Miladi-

GRIZO

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

nov sobira~koto delo na usnata narodna tradicija kaj Makedoncite i da mu predlo`i pi{uvawe na gramatika, uspeal da gi voo~i i da gi predo~i me|u prvite jazi~nite razliki me|u bugarskiot i makedonskiot jazik. Pova`ni dela mu se: †Opis na patuvaweto niz Evropska Turcija# (Kazan, 1848), †Donesenija od patuvawata po slovenskite zemji# (Kazan, 1915), †Slovenskite nare~ja#, lekcii na prof. V. I. Grigorovi~ (Var{ava, 1884). G. T. GRIGOROVI^EV PARIMEJNIK – najstar kirili~ki parimejnik, krajot na XII – po~. na XIII v., 104 l., Moskva, RGB, sign. Grig. 2 (M. 1685). Pronajden vo Hilendarskiot manastir vo 1844 g. od V. I. Grigorovi~. Rakopisot pretstavuva palimpsest ispi{an vrz tekst na gr~ko ev. Prepi{an e od arhai~na predlo{ka so tragi od glagoli~ka tradicija. Gi ~uva osobenostite na kirilometodievskiot arhetip, i pokraj tragi od revizija na koja tekstot bil podlo`en vo Makedonija vo X v. Pravopisot e ednoerov (samo 7), trijusov (4, 3, 2), so normirana zamena na nosovkite. Prepisot mo`e da se locira vo Ju`na (jugoisto~na) Makedonija, na {to uka`uva osobeno me{aweto na 7y so 7, koe svedo~i za zadr`uvawe na negoviot poseben izgovor, vokalizacijata na erot vo slo`enite pridavski formi (tip dobroi), denazalizacijata 4 > 7> {irokiot izgovor na jatot i negovoto sovpa|awe so refleksot na malata nosovka, za~etocite na redukcijata na vokalite. Nekoi od ovie pojavi denes se poznati samo vo arhai~nite govori od Solunsko

Grigorovi~ev parimejnik: zastavki i inicijali

(Suho, Visoka). Morfo-sintaksi~kite i leksi~kite osobenosti zastapeni vo ovoj tekst svedo~at za velikomoravskoto poteklo na prevodot na parimejnikot. Vrz ovaa arhai~na osnova se naplasteni zna~ajni inovacii karakteristi~ni za jazikot na makedonskata crkovnoslovenska pismenost. Relativno visokiot stepen na stabilnosta na leksi~kata norma so nedosledno vneseni podnovuvawa potvrduva jasno nadovrzuvawe na starite ohridski tradicii. Izdaden od Z. Ribarova i Z. Hauptova. Postaroto izdanie na R. Brandt (1894, 1900, 1901) gi sodr`i samo l. 1r – 49r22, no donesuva izvonredno bogat kriti~ki aparat. LIT.: Z. Ribarova, Z. Hauptova, Grigorovi~ev parimejnik I. Tekst so kriti~ki aparat, Skopje, 1998; Z. Ribarova, Jazikot na makedonskite crkovnoslovenski tekstovi, Skopje, 2005, 57–73, 145–170. Zd. R.

GRIGOROVI^EVO EVANGELIE br. 9 ‡ makedonski kirilski rakopis od 1301‡1307 g. Se ~uva vo RGB ‡ porane{na Leninova (GBL), vo Moskva pod br. 1691. Sostaveno e od 38 l. pergament i 20 l. bombicina. Kodeksot e zaveden pod br. 9 vo zbirkata na V. I. Grigorovi~, koj go donel od svoeto patuvawe niz evropska Turcija (1844‡1846). Spored rasporedot na ~etivata vo ramkite na celata kniga, Grigorovi~evoto ev. e poln aprakos od tipot na srpskoto Miroslavovo ev. Nivnata predlo{ka verojatno bila glagoli~ka i e povrzana so sv. Klimentovata tradicija vo ramkite na Ohridskiot kni`even centar. Od Ohrid, verojatno preku Sveta Gora, ovoj tip aprakos e prenesen vo Rusija, kade {to so izvesni dopolnuvawa i izmeni do`ivuva golem broj prepisi, od koi najpoznati se M’stislavovoto i Jurjevskoto ev. Pri vozvratnoto rusko vlijanie, m’stislavovskiot tip poln aprakos se pro{iril i vo Severna Makedonija. Za~uvan e vo nekolku rakopisi, od koi najzna~ajni se Karpinskoto i Radomirovoto ev. Osobeno e interesno {to Ohridskata kni`evna {kola ne go prifatila ruskiot tip poln aprakos, za{to Ohrid ve}e imal svoj tip poln aprakos. V. D. GRIZEBAH, August (August Heindrich Rudolph Grisebach) (1814– 1879) – germanski botani~ar, eden od osnovopolo`nicite na fitogeografijata. Vo periodot od 29. VI – 21. VII 1839 g. prestojuval vo Makedonija (gi posetil Pelister i [ar Planina), a na Pelister (2. VII 1839) ja otkril molikata – pelisterskiot bor

G

August Grizebah

(Pinus peuce Griseb.). Na [ar Planina otkril i opi{al pogolem broj novi vidovi za naukata, kako {to se: Alkanna scardica, Cirsium apendiculatum, Dianthus cruentus, Lilium albanicum, Pedicularis leucodon, Potentilla holosericea, Saxifraga scardica, Sideritis scardica, Silene waldsteVl. M. inii i dr.

Aleksandar Grizo

GRIZO, Aleksandar (Solun, ? 1919 – Skopje, 2004) – istaknat univerzitetski profesor, nau~nik i stopanstvenik. Gimnazija zavr{il vo Bitola, a diplomiral i doktoriral na Tehnolo{ko-metalur{kiot fakultet vo Belgrad. Negovata pedago{ka dejnost e zabele`itelna na univerzitetite vo Skopje i vo Belgrad. Bil dekan na Tehnolo{ko-metalur{kiot fakultet vo Skopje, osnova~ na Institutot za hemisko in`enerstvo, osnovopolo`nik na mnogu disciplini i tvorec na mnogubroen kadar. Podra~ja: tehnolo{ki operacii, separacioni i drugi procesi. Avtor na 6 monografii, na u~ebnici i na prira~nici. Bil glaven in`ener, tehni~ki direktor i sovetnik vo pogolem broj hemiski kombinati, najdolgo vo „OHIS# – Skopje. Ekspert na UNIDO vo Pakistan. Bil potpretsedatel na Sojuzot na hemi~arite i tehnolozite na Jugoslavija. LIT.: 40 godini Tehnolo{ko-metalur{ki fakultet – Skopje, monografija, TMF Skopje, 2000, 111. Sv. H. J.

GRIZO, Naum (Skopje, ? 1939) ‡ univerzitetski profesor, pravnik. Osnovno i sredno obrazovanie zavr{il vo rodniot grad, ka399

G

GRIPA

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Naum Grizo

de {to diplomiral (1965) i doktoriral na Pravniot fakultet, na tema „Razvoj i oblici na nau~nata misla za organizaciite“ (1975). Na istiot fakultet e izbran za asistent (1971), a potoa i za redoven profesor (1985) po upravno pravo i javna uprava. Ima objaveno pogolem broj nau~ni trudovi za upravnoto i sporedbenoto pravo i od oblasta na voenite nauki. Se zanimava i so preveduva~ka dejnost na pravna i na politikolo{ka literatura od pove}e jazici. BIBL.: Naum Grizo, Osnovni poimi za naukata za upravata, Skopje, 1981. LIT.: Praven fakultet ‡ Pedeset godini 1951 ‡ 2001, Skopje, 2001. Sv. [.

GRIPA (GREOR, ZELENIKA) (Phillyrea media L., fam. Oleaceae) – zimzelena, mediteranska grmu{ka so mali, sprotivno postaveni, ovalni, ko`esti listovi. Cvetovite se sitni i `oltozeleni, a plodovite mali sinkavocrni koski~ki. Vo RM se sre}ava kako primesa vo termofilnite zaednici vo Povardarieto, Strumi~ko, Dojransko i Ohridsko. Al. And.

Aleksandar Grli~kov

GRLI^KOV, Aleksandar ([tip, 18. I 1923 – Struga, 26. VII 1989) – dr`avnik, politi~ki deec, ekonomist i teoreti~ar. Osnovno i sredno obrazovanie zavr{il vo rodniot grad (1941). Studiral na Univerzitetot „Sv. Kliment Ohridski# vo Sofija. Poradi u~estvoto vo NOB od 1942 g. ~esto bil zatvoran, pa moral da gi napu{ti studiite. Po Osloboduvaweto, i pokraj funkciite {to gi imal (direktor na Zavodot za planira400

we, minister za finansii, potpretsedatel i pretsedatel na Izvr{niot sovet na SRM), go zavr{il Ekonomskiot fakultet vo Belgrad. Vo 1965 g. bil imenuvan najprvin za ~len, a podocna za potpretsedatel na Sojuzniot izvr{en sovet, zadol`en da gi implementira ideite na stopanskata reforma. Vo 1954 g. e izbran za docent, vo 1960 g. za vonreden profesor na Ekonomskiot fakultet na Skopskiot univerzitet po predmetot stopansko planirawe vo Jugoslavija. Koga po 1965 g. zaedno so semejstvoto se preseluva vo Belgrad, izbran e na Fakultetot za politi~ki nauki na Belgradskiot univerzitet za redoven profesor po predmetot me|unarodni ekonomski odnosi. Predaval na postdiplomskite studii na Zagrepskoto sveu~ili{te, kako i na Pravniot fakultet na Univerzitetot vo Skopje. Bil nadvore{en sorabotnik na Institutot za op{testveni nauki i na Institutot za politi~ki studii na Fakultetot za politi~ki nauki vo Belgrad, na Institutot za ekonomski studii na Univerzitetot „Sv. Kiril i Metodij# vo Skopje i na Ekonomskiot institut vo Belgrad. Bil pretsedatel na Sovetot na internacionalnata tribina „Socijalizmot vo svetot# (Cavtat), pretsedatel na Sovetot na spisanieto „Ekonomska politika#, urednik na „Popularnata enciklopedija# na BIGZ, na „Ekonomskata enciklopedija#, kako i glaven i odgovoren urednik na sp. „Socijalizam#. Negovite dela se prevedeni na pove}e stranski jazici, me|u koi i na kineski. Vo ekonomijata se zalagal za pazarno stopanstvo, a vo politikata za politi~ki pluralizam i protiv ednopartiskiot monopol. BIBL.: Ekonomskite odnosi me|u socijalisti~kite zemji. Teorija i praktika vo razvojot na SEV, Sk., 1973; Me|unarodni ekonomski odnosi (Kolektiven trud), Zagreb, 1973; Politi~ki faktori u procesu pro{irene reprodukcije, Beograd, 1974; Evropa vo o~ite na komunistite, Skopje, 1977; Sovremeniot svet i socijalizmot, Skopje, 1981; Krstopatite na socijalizmot, Skopje, 1984; Da li je socijalizam mogu}, Zg., 1990. LIT.: Georgi Stardelov, Razoruvawe na dogmite, Prvo izdanie, Skopje, 2005; Mislitel nasproti dogmite, Vtoro izdanie, Skopje, 2006; Qubisav Markovi}, Kriti~ki opservacii i nau~na vizija, Razoruvawe na dogmite, Skopje, 2005; Kiril Temkov, Mislitel so stil, Razoruvawe na dogmite, Skopje, 2005. G. St.

GRLI^KOV, Mane Pavlov ([tip, 4. III 1948) ‡ revmatolog, redoven prof. po interna medicina na Med. f. vo Skopje. Negoviot pridones e ranoto otkrivawe na sistemskite kolageni zaboluvawa. Dolgogodi{en direktor

Mane Grli~kov

na Klinikata za revmatologija pri Med. f. vo Skopje. Avtor na pove}e stru~no-nau~ni trudovi. Br. N.

Grmu{arka

GRMU[ARKI ili koprivar~iwa (Sylvia) – rod sitni ptici od familijata grmu{arki (Sylvidae), koi naseluvaat otvoreni tereni so xbunesta vegetacija. Vo Evropa se registrirani 12 vida, od koi 8 se sre}avaat i kaj nas: pegavo koprivar£e (Sylvia nisoria), orfejovo koprivar£e (Sylvia hortensis), gradinarsko koprivar£e (Sylvia borin), crnoglavo koprivar£e (Sylvia atricapilla), malo crnoglavo koprivar£e (Sylvia melanocephala), crvenogu{esto koprivar£e (Sylvia cantillans), belogu{esto koprivar£e (Sylvia communis) i vodeni£ar£e (Sylvia curruca). LIT.: Birds in Europe: population estimates, trends and conservation status. Cambridge, „BirdLife International Conservation Series#, 12, Cambridge, 2004; C. Harrison, An Atlas of the Birds of the Western Palaearctic, Glasgow, 1982. Sv. P. – V. Sid.

GRNAROV, Aksenti (Kratovo, 17. III 1948) – red. prof. na ETF vo Skopje. Doktoriral na ETF vo Belgrad. Rabotel vo Institutot „M. Pupin# vo Belgrad na razvojot na hibriden kompjuter. Toj e osnova~ i rakovoditel na Institutot za kompjuterska tehnika i informatika na ETF vo Skopje. Predaval na Univerzitetite vo Ni{ i vo Belgrad i na Univerzitetot na Jugoisto~na Evropa vo Tetovo. Prestojuval vo Akademijata na naukite na SSSR i na Kaliforniskiot univerzitet vo

GROZDANOV

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

i ~len na Kosturskiot okru`en komitet na TMORO. Kako aktiven komita zela u~estvo vo Ilindenskoto vostanie (1903) i so posebna hrabrost se istaknala pri osloboduvaweto na Neveska. Po povtornoto apsewe (avgust 1903) bila amnestirana. Po Balkanskite vojni emigrirala vo Bugarija (1913). Aksenti Grnarov

LIT.: Spomeni i biografii na Ilindenci. Izbor, redakcija i komentar Aleksandar Krstevski-Ko{ka, Bitola, 1993, 165. S. Ml.

Los Anxeles vo SAD. Vo 1990 g. go formiral privatnoto pretprijatie „Grnarov kompjuter diDr. M. vi`n#. GRNETA (klarinet) ‡ naroden termin za fabri~ki proizvedeniot duva~ki muzi~ki instrument. Vo narodnata muzi~ka praktika e zastapen vo razli~ni instrumentalni sostavi, a naj~esto vo instrumentalniot sostav nare~en ~algija, kade {to, zaedno so violinata, ja izveduva vode~kata melodiska linija. Se smeta za mnogu pogoden za improvizirawe, posebno vo sredi{niot del na izvedbite. \. M. \. GRN^AROV, Georgi (Gorna Xumaja, 6. XI 1922 – s. Yvegor, Del~evsko, 16. IX 1944) – antifa{ist, u~esnik vo antifa{isti~koto partizansko dvi`ewe (VII 1941). U~estvuval vo sobiraweto oru`je od teritorijata na Vardarskiot del na Makedonija. Bil borecpartizan (1943). Se prijavil kako dobrovolec vo borbite protiv germanskiot okupator vo Vardarskiot del na Makedonija (po 9. IX 1944). Zaginal vo borbata kako zamenik-komandant na Gornoxumajskiot PO „Nikola Kalap~iev#. LIT.: Georgi D`od`ov (Drago), Za kogo peÔt murite, SofiÔ, 1971; BezsmÍrtnite 1922/1944, zb.: Zaginali v borba protiv kapitalizma i fa{izma ot Blagoevgradski okrÍg, SofiÔ, 1971. V. Jot.

GRN^AROVA-IVANOVA, Maslina (s. Zagori~ani, Kostursko, 1874–1958) – u~itelka i deec na TMORO. Ja zavr{ila Solunskata `enska gimnazija. Kako u~itelka vo Dimotika (Trakija), stanala ~len na TMORO (1895). Potoa bila u~itelka vo Sorovi~ i Zeleni~. Vr{ela kurirski dol`nosti, a so u~itelkata Elena Minasova go izvezla znameto na D’mbenskata ~eta na TMORO. Vo rodnoto selo imala sredba so Goce Del~ev (1901). Poradi ~lenstvoto vo TMORO, bila uapsena zaedno so Manol Rozov, Lazar Poptrajkov i Pavel Hristov i osudena, a kaznata ja izdr`uvala vo zatvorot vo Kor~a (Albanija). Po izleguvaweto od zatvor, bila sekretar na Centralnata komisija na TMORO

Tom~e Grn~arovski

GRN^AROVSKI, Tom~e (Tetovo, 17. X 1923 – Skopje, 6. VII 1960) ‡ operski pevec, tenor. Peewe u~el kaj N. Kuneli vo Skopje i vo Zagreb (Z. [ir). Toj e u~esnik vo NOB. Vo 1947 g. stanuva ~len na Operata na MNT, kako eden od nejzinite osnova~i. Debitira vo 1948 g. kako Bepo vo operata Palja~i. Poradi bolest, vo 1955 se povlekuva od javniot muzi~ki `ivot. Vo svojata kratka operska kariera, pod umetni~koto rakovodstvo na dirigentskata palka na Lovro Mata~i} (vo Operata na MNT: 1948‡1952) i dirigentite T. Skalovski i T. Prokopiev, ostvaril pove}e glavni ulogi: Alfred @ermon (Travijata), Belmonte (Grabnuvawe od Sarajot), Vojvodata od Mantova (Rigoleto), Pinkerton (Madam Baterflaj), Rodolfo (Boemi), Tamino (Vol{ebnata flejta), Lovro (Nikola [ubi} – Zrinski). Izvonredno muzikalen, poseduval prijaten i topol lirski glas, podatlivo mek i raspean. F. M. GROBARI (Silphidae) – se{tojadni tvrdokrilni insekti. @iveat prete`no na `ivotinski mr{i so koi se ishranuvaat. Imaat spleskano telo. Koga se vo opasnost ispu{taat smrdliv sekret od analnite `lezdi, so {to se branat od nepriGrobar - se{tojad jatelot. Poztvrdokrilen insekt

G

nat vid vo Makedonija e obi~niot grobar (Necrophorus vespillo L.). Edinkite od ovoj vid navleguvaat vo mr{ite, kade {to ma{kite i `enskite edinki kopuliraat. @enkite polagaat jajca; po 40 dena se izveduvaat mladi na koi mr{ata im slu`i kako zaedni~ka hrana. LIT.: Jon~e [apkarev, Zoologija na Bez’rbetnite `ivotni, Skopje, 1991. V. T. K. – M. Kr.

GROBLJE (s. Vojnik) ‡ mogila od rano `elezno vreme. Se nao|ala vo mesnosta Selski Grobi{ta, na terasa na leviot breg na r. P~iwa. Vo 1965 g. me{tanite ja raskopale i pribli`no vo centarot na osnovata na{le bronzeni predmeti ostaveni na kup~e: visulci so oblik na labris ‡ dvojna sekira, ploski alki, cev~iwa od gerdani i kerami~ko sat~e. Vo preostanatiot del na nasipot bile otkrieni grobovi od docnoto srednovekovie. Naodite se ~uvaat vo Narodniot muzej vo Kumanovo. LIT.: K. Kilian, Trachtzubehor der Eisenzeit zwischen Agais und Adria, „PZ“, 50, Walter de Gruyter-Berlin-New York, 1975. V. S.

Ivan Grozdanov

GROZDANOV, Ivan Strahilov (Radovi{, 19. XI 1950) – redoven profesor (1997) na PMF, Institut za hemija. Diplomiral (1974) i magistriral (1982) vo Skopje, a doktoriral (1986) vo Novi Sad. Bil na dvegodi{en studiski prestoj vo Dr`avniot univerzitet na Arizona (SAD). Odr`uva nastava po predmeti od oblasta na neorganskata hemija. Nau~nata rabota mu e predimno od podra~jeto na neorganskata hemija, a glavniot interes mu e od oblasta na tenkoslojnite cvrsti materijali. Usovr{il metodi za hemisko deponirawe na tenki filmovi vrz razni supstrati. Objavil pove}e od 50 truda (predimno vo vidni internacionalni nau~ni spisanija). U~estvuval na nau~ni sobiri i vo realizacijata na nau~noistra`uva~ki proekti. Bil rakovoditel na Zavodot za neorganska hemija i ~len na Senatot na Univerzitetot †Sv. Kiril i Metodij#. 401

G

GROZDANOV

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

LIT.: Prirodno-matemati~ki fakultet – Skopje, 1946–1996, Skopje, 1996, 220; 60 godini Prirodno-matemati~ki fakultet – Skopje, Skopje, 2006, 231–232. B. [.

Cvetan Grozdanov

Mite Grozdanov

GROZDANOV, Mite (Strumica, 14. XII 1943) ‡ akter. Diplomiral na Teatarskata akademija vo Belgrad. Vraboten vo Dramski teatar od 1968 g. Go neguva recitiraweto, a nastapuva i na estradata, osobeno vo proekti za deca. ULOGI: Miron (†Partitura na eden Miron#), Vojcek (vo istoimenata piesa), Svetozar Miti} (†Karamazovi#), Karlos (†Bolva v uvo#), Bo`in (†Jane Zadrogaz#), Kapetanot (†Tatko#) i dr. R. St.

GROZDANOV, Tasko (Belgrad, 24. II 1951) – fizi~ar, prof. istra`uva~ (1992) na PMF vo Belgrad. Diplomiral (1974) na Otsekot za tehni~ka fizika na ETF vo Belgrad. Magistriral (1977) i doktoriral (1981) na PMF vo Belgrad so temi povrzani so sudiri na ~esti~ki vo atomskata fizika. Specijaliziral vo Leningrad i vo Los Anxeles, bil gostin-profesor na univerzitetot vo Los Anxeles i vo Pariz. Rezultatite od svoite teoriski istra`uvawa za svojstvata na atomskite sistemi gi objavuval glavno vo me|unarodni spisanija. Na PMF vo Belgrad predaval za atomskite i molekularnite spektri i za teorijata na rasejuvaweto. V. Ur. GROZDANOV, Cvetan (Ohrid, 5. III 1936) ‡ istori~ar na umetnosta, univerzitetski profesor i akademik. Osnovno i sredno obrazovanie zavr{il vo Ohrid, a studiral i diplomiral (1961) na Grupata za istorija na umetnosta na Filozofskiot fakultet vo Belgrad. Negoviot diplomski trud „Novootkrieni srednovekovni portreti vo Ohrid# bil visoko ocenet i objaven (Zbornik za likovne umetnosti, br. 2). Po diplomiraweto, kako stipendist na Vladata na SRM, bil na specijalizacija po srednovekovna i vizantiska umetnost na Filozofskiot fakultet vo Belgrad (1961‡ 1963). Profesionalnata kariera ja zapo~nal kako kustos vo Narodniot muzej vo Ohrid, kade {to ra402

botel vrz topografijata na sakralnite spomenici vo jugozapadna Makedonija, osobeno vo Stru{kiot, Debarskiot i vo Prespanskiot region. Vo 1966/1967 g., kako stipendist na Francuskata vlada, bil na usovr{uvawe vo College de France (kaj prof. A. Grabar). Kon krajot na 1969 g. e izbran za asistent po istorija na umetnosta na Filozofskiot fakultet vo Skopje, a po obnovuvaweto na Grupata za istorija na umetnosta (1977) predaval istorija na vizantiskata umetnost. Doktoriral na Filozofskiot fakultet vo Belgrad na tema „Ohridskoto yidno slikarstvo od XIV vek#. Vo 1980 g. e izbran za vonreden, a vo 1985 g. za redoven profesor. So svoi referati nastapuval na brojni doma{ni i me|unarodni nau~ni sobiri, a negovite trudovi se objavuvani vo nau~ni zbornici vo zemjata i vo stranstvo. Nau~noistra`uva~kata dejnost vo najgolem del gi opfa}a prou~uvaweto na sredniot vek (IX‡XIV) i periodot na osmanliskata vlast vo Makedonija i vo sosednite balkanski sredi{ta, a se zasnovuva vrz terenskata rabota {to ja izvr{uval vo pove}e balkanski zemji, pred sè vo Makedonija i vo Sveta Gora. Hronolo{kiot raspon na materijata

Monografijata „Sveti Naum Ohridski“ od C. Grozdanov

{to ja prou~uva gi opfa}a spomenicite od vremeto na sv. Kliment Ohridski, Samuilovata dr`ava, umetnosta na Ohridskata arhiepiskopija i vremeto na Prerodbata, a pi{uva i za nekoi pojavi i tvorci na sovremenata makedonska umetnost. Golem del od negoviot opus se odnesuva na otkrivaweto, identifikacijata i prou~uvaweto na portretite na sv. Kiril i Metodij i nivnite u~enici ‡ sv. Kliment, sv. Naum, sv. Gorazd, sv. Sava, sv. Angelarij (poznati kako Sedmo~islenici). Toj e najistaknat poznava~ na problematikata na likovnoto pretstavuvawe na slovenskite svetci vo umetnosta na Balkanot do XIX v. Se zanimava i so prou~uvawe na portetite na svetitelite (sv. Erazmo Lihnidski, sv. Ahil Lariski, sv. Petnaeset tiveriopolski ma~enici), ~ij{to kult bil formiran vo Makedonija pred doseluvaweto na Slovenite, a svoe mesto vo `ivopisot dobile po nivnoto hristijanizirawe. Gi prou~uva likovnite pretstavi na svetitelite koi bile proniknati i kanonizirani vo makedonskata slovenska sredina (sv. Joakim Osogovski, sv. Prohor P~inski, sv. Gavril Lesnovski) i nivnata rasprostranetost vo drugite balkanski sredini, kako i portretite na istaknatite crkovni li~nosti (ohridskiot arhiepiskop Konstantin Kavasila, episkopot sv. Ilarion Meglenski i arhiepiskopot Teofilakt Ohridski, otkrien vo Protatot na Sveta Gora). Ima osobena zasluga za sintezata na ohridskiot `ivopis od XIV v. kade {to, pokraj studiite na ciklusite i tematskite osobenosti, gi iznesuva i stilskolikovnite razvojni nasoki, no i vo domenot na istra`uvaweto i prou~uvaweto na drugi spomenici od teritorijata na Makedonija (Sv. \or|i Polo{ki, Markoviot manastir, Bogorodi~iniot manastir ‡ Treskavec kaj Prilep, Lesnovo, Sv. Petnaeset tiveriopolski ma~enici i dr.). Ima objaveno okolu 300 nau~ni prilozi i oddelni publikacii. Pokraj edukativna dejnost, izvr{uval i pove}e dol`nosti i funkcii vo op{testvenite organi i tela vo domenot na naukata i kulturata: pretsedatel na Republi~kata komisija za kulturni vrski vo stranstvo i ~len na Izvr{niot sovet na Sobranieto na SRM, pretsedatel na Dru{tvoto na istori~arite na umetnosta na SRM, ~len na Jugoslovenskata komisija na UNESKO, ~len na Jugoslovenskiot komitet za vizantologija, ~len na Sojuznata komisija za kulturni vrski so stranstvo, mi-

GRUBI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

nister za kultura vo Vladata na RM (2001‡2003), dekan na Filozofskiot fakultet i dr. Za ~len na MANU e izbran vo 1991, a za nadvore{en ~len na SANU vo 2003 g. Za svojata nau~na dejnost ima dobieno brojni nagradi i priznanija vo zemjata i vo stranstvo. BIBL.: Ilustracija himni Bogorodi~nog akatista u crkvi Bogorodice Perivlepte u Ohridu, Zbornik Svetozara Radoj~i¢a, Beograd, 1969, 39–54; Ohridskoto yidno slikarstvo od XIV vek, Belgrad – Ohrid, 1980; Portreti na svetitelite od Makedonija od IX–XVIII vek, Skopje, 1983; C. Grozdanov – D. ›ornakov, Istorijski portreti u Polo{kom (II), „Zograf#, 15 , Beograd, 1984, 85–93; istite, Istorijski portreti u Polo{kom (III), „Zograf#, 18, Beograd, 1987, 37–43; Studii za ohridskiot `ivopis, Skopje, 1990; C. Grozdanov – L. H. Misguich, Kurbinovo, Skopje, 1992; Ahil Lariski vo vizantiskiot i postvizantiskiot `ivopis, „Srednovekovna umetnost#, 3, Skopje, 2001, 7–33; Umetnosta i kulturata na XIX vek vo Zapadna Makedonija, Skopje, 2004; Kurbinovo i drugi studii za fresko`ivopisot vo Prespa, Skopje, 2006; @ivopisot na Ohridskata arhiepiskopija, MANU, Skopje, 2007. A. V.-M.

GROZDEV, Qup~o Hristov ([tip, 27. V 1930 ‡ Skopje, 25. XII 1989) ‡ spec. po patolo{ka anatomija, redoven prof. na Med. f. (1980). Diplomiral medicina vo Skopje (1955), specijaliziral patolo{ka anatomija (1968) i stru~no se usovr{uval vo pove}e jugoslovenski centri i vo SAD. Ja formiral i ja organiziral Laboratorijata za elektronska mikroskopija na Institutot za patolo{ka anatomija. Ja primenil tehnikata na polutenki preparati za patohistolo{ka analiza. Osoben interes posvetuval na infektivnata patologija, a za razvojot na elektronskata mikroskopija dobil sojuzno priznanie. Avtor na nad 200 truda. Vo Vladata na Makedonija vr{el funkcija na minister bez resor, odgovoren za zdravstvo (1969‡1971). IZV.: „Bilten UKIM#, br. 498. BIBL.: Op{ta patologija, Skopje, 1969. K. K.-P.

GROZDIN, Hristo ‡ interpretator na najdolgata epska pesna za Kuzman Kapidan. Vrz osnova na ovaa epska tvorba Grigor Prli~ev go sozdal svojot †O armatolos# (†Serdarot#). [apkarev ja objavuva tvorbata vo tretata kniga od svojot †Sbornik ot bÍlgar-

G

Moneta na Andreja Gropa (1371&1380)

po Mari~kata bitka (1371). Se spomnuva vo ktitorskiot natpis vo crkvata „Mal Sv. Kliment“ (VII 1378) kako gospodar na Ohrid so titulata velik `upan. Po Mari~kata bitka ja priznal vrhovnata vlast na naslednikot na Volka{in, kralot Marko. Bil o`enet so Kirana, }erkata na Andreja Muzaki. Sudirot na kralot Marko so Andreja Muzaki okolu Kostur go iskoristil za da ja otfrli negovata vrhovna vlast i celosno da se osamostoi. Zastanal na stranata na svojot dedo i mu pomognal pri osvojuvaweto na gradot. Kovel svoi moneti vo ohridskata kovnica, {to ja doka`uva negovata golema ekonomska i politi~ka mo}. Ne e poznato do koga vladeel vo Ohrid.

LIT.: J. Ivanov, BÍlgarski starini izÍ MakedoniÔ, SofiÔ, 1908, 39 № 10, 42 № 17. K. Ax.

Ratomir Grozdanoski

GROZDANOSKI Ratomir (s. Brest, Mak. Brod, 15. V 1959) – profesor i proto|akon. Zavr{il Bogoslovija i Bogoslovski fakultet vo Skopje. Bil na studii i vo Solun, Atina i Dablin. Doktoriral na Filolo{kiot fakultet vo Skopje. Bil sekretar na SAS na MPC; profesor i dekan na PBF. Blizok sorabotnik na poglavarite: Angelarij, Gavril, Mihail i Stefan. ^lenuval vo razni sinodski komisii i crkovni delegacii. U~estvuval na nau~ni simpoziumi i mediumski nastapi i ima nad 300 svoi napisi, statii i nau~ni trudovi. Redaktiral, recenziral, ureduval i lektoriral knigi i spisanija so bogoslovska sodr`ina. Posebno gi obrabotuval egzegetikata i isagogikata na Noviot zavet. Vo ovaa oblast ima dadeno zna~aen pridones. BIBL.: Evangelie spored Matej; Gospodovata molitva; Mihail A. O. i M.; Dekalog; Stefan A. O. i M.; Biblijata vo delata na sveti Kliment Ohridski; Evangelie spored Marko; Poslanie do Rimjanite; Geograf. karta na MPC; Bla`enstvata; Sveti apostol Pavle i Makedonija; Veronauka; Voved vo Noviot zavet. A. G.

Naodi od Grop~e, Ko~ansko

ski narodni umotvoreniÔ. Pesni ot politi~kiÔ `ivot#, Sofija 1891, 163‡180. Poemata iznesuva 1142 stiha. Polniot naslov na poemata glasi: †Kuzman Kapidan gi sosipuva debarskite razbojnici i vodvoduva mir i spokojstvo vo Ohriskoto okru`enie#. Peja~ot mu bil vnuk od sestra na legendarniot heroj Kuzman. Postojat pove}e verzii zapi{ani i objaveni na ovaa tema (Efrem Karanov, V. Ka~anovski i dr.), no bezdrugo verzijata ispeana od Hristo Grozdin e najubava, najpotpolna i najdolga. G. T. GROPA, Andreja (XIV v.) – blagorodnik, `upan, gospodar na Ohrid (vtora polovina na XIV v.), od albansko ili od vla{ko poteklo. Negovoto izdignuvawe zapo~nalo u{te vo vremeto na kralot Volka{in, a osobeno do{lo do izraz

GROP^E ‡ Ko~ani ‡ srednovekovna nekropola na 3 km severoisto~no od Ko~ani. Slu~ajno e otkriena vo 1974 g., a potoa iskopuvana vo 1982 i vo 1984 g. Grobovite se hristijanski, orientirani z‡i. Zabele`ano e pokopuvawe so sloboden zakop, cisti od plo~i i grobovi so venec od kr{eni kamewa. Grobniot inventar se sostoi od nakit. Nekropolata se datira od polovinata na XI do preminot na XIII vo XIV v. LIT.: E. Maneva, Srednovekoven nakit od Makedonija, Skopje, 1992, 129. El. M.

GRUBI, Blerim Gani (Blerim Gani Grubi) (Skopje, 27. III 1965) – univ. profesor. Zavr{il sredno muzi~ko u~ili{te vo Skopje, a potoa diplomiral na Fakultetot za muzi~ka umetnost vo Skopje. Magistriral (1999) i specijaliziral i posetuval master-klasi 403

G

GRUEV

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Blerim Grubi

kaj prof. J. Ba{met, na Akademijata „Chigana“ vo Siena (Italija). Od 1991 do 2004 g. raboti vo Makedonskata filharmonija. Nastapuval na razni manifestacii vo zemjata i vo stranstvo. Denes raboti kako profesor na Dr`avniot univerzitet vo Tetovo i na Pri{tinskiot univerzitet. BIBL.: Blerim Grubi, viola, CD, Shkup, 2006. A. P.

GRUEV, Vladislav Ristov (Struga, 1. VI 1931 ‡ Skopje, 22. VI 2007) ‡ spec. hirurg, redoven prof. na Med. f. vo Skopje (1983). Med. f. i specijalizacija zavr{il vo Skopje, a odbranil habilitacija vo 1970. Bil direktor na Gradskata bolnica vo Skopje (1976‡1988). U~estvuval na pove}e kongresi vo zemjata i vo stranstvo i ima objaveno nad 70 truda od oblasta na abdominalnata hirurgija. Sl. M. P.

Damjan Gruev

GRUEV, Damjan (Dame) (s. Smilevo, Bitolsko, 19. I 1871 ‡ vrv Petlec, kaj s. Rusinovo, Male{evsko, 23. XII 1906) ‡ nacionalen deec i revolucioner. Se {koluval vo rodnoto selo Smilevo, Resen i Bitola, Solun i Belgrad (gimnazija) i vo Sofija (studiral istorija na Visokata {kola). Vo Solunskata egzarhiska gimnzija †Sv. Kiril i Metodij# (1887/1888) u~estvuval vo golemiot bunt na u~enicite za zapirawe na bugarizacijata, za nastava na makedonski naroden govor, a vo Gimnazijata vo Belgrad vo buntot protiv re`imot na srbizacija na makedonskite u~enici. Na Univerzitetot vo Sofija formiral make404

donsko nacionalnorevolucionerno jadro od studentska grupa, vo koja vlegle i Petar Pop Arsov, Pere To{ev, Ivan Haxi-Nikolov i dr., koja dejstvuvala pod imeto Mlada makedonska kni`ovna dru`ina (MMKD) i go izdavala spisanieto †Loza# za afirmirawe na makedonskata nacionalna posebnost i za odbrana na makedonskite nacionalni interesi. Gruev se posvetil na usnata agitacija. Bil uapsen i zadr`an v zatvor (1891). Isklu~en od Univerzitetot. Po osloboduvaweto se vratil vo Makedonija. Vo Bitola formiral Revolucionerno dru{tvo od mladite u~iteli. Od Bitola zaminal za u~itel vo Smilevo, a potoa vo Prilep. Se vratil vo Solun, kade {to rabotel kako glaven korektor vo pe~atnicata na Kone Samarxiev. So Petar Pop Arsov i so Ivan Haxi-Nikolov formirale Makedonska revolucionerna grupa vo koja vlegle: Andon Dimitrov, Hristo Batanxiev (dvajcata u~iteli) i d-r Hristo Tatar~ev (lekar) i gi postavile osnovite na Makedonskata revolucionerna organizacija. Na konstitutivniot sostanok (7. I 1894) Gruev stanal prv sekretar na Centralniot komitet. Od Solun zaminal vo [tip kako glaven u~itel vo triklasno u~ili{te. Tuka prvpat se sretnal so Goce Del~ev (u~itel vo {tipskoto Novo Selo). Po vra}aweto vo Solun bil u~ili{ten inspektor. Po razgovorite vo Sofija so rakovodstvoto na Vrhovniot komitet na makedonskata emigrantska organizacija vo Bugarija i vo Carigrad so egzarhot (1895) se uveril deka Makedonskata revolucionerna organizacija ne samo {to ne mo`ela da smeta na poddr{ka tuku i deka $ pretstoelo `estoko konfrontirawe. Osmanliskite vlasti go proterale vo Bitola (1898), kade {to bil uapsen (avgust 1900) vo vrska so Popstavrevata afera i bil osuden na 10 godini zatvor. Od zatvorot vo Bitola odr`uval vrski, daval instrukcii i ja rakovodel Mesnata organizacija. Bil prefrlen od Bitola (maj 1902) vo zatvorot vo Podrum-Kale (Mala Azija), kade {to bil zaedno so Hristo Tatar~ev i Hristo Matov. Vo zatvorot ostanal 10 meseci (do mart 1903). Po amnestiraweto se vratil vo Makedonija (vo Smilevo), a potoa zaminal vo Solun, kade {to imal nekolkudnevna sredba so Goce Del~ev, koj dopatuval za da se dogovorat za otpovikuvawe na januarskata odluka na CK na TMORO za krevawe nepodgotveno vostanie. Gruev ne otstapuval i pred silata na

argumentite i pred insistiraweto na Del~ev, re{en samiot da ja prezeme fatalnata odgovornost. Razgovorot Gruev go zavr{il so zborovite: †Dosta e, podobro u`asen kraj, otkolku u`as bez kraj!# i otpatuval za Bitola, na pat za Smilevo. Vo po~etokot na maj presedaval na Kongresot na Bitolskiot revolucioneren okrug. Bil izbran Glaven vostani~ki {tab vo sostav: Damjan Gruev, Anastas Lozan~ev i Boris Sarafov. Na 2 avgust bilo krenato Ilindenskoto vostanie. Gruev go do`iveal migot na istoriskiot ~in, no i u`asite na stradawata na svojot narod re{en po sekoja cena da se bori i da se izbori za sloboda i za svoja dr`ava. Po nekolkumese~nite iscrpuva~ki borbi so ogromnata, moderno vooru`ena neprijatelska armija, Glavniot vostani~ki {tab donel odluka za zapirawe na Vostanieto so cel narodot da se po{tedi i da se za~uvaat silite i kadrite na dvi`eweto. Po Vostanieto G. ostanal vo Bitolsko so narodot za da raboti na konsolidirawe na Organizacijata. U~estvuval na podvi`niot Prilepski kongres (maj 1904), se zastapuval da prodol`i da funkcionira Organizacijata, centralizirana kako tajna dr`ava vo osmanliskata dr`ava, kako †podzemna Republika#. Pretsedaval na Op{tiot kongres na Revolucionernata organizacija (1905) i bil izbran za ~len na Centralniot komitet. Se anga`iral za nadminuvawe na podelbite. Edinstvoto postignato na Kongresot traelo kratko. Gruev odlu~il da se vrati na terenot vo Makedonija. Zaginal vo borbata na vrvot Petlec kaj s. Rusinovo

Ubieniot Damjan Gruev (1906)

(Male{evsko). Naselenieto od Rusinovo go pogrebalo vo dvorot na selskata crkva. Podocna negovite telesni ostanki bile preneseni vo s. Smilevo. Zaginuvaweto e opeano i vo male{evskata narodna pesna †Niz Petlec idat trima vojvodi#. LIT.: Dame Gruev (1971–1906). Istra`uvawa i materijali, Bitola, 1971; Spomeni na I.H. Nikolov, D. Gruev, B. Sarafov, J. Sandanski, M. Gerxikov, d-r H. Tatar~ev. Stru~na redakcija d-r Ivan Katarxiev, Skopje, 1995; Dimitar Dimeski, Make-

GRUEVSKI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

donskoto nacionalnoosloboditelno dvi`ewe vo Bitolskiot vilaet (1893–1903), Skopje, 1981; Manol Pandevski, Ilindenskoto vostanie, Skopje, 1978; Van~o Georgiev, Sloboda ili smrt. Makedonskoto revolucionerno nacionalnoosloboditelno dvi`ewe vo Solunskiot vilaet 1893–1903, Skopje, 2003. M. Min.

GRUEVSKI, Mate (s. Lazaropole, Debarsko, 18. III 1932) ‡ kompozitor, aran`er i klarinetist. Od 1964 g. producent vo Muzi~kata produkcija na MRT. Sozdal nad 100 avtorski pesni i nad 400 aranm`mani na narodni pesni. Najgolemi hitovi: †Tu|ino, jabano#, †Jano, Janinke#, †Druga qubov ne sakam#, †Ah, vie ludi mladi godini# i dr. Sorabotuval so najpoznatite makedonski peja~i (A. Sarievski, V. Ilieva, S. Spasovska, P. Bavtirovski i dr.). U~esnik na site festivali. M. Kol.

Nikola Gruevski

GRUEVSKI, Nikola (Skopje, 31. VIII 1970) ‡ ekonomist, politi~ar i dr`avnik. Osnovno i sredno obrazovanie zavr{il vo Skopje. Diplomiral na Ekonomskiot fakultet vo Prilep pri Univerzitetot †Sv. Kliment Ohridski# Bitola (1994), a potoa raboti vo bankarskiot sektor. Se zdobil i so kvalifikacii za me|unarodniot pazar na kapital na Londonskiot institut za hartii od vrednost (1996). Magistriral na Ekonomskiot fakultet na Univerzitetot „Sv. Kiril i Metodij“ vo Skopje (2006). Bil pretsedatel i osnova~ na brokerskata asocijacija na RM (1998) i ja napravil prvata transakcija na Makedonskata berza. Bil minister bez resor i minister za trgovija (30. XI 1998 ‡ 27. XII 1999), a potoa minister za finansii (27. XII 1999 ‡ 1. XI 2002) vo Vladata na RM. Toga{ se sprovedeni dano~ni reformi, voveden danokot na dodadena vrednost (DDV), fiskalnoto registrirawe i trezorskiot sistem. Sklu~il trgovski dogovori so pove}e od tri-

eset dr`avi. Se intenzivira i prakti~no zapo~nuva procesot na denacionalizacijata, pri {to se vr ateni golem broj bespravno odzemeni nedvi`ni imoti vo periodot 1945‡1990 g. Pretsedatel e na Dr`avnata komisija za hartii od vrednost (2000‡2002) i guverner na RM vo Svetskata banka i vo Evropskata banka za obnova i razvoj. Potpretsedatel na VMRO‡DPMNE i pratenik vo Sobranieto na RM (septemvri 2002 ‡ avgust 2006), pretsedatel na Komisijata za finansii i buxet i ~len na Komisijata za sorabotka so Evropskiot parlament (dekemvri 2002 ‡ septemvri 2004). Na XII kongres vo Ohrid e izbran za pretsedatel na VMRO &DPMNE (25. V 2003). Izvesen period e sovetnik na ministerot za finansii na Republika Srbija preku proekt na USAID za zajaknuvawe na kapacitetot na Ministerstvoto za finansii (2003) i potpretsedatel na Evroatlantskiot sovet na RM (2005). Po izbornata pobeda na VMRO&DPMNE stanuva pretsedatel na Vladata na RM (27. VIII 2006) i ja realizira svojata izborna programa; postignati se rezultati vo ekonomijata ‡ vo dano~nata sfera e voveden konceptot na ramen danok i Makedonija stanuva zemja so najniski danoci vo Evropa. Obemot na investiciite po~nuva da raste (2007 ‡2008) i dr`avata do`ivuva najvisoki stapki na ekonomskiot razvoj (BDP) od osamostojuvaweto (vo 2007 g. iznesuva 5,9%, a vo slednata 5%, so istovremen rast na izvozot). Se podobruva biznis-klimata, se investira vo infrastrukturata, kulturata i sportot, a e postignat napredok i vo borbata

G

za namaluvawe na kriminalot i korupcijata. Se reformira obrazovanieto (vo 2008 g. 95% od zavr{enite osnovci se zapi{uvaat vo srednite u~ili{ta, a 85% od zavr{enite sredno{kolci go prodol`uvaat obrazovanieto na fakultet), buxetot za obrazovanie e podignat na nad 5% od BDP. Otvoreni se dva novi dr`avni univerziteta i nad 20 dr`avni fakulteti, a ekspanzija se pravi i vo privatnite visokoobrazovni ustanovi. Realizirani se reformi i vo informati~kata tehnologija za pribli`uvawe do mladite generacii, a koristeweto na internetot kaj naselenieto se zgolemuva na 29% (vo sporedba so 13% vo 2006 g.). Za podignuvawe na zemjodelstvoto i standardot na zemjodelecot, subvenciite za zemjodelstvoto se zgolemeni za 12 pati na godi{no nivo (2009). Na predvremenite parlamentarni izbori (1. VI 2008) dobiva u{te eden mandat kako pretsedatel na Vladata na RM. U~estvuval na brojni me|unarodni konferencii, forumi, seminari i inicijativi vo organizacija na MMF, Svetskata banka i na drugi relevantni me|unarodni institucii. BIBL.: Makedonskata ekonomija na krstopat, Skopje, 1998 (koavtor); Kon izlezot. Stranskite direktni investicii, ekonomskiot razvoj i vrabotenosta, Ko~ani, 2007; The way out Foreign direct investment economic development and eimployment, Ko~ani, 2007. S. Ml.

GRUEVSKI, Tome (s. Smilevo, Bitolsko, 1949) – novinar i univ, profesor. Diplomiral na Filolo{kiot fakultet (1972) i doktoriral na Pravniot fakultet (1995) vo Skopje na tema „Sovremeniot pe~at vo Makedonija (1944‡1994)“. U{te od sredno{kolskite godini se oddal na novinarstvo, vo vremeto na studiite

Premierot Nikola Gruevski po izborot na Vladata na RM (26. VIII 2006)

405

G

GRUI]

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Boris Grujoski

Tome Gruevski

bil sorabotnik, urednik i glaven urednik na v. „Studentski zbor“, a podocna i direktor na NIP „Studentski zbor“. Pokraj toa, bil i glaven urednik na spisanieto za op{testvena teorija i kritika „Dijalog“. Sega e redoven profesor na Studiite po novinarstvo, mediumi i komunikacii na Pravniot fakultet „Justinijan I“ vo Skopje i profesor na postdiplomskite studii na Grupata za komunikacii pri Institutot za sociolo{ki i politi~ko-pravni istra`uvawa vo Skopje. Avtor e na desetina knigi od oblasta na istorijata, teorijata na novinarstvoto i komunikaciite, kako i pet publicisti~ki trudovi. BIBL.: Kongresite na mladinata na Makedonija, Skopje, 1983; „Studentski zbor“ (1949‡1984), Skopje, 1984; Javnoto informirawe vo Makedonija, Skopje, 1991; Sistemot na javnoto informirawe vo SR Makedonija, Skopje, 1992; Pregled na makedonskiot pe~at (1885–1992), Skopje 1993 (so koavtor Boro Mokrov); Sovremeniot pe~at vo Makedonija (1944‡1994), Skopje, 1995 (dve izdanija); Istorija na novinarstvoto, kn. 1 i 2, Skopje, 1999; Teorija na novinarstvoto, Skopje, 2000; Komunikaciite i kulturata, Skopje, 2004; Istorija na novinarstvoto, Skopje, 2005; Kultura na govornata komunikacija, Skopje, 2006; Odnosi so javnosta, Skopje, 2007. S. Ml.

GRUI], Radoslav (1878–1955) – istori~ar. Zavr{il bogoslovija vo Karlovci (1899), pravo vo Viena (1908), Filozofski fakultet vo Zagreb (1911), kade {to i doktoriral (1919). Rabotel kako sve{tenik, gimnaziski profesor po bogoslovija, a i kako profesor po istorija na Filozofskiot fakultet vo Skopje (od 1920). Bil dvapati dekan na Filozofskiot fakultet (1930–1933, 1935–1937), eden od osnova~ite na Skopskoto nau~no dru{tvo, negov pretsedatel (1921–1937) i na negovoto glasilo „Glasnik Skopskog nau~nog dru{tva“ (1925). Od 1937 g. predaval istorija na Srpskata crkva na Bogoslovskiot fakultet vo Belgrad. LIT.: S. Du{aniÊ, Protojerej-stavrofor Dr Radoslav GrujiÊ profesor univerziteta u penziji, „Glasnik“, slu`beni list SPC, 36–6, 1955; B. Saria, Radoslav M. Grujic (1878–1955), Sudost–Forschungen, 16, 1957. K. Ax.

406

GRUJOSKI, Boris (Ki~evo, 9. II 1918 – Skopje, 2002) – redoven profesor na [umarskiot fakultet vo Skopje, specijalist za ekonomika vo {umarstvoto. Diplomiral na Zemjodelsko-{umarskiot fakultet vo Belgrad (1948). Rakovodel so {umarskata slu`ba na SRM kako pomo{nik na ministerot, direktor na Glavnata uprava i sekretar na Sekretarijatot za {umarstvo (1948–1963). Od 1963 g. rabotel kako profesor na Zemjodelsko-{umarskiot fakultet vo Skopje. Doktoriral na [umarskiot fakultet vo Belgrad (1965). Bil dekan na [umarskiot fakultet vo Skopje (1978–1980). Al. And.

Traj~e Grujoski

GRUJOSKI, Traj~e (s. Rakovo, Lerinsko, 19. VIII 1921) ‡ op{testveno-politi~ki deec, eden od organizatorite na NOB vo Bitolsko, politi~ar, sudija i univ. profesor. Bil ~len na SKOJ i na KPJ (1939), ~len na MK na SKOJ vo Bitola (1941) i sekretar na Oblasniot komitet na SKOJ. Bil borec na Bitolskiot NOPO †Jane Sandanski# (1942), instruktor na Lerinskiot NOPO †Vi~o#, politi~ki komesar na ~eta vo Bitolskiot NOPO „Goce Del~ev# (1943), ~len na Vtoriot oblasten komitet na KPM (1943) i zamenik-politi~ki komesar na Vtorata operativna zona na NOV i POM. Po Osloboduvaweto diplomiral na Pravniot i na Ekonomskiot fakultet, a potoa doktoriral na temata †Bitola ‡ dejstvoto na osnovnite op{testvenoekonomski fakori vrz razvitokot#. Bil redoven profesor na

Ekonomskiot fakultet i na Fakultetot za bezbednost i op{testvena samoza{tita vo Skopje, direktor na Uredot za statistika na NRM, sekretar na Izvr{niot sovet na NRM, sojuzen sekretar za zakonodavstvo i organizacija na vlasta na SIS, pretsedatel na Republi~kiot sovet na Sobranieto na SRM, potpretsedatel na Izvr{niot sovet na Sobranieto SRM, ~len na Sojuzniot izvr{en sovet, sudija na Ustavniot sud na SRM, pretsedatel na Pretsedatelstvoto na SZBNOV, ~len na CK na SKM i republi~ki pratenik. Negovite nau~ni trudovi se odnesuvaat glavno na NOAVM i na ekonomskiot razvitok na Bitolsko. Nositel e na Partizanska spomenica 1941. BIBL.: Bitolskite ilegalci, ^etirieset godini 1941-1945, kn. 7, Skopje, 1963, 281–283; 50 godini na SKJ. Pregled na razvitokot i dejnosta na Bitolskata organizacija na SKJ, Bitola, 1969; Bitolskite narodnoosloboditelni partizanski odredi, Bitolskite narodnoosloboditelni partizanski odredi, Bitola, 1982, 13–43; Narodnoosloboditelnata vojna vo Bitola i Bitolsko vo vremeto od 1 januari 1943 do 4 noemvri 1944 godina, Bitola i Bitolsko vo NOV 1943–1944, kn. prva, Bitola, 1982, 21–49; [kolata pri PK SKOJ za Makedonija, Istoriskite denovi na Gorno Vranovci, Skopje, 1984, 154–156. S. Ml.

GRUNEVSKA, Bojana Asenova (s. Raj~ilovci, Bosilegradsko, Srbija, 28. IX 1926) ‡ infektolog, redoven prof. na Med. f. vo Skopje (1985). Studirala na Med. f. vo Sofija, a diplomirala vo Insbruk, Avstrija (1954). Kako pripadnik na naprednata mladina, u~estvuvala vo povoenata izgradba na zemjata i bila aktivno vklu~ena vo samoupravnite organi. Specijalizirala infektologija (1962) i od 1983 g. bila direktor na Infektivnata klinika vo Skopje. N. P.-J. GRUPA BATALJONI NA G[ NA NOV I POM. Vo sredinata na oktomvri 1943 g. bila izvr{ena reorganizacija na edinicite na slobodnata teritorija, pri toa bile formirani dve zasileni grupi bataljoni pod neposredna komanda na G[. Vo Prvata grupa vleguvale: NO bataljon „Mir~e Acev#, Ki~evskiot mladinski bataljon i edna ~eta so pridru`ni orudija (~etiri minofrla~i i ~etiri mitralezi). Vo Vtorata grupa bataljoni vlegle dva kosovski bataljona („Boro Vukmirovi}# i „Ramiz Sadiku#), edna ~eta na pridru`ni orudija (so po ~etiri minofrla~i i mitralezi), Debarskiot mladinski bataljon, Ki~evskiot ({iptarski) bataljon i edna baterija so topovi od 47 mm. Dvete grupi bataljoni u~estvuvale vo borbite pri vto-

GRUP^E

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

roto osloboduvawe na Ki~evo (1–9. XI 1943). Na 11. XI 1943 g. od niv bila formirana Prvata makedonsko-kosovska brigada. Na 23. XII 1943 g. bila izvr{ena nova reorganizacija na edinicite – od osum bataljoni bile formirani tri bataljonski udarni grupi. Vo Prvata grupa vlegle dva makedonski i eden kosovski bataljon, vo Vtorata dva makedonski, eden kosovski i bataljonot „Hristo Botev# (sostaven od bugarski vojnici {to pominale na stranata na NOV), vo Tretata vlegle bataljonite „Stevan Naumov# i „Hristo Botev# (prefrlen od vtorata grupa). Trite grupi bataljoni u~estvuvale vo zimskite operacii vo reonot na Ko`uf i Tikve{. Vo januari 1944 bilo izvr{eno novo pregrupirawe i bile formirani tri operativni grupi so svoi voeno-politi~ki rakovodstva. Vo Prvata grupa vlegle Makedonsko-kosovskata NO brigada, so komesarot i zamenikot na komandantot na G[ na NOV i POM, ~lenovi na Britanskata voena misija i pridru`ni edinici. Vtorata grupa ja so~inuvala Vtorata makedonska NO brigada, Tretata grupa ja so~inuvale bataljonite „Stevan Naumov# i „Hristo Botev#, so G[ na NOV i POM i so CK na KPM. LIT.: Mihailo Apostolski, Februarski pohod, Beograd, 1963, 90–100. V. St.

Asen Grup~e

GRUP^E, Asen (Sofija, 1919 ‡ Skopje, 2003) ‡ univerzitetski profesor, pravnik. Osnovno u~ili{te i gimnazija zavr{il vo Ohrid i vo Bitola, a Praven fakultet vo Sofija (1942). Doktoriral na Pravniot fakultet vo Belgrad, na tema „Odgovornosta na dr`avata i na drugite javni subjekti za materijalnite {teti“ (1964). Toj e eden od osnova~ite na Pravno-ekonomskiot fakultet vo Skopje (1951) i osnovopolo`nik na nastavno-nau~nata disciplina obligaciono pravo na Pravniot fakultet vo Skopje. Bil pretsedatel na Vrhovniot sud na Makedonija (1963), sudija na Ustavniot sud na Jugoslavija (1963‡1971) i pretsedatel na Us-

tavniot sud na Makedonija (1974). Napi{al pogolem broj trudovi od oblasta na gra|anskoto pravo. Negova osnovna preokupacija se sopstvenosta i sopstveni~kite odnosi. BIBL.: Gra|ansko pravo, I i II del, Skopje, 1976. LIT.: Zbornik vo ~est na Asen Grup~e, Skopje, 2001. Sv. [.

Qu~o Grup~e

GRUP^E, Qup~o (Ohrid, 30. XII 1927) – biolog i ekologist, univ. profesor. Po zavr{uvaweto na gimnazijata (1946) se zapi{al na Grupata po biologija na Skopskiot univerzitet. Studiite gi zavr{il vo 1951 g., koga e izbran i za asistent. Po doktoriraweto e izbiran za docent (1962), za vonreden (1967) i za redoven profesor (1972). U~estvuval na site biolo{ki i ekolo{ki kongresi vo zemjata, a vo pove}e mandati bil pretsedatel na Makedonskoto ekolo{ko dru{tvo, vo ~ija organizacija se realizirani pove}e aktuelni nau~ni tribini za za{titata na `ivotnata sredina vo Makedonija. Go organizira prviot stacionar na kompleksni nau~ni istra`uvawa vo daboviot ploska~evo-cerov ekosistem vo Nacionalniot park Gali~ica (1979/80), so {to se udreni osnovite na ekosistemskite istra`uvawa vo Makedonija. Ima publikuvano nad 60 nau~ni truda. R.

Orhideja Grup~e

GRUP^E, Orhideja Qup~ova (Skopje, 28. VII 1951) – redoven profesor (2005) na PMF, Institut za hemija. Diplomirala (1974), magistrirala (1982) i doktorira-

G

la (1994) vo Skopje. Izveduvala nastava po analiti~ka i po instrumentalna hemija. Imala pove}e kratki studiski prestoi vo stranstvo. Glavniot nau~en interes $ e naso~en kon strukturnata hemija (so primena na spektroskopski i rendgenografski metodi), a vo ponovo vreme i kon arheometrijata. Objavila ~etiriesetina truda (pove}eto vo internacionalni spisanija), a na nau~ni sobiri vo stranstvo i vo zemjata u~estvuvala so pove}e od 60 soop{tenija. U~estvuvala vo me|unarodni i nacionalni nau~noistra`uva~ki proekti. ^len e i na me|unarodniot proekt za unapreduvawe na obrazovanieto Tuning. Bila {ef na Institutot za hemija i rakovoditel na Zavodot za analiti~ka hemija vo Institutot za hemija na PMF vo Skopje. LIT.: Prirodno-matemati~ki fakultet – Skopje, 1946–1996, Skopje, 1996, 246; 60 godini Prirodno-matemati~ki fakultet – Skopje, Skopje, 2006, 232–233. B. [.

Radmila Grup~e

GRUP^E, Radmila (Belgrad, 1. VIII 1927) – botani~ar, univ. profesor. Osnovno i gimnazisko obrazovanie zavr{ila vo Skopje (1946), a potoa se zapi{ala na Grupata po biologija na Univerzitetot vo Skopje. Diplomirala so odli~en uspeh (1951) i e izbrana za asistent na Zemjodelskiot fakultet. Po doktoriraweto, vo 1962 g. e izbrana za docent, vo 1967 za vonreden profesor, a vo 1972 za redoven profesor. Dr`i nastava i ve`bi po botanika za pove}e nasoki na Zemjodelskiot fakultet. Ima objaveno nad 50 nau~ni truda i e avtor na prviot u~ebnik po botanika za studenti vo Makedonija. Q. Gr. GRUP^E, Risto (Ohrid, 30. XI 1921 – Skopje, 31. VII 1994) – grad. in`., red. prof. na Grade`niot fakultet vo Skopje (1974 g. do penzioniraweto vo 1987) po predmeti od vodosnabduvaweto, kanalizacijata i sanitarnata hidrotehnika. Diplomiral vo Belgrad (1950), rabotel vo „Hidroelektroproekt# i vo GP „Mavrovo#, a od 1954 g. na Univerzitetot. Vo 1972 g. kako ekspert na 407

G

GRUP^E

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

OON prestojuval vo Peru, kade {to u~estvuval vo obnovata na gradot ^imbota, nastradan vo zemjotres. Q. T. GRUP^E, Risto (Ohrid, 30. XII 1927) ‡ kustos-sovetnik vo Prirodonau~niot muzej na Makedonija vo Skopje. Rabotniot vek vo najgolemiot del go pominal na rabotnoto mesto kustos i direktor (od 1959). Po zemjotresot vo Skopje vo 1963 g. so svoite sorabotnici ja izrabotuva koncepcijata za izgradba i ureduvawe na novata muzejska zgrada. Gi podgotvuva koncepciite za postojanite izlo`bi. Gi organizira i gi realizira nau~noistra`uva~kata, izdava~kata, pedago{kata, kolekcionerskata i drugite dejnosti na Muzejot. Vo sorabotka so prof. d-r Aleksandar Dimovski ja prou~uvaat ihtiofaunata na Makedonija i objavuvaat pove}e od 26 nau~ni truda, opi{uvaj}i i eden nov podvid za ihtiofaunata na Makedonija. R. GRUP^EV, Ivan (Ohrid, 25. I 1874 – Sofija, 11. VI 1963) – u~itel, ~len na Ohridskiot OK na MRO. Ja zavr{il Egzarhiskata gimnazija vo Solun (1892). ^len na MRO od 1894 g. Podocna zatvoren i ispraten na zato~enie vo gradot Sinop vo Mala Azija (1903). Po amnestijata, na krajot od 1904 g., se vratil vo Ohrid. Bil izbran za ~len na Okoliskiot revolucioneren komitet na Ohrid (1905– 1907). Vo vremeto na bugarskata okupacija (1915–1918) bil kmet vo Ohrid. IZV. i LIT.: Dnevnici i spomeni za Ilindensko-Preobra`enskoto vÍstanie 1903, HronoligiÔ, SofiÔ, 1983. Al. Tr.

GRUP^EV, Luka G. (Ohrid, 19. X 1874 – Sofija, 30. VII 1947) – u~itel, u~esnik vo Ilindenskoto vostanie, stru{ki vojvoda. Zavr{il gimnazija vo Sofija. U~itelstvuval vo Resen i vo Ohrid. Bil ~len na TMORO, u~estvuval na Smilevskiot kongres (1903). Po kongresot bil sekretar vo ~etata na vojvodata J. Alulov, a potoa vojvoda na stru{ki Drimkol. Po Vostanieto bil sekretar na Tretata `enska gimnazija vo Sofija. IZV. i LIT.: Dnevnici i spomeni za Ilindensko-Preobra`enskoto vÍstanie, SofiÔ, 1984. Al. Tr.

GRUP^EV(I]), Kosta (Ko~e) Angelev (Ohrid, 1849 – Ohrid, 1907) – slatkar-{e}erxija, nacionalen deec, a potoa srpski platenik. Bil sin na prerodbenikot Angele Grup~e, blizok prijatel so Grigor Prli~ev, ~len na U~eni~koto prosvetno dru{tvo „Sv. Kliment“ vo Ohrid (1885) i eden od organizatorite na Makedonskiot 408

Kosta Grup~ev(i})

taen komitet vo Sofija (1885), od bugarskite vlasti okarakteriziran kako „separatisti~ki“, bidej}i se zalagal „za samostoen kulturen i politi~ki razvoj“. So Naum Evrov, V. Karajanov i Temko Popov se zalagale za makedonska nacionalna crkva i, so potpir na srpskata propaganda, vo Carigrad se obidele da izdavaat „Makedonski list“ na makedonski jazik (26. VII 1887). Podgotvile i bukvar na makedonski jazik (maj 1888), koj ostanal vo rakopis, bidej}i srpskiot ambasador vo Carigrad go prifatil bukvarot na M. Veselinovi}. Bil odgovoren urednik i formalen sopstvenik na „Carigradski glasnik“ (14. I 1895 – 1906), organ na tamo{noto srpsko diplomatsko pretstavni{tvo i rakovoditel na centralnata srpska kni`arnica vo Carigrad. Avtor e na tekstot „Za Ohrid i Ohridskoto Ezero“. LIT.: D-r Klime Xambazovski, Neuspel obid za izdavawe na „Makedonski list“ vo Carigrad 1887 godina, „Sovremenost“, XIV, 10, Skopje, 1964, 1062-1067; Vera Anti}, Dve neobjaveni pisma od Kosta Grup~evi} vo vrska so Ohridskiot zagovor i Grigor Prli~ev, „Glasnik“, XVII, 1, Skopje, 1973, 245–255; D-r Bla`e Ristovski, Makedonskiot narod i makedonskata nacija, 2, Skopje, 1983, 40 i 277; istiot, Portreti od makedonskata literaturna i nacionalna istorija, I, Skopje, 1989, 198–199, 513, 538 i 542–545; D-r Asen Grup~e, Ohrid. Kulturniot `ivot i tvore{tvo vo Ohrid i Ohridsko vo 20 vek, Skopje, 1998, 208. S. Ml.

GR^EV, Georgi (Kratovo, 1885 – s. ^i~evo, Vele{ko, 30. I 1912) – vele{ki reonski vojvoda, potporu~nik. Zavr{il voeno u~ili{te vo Sofija i dobil ~in potporu~nik. Bil nazna~en za zamenik na vele{kiot vojvoda M. Atanasov. Po negovata smrt bil vele{ki reonski vojvoda. Zaginal vo borba so osmanliskite vojski (1912) me|u selata ^i~evo i Podles, Vele{ko. IZV. i LIT.: Osvoboditelnoto dvi`enie v MakedoniÔ i Odrinsko. Spomeni i materiali (Fototipno izdanie), II, s. IX, SofiÔ, 1983. Al. Tr.

GR^EV, Dimitar (Solun, 26. IX 1917 – Skopje, 15. V 2006) – el. in`., red. prof. Rakovoditel na

Dimitar Gr~ev

Katedrata za ECRP na ETF vo Skopje. Prodekan na TF vo Skopje, prv dekan na EMF i prorektor na Univerzitetot „Kiril i Metodij# vo Skopje. Eden od osnovopolo`nicite na studiite po EE vo RM. Rakovoditel i koavtor na pove}e studii za problemite na EES na RM. Proektant na elektri~niot ili elektroma{inskiot del na TC „Maxari# i na pove}e HC („Vita~evo#, „Vrben#, „Vrutok#, „Globo~ica#, Do{nica#, „Mokli{te#, „Peso~ani#, „Raven#, „Sapun~ica#, „Selce#, „Tearce#, „[pilje#). LIT.: 25 godini studii po elektrotehnika na Univerzitetot „Kiril i Metodij#, Elektrotehni~ki fakultet – Skopje, 1984. Dr. R.

Leonid Gr~ev

GR^EV, Leonid (Skopje, 28. IV 1951) – el. in`., d-r na tehni~ki nauki, red. prof., prodekan na ETF vo Skopje. Rakovoditel na Institutot za elektrotermija, na Centarot za elektromagnetna kompatibilnost i na desetina me|unarodni nau~noistra`uva~ki proekti. ^len na nekolku rabotni grupi na SIGRE vo Pariz za izrabotka na me|unarodni preporaki od oblasta na elektromagnetnata kompatibilnost i za{tita od atmosferski praznewa. Avtor/koavtor na pove}e trudovi vo najpoznatite EE spisanija i na SIGRE, vo koi dal zna~aen pridones za razvojot na metodite za analiza na tranzientnite karakteristiki na zazemjuva~kite sistemi i na elektromagnetnata kompatibilnost. LIT.: „Bilten na Univerzitetot „Sv. Kiril i Metodij# – Skopje, br. 848, mart 2004. Dr. R.

GR^KI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

Miroslav Gr~ev

GR^EV, Miroslav (Skopje, 1. III 1955) – arhitekt i urbanist. Diplomiral na Arhitektonskiot fakultet vo Skopje (1979), magistriral na Arhitektonskiot fakultet vo Belgrad (1982), a doktoriral na Arhitektonskiot fakultet vo Skopje (1988). Redoven profesor e po predmetot urbanisti~ko proektirawe i rekonstrukcija. Osven so pedago{ka dejnost, se zanimava i so nau~noistra`uva~ka rabota, so izrabotka na urbanisti~ki planovi i proekti i so arhitektonsko proektirawe. U~estvuval na pove}e anonimni urbanisti~ko-arhitektonski konkursi. Se zanimava so karikatura i so ilustracija, objaveni vo doma{ni i stranski spisanija (od 1968). Pozna~ajni planovi i proekti: DUP na Skopje, vo ramkite na Maliot ring (1992– 1997, so V. P. Korobar i M. Pei~i}); Urbanisti~ki proekt za ureduvawe na del od plo{tadot †Makedonija# vo Skopje (1994, so V. P. Korobar); DUP za centralnoto gradsko podra~je na Skopje – Republi~ki centar – na leviot breg (1996–1998, so V. Korobar). Pozna~ajni realizirani objekti: Rezidencijata na ambasadorot na SAD vo Skopje (1995, so K. Gr~ev); Ambasada na Kralstvoto Holandija vo Skopje (1998, so K. Gr~ev) i pove}e stanbeno-delovni objekti vo Skopje. BIBL.: Prilog kon prou~uvaweto na kontinuitetot na Gradot Skopje, Skopje, 1981; Za problemot na kapacitetot na gradovite niz primerot na naselbata Buwakovec, †Kulturno nasledstvo#, VIII, Skopje, 1981; Novata urbana forma i smrtta na gradot, †Kulturen `ivot# 1, Skopje, 1996; Pome|u ma{inskoto i antropiskoto, †Ar{in#, 3, Skopje, 1997; Tezi za vospostavuvawe na op{ta teorija za gradskiot prostor, Tekstovi od VII letna {kola za arhitektura, Skopje, 1999. Kr. T.

GR^EV, Tome (Strumica, 1941) – profesor na Tehnolo{ko-metalur{kiot fakultet vo Skopje i istra`uva~ vo podra~jeto na elektrohemijata. Diplomiral na Tehnolo{ko-metalur{kiot fakultet vo Skopje (1965), magistriral na Tehnolo{kiot fakultet vo Zagreb, a doktoriral na

Tehnolo{ko-metalur{kiot fakultet vo Belgrad (1980). Imal pove}e studiski prestoi vo Evropa i vo SAD. Na Tehnolo{ko-metalur{kiot fakultet vo Skopje e od 1969 g., a kako redoven profesor e od 1991 g. Penzioniran vo 2006 g. Podra~ja: fizi~ka hemija, korozija i za{tita na metalite, elektrosprovodlivi polimeri i kompoziti. Avtor e na nau~ni trudovi, tehni~ki inovacii i na istra`uva~ki proekti. LIT.: „Bilten UKIM#, br. 552 od 1. IV 1991 g.; 40 godini Tehnolo{ko-metalur{ki fakultet – Skopje, monografija, TMF Skopje, 2000 g., 67. Sv. H. J.

GR^EVA, Ranka (Skopje, 7. XII 1949) ‡ preveduva~, antologi~ar. Zavr{ila Filolo{ki fakultet vo Skopje (germanski jazik i literatura). Profesor na Filolo{kiot fakultet „Bl. Koneski# vo Skopje. Pova`ni prevodi: Sovremeni germanski raskazi (1976, so D. Tomovski); Avstriskata poezija na 20 vek (1982, so D. Tomovski); Vol{ebniot rid, roman od Tomas Man (1987); Sovremena germanska poezija (1994). P. Gil.

GR^EVSKA, Ladislava Petrova (Skopje, 1. V 1951) ‡ internistnefrolog, redoven prof. na Med. f. vo Skopje (1999). Dodiplomski studii na Med. f., specijalizacija i supspecijalizacija zavr{ila vo Skopje. Magistrirala vo 1981, a doktorirala vo 1987 g. [ef e na Oddelot za etnostrukturna procena na Klinikata za nefrologija. Nejzini podra~ja na istra`uvawe se imunonefropatiite i glomerulonefropatiite. Ima objaveno nad 400 truda. BIBL.: Koavtor: Psyhonephrology, Timisoara, 1995; Gerontonephrology, Timisoara, 1995; Ishrana na bubre`ni bolni, Skopje, 1997; Sovremena gerontonefrologija, Varna, 1999; Sovremena dijagnostika i terapija vo medicinata, Skopje, 2000; Interna medicina, Skopje, 2002; Interna propedevtika, Skopje, 2004. Sl. M. P.

GR^KA POLITI^KA ORGANIZACIJA (avgust 1908) ‡ politi~ka organizacija vo Makedonija. Bile osnovani gr~ki politi~ki klubovi vo pogolemite centri: Solun, Ser, Melnik, Demir Hisar (Sersko), Kostur, Bitola i Strumica, so neposredno anga`irawe na gr~kite konzuli i na sve{tenstvoto na Carigradskata patrijar{ija. Pokraj klubovite, bile osnovani i esnafski i dobrotvorni dru{tva za pro{iruvawe na organizaciskata mre`a za propagandno dejstvuvawe. Organizacijata nastapila so barawa za potvrduvawe na privilegiite na Carigradskata patrijar{ija. Kako glavno politi~ko barawe bilo postave-

G

no pra{aweto za nova administrativna podelba spored potrebite na narodnostite. Politi~koto dejstvuvawe bilo antimakedonski orientirano. Pred krajot na 1909 g. Gr~kata politi~ka organizacija zapo~nala da dejstvuva i protiv mladoturskata vlast. Vo noemvri vlastite gi zatvorile gr~kite politi~ki klubovi i taka zaprela legalnata dejnost na Gr~kata politi~ka organizacija. Prodol`ilo konspirativnoto dejstvuvawe i bile reaktivirani andartskite vooru`eni ~eti. LIT.: Manol Pandevski, Politi~kite partii i organizacii vo Makedonija (1908–1912), Skopje, 1965. M. Min.

GR^KI JAZIK – indoevropski jazik od balkanski tip, razvien od jazikot na indoevropskite plemiwa, doseleni kon krajot na 3 milenium pr.n.e. i jazikot na zate~enoto starobalkansko i mediteransko naselenie. Po de{ifriraweto na linearnoto Be (mikensko) pismo razvojot na g.j. mo`e da se sledi vrz pismeni izvori vo tekot na eden period od 3.500 godini. Gr~koto kulturno i jazi~no vlijanie proniknuvalo vo centralniot i severniot del na Balkanot u{te od mikenskoto, pa s¢ do na{evo vreme. Slovenite vo Makedonija rano vlegle vo kontakt so gr~ko-vizantiskata kultura. Prvoto slovensko pismo i kni`evni normi (spored gr~. obrasci) se povrzani so Solun. Vo IX v. Solun poslu`il kako most me|u gr~ko-vizantiskiot i slovenskiot svet. Preku Solun do{lo u{te edno silno kulturno dvi`ewe od epohalno zna~ewe za ju`nite Sloveni vo XVI v., inspirirano od ideite na Damaskin Studit za upotreba na govorniot jazik vo crkvata i pismenosta. P. Hr. Il.

GR^KI PROEKT (1782) – proekt na ruskata carica Katerina II i na avstriskiot imperator Jozef II. Katerina II mu ispratila na avstriskiot suveren proekt za podelba na osmanliskata dr`ava (1782). Prepiskata za toa traela skoro deset godini. So proektot se predviduvalo: od Vla{ko i Moldavija da se sozdade nezavisna dr`ava Dakija so pravoslaven vladetel; po del od Srbija, Bosna i Dalmacija da dobie Avstrija; a Egipet da $ se ponudi na Francija. Od ostatokot na Balkanot, Katerina predlagala da se formira gr~ko carstvo, na ~elo so nejziniot vnuk Konstantin Pavlovi~, koe smeelo da stapi vo unija so Rusija. LIT.: Vladimir Dedijer, Interesne sfere, Beograd, 1980; I. S. DostÔn, RossiÔ i balkanskiŸ vopros, Moskva, 1972. D. Jov.

409

G

GR^KO-AMERIKANSKI

GR^KO-AMERIKANSKI DOGOVOR ZA VOENI BAZI (Atina, 12. X 1953). SAD dobile pravo da gradat, da razvivaat i da koristat voeni bazi; da stacioniraat voen personal, vooru`eni sili i oprema pod nivna kontrola. Vooru`enite sili na SAD dobile celosna sloboda na dvi`eweto; koristewe na pati{tata i na `eleznicite, na vozdu{niot prostor i na teritorijalnite vodi, oslobodeni od site tro{oci, carini i taksi. Dogovorot bil sklu~en da va`i do ostanuvaweto vo sila na Dogovorot za Severnoatlatskiot (NATO) pakt, potpi{an vo Va{ington (4. IV 1949). LIT.: Balkanski ugovorni odnosi, III, Beograd, 1999. M. Min.

GR^KO-AMERIKANSKI DOGOVOR ZA SORABOTKA VO ODBRANATA (Atina, 9. VII 1990) ‡ dogovor so va`nost od 8 godini. Vladata na Republika Grcija gi ovlastila SAD da rakovodat so voenite objekti i od niv da prezemaat misii i aktivnosti za odbranbeni celi i celi za poddr{ka. SAD se obvrzale na Grcija da $ obezbedat odbranbena poddr{ka i pomo{ za modernizirawe i za zgolemuvawe na borbenata sposobnost na gr~kite vooru`eni sili. So Dogovorot bil reguliran statusot na voenite sili na civilnata komponenta na SAD vo Grcija. LIT.: Balkanski ugovorni odnosi, III, 1999. M. Min.

GR^KO-AMERIKANSKI [TAB (1947) ‡ zaedni~ko gr~ko-amerikansko voeno rakovodstvo za borba protiv DAG. So razgoruvaweto na Gra|anskata vojna vo Grcija (po povlekuvaweto na Velika Britanija), SAD vo 1947 g. ja zgolemile voenata i materijalnata pomo{. Vo Grcija pristignale voeni sovetnici na ~elo so gen. Xejms fon Flit i bil formiran Gr~ko-amerikanski {tab. Gr~kata vojska bila zgolemena na 232 iljadi vojnici, vooru`ena so moderno oru`je i so avioni. Taka ekipirana i obu~ena kralskata vojska gi porazila edinicite na DAG i ja osigurala vlasta za monarhisti~kata vlada. LIT.: L. Panovska, Gra|anskata vojna vo Grcija (1946–1949). Kraj na edna iluzija, Skopje, 2003; d-r R. Kirjazovski, KPG i makedonskoto nacionalno pra{awe 1918– 1914, Skopje, 1982; G. D. KirÔkides, Gra`danskaÔ voŸna v Grecii (1946–1949), Moskva, 1972. St. Kis.

GR^KO-BRITANSKI KONVENCII ZA VOENA OT[TETA NA GRCIJA (1925). Po barawata od Vladata na Grcija za nadomestok za prisustvoto na britanskite i na drugite sili na An410

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

tantata na gr~kata dr`avna teritorija na Makedonskiot front (vo primorskiot del od Makedonija) vo vremeto na Prvata svetska vojna na Balkanot i vo povoeniot period, dvete vladi sklu~ile dve konvencii i eden Dopolnitelen protokol za nadomestuvawe na {tetata na Grcija (Atina, 30. XI 1925). So prvata Konvencija Vladata na Velika Britanija $ otpi{ala na Grcija dolg vo iznos od 564.960 funti, a so vtorata dopolnitelno u{te 685.040 funti, za celosna i za definitivna isplata na zaostanatiot gr~ki dolg. LIT.: Makedonija vo me|unarodnite dogovori, 1, 1913–1940, Redakcija M. Minoski, Skopje, 2005; Balkanski ugovorni odnosi, II (1919–1945), Red. M. Stojkovi}, Beograd, 1998. M. Min.

GR^KO-BUGARSKA KONVENCIJA ZA ME\USEBNA RAZMENA NA NASELENIJA (1919). Po potpi{uvaweto na Mirovniot dogovor (27. XI 1919) vo Nej na Sena (Francija), naredniot den (28. XI) Bugarija i Grcija vo Pariz potpi{ale i oddelna Konvencija za me|usebna dobrovolna razmena na etni~kite, jazi~nite i verskite malcinstva od dvete dr`avi. So Konvencijata Bugarija im davala na svoite dr`avjani (pripadnici na gr~koto etni~ko malcinstvo) pravo na slobodno iseluvawe vo Grcija, a Grcija pravo na iseluvawe vo Bugarija na dr`avjanite pripadnici na bugarskoto etni~ko malcinstvo. Stranite potpisni~ki se obvrzale da ne go ograni~uvaat emigriraweto. Site postojni zakoni i drugi propisi {to go spre~uvale ili na kakov i da e na~in go ograni~uvale emigriraweto se stavale von sila i nemale nikakvo pravno dejstvo. Na emigrantite {to }e emigrirale, vo soglasnost so potpi{anata Konvencija, im se garantirala nepovredlivost na materijalnite prava {to gi imale vo momentot na emigriraweto. Emigriraweto spored Konvencijata se predviduvalo da trae 2 godini. Emigriraweto na ma`ot povlekuvalo zadol`itelno emigrirawe na semejstvoto – na `enata i na decata pod 18-godi{na vozrast. Za sproveduvawe na emigriraweto so Konvencijata bilo predvideno formirawe na Me{ana komisija imenuvana od Sovetot na Dru{tvoto na narodite vo rok od tri meseci od denot na nejzinoto stapuvawe vo sila. Komisijata imala nadle`nost da sprovede likvidacija na nedvi`nite imoti na emigrantite. Likvidiranite nedvi`ni imoti na emigrantite ostanuvale vo sopstvenost na Vladata na ~ija{to dr`avna teritorija se nao|ale.

Vo nadle`nost na Me{anata komisija bila i likvidacijata na imotite na emigrantite {to emigrirale pred potpi{uvaweto na Konvencijata. Za bugarsko malcinstvo bil smetan i mnozinskiot makedonski narod vo Egejski del od Makedonija i bil podlo`en na re`imot na iseluvawe. Po potpi{uvaweto na Konvencijata, Grcija prezela sistem na merki za prisila za emigrirawe na {to pogolem del od makedonskiot narod, so kolonizirawe Grci za da se izmeni demografskiot sostav na naselenieto. Samo so primenata na Konvencijata prisilno bile iseleni okolu 86.500 Makedonci vo Bugarija. LIT.: Makedonija vo me|unarodnite dogovori, Skopje, 2000; Stojan Kiselinovski i Irena Stavovi-Kavka, Malcinstvata na Balkanot (XX vek), Skopje, 2004. M. Min.

GR^KO-ITALIJANSKATA VOJNA (1940 ‡ 1941) ‡ prvata fa{isti~ka voena agresija vo periodot na Vtorata svetska vojna na Balkanot. Po prvite voeni uspesi na po~etokot na vojnata (1940), italijanskata vojska bila prinudena na povlekuvawe dlaboko vo albanskata teritorija. Gr~kata vojska ja anektirala Ju`na Albanija (Argirokastro, Saranda, Moskopole i drugi mesta) kade {to, osven Albancite hristijani (Toski), `iveelo i gr~ko etni~ko malcinstvo. Makedoncite bile masovno mobilizirani i u~estvuvale vo bitkite kaj Pogradec, Ivan Planina, Klisura i na drugi mesta. LIT.: A. Vacalopoulos, Histoire de la Grece moderne, Paris, 1975; Hr. Andonovski, Makedoncite pod Grcija vo borbata protiv fa{izmot (1940‡1944), Skopje, 1968. St. Kis.

GR^KO-JUGOSLOVENSKI DOGOVOR ZA BALKANSKA UNIJA (1942) ‡ dogovor sklu~en me|u monarhisti~kite vladi na Grcija i na Jugoslavija vo egzil, pod pokrovitelstvo na Velika Britanija. So Dogovorot potpi{an vo London (15. I 1942) stranite se obvrzale po vojnata da formiraat jugoslovensko-gr~ka unija, otvorena za pristapuvawe na drugite dr`avi za sozdavawe Balkanska unija. Dogovornite strani gi utvrdile politi~kite, ekonomskofinansiskite i voenite organi na Unijata. Za poinakov status na Makedonija ne stanuvalo zbor, se podrazbirala polo`bata vo ramkite na predvoenite granici na integralna Jugoslavija i na monarhisti~ka Grcija. So razvojot na nastanite do krajot na Vtorata svetska vojna i so promenite vo dvete dr`avi, na Balkanot i vo Evropa, gr~ko-jugoslovenskiot

GR^KO-MAKEDONSKI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

dogovor ostanal samo na hartija da svedo~i za proekcijata na Velika Britanija za posakuvaniot povoen poredok na Balkanot. LIT.: Dokumenti o spoljnoj politici SFRJ 1941–1945, I, Beograd, 1988. M. Min.

GR^KO-JUGOSLOVENSKI PAKT ZA PRIJATELSTVO (Belgrad, 27. III 1929) ‡ pakt me|u Grcija i Kralstvoto na Srbite, Hrvatite i Slovencite za prijatelstvo, pomiruvawe i sudsko poramnuvawe. Dogovornite strani se obvrzale da sorabotuvaat i da si davaat sestrana pomo{ za odr`uvawe na versajskiot poredok na Balkanot i za po~ituvawe i izvr{uvawe na obvrskite od mirovnite dogovori. Primenata na Paktot bila predvidena i vo slu~aite koga treta sila bila zainteresirana vo sporot me|u dogovornite strani. Paktot bil sklu~en so va`nost od 5 godini. Vo slu~aj Paktot da ne se otka`el 6 meseci pred istekot, negovata va`nost prodol`uvala za u{te 5 godini. LIT.: †Slu`bene novine#, 58/XX, Beograd, 1930; Makedonija vo me|unarodnite dogovori, I, Skopje, 2006. M. Min.

GR^KO-MAKEDONSKA TUPANICA (1926) ‡ gr~ka nacionalisti~ka i teroristi~ka organizacija vo Egejskiot del na Makedonija vo periodot me|u dvete svetski vojni, formirana po Gr~ko-turskata vojna {to dejstvuvala vo Kostursko, Lerinsko, Vodensko, Kajlarsko itn. Organizirani grupi gi krstosuvale makedonskite sela i go terorizirale makedonskoto naselenie za „dobrovolno# da se iseluva vo Bugarija ili vo prekuokeanskite zemji (Kanada, SAD i Avstralija). So proglasi gi predupreduvale Makedoncite (od 2 do 80 godini) deka e strogo zabraneto koristeweto na makedonskiot jazik. LIT.: Hr. Andonovski, Vistinata za Egejska Makedonija, Skopje, 1971; S. Kiselinovski, Gr~kata kolonizacija vo Egejska Makedonija (1913–1940), Skopje, 1981. St. Kis.

GR^KO-MAKEDONSKI VRSKI I ODNOSI. Ponovite vrski zapo~nuvaat so u~estvoto na Makedonci vo Gr~koto vostanie (1821–1830). Po nezavisnosta na Grcija (1830) se postaveni osnovite na golemogr~kata politika naso~ena kon teritorijata na Makedonija. Se otvoraat konzulati vo Solun i vo Bitola (1859). Gr~kite streme`i za teritorijalno pro{iruvawe za prvpat se realiziraat vo vremeto na isto~nata kriza, koga teritorijata na Makedonija se proglasuva za gr~ka, pravoslavnite `iteli za Grci i zapo~nuva ofanziva za pogr~uvawe preku Carigradskata patri-

jar{ija, gr~kite u~ili{ta, gr~kite diplomatski pretstavni{tva i preku razni zdru`enija – silogosi. Vo vremeto na isto~nata kriza vo Atina se formira Komitet za podgotovka i krevawe vostanie vo Makedonija. Leonidas Vulgaris i drugi makedonski dejci, kako reakcija na svikuvaweto Evropska komisija za podgotvuvawe reformi, vo soglasnost so ~lenot 23 od Berlinskiot dogovor, svikuvaat Nacionalno sobranie na Makedonija (2. VI 1880), koe nosi odluka za formirawe Privremena vlada na Makedonija „Edinstvo#. Ilindenskoto vostanie od gr~kata vlada se degradira do stepen na razbojni~ka akcija naso~ena protiv Grcite vo Makedonija. Od 1904 do 1908 g. Grcija, koristej}i gi dobrite odnosi so Turcija, crkovno-prosvetnata propaganda ja nadopolnuva so u{te pointenzivno ispra}awe vooru`eni ~eti {to vr{at pusto{ po makedonskite sela, prinuduvaj}i go naselenieto {to ja napu{tilo Gr~kata crkva pak da se vrati pod nejzina vlast i da se deklarira kako gr~ko. Grcija gi ostvaruva teritorijalnite aspiracii kon Makedonija vo tekot na Balkanskite vojni (1912–13), ~ii rezultati se sankcionirani so Mirovniot dogovor vo Bukure{t (10. VIII 1913). Prvata svetska vojna $ ovozmo`uva novo teritorijalno pro{iruvawe za smetka na Makedonija (pred vojnite ima 64.657 km teritorija i 2.900.000, a po Prvata svetska vojna 120.000 km i 5.100.000 `iteli). Vo 1919 g. Grcija i Bugarija sklu~uvaat Dogovor za „dobrovolno# iseluvawe na naselenieto od dvete dr`avi kako osnova za prinuda vrz Makedoncite od Egejskiot del na Makedonija, najmnogu od Kuku{ko, od Sersko i od Dramsko. Na nivno mesto kolonizira gr~ko naselenie, so {to drasti~no ja izmenuva etni~kata struktura. Makedoncite ostanuvaat mnozinstvo vo Kostursko, Lerinsko i vo Vodensko, no podlo`eno na nacionalno ugnetuvawe, denacionalizacija i asimilacija preku zabrana za upotreba na makedonskiot jazik, promena na imiwata na rekite, ezerata, naselenite mesta, sproveduvawe merki na progon i teror, zatvorawe itn. Me|unarodnata zaednica reagira preku Ligata na narodite so pritisok za po~ituvawe na opredeleni prava vo sferata na obrazovanieto, odnosno, za sozdavawe bukvar na makedonski jazik. Me|u dvete svetski vojni vo Egejska Makedonija ima silno makedonsko nacionalnoosloboditelno dvi`ewe na stranata na antifa{isti~kite sili. Kako rezultat na Gra|an-

G

skata vojna vo 1949 g. doa|a do masovno iseluvawe na Makedoncite od Egejskiot del na Makedonija. Po raspa|aweto na SFRJ i proglasuvaweto na nezavisnosta na RM zapo~nuvaat seriozni problemi {to gi predizvikuva RG vo odnos na RM, oficijalno, povrzani glavno so imeto na RM. Vo prvata polovina na devedesettite godini od XX v. Grcija prezema serija aktivnosti na me|unaroden plan, duri i pravno nedozvoleni (ekonomsko embargo kon RM, na pr., kako forma na pritisok zabraneta so Povelbata na OON), raboti na spre~uvawe na procesot za po{iroko me|unarodno priznavawe na RM pod ustavnoto ime, spre~uvawe na procesot za za~lenuvawe vo onie me|unarodni organizacii (vklu~itelno i nevladini) vo koi postoi mo`nost RM da bide primena pod ustavnoto ime, vr{i oficijalni intervencii vo protokolot na raboteweto i imenuvaweto na me|unarodnite konferencii (na vladino i na nevladino nivo) so insistirawe site prisutni da $ se obra}aat na RM pod referencata „PJRM# itn. Po priemot na RM vo ON, dvete dr`avi, pod pokrovitelstvo na ON, vodat razgovori za re{avawe na sporot okolu imeto. Na 13. IX 1995 g. vo Wujork se potpi{uva Privremenata soglasnost za normalizacija na odnosite pome|u RM i RG, so koja se vospostavuvaat diplomatski odnosi na nivo na kancelarii za vrski. Gr~kata kancelarija se otvora na 13. X 1995 g. Prv {ef na Kancelarijata e Aleksandros Maqas. Prv {ef na Kancelarijata za vrski na RM e Qup~o Arsovski. Normaliziraweto na politi~kite odnosi pridonesuva za zabrzan razvoj na ekonomskite odnosi, iako sporot okolu imeto s# u{te ne e re{en i pregovorite s# u{te se vodat. RG ne go priznava postoeweto na makedonskoto malcinstvo (Ustavot priznava samo religiozni malcinstva) pod {to se podrazbira samo postoeweto na muslimanskoto malcinstvo vo Trakija (termin so koj se opfateni Turci, Pomaci i Romi). Brojot na Makedoncite vo Grcija mnogu te{ko mo`e da se opredeli (duri i pribli`no), poradi nizata istoriski nastani {to doveduvaat do masoven egzodus vrz Makedoncite vo Egejskiot del (spored nekoi porane{ni proceni od 150.000 do 200.000) i otsustvoto na kakvi bilo oficijalni podatoci. IZV.: Viktor Gaber, Za makedonskata diplomatija, Skopje, 2002; Risto Poplazarov, Gr~kata politika sprema Makedonija vo vtorata polovina na XIX i po~etokot na XX vek, Skopje, 1973. T. Petr.

411

G

GR^KO-SRPSKA

GR^KO-SRPSKA KONVENCIJA (nacrt, 1861). Grcija i Srbija dogovorile potpi{uvawe na specijalna bilateralna konvencija za sojuz i podelba na sferite na propagandno dejstvuvawe vo Makedonija i vo drugite balkanski vladeewa na Osmanliskata Imperija. Tie se obvrzale po ratifikuvaweto na Tajnata konvencija zaedni~ki da dejstvuvaat za pridobivawe na knezovite na Vla{ko i na Crna Gora za potpi{uvawe Dogovor za sojuz, ~ij tekst bil podgotven i prilo`en kon nacrtot na Konvencijata. Vo slu~aj dvete kne`evstva da otka`ele, Grcija i Srbija se obvrzuvale da go potpi{at dogovorot za sozdavawe dvoen sojuz i da dejstvuvaat za pridobivawe na edna od evropskite golemi sili da go priznae principot za neme{awe vo rabotite na Istokot i da vlijae da go respektiraat toj princip i drugite sili. So Konvencijata gi utvrdile i vooru`enite sili {to trebalo da gi podgotvi sekoja od stranite za voeni dejstva, a naedno i obvrskite za dogovarawe na mirot i za opredeluvaweto na granicite. Konvencijata ne bila potpi{ana, Kne`evstvoto Srbija bilo preokupirano so sopstvenite vnatre{ni politi~ki sostojbi. LIT.: Makedonija vo bilateralnite i multilateralni dogovori na balkanskite dr`avi (1861–1913), Skopje, 2000. M. Min.

GR^KO-SRPSKA KONVENCIJA (1914) & za izvr{uvawe na odredbata od Dogovorot za sojuz (19. V / 1. VI 1913). Grcija i Srbija vo Atina potpi{ale posebna Konvencija za otstapuvawe del od Solunskoto pristani{te na Srbija (10./23. V 1914) za koristewe vo period od 50 godini. Toj prostor od Solunskoto pristani{te ostanuval pod uprava na gr~kite vlasti. Gr~kata vlada se obvrzala da izgradi instalacii i zgradi potrebni za srpskiot tranzit, da vospostavi i da odr`uva direktno telegrafsko i telefonsko povrzuvawe so Srbija. Na brodovite za tranzit vo Solunskoto pristani{te, koi prenesuvale stoki od i za Srbija, im bile dadeni site prava i privilegii kako na brodovi na najpovlastena nacija. Za prenosot na stokite po `eleznicata bilo predvideno potpi{uvawe posebni protokoli; za veterinarnata (za srpskiot dobitok) i za carinskata slu`ba, regulativata bila sostaven del na Konvencijata. Na Srbija $ se obezbeduvalo da $ bidat dadeni site privilegii i pogodnosti, a se predviduvalo tie da im bidat davani i na treti dr`avi {to }e proizle412

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

zele od sozdavaweto Slobodna zona vo Solunskoto pristani{te. LIT.: Makedonija vo me|unarodnite dogovori, I, Skopje, 2006. M. Min.

GR^KO-SRPSKI DOGOVOR ZA GRANICATA (1913). Grcija i Srbija, kako sojuzni~ki, brgu se spogodile za kone~nata podelba na okupiranite teritorii vo Makedonija. Po postignuvaweto kompromis za spornite pra{awa za Gevgelija i za ju`niot del na Prespanskoto Ezero, vo Belgrad, Grcija i Srbija sklu~ile Dogovor za gr~ko-srpskata granica (3/16. VIII 1913). Spored potpi{aniot Dogovor, granicata trgnuvala od kotata 1494 na planinata Belasica, minuvala preku Dojranskoto Ezero, me|u selata Bogorodica i Ma~ukovo, a ottamu preku r. Vardar minuvala severno od s. Sehovo preku planinite Ko`uf i Nixe, me|u selata Kenali i Rahmanli (ostavaj}i $ gi Rahmanli na Grcija), Mexitlija i Nego~ani, Rahovo i Drago{, minuvala ju`no od s. Dolno Dupeni preku Prespanskoto Ezero (ostavaj}i $ go ostrovot Golem Grad na Srbija) i izleguvala na zapadniot breg na ezeroto ju`no od s. Kowsko. Ottamu prodol`uvala kon vrvot Gorica, minuvala me|u selata Bla~a i Piskupija i zavr{uvala na albanskata granica. Za odbele`uvawe na grani~nata linija dogovorile formirawe na Me{ana komisija. Komisijata bila nadle`na da izvr{i podelba na nedvi`nite imoti i na kapitalot na okruzite i na op{tinite razdeleni so granicata. Vo slu~aj na spor pri obele`uvaweto na grani~nata linija, dvete zemji dogovorile arbitra`a od Vladata na Romanija ili od vlada na druga prijatelska dr`ava. Me{anata komisija go izvr{ila obele`uvaweto na grani~nata linija kako {to bilo predvideno vo Dogovorot. Granicata opredelena so ovoj dogovor ostana nepromeneta po dvete svetski vojni i po proglasuvaweto na nezavisnosta na RM. LIT.: Srpsko-gr~ki sporazum od 3/16 avgusta 1913, Beograd, MID, 1914; Makedonija vo bilateralnite i multilateralni dogovori na balkanskite dr`avi, Skopje, 2000. M. Min.

GR^KO-SRPSKI SOJUZ (1867‡ 1868). Po nekolkugodi{ni tajni pregovori, vodeni so prekini, Kralstvoto Grcija i Kne`evstvoto Srbija sklu~ile taen Dogovor za ofanziven sojuz protiv osmanliskata dr`ava za †osloboduvawe na site hristijanski narodi vo evropska Turcija i na Arhipelagot (belomorski)#. So Dogovorot (14 / 26. VIII 1867) vo Veslaj kaj Viena bilo opredeleno i vre-

meto za zapo~nuvawe na vojnata (mart 1868). Vo slu~aj na te{kotii vo vojnata, za celosno ostvaruvawe na celite utvrdeni so Dogovorot za sojuz, sekoja od dogovornite strani mo`ela da se povle~e od vojnata edinstveno otkako na sojuzni~kata dr`ava }e $ obezbedela: Srbija na Grcija osloboduvawe i prisoedinuvawe na Epir i na Tesalija, a Grcija na Srbija osloboduvawe i prisoedinuvawe na Bosna i Hercegovina. Vo slu~aj na celosno ostvaruvawe na celite na vojnata za podelba na drugite teritorii na osmanliskata dr`ava na Balkanot, dogovorile potpi{uvawe na poseben dogovor. Dogovorile propagandno dejstvuvawe bez teritorijalno razgrani~uvawe i zaedni~ki da rabotat na pridobivawe vo Sojuzot na Romanija. Grcija i Srbija potpi{ale Protokol (10. I 1868), a i tajna Voena konvencija vo Atina (16. II 1868). So Konvencijata bile utvrdeni silite, vooru`uvaweto i koordinacijata na voenite dejstva, predvideni da se vodat na celata teritorija na evropskite vladeewa na osmanliskata dr`ava, proglasena za zaedni~ko boi{te. Pritoa, glavnoto vnimanie bilo posveteno na voenostrategiskoto zna~ewe na zemjite me|u Grcija i Srbija, posebno na Makedonija, vo koja bile markirani glavnite strategiski pravci: zapaden: Solun‡Bitola kon Ohrid i Veles‡Skopje; centralen: Solun‡Skopje‡Pri{tina i ju`en: Solun‡utokata na r. Bistrica. Po ubistvoto na knezot Mihajlo (1868) akcijata bila prekinata. LIT.: Makedonija vo bilateralnite i multilateralni dogovori na balkanskite dr`avi, Skopje, 2000; Grgur Jak{i¢Vojislav Vu~kovi¢, Spoqna politika Srbije za vlade Mihaila (Prvi balkanski savez), Beograd, 1967. M. Min.

GR^KO-SRPSKI SOJUZ (1913). Vo tekot na proletta 1913 g. se zaostrile sprotivnostite me|u balkanskite sojuzeni dr`avi za podelbata na okupiranata Makedonija. Grcija i Srbija gi usoglasile interesite i bile edinstveni vo stavot po sekoja cena da gi za~uvaat okupiranite teritorii i da obezbedat me|usebna granica vo Makedonija. Vo Atina (22. IV / 5. V 1913) potpi{ale Protokol za sklu~uvawe gr~ko-srpski sojuz, so koj gi utvrdile odredbite vo Dogovorot za prijatelstvo i odbranben sojuz za obezbeduvawe zaedni~ka granica i za linijata na razgrani~uvawe so Bugarija vo Makedonija. Vo Solun (19. V / 1. VI 1913) bil potpi{an Dogovor za sojuz me|u Grcija i Srbija so koj dogovornite strani si gi garantirale osvoenite teritorii,

GUBAR

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

se obvrzale na zaedni~ka odbrana so site postojni sili i vo slu~aj na vojna da sklu~at primirje samo istovremeno, so me|usebna soglasnost. So Dogovorot Grcija se obvrzala na Srbija da $ obezbedi ekonomski izlez na Egejskoto More, da $ gi dade site potrebni olesnuvawa i da $ garantira za period od 50 godini celosna sloboda za srpskata uvozna i izvozna trgovija preku Solunskoto pristani{te i po `eleznicite od Solun kon Skopje i kon Bitola. Istiot den vo Solun bila potpi{ana i Voena konvencija za zaedni~ka odbrana pri napad od Bugarija. So Konvencijata bile opredeleni brojniot sostav na mobilnata armija, vo po~etokot na vojnata i strategiskiot raspored na edinicite, kako i vodeweto na voenite operacii protiv Bugarija spored zaedni~ki voenooperativen plan izraboten od general{tabovite na dvete armii ili od nivni delegati. So Konvencijata opredelile prodol`ena linija na razgrani~uvawe po prezemaweto na teritorijata na Makedonija okupirana od Bugarija. So potpi{uvaweto na Dogovorot za sojuz i na Voenata konvencija bile zavr{eni podgotovkite za me|usojuzni~kata balkanska vojna. LIT.: Makedonija vo bilateralnite i multilateralni dogovori na balkanskite dr`avi, Skopje, 2000; Dokumenti za borbata na makedonskiot narod za samostojnost i za makedonska nacionalna dr`ava, I, Skopje, 1981. M. Min.

GR^KO-TURSKA KONVENCIJA ZA ZADOL@ITELNA RAZMENA NA NASELENIJA (1923). Turcija, po pobedata vo Gr~ko-turskata vojnata (1919‡1922), na Mirovnata konferencija vo Lozana $ nametnala na Grcija konvencija za zadol`itelna razmena na gr~koto naselenie od Turcija (okolu 1,500.000 `iteli) i na muslimanskoto naselenie od Grcija. So Konvencijata (30. I 1923) bila predvidena zadol`itelna razmena na naselenijata (na 1. V 1923). Od zadol`itelnata razmena se izzemale Grcite `iteli vo Carigrad (od pred 30. X 1918) i muslimanskoto naselenie vo Zapadna Trakija, isto~no od tursko-gr~kata granica utvrdena so Bukure{kiot miroven dogovor. Vladata na Grcija go gledala svojot interes od razmenata na naselenijata vo mo`nosta da go promeni demografskiot sostav na naselenieto vo anektiraniot primorski del od Makedonija so prisilno iseluvawe, osven na makedonskoto pravoslavno i na makedonskoto muslimansko naselenie i kolonizirawe na gr~koto naselenie iseluvano od Turcija. Obvrskata za

zadol`itelna razmena na naselenijata, predvidena so Konvencijata, bila vgradena i vo Mirovniot dogovor (24. VII 1923) vo Lozana. Turcija i Grcija vo Ankara (25. VI 1925) potpi{ale Protokol za primena na Kovencija za razmena na naselenijata. Pri sproveduvaweto na Konvencijata i na odredbite od Mirovniot dogovor za zadol`itelna razmena na naselenijata se pojavile golem broj problemi, zatoa vo Atina (1. XII 1926) bil potpi{an Dogovor za likvidacija na nedvi`nite imoti na razmenetite naselenija vo Grcija i vo Turcija, a i Konvencija (10. VI 1930) za definitivno likvidirawe na pra{awata vo vrska so primenata na Lozanskiot i na Atinskiot dogovor za razmena na naselenijata me|u Republika Grcija i Republika Turcija. Se smeta deka od Egejskiot del od Makedonija vo Turcija bile iseleni okolu 44 iljadi pripadnici na makedonskoto muslimansko naselenie. LIT.: Makedonija vo bilateralnite i multilateralni dogovori na balkanskite dr`avi, I, Skopje, 2000; Stojan Kiselinovski i Irena Stavovi-Kavka, Malcinstvata na Balkanot (XX vek), Skopje, 2004. M. Min.

GR^KO-TURSKA VOJNA (1919 – 1922) – vojna pome|u Grcija i Turcija neposredno po Prvata svetska vojna. So namera da go prinudi turskoto nacionalnoosloboditelno dvi`ewe, na ~elo so Kemal Mustafa, da go prifati Mirovniot dogovor od Sevr, Grcija vo 1920 g. prezela golemi voeni dejstva vo Mala Azija. Po prvite voeni uspesi, gr~kata vojska bila porazena vo bitkata kaj r. Sakarija (avgust 1922). So Lozanskiot miroven dogovor (1923) Turcija gi dobila: Isto~na Trakija (do r. Marica – Evros), Smirna so okolinata i ostrovite Imbros i Tenedos (Boskada). Gr~koturskata vojna $ stavila privremen kraj na gr~kata golemodr`avna ideja za Grcija kako dr`ava na dva kontinenta i na pet moriwa. LIT.: A. Vacalopoulos, Histoire de la Grece moderne, Paris, 1975; P. Gentizon, Mustapha Kemal ou l’ Orient en Marche, Paris, 1929; S. Kiselinovski, Gr~kata kolonizacija vo Egejska Makedonija (1913–1940), Skopje, 1981. St. Kis.

GR^KO-TURSKI DOGOVOR ZA MIR (Atina, 1/14. XI 1913) – dogovor so koj prestanala va`nosta na Londonskiot miroven dogovor (30. V 1913), a se potvrduvala va`nosta na bilateralnite dogovori, na konvenciite i drugite akti {to bile vo sila vo momentot na prekinuvaweto na diplomatskite odnosi; im se davala polna amnestija za site lica-u~esnici vo politi~kite nastani pred negovoto

G

potpi{uvawe; se obezbeduvale sopstveni~kite prava i nepovredlivosta na oficijalnite dokumenti za sopstvenost na nedvi`nite imoti, kako i ispolnuvaweto na obvrskite za `elezni~kite linii Solun–Bitola i Solun– Aleksandropolis. Bile potpi{ani i oddelni protokoli: Protokol za optirawe za gr~ko dr`avjanstvo na licata od teritoriite {to gi dobila Grcija i Protokol za nedvi`nite imoti na otomanskata dr`ava vo oblasta na Solun. LIT.: Makedonija vo me|unarodnite dogovori, Skopje, 2005. M. Min.

GUBARI (Lymantriidae) – no}ni peperugi so debelo i kuso vlaknesto telo i so {iroki krilja. @enkite se pogolemi od ma`jacite; jajcata gi polo`uvaat vo paketi na drvenesti stebla. Gasenicite se hranat so listovi. Ovaa familija opfa}a vidovi poznati kako golemi {tetnici na {umite i ovo{nite nasadi. Vo Makedonija se registrirani 12 vida. ^est me|u niv e vidot obi~en gubar – Lymantria dispar L., ~ii gasenici se hranat so listovi od mnogu listopadni drvja i ovo{ki. Vo eksplozija na populaciiite, pri optimalni uslovi, uni{tuvaat ogromni {umski povr{ini. LIT.: Franz Daniel, Die Lepidopteren fauna Jugoslawisch Mazedoniens. II Bombices et Sphinges, Posebno Izdanie. Mus. Mac. Sci. Nat., Skopje, 1964; Jon~e [apkarev, Zoologija na Bez’rbetnite `ivotni, Skopje, 1991; Vladimir Krpac and Branislava Mihajlova, Biodiversity of Macedonia from a view point of hitherto faunistic investigations. Participation with Underproject: Klass Insecta, Macedonian Museum of Natural History – Ministry of Science, Final Report, Skopje, 1999, 23-30. V. T. K. – M. Kr.

Smrekov gubar – no}na peperuga

GUBAR, SMREKOV (Lymantria monacha L.) – sredno golema no}na peperuga. Ima debelo, kuso i vlaknesto telo so {iroki krilja. @ivee vo iglolisni {umi. Prezimuva vo stadium na jajce. Gasenicite se hranat so igli~ki od smreka i od bor, no napa|aat i listopadni drvja (breza). Vo pogolemi populacii predizvikuva {teti. Rasprostranet e vo cela Evropa. Vo Makedonija ovoj vid se sre}ava poretko. LIT.: Franz Daniel, Die Lepidopteren fauna Jugoslawisch Mazedoniens. II Bombices et Sphinges, Posebno Izdanie, Mus. Mac. Sci. Nat., Skopje, 1964, 2: 1-75 ; Jon~e [apkarev, Zoologija na bez’rbetnite `ivotni, Skopje, 1991. V. T. K. – M. Kr.

413

G

GUGUV^EVSKI

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

GUGUV^EVSKI, Mihail (Tetovo, 19. X 1922 – Skopje, 27. XII 1975) – agronom, redoven profesor na Fakultetot za zemjodelski nauki i hrana vo Skopje. Diplomiral i se vrabotil na Zemjodelskiot fakultet vo Skopje (1961– 1975). Doktoriral na temata „Porast i razvitok na mekata p~enica (Tr. Aestivum L.) vo agroekolo{kite uslovi na Ov~e Pole# na Zemjodelsko-{umarskiot fakultet vo Skopje (1969). Vo NOB u~estvuval od 1944 g., pred toa bil vklu~en na zadninska rabota. Avtor e na pogolem broj nau~ni i stru~ni trudovi. P. Iv.

nuva vo nea do krajot na `ivotot. Ostvaril pove}e od 20 ulogi od klasi~niot, sovremeniot i doma{niot operski repertoar. Pozna~ajni ulogi: Don Hoze (Karmen), Ismael (Nabuko), Manriko (Trubadur), Mario Kavaradosi (Toska), Pinkerton (Madam Baterflaj), Radames (Aida), Nikola Karev (K. Makedonski, Ilinden). Nastapuval i na koncertniot podium, osobeno izveduvaj}i oratoriumski dela. Gostuval vo pove}e stranski zemji. Tenor so blagorodna tonska emisija, so {irok dijapazon i so poseben akcent na dramskiot moment vo predavaweto na psiholo{kite sosF. M. tojbi na scenskite heroi.

Marko Gugulovski

GUGULOVSKI, Marko (Gali~nik, 27. V 1938) – grad. in`., red. prof. na Grade`niot fakultet vo Skopje (od 1980 do penzioniraweto vo 2003 g.). Predaval tehni~ka mehanika, jakost na materijalite i nivna elasti~nost i plasti~nost. Se usovr{uval na Imperijal kolexot vo London (1968/69) i vo SAD (1972). Bil dekan na Grade`niot fakultet (1995–97), pretsedatel na Upravniot odbor (1995–97) i generalen direktor (1998) na Javnoto pretprijatie za stopanisuvawe so stanben i deloven prostor na RM. Q. T.

Simeon Gugulovski

GUGULOVSKI, Simeon (Solun, Grcija, 1. VI 1941 – Sofija, 13. VIII 1995) ‡ operski pevec, tenor, prvenec na Operata na MNT. Diplomiral (1976), a podocna i magistriral na Muzi~kata akademija vo Qubqana (prof. K. Ku{ej–Novak i O. Ota). Vo periodot 1973–1977 e solist na Qubqanskata opera, a od 1978 preminuva vo Operata na MNT i osta414

Gugutki

Quben Gugu~evski

„Totalna proteza ‡ praktikum# (2000) i „Klinika na totalnoto E. M. protezirawe# (2003). GUDEL (X–XI v.) – blagorodnik od Makedonija. Mu se predal na Vasilij II (1018), po {to bil prefrlen vo Mala Azija, kade {to u~estvuval vo zagovor (1026) protiv imperatorot Konstantin VIII. Po razotkrivaweto, zaedno so sou~esnicite Bogdan, Roman Kurkuas i Glava, bile oslepeni. Se smeta deka zagovorot go predvodel magisterot Presijan (najstariot sin na Ivan Vladislav), koj bil strateg na Vukelarion. LIT.: B. KrsmanoviÊ, Uspon vojnog plemstva u Vizantiji XI veka, Beograd, 2001; P. Pavlov, Zagovorite na magistÍr PresiÔn BÍlgarina, „BÍlgarski vekove#, II/2, SofiÔ, 2000. B. Petr.

GUGUTKA (Turtur risorius) ‡ sakana i po~ituvana ptica vo dvorot. Spored narodnite veruvawa, nekoga{ bila ~ovek, no od `al za umreniot brat, od taga se storila gugutka, so crn prevez na vratot, pa nejzinoto ubivawe se smeta za golem grev. Vo narodnata poezija taa e izvestuva~ na vqubenite deka se razdenilo, guga po ramnite dvorovi ili po ~ardacite i e sogovornik na lu|eto. IZV.: Pan~o Mihailov, BÍlgarski narodni pesni ot Makedoni®, Sofi®, 1924, 7; Marijovci u pesmi, pri~i i {ali, od dr-a Vojislava S. RadovanoviÊa, Skopqe, 1932, 58; „Streme`#, IX, 2, Prilep, 1954, 38; Makedonski muzi~ki folklor. Pesni I., Muzi~ki redaktori @ivko Firfov i Metodija Simonovski, Skopje, 1959, 258; Miladinovci, Zbornik 1861–1961, Skopje, 1962, 378 i 404; Makedonski narodni pesni. Tekst i melodii zapisal Kosta CÍrnu{anov, Sofi®, 1966, 100; Marko Cepenkov, Makedonski narodni umotvorbi. Narodni pesni, kn. prva, redaktiral d-r Kiril Penu{liski, Skopje, 1972, 193. S. Ml.

GUGU^EVSKI, Quben Nikolov (Skopje, 7. V 1954) ‡ spec. po stomatolo{ka protetika, redoven prof. na Stom. f. Magistriral (1989) i doktoriral (1992). Avtor e na 70 stru~no-nau~ni truda. Vo negoviot opus se vbrojuvaat: „Elektromiografski aspekti na fiziolo{koto miruvawe i interokluzalnoto rastojanie# (1993), „Totalna proteza, odbrani poglavja# (1994), „Okluzija# (1997),

Atanas Gudeski

GUDESKI, Atanas (s. Krivoga{tani, Prilepsko, 2. I 1931) – redoven profesor na [umarskiot fakultet vo Skopje, specijalist za oblasta biologija i za predmetot botanika. Zavr{il (1956) Filozofski fakultet (Grupa za biologija). Izbran za asistent na Zemjodelsko-{umarskiot fakultet vo Skopje (1958), a od 1979 g. stanuva redoven profesor na [umarskiot fakultet. Doktoriral na Prirodno-matemati~kiot fakultet vo Skopje (1974). Objavil pove}e nau~ni i stru~ni trudovi vo doma{ni i vo stranski spisanija, u~estvuval na brojni simpoziumi. Al. And. GULABI (Columba) – rod vistinski gulabi od familijata gulabi (Columbidae). Po golemina sredni ptici, so dolgi i ostri krilja i

GULI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

Gulab

so kratka opa{ka. Vo Makedonija se prisutni tri vida, koi se zadr`uvaat vo tekot na celata godina. Toa se: div gulab (Columba livia), gorski gulab (Columba oenas) i grivne{ ili grivjak (Columba palumbus). LIT.: Birds in Europe: population estimates, trends and conservation status. Cambridge, „BirdLife International Conservation Series#, 12, Cambridge, 2004; C. Harrison, An Atlas of the Birds of the Western Palaearctic, Glasgow, 1982. Sv. P. – V. Sid.

GULAP^EV, Spiro Konstantinov (Lerin, 12. VI 1856 – Sofija, 1918) – nacionalen i prosveten deec, „siromahomilec“, publicist i izdava~, makedonski separatist i federalist. Negoviot tatko bil sve{tenik i u~esnik vo borbite za samostojna makedonska crkva. Prvin se {koluval vo Carigrad, Odrin i Plovdiv kako egzarhiski stipendist, a potoa u~el vo Duhovnata akademija (1877–1879) i studiral na Pravniot fakultet vo Moskva (1879‡ 1881) i na Istorisko-filolo{kiot fakultet vo Kiev (1881– 1886). Vo Kiev bil inicijator za formiraweto na Prijatelska dru`ina za unapreduvaweto na bugarskata kni`nina vo Makedonija (1883). Poradi vrskite so tajni narodni~ki grupi vo Ukraina, bil eksterniran od Rusija, po {to kratko vreme bil nastavnik vo Lerin, kade {to otvo-

Spiro Gulap~ev

ril i kni`arnica, a potoa bil profesor vo gimnaziite vo Gabrovo (1887/1888), Varna (mart– septemvri 1888) i Trnovo (1888/1889). Se zanimaval so publicistika i izdava~ka dejnost. Vo negovata

novootvorena pe~atnica vo Ruse (1890) izdaval knigi so anarhisti~ka sodr`ina. Bil obvinet za makedonski nacionalen separatizam. Poradi nesoglasuvawa so pogledite na D. Blagoev i N. Gabrovski, go uni{til otpe~ateniot tira` na op{testveno-literaturniot zbornik „Novo vreme“ (1891). Vo negovata pe~atnica Kosta [ahov go pe~atel v. „Makedonija“ (Ruse, 20. I – 8. VI 1902), od koj se objaveni 4 broja. Se zalagal za mir i za federativno ureduvawe na Balkanot, so Makedonija kako posebna dr`avna edinica i za primena na fonetskiot princip vo eden makedoniziran jazik. BIBL.: Edin raskaz: Dedo StoÔn (Ima li um, çe ima i napred†k), Kiev, 1885; Edin ogl‹d po etnograf˜Ôta na Makedon˜Ô, Gabrovo, 1887. LIT.: Kr. [arova, IdeŸniÔt p†t na Spiro Gulab~ev, „IzvestiÔ na Institutot za istoriÔ“, t. 11, SofiÔ, 1962; D-r Bla`e Ristovski, Krste P. Misirkov (1874‡ 1926). Prilog kon prou~uvaweto na razvitokot na makedonskata nacionalna misla, Skopje, 1966, 73 i 723-725; istiot, Portreti od makedonskata literaturna i nacionalna istorija, I, Skopje, 1989, 416 i 538. S. Ml.

G

Martin Guleski

vo Lavov, Ukraina (1969), magistriral na Arhitektonskiot fakultet vo Belgrad (1986), a doktoriral na Arhitektonskiot fakultet vo Skopje (1991). Profesionalnata aktivnost ja zapo~nal vo „Pelagonijaproekt#, a od 1972 g. e na rabota na Arhitektonskiot fakultet kako asistent. Redoven profesor e po predmetot proektirawe op{testveni zgradi. U~estvuval, prete`no timski, na pove}e anonimni arhitektonski konkursi. Kako proektant najmnogu se posvetuval na domuvaweto, osobeno na individualnite ku}i, realizirani vo: Skopje, Del~evo, Dojran, Veles i dr. Od 2003 g. e ambasador na RM vo UkKr. T. raina.

Ivan Gulev

GULEV, Ivan (s. Grmen, Nevrokopsko, 20. IX 1908 – Sofija, 13. VI 1967) – pripadnik na VMRO (Ob), u~esnik vo NOD vo Pirinskiot del na Makedonija. Zavr{il Pedago{ko u~ili{te vo Nevrokop (1929), bil sekretar na Organizacijata na VMRO (Ob) vo rodnoto mesto (1931 – VIII 1935). Uapsen i osuden (1936) vo Procesot protiv VMRO (Ob). U~estvuval vo formiraweto na Nevrokopskata partizanska ~eta (IX 1942), bil politi~ki komesar na Nevrokopskiot partizanski odred „Ane{ti Uzunov#, ~len i sekretar na Okru`niot komitet na BKP za Pirinskiot kraj (po 9. IX 1944). LIT.: IstoriÔ na blagoevgradskata okrÍ`na organizaciÔ na BKP, SofiÔ, 1979; Georgi D`od`ov (Drago), Za kogo peÔt murite, SofiÔ, 1971; EnciklopediÔ Pirinski kraŸ, I, A-M, Blagoevgrad, 1995. V. Jot.

GULESKI, Martin (Strumica, 6. III 1945) – arhitekt. Diplomiral na Politehni~kiot fakultet

Sotir Guleski

GULESKI, Sotir (Prilep, 28. VIII 1917 ‡ Skopje, 20. VI 1985) ‡ raska`uva~, romansier. Zavr{il sredno i visoko obrazovanie vo Skopje. BIBL.: Prekr{en ’rbet, roman, Sk., 1960; Furii 1, roman, Sk., 1962; Furii 2, roman, Sk., 1972; Visoramnina na rovjite, raskazi, Sk., 1975; Furii 3, roman, Sk., 1977; Furii 4, roman, Sk., 1979; Im se sudi na divite vetri{ta, roman, Sk., 1982; Raspa}a na {est utoki, raskazi, Sk., 1985. LIT.: Miodrag Drugovac, Istorija na makedonskata kni`evnost, XX vek (1990). P. Gil.

GULI, Nikola (Kru{evo, 1901 – Ni{, 15. IX 1923) – vele{ki i kru{evski vojvoda. Sin na vojvodata Pitu Guli. Zavr{il gimnazija vo Sofija. Po vra}aweto vo Makedonija bil terorist i ~etnik na VMRO, a podocna vojvoda vo Vele{ko i vo Kru{evsko. Predaden i faten od srpskite 415

G

GULI

vlasti vo vozot na relacijata Belgrad–Skopje, bil strelan vo Ni{. IZV. i LIT.: CDA, f.: 396, op. 2, a. e., 18, ll. 22-34; K. Topuzovski, Pitu Guli (1865– 1903) – @ivot i potoa, Skopje, 2003. Al. Tr.

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

1995; D-r Simo Mladenovski, Pitu Guli vo dokumentacijata od NOB, Zbornik na trudovi od me|unarodniot nau~en simpozium „Vlasite na Balkanot# odr`an na 78 noemvri 2003 godina vo Skopje, Skopje, 2005, 141–150; istiot, Odbranata na slobodnoto Kru{evo vo Ilindenskoto vostanie, 100 godini Ilinden 1903-2003. Prilozi od nau~niot sobir odr`an na 6‡8 maj 2003, II, MANU, Skopje, 2005, 71–89. S. Ml.

GUMEWE (Treskavec kaj Prilep) ‡ nekropola od helenisti~kiot i rimskiot period. Otkrieni se grobovi od tipot na ednostavni cisti, pokrieni so {krilesti plo~i. Mermerni spolii od naselbata na koja $ pripa|ala nekropolata se vgradeni vo manastirskata crkva. Na eden od tie spomenici se spomnuvaat naselbata Kolobaisa i hramot posveten na Apolon i Artemida Efeska, ~ija lokacija ne e utvrdena, no sekako treba da se bara vo neposredna blizina. LIT.: N. VuliÊ, „Spomenik SKA#, LXXVII, Beograd, 1934, 56; F. Papazoglu, Makedonski gradovi u rimsko doba, Skopje, 1957, 223; I. Mikulcic, Pelagonija u svetlosti arheoloskih nalaza, Skopje, 1966, 80. K. Kep. Guli Pitu

GULI, Pitu (Kru{evo, 1865 ‡ Me~kin Kamen, 13. VIII 1903) ‡ revolucioner, vojvoda na TMORO (od vla{ko poteklo). Izvesno vreme prestojuval kako pe~albar vo Sofija, od kade {to so ~eta preminal vo Makedonija (1885). Po nejzinoto razbivawe kaj Demir Kapija, bil zaroben i suden vo Solun, po {to odle`al sedum godini robija vo Dijarbekir (Mala Azija). Otkako se vratil vo Kru{evo (1894), se vklu~il vo TMORO. Podocna pak zaminal na pe~alba vo Bugarija, od kade {to se vratil so mala ~eta vo Kru{evsko (mart 1903). Bil ~len na Kru{evskiot reonski vostani~ki {tab i pri osloboduvaweto na gradot komanduval so golem vostani~ki odred vo borbite za osvojuvawe na osmanliskata kasarna. Po osmanliskiot kontranapad odbil da se povle~e so glavninata na vostani~kite sili i svoite vostanici gi rasporedil na Me~kin Kamen, branej}i go Kru{evo, kade {to i herojski zaginal. Opean e vo brojni narodni pesni. LIT.: Makedonski revolucionerni narodni pesni za Goce Del~ev, Jordan Piperkata i Pitu Guli. Izbor, redakcija i zabele{ki d-r Bla`e Ristovski, Skopje, 1974; D-r Bla`e Ristovski, Pitu Guli vo makedonskata revolucionerna narodna pesna. (Kako se sozdava{e legendata za simbolot na ilindenskoto Kru{evo i za Me~kin Kamen kako apogej na odbranata na slobodata), „Prilozi za Ilinden 1978#, II, Kru{evo, 1979, 793–804; Manol Pandevski, Pitu Guli (1865–1903) – biografski osvrt, „Prilozi# na MANU, XVI, 2, Skopje, 1985, 45-70; Ko~o Topuzovski, Pitu Guli – `ivot i delo, Kru{evo,

416

GUWA ‡ gorna ma{ka obleka, izrabotena od kla{na od prirodna temna volna, postavena, dolga do kolenata i ukrasena so gajtani. Ovoj element pretstavuval statusen simbol, go izrazuval socijalniot i ekonomskiot status na li~nosta {to go nosela. Bila nosena s# do vtorata polovina na XIX v. J. R.-P.

GURBITA – patna stanica od rimsko vreme na delnicata od Stobi do Skupi, zabele`ana na Tabula Pojtingerijana (III–IV v.). Se nao|ala na odale~enost od VIII rimski milji (12 km) od Stobi. Se locira na lokalitetot Gradi{te, 2 km ju`no od seloto Zgropolci, na karpestata terasa na desniot breg na Vardar. LIT.: I. Mikul~i}, Anti~ki gradovi vo Makedonija, Skopje, 1999. K. Ax.

GURGUR TUMBA (Bitola) ‡ neolitska naselba. Se nao|a na periferijata na gradot, blizu fabrikata „Bitolateks“. Pretstavuva tumba so pre~nik vo osnovata od 250 m i visina 3 m. So probnite sonda`ni iskopuvawa (1952 i 1981), vo organizacija na toga{niot Naroden muzej, bil utvrden kulturen sloj debel 3,50 m so artefakti od dve fazi na `iveewe, od vremeto na sredniot neolit na Velu{ko-porodinskata kulturna grupa. LIT.: Dragica Simoska ‡ Voislav Sanev, Neolit vo Centralna Pelagonija. Katalog, Naroden muzej Bitola, Bitola, 1976, 40. V. S.

Viktor Gusev

Jasmina Guwova

GUWOVA, Jasmina ([tip, 26. IX 1966) ‡ interpretatorka na izvorni i novosozdadeni makedonski pesni. Zavr{ila ni`o muzi~ko u~ili{te vo [tip i diplomirala na Tehnolo{ko-metalur{kiot fakultet vo Skopje (1990). Pet godini rabotela vo srednoto Tekstilno u~ili{te vo [tip, a od 1994 g. `ivee vo Skopje. Nastapuvala so KUD „Van~o Prke# od [tip i so `enskata peja~ka grupa †Astibijana#. U~estvuvala na mnogu muzi~ki festivali vo Makedonija, Prviot album go snimila vo 1994 g. za Muzi~kata i kasetna produkcija na MRTV. M. Kit.

GUSEV, Viktor Evgenjevi~ (Mariupol, Ukraina, 2. V 1918 – Sankt-Peterburg, 2003) – ruski slavist i makedonist, folklorist, etnograf, istori~ar i teoreti~ar na umetnosta, literaturata i kulturata. Sredno i muzi~ko obrazovanie zavr{uva vo Gomeq (Belorusija), a visoko vo Institutot za istorija, filozofija i literatura vo Moskva. Nau~nata dejnost ja zapo~nuva vo Moskva (1938) i kako dobrovolec u~estvuva vo Vtorata svetska vojna (1941–1945). Prepodavatel vo ^eljabinskiot pedago{ki institut (1946–1955), nau~en sekretar vo Institutot za ruska literatura (Pu{kinski dom) vo Leningrad (1955–1969), prorektor za nau~nata dejnost vo Leningradskiot institut za teatar, muzika i kinematografija (1969–1979) i profesor na Katedrata za filozofija i estetika na Akademijata za teatarska umetnost vo SanktPeterburg. Kandidatskata (1953) i doktorskata disertacija (1965)

GUSLE

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

gi odbranuva vo Institutot za etnografija. Redoven ~len na Akademijata za humanitarni nauki (1994). Avtor na golem broj oddelni slavisti~ki publikacii od oblasta na estetikata i teorijata na narodnoto tvore{tvo; metodologijata i istoriografijata na folkloristikata, etnografijata i slavistikata; teorijata i metodikata na kompleksnoto prou~uvawe na folklorot; istorijata na narodniot teatar; poetskoto tvore{tvo na slovenskite narodi vo Vtorata svetska vojna, posebno na makedonskoto poetsko narodno tvore{tvo vo RM i vo Pirinsko; sovremenite procesi vo narodnata kultura. U~esnik vo mnogu nacionalni i me|unarodni asocijacii, nau~ni sobiri i kongresi, vklu~itelno i vo Makedonija. Kako pretsedatel na Komisijata za slovenskiot folklor pri Me|unarodniot komitet na slavistite, javno se zalaga vo za{tita na istoriskoto ime i za me|unarodno priznavawe na RM (1992). BIBL.: Problemì folÝklora i istorii Ìstetiki, M.-L., 1963; Ïstetika folÝklora, L., 1967; Istoki russkogo narodnogo teatra, L., 1977; SlavÔnskie partizanskie pesni, L., 1979; RusskiŸ folÝklornΟ teatr XVII – na~ala XX veka, L., 1980; RusskaÔ narodnaÔ hudo`estvennaÔ kulÝtura. Teoreti~eskie o~erki, SPb., 1993; Vosto~noslavÔnskiŸ folÝklor. SlovarÏ nau~noŸ i narodnoŸ terminologii [koavtor], Minsk, 1993. LIT.: Viktor EvgenÝevi~ Gusev. Bibliografi~eskiŸ ukazatelÝ nau~nih trudov (1941–1981). Sost. L. Ivleva, L., 1984; MaterialÎ k bibliografii nau~nìh trudov Viktora EvgenÝevi~a Guseva, SPb., 1997; M. œ. MelÝc, V. E. Gusev kak folÝklorist. ŒbileŸ u~enogo, „RusskiŸ folÝklor#, t. 25, L., 1989, 212–220; B. N. Putilov, Viktor EvgenÝevi~ Gusev, „SlavÔnovedenie#, 1, M., 1994, 124–125. Bl. R.

Guski

GUSKI (Anser) – rod krupni ptici od potfamilijata guski i lebedi (Anserinae), od koi kaj nas se registrirani ~etiri vida: siva guska (Anser anser), belo~elna guska (Anser albifrons), mala guska (Anser erytropus) i posevna guska (Anser fabilis). LIT.: Birds in Europe: population estimates, trends and conservation status. Cambridge, „Bir-

dLife International Conservation Series#, 12, Cambridge, 2004; C. Harrison, An Atlas of the Birds of the Western Palaearctic, Glasgow, 1982. Sv. P. – V. Sid.

Elena Guskova

GUSKOVA, Elena Jurjevna (Moskva, 1949) ‡ ruska istori~arka. Istorija studirala na Moskovskiot dr`aven univerzitet. Rakovoditel e na Centarot za prou~uvawe na sovremenata balkanska kriza pri Slavisti~kiot institut na Ruskata akademija na naukite. Rabotela kako stru~wak za Balkanot vo [tabot na mirovnite sili na Obedinetite nacii vo Zagreb (1994). ^len na SANU od 2006 g. Objavila pove}e od 250 nau~ni i stru~ni truda. Pove}e godini go istra`uva albanskoto pra{awe vo RM. BIBL.: MakedoniÔ ‡ putÍ k samostoÔtelÝnosti, Moskva, 1997 (red.); Istorija jugoslovenske krize, I, II, Beograd, 2003. Sv. [.

GUSLARI VO MAKEDONIJA ‡ mesni ili patuva~ki guslari, naj~esto so telesen hendikep ili o{teten vid. Po oslepuvaweto na makedonskite voini po Belasi~kata bitka (1014), guslarstvoto bilo naj~esto zanimawe na lu|eto hendikepirani so vidot. Sli~na bila sostojbata i vo podocne{nite vekovi. Kako tradicija, vo XIX v. guslarstvoto bilo osobeno zastapeno vo Prilep. Kon 70-tite godini najpoznat bil patuva~kiot prilepski guslar Kole Laucot. Pokraj drugite mesta, toj go posetuval i rodnoto selo na najpoznatiot makedonski guslar Apostol Grozdanov Sekulovski (s. Oblakovo, Prilepsko, 1876 ‡ Prilep, 1936). Pri nivnoto zapoznavawe tokmu toj go otkril negoviot osoben talent i vo negovata dvanaesetta godina slepoto mom~e go pribral vo svojata guslarsko-prosja~ka grupa vo Prilep. Tie zaedno patuvale po makedonskite gradovi i sela. Apostol raspolagal so neobi~no bogat repertoar od makedonski narodni pesni. Spored narodnite svedo{tva, pove}eto od niv bile „ma{ki“ („starovremski“, „starzamanski“, „juna~ki“), no peel i „`enski“ („qubovni“) pesni. Mo`el da go zadovoli vkusot na slu{ate-

G

lite vo sekoja sredina kade {to }e se najdele. Samo za Marko Krale znael okolu 60 pesni. Eden od najdobrite sovremeni guslari vo Isto~na Makedonija be{e Nikola~ko Il~ov Arsov (s. Vetren, Ko~ansko, 1912). Kon 50-tite godini na minatiot vek od sorabotnicite na Institutot za folklor vo Skopje se snimeni golem broj guslarski pesni vo negovo ispolnenie. Kako dobar igraorec, toj be{e i demonstrator na golem broj narodni ora, kinetografirani i objaveni od strana na folkloristot Gan~o Pajtonxiev. LIT.: Branislav Rusi¢, Prilepski guslar Apostol, Beograd, 1940, 1-86; Gan~o Pajtonxiev, Makedonski narodni ora, Skopje, 1973, 335. \. M. \.

GUSLARSKI PESNI ‡ pesni {to se pridru`uvale so gusle ili }emene, koe se razlikuva od crnogorskite i srpskite gusli, kako po oblikot, taka i po brojot na `icite, pa i po osobinite na zvukot. Ovie pesni, kako i drugite epski pesni, po svoite melodiski osobenosti, a pred s# po recitativnosta i izosilabi~nosta (eden ton na eden slog), se razlikuvaat od lirskite, pa i od juna~kite pesni od epohata na Ilinden. Evidenten e i zabele`itelno dominanten narativniot karakter na stihovata sodr`ina, kon koja se prisposobeni ednoli~nite dvi`ewa na melodiskite motivi, ograni~eni kako po svojot ambitus isto taka i po formata, tonskite nizi i metroritmi~kite strukturi. LIT.: \or|i M. \or|iev, Muzi~kite osobenosti na epskite narodni pesni od Titovvele{ko, „Makedonski folklor“, XXI, 42, Skopje, 1986. \. M. \.

Gusle (kemene)

GUSLE (gusla, kemene, }amenxe) ‡ naroden `i~en guda~ki muzi~ki instrument. Izraboten od izdlabeno par~e drvo vo kru{kovidna forma. Gudaloto e ra~no izraboteno vo blaga polukru`na forma. Naj~esto ima tri `ici. Melodijata se izveduva na prvata `ica. Mnogu retko se zafa}a tretata `ica, a srednata konstantno bor417

G

GUTEVSKI

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

dunira prazna, poradi {to gusleto spa|a vo bordunskata grupa muzi~ki instrumenti. Svira~ot go dr`i gusleto pred sebe vo vertikalna polo`ba, naj~esto vo sede~ka pozicija, potpreno na skutot. Unikaten e po toa {to tonovite se proizveduvaat preku dopirawe na `icata so noktite, a ne so mesnatiot del od vrvot na prstite, kako {to e voobi~aeno kaj svireweto na violinata i drugite guda~ki instrumenti. LIT.: D-r Aleksandar Linin, Narodnite muzi~ki instrumenti vo Makedonija, Skopje, 1986, 51. \. M. \.

Naum Gutevski

GUTEVSKI, Naum Mahov (Kru{evo, 21. IV 1928 ‡ Skopje, 20. VI 1996) ‡ spec. po sudska medicina, ekspert za humana serogenetika, redoven prof. na Med. f. (1988). Diplomiral medicina vo Skopje (1957) i doktoriral vo Belgrad na tema za zastapenosta na haptoglobinskite tipovi vo Makedonija i primenata na haptoglobinskiot sistem vo forenzi~nata medicina (1979). Se usovr{uval vo Maribor i vo Berlin. Publikuval nad 80 truda. Bil direktor na Institutot za sudska medicina i kriminalistika, {ef na Katedrata za sudska medicina (1972‡1988) i ~len na Me|unarodnata akademija za sudska i socijalna medicina. LIT.: Artifices Medicinae Macedonici, Skopje, 2001. K. K.-P.

Zoran Gu~ev

GU^EV, Zoran Spaskov (Skopje, 7. IX 1955) ‡ pedijatar-endokrinolog i geneti~ar, redoven prof. na Med. f. vo Skopje. Diplomiral 418

medicina i filozofija vo Skopje. Bil prodekan na Med. f. i direktor na Klinikata za detski bolesti. Toj e glaven i odgovoren urednik na MSM, nositel na pove}e proekti (Tempus-Phare) i organizator na balkanski kongresi (ESE‡PGE) vo RM. Avtor e na brojni nau~ni i stru~ni trudovi publikuvani vo zemjava i vo Br. N. stranstvo. GU^EV, Spasko Gligorov (Gevgelija, 8. XI 1925 ‡ Skopje, 30. VI 1989) ‡ op{t hirurg, anestezilog, prof. na Med. f. vo Skopje. Diplomiral na Med. f. vo Belgrad, specijaliziral vo Skopje. Supspecijaliziral anesteziologija. Osnova~ i dolgogodi{en direktor na Klinikata za detska hirurgija vo Skopje. Vovel mnogubrojni metodi na isleduvawe (jonogram) i operativni tehniki vo detskata hirurgija (ezofagealna atrezija). Br. N. GU^EVA, Bogiwa Vladislavova (Kumanovo, 30. III 1927 ‡ Skopje, 8. VIII 2005) ‡ internist-revmatolog, prof. na Med. f. vo Skopje. Diplomirala na Med. f. vo Belgrad, a specijalizirala interna medicina vo Skopje. Pove}e godini rabotela na Oddelot i Klinikata za nefrologija i u~estvuva-

1996) ‡ u~itel, u~esnik vo NOB vo Egejskiot del na Makedonija i vo Gra|anskata vojna vo Grcija. Vo 1941 g. se vklu~il vo Dvi`eweto na otporot protiv fa{izmot. Od 1947 g. bil politi~ki komesar na [tabot na DAG za pl. Pajak i Kajmak~alan i politi~ki komesar na XVIII brigada na DAG. Bil ~len na Glavniot odbor na NOF i ~len na Pretsedatelstvoto na Organizacijata †Ilinden#. Privrzanik i dosleden sproveduva~ na politikata na KPG vo odnos na makedonskoto nacionalno pra{awe. LIT.: Egejska Makedonija vo NOB, VI, 1949, Skopje, 1983. St. Kis.

GU[KOV, Risto (Skopje, 1941) ‡ in`. tehnolog i dolgogodi{en direktor na Cementarnicata †Usje# vo Skopje. Diplomiral na Tehni~kiot fakultet vo Skopje (1965). Rabotel vo Cementarnicata †Usje# (od 1966), a bil i nejzin generalen direktor (od 1988). Bil direktor na †Konzerva-eksport# vo Skopje (1985‡1987). Stopanstvenik so {iroki poznavawa na tehni~kite i organizacionite aspekti na proizvodstvoto, so {to steknal me|unarodna afirmacija. Zaslu`en e za rekonstrukcijata na pogonite, za nabavka na moderni proizvodstveni linii i oprema za spre~uvawe na zagaduvaweto na `ivotnata sredina, za supstitucija na energenSv. H. J. site i sli~no. GU[LEV, Stojan ‡ v. PopovGu{le, Stojan.

Bogiwa Gu~eva

la vo voveduvaweto lekuvawe so hemodijaliza. Profesionalniot `ivot go prodol`ila na Klinikata za revmatologija kako nejzin soosnova~ (zaedno so prof. D. Arsov) i dolgogodi{en direktor. Voveduva pogolem broj metodi za dijagnoza i terapija na revmatolo{ki bolesti. Br. N. GU[ALKA ‡ pravoagolno platno, izraboteno od pamuk ili od konop, koe se noselo na gradite, pod gu{ata, a se zakop~uvalo odzadi, zad vratot. Bila so dimenzii 30 h 15 cm i na nea bil pri{ien kolirot (jakata), visok od 3‡4 cm. Bila vezena so vez razmetnica i dopolnitelno se ukrasuvala so l’ski (pulovi). J. R.-P. GU[EV-MAKI, Ta{o (s. Gramatikovo, Vodensko, Egejskiot del na Makedonija, 1910 ‡ Voden,

GU[LEV-GU^O, Hristo (s. Kosinec, Kostursko, 1869 ‡ me|u selata O{tima i Trnovo, Kostursko, IX 1904) ‡ u~esnik vo Ilindenskoto vostanie, kosturski vojvoda. Zavr{il osnovno obrazovanie. Bil ~len na TMORO od 1899 g. Vo Ilindenskoto vostanie predvodel ~eta. Po vostanieto se zasolnil vo Varna (Bugarija). Letoto na 1904 g. se vratil vo Kostursko. Zaginal vo borba so gr~kite andarti. LIT.: Bistricki, BÍlgarsko Kostursko, Ksanti, 1919. Al. Tr.

GU[TANOV, Dimitar Atanasov (s. Kru{evo, Demirhisarsko, Egejskiot del na Makedonija, 1876 ‡ s. Banica, Sersko, 4. V 1903) ‡ u~itel i deec na TMORO. Gi zavr{il Pedago{koto u~ili{te vo Ser i Duhovnata seminarija vo Samokov, po {to bil u~itel vo s. Star~i{ta (Nevrokopsko). Podocna zavr{il pravo vo Lozana ([vajcarija) i bil profesor vo Pedago{koto u~ili{te i prv direktor na Gimnazijata vo Ser. Prvin pristapil vo ~etata na Mihail ^akov, izvesno vreme

GU[TEROV

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

Dimitar Gu{tanov

bil inspektor na Serskiot revolucioneren okrug na TMORO, a potoa kako dramski okoliski vojvoda na TMORO (od po~etokot na 1903) u~estvuval vo ru{eweto na mostot na r. Angista i na sovetuvaweto vo s. Kara}or (po~etok na fevruari 1903), so koe rakovodel G. Del~ev. Od tuka G. Del~ev zaminal za Solun na sredba so Dame Gruev, a na vra}awe vo s. Banica mu se pridru`ila i ~etata na D. Gu{tanov, so kogo zaedno zaginale vo borbata so osmanliskata vojska. Selanite gi pogrebale eden do drug vo ist grob na poljanata pod golemo brestovo drvo. LIT.: Jovan Pavlovski, Ogneno semejstvo, Spomeni na Lika ^opova, Skopje, 1978, 139; D-r Simo Mladenovski, Revolucionerkata Ru{a Del~eva (1868–1945). Po spomenite na Lika ^opova, Skopje, 1983, 121. S. Ml.

GU[TERI (Sauria; Lacertilia) ‡ najbogat podred so vidovi od vle~ugite (Reptilia). Zaedno so zmiite, tie se vklu~eni vo redot na lu{pestite vle~ugi (Squamata), bidej}i teloto im e pokrieno so sitni ro`nati lu{pi. Tipi~ni kopneni `ivotni, glavno dnevni, so izrazena sposobnost za regeneracija na opa{kata, t.n. ontotomija, so isklu~ok na zmijogu{terite. Vo Evropa se poznati 79 vida gu{teri, od koi vo Makedonija `iveat 12 vida: gekon ili ku}no gu{ter~e (Cyrtopodion kotscyi), kratkonogo gu{ter~e (Ablepharus kitaibelii), makedonski gu{ter (Podarcis erhardii), `ivoroden gu{ter (Lacerta vivipara), zelen gu{ter (Lacerta viridis), golem zelen gu{ter (Lacerta trilineata), planinski gu{ter (Lacerta agilis), polski gu{ter (Podarcis taurica), skalest (yiden) gu{ter (Podarcis muralis), lu{pest gu{ter (Algyroides

G

Risto Gu{terov

@ivoroden gu{ter, slepok, blavor, planinski gu{ter, zelen gu{ter, kratkonogo gu{ter~e

nigropunctatus), slepok (Anguis fragilis) i blavor (Ophisaurus apodus). LIT.: E. N. Arnold, A Field Guide to the Reptiles and Amphibians of Britain and Europe, London, 2002; G. D`uki} & M. Kalezi}, The biodiversity of amphibians and reptiles in the Balkan Peninsula, vo: Griffiths, Krystufek & Reed ed., Balkan Biodiversity, Dordrecht/Boston/London, 2004, 167–192; J–P. Gasc, A. Cabela, J. Crnobrnja-Isailovic, D. Dolmen, K. Grossenbacher, P. Haffner, J. Lescure, H. Martens, J. Martinez Rica, H. Maurin, M. Oliveira, T. Sofianidou, M. Veith, A. Zuiderwijk, Atlas of Amphibians and Reptiles in Europe, Paris, 1997. Sv. P. - V. Sid.

GU[TEROV, Risto Kirov (Radovi{, 9. IV 1948) – metalurg, biznismen, politi~ar i filantrop. Po zavr{uvaweto na osnovnoto i gimnazijalnoto obrazovanie vo rodnoto mesto, diplomiral na Tehnolo{ko-metalur{kiot fakultet (Otsek metalurgija) na Univerzitetot vo Skopje. Se vrabotil vo 1973 g. vo Rudnicite i `elezaranica (pogon ^eli~arnica) vo Skopje, prodol`uva vo biznisot vo Tehnometal-Makedonija (Eksport-import) vo Skopje (1974 –1979), vo Tehnometal-Vardar – Pretstavni{tvo vo Moskva, SSSR (1986–1991), vo RIMACO Gmbh vo Viena, Avstrija (1991–2006), vo RIMACO Corp., vo Nejpls, Florida, SAD (od 2002). Po~esen dok-

tor na Univerzitetot „Ohajo“ vo Atens, Ohajo, SAD; Veliki prior na me|unarodniot orden „Sv. Stanislava“ za Makedonija i konzul na Ordenot za balkanskite dr`avi. Kratkotrajno vo makedonskata politikata: zamenikpretsedatel (1992–1996) i pretsedatel na Liberalnata partija (2000/2001). Na filantropski plan u~estvuval vo izdavaweto na delata na Sl. Janevski (na makedonski, angliski i ruski jazik), na istoriski dokumenti od Vl. Popovski, na dokumentite „Makedoni®. PutÏ k samosto®telÏnosti“ vo Moskva od El. Guskova i Bl. Ristovski, na u~ebnikot „Gastroenterologija“ od Vl. Serafimoski i na dela od G. Todorovski, B. Pavlovski i B. Oro{anski, a pomognal za razni sportski disciplini (vo Makedonija i vo Rusija), za otvorawe prostorija za magistranti pri Tehnolo{ko-metalur{kiot fakultet vo Skopje, za medicinska oprema za gastroenterologija na Klini~kiot centar vo Skopje, za spomenikot na sv. Kiril i Metodij (proekt so T. Serafimovski), za spomenikot na Papata Jovan Pavle II vo Krakov vo Polska (proekt so Kecman); go izgradil soborniot hram „Sv. Troica“ vo Radovi{ i crkvata „Sv. \or|ija“ vo Pustec (R. Albanija); ja osnoval Fondacijata „Gusterov Cutler Schollars award“ pri Univerzitetot „Ohajo“ vo Atens, Ohajo (SAD) za makedonski studenti (Programa za liderstvo vo site oblasti) i u~estvuval vo etabliraweto na prvata multinacionalna kompanija vo makedonskata ekonomija „Xonson Kontrols“ (SAD) vo Bl. R. Skopje.

419

D DAB (Quercus L., fam. Fagaceae) – rodot opfa}a okolu 300 vida, rasprostraneti vo severnata hemisfera. Listopadni ili trajno zeleni drvja ili grmu{ki, so {iroko razgraneti kruni, so prosti listovi, varijabilni po forma. Ednodomni so ednopolni cvetovi. Plodovite se `eladi, obvieni so ~a{kovidna kapa (kupola), zreat vo prvata ili vo vtorata godina. Kaj nas se sre}avaat: a) blagun (krastun) (Q. pubescens Willd.) – listopaden dab od ju`na Evropa. Drvo visoko do 20 m, so obratno jajcesti listovi, dlaboko ili plitko zase~eni (lapoviti), ko`esti, vlaknesti. @eladite zreat vo prvata godina naesen, sitni i varijabilni. Vo RM ima op{ta zastapenost vo najniskiot i najtopol del od daboviot pojas; b) gorun (maznika, crnok) (Q. petraea Liebl.) – listopaden dab so evropski areal. Drvo do 40 m visoko, so elipsesti listovi, goli, plitko lapoviti, so klinesta osnova i so dolga dr{ka. @eladite zreat vo prvata godina, se odlikuvaat so plitka kupola. Ima mnogu kvalitetno drvo. Ridsko-planinski dab, koj vo na{ite planini go gradi povisokiot del od daboviot {umski pojas;

Makedonski dab

v) makedonski dab (kraste~ki cer, ostrogun, klecer, crn cer) (Q. macedonica A.DC.) – ilirski subendemit (od Apulija – Italija, jugozapadniot del na Balkanskiot Poluostrov i od Mala Azija). Drvo od sredna golemina, so temnozeleni ko`esti listovi, elipsovidni, plitko no ostro nazabeni. @eladot e krupen, sozreva vo vtorata godina. Izrazito su{ootporen vid, kaj nas e zastapen na suvi, prete`no karbonatni stani{ta; g) ploska~ (blagun, lopuv, palau{) (Q. farnetto Ten., Q. conferta Kit.) – arealot mu e vo jugoisto~na Evropa. Ima mnogu krupni listovi (do 20 cm), obratno jajcesti, dvojno lapoviti. @eladot sozreva prvata godina, ne e gor~liv (blagun). Toploqubiv i svetloqubiv vid, uspeva na podlaboki po~vi. Vo na{ata zemja, zaedno so cerot, formira {umski zaednici vo poniskiot del od daboviot pojas; d) prnar (ostrika) (Q. coccifera L.) – mediteranski zimzelen vid. Malo drvo ili grmu{ka, so sitni, ovalni, ko`esti i ostro nazabeni listovi. @eladite se krupni, sozrevaat vtorata godina. Kaj nas, ju`no od Demir Kapija, gradi gusti, neproodni, degradirani formacii, poznati kako psevdomakija; |) cer (Q. cerris L.) – ju`noevropski, listopaden vid. Golemo drvo so izdol`eni, elipsovidni listovi, temnozeleni, krupno i nepravilno nazabeni. @eladite se krupni, sozrevaat vo vtorata godina. Kaj nas ima op{ta zastapeAl. And. nost. DABESKI, Petko (s. Volkovija, Tetovsko, 15. X 1939) – elektroin`ener, poet, antologi~ar i op{testvenik. Zavr{il gimnazija vo Tetovo i diplomiral na Elektrotehni~kiot fakultet vo Belgrad. Rabotel na proektirawe, izgradba i eksploatacija na visokonaponski razvodni postrojki i hidroelektri~ni centrali. Bil pretsedatel na Op{tinskoto sobranie na Tetovo. Prvite pesni gi objavil vo 1955 g. Dobitnik e na nagradata

Petko Dabeski

„Bra}a Miladinovci“ na Stru{kite ve~eri na poezijata (1987). BIBL. Tretiot poteg, Skopje, 1982; Sloboden udar, Skopje, 1983; ^etvrta kordinata, Skopje, 1987; Paraboli, Skopje, 1989; ^etvrta koordinata, Beograd, 1989; Nevestinski kov~eg, Skopje, 1991; Minijaturi, Skopje, 1996; Nadvor od opitot, Skopje, 1996; Ne{ta nad zborovite, Skopje, 1997; ^uvari na kaleto, Skopje, 1998; Pokrov od zborovi, Skopje, 1999; Ne e s# haiku, Skopje, 1999 (haiku poezija); Naivnosti, Skopje, 2001 (pesni vo proza); Kapri~a za lira i gajde, Skopje, 2002; Antologija na makedonskata haiku poezija, Skopje, 2003; Snop paraboli, Skopje, 2004. S. Ml.

Arheolo{ki naodi vo Dabje-Grama|e

DABJE-GRAMA\E, Barovo, Negotinsko – heroon od rimsko vreme, vo dolinata na r. Bo{ava, 17 km ju`no od Negotino. Na temeto od blago vozvi{enie bil podignat reprezentativen heroon vo vid na hram, na visok podium so vestibil, cela i hipogeum. Otkrieni se 15 kameni arhitektonski elementi od tavansko-pokrivnata konstrukcija, me|u koi i 4 plo~i so plitko vdlabeni pravo-

DAVKOV

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

agolni poliwa, na koi vo reljef se pretstaveni ara, stiliziran delfin i portreti na `ena i ma`, verojatno pokojnicite na koi im bil posveten heroonot. Otkrieni se i 4 fragmenti od statui od bel mermer. Hramot bil oddale~en 500 m ju`no od anti~kata naselba na lokalitetot Ridot, nad ju`nata periferija na s. Barovo. LIT.: V. Lil~i}, Makedonskiot kamen za bogovite, hristijanite i za `ivot po `ivotot, I, Skopje, 2001, 318–337. V. L.

DABNICA – selo vo Prilepsko, vo jugozapadnoto podno`je na Babuna, severno od Prilep, na 605 m n. v. Vo mesnosta Garvan bil formiran NOPO „Dimitar Vlahov“ (16. V 1942). Za sorabotkata i vklu~enosta vo Narodnoosloboditelnoto dvi`ewe, bugarskite okupatorski sili izvr{ile masoven teror i masakar vo seloto. Bile uapseni 62 selani (na vozrast od 16–60 godini) i zaedno so 8 drugi zatvorenici od Prilep bile odvedeni vo mesnosta Dabni~ki Zavoj i 11 od niv bile strelani (19. IX 1942), me|u koi i advokatot Rampo Levkata. Pri strelaweto dve lica uspeale da se spasat. LIT.: Vlado Maleski-Tale, Dabnica obvinuva, ^etirieset godini 1941–1945, kn. 7, Skopje, 1963, 563-567; Blagoja Taleski, Otkrivawe na noviot spomenik na Dabni~kiot Zavoj, 29. XI 1977 godina, „Sovremenost“, XXVIII, 1–2, Skopje, 1977, 3–9; Dimitar Dimeski, Dabni~kiot masakr vo 1942 godina, Prilep i Prilepsko vo NOV 1942 godina, kn. vtora, Skopje, 1978, 279–303; Ta~ko Lokvenec, Dabnica, Skopje, 1986; Atanas Tasevski, Masakrot vo Dabnica. Monstruozen zlostor na bugarskite fa{isti~ki zavojuva~i, „Ve~er“, XXV, 7513–7517, Skopje, 21–25. IX 1987, 23; Gorica Dameska, Sakaa da ja

Dabni~kiot masakr (1942)

zbri{at Dabnica. Nepoznati vistini za masakrot kaj Dabnica, „Ve~er“, XXV, 7521, Skopje, 30. IX 1987, 23; Stojna Zlateska-Be{iroska, Dvaeset dena spievme stoej}i, na istoto mesto 23; K(osta) Popovski, Vtoroto umirawe na `rtvite. Kole`ot kaj Dabnica i nasilnata smrt na narodniot heroj Rampo Levkov-Levkata. „Makedonski iseleni~ki almanah ’89“, Skopje, 1988, 146–147. S. Ml.

DABOVA STRI@IBUBA^KA – v.: stri`ibuba~ka , dabova DAVID (? – 976) – komitopul, najstariot sin na komitot Nikola. So pomladite bra}a (Mojsej, Aron i Samuil) se pobunile protiv bugarskata (969) i vizantiskata vlast (976), po {to vladeele nezavisno. Toj ja imal vrhovnata vlast. Nabrgu bil nesre}no ubien od Vlasi sto~ari vo mesnosta Ubavi Dabovi, me|u Kostur i Prespa. Samuil go spomnuva vo epitafot (992/993). LIT.: J. Ivanov, BÍlgarski starini iz MakedoniÔ. Fototipno izdanie, SofiÔ, 1970, 23–25; S. Pirivatri~, Samuilovata dÍr`ava, obhvat i harakter, SofiÔ, 2000. B. Petr.

Kiro Davidovski

DAVIDOVSKI, Kiro (Kumanovo, 24. XII 1932 ‡ Skopje, 2003) ‡ oboist. Eden od prvite muzi~ari vo Makedonija so fakultetska diploma za duva~ki instrumenti. Dopolnitelno se usovr{uval na Akademijata †Santa ^e~ilija# vo Rim. Bil prv oboist na Makedonskata filharmonija i razvil bogata koncertna aktivnost vo zemjava i vo stranstvo. Nastapuval vo mnogu zemji vo svetot, me|u koi i vo: SAD, Germanija, Francija, [panija, Meksiko i dr. Imal izvonredno golem repertoar vo koj vleguva ogromen del od literaturata za oboa. Dal zna~ajna poddr{ka i za razvoj na makedonskoto muzi~ko tvore{tvo. Osnova~ e na Katedrata za duva~ki instrumenti na FMU. M. Kol. DAVINA KULA, ^u~er (Orman), Skopsko – anti~ki i ranovizantiski grad, 12 km severno od centarot na Skopje. Izdol`en rid {to dominira nad samiot pat i vlezot vo Ka~ani~kata Klisura i se izdiga 200–230 m nad r. Lepenec. Gradot bil komponiran od akropol so elipsovidna forma, so za{-

D

titen yid vo cvrsta malterna tehnika (185 h 110 m), i od pribli`no pravoagolen severen grad, so centralen gradski plo{tad – forum (150 h 120 m), opfaten so cvrst malteren yid. Vkupnata gradska povr{ina iznesuva 4,6 ha. Gradot poseduval dve ednokorabni ranohristijanski crkvi, edna vo akropolot i edna vo severniot podgrad. Bogatata dekorativna ornamentika na kamenite arhitektonski elementi upatuva glavno na VI v. Otkrieni se: `elezna fibula (t.n. maloaziski tip) od helenisti~ko vreme i moneti od III–VI v. n.e. Natpisot na edna kamena plo~a ja veli~a pobedata na carot Galien nad Sarmatite (253 ili 258 g.), najverojatno vo blizina na gradot. Se pretpostavuva deka gradot na Davina Kula mo`e da se identifikuva so eden od ranovizantiskite gradovi Vendenis ili Neutina. LIT.: I. Mikulcik, Spatantike und fruhbyzantinische Befestigungen in Nordmakedonien, München, 2002, No 26, 153–158; I. Stan~evski, Cirkulacija na monetite na Davina Kula »u~er, „Makedonsko nasledstvo#, 12, Skopje, 2000, 78–89. V. L.

DAVITKOVSKI, Petar (s. Kalni{te, Probi{tip, 25. X 1911 – Skopje, 1996) – protojerej-stavrofor, sve{tenoslu`itel, du{egri`nik, stare{ina, vospituva~, profesor i pratenik vo Bogoslovijata. Vo 1935 g. ja zavr{il {estgodi{nata Vi{a bogoslovija vo Bitola, vo koja kako u~enik u~estvuval vo buntot na u~enicite (1934) za odbrana na makedonskiot jazik. Od 1936 do 1941 g. rabotel kako verou~itel vo Kumanovo. Vo 1937 primil |akonski, a vo 1941 g. i sve{teni~ki ~in. Bil ~len na Inicijativniot odbor na Makedonskata pravoslavna crkva i u~esnik na Prviot, Vtoriot i Tretiot crkovno-naroden sobor, pri proglasuvaweto na MPC. LIT.: Done Ilievski, Makedonskoto pravoslavno sve{tenstvo vo borba za nacionalna i crkovna sloboda, Skopje, 1987. Rat. Gr.

Blagoj Davkov

DAVKOV, Blagoj (Skopje, 21. I 1921 ‡ Skopski centralen zatvor, 21. I 1943) ‡ ma{inobravar, komunisti~ki deec i prvobo421

D

DAVKOV

rec. Kako vraboten vo rabotilnicata na Papa Teodosi (1938), se vklu~il vo URS-ovite sindikati, stanal ~len na KPJ (od proletta 1940) i ~len na MK na KPJ vo Skopje (od septemvri 1940). Vo NOAVM bil ~len na diverzantska grupa (juli 1941), borec na Prviot skopski NOPO (od 22. VIII 1941), a po negovoto rasformirawe se ilegaliziral (od krajot na 1941 ‡ maj 1942). Vo otsustvo bil osuden na smrt so besewe (9. V 1942). Podocna stanal borec vo Vele{kiot NOPO „Pere To{ev# (maj ‡ septemvri 1942), vo Vele{kiot NOPO „Dimitar Vlahov# (septemvri ‡ krajot na oktomvri 1942), a potoa se prefrlil vo Vtoriot skopski NOPO (oktomvri–dekemvri 1942). Ispraten vo Skopje da se povrze so Mesnata organizacija na KPJ, bil uapsen (2. I 1943) i porano izre~enata smrtna kazna bila izvr{ena na negoviot rodenden. LIT.: B. B., Zapisi za edna biografija, †13 Noemvri#, br. 1, Skopje, 1962, 16; Bea, zaginaa, ostanaa, Skopje, 1969, 49; Boge Kuzmanovski, Crti~ki za biografijata na Blagoj Davkov, Skopje, 1981; Krsto Zdravkovski, Da ne se zaboravi, Spomenici i spomen belezi od NOV vo Skopje, Skopje, 1982, 35, 74, 150 i 192; Krsto Zdravkovski, Koga Blagoj Davkov e otkrien i zatvoren?, †Nova Makedonija#, XLIII, 14411, Skopje, 7. III 1987, 2. S. Ml.

DAVKOV, Pavle (Skopje, 21. VI 1925 – Va{ington, 12. V 1978) – nacionalen deec i politi~ar, u~esnik vo NOB (od 1942) i skoevski rakovoditel. Po Osloboduvaweto rabotel kako visokokvalifikuvan mehani~ar i direktor na Pretprijatieto za remont i servis „Mehanika“ vo Skopje. Vo svoeto politi~ko i stru~no usovr{uvawe, diplomiral na Vi{ata partiska {kola „\uro \akovi}“ vo Belgrad i na Vi{ata ekonomsko-komercijalna {kola, a apsolviral na Ekonomskiot fakultet vo Skopje. Vr{el razni op{testveno politi~ki dol`nosti: sekretar na Reonskiot komitet na SKOJ, ~len na CK na NMM, organizacionen i politi~ki sekretar na Prviot i ^etvrtiot reonski komitet na KPM vo Skopje, sekretar na Op{tinskiot komitet na SKM na Op{tinata Kale, organizacionen i politi~ki sekretar na Gradskiot komitet na SKM vo Skopje, ~len na CK na SKM i na Izvr{niot komitet na CK na SKM, pretsedatel na Komisijata na CK na SKM za organizacioni pra{awa (1963), delegat vo Sojuzniot sobor na Sobranieto na SFRJ, ~len na CK na SKJ, potpretsedatel (od maj 1965) i pretsedatel na Republi~kiot sovet na SSM (18. X 1966 – 20. VI 1974). S. Ml. 422

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Dan~o Dav~ev

DAV^EV, Dan~o (Skopje, 9. IV 1949) – red. prof. po informatika na ETF vo Skopje i rakovoditel na Centarot za dale~insko obrazovanie. Diplomiral na ETF vo Belgrad (1972), so zvawe „Doctor Ingenieur# se zdobil na Univerzitetot vo Orsej, Pariz (1975), a doktoriral na ETF vo Belgrad (1981). Prestojuval na Univerzitetot vo Kalifornija, San Diego (SAD) vo 1984/85 g. Negovata studija „A Dynamic Voting Scheme in Distributed Systems# e prezentirana vo IEEE Trans. on Software Engineering (1989). Ja objavil knigata „Multimedia Systems#. Ima objaveno pove}e od 150 trudovi na konferencii i vo spisanija. Dr. M.

Pen~o Dav~ev

DAV^EV, Pen~o Jordanov (Veles, 15. VI 1922 ‡ Skopje, 25. XI 1995) ‡ internist–gastroenterolog, redoven prof. na Med. f. vo Skopje, akademik. Diplomiral na Med. f. vo Belgrad (1948). Specijalizacija po vnatre{ni bolesti zavr{il vo 1952 g. Go odbranil habilitacioniot trud „Prilog kon biolo{kata dijagnostika na funkcionalnite i organskite zaboluvawa na stomakot# (1957). Za redoven prof. bil izbran vo 1969 g. Bil prodekan vo dva mandatni perioda, dekan na Med. f. i {ef na Katedrata po interna medicina. Se usovr{uval vo klinikite za gastroenterologija vo Pariz, London i Berlin. Pod negovo neposredno rakovodstvo e organizirano Odd. za gastroenterologija vo sostav na Internata klinika, koe podocna prerasnuva vo moderna Klinika za gastroenterologija

i hepatologija, edna od vode~kite vo toga{nata Jugoslavija. Toj bil osnova~ na modernata gastroenterohepatologija vo RM. Od vovedenite novi metodi treba da se odbele`at: interventnata transabdominalna virsungografija izveduvana pod kontrola na eho, vizualizacija na `ol~nite pati{ta preku direktno ufrlawe na kontrastno sredstvo pod kontrola na eho „real time#, tehnika so pomo{ na tenka i fina igla, biopsioni tehniki na abdominalnite organi so somnitelni patolo{ki tvorbi, endoskopski istra`uvawa na gastrointestinalniot trakt, crniot drob i peritoneumot. Pritoa, osnovnata i glavna preokupacija mu e hepatocelularniot kancer i virusniot hepatitis, so {to se afirmiral vo jugoslovenskata medicinska nau~na javnost i vo stranstvo. Negov osoben nau~en pridones pretstavuva izu~uvaweto na crnodrobniot karcinom osobeno povrzan so B–virusnata infekcija. Na klinikata formiral imunolo{ka laboratorija za ispituvawe na hepatitis B i C antigenite vo histolo{kite ise~oci na crnodrobno tkivo. Dal pridones vo upotrebata na endoskopijata vo gastrointestinalnata dijagnostika, kako i vo lekuvaweto na ascitot kaj crnodrobnata ciroza, za {to izdal i monografija. Bil pretsedatel na MLD, ~len na Redakciskiot odbor na spisanijata MMP i „Acta Medica Iugoslavica#. Osnova~ e na Sekcijata po gastroenterologija pri MLD i bil nejzin pretsedatel pove}e od 20 godini, pretsedatel na Zdru`enieto za gastroenterologija na Jugoslavija i organizator na pove}e kongresi i simpoziumi. Za svojata uspe{na i mo{ne plodna rabota, ima dobieno golem broj priznanija. Avtor i koavtor e na pove}e od 400 nau~ni i stru~ni publicirani trudovi vo na{i i vo stranski medicinski spisanija. Avtor e na u~ebnikot „Klini~ka gastroenterologija#, na monografijata „Prira~nik po endoskopija i biopsija vo gastroenterologijata# i na „Ponovi pogledi vo tretiraweto na ciroti~niot ascit so poseben osvrt na tvrdokorniot oblik#. Koavtor e na jugoslovenskoto izdanie na u~ebnik po gastroenterologija i hepatologija (1990). Rakovodel dva nau~ni proekta vo MANU. Za dopisen ~len na MANU e izbran na 21. XII 1983, a za redoven ~len na 7. X 1988 g. Bil sekretar na Oddelenieto za biolo{ki i medicinski nauki na MANU (1992‡ 1995). Vl. S. DAV^EV–KASO, Slavko Tomov (Dolno ^i~evo, Vele{ko, 23. I 1921 – Klinovo, Kavadare~ko, 20. I 1943) – rabotnik, revolucioner

DALJAN

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

i borec na VPO „Dimitar Vlahov# (od juni 1942). ^len na SKOJ od 1939, a na KPJ od 1940 g. Vo tekot na 1941 i 1942 g. sobiral oru`je, raznesuval letoci, organiziral voeni kursevi i vr{el podgotovki za izleguvawe vo partizani. U~estvuval vo site borbeni akcii na Odredot. Zaginal vo sudir so sorabotnici na bugarskata vlast. LIT.: Veles i Vele{ko vo NOV 1941–1945, Spomen kniga, T. Veles, 1985; Vele{ki partizanski odred 1942, Skopje, 1999. \. Malk.

rite na dedo Mraz, Skopje, 1997 (skazna); Princot Kristijan, Skopje, 1998 (roman); Mar{ot na zelenite, Skopje, 2000 (roman); 101 basna, Skopje, 2000; Rastumbana divina, Skopje, 2000; Skazni od Basnovo, Skopje, 2000; Patot na pesnata, Skopje, 2002; Sinot na lavot, Skopje, 2003; Lisicata Dara, Skopje, 2003; Sladoletka od skaznite, Skopje, 2005; Devoj~eto so ringi{pil, Skopje, 2007. LIT.: Muriz Idrizovi}, Makedonskata literatura za deca, Skopje, 1988, 233– 236; Miodrag Drugovac, Makedonskata kni`evnost za deca i mladina, Skopje, 1996, 324-331. S. Ml.

Fazil Hisni Daglarxa Risto Dav~evski

DAV^EVSKI, Risto (s. Dolni Disan, Negotinsko, 6. III 1935) ‡ novinar, pisatel za deca i ilustrator. Zavr{il sredno u~ili{te i studiral na Filozofskiot fakultet. Bil urednik na Radioteatarot za deca na RadioSkopje. Avtor e na pove}e knigi so pesni, basni, raskazi, piesi, radiodrami, povesti i romani. ^len e na DPM (od 1971). Osoben uspeh postignal so komedijata za deca „Musta}ite na generalot Rokokajko“. BIBL.: Do`dovni kapki, Skopje, 1964 (poezija); Dale~na pro{etka, Skopje, 1965 (raskazi); Neposlu{no `ap~e, Skopje, 1970 (proza); Dremko i Spanko, Skopje, 1970 (edno~inki); Kralemarkovci, Skopje, 1970 (edno~inki); Love~ki prikazni, Bitola, 1971; Beskrajna prikazna, Skopje, 1972 (raskazi); Musta}ite na generalot Rokokajko, Skopje, 1972, 1987 i 1990 (teatarska igra vo dve dejstvija, komedija); Presmetkata na Itar Pejo, Bitola, y. a. (teatarska komedija vo dva ~ina, rabotena spored narodnite prikazni za Itar Pejo); Skazna za pritvorenoto ~udovi{te, Skopje, 1973 (povest); Posleden den, Skopje, 1974 (raskazi); Gra|anite od Jadigrad, Skopje, 1980 (prikazni); Pohodot na son~ogledite, Skopje, 1985 (kratki scenski i kukleni igri); Va`no e drugite {to }e re~at, Skopje, 1985 (basni vo stihovi); Sobir na vranite, Skopje, 1988 (basni); Vol{ebnata slikovnica, Skopje, 1989 (skazna); Izedeni prognozi, Skopje, 1990 (poezija); Ranite na qubovta, Skopje, 1991 (roman); Koja e dobrata majka, Skopje, 1992 (roman); Vnukot na Itar Pejo, Skopje, 1993 (roman); Starecot so damkavo lice, Skopje, 1994 (roman); Dvorec na opa~ini, Skopje, 1995, 1999 i 2004 (dramska trilogija); Ma~ori na pana|ur, Skopje, 1995 (radiodrami); Vesela scena, Skopje, 1995 (edno~inki i kukleni igri); Soneti za mama, Skopje, 1996 (poezija); Avantu-

DAGLARXA, Fazil Hisni (Hüsnü Fazil Daglarça) (Istanbul, 26. VIII 1914) ‡ turski poet. Vo 1959 g. otvoril kni`arnica i po~nal da izdava kni`evno spisanie. Prvata poetska zbirka ja objavil vo 1935 pod naslov Svet naslikan vo vozduh so koja vedna{ go svrtel vnimanieto na qubitelite na poezijata i kni`evnata kritika. Vo sekoja poetska kniga vnesuval novini. Ne pripa|al na niedna {kola. Vo 1974 g. go dobil Zlatniot venec na SVP. BIBL.: Objavil petnaesetina poetski zbirki od koi pova`ni se: Dete i Bog; Epot za ^ak}ara; Majka zemja. LIT.: Fahri Kaja, ^ovek koj celiot `ivot go posveti na poezijata, „Poezija#, SVP, Struga, 1974. P. Gil.

†DAE# ‡ dokumentaren film. Avtor na scenarioto i re`ijata e Stole Popov. Lirska hronika za sekojdnevjeto na Romite, koi vo svoite obi~ai, praznuvawa i rituali gi ~uvaat tragite na romanti~nite nomadski vremiwa. Nominiran e za nagradata †Oskar#; dobitnik na golem broj me|unarodni nagradi, od koi se izdvojuva Grand pri vo Oberhauzen. G. V. DAJBOG – bog na sonceto kaj Slovenite. Sin na Svarog – bog na neboto ili bog nebo i brat na Svaro`i~ – bog na ognot. LIT.: Trajan Mitrevski prota, Pravoslavna hristijanska apologetika, Skopje, 1983; Lazar Milin, protoerej, Nau~no opravdawe religije, Apologetika, 2, Beograd, 1977. Rat. Gr.

DAJRE ‡ naroden muzi~ki membranofon instrument od kru`en drven obra~ na koj od ednata strana e zategnata ko`a, a na ne-

D

kolku mesta na obra~ot se prika~eni po dve trkalezni metalni plo~ki {to yve~at pri udiraweto i treseweto. Kaj muslimanite, prete`no, go upotrebuvaat `enite kako pridru`nik na pesnite, a kaj Makedoncite hristijani najprisutno bilo vo ~algiskite sostavi. LIT.: D-r Aleksandar Linin, Narodnite muzi~ki instrumenti vo Makedonija, Skopje, 1986, 34. \. M. \.

DAKIJA, SREDOZEMNA – docnorimska provincija so sedi{te vo Serdika (Sofija) vo ramkite na diocezata Dakija. Zazemala golem del od teritorijata na dene{na Severoisto~na Makedonija, Jugoisto~na Srbija i Severozapadna Bugarija, odnosno municipalnite teritorii na gradovite: Serdika (Sofija), Nais (Ni{), Pautalija (]ustendil), Remesijana (Bela Palanka), Germanija (Saparevska Bawa), kako i podra~jata na dene{nite gradovi Kratovo, Ko~ani, Del~evo, Berovo, Pirot i Blagoevgrad. Jugozapadnata provinciska granica na podra~jeto na RM se protegala na linijata me|u gradovite Bargala (Kozjak) i pretpostavenata Zapara (Krupi{te) na Bregalnica i nepoznatiot grad na Golemo Gradi{te, kaj selo Kowuh na Kriva Reka. Vo soglasnost so Novelata XI, carot Justinijan vo 535 g. n.e. ja oformil arhiepiskopijata Justinijana Prva, pod ~ija jurisdikcija vleguvale i podra~jata na episkopiiite od provinciite na samata Sredozemna Dakija, potoa Krajbre`na Dakija, Mezija Vtora, Dardanija, Prevalitana, Makedonija Vtora i del od Panonija Vtora. LIT.: T. Ivanov, Dacia Mediterranea, Tabula Imperii Romani, K34, Ljubljana, 1976. V. L.

DALASIN, Damjan (XI v.) – vizantiski blagorodnik i vojskovodec. Bil nazna~en za duks na Skopje (1072), po izbuvnuvaweto na vostanieto na \or|i Vojteh i po proglasuvaweto na Bodin za car. Ja predvodel vizantiskata vojska vo re{ava~kata bitka so vostanicite kaj Prizren, no bil porazen i padnal vo zarobeni{tvo. LIT.: S. Li{ev, KÍm vÍprosa za neuspeha na vÍstanieto v MakedoniÔ prez 1072, Istori~eski pregled, 1, 1956. K. Ax.

DALJAN (tur. daluan) ‡ 1. Pregrada od kolci, pra}e i dr. kraj ezerskiot ili re~niot breg koja slu`i za ribolov; propustliva brana vo vodata. 2. Prostranstva zagradeni so mre`i za lovewe ribi ili za razmno`uvawe; nepodvi`ni samolovni mre`i za pasiven ribolov. 3. Golemi ribarski gemii. 4. Vid dolga pu{ka. Vo mi423

D

DALKAL’^EV

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

episkopot pelagoniski i prilepski Grigorij (prv prevod na slovenski jazik). LIT.: R. Ugrinova–Skalovska, Damaskini. Makedonski prevodi od 16 do 19 vek, Skopje, 1975; P. Hr. Ilievski, Krninski damaskin, Skopje, 1972; Vera Stoj~evska–Anti}, Istorija na makedonskata kni`evnost. Srednovekovna kni`evnost, Skopje, 1997; P. A. Lavrov, Damaskin Studit i sborniki ego imeni „damaskiny# v w`noslav/nskoj pis\mennosti, Odessa, 1899. I. Vel.

Daljani vo Struga

natoto najpoznati bile daljanite vo Ohrid, Struga i na rekata Drim, a najdolgo se zadr`ani kraj bregot na Dojranskoto Ezero. LIT.: Ohrid i Ohridsko niz istorijata, kn. prva i vtora, Ohrid, 1978 i 1985; Jone Klenko, Zapisi za minatoto na Struga, Struga, 2006. S. Ml.

DALKAL’^EV, Hristo (s. Vladovo, Vodensko, 1878 ‡ Sofija, po 1944) ‡ prosveten i nacionalen deec, univ. profesor. Ja zavr{il Duhovnata seminarija vo Carigrad, a potoa kako glaven u~itel vo Gevgelija bil rakovoditel na MK na TMORO. Odr`uval pismeni kontakti so ~etite na vojvodite Sava Mihajlov i Apostol Petkov Terziev. So namera da studira medicina, vo vreme na Bajalskata afera (1902) preku Bugarija emigriral vo S.Peterburg, a potoa, od zdravstveni pri~ini, se zapi{al na Medicinskiot fakultet vo Kiev. Bil osobeno aktiven ~len na tamo{niot TMOK. Po Prvata svetska vojna bil izbran za ~len na sedum~lenata Neutralna obedinitelna komisija za nadminuvawe na podelenosta na makedonskata emigracija vo Bugarija (24. VII 1919). Protivstavuvaj}i se na vrhovizmot, zaedno so drugi 62 delegati, demonstrativno go napu{til Vtoriot golem sobir na makedonskite bratstva i na Izvr{niot komitet (18. X 1920) i vlegol vo sostav na novoformiranata Privremena komisija na makedonskata emigracija vo Bugarija. Bil i ~len na rakovodstvoto na Makedonskata emigrantska federativna organizacija (MEFO). Se zastapuval za „Makedonija za Makedoncite kako napolno nezavisna politi~424

ka edinica od balkanskite dr`avi, {to garantira apsolutni ednakvi prava na site etni~ki elementi {to ja naseluvaat.“ Rabotniot vek go zavr{il kako univerzitetski profesor vo Bugarija. IZV.: Ot~et na Vremennata komisiÔ na makedonskata emigraciÔ v B†lgariÔ za vremeto ot 1 noemvri 1920 g. do 31 •li 1921 g., „Avtonomna MakedoniÔ“, I, 37, SofiÔ, 22. VIII 1921, 2; ZasedaniÔta na Maked. u~red. federativen kongres, na istoto mesto, II, 52, SofiÔ, 15. XII 1921, 1; Ot~et na Vremennata komisiÔ na makedonskata emigraciÔ v B†lgariÔ za vremeto ot 1 noemvri 1921 g. do 4 dekemvri 1921 g., na istoto mesto, 4; Dimit†r A. Eftimov, Borbite na progresivnata makedonska emigraciÔ v B†lgariÔ. (Spomeni i ispovedi), kn. p†rva, Varna, 1935 (rakopis); Nikola Kirov-MaŸski, V stroŸ za MakedoniÔ. Istori~eski fakti, bele`ki i dokumenti, kn. I, SofiÔ, 1957 (rakopis vo INI). LIT.: D-r Bla`e Ristovski, Krste P. Misirkov (1874‡1926). Prilog kon prou~uvaweto na razvitokot na makedonskata nacionalna misla, Skopje, 1966, 231– 232, 752 i 763; istiot, Dimitrija ^upovski (1878‡1940) i Makedonskoto nau~noliteraturno drugarstvo vo Petrograd. Prilozi kon prou~uvaweto na makedonsko-ruskite vrski i razvitokot na makedonskata nacionalna svest, Skopje, 1978, 161–162 i 225; istiot, Portreti od makedonskata literaturna i nacionalna istorija, II, Skopje, 1989, 83, 181, 202 i 205; M-r Nade`da Cvetkovska, Politi~kata aktivnost na makedonskata emigracija vo Bugarija od 1918 do 1929 godina, Skopje, 1990, 72, 77 i 81–83. S. Ml.

DAMASKIN STUDIT (Solun, XVI – ?, 1577) – solunski mitropolit, propovednik i kni`even deec, eden od po~etnicite na prosvetitelstvoto. Prosvetitelskite idei gi izrazil vo Predgovorot kon negovoto najpoznato delo „Sokrovi{te# (Venecija, 1558), koe u{te vo periodot me|u 1560 i 1580 g. bilo prevedeno na makedonski naroden govor od

Stranica od Krninskiot damaskin

DAMASKINI ‡ srednovekoven kni`even rod, ra{iren vo makedonskata kni`evnost i vo drugite slovenski kni`evnosti od XVI do XIX v. Negovata pojava e povrzana so prevodot na najpoznatoto kni`evno delo na Damaskin Studit ‡ Sokrovi{te ([q?h ? saurÁz) prevedeno od gr~ki na slovenski jazici. Vo po~etniot period od prevodot ovoj termin se odnesuval isklu~ivo za tekstovite od Damaskin Studit, no podocna kon niv se priklu~ile i site zbornici {to sodr`ele i tekstovi od drugi avtori, pa formirale zbornici–damaskini, koi ne sodr`ele nitu edno negovo slovo. Glavna karakteristika na damaskinite e streme`ot da bidat napi{ani na razbirliv naroden govor, so moralno-pou~na religiozna sodr`ina. Vnesuvaweto na narodni crti vo crkovnoslovenskiot literaturen jazik gi pribli`ilo damaskinite do {irokite ~itatelski krugovi. Deloto na Damaskin Studit e napi{ano na novogr~ki jazik, sodr`i trieset i {est slova posveteni na hristijanski praznici i svetiteli i do`ivealo brojni prevodi i prepisi. Prviot prevod e napraven vo Makedonija od pelagoniskiot i prilepski episkop Grigorij vo XVI v. LIT.: Petar Hr. Ilievski, Krninski damaskin, Institut za makedonski jazik „Krste P. Misirkov#, Skopje, 1972; Radmila Ugrinova–Skalovska, Damaskini, „Makedonska kniga#, Skopje, 1975. V. S. - A.

DAMASTION – dreven grad, sè u{te nelociran. Naselen vo V v.

DAMJAN

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

pr.n.e. Vo gradot imalo kova~nica od 390 do 320 g. pr.n.e. vo koja pajonskite vladeteli gi kovele svoite pari. Vo po~etokot, kova~nicata bila pod vlijanie na majstori od Halkidik i Olint, no podocna rabotele pajonski majstori. LIT.: E. Petrova, Pajonija, Skopje,1999. A. [uk.

„DAME GRUEV“, ISELENI^KA ORGANIZACIJA (Indijanapolis, Indijana, SAD, 1922 ‡ ?) ‡ osnovana pod imeto „Lerinsko bratstvo“ (edno od najbrojnite); vo nea ~lenuvale prete`no doselenici od Lerinsko, a imalo ~lenovi i od Bitolsko, Kostursko i od drugi kraevi na Zapadniot del na Makedonija. Vo 1923 g. go promenila imeto vo „Dame Gruev“. Ja osnovalo crkvata „Sv. Stefan“ vo Indijanapolis. Sl. N.-K.

stanbena infrastruktura i so trajni potro{ni blaga, MANU, Skopje, 1985; Deagrarizacija i urbanizacija na seloto vo SR Makedonija, Skopje, 1986 (doktorska disertacija); Deagrarizacijata i procesite na urbanizacijata na seloto vo SR Makedonija (od Osloboduvaweto do po~etokot na osumdesettite godini), Skopje, 1990; Komercijalnoto svetsko stopanstvo (proizvodstvoto, prostornata organizacija i prometnite tekovi), Skopje, 1996 i 2004. S. Ml.

DAMESKI, Darko (Prilep, 12. V 1932 ‡ Skopje, 12. XII 1983) ‡ dramski i filmski akter. Zavr{il Dr`avna sredna teatarska {kola (1952) vo Skopje od koga e ~len na Dramata na MNT. Od 1964 g. premina vo Dramskiot teatar vo Skopje, kade {to be{e sè do negovata smrt (1983). Go krasea {iro~inata, obilstvoto i raznovidnosta vo akterskiot izraz, kako i sigurnosta na dvi`ewata i glasot. Ulogi: Ogne (†Goce#); Vasko Pepel (†Na dnoto#); Kuzman Kapidan; †Bolen Doj~in#; Til Ojlen{pigel; Henri IV vo istoimenite piesi; Don Rodrigo (†Sid#); Pomet (†Dundo Maroe#); Ivec (†Samoil#); Janko (†Nemirna rudina#); Makdaf (†Magbet#); Ino~enti (†Pantaglez#); Samoil (†Vladimir i Kosara#) i dr. Uspe{no ja tolkuva{e ulogata na Goce Del~ev vo istoimenata monodrama.

Ognen Damev

DAMEV, Ognen Cvetanov (Bitola, 7. VI 1939) ‡ geograf, univ. profesor po ekonomska geografija. Diplomiral na Prirodnomatemati~kiot fakultet (Grupa geografija) vo Skopje, a magistriral (1977) i doktoriral (1987) na Ekonomskiot fakultet vo Skopje. Prvin bil profesor vo Gimnazijata so ekonomski paralelki „Josip Broz-Tito“ vo Kavadarci, a potoa od asistent (1971) i predava~ (1978), do redoven profesor (1997) na Ekonomskiot fakultet vo Skopje. Negova nau~na preokupacija e prostornata organizacija na stopanstvoto ‡ razmestenosta na industrijata i agrarnoto proizvodstvo, problemite na ruralnata ekonomija, ruralno-urbanite migracii, naselbite i procesite na urbanizacijata. BIBL.: Deagrarizacijata i depopulacijata na individualnite zemjodelski stopanstva vo podra~jeto na Demir Hisar, Skopje, 1972; Sostojbata, problemite i perspektivite na elektroproizvodstvoto vo SR Makedonija, Skopje, 1973; Resursite na drvo i drvnoprerabotuva~kata industrija vo SR Makedonija, Skopje, 1979; Dohoduvaweto i potro{uva~kata na me{ovitite doma}instva vo preobrazbata na seloto vo SR Makedonija, Skopje, 1982; Urbanizacijata na selata od aspekt na promenite vo opremenosta na selskoto naselenie vo SR Makedonija so stanovi,

Darko Dameski

Na ekranot debitira vo prviot makedonski igran film †Frosina#. Sugestivnoto lice, energi~nite dvi`ewa, otelotvoruvaat lik podgotven za heroi~ni podvizi, no i za zlostorni~ki dela, simbol na epski stoik, no i na cini~en izvr{itel na podmolni zada~i. Vo filmovite †Vol~a no}#, †Pod isto nebo# i †Makedonska krvava svadba# toj e surov xelat i podmolen prislu`nik na svoite mo}ni gospodari. No vo spektaklite †Mis Ston# i †Solunskite atentatori# dobiva ulogi na epski heroi. Najzna~ajno aktersko ostvaruvawe ima{e vo †Crno seme# za koe, pokraj drugite nagradi, ja dobi i Zlatnata arena vo Pula. Likot na Andon od ovoj film, poni`uvan i brutalno izma~uvan od svoite xelati, e

D

ro`ba na na{eto vreme, no negoviot moralen stoicizam ima korewa vo mitot za herojot od folklornata tradicija. Podednakvo slo`eni zada~i ima{e i vo: †Jad#, †Makedonskiot del od pekolot#, †Najdolgiot pat#, †Vreme bez vojna#, †Ispravi se Delfina#, rangirani kako najvisoki umetni~ki ostvaruvawa vo makedonskiot film. G. V. i R. St.

\ore Dameski &Bokserot

DAMESKI–BOKSEROT, \ore Simov (Prilep, 15. I 1922 ‡ Skopje, 1995) ‡ naroden heroj od NOAVM, politi~ar i stopanstvenik. Kako rakovoditel na {trajkovite na tutunskite rabotnici, bil apsen od srpskata policija, a kako ~len na KPJ (od 1941) apsen i od bugarskata policija i le`el vo zatvorite vo Bitola, Skopje, Burgas i Pernik (Bugarija). Potoa zaminal partizan (1943) i bil pu{komitralezec, pomo{nik politi~ki komesar na ~eta i na bataljon na Prvata makedonsko-kosovska NOUB, politi~ki komesar na bataljon na Vtorata makedonska NOUB, na Prvata makedonska NOUB, na ^etirieset i devettata i Pedesettata NO (makedonska) divizija na NOVJ. Po Osloboduvaweto ja zavr{il Vi{ata upravna {kola vo Skopje i bil dolgogodi{en ~len i instruktor na CK na KPM/SKM, generalen direktor na Pretprijatieto za PTT soobra}aj, pratenik vo Republi~koto i Sojuznoto sobranie. Nositel e na Partizanska spomenica 1941 i Orden naroden heroj na Jugoslavija (29. XI 1953). BIBL.: Borbite vo Bo{avijata i napadot na Voden, Vtora makedonska udarna brigada, Skopje, 1973, 93–96. LIT.: \ore Dameski, Brigada na bratstvoto i edinstvoto, Skopje, 1958, 465–466; istiot, Vtora makedonska udarna brigada, Skopje, 1973, 157–158; Boro ^u{kar, Damevski Simo \ore–Boksero (1922), Narodni heroi od Makedonija, Skopje, 1973, 108–113. S. Ml.

DAMJAN – nao|ali{te na `elezna ruda, {to gi zazema centralnite delovi od rudniot reon Bu~im–Damjan–Borov Dol. So istra`uvawa se utvrdeni rezervi od okolu 6,5 milioni toni ruda so 425

D

DAMJANOV

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

35% Fe. Rudnikot vo redovna eksploatacija bil vo periodot 1968– 1992 g. Vo gradbata na ova nao|ali{te u~estvuvaat: paleogeni sedimenti, tercierni vulkaniti i skarnovi. Na kontaktot pome|u vulkanskite proboi i paleogeniot fli{ e sozdadena mo}na skarnovska zona so Fe–mineralizacija. Fe–orudnuvaweto e smesteno prete`no vo skarovite, a na mesta i vo ~isto varovni~kite partii na paleogeniot fli{. Rudnite tela imaat oblik na psevdosloevi (izdol`eni skladovi i le}i) izgradeni prete`no od kompaktni magnetitsko-hematitski rudi. LIT.: Todor Serafimovski, Metalogenetske karakteristike Fe–le`i{ta Damjan (magisterska rab.), RGF, Belgrad, 1978; istiot, Geolo{ke karakteristike skarnovskog Fe–le`i{ta Damjan, XI kongres geologa Jugoslavije, Tara, 1986; T. Serafimovski and O. Spasovski, Structural-textural characterstics and paragenetic relationships in the Damjan deposit, eastern Macedonia. Geologica Macedonica, Vol. 13, 1999. T. Ser.

„Sv. Apostoli# vo Turenovac, Srbija (1845); „Uspenie na Sv. Bogorodica# vo Novo Selo, [tipsko (1850); „Sv. Nikola# vo Kumanovo (1851); „Sv. \or|i# vo Smederevo, Srbija (1850–1854); „Sv. Duh# vo Ni{, Srbija (1857–1872); „Sv. Troica# vo Novi Varo{, Srbija (1857–1873); „Sv. Arhangel Mihail# vo Gorno ^ipovo (1861); „Sv. Bogorodica# vo ^ajni~e, Bosna (1857–1863); „Sv. Bogorodica# vo Saraevo, Bosna (1863–1868); „Sv. Troica# vo Pirot, Srbija (1868); „Sv. Troica# vo Mostar, Hercegovina (1873), urnata vo vojnata (1992). Od profanite objekti, ja izgradil Golemata kasarna vo Saraevo i Vakuvskata bolnica vo Saraevo, urnata vo vojnata (1992–1995). Graditelskata tradicija ja prodol`uva negoviot sin Damjan (Dame) Andreev (okolu 1847–1921), (v. Andreev, Dame). Osven so arhitektura, Andreja se zanimaval i so slikarstvo. Za~uvani se nekolku ikoni vo Veles i vo Mostar. LIT.: K. Tomovski, Majstor Andreja Damjanov (1813–1878), Skopje, 1966; J. Haxieva Aleksievska–E. Kasapova, Arhitekt Andreja Damjanov, Skopje, 2001; K. Tomovski, Makedonskite majstori graditeli od devetnaesettiot vek, Skopje, 2006. Kr. T.

Andreja Damjanov (portret od Kole Manev)

DAMJANOV, Andreja (s. Papradi{te, 1813 – Veles, 1878) – protomajstor, od rodot Reizovski, eden od najzna~ajnite graditeli na Balkanot. Gradi crkvi i profani objekti vo Makedonija, vo Srbija i vo Bosna i Hercegovina. Crkvite glavno gi re{ava kako trikorabni baziliki obikoleni so tremovi od zapadna, od ju`na i od severna strana, nad koi se nao|aat tribini „`enski crkvi# koi vo zapadniot del se soedinuvaat so galerija, sozdavaj}i novi arhitektonski re{enija kako simbioza na doma{nata tradicija i neorenesansnite, neobaroknite i neoklasicisti~kite stilovi. Posebno se istaknuva vnatre{niot prostor na crkvite so golemite dimenzii i bogatata arhitektonska obrabotka. Pozna~ajni realizacii: zavr{uvawe na gradbata na sobornata crkva „Sv. Bogorodica# vo Skopje (1835); crkvata „Sv. Jovan# vo Kumanovo (1836); „Sv. Pantelejmon# vo Veles (1840); „Sv. Ilija# vo Pe~ewevec, Srbija (1844); crkvata vo manastirot „Sv. Joakim Osogovski# kraj Kriva Palanka (1845); crkvata 426

Qubica Damjanovska

Anatoli Damjanovski

skata {kola vo Bitola, a od 1954 g. kako asistent, odnosno profesor na Filozofskiot fakultet vo Skopje po predmetot Didaktika. Bil direktor na Republi~kiot zavod za unapreduvawe na {kolstvoto (1969–1972), prodekan na Filozofskiot fakultet, prorektor na Univerzitetot „Sv. Kiril i Metodij#, Republi~ki sekretar (minister) za obrazovanie i nauka (1978–1986). Izvr{uval i pove}e drugi op{testveni funkcii: pretsedatel na Odborot za obrazovanie pri Jugoslovenskata komisija za sorabotka so UNESKO; pretsedatel na Republi~kiot pedago{ki sovet; pretsedatel na Pedago{koto dru{tvo na Makedonija; glaven i odgovoren urednik na spisanieto „Prosvetno delo# i dr. Na nau~en plan negovata dejnost, glavno, bila naso~ena kon didaktikata i vospitno-obrazovniot sistem. Avtor e na okolu 150 stru~ni i nau~ni trudovi. BIBL.: Marks, Engels, Lenin za vospitanieto i obrazovanieto, 1963 (koavtor); U~enikot vo nastavata, 1989; Individualizacija na nastavata, 1993 i dr. LIT.: K. Kamberski, @ivotot, dejnosta i pedago{koto tvore{tvo na Anatoli Damjanovski, „Pedagogija“, 1, Skopje, 2004, 17–27. K. Kamb.

DAMJANOVSKA, Qubica (Resen, 14. I 1930) ‡ istori~arka na umetnosta, zna~ajna za razvojot na muzejskata dejnost vo Makedonija. Diplomirala na Filozofskiot fakultet vo Belgrad (1953). Bila kustos vo MSU vo Skopje. Avtor e na pove}e izlo`bi i monografii za makedonskite umetnici (Dim~e Koco, 1972; Vangel Koxoman, 1976; Qubomir Belogaski, 1978). Z. Al. - B. DAMJANOVSKI, Anatoli Krstev (s. Lazaropole, 10. IV 1928 – Skopje, 2. III 1996) ‡ pedagog, univerzitetski profesor, minister za obrazovanie i nauka. Zavr{il u~itelska {kola (1947) i studii po pedagogija na Filozofskiot fakultet vo Skopje (1951), kade {to odbranil i habilitaciski trud (1966). Rabotel kako profesor vo U~itel-

Risto Damjanovski

DAMJANOVSKI, Risto Jordanov (s. Dolenci, Demirhisarsko, 25. V 1937) ‡ general-major, vo penzija. Osnovno obrazovanie zavr{il vo rodnoto mesto, a sredno zemjodelsko u~ili{te vo Bitola (1955). Izvesen period rabotel vo Okru`niot zadru`en

DANEVSKI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

sojuz vo Bitola i kako nastavnik vo OU „Goce Del~ev“ (1955‡ 1956). Podocna zavr{il Voena akademija (Belgrad, 1957‡1960), Politi~kata {kola na JNA (Saraevo, 1970) i Visoka voenopoliti~ka akademija (Belgrad, 1978). Bil pretsedatel na Op{tinski komitet na NMM (1954‡1956), ~len na SKJ (od 1955), sekretar na Komitetot na SKJ vo polk, vo divizija, na podra~je na Armija i na Komitetot na SKM vo Kasarnata „Stiv Naumov“ vo Garnizonot Bitola. Bil delegat na Pettiot kongres na CK na BiH i na Sedmiot kongres na SKM. Podocna bil pomo{nik na komandantot na Teritorijalnata odbrana na SRM (1988), predava~ na Univerzitetot „Sv. Kiril i Metodij“ vo Skopje (1974) i vi{ predava~ na Pravniot fakultet vo Bitola (1979) po Osnovi na op{tonarodnata odbrana na SFRJ. Doktoriral na tema „Voenite aspekti na Makedonskoto nacionalnoosloboditelno dvi`ewe (1893‡ 1903)“ na Filozofskiot fakultet vo Skopje (1988). Bil republi~ki sekretar za odbrana i prv minister za odbrana vo Vladata na RM (20. III 1991 ‡ 4. IX 1992). BIBL.: Vostanata Makedonija, Skopje, 1991; Vojnata vo Makedonija vo 2001 godina, Skopje, 2006 (koavtor so Mitre Arsovski i Stojan Kuzev). LIT.: Bogomil D. Konstantinov, Vreme koga vojuva{e narodot. Razgovor so povod: Voenite aspekti na makedonskoto nacionalnoosloboditelno dvi`ewe, „Komunist“, XLVI, 1652, Skopje, 16. XII 1988, 10; D(u{an) Konstantinov, Vonredno zna~aen nau~en trud. Likovi na stare{ini: Risto Damjanovski, „Nova Makedonija“, XLIV, 15056, Skopje, 22. XII 1988, 2. S. Ml.

Aleksandar Damovski

DAMOVSKI, Aleksandar (Ta{kent, Uzbekistan, 27. I 1962) ‡ novinar. Zavr{il Fakultet za interdisciplinarni studii po novinarstvo pri Univerzitetot „Sv. Kiril i Metodij#. Bil honoraren sorabotnik na „Studentski zbor#, „Ve~er# i na jugoslovenskite vesnici „Polet#, „Mladost# i „Stav#. Rabotel vo „Mlad borec# (1986/89), magazinot „21# (1989/90),

„Nova Makedonija# (1991/94), bil zamenik-urednik na agencijata „Makpres# (1994/96). Bil eden od osnova~ite na prviot nezavisen makedonski vesnik „Dnevnik#, negov odgovoren urednik i direktor (1996/2003). Vo fevruari 2004 g. eden od osnova~ite i direktor B. P. \. na vesnikot „Vreme#. DAMOVSKI–O[ENSKI, Lazo (s. O{eni, Kostursko, 17. VIII 1897 ‡ Skopje, 25. II 1970) ‡ nacionalen i komunisti~ki deec. Kako sindikalen aktivist i ~len na KPG (od 1924) bil apsen i bil organizator na begstvoto na sedum komunisti so kopawe podzemen tunel od zatvorot i stanal legendaren primer za komunistite vo Grcija i vo pove}e zemji vo svetot. Vo vremeto na diktaturata na Metaksas bil zatvoren vo Akronafplija na Peloponez, a podocna interniran (avgust 1936 ‡ juni 1941). Po vra}aweto bil sekretar na Okru`niot komitet na KPG vo Larisa, sekretar na Okru`niot komitet na Slavjanomakedonskiot NOF za Kostursko (dekemvri 1943 ‡ maj 1944) i ~len na Glavniot odbor na NOF za Egejska Makedonija. Po dogovorot vo Varkiza prebegnal vo NRM, kade {to bil sekretar na Zdru`enieto na begalcite vo SRM i ~len na Sekretarijatot na Glavniot odbor na begalcite od Egejska Makedonija. IZV.: Egejska Makedonija vo NOV 1945, t. II, AM, Skopje, 1973. LIT.: Ta{ko Mamurovski, Svetli likovi od Egejska Makedonija (1945–1949), Skopje, 1978. S. Ml.

DAM^EVSKI–KOCIN, Pero Borisov (s. @van, Demirhisarsko, 20. VI 1942) ‡ pisatel, novinar i op{testvenik. Po zavr{uvaweto na Srednoto tehni~ko u~ili{te vo Bitola, diplomiral na Ekonomskiot fakultet (Kibernetika) vo Prilep i vo 1978 g. emigrira vo Avstralija. Gi zavr{il dvegodi{nite studii na Katedrata za makedonski jazik i literatura na Makvori univerzitetot vo Sidnej. Pi{uva poezija, proza, dramski tekstovi, aforizmi i statii vo mediumite vo Avstralija i vo Makedonija. ^len e na Dru{tvoto na pisatelite (2005) i na Dru{tvoto na novinarite na Makedonija (2002). U~estvuva na Stru{kite ve~eri na poezijata (1990 i 1994) i na XXI svetski poetski kongres vo Sidnej (2001) i zastapen e so stihovi vo pove}e antologii. Sestrano e anga`iran vo aktivnostite na makedonskata emigracija vo Avstralija: Makedonskoto literaturno dru{tvo †Grigor Prli~ev# vo Sidnej, Makedonskiot pros-

D

vetno-u~ili{ten odbor za NJV, Sovetot na etni~kite zaednici na NJV, sekretar na Denovite na makedonskata kultura vo Avstralija (1986 i 1988), na MPCO †Sv. Petka# i na KUD †Ilinden# vo Rokdael. Aktivist e na Partijata na makedonskata dijaspora †Pomni# (2002). BIBL.: Idnina nebidnina (Sidnej, 1997); Makedonija oltar, ([tip, 2006); istoriski dramski prikaz Prokleta no} (Sidnej, 1996). Bl. R.

Mihail Danev

DANEV, Mihail Metodiev (s. Dolani, [tip, 1. VII 1941) ‡ veterinar, redoven prof. na FVM vo Skopje i na Dr`avniot univerzitet vo Tetovo. Doktoriral na V. f. vo Belgrad (1984). Rabotel vo ZIK „Crvena yvezda# vo [tip, kako direktor na OOZT i generalen direktor, bil pretsedatel na Sobranieto na Op{tinata [tip (1974 ‡1982), pretsedatel na OK na SKM vo [tip (1982/83), sekretar na Pretsedatelstvoto na CK na SKM (1986 ‡1989), potoa preminal na Veterinarniot institut (FVM) vo Skopje (1990 ‡2005). Bil delegat vo Sobranieto na SRM (1982 ‡86). Po~esen ~len e na Akademijata za veterinarna medicina pri Srpskoto veterinarno dru{tvo. Objavil 77 nau~ni i stru~ni trudovi, u~ebnik „Higiena i tehnologija na meso, ribi, jajca i nivni proizvodi#, Vodi~ za NASSR‡sistem. M. D. ‡ J. B.

\or|i Danevski

DANEVSKI, \or|i (s. Saramzalino, Svetinikolsko, 1947) ‡ sli427

D

DANIEL

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

pil na tronot na Ohridskata arhiepiskopija. IZV. i LIT.: CGADA, f. 52, op. 1, a.e. 7, ll. 1–75; I. Snegarov, Istori® na Ohridskata arhiepiskopi®-patriar{i®, II, Sofi®, 1995. Al. Tr.

Jordan Danilovski

\. Danevski, Pred ikonata i kalinkite (1995)

Faksimil od Daniiloviot ^etirijazi~nik (1802)

kar. ^len e na DLUM. Diplomiral na Akademijata za likovni umetnosti vo Qubqana (1972). @ivee i raboti vo Vinica. Ostvaril studiski patuvawa vo Germanija, Italija, Holandija, [panija i drugi zemji. Imal golem broj samostojni izlo`bi (Qubqana, Vinica, [tip, Skopje, Del~evo, Struga, Belgrad, Prokupqe, Strumica, Berovo...). Avtor e i na pove}e freski vo makedonskite crkvi (hramot „Sveti Kliment Ohridski“ vo Skopje, novata crkva vo Berovo i dr.). S. Ml.

DANIIL MOSKOPOLSKI (Mihail Adami Haxi Moskopolski) (XVIII v. – ?) – sve{tenik, daskal, kni`evnik i leksikograf. Ja napi{al knigata „Na~alno u~enie# („Vovedno u~ewe#), na gr~ki jazik, so leksikon pod naslov „^etirijazi~nik# so zborovi i re~enici na gr~ki, aromanski (vla{ki), makedonski i na albanski jazik. Zborovite na site jazici se pi{uvani so gr~koto alfavitno pismo, a makedonskiot tekst e pi{uvan na ohridskiot govor od krajot na XVIII v. Prvoto izdanie go realiziral samiot avtor vo Venecija (1802), vtoroto angliskiot patepisec Vilijam Martin Lik vo London (1814), a ~etvrtoto izdanie bilo otpe~ateno vo 1841 g. vo solunskata pe~atnica na Teodosij Sinaitski pod naslov Kniga za nau~enie trih jazikov.

DANIEL, Istrumica (?, ? – Solun, 1654) – evrejski rabin, verojatno rodum od Strumica. Dolgi godini bil na ~elo na Solunskata rabinska akademija, koja se nao|ala vo ramkite na Portugalskata sinagoga. Napi{al pove}e Propovedi i Odgovori, a zaedno so u{te ~etvorica rabini, avtor e i na eden kolektiven trud od oblasta na evrejskoto pravo, izdaden vo Solun (1655). Negoviot vnuk posthumno gi objavil negovite Odgovori pod naslov „Maguen guiborin# (Solun, 1754). LIT.: EvreŸski izvori za obÈestvenoikonomi~eskoto razvitie na balkanskite zemi prez XVII vek, II, SofiÔ, 1960. Dr. \.

DANIIL (HV¶¶ v.) – ohridski arhiepiskop. Se spomnuva okolu 1650 g., koga bil vo vla{kata prestolnina Trgovi{te kako gostin na ungarsko-vla{kiot mitropolit. Za toa informira ruskiot pate{estvenik Arsenij Suhanov. Golubinski i Gelcer smetaat deka toj toga{ vtorpat (1651) sta428

LIT.: Haralampie Polenakovi}, Nikulcite na novata makedonska kni`evnost, Skopje, 1973; D. Pandev, A. Poqoska i M. Markovi}, ^etirijazi~nikot na Daniil, Skopje, 2006; Aleksand†r Ni~ev, „^etiriezi~niÔ re~nik# na Danail (gr†cka i b†lgarska ~ast), SofiÔ, 1977. I. Vel.

DANILOVSKI, Jordan (Debar, 15. I 1957) ‡ novinar, poet, kriti~ar, eseist i romansier. Diplomiral na Filolo{kiot fakultet vo Skopje. Rabotel vo Kulturnata redakcija i bil zamenik direktor na Makedonskata televizija. ^len e na DPM (1986). Toj e eden od osnova~ite na sp. „Sto`er“ i na kni`evnata manifestacija Praznik na lipite. BIBL.: Golta~ na plamen, Skopje, 1982; Dvi`ewe, prostor i vreme, Skopje, 1984

(poezija); Vnatre{en govor, Skopje, 1986 (poezija); Ludoto leglo, Skopje, 1988 (poema); Mno`ewe na ti{inata, Skopje, 1989 (poezija); Simona i prikaznite, Skopje, 1991 (poezija za deca); Koba, Skopje, 1992 (poezija); Simona e zlatni~e, Skopje, 1992 (poezija za deca); Vev, Skopje, 1993; Ga~ki, zaka~ki, Skopje, 1994 (brzozborki); Zdra~, Skopje, 1994; Onamona do Simona, Skopje, 1994 (poezija za deca); Kniga tma, Skopje, 1996 (poezija); Ludoto leglo, Skopje, 1998; Mistik, Skopje, 1999; Vduv, Skopje, 2001 (roman); Aleksandar Makedonski od agolot idealen zbor, Skopje, 2001; Kniga navi, Skopje, 2002; Kniga om, Skopje, 2004; Po{epotena, Skopje, 2006 (poezija). S. Ml.

DANOCI NA IMOT VO RM – grupa danoci {to se nametnuvaat na imotot vo sopstvenost na individualni (gra|ani) ili na pravni lica (pretprijatija). Vo ovaa grupa danoci, spored voobi~aenata me|unarodna klasifikacija, spa|aat: 1) danokot na imot; 2) danokot na nasledstvo i podarok, i 3) danokot na promet na nedvi`nosti i prava. Ovie danoci vo dano~niot sistem na RM se temelno izmeneti so dano~nata reforma od po~etokot na 1994 g. Danokot na imot se pla}a vrz osnova na sopstvenosta na nedvi`en imot (stanbeni zgradi i stanovi, delovni i administrativni zgradi, neagrarno zemji{te itn.). Dano~en obvrznik e fizi~ko ili pravno lice, sopstvenik ili plodou`ivatel na imotot. Dano~nata osnova proizleguva od pazarnata vrednost na imotot. Dano~nata stapka e proporcionalna i iznesuva 0,10%, no op{tinite mo`at da propi{at povisoka stapka vo granicite do 0,20%. Danokot na nasledstvo i podarok se pla}a za nedvi`en imot i pri pravoto na plodou`ivawe i koristewe na nedvi`en imot {to se nasleduva ili se prima kako podarok. Na odano~uvawe podle`i i podvi`niot imot vo razli~ni oblici (pari, hartii od vrednost itn.). Dano~en obvrznik e fizi~ko ili pravno lice – rezident na RM {to nasleduva ili prima kako podarok imot vo zemjata i vo stranstvo. Dano~nata osnova proizleguva od pazarnata vrednost na nasledstvoto ili podarokot. Dano~nite stapki se proporcionalni, a nivnata visina zavisi

DANO^NI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

od nasledniot red (2–3% za naslednik od vtor nasleden red i 4–5% za naslednik od tret nasleden red). Klasi~noto re{enie kaj ovoj danok, {to e predvideno i vo dano~niot sistem na RM, e osloboduvaweto od dano~nata obvrska na naslednikot, odnosno primatelot od prv nasleden red. Danokot na promet na nedvi`nosti i prava se pla}a na prometot na nedvi`nosti, odnosno prenosot so nadomest na pravoto na sopstvenost na nedvi`nosti. Obvrznik na danokot e fizi~ko i pravno lice – prodava~ na nedvi`nosti. Dano~nata osnova se utvrduva spored pazarnata vrednost na nedvi`nosta vo momentot na nastanuvaweto na obvrskata. Stapkata iznesuva 2–4%. Danokot na imot se pla}a trimese~no, a danokot na nasledstvo i podarok i danokot na promet na nedvi`nosti i pravo se pla}aat vo rok od 15 dena od denot na pristignuvaweto na re{enieto za dano~nata obvrska od nadle`niot organ na Upravata za javni prihodi. Danocite na imot voobi~aeno se so mnogu umeren fiskalen randman. Vo sovremenite dano~ni sistemi, kako i vo dano~niot sistem na RM, tie se tipi~ni lokalni danoci. LIT.: Zakon za danocite na imot, †Slu`ben vesnik na Republika Makedonija#, 80/93, 54/2000. @. A.

DANO^EN SISTEM NA RM – zbir na site danoci {to se vovedeni i {to se naplatuvaat vo zemjata, vrz osnova na nejziniot fiskalen suverenitet. Spored sovremenoto tolkuvawe, vo dano~niot sistem se vklu~uvaat, pokraj danocite, u{te i pridonesite na platite i od platite, {to se vovedeni kako zadol`itelni dava~ki za finansirawe na zadol`itelnite formi na socijalnoto osiguruvawe (penziskoto i invalidskoto osiguruvawe i sl.). Od dano~niot sistem, koj so vovedenite danoci pretstavuva opredelena racionalna i harmoni~na instrumentalna struktura, se razlikuva dano~nata politika, {to se sostoi vo koristewe na danocite, preku promena na nivnite elementi (dano~nata stapka, dano~nata osnova, dano~nite olesnuvawa itn.), zaradi ostvaruvawe na fiskalnite (finansiskite) i vonfiskalnite celi, povrzani so ekonomskite i socijalnite prioriteti na op{testvoto. Dano~niot sistem na RM neprekinato se razviva vrz osnova na pove}e razli~ni danoci, koi go ~inat t.n. dano~en pluralizam, {to e i glavno obele`je na site sovremeni dano~ni sistemi. Vo tekot na 90-tite godini i vo po~. na 2000 g., kako i vo drugite zemji vo tranzi-

cija, vo RM se sprovede radikalna dano~na reforma so koja se izgradi potpolno nova struktura na danoci i se vovedoa sosema novi, dotoga{ nepoznati poimi i kategorii vo odano~uvaweto. Reformata na dano~niot sistem be{e uslovena od niza objektivni faktori, kako {to se: osamostojuvaweto i nezavisnosta na makedonskata dr`ava, potrebata da se vospostavi nov, pazarno orientiran dano~en sistem, kompatibilen so dano~nite sistemi vo drugite pazarni ekonomii, posebno so evropskite, i nu`nosta dano~niot sistem da se soobrazi so prevladuva~kite trendovi vo dano~niote reformi {to zapo~naa od sredinata na 80-tite g. vo drugite napredni dr`avi vo svetot. Aktuelniot dano~en sistem na RM se sostoi od pove}e razli~ni vidovi danoci i toa: a) danoci na dohod: 1. personalen danok na dohod, 2. danok na dobivka; b) danoci na potro{uva~ka: 1. danok na dodadena vrednost (DDV), 2. akcizi, 3. carini; v) danoci na imot: 1. danok na imot, 2. danok na nasledstvo i podarok, 3. danok na promet na nedvi`nosti i prava; g) pridonesi za socijalno osiguruvawe: 1. pridonesi od plati i od drugi prihodi na osigurenicite. Po{iroko od dano~niot sistem, sistemot na javni prihodi gi opfa}a, pokraj danocite i pridonesite, u{te i taksite, komunalnite dava~ki i nadomestoci, zaemite, donaciite vo zemjata i od stranstvo i drugite prihodi. Dano~niot sistem ima nekolku va`ni obele`ja. Negovata struktura se potpira na ednovremenata zastapenost na direktnite i na indirektnite danoci. Direktnite danoci gi so~inuvaat danocite na dohod, pridonesite za socijalnoto osiguruvawe i danocite na imot. Tie se presmetuvaat so proporcionalni stapki, {to zna~i deka dano~nata obvrska e proporcionalna na dano~nata sposobnost na obvrznicite. Danocite na dohod i pridonesite u~estvuvaa so 39,2% vo vkupnite prihodi na buxetot na Republikata (konsolidiraniot buxet na centralnata dr`ava) za 2005 g. Samo pridonesite za razli~nite segmenti na socijalnoto osiguruvawe u~estvuvaa so 28,3%. Visokite pridonesi vlijaat na visinata na cenata na trudot i negativno se odrazuvaat na {ireweto na sivata ekonomija, na legalnoto vrabotuvawe i na konkurentnosta na makedonskoto stopanstvo. Odnosot pome|u direktnite i indirektnite danoci e vo polza na ovie vtorive. Tie, 2005 g., u~estvuvaa so 69,4% vo vkupnite dano~ni pri-

D

hodi vo buxetot na centralnata dr`avna vlast (bez carinite). Zaedno so carinite, pak, indirektnite danoci (danocite na potro{uva~kata) u~estvuvaa so 77,7%. Ova nivo na u~estvo na ovie danoci e me|u najniskite vo sovremenite dr`avi. Od edna strana, vakvata zastapenost na indirektnite danoci pretstavuva pozitivna karakteristika na dano~niot sistem. Ovie danoci se popogodni za naplata i pomalku se podle`ni na dano~na evazija (osobeno DDV), otkolku direktnite danoci (danocite na dohod, pred sè). Od aspekt na ekonomskite efekti, indirektnite danoci se postimulativni i za {tedeweto i za pottiknuvaweto na investiciite. Zatoa ovie danoci pretstavuvaat podobar izbor vo dano~niot sistem od direktnite danoci, osobeno poradi ekonomskata nerazvienost i potrebata da se ohrabrat investitorite. Od druga strana, stoi faktot deka indirektnite danoci se regresivni, taka {to poradi nivnoto visoko u~estvo vo vkupnite dano~ni prihodi dano~niot sistem vo celina ima zna~ajni regresivni efekti. Ova pretstavuva nedostatok na dano~niot sistem, potenciran so otsustvoto na progresivnoto odano~uvawe na dohodot na gra|anite, odnosno so primenata na proporcionalnata stapka kaj personalniot danok na dohod. Site ovie elementi pridonesuvaat redistributivniot efekt na dano~niot sistem da bide negativen. Od gledna to~ka na raspredelbata na dano~niot tovar pome|u socijalnite grupi vo op{testvoto, se zaklu~uva deka dano~niot tovar go nosat prvenstveno licata {to, spored ostvareniot dohod, se vo sredinata ili vo dolniot del od dohodnata skala. Takvata sostojba so raspredelbata na dano~niot tovar se kosi so principot na pravi~nost vo odano~uvaweto koj, zaedno so principot na ekonomskata efikasnost, pretstavuva eden od dvata klu~ni principa na sekoj dobar dano~en sistem. Dano~nite prihodi na buxetot na centralnata dr`avna vlast u~estvuvaa so 19,4% vo BDP za 2005 g. Toa, vo me|unarodni relacii, pretstavuva umereno optovaruvawe. Zatoa, dano~niot sistem, vo celina, zemaj}i gi predvid site negovi aspekti, e soobrazen so imperativot da vlijae stimulativno na razvojot na {tedeweto, na investiciite i na ekonomskiot rast. LIT.: @ivko Atanasovski Javni finansii, Skopje, 2004. @. A.

DANO^NI REFORMI VO RM – koreniti promeni na dano~niot sistem vo nasoka na promena na 429

D

DARVAR

dano~nata struktura, odnosno na vidot na danocite, podobruvawe na pravi~nosta vo odano~uvaweto, jakneweto na ekonomskata efikasnost na danocite i na dano~niot sistem vo celina, poednostavuvawe na dano~niot sistem i reforma na dano~nata administracija. Dano~niot sistem na RM, {to be{e vo primena do krajot na 1993 g., so strukturata i posebnite karakteristiki na danocite, bitno otstapuva{e od osnovnite re{enija vo sovremenite dano~ni sistemi i ne soodvetstvuva{e na barawata na noviot stopanski sistem vrz pazarni osnovi. Dano~nite reformi vo RM zapo~naa od 1994 g., so radikalni promeni vo segmentot na direktnite danoci, a se zaokru`ija so reformata na indirektnite danoci, odnosno so voveduvaweto na danokot na dodadena vrednost (DDV), 2000 g. i so implementacijata na evropskiot model na akcizi, 2001 g. Dano~nata reforma, vo celina, vo odnos na dano~nata struktura i ureduvaweto na glavnite vidovi danoci, se temele{e vrz dominantnite modeli i vrz strukturata na dano~nite sistemi vo razvienite zemji so pazarna ekonomija, prvenstveno na onie vo zemjite~lenki na Evropskata unija, i, isto taka, gi slede{e trendovite na dano~nite reformi vo drugite zemji. Novite re{enija vo dano~niot sistem istovremeno gi respektiraa realnite i specifi~nite sostojbi i potrebi vo fiskalnata sfera vo RM. Vo osnova, reformite na dano~niot sistem se rakovodea od slednive postulati: eliminirawe na elementite vo dano~niot sistem {to vnesuvaat distorzii vo cenovniot mehanizam i vo alokacijata na resursite i podobruvawe na negovata ekonomska neutralnost; pro{iruvawe na dano~nata obvrska i na dano~nata osnova i primena na poniski dano~ni stapki; efikasno ostvaruvawe na primarnata fiskalna funkcija; zgolemuvawe na efikasnosta na dano~niot sistem vo ramkite na ekonomskata politika; pomestuvawe na te`i{teto na odano~uvaweto od danocite na dohodot kon danocite na potro{uva~kata, poednostavuvawe i poevtinuvawe na dano~niot sistem i po~ituvawe na principot na horizontalna i na vertikalna pravi~nost vo odano~uvaweto. Po~etnata reforma na direktnite danoci od 1994 g. rezultira{e so napu{tawe na stariot cedularen sistem na danoci, sostaven od sedum razli~ni vidovi danoci na prihodi, i so voveduvawe na dva novi vida danoci na dohod: personalniot danok na dohod, koj e tip 430

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

na sintetski danok so koj se optovaruva dano~nata sila na individualnite lica kako celina, i danokot na dobivka, odnosno na profit na pretprijatijata; vo odano~uvaweto na imotot se zadr`aa danokot na imot, danokot na nasledstvo i podarok i danokot na promet na nedvi`nosti i prava, no so bitno izmeneti re{enija vo odnos na dano~nata osnova (koja e zasnovana na pazarnata vrednost na imotot) i stapkite, koi zna~ajno se reduciraa. Najzna~ajniot element na vtorata faza od dano~nata reforma, sekako, pretstavuva voveduvaweto na DDV, po~nuvaj}i od 1. IV 2000 g. So voveduvaweto na DDV se zgolemi ekonomskata neutralnost na dano~niot sistem, se pro{iri opfatot na dobrata i uslugite ~ij promet se odano~uva, se stesnija mo`nostite za dano~nata evazija i zna~itelno se podobrija fiskalnite efekti. DDV pretstavuva op{t potro{uva~ki tip na danok, ili „evropski# model na danok na potro{uva~kata (zastapen vo EU), {to se presmetuva i se pla}a vo site fazi na proizvodstvoto i trgovijata, kako i vo celokupniot uslu`en sektor. Definitivno, od 2001 g. se vovede evropskiot model na akcizite (inaku, akcizite postoeja i pred toa), koi se selektiven potro{uva~ki danok so koj se odano~uva prometot na: mineralnite masla (naftenite derivati), alkoholot i alkoholnite pijalaci i na tutunskite dobra (dopolnitelno, od po~etokot na 2005 g. se vovede akciza i na patni~kite avtomobili). So toj ~in dano~niot sistem na RM u{te pove}e se dobli`i do standardnite re{enija vo dano~nite sistemi na zemjite ~lenki na EU. Novi promeni vo dano~niot sistem na RM stapija na sila od po~etokot na 2007 g. Tie ne mo`e da se podvedat pod kategorijata „dano~na reforma#, bidej}i ne se naso~eni kon modernizacijata na dano~nata struktura (voveduvawe novi danoci, na pr.), ili kon prisposobuvawe na noviot sistem na pazarna ekonomija, {to e storeno, inaku, so dano~nite reformi od 1994 i od 2000–2001 g. Novinite se sostojat vo promenata na visinata i na karakterot na dano~nite stapki kaj oddelni danoci i vo pro{iruvaweto ili stesnuvaweto na dano~nata osnova, odnosno voveduvaweto ili ukinuvaweto na nekoi dano~ni beneficii. Glavnata novina pretstavuva ukinuvaweto na dano~nata progresija kaj personalniot danok na dohod i voveduvaweto na proporcionalna (edinstvena) stapka od 10%. Na nivo od

10% e svedena i stapkata na danokot na dobivka (po~nuvaj}i od 2008 g.). So ovaa promena bitno se poednostavi primenata na danokot na dohod i se sni`i dano~noto zafa}awe, {to e zna~ajno za razvojot na {tedeweto i za pottiknuvaweto na novi investicii. So novite merki, isto taka, te`i{teto na odano~uvaweto u{te pove}e se pomestuva kon danocite na potro{uva~kata, {to od aspekt na ekonomskata efikasnost na danocite e povolno za zemja so niska akumulacija i so slab priliv na stranski kapital. Poniskite proporcionalni stapki dopolnitelno }e gi neutraliziraat efektite na supstitucija na odano~uvaweto, }e ja sni`at cenata na trudot i }e go ohrabrat prezemaweto na ekonomskiot rizik (na pr., pri odlu~uvaweto za novi investicii). Od druga strana, so novite promeni, bitno se ubla`ija redistributivnite efekti na danokot na dohod, se zajaknaa regresivnite efekti i se vlo{i pravi~nosta vo odano~uvaweto, na {to, inaku, vo edno razvieno demokratsko op{testvo, se pridava golemo zna~ewe. Isto taka, so nekriti~kite i neumerenite dano~ni beneficii se komplicira danokot na dobivka, se zgolemuvaat distorzivnite efekti na danocite i se vlo{uva kompetitivnata pozicija na doma{nite stopanski subjekti vo odnos na stranskite subjekti. LIT.: K. Bogoev, @. Atanasovski, Dano~niot sistem na Makedonija – teoretski i prakti~ni aspekti,Skopje, 1994. @. A.

DARVAR, Dimitrie (Klisura, 1757 ‡ Viena, 1823) ‡ u~itel, filolog. Avtor e na pou~ni i prira~ni knigi i preveduva~ na knigi od gr~ki na slavjanski i od germanski na gr~ki jazik. Od 1769 g. so svoeto bogato semejstvo `iveel vo Zemun. Se {koluval vo Zemun, Ruma, Novi Sad, Bukure{t, Hale i Lajpcig. Znael gr~ki, slovenski, latinski, germanski i romanski i mo`ebi ungarski. Rabotel kako privaten u~itel, a potoa vo gr~kata {kola vo Zemun i vo Viena. Objavil: †Blagonravie ili Kni`ica ko ukra{en%\ nravov†...# prevedena †Sq ellinskago na slavensk%j d%alektq...#, 1786 g. vo Viena, i †Zercxlo hr%st%xnskoe ...# prevedena †sq Gre=eskago na Slavensk%j Xzykq#, vo Budim 1801 g. Bil privrzanik na ideite na Riga od Fere. LIT.: Milka Zdraveva, Vidni li~nosti od Makedonija vo avstriskite zemji vo XVIII i prvata polovina na XIX vek, „Glasnik# na INI, 44, 1, Skopje, 2000. M. Zdr.

DARLEV, Risto (Kosturino, Strumi~ko, 1952) – bora~ vo sloboden

DASKALOV

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

bogato ukrasena so alov vez od koprina, vo specifi~na tehnika – trupa. Kraevite se ukraseni so beli pamu~ni snop~iwa resi, kombinirani so crveni pamu~ni S. G. konci.

Risto Darlev

stil vo kategorijata do 57 kg. Bil ~len na BK „Spartak“ od Ko~ani, BK „Skopje“ i BK „Vardar“ od Skopje. 12 godini bil reprezentativec na SFRJ. Na Mediteranskite igri vo Izmir (1971) bil vtor, vo Split (1977) {ampion, vo Al`ir (1975) tret. Na Evropskoto prvenstvo vo Katovice, Polska (1972) go osvoil 8. mesto, a vo Bursa (1977) pettoto. Na Evropskoto mladinsko prvenstvo vo Hvar (1972) bil tret, a na Turnirot na olimpiskite nade`i vo Solun (1972) vtor. Na Olimpiskite igri vo Minhen (1972) bil edinaesetti, a vo Montreal (1976) desetti. Nastapil i na 4 svetski prvenstva – so najvisok plasman vo Minsk (1975) {esti i vo Lozana (1977) desetti. Isto taka, bil {ampion na SFRJ (1976) i {ampion na Balkanot (1976). Na Univerzitetskite igri vo Sofija (1977) go osvoil pettoto mesto. So svojot mati~en klub „Spartak“ go osvoil vtoroto mesto vo Kupot na evropskite klupski {ampioni (1976). ^len e na klubot na velikanite na MOK.

DASARETI – drevno pleme od Gorna Makedonija (sp. Polibij), koe go naseluvalo Ohridskostru{kiot region. Vo rimsko vreme preovladalo imeto Dasareti namesto prethodnoto ime na plemeto Engelani (sp. Strabon). Kontinuitetot vo kulturata e potvrden od naodite vo nekropolata na s. Trebeni{ta od krajot na VII do IV/III v. pr.n.e. (vo Trebeni{ta/Gorenci se pronajdeni dve zlatni posmrtni maski od krajot na VI v. pr.n.e. i dr. naodi {to svedo~at za grobovi na mesnite vladeteli). LIT.: N. Proeva, Studii za anti~kite Makedonci, Skopje, 1997. A. [uk.

DASKAL, Kam~e v.: Vata{ka pe~atnica. DASKALOV, Blagoj I. (Razlog, 23. III 1867 – Razlog, 29. III 1956) – u~itel, revolucioner, vojvoda na MRO. Brat na Nikola Daskalov. Zavr{il vtori klas vo Razlog (1885). U~itelstvuval vo Razlog, vo Jakoruda i na drugi mesta. Od 1896 g. stanal ~len na OK na TMORO vo Razlog. Vo tekot na Ilindenskoto vostanie bil vojvoda na ~eta.

D

na ~eta vo Tikve{ijata. U~estvuval na Prilepskiot podvi`en kongres na Bitolskiot revolucioneren okrug na TMORO (Mukos, Prilepsko, 1904) i na Rilskiot kongres na TMORO/VMORO (1905), poddr`uvaj}i ja Serskata grupa. So svojata ~eta vodel `estoka borba so osmanliskata vojska kaj s. Resava (30. VI 1905), a kaj s. [ivec (Tikve{ko) so vrhovistite. Vo vremeto na Mladoturskata revolucija (1908) u~estvuval vo soboruvaweto na sultanot, a potoa bil eden od osnova~ite i rakovoditelite na NFP (Solun, april 1909). Ubien e vo atentat od makedonskite vrhovisti. LIT.: Dime Boev, Dobri Daskalov, tikve{ki vojvoda, Kavadarci, 1969; I(lija) Karovski, Vojvodata me zasolna od kur{umite... Po tragite na pesnata †[to e ~udo stanalo#, †Nova Makedonija#, XXXVII, 12346, Skopje, 7. VI 1981, 5; Veroqub Andonovski, Sedumdeset godini od ubistvoto na Dobri Daskalov, (1–14), †Nova Makedonija#, XXXVIII, 12748–14537, Skopje, 20. VII ‡ 12. VIII 1982; S. J., Izlo`ba za Dobri Daskalov. Po povod 75-godi{ninata od smrtta na poznatiot tikve{ki vojvoda, †Nova Makedonija#, XLIII, 14675, Skopje, 30. XI 1987, 14; Bla`e Minevski, Ni sliva, ni beleg. Grobovite na makedonskite vojvodi ‡ Dobri Daskalov, †Nova Makedonija#, XLV, 15399, Skopje, 7. XII 1989, 11; Dobri Daskalov. Zo{to e urnata ku}ata na Dobri Daskalov?, †Nova Makedonija#, XLVI, 15424, Skopje, 3. I 1990, 8. S. Ml.

LIT.: Enciklopedi® „Pirinski kraÔ#, I, Blagoevgrad, 1995. Al. Tr.

LIT.: D-r Du{an Stanimirovi}, Sportski {ampioni. Izbor na najdobrite vo Makedonija 1954‡2004, Skopje, 2005, 48, 55, 56. S. Ml.

DARON (Darrhon) ‡ demon na zdravjeto, staromakedonsko bo`estvo (Hesychius), pandan na helenskiot Asklepij. Hezihij go narekuva „bog {to Makedoncite go povikuvale na pomo{ vo slu~aj na bolest#. Po~ituvaweto e potvrdeno i so natpis posveten na bogot otkrien vo Pela. LIT.: J. Kalleris, Les Anciens Macedoniens, T. II, Athenes, 1996, 28‡29; M. Lilinbaki–Akamati, Pella, capital of Macedonians, Athens, 1996, 28‡29. V. B.–Gr.

DARPNA – nevestinska marama za na glava vo pravoagolna forma od belo solunsko platno, okolu

Darpna & nevestinska marama

Josif Daskalov Dobri Daskalov

DASKALOV, Dobri Zahariev (Kavadarci, 13. X 1882 ‡ Kavadarci, 20. VI 1912) ‡ revolucioneren deec i tikve{ki vojvoda na TMORO/VMORO. Se {koluval vo Solunskata egzarhiska ma{ka gimnazija i vo Amerikanskoto u~ili{te vo Samokov, kade {to stanal ~len na revolucioneren kru`ok na TMORO (1901) i zaminal komita vo ~etata na Jane Sandanski, a potoa vo ~etata na Hristo ^ernopeev. U~estvuval vo grabnuvaweto na mis Elena Ston (1902). Bil izbran za delegat na Solunskiot kongres na TMORO (januari 1903), no ne prisustvuval na nego. Vo Ilindenskoto vostanie (1903) dejstvuval kako vojvoda

DASKALOV, Josif (Kratovsko, 1868 ‡ 1909) ‡ u~itel i deec na TMORO. Bil u~itel vo Skopje i vo Kratovo. Goce Del~ev go vklu~il vo TMORO kako rakovoditel na Kratovskiot revolucioneren reon. Vo Vini~kata afera (1897) bil uapsen i po yverskoto ma~ewe, gi izlagal ma~itelite deka vo Kratovo ima skriena arhiva na TMORO, pa koga no}e go dovele, go fatil kajmakamot za zaedno da se frlat od Radin Most. Kajmakamot sepak se spasil, a toj udril vo karpata na dnoto, no pre`iveal (26. XII 1897). Podocna bil amnestiran (1902) i se vratil, no egzarhistite ne mu dozvolile da se vraboti vo Kratovo, tuku (po mnogu ~ekawe) vo Zletovo. Bil otruen od vrhovistite (so otrov vo ~a{a vino) na 431

D

DAUTOVSKI

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

patroniot praznik †Sv. Kiril i Metodij#. LIT.: Polno}na drama na Radiniot most, †Nova Makedonija#, XXVII, 9237, Skopje, 8. X 1972, 11; \or|i Trajkovski, Pregled na spomenicite i spomen-obele`jata vo SR Makedonija (od periodot na prerodbata do socijalisti~kata izgradba), Skopje, 1986, 20. S. Ml.

Dragan Dautovski

DAUTOVSKI, Dragan (s. Rusinovo, Berovsko, 21. XI 1957) ‡ svira~ na narodni instrumenti i avtor. Go oformi (1992) Orkestarot od narodni instrumenti †Mile Kolarovski#, so koj razvi golema koncertna aktivnost. Podocna e eden od vtemeluva~ite na grupata †Sintezis#. Na krajot od devedesettite godini na XX v. go oformi kvartetot Dragan Dautovski, so koj odr`a golem broj koncerti niz celiot svet (Holandija, Rusija, Italija, Portugalija, Germanija itn.). Projavi obemna avtorska aktivnost (me|u drugoto, ima participirano vo muzikata za filmot †Pred do`dot#), vo koja zna~ajno mesto zazema sorabotkata so ansamblot †Tanec#, za koja napravi muzi~ka obrabotka za nekolku koreografii (†Xamala#, †Vodi~arki# i dr.). Pi{uva i muzika za drami (†Makedonska prikazna#, †Jonadab#, †Pisanie# i dr.). Profesor e na Fakultetot za muzi~ka umetnost vo Skopje. M. Kol. DAUT-PA[IN AMAM (Skopje, XV v.) – spomenik na kulturata. Podignat od Daut-pa{a, rumeliski i anadoliski beglerbeg i golem vezir na sultanot Bajazit II (1481–1512). Dvoen amam (imal ma{ki i `enski del), so povr{ina

Daut-pa{in amam (Nacionalna galerija), Skopje

432

od 900 m². Restavriran e pove}epati, pri {to izgubil dosta od svojata originalnost. Denes vo nego se nao|a umetni~ka galerija.

ot del na Makedonija vo isto~noevropskite zemji (april 1952 ‡ juni 1956). S. Ml.

LIT.: Lidija Kumbaraxi–Bogoevi}, Osmanliski spomenici vo Skopje, Skopje, 1998; Salih Asim, Istorija na Skopje i negovata okolina. Prevod i komentari d-r Dragi \orgiev, Skopje, 2005; Ayverdi Ekrem Hakki, Avrupa’da Osmanl› Mimar› Eserleri. Yugoslavya, lll cild, 3. kitab, šstanbul, 1981. Dr. \.

DAFINA (s. Prosenik, ok. 1840) ‡ narodna peja~ka od seloto Prosenik, Sersko, koja sorabotuvala vo po~etokot na vtorata polovina na XIX v. so Stefan Verkovi} i od koja toj gi zapi{al pesnite objaveni vo knigata †Narodne pesme makedonski Bugara#, Belgrad (1960). Verkovi} vnel 235 pesni od vkupno 270-te, kolku {to gi imal zapi{ano od nea. Vo predgovorot na ovoj zbornik Verkovi} dava va`ni podatoci za sostojbata na poetskata tradicija vo Makedonija. G. T. DAFINA (DIVA MASLINKA) (Elaeagnus angustifolia L., fam. Elaeagnaceae) – malo listopadno drvo od sredna i zapadna Azija, so bodlivi letorasti. Dolnata strana na listovite, letorastite, cvetovite i plodovite e obrasnata so srebrenestobeli vlaknenca ili lu{pi. Cvetovite se sitni, `oltenikavi, so silen i prijaten miris. Plodot e ovalna koski~ka so mesesta obvivka koja se jade. Vo RM se odgleduva i subspontano se {iri na su{ni mesta i na soleni po~vi. Al. And. DA^OV, Sterio (s. Stari~ani, Kostursko, 1917) ‡ nacionalen deec. Pred Vtorata svetska vojna se vklu~il vo komunisti~koto dvi`ewe. Bil politi~ki komesar na rezerven bataljon na ELAS (1943‡1944), ~len na Okru`niot komitet na KPG za Kostursko (1945‡1946), politi~ki komesar na bataljon na DAG (1947‡1949) i sekretar na Okru`niot komitet na Komunisti~kata organizacija na Egejska Makedonija (KOEM, maj‡avgust 1949). Po Gra|anskata vojna vo Grcija bil istaknat deec i ~len na Pretsedatelstvoto na Organizacijata „Ilinden“ na Makedoncite-begalci od Egejski-

Branislav Da{tevski

DA[TEVSKI, Branislav (Kumanovo, 5. V 1935) – specijalist po stomatolo{ka protetika, univerzitetski profesor. Osnovno i sredno obrazovanie zavr{il vo rodniot grad, a potoa diplomiral na Stomatolo{kiot fakultet vo Belgrad. Kako rakovoditel na Industriskata zdravstvena stanica – Kumanovo (1968-1972), prestojuval na usovr{uvawe na novi tehniki vo stomatologijata vo Bremen (1970). Kako na~alnik za stomatolo{ka zdravstvena za{tita, Oddel za protetika na Medicinskiot centar – Kumanovo (1972-1991), prestojuval na stru~na edukacija vo @eneva i vo Belgrad (1978). Go dobil zvaweto primarius (1982) i doktoriral na temata †Upotrebna vrednost na bipupilarnata i Kamper-ovata linija pri opredeluvaweto na orientacionata proteti~ka ramnina# na Stomatolo{kiot fakultet vo Skopje (1988). Podocna bil docent i profesor na Stomatolo{kiot fakultet vo Skopje po Stomatolo{ka protetika i Voved vo stomatologijata (1991-1999). Rabotnata kariera ja zavr{il kako direktor na Medicinskiot centar – Kumanovo (1999-2000). Izvesen period bil ~len na Upravniot odbor na Klini~kiot centar na Medicinskiot fakultet vo Skopje, pretsedatel na Dru{tvoto za nauka i umetnost – Kumanovo (2000), a kako porane{en vrven ko{arkar i pretsedatel na KK †Kumanovo#. Zaradi stru~no usovr{uvawe vo etnostomatologijata, gi zavr{il i studiite po Etnologija na Prirodno-matemati~kiot fakultet vo Skopje (2001-2005). Avtor e na pove}e knigi i na nad 80 drugi nau~ni i stru~ni trudovi. BIBL.: D-r Metodija Spirov Troja~anec – `ivoten pat i delo, Skopje, 1994; Stomatoproteti~ka ramnina – antropolo{ki aspekt, Skopje, 1995; Voved vo stomatologijata, Skopje, 1995; Zabni kle{ti – etnostomatolo{ka materijalna kultura, Skopje, 1995; @ivotopis na d-r Petar Ordanoski, od najranata mladost do penzioniraweto (1930-1995), Skopje, 1995; Etika vo stomatologijata, Skopje, 1998;

DVI@EWE

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

Osnovi na antropologijata, Skopje, 2004 (so koavtor). S. Ml

DVAESET I PRVA VAFEN – SS BRDSKA DIVIZIJA „SKENDERBEG# (prvata polovina ‡ noemvri 1944) ‡ kvislin{ka voena edinica, formirana od Albanci od Zapadna Makedonija (Tetovo i Gostivar) i od Kosovo (Pe}, Pri{tina i \akovica) i so edna tretina od vkupniot sostav ‡ Germanci. Nejzinoto formacisko popolnuvawe i formirawe potrajalo do krajot na juni 1944 g., so sostav od vkupno 15.000 vooru`eni lica, rasporedeni vo Prviot i Vtoriot SS ridski i Dvaeset i vtoriot SS artileriski polk. Komandniot sostav bil isklu~ivo od Germanci. Vo okupatorskite operacii Draufgenger (Andrievi~ka operacija, 18‡26. VII 1944, vo dolinata na r. Lim) i Ribecal (Durmitorska operacija, avgust 1944) protiv silite na NOVJ, pretrpela zna~itelni zagubi i bila osetno oslabena. Koga germanskata Grupa armii „E# se povlekuvala preku Kosovo i Metohija, dolinite na r. Ibar i Zapadna Morava kon r. Drina, golem del od albanskiot bore~ki sostav dezertirale (oktomvri 1944). Poradi prepoloveniot sostav, bila izvr{ena reorganizacija i od ostatocite od edinicata i pridojdenite germanski vojnici od edinicite vo Grcija, namesto divizija, bila formirana Borbena polkovska grupa „Skenderbeg# (24. X 1940) od ok. 8.000 vojnici (me|u koi ok. 3.000 Albanci), koja u~estvuvala vo borbite kaj Zvornik i Bielina. Otkako pripadnicite na mornari~kite sili od Grcija bile vrateni vo Germanija (mart 1945), ostatokot od samo eden bataljon vojnici bil priklu~en kon Sedmata SS brdska divizija „Princ Eugen#. S. Ml. DVAESET I PRVA MAKEDONSKA NARODNOOSLOBODITELNA BRIGADA (mesnost [irok Dol, Berovsko, 19. X ‡ dekemvri 1944) ‡ voena edinica na NOV i POM. Bila formirana od okolu 700 borci ‡ eden bataljon na ^etvrtata makedonska NO brigada, del borci od Makedonskata NO brigada †Goce Del~ev# i novopristignati borci. Bila vo sostavot na Pedeset i prvata (makedonska) divizija na NOVJ i do kone~noto osloboduvawe na Makedonija dejstvuvala vo Strumi~ko. Po nekolkudnevnoto zadr`uvawe vo oslobodenata Strumica (5–11. XI) dobila naredba da go obezbeduva grani~niot pojas kon Grcija, a eden bataljon da rasporedi kaj s. Moin (15. XI ‡ prvite denovi na dekemvri 1944). Toga{ ve}e broela 1524 borci (30. XI

D

1944). Podocna glavninata na Brigadata vlegla vo sostav na reorganiziranata Pedesetta (makedonska) divizija na NOVJ, a eden bataljon vo Osmata (makedonska) divizija na KNOJ. LIT.: Boro Mitrovski, Borbenite dejstvija na edinicite na NOV vo Strumi~kiot region vo periodot septemvri–noemvri 1944 i germanskata dokumentacija vo vrska so niv, Strumica i Strumi~ko vo NOV 1943–1945, Strumica, 1983; D-r Marjan Dimitrievski, Makedonskata vojska 1944–1945, Skopje, 1999, 137–138. S. Ml.

DVAESETTA MAKEDONSKA NARODNOOSLOBODITELNA BRIGADA (mesnost [irok Dol, Berovsko, 18. X ‡ dekemvri 1944) ‡ voena edinica na NOV i POM. Bila formirana od okolu 700 borci i se nao|ala vo sostavot na Pedeset i prvata (makedonska) divizija na NOVJ. Dejstvuvala vo reonot na Radovi{ko i Strumi~ko i vo borbite za osloboduvawe na [tip (23. X). Po borbite protiv germanskata grupa Katner, koja se povlekuvala od Strumica kon [tip, go oslobodila Radovi{ (so 80 zarobeni germanski vojnici i oficeri i zapleneto oru`je i voen materijal, 6. XI), vlegla vo slobodniot [tip (8. XI) i potoa ja zaposednuva makedonsko-gr~kata granica me|u Gevgelija i trome|ata so Bugarija (12. XI). Otkako narasnala na 1767 borci (28. XI), glavninata vlegla vo sostavot na Pedesettata (makedonska) divizija na NOVJ, a eden bataljon vo Osmata (makedonska) divizija na KNOJ. LIT.: Boro Mitrovski, Borbenite dejstvija na edinicite na NOV vo Strumi~kiot region vo periodot septemvri–noemvri 1944 i germanskata dokumentacija vo vrska so niv, Strumica i Strumi~ko vo NOV 1943–1945, Strumica, 1983; D-r Marjan Dimitrievski, Makedonskata vojska 1944–1945, INI, Skopje, 1999, 136–137. S. Ml.

DVANAESETTA MAKEDONSKA (SKOPSKA) NARODNOOSLOBODITELNA BRIGADA (s. Vojnica, Vele{ko, 12. IX 1944 ‡ Skopje, 1. V 1945) ‡ voena edinica na NOV i POM vo sostavot na ^etirieset i vtorata (makedonska) divizija na NOVJ. Bila formirana od okolu 500 novopristignati borci od Skopsko i desetina borci od Tretata makedonska NOUB kako rakovoden kadar. Podocna kon Brigadata se priklu~il i ^etvrtiot skopski NOPO so 370 borci (3. H). Brigadata vodela uspe{ni borbi, posebno so balistite, ja onesposobuvala prugata Skopje–Kadina Reka i u~estvuvala vo osloboduvaweto na Veles i Skopje. Pri popolnuvaweto na Petnaesettiot (makedonski) korpus na NOVJ, vlegla vo sostavot na ^etirieset i prvata (makedonska) divizija na

Dvanaesetta makedonska (skopska) narodnoosloboditelna brigada vo akcija

NOVJ (po~etokot na dekemvri 1944) i u~estvuvala vo borbite protiv balistite na Kosovo (od 21. XII 1944) i vo probivot na Sremskiot front, pa pobedonosno mar{irala na prvata prvomajska parada vo oslobodenoto Skopje (1. V 1945). LIT.: S(pase) [(uplinovski), Skopskata brigada, †Nova Makedonija#, XL, 13522, Skopje, 12. IX 1984, 5; B. D. K., Odbele`an jubilejot na 12-ta MSNOUB, †Ve~er#, XXII, 6584, Skopje, 13. IX 1984, 6; Metodija Kotevski, Skopskata brigada, Dvanaesetta MNOB, Skopje, 1984; D-r Marjan Dimitrievski, Makedonskata vojska 1944–1945, INI, Skopje, 1999, 118–120. S. Ml.

DVI@EWE ZA OSLOBODUVAWE I OBEDINUVAWE NA MAKEDONIJA - DOOM (1962‡1984) ‡ emigrantska makedonska organizacija. Vo [vedska (1962) bil osnovan Osloboditelen komitet na Makedonija so cel da se sozdade semakedonsko nacionalno dvi`ewe za obedinuvawe na Makedonija vo samostojna makedonska dr`ava. Na Vonredniot kongres vo Kopenhagen (1971) bila donesena odluka za izdavawe oficijalen organ – vesnikot †Makedonska nacija#. Potoa bil odr`an redoven Kongres vo Bremen, Germanija (1972) na koj Organizacijata na OKM go smenila imeto vo Dvi`ewe za obedinuvawe na Makedonja (DOM). Dvi`eweto ja pro{irilo organizacijata vo Evropa (Danska, [vedska, Germanija, Avstrija, Francija, Belgija) i vo prekuokeanskite zemji (Avstralija, SAD i Kanada). Na Op{tiot kongres vo Minhen (1974), so u~estvo na delegati od Evropa i od prekuokeanskite zemji, imeto bilo modificirano vo Dvi`ewe 433

D

DVI@EWE

za osloboduvawe i obedinuvawe na Makedonija (DOOM) i bila usvoena nova Politi~ka platforma. Dvi`eweto se soobrazilo so postojnata realnost i deklariralo: izvojuvawe pogolema nezavisnost na SRM vo SFRJ; priznavawe na nacionalnata posebnost na makedonskiot narod vo Pirinskiot del na Makedonija i sozdavawe Makedonska Socijalisti~ka Republika vo ramkite na NR Bugarija; vo Egejskiot del na Makedonija priznavawe na nacionalnite prava na makedonskiot narod, vra}awe na proteranite Makedonci i sozdavawe Makedonska Republika, kako etapa do sozdavaweto uslovi za obedinuvawe vo edinstvena nezavisna makedonska dr`ava. Na V kongres (1984) bila usvoena odluka za preimenuvawe vo Narodnoosloboditelen front na Makedonija, a so Spogodba so nekolku drugi politi~ki organizacii se sleale vo edinstven NOFM (1986). LIT.: Ivan Katarxiev, Makedonskata politi~ka emigracija po Vtorata svetska vojna, Skopje, 1994. M. Min.

DVI@EWE ZA SAMOOSOZNAVAWE I ZA PRIZNAVAWE NA MAKEDONSKATA NACIJA †ALEKSANDAR MAKEDONSKI 1970# – konspirativna makedonska nacionalna politi~ka organizacija vo Pirinskiot del na Makedonija i na makedonskata emigracija vo Sofija (1968), sostavena od grupa makedonski intelektualci so cel da dejstvuva za priznavawe na makedonskata nacija i da se bori za slobodna obedineta nezavisna suverena makedonska dr`ava. Pretstavnici na Dvi`eweto (1970), pred da bidat uapseni, emigrirale vo SRM (kade {to ne dobile politi~ki azil), a ottuka zaminale vo Zapadna Evropa. Vo Kopenhagen (2/3. X 1971) so CK na OKM postignale soglasnost za obedinuvawe na Dvi`eweto so Organizacijata na Osloboditelniot komitet na Makedonija. LIT.: D-r Ivan Katarxiev, Makedonskata politi~ka emigracija po Vtorata svetska vojna, Skopje, 1994. M. Min.

DVOJANKA (slagarka, dvojno kaval~e) ‡ drven duva~ki naroden muzi~ki instrument. Izrabotena e od drvo vo nadol`na prizmovidna forma, so dva paralelni cev~esti otvora, so posebni zasvira~i na gornite otvori od melodiskite cevki („dvojno kaval~e“). Na prednata strana na desnata melodiska cevka ima {est melodiski otvori, a na drugata melodiska cevka ima samo eden melodiski otvor {to konstantno proizveduva eden ton ‡ bordunira. 434

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

LIT.: D-r Aleksandar Linin, Narodnite muzi~ki instrumenti vo Makedonija, Skopje, 1986, 41. \. M. \.

Rexinald Xorx Artur De Brej

Dvokrilci

DVOKRILCI (Diptera) – insekti so dva para krilja. Dobro e razvien samo predniot par, koj slu`i za letawe; vtoriot par krilja e reduciran vo halteri. Usniot aparat e vo vid na surla, pogoden za bodewe ili za li`ewe. Gradniot del kaj ovoj red insekti e jasno odvoen od glavata i stomakot. Poznati se okolu 180.000 vidovi od koi pove}eto imaat {irok areal na rasprostranuvawe. Vo Makedonija se zastapeni 606 taksoni od koi 12 se endemi~ni. Redot sodr`i dva podreda koi se razlikuvaat spored napuknuvaweto na ko`i~kata od zrelite larvi. Kaj podredot ortorafi (Orthorapha) ko`i~kata na zrelata larva puka i se otvora na grbnata strana vo oblik na bukvata T. Tuka pripa|aat dve grupi: komarci (Nematocera) so dolgi anteni i muvi (Brachycera) so kratki anteni. Vo podredot ciklorafi (Cyclorapha) spa|aat dvokrilci kaj koi ko`i~kata na zrelata larva ocvrstuva vo forma na bure vo koe kuklata e slobodna, no nepodvi`na. Podobro prou~eni familii dvokrilci se: lebde~ki muvi – osoliki muvi (Syrphidae); {trkli (Tabanidae); bumbarici (Bombyliidae); grablivi muvi (Asilidae); muvi tan~arki (Empididae); grbavi muvi (Phoridae); p~elini vo{ki (Braulidae); vinski mu{i~ki (Drosophilidae); vistinski muvi (Muscidae); muvi mesarki (Sarcophagidae) i muvi gaseni~arki (Tachinidae). LIT.: Jon~e [apkarev, Zoologija na bez’rbetnite `ivotni, Skopje, 1991; Vladimir Krpac and Branislava Mihajlova, Biodiversity of Macedonia from a view point of hitherto faunistic investigations. Participation with Underproject: Klass Insecta, Macedonian Museum of Natural History – Ministry of Science, Final Report, Skopje, 1999, 23–30; Grupa avtori, Country Stady for biodiversity of the Republic of Macedonia (first national report), Ministry of environment and physical planning, Skopje, 2003, 1–217. V. T. K. – M. Kr.

DE BREJ, Rexinald Xorx Artur (Reginald George Arthur de Bray) (Sankt Peterburg 1912 – Kanbera/Canberra, Avstralija, 28. V 1993)

‡ angliski filolog, slavist, ~len na MANU nadvor od rabotniot sostav (1986), ~len-sorabotnik (fellow) na Avstraliskata akademija na humanisti~kite nauki. Vo 1951 g. vo London go objavuva prvoto izdanie na Guide to the Slavonics Languages, vo koe stranicite 243–312 se posveteni na makedonskiot jazik: istoriski voved i nacrt na gramatikata. Na makedonisti~kata problematika se vra}a i podocna vo nekolku statii. Inicijator e i glaven avtor na angliskata strana na Routledge Macedonian–English Dictionary, baziran vrz tritomniot re~nik na makedonskiot jazik, objaven po Z. T. negovata smrt (1998). DEBAR – grad vo zapadniot del na RM (14.561 `.). Se nao|a vo Debarskata Kotlina, jugozapadno od planinata De{at, na nadmorska visina od 700 m. Zafa}a povr{ina od 360 ha. Klimata e promeneto kontinentalna so prose~na godi{na temperatura na vozduhot od 11,8°S i prose~na godi{na koli~ina na vrne`i od 890 mm. Preku D. pominuva regionalen pat koj na severoistok go povrzuva so Mavrovo i Gostivar, a na jug so Struga. Debar kako naselba postoel u{te vo vremeto na Rimjanite pod ime Deborusa. Za prvpat se spomnuva vo edna povelba na Vasilij II od 1019 g. kako mesto {to mu pripa|a na bitolskiot vladika. Vo sredniot vek e zna~aen centar vo Zapadna Makedonija. Vo prvata polovina na XIX v. Ami Bue zabele`al deka ima 4.200 `., 64 du}ani, xamija i karvan saraj, bila razviena trgovijata i zanaet~istvoto, a debar~ani bile poznati kako odli~ni graditeli na crkvi, kopani~ari i zografi. Naselbata etni~ki bila izme{ana so makedonsko i so muslimansko naselenie. Vo 1900 g. brojot na naselenieto vo gradot se nagolemuva na 15.000 `.. Po Prvata svetska vojna, koga bila postavena granicata kon Albanija, D. po~nal funkcionalno i populaciski da opa|a, taka {to vo 1931 g. vo nego `iveele 7.198 `. Poradi specifi~nata periferna geografska

DEBARSKI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

se nao|a na nadmorska viso~ina od 750 do 2.200 m. Debarskata Kotlina e nastanata so tektonskite radijalni dvi`ewa vo oligomiocen so alpskoto nabirawe. Taa e spu{tena po dol`inata na dva rasedi so razli~en pravec na protegawe: Kosovra{ki si–jz i Bani{kiot sz–ji. Po dol`inata na ovie dva rasedi se javuvaat termalni izvori na koi se izgradeni dvete poznati bawi. Vo pliocenot kotlinata bila ispolneta so voda i pretvorena vo ezero. Dnoto na kotlinata pretstavuva branovidna ramnina so viso~ina od 620 – 650 m ispolneta so kvarterni i plioceni sedimenti. Razviena e gradskata naselba Debar.

Gradot Debar so Debarskoto Ezero

polo`ba toj i po Vtorata svetska vojna mnogu ne naprednal, ostanal samo kako centar na svojata neposredna okolina. Me|utoa, etni~kata struktura vo gradot e dosta promeneta. Deneska od 14.561 `., Makedoci se 1.059 `., Albanci 10.768 `.,Turci 1.415 `., Romi 1.079 `., i drugi 245 `. D. e op{tinski centar. Op{tinata zafa}a povr{ina od 14.567 ha, ima 18 naseleni mesta so 19.542 `. Najgolem broj od naselenieto e vraboteno vo tekstilnata industrija, koja e prisutna vo gradot, potoa vo rudarsvoto i vo zemjodelstvoto. Ima gimnazija, zdravstven dom, dom na kulturata, seizmolo{ka stanica i drugi ustanovi. Vo blizina na gradot se nao|aat bawite Bawi{te i Kosovra{ka Bawa i ve{ta~koto ezero [pilje, a vo jugoisto~noto podno`je na De{at e rudnikot za gips. LIT.: Jovan F. Trifunoski, Debar, „Glasnik Etnografskog instituta SAN#, kw. I–III, Beograd, 1957; Popis na naselenieto, doma}instvata i stanovite vo Republika Makedonija, 2002, X, Skopje, 2004. Al. St.

DEBARSKA EPARHIJA (XI v.) – od XI v. poznata kako eparhija na Ohridskata arhiepiskopija. Go opfa}ala gorniot del na Debarsko – Ki~evo i Pore~e, kako i Dolnodebarskiot kraj vo Pe{kopeja (Albanija). Vo po~etokot nejzinoto sedi{te bilo vo Pe{kopeja, koja se narekuvala Dolni Debar. Vo XVII v. se sretnuva i kako Debarsko-ki~evska eparhija, a vo periodot na Egzarhijata kako Vele{ko-debarska eparhija. LIT.: Ivan Snegarov, IstoriÔ na Ohridskata arhiepiskopiÔ, I–II, vtoro fototipno izdanie, SofiÔ, 1995; M. Jankovi¢, Episkopije i mitropolije Srpske crkve u sredwem veku, Beograd, 1985; R. Gruji¢, Debarska eparhija, vo: Azbu~nik Srpske pravoslavne crkve, Beograd, 1993; Jovan Bel~ovski, Ohridska arhiepiskopija od osnovaweto do pa|aweto na Makedonija pod turska vlast, Skopje, 1997. Rat. Gr.

DEBARSKA KOTLINA – se nao|a na krajniot zapaden del na RM vo pore~jeto na Crni Drim i Radika, pome|u planinite Kr~in od istok, Stogovo od jugoistok i Jablanica od zapad. Kotlinata celosno ne se nao|a na teritorijata na na{ata zemja, a soobra}ajno e dosta izolirana. Soobra}ajno so drugite delovi komunicira preku tesnite i dlaboki klisuri na Radika i Crni Drim. Zafa}a povr{ina od 973 km², od koja nad 80%

V. †Deb’r“, organ na debarskata emigracija vo Sofija (1905&1906)

„DEB’R# (Sofija, 5. VI 1905 ‡ 10. VI 1906) ‡ politi~ko-literaturen vesnik. Izleguval sekoja sabota. Negov sopstvenik i izdava~ e Ivan K. Bo`inov. Vesnikot bil glasilo na makedonskite emigranti od Debar. Objavuval statii i materijali za sostojbite vo Makedonija i za zlostorstvata na turskata vlast nad mirnoto naselenie. Izlegle 36 broja. Na 24 dekemvri 1915 g. e pe~aten sve~en broj posveten za minatoto i sega{nosta na Debar. V. Toc.

D

Debarskata Kotlina, satelitska snimka

LIT.: A. Stojmilov, Fizi~ka geografija na R Makedonija, PMF, Skopje, 2003. T. And.

DEBARSKI BAWI – v. Bawi{te – Debarska bawa i Kosovra{ka Bawa.

V. †Debarski glas“, organ na Debarskata prosvetna organizacija vo Sofija (1909&1911)

„DEBARSKI GLAS# (5. IV 1909 ‡ 16. V 1911) ‡ vesnik na Debarskata prosvetna organizacija. Izleguval kako sedmi~nik vo Sofija. Odgovoren urednik bil M. Makedonski. Negova zada~a bila da sobira materijali za kulturnata i politi~kata istorija na gradot Debar i okolinata. Razgleduval istoriski, jazi~ni i narodnosni pra{awa. Se otpe~atile 95 broja. V. Toc. DEBARSKI ZEMJOTRES (Debar, 30. XI 1967, vo 7 ~asot i 23 minuti) – zemjotres so lokalna magnituda od 6,5 i maksimalen intenzitet od IX stepeni spored Evropskata makroseizmi~ka skala, so epicentar na teritorijata na Albanija i serija natamo{ni potresi (do april 1968). Bile pri~ineti {teti vo 41 naseleno mesto vo Makedonija i 177 naseleni mesta vo Albanija, so 7 zaginati lica vo Makedonija, 12 zaginati lica vo Albanija i vkupno 214 raneti. S. Ml. DEBARSKI MLADINSKI BATALJON (Debar, 6. X 1943 ‡ dekemvri 1944) ‡ voena edinica na NOV i POM. Prvin bil formiran Privremen {tab (15. IX 1943), koj napravil spisok na okolu 90 mladinci i tri mladinki (okolu 60 od albanska i 30 od makedonska nacionalnost). Za komandant bil ispraten Nikola Makelarski, a 435

D

DEBARSKO

za politi~ki komesar Qutvi Rusi, koi go prezele rakovodeweto so podgotovkite, a po formiraweto bil izbran nov komanden sostav: Demir Ga{i (komandant), ]emal Agoli (politi~ki komesar), Nikola Makelarski (zamenik-komandant) i Xafer Kodra (zamenik-politi~ki komesar). Podocna bataljonot bil imenuvan kako Debarski mladinski bataljon †Nazmi Ru{iti# (25. X 1943) i se upatil kon Ki~evo (kon krajot na oktomvri 1943). Vo s. Botun, Tretata (makedonska) ~eta se izdvoila od Bataljonot i zaminala za Debarca. Drugite (albanski) ~eti (kako rezerva), zaedno so Grupata makedonski i kosovski bataljoni, u~estvuvale vo osloboduvaweto na Ki~evo (1. XI 1943). Pritoa Tretata (makedonska) ~eta, zaedno so NOPO †Slavej# go obezbeduvala i vodela borba kaj Botunskiot Tesnec. Po osloboduvaweto na Ki~evo, Bataljonot ostanal kako voena za{tita na narodnata vlast vo gradot i zaedno so dve mali ~eti vooru`eni so te{ko oru`je, u~estvuval i vo odbranata protiv germanskite sili i balistite {to prodirale preku s. Ra{tani (6. XI 1943). Podocna, od s. Drugovo, Prvata i Vtorata (albanska) ~eta na Bataljonot se vratile vo Debar i aktivno u~estvuvale vo negovata odbrana. Tretata (makedonska) ~eta, pak, pri formiraweto vlegla vo sostavot na Prvata makedonsko-kosovska NOUB (11. XI 1943). LIT.: Slobodnite teritorii vo Makedonija 1943. Simpozium, Debar, 27–29 mart 1974 godina, Skopje, 1975; Elisije Popovski–Marko, Sozdavaweto na prviot {iptarski bataljon vo Makedonija, ^etirieset godini, kniga 6, 527–531; D-r Simo Mladenovski, Debarski mladinski bataljon, †Na{ svet#, Skopje, XXV, 839, Skopje, 29. V 1985, 7. S. Ml.

DEBARSKO EZERO ([pilje) – ve{ta~ko ezero izgradeno vo dolinata na r. Crni Drim. Branata,

Debarskoto Ezero ([pilje)

436

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

izgradena vo 1969 g., e nasipna od kamen i ~akal, a jadroto e glineno. Vkupnata viso~ina na branata od temelot do krunata iznesuva 112 m, dodeka viso~inata nad terenot iznesuva 101 m. Krunata na branata se nao|a na viso~ina od 587 m, dolga e 300 m, a {iro~inata na krunata iznesuva 10 m. Ezeroto e dolgo 23 km, najgolemata {iro~ina e 2,2 km, a prose~nata 0,6 km. Zafa}a povr{ina od 12,2 km2, a vo nego se akumulirani 520.000.000 m3 voda. Osnovnata namena za koristewe na vodata e proizvodstvo na elektri~na energija (70 MW), navodnuvawe na 1.980 ha zemjodelski povr{ini vo Debarsko Pole, ribolov i odgleduvawe ribi, turizam i rekreacija. LIT.: Aleksandar Stojmilov, Fizi~ka geografija na Republika Makedonija, PMF, Skopje, 2002. Dr. V.

DEBARSKO-KI^EVSKA PRAVOSLAVNA EPARHIJA na MPC (17. VII 1967) – osnovana na Crkovno-narodniot sobor vo Ohrid, koga e vozobnovena avtokefalnosta na Ohridskata arhiepiskopija i proglasena MPC, imenuvana kako Veli~ka eparhija. Na 7. X 1968 g. na Sobor vo Ohrid bila preimenuvana vo Debarsko-ki~evska eparhija. Eparhijata ja opfa}a teritorijata na arhierejskite namesni{tva: Ohrid, Struga, Resen, Ki~evo, Debar i Makedonski Brod. Vo 1979 g. namesni{tvoto Resen se oddeli od Debarsko-ki~evskata i se prisoedini kon Prespansko-pelagoniskata eparhija. Eparhijata veli~ka ja rakovodel Episkopot veli~ki Metodij (\orgi Poposki) (1967–1968). Po edna godina ja dobil titulata Mitropolit debarsko-ki~evski (so sedi{te vo Ohrid) i ja rakovodel eparhijata sè do negovoto upokojuvawe (1976). Edna godina (1976–1977) administriral Episkopot pelagoniski Angelarij (Cvetko Krsteski),

koj vo 1977 g. bil izbran za Mitropolit debarsko-ki~evski i ja rakovodel eparhijata do negoviot izbor za Poglavar (18. VIII 1981). Tret Mitropolit na Debarskoki~evskata eparhija e Timotej (Slave Jovanovski) (od 20. IX 1981), koj{to do sredinata na 1995 g. administrira so Eparhijata, no nosi titula Avstraliski, a od 1995 e so titula Debarsko-ki~evski. Eparhijata ima okolu 90.000 pravoslavni vernici, nad 300 crkvi i 20 manastiri. Najzna~ajni se crkvite „Sv. Sofija# i „Sv. Bogorodica Perivlepta# i manastirite „Sv. Kliment i Pantelejmon# na Plao{nik, so grobot i mo{tite na sv. Kliment, „Sv. Naum Ohridski#, so grobot na sv. Naum, „Sv. Jovan Bogoslov Kaneo#, „Sv. Jovan Krstitel–Bigorski#, „Sv. Bogorodica# – s. Manastirec, Makedonski Brod, „Sv. \or|i# – s. Raj~ica i dr. LIT.: Ratomir Grozdanoski, Stefan Arhiepiskop Ohridski i Makedonski, Skopje, 2000; Ivan Snegarov, IstoriÔ na Ohridskata arhiepiskopiÔ, I–II (vtoro fototipno izdanie, SofiÔ, 1995); Done Ilievski, Makedonskoto pravoslavno sve{tenstvo vo borba za nacionalna i crkovna sloboda, Skopje, 1987; istiot, Smislata na nekoi otpori protiv avtokefalijata na Makedonskata pravoslavna crkva, Skopje, 1970; istiot, Avtokefalnosta na Makedonskata pravoslavna crkva, Skopje, 1972. Rat. Gr.

DEBARCA – kotlina vo zapadniot del na RM. Se nao|a pome|u Ilinska i Plakenska Planina od istok i Stogovo i Karaoraman od zapad. Zafa}a povr{ina od 368 km². Niz sredinata na Debarca vodi magistralniot pat M–4 koj ja povrzuva na jug so Ohrid i Struga, a na sever so Ki~evo i Skopje. Se deli na Severna, Sredna i Dolna Debarca. Geolo{kiot sostav go pravat filitoidni metamorfiti, karbonatni i magmatski karpi kako i ezerski, aluvijalni, deluvijalni i morenski sedimenti. Klimata e umerenokontinentalna. Rekata Sateska pretstavuva glavna odvodna arterija na celoto podra~je. Vo Debarca postojat 24 selski naselbi, site naseleni so Makedonci. Centralna naselba e Bel~i{te, a najgolemo selo e Velmej. Cela Debarca e zafatena od silen migracionen bran, pa brojot na naselenieto deneska vo golema mera e namalen. Taka, dodeka vo 1961 g. vo D. `iveele 11.332 `., vo 2002 g. toj broj e namalen na 2.940 `. Najgolem broj od migrantite se preselil vo Ohrid. Naselenieto se zanimava so odgleduvawe `itni kulturi i so sto~arstvo. LIT.: M. Maxevi} i D. Vasilevski, Prostorno-populaciski karakteristiki na naselbite od Debarca, „Godi{en Zbornik na Institutot za geografija, pri

DEVETTA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

PMF#, kn. 35–36, Skopje, 2001; S. Tomi¢, Debarca, „Bratstvo#, kw. XXII, Novi Sad, 1923. Al. St.

DEBARCA VO NOB – u~estvoto vo NOB na 22 sela severno od Ohrid, me|u gradovite Debar, Ki~evo i Struga. Po Aprilskata vojna (1941) potpadnala pod italijanskoto okupaciono podra~je. Vo tekot na NOB naselenieto zelo aktivno u~estvo vo borbata protiv germanskite, italijanskite, bugarskite i balisti~kite sili i ka~a~kite bandi. Prvata partiska }elija na KPJ bila formirana vo s. Bel~i{ta (noemvri 1941), a osoben zamav NOD dobilo pri prestojot na Mavrovsko-ki~evskiot NOPO i glavninata na Bitolsko-prespanskiot NOPO „Dame Gruev“, kako i prestojot na CK na KPM i G[ na NOV i POM (od prvata polovina na avgust 1943). Toga{ na ovaa teritorija bile formirani golem broj partiski }elii i prvite NOO. Na ovoj prostor bile formirani ili dejstvuvale NOPO „Slavej“, NO bataljon „Mir~e Acev“ (pl. Slavej, 18. VIII 1943), Ki~evskiot NO bataljon, Prviot kosovski bataljon „Ramiz Sadiku“, Vtoriot kosovski bataljon „Boris Vukmirovi}“, [iptarskiot bataljon, Debarskiot mladinski bataljon, Prvata makedonsko-kosovska NO brigada (s. Slivovo, 11. XI 1943). Ki~evskiot terenski bataljon, POPO „Drimkol“, NOPO „Malesija“, NOPO „Kopa~ka“, ^etvrtata {iptarska NO brigada, [estata makedonska NO brigada i dr. Ovaa oblast pretstavuvala zna~ajna slobodna teritorija vo vremeto na NOAVM. Vo s. Izdeglavje bil odr`an Prviot sve{teni~ki sobir, na koj bilo inicirano formiraweto na MPC. Vo s. Crvena Voda pak bila smestena Partizanskata pe~atnica „Goce Del~ev“, a bil izdaden i Manifestot na G[ na NOV i POM do makedonskiot narod (po~etokot na oktomvri 1943).

Po borbite na Prvata makedonsko-kosovska NO brigada (od proletta 1944) i zavr{nite operacii za osloboduvaweto na Ohrid i Struga, bila oslobodena i Debarca (noemvri 1944). IZV.: Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodila~kom ratu jugoslovenskih naroda, tom VII, kw. 1–4, Beograd, 1952–1954; Izvori za osloboditelnata vojna i revolucijata vo Makedonija 1941– 1945, tom I, kn. 1–7, Skopje, 1958–1983. LIT.: Makedonija od ustanka do slobode 1941– 1945, Zbornik radova, Beograd, 1987. S. Ml.

DEBREC (Devra) – srednovekoven grad/tvrdina i episkopija, na ok. 18 km zapadno od Kaljari, na ridot Kuklu, kaj dene{noto s. Debrec (Anarahi). Nikifor Gregora zabele`al episkop na Devra, pot~inet na Ohridskata crkva (XIV v.), a Jovan Kantakuzin grat~e Devra (XIV v.). Haxi Kalfa go poso~il Debrec kako sedi{te na kadija i pazarno mesto (XVII v.). LIT.: T. Tomoski, Dve amborii na makedonskite Debri, Makedonija niz vekovite. Gradovi, tvrdini, komunikacii, Skopje, 1999. B. Petr.

DEVETNAESETTA MAKEDONSKA NARODNOOSLOBODITELNA BRIGADA („GOCE DEL^EV#) (s. Laki, na pl. Pla~kovica, 10. X ‡ 6. XII 1944) ‡ voena edinica na NOV i POM. Bila formirana od del od borcite na Makedonskata brigada †Goce Del~ev#, delovi na Trinaesettata makedonska NO brigada i novopristignati borci. Bila vo sostavot na Pedesettata (makedonska) NO divizija na NOVJ. Naskoro narasnala na 1.144 (13. XI 1944), a potoa na 1.429 borci (25. XI 1944). Dejstvuvala na komunikaciite [tip‡Radovi{ i [tip‡Ko~ani, spre~uvaj}i go povlekuvaweto na germanskite sili. Po osloboduvaweto na [tip, u~estvuvala vo borbite protiv balistite i vo osloboduvaweto na Tetovo (19. XI), potoa bila rasformirana (6. XII 1944), a glavninata vlegla vo sostavot na ^etirinaesettata

D

makedonska NO brigada †Dimitar Vlahov#. LIT.: Makedonija od ustanka do slobode 1941–1945. (Zbornik radova), Beograd, 1987; D-r Marjan Dimitrievski, Makedonskata vojska 1944–1945, Skopje, 1999, 134–136. S. Ml.

DEVETTA ITALIJANSKA ARMIJA vo Makedonija (1941 – 1943) – voena edinica na Italija stacionirana vo Albanija, koja vo april 1941 g. u~estvuvala vo napadot na Kralstvoto Jugoslavija. Bila sostavena od IV, XIV i XVII korpus so 8 divizii i 1 planinski odred. Go okupirala Kosovo i Metohija, Zapadniot del na Makedonija i Crna Gora. Prv komandant bil generalot Aleksandar Biroli, a posleden generalot Aleksandar Dalmaco. Del od Divizijata „Firenca#, kako sostaven del na Armijata, bila stacionirana na teritorijata na Zapadna Makedonija. Se rasformirala vo septemvri 1943 g. LIT.: Vojna enciklopedija, 2, Beograd, 1971; Leksikon Narodnooslobodila~kog rata i revolucije u Jugoslaviji 1941– 1945, 1, Beograd, 1980. \. Malk.

DEVETTA ITALIJANSKA ARMIJA (NONA ARMATTA) ‡ voena edinica na Kralstvoto Italija, stacionirana vo Albanija, koja izvr{ila agresija vo Aprilskata vojna vo Makedonija (1941). Vo nejziniot sostav bile 4., 14. i 17. korpus so 8 divizii i 1 planinski odred. Tie navlegle vo Crna Gora, Sanxak, vo Kosovo, a divizijata Firence (Firenze) ja okupirala Zapadna Makedonija. Po objavenata bezuslovna kapitulacija na Italija (8. IV 1943), nejzinite sili bile glavno razoru`ani od edinicite na NOV i POM ili se povlekle, ostavaj}i go pogolemiot del od vooru`uvaweto. IZV.: Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodila~kom ratu jugoslovenskih naroda, tom VII, kw. 1-4, Beograd, 1952-1954; Izvori za osloboditelnata vojna i revolucijata vo Makedonija 1941‡ 1945, tom I, kn. 1‡7, Skopje, 1958‡1983. LIT.: Makedonija od ustanka do slobode 1941‡ 1945, Zbornik radova, Beograd, 1987. S. Ml.

DEVETTA MAKEDONSKA NARODNOOSLOBODITELNA BRIGADA (s. [e{kovo, Kavadare~ko, 22. VIII ‡ 6. XI 1944) ‡ voena edinica na NOV i POM. Bila formirana od 450 borci od Tikve{ijata vo sostavot na ^etirieset i prvata (makedonska) divizija na NOVJ (do 3. XI). Naskoro nejziniot bore~ki sostav narasnal na 2.110 borci (1. X). Dejstvuvala glavno vo Tikve{ijata i na komunikacijata Gevgelija‡Veles, zela u~estvo vo borbite za osloboduvaweto na Prilep (29. X ‡ 2. Bitolsko&prespanskiot partizanski odred †Dame Gruev#

437

D

DEVIZNI

XI), Ki~evo i Gostivar. Naskoro potoa vlegla vo sostavot na ^etirieset i devettata (makedonska) divizija na NOVJ. IZV.: Zbornik dokumenata NOR, t. VII/4, dok. br. 18, s. 40. LIT.: Makedonija od ustanka do slobode 1941–1945. (Zbornik radova), Beograd, 1987; Petar Efremov, Formiraweto i dejstvijata na 41. MNOD, Tikve{ijata vo NOV 1941–1945, kn. petta: Partizanski odredi i voeni edinici, Kavadarci–Negotino, 1984, 345; D-r Marjan Dimitrievski, Makedonskata vojska 1944–1945, Skopje, 1999, 111–113. S. Ml.

DEVIZNI REZERVI NA RM – stranski sredstva (depoziti, hartii od vrednost, zlato) vo sopstvenost na dr`avata, ~ija osnovna funkcija e za{tita na ekonomijata od negativni nadvore{ni {okovi, redovno servisirawe na nadvore{niot javen dolg i intervencii na devizniot pazar. Aktivnostite za sozdavawe devizni rezervi na RM zapo~nuvaat kon krajot na 1991 g., koga Vladata donese odluka za primenuvawe na kursot na dinarot vo platniot promet so stranstvo i za izdvojuvawe i naso~uvawe na eden del od devizniot priliv vo RM. Vrz taa osnova, NBM zapo~nuva da gi formira deviznite rezervi taka {to bankite izdvojuvaat 30% od deviznite prilivi na pretprijatijata. Na toj na~in, na denot na monetarnoto osamostojuvawe, deviznite rezervi na RM iznesuvaat samo tri milioni dolari. Vo periodot po monetarnoto osamostojuvawe, deviznite rezervi poka`uvaat trend na postojan porast i na krajot od 2006 g. tie iznesuvaa 1,4 milijardi evra. Vo odnos na strukturata, najgolemiot del od deviznite rezervi e plasiran kaj stranski centralni banki (51%), 68% od deviznite rezervi se ~uvaat vo vid na depoziti kaj stranski banki, 78% od deviznite rezervi se denominirani vo evra, a 90% od plasiranite sredstva imaat ro~nost do 90 dena. Najva`ni faktori {to vlijaat vrz dinamikata na deviznite rezervi se intervenciite na centralnata banka na devizniot pazar (otkupot i proda`bata na devizi), zadol`uvaweto na dr`avata vo stranstvo, otplatata na nadvore{niot dolg, prilivite na devizi od privatizacijata na dr`avnite pretprijatija, kreditnite obvrski na centralnata banka, zadol`itelnata rezerva na bankite vo devizi, kako i prihodite od plasiraweto na deviznite rezervi. So deviznite rezervi na RM upravuva NBRM, vo soglasnost so principite na sigurnost, na likvidnost i na rentabilnost. Pritoa, vkupnite devizni rezervi se sostojat od tri portfolija: lik438

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

vidnosno portfolio, investiciono portfolio i zlato. Pri rakuvaweto so deviznite rezervi, centralnata banka upravuva so kreditniot rizik, likvidnosniot rizik, valutniot rizik i kamatniot rizik. Kvantificiraweto na pazarnite rizici na koi se izlo`eni deviznite rezervi se vr{i so primena na sovremena sofisticirana statisti~ka metodologija (Value at Risk – VAR), koja ja procenuva maksimalnata promena na deviznite rezervi vo opredelen vremenski period, predizvikana od promenite na cenite na finansiskite instrumenti i deviznite kursevi. IZV.: Bilten, Ministerstvo za finansii, Skopje, juli/avgust 2006, 7. LIT.: Kiki Mangova-Powavi}, Van~o Kargov, 60 godini centralno bankarstvo vo Republika Makedonija, Narodna banka na Republika Makedonija, Skopje, 2006; Izve{taj za upravuvaweto i rakuvaweto so devizite rezervi vo 2006 godina, Narodna banka na Republika Makedonija, Skopje, fevruari 2007; Bilten, Ministerstvo za finansii, Skopje, juli/avgust 2006, 7. G. P.

DEVI^ ‡ selo vo Pore~e, severno od Ki~evo. Nadvor od seloto se nao|a crkva so nepoznata dedikacija. Zateknata e vo zapustena sostojba i delumno e razurnata. Spored arhitektonskiot sklop, koj pretstavuva stesnet vpi{an krst so kupola, se pretpostavuva deka e od XIV v. LIT.: P. JovanoviÊ, Pore~e. Naseqa i poreklo stanovni{tva, SKA/SEZ, LI, Beograd, 1935, 312‡313. M. M.

DEVOLSKA EPARHIJA (IX v.) – vo vremeto na sv. Kliment Ohridski Eparhijata ja opfa}ala oblasta po rekata Devol, me|u gradovite Kor~a i Yvezda (Albanija). Sedi{teto $ bilo vo gradot Devol (Dyvwl}, De2boliV). Vo vremeto na sv. Klimenta, koga Devolskata oblast ja rakovodel knezot Dobeta, se prostirala ne samo vo jugozapadniot del od Ohrid – vo Golemiot i Maliot Devol, tuku i vo cela Zapadna Makedonija (Ohrid, Stobi, Veles, Prilep, Ki~evo, Debar, Bitola i Meglen), kako i Ju`na i Sredna Albanija Glavenica (denes Bal{i), Belgrad (dene{en Berat), Drinopol (po rekata Dropuli) i ^ernik (dene{na ^emerika). Na po~etokot od X v., spored najstaroto `itie za sv. Naum, se spomnuva Marko kako ~etvrti episkop na Devolskata eparhija, koj bil u~enik na sv. Kliment Ohridski. Eparhijata se sretnuva i kako Selasforska eparhija i vo arhierejskite spisoci nejzinite episkopi bile imenuvani devolski, no i selasforski. LIT.: Ivan Snegarov, IstoriÔ na Ohridskata arhiepiskopiÔ, I–II (vtoro foto-

tipno izdanie, SofiÔ, 1995); Ratomir Grozdanoski, Biblijata vo delata na sveti Kliment Ohridski, Skopje, 2001; Ivan Snegarov, Pak za eparhixta na sv. Kliment Ohridski, Sofi®, 1932; istiot, Po vqprosa za eparhixta na Kliment Ohridski. zb. Kliment Ohridski 916– 1966, SofiÔ, 1966; R. Gruji¢, Selasforska eparhija, vo: Azbu~nik Srpske pravoslavne crkve, Beograd, 1993; Jovan Bel~ovski, Ohridska arhiepiskopija od osnovaweto do pa|aweto na Makedonija pod turska vlast, Skopje, 1997. Rat. Gr.

DEVRIONI – pajonsko pleme {to gi naseluvalo oblastite zapadno od Laijaite i Agrijanite, mo`ebi oblastite okolu Dojran, Prasijadskoto Ezero i Disoron, no i okolu Strumica, [tip i zletovsko-kratovskite rudnici. Kovele pari na koi, pokraj plemenskata pripadnost, zapi{ani se i legendi za koi se pretpostavuva deka se imiwata na nivnite vladeteli od VI v. pr.n.e. Postoela plemenska tradicija na krunisuvawe na nivnite vladeteli na r. Astibo. LIT.: E. Petrova, Pajonija, Skopje, 1999. A. [uk.

DEVRIOP – anti~ka oblast vo Gorna Makedonija, pokraj r. Erigon (sp. Tit Livij), del od Pajonija, so gradovite Stubera, Alkomena, mo`ebi g. Devriop i dr. (sp. Strabon, Stefan Vizantiski). Vo rimsko vreme, po 167 g. pr.n.e., so podelbata na Makedonija na ~etiri oblasti, D. vleguva vo IV merida. Epigrafskite natpisi od s. ^epigovo i Bela Crkva, jugozapadno od Prilep, ja lokaliziraat ovaa oblast na severozapadnata granica {to $ pripa|ala na Pelagonija. LIT.: F. Papazoglu, Makedonski gradovi u rimsko doba, Skopje, 1957. A. [uk.

DEVRICA – srednovekovna tvrdina vo severozapadna Pelagonija, nad dene{noto selo Debre{te, vo mesnosta Leni{te (lok. Kale, kade {to ima ostatoci od yidini i od keramika). Go kontrolirala patot {to vrvel preku Barbaros. Se spomnuva vo Prvata povelba na Vasilij II (1019) kako Devreta. J. Kantakuzin soop{tuva deka carot Andronik III ja osvoil od Srbite (1330). LIT.: Joannis Cantacuzeni eximperatoris historiarum, libri IV. Ed. L. Schopen, T. I, Bonae, 1828; K. Axievski, Pelagonija vo sredniot vek (od doa|aweto na Slovenite do

Tvrdinata Devrica

DEDO

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

pa|aweto pod turska vlast), Skopje, 1994. B. Petr.

DEGENOVA ESPERZETA (Onobrychis degenii Dorfler) – makedonski floristi~ki endemit od familijata Fabaceae. Se razviva na lokalitetot Al{ar, na stani{ta so visoka koncentracija na arsen i antimon. Se nao|a na svetskata crvena lista na zagrozeni rastenija (IUCN 1997 Red List of Threatened Plants). Vl. M. DEGRADACIJA NA PO^VATA ‡ negativna antropogenizacija. Negativni procesi i promeni predizvikani od ~ovekot so koi se uni{tuva po~vata ili se namaluva nejziniot volumen ili plodnost. Vo RM se vr{i na mnogu na~ini: so destrukcija (uni{tuvawe), so {to se namaluva zemji{niot fond (erozija, otvoreni kopovi vo rudarstvoto i ekskavacija na razni materijali, pokrivawe so razen otpad, prenamena vo koristeweto za da se izgradat razni objekti), potoa so kontaminacija od drugite komponenti na `ivotnata sredina (od vozduhot i od vodata) i na krajot so degradacija na pove}e na~ini vo zemjodelstvoto i {umarstvoto. Destrukcija (uni{tuvawe) i pokrivawe na po~vata. Zemji{niot fond vo RM se namaluva so razni vidovi destrukcija, kakvi {to se erozijata, otvorenite kopovi vo rudarstvoto, ekskavacijata na razni materijali, potoa so pokrivawe so komunalen otpad i so razen otpad od rudnicite, termocentralite, metalur{kite i drugi industriski objekti i najposle so prenamena vo koristeweto na zemji{teto (konverzija) so izgradba na vodni akumulacii, pri izgradbata na naselbi i industriski i infrastrukturni objekti. Pod vlijanie na prirodnite i antropogenite faktori vo RM ima 231.000 ha neproduktivno zemji{te (9.1% od vkupnata teritorija). Se smeta deka vo rudnicite za jaglen so raskopki }e bidat uni{teni 3.000 ha, so razen otpad se pokrieni 6.000 ha, pod voda ima 44.000 ha, od koi golem del se pod ve{ta~ki akumulacii. Pod naselbi, rudnici i industriski objekti ima 35.000 ha, a pod infrastrukturni objekti 34.000 ha. Toa zemji{te e ottrgnato od zemjodelskoto proizvodstvo. Kontaminacija na po~vata od vodite ‡ povr{inski vodi kontaminirani so razni otpadni vodi (komunalni, od energetskite objekti, od rudarstvoto, od metalur{kite i drugi industriski kapaciteti). Golem del od ovie vodi spa|aat vo IV i V klasa, t.e. vo nepogodni klasi za navodnuvawe.

Ovie vodi doa|aat vo dopir so po~vite i gi zagaduvaat na razni na~ini. Tie na~ini se: poplavi i talo`ewe na nanosi vo poplavenite po~vi, navodnuvawe, infiltracija vo pozemnite vodi i od niv po kapilaren pat vo po~vata. Najsilno e zagaduvaweto na po~vite pokraj Zletovska Reka so te{ki metalite metali olovo (Pb), cink (Zn), kadmium (Cd) i bakar (Cu). Na{ite vodi vo akumulaciite i vo gornite tekovi na rekite ne se zagadeni i mo`at da se koristat za navodnuvawe. Kontaminacija na po~vata od vozduhot. Brziot stopanski razvitok bez primena na merki za za{tita na `ivotnata sredina vo RM doveduva do zagaduvawe na vozduhot, a preku nego i na po~vite. Takvite zagaduva~i na vozduhot, a preku nego i na po~vite se: urbanata sredina, soobra}ajot, termocentralite, metalur{kite i drugite industriski objekti. Najsilna e kontaminacijata na vozduhot i po~vata okolu nekoi `ari{ta (vo prv red okolu metalur{kite objekti). Po~vite od vozduhot se zagaduvaat, osobeno, so te{ki metali (olovo, cink, kadmium) i so sulfurna kiselina od kiselite do`dovi. Degradacija na po~vata vo zemjodelstvoto. Vo na{eto zemjodelstvo, vo koe po~vite se koristat pove}e mileniumi, po~vite se degradiraat na pove}e na~ini: so uni{tuvawe na prirodnata vegetacija i so zabrzana erozija (v. erozija na po~vata), so odgleduvawe na kulturni rastenija vo razni plodoredi, so obrabotka, so primena na mineralni |ubriwa i pesticidi, so navodnuvawe, kako i od sto~arskite farmi. Se primenuvaat golem broj merki protiv degradacijata na po~vata vo zemjodelstvoto i {umarstvoto. LIT.: \. Filipovski, Degradacija na po~vite kako komponenta na `ivotnata sredina na Republika Makedonija, MANU, Skopje, 2003. \. F.

DEGRADACISKI STADIUMI NA [UMITE – sostojba vo koja {umata e osiroma{ena vo pogled na vidoviot sostav i ja gubi osnovnata funkcija – za{tita na po~vata od erozija. Degradacijata e posledica od pasewe stoka vo {umata, brstewe na steblata, kastrewe i potse~uvawe na steblata (lisni~arewe), gola se~a na {uma so stari penu{ki. Brsni~ki {umi pretstavuvaat {umi od dabot prnar {to se koristat za pasewe na ovcite i na kozite. Se sre}avaat ju`no od Demir Kapija. Ovie {umi postojano se pro~istuvaat od listopadni vidovi, se pro~istuvaat pati{ta-

D

ta i poljanite, zaradi dvi`ewe na stokata. Prnarot se koristi za brstewe na stokata, pa zatoa postojat obidi za negovo pro{iruvawe vo klisurata na Crna Reka, vo Ohridsko kaj seloto Velmej. Lisni~ki {umi ima vo Isto~na Makedonija. Toa e mnogu razredena ploska~eva {uma, koja letno vreme se koristi kako pasi{te na ovci. Naesen se kastrat grankite i se skladiraat vo stogovi, a zimno vreme se davaat kako hrana na ovcite i na kozite. So se~a na podrastoci od stari penu{ki, {umata postojano se razreduva, taka {to tie ne ja {titat po~vata od erozija. Takvi se {umite od crn gaber na Gali~ica, Suva Gora, Bistra na r. Radika i drugi {umi. Po Vtorata svetska vojna vo Makedonija ima{e okolu 400.000 ha degradirani {umi, a glavniot vinovnik za toa bea kozite. Zatoa be{e izglasan zakon za nivno ceR. R. losno uni{tuvawe (1951).

Dedeli, nekropola od `eleznoto vreme

DEDELI – VALANDOVO – nekropola od `eleznoto vreme, so pove}e grupi grobovi od VII i od VI v. pr.n.e., rasporedeni na razni lokacii okolu dene{noto selo Dedeli. Od 1978 do 1986 g. se vr{eni sistematski istra`uvawa na grupacijata grobovi vo mesnosta Meleznik. Ispitani se vkupno 120 grobovi, samo onie so inhumirani pokojnici, polo`eni vo ispru`ena polo`ba, vo konstrukcii (najmnogu cisti od kameni plo~i), no i vo poedine~i grobovi – pitosi. Spored standardiziranite i bogati grobni prilozi (karakteristi~na oker pe~ena keramika rabotena na vitlo, kultni bronzi, bronzen nakit i `elezno oru`je i orudija), nekropolata bila vo upotreba najmnogu od vtorata polovina na VII v. do po~etokot na VI v. pr.n.e. Pripa|ala na ekonomski i kulturno mo}na i dobro organizirana zaednica vo ramkite na t.n. Dolnovardarska kulturna grupa od `eleznoto vreme. LIT. : D. Mitrevski, Dedeli – nekropola od postaro `elezno vreme, Skopje, 1991. Dr. M.

DEDO ANDREJA – v. Bla`eski– Rasolkoski, Andreja. 439

D

†DEDO IVAN#

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Vesnikot †Dedo Ivan“

„DEDO IVAN# (Kumanovo, 15. VIII ‡ 15. IX 1941) ‡ ilegalen vesnik, organ na MK na KPJ vo Kumanovo (na kumanovski dijalekt). Objaveni se tri broja, format 21 h 17, umno`eni na partiskata tehnika na ciklostil. Odgovoren urednik bil Apostol Zordumis –Toli, a ~lenovi na Redakcijata bile i Bojan Zafirovski (Boj~o ‡ Bolan), Pan~e Pe{ev, Ko~o Popov i Lazar Sokolov. Vo uvodnikot kon prviot broj „Na celu po{tenu javnost# e naglasena negovata cel: „Ov’j lis ima da bide sto`er okolo koga Êe se zbere sve {to je po{teno, sve {to saka da se bori za osloboduvawe na Makedoniju od tu—i okupatori...#. IZV.: DARM – Skopje, inv. br. 240; Dokumenti za Narodnoosloboditelnata vojna i Narodnata revolucija vo Kumanovo i Kumanovsko 1941‡1942, (vtoro dopolneto izdanie), Kumanovo, maj 1980, 83–181. LIT.: D-r Boro Mokrov, Razvojot na makedonskiot pe~at i novinarstvo (od prvite po~etoci do 1945 godina), Skopje, 1980, 403–406; istiot, Zbor, pe~at, v reme. Zbornik trudovi od istorijata na makedonskiot pe~at, Skopje, 1987, 271–281. S. Ml.

DEDO IQO – v. Markov–Male{evski, Iqo.

Stefan Jakimov Dedov

DEDOV, Stefan Jakimov (Ja}imov) (Ohrid, 28. H 1869 – Sofija, 19. IX 1914) – organizator na Makedonskiot klub so ~itali{te vo Belgrad i sopstvenik na vesnikot „Balkanski glasnik# (1902), {to prv javno go proklamira makedonskiot literaturen jazik so fonetskiot pravopis, a po zabranata na 440

Klubot i ukinuvaweto na vesnikot, zaedno so D. T. Mi{ajkov, so preporaka od ruskiot ambasador, odat vo S.-Peterburg i stanuvaat ~lenovi-osnova~i na MNLD (28. X 1902) i potpisnici na prvata makedonska kompletna i kompleksna nacionalnoosloboditelna programa vo vid na Memorandum do Ruskata vlada i do Sovetot na SPbBO vo SPb (12. XI 1902). Se {koluva vo Ohrid i u~itelstvuva vo Makedonija, potoa raboti kako telegrafsko-po{tenski ~inovnik vo Berkovica i Ruse (Bugarija), studira na Pravniot fakultet vo Belgrad (1898–1902) za da mo`e „da $ poslu`i na svojata tatkovina i na nejzinite interesi#. Tuka gi organizira makedonskite emigranti i pe~albari vo posebni makedonski asocijacii, go formira Makedonskiot klub i so D. T. Mi{ajkov go izdavaat v. „Balkanski glasnik#, vo koj{to prvpat bea izlo`eni programskite osnovi na „novoto# makedonsko nacionalno dvi`ewe: Makedoncite kako posebna slovenska nacija, makedonskiot kako oddelen literaturen jazik so fonetski pravopis, Ohridskata arhiepiskopija, kako makedonska nacionalna crkva, i Makedonija, kako avtonomna ili samostojna balkanska dr`ava, ili, pak, kako ramnopravna edinica na balkanska federacija ili konfederacija. Koga Makedonskiot klub podgotvi memorandum za Makedonija do golemite sili, organizatorite bea `estoko napadnati od pe~atot i izgoneti od Srbija. Dedov i Mi{ajkov go iniciraat formiraweto na MNLD (vo sorabotka so K. Misirkov, D. ^upovski i drugi makedonski studenti vo S.Peterburg) i po sredbite so visokite politi~ki krugovi na Rusija go podnesuvaat istoriskiot Memorandum na Drugarstvoto do ruskata Vlada i do S.-Peterbur{koto slovensko blagotvorno dru{tvo. Potoa D. zaminuva vo Sofija za da dejstvuva sred makedonskata revolucionizirana emigracija, a naskoro i Mi{ajkov se vra}a vo Bitola (1903) za da podgotvuva po~va za otvorawe makedonski u~ili{ta, neposredno sproti o~ekuvanite ilindenski nastani. Vo Sofija D. po~nuva da go izdava neoficijalniot organ na MNLD v. „BalkanÍ# (na bugarski jazik so uvodnicite i na ruski), vo koj{to objavuva i del od Programata na Drugarstvoto. Po Ilindenskoto vostanie go izdava svojot tret organ na „Novoto dvi`ewe# v. „KurierÍ# (1904). Sestrano go pomaga pe~ateweto na knigata „Za makedonckite raboti# od K. Misirkov (1903), a so E. Sprostranov se pod-

gotvuvaat za izdavawe vesnik „Avtonomna Makedonija#. Sorabotuva vo „Balkanski kurierÍ# (1905), „DenÏ# i vo drugi sofiski vesnici (naj~esto pod psevdonimot Ridski ili R.). Koga po~nuva Prvata svetska vojna, pod pretekst deka e blizok do ve}e zavojuvanata Srbija, D. e ubien vo Sofija (od sorabotnikot na T. Aleksandrov Slave Ivanov). LIT.: D-r Bla`e Ristovski, Krste P. Misirkov (1874–1926). Prilog kon prou~uvaweto na razvitokot na makedonskata nacionalna misla, Skopje, 1966, 61–811; – Dimitrija ^upovski (1878– 1940) i Makedonskoto nau~no-literaturno drugarstvo vo Petrograd, I, 1978, 172–177. Bl. R.

Ivan Dejanov

DEJANOV, Ivan Iliev (]ustendil, Bugarija, 6. I 1932 ‡ Skopje, 10. VII 2001) ‡ transfuziolog, imunolog, akademik. Toj e osnova~ na modernata transfuziologija vo RM, a kako prv specijalist transfuziolog uspe{no ja naso~uval transfuziologijata kako nau~na i klini~ka disciplina, sozdavaj}i brojni kadri i visoko renome na RZT na prostorite na porane{na Jugoslavija i po{iroko. Diplomiral na Med. f. vo Skopje (1958). Od 1960 g. e vraboten vo RZT vo Skopje i stanuva prv spec. po transfuziologija vo RM (1965). Za vi{ univ. predava~ na Med. f. e izbran vo 1983 g., a za redoven ~len na MANU na 26. VI 1997 g. Po usovr{uvaweto vo laboratoriite za hemostaza i tromboza na poznatiot Med. f. na Severna Karolina (SAD) kaj K. M. Brinhaus i G. D. Pening (1964‡1965 i 1966‡1968), vo Skopje go formiral Odd. za hemostaza i tromboza so biohemiska, hematolo{ka i imunolo{ka laboratorija. Negovata stru~nonau~na rabota se odnesuva na rastrojstvata na hemostazata (vrodeni i pridobieni), racionalna i optimalna upotreba na krvta i krvnite derivati, na problemite na sigurna krv, doka`uvawe na virusite na hepatitot, voveduvawe metodi za imunolo{ka dijagnostika, kako i na metodi za pre~istuvawe i proizvodstvo na dijagnosti~ki i terapiski materijali. Negovite trudovi za postoewe deficit na antitrombin III, na posto-

DEKLARACIJA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

eweto na degradacionite produkti na protrombinot vo cirkulacijata, za kooperacijata na imunogenezata i trombogenezata se visoko vrednuvani kaj nas i vo svetot. Izu~uvaweto na hepatitot B, a osobeno na hepatitot C kaj bolnite na dijaliza bea me|u prvite vo Evropa (1991‡1993). Svoite nau~no-stru~ni istra`uvawa i iskustva gi otpe~ati i soop{ti vo nad 350 publikacii i soop{tenija. Napi{a (so sorabotnicite) 3 knigi. Svoeto znaewe go razmenuva{e i go zbogatuva{e so kolegi od Evropa i od svetot pri poseta na poznati centri za hemostaza i u~estvo na kongresi: Oslo (1971), Viena (1973, 1979), Helsinki (1975), Atina (1976), Pariz (1978), Praga i P’lzen (1977, 1978), Budimpe{ta (1982), Moskva (1969, 1981, 1985), Minhen (1978), Frankfurt (1982), Upsala (1991), Hajdelberg (1991). Od 1997 g. gi rakovodel proektite na MANU „Antimikrobnata i antitromboti~nata aktivnost na antibioticite# i „Antropogeni efekti vrz `ivotnata sredina vo Ohridsko-prespanskiot region#. Bil pratenik vo Sobranieto na SRM, pretsedatel na Sekcijata za hematologija i transfuziologija pri MLD, ~len na pove}e rabotni tela na Med. f., delegat na SIZ za zdravstvo, pretsedatel na Jugoslovenskata sekcija za hemostaza i tromboza. Toj e osnova~ i bil prv pretsedatel na Makedonsko-izraelskoto dru{tvo za prijatelstvo i sorabotka. IZV.: Bilten, Dvanaesetto izborno sobranie (Predlozi na kandidati za izbor na redovni ~lenovi na MANU podneseni od oddelenijata na Akademijata), Skopje, maj 1997 godina, 83‡118; Letopis na MANU, Skopje, 1997, 197‡198; SPOMENICA posvetena na Ivan Dejanov, redoven ~len na MANU, Skopje, 2001, 7‡68. BIBL.: Principi na laboratoriska hematologija, Skopje, 1995; (koavtor:) Tromboti~eskoe zabolevanie, AktuelÝnie problemì gemostaza v klini~eskoŸ praktike, Moskva, 1987; Infekcii, hemostatski naru{uvawa i antibioti~ka terapija kaj bolni na hemodijaliza, Skopje, 2004. M. Pol.

Krste Dejanovski

DEJANOVSKI, Krste @ivkov (s. Re~ani, Ki~evo, 18. IX 1947) ‡ stomatolog‡proteti~ar, redoven prof. na St. f. Doktoriral vo 1993 g. Od 2008 g. prof. na St. f.

na Evropskiot univerzitet vo Skopje. Publikuval 90 statii. Avtor e na poglavjeto „Bolkata vo stomatolo{kata protetika#, koavtor na u~ebnikot „Klinika na totalnoto protezirawe#. E. M. DEKLARACII ZA JUGOSLAVIJA NA EZ – serija ednostrani akti, usvoeni od Evropskiot sovet ili Sovetot na ministri na EZ (mart–noemvri 1991) kako odgovor na situacijata vo SFRJ i na formiraweto novi dr`avi na teritorijata na SFRJ. Deklaracijata za Jugoslavija od 27. VIII 1991 g. predviduva „svikuvawe mirovna konferencija za Jugoslavija i, vo nejzinite ramki, vospostavuvawe arbitra`na procedura#. Deklaracijata za Jugoslavija od 17. XII 1991 g. sodr`i izjava od EZ i dr`avite-~lenki deka }e ja priznaat nezavisnosta na site jugoslovenski republiki koi gi ispolnuvaat uslovite za priznavawe, sodr`ani vo Deklaracijata na EZ za nasokite za priznavawe na novosozdadenite dr`avi vo

D

ze deka }e usvoi cvrsti ustavni i politi~ki garancii deka nema teritorijalni pretenzii kon koja bilo sosedna dr`ava-~lenka na EZ i deka nema da sproveduvaat neprijatelska propaganda protiv koja bilo sosedna dr`ava-~lenka na EZ, vklu~uvaj}i ja i upotrebata na onie nazivi koi podrazbiraat teritorijalni pretenzii#. Vrz ovaa osnova, EZ i dr`avite~lenki baraat od RM da dava dopolnitelni garancii, vo vid na Amandmani I i II na nejziniot Ustav od 1991 g. Deklaracijata na neformalniot Ministerski sovet za „Porane{nata Jugoslovenska Republika Makedonija# odr`an vo Gimarae{ (1–2. V 1992) proizleguva od diskusijata na ministrite za nadvore{ni raboti na dr`avite-~lenki na EZ za baraweto na RM za me|unarodno priznavawe i e prv dokument na EZ vo koj e upotrebena odrednicata „PJRM#. IZV.: Deklaracii za Jugoslavija, „Me|unarodna politika#, br. 995–7/01; 998–1000/92; 1003/92; 1005–6/92. T. Petr.

Od donesuvaweto na Deklaracijata za osamostojuvawe na RM (17. IX 1991)

Isto~na Evropa i SSSR od 17. XII 1991 g. op{tite (za site dr`avi od {iroko definiraniot region) i posebnite uslovi predvideni podolu vo samata Deklaracija za Jugoslavija ako ovoj objektiven fakt e prosleden so subjektivniot – volja da dobijat me|unarodno priznavawe, izrazena vo barawe za priznavawe prosledeno preku pretsedava~ot na Konferencijata za porane{na Jugoslavija do Arbitra`nata komisija zaradi nejzino mislewe za stepenot na ispolnuvawe na uslovite za priznavawe. Vo svetlinata na problemot {to R Grcija go ima vo vrska so upotrebata na imeto RM, osobeno e zna~ajna formulacijata na posledniot stav od Deklaracijata koja glasi: †EZ i dr`avite-~lenki isto taka baraat od sekoja jugoslovenska republika, pred da ja priznaat, da se obvr-

DEKLARACIJA ZA OSAMOSTOJUVAWETO NA RM ‡ akt donesen od Sobranieto na RM na 17. IX 1991 g. Deklaracijata ima preambula i normativen tekst od sedum ~lena. Vo preambulata se konstatira plebiscitarno izrazenata volja na gra|anite za suverena i samostojna makedonska dr`ava, a vo normativniot tekst se konstatira deka gra|anite na RM, na referendumot odr`an na 8. IX 1991 g., ja izrazile svojata volja i go dale svojot glas za da se konstituira RM kako suverena i samostojna dr`ava, so pravo da stapi vo sojuz na suvereni dr`avi na Jugoslavija. Vo Deklaracijata se opredeluva me|unarodniot subjektivitet na makedonskata dr`ava, so podetalno naveduvawe na principite na me|unarodnata politika i na me|unarodnite odnosi, kako i na principite {to se odnesuvaat na gri`ata 441

D

DEKLARACIJA

za pravata na makedonskoto malcinstvo vo sosednite zemji. LIT.: Svetomir [kari}, Ustavno pravo, Prva kniga, Skopje, 1994. Sv. [.

DEKLARACIJA ZA SOSTOJBITE NA DEL OD SEVERNATA GRANICA NA RM KON SR Jugoslavija – akt na Sobranieto na RM (29. V 2002) usvoen kako reakcija na Rezolucijata na Privremenoto sobranie na Kosovo (23. V 2002) za nepriznavawe na Dogovorot za protegawe i opis na granicata so koj se otfrla Rezolucijata, a se potencira jasnata opredelba na Sovetot za bezbednost na ON (22.V 2002), koja go reafirmira stavot na ON deka Dogovorot za granicata me|u RM i SR Jugoslavija mora da bide po~ituvan i, vo taa nasoka, se poddr`uvaat naporite na Specijalniot prestavnik na Generalniot sekretar na ON za Kosovo i na Evropskata unija koja, zagri`ena za situacijata, bara od ~lenovite na Sobranieto na Kosovo da ja po~ituvaat Rezolucijata 1244 na Sovetot za bezbednost na ON i ustavnata ramka za privremena samouprava.

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

1974 g. i Me|unarodniot pakt za gra|anskite i politi~kite prava na OON od 1966 g. Normativniot tekst sodr`i deklarativni, imperativni i programski odredbi. Vo deklarativnite odredbi se konstatira deka suverenosta, nezavisnosta i teritorijalniot integritet na makedonskata dr`ava se izraz na pravoto na makedonskiot narod na samoopredeluvawe, vklu~uvaj}i go i pravoto na otcepuvawe. So imperativni odredbi SRM se obvrzuva samostojno da odlu~uva za odnosite so dr`avite na drugite narodi na SFR Jugoslavija vo soglasnost so svoite interesi, po miren i demokratski pat. Vo programskite odredbi se predviduva obvrskata na Sobranieto na SRM da go donese noviot ustav so koj }e se opredelat dr`avnoto ureduvawe i novite simboli na makedonskata dr`ava. LIT.: Svetomir [kari}, Ustavno pravo, Prva kniga, Skopje, 1994. Sv. [.

Faksimil od Deklaracijata na ASNOM za osnovnite prava na gra|anite na DFM (2. VII 1944)

DEKLARACIJA ZA SUVERENOSTA NA SRM ‡ akt na Sobranieto na SRM od 25. I 1991 g., so koj SRM se proglasuva za suverena dr`ava. Deklaracijata e donesena so konsenzus na site politi~ki partii zastapeni vo makedonskiot parlament. Taa ima preambula i normativen tekst od osum ~lena. Preambulata ja sodr`i pravnata osnova za nejzinoto donesuvawe: Ustavot na SRM od 442

IZV.: Dokumenti za borbata na makedonskiot narod za samostojnost i za nacionalna dr`ava, Tom vtori, Skopje, 1981. Sv. [.

DEKLARACIJA NA EZ I NA SAD ZA PRIZNAVAWE NA JUGOSLOVENSKITE REPUBLIKI – me|unaroden dogovor na EZ i SAD (Brisel, 10. III 1992) zaradi usoglasuvawe na pristapot vo zaokru`uvaweto na procesot na me|unarodnoto priznavawe na jugoslovenskite republiki. So Deklaracijata, barawata na RH i RSl se re{eni brzo i pozitivno, kon RSr i RCG, EZ i SAD prezemaat obvrska da go koordiniraat nastapot, a vo odnos na RM i RBiH e prezemena obvrska za pozitivno razgleduvawe na barawata, vo zavisnost od razre{uvaweto na drugite pra{awa na EZ {to se odnesuvaat za niv. IZV.: Deklaracija na EZ i SAD za priznavawe na jugoslovenskite republiki, „Me|unarodna politika#, br. 1003/92. T. Petr.

IZV.: Deklaracija za sostojbite na del od severnata granica na RM kon SRJ, „Slu`ben vesnik na RM#, 37/02; LIT.: Tatjana Petru{evska, Problematizirawe na Me|udr`avniot dogovor za delimitacija, „Puls#, Skopje, 31.V 2002. T. Petr.

Faksimil od Deklaracijata za suverenosta na SRM, donesena od sobranieto na RM (25. I 1991)

postari od 18 godini; pravoto na `alba protiv odlukite na organite na vlasta i pravoto na molba i poplaki do site dr`avni vlasti.

DEKLARACIJA NA ASNOM ZA OSNOVNITE PRAVA NA GRA\ANITE NA DEMOKRATSKA MAKEDONIJA ‡ dokument za osnovnite gra|anski prava vo Demokratska Makedonija. Donesena e na 2. VIII 1944 g. vo manastirot †Sv. Prohor P~iwski#. Sodr`i 11 ~lena vo koi se garantiraat: pravoto na ednakvost i ramnopravnost na gra|anite pred zakonite; obezbeduvaweto na site prava na sloboden nacionalen `ivot na nacionalnite malcinstva; pravoto na sloboda vo veroispovedta i vo sovesta; pravoto na sigurnost na imotot, pravoto na sopstvenost i na privatna inicijativa vo stopanskiot `ivot; pravoto na sloboda na govorot, na pe~atot, na sobiraweto, na dogovoraweto i na slobodata pri zdru`uvaweto; op{to, ednakvo i neposredno izbira~ko pravo so tajno glasawe za site gra|ani {to se

DEKLARACIJA NA PRVATA VLADA NA MAKEDONIJA (25. IV 1945) – Prezidiumot na Narodnoto sobranie (16. IV 1945) ja imenuvalo prvata Vlada (od 9 ministri, dvajca potpretsedateli), pod pretsedatelstvo na Lazar Koli{evski, odgovorna pred Narodnoto sobranie. Vladata objavila Deklaracija za programata i za prioritetite: anga`irawe na site sili za kone~noto osloboduvawe na Jugoslavija; stavawe kraj na mirnovremenskata politika (na pretsedatelot na Prezidiumot Metodija Andonov–^ento) – makedonskiot narod †prv se oslobodil so najmalku `rtvi#; ~uvawe na bratstvoto i edinstvoto, bezobyirna presmetka so {ovinistite i so nacionalistite. Makedonija mo`ela da bide sre}na samo vo silna Jugoslavija. LIT.: Prvata vlada na Makedonija, dokumenti, Skopje, 1995. M. Min.

DEKLARACIJA OD RIGA – strate{ki dokument na Severnoatlanskiot sovet (29. XI 2006) vo funkcija na spravuvawe so bezbednosnite predizvici na Alijansata vo XXI v. vo koj se pozdravuvaat naporite na dr`avite od Jadranskata grupa vo pravec na podgotvuvawe za odgovornostite i obvrskite {to gi nosi ~lenstvoto; se oddava priznanie zaradi pridonesite vo me|unarodnite mirovni operacii i unapreduvaweto na regionalnata sorabotka i se obznanuva namerata na Alijansata na sledniot samit

DELGO@DA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

(2008) da im upati pokani za ~lenstvo na onie {to }e gi ispolnat standardite, zasnovani vrz rezultati i sposobnost za pridones kon evropskata bezbednost i stabilnost. Konkretno, vo odnos na RM, se pozdravuva uspe{noto sproveduvawe na izborite vo 2006 g. i naporite za seopfatni reformi. IZV.: Deklaracija od Samitot vo Riga, www.nato.int/docu/comm/2006/0611-riga/index.htm. T. Petr.

DEKORATIVNI POLZE^KI GRMU[KI – se koristat za za{tita od silna insolacija, bu~ava, pra{ina i sl. Lesno se odgleduvaat, se razmno`uvaat i se otporni na bolesti i {tetnici. Poradi tie osobini se upotrebuvaat za ozelenuvawe fasadi, zgradi ili slepi yidovi, za maskirawe fabri~ki yidovi, no naj~esto se koristat na metalni ogradi, porti, stolbovi, na terasi itn. Vo gradovite i vo turisti~kite naselbi vo Makedonija, se afirmirani okolu 10 vida. Parthenocissus quinquifolia, (L) Planch – listopadna grmu{ka {to raste do 20 m dol`ina. Listovite se dekorativni, koi se dlankovidno podeleni, a naesen dobivaat crvena boja. Taa mnogu dobro podnesuva gradski uslovi i industriska zagadenost. Se koristi za ozelenuvawe fasadi i suvi yidovi vo parkovite. Poteknuva od Severna Amerika. Parthenocissus tricuspidata (S et Z) Planch – listopadna grmu{ka {to izrasnuva do 15 m dol`ina. Listovite se dekorativni, po rabot zase~eni na tri lapovi. Naesen pocrvenuvaat. Vo Makedonija retko se sre}ava, a ne e otporna na niski temperaturi. Poteknuva od Kina i Japonija. Se upotrebuva za maskirawe i za dekorirawe fasadi i yidovi.

Dekorativna polze~ka grmu{ka

Hedera helix (L) – zimzelena grmu{ka {to dostignuva do 30 m. Listovite se dekorativni, triagolni. Senkopodnosliv vid, koj ne podnesuva ostri zimi. Avtohton vid {to se koristi za ozelenuvawe, za dekoracija i za maskirawe yidovi. Hedera colchica C Koh – zimzelena grmu{ka {to raste do 30 m. Listovite se dekorativni, debeli, mesesti, sjajni, plitko tridelni ili trkalezni. Poteknuva od Kafkaz. Slu`i za dekoracija. Campsis radicans (L) Seem – listopadna grmu{ka {to raste do 15 m dol`ina. Cvetovite se dekorativni. Tie se krupni, trubesti, kadifeno-crveni, sobrani po pove}e zaedno. Listovite se neparno-peresti. Poteknuva od Severna Amerika. Se upotrebuva za maskirawe i za dekoracija na porti, na metalni ogradi, na yidovi itn. Lonicera chinensis Wats (anamska raka) – listopadna polze~ka grmu{ka {to dostiga do 6 m dol`ina. Cvetovite se dekorativni, dvousni, gornata e `olta, a dolnata usna e so bela boja. Ima jak prijaten miris. Listovite se sprotivni i prosti. Poteknuva od Kina, Koreja i Japonija. Se upotrebuva za dekoracija na ogradi. Clematis x jackmanii Themoore – listopadna polze~ka grmu{ka {to raste 3–5 m dol`ina. Cvetovite se dekorativni, temnovioletovi so pre~nik 10–15 cm, sostaveni od 4 cvetni liv~iwa sobrani po tri zaedno. Hibriden vid, koj naj~esto se upotrebuva za dekoracija na stolbovi na terasi. Wisteria chinensis (Sims) Sweet – listopadna polzava grmu{ka {to raste do 20 m dol`ina. Cvetovite se dekorativni, svetlovioletovi po boja, sobrani vo grozdesti socvetija. Listovite se neparno-peresti, dolgi 25–30 cm. Poteknuva od Kina. Se upotrebuva za dekoracija na pergoli, na strei, na senici. Polygonum aubertii L. Henry – listopadna polze~ka grmu{ka {to raste do 15 m. Socvetijata se dekorativni. Tie se beli, golemi metlici izgradeni od mnogubrojni sitni cvet~iwa. Poteknuva od Kina. Se upotrebuva za pokrivawe na pergoli, na strei, na besetki itn. Actinidia chinensis Planch – listopadna polzava grmu{ka {to raste do 8 m dol`ina. Listovite se trkalezni, celokrajni, a cvetovite se krupni, beli do kremasti po boja. Podnesuva niski temperaturi vo Skopje i poju`no. Po-

D

teknuva od Kina. Se odgleduva poradi plodot – kivi. Kako dekorativna grmu{ka se upotrebuva za pokrivawe na pergoli i na R. R. strei.

Karla Del Ponte

DEL PONTE, Karla (Carla Del Ponte) (Lugano, [vajcarska Konfederacija, 9. II 1947) – glaven obvinitel na Tribunalot za Jugoslavija so sedi{te vo Hag (Holandija). Imenuvana e so Rezolucijata 1259/99 (11. VIII 1999) na Sovetot za bezbednost na OON. Stapuva na dol`nost na 15. IX 1999 g. i vo takvo svojstvo uspeva da go donese Slobodan Milo{evi} vo zatvorot vo [eveningen, kako i drugi obvineti od prostorite na porane{na Jugoslavija. Na ro~i{teto odr`ano na 25. IX 2005 g., uspeva da izdejstvuva vra}awe na ~etirite slu~ai za voenite zlostorstva izvr{eni vo tekot na voenata kriza vo RM od 2001 g. na sudewe pred nacionalnite sudovi na RM. IZV.: http://un.org.icty. LIT.: A. ^upeska, Karla protiv zloto, „Politi~ka misla#, br.13, Skopje, 2006. T. Petr.

DELGO@DA ‡ selo kaj Struga, anti~ka i srednovekovna nekropola. Lokalitetot se nao|a isto~no od seloto na mestoto Sveti Ilija, pod padinite od anti~koto Gradi{te. Otkrieni se 120 grobovi postaveni na tumulus podignat vo krajot na VI v. pr.n.e. Pogrebuvaweto se izveduvalo kontinuirano vo arhajskiot, helenisti~kiot, rimskiot i vo srednovekovniot period.

S. Delgo`da, Stru{ko, pogled na anti~kata nekropola (VI v. pr.n.e.)

443

D

DELEGATI

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

LIT.: V. Bitrakova–Grozdanova, Nekropola kaj Delogo`da–Struga, 1979, MAA, 6, Skopje, 1980, 63‡68; Eadem, La necropole antique de Delogozda et sa chronologie, „Ancient Macedonia#, Fifth International Symposium (1989), Thessaloniki, 1993, 166‡177. V. B. - Gr.

DELEGATI NA PRVOTO ZASEDANIE NA ASNOM (manastir „Sv. Prohor P~inski“, 2. VIII 1944) ‡ izbrani delegati spored izdadenite propisi za izbor na delegati od strana na Inicijativniot odbor za svikuvawe na ASNOM (mart 1944) i Upatstvoto za izbor na delegati za Prvoto zasedanie na ASNOM na CK na KPM (2. IV 1944). Bile izbrani vkupno 112, a na Zasedanieto uspeale da prisustvuvaat samo 60 delegati ili nivni opolnomo{teni pretstavnici. Izbrani delegati, so navedeni naseleni mesta na delegirawe, bile: ]emal Agoli (student po filozofija, od Debar), Metodi Andonov-^ento (trgovec, od Prilep), Bane Andreev-Ronkata (politi~ki komesar na G[ na NOV i POM, od Veles), Mihailo Apostolski (general-major, komandant na NOV i POM, od [tip), Qup~o Arsov (bankarski ~inovnik, od [tip), Boris Atkov (~inovnik, od Skopje), Vera Aceva (doma}inka, od Prilep), Risto Bajalcaliev (privaten ~inovnik, od Gevgelija), Strahil Bajovski (u~itel, od Berovo), Dim~e Belovski (privaten ~inovnik, od [tip), Zlate Biljanovski (zamenikpoliti~ki komesar na Tretata makedonska NO brigada, od s. Pusta Reka, Kru{evsko), Jordan Bla`evski (in`ener-agronom, od Tetovo), Mino Bogdanov (~inovnik, od Veles), Petre Bogdanov-Ko~ko (operski peja~, od Skopje), Ilija Bo`inovski (~inovnik, od Resen), Atanas Bojkov (komandant na Strumi~kiot NOPO, od s. Bogdanci, Gevgelisko), Panko Bra{narov (u~itel, od Veles), Van~o Burzevski (privaten ~inovnik, od Sveti Nikole), Vasil Atanasov Vasilev (rabotnik, od Petri~), Naum Ta{kov Vasilevski (potporu~nik, zamenik-komandant na Tretata makedonska NO brigada, od Resen), Atanas Velikov (rabotnik, od Petri~), Dimitar Vlahov (publicist, od Kuku{), Nikola Ivanov Vra`alski (kandidat za advokat, od Ko~ani), Aleksandar Georgiev (grade`en in`ener, od Gostivar), Kiril Georgievski (in`ener-arhitekt, od Prilep), Strahil Gigov (na~alnik na Personalnoto oddelenie na G[ na NOV i POM, od Veles, Lazar Ginovski (zemjodelec, od s. Bel~i{ta, Ohridsko), Kiro Gligorov (advokat, od [tip), Boro 444

Delegatite doa|aat na Prvoto zasedanie na ASNOM

Dimitriev (vozduhoploven poru~nik na Kralstvoto Jugoslavija, od s. Ramno, Kumanovsko), Mladen \or|iev (zemjodelec, od s. ^elopek, Kumanovsko), Jovan \orgov (sve{tenik, od s. Drenovo, Kavadare~ko), Dimitar Zafirovski (`urnalist, od Gevgelija), Todor Stojanov Yvezdin (aktiven sudski potpolkovnik na Kralstvoto Jugoslavija, od Skopje), Stoilko Kostov Ivanov (u~itel, od s. Oraov Dol, Vele{ko), Vasil Atanaskov Ivanovski (rabotnik, od Kostur), Georgi Ivanovski (u~itel, od Resen), Pero Ivanovski-Tikvar (rabotnik, od Prilep), Ilija Ilievski (advokat, od Bitola), Kosta Ja{makov (kapetan, na~alnik na [tabot na Tretata makedonska NO brigada, od Bitola), Lazo Kalajxiev (rabotnik, od Negotino), Vasil Kara Angelevski (zemjodelec, zamenik-komandant na Pettata makedonska NO brigada, od Bitola), Mara Karbeva (doma}inka, od Veles), Tomo Kuturec (privaten ~inovnik, od Kru{evo), Blagoe Levkov (advokat, od Veles), Genadij Iliev Le{kov (zemjodelec, od s. Drenovo, Brodsko), Du{an Lukarov (rabotnik, od Skopje), Vlado Maleski (student po pravo, od Struga), Veselinka Malinska (privaten ~inovnik, od Kumanovo), Kiril Mihajlovski (u~itel, od Vinica), Petar Stojanov Mangovski (advokat, od Bitola), Dimitri Manxovski (zemjodelec, od Kostur), Venko Markovski (poet, od Skopje), Boro Milevski (poru~nik, komandant na ^etvrtata makedonska NO brigada, od [tip), Tihomir Milo{evski (major, komandant na Tretata makedonska NO brigada, od s. Bitu{e, Gali~ko), d-r Kiril Miqovski (veterinaren lekar, od Bitola), Blagoja

Minov (rabotnik, od Strumica), Mino Minov (rabotnik, od Mavrovo), Nikola Min~ev (bankarski ~inovnik, od Kavadarci), Dimitar Miovski (lekar vo `elezni~kata bolnica, od Skopje), Dim~e Stojanov Mirevski (profesor, od Prilep), d-r Nikola Micev (veterinaren lekar-bakteriolog, od Kratovo), Lazo Mojsov (student po pravo, od Negotino), Naum Naumovski (politi~ki komesar na Vtorata makedonska NO brigada, od Kru{evo), Mara Naceva (rabotni~ka, od Kumanovo), Pan~e Nedelkovski (potpolkovnik, zamenik-komandant na NOV i POM, od Skopje), Todor No{pal (trgovec, od Prilep), Milan Kostov Stefanov (zemjodelec, od s. Desovo, Prilepsko), Nikola Peev (rabotnik, od s. Bogdanci, Gevgelisko), Aleksandar Petrovski (kroja~, potpretsedatel na Stopanskata komora, od Skopje), Kiril Petru{ev (tipografski rabotnik, od Skopje), Petre Piruze (advokat, od Ohrid), d-r Vladimir Pole`inoski (jurist, od Ki~evo), Epaminonda Pop Andonov (profesor, od Strumica), Slavko Pop Antovski (in`ener-agronom, od Skopje), Elisie Popovski (bankarski ~inovnik, od Mavrovo), Metodi Popovski (poru~nik, komandant na Vtorata makedonska NO brigada, od Prilep), Boris Pockov (tipograf, od Strumica), Ivan Radwanski (zemjodelec, od s. Radwa, Kavadare~ko), ^aslav Rangelovski ({umarski in`ener, od Skopje), Mileva Sabo (rabotni~ka, od Skopje), ]emal Sejfula (zanaet~ija, od Skopje), Asen Simit~iev (kandidat za advokat, od Skopje), Isak Sion (privaten ~inovnik, od [tip), Vidoe Smilevski (bankarski ~inovnik, od Gostivar), Lazar Sokolov (ekonomist, od Kumanovo), Najdo Stamenin (rabotnik, od Negotino), Blagoja Stefkov (rabotnik, od Kumanovo), Kiril Stojanov (sve{tenik, od Debar), Nafi Sulejman (zemjodelec, od Bitola), Ivan Tanev (poru~nik, od Gevgelija), Boris Temelkov (rabotnik, od Prilep), Dimitar Temenugov (politi~ki komesar na Strumi~kiot NOPO), Stojan Todorovski (privaten ~inovnik, od Kumanovo), Traj~e Traj~evski (zemjodelec, od s. Crvena Voda, Ohridsko), Zlate Treneski (zemjodelec, od Ki~evo), Jone Kolev Trpevski (rabotnik, od Resen), Dim~e Turimanxovski (major na NOV i POM, od Kavadarci), Cvetko Uzunovski (rabotnik, od s. Carev

DELO

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

Dvor, Resensko), ^edomir Filipovski (rabotnik, poru~nik na NOV i POM, od Gostivar), Bogoja Fotev (zemjodelec, od s. Bistrica, Bitolsko), Kamber Hasan (zemjodelec, s. Dolni Disan, Negotinsko), Blagoe Haxi Panzov (advokat, od Veles), Trajko Cvetanov (student, od Kriva Palanka), Todor Petrov Cipovski (rabotnik, od Tetovo), Liljana ^alovska (studentka, od Bitola), Vangel ^ukalovski (komandant na Prvata makedonska NO brigada, od Bitola), Kiril Petrov ^aulev (student, od Ohrid), Boro ^au{ev (rabotnik, od Negotino), Emanuel ^u~kov (direktor na gimnazijata vo Skopje, od [tip), Boris ^u{karov (u~itel, politi~ki komesar na Tretata makedonska NO brigada, od Kumanovo), Metodi Panov Xunov (zemjodelec, od s. Vata{a, Kavadare~ko) i Janko [opov (tehni~ar, od Gevgelija). Po nekolku dena, za ~lenovi na ASNOM bile kooptirani i Abdula Alija (rabotnik, od Pre{evo), @ivko Brajkovski (zemjodelec, od s. Gali~nik), Vasil Kalajxievski (sudija, od s. Vev~ani, Stru{ko) i Kiril To{ev Krstev (rabotnik, od Debarca), so posebno re{enie na Prezidiumot na ASNOM (6. VIII 1944). LIT.: Zbornik na dokumenti od Antifa{isti~koto sobranie na narodnoto osloboduvawe na Makedonija (ASNOM), Skopje, 1964, 251-253 i 274-278. S. Ml.

DELEGATI OD MAKEDONIJA NA VTOROTO ZASEDANIE NA AVNOJ (Jajce, 29. XI 1943) ‡ vkupno 42 izbrani ili kooptirani delegati, koi, poradi ote`natite voeni uslovi, ne uspeale da prisustvuvaat na Zasedanieto. Do po~etokot na Zasedanieto, po radio-vrska bile prijaveni samo 7 izbrani delegati, no i pokraj nivnoto otsustvo, Verifikacioniot odbor na AVNOJ gi prifatil nivnite mandati (Metodi Andonov-^ento, Bane Andreev, Mihailo Apostolski, Dimitar Vlahov, Lazar Koli{evski, Mara Naceva i Vlado Poptomov). Slednite denovi po radiovrska bile isprateni i imiwata na ostanatite izbrani delegati (Nexat Agoli, Don~o Arsov, Qup~o Arsov, Vera Aceva, Van~o Burzevski, Naum Vasilevski, Strahil Gigov, Lazar Ginovski, Kiro Gligorov, Kuzman Josifovski, Lazo Kalajxiski, Jon~e Kolev, Tomo Kuturec, pop Veqo Man~evski, Venko Markovski, Nikola Min~ev, Kole Nikolov, Petre Piruze, d-r Vlado Pole`ina, Kemal Sejfula, Cvetko Uzunovski, Todor Pocev Cipovski i drugi zasega neidentifikuvani delegati).

LIT.: Prvo i drugo zasedanje AVNOJ-a, Zagreb, 1963, 166-167; Dokumenti za borbata na makedonskiot narod za samostojnost i za nacionalna dr`ava, tom vtori, Skopje, 1981, 540; Mihailo Apostolski, Odlukite na AVNOJ ‡ realizacija na celite na vekovnata borba na makedonskiot narod, „Istorija“, XX, 1, Skopje, 1984, 59-82. S. Ml.

DELEGATSKI SISTEM VO SRM ‡ oblik na ostvaruvawe na pravoto na samoupravuvawe na rabotnicite i gra|anite i oblik na povrzuvawe na odlu~uvaweto i upravuvaweto so op{testvenite raboti, od dnoto do vrvot na ustavniot sistem. Voveden e kako izboren sistem so Ustavot na SRM od 1974 g. Vo SRM se sprovedeni ~etiri delegatski izbori (1974, 1978, 1982 i 1986 g.). Izborite za delegatite se sproveduvaa na tri nivoa. Prvoto nivo se neposrednite izbori na ~lenovite na delegaciite na rabotnicite i gra|anite organizirani vo rabotnite i lokalnite zaednici. Vo tekot na 1986 g. bea formirani 5.063 delegacii, so 54.039 ~lena. Vtoroto nivo go opfa}a izborot na delegatite za op{tinskite sobranija. Vo tekot na 1986 g. bea izbrani 3.783 delegati za tri sobora na op{tinskite sobranija. Tretoto nivo se odnesuva na izborot na delegatite za Sobranieto na SRM od strana na op{tinskite sobranija. Vo tekot na 1986 g. bea izbrani 247 delegati za pet sobori na Sobranieto na SRM: Op{testveno-politi~kiot sobor; Soborot na op{tinite; Soborot na zdru`eniot trud; Kulturno-prosvetniot sobor i Socijalno-zdravstveniot sobor. Sv. [.

Petar (Tu{e) Deliivanov

DELIIVANOV, Petar (Tu{e) Ivanov (Kuku{, 13. X 1869 ‡ Sofija, 14. I 1950) ‡ u~itel, deec na TMORO i publicist. Zavr{il gimnazija vo Solun, potoa bil u~itel vo rodniot grad. Goce Del~ev go primil za ~len na TMORO (1894) i zaedno u~itelstvuvale vo [tip. Kako pretsedatel na Kuku{kiot revolucioneren komitet na TMORO, bil uapsen (1901), no uspeal da izbega i emigriral vo Bugarija. Bil ~len na Zadgrani~noto pretstavni{-

D

tvo na TMORO vo Sofija (1901– 1902). Po Mladoturskata revolucija (1908) se vratil vo rodniot grad i stanal ~len na NFP. Naskoro, pak se vratil vo Bugarija (1909). Se zanimaval i so publicisti~ka dejnost, poznati se negovite se}avawa (1946) za drugaruvaweto i dejnosta na G. Del~ev. LIT.: Tu{e Vlahov, Kuku{ i negovoto istori~esko minalo, Istor. o~erk, 3. izd. Sofix, 1969; Jovan Pavlovski, Ogneno semejstvo, Spomeni na Lika ^opova, Skopje, 1978. S. Ml.

DELIXAKOVA–STRALA, Marija Periklova (Bitola, 7. II 1924 ‡ Skopje, 5. XII 1991) ‡ pedijatar‡neonatolog, vonreden prof. na Med. f. Studiite gi zapo~nuva vo Sofija, a diplomira vo Belgrad. Specijalizira na Detskata klinika pri Med. f. vo Skopje, a habilitira vo 1961/62. Pioner e vo otkrivaweto na cisti~nata fibroza kaj decata. Rakovodela so oddelenijata za neonatologija i doen~iwa so naru{en metabolizam. Objavila nad 40 truda.

N. P. - J.

DELJAN, Petar (X – XI v.) – sin na Gavril Radomir i na ungarska princeza, voda~ na vostanie. Se rodil vo Ungarija, kade {to se zasolnila negovata bremena majka koga bila proterana od svojot soprug. @iveel na ungarskiot kralski dvor, kade {to se obu~uval vo voenite ve{tini i stanal mnogu ve{t i opiten vo vojuvaweto. Vo proletta na 1040 g., na po~etokot na vostanieto protiv vizantiskata vlast, kako vnuk na carot Samuil, bil izbran za vostani~ki voda~ i priznat za car. Vo Skopje mu se priklu~ile i vostanici od Dra~kata oblast, predvodeni od Tihomir, kogo go likvidiral i zastanal na ~elo na obedinetite vostani~ki vojski. Vostanieto se pro{irilo na teritoriite od Dra~ na sever do Solun, Epir i Elada na jug. Kaj Ostrovo, kade {to se podgotvuval napad na Solun, go primil bratu~edot Alusijan (sin na Jovan Vladislav) i go prifatil kako sovladetel. Po porazot na Alusijan kaj Solun, Vostanieto zapo~nalo da stagnira. Odnosite me|u Deljan i Alusijan se vlo{ile. Alusijan na gozba go oslepel Deljana, potoa preminal na vizantiska strana. Imperatorot Mihail IV (1034 –1041) gi porazil vostanicite (1041), go zarobil Deljan i go odvel vo zarobeni{tvo vo Carigrad. LIT.: G. Cankova–Petkova, PetÍr DelÔn prez pogleda na negovite sÍvremenici, „Istori~eski pregled#, XXII/4, 1966. K. Ax.

„DELO# (Sofija, 31. XII 1901 ‡ 28. VII 1902) ‡ nedelen vesnik, neoficijalen organ na TMORO, 445

D

DEL^EV

†Delo“, neoficijalen organ na TMORO, Sofija (1901&1902)

prvin se deklarira kako „nezavisen makedono-odrinski list#, a od br. 13 kako „branitel na makedono-odrinskite revolucionerni interesi#. Go ureduvale Aleksandar Georgiev, bugarskiot poet i makedonski revolucioner Peju K. Javorov (glaven urednik) i Nikola Harlakov. Objaveni se vkupno 29 broja, pe~ateni vo pe~atnicite na Iv. K. Cucev i Iv. K. Bo`inov. Sodr`inski bil naso~en protiv vrhovistite, za avtonomna ili nezavisna Makedonija. Spored redaktorot N. Harlakov, preku nego se izgraduvale „osnovite na ideologijata na levicata vo makedonskoto revolucionerno dvi`ewe#. Imal zna~ajno vlijanie sred makedonskata emigracija. LIT.: D-r Boro Mokrov, Razvojot na makedonskiot pe~at i novinarstvo (od prvite po~etoci do 1945 godina), Skopje, 1980, 93–95; D-r Boro Mokrov ‡ M-r Tome Gruevski, Pregled na makedonskiot pe~at (1885–1992), Skopje, 1993, 49. S. Ml.

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

u~itel vo Novo Selo. Tuka se sretnal so Dame Gruev i se vklu~il vo rakovodeweto na Tajnata makedonska revolucionerna organizacija. Toj ja pro{iril mre`ata na Organizacijata (proletta vo 1895 g.) i preku Vinica organiziral tajni kanali. Vo Solun u~estvuval na sovetuvaweto so vode~kite li~nosti na MRO: Dame Gruev, Pere To{ev i Ivan Haxi Nikolov, za zazemawe stav kon Makedonskiot komitet osnovan vo Sofija, podocna preimenuvan vo Vrhoven makedonski komitet. Vo septemvri bil nazna~en za direktor na u~ili{teto vo [tip. Pred krajot na dekemvri 1895 g. Del~ev opolnomo{ten od CK na MRO, otpatuval vo Sofija za da raboti na spre~uvaweto na me{aweto od Bugarija vo vnatre{nite raboti na makedonskoto osloboditelno delo. Organiziral punktovi na MRO vo ]ustendil i vo Dupnica (vo po~etokot na 1896), a vo fevruari vo [tip, organiziral protestna demonstracija protiv vlasta. U~estvuval na Solunskiot konres (5–12. IV 1896) na koj bila usvoena nova ideologija i strategija vo dejstvuvaweto, so vklu~uvawe i na Odrinsko, a so toa i promena na imeto od MRO vo Tajna makedonsko-odrinska revolucionerna organizacija (TMORO). So \or~e Petrov gi izrabotile Ustavot i Pravilnikot na Organizacijata (1896), publikuvani i distribuirani vo 1897 g., kade {to celta na dejstvuvaweto na Organizacijata bila da izvojuva politi~ka avtonomija za Makedonija i za Odrinsko so revolucija. Del~ev vo [tip bil uapsen (IV

Goce Del~ev

DEL^EV, Georgi (Goce) (Kuku{, 4. II 1872 ‡ s. Banica, Sersko 4. V 1903) ‡ ideolog, organizator i voda~ na makedonskoto revolucionerno nacionalnoosloboditelno dvi`ewe vo krajot na XIX i po~etokot na XX v. Se {koluval vo Kuku{, kade {to zavr{il progimnazisko obrazovanie (1879– 1887), vo Solun, vo Bugarskata gimnazija †Sv. Kiril i Metodij# (1888– 1891) kade {to rakovodel taen u~eni~ki revolucioneren kru`ok, i vo Sofija vo Voenoto u~ili{te (1891–1894). Se vratil vo Makedonija (1894) i vo [tip bil 446

Goce Del~ev so vostanicite

1896) vo vrska so aferata so zaplenuvaweto na bombite vo Bitola, a vo maj povtorno bil uapsen i sproveden vo Skopje kade {to bil zatvoren vo Kur{umli-an. Vo septemvri Del~ev bil nazna~en za glaven u~itel (direktor) vo Bansko od kade {to ja prodol`il dejnosta za {irewe na mre`ata na Revolucionernata organizacija. Se otka`al od u~itelskata dol`nost (XI 1896) i celosno se posvetil na makedonskoto osloboditelno delo. Ja prezel dol`nosta na zadgrani~en pretstavnik na MRO vo Sofija (od 16. XII). So pismo do katoli~kiot nadbiskup vo Plovdiv, Menini (vo VII 1898) na Vatikan $ ja pretstavil celta na makedonskata borba: da se ispravi nepravednoto re{enie na Berlinskiot dogovor za Makedonija i za dobivawe polna politi~ka avtonomija. Dol`nosta zadgrani~en pretstavnik ja izvr{uval do 6. X 1901 g. i bil podvi`en ~len na CK. Vo toa svojstvo bil posveten na funkcioniraweto na tajnite kanali, kurirskata slu`ba, tajnata po{ta, obezbeduvaweto materijalni sredstva i snabduvaweto na Organizacijata so oru`je, so municija, so revolucionerna literatura i so vesnici. Organiziral proizvodstvo na bombi i eksplozivi (1897) vo s. Sabler (vo Osogovskata Planina), a potoa i na Sv. Gora (me|u Zografskiot manastir i Hilandar). Vr{el vooru`uvawe (vo IV 1898) i toga{ vo Makedonija se pojavile prvite vooru`eni ~eti na Organizacijata. Zaedno so \or~e Petrov izrabotile Pravilnik za ~etite (1900). So for-

DEL^EV

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

D

to ^ernopeev po 12-~asovna borba so osmanliskata vojska. Koga mu ja soop{tile vesta na bratot Goce, toj samo pra{al: „Se dr`e{e li herojski?“ LIT.: Jovan Pavlovski, Ogneno semejstvo. Spomeni na Lika ^opova, Skopje, 1978; D-r Simo Mladenovski, Revolucionerkata Ru{a Del~eva. Po spomenite na Lika ^opova, Skopje, 1983. S. Ml.

Grobot na Goce Del~ev vo crkvata †Sv. Spas#, Skopje

miraweto na selskata milicija bila dogradena voenata organizacija na MRO, koja neposredno ja rakovodel Del~ev, so status na glaven revizor. Revolucionernata organizacija ja prezela na delo sudskata i izvr{nata vlast. Dejstvuvala tajna makedonska dr`ava vo osmanliskata dr`ava. Na Solunskiot proces za novoselskata afera (do po~etokot na 1901) Del~ev vo otsustvo bil osuden na smrt. Po dobienoto izvestuvawe za apseweto na ~lenovite na CK vo Solun, so \or~e Petrov vo sredinata na mart izdale instruktivno pismo do okru`nite, do okoliskite i do selskite komiteti, kako i do vojvodite na ~etite, za prodol`uvawe na dejstvuvaweto spored postojnata programa. Za zacvrstuvawe na redovite vo Organizacijata prezel inspekciska instruktivna obikolka vo centralniot i vo zapadniot del od Makedonija (od avgust 1901 do mart 1902). Na krajot od septemvri `estoko ja osudil vrhovisti~kata oru`ena akcija vo Gorna Xumaja, objavena kako vostanie. Dodeka dejstvuval za samostojnost i nezavisnost na Makedonskata revolucionerna organizacija, nadvore{nite i infiltriranite vnatre{ni orudija so Ivan Garvanov, po istrukcii od Vladata i od Knezot na Bugarija, podgotvile krevawe predvremeno vostanie vo Makedonija. Del~ev go otfrlil re{enieto na Solunskiot kongres (15–17. I 1903) za krevawe vostanie na 25. I 1903 g. i so ~eta zaminal vo vnatre{nosta na Makedonija so rakovodnite kadri da izdejstvuva povlekuvawe na re{enieto. Vo april, vo Solun se sretnal so Dame Gruev, koj {totuku se vratil od zato~enie, go prifatil re{enieto i ostanal neotstap~iv. Od Solun se upatil za Sersko na zaka`aniot

kongres na Serskiot revolucioneren okrug (6. V). Pristignal vo s. Banica, Sersko na 3 maj. Na celiot pat od Sofija do Solun i potoa bil sleden i bil predaden. Vojskata go opkolila seloto i vo borbata utroto Del~ev zaginal, neprikosnoveniot avtoritet, rakovoditel na oru`enite sili i beskompromisen borec za samostojna makedonska dr`ava. LIT.: Hristo Andonov–Poljanski, Goce Del~ev, 1–6, Skopje, 1972; Dimitar Dimeski, Goce Del~ev, Skopje, 1994; Mihajlo Minoski, Prilog kon pra{aweto za postoewe organizirano predavstvo za likvidirawe na Goce Del~ev, „Prilozi# OOI na MANU, 2, Skopje, 2000. M. Min.

Dimitar Del~ev

DEL^EV, Dimitar (Mico) Nikolov (Kuku{, 1879 ‡ s. Bajalci, Gevgelisko, 4. II 1901) ‡ komita, pomlad brat na Goce Del~ev. Se {koluval vo rodniot grad i vo egzarhiskata gimnazija vo Solun, kade {to stanal ~len na TMORO. Kako organizator na buntot na u~enicite protiv samovolijata na direktorot, bil isklu~en od gimnazijata (1896), pa so pomo{ na bratot Goce, obrazovanieto go prodol`il vo Dupnica, `iveej}i vo semejstvoto na Nikola Male{evski. No i tuka ne go dovr{il obrazovanieto i stanal komita (letoto 1900). Zaginal kako borec vo ~etata na vojvodata Hris-

DEL^EV, \or|i Dimitrov (s. Davidovo, Gevgelisko, 24. I 1927 – ) ‡ pedagog, univerzitetski profesor. Zavr{il U~itelska {kola i Filozofski fakultet vo Skopje (1952). Doktoriral na Univerzitetot vo Bordo, Francija (1974). Vo 1948 g. bil u~itel vo s. Dolen, Nevrokopsko, Pirinska Makedonija. Rabotel kako profesor vo U~itelskata {kola, a od 1966 g. kako asistent i profesor na Filozofskiot fakultet vo Skopje, kade {to ja izveduval nastavata po metodikite na oddelenskata nastava. Bil rakovoditel na Grupata za pedagogija i na Grupata za op{tonarodna odbrana na Filozofskiot fakultet vo Skopje. Avtor e na golem broj trudovi od oblasta na metodikite na oddelenskata nastava, kako i na nekolku prira~nici i u~ebnici. BIBL.: Bukvar, 1973, (20 izdanija); ^itam i pi{uvam latinica, 1975; Bukvar za vozrasni, 1979; ZPO za vozrasni, 1979; ZPO za treto i ~etvrto oddelenie, 1998 i dr. K. Kamb.

Milan Del~ev

DEL^EV, Milan Nikolov (Kuku{, 1883 ‡ s. Nemanci, Kuku{ko, 2. VI 1903) ‡ deec na TMORO, tret sin na Nikola i Sultana Del~evi, pomal brat na Goce Del~ev. Kako komita vo Solunskata okru`na ~eta na vojvodata Krsto Asenov (januari 1903), bile opkoleni vo s. Vladimirovo od osmanliskata vojska. Otkako se podelile vo grupi za probiv, so eden drugar-soborec nekolku dena se kriel vo s. Murarci (Kuku{ko). Potoa, minuvaj}i niz korijata na s. Nemanci, nai{le na osmanliska zaseda i vo neramnata borba, soborecot se predal, a toj se borel do posledniot kur{um. Duri po tri dena selanite go pregledale 447

D

DEL^EV

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

terenot i go pogrebale, a korijata ja narekle Milan–Del~eva [uma.

nejziniot dom bil svrtali{te na mnogu istaknati makedonski revolucioneri.

LIT.: Jovan Pavlovski, Ogneno semejstvo, Spomeni na Lika ^opova, Skopje, 1978; D-r Simo Mladenovski, Revolucionerkata Ru{a Del~eva (1868–1945). Po spomenite na Lika ^opova, Skopje, 1983. S. Ml.

LIT.: Jovan Pavlovski, Ogneno semejstvo. Spomeni na Lika ^opova, Skopje, 1978; D-r Simo Mladenovski, Revolucionerkata Ru{a Del~eva (1868– 1945), Po spomenite na Lika ^opova, Skopje, 1983. S. Ml.

Sultana Del~eva -Nurxieva

Nikola Del~ev

DEL^EV, Nikola, (Koqo) (Kuku{, 1844 – Gorna Xumaja, 1920) – tatkoto na Goce Del~ev, od esnafsko gradsko semejstvo. Bil meanxija, trguval so `ito i so stoka (ovci), poseduval zemja vo okolinata na Kuku{, proizveduval sopstveno vino i rakija, imal nekolku stotini ovci i sopstveni mandra i pastrma. Bil aktiven vo op{testveniot `ivot na Kuku{. @enet so Sultana od s. Murarci (Kuku{ko), imal 5 }erki: Ru{a, Coca, Tina, Lika i Elena, i 4 sina: Goce (\or|i), Mico (Dimitar), Milan i Hristo. Po Balkanskite vojni emigriral vo Gorna Xumaja (Bugarija) i tamu po~inal.

DEL^EVA-NURXIEVA, Sultana Jovanova (Murarci, Kuku{ko, 1850 – Kuku{, 1907) – doma}inka, sopruga na Nikola Del~ev i majka na devet deca vklu~eni vo makedonskoto revolucionerno dvi`ewe – pet }erki i ~etiri sina: Ru{a (rodena vo 1868 g.), Coca (1870), Goce (1872), Tina (1974), Velika (1876), Dimitar/Mico (1879), Elena (1881), Milan (1883) i Hristo (1885). Trojca od sinovite zaginale vo nacionalnoosloboditelnite borbi – Mico (1901), Goce i Milan (1903). LIT.: Jovan Pavlovski, Ogneno semejstvo. Spomeni na Lika ^opova, Skopje, 1978; D-r Simo Mladenovski, Revolucionerkata Ru{a Del~eva. Po spomenite na Lika ^opova, Skopje, 1983. S. Ml.

LIT.: Hristo Andonov–Poljanski, Goce Del~ev i negovoto vreme, 1–6, Skopje, 1972. V. \. Ru{a Del~eva -^opova

Hristo Del~ev

DEL^EV, Hristo Nikolov (Kuku{, 1885 – Sofija, 1927) – manufakturist, najmlad brat na Goce Del~ev. Kako ~len na TMORO, se obidel da stane komita vo ~etata na vojvodata Krsto Asenov (1904), no poradi zagubata na negovite trojca bra}a Mico (1901), Goce i Milan (1903), bil odbien. LIT.: Jovan Pavlovski, Ogneno semejstvo. Spomeni na Lika ^opova, Skopje, 1978; D-r Simo Mladenovski, Revolucionerkata Ru{a Del~eva. Po spomenite na Lika ^opova, Skopje, 1983. S. Ml.

448

DEL^EVA-^OPOVA, Ru{a Nikolova (Kuku{, 1868 ‡ Sofija, 9. VI 1945 ) ‡ prvata `ena ~len na TMORO, }erka na Nikola i Sultana Del~evi, postara sestra na Goce Del~ev i majka na revolucionerite Vladimir, Todor i Tu{e ^opovi. Bila ~len na Prviot revolucioneren komitet na TMORO vo Kuku{ (od april 1895). Po zaminuvaweto od Kuku{, G. Del~ev ja ostavil vo gradot za svoj pomo{nik. So pedesetina kuku{ani, u~estvuvala vo soboruvaweto na detroniziraniot sultan Abdul Hamid (1909). Po izgonuvaweto na osmanliskite vlasti od Kuku{ (1912), kako dobrovolka dejstvuvala na ~elo na ~eta na Makedonsko-odrinskoto opol~enie na linijata Ke{an– Malgara–Dimotika. Po paleweto na Kuku{ vo Vtorata balkanska vojna (1913), emigrirala vo Bugarija, kade {to

Del~evo

DEL^EVO – grad vo isto~niot del na RM: 11.500 `. (2002 g.). Se nao|a vo Pijane~kata Kotlina, od dvete strani na rekata Bregalnica, na nadmorska visina od 580 m. Zafa}a povr{ina od 350 ha. Ima umereno-kontinentalna klima so prose~na godi{na temperatura na vozduhot od 10,5°S i prose~ni godi{ni vrne`i od 515 mm. So magistralniot pat M–5 na zapad e povrzano so Ko~ani, a na istok so Blagoevgrad, vo sosedna Bugarija. Na jug od D., po dolinata na Bregalnica, vodi magistralen pat koj, preku Peh~evo, go povrzuva gradot so Berovo. Pod imeto Carevo Selo prvpat se spomnuva vo edna povelba na Car Du{an od 1347 g., a sega{noto ime mu e dadeno vo 1951 g., vo ~est na makedonskiot revolucioner Goce Del~ev. Sè do krajot na XIX v., poradi geografskata perifernost, naselbata egzistirala samo kako pogolemo selo. Potoa, kako centar na oblasta Pijanec, funkcionalno i ekonomski po~nalo da se razviva i dobilo obele`je na grat~e. Vo 1900 g. naselbata broela 2.686 `. Vo periodot me|u dvete svetski vojni bele`i stagnacija, a naselenieto brojno se namaluva. Vo 1931 g. vo naselbata `iveele 2.387 `. Malku pozabrzan razvoj D. ostvaruva vo vtorata polovina na minatiot vek. Taka, dodeka vo 1953 g. vo nego imalo 5.520 `., deneska toj broj e zgolemen na 11.500 `. Od niv Makedonci se 10.761 `., Romi 564 `. i Turci 97 `. D. e sedi{te na op{tina koja zafa}a povr{ina od 42.239 ha, ima 22 naseleni mesta so 17.205 `. Glavna stopanska granka vo gradot e tekstilnata industrija. Vo Pijanec se otkrieni zna~ajni rezervi na jaglen od tipot lignit, no tie sè u{te ne se eksploatiraat. Ima gimnazija, zdravstven dom, spomenik na Goce Del~ev.

DEMIR

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

LIT.: D. Arsovski, D. Hristovski, Del~evo, Del~evo, 1974; Kiril Miqovski i dr., Ekonomski potencijali na op{tina Del~evo, MANU, Skopje, 1985. Al. St.

DEL^EVSKA KOTLINA (PIJANEC) – se nao|a vo isto~niot del na RM, vo gorniot tek na rekata Bregalnica. Ima meridijanski pravec na protegawe (jug – sever) vo dol`ina 15–16 km, a {irina 4–5 km. Pijanec e tektonska kotlina {to nastanala pome|u planinite Vlaina od istok, Golak od zapad i ogranoci od Osogovskite Planini na sever. Od sosednata Berovska Kotlina e odvoena so horstot – planinata Bejaz Tepe. Zafa}a povr{ina od 590 km². Dnoto na kotlinata e na viso~ina 560–580 m. Vo tekot na pliocenot vo kotlinata egzistiralo ezero, koe kon krajot na pliocenot i po~etokot na pleistocenot, po~nuva da istekuva preku najniskiot del predisponiran so rasednuvawe, pome|u ogranocite na Golak i na Osogovo, pri {to e izgradena dlabokata klisura na Bregalnica. Kontinentalnata klima e pogodna za razvoj na ovo{tarstvoto posebno za slivarstvoto. LIT.: A. Stojmilov, Fizi~ka geografija na Republika Makedonija, PMF, Skopje, 2003; D. Manakovi}, T. Andonovski, Reljefni karakteristiki na isto~na Makedonija, „Geografski razgledi#, kn. 17, Skopje, 1979. T. And.

DEMA, Galip (s. Ome`i, Albanija, 27. IV 1919) ‡ pravnik, op{testvenik i dr`avnik. Diplomiral na Pravniot fakultet vo Belgrad. Pred Vtorata svetska vojna se vklu~il vo revolucionernoto dvi`ewe i bil u~esnik vo NOAVM. Nositel e na Partizanska spomenica 1941. Po Osloboduvaweto bil poverenik na okoliski i na okru`en naroden odbor za vnatre{ni raboti, prosveta i finansii, pretsedatel na op{tinski sud, sudija na okru`en sud i republi~ki sekretar za pravosudstvo na NRM. Isto taka, bil ~len na Okoliskiot i sekretar na Op{tinskiot odbor na SZBNOV, pretsedatel na Okoliskiot odbor na Crveniot krst, ~len na Upravata na Zdru`enieto na pravnicite na Makedonija, ~len na Pretsedatelstvoto na Republi~kiot odbor na SZBNOV i sudija na Ustavniot sud na Makedonija.

cionalen albanski komitet, koj sorabotuval so NOAVM (29. VI 1943). Naskoro pobaral da se priklu~i kon NOAVM so golem del od negovite milicioneri (juli 1943), a toj bil nazna~en za komandant na Prvata operativna zona na NOV i POM (13. VIII 1943) i potoa ~len na G[ na NOV i POM (septemvri 1943). Bil delegiran za pratenik od Debar (7. VII 1944) na Prvoto zasedanie na ASNOM. Po Osloboduvaweto bil osomni~en za kontrarazuznava~ki aktivnosti, poradi {to bil osuden i vo obid za begstvo ‡ ubien.

D

lem del od Peloponez, Kikladskiot sojuz, Pirej, Korint i so drugi gradovi. Vo 287 g. ja gubi vlasta, bega vo zato~eni{tvo na Selevk vo Sev. Sirija. Se odlikuva so isklu~itelna ubavina, hrabrost, nezauzdanost i vlastoqubivost (Plutarh). LIT.: F. Papazoglu, Istorija na helenisti~kiot period, Skopje, 1995. A. [uk.

IZV.: Izvori za osloboditelnata vojna i revolucija vo Makedonija, tom I, kniga treta, Skopje, noemvri 1970, 342 i 345; Ki~evo i Ki~evsko vo NOV 1941–1945, Dokumenti, Ki~evo, 1985, 127, 136, 141, 156, 207, 208, 575, 576; Dokumenti za voenata organizacija vo Makedoija 1941‡1945. Pokrainski i Glaven {tab na Makedonija 1941‡1943. Tom 1, kn. 1, Skopje, 2001, 148, 199, 212, 224 i 231. S. Ml.

Demirkapiskata Klisura

Demetrij I Poliorket, moneta, avers/revers

DEMETRIJ I Poliorket (294– 287 g. pr.n.e.) – makedonski kral, najmlad me|u dijadosite, ve{t vojskovodec. Sin na Antigon I Ednookiot i na Stratonika. Aktivno mu pomaga na svojot tatko vo borbite so drugite dijadosi. Po smrtta na Aleksandar u~estvuva vo voeni pohodi vo: Helada, Palestina, Kipar, Helespont i kaj Babilon. Ja osvojuva Atina (307), ja porazuva flotata na egipetskiot kral Ptolemaj I Soter (306 g.); so izvonredna ve{tina za opsadi (poradi {to go dobiva prekarot Opsaduva~) go osvojuva Rodos (305–304). Vo 294 g. pr.n.e. e proglasen za kral na Makedonija, vladee i so: Tesalija, Bojotija, Lokrida, Fokida (bez Delfi), go-

DEMIR KAPIJA – grad vo Povardarjeto: 3.275 `. (2002 g.). Se nao|a na vlezot vo Demirkapiskata Klisura, na mestoto kade {to r. Bo{ava se vleva vo Vardar, na nadmorska visina od okolu 100 m. Zafa}a povr{ina od 160 ha. Ima promenetomediteranska klima so sredna godi{na temperatura na vozduhot od 13,6°S i prose~na godi{na koli~ina na vrne`i od 476 mm. Vo anti~kiot period se spomenuva pod imeto Stenos, {to vo prevod zna~i tesnina ili klisura. Slovenskoto ime na naselbata e Prosek, a se spomenuva vo 11 i 12 v. Dene{noto ime Demir Kapija go dale Turcite. Za grad e proglasen vo 2004 g. Naselenieto go sostavuvaat Makedonci, a od malcinstvata se zastapeni samo malku Srbi (34 `.). Demir Kapija e sedi{te na op{tina koja zafa}a povr{ina od 31.106 ha, ima 15 naseleni mesta so 4.545 `. Glavno

BIBL.: Nacisti~ko srednovekovie. „Okovani vo prangi#, Skopje, 1981, 66–68. S. Ml.

DEMA, Hamdi (s. Ome{i, Pe{kopeja, Albanija, ? ‡ Zapadna Makedonija, 1945) ‡ privrzanik na albanskiot kral Zogu. Bil vo slu`ba na albanskata kvislin{ka vlast i na italijanskite okupatori vo Makedonija (1941‡ 1943). Kako kapetan na albanskata milicija vo okupirano Ki~evo (od 1942), formiral Na-

Demir Kapija

449

D

DEMIR

zanimawe e lozarstvoto i odgleduvaweto na ranogradinarski kulturi, posebno piperki. Vo naselbata ima osumgodi{no u~ili{te, dom za hendikepirani i zdravstvena stanica. Al. St. DEMIR, Firuz Nazim ([tip, 16. X 1923 ‡ Skopje, 1988) ‡ komunisti~ki deec, politi~ar i op{testvenik, od turska nacionalnost. Kako u~enik vo VI klas gimnazija, stanal ~len na SKOJ i ilegalen organizator na NOB (1941), poradi {to bil isklu~en od gimnazijata, bez pravo na upis vo drugo u~ili{te. Podocna stanal ~len na KPJ i ~len na MK na SKOJ vo [tip (od po~etokot na 1942). Tripati bil apsen (1942, 1943 i 1944). Po poslednoto apsewe, dvapati bil interniran, prvin vo Bel Izvor (Ardinsko, Bugarija), potoa, po novoto apsewe vo istata ve~er po vra}aweto vo [tip, vo Hvojna (Asenovgradsko, Bugarija, do 6. IX 1944), po {to u~estvuval vo vospostavuvaweto na narodnata vlast vo tri op{tini vo Bugarija. Na vra}aweto pristignal pri G[ na NOV i POM vo s. Mitra{inci, Male{evsko (16. IX 1944), po {to bil upaten za ~len na Okoliskiot komitet na KPM vo [tip i sekretar na Op{tinskiot komitet na KPM vo s. Dragoevo, [tipsko. Po Osloboduvaweto bil profesionalen politi~ki rabotnik. Ja zavr{il Visokata politi~ka {kola „\uro \akovi}“ vo Belgrad i diplomiral na Pravniot fakultet. Bil ~len i kadrovik na Oblasniot komitet na KPM vo [tip (maj 1945‡1946), instruktor i kadrovik na CK na KPM (1947), sekretar na Okoliskiot komitet na KPM vo Radovi{ (1946 i od juli 1950), sekretar na Okoliskiot komitet na KPM vo Strumica (maj‡juli 1947), ~len na Revizionata komisija na KPM (24. XII 1948 ‡ 28. V 1954), ~len na Biroto na Oblasniot komitet na KPM vo [tip (1949) i pretsedatel na Kontrolnata komisija pri Oblasniot odbor (1949), sekretar na Okoliskiot komitet vo [tip, pretsedatel na Okoliskiot naroden front i na Okoliskiot SZB od NOV (od juli 1953), ~len na CK na KPM (30. V 1954 ‡ 21. XI 1968), pretsedatel na Komisijata za selo pri CK na SKM (1957), pretsedatel na Kontrolnata komisija na CK na SKM (1959), potpretsedatel (1959) i pretsedatel na Zadru`niot sojuz na SRM (1960‡1961), pretsedatel na Organizaciono-politi~kiot sobor na Sobranieto na SRM i ~len na Pretsedatelstvoto na CK na SKM (od 1963), republi~ki (od 1967) i sojuzen naroden pratenik 450

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

vo pove}e svikuvawa, ~len na Glavniot odbor i potpretsedatel na Republi~kata konferencija na SSRNM i ~len na Sojuznata konferencija na SSRNJ, ~len na Sovetot na Federacijata (1970), ~len na Pretsedatelstvoto na SRM (od 1976), ~len na Glavniot odbor na SZB od NOVM i na Centralniot odbor na SZB od NOVJ. Nositel e na Partizanska spomenica 1941. BIBL.: Ulogata na Blagoj Jankov-Mu~eto vo organiziraweto na narodnoosloboditelnoto dvi`ewe vo Isto~na Makedonija, Strumica i Strumi~ko vo NOV 1941‡1943, Strumica, 1980, 643‡646; Se}avawe na Van~o Prkev i Slav~o Stojmenski, „Delo 74“, VIII, 3, [tip, 1981, 3-16; Se}avawe na 40-godi{ninata od formiraweto na odredot „Goce Del~ev“, „Delo 74“, X, 2, [tip, 1983, 476‡490 (so koavtorot Isak Sion). LIT.: [tip i [tipsko vo narodnoosloboditelnata vojna 1941‡1945. Prilozi od Nau~niot sobir odr`an na 17, 18 i 19 maj 1990 godina vo [tip, kn. 1‡4, Skopje, 2000‡2001. S. Ml.

Hamdi Tair Demir

DEMIR, Hamdi Tair (Skopje, 25. V 1917 ‡ 15. II 1976) ‡ rabotnik, prvoborec i politi~ki deec. Bil ~len na skoevska grupa od pripadnici na turskata i albanskata nacionalnost (kraj na noemvri 1939). Podocna i samiot stanal sekretar na skoevska grupa (sredina na januari 1941). Naskoro potoa stanal i ~len na KP vo partiska }elija od pripadnici na turskata nacionalnost (po~etok na juni 1941), ~len na Reonskiot komitet na KP i ~len na Gradskiot odbor na Narodnata pomo{. Negovata slatkarska rabotilnica bila zna~aen sobiren punkt na Narodnata pomo{ i bil eden od rakovoditelite na {trajkuva~kite odbori na {amixiite, sulbenxiite i tutunskite rabotnici. Priklu~uvaj}i se kon Skopskiot NOP odred so vre}a oru`je, knigi i dr., zaedno so u{te dvajca pripadnici na turskata nacionalnost, bil uapsen (13. X 1941) i bugarskiot Voen preki sud vo Skopje go osudil na smrt so besewe (24. XI 1941). Spored obvinitelniot akt: „Rabotnicite i mladite Turci vo Skopje, {to uspeal da gi organi-

zira, gi sobiral vo negovata slatkarska rabotilnica, kade im zboruval za celite i zada~ite na grupata, da bidat gotovi za dejstvo, da se vooru`uvaat i da zaminuvaat kaj nivnite drugari vo planina za op{to oru`eno vostanie.# Od izma~uvawata vo zatvorot Idrizovo ostanal stoprocenten invalid od II grupa. Po organiziranoto begstvo od zatvorot (29. VIII 1944) stapil vo Tretata makedonska NOU brigada i bil politi~ki komesar na ~eta, a potoa bil ispraten vo Svetinikolsko za da formira NOO, organizacii na NOF, Narodnata mladina i AF@. Po Osloboduvaweto u~estvuval vo formiraweto na Odborot na NOF na tekstilnite rabotnici vo Skopje (22. XII 1944), a samiot toj bil izbran za ~len na Odborot na NOF na Skopje (29. XII 1944), ~len na Gradskiot komitet na KPM (1945‡1952) i pretsedatel na Sojuzot na borcite od ^etvrtiot reon na gradot Skopje. Na prvite slobodni izbori bil izbran za odbornik i sekretar na ^etvrtiot naroden odbor vo Skopje i naroden pratenik na Ustavotvornoto sobranie na NRM (1946). Podocna bil i pratenik vo Narodnoto sobranie na NRM, ~len na Pretsedatelstvoto na Republi~kiot odbor na SZBNOVM i ~len na Sovetot na Republikata. Nositel e na Partizanska spomenica 1941. IZV.: DARM ‡ Skopje, k. 135, obvinitelen akt br. 118/41. LIT.: Kemal Sejfula, Formiraweto na muslimanskata }elija, „13 Noemvri#, IX, 9, 13. XI, 1970, 3; Skopje vo NOV 1941. Materijali od nau~niot sobir, Skopje, 1973, 240, 241, 243, 245, 247–149, 353, 354 i 399; Mitre Inadeski, Hronologija na Skopje. Rabotni~koto i narodnoosloboditelnoto dvi`ewe 1939‡1945, kniga vtora. Skopje, 1974. 17, 42, 51, 71, 75, 76, 193, 197 i 208; Skopje vo osloboditelnata vojna i revolucija 1941‡1945. Zbornik na se}avawa. Tom I, kniga prva, Skopje, 1974, 184, 196, 203, 205, 206, 210, 214–216 i 219; Metodija [atorov–[arlo i negovoto vreme (1897‡1944), INI Skopje, 2007; Pogreban Hamdi Demir, „Nova Makedonija#, XXXI, 10441, Skopje, 17. II 1976, 6. S. Ml.

DEMIR HISAR – grad vo zapadniot del na RM: 2.593 `. (2002 g.). Se nao|a vo ju`niot del na oblasta Demir Hisar, na patot Bitola – Ki~evo. Zafa}a povr{ina od 250 ha. Se razvil od porane{noto selo Murga{evo. Za gradska naselba e proglasen vo 2004 g. Naselenieto go sostavuvaat Makedonci i sosema mal broj Albanci (62 `.) i Turci (22 `.). Sedi{te e na op{tina {to zafa}a povr{ina od 48.013 ha, ima 41 naseleno mesto so 9.497 `. Od industriski objekti, postojat fabrika za pru`ini, tekstilna fabrika i sa~mar-

DEMOGRAFSKO

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

D

LIT.: Vo Srceto na [panija. Se}avawa na interbrigadisti od Makedonija, Skopje, 1975, 13–21. O. Iv.

Demir Hisar

nica vo s. @eleznec. Pome|u selata @van i Slep~e se nao|a rudnikot za `elezna ruda. Ima osumgodi{no u~ili{te, gimnazija i bolnica. Al. St.

na 1943). Po kratok prestoj na sloboda, pak bila uapsena i internirana vo s. Vr{ec kaj Belograt~ik (Bugarija, april ‡ avgust 1944). Po vra}aweto vedna{ se vklu~ila vo NOAVM. Bila ~len na Okoliskiot komitet na KPM, na Prviot oblasten komitet na KPM, na Glavniot odbor na AF@ na Makedonija, na Glavniot odbor na SSRNM i dr. IZV.: Zbornik na dokumenti za u~estvoto na `enite od Makedonija vo Narodnoosloboditelnata vojna i Revolucijata 1941–1945, Skopje, 1976. S. Ml.

Stefan Demirev

DEMIREV, Stefan (Pleven, Bugarija, 15. X 1917 – Skopje, 15. X 1968) ‡ operski pevec, bariton. Peewe u~el privatno kaj prof. K. Trpkov. Vo Operata na MNT (1948‡1968) vo po~etokot e kako ~len na horot, a nekolku godini podocna kako solist. Na operskata scena na MNT ostvaril pove}e od 40 ulogi od koi pogolemi i pozna~ajni se: Bartolo (Sevilskiot berber), Don Paskvale vo istiomenata opera, Golemiot inkvizitor (Don Karlos), Majkl (Paja`ina), Prv sve{tenik (Vol{ebnata flejta), Na~alnik (Analfabet). Samostojno gostuval vo Belgradskata opera. Posebno bil uspe{en vo kreiraweto na komi~ni ulogi. F. M. DEMNIEVA–KUZMANOVSKA, Blagojka (Veles, 1920 ‡ Skopje, 1999) ‡ nastavnik, komunisti~ki deec i borec. Kako student na Belgradskiot univerzitet, bila ~len na KPJ (1940), na MK na KPJ i na MK na SKOJ vo Veles (esenta 1941). Bila uapsena od bugarskata policija (dekemvri 1941), a po {estmese~noto isleduvawe e internirana vo Zlatograd (Bugarija), do po~etokot na 1943. Vo Veles pak bila uapsena i internirana vo `enskiot logor †Sveti Nikola# kaj Asenovgrad (Bugarija, fevruari ‡ kon krajot

Aleksa Demnievski, komandant na XV makedonski korpus na JNA

DEMNIEVSKI, Aleksa (psevd. Bauman) (Veles, 1905 – Belgrad, 5. IX 1961) – pripadnik na rabotni~koto i komunisti~koto dvi`ewe, u~esnik vo [panskata gra|anska vojna, general-potpolkovnik na JNA. Bil ~len na KPJ (od 1926). Vo 1928 g. oti{ol vo SSSR, kade {to go zavr{il Komunisti~kiot univerzitet (1932). Bil na razni dol`nosti vo Moskovskata oblast, a vo 1934 g. bil major na Crvenata armija i komandant na brigada. Od 1936 do 1939 g. u~estvuval vo [panskata gra|anska vojna kako komandant na bataljonot „\uro \akovi}# i na brigadata „Georgi Dimitrov# i dvapati bil ranuvan. Po porazot na [panskata republikanska armija otpatuval vo SSSR. Vo dekemvri 1944 g. se vratil vo Jugoslavija i bil postaven za komandant na XV makedonski korpus na JNA {to se borel na Sremskiot front. Po Vojnata bil zamenik-komandant na V armija, komandant na zadninata na I armija, na~alnik na Upravata na Dr`avniot sekretarijat na Narodnata odbrana.

DEMOGRAFIJA – nauka za naselenieto. Taa se definira kako op{testvena nauka za razvojot na naselenieto (populacijata). Gi opfa}a kako komponentite na prirodnoto i mehani~koto dvi`ewe, taka i promenite vo strukturata na naselenieto. Na nekoi fakulteti na Univerzitetot „Sv. Kiril i Metodij# (Ekonomski, Filozofski, Medicinski i dr.) taa e zastapena vo nastavnite planovi kako predmet formalna demografija, koja ~esto se narekuva demometrija i se zanimava so izrabotka i so primena na metodite na kvantitativnata analiza na demografskite pojavi vo ramkite na statistikata na naselenieto, vitalnata statistika i migracionata statistika. Me|u makedonskite ekonomisti {to se zanimavale so izu~uvawe na demografski pra{awa treba da se odbele`at: Lazar Sokolov (poznat makedonski ekonomist, koj{to doktoriral na tema od oblasta na Maltusovata teorija za naselenieto), Aleksandar ]ur~iev (redoven profesor na Ekonomskiot fakultet, vo penzija), Slave Risteski (redoven profesor na Ekonomskiot fakultet), Elka Dimitrieva (Ekonomski institut) i Verica Janevska (Ekonomski institut. LIT:. Slave Risteski, Demografskata tranzicija vo Republika Makedonija, Skopje, 1996; istiot, Demografski metodi so demografska analiza, Skopje, 2006. S. R.

DEMOGRAFSKA TRANZICIJA – preod od eden kon drug model na reprodukcija na populacijata. Vo RM, vrz osnova na projavenite demografski trendovi (stapkata na natalitet od 40,7‰ za 1948 g. e namalena na 13,8‰, 2002 g.), mo`e da se zaklu~i deka e pri kraj procesot na demografskata tranzicija. Vo isto vreme, toa bi zna~elo deka dr`avata se pribli`uva kon „pragot# na potranzicionata etapa od svojot demografski razvoj. LIT.: Slave Risteski, Demografskata tranzicija vo Republika Makedonija, Skopje, 1996; istiot, Demografski metodi so demografska analiza, Skopje, 2006. S. R.

DEMOGRAFSKO (POPULACISKO) STAREEWE – kompleksen proces {to upatuva na porastot na u~estvoto na staroto naselenie (60 i pove}e godini) vo vkupnoto naselenie. Naj~esto upotrebuvani indikatori za prou~uvawe i eksplicirawe na demografskiot proces na stareeweto se: prose~nata starost, koeficientot na starosta i indeksot na stareeweto. Spo451

D

DEMOKRATSKA

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

red popisot od 2002 g., prose~nata starost na naselenieto na RM iznesuvala 34,7 godini, koeficientot na starosta iznesuval 15%, dodeka indeksot na stareeweto iznesuval 51,3%. Mo`e da se zaklu~i deka populacijata na RM ja zafatil mo{ne intenziven proces na demografsko stareewe. LIT.: Slave Risteski, Demografskata tranzicija vo Republika Makedonija, Skopje, 1996; istiot, Demografski metodi so demografska analiza, Skopje, 2006. S. R.

DEMOKRATSKA ARMIJA NA GRCIJA (DAG) (1946 – 1949) – oru`ena formacija na KPG sozdadena na 28. X 1946 g. so obedinuvawe na site partizanski edinici pod komanda na eden Glaven {tab, so komandant Markos Vafijadis. Glavniot {tab sklu~il spogodba so NOF za obedinuvawe na makedonskite i na gr~kite partizanski edinici. Vo 1946 edinicite na DAG (organizirani vo ~eti i bataljoni, a podocna i vo divizii), imale 2.000 borci, vo 1947 brojnosta se zgolemila na 35.000 borci (od niv 15.000 bile Makedonci). DAG vodela te{ki bitki so vladinite sili na Kajmak~alan, Lerin, Vi~o i na Gramos. Vo avgust 1949 g., po porazot na Gramos, edinicite na DAG bile prisileni na povlekuvawe vo Albanija, Jugoslavija i vo Bugarija. So povlekuvaweto, se povlekuvalo i civilnoto naselenie (Makedonci i Grci). LIT.: L. Panovska, Gra|anskata vojna vo Grcija i Makedoncite 1946–1949, Skopje, 2003; R. Kirjazovski, Narodnoosloboditelniot front i drugite organizacii na Makedoncite od Egejska Makedonija 1945–1949, Skopje, 1985. St. Kis.

DEMOKRATSKA MAKEDONIJA (2. VIII 1944 ‡ 15. IV 1945) ‡ prvoto zasedanie na Antifa{isti~koto sobranie na narodnoto osloboduvawe na Makedonija (ASNOM) odr`ano na oslobodenata nacionalna teritorija vo manastirot †Sv. Otec Prohor P~iwski#, na Ilinden (2. VIII 1944), go proglasi sozdavaweto na makedonskata nacionalna dr`ava vo Vardarskiot del na Makedonija – Demokratska Makedonija, kako ramnopravna edinica vo dr`avnata zaednica so drugite nacionalni dr`avi vo DF Jugoslavija (za {to ne bil usvoen i poseben akt). Sozdavaweto na makedonskata nacionalna dr`ava bilo prifateno od vode~kite Sojuzni~ki sili: SAD, Velika Britanija i Sovetskiot Sojuz i pozdraveno na Zasedanieto od voda~ite na nivnite voeni misii vo Makedonija. Po proglasuvaweto na sozdavaweto se izvr{ilo konstituiraweto na makedonskata nacionalna dr452

Naroden sobor vo dvorot na manastirot †Sv. Prohor P~inski# (2. VIII 1944)

`ava. ASNOM se proglasil za vrhovno zakonodavno i izvr{no narodno pretstavni~ko telo na Makedonija i na makedonskata dr`ava. So toa narodnoto pretstavni~ko telo odgovorilo na voljata na celiot makedonski narod i makedonskata nacionalna dr`ava vo Vardarskiot del od Makedonija prezela piemontska obvrska za obedinuvawe na Makedonija. Vo Manifestot do makedonskiot narod od Sobranieto bilo proklamirano pred celata svetska javnost neotstapno obedinuvawe na celiot makedonski narod so primena na pravoto na samoopredeluvawe. Ilinden, 2 avgust bil proglasen za dr`aven praznik, so {to bil potenciran kontinuitetot na makedonskata nacionalna dr`avnost. Makedonskiot jazik bil proglasen za slu`ben jazik vo makedonskata dr`ava. ASNOM objavil deka zakonodavnata vlast }e ja izvr{uva na plenarni zasedanija i preku Prezidiumot, a izvr{nata vlast Prezidiumot so funkcija na Narodna vlada. Za pretsedatel na ASNOM i na Prezidiumot bil izbran Metodija Andonov–^ento. Makedonija se konstituirala kako suverena demokratska parlamentarna dr`ava vo koja site gra|ani se ednakvi i se ramnopravni pred zakonite, nezavisno od nivnata narodnost, pol, rasa i veroispoved. ASNOM usvoil i objavil posebna Deklaracija za osnovnite prava na gra|anite na Demokratska Makedonija. Na nacionalnite malcinstva, Demokratska Makedonija, im gi obezbeduvala site prava na sloboden nacionalen `ivot. Na site gra|ani im garantirala sigurnost na li~nosta, na privatnata sopstvenost i sigurnost na imotot; ~ovekovi prava i slobodi; sloboda na govor, sobirawe i zdru`uvawe, op{to ednakvo neposredno izborno pravo so tajno glasawe, sloboda na pe~atot. Prezidiumot (od 17 ~lena

i 2 potpretsedateli) so funkcii na zakonodaven dom i Vlada, do 28. XII (do Prvoto vonredno zasedanie na ASNOM) gi donelo sistemskite dokumenti i drugite osnovni akti so koi se ureduvale: pravniot poredok, zakonodavnata, sudskata i izvr{nata vlast, kako i propisite za organite na dr`avnata vlast vo vitalnite oblasti: stopanstvoto, trgovijata i finansiite, dano~nata politika i buxetot, socijalata i prosvetata. Vnatre{niot red go obezbeduvala Narodna milicija i slu`bata na Oddelenieto za za{tita na narodot (OZNA). Makedonskata vojska gi obezbeduvala dr`avnite granici i fukcioniraweto na carinskite punktovi na granicata so Bugarija (Deve Bair i Carevo Selo), so Grcija (Dojran, Gevgelija, Grade{nica kaj Bitola) i so Albanija (Sv. Naum, Rado`da, ]afasan i Gorna Belica). Poverenstvoto za vnatre{ni raboti prezelo bezbednosni merki na severnata granica za spre~uvawe neprijatelsko dejstvuvawe od Srbija. Na jugoslovenskite podanici {to `iveele vo Makedonija (do 1941) privremeno im bilo zabraneto vra}awe vo makedonskata dr`ava. Makedonija imala, vo Sofija, Privremeno makedonsko pretstavni{tvo, bilateralnite odnosi so OF Bugarija imale karakter na me|udr`avni odnosi. Poverenstvo za nadvore{ni odnosi, iako bilo potrebno od vnatre{nopoliti~ki pri~ini, ne bilo osnovano. Prezidiumot vospostavil praven poredok na celata dr`avna teritorija, so funkcionalna sudska vlast. Poverenstvoto za stopanstvo primenilo merki za obnovuvawe na stopanstvoto, za regulirawe na vnatre{niot pazar i za spre~uvawe na {pekulativnata trgovija. Poverenstvoto za finansii primenilo merki za kontrola na pari~nata masa i za spre~uvawe na inflacijata. Za finan-

DEMOSTEN

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

siraweto na dr`avata, pokraj redovnite danoci, bil voveden ednokraten vonreden danok. Za 1945 g. bil proektiran redoven dr`aven buxet. Samostojnosta i suverenosta na Makedonija Prezidiumot ja potenciral i vo upatstavata za organizacijata i rabotata na organite na dr`avnata vlast (20. X 1944) so uka`uvawe deka ASNOM ja izrazuva nacionalnata sloboda i dr`avnata nezavisnost i deka e nositel na suverenitetot na Makedonija. Do radikalen presvrt do{lo po interveniraweto od Belgrad vo vnatre{nite raboti na makedonskata dr`ava. Na Zasedanieto na ASNOM (15. IV 1945) bile izvr{eni promeni vo zakonodavnata i vo izvr{nata vlast so donesuvawe na potrebnite zakoni: Zakon za izmenuvawe i dopolnuvawe na Re{enieto na Antifa{isti~koto sobranie na narodnoto osloboduvawe na Makedonija za konstituirawe na ASNOM kako vrhoven zakonodaven i izvr{en organ na dr`avnata vlast vo Demokratska Makedonija, so koj bila proglasena za federalna dr`ava na DFJugoslavija i Zakon za imenuvawe Vlada na Demokratska Federalna Makedonija, formirana pod pretsedatelstvo na Lazar Koli{evski (16. IV), po {to seta vlast ja prezela Komunisti~kata partija na Makedonija. LIT.: ASNOM 1944–1964, Zbornik na dokumenti, Skopje, 1964; ASNOM, dokumenti od Prvoto i Vtoroto zasedanie, I, 1–2, Skopje, 1984. M. Min.

DEMOKRATSKA OBNOVA NA MAKEDONIJA ‡ gra|anska politi~ka partija smestena vo politi~kiot centar, registrirana kon krajot na XI 2005 g. Na parlamentarnite izbori vo 2006 g. osvoi edno prateni~ko mesto vo Sobranieto na RM. U~estvuva vo sostavot na Vladata na RM, zaedno so VMRO‡DPMNE, DPA, NSDP, SPM i PEI. Lider na DOM e Liljana Popovska. LIT.: Svetomir [kari}, Ustavno pravo, Skopje, 2006; Gordana Siljanovska-Davkova, Makedonske politicke partije kroz prizmu ideologije, Beograd, 2007. \or. I.

DEMOKRATSKA PARTIJA ZA MAKEDONSKO NACIONALNO EDINSTVO (januari 1990) ‡ partija osnovana od demokratski orientirani Makedonci od emigracijata vo Evropa, so privremeno rakovodno telo – Koordinativen sovet na DPMNE, pod pretsedatelstvo na Dragan Bogdanovski. Koordinativniot sovet (23. I) upatil pismeno barawe do Sobranieto na SFRJ, SIS, do Sobranieto i Izvr{niot sovet na SRM za pravo Demokratskata partija za makedonsko nacionalno edinstvo da se konstituira vo SR Makedonija, so site prava i obvrski

kako i drugite partii. Bile upateni barawa do Narodnoto sobranie i do Ministerskiot sovet na NR Bugarija (fevruari 1990) za konstituirawe, odnosno za legalizirawe na DPMNE vo Pirinskiot del od Makedonija i vo Sofija, centarot na makedonskata emigracija, kako i do Parlamentot i do Vladata na Republika Grcija, DPMNE kako demokratska partija na makedonskiot narod da se konstituira i vo Egejskiot del na Makedonija. Vo prilog na barawata bila dostavena Politi~kata platforma na partijata. LIT.: D-r Ivan Katarxiev, Makedonskata politi~ka emigracija po Vtorata svetska vojna, Skopje, 1994. M. Min.

Amblemot na Demokratskata partija na Albancite

DEMOKRATSKA PARTIJA NA ALBANCITE ‡ politi~ka partija na etni~kite Albanci vo RM, formirana vo 1997 g., kako konkurent na PDP. DPA e sozdadena so obedinuvawe na Partijata za demokratski prosperitet na Albancite od 1994 g. i na Narodnata demokratska partija, formirana vo 1990 g. Na parlamentarnite izbori (1998) g. osvojuva 16 prateni~ki mesta i formira koaliciona vlada so VMRO‡ DPMNE i so Demokratskata alternativa. Na parlamentarnite izbori od 2002 g. osvojuva sedum prateni~ki mesta i zaminuva vo opozicija. Na parlamentarnite izbori od 2006 g. osvojuva 11 prateni~ki mesta i stanuva koalicionen partner vo Vladata na VMRO‡DPMNE. Lider na DPA e Arben Xaferi, a od 2007 g. e Menduh Ta~i. LIT.: Svetomir Skaric, Democratic Elections in Macedonia, 1990 – 2002, Berlin, 2005; Gordana Siljanovska-Davkova, Makedonske politicke partije kroz prizmu ideologije, Beograd, 2007. \or. I.

DEMOKRATSKA PARTIJA NA MAKEDONCITE VO VOJVODINA (Novi Sad, 25. V 2004) ‡ politi~ka partija formirana za da gi zastapuva interesite na Makedoncite vo Vojvodina za ostvaruvawe na malcinskite prava predvideni so Ustavot na dr`avata. Na osnova~koto sobranie bile doneseni aktite i programata na Partijata. Za pretsedatel na Partijata bil izbran d-r Dragan Vekovski. LIT.: Gojko Ilievski, [to se slu~i so nas?, Po`arevac, 2006. M. Min.

D

Amblemot na Demokratskata unija za integracija

DEMOKRATSKA UNIJA ZA INTEGRACIJA (DUI) ‡ politi~ka partija na etni~kite Albanci vo Makedonija, formirana vo juni 2002 g. Sostavena e od jadroto na paramilitarnata formacija Osloboditelna narodna armija, koja vo tekot na 2001 g. u~estvuva{e vo vojnata protiv oru`enite sili na RM. Na parlamentarnite izbori vo septemvri 2002 g. DUI osvoi 16 prateni~ki mesta i formira koaliciona vlada so SDSM i so LDP. Na parlamentarnite izbori odr`ani vo 2006 g. taa osvoi 14 prateni~ki mesta i zamina vo opozicija, bidej}i mandatarot na novata Vlada na RM Nikola Gruevski se opredeli za stariot koalicionen partner DPA. Lider na DUI e Ali Ahmeti, voen komandant na porane{nata ONA. LIT.: Svetomir [kari}, Ustavno pravo, Skopje, 2006; Gordana Siljanovska-Davkova, Makedonske politicke partije kroz prizmu ideologije, Beograd, 2007. \or. Iv.

DEMOKRATSKI FRONT NA MAKEDONIJA „ILINDEN 1903# (1945‡1946) ‡ konspirativna politi~ka organizacija vo NRM, osnovana da dejstvuva za ostvaruvawe na ilindenskiot ideal za samostojna nezavisna makedonska dr`ava. Pred odr`uvaweto na Pariskata mirovna konferncija, Organizacijata podgotvila Memorandum (1946) so koj od vladite na golemite Sojuzni~ki sili: SAD, Velika Britanija i Sovetskiot Sojuz barala na makedonskiot narod, sojuznik vo antifa{isti~kata koalicija, koj dal svoj pridones vo Antifa{isti~kata vojna, da mu se priznae pravoto na sloboda, obedinuvawe i sozdavawe nezavisna makedonska dr`ava. LIT.: Mihajlo Minoski, Tajna politi~ka organizacija vo N/S RM, Sto godini VMRO, zlatna kniga, Skopje, 1993; D-r Stojan Risteski, Sudeni za Makedonija (1945–1985), Skopje, 1993; Ivan Katarxiev, Sto godini od formiraweto na VMRO, Skopje, 1993. M. Min.

DEMOSTEN (s. Pajanija, 384 – o. Kalaurija, 322 g. pr.n.e.) – najslavniot retor i atinski politi~ar; se proslavuva so politi~kite govori protiv makedonskiot kral Filip II (359–336) nare~eni „Filipiki#. Neumorno i precizno gi sledi dejstvata i uspesite na Filip kako neprijatel na Atina i na site Heleni, ja istra453

D

DEN

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

X 1945). Kako dr`aven praznik prvpat e odbele`en na 11. X 1945 g. LIT.: Vlado Ivanoski, 11 Oktomvri 1941, Skopje, 1971. Vl. Iv.

Atinskiot govornik i politi~ar Demosten

`uva negovata politi~ka i voena strategija, gi zabele`uva site uspesi na Filip i na makedonskata vojska; Filipikite se isklu~itelno zna~aen dokument, za{to nikoj nikoga{ vo svetskata istorija ne „falel# nikogo niz tolku `estoko napa|awe i so takva omraza. Negoviot obid da gi spasi helenskite polisi od makedonskiot osvojuva~ i da gi obedini Helenite vo panhelenski sojuz propadnal. Po smrtta na Aleksandar Makedonski (323) toj gi pottiknuva Helenite protiv makedonskite vladeteli. Progonuvan od makedonskiot vladetel Antipatar, bega na o. Kalaurija i se samoubiva vo hramot na Posejdon. LIT.: Demosthenes, I–VII, Harvard University Press, 19956, 58, 1962, 63; Plutarch, Demosthenes, Harvard University Press, 1959; Demosten, Govori, prev. D. ^adikovska, Skopje, 1995; A. [ukarova, Filip II i atinskite retori, Skopje, 2003; P. Karlie, Demosten, Skopje, 1994. A. [uk.

DEN NA VOSTANIETO NA MAKEDONSKIOT NAROD VO VARDARSKIOT DEL NA MAKEDONIJA (11. X 1941) – dr`aven praznik na RM. Po odluka na PK na KPJ za Makedonija, Prilepskiot partizanski odred izvr{il napad na bugarskiot policiski u~astok, zatvorot i TT liniite vo Prilep i go ozna~il organiziraniot po~etok na oru`enoto vostanie vo Makedonija protiv fa{isti~kite okupatori, za nacionalna i socijalna sloboda i za sozdavawe sopstvena makedonska dr`ava. Narodnoto sobranie donelo poseben Zakon za proglasuvawe na ovoj den za dr`aven praznik na DFM (Slu`ben vesnik na DFM, 1.

Zgradata na bugarskiot policiski u~astok vo Prilep

454

DEN NA @ENATA (8 Mart) ‡ den na me|unarodnata solidarnost na `enite vo nivnata borba za emancipacija i za promena na op{testveniot status za ekonomska i politi~ka ramnopravnost, vostanoven na Kongresot na Vtorata internacionala vo Kopenhagen (1910). Vo Makedonija prv sobir na `enite na koj se raspravalo za polo`bata na `enata bil odr`an vo Skopje, kon krajot na 1907 g. Prvo odbele`uvawe na praznikot e registrirano vo Skopje 1920 g. Vo narednite godini do denes odbele`uvawata imaat neprekinat kontinuitet, so barawe za celosna ramnopravnost me|u polovite. V. V. - V.

cii imalo po Mladoturskata revolucija, na koi, osven iska`anata solidarnost so me|unarodniot proletarijat, bile istaknuvani i nacionalnoosloboditelni barawa pod mototo: Makedonija na Makedoncite i federalizirawe na osmanliskata dr`ava. Manifestaciite vo vremeto na vojnite bile za osuda na vojnata i za nedeliva Makedonija, kako posebna dr`ava. Vo periodot me|u dvete svetski vojni bile za osuda na okupatorskite re`imi i za osloboduvawe i obedinuvawe na Makedonija vo samostojna dr`ava. Vo vremeto na NOB bile proslavuvani pod znakot na pobedata. Po Osloboduvaweto bil proglasen za dvodneven dr`aven praznik. LIT.: Rabotni~koto i komunisti~koto dvi`ewe vo Makedonija, Skopje, 1970; Hronologija radni~kog pokreta i SKJ, 1919– 1970, Beograd, 1980. O. Iv.

DEN NA RUDARITE OD RM (28 avgust) ‡ praznik na rudarite vo RM, vo spomen na [trajkot na rudarite od Rudnikot Lojane, Kumanovsko (1929) za podobruvawe na rabotnite uslovi i zgolemuvawe na li~nite dohodi. S. Ml. DEN NA SOLIDARNOSTA (Skopje, 26 juli) – denot na `rtvite od skopskiot zemjotres i Den na solidarnosta. Na 26. VII 1963 vo 5.17 ~. Skopje, glavniot grad na RM, go pogodil katastrofalen zemjotres. Zaginale 1070, a bile povredeni nad pet iljadi gra|ani. Najmnogu nastradal centarot kade se smetalo deka bil epicentarot. Zemjotresot gi naru{il osnovnite funkcii na gradot i negoviot dotoga{en priroden razvoj. Mnogu zemji od svetot mu priteknale na pomo{. Pokraj obnovata na o{tetenite objekti, bile izgradeni nekolku novi naselbi (Taftalixe, Kozle, Dra~evo, Butel, \or~e Petrov i dr.). Vo gradot bile podignati objekti za stopanski, zdravstveni, obrazovni, kulturni i drugi potrebi. Zatoa Skopje be{e nare~en Grad na svetskata solidarnost, a 26 juli Den na solidarnosta. LIT.: D-r Aleksandar Matkovski, Hronika na zemjotresot vo Skopje: (26 juli 1963), Skopje, 1962; D-r Novica Veljanovski (so koavtori), Zapoznajte ja Makedonija, Skopje, 2001. N. V.

DEN NA TRUDOT (1 Maj) – me|unaroden praznik na trudot, simbol na proleterskata solidarnost vo znak na se}avaweto na ~ika{kite rabotni~ki demonstracii (1886) za 8-~asovno rabotno vreme i socijalno zakonodavstvo. Odlukata za negova proslava ja donela II internacionala. Vo Makedonija prvpat bil odbele`an vo 1896 g., a pomasovni manifesta-

Denar, moneta od sovremenata nacionalna valuta

DENAR – pari~na edinica vo Stariot Rim (iskovan prvpat vo 268 g. pr.n.e.), denes vo RM, sli~na i vo drugi delovi na svetot (Srbija, Iran, Irak, Jordan, Kuvajt i dr.). Vo sredniot vek bil pari~na baza vo pove}e germanski, italijanski i slovenski dr`avi. Vo XIX v. bil plate`no sredstvo vo Srbija (dinar), a vo XX v. i vo Jugoslavija. Vo RM prvite denari (apoeni od 10 denari) se otpe~ateni vo januari 1992 g., vo prilepskata pe~atnica „11 Oktomvri#. Oficijalno e voveden vo upotreba na 26. IV 1992 g. (Veligden), vo vremeto na premierot Nikola Kqusev (promoviran od sobraniskata govornica) i guvernerot Borko Stanoevski. LIT.: Makedonskite banknoti i kovani pari (1992–2002), Skopje, 2002. B. Petr.

Rimski republikanski denar, avers/revers

DENAR ‡ srebrena moneta (denarius) {to bila pu{tena vo optek vo rimskiot monetaren sistem vo 211 g. pr.n.e. Denarite stanale

DEPORTACIJA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

glavni i najpopularni kovani moneti, koi bile del od rimskiot monetaren sistem sè do po~etokot na III v. Prvobitnata vrednost na denarot bila 10 asa. Me|u 140 i 130 g. pr.n.e. negovata vrednost bila smeneta vo 16 asa. Ovie rimski pari, spored koi e izvedeno i imeto na dene{nata makedonska valuta, vo anti~kiot period cirkulirale i na teritorijata na dene{na RM. Po~nuvaj}i od II v. pr.n.e., pa sè do po~etokot na III v., tie pretstavuvale glavno plate`no sredstvo. LIT.: M. H. Crawford, Roman Republican Coinage, I–II, London, 1999; P. Kos, Leksikon anti~ke numizmatike, Zagreb, 1998, 84–85. P. J.

DENACIONALIZACIJA VO RM – proces na vra}awe na imotite nacionalizirani po 2. VIII 1944 g. (v. nacionalizacija), vrz osnova na razni propisi: za op{to odzemawe imoti i za ograni~uvawe na sopstvenosta, za odzemawe na sopstvenosta zaradi ostvaruvawe op{tokorisni celi, za odzemawe imoti vrz osnova na konfiskacija, koga ovaa mera imala tipi~no ideolo{ka konotacija (glavno do donesuvaweto na Krivi~niot zakonik na FNRJ, 1951 g.), osven konfiskuvan imot za krivi~ni dela {to imaat karakter na voeni zlostorstva. Zakonot za denacionalizacija na RM, donesen vo 1998 g. i izmenet i dopolnet vo 2000 g., predviduva vra}awe vo sopstvenost na odzemeniot imot ili davawe nadomest za odzemeniot imot na fizi~ki lica dr`avjani na RM, na hramovi i verski vakafi, kako i na Evreite od RM {to ne ja pre`iveaja deportacijata i nemaat naslednici vo Makedonija. Do krajot na 2006 g. kone~no se re{eni 10.306 barawa za denacionalizacija (45,2% od vkupno podnesenite barawa) i so pravosilni re{enija e vraten sledniov imot: stanben prostor (23.148 m2; deloven prostor (36.213 m2); grade`no zemji{te 94.574.584 m2); zemjodelsko zemji{te (107.402.669 m2); {umsko zemji{te (25.213.721 m2). Za vra}awe imot preku dr`avni obvrznici, do krajot na 2005 g. se realizirani pet emisii vo iznos od 180 milioni evra, a vo tek e {estata emisija na dr`avni obvrznici vo iznos od 18 milioni evra. IZV.: Zakon za denacionalizacija, „Slu`ben vesnik na RM#, br. 20/98 i 31/2000); Podatoci od Ministerstvoto za finansii na RM – Komisija za koordinacija na rabotata na komisiite koi odlu~uvaat po barawata za denacionalizacija. T. F.

DENDRAMIS, Vasilis (1883‡ 1956) ‡ gr~ki diplomat i zamenik-minister vo Vladata na Grcija (1947‡1950), pretstavnik na Grcija vo Dru{tvoto na narodite

(1920‡1928). Vo vrska so makedonskoto malcinsko pra{awe vo Grcija vo DN (1925) go poddr`al izdavaweto na bukvarot na makedonski jazik, nasloven Abecedar, za nastava vo u~ili{tata za makedonskite deca vo Egejskiot del od Makedonija. Go obrazlo`il so elaboracija deka toj jazik e poseben jazik, razli~en od bugarskiot i od srpskiot. LIT.: Voislav Ku{evski, Gr~ki diplomat za makedonskiot jazik, Prilozi na MANU XXII, 2, 1991; Za reagiraweto i diplomatskata prepiska vo Dru{tvoto na narodite po pojavata na Abecedarot, †Godi{en zbornik na Filozofskiot fakultet#, 14 (40), 1987. M. Min.

DENDROLOGIJA – nauka {to gi prou~uva drvenestite vidovi rastenija (drvja i grmu{ki). Imeto go dobila od gr~kite zborovi dendron – drvo i logos – nauka. Vo zavisnost od toa koi drvenesti rastenija gi prou~uva, se deli na: a) {umarska, b) parkovska ili hortikulturna i v) ovo{tarska. Kako nau~na disciplina gi prou~uva slednite karakteristiki na drvenestite rastenija: sistematika, areal, morfologija, ekologija, razmno`uvawe, stopansko zna~ewe i dr. Kako nastavna disciplina vo na{ata zemja prvpat e vovedena po Vtorata svetska vojna na [umarskiot fakultet vo Skopje. Prviot nastavnik bil Hans Em, a prviot u~ebnik za studenti go objavil S. Xekov (1988), dodeka prvite dva za sredno u~ili{te (†Dendrologija#, 1989 i †Dekorativna dendrologija#, 1992) gi napi{al A. Andonoski. Al. And. DENDROFLORA. Dendroflorata na RM ja so~inuvaat 319 vida drvja i grmu{ki, so pove}e od 80 podvidovi i varieteti, vo ramkite na 119 roda i 54 familii, a 16% od vkupniot broj vidovi se balkanski endemiti, subendemiti ili relikti. Prvite bele{ki za makedonskata flora gi napravil A. Bue (A. Boue) vo prvata polovina na XIX v, koj, pridru`uvan od botani~arot Fridrih{tal (Friedrihsthal), patuval niz Evropska Turcija. Vo istiot vek, poznatiot fitogeograf A. Grizebah (A. Grisebach) ja prona{ol molikata (Pinus peuce Gris.) na Pelister (1839). Pri krajot na XIX i vo po~etokot na XX v. niz Makedonija prodefilirale golem broj floristi i fitogeografi, me|u koi: L. Adamovi}, I. Dorfler (I. Doerfler), J. Bornmiler (J. Bornmuller), E. Formanek (E. Formanek), K. Vandas (K. Vandas), N. Stojanov, T. Nikolov, N. Ko{anin, T. So{ka, P. ^erwavski, I. Rudski, O. Greben{~ikov, D. Petrovi} i H. Em, koi gi otkrile posebnostite i bogatstvoto na makedonskata flo-

D

ra. Po Vtorata svetska vojna, na [umarskiot fakultet i na [umarskiot institut vo Skopje se formiraa dve nau~ni jadra, predvodeni od H. Em i od T. Nikolovski, koi so svoite sorabotnici (S. Xekov, A. Andonoski, R. Rizovski, J. Matveevna) dadoa golem pridones vo prou~uvaweto na makedonskata dendroflora. LIT.: Hans Em, Pregled na dendroflorata na Makedonija, Skopje, 1967. Al. And.

„DENES# ‡ nezavisen politi~ki nedelnik, ~ij prv broj izlegol na 16 oktomvri 1997 g. vo Skopje. Izdava~: „MAKDEN#. Osnova~ i direktor Georgi Ajanovski, glaven i odgovoren urednik Petre Bakevski. B. P. \.

Koncert od Denovite na makedonskata muzika

DENOVI NA MAKEDONSKATA MUZIKA ‡ festival na koj se pretstavuva tvore{tvoto na makedonskite kompozitori na klasi~na muzika. Go organizira Sojuzot na kompozitorite na Makedonija (SOKOM). Prvpat se odr`a vo 1988 g. So svojata stimulativna politika odigra zna~ajna uloga vo pottiknuvaweto i afirmacijata na makedonskoto muzi~ko tvore{tvo. Preku 300 dela svojata premierna izvedba ja do`iveale tokmu na DMM. Se odr`uva kon krajot na mart sekoja godina. Od 1997 g. dobiva me|unaroden karakter, koj poslednive godini se zasiluva so u~estvo na stranski izveduva~i i so izvedba stranski dela. Na DMM tradicionalno se vra~uvaat godi{nite nagradi na SOKOM (†Trajko Prokopiev# ‡ za `ivotno delo, †Pan~e Pe{ev# ‡ za najuspe{no godi{no tvore~ko ostvaruvawe i †Georgi Bo`ikov# ‡ za najdobra izvedba na delo od makedonski kompozitor). M. Kol. DEPORTACIJA NA EVREITE OD VARDARSKIOT DEL NA MAKEDONIJA (1943). Pred krajot na 1942 g. bile zavr{eni podgotvitelnite aktivnosti za fizi~koto likvidirawe na makedonskite Evrei. Siot imot na evrejskite op{tini vo Makedonija (Skopje, Bitola i [tip) bil konfiskuvan vo polza na bugarskata dr`ava. Vo tekot na januari 1943 g. bilo ograni~eno nivnoto dvi455

D

DERVENSKA

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

selata Dvorce i Dolno Ora{je, a vo vtoroto s. Radu{a i rudni~kata kolonija. Preku klisurata vodi `elezni~ka pruga od normalen kolosek izgradena vo 1952 g. T. And.

Vaso Dervenxi

Deportacija na Evreite od Makedonija (1943)

`ewe. Na 22. II 1943 bil potpi{an dogovor me|u Aleksandar Belev, komesarot na Komesarstvoto za evrejski pra{awa pri MVRNZ vo Sofija, i Teodor Daneker, specijalist po evrejskoto pra{awe za „iseluvaweto# na 20.000 Evrei od Makedonija i Belomorieto, pri {to bile precizirani i site fazi na deportacijata. Na 11. III 1943 g., vo Skopje, Bitola, [tip i vo drugite gradovi na Makedonija so pomali evrejski zaednici, zapo~nalo sobiraweto na Evreite i nivno transportirawe vo Privremeniot koncentracionen logor vo Monopolot vo Skopje. Na 15 mart 1943 g. vo logorot imalo 7.240 Evrei. Pred deportacijata od logorot bile oslobodeni 166 lica, spored kriteriumot: lekari, aptekari i stranski dr`avjani. Na 22, 25 i 29. III 1943 g., 2.150 semejstva, so vkupno 7.148 ~lena, vo tri transporta, bile upateni vo logorot na smrtta Treblinka 2 vo Polska. IZV.: DARM, Fond: Komesarstvo za evrejski pra{awa‡KEP; Evrejska op{tina; @amilka Kolonomos ‡ D-r Vera Veskovi}–Vangeli, Evreite vo Makedonija vo Vtorata svetska vojna 1941–1945. Zbornik na dokumenti, I i II, Skopje, 1986. V. V. - V.

DERVENSKA KLISURA – klisura na rekata Vardar. Se protega od utokata na Belovi{ka Reka do s. Ra{~e vo dol`ina od 21,5 km. Vse~ena e vo trijaskite varovnici na @eden od desnata strana i Gradi{te i Dolgi Rid od levata strana na Vardar. Gi povrzuva Polo{kata Kotlina na severozapad i Skopskata Kotlina na jugoistok. Vo klisurata postojat tri tesnini i dve erozivni pro{iruvawa. Vo prvoto pro{iruvawe se 456

DERVENXI, Vaso Ta{kov (Kru{evo, 11. XII 1920) ‡ farmacevt, osnovopolo`nik na Institutot po farmakognozija pri Farm. f. vo Skopje i predava~. Dal osoben pridones vo prou~uvaweto na rastitelnite vidovi i avtor e na tri knigi od oblasta na farmakognozijata: „Na{i lekoviti rastenija#, „Na{i lekoviti rastenija i nivna primena# i „Prirodni lekoviti i aromati~ni surovini#.

po preporaka od D. Vlahov, na 7. XII 1944 g. Prezidiumot na ASNOM gi kani da dojdat vo Makedonija †najdobrite poznava~i na jazicite na site balkanski narodi: Bern{tejn i Der`avin# za da pomognat †vo izrabotuvaweto na makedonskiot literaturen jazik#. Posetata ne e realizirana. BIBL.: Bolgarsko-serbskiÔ vzaimootno{eniÔ i makedonskiŸ voprosÍ, SPb., 1914; IstoriÔ Bolgarii, I–IV, M.‡L.., 1945‡ 1948. LIT.: Cvetan Stanoevski, Diplomatija vo istorii i istorija na diplomatijata. Makedonija vo sovetskata istoriografija 1917‡1982, Skopje, 1986, 151‡172; Stojan Risteski, Sozdavaweto na sovremeniot makedonski literaturen jazik, Skopje, 1988, 331‡335; D. Mir~ev, Profesor Der`avin v zaÈita na makedonskiÔ ezik, †Dobrovolec#, I, 5, SofiÔ, 15. III 1945; Bla`e Ristovski, Stoletija na makedonskata svest. Istra`uvawa za kulturno-nacionalniot razvitok, Skopje, 517‡518. Bl. R.

L. P. - T. Asen DermenxievJuli

Nikolaj Der`avin

DER@AVIN, Nikolaj Sevostjanovi~ (s. Preslav, Berdjanski u., Tavri~ka gub., Rusija, 3/15. XII 1877 ‡ Leningrad, 26. II 1953) ‡ ruski slavist-istori~ar i literaturolog. Profesor po slavistika i rektor na Leningradskiot dr`aven univerzitet, redoven ~len na AN SSSR (1931) i direktor na Institutot za slavistika na AN SSSR vo Lenigrad (1931‡1934). Pi{uva za rusko-bugarskite vrski, za bugarskata istorija i za makedonskoto pra{awe (od bugarski aspekt). Na 20. V 1925 g., kako rektor, go prepora~uva †turskiot podanik od Makedonija# D. ^upovski deka e †makedonski deec# {to †zaslu`uva polno vnimanie i poddr{ka#. Bidej}i D. vo i po Vtorata svetska vojna se iska`uva i vo prilog na borbata na makedonskiot slovenski narod,

DERMENXIEV–JULI, Asen (Gorna Xumaja, 15. VII 1923 – Yvegor, Carevoselsko, 16. IX 1944) – u~esnik vo NOD vo Pirinskiot del na Makedonija (1941–1944). Bil ~len na diverzantskata grupa vo Gorna Xumaja (1941), partizan (IX 1943) i komandir na Gornoxumajskiot PO „Nikola Kalap~iev# (VIII 1944). Zaginal vo borba protiv germanskite sili. LIT. : BezsmÍrtnite 1922/1944, zb.: Zaginali v borba protiv kapitalizma i fa{izma ot Blagoevgradski okrÍg, SofiÔ, 1971; EnciklopediÔ Pirinski kraŸ, I, A–M, Blagoevgrad, 1995. V. Jot.

DESETOK – {erijatska dava~ka vo visina od edna desetina od zemjodelskoto proizvodstvo {to rajata vo Osmanliskata Imperija ja davala na feudalniot gospodar. Visinata ponekoga{ iznesuvala i edna osmina ili sedmina od proizvodstvoto. So razvojot na stokovno-pari~nite odnosi bil sobiran vo pari. LIT.: Evlija Celebi, Putopis. Odlomci o jugoslovenskim zemljama. Preveo, uvod i komentar Hazim [abanovi}, Sarajevo, 1967. Dr. \.

DESETOK VO NOV (spailak) – dava~ka poznata od vremeto na Osmanliskata Imperija (do 1912), povtorno vovedena vo 1942 g. na teritorijata na Zapadniot del na

DESPOTOV

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

Makedonija, okupirana od italijanskata vojska. Preku desetokot polesno se naplatuvale danocite od strana na vlasta i se obezbeduvalo nepre~eno snabduvawe so zemjodelski proizvodi na italijanskata vojska. Se sobiral vo natura i se prodaval na licitacija. Prestanal da se sobira vo 1944 g., po projaveniot otpor od makedonskite zemjodelci. LIT.: Gligor Todorovski, Zapadna Makedonija za vreme na Okupacijata 1941– 1944, Skopje, 1998. \. Malk.

DESETTA MAKEDONSKA NARODNOOSLOBODITELNA BRIGADA (mesnosta Crvena Voda kaj s. Zborsko, na pl. Ko`uf, 22. VIII ‡ dekemvri 1944) ‡ voena edinica na NOV i POM. Bila formirana od okolu 350 borci, glavno od Vtorata makedonska NOUB, a po dva dena im se priklu~ile i drugi dobrovolci, pa brojniot sostav narasnal na okolu 450 borci. Zaedno so Vtorata i Devettata makedonska NO brigada vlegle vo sostavot na ^etirieset i prvata (makedonska) divizija na NOVJ (24. VIII ‡ dekemvri 1944). Dejstvuvala glavno vo Tikve{ijata i Prilepsko dol` komunikacijata Prilep‡Gradsko‡ Veles, napa|aj}i gi germanskite koloni {to se povlekuvale od Grcija. U~estvuvala vo borbite za osloboduvawe na Prilep (29. X ‡ 2. XI), na Ki~evo i na Gostivar. Potoa bila premestena vo Ki~evo i vlegla vo sostavot na Osmata (makedonska) divizija na KNOJ (30. XII 1944). IZV.: Zbornik na dokumenti NOR, tom VII/2, dok. br. 18, s. 40. LIT.: Petar Efremovski–Xino, Desetta makedonska brigada, Kavadarci, 1982; D-r Marjan Dimitrievski, Makedonskata vojska 1944–1945, INI, Skopje, 1999, 113–115. S. Ml.

DESETTI PLENUM NA BRP(k) (Sofija, 9‡10. VIII 1946) – pro{iren plenum na BKP odr`an pod rakovodstvo na Georgi Dimitrov na koj bila donesena Rezolucija za makedonskoto pra{awe. Na Plenumot Dimitrov izjavil deka ne postojat tri, tuku edna Makedonija, eden makedonski narod {to kako poseben narod treba da se obedini vo sostavot na FNRJ. Za po~etok da se vovede kulturna avtonomija vo Pirinskiot del od Makedonija so otvorawe makedonski u~ili{ta, voveduvawe na makedonskiot jazik i istorija vo nastavata i kulturna sorabotka so NR Makedonija. Po Rezolucijata bile otvoreni: Makedonski naroden teatar, Makedonska kni`arnica i bil {iren makedonskiot pe~at. No po Rezolucijata na IB (1948) Kulturnata avtonomija bila ukinata.

LIT.: BKP, Komitern†t i makedonski®t v†pros, II, SofiÔ, 1999; Istoriska vistina, Skopje, 1981. O. Iv.

DESOVSKI, Zoran (Skopje, 29. VIII 1949) – dipl. grad. in`., red. prof. na Grade`niot fakultet vo Skopje (1996) po predmeti od oblasta na betonot, armiranobetonskite i prednapregnatite konstrukcii. Doktoriral vo oblasta na mostovite, koi{to se negov glaven interes i vo negovata natamo{na bogata nau~noistra`uva~ka i aplikativna rabota. Q. T.

Vangelija Despodova

DESPODOVA, Vangelija (s. Gali{ta, Kostursko, 16. I 1941) ‡ filolog, nau~en sovetnik vo Institutot za staroslovenska kultura od Prilep (vo penzija). Kako dete-begalec deset godini `iveela vo ^ehija (1948‡1958), kade {to zavr{ila osnovno obrazovanie i klasi~na gimnazija. Po doa|aweto vo Skopje (1958), diplomirala na Katedrata za slavistika na Filolo{kiot fakultet vo Skopje (1963). Na istiot fakultet magistrirala na tema „Leksikata na Dobromirovoto evangelie# (1973), a potoa i doktorirala na tema „Ju`noslovenskiot poln aprakos# (1981). Podolgo vreme bila asistent, nau~en i vi{ nau~en sorabotnik vo Institutot za makedonski jazik vo Skopje (1964‡1986), a potoa nau~en sovetnik (1986‡2003) i direktor (1992‡2001) na Institutot za staroslovenska kultura vo Prilep. Pove}e godini bila lektor na Seminarot za makedonski jazik, literatura i kultura vo organizacija na Univerzitetot „Sv. Kiril i Metodij# vo Skopje, a edna godina i lektor po makedonski jazik na Letnata {kola na Univerzitetot vo Zagreb. Bila ~len na Makedonskiot slavisti~ki komitet (1983‡1993), ~len na Balkanolo{kiot sovet pri MANU i ~len na Redakcijata na sp. „Balcanoslavica#. Ima objaveno okolu 160 nau~ni i stru~ni trudovi, od koi 15 monografii (samostojno ili kako koavtor).

D

BIBL.: Leksikata na Dobromirovoto evangelie, „Makedonistika#, 1, Skopje, 1977, 5–96; Re~nik na makedonskite crkovnoslovenski tekstovi, probna sveska, Skopje, 1978 (so koavtori); Makedonski pismeni spomenici vo leningradskite biblioteki, „Makedonistika#, 3, Skopje, 1984, 3–61; Rusko-makedonski razgovornik, Skopje, 1992; Indeks kon Re~nikot na makedonskite bibliski rakopisi, „Makedonistika#, 4, Skopje, 1985, 31–460 (koavtor i redaktor); Makedonski srednovekovni rakopisi, I – Izbor, Prilep, 1988 (so koavtor); Grigorovi~evo evangelie br. 9, Makedonski srednovekovni rakopisi, II, Prilep, 1988; Rusko-makedonski razgovornik, Skopje, 1992; Dobromirovo evangelie, t. II, Makedonski srednovekovni rakopisi, III, Skopje‡Prilep, 1992 (so koavtor); Karpinsko evangelie, Makedonski srednovekovni rakopisi, IV, Prilep– Skopje, 1995 (redaktor i koavtor); Studii za makedonskata srednovekovna leksika, Skopje‡Prilep, 1997; Staroslovenskomakedonski re~nik so gr~ki paraleli (redaktor i koavtor so Sowa Novotni, Elka Ja~eva–Ul~ar i Marija ^i~eva– Aleksi}), Prilep‡Skopje, 1999; Studii za makedonskoto srednovekovno kni`evno nasledstvo, Prilep‡Skopje, 2000; Treskave~ki euhologium, Makedonski srednovekovni rakopisi, VI, Prilep, 2000 (redaktor i koavtor); Makedonski srednovekovni rakopisi, Izbor, II, Prilep‡Skopje, 2003; Prolog br. 72, Makedonski srednovekovni rakopisi, VIII, Prilep‡Skopje, 2006 (redaktor i koavtor). S. Ml.

M. Despotov, rezba vo Jeni-xamijata vo Debar (XIX v.)

DESPOTOV, Mir~e (Osoj, 1802 – ?, 1883) – majstor, graditel i rezbar. Rabotel vo Debar i vo drugi gradovi vo Makedonija. Ja izgradil i ja dekoriral Jeni-xamijata vo Debar, nare~ena „Mir~e Xamisi#, kasarnite vo Debar, a so majstorot Alekso ^erepnalkoski gradel i begovski konaci vo Debar. Vo Tetovo gi izgradil Haki-pa{inite konaci. Negoviot sin Alekso Mir~ev (1835–1906) ja prodol`uva semejnata tradicija, gradej}i vo Makedonija, vo Bugarija i vo Grcija. LIT.: B. Nestorovski, R. Nestorovska, Nestor Aleksiev Mir~eski, rezbar, Skopje, 2002. Kr. T.

457

D

DESPOTOVSKI&[OVEQ

DESPOTOVSKI-[OVEQ, Blagoja (Debar, 1919 ‡ Skopje, 7. X 1941) ‡ molerski rabotnik, prvoborec. Vo rodniot grad zavr{il osnovno u~ili{te, a vo potraga po vrabotuvawe rabotel vo brodogradili{teto vo Sremska Mitrovica (1937‡1938), kade {to stanal ~len na URS-ovite sindikati. Po vra}aweto vo Skopje (1939) rabotel vo Pirotehni~kiot zavod vo \or~e Petrov. Kako ~len na KPJ (od 1940), zaradi politi~ko dejstvuvawe sred monopolskite rabotnici, po nalog na MK na KPJ preminal na rabota vo Tutunskiot monopol vo Skopje. Poradi taa dejnost bil uapsen (25. II 1941 ‡ 6. IV 1941). U~estvuval na sovetuvaweto na Skopskata organizacija na KP (Kozle, 22. VI 1941), na koja ednoglasno e re{eno da zapo~nat podgotovkite za oru`enata borba. Naskoro potoa se ilegaliziral i se priklu~il na edna od skopskite diverzantski grupi (juli ‡ 22. VIII 1941). U~estvuval vo akcijata za snabduvawe so eksploziv od rudnikot Radu{a. Bil borec na Prviot skopski NOPO (22. VIII 1941) i direkten u~esnik vo atentatot na bugarskite policiski agenti Mane Ma~kov i Krume Pankov-Krosot, pri {to i zaginal. LIT.: Boro Kralevski, Bea, zaginaa, ostanaa, Skopje, 1969, 52; Aleksandar Spasovski, Skopski NOP odred, Beograd, 1971; Mitre Inadeski, Hronologija na Skopje. Rabotni~koto i narodnoosloboditelnoto dvi`ewe 1939‡1945, kniga vtora, Skopje, 1974, 22, 43, 53, 60, 64, 70–71 i 75; Krsto Zdravkovski, Da ne se zaboravi. Spomenici i spomen belezi od NOV vo Skopje, Skopje, 1982, 35, 40–41, 49–50 i 148–149. S. Ml.

DETELINI – site vidovi od familijata Fabaceae, osven lucerkata. Statistikata vo na{ata Republika gi vodi kako detelini, {to e pogre{no. Detelini se samo vidovite od rodot Trifolium. Vo RM se odgleduvaat na okolu 2.000 ha, so prose~en prinos od okolu 3.000 kg/ha seno. Pozna~ajni vidovi od pove}egodi{nite se: crvena detelina (Trifolium pretense L.); bela detelina (Trifolium repens L.); planinska detelina (Trifolium

Jagodesta detelina

458

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

montanum L.); jagodesta detelina (Trifolium fragiferum L.); i dr., a od ednogodi{nite: persiska detelina (Trifolium resupinatum L.); `olta detelina (Trifolium patens L.); podzemna detelina (Trifolium subteraneum L.) i mnogu drugi. Zna~ajni se i za p~elarstvoto (medonosni). P. Iv.

„DETSKA RADOST# (3. III 1945) – izdava~ko pretprijatie vo Skopje. Go objavil prviot broj na „Pioner# („Pionerski vesnik#, „Titov~e#), vesnik za najmladite vo Makedonija. Urednici: Slavko Janevski, Jon~e Josifovski, Boris Bojaxiski, Vasil Kunoski i Gligor Popovski. Na 15 septemvri 1951 g., bil objaven i prviot broj na „Drugar~e# (pred toa izdava~i se: Ministerstvoto za nauka i kultura, Sojuzot na pionerite na Makedonija).

†Na{ svet#, spisanie vo izdanie na †Detska radost#

Glaven i odgovoren urednik e Slav~o Temkov. Se pojavile i prvite broevi na spisanijata „Sevin~# (1957), na turski (odgovoren urednik Nexati Zekerija) i na albanski jazik „Fatosi# (1958), glaven urednik Mehmed Ali Hoxa. Vo 1960 g. „Detska radost# pri NIP „Nova Makedonija# po~nala so kontinuirano izdavawe i knigi za deca na makedonski, na albanski i na turski jazik. Od 1971 g. spisanijata preminale vo sostav na redakciite na vesnicite „Birlik# (na turski) i „Fqaka e vlazrimit# (na albanski jazik) pri „Nova Makedonija#. Se izdavaat: nedelniot zabavnik za mladi „Na{ svet# (1960), gl. urednik Slav~o Temkov, „Razvigor# (1967), gl. urednik Gligor Popovski i „Rosica# (1977), gl. urednik Aleksandar Cvetkovski. Od 2003 g. Redakcijata raboti vo sostav na Izdava~koto pretprijatie „Prosvetno delo#. V. Toc. DETSKI GRADINKI ‡ vid predu~ili{ni ustanovi. Osobeno intenziven razvitok do`ivuvaat po osloboduvaweto na Makedonija. Dejnosta na detskite gradinki se sostoi vo zgri`uvawe, prestoj, nega, ishrana, vospitanie i obrazovanie, sportskorekreativni i kulturno-zabavni aktivnosti, merki i aktivnosti za podobruvawe i za~uvuvawe na zdravjeto i za pottiknuvawe na intelektualniot, emocionalni-

Aktivnosti vo detskata gradinka †Pinokio#

ot i socijalniot razvoj na deteto do 6–godi{en `ivot, odnosno do vklu~uvaweto vo osnovnoto obrazovanie. Rabotata na detskite gradinki se organizira spored vozrasta na decata, po pravilo, vo homogeni grupi. Planovite i programite za vospitno-obrazovnata rabota gi donesuva ministerot za trud i socijalna politika, po predlog na nau~na ili specijalizirana stru~na ustanova. Spored vremetraeweto, detskata gradinka realizira programa za celodneven prestoj (od 8 do 11 ~asa) i za poludneven prestoj (od 4 do 6 ~asa). Mo`e da bide organizirana kako javna (op{tinska) i privatna detska gradinka. So javnata detska gradinka rakovodi upraven odbor sostaven od pretstavnici na osnova~ot (3), roditelite (2), ustanovata (1) i Ministerstvoto (1). Dejnosta na detskite gradinki e regulirana so Zakon za za{tita na decata (2000) (v. Predu~ili{ni ustanovi; Predu~ili{no vospitanie i obrazovanie vo Makedonija). LIT.: K. Kamberski, Od bukvar do univerzitet, Skopje, 1994. K. Kamb.

DETSKI JASLI – v. Predu~ili{ni ustanovi DETSKI ORGANIZACII ‡ organizirani formi na zdru`uvawe na decata. Vo Makedonija postojat pove}e vidovi detski organizacii: centri za detsko tvore{tvo, klubovi vo oblasta na tehnikata, naukata i sportot, organizacii za odmor i rekreacija, podmladoci na Crven krst i sl. Najpoznata i najmasovna detska organizacija do po~etokot na devedesettite godini na minatiot vek bila pionerskata organizacija. Osnovana e vo tekot na NOB i sè do 1990 g., koga e preimenuvana vo Detska organizacija na Makedonija, dejstvuva kako Sojuz na pionerite na Makedonija. Kako jugoslovenska detska organizacija e formirana na Prviot kongres na USAOJ (Biha}, 1942). Prvite pionerski dru`ini vo Makedonija se formiraat vo tekot na NOB (Skopje, Prilep, Bitola). Pionerskata organizacija

DE[AT

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

bila edinstvena vospitna i op{testvena organizacija za decata od 7 do 14 godini. ^lenovi na pionerskata organizacija stanuvale site deca vo prvo oddelenie, na sve~enost, organizirana po povod Denot na Republikata (29 Noemvri), koga dobivale crvena pionerska {amija, kapa so petokraka yvezda, zna~ka i ~lenska kni{ka. Celite, zada~ite, sodr`inata i organizacijata na rabotata na pionerskata organizacija bile vo soglasnost so opredelbite vo oddelnite fazi na op{testveniot razvoj i so op{tite celi na vospitanieto i obrazovanieto. So odluka na Pretsedatelstvoto na Sojuzot na organizaciite za socijalisti~ko vospituvawe i gri`a za decata na Makedonija i Sovetot na pionerite na Makedonija (11. IX 1990 g.), pionerskata organizacija e preimenuvana vo Detska organizacija na Makedonija, so osnovna cel da pridonesuva za vkupniot razvoj na detskata li~nost. LIT.: A. Barakoska, Deteto i negovata organizacija, Skopje, 1996. K. Kamb.

DEFEKTOLOGIJA ‡ nau~na disciplina {to se zanimava so teorisko i prakti~no prou~uvawe na problemite na licata so pre~ki vo razvojot, kako i so posebnite potrebi vo odnos na nivnata socijalna integracija. Vo Makedonija nau~en interes kon ovaa problematika se projavuva po Osloboduvaweto, koga se otvoraat i prvite ustanovi za zgri`uvawe na vakvi lica, posebno na deca i mladinci (v. Specijalni u~ili{ta vo Makedonija). Me|u prvite nositeli na razvojot na defektolo{kata misla kaj nas najpoznati se: d-r Slav~o Keramit~ievski (v.) i d-r Qup~o Ajdinski (v.). So otvoraweto na studiite po defektologija 1993 g. (vo po~etokot kako nasoka na Institutot za pedagogija na Filozofskiot fakultet vo Skopje, a od 1996 g. kako poseben institut), zapo~nuva proces na poorganiziran i sistematski razvoj na defektolo{kite nau~ni disciplini. So oddelni podra~ja od defektologijata se zanimavaat d-r Risto Petrov, d-r Dragoslav Kopa~ev, d-r Goran Ajdinski, d-r Zora Ja~ova, d-r Vladimir Trajkovski i dr. Zna~aen pridones vo razvojot na defektolo{kata teorija i praktika davaat i soodvetnite stru~ni zdru`enija, a posebno spisanieto „Defektolo{ka teorija i praktika# {to izleguva od 1997 g. Denes, vo svetski relacii, terminot defektologija retko se koristi, naj~esto upotrebuvan izraz e spe-

D

cijalna pedagogija, odnosno specijalno vospitanie ili vospitanie za lica so posebni potrebi. LIT.: Q. Ajdinski, V. Andreevski, 50 godini za{tita, rehabilitacija i obrazovanie na lica so pre~ki vo razvojot vo Republika Makedonija, Skopje, 2001. K. Kamb.

„DECA NA ALEKSANDAR MAKEDONSKI“, ISELENI^KA ORGANIZACIJA (Toronto, Kanada, ?) ‡ organizacija na mladi lu|e od Makedonija vo Kanada. Ima cel da ja afirmira vistinata za Anti~ka Makedonija, za `ivotot i deloto na Filip i na Aleksandar Makedonski. Sl. N.-K. DECATA BEGALCI (1948) – so spogodbata pome|u Privremenata demokratska vlada na Grcija i isto~noevropskite zemji (mart–april 1948) bile evakuirani 28.000 makedonski i gr~ki deca (na vozrast od 1 do 15 godini) vo Jugoslavija 11.000, Romanija 5.000, ^ehoslova~ka 3.000, Polska 2.500, Ungarija 2.800, Bugarija 2.500 i vo Isto~na Germanija 1.120 deca. Vo tie zemji za potrebite na 10.000 makedonski deca bile otvoreni makedonski u~ili{ta (so u~ebnici i literatura) i dobivale po{iroki znaewa za makedonskata istorija. Bile izdavani i vesnici na makedonski jazik. Na kostursko-lerinski dijalekt i so kirilskata azbuka bile publikuvani knigi i romani. Kako vozrasni i obrazovani, pogolemiot del od niv se vratile vo SRM. So evakuacija na decata KPG sakala da sozdade, da obezbedi i da vospita kadar za proleterska revolucija vo Grcija. LIT.: Stojan Kiselinovski, Etni~kite promeni vo Makedonija (1913–1995), Skopje, 2000; R. Kirjazovski, Narodnoosloboditelniot front i drugite organizacii na Makedoncite od Egejska Makedonija (1945–1949), Skopje, 1985. St. Kis.

Deca begalci

Nikola De~ev

DE^EV, Nikola (Koqo) (Stara Zagora, 1880 ‡ s. Lukovo, Kratovsko, 12. IX 1903) ‡ vojvoda na TMORO, Bugarin. Do V klas se {koluval vo rodnoto mesto, a potoa vo @elezarskoto u~ili{te vo Samokov (1895‡1998). Tuka se zapoznal so socijalisti~kite idei, ~lenuval vo taen u~eni~ki revolucioneren kru`ok, stanal ~len na TMORO (1898) i rabotel vo tamo{nata `elezarska rabotilnica za izrabotka na bombi i drugi materijali. Prvin bil sekretar vo ~etata na Andon Janev–]oseto vo Gevgelisko (proletta 1900), narednata godina bil pomo{nik-vojvoda vo ~etata na Hristo ^ernopeev vo Gornoxumajsko (1901), a potoa stanal vele{ki okoliski vojvoda. Vo Ilindenskoto vostanie (1903) dejstvuval vo Vele{ko. Bil ubien vo borba so osmanliskata vojska. LIT.: Il. Iv., Makedonska galerix, Ilinden 1903–1922, kn. 2, Sofix, 1922; Bugari ‡ soborci na Goce Del~ev. Ka`uvawa. Vnukata na Goce Del~ev, baba Lika ^opova–Jurukova ka`uva za direktnoto u~estvo na golem broj Bugari vo makedonskoto revolucionerno dvi`ewe, †Gocevi denovi ‡ Pesna za Goce 1981#, VII, 7, Skopje, 7. II 1981, 17. S. Ml.

DE[AT – visoka planina vo RM, koja po dol`inata na makedonsko-albanskata granica se protega vo meridijanski pravec sever – jug. Kon jug pretstavuva prodol`enie na planinata Korab. Nejzinoto bilo vo dol`ina od 7 km vo sredi{niot del se izdiga, a nakaj Korab na sever i Kr~in na jug se spu{ta. Od Korab e odvoena so prevalot De{at (1.976 m), a od planinata Kr~in so prevalot Suva Bara (2.080 m). Najvisok vrv e Velivar (2.375 m). Na RM $ pripa|a isto~nata planinska strana, koja e disecirana so pove}e kratki re~ni tekovi, me|u koi najpoznati se Vidu{ka i Trebi{ka Reka. Visokoplaninskite delovi na De{at za vreme na pleistocenot bile zafateni so glacijacija {to uslovilo pojava na fosilni cirkovi, valovi i moreni. Nad {umskiot pojas se protegaat visokoplaniski pasi{ta. Vo cirkovite ima pet mali glacijalni ezera, od 459

D

DIBEK

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Planinata De{at

koi najgolemo e Lukov so povr{ina od 4.000 m². LIT.: D. Vasileski: Radika, Tetovo, 1997. T. And.

DIBEK ‡ nekropola so grobnici od helenisti~kiot period vo s. Suvodol, 20 km isto~no od Bitola. Istra`eni se tri grobnici vdlabeni vo stena, so dromos, pretkomora i komora. Konstatirano e deka istra`enite grobnici se sli~ni edna na druga, so mali otstapki vo dimenziite na dromosite i komorite, kako i vo re{enieto na zasvoduvaweto na komorite. Grobnicite ne se otvorani i pqa~kani i vo niv e za~uvan intakten celiot materijal (kerami~ki sadovi i edna terakotna bista na bo`icata Afrodita). Vo komorata od grobot 1 e najdena grobna jama, a vo drugite dve grobnici ostatocite od izgorenite pokojnici bile postaveni na podot. Datirani se vo vtorata polovina na II v. pr.n.e. Grobnicite so dromos, pretkomora i komora se karakteristi~ni za isto~niot rab na Pelagonskata Ramnina vo nejziniot sreden i severen del, koe{to go potvrduvaat i naodite kaj selata Suvodol, Bon~e i Gorno Selo. LIT.: F. Mesesnel, Jedna grobnica kod sela Suvodola, „GSND#, XIV, Skopje, 1935, 201; T. Janakievski, Tri ranoanti~ki grobnici vo stena od lok. „Dibek# s. Suvodol–Bitola, „Maced. acta archaeol.#, 13, Skopje, 1993, 149‡161. K. Kep.

DIVE^ – opredelen broj vidovi divi `ivotni (cica~i i ptici) {to `iveat slobodno vo prirodata ili vo ogradeni prostori vo koi intenzivno se odgleduvaat, se razmno`uvaat, se za{tituvaat i se lovat. Sopstvenost se na dr`avata i, kako dobro od op{t interes, u`ivaat zakonska za{tita. Spored Zakonot za lov, kako dive~ se proglaseni 127 vida od divata fauna na RM, rasporedeni vo slednite kategorii: 460

a) trajno za{titeni – 79 vida, od koi 9 cica~i i 70 ptici (srna, me~ka, ris, ~akal, vidra, site vidovi orli, sokoli, bufovi i dr.); b) za{titeni so lovostoj – 31 vid, od koi 6 cica~i i 25 ptici (obi~en elen, divokoza, diva sviwa, zajak, polska erebica, erebica kamewarka, fazan i dr.); v) bez zakonska za{tita – 17 vida, od koi 9 cica~i i 8 ptici (volk, lisica, kuna belka, jastreb koko{kar, stra~ka, siva vrana, ~avka i dr.). Kako dive~ od posebno lovnostopansko zna~ewe se: obi~niot elen, divokozata, divata sviwa, zajakot, polskata erebica i erebicata kamewarka. Introduirani (alohtoni) vidovi se: elenot lopatar, muflonot i fazanot.

Rasprostranetost i brojna sostojba na glavnite lovnostopanski vidovi (2006): a) obi~en elen (Cervus elaphus L.) – pred is~eznuvaweto, kako balkanski endem bil rasprostranet vo pogolemiot del od ridsko-planinskite reoni na RM. Reaklimatiziran e vo pove}e reoni ([R „Jasen#, NP „Mavrovo# i „Pelister# i vo lovi{tata „Kadina Reka# i „Ponikva#), kade se odgleduva na okolu 30.000 ha, so brojna sostojba od okolu 300 grla; b) srna (Capreolus capreolus L.) – rasprostraneta e na okolu 900.000 ha vo site pogolemi {umski ekosistemi. Brojnata sostojba iznesuva okolu 5.000 grla; v) divokoza (Rupicapra rupicapra L.) – najzastapena vo Zapadna Makedonija (NP „Mavrovo#, [R „Jasen#) na okolu 90.000 ha i brojnost od 1.800 grla; g) diva sviwa (Sus scrofa L.) – zastapena e vo site ridsko-planinski ekosistemi vo zemjata. Poluintenzivno se odgleduva i vo nekolku zagradeni lovi{ta. Vkup-

nata lovnoproduktivna povr{ina iznesuva 600.000 ha, so okolu 2.500 grla; d) me~ka (Ursus arctos L.) i ris (Lynx lynx L.) – rasprostraneti se vo zapadnite i vo jugozapadnite {umski podra~ja. Najbrojni se vo NP „Mavrovo# i „Pelister# na povr{ina od okolu 250.000 ha. Brojnata sostojba na me~kata e stabilna i iznesuva okolu 150 edinki, a na risot e vo opa|awe (20–30 primeroci); |) zajak (Lepus europaeus Pall.) – rasprostranet e na pove}e visoramnini i branovidni rit~esti tereni na okolu 1.000.000 ha, so okolu 30.000 primeroci. Vo nekoi kotlini (Polog, Skopsko Pole, Pelagonija i dr.) e re~isi is~eznat; e) polska erebica (Perdix perdix L.) – gi naseluva site zemjodelski reoni ~ija nadmorska viso~ina ne e pogolema od 600 do 800 m. Se odgleduva na okolu 400.000 ha, a brojnata sostojba iznesuva okolu 30.000 edinki; `) erebica kamewarka (Alectoris graeca Meisn.) – rasprostraneta na okolu 200.000 ha, so brojnost od okolu 10.000 edinki. Ima tendencija kon namaluvawe na nejzinata brojnost kako rezultat na promenata na ekolo{kite uslovi vo nejzinite porane{ni mesto`iveewa. Pozna~ajnite nao|ali{ta se na: @eden, Suva Gora, Skopska Crna Gora, Klepa, Demir Kapija, V. Mal. Bogoslovec i dr. DIVIZII NA NOVM (sredina na avgust ‡ sredina na dekemvri 1944) ‡ divizii na NOVJ sostaveni od voeni edinici na NOVM. Bile formirani osum divizii – 41, 42, 48, 49, 50, 51. divizija, Kumanovska divizija i 8. divizija na KNOJ. Tie imale 2‡3 pe{adiski brigadi, edna artileriska brigada i razni slu`bi. IZV.: Zbornik dokumenata i podataka o Narodnooslobodila~kom ratu jugoslovenskih naroda, VII, kw. 4, Borbe u Makedoniji, Beograd, 1954. V. St.

DIVOKOZA (Rupicapra rupicapra) – parnokopiten cica~ od familijata praznorogi (Bovidae), so dol`ina na teloto do 130 cm i te`i-

Divokoza

DIJADOSI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

na do 60 kg. Vo Makedonija ja ima na [ar Planina, Korab, Jakupica, Bistra, De{at, Stogovo i na Pelister. LIT.: S. Petkovski – B. Krystufek, Cica~i na Makedonija, Skopje, 1998; A. J. Mitchell–Jones, G. Amori, W. Bogdanovicz, B. Krystufek, P. J. H. Reijnders, F. Spitzenberger, M. Stubbe, J. B. M. Thissen, V.Vohralik, J. Zima, The Atlas of European Mammals, London–San Diego, 1999. Sv. P. – V. Sid.

DIDAKTIKA ‡ pedago{ka nau~na dosciplina {to se zanimava so obrazovanieto i nastavata kako negov najorganiziran del. ^e{kiot pedagog J. A. Komenski (1592–1670), koj se smeta za osnova~, na didaktikata $ pridaval univerzalno zna~ewe, smetaj}i ja za ve{tina na pou~uvaweto. Vo Makedonija prvite sistematizirani didakti~ki soznanija se nao|aat vo poznatoto delo na Josif Kova~ev (v.) „[kolska pedagogija#. Me|u dvete svetski vojni dominirala Herbartovskata didaktika i pokraj nekoi obidi za vnesuvawe reformski opcii. Po Osloboduvaweto, didaktikata kako nau~na i nastavna disciplina vo makedonskiot obrazoven sistem se razviva vo duhot na jugoslovenskata koncepcija, glavno vrz delata (u~ebnicite) na avtori od hrvatskoto i srpskoto jazi~no podra~je (V. Poqak, J. \or|evi}, M. Bakovlev, R. Ni~kovi} i dr.). Vo Makedonija kon didakti~kata problematika poseben interes projavuvaat (v.) Anatoli Damjanovski, Blagorodna Lakinska, Sne`ana Adam~evska, Vera Stojanovska i dr. Nivnite prou~uvawa se odnesuvaat za oddelni pra{awa ili aspekti povrzani so organizacijata, sodr`inata, principite, formite i metodite na nastavata i obrazovanieto. Didaktikata kako nau~na i nastavna disciplina denes se izu~uva i se razviva na Filozofskiot i na pedago{kite fakulteti. Vo ramkite na didakti~kata problematika kako nau~ni disciplini se konstituirani posebni metodiki na nastavata {to gi prou~uvaat zakonitostite na vospitanieto i obrazovanieto vo ramkite na eden nastaven predmet. Metodikata pretstavuva sinteza na pedago{ko-didakti~ki principi i soznanija za konkretna nau~na oblast, transformirana vo nastaven predmet. Metodi~ki soznanija (prete`no od prakti~en karakter), se sre}avaat kaj makedonskite u~iteli vo vremeto na Prerodbata, posebno kaj Jordan Haxi-Kostantinov‡Xinot i Dimitrija Miladinov. Vo „[kolskata pedagogija# (v.) J. Kova~ev prvpat na sistematiziran na~in, razgleduva pove}e pra{awa povrzani so celite, zada~ite, sodr`inite i metodite na nastavata na oddelnite nastavni predmeti. Vo sov-

remeniot obrazoven sistem kaj nas najrazvieni se metodikite na nastavata vo osnovnoto u~ili{te. Re~isi ne postoi nastaven predmet za koj nema izraboteno metodski prira~nik ili u~ebnik. Poznati metodi~ari vo oblasta na oddelenskata nastava se: (v.) ^edomir Popovi}, \or|i Dele~ev, Sne`ana Adam~evska, Atanas Nikolovski, Jelica Nikolovska, Du{ko A~ovski, Avzi Mustafa, Marija Tofovi} i dr. LIT.: J. Kova~ev, [kolska pedagogija, Solun, 1873; Filozofski fakultet: 1946–1996, Skopje, 1996, 41–55. K. Kamb.

Mak Dizdar

DIZDAR, Mak (Stolac, BiH, 17. X 1917 ‡ Saraevo, 14. VII 1971) ‡ so zbirkata Kameniot spija~ (1966), stanal eden od najzna~ajnite poeti na Bosna i Hercegovina. So`ivuvaj}i se so jazikot i so svetot na bogomilskite nadgrobni spomenici i o`ivuvaj}i go od nadgrobnite zapisi na spomenicite dale~noto minato na svojot narod i svojata zemja, dal poetski zapisi od svoite viduvawa za lu|eto i istorijata, sozdavaj}i istovremeno i nov poetski jazik kako soodveten odraz na bosanskohercegovskata stvarnost. Vo 1969 g. go dobil Zlatniot venec na SVP. BIBL.: Vidopolska no}, 1936; @ena pliva~, 1954; Krutosta na krugot, 1960 i drugi. P. Gil.

DIJAGONALEN PAT – anti~ki pat zabele`en na Pojtingerovata karta na relacijata Herakle-

D

ja Linkestidska (Bitola)–Keramija (Varo{, Prilep)–Eu(da)rist (Drenovo)–Stobi (Gradsko)– Astibo ([tip)–Tranupara (Kowuh)–Pautalija (]ustendil)–Serdika (Sofija). Na trasata go nema gradot Stibera (^epigovo), no kaj geografot od Ravena e spomnat kako Istubera (me|u Herakleja i Keramija). Se smeta deka prviot del od trasata, vo predistorijata i vo najranata antika, me|u gradot Link i Audarist, odnosno Stobi, vodel dol` r. Erigon. Vo rimsko vreme ovoj riskanten pat bil izbegnat so trasata Herakleja–Keramija–Eu(da)rist–Stobi. Delnicata od Stobi do Pautalija e predmet na diskusii, odnosno postojat dve hipotezi: varijanta na relacijata Stobi–[tip–dolinata na r. Bregalnica–Pautalija, ili varijanta Stobi–[tip–Kowuh–Kriva Reka–Pautalija. Od Pautalija patot vodel kon Serdika. LIT.: V. Lil~i}, Anti~ka patna mre`a, Arheolo{ka karta na Republika Makedonija, I, Skopje, 1994, 114; I. Mikul~i}, Anti~ki gradovi vo Makedonija, Skopje, 1999, 228–230; M. Jovanov, Novi sogleduvawa za anti~kiot pat Stobi – Pautalija, „Makedonsko nasledstvo#, 20, Skopje, 2002, 11–22. V. L.

DIJADOSI – naslednici na Aleksandrovoto carstvo; soborci na Aleksandar III Makedonski, koi po negovata smrt (323 g. pr.n.e.) vladeat vo oddelni delovi na Carstvoto. Site slavni vojskovodci vo Aleksandrovata vojska: Perdika, Krater, Antipatar, Ptolemaj, Antigon, Lisimah, Eumen, Selevk, Poliperhont, Kasandar (sin na Antipatar), Demetrij (sin na Antigon) i Pir, osven Lisimah i Pir, se Makedonci. Vo po~etokot Antipatar, kako najstar i najvlijatelen, bil strateg na Evropa; dve godini po smrtta na Aleksandar, Perdika i Krater bile nositeli na najvisokata vlast; Antigon gi povelal vojskite vo Azija; Ptolemaj go vladeel Egipet. Karakteristi~ni se borbite na dijadosite za prevlast, koi traele eden vek, po koi se formirale tri golemi kralstva: Ptolemai-

Demir Kapija, segment od Dijagonalniot pat

461

D

DIJAL

dite vo Egipet, Selevkidite vo Azija i Antigonidite vo Makedonija. LIT.: F. Papazoglu, Istorija na helenisti~kiot period, Skopje, 1995. A. [uk.

DIJAL (Dyalos) ‡ pajonsko bo`estvo {to e pandan na helenskiot Dionis, spored Hezihij (Hesychius). Pajoncite go po~ituvale kako demon so htonsko zna~ewe i go pretstavuvale „vo helenska interpretacija# na reljefi i na monetite na nivnite vladeteli. Kultot na ova epihorsko bo`estvo e za~uvan i vo rimsko vreme, do II v., {to e potvrdeno so natpis od Kilkis (Kuku{).

LIT.: L. Robert, ANTANOI, REG, XLVII, No 219, Paris, 1934, 32–33; E. Voutiras, Mia nea martyria gia tous Paiones, SGL for festscrift for J. Chadwick, Thessaloniki, 1987, 167‡173; V. Bitrakova–Grozdanova, Prilog za religijata i umetnosta vo Pajonija, Religija i umetnost vo antikata vo Makedonija, Skopje, 1990, 148‡183. V. B.–Gr.

DIJALEKTI NA MAKEDONSKIOT JAZIK. Makedonskiot dijalekten kompleks prili~no rano se izdvoil od praslovenskata jazi~na zaednica. Ve}e vo H v. vo starocrkovnoslovenskite tekstovi nastanati na makedonska po~va mo`e da se sledi karakteristi~nata makedonska zamena na erovite, razli~na od srpskata i od bugarskata. Faktot deka najstariot slovenski pismen jazik (starocrkovnoslovenskiot), se bazira vrz makedonskite govori od okolinata na Solun e pri~ina {to makedonskite dijalekti privlekle vnimanie na mnogu eminentni slavisti u{te pred kone~nata kodifikacija na makedonskiot standarden jazik. Gi imaat analizirano i opi{uvano > A. Beli}, > A. Vajan, > M. Malecki, > A. Mazon, > L. Mileti~,

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

> K. Mir~ev, > V. Oblak i dr. Osnovite na makedonskata moderna dijalektologija gi polo`i > B. Vidoeski, koj, isto taka, sprovede prva iscrpna nau~na klasifikacija na dijalektite na makedonskiot jazik (sp. Dijalektite na makedonskiot jazik, I–III, MANU, 1998–1999). Spored taa klasifikacija na makedonskata teritorija se izdeluvaat tri osnovni dijalktni kompleksi: zapadnoto nare~je, jugoisto~noto nare~je i severnite govori. Zapadnoto nare~je gi opfa}a centralnite govori i zapadnite periferni govori, t.e. gornopolo{kiot, ki~evskiot, debarskiot, stru{kiot, ohridskiot, prespanskiot, drimkolsko-golobrdskiot, vev~anskorado{kiot, malorekanskiot i rekanskiot. Centralnite govori od zapadnoto nare~je pretstavuvaat baza na sovremeniot makedonski standarden jazik. Jugoisto~noto nare~je gi opfa}a {tipsko-strumi~kite govori, tikve{ko-mariovskite, male{evsko-pirinskite, ju`nite govori (t.e. solunskovodenskite i sersko-lagadinskite) i kostursko-kor~anskite govori (kor~anskiot, kosturskiot i nestramsko-kostenarskiot). Severnite govori, rasporedeni po dol`inata na srpskata granica, imaat mnogu osobini ~ie inovaciono ogni{te se nao|a na srpskata teritorija. Gornata klasifikacija e sprovedena vrz osnova na geografskata distribucija na nekolku stotici fonolo{ki i morfolo{ki osobini. Vo poslednite decenii se pojavuvaat i monografii {to ja opi{uvaat dijalektnata sintaksa i dijalektniot leksikon. Mo`e da se o~ekuva deka Dijalektniot atlas na make-

donskiot jazik }e ja pretstavi dijalektnata podelba na makedonskata jazi~na teritorija dopolneta so soznanija od tie dve oblasti. Z. T. DIJAMANDIEV, Vasil (Ohrid, 30. I 1839 ‡ Sofija, 1. V 1912) ‡ u~itel, op{testvenik i politi~ki deec. Bil u~itel vo Ohrid (1855‡ 1857), a potoa zaminal na {koluvawe (1858) vo Moskva i vo Kiev. Po vra}aweto u~itelstvuval vo Kuku{ (1861‡1864), vo Veles (1864‡ 1866) i vo Ohrid (1866/ 1867). Po apseweto od osmanliskite vlasti, zaminal vo Besarabija (1868) kako u~itel vo Komrat (1869–1876) i redaktor na v. †Eho na Bolgrad# (1872–1873) i na „Xlpug# (1872– 1873). Bil u~esnik i eden od voda~ite na Kresnenskoto vostanie, a vo vremeto na Berlinskiot kongres (1878) ispra}al peticii do svetskite faktori za re{avawe na makedonskoto pra{awe. Podocna se preselil vo Sofija (1879) i bil izbran za naroden pretstavnik vo Osnova~koto narodno sobranie i vo Prvoto veliko narodno sobranie (1879). Bil rakovoditel na biblioteki, direktor na gimnazija i apelacionen sudija. Vo Ruse ja osnoval Makedonskata liga (1880), go rakovodel Makedonskoto blagotvorno dru{tvo (1882–1884), bil aktiven vo Dru{tvoto †Makedonski glas# (1885–1886), vo VMOK (1885) i vo Tajniot makedonski komitet (1886), ispra}aj}i vooru`eni ~eti vo Makedonija. LIT.: D-r Bla`e Ristovski, Portreti od makedonskata literaturna i nacionalna istorija, I, †Kultura#, Skopje, 1980; istiot, Makedonija i makedonskata nacija, Skopje, 1995. S. Ml.

Slavko Dimevski

Karta na dijalektite na makedonskiot jazik

462

DIMEVSKI, Slavko Kirilov (Kumanovo, 31. V 1920 ‡ Skopje, 24. IV 1994) ‡ crkoven deec, istori~ar i pisatel. Osnovno u~ili{te i ni`a gimnazija zavr{il vo rodniot grad i vo Skopje. Izvesen period `iveel vo Srbija, a potoa go prodol`il svoeto obrazovanie vo Bogoslovskata seminarija (sredno teolo{ko u~ili{te) vo Bitola. Po zavr{uvaweto na gimnazijata vo Kumanovo i vo Skopje, bil rakopolo`en za |akon vo crk-

DIMIROVSKI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

vata „Sv. Spas“ vo Skopje (8. V 1943), a vo naredniot den i za sve{tenik vo Probi{tipskata enorija. Kako sve{tenik najdolgo vreme rabotel vo s. Stojakovo, Gevgelisko i vo crkvata „Sv. Troica“ vo Kumanovo (1943‡1957). Bil u~esnik vo NOV (1944) i fudbaler na KSK (Kumanovski sportski klub). Kako vonreden student, diplomiral na Filozofskiot fakultet (Grupa istorija) vo Skopje (26. IX 1956) i prodol`il da studira na Pravniot fakultet vo Skopje. Narednata godina preminal na rabota vo Institutot za nacionalna istorija vo Skopje kako asistent vo Oddelenieto za prerodbensko-nacionalnoosloboditelno dvi`ewe i rakovoditel na Dokumentacionoto oddelenie (1957‡1962). Doktoriral na tema „Katoli~kata poropaganda na unijatskoto dvi`ewe vo Makedonija od sredinata na vtorata polovina na XIX v. do Balkanskite vojni“ na Filozofskiot fakultet vo Skopje (23. X 1962). Istata godina bil nazna~en za glaven prosveten referent i glaven i odgovoren urednik na organot na MPC „Vesnik“. Vo narednata godina prvin bil proizveden vo protojerejski ~in, a vedna{ potoa i vo ~inot stavrofor, nosej}i go crkovnoto dostoinstvo protojerej-stavrofor. Podocna rabotel kako sekretar na Maticata na iselenicite od Makedonija (1966‡1967), sekretar na Programskiot kolegium (1967‡ 1969) i urednik na Obrazovnata programa na Radiotelevizija Skopje (1969‡1975), vi{ nau~en sorabotnik (1975‡1978) i nau~en sovetnik (1978, do penzioniraweto) vo Institutot za sociolo{ki i politi~ko-pravni istra`uvawa vo Skopje. Bil glaven i odgovoren urednik na institutskiot „Glasnik“, pretsedatel na Nau~niot sovet, rakovoditel na pove}e proekti, profesor na postdiplomskite i doktorskite studii i dr. Avtor e na golem broj monografii, okolu 300 statii i drugi nau~ni prilozi, dramski serii, TV-drami i dokumentarni emisii. Od negoviot televiziski opus, osoben uspeh postigna so televiziskite serii „Kurirot na Goce“, „Juna~ko koleno“ (za detstvoto na Nikola Karev), „Deteto i gulabot“ (za Nikola Vapcarov), humoristi~nata serija „[uti i rogati“ i tv-dramata „Smilevski kongres“. Negova glavna nau~na preokupacija be{e makedonskata crkovna istorija, istorijata na MPC i kulturnonacionalnoto minato. BIBL: Prosvetnata politika na Egzarhijata i u~ili{nite buntovi vo Makedonija, Skopje, 1960; Makedonskoto nacionalnoosloboditelno dvi`ewe i Egzarhijata (1893‡1912), Skopje, 1963; Cr-

kovna istorija na makedonskiot narod, Skopje, 1965; Mitropolitot skopski Teodosij ‡ `ivot i dejnost (1846‡1926), Skopje, 1965; Sanstefanskiot miroven dogovor i Makedonija, Skopje, 1968; Ohridskata arhiepiskopija, Skopje, 1968; Tu|ite propagandi vo Makedonija, Skopje, 1968; Nikola Karev, Skopje, 1971; Negativnoto vlijanie na nadvore{nite faktori vrz nacionalnoto budewe na makedonskiot narod do 70-te godini od XIX vek, Skopje, 1979; Borbata za avtokefalnost na pravoslavnite crkvi vo Evropa sozdadeni vo XX vek, Skopje, 1979; Za razvojot na makedonskata nacionalna misla do sozdavaweto na TMORO, Skopje, 1980; Pravilata-ustavot na Makedonskiot vostani~ki komitet vo Kresnenskoto vostanie, Skopje, 1980 (so koavtori); Makedonskite op{testveno-kulturni tekovi vo feudalizmot, Skopje, 1981; Makedonskata liga i Ustavot za dr`avno ureduvawe na Makedonija od 1880 godina, Skopje, 1984 (so koavtori); Makedonskata borba za crkovna i nacionalna samostojnost vo XIX vek (Unijatskoto dvi`ewe), Skopje, 1988; Istorija na makedonskata pravoslavna crkva, Skopje, 1989; Razvojot na makedonskata nacionalna misla (1878‡1918), Skopje, 1989. LIT.: @ivotot i deloto na d-r Slavko Dimevski (1920‡1994). Materijali od nau~niot sobir posveten na `ivotot i dejnosta na d-r Slavko Dimevski, odr`an na 23 april 2004 godina vo Skopje, po povod 10-godi{ninata od smrtta (1994‡2004), INI i ISPPI, Skopje, 2007, 1‡470. S. Ml.

DIMESKI, Dimitar (Prilep, 28. IX 1940 – Veles, 7. VII 2004) – istori~ar, redoven profesor na Filozofskiot Fakultet – Skopje. Osnovno i sredno obrazovanie zavr{il vo Prilep. Diplomiral na Institutot za istorija pri Filozofskiot fakultet (1964). Od 1966 g. stanal asistent na Filozofskiot fakultet. Doktoriral (1979), bil izbran za docent, vonreden profesor (1985) i redoven profesor (1990). Ja prou~uval istorijata na makedonskoto revolucionerno osloboditelno dvi`ewe od Ilindenskiot period. Objavil nad 200 bibliografski edinici. Avtor e na 10 monografii. Bil rakovoditel na Institutot za istorija i na Sovetot na postdiplomski studii. ^len e i pretsedatel na pove}e redakcii na nau~ni spisanija i zbornici. Dopisen ~len na DNU vo Bitola (1983) i DNU vo Prilep (1984). BIBL.: Makedonskoto nacionalno-osloboditelno dvi`ewe vo Bitolskiot vilaet (1893–1903), Skopje, 1981; Aferite vo Bitolskiot vilaet (1893–1903), Skopje, 1993; Goce Del~ev, Skopje, 1994 i dr. LIT.: Van~o \or|iev, Dimitar Dimeski (in memoriam), Istorija, br.1–2, Skopje, 2004. V. \.

DIMESKI, Marin (Prilep, 24. III 1948) ‡ fotograf. Diplomiral istorija na umetnosta na Filozofskiot fakultet vo Skopje. So fotografija se zanimava od 1970 g. Izlagal samostojno i na grupni izlo`bi vo zemjata i vo stranstvo. Raboti i na samostojni pro-

D

Marin Dimeski

ekti i fotografira vo Wujork, Al. Cv. Egipet, Izrael, Kenija.

Metodija Dimeski

DIMESKI, Metodija Ristev (Prilep, 24. VIII 1932) – redoven profesor (1987) na PMF, Institut za hemija. Diplomiral (1956) i doktoriral (1981) vo Skopje. Dr`el nastava za studentite po hemija i fizika. Avtor e i na pove}e u~ebnici i u~ebni pomagala (nekoi od niv se prvite od svojot vid izdadeni vo Makedonija). Nau~nata aktivnost mu e glavno od oblasta na elektroanaliti~kata hemija. Bil (1984–1986) pretsedatel na Sojuzot na hemi~arite i tehnolozite na Makedonija. LIT.: Prirodno-matemati~ki fakultet – Skopje, 1946–1996, Skopje, 1996, 212; 60 godini Prirodno-matemati~ki fakultet – Skopje, Skopje, 2006, 233. B. [.

Georgi Dimirovski

DIMIROVSKI, Georgi M. (20. XII 1941, s. Nestram, Kostursko, Egejskiot del na Makedonija) – redoven profesor po avtomatika i sistemsko in`enerstvo na ETF na Univerzitetot „Sv. Kiril i Metodij# vo Skopje, profesor po 463

D

DIMISKIJA

kompjuterska nauka i informacioni tehnologii na Univerzitetot „Dogus# vo Istanbul i gostin-profesor na Istanbulskiot tehni~ki univerzitet. Toj e stranski ~len na Akademijata po tehni~ki nauki vo Belgrad i e citiran vo „Systems and Control Encylopaedia: Theory, Technology, Applications, Pergamon#, Oxford, 1987. Na Univerzitetot vo Bradford (Anglija) odbranil doktorat (1977), zavr{il postdoktorska specijalizacija (1979) i bil vizitingprofesor (1984–1986). Gostuval na Slobodniot univerzitet vo Brisel (1994), na Univerzitetot „Johanes Kepler# vo Linc (2000), i na Univerzitetot „Dogus# (2001). Vodel 5 nacionalni proekti po upravuvawe na slo`eni procesi i 2 po kompleksni sistemi za odlu~uvawe i upravuvawe, od koi 3 bile poddr`ani od Britanskiot sovet. Vo 2003–05 g. vodel makedonsko-slovene~ki nau~en proekt po defektnootporno upravuvawe. Po pokana, imal akademski prestoi so seminarski predavawa na nad 25 univerziteti vo Evropa i Azija. U~estvuval vo makroproektot COSY (1995–99) na Evropskata nau~na fondacija (Strazbur). Uspe{no izvel 2 postdoktoranta, 15 doktoranti, nad 30 magistranti i nad 300 diplomirani studenti vo nekolku zemji. Bil urednik na zbornik vo edicijata na IEEE i na 4 zbornici na IFAC. Avtor e na 4 statii-poglavja po pokana vo stranski nau~ni monografii, objavil pove}e od 25 statii vo me|unarodni spisanija i pove}e od 250 referati vo zbornici na IEEE i na IFAC. Bil ~len na ureduva~kite odbori za: „Proc. Instn. Mech. Eng. J. Syst. & Control Eng#; „Automatika# (porane{na SFRJ); „Information Technologies & Control# (Sojuz po avtomatika i informatika, BG). Bil glaven urednik na „Engineering# (MK). U~estvuval vo ureduva~kite odbori na „Facta Universitatis Series EE# (SR i CG) i „J. of Electr. & Electronics Eng.# (TR). Nositel e na nagradi za nauka: ETAN (1974) po avtomatika, „13 Noemvri# (1983), ETAN (1991) po robotika, i „Research in Brussels# (1993) g. Vo 1985 g. go osnoval Institutot po avtomatika i sistemsko in`enerstvo na ETF vo Skopje. Vo 1981 go osnoval Zdru`enieto za ETAI. Vo 1985–1991 g. bil pretsedatel na Jugoslovenskiot sojuz za ETAI, a vo 1991–98 na In`enerskata institucija na Makedonija. Vo 1988 –1993 g. u~estvuval vo rabotata na Izvr{niot sovet na Evropskata nau~na fondacija. Blizu dve decenii u~estvuva vo rabotata na Me|unarodnata federacija po avtomatsko upravuvawe (IFAC) i toa: potpretsedava~ (1996–2002) na TC9.3; pretsedava~ (2002–2005) na TC9.3; pretsedava~ (2005–2008) na CC9 i ~len na Tehni~kiot bord. 464

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

BIBL.: G. M. Dimirovski, Y.–W. Jing, W.–L. Li, and X.–P. Liu, Adaptive Back-stepping Design of TCSC Robust Nonlinear Control for Power Systems. Intell. Automation & Soft Computing, 12 (1) 75–87, 2006; Fuzzy–Petri-net Reasoning Supervisory Controller and Estimating States of Markov-chain Models. Computing & Informatics, 24 (6) 1001–1014, 2005; J. Zhao and G. M. Dimirovski, Quadratic Stability of Switched Nonlinear Systems. IEEE Trans. on Automatic Control, 49 (4) 574–578, 2004. Dr. M.

DIMISKIJA (DAMASKIWA) ‡ sabja iskovana vo Damask (Sirija) ili izrabotena spored takov urnek. Kako ladno oru`je na pe{ak ili kowanik, ima krivo se~ivo, dr{ka i ponekoga{ {titnik, a se nosi vo korica opa{ana na pojas. Primeroci ima vo pove}e makedonski muzei. Opeana e i vo narodnite pesni. LIT.: Miladinovci, Zbornik 1861‡1961, Skopje, 1962, 286; Sbornik za narodni umotvoreni®, nauka i kni`nina, XIII, Sofi®. 1901, 97. S. Ml.

DIMITAR – pop od s. Barbarosi, ktitor na del od `ivopisot raboten vo 1624/25 g. vo tremot na crkvata „Sv. Preobra`enie# vo manastirot Zrze (Prilepsko). LIT.: Z. Rasolkoska-Nikolovska, Istorijatot na manastirot Zrze niz natpisite i zapisiste od XIV do XIX v., „Zbornik na Arheolo{kiot muzej#, IV–V, Skopje, 1966, 77–93. Z. R.-N.

DIMITAR (Mitra{) (XIV – XV v.) – najmladiot, ~etvrti sin na Volka{in. Se spomnuva vo ktitorskiot natpis na kralot Marko od 1377 g. vo Markoviot manastir, a samiot se javuva kako ktitor na crkvata †Sv. Nikola# vo Prilep. Po 1393/1394 g., se raziduva so kralot Marko i (letoto vo 1394), zaedno so brat mu Andreja{ oti{le vo Dubrovnik za da si go zemat svojot del od tatkoviot depozit vo srebro (spomnat vo eden dubrovni~ki dokument od 21. IX 1399 g. kako brat i naslednik na Marko), a ottamu zaminale vo Ungarija. Tamu stapil vo slu`ba na kralot Sigizmund, a vo po~. na XV v. bil kastelan na gradot Vilago{ i `upan na Zarandskata `upa. LIT.: N. No{pal–Nikuqska, Markoviot manastir – monument kako dokument niz istorijata, Spomenici za srednovekovnata i ponovata istorija na Makedonija, I, Skopje, 1975; S. ´irkoviÊ, Poklad kraqa Vuka{ina, ZbFF, Beograd, XIV/1 (1979). B. Petr.

DIMITRIEVI], Janakie (s. Vrap~i{te, Gostivarsko, 1879 – ?) – politi~ar. Zavr{il Medicinski fakultet vo Carigrad, bil pratenik vo Otomanskiot parlament (1908–1912). Po prvata svetska vojna bil jugoslovenski konzul vo Istanbul. Br. Sv. DIMITRIEVI^, Jovan (Ivan; Joanikij Ohridski) (Ohrid, XIX v.) ‡ monah, kni`evnik i pe~atar, avtor na u~ebnici i crkovni

knigi. Bil blizok sorabotnik so Neofit Rilski i blizok so toga{nite crkovni krugovi. Dolgo vreme rabotel kako pe~atar i upravnik na Oddelot za slovenski knigi vo Patrijar{iskata pe~atnica vo Carigrad, kade {to se sretnal i so ruskiot slavist Viktor Grigorovi~ (1844). Podocna bil prepodavatel po crkovnoslovenski jazik na novootvorenata katedra po slovenski jazici na Bogoslovskoto u~ili{te na o. Halki (1847‡1848). BIBL.: PÍrvona~alna nauka za dol`nostite na ~eloveka od Fran~esko Soavi, Carigrad, 1844 (prevod od gr~ki); Slu`benik malij s pribavleniem i nekatorÎh molitv glagolaemih v nekij dni i obstojatelstvah, Belgrad, 1845; ^erkovnoslavÔnska gramatika, Carigrad, 1850 (prira~nik za u~enicite vo Bogoslovskoto u~ili{te na o. Halki); Gramatika za slavjanskij jazik s gre~esko izra`enie, Carigrad, 1850 (prevod vo sorabotka so Neofit Rilski); Slu`benik majli (Carigrad, 1853); Pashalija sire~ pesnenno posledovanie, Carigrad, 1869 (NUB „Kliment Ohridski“ – Skopje, R. II 894). LIT.: N. Vankov, Neofit Rilski, „U~iliÈen pregled“, N° 1, SofiÔ, 1906, 11; Iv. [i{manov, V. I. Grigorovi~, negovoto pÍtuvane niz EvropeŸska TurciÔ (1844‡ 1845) i negovite otno{eniÔ k†m B†lgarite, „Sbornik“ na BAN, 6, SofiÔ, 1916, 158; M. StoÔnov, B†lgarska vÍzro`denska kni`nina, SofiÔ, 1957, 56 i 81. S. Ml.

DIMITRIJ (1205 – 1227) – sin na Bonifacij Monferatski, vladetel na Solunskoto Kralstvo (1207–1224). Poradi maloletnosta vladeel so regenti (vo 1209 g. latinskiot car Henrih I go krunisal za kral). Pred opasnosta od epirskiot vladetel Teodor I, oti{ol vo Italija kaj papata Honorij III (Solun bil staven pod negov protektorat) i kaj carot Fridrih II za da sobere vojska (1220) so koja od Brindizi (1223) se istovaril vo Tesalija (1224). Poradi zaraza kaj vojskata se vratil vo Italija, kade {to i po~inal. LIT.: D. M. Nicol, The Despotate of Epiros, Oxford, 1957; K. Axievski, Makedonija vo prvite godini po formiraweto na Latinskoto carstvo (1204–1207), GZFF, 8 (34), Skopje, 1982, 25–37. B. Petr.

DIMITRIJ SOLUNSKI, SVETI (Solun, III v. – 26. X 306) – op{tohristijanski svetec, kulten za{titnik na gradot Solun. Hagiografskata legenda raska`uva deka toj bil sin na upravnik na Solun. Po smrtta na tatko mu, od rimskiot soimperator Maksimilijan bil postaven za upravnik na gradot i da gi progonuva i da gi ubiva hristijanite. Sprotivno na toa, toj gi poddr`uval i samiot go propovedal hristijanstvoto i za solun~anite stanal nov apostol Pavle. Bil zatvoren, proboden so kopje i usmrten. Podocna solun~anite mu izgradile mala crkva na mestoto kade {to bil za-

DIMITROV

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

Anton Dimitrov

Ikona na Sv. Dimitrij Solunski, crkva †Sv. Nikola Gerakomija#, Ohrid (XVII v.)

kopan. Vo VII v. bil proglasen za za{titnik na gradot i po~nal da se obznanuva kako sv. Dimitrij Solunski. LIT.: Blaga Aleksova, Loca sanctorum Macedoniae. Kult na martirite vo Makedonija od IV do IX vek, Skopje, 1995, 26-28; F. Bari{iÊ, ^uda Dimitrija kao istoriski izvori, Beograd, 1953; @iti/ na svetiite, Sofi/, 1991, 537-539. I. Vel.

DIMITRIEVSKI, Marjan (s. Strezovce, Kumanovsko, 13. VI 1954) ‡ istori~ar, nau~en sovetnik/redoven profesor vo Institotot za nacionalna istorija. Se {koluval vo Skopje, kade {to go zavr{il Filozofskiot fakultet (Grupata po istorija), a potoa na istiot fakultet i magistriral (1989) i doktoriral (1994). Izvesno vreme bil profesor vo Gimnazijata †Josip Broz ‡ Tito# vo Skopje (1980/1981), a potoa se vrabotil vo INI vo Oddelenieto za nova i najnova istorija. Pove}e pati bil na istra`uvawe i usovr{uvawe vo Germanija. Negova glavna nau~na preokupacija e Makedonija vo vremeto na Vtorata svetska vojna. BIBL.: Bibliografija na sindikalnata organizacija na Makedonija od stranicite na vesnikot †Trudbenik#(1945–1980), Skopje, 1992; Makedonija vo antifa{isti~kata vojna 1944–1945 godina, Skopje, 1995; Tretiot Rajh i Makedonija 1941– 1945, Dokumenti, tom 1, kn. 1 i 2, Skopje, 1996 i 1997; Makedonskata vojska 1944– 1945, Skopje, 1998. S. Ml.

DIMITROV, Anton Filahte~ev (s. Ajvatovo, Solunsko, 1868 – Sofija, 13. III 1933) – doktor po pravo, eden od osnovopol`nicite na MRO. Zavr{il egzarhiska gimnazija vo Solun (1889), pravo vo Carigrad i Lie` vo Belgija (1899– 1903). Bil u~itel vo Solun (1892– 1897) i vo Bitola (1897–1899). Avtor e na u~ebnici po turski ja-

zik i po geografija. Bil vo redot na prvite rakovoditeli na MRO; ~len na CK (1894–1896); u~esnik na Solunskiot kongres na MRO (1896). Bil advokat vo Bitola i sudija vo Carigrad. U~estvuval vo sozdavaweto na Bugarskite konstitucioni klubovi. Po Balkanskite vojni emigriral vo Bugarija (1913). Vo Sofija bil aktiven me|u makedonskata emigracija vo Bugarija. Ostavil pi{ani spomeni za makedonskoto osloboditelno dvi`ewe. LIT.: Boris Nikolov, VÍtre{na makedono-odrinska revol• ciona organizaciÔ (voŸvodi i rÍkovoditeli 1893–1934), SofiÔ, 2001. V. \.

DIMITROV, Van~o (s. Zrnovci, Ko~ansko, 10. XI 1945) ‡ kompozitor i muzi~ki novinar. Celiot raboten vek go pominal vo MRT kako novinar i urednik vo Redakcijata za zabavna muzika. Avtor e na nad 200 zabavni melodii, avtorski pesni vo naroden duh i pesni za deca (†Ka`i ne{to draga#; †Kowi brzajte#; †No}ta e stvorena za grev#; †Stojane, sto te ubile#; †@etvarska qubov#; †]e ti dojdam na Veligden# i dr.). Bil ~len na kvartetot †Impulsi#. Kako novinar objavil nad 100 recenzii, osvrti i intervjua.

D

partija (tesni socijalisti), a vo 1909 g. stanal i ~len na nejziniot CK. Se zastapuval za tesna sorabotka me|u balkanskite socijaldemokratski partii, za sozdavawe Balkanska Federacija. Ja osuduval kako zavojuva~ka politikata na bugarskite vladi sprema Makedonija. Go osudil u~estvoto na Bugarija vo Balkanskite i vo Prvata svetska vojna, kako i podelbata na Makedonija. Bil eden od organizatorite na BKP i na Septemvriskoto vostanie (1923). Po izre~enata smrtna presuda emigriral vo SSSR i rabotel vo Kominternata i BKF. Vo 1933 g. bil uapsen vo Berlin pod obvinenie za palewe na Parlamentot. Na Lajpci{kiot proces ostro go osudil zavojuva~kiot fa{izam. Bil generalen sekretar na Kominternata (1935‡1943). Na VII kongres podnesol akcionen plan za sozdavawe antifa{isti~ki frontovi. Narodnoosloboditelnata vojna na narodite na Jugoslavija ja pozdravil i ja poso~il za primer na porobenite narodi. Bil pretsedatel na Bugarskata vlada i sekretar na BKP (1945‡ 1949). Se zastapuval za sorabotka so Jugoslavija. Go pozdravil sozdavaweto na DFM/NRM vo sostavot na FNRJ i ja proglasil za piemont za obedinuvaweto so drugite makedonski delovi. Bil inicijator za Kulturnata avtonomija vo Pirinskiot kraj. LIT.: Georgi Dimitrov, SÍ~ineniÔ, I, II, VII, VIII, XIII, SofiÔ, 1951–1953, 1955. O. Iv.

M. Kol.

Dimitar Dimitrov

Georgi Dimitrov

DIMITROV, Georgi Mihajlov (s. Kova~evci, Sofisko, 18. VI 1882 – Moskva, 2. IV 1949) – bugarski i me|unaroden rakovoden komunisti~ki deec i dr`avnik (po poteklo od makedonsko emigrantsko semejstvo). Vo 1902 g. se vlu~il vo Bugarskata socijaldemokratska

DIMITROV, Dimitar (Radovi{, 25. XII 1925 – Skopje, 23. IX 2006) – arhitekt. Diplomiral na Arhitektonskiot fakultet pri Tehni~kata visoka {kola vo Belgrad (1953). Kako proektant rabotel vo proektantskite biroa „Proektant# i vo „Makedonijaproekt#. Proektiral i realiziral pove}e objekti – stanbeni i administrativni zgradi, hoteli itn. U~estvuval na pove}e anonimni arhitektonski konkursi. Pozna~ajni realizacii: stanbeniot blok „Pelister# vo Skopje (1957); hotelot „Kontinental# vo Skopje (1972, so S. \uri} i @. Gelevski); administrativnite objekti „Var465

D

DIMITROV

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

dar# – Uvoz–izvoz vo Skopje (1975, so R. Min~eva); Hotelot za samci vo Skopje (1976). U~estvuval vo proektanskiot tim za Gradskiot trgovski centar vo Skopje i za stanbeniot kompleks „Porta Vlae#. Kr. T.

Dimitar Nikolov Dimitrov

DIMITROV, Dimitar Nikolov (s. Cakoni, Vodensko, Grcija, 13. XI 1937)‡ doktor po filozofija, univerzitetski profesor, publicist i politi~ar. Vo vremeto na Gra|anskata vojna vo Grcija (1948) doa|a vo Makedonija, kade {to zavr{uva gimnazija i filozofija na Filozofskiot fakultet vo Skopje (1962). Magistriral vo Qubqana (1966), a doktoriral vo Zagreb (1972). Rabotel kako gimnaziski profesor, kako urednik vo izdava~kata ku}a †Kultura# i kako profesor na Univerzitetot „Sv. Kiril i Metodij# vo Skopje. Vo prvata (ekspertska) Vlada na samostojna Makedonija bil minister za obrazovanie, a vo Vladata na VMRO-DPMNE minister za kultura. Bil ambasador na RM vo Ruskata Federacija (2000– 2003). Vo prvata faza od svoeto filozofsko tvore{tvo se zanimava najmnogu so pra{awata na umetnosta, pri {to kriti~ki se odnesuva kon opredeleni aspekti na marksisti~kata esteti~ka teorija i kon ideite za aktivisti~kata umetnost, a potoa se zafa}a so problemite na istorijata i na politi~kata filozofija. BIBL.: @ivotot i umetnosta, 1967; Protivstavuvawe, 1971; Makedonski raboti, 1991; Umetnost i ~ovekuvawe, 1992; Me|u totalitarizam i demokratija, 1994; Imeto i umot, 1999. Iv. X.

DIMITROV, Dragan (Bitola, 1933 – Bitola, 2006) – redoven profesor na Tehni~kiot fakultet vo Bitola. Diplomiral (1958) i doktoriral (1990) na Elektrotehni~kiot fakultet vo Zagreb. Rabotel vo TTT sekcija vo Bitola, a od 1962 g., po formiraweto na Vi{ata tehni~ka {kola vo Bitola, e izbran kako profesor vo redoven raboten odnos. Vo 1972 g. e izbran za docent i (1979) za vonreden habilitiran profe466

sor na Elektrotehni~kiot fakultet vo Skopje. Redoven profesor e na Tehni~kiot fakultet vo Bitola po predmetite Elektri~ni merewa i Industriska elektronika. Bil dekan na Fakultetot (1982–1984). Objavuva u~ebnici i u~ebni pomagala. Eden e od osnova~ite na Dru{tvoto za nauka i umetnost vo Bitola (1960) i negov pretsedatel (1980). Gl. K. DIMITROV, Evgeni (Pleven, 1. I 1919) ‡ pravnik, univerzitetski profesor i akademik. Osnovno u~ili{te i gimnazija do VI klas u~el vo Veles, a VII i VIII klas vo Skopje, kade {to i maturiral. Studiral dve godini na Pravniot fakultet vo Belgrad, a potoa studiite gi prodol`il vo Sofija, kade {to i diplomiral. Izbran za nastavnik po ustavno pravo vo zvaweto predava~ na Pravno-ekonomskiot fakultet vo Skopje (1951). Izbran e za docent (1954), podocna habilitira (1962) i e izbran za vonreden i za redoven profesor na Pravniot fakultet. Pokraj nastavata po ustavno pravo, izveduval nastava i po pred-

Evgeni Dimitrov

metot op{testveno-politi~kiot sistem na FNRJ/SFRJ. Stanuva dopisen ~len na MANU (1974), a potoa i redoven ~len (1981). Bil dekan na Pravniot fakultet vo Skopje (1963/64 i 1964/1965) i prv pretsedatel na Zdru`enieto za ustavno pravo na Makedonija (1982). Kako student projavil aktivna dejnost vo redovite na predvoenata napredna studentska mladina. Objavil okolu 150 nau~ni truda i u~estvuval vo rabotata na okolu 40 nau~ni i stru~ni sobiri vo zemjata i vo stranstvo.

Konstantin Dimitrov

(1966), magistriral (1974) na Fakultetot za ma{instvo i brodogradba vo Zagreb (Hrvatska), a doktoriral (1988) na Ma{inskiot fakultet vo Skopje. Od 1966 e vraboten na Ma{inskiot fakultet vo Skopje kako redoven profesor. Dr`el nastava vo Pri{tina i na TF vo Bitola; specijalisti~ki kursevi vo: Grcija, Bugarija, Romanija, Slovenija, Turcija. Bil na studiski prestoi vo: SAD, [vajcarija, Francija, [vedska, Finska, Japonija, Anglija, Filipini, Hrvatska. Ima pove}e od 450 nau~nostru~ni trudovi i 10 me|unarodni proekti. Avtor e na 18 knigi i u~ebnici. Nagraden e so Patent na godinata na RM (1998). ^len e na Bordot na direktorite na IGA, na Sovetot na grad Skopje, na Odborot na Sindikatot za obrazovanie na RM, na Odborot na direktorite pri MZT Oprema; pretsedatel na ZEMAK, MACEF, DTM. Prodekan na MFS; zamenik-gradona~alnik Sl. A. na grad Skopje. DIMITROV, Lazar (s. Gorno Rodevo, Vodensko, 1874 – s. Vladovo, Vodensko, 7. XII 1903) – u~esnik vo Ilindenskoto vostanie, vodenski reonski vojvoda. Bil ~len na TMORO od 1897 g. i rakovoditel na selskiot RK. Vo Ilindenskoto vostanie predvodel vostani~ka ~eta vo Vodensko. IZV. i LIT.: Makedoni® i Odrinsko (1893–1903). Memoar na VÍtre{nata organizaci®, Sofi®, 1904. Al. Tr.

BIBL.: Polo`bata na makedonskiot narod i Socijalisti~ka Republika Makedonija vo Federativnata socijalisti~ka zaednica, Skopje, 1963; Dr`avata vo procesot na tranzicija vo Republika Makedonija, Skopje, 1998. LIT.: Zbornik vo ~est na Evgeni Dimitrov, Skopje, 1999. Sv. [.

DIMITROV, Konstantin Vasilev (Veles, 7. III 1943) – ma{inski in`ener. Diplomiral na Elektroma{inskiot fakultet (Ma{inski oddel) vo Skopje

Slave Dimitrov

DIMITROV, Slave (Bitola, 1. VI 1946) ‡ kompozitor, aran`er i interpretator. Kako kompozitor

DIMITROVA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

na popularna muzika debitiral na festivalot Mladina ’66 vo Subotica, so pesnata †Ti i tvoite o~i#. Nekoi od negovite pesni stanaa antologiski za makedonskata pop-muzika: †^ija si#, †Tivko, tivko#, †Ti samo zbori{#, †Dali da ti prijdam# i dr. †^ija si# do`ivea pove}e verzii i stana popularna i vo stranstvo. Vo me|uvreme sozdaval i muzika za filmovi (†Ispravi se Delfina#, †Tome od benzinskata pumpa# itn.), za drami, za televiziski serii itn. Kako muzi~ki producent vo MRT (od 1970 g.) za dvaeset godini realiziral nekolku iljadi snimki. Bil umetni~ki direktor na pove}e festivali na popularna i detska muzika. M. Kol. DIMITROV, Stefan (s. Zeleni~, Lerinsko, 1875 – mesnost Ore{ki Livadi, Vele{ko, 27. IV 1905) – u~itel, revolucioner, vele{ki okoliski vojvoda. Se {koluval vo Plovdiv i studiral vo Sofija. Vo TMORO vlegol od 1901 g. Bil u~itel vo Kuku{. Poradi projavenata revolucionernost bil osuden na osum godini robija. Po amnestijata (1903) bil vo ~etata na vojvodata Apostol Terziev. Po Ilindenskoto vostanie bil nazna~en za vele{ki okoliski vojvoda. Zaginal vo borba so srpskite ~eti kaj seloto Papradi{te, Vele{ko. LIT.: J. Haxi–Vasiqevi¢, ^etni~ka akcija u Staroj Srbiji i Makedoniji, Beograd, 1928; A. Trajanovski, Ilindenskoto vostanie vo Veles i Vele{ko, „Veles#, VII/7, Veles, 2003. Al. Tr.

„Goce Del~ev# vo Kavadarci (1973); administrativno-delovniot objekt „Paloma Bjanka# vo Skopje (1986); Ko{arkarskata sala „Rabotni~ki# vo Skopje (1970); Univerzalnata sportska sala na Tutunskiot kombinat vo Prilep (1973); pokrieniot pliva~ki bazen „Mladost# vo Skopje (1978); Univerzalnata sportska sala vo Kumanovo (1979). LIT.: M. Tokarev i S. Matovski, Arh. Trajko Dimitrov, Tabernakul, Skopje, 2004; B. Dimitrova, Arhitekt Trajko Dimitrov (1930), vo: Arhitekturata na po~vata na Makedonija od sredinata na XIX do krajot na HH vek, Prilozi za prou~uvaweto na istorijata na kulturata na po~vata na Makedonija, 14, Skopje 2006, 183–202. Kr. T.

DIMITROV-BABATA, Atanas Ivanov (s. Sinitevo, Pazarxi~ko, Bugarija, 1875 ‡ vrv Vidin, me|u s. Kuklica i Penda}, Kratovsko, 12/25. VI 1905) ‡ reonski vojvoda na TMORO. Kako {iva~ vo Pazarxik i Sofija, stanal ~len na TMORO (1897). Bil komita vo ~etata na Jane Sandanski i zel u~estvo vo plenuvaweto na mis Elena Stoun (21. VIII 1901). Vo vremeto na Ilindenskoto vostanie (1903) bil vojvoda i ~len na Gorskoto na~alstvo na Skopskiot revolucioneren okrug na TMORO. Po vostanieto dejstvuval vo Kratovsko (1904). Bil u~esnik na Skopskiot okru`en kongres na TMORO (januari 1905) i izbran za ~len na Skopskiot okru`en komitet. U~estvuval vo 39 borbi so osmanliskata vojska i ba{ibozukot. ^etata od 13 komiti bila sardisana od vojskata i `andarmeriskata kowica i po bespo{teden otpor, za da ne padnat `ivi vo neprijatelski race, preostanatite komiti se re{ile na samo`rtva. Opean e vo pove}e narodni pesni. LIT.: D-r Du{ko Konstantinov ‡ Zdravko Bo`inovski, Tuka e Makedonija, kniga I. (Izbor na objaveni makedonski narodni pesni od komitskiot ciklus), Skopje, 1970, 546; Kole Ro{ev, Makedonskite vojvodi niz sobitijata i narodnite pesni, Skopje, 2001, 272-274. S. Ml.

Trajko Dimitrov

DIMITROV, Trajko (Skopje, 8. VIII 1930) – arhitekt. Diplomiral na Arhitektonskiot otsek na Tehni~kiot fakultet vo Skopje (1956). Rabotel kako proektant vo Zavodot za stanbena izgradba vo Skopje koj, podocna, se transformira vo „Makedonijaproekt#. Proektiral objekti od op{testven karakter. U~estvuval na pove}e anonimni arhitektonski konkursi. Se zanimava i so publicistika. Realizirani objekti: Domot na kulturata „Ko~o Racin# vo Skopje (1958); zgradata na aerodromot „Skopje# (1966); OU

DIMITROV-KARPATA (MICKOSKI), Dejan Mickov (s. Laktiwe, Ohridsko, 22. III 1873 ‡ mesnost Op~elin vo atarot na s. Peso~an, Ohridsko, 1910) ‡ ohridski vojvoda na TMORO. Kako kamenorezec, so povremeni prekini, rabotel vo Varna i Ruse (1890 ‡1901). Po vra}aweto stanal komita vo novoformiranata ~eta na vojvodata Tale Goranov (6. VII 1901) i potoa na vojvodata Nikola Rusinski. Potoa i samiot stanal vojvoda na ~eta (juli 1902). Vodel uspe{ni borbi so osmanliskata vojska i ba{ibozukot vo Ohridsko. Bil u~esnik na Smilevskiot kongres (2‡7. V 1903). Do po~etokot na Ilindenskoto vostanie (1903) uspeal da obezbedi 270 pu{ki, a potoa u~estvuval vo niza

D

vostani~ki borbi. Po zadu{uvaweto na vostanieto, preku Kumanovo i Vrawe zaminal za Belgrad, a potoa vo Sofija (14. XI 1903). Po zasiluvaweto na srpskata oru`ena propaganda vo Makedonija, dobil zada~a so svojata ~eta da dejstvuva vo Vele{ko (sredinata na juni ‡ esenta na 1905), a potoa pak se prefrlil vo Ohridsko (1906 ‡ 11. VI 1908) i so urietot se legaliziral vo rodnoto selo. No na prepad bil uapsen i sproveden vo zatvorot vo s. Peso~an i stra{no izma~uvan, a potoa, zaradi zapla{uvawe na naselenieto, so alka na vilicata (kako me~ka) go vodele po selata kade {to vojvoduval. Najposle go vrzale za sto`erot na lisnik i go zapalile. BIBL.: Borbata v Kostursko i Ohridsko (do 1904 g.). Po spomenite na Ivan Popov, Smile VoŸdanov, DeŸan Dimitrov i Nikola Mitrev, Osvoboditelnoto dvi`enie v MakedoniÔ i Odrinsko. Spomeni i materiali. SÍobÈava L. Mileti~, t. I, SofiÔ, 1983 (fototip. izd.). LIT.: Stojan Risteski, Dejan vojvoda, Ohrid, 1974. S. Ml.

Anastasija Dimitrova

DIMITROVA (BO@IKOVA), Anastasija (Pernik, Bugarija, 16. XI 1940) ‡ operska pevica, sopran, prvenka na Operata na MNT. Diplomirala (1963) na Sofiskata muzi~ka akademija (kaj prof. Cv. Djakovi~), a potoa e vo Operata na MNT (1964–1966), vo Zagrepskata opera (1966–1969) i povtorno vo MNT (1969–1993). Kako solist ostvarila nad 25 naslovni ulogi od dramskiot i mladodramskiot fah. Pozna~ajni ostvaruvawa: Aida, Norma, Leonora (Trubadur), Elizabeta (Don Karlos), Santuca (Kavalerija rustikana), Mar`enka (Prodadena nevesta), Mimi (Boemi), Abigaila (Nabuko), Margareta (Faust), Bes (Porgi i Bes), Simka (Razdelba). U~estvuvala vo izvedbata na pove}e vokalno-instrumentalni dela. Gostuvala vo Germanija, Ungarija, Romanija, Meksiko, Irska, Luksemburg. Nejzinite interpretacii se odlikuvaat so dlaboka emotivnost vo izrazot, muzikalnost i scenska sigurnost. F. M. DIMITROVA, Zaharina Velova (Resen, 26. XI 1873 ‡ Bugarija, 14. 467

D

DIMITROVA

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

IV 1940) ‡ prva `ena lekar od Makedonija. Medicina zavr{ila vo Nansi (Francija) na 27. II 1901 g. Za nejzinata disertacija „Strukturni isleduvawa na epifiznata `lezda# bila i nagradena. Turskite vlasti ne $ dozvolile da bide lekar vo Makedonija, poradi {to ostanala vo Bugarija. P. B.

Ratka Dimitrova

DIMITROVA, Ratka (Skopje, 7. IV 1940) ‡ violinistka, univ. profesor, pratenik. Vnimanieto na muzi~kata javnost go svrtuva na edinaesetgodi{na vozrast, koga go ima svojot prv javen nastap. Diplomira (1963) na Muzi~kata akademija vo Qubqana (L. Fajfer), a postdiplomski studii zavr{uva (1971) na Moskovskiot konzervatorium (J. Jankelevi~). Ostvarila bogata koncertna aktivnost, nastapuvaj}i vo Makedonija i vo pove}e zemji niz svetot. Vo tekot na karierata razvila pedago{ka dejnost kako profesor na Fakultetot za muzi~ka umetnost vo Skopje. B. Ort.

Qupka DimitrovskaKalo|era

DIMITROVSKA–KALO\ERA, Qupka (Skopje, 25. VII 1946) ‡ interpretatorka na popularni pesni. Svojata kariera ja zapo~na vo Skopje, kade {to napravi niza snimki (1967–1971) so Reviskiot orkestar na MRT, glavno aran`irani od Dragan \akonovski–[pato. Od 1968 g. prestojuva vo Zagreb, od kade {to ja gradi svojata me|unarodna kariera. Sklu~uva ekskluzivni dogovori so toga{niot Jugoton i so Radio Luksemburg. Ima golem broj nastapi na evropskite televiziski stani468

ci (80, samo na Germanskata televizija). Ostvaruva zlatni tira`i na nekolku svoi diskografski izdanija (†]e se naluti mojata majka# ‡ 300.000; †^ao# ‡ 470.000 itn.). U~esnik e i na festivalot Makfest 1990 (so pesnata †Yvona yvonat#). M. Kol. DIMITROVSKI, Vangel Dimitrov (s. Popadija, Lerinsko, 15. II 1943) ‡ spec. po bolesti na ustata i zabite, prof. na St. f. Habilitiral vo 1978 g., a doktoriral vo 1990. Publikuval 100 statii. Avtor e na monografijata „Promeni vo imunolo{kata reaktivnost kaj zaboleni od parodontalnata bolest#, koavtor na u~ebnicite „Osnovi na oralnata propedevtika# i „Diferencijalna dijagnoza na oralnite lezii#. E. M.

Dragan Dimitrovski

DIMITROVSKI, Dragan Strezov (Skopje, 20. XII 1934) – matemati~ar, red. prof. (1982) na PMF. Diplomiral (1958), izbran e za asistent (1960) i doktoriral (1968) na PMF so temata „Prilog kon teorijata na obop{tenite analiti~ki funkcii#. Avtor e na golem broj trudovi od oblasta na diferencijalnite ravenki i kompleksnite funkcii i koavtor na tri monografii. Pove}e godini bil urednik na Biltenot na DMF od SRM i glaven i odgovoren urednik na Godi{en zbornik na Institutot za matematika (1994–1997). Bil prodekan na PMF (1974–76) i {ef na Institutot za matematika (1993–1997). BIBL.: M. Mijatovi}, D. Dimitrovski and V. Veselinovi}, Geometrical Theory of Ideal Nonimaging Concentrators, Skopje, 1994; D. Dimitrovski, J. Mitevska, B. Ilievski, M. Rajovi}, Ravenki Vekua so analiti~ki koeficienti, Skopje, 1997; D. Dimitrovski, J. Mitevska, Brojot e univerzalna konstanta na prirodata, Skopje, 1998. LIT.: PMF 1946–2006, monografija, Skopje, 2006; BU br. 505/’88. N. C.

DIMITROVSKI, Zoran (Skopje, 9. III 1936) ‡ violinist. Violina u~el vo Skopje, Qubqana (K. Rupel) i vo Moskva (B. E. Kuznecov). Rabotniot vek go zapo~nal kako profesor vo Srednoto mu-

zi~ko u~ili{te vo Skopje (1959– 1961). Stanal koncert-majstor na Makedonskata filharmonija (od 1963 g.) i e eden od prvite profesori na Visokata muzi~ka {kola (formirana 1966, podocna FMU). Bil prv violinist na Kamerniot orkestar na Makedonskata radiotelevizija i na Makedonskiot kameren orkestar. Nastapuval kako solist vo pove}e zemji vo svetot. Osobeno zna~aen e negoviot pridones na pedago{ki plan, od ~ija klasa se izlezeni golem broj violinisti me|u koi solisti na koncertniot podium kaj nas i B. Ort. vo stranstvo. DIMITROVSKI, Miroslav Tomov (Bitola, 11. I 1936 ‡ Skopje, 9. X 2005) ‡ internist, pulmoalergolog, redoven prof. na Med. f. Diplomiral na Med. f. vo Skopje, a specijaliziral interna medicina vo Radenci (Slovenija). Bil direktor na Klinikata za pulmologija i alergologija, pretsedatel na Makedonskoto respiratorno zdru`enie. Avtor e na brojni stru~ni i nau~ni trudovi. Br. N. DIMITROVSKI, Todor (s. Podles, Vele{ko, 19. II 1922 ‡ Skopje, 15. XI 2000) ‡ lingvist, kni`even istori~ar i preveduva~. Na 10 godini, negovite roditeli se preselile vo Skopje (1932), kade {to zavr{il osnovno u~ili{te i gimnazija (1940), Filozofski fakultet (1954) i habilitiral so trudot „Internacionalniot sloj vo jazikot na Krste Misirkov# (1970). Rabotel kako preveduva~ vo Makedonskata redakcija na TANJUG, nekolku godini vo v. „Trudbenik# (1945‡ 1949), a potoa bil lektor vo knigoizdatelstvata „Novo pokolenie# i „Ko~o Racin# (1950‡1953). Ostatokot od rabotniot vek (do penzioniraweto) go pominal vo Institutot za makedonski jazik „Krste Misirkov# kako asistent, nau~en sorabotnik, vi{ nau~en sorabotnik i nau~en sovetnik (1. X 1953 ‡ 30. IX 1984). Bil rakovoditel na Oddelenieto za leksikografija i leksikologija (1966‡ 1984), pretsedatel na Sojuzot na literaturnite preveduva~i na Makedonija (1982‡1989), glaven i odgovoren urednik na sp. „Literaturen zbor#, ~len na Redakcijata na sp. „Makedonski jazik# i po~esen ~len na DPM. Toj e eden od trojcata sostavuva~i na tritomniot „Re~nik na makedonskiot jazik so srpski tolkuvawa# (1961, 1965 i 1966) i eden od avtorite na „Makedonski pravopis so pravopisen re~nik. Op{t del# (1968) i „Pravopis na makedonskiot literaturen jazik# (1969 i 1979), kade {to ja obrabotil transkripcija-

DIMOV

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

ta na tu|ite imiwa, interpunkcijata i pravopisnite znaci. Toj e i eden od ~etvoricata obrabotuva~i na materijalot vo ~etirite toma „Re~nik na makedonskata narodna poezija# (1983, 1987, 1993 i 2001). Avtor e i na nad 400 lingvisti~ki i literaturno-istoriski prilozi i prevel golem broj kni`evni dela od ruski, germanski i od ju`noslovenskite jazici na makedonski (N. Tihonov, D. ]osi}, G. S. Prli~ev, D. Obradovi}, A. Kova~i}, A [enoa, R. Marinkovi}, F. Kafka, M. [olohov, N. V. Gogoq, I. Andri}, P. Bak, M. Dr`i} i B. ]opi}) i od makedonski na srpski jazik (S. Popov i G. S. Prli~ev). Avtor e i na pove}e u~ebnici za osnovnoto i za srednoto obrazovanie (Makedonska gramatika za VIII oddelenie i za IV klas gimnazija i Pouki za jazikot za III i IV oddelenie i za decata na Makedoncite vo stranstvo). BIBL.: Zna~ewa i upotreba na predlozite vo makedonskiot literaturen jazik, Skopje, 1956; Od Pej~inovi} do Racin, Skopje, 1982; Re~nikot na „Beli mugri#, Skopje, 1990; Re~nik na literaturni izrazi, Skopje, 1996; Podvigot na Miladinovci, Skopje, 2000; Nivnata maka na peroto, Skopje, 2000; Konfrontativen rusko-makedonski re~nik, Skopje, 2001; Frazeolo{ki re~nik na makedonskiot jazik, Skopje, 2003 (koavtor Ta{ko [irilov). PRIREDIL: Grigor Prli~ev, Sobrani tekstovi, Skopje, 1974; Kole Nedelkovski, Stihovi, Skopje, 1975; Za makedonskiot jazik, Skopje, 1978; Kole Nedelkovski, Sobrano delo, Skopje, 1981; Dimitrija i Konstantin Miladinovci, Zbornik na narodni pesni, Skopje, 1983. LIT.: 50 godini Institut za makedonski jazik „Krste Misirkov# (1953‡2003), Skopje, 2003, 103–105. S. Ml.

DIMITROVSKI, ^edomir Mojsov (Prizren, 16. II 1948) ‡ internist-endokrinolog, redoven prof. (2001). Med. f. zavr{il vo Skopje, kade {to i specijaliziral po interna medicina (1980), magistriral (1988) i doktoriral (1990). Direktor na Klinikata za endokrinologoja (2006). Ima objaveno nad 130 trudovi. BIBL.: Dijabeti~na nevropatija, Skopje, 1997; koavtor: Urgentni endokrinolo{ki i metaboli~ki sostojbi, Skopje, 1998; Kratok kurs za vodewe urgentni sostojbi kaj dijabetesot, Skopje, 2000; Sovremena dijagnostika i terapija vo medicinata (u~ebnik), Skopje, 2000; Gerijatrija (u~ebnik), Skopje, 2001; U~ebnik po interna medicina, Skopje, 2003; Klini~ki ispituvawa vo internata medicina, Skopje, 2004. Sl. M. P.

DIMITROVSKI-DANDARO, Kiro (Bitola, 5. V 1912 ‡ vo atarot na s. Potkamen, kaj ^ajni~e, BiH, 1. V 1942) ‡ grafi~ar, komunisti~ki deec i prvoborec. Bil aktivist na URS-ovite sindikati, ~len i sekretar na MK na KPJ vo Bitola (1939). Ja osnoval prva-

D

na Ohridskata arhiepiskopija so avtokefalen status po nejzinoto zatvorawe, koe go smetal za nepravedno.

Kiro DimitrovskiDandaro

ta partiska tehnika na MK na KPJ vo Bitola (1940). Poradi taa aktivnost bil uapsen (5/6. IX 1940) i osuden (13. XII 1940), branitel mu bil d-r Ivan Ribar. Zatvorskata kazna ja izdr`uval vo zatvorite Glavwa~a i Ada Ciganlija i vo Kazneniot zavod vo Sremska Mitrovica, od kade {to uspeal da izbega preku podzemen tunel (21/22. VIII 1941) i stanal borec na Fru{kogorskiot NOPO od negovoto formirawe (9. IX 1941). Rabotel kako tipograf vo pe~atnicata na v. „Borba“ vo slobodnoto U`ice (oktomvri 1941). So edinicite na NOV i POJ i Vrhovniot {tab, preku Zlatibor kon Nova Varo{, uspeale da ja evakuiraat i pe~atnicata do s. Dobroselce, a toj zaedno so drugi soborci se prefrlil vo Bosna i se priklu~il vo Vite{kiot vod na Romaniskiot NOPO. Potoa bil politi~ki komesar na Prvata ~eta na Pettiot {umadiski bataljon na Vtorata NO proleterska brigada na NOV i POJ. Zaginal vo borba protiv italijanskite okupatorski sili. Po Osloboduvaweto negovite posmrtni ostanki bile preneseni vo Bitola (18. V 1948). Negovoto ime kako patron go nosi toga{ osnovanata bitolska pe~atnica.

BIBL.: Ta peri tes autokefalou arhiepiskopes protes Joustinianes Ahridas kai Boulgarias, Athinai, 1859; Arhaia geografia tis Makedonia, Athinai, 1888; E Makedonia en lithois fthengomenois kai mnemeiois sozomenois, Athinai, 1896. LIT.: Poulios Harises, Margarites Demitsas. Makedonikon Emerologiov Panmakedonikou Sillogou, Athenon, 1909, 301‡305; Ivan Snegarov, Makedonski pregledÍ, XIII–4, SofiÔ, 1943. V. B.–Gr.

DIMI[KOV, Boris (Skopje, 1. X 1938) – grad. in`., red. prof. na Grade`niot fakultet vo Skopje (1970–2004). Predaval predmeti od oblasta na `eleznicite. Pred toa, rabotel vo Makedonski `eleznici, a i potoa, kako konsultant, aktivno u~estvuval vo realizacijata na nivnite proekti. Q. T.

DIMKATA GABEROT ‡ v. Angelov Dimitar Ta{ov. DIMKO MOGIL^ETO ‡ v. Sarvanov-Mogil~eto, Dimko Iliev. DIMNA JUDA ‡ makedonsko narodno oro {to se igra vo me{an sostav, prete`no vo Pijanec i Male{evijata, no i vo sosednite orsko-muzi~ki podra~ja. Racete se dr`at me|usebno za pojas, desnata pred levata na sosedniot igra~. Oroto zapo~nuva so peewe na pesnata „Dimna juda grad gradila“. Se igra na celi stapala, a kon krajot, koga se zabrzuva, oroto stanuva podriplivo. LIT.: Gan~o Pajtonxiev, Makedonski narodni ora, Skopje, 1973, 28. \. M. \.

LIT.: Bitola i Bitolsko vo NOV 1941 i 1942. (Materijali od simpoziumot odr`an na 11, 12 i 13 april 1977 godina), kn. prva, Bitola, 1978; Maksim Stojanovski, Kiro Dimitrovski-Dandaro, Bitola, 1989. S. Ml.

DIMICA, Margarit (Ohrid, 1829–1903) – epigrafi~ar i istori~ar, specijalist za anti~ka topografija i geografija. U~el vo Ohrid, vo Janina, a na Univerzitetot vo Atina zavr{il filologija. Na Fakultetite vo Lajpcig i vo Berlin specijaliziral klasi~na filologija, filozofija i arheologija. Rabotel vo gimnazijata vo Bitola i vo Solun. Preku prou~uvaweto na anti~kite izvori i epigrafski spomenici toj e prviot u~en {to napi{al dela za anti~kata topografija na Makedonija i iscrpno gi registriral dotoga{ poznatite kameni spomenici. Se zalagal za obnovuvawe

Nace Dimov

DIMOV (^UPOVSKI), Nace (Atanas, Afanasij) Dimov (Dimitrievi~) (Papradi{te, Vele{ko, 18/31. I 1876 – Petrograd, Rusija, 15. VII 1916) – brat na D. D. ^upovski i eden od najaktivnite ~lenovi na Makedonskoto nau~no-literaturno drugarstvo vo S.-Peterburg (1903–1905), eden od trojcata (zaedno so D. ^upovski i d-r G. Konstantinovi~) najaktivni dejci na Makedonskata kolonija vo S.-Peterburg (1912– 1916), avtor na izdanieto „Isto469

D

DIMOV

Naslovnata stranica na knigata za Makedonija i Makedoncite od Nace D. Dimov (1913)

riski pregled na Makedonija i na Makedoncite. Pri~inite za pojavata na ~etni~koto dvi`ewe vo Makedonija. Politi~ki pregled na Makedonija i na Makedoncite# (1913) i naj`estok polemi~ar na javnite sobiri i diskusii protiv stavovite na bugarskite i srpskite pretstavnici vo ruskata prestolnina, vo za{tita na celosta i nezavisnosta na Makedonija. Po ubistvoto na tatko mu, so bra}ata i sestrite se prefrlaat so majka im vo Kru{evo, a potoa i toj odi na pe~alba vo Bugarija. Vo Sofija u~i vo ve~ernoto u~ili{te i vleguva vo „lozarskiot# krug na makedonskite „nacionalni separatisti#. Potoa raboti na `eleznicata vo Varna. Od 1901 g. e ma{inist na `eleznicata vo Odesa (Rusija), a od dekemvri 1902 g. se vklu~uva vo dejnosta na MNLD i so nekoj Trajko patuvaat po univerzitetskite centri (Odesa, Kiev, Moskva, Peterburg) za materijalna i moralna pomo{ i poddr{ka od slovenskite dru{tva. Od fevruari 1903 g. e ma{inist vo Peterbur{koto `elezni~ko depo i iscelo mu se posvetuva na makedonskoto delo, poradi {to vo slednata godina i ja napu{ta dr`avnata slu`ba. Za da se izdr`uva, otvora „Evropska kafeana# vo S.-Peterburg, no, bidej}i ja pretvoril vo klub na Makedoncite i Balkancite, re~isi bankrotiral i odnovo se vrabotuva kako ma{inist. Vo 1910–1912 g. doa|a vo Rusija kru{ev~anecot Marko Atanasov Mu{evi~–Makedonec i podnesuvaat molba do Svetiot sinod na RPC i memorandum do Ministerstvoto za nadvore{ni raboti za otvorawe stru~no (zanaet~isko) u~ili{te na makedonski jazik (so inter470

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

nat) vo razurnatiot @ito{ki manastir. ^lenuva vo S.-Peterbur{koto slovensko blagotvorno dru{tvo, vo Dru{tvoto za slovenska zaemnost i vo Galiciskoruskoto dru{tvo. Neposredno pred Balkanskata vojna stanuva „privaten advokat#, a naskoro i zamo`en i ugleden gra|anin na ruskata prestolnina. U~estvuva re~isi na site sobiri i diskusii za balkanskite pra{awa i, pred sè, za za~uvuvawe na celosta i obezbeduvawe na slobodata na Makedonija. ^len-osnova~ e na Slovenomakedonskoto nacionalnoprosvetno dru{tvo „Sv. Kiril i Metodija# (1912) i na Rusko-makedonskoto blagotvorno dru{tvo „Sv. Kiril i Metodija# (1913). Na 4. III 1913 g. odr`uva predavawe vo salata na Peterbur{koto slovensko blagotvorno dru{tvo pod naslov „Makedonija vo minatoto, vo sega{nosta i vo idninata# {to vedna{ izleguva i kako posebna kni{ka (na ruski jazik) vo izdanie na Makedonskata kolonija {to pretstavuva prva takva publikacija po Misirkovata kniga. Potpisnik e na memorandumite na Makedoncite od 1 mart i od 7 juni 1913 g. i ~len e na Redakcioniot sovet na sp. „MakedonskiŸ golosÍ (Makedonski glas)# (1913–1914). Potpisnik e na Memorandumot do ruskiot administrator za nadvore{ni raboti †Makedonija i nejzinite o~ekuvawa od Rusija# (15. IV 1915). Aktiven ~len e na Dru{tvoto za pomo{ na po~etnicite literatori, artisti, umetnici i nau~nici na Rusija (1915) i ~len na Specijalnata komisija na Dru{tvoto za slovenska zaemnost {to ja podgotvuva separatno objavenata Rezolucija za makedonskoto pra{awe (8. VI 1915). Naskoro se razboluva i po~inuva. Na nadgrobniot spomenik vo peterbur{kite Boq{eoktenski grobi{ta u{te stojat zborovite {to mu gi napi{al brat mu D. ^upovski: „Makedonski deec Nace Dimitrievi~ Dimov. Umren na 15 juli 1916 godina, na 40 godini od ra|aweto. @ivee{e Toj i se bore{e za pravoto i slobodata na makedonskiot narod. Umre Toj daleku od krajot roden bez da go vidi sloboden#. LIT.: Bla`e Ristovski, Nace D. Dimov (1876–1916), MANU, 1973; istiot, Dimitrija ^upovski (1878–1940) i Makedonskoto nau~no-literaturno drugarstvo vo Petrograd, I, 1978, 230–233; istiot, Nace Dimov (1876–1916) i programata za makedonskata nacija i dr`ava. Sve~en sobir po povod 130-godi{ninata od ra|aweto i 90-godi{ninata od smrtta, Skopje, 2007. Bl. R.

DIMOV, Stojan (Belgrad, 2. V 1956) ‡ klarinetist. Eden od najzna~ajnite makedonski reproduk-

Stojan Dimov

tivni umetnici od pomladata generacija. Diplomiral vo Skopje, a se usovr{uval vo Zagreb kaj prof. J. Nohta. ^len e na Skopskiot duva~ki kvintet i na Kvartetot Dimov. Realiziral pogolem broj nastapi vo zemjava i vo svetot. Bil solist na Makedonskata filharmonija, a denes e honoraren profesor na FMU vo Skopje i viziting-profesor vo Pariz, Solun, Novi Sad i Pri{tina. Ima realizirano pogolem broj snimki, od koi del se staveni B. Ort. na nosa~i na zvuk.

K. Racin na pogrebot na ]. Dimov vo Veles (1940)

DIMOV, ]ire (Mal ]ire) (Veles, 12. V 1912 ‡ Belgrad, 18. XI 1940) ‡ rabotnik-poet, novinar i aktivist na rabotni~koto i nacionalno-politi~koto dvi`ewe. Po zavr{uvaweto na II klas vo Vele{kata gimnazija (1925), u~i stolarski zanaet vo gradot i raboti kako kalfa kaj razni majstori. Potoa kako rabotnik odi vo Pe}, vo kavadare~koto s. Pr`devo, na izgradbata na `elezni~kata linija Veles‡Prilep; od 1938 g. lete raboti kako stolar vo Belgrad, a zime se vra}a vo Veles na istiot zanaet. Poradi progresivnata dejnost, prvpat pa|a v zatvor vo 1936 g., vtorpat dve godini podocna pri predizbornata aktivnost vo s. Izvor, tretpat po demonstraciite na vele{kite monopolski rabotnici pod parolata †Barame leb!# (1939), a ~etvrtoto apsewe go do`ivuva vo septemvriskite krvavi demonstracii vo Belgrad (1940). Poradi pe~albarskiot `ivot, zatvorawata i maltretirawata, zaboluva od tuberkuloza i umira (mo`ebi i otruen?) vo Belgrad. Negoviot

DIMOVSKA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

pogreb vo rodniot grad se pretvora vo golema narodna manifestacija protiv postojniot poredok. Blizok e do svojot sogra|anin i prijatel K. Racin. Intenzivno ~ita i sozdava bogata li~na biblioteka. Pi{uva stihovi i proza na srpski i na makedonski jazik. Poznati se samo dvaesetina negovi literaturni tvorbi. U{te pred 1932 g. pravi literaturni obidi vo poezijata, a na 10. XII 1933 g. go napi{uva i prviot raskaz †Pa|awe od skele#, nape~aten vo br. 2 na podgori~koto sp. †Granit# (dekemvri 1934). Podocna sorabotuva i vo drugi periodi~ni publikacii vo Belgrad, a najmnogu kako postojan sorabotnik vo skopskiot v. †Na{a re~#, kade {to se otpe~ateni i negovite stihotvorbi na makedonski jazik †Pen~o# (5. I 1940) i †Balada na nezaboravenite# (26. IV 1940). LIT.: ´ira DimoviÊ ‡ Mal ´ire, †Na{a re~#, II, 23, Skopqe, 30. XII 1940, 4; Angel @. Dimov, Ko~o Racin i Mal ]ire, †Naroden bilten#, Titov Veles, 15. I 1956, 10; Radivoje Pe{i}, Kiro Dimov, novinar i pisatel, †Nova Makedonija#, 1, 2 i 3. V 1959; Radivoje Pe{i}, Tri poetske sudbine u me|uratnoj makedonskoj knji`evnosti, †Knji`evne novine#, X, 100, Beograd, 28. VIII 1959, 8; Dejan Aleksi}, †Na{a re~# 1939–1941. Od istorijata na napredniot pe~at vo Makedonija, Skopje, 1960, 300–301, 346–347 i 359–360; Radivoje Pe{i}, ^etiri nepoznati pesni od Kiro Dimov, †Streme`#, H, 1, Prilep, 1964, 20–23 i 24–27; istiot, Ko~o Racin i Kiro Dimov, †Kulturen `ivot#, IX, 1, Skopje, 1964, 29–30; istiot, Prelistuvaj}i go novinarskiot bele`nik na Kiro Dimov, †Nova Makedonija#, 5. VII 1964, 7; Vasil Tocinovski, Kire Dimov-Mali, †Sovremenost#, XXIX, 5, 1979, 78–89 i 90–101; Bla`e Ristovski, Makedonskiot stih 1900–1944. Istra`uvawa i materijali, I, Skopje, 1980, 301–306; istiot, Projavi i profili od makedonskata literaturna istorija, 2, Skopje, 1982, 258– 261. Bl. R.

Cvetan Dimov

DIMOV, Cvetan (Cele ^air~anec) (Skopje, 5. III 1910 ‡ Skopje, 9. VII 1942) ‡ {iva~ i sindikalen i politi~ki deec, naroden heroj. Bil sindikalen aktivist (od 1928), ~len na KPJ (od 1933) i na Me|ustrukoviot sindikalen odbor na Skopje (od 1936), organizator na {trajkovi (1936–1940), ~len na MK na KPJ, na PK na KP

vo Makedonija i sekretar na Pokrainskiot odbor na Crvena pomo{ (1939). Vo negovata ku}a bilo odr`ano Pokrainskoto sovetuvawe na KP vo Makedonija (proletta vo 1940). Zel u~estvo i na Zemskoto sovetuvawe na Crvenata pomo{ vo Zagreb (avgust 1940), Pokrainskoto sovetuvawe na Crvenata pomo{ (Skopje, juni 1942), na partiskoto sovetuvawe vo Kozle (22. VI), na ilindenskite demonstracii i na formiraweto na Prviot skopski NOPO (22. VIII 1942). Kako sekretar na MK na KPJ vo Skopje (od po~etokot na 1942), rabotel na formiraweto na Vtoriot skopski NOPO (17. IV 1942), a potoa stanal i ~len na Privremeniot PK KPJ za Makedonija (od po~etokot na juni 1942). Po apseweto (vo po~etok na juli), bil ubien vo Oblasnata policiska uprava. Proglasen e za naroden heroj (26. VII 1945). LIT.: Dan~o Zografski, Naroden heroj Cvetan Dimov, Skopje, 1951; Vasil Kunoski, Dimov \or|ija Cvetan–Cele ^air~anec (1909–1942), Narodni heroi od Makedonija, Skopje, 1973, 114–119; Mitre Inadeski, Cvetan Dimov, Skopje, 1981; Krsto Zdravkovski, Da ne se zaboravi, Spomenici i spomen belezi od NOV vo Skopje, Skopje, 1982; Mitre Inadeski, Cvetan Dimov, Skopje, 1985. S. Ml.

Andreja Dimov -Dokur~ev

DIMOV–DOKUR^EV, Andreja (Veles, 1878 ‡ s. Belica, Ki~evsko, 1907) ‡ deec i vojvoda na TMORO. Se {koluval vo Solun i kako ~len na TMORO bil komita vo ~etite na Andon Janev–]oseto i na Mihail Popeto. Podocna i samiot stanal vojvoda na ~eta vo Odrinsko (1901–1902), potoa i okoliski vojvoda na Gornoxumajsko i ~len na Strumi~kiot revolucioneren komitet. U~estvuval vo likvidiraweto na zloglasniot beg od s. Murulovo (Kuku{ko) i vo grabnuvaweto na mis Elena Ston. Vo vremeto na Ilindenskoto vostanie (1903) bil vojvoda na Prviot odred vo Kru{evskiot revolucioneren reon na TMORO i u~estvuval vo zazemaweto na u}umatot, po{tensko-telegrafskata stanica i beledieto (op{tinata) vo Kru{evo (2/3. VIII 1903). Zaginal vo borba so osmanliskata vojska.

D

LIT.: d-r Manol Pandevski, Ilindenskoto vostanie vo Makedonija vo 1903 godina, INI, Skopje, 1978; Istorija na Kru{evo i Kru{evsko, kniga 1: Od postanokot na gradot do podelbata na Makedonija, Kru{evo, 1978. S. Ml.

DIMOV–PA[ATA, Jon (s. Trojaci, Prilepsko, 1876 ‡ Bitola, 1907) ‡ deec na TMORO i bitolski vojvoda. Vra}aj}i se od pe~alba vo Romanija, ja iskr{il vratata na [ebedin-beg, kade {to porano sluguval (1900), od tamu zel pu{ka i dva pi{tola i zaminal komita vo ~etata na \or|i Sugarev, a potoa kaj vojvodata Jovan Kafexijata vo Bitolsko. Podocna oformil svoja ~eta i vo Ilindenskoto vostanie (1903) dejstvuval vo [urkovskata Planina i vo Prespansko, a potoa vo Ki~evsko i vo Bitolsko. Po~inal od zdobiena rana. IZV.: DARM – Skopje, PO – Bitola, ZMG Ilinden. LIT.: Spomeni i biografii na ilindenci, DARM ‡ Podra~no oddelenie – Bitola, Bitola, 1993. S. Ml.

DIMOVA, Katica (Ba~ko Gradi{te, Vojvodina, 19. VI 1938) ‡ univ. profesor. Zavr{ila Visoka {kola za fizi~ko vospitanie vo Belgrad (1962). Na Fakultetot za fizi~ka kultura vo Skopje e izbrana za vi{ predava~ i redoven profesor po predmetot Tanci so ritmi~ko-sportskata gimnastika (1978–1989). Magistrirala na Medicinskiot fakultet vo Skopje (1977) na tema: „Komparacija na objektivnite faktori utvrdeni so biomehani~ka analiza kaj branovite dvi`ewa vo ritmi~ko-sportskata gimnastika i arbiterski ocenki#. Doktorirala na Fakultetot za fizi~ko vospitanie vo Belgrad (1983) na tema: „Uticaj jednogodi{weg eksperimentalnog programa ritmi~kosportske gimnastike na morfolo{ko-motori~ke i estetske kvalitete u~enica osnovne {kole od 7 do 8 g.#. Bila sudija na Olimpiskite igri vo Seul (Ju`na Koreja, 1988) vo ritmi~ko-sportskata gimnastika. Objavuvala stru~ni i nau~ni trudovi. D. S. DIMOVSKA, Anastasija (Ki~evo, 4. X 1928) – univ. profesor, histolog. Osnovnoto i srednoto obrazovanie go zavr{ila vo Skopje. Vo u~ebnata 1948/49 g. se zapi{ala na Filozofskiot fakultet vo Skopje (Grupa biologija). Vo tekot na studiite bila demonstrator na Zoolo{kiot zavod. Vo 1953 g. e izbrana za asistent. Doktorskata disertacija ja odbranila vo 1965 g. Vo 1966 g. e izbrana za docent, vo 1972 za vonreden profesor, a vo 1978 za redoven profesor. Penzionirana e vo 1988 g. Izveduvala nastava po predmetite citologija na `ivot471

D

DIMOVSKI

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

ni i histologija i embriologija so anatomija na ~ovekot. Prestojuvala vo pove}e renomirani histolo{ki laboratorii vo zemjava i vo stranstvo. Taa e eden od najeminetnite histolozi kaj nas i po{iroko. Avtor e na pove}e od 50 nau~ni trudovi. D. Pr. DIMOVSKI, Aleksandar (Ohrid, 1. III 1928 – Skopje, 25. X 2005) – univ. profesor, zoolog. Osnovnoto i srednoto obrazovanie gi zavr{il vo Ohrid. Vo 1946 g. se zapi{al na Grupata biologija na Filozofskiot fakultet vo Skopje (indeks broj 1 na Skopskiot univerzitet). Po diplomiraweto (1951) bil izbran za asistent na Zoolo{kiot zavod. Vo 1960 g. ja odbranil doktorskata disertacija. Vo 1961 g. bil izbran za docent, vo 1966 za vonreden profesor, a vo 1971 za redoven profesor. Penzioniran e vo 1988 g. Izveduval nastava po predmetite zoologija na ’rbetnite `ivotni, sporedbena anatomija i anatomija na ~ovekot. Se zanimaval so prou~uvawe na najgolemiot del od ’rbetnicite vo Makedonija. Ima objaveno dva univerzitetski u~ebnika i okolu 60 nau~ni trudovi. D. Pr.

Don~o Dimovski

DIMOVSKI, Don~o Trajanov (Bitola, 1. X 1954) – matemati~ar, red. prof. (1994) na PMF. Diplomiral (1976) na Fakultetot za matematika, magistriral (1979), a doktoriral (1983) so temata „Neednostavno svrzani Kasonovi ra~ki# na Univerzitetot na Wujork vo Bingamton (SAD), kade {to dobil nagrada za najdobra doktorska disertacija vo 1983 g. Nau~no raboti vo nekolku oblasti: geometrisko-kombinatorna topologija, ednoparametarska teorija na fiksni to~ki, vektorsko-vrednosni strukturi i dr. Ima objaveno pove}e od 50 nau~ni trudovi i dve monografii. [ef (2001–03) na Institutot za matematika, glaven urednik na spisanijata „Sigma# i „Matematika makedonica#. BIBL.: Non-simply connected Casson handles, Ph.D. thesis – posebno izdanie na PMF, 1984; K. Tren~evski, D. Dimovski, Complex commutative vector valued groups, MANU,

472

1992; D. Dimovski, R. Geoghegan, One parameter fixed point theory, Forum Mathematicum 2, de Gruyter, 1990, 125–154; K. Tren~evski, D. Dimovski: On the affine and projective commutative (m+k,m)-groups, J. Algebra, 240, 2001, 338–365. LIT.: PMF 1946–2006, Skopje, 2006; Razvoj i sostojba na matemati~kite nauki vo SR Makedonija, MANU, 1987; BU br. 759 /’00. N. C.

DIMOVSKI, Mihailo (Resen, 15. XI 1941 ‡ Skopje, 11. XI 1979) ‡ etnomuzikolog, prv {koluvan etnokoreolog. Diplomira vo prvata generacija na Oddelot za muzi~ki folklor na Muzi~kata akademija vo Belgrad (1967), a potoa be{e asistent-etnokoreolog vo Institutot za folklor vo Skopje (1. XI 1968 ‡ 11. XI 1979). Pri ednogodi{niot prestoj na Moskovskiot konzervatorium (1969) ja specijalizira Labanovata notacija na orata. Podocna be{e na studiski prestoj vo SR Romanija i vo ^SSR. Dade zna~aen pridones za razvojot na etnokoreologijata vo Makedonija. So kino-kamera terenski snimi pogolem broj makedonski narodni ora i gi podgotvi za objavuvawe. Be{e osobeno anga`iran i vo dejnostite za scensko prika`uvawe na folklorot, posebno na folklornite festivali vo Makedonija. Ostana nedovr{ena negovata doktorska disertacija „Makedonskite narodni ora od Zapadna i Jugozapadna Makedonija# kaj mentorot d-r I. Ivan~an (Zagreb). Avtor i koavtor e na tri knigi i triesetina statii i drugi prilozi. BIBL.: Makedonski narodni plesovi, Zagreb, 1973 (so koavtori); Orskata tradicija vo selo Iwevo (Radovi{ko), Skopje, 1974; Makedonski narodni ora od repertoarot na Ansamblot za narodni igri i pesni „Tanec#, Skopje, 1977. LIT.: \or|i M. \or|iev, Mihailo Dimoski (1941‡1979), „Makedonski folklor, XIII, 25, Skopje, 93-94; 50 godini Institut za folklor. Bibliografija na izdanijata na Institutot za folklor „Marko Cepenkov# ‡ Skopje i na magisterskite i doktorskite disertacii na sorabotnicite 1950‡2000. Podgotvila Mirjana Anastasova, Skopje, 2000, 146. S. Ml.

DIMOVSKI, Stojan (Elovec, Veles, 10. VI 1933) ‡ politi~ar, diplomat i op{testvenik. Vo Veles rabotel kako prosveten rabotnik; bil pretsedatel vo Op{tinskiot komitet na narodnata mladina i pretsedatel na Op{tinskata konferencija na SSRNM; politi~ki sekretar na Op{tinskiot komitet na Sojuzot na komunistite na Makedonija. Potoa stanal generalen direktor na Radiotelevizija Skopje (1977– 1985). Vo toj period se voveduva vtoriot televiziski kanal, se zapo~na so sopstvena u~ili{na programa i se snimija zna~ajni

igrani proekti. Do 1990 g. bil vo J. F. diplomatija. DIMOVSKI, Tomislav (Skopje, 12. VII 1929) ‡ eden od najstarite i najistaknati makedonski novinski fotoreporteri. Po~nal vo „Vardar-film#, a od 1953 g. do penzioniraweto (1989) vo „Nova Makedonija# i „Ve~er# i vo spisanijata „Ekran#, „Po~inka# i „Skok#. B. P. \.

Ilija Dimovski -Goce

DIMOVSKI–GOCE (GO^E), Ilija (s. Statica, Lerinsko 1905 – Skopje, 26. VII 1961) – u~esnik vo NOV vo Egejskiot del na Makedonija i vo Gra|anskata vojna vo Grcija. Vo rabotni~koto i vo makedonskoto nacionalnoosloboditelno dvi`ewe se vklu~il vo predvoeniot period. Vo 1941 g. se otcepil od KPG i formiral posebna makedonska partiska organizacija so makedonska nacionalna platforma. Od fevruari 1943 do septemvri 1944 g. bil komandant i komesar na partizanskiot odred „Vi~o#. Vo avgust–septemvri 1944 g. bil komandant na Lerinsko-kosturskiot makedonski bataljon. Od oktomvri 1944 g. e komandant na Lerinsko-kosturskata makedonska brigada, a od 18. XI 1944 g. e komandant na Prvata egejska udarna brigada na NOVM. Vo septemvri 1946 gi komanduval makedonskite partizanski edinici na NOF na planinata Vi~o, a vo po~etokot na 1947 bataljon na DAG. Bil ~len na Glavniot odbor na NOF na Makedoncite od Egejskiot del na Makedonija. IZV.: DARM, fond, 427 – na CK na KPM– SKM, Partiski dosieja na nositeli na „Partizanska spomenica 1941#, dosie na dobieni spomenici 1941, br.160. M. Mih.

DIMOVSKI–O[ENSKI, Lazo (s. O{eni, Kostursko, Egejskiot del na Makedonija, 1897 – Skopje, 1970) – deec na makedonskoto nacionalnoosloboditelno dvi`ewe. Bil sekretar na Okru`niot komitet na KPG za Larisa (Tesalija), u~esnik vo Gr~koto dvi`ewe na otporot. Kako deec na makedonskoto NOD bil ~len na Okru`niot odbor na SNOF za Kostursko. Ne se soglasuval so politikata na KPG za makedonskoto

DINEV

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

nacionalno pra{awe. Vo 1945 g. emigriral vo NRM. LIT.: Egejska Makedonija vo NOB, V, 1948, Skopje, 1982. St. Kis.

Slave \orgo Dimoski

DIMOSKI, Slave \orgo (s. Velestovo, Ohridsko, 1959) ‡ poet za deca i za vozrasni, eseist, preveduva~. Gimnazija zavr{il vo Ohrid, a Filolo{ki fakultet vo Skopje. Raboti kako profesor po literatura vo Ohridskata gimnazija. Poetskata re~ na Slave \orgo Dimoski se odlikuva so razigrana imaginacija i prefinetost na razdiplenata misla, so dopadliva animacija na fantazijata za rasko{na sloboda na ekspresijata. Primer e na tvorec so `ivotvoren dopir do zborot. Fenomen e na prirodno peewe i mislewe. BIBL.: Stihozbirki: Graviri, 1979; Proekt, 1982; Studen poriv, 1985; Poslednite rakopisi, 1988; Sporeden pat, 1991; Predmeti i argumenti, 1994; Formi na strasta, 1999; Temno mesto, 1999; knigi za deca: Alisa, 1989; Kristalen son, 1990; Zboroigri, 1991; Stihoteka, 2000; izbori: Brod od parea, 1991 i Maj~in jazik (na ruski, Moskva, 1996). G. T.

celiot svet. Sorabotuval so Yamaha i Radio France Internacional. Izdal dvaesetina CD i DVD-nosa~i. Dvaesetina godini bil muzi~ki producent vo MRT. M. Kol. „DIM^E BAWAROT# AD – Prilep – proizvodstvena i monta`na fabrika za sadovi pod pritisok (1953) i za kotli (1981/82). Brojot na vrabotenite e okolu 200, od koi pove}e od 20% se so visoko obrazovanie. Glavni proizvodstveni linii se: fabrikata za kotli, sadovi pod pritisok, termoenergetski postrojki i za oprema za procesna industrija; fabrikata za proizvodstvo na oprema za klimatizacija i procesna oprema za tutunskata industrija. Monta`en pogon od: vodovodni i elektri~ni instalacii; greewe i klimatizacija; servis za elektri~ni motori, aparati za industrijata i doma}instvoto i gora~i za kotli. Dimenzionirana e spored standardite na evropskite firmi, kako BABCOK, STANDARD, VESSEL, LOOS za blok kotli do 25 MW. Vo proizvodnotehnolo{kiot proces uspe{no se implementirani: EN-normativi; TRD i AD MERKBLATT propisite; DIN, JUS i MKD standardite. Sl. A. DIM^EV, Dimo N. (Dobro{ani, [tipsko, 9. VII 1952) ‡ poet, raska`uva~ i preveduva~ od vla{kata nacionalnost vo Makedonija. Zavr{il Ekonomski fakultet vo Skopje. Raboti vo Makedonskoto radio. Osnova~ e i urednik na vesnikot „Feniks#. Na vla{ki go prevel Serdarot od Prli~ev i drugi dela od makedonski avtori. ^len e na DPM. BIBL.: Klukajdrvecu more klukajdrvecu, vla{ki narodni pesni, Sk., 1985; Smrten krik, poezija, Sk., 1989; Sveta nade`, poezija, Sk., 1990; Kolevka, raskazi, Sk., 1990; Vla{ki bukvar, Sk., 1994; Mila e mama, poezija za deca, Sk., 1996; Gordiot ov~arski sin, poezija za deca, Sk., 1999. P. Gil.

Nikola Dimu{evski

DIMU[EVSKI, Nikola (Kokan) (Skopje, 26. IV 1958) ‡ klavijaturist, aran`er, kompozitor i producent. Karierata ja zapo~nal kako klavijaturist na grupata †Leb i sol#. Napi{al nad 200 aran`mani za razli~ni avtori i izveduva~i vo Makedonija i vo Evropa. Avtor e na muzika (okolu 1.500 min.) za golem broj teatarski pretstavi vo Evropa i vo SAD. Sozdaval muzika (audiodizajn) za pove}e radio i TV stanici. Odr`al nad 1.000 koncerti vo

Blagoja Dim~evski

DIM^EVSKI, Blagoja (Skopje, 27. VIII 1950) ‡ violinist. Diplomiral na Konzervatoriumot †P. I. ^ajkovski# vo Moskva (E. ^ugaeva, I. Jankelevi~, 1975), kade {to i magistriral (E. ^ugaeva, 1977). Eden od najeksponiranite violinisti vo porane{na Jugoslavija.

D

Od 1982 g. `ivee i raboti vo Tuluz (Francija), kade {to e koncertmajstor i solist pri Nacionalniot orkestar, kako i profesor na Visokata {kola i vo Centarot za muzika i tanc. Od 2003 g. e i koncertmajstor na †Metropolitana# orkestaSn. ^. - An. rot vo Lisabon.

\or|i Dim~evski

DIM^EVSKI, \or|i (Skopje, 18. IV 1924 ‡ Skopje, 16. I 2006) ‡ instrumentalist (violinist), folklorist, melograf, aran`er, kompozitor i dirigent. Bil u~esnik vo NOAVM (od 9. IX 1944). Po Osloboduvaweto bil referent za rabotata na kulturno-umetni~kite dru{tva na Poverenstvoto za kultura pri Gradskiot odbor vo Skopje, direktor na Ni`oto muzi~ko u~ili{te (1948/1949), rakovoditel na horot na KUD „Orce Nikolov# (1949‡ 1954) i muzi~ki rakovoditel na Ansamblot za narodni pesni i igri „Tanec# do penzioniraweto (1954‡1978). Vo me|uvreme diplomira na Vi{ata muzi~ka {kola vo Skopje (1971). Osnova~ e na poznatata `enska peja~ka grupa „Sirma#, na sektetot „Lira#, na poznatiot oktet „Makedonija# (1976) i be{e dolgogodi{en sorabotnik i muzi~ki rakovoditel na KUD „Goce Del~ev# vo Skopje. Ima zabele`ano (so melogrami) okolu 200 makedonski ora i avtor e na golem broj pesni i ora vo duhot na makedonskiot folklor. Kako instrumentalist so sorabotnicite snimil okolu 25 long-plej plo~i muzika. BIBL.: Vie se oro makedonsko. Zbirka na makedonski ora, Skopje, 1983; Sedenka se zbira, Skopje, 2003; Makedonski ora, Skopje, 2003. LIT.: D-r Simo Mladenovski, \or|i Dim~evski ‡ na{ istaknat melograf, kompozitor i odli~en instrumentalist (predgovor na makedonski, angliski, ruski, francuski i germanski jazik), vo kn. \or|i Dim~evski, Vie se oro makedonsko, Skopje, 1983, 5-28. S. Ml.

DINEV, Angel (s. Smokvica, Gevgelisko, 1. H 1891 – Skopje, 17. II 1952) – makedonski kulturno-nacionalen deec, revolucioner, publicist i op{testvenik. 473

D

DINEVSKI

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Angel Dinev

Po zavr{uvaweto na osnovnoto u~ili{te vo seloto, sluguva kako ov~ar, a vo crkvata u~estvuva kako psalt. Kon krajot na 1909 g. se vrabotuva vo Egzarhiskata mitropolija vo Solun, se samoobrazuva i vleguva vo U~eni~kiot revolucioneren kru`ok. Se vklu~uva vo ~etata na vojvodata Kosta Popeto kako sekretar, a naskoro stanuva i ~len na Okoliskiot komitet na MRO (1911–1912) i u~estvuva vo Balkanskite (1912–1913) i vo Prvata svetska vojna (1915– 1918). Od 1921 g. se prefrla vo Sofija, prvin kako pisar vo Ministerstvoto za finansii, potoa kako kontrolor na tramvaite, a od slednata godina ja zapo~nuva svojata novinarsko-publicisti~ka dejnost: sorabotuva vo vesnicite „IlindenÝ#, „Emigrantska misÍlÝ#, „PirinÍ# i „20 • liŸ# (1922–1924), pa objavuva i posebni publikacii od oblasta na ponovata makedonska istorija. Stanuva rakovoditel na Gevgeliskoto bratstvo (1927–1947) i raboti kako pisar vo Minis-

nie vo periodot me|u dvete svetski vojni „Makedonski vesti# (24. I 1935 – 12. H 1936) {to (prvin nedelno spisanie, a potoa vesnik) kako neoficijalen organ na VMRO(Ob) ja afirmira kulturno-nacionalnata istorija, osobeno od ilindenskiot period, i ja razviva makedonskata nacionalna svest, literatura, nauka i kultura. Pri Redakcijata e formiran Makedonskiot literaturen kru`ok (2. VIII 1936), se inicira Makedonski naroden teatar, po~nuva da izleguva, vo prodol`enija, negovata bro{ura „Makedonskite Sloveni# i e najaveno pe~atewe na monografijata „Ilindenskata epopeja#, no vesnikot e zabranet. Bro{urata vo celost separatno e objavena po dve godini, a prviot del od monografijata duri vo 1945 g. Nekolku pati e interniran vo razni logori (1940 –1944). Osobeno golema aktivnost projavuva po prevratot vo Bugarija (9. IX 1944). Go rakovodi Sojuzot na makedonskite dobrovole~ki dru{tva vo Sofija i go redaktira negoviot organ „Dobrovolec# (1944–1946), a ja objavuva i bro{urata „Etnografskata ideja na makedonskite Sloveni# (1944). Razviva {iroka op{testveno-politi~ka dejnost sred Makedoncite vo Bugarija. No koga po XVI plenum na BKP (13. VII 1948) e ukinata kulturnata avtonomija na Pirinska Makedonija, Dinev pra}a protestno pismo do CK na BKP i na 20. VIII 1948 g. ilegalno ja napu{ta Bugarija. Vo Skopje stanuva stru~en sorabotnik vo novoosnovaniot Institut za nacionalna istorija. BIBL. i LIT.: Dvi`enieto, SofiÔ, 1924; Kresnenskoto vÍzstane, SofiÔ, 1926; IstoriÔ na grÍcko-turskiÔ sÍ• zÍ protivÍ VMORO, SofiÔ, 1929; Hurieta i posthurietskit‹ borbi vÍ GevgeliŸsko, SofiÔ, 1934; Makedonskit‹ slavÔni, SofiÔ, 1938; Etnografskata ideÔ na makedonskit‹ slavÔni, SofiÔ, 1944; Ilindenskata epopea, SofiÔ, 1945; Ilindenskata epopeja, II, Skopje, 1949; Politi~kite ubistva vo Bugarija, Skopje, 1951; Odbrani dela vo tri knigi. Izbor i redakcija d-r Vladimir Kartov, Skopje, 1983; Bla`e Ristovski, Portreti i procesi od makedonskata literaturna i nacionalna istorija, III, Skopje, 1990, 346–532. Bl. R.

A. Dinev, †Makedonskite Sloveni# (1938)

terstvoto za zemjodelstvo (1928 –1942). Go izdava najzna~ajnoto makedonsko periodi~no izda474

DINEVSKI, Vukan (Gostivar, 22. IV 1927 ‡ Skopje, 27. IX 2006) ‡ akter, re`iser, pedago{ki rabotnik, bele`it interpretator na narodnata i na umetni~kata poezija. Zavr{il Sredna dr`avna teatarska {kola i Filozofski fakultet vo Skopje i Teatarska akademija vo Zagreb. ^len e

na Dramata na MNT (1952–1964 i 1966–1973). Vo me|uvreme, (1964– 1966), ~len na Dramskiot teatar vo Skopje. Profesor e na FDU vo Skopje. Ulogi: Don Jere (†Glorija#); Islednikot (†Vitel#); Ximi (†Vejka na vetrot#); Leonardo (†Krvavi svadbi#) i dr. Re`ii: †Paradoksot na Diogen#; †[vejk vo Vtorata svetska vojna#; †Venecijanskite bliznaci#; †Kral Lir#; R. St. †Zlostorstvo i kazna#.

Vukan Dinevski

DINKOV (DINKATA), Georgi Kostadinov (Solun, 1838 – Atina, 1876) – makedonski kulturno-nacionalen deec, u~itel, u~ebnikar, poet, publicist i op{testvenik. Osnovnoto obrazovanie go zavr{uva vo Solun, potoa dve godini u~i vo Bogoslovskoto u~ili{te na o. Halki, kratko vreme vo Atina i vo Smolenskata gimnazija vo Rusija (1859–1860). Rano se povrzuva so D. Miladinov i so St. Verkovi} i patuva po Makedonija sobiraj}i geografsko-etnografski i folklorni materijali. Nastojuva ~i~ko mu Kirijak Dr`ilovi~ da otvori i slovenska pe~atnica vo Solun, a tatko mu Kostadin Dr`ilovi~ intervenira vo Zografskiot manastir da se otvori tamu takva pe~atnica i vo nea da se pe~atat rakopisite na sin mu. Se obiduva da se vklu~i vo Makedonskata legija vo Belgrad, no faten e na granicata (1862). Korespondira so Garibaldi, so G. St. Rakovski i so drugi li~nosti vo Evropa. Nakleveten od Grcite kako ruski {pion i panslavist, le`i vo zatvorite vo Sofija i Vidin (1863–1864). Vo rodniot dom go otvora prvoto u~ili{te na naroden jazik vo Solun (1866–1868) i stanuva osnova~ i nastojatel na Crkovno-u~ili{nata op{tina. Objavuva statii za jazikot, geografijata i istorijata na Makedonija vo carigradskiot v. „MakedoniÔ# (1867–1868). U~itelstvuva vo Prilep, Bitola i vo kosturskoto selo Zagori~ani (1869–1871). Poradi voveduvaweto na narodniot jazik so upotreba i na svoite u~ebnici i poradi buditelskata dejnost vo celiot reon, biva pretepan od grkomanite i odnovo zat-

DIPLENICA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

Georgi Dinkov (Dinkata), portret od Novica Trajkovski

voren vo Kostur (1871). Se vra}a vo Solun, no i tuka e nakleveten, pa bega vo Atina i sorabotuva vo v. „Eon#. Istormozen i bolen, po~inuva vo gr~kata prestolnina. Ostanuva nepublikuvana negovata patriotska poezija, no i makedonskite u~ebnici (Gramatika na makedonskiot bugarski jazik, Nare~ie Solunskago okruga, Podrobna geografija na Makedonija i dr.), kako i nekoi monografski opisi na gradovi (Istorija na grada Nego{) i publicisti~ki prilozi (Poznaj sebesi). LIT.: Á. I. [D. V. Makedonski], Georgi Dinkata, †Sv‹tlina#, II 4, PlovdivÍ, 1892, 79–80; B., U~itelÏo Dinkata (Edna stranica otÍ istoriÔta na MakedoniÔ), †MakedonskiŸ glasÍ#, I, 23 i 24, SofiÔ, 1885 (DimitÍr Blagoev, SÍ~ineniÔ, I, SofiÔ, 1955, 112–135); S. K. Salgand`ievÍ, U~itelŸo Dinkata, †MakedonskiÔ glasÍ#, I, 27, 8. VIII 1885; Anton P. Stoilov, Georgi Dinkov, vo kn.: B’lgarski kni`ovnici ot MakedoniÔ, I, 1704–1878, SofiÔ, 33–34; Georgi Abaxiev, U~itelot Dinkata, †Razgledi#, I, 14, Skopje, 1954, 7; Bla`e Ristovski, U~itelot \or|i Kostadinov–Dinkata, †Prosvetno delo#, XIV, 9–10, Skopje, 1958, 430–444; istiot, Poetskite obidi na \or|i K. Dinkata, †Sovremenost#, VIII, 10, Skopje, 1958, 867–873; Prof. Hristo Hristov, Gradivo za biografiÔta na Georgi K. Dinkov, †Godi{nik na SofiŸskiÔ universitet#, Filosofsko-istori~eski fakultet, t. LIII, kn. III, SofiÔ, 1965, 133–163. Bl. R.

DINKOVA, Slavka Kostadinova (Solun, 1850 – Solun, 1869) – prvata poznata u~itelka, novinarka i feministka vo Makedonija. ]erka na prerodbeni~koto semejstvo na Kostadin i Velika Dr`ilovci i sestra na Georgi Dinkata. Po zavr{uvaweto na gr~koto i na francuskoto u~ili{te vo rodniot grad, go vodi prvoto `ensko u~ili{te „na na{iot preroden maj~in jazik# (1866–1868) i objavuva feministi~ki statii vo v. „MakedoniÔ# (1868), preveduvaj}i gi i „odli~nite pisma na Adelaida de Tone#. Preranata smrt gi prekinuva i nejzinite poetski ambicii. LIT.: Bla`e Ristovski, Slavka Dinkova, †Prosvetno delo#, XIV, 1–2, Skopje, 1958, 62–69; istiot vo †Razgledi#, V, 10, Skopje, 1. VI 1958, 9; istiot, Portreti i procesi od makedonskata literaturna i nacionalna istorija, I, Skopje, 108–121. Bl. R.

DIWA (Cucumis melo L.) – ednogodi{no rastenie od fam. Cucurbitacea. Poteknuva od Afrika, kaj nas prenesena preku Turcija i Grcija. Se odgleduva zaradi zreliot plod, koj sodr`i {e}eri (10– 12%), mineralni materii, vitamini i organski kiselini. Se odgleduva na otvoreno i vo za{titeni prostori na okolu 2.500 ha, so vkupno proizvodstvo od okolu 30.000 t. Zastapeni se dva tipa sorti: adana (rani) i kasaba (docni). D. J. DION1 (Dios) – makedonsko vrhovno bo`estvo. Vo kni`evnite spisi i na epigrafskite natpisi e zabele`ano so teonimot Hetaireios (imeto e povrzano so makedonskata institucija hetajri) ili Hyperberetas (etimolo{ki povrzan so makedonskiot mesec Hyperberetaios i so praznikot posveten na Dion – Hiperberetaia). Zasvedo~eno e (natpis vo s. Debre{te, Kavadare~ko) i so epitet na bo`estvoto Hyperairetes. D. kaj anti~kite avtori e ekvivalent na Yevs.

D

joncite Dionis se narekuva Dijalos. Edna od pretstavite na bo`estvoto e votivnata plo~a najdena vo Stobi. Vo Melnik, Asdules e prika`an so vinova loza ka~en na kow, vo pridru`ba na Pan, Silen i panter. Pridru`nici mu se Saudi, Sabi ili Savi, pa ottamu i imeto na ova bo`estvo e – Savadij. LIT. : N. Proeva, Studii za anti~kite Makedonci, Skopje, 1997. A. [uk.

DIONISIJ I (krajot na XVI ili po~etokot na XVII v. ‡ Vla{ko, 1665) ‡ ohridski arhiepiskop (22. VII 1651 ‡ 8. VI 1656). Negova gramota vo Rusija odnel grebenskiot mitropolit Visarion (11. VIII 1652), a i samiot toj kako arhiepiskop prestojuval vo Rusija (ok. 14. IV 1653).

LIT.: N. Proeva, Studii za anti~kite Makedonci, Skopje, 1997. A. [uk.

LIT.: Ivan Snegarov, Istorix na Ohridskata arhoepiskopix, t. 2. Ot padaneto £ pod turcite do nejnoto uni]o`enie (1394–1767), Sofix, 1931; Jovan Bel~ovski, Hronolo{ki spisok na poglavarite na Ohridskata arhiepiskopija (patrijar{ija), †Godi{en zbornik# na Bogoslovski fakultet †Sveti Kliment Ohridski#, kn. 8, Skopje, 2002, 73. S. Ml.

DION2 – svet grad na Makedoncite vo Pierija, vo podno`jeto na Olimp, centar na verskiot i kulturniot `ivot na Makedonija. Kralot Arhelaj I (413–399 g. pr. n.e.) tuka vospostavuva odr`uvawe Olimiski igri. „Svetiot grad# za vreme na Rimjanite ima pogolemo zna~ewe od drugite gradovi vo oblasta. Edinstven grad vo Pierija spomnuvan vo docnoanti~kite izvori. Gradot egzistira do V v.

DIONISIJ II (od Hios) ‡ ohridski arhiepiskop (me|u 1706 i maj/avgust 1707 i vtorpat od 4. VI 1709 ‡ 16. VII 1714), fanariot. Se spomnuva vo spisokot na Hrisant (1706). Vo edno pismo, kako arhiepiskop baral materijalna pomo{ od ruskiot imperator Aleksandar (26. XII 1706). Vo toj period mo`no e izvesno vreme da arhiepiskopuval i arhiepiskopot Ermenus (pred 11. VI 1710).

LIT.: F. Papazoglu, Makedonski gradovi u rimsko doba, Skopje, 1957. A. [uk.

LIT.: Ivan Snegarov, Istorix na Ohridskata arhoepiskopix, t. 2. Ot padaneto $ pod turcite do nejnoto uni]o`enie (1394–1767), Sofix, 1931; Jovan Bel~ovski, Hronolo{ki spisok na poglavarite na Ohridskata arhiepiskopija (patrijar{ija), †Godi{en zbornik# na Bogoslovski fakultet †Sveti Kliment Ohridski#, kn. 8, Skopje, 2002, 76. S. Ml.

DIONISIJ III ‡ ohridski arhiepiskop (18. IV 1752 ‡ 1757). Za crkvite i manastirite vo Ohrid i Ohridsko pobaral knigi na slovenski jazik od ruskiot dvor (1757).

Reljef so Dionis, detaq, Ohrid (I v. pr.n.e.)

DIONIS – najpo~ituvanoto bo`estvo kaj Makedoncite, popoznato kako Bakhos (Evripidovata drama Bakhos e posvetena na ova bo`estvo); brigisko-edonsko bo`estvo na vegetacijata so orgijasti~ki rituali {to gi izveduvaat bakhite – Maketi i Menadite, koi vo Makedonija se narekuvaat Klodonki i Mimalonki (sp. Plutarh). Kaj Pa-

LIT.: Ivan Snegarov, Istorix na Ohridskata arhoepiskopix, t. 2. Ot padaneto $ pod turcite do nejnoto uni]o`enie (1394–1767), Sofix, 1931; Jovan Bel~ovski, Hronolo{ki spisok na poglavarite na Ohridskata arhiepiskopija (patrijar{ija), †Godi{en zbornik# na Bogoslovski fakultet †Sveti Kliment Ohridski#, kn. 8, Skopje, 2002, 77. S. Ml.

DIPLENICA ‡ vid sabja {to se dipli (so svivawe). So krivoto se~ilo, so dr{kata i ponekoga{ so {titnikot, bila koristena i kako ladno oru`je na pe{acite ili kowanicite. Primeroci ima i vo makedonskite muzei, a se opeva i vo narodnite pesni. 475

D

DISPANZERI

LIT.: Trajan Nikodinoski, Narodni pesni od Ohridsko, Ohrid, 1974, 178. S. Ml.

DISPANZERI ‡ specijalizirani rabotni i organizaciski delovi vo oddelni slu`bi, odnosno dejnosti na zdravstveniot dom, koi koristat aktivni stru~ni metodi na rabota pri uka`uvaweto i obezbeduvaweto primarna zdravstvena za{tita za opredeleni grupi naselenie, kako {to se: detski dispanzeri (za deca od 0 do 6 g.), dispanzeri za u~ili{ni deca i mladina (za deca i mladina od 7 do 19 g. i za redovni studenti do 26 g.), dispanzeri za `eni (za `eni nad 15-godi{na vozrast) i dispanzeri za medicina na trudot (za rabotnici), kako i dispanzeri za opredeleni granki na medicinata, kako {to se: pnevmoftiziolo{ki dispanzeri (za suzbivawe na tuberkulozata), ko`no-veneri~ni dispanzeri (za prevencija i za{tita od ko`ni i seksualno prenoslivi bolesti) i dr. Za prevencija i kontrola na oddelni hroni~ni nezarazni bolesti se formiraat dispanzeri/centri na regionalno ili na republi~ko nivo, samostojno ili vo sostav na drugi zdravstveni ustanovi (dispanzer za mentalno zdravje, dispanzer za bolestite na srceto i krvnite sadovi, dispanzer za malignite neoplazmi, dispanzer za {e}ernata bolest i dr.). D. D. „D’MBENI“, ISELENI^KO DRU[TVO (Geri, Indijana, SAD, 1906) ‡ dru{tvo na Makedoncite vo SAD i Kanada po poteklo od seloto D’mbeni (Kostursko). Podocna Dru{tvoto bilo preimenuvano „Lazar Pop Trajkov“, po imeto na makedonskiot revolucioner od toa selo. ^lenovite na Dru{tvoto {to `iveele vo Toronto (Kanada), se oddelile (1940) i osnovale svoe „D’mbensko selsko spomagatelno dru{tvo ‡ Lazar Pop Trajkov“. Sl. N.-K.

Faksimil na vesnikot †Dnevnik#

„DNEVNIK“ ‡ prv nezavisen dneven informativen vesnik vo RM {to ja ozna~uva novata demokratska etapa vo razvojot na makedonskiot pe~at. Prviot broj izlegol na 20 mart 1996 g. Osnova~i: Mile Jovanovski, Branko Geroski, Aleksandar Damovski. Izdava~: „Krug# d.o.o. Skopje. Vo septemvri 2003 g. mnozinskiot udel na sopstvenosta go otkupil germanskiot izdava~ki koncern VAC. Prv glaven i odgovoren urednik e Branko Gerovski, po476

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

toa Katerina Bla`evska. Podolg period najtira`en makedonski B. P. \. vesnik. DOBAR – pajonsko pleme vo dolinata na Strumica i zapadno do Strimon i istoimen pajonski grad, spomnat kaj Tukidid (V v. pr.n.e.) vo vrska so pohodot na odriskiot kral Sitalk vo Makedonija, denes vo dolinata na Strumica, mo`ebi kaj Dojran. Literaturnite izvori i epigrafskite natpisi govorat za postoewe na gradot od najrano vreme do docnata antika. LIT.: F. Papazoglu, Makedonski gradovi u rimsko doba, Skopje, 1957. A. [uk.

DOBRA VODA – visoka vene~na planina {to se izdiga pome|u dolinata na Mala Reka od istok i Ki~evskata Kotlina od zapad. Na sever zapo~nuva od Dupen Kamen (1.857 m) so koj e oddelena od Suva Gora, a na jug se protega do dolinata na rekata Treska. Centralnoto bilo ima dinarski pravec na protegawe sz–ji. Se deli na dva dela: severen (poznat i pod imeto ^eloica) so najvisok vrv Dobra Voda (2.062 m) i ju`en (poznat kako Pesjak) so vrvovite Kula (1.917 m) i Kowarnik (1.874 m). Zafa}a vkupno povr{ina od 396 km². Neotektonskite dvi`ewa ovde se osobeno manifestirani, taka {to od site strani e ograni~ena so rasedi. Planinskoto bilo se protega vo dol`ina od 25 km. Najvisokiot del e pod pasi{ta, a planinskite strani se pod dabova i bukova {uma. T. And. DOBREVO – rudnik na olovnocinkova ruda, koj se nao|a vo isto~nite delovi na Kratovsko-zletovskiot vulkanogen kompleks, na 7 km oddale~enost od Probi{tip. Vo geolo{kata gradba na nao|ali{teto u~estvuvaat, glavno, vulkanski karpi pretstaveni so razli~ni tipovi na andeziti, daciti, ignimbriti, dacito-andeziti, vulkanski tufovi i dr. Olovno-cinkovata mineralizacija vo nao|ali{teto e kontrolirana, naj~esto, od rasednite strukturi. Spored genetskite uslovi na nastanok, `i~enoto olovno-cinkovo nao|ali{te Dobrevo e formirano vo subvulkanski uslovi, vo ramkite na hidrotermalniot stadium na formirawe. Sodr`inata na glavnite metali vo prosek e: 9% Pb, 3% Zn, 45 g/t Ag i zgolemeni sodr`ini na Cd, Bi, Au, As, In, Ga, Ge i dr. Glavni rudni minerali i nositeli na olovoto i cinkot se galenitot i sfaleritot, redovno sledeni od halkopirit, tetraedrit, tenantit, pirit, bornit, enargit i dr. LIT.: Todor Serafimovski, Metalogenija na zonata Lece–Halkidiki. Doktorska disertacija. RGF, [tip, 1990. T. Ser.

Dobrej{evo evangelie

DOBREJ[OVO EVANGELIE – kirilsko ~etvoroevangelie od prvata pol. na XIII v. (1221?), 127 l. Od niv 79 l. se ~uvaat vo Sofija, NBKM br. 17 (307). Preostanatite 48 l. {to izgorele vo 1941 g. vo Belgrad (NBS br. 214) se dostapni samo vo edicijata na Conev. Imenuvano e spored popot Dobrej{o, najverojatno nara~uva~ na evangelieto, koj se spomnuva vo nekolku zapisi. Pronajdeno e vo Tul~a, a prethodno se nao|alo vo Odrin, a u{te pred toa nekade vo Zapadna Makedonija. Prepi{ano e vo Severna Makedonija od arhai~na ju`nomakedonska predlo{ka od pove}e pisci so razli~ni pravopisni naviki. Evangelieto e bogato ukraseno so 87 inicijali i so portreti na evangelistite. Pravopisot e vo osnova dvoerov, no bez etim. razlikuvawe na erovite, a ima i delovi pi{uvani so ednoerov pravopis. Me{aweto na nosovkite ne e celosno sprovedeno, se nao|a glavno vo glagolskite formi, pred sè vo aoristot. ^esta e vokalizacijata na erovite (o, e) koja se nao|ala verojatno ve}e vo predlo{kata, jatot se upotrebuva i po {u{kavite soglaski (=5[a, 5 ‘ lost6) sli~no kako vo najstarite glagoli~ki tekstovi. LIT.: B. Conev, DobreŸ{ovo ~etveroevanÍgelie, srednobÍlgarski pametnik ot XIII vek, SofiÔ, 1906 (izd. na tekstot, jazi~na analiza). Zd. R.

DOBRI DOL – selo vo Gostivarsko. Se nao|a vo Gorni Polog, na preminot na [ar Planina vo Gornopolo{kata Ramnina. Toa se prostira od dvete strani na stariot pat Tetovo – Gostivar, na nadmorska visina od okolu 580 m. Dobri Dol e edno od najgolemite sela vo Polo{kata Kotlina. Naseleno e so Albanci, a nivniot

DOGOVOR

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

broj e vo postojan porast. Vo sredinata na minatiot vek, poto~no vo 1953 g., vo nego `iveele 2.322 `., a vo 2002 g. toj broj se nagolemil na 5.223 `. Glavno zanimawe na naselenieto e odgleduvaweto `itni i gradinarski kulturi. Vo seloto ima osumgodi{no u~ili{te i zdravstvena stanica. Al. St. DOBROVOLE^KI POLK – antikomunisti~ka i antimakedonska bugarska voena edinica vo Egejskiot del od Makedonija (1944), formiran so odluka na Bugarskiot klub vo Solun, Bugarsko-makedonskiot komitet i CK na VMRO, sostaven od tri bataljoni (Kosturskiot, Lerinskiot i Vodenskiot). Polkot u~estvuval vo voenite dejstva protiv pripadnicite na gr~koto komunisti~ko i makedonskoto nacionalnoosloboditelno dvi`ewe. LIT.: Istorija na Makedonskiot narod, V, Skopje, 2003. St. Kis.

DOBROMIR (X – XI v.) – blagorodnik vo Samuilovoto Carstvo, rodnina na carot Samuil (zet od vnuka), upravnik na gradot Ber (Verija). Vo vremeto na vizantiskata ofanziva protiv Samuilovata dr`ava (1001) izlegol pred imperatorot Vasilij II i mu se predal zaedno so gradot {to go upravuval. Bil nagraden so visokata po~esna titula antipat (prokonzul). Negovata natamo{na sudbina vo Vizantiskoto Carstvo ne e poznata. LIT.: S. Antoljak, Samuilovata dr`ava, Skopje, 1969; S. PirivatriÊ, Samuilova dr`ava, Beograd, 1997. K. Ax.

DOBROMIROVO EVANGELIE ‡ najstaro kirilsko ~etvoroev., makedonski rakopis od po~. na XII v. Se ~uva vo tri razli~ni biblioteki: vo RNB ‡ porane{na Pub-

li~na bibl. (GPB) vo Sankt Peterburg (183 l.), sign Q n I 55; dva negovi dela se nao|aat vo bibliotekata na manastirot †Sv. Katerina# na Sinaj (so bibliote~ni oznaki 43 (23 l.) i 7/N (9 l.), kade {to, vsu{nost, do vtorata polovina na XIX v. se nao|al celiot rakopis. Dva lista se nao|aat vo Nacionalnata bibl. vo Pariz, sign. 65. Toa zna~i deka od Dobromirovoto ev. sega se pronajdeni 217 pergamentni l. Imeto go nosi po zabele{kata {to stoi kako p.s. na l. 121 na krajot od Ev. po Luka deka rakopisot go pi{uval pop Dobromir. Go dovr{il drug pisar. Kirilskite bukvi na D. e. po svojot op{t vpe~atok potsetuvaat na glagolicata. Spored jazi~nite osobenosti, toa e pi{uvano vo ramkite na Ohridskata kni`evna {kola. Kodeksot e osobeno zna~aen po toa {to pretstavuva premin od kanonskite staroslovenski tekstovi vo t.n. crkovnosV. D. lovenski.

Aleksandar Dobrohotov

DOBROHOTOV, Aleksandar (Vilno, 19. III 1909 ‡ Skopje, 9. VII 1983) ‡ baletski igra~, pedagog, koreograf. Baletskoto obrazovanie go steknuva na Teatarskata artisti~ka baletska {kola vo Belgrad. Stanuva ~len na Baletot pri Narodnoto pozori{te vo Belgrad (1928). Prvenec e so izrazena muzikalnost i silen temperament. Doa|a vo Skopje kako {ef na Baletot, pedagog i koreograf pri MNT (1952). Direktor e na Baletskoto u~ili{te vo Skopje (1956–1962). D. dava mo{ne zna~aen pridones vo sozdavaweto novi baletski kadri i vo razvojot na baletskata umetnost vo Makedonija. KOREOGRAFII: „[eherezada# (N. R. Korsakov), „Pokana za tanc# (K. M. Veber), „Labin i Dojrana# (T. Prokopiev). Em. X.

Dobromirovo evangelie

DOBRUN – srednovekovno utvrduvawe vo Demirhisarsko ili vo Pore~e. Po osvojuvawata na kralot Milutin vo Makedonija (1282 –1284), stanalo pograni~no utvrduvawe me|u Srbija i Vizantija. Vo 1330 g. go osvoil vizantiskiot imperator Andronik III Paleo-

D

log koj od svojot logor vo Severna Pelagonija prezemal napadi na sosednite pograni~ni utvrduvawa {to gi dr`ele Srbite. LIT.: T. Tomoski, Bele{ki po povod voeniot pohod na Andronik III vo Makedonija vo 1330 g., Makedonija niz vekovite. Gradovi, tvrdini, komunikacii, Skopje, 1999. K. Ax.

DOGO, Marko (Padova, Italija, 1946) ‡ italijanski univ. profesor, istori~ar, balkanist, ju`noslavist i makedonist. Po~nuva kako asistent na Fakultetot za op{testveno-politi~ki nauki vo rodniot grad, potoa e profesor na Fakultetot za literatura i filozofija, pa vo Institutot za srednovekovna i sovremena istorija na Univerzitetot vo Trst. Nau~na preokupacija mu e podunavsko-balkanskata i ju`noslovenskata istorija (XIX i XX v.), so posebno vnimanie i na makedonskata kulturno-nacionalna istorija. BIBL.: La dinamite e la mezzaluna. La questione macedone nella publicistica italiana 1903–1908, Udine, 1983; Lingua e nazionalita in Macedonia. Vicende e pensieri di profeti disarmati 1902–1903, Milano, 1985; Svetozar Markovic, Il socialismo nei Balcani. Scritti scelti a cura di Marco Dogo, Rimini–Firenze, 1975. Bl. R.

DOGOVOR VMRO ‡ KOSOVSKI ALBANSKI KOMITET (1921) ‡ dogovor za zaedni~ko dejstvuvawe (20. XII 1921) potpi{an so cel da se oslobodi Makedonija i da se izgradi kako samostojna dr`ava vo svoite ekonomski i geografski granici, uredena kako [vajcarija; da se oslobodi albanskata provincija Kosovo i albanskata oblast ^amurija i da im se obezbedi obedinuvawe so Albanija. Dogovorot go potpi{ale Aleksandar Protogerov i Filip Atanasov (za bugarskite komiteti), a Rexep Mitrovica i Bedri Pejani (za albanskite komiteti). LIT.: Mihajlo Minoski, Dogovorot na VMRO-avtonomisti~ka i Albanskiot Kosovski komitet za politi~ka sorabotka i za razgrani~uvawe pome|u proektiranite nezavisni dr`avi: Obedineta Makedonija i Golema Albanija, †Istorija#, 1–2, Skopje, 1997. M. Min.

DOGOVOR GLIGOROV – AXI] (Skopje, 21. II 1992) – dogovor me|u pretsedatelot na RM Kiro Gligorov i general-polkovnikot Blagoe Axi} (zamenik na sojuzniot sekretar za narodna odbrana) za uslovite i obvrskite okolu dislokacijata na JNA od teritorijata na RM. Dogovorot predviduva zavr{uvawe na dislokacijata do 15. IV 1992 g. Vrz osnova na Dogovorot, na 6. III 1992 g. Teritorijalnata odbrana na RM vospostavuva kontrola vrz zgradata na Republi~kiot i Gradskiot {tab na TO vo Skopje, a na 11. III 1992 g. 477

D

DOGOVORI

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

ni na francuski. Bil konzul vo Solun, Janina, Plovdiv i vo Belgrad. Posebno vnimanie im obrnal na juna~kite i borbenite pesni, so osvrt na dotoga{nite sobira~i i istra`uva~i na narodnoto tvore{tvo na ju`nobalkanskite prostori. Zel u~estvo vo sporot okolu mistifikacijata na „Veda Slovena#, vo nejzina za{tita.

Od razgovorite Gligorov - Axi}

i vrz prviot voen objekt – karaulata „Ramna Niva“ na makedonsko-bugarskata granica. T. Petr. DOGOVORI TITO ‡ [UBA[I] (1944) ‡ dogovorite na Josip Broz Tito, pretsedatel na Nacionalniot komitet za osloboduvawe na Jugoslavija i d-r Ivan [uba{i}, pretsedatel na Kralskata jugoslovenska vlada. Na 16. VI 1944 g, na o. Vis bil sklu~en prviot Dogovor za sorabotka, so zastapuvawe na Velika Britanija. Kralskata vlada ja priznala privremenata uprava vospostavena preku AVNOJ i prezela obvrska da organizira pomo{ na NO vojska na Jugoslavija. Tito prezel obvrska da ne go postavuva pra{aweto za definitivnoto ureduvawe na Jugoslavija vo vremeto na Vojnata. Vo Belgrad (1. XI 1944) potpi{ale vtor Dogovor za dr`avniot kontinuitet na Jugoslavija, kralot Petar II da ne se vra}a do donesuvaweto odluka za toa; kralskata vlast da ja izvr{uva Kralsko namesni{tvo imenuvano so ustaven akt na kralot, po predlog od negovata vlada, a vo soglasnost so Tito. Se dogovorile i za formirawe zaedni~ka Vlada na Jugoslavija od 22 resorni i 6 ministri bez resor za federalnite edinici, vo toj red i za Makedonija. LIT.: Balkanski ugovorni odnosi, II (1919– 1945), Priredio Momir Stojkovi}, Beograd, 1988. M. Min.

DO@DOVNICI (Salamandra) – rod od familijata do`dovnici i mrmorci (Salamandridae). Kaj nas

se sre}ava samo eden vid – {aren do`dovnik (Salamandra salamandra), koj gi naseluva vla`nite listopadni {umi. LIT.: E. N. Arnold, A Field Guide to the Reptiles and Amphibians of Britain and Europe, London, 2002. Sv. P. – V. Sid.

Do`dosvirci

DO@DOSVIRCI (Charadriidae) – familija na mali, do sredno golemi vodni ptici od redot bekasinovidni ptici (Charadriformes), karakteristi~ni za plavni podra~ja i vla`ni livadi. Vo Makedonija se sre}avaat 3 vidovi: re~en do`dosvirec (Charadrius dubius), zlatoperest do`dosvirec (Pluvialis apricaria) i kalu|erka (Vanellus vanellus). LIT.: Birds in Europe: population estimates, trends and conservation status, „BirdLife International Conservation Series#, 12, Cambridge, 2004; C. Harrison, An Atlas of the Birds of the Western Palaearctic, Glasgow, 1982. Sv. P. – V. Sid.

Do`dovnici

478

DOZON, Ogist (Louis-AugusteHenri Dozon) (1822‡1891) ‡ francuski kni`even istori~ar i diplomat, istra`uva~ i preveduva~ na makedonski epski narodni pes-

BIBL.: Poesies populaires serbes, Paris, 1859; Neizdadeni b†lgarski narodni pesni (vo original i vo francuski prevod), Sofi®, 1877; L’Épopée serbe, Paris, 1888; Albanski prikazni, 1881. LIT.: A. Stoilov, Pogled v†rhu b†lgarski® folklor ot 1861‡1878 godina, Pokazalec na pe~atanite prez XIX vek b†lgarski narodni pesni, 2, Sofi®, 1918, 54-56. S. Ml.

DOJRANSKA KOTLINA – kotlina vo krajniot jugoisto~en del na RM. Nastanala so neotektonskite dvi`ewa na izdigawe i tonewe vo neogenot, po dol`inata na rasednite linii na Belasica od severozapad na koja se nao|aat nekolku poistaknati vrvovi: ^atal ^e{ma i Tepe (1.474 m); niskata planina Dab (974 m) od zapad; od istok ogranocite na Kru{a Planina. Kotlinata ima triagolna forma vo koja e smesteno Dojranskoto Ezero. Pogolem del od Kotlinata, osobeno dnoto – ramni{teto, le`i vo Egejskiot del na Makedonija (Grcija), a na teritorijata od RM zafa}a povr{ina od 62 km², so nadmorska viso~ina od 148 m do 148,5 m. Na Kotlinata $ pripa|aat krajnite jugozapadni delovi od planinata Belasica, koi strmno se spu{taat vo Asanlisko Pole. Ezeroto vo pleistocenot po svojata forma i golemina bilo pogolemo. Najpoznata naselba e Dojran {to pretstavuva va`en turisti~ki centar. LIT.: T. Andonovski, M. Zikov, Morfolo{ki i morfometriski karakteristiki na Dojranskoto Ezero i vlijanieto na oscilaciite vrz nivnoto sozdavawe, MANU, Skopje, 1991; A. Stojmilov, Fizi~ka geografija na R Makedonija, PMF, Skopje, 2003. T. And.

DOJRANSKO EZERO – tektonsko ezero vo krajniot jugoisto~en del na RM. Se nao|a na n.v. od 148 m. Preku nego pominuva granicata so RG. Ima tipi~na elipsoidna forma, so dol`ina vo pravec sever–jug od 8,9 km i {iro~ina vo pravec zapad–istok od 7,1 km. Vkupnata dol`ina na bregot iznesuva 26,5 km. Zafa}a povr{ina od 43 km2, od koja na RM $ pripa|aat 27,4 km2, a na Grcija 15,6 km2. Najgolemata dlabo~ina dostignuva do 10 m, prose~nata e 6,7 m, a vo bazenot ima akumulirano 0,28 km3 voda. Srednogodi{niot vodostoj na ezeroto iznesuva 156 cm – toj e najgolem vo maj (205 cm), a

DOKI]

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

D

Dojransko Ezero

najmal vo oktomvri (130 cm). Apsoluten maksimum na vodostojot od 311 cm e zabele`an vo april 1956 g., a apsoluten minimum od –71 cm vo 1990 g. Ezeroto e bogato so riba, koja se lovi vo mandri so pomo{ na pticite kormorani. Poradi malata nadmorska viso~ina, ju`nata polo`ba, malata koli~ina voda, golemata insolacija i visokata temperatura na vozduhot, Dojranskoto Ezero e najtoplo ezero vo na{ata zemja. Srednata godi{na temperatura na povr{inskiot sloj na ezerskata voda iznesuva 14,8 °C. Najvisoka e vo mesec juli 24,3 °C, a najniska vo fevruari 3,9 °C. Sezonata za kapewe vo tekot na godinata mo`e da trae i do 5 meseci (od krajot na maj do po~etokot na oktomvri), koga e masovno poseteno od strana na turistite. Temperaturata na vodata letno vreme dostignuva do 30,4 °C, a pri studeni zimi toa celosno zamrznuva. Poradi golemata zaguba na voda, vo periodot 1988–2000 g. e izgraden sistem za polnewe preku prefrlawe na vodite od slivot na r. Vardar vo slivot na Dojranskoto Ezero. LIT.: Grupa avtori, Sostojbi i perspektivi za za{tita na Dojranskoto Ezero, DEM, Skopje, 1969; Aleksandar Stojmilov, Fizi~ka geografija na Republika Makedonija, PMF, Skopje, 2002. Dr. V.

DOJ^INOV, Ivan Hristov (Dim~e [panecot) (Gevgelija, 11. I 1909 ‡ Skopje, 29. I 1991) ‡ metalski rabotnik, internacionalen komunisti~ki deec, {panski borec i voen komandant vo NOAVM. Po Prvata svetska vojna emigriral vo Argentina i stanal ~len na KPA (od 1932), ~len na Sekretarijatot na KPA vo Buenos Ajres, ~len na Antiimperijalisti~kata liga na Argentina, no i sorabotnik na tamo{nite makedonski organizacii i vo vesnikot †Makedonski glas#. Dveipol godini minal po argentinskite zatvori. Kako dobrovolec vo [panskata gra|anska vojna (1936–1939), bil ~len na KP[, tripati bil ranu-

van i vojnata ja zavr{il kako kapetan. Po prestojot vo koncentracioni logori vo Francija, se vklu~il na NOB kako instruktor na PK na KP vo Makedonija, vo Gevgelija (1941) i kako ~len na Voenata komisija na MK vo Gevgelija (1941), ~len na Pokrainskiot voen {tab (1941), komandant e na Mavrovsko-ki~evskiot NOPO (maj 1943), komandant e na Prvata operativna zona na NOV i POM, ~len e i zamenik-komandant na G[ na NOV i POM, zamenik komandant na Tretata makedonska NOUB, na divizija i na korpus. Bil u~esnik na Prvoto i na Vtoroto zasedanie na ASNOM. Po Osloboduvaweto ja zavr{il Voenata akademija †Frunze# vo Moskva, a po vra}aweto (1948) vo ~in potpolkovnik bil komandant na Valevskata voena oblast i na~alnik na Operativnoto oddelenie na Pettata armiska oblast. Ja prifatil Rezolucijata na Informbiroto, bil uapsen (kon krajot na 1950) i osuden na 9 godini strog zatvor i na 3 godini ograni~eni prava (1. XI 1951). Kaznata ja izdr`uval vo KPD Bile}a (mart 1952 ‡ 1954), na Goli Otok i vo Kazneniot zatvor vo Belgrad, a potoa pomiluvan i osloboden (1956). So te{kotii se vrabotil vo Metalskiot zavod vo Skopje, no bil pod somnenie i pak bil uapsen (juni 1958), a po {est meseci osloboden kako nevin i emigriral vo Buga-

rija. Podocna, pak se vratil vo Skopje. Nositel e na Partizanska spomenica 1941. BIBL.: Madrid se brani. Vo srceto na [panija, Skopje, 1975, 119–127; Pridonesot na jugoslovenskata emigracija vo Argentina, na istoto mesto, 113–118; Deca bez solzi, na ist. mesto, 135–139; Odbrana Madrida, [panija 1936–1939, knjiga druga, Beograd, 1971, 148–156; Doprinios jugoslovenske emigracije u Argentini, na ist. mesto, knjiga peta, 362–367. LIT.: Pero Korobar, Bo`o Stefanovski, Vo internacionalnite brigadi na [panija, zbornik, Skopje, 1989; Dim~e Naj~eski, Li~nosti i sudbini, zbornik Golooto~ki svedo{tva, kniga vtora, Skopje, 2002, 76–84; Bla`e Ristovski, Makedonskiot stih 1900–1944. Istra`uvawa i materijali II, Skopje 1980, 299–300 S. Ml.

DOJ^INOV–MORAVA, Todor (Enixe Vardar, Egejskiot del na Makedonija, 1921 – s. Kru{ari, 1947) – deec na makedonskoto i na gr~koto komunisti~ko dvi`ewe. U~esnik e vo Antifa{isti~kiot otpor, ~len e na OKNE, KPG i na NOF, u~esnik e vo Gra|anskata vojna vo Grcija. Zaginal vo s. Kru{ari vo borba so gr~kite monarhisti~ki sili. LIT.: T. Mamurovski, Svetli likovi od Egejska Makedonija (1945–1949), Skopje, 1987. St. Kis.

Dejan Doki}

Ivan Doj~inov (desno)

DOKI], Dejan Velimirov (Skopje, 14. IV 1960) ‡ internist pulmolog-alergolog, redoven prof. na Med. f. (od 2003) vo Skopje. Med. f., specijalizacija i supspecijalizacija zavr{il vo Skopje, kade {to i magistriral (1988) i doktoriral (1992). Bil direktor na 479

D

DOKO

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Klinikata za pulmologija i alergologija i urednik na MMP (2000‡2001). Objavil 180 nau~ni trudovi.

IZV.: Bilten na XV-to izborno sobranie, I tom, Vtor del, MANU, Skopje, 2006. BIBL.: Imunoterapija, S kopje, 1992; Sovremena dijagnostika i terapija vo medicinata, Skopje, 2000; Interna medicina–praktikum, Skopje, 2004; Farmakoterapiski prira~nik, Skopje, 2006. Sl. M. P. Usni Doko

1949 i 1953). Nastapile za Reprezentacijata na Jugoslavija na Svetskoto prvenstvo na mirni vodi vo Makon (Francija, 1954), a vo K–4 go osvoile devettoto mesD. S. to.

Sehadet Mekuli Doko

DOKO, Sehadet Mekuli (Ohrid, 1928) ‡ prva lekarka od albanska nacionalnost vo Jugoslavija. Diplomirala vo prvata generacija na Medicinskiot fakultet vo Skopje (1947 ‡ januari 1954). Kako student bila demonstrator po nastavnite predmeti Anatomija i Patofiziologija i sorabotnik na Institutot za sudska medicina vo Skopje. Prvin se vrabotila vo Pri{tinskata bolnica, a potoa specijalizirala ginekologija i aku{erstvo vo Belgrad (1960). Po vra}aweto bila {ef na Oddelenieto za ginekologija vo Gradskiot dispanzer, a pri otvoraweto na Pri{tinskiot univerzitet bila izbrana za profesor na tamo{niot Medicinski fakultet. Bila direktor na Klinikata za ginekologija vo Pri{tina (1972‡ 1981) i doktorirala na tema „Toksoplazmata kaj `enata vo fertilnata vozrast vo SAP Kosovo# (Belgrad, 1974). Osnovopolo`nik e na sp. „Praksis medika#. U~estvuvala na pove}e nau~ni sobiri vo zemjata i vo stranstvo i ima objaveno nad 30 nau~ni trudovi. Forumot na `enite na Kosovo ja proglasi za vode~ka intelektualka na Kosovo (1997). J. Doko DOKO, Usni (Ohrid, 17. VI 1933 – Belgrad, 2005) ‡ kajakar (zaedno so Ramiz Zekir). Bile ~lenovi na VK †Strmec# vo Ohrid, kade {to (1948) u~estvuvale na prvenstvata na Jugoslavija vo kajak dvosed (K–2) na mirni vodi: osvoile prvo mesto na 1000 m (1952), tri prvi mesta na 500, 1.000 i 10.000 m, a vo K–4 na 500 m vtoro mesto (1953). Vo ekipna konkurencija osvoile: vtoro (1950 i 1952), prvo (1954) i tri treti mesta (1948, 480

DOLAMA ‡ ma{ka gorna obleka so rakavi. Naj~esto bila izrabotuvana od bela kla{na, a dopolnitelno ukrasena so crni gajtani po {avovite. Ja noselo ma{koto mija~ko naselenie od debarskiot region. Dolga e do pod kolena i se karakterizira so pove}e kliwe. Na stranite ima na{ieno xebovi, a dolu cepovi. Za razlika od prednicite i rakavite, koi se ukraseni so crni gajtani i bikme, site rabovi se opto~eni so zelena optoka. Prazni~nata zetovska obleka dopolnitelno e ornamentirana so vez i so pulovi, na laktite na rakavite so motivot kol~aci, a na prednicite so motivite petliwa i kriva~e. Vo nekoi regioni (Kumanovsko) se sre}ava dolama {to po krojot e sli~na na elekot, samo {to ima rakavi. Taa bila izrabotena od bela kla{na i e dolga do pojasot, a na gradite se preklopuvala. Podocna, vo po~etokot na XX v., vo nekoi regioni na Makedonija zapo~nala da se izrabotuva od kitkajka i da se polni so pamuk. J. R. - P. DOLGOVA‡KORUBIN, Vera Rampova (Prilep, 9. XI 1925) ‡ patofiziolog, redoven prof. Diplomirala na Med. f. vo Belgrad. Od 1953 do 1988 g. rabotela vo Institutot za patofiziologija i nuklearna medicina pri Med. f. vo Skopje, a od 1982 do 1986 g. e direktor i {ef na Katedrata. Ima objaveno 127 truda i rakovodela pove}e nau~ni proekti. D. S.–B. DOLNENI – selo vo Prilepsko. Se nao|a vo isto~niot del na Prilepsko Pole, pome|u `elezni~kata linija Veles – Prilep i regionalniot pat Prilep – Brod, na nadmorska visina od okolu 660 m. Naseleno e so Makedonci (375 `.). Sedi{te e na op{tina {to zafa}a povr{ina od 41.243 ha, ima 37 naseleni mesta so 13.568 `. Naselenieto se zanimava glavno so odgleduvawe na tutun. Al. St.

Neolitska statuetka, Tumba, Dolno Pal~i{te

DOLNO PAL^I[TE ‡ TUMBA ‡ pove}eslojna neolitska naselba kaj s. Dolno Pal~i{te. Naselbata se odlikuvala so kontinuiran `ivot od raniot neolit do eneolitot. Kulturno i hronolo{ki pripa|a na Anzabegovo –vr{ni~kata kulturna grupa, a vo duhovnata kultura e prisuten kultot na Golemata Majka.

LIT.: D. Zdravkovski – S. Sar`oski, Tumba/Pal~i{te, „AR“, 28, Ljubljana, 1989, 43; D. Zdravkovski, Tumba vo selo Dolno Pal~i{te-Tetovo, „MAA“, 12, Skopje, 1991, 131-144. D. Z.

Domati

DOMAT (Lycopersicon esculentum Mill.) – ednogodi{no gradinarsko rastenie od fam. Solanaceae. Poteknuva od Ju`na Amerika (oblasta Andi). Vo Evropa e prenesen prvo vo [panija (XVI v.), a na Balkanot masovno se odgleduva od sredinata na XIX v. Izrazito toploqubivo rastenie, optimalnata temperatura za intenziven rast i razvitok e 22–26oS. Najra{iren e vo jugoisto~nite podra~ja na RM, no i vo drugite delovi na zemjata. Zastapen e na okolu 8.000 ha. Se odgleduva glavno zaradi zrelite, so~ni i vkusni plodovi, koi se konsumiraat sve`i i vo najraznovidni prerabotki (sok, pire, pelati). Plodovite se bogati so mineralni materii (0,5 do 0,6%); {e}eri (2–5%); organski kiselini (0,3–0,8%) i vitamini vo mg%: S (20–40), A (0,5–2), kako i B1 i B2. Vo proizvodstvoto se zastapeni dve grupi sorti/hibri-

DONEVA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

di: a) za sve`a konsumacija, koi se odgleduvaat na otvoreno i vo za{titeni prostori, i b) za prerabotka, koi se odgleduvaat na otvoreno, so rasaduvawe ili so direktna seidba. D. J. DOMA]INSTVA VO MAKEDONIJA – zaednici na lica {to me|usebno se povrzani so zaedni~ko domuvawe i stopanisuvawe i zaedni~ki gi tro{at svoite prihodi. Doma}instvo mo`e da so~inuva i samo edno lice (same~ki doma}instva). Vo tekot na op{testveno-ekonomskiot razvoj pretrpele krupna preobrazba. Golemite pro{ireni patrijarhalni semejni zaednici (zadrugi), kako doma}instva sostaveni od pripadnicite na pove}e individualni semejstva, do bliskoto minato pretstavuvale tipi~en oblik na semeen `ivot vo Makedonija, no is~eznuvaat vo procesot na op{testveno-ekonomskiot razvoj i posebno vo tekot na nekolkute decenii na zabrzana deagrarizacija, industrijalizacija i urbanizacija po Vtorata svetska vojna. Brojot na ~lenovite na oddelnite doma}instva postojano opa|al. Spored popisot na naselenieto od 1921 g., prose~niot broj ~lenovi na edno doma}instvo vo Makedonija iznesuval 5,15 lica, pri {to selskite doma}instva broele prose~no po 5,73, a doma}instvata vo gradovite po 4,44 ~lena. Statisti~kite podatoci za 1989 g. poso~uvaat deka toga{ zemjodelskite doma}instva broele prose~no po 4,81 ~lenovi, nezemjodelskite po 3,82, dodeka me{ovitite doma}instva, kako nova kategorija {to zapo~nala da se formira u{te od porano (so po~etocite na industrijalizacijata), po 4,62 ~lena. Promenite vo ovoj pogled mo`at da se vidat i od najnovite statisti~ki podatoci: prose~niot broj ~lenovi na edno doma}instvo postojano opa|al i od 5,2 ~lena vo 1961 e svedeno na 3,58 ~lena vo 2002 g. Mnogu pokrupni i od ekonomskosocijalen aspekt vonredno zna~ajni se promenite {to nastanaa vo pogled na proizvodstveno-potro{uva~kata funkcija i uloga na doma}instvata, organizacijata na trudot i podelbata na rabotata, mestoto na oddelnite ~lenovi na doma}instvata i posebno polo`bata na `enata i sl. Vo ekonomski pogled, od proizvodstvenopotro{uva~ki zaednici doma}instvata se transformiraa vo celosno potro{uva~ki zaednici. Sè pove}e se nadminuva i strogata tradicionalna podelba na rabotite na tipi~no „ma{ki# i „`enski#. Za semejnata vlast ne mo`e da se re~e deka e koncentri-

rana vo racete na ma`ot, kako {to bilo vo porane{nite uslovi na tradicionalno-patrijarhalniot na~in na `iveewe. Preku sistemot na obrazovanie i stru~no osposobuvawe, `enata ja obezbeduva nezamenlivata osnova na svojata ekonomska nezavisnost i op{testvena emancipacija. Celosno e izmeneta i edukativnata funcija na sovremenite semejni zaednici i doma}instva. Semejstvoto i doma}instvoto ve}e ne se edinstveniot i najva`en faktor na socijalizacijata. Za podigawe na decata vo intelektualen, moralen i vo kulturen pogled sè pogolemo e zna~eweto na t.n. sekundarni faktori na op{testvenata socijalizacija, kako {to se grupite vrsnici, predu~ili{nite ustanovi i ustanovite od site stepeni na obrazovanie, masovnite mediumi za komunikacija i op{testveno informirawe, kako i site drugi, mnogubrojni i razli~ni vidovi grupi, sredstva i vlijanija. Vo sega{nite najnovi i napolno izmeneti uslovi, u{te pozasileno prodol`uvaat procesite na prostorno i u{te pove}e na socijalno oddale~uvawe na oddelnite semejstva i doma}instva, kako i na samite ~lenovi na semejnite zaednici. LIT.: Hristo Kartalov, Sociologija na seloto, Skopje, 1996; Risto Hristov, Sociologija, Skopje, 1994. R. H.

DOMENTIJAN (X – XI v.) – mo}en blagorodnik vo Samuilovoto Carstvo, so titulata kavhan, mnogu blizok na carot Gavril Radomir. U~estvuval vo borbite so vizantiskata vojska vo Meglenskata oblast (proletta na 1015). Po osvojuvaweto na tvrdinata Meglen od strana na Vizantijcite, padnal vo zarobeni{tvo. Negovata natamo{na sudbina ne e poznata. LIT.: S. Antoljak, Samuilovata dr`ava, Skopje, 1969; S. Pirivatri¢, Samuilova dr`ava, Beograd, 1997. K. Ax.

DOMETA (Dobeta) (IX v.) – upravnik na administrativnata oblast Kutmi~evica (Juzozapadna Makedonija, Albanija i Severna Grcija), so centar Devol. Bugarskiot vladetel Boris ja oddelil Kutmi~evica od Kotokij i go postavil Dometa za upravnik na oblasta (886), koj{to mu pomagal na sv. Kliment vo misionerskata rabota (Prostrano Klimentovo `itie). LIT.: J. Bel~ovski, Ohridskata arhiepiskopija od osnovaweto do pa|aweto na Makedonija pod turska vlast, Skopje, 1997. B. Petr.

DOMOVI ZA U^ENICI I STUDENTI – v. u~eni~ki domovi; studenski domovi DON JUDA BENEVISTA (XVI – XVII v.) – obrazovan Evrein, koj

D

po progonstvoto od [panija, kade {to bil finansiski sovetnik na kralot Huan II Kastelanski, se naselil vo Solun i tuka osnoval golema biblioteka i Solunska talmudska akademija, koja se pretvorila vo golem kulturen centar na Evreite vo Osmanliskata Imperija. LIT.: SaulÍ MezanÍ, EvreŸstvoto vÍ MakedoniÔ, †Makedonski pregledÍ#, VI, 1, SofiÔ, 1930. Dr. \.

Don~o Donev

DONEV, Don~o Metodiev ([tip, 25. XI 1949) ‡ spec. po socijalna medicina, redoven prof. na Med. f. Medicinskite studii gi zavr{il vo Skopje (1973), specijalisti~ki ispit po socijalna medicina (1981) i doktoriral na Med. f. vo Skopje (1993). Bil na usovr{uvawe vo Atlanta, SAD (1993‡ 1994, Hjubert Hamfri programa), a potoa ja osnoval Makedonsko-amerikanskata alumni asocijacija vo Skopje (2000). Osnova~ e na Katedrata za socijalna medicina (1994) i na Institutot za socijalna medicina (1997). Od 2005 g. e imenuvan za nacionalen sorabotnik na SZO za prevencija i kontrola na nezaraznite bolesti. Objavil 140 stru~no-nau~ni trudovi i sorabotuval vo 15 doma{ni i me|unarodni stru~ni publikacii. BIBL.: Zdravjeto na ~ovekot ‡ definicija, koncept i sodr`ina. Kako nastanuva bolesta i priroden tek na bolesta. Sovremen koncept i definicija na zdravstvenata za{tita, vo: B. Nikodijevi} i dr., Sovremena dijagnostika i terapija vo medicinata, Skopje, 2000, 5‡19; Glossary of Social Protection Terms, European Commission PHARE Consensus Programme, 2000; Skopje Declaration on Public Health, Peace & Human Rights, „Croatian Medical Journal# (December 2001), 43 (2), Zagreb, 2002, 105‡6, (www.cmj.hr); The Role and Organization of Health Systems, vo: V. Bjegovic ‡ D. Donev Ed., Health Systems and their Evidence Based Development. Stability Pact for South Eastern Europe Public Health Cooperation, Lage, 2004, 17‡46, (www.snz.hr/phsee); Revitalization of Academic Medicine in Macedonia – An Urgent Need, vo: A. Marusic ed., Revitalization of Academic Medicine, Zagreb, 2005, 136‡49, (www.cmj.hr). D. D.

DONEVA, Vaska Asenova ([tip, 24. XII 1924 ‡ Skopje, 22 maj 1993) ‡ pedijatar, revmatolog, endokrinolog, univ. prof. Zavr{ila Med. f. vo Belgrad (1951), a spe481

D

DONEVSKI

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

cijalizacija po pedijatrija (1956) na Med. f. vo Skopje. Habilitirala (1971) i doktorirala od oblasta na revmatologijata (1979), a potoa e izbrana za nastavnik po pedijatrija. Se zanimavala so revmokardiolo{kite i endokrinolo{kite problemi kaj decata i gi formirala soodvetnite oddeli na Klinikata za pedijatrija. Objavila brojni trudovi od ovie podra~ja. Bila u~esnik vo NOB i aktiven op{testven rabotnik. N. P. - J.

\or|i Donevski

DONEVSKI, \or|i (s. Bap~or, Kostursko, Egejskiot del na Makedonija, 4. II 1934) ‡ op{testvenopoliti~ki i kulturen deec. Po Gra|anskata vojna vo Grcija negovite roditeli, bra}a i sestri zaminale za SSSR, Polska i Romanija, a toj kako dete-begalec bil zgri`en vo Crikvenica (1848) i potoa vo Samobor kaj Zagreb, kade {to go minal detstvoto. Zavr{il u~ili{te za avtomehani~ari i potoa se vrabotil vo „Avtoremont“ vo Skopje. Kako vonreden u~enik go zavr{il Srednoto medicinsko u~ili{te, a kako vonreden student diplomiral i na Pedago{kata akademija vo Skopje. Kako istaknat mladinski aktivist i u~esnik vo pove}e mladinski rabotni akcii, nad dve decenii bil na razni rakovodni funkcii vo SSMM, SSRNM i SKM. Po negova inicijativa se formirani KUD „Goce Del~ev“ od Skopje, peja~kite grupi „Bap~orki“ i „Vodenki“.Se projavi i kako uspe{en sobira~ na makedonski narodni pesni od Egejskiot del na Makedonija. Be{e dolgogodi{en organizator na Manifestacijata „Pesna za Goce“. Sega e aktivist na Dru{tvoto za ~ovekovi prava, sekretar na Sojuzot na Makedoncite od Egejskiot del na Makedonija, generalen sekretar na Organizacioniot odbor na IV svetska sredba na decata-begalci od Egejskiot del na Makedonija i glaven i odgovoren urednik na v. „Nezaborav“. BIBL.: Sokol mi leta visoko. Zbirka na izvorni revolucionerni i lirski narodni pesni od Egejska Makedonija. Melografiral @ivko Firfov, Skopje, 1978. S. Ml.

482

Ilinka Donova

DONOVA, Ilinka Dimeva (s. Sopot, Kavadare~ko, 29. X 1946) – redoven profesor (2004) na PMF (Institut za hemija). Diplomirala (1970) i magistrirala (1981) na PMF vo Skopje, a doktorirala (1992) vo Qubqana (Slovenija). Izveduvala nastava po Op{ta i neorganska hemija, po Analiti~ka hemija i po Istorija na hemijata. Objavila desetina trudovi (polovinata vo stranstvo), a na nau~ni sobiri prezentirala triesetina soop{tenija. U~estvuvala vo obrabotkata na 4 nau~noistra`uva~ki proekti. Bila rakovoditel na Zavodot za analiti~ka hemija na Institutot za hemija na PMF. LIT.: Prirodno-matemati~ki fakultet – Skopje, 1946–1996, Skopje, 1996, 247; 60 godini Prirodno-matemati~ki fakultet – Skopje, Skopje, 2006, 234. B. [.

DONSKA, Qubica Nakova ([tip, 1. IX 1931) ‡ umetnik-akvarelist i pejza`ist, prva povoena `ena slikarka od Isto~na Makedonija. Ja zavr{ila Vi{ata pedago{ka {kola (likovna nasoka) vo klasata na V. Koxoman, a potoa celiot raboten vek go pominala kako sredno{kolski nastavnik po likovno vospitanie i direktor na osnovno u~ili{te. Osnovna preokupacija vo slikarstvoto $ e akvarelot, so motivi od makedonskoto podnebje (stara gradska arhitektura i idili~ni pejza`i). Prvata samostojna izlo`ba ja organizirala vo 1957 g., a vo tekot na 50-godi{niot aktiven slikarski period ima priredeno nad 30 samostojni izlo`bi vo Makedonija i vo drugi porane{ni republiki. Bl. R. DONSKI, Aleksandar Qubomirov ([tip, 18. XI 1960) ‡ istori~ar, folklorist, pisatel, publicist i internet-polemi~ar. Po diplomiraweto na grupata Istorija na umetnosta so arheologija na Filozofskiot fakultet vo Skopje (1980), raboti na proekti vo [tip kako samostoen istra`uva~ na folklorot od [tipsko, na ilindenskite nastani i na makedonskata kulturno-nacionalna istorija, posebno od anti~kiot pe-

Aleksandar Donski

riod. Sorabotuva na RTV i vo vesnici i spisanija vo zemjata i vo stranstvo. Avtor e na pove}e posebni publikacii. BIBL.: Folklornoto bogatstvo na [tip, [tip, 1989; Morbidni raskazi, Skopje, 1996; [to }e ni se slu~i po smrtta? Natprirodni odglasi, 2. del, [tip, 1995/1996; Etnogenetskite razliki pome|u Makedoncite i Bugarite, [tip, 2000; Udelot na Makedoncite vo svetskata civilizacija, [tip, 2000; Isus Hristos i Makedoncite, [tip, 2000; Anti~ko-makedonskoto nasledstvo vo dene{nata makedonska nacija (Prv del – folklorni elementi), [tip, 2002/2003; Dene{nite potomci na Samuilovata carska dinastija, [tip, 2004; Jazikot na anti~kite Makedonci (Anti~ko-makedonskoto nasledstvo vo dene{nata makedonska nacija ‡ vtor del), [tip, 2006; Makedonskoto poteklo na nekoi od amerikanskite pretsedateli, [tip, 2006; Site svetiteli od Makedonija, [tip, 2006; Vizantiski carevi od makedonsko poteklo, Sidnej‡[tip, 2007; Dene{nite potomci na atni~ko-makedonskata carska dinastija, Sidnej‡[tip, 2007; Tajnata na Bakarnata kniga. Misterioznite zapisi za bogatstvoto na Aleksandar Veliki Makedonski, [tip, 2007/2008. Bl. R.

Kiril Donski

DONSKI, Kiril Milanov ([tip, 21. IX 1923) ‡ pronao|a~ i inovator, univ. profesor. Po osnovnoto obrazovanie raboti kako zemjodelec na imotot na semejstvoto. Za pre`ivuva~ka se vrabotuva vo belgradskata learnica „Merkur# (1936) i stanuva ~len na URS-ovite sindikati. So zavr{enoto trigodi{no stru~no-prodol`itelno obrazovanie, kako mehani~ar (so ve}e projaveni inovatorski i racionalizatorski idei) raboti vo firmi vo [tip, vo Skopje i vo

DON^EVA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

Bitola (1940‡1943). Po begstvoto od bugarskata vojska se vklu~uva vo makedonskata brigada na polkovnikot Peco Trajkov (1944). Kako komandant na bataljon, go zavr{uva Vi{iot oficerski kurs i e upaten na Sremskiot front, kade {to nekolku pati e ranuvan. Po vra}aweto kako poru~nik stanuva zamenik na komandantot na Skopskiot voen aerodrom. Kon krajot na 1945 g. e ispraten na {koluvawe vo Voenata vozduhoplovna akademija vo Pan~evo (1946). Vo sorabotka so nekoi svoi profesori, raboti vrz idejata za reaktiven motor (prenesena i li~no na Tito). Nezadovolen od nacionalnot status na Makedonija vo Federacijata, zaedno so drugi makedonski oficeri, se vklu~uva vo tajna organizacija za otcepuvawe na NRM kako samostojna dr`ava. Vo po~etokot na 1948 g. se uapseni i osudeni za delo protiv narodot i dr`avata. Po godina i pol e uslovno pu{ten od zatvorot (esenta na 1949) i se vrabotuva kako rabotnik vo MZT ‡ Fabrika za zemjodelski ma{ini „Metalna# vo [tip. ^uvstvuvaj}i ja potrebata za stru~no sovladuvawe na agro-tehnolo{kata nauka, se zapi{uva na Zemjodelskiot fakultet vo Skopje (1959). Kako student na Katedrata za mehanizacija uspeva da patentira nekolku novi ma{ini i uredi, me|u niv i „Univerzalen kombajn so lete~ki raboten organ# za koj na Me|unarodnata izlo`ba za pronajdoci vo Brisel go dobiva prviot zlaten medal za pronao|a{tvo vo Makedonija (1962). Raboti vo fabriki za zemjodelski ma{ini vo Sombor, Po`arevac, Zemun i vo Novi Sad. So posredstvo na Ma{inskiot fakultet vo Belgrad e vklu~en kako sorabotnik na Ma{inskiot institut na SANU (1964). Gi zavr{uva i postdiplomskite studii na Fakultetot za tehni~ki nauki vo Novi Sad. Vo [tip formira In`enering ‡ organizacija za proektirawe i izgradba na proizvodni kapaciteti (1966). Bile izgradeni 12 proizvodstveni kapaciteti od oblasta na metaloprerabotuva~kata i prehranbenata industrija, kako i razni servisi, farmi, oran`erii i sl. glavno vo Isto~na Makedonija. Po formiraweto na Ekonomskiot fakultet vo [tip, K. Donski e izbran za profesor po op{ta tehnologija i nau~noistra`uva~ka rabota. Po penzioniraweto (1987) formira Centar za unapreduvawe i prezentacija na inovaciskoto tvore{tvo vo [tip. Na Me|unarodnata izlo`-

ba na pronajdoci vo 1998 g. za aerokombajnot (so 7 funkcii) dobi srebren medal i blagorodni~ka titula od belgiskata vlada „Vitez na pronao|a{tvoto# (21. XI 1999). Ima registrirano nad 40 razni pronajdoci i izvesen broj unapreduvawa. Deloto go zaokru`uva so memoarskata kniga „Podvizi za slavata na Makedonija# (1997). LIT.: Drag. P. StefanoviÊ, Samohodna fabrika ki{e, †Tehni~ke novine#, V, 5, Beograd, 1. V 1962, 3; Todor Jovanovski, Inovaciite go podmladuvaat, †Vest#, VI, 1900, Skopje, 21. H 2006. Bl. R.

DONSKI, Qubomir (Qup~o) Milanov ([tip, 23. XI 1926 ‡ [tip, 29. XI 2006) ‡ likoven umetnik, muzi~ar-instrumentalist i pisatel. Gimnazija i muzi~ka {kola u~el vo rodniot grad i vo Skopje, apsolviral na Medicinskiot fakultet (1963), a paralelno ja posetuval Likovnata sekcija na Rabotni~kiot univerzitet vo Skopje. Rano projavil i literaturni ambicii i objavil oddelni literaturni publikacii, me|u koi i prviot nau~no-fantasti~en roman na makedonski jazik „Vra}awe od pekolot# (1966). ^len bil na DLU[ i na DNU[ i ~len na Redakcijata na sp. „Delo 74#. @ivotna preokupacija mu stanuva slikarstvoto. Ima priredeno nad 20 samostojni i u~estvuvano na mnogu kolektivni likovni izlo`bi vo zemjata i nadvor. Najpoznati likovni dela mu se kompoziciite „Vra}aweto na oslepenata Samuilova vojska# (1969), sozdadena po povod 1000godi{ninata na Samuilovoto Carstvo, i „Razlove~koto vostanie#, naslikano po povod 100-godi{ninata od nastanot. BIBL.: Oda na qubovta, povest, Skopje, 1953; Vra}awe od pekolot, roman, kniga prva, [tip, 1966; Balada za eden borec (Drama vo stihovi), [tip, 1995; Tragikomi~ni raskazi, [tip, 1995. LIT.: Jordan Konev i Tiho Mihailov, ^etvorica bra}a ‡ ~etvorica talenti, †Nova Makedonija#, 31. XII 1965 i 1 i 2. I 1966; S. P., Izleze od pe~at †Vra}awe od pekolot# ‡ roman od Qubomir Donski, †Nova Makedonija#, 9. VI 1966, 4; Zoran @ivkovi¢, Enciklopedija nau~ne fantastike, Beograd, 1990, 330; Sowa Stojmenska–Elzeser, Nau~nofantasti~niot roman Vra}awe od pekolot od Qubomir Donski, †Spektar#, br. 43‡44, Skopje, 2004, 77‡79; T. [irilov, Reprodukcii na †Oslepenata Samuilova vojska# za u~ili{tata, †Ve~er#, 3. II 1970, 7; Razlove~koto vostanie na slikarsko platno, †Nova Makedonija#, 4. V 1976, 8; †Jugoslawischer Rembrandt# im Roten Adler, †Schaffhauser Bukg#, 12. H 1978, 11; E. Lukas, Stille und archaische Bilder von einer bauerlichen Welt, †Schaffhauser Nachtrichten#, 18. H 1978, 15. Bl. R.

„DON’T JU FIROM ME – SEJ MASEDONIA“ / „DON’T YOU FYROM ME – SAY MACEDO-

D

NIA“ – kampawa na protest, inicirana na 19. III 2004 g., vo organizacija na Makedonskiot centar za kulturna sorabotka, Evro Balkan, Ekonomskiot institut, Institutot za makedonski jazik, Institutot za nacionalna istorija, Institutot za sociolo{kopravni istra`uvawa, OHO, Transparentnost – Makedonija, Zdru`enieto na istori~arite, Otvorenoto op{testvo Soros – Makedonija, drugi institucii i dnevni vesnici. Kampawata e reakcija na Instrukcijata na Izvr{niot bord do Sekretarijatot, Parlamentarnoto sobranie, Kongresot na lokalnite i na regionalnite vlasti, Evropskiot sud na pravdata i nezavisnite monitoring tela na Sovetot na Evropa, kako i nivnite ~lenovi vo dokumentite {to gi proizveduvaat vo ramkite na svoite nadle`nosti da gi upotrebuvaat referencite „FYROM“, („gra|ani na FYROM, lica – pripadnici na malcinstva ili {to zboruvaat malcinski jazik nadvor od dr`avata“, „slavomakedonski“). Kampawata e organizirana poradi toa {to instrukcijata go doveduva vo pra{awe identitetot, tradicijata i kulturata na makedonskata nacija, sprotivno na me|unarodno-pravnite normi. Se sostoi od distribuirawe razglednici na koi se otpe~ateni sloganite „DON’T YOU FYROM ME – SAY MACEDONIA / CALL ME BY MY NAME – SAY MACEDONIA“ i adresata na sedi{teto na Sovetot na Evropa vo Strazbur (preku dnevniot pe~at i nevladiniot sektor) za gra|anite da go izrazat nesoglasuvaweto so poni`uva~kata praktika na Organizacijata kon RM i Makedoncite. IZV.:„Dnevnik“, „Utrinski vesnik“ i „Vest“, Skopje, 20. III 2004. T. Petr.

Elena Don~eva

DON^EVA (TAN^EVA), Elena (Skopje, 16. IV 1942) ‡ kostimograf. Zavr{ila Akademija za primeneta umetnost vo Belgrad (Otsek za kostimografija). Vrabotena e vo Dramata na MNT od 1977 g. Pokraj dramski, raboti kostimi i za operski i za baletski pretstavi; kosti483

D

DON^EVA

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

mograf vo {est filma i vo golem broj TV drami. Osven niz site teatarski ku}i vo Republikata, kako kostimograf gostuvala i vo SSSR, Germanija i vo Francija. Drami: †Helderlin#; †Sre}na Nova ‘49#; †Ramna zemja#. Operi: †Aida#; †Bal pod maski#; †Brazda#; †Bolen Doj~in# i dr. Baleti: †Dubrovni~ka legenda#; †Zodijak#; †Labin i Dojrana# i dr. R. St.

Radojka Don~eva

DON^EVA, Radojka (Blatec, 17. VII 1950) – in`., red. prof. na Grade`niot fakultet vo Skopje (od 2002 g.) po predmeti od oblasta na pati{tata, na koi i doktorirala. Vo nau~noistra`uva~kata rabota akcent stavala vrz vlijanieto na geometriskite elementi na patot vrz bezbednosta vo soobra}ajot. Aktivno u~estvuvala vo aplikativnata rabota i davala pridones vo oformuvaweto na patnata mre`a kaj nas. Glavno delo: „Pati{ta# (vo dva toma, 2005). Q. T. DOREV, Ace (s. Patele, Lerinsko, 1871 – Bitola, 19. XI 1941) – ~len na Zadgrani~noto pretstavni{tvo na CK na MRO, kni`ar, kasier na Bitolskiot ORK. Progimazisko obrazovanie zavr{il vo Bitola. ^len e na TMORO od 1897 g. Vo Ilindenskoto vostanie go rakovodel Informativnoto biro na Glavniot vostani~ki {tab so sedi{te vo Bitola. Ja podgotvil informacijata za po~etokot na Vostanieto i ja dostavil do CK na TMORO vo Solun i do Zadgrani~noto pretstavni{tvo vo Sofija. Vo tekot na 1907 i 1908 g. bil zadgrani~en pretstavnik. Bil zatvoren i ispraten na zato~enie vo Mala Azija (1910). Od zarobeni{tvo bil osloboden 1913 g. Potoa, do krajot na `ivotot, `iveel glavno vo Bitola. IZV. i LIT.: V. „Pelistersko eho#, br. 33, Bitolx, 1942; Osvoboditelnoto dvi`enie v Makedoni® i Odrinsko. Spomeni i materiali, ¶, s. XXI, II, s. XII Sofi®, 1983. Al. Tr.

DOREV, Pan~o Todorov (Patele, Lerinsko, 25. II 1878 ‡ Sofija, 28. XII 1938) ‡ pravnik, politi~ar i istori~ar ‡ prv makedon484

ski osmanist. Zavr{il gimnazija vo Bitola i praven fakultet vo Carigrad, a potoa bil advokat (1903) i gimnaziski profesor (1903/1904) vo Bitola, kade {to posreduval me|u TMORO i diplomatskiot kor vo gradot. Potoa specijaliziral pravo vo Viena (1904–1907). Kandidiran od Sojuzot na bugarskite konstitucioni klubovi vo Makedonija, bil izbran za pratenik od Bitolskiot vilaet vo Turskiot parlament (1908–1912). Se sprotistavil na obnovenata ~etni~ka dejnost na VMRO na Todor Aleksandrov. Bil svetoven sovetnik na Bugarskata egzarhija (1909–1911) i go izdaval v. †Svetlina# (Solun, 1912). Potoa bil vo bugarska diplomatska slu`ba vo Carigrad (1912–1914), Budimpe{ta (1914– 1916), London (1921), Viena, Aleksandrija (1922–1923) i vo Praga (1932–1934). BIBL.: UngariÔ. Mad`arite v politi~eskite, kulturnite i stopanskite otno{eniÔ, SofiÔ, 1917; Vwn[na politika i pri~ini na na{ite katastrofi, Sofix, 1924; VÍn{na politika, Na{i i svetovni problemi, Sofix, 1926; Narodnite borbi v MakedoniÔ, BÍlgarcinata v Bitolsko (spored dokumenti ot turskite dÍr`avni arhivi), †Makedonski pregled#, No 1–4, Sofi®, 1936, 1–18; Kostursko v makedonskata revoluci®, Sofi®, 1937; Dokumenti iz turskite dÍr`avni arhivi (1564–1872), I–II, Sofix, 1940 i 1942. S. Ml.

Kiril Dorevski

DOREVSKI, Kiril Strahilov (Resen, 12. V 1934) ‡ farmacevt, redoven prof. na Farm. f. vo Skopje i dekan (1994‡1998). Bil pomo{nik-generalen direktor vo farmacevtskata industrija „Alkaloid# ‡ Skopje, pomo{nik-generalen direktor vo HEK „Jugohrom# ‡ Jegunovce, pretsedatel na Farmacevtskoto dru{tvo na SFRJ i na Farmacevtskoto dru{tvo na Makedonija (1984‡1986). L. P.–T. DOROVSKI, Ivan (Dorovskö, Ivan) (s. ^uka, Grebensko, Egejskiot del na Makedonija, 18. V1935) –kni`even istori~ar, poet, preveduva~, slavist, antologi~ar i balkanolog, doktor po filolo{ki nauki i univerzitetski profesor. Rabotel na Katedrata za ruski jazik (1961&1963), na Katedrata za stranski jazici (1963&1968), vo Ka-

Ivan Dorovski

binetot za balkanistika i ungaristika (1968&1995, kade bil i {ef) i vo Institutot za slavistika (1995&) na Masarikoviot univerzitet vo Brno; ~len na MANU nadvor od rabotniot sostav (14. V 1979), po~esen ~len na DPM ipo~esen profesor na Univerzitetot†Sv. Kiril i Metodij# (2000). Vo vremeto na Gra|anskata vojna vo Grcija negovoto semejstvo emigriralo vo ^ehoslova~ka (1948). Diplomiral na Filozofskiot fakultet na Univerzitetot vo Brno, kade {to ja odbranil i kandidatskata disertacija †Rajko @inzifov i ruskata i ukrainskata literatura# (1974). Bil profesor po Istorija na literaturata na balkanskite narodi na Filozofskiot fakultet vo Brno i glaven i odgovoren urednik na spisanijata †Universitas#, †Štafeta#i †Propríáteleji`nich Slovanö# (od 2001 g. preimenuvano vo †Slovanský jih#). Odr`uval bliski vrski so RM, gi prou~uval makedonskiot jazik i literaturata, makedonsko~e{kite kni`evni vrski, predaval istorija na makedonskata literatura i vodel ve`bi po makedonski jazik. Negova zasluga e otvoraweto na lektoratot po makedonski jazik na Masarikoviot univerzitet vo Brno (1993). Avtor e na nad 40 monografii i nad 2.750 drugi bibliografski edinici.

BIBL.: Èeské zemeí a Balkán. Kapitolu a deíjin èesko-makedonských a makedonsko-èeských stuk, Brno, 1973; ^e{ka i Makedonija ‡ me|usebni vrski, Skopje, 1974; VozdeŸstvie russkoŸ i ukrainskoŸ literaturi na tvor~estvo RaŸko @inzifova, Brno, 1988; Studii za balkanskiot literaturen proces vo XIX i XX vek, Skopje, 1992; Èesko-makekdonský a makedonsko-èeský slovnik, Brno, 1994 (vo koavtorstvo so Dragi Stefanija); Makedonci `iji Vnámi, 1, Brno, 1998; Slovnik balkánských spisovatel&, Praha, 2001; Vozdejstvoto na ruskata i ukrainskata kni`evnost vrz tvore{tvoto na Rajko @inzifov, Skopje, 2003; Slovnik autor& sveítové literatury pro deíti a mláde`. I. Zahranièni spisovatelé, Praha, 2007; Makedonci `iji námi, 2, Brno-Boskovice, 2008. LIT.: Ivan Dorovský, Bibliografie, Brno, 1995, 2000; Slavista s duši básnika, Brno, 2005. S. Ml.

DOROTEJ ‡ ohridski arhiepiskop (‡ oktomvri 1466) od slovensko poteklo, koj vo arhiepiskopskata kancelarija go koristel crkovnoslovenskiot jazik. Pri negoviot prestoj vo Kratovo, za potrebite na Ohridskata soborna crkva, nara~al, Dimitar Kra-

DRAGANOV

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

tovski da izvr{i prepis na slovenskiot Nomokanon (1466). Vo nego se nao|aat i prepisi od dve negovi razmeneti pisma so vla{kiot knez Joan Stefan (1456) i moldavskiot vojvoda Stefan Veliki. Pod politi~ko somnenie, po naredba na sultaniot Mehmed II Fatah, so pove}e narodni prvenci i klerici bil odveden vo Carigrad (oktomvri 1466), kade {to mu se gubi tragata. LIT.: A. E. Viktorov, Opisanie rukopiseŸ V. I. Grigorovi~a, Moskva, 1879, 20–21; Iv. Snegarov, KÍm vÍprosa za zavisimostta na Moldavskata cÍrkva ot Ohridskata prez XV v., †Makedonski pregled#, V, 3, Sofi®, 1929, 45–62; Maja Jakimovska–To{i}, Dimitar Kratovski, Tvorci na makedonskata literatura (IX–XVIII vek), Skopje, 2004, 241–246. S. Ml.

pot Dositej – poglavar na avtokefalnata MPC. Vo negovo vreme od temel be{e vozobnovena Crkvata, so site nejzini vitalni organi – eparhiite, episkopatot, sve{tenstvoto, crkovnite op{tini vo tatkovinata i vo dijasporata, crkvite i manastirite, obrazovanieto i prosvetata. Vo 1967 be{e otvorena Bogoslovijata, a vo 1977 g. Bogoslovskiot fakultet. Arhiepiskopot Dositej stana i ostana simbol na MPC. Mudro, ~esno i samopo`rtvuvano ja rakovode{e MPC vo vremeto na svoeto 23-godi{no arhiepiskopuvawe. LIT.: Done Ilievski, Arhiepiskop Ohridski i Makedonski Dositej, Skopje, 1995; Ratomir Grozdanoski, Mihail Arhiepiskop Ohridski i Makedonski, Skopje, 1994; Ratomir Grozdanoski, Stefan Arhiepiskop Ohridski i Makedonski, Skopje, 2000; Slavko Dimevski, Istorija na Makedonskata pravoslavna crkva, Skopje 1989; Done Ilievski, Makedonskoto pravoslavno sve{tenstvo vo borba za nacionalna i crkovna sloboda, Skopje, 1987; istiot, Smislata na nekoi otpori protiv avtokefalijata na Makedonskata pravoslavna crkva, Skopje, 1970; istiot, Avtokefalnosta na Makedonskata pravoslavna crkva, Skopje, 1972. Rat. Gr.

Arhiepiskop Dositej

DOSITEJ, arhiepiskop (Dimitar Stojkovski) (Mavrovo, 7. XII 1906 – Skopje, 20. V 1981) – prv poglavar na vozobnovenata Ohridska arhiepiskopija – Makedonska pravoslavna crkva. Se zamona{il na 17 godini (1924) vo „Sv. Bogorodica Pre~ista# (Ki~evsko). Bogoslovija zapo~nal da u~i vo Sremski Karlovci, zavr{il vo Bitola (1937), a Bogoslovski fakultet vo Belgrad (1942). Prestojuval vo Sveta Gora (1924– 1932) i vo manastirite „Sv. Naum# (Ohrid), „Sv. Bogorodica# (Treskavec), Bukovskiot manastir i dr. Vo 1951 g. bil izbran za Episkop topli~ki – vikaren na Srpskiot patrijarh Vikentie, a od 1957 g. aktivno se vklu~il vo re{avaweto na makedonskoto crkovno pra{awe i prifatil da bide kandidat za prv mitropolit makedonski – vladika Makedonec. Na Crkovno-narodniot sobor vo Ohrid, koga se vozobnovuva Ohridskata arhiepiskopija kako Makedonska pravoslavna crkva, bil izbran za prv poglavar, vostoli~en vo arhierejskiot tron na sv. Kliment (4–5. X 1958) so titula Arhiepiskop Ohridski i Skopski i prv mitropolit Makedonski. Na mitropolitskiot crkovno-naroden sobor (17. VIII 1967) be{e proglasena avtokefalnosta na MPC, a arhiepisko-

Borislav Docevski

DOCEVSKI, Borislav Van~ov (Kumanovo, 14. XII 1938 ‡ Skopje, 15. I 2004) ‡ spec. po abdominalna hirurgija, redoven prof. na Med. f. vo Skopje. Bil direktor na Klinikata za digestivna hirurgija, {ef na Katedrata po hirurgija. Avtor e na brojni stru~ni i nau~ni trudovi, moderator e i rakovoditel na pove}e stru~ni sostanoci, simpoziumi i kongresi, glavno od oblasta na digestivnata hirurgija. Br. N. DO[NICA – desna pritoka na r. Bo{ava. Izvira pod vrvot Zelen Breg na planinata Ko`uf, na n.v. od 1.900 m, a vo Bo{ava se vliva na n.m.v. od 150 m. Dolga e 38,5 km, ima vkupen pad od 1.750 m i prose~en pad od 45,5‰. Slivot zafa}a povr{ina od 193,4 km2. Vodite od ovaa reka se koristat za proizvodstvo na elektri~na energija vo hidrocentralata „Do{nica#. Dr. V. DRAGANOV MINEJ ‡ makedonski rakopis od XIII v. Vo RNB ‡

D

porane{na Publi~na bibl. vo Sankt Peterburg ima samo 3 l., sign. Q n I 40 (od zb. na Porfirij Uspenski), {to se izvle~eni od rakopisot na Zografskiot manastir na Atos br. 85, kade {to se ~uvaat u{te 219 pergamentni listovi. Imeto go nosi po zapisot na krajot od slu`bite za mart deka rakopisot go pi{uval nekojsi Dragan. Tekstot e pi{uvan so sitno ustavno pismo. Nad redovite na pove}e mesta ima kinovarni notni znaci. Osobeno rasko{na e negovata ilumunacija, {to zna~i deka e pi{uvan vo golem i bogat V. D. skriptorski centar.

Petar Draganov

DRAGANOV, Petar Daniilovi~ (Komrat, Besarabija, 1/13. II 1857 – Komrat, 7. II 1928) – besarapski Bugarin, ruski slavist (filolog, folklorist, etnograf, istori~ar i bibliograf), pedagog i osnovopolo`nik na makedonistikata vo Rusija. Osnovnoto obrazovanie go dobiva vo Komrat (1875), a srednoto vo Ki{inev (1875–1877) i Harkov (1877–1880). Se zapi{uva na Istorisko-filolo{kiot fakultet (slovenskoruska filologija) na Harkovskiot univerzitet (1880–1882), a visokoto filolo{ko obrazovanie go zavr{uva so kandidatski stepen na S.-Peterbur{kiot univerzitet (1882–1885). Podocna, zaradi li~no usovr{uvawe, diplomira i na Arheolo{kiot institut na RAN vo Peterburg (1898). Bidej}i od po~etokot na 1883 g. dobiva studentska stipendija od Sofija, U~ili{niot oddel na Bugarskata egzarhija (Carigrad) u{te vo slednata godina (po diplomiraweto) go nazna~uva „kako specijalist-slavist na dol`nosta u~itel po crkovnoslovenski jazik i po op{ta istorija vo Solunskata Kirilo-Metodieva gimnazija (vo Makedonija)# i od mart 1875 g. e ve}e vo Solun. Po preporaka na svojot profesor Lamanski, vo dvete u~ebni godini toj ja istra`uva istorijata, jazikot, literaturata, folklorot, etnografijata i kulturata na Makedonija i so posredstvo na svoite u~enici (i od u~enicite od dru485

D

DRAGA[

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

donizmahÍ tipika pisÍmennago i perepletnago iskusstva, po • go-slavÔnskoŸ rukopisi polovini XVII v., „Izv‹tiÔ Otd‹leniÔ RœS IAN#, VIII, 2, SPb., 1903; Ágo-slavÔnskiÔ knigi i statÍi, nape~atanniÔ gre~eskimi bukvami, „Izv‹tiÔ ORœS IAN#, H, 1, SPb., 1905. LIT.: D-r Bla`e Ristovski, Petar Daniilovi~ Draganov (1857–1928), „Makedonski folklor#, II, 3–4, Skopje, 1969, 495–531 i 423–428; K. L. Strukova, Iz ÌpistolÔrnogo naslediÔ P. D. Draganova, „Sovetskoe slavÔnovedenie#, № 4, Moskva, 1970, 42–47; Gane Todorovski, Stranici za edno makedonofilstvo, „Godi{en zbornik#, Filozofski fakultet, Skopje, 1970, 167–190. Bl. R.

Fakslimil od †Makedonsko-slavjanski zbornik#

gite gradovi) sobira bogat folkloren, jazi~en i etnografski materijal, od koj potoa go objavuva prviot (od trite dela) zbornik makedonski epski narodni pesni so makedonsko nacionalno obele`je „Makedonsko-slavÔnskiŸ sbornikÍ sÍ prilo`eniemÍ slovarÔ#. Podgotvuva „Materijali za etnografijata, za statistikata i za dijalektologijata na sovremenata Makedonska provincija#, no tie ostanuvaat glavno nepublikuvani. Po vra}aweto od Solun u~itelstvuva vo gimnaziite vo Komrat, Sevastopol i vo Ki{inev (1887– 1895), a potoa stanuva pomo{nikbibliotekar i rakovoditel na Oddelenieto za slovenski knigi vo Publi~nata biblioteka vo S.Peterburg (1896–1904); a potoa odnovo stapuva na slu`ba vo prosvetata kako u~itel, inspektor i direktor vo srednite u~ili{ta vo Astrahan, s. Rovnoe, vo Kagul, vo Komrat i vo Bolgrad do penzioniraweto (1904–1926). BIBL.: ObÈiŸ Ìtnografi~skiŸ o~erkÍ MakedonskoŸ provincii, „Izv‹tiÔ S.Peterburgskago SlavÔnskago BlagotvoritelÝnago ObÈestva#, № 11–12, SPb., 1887; Nosovie glasnie zvuki vÍ sovremennihÍ makedonsko-slavÔnskihÍ i bolgarskihÍ govorahÍ, „RusskiŸ Filologi~eskiiŸ V‹stnikÍ#, № 1, Var{ava, 1888, 1–27; NovìŸ trudÍ po Ìtnografii makedonskihÍ slavÔnÍ, „@urnalÝ Ministerstva Narodnago Prosv‹ÈeniÔ#, CCLVI, otd. 2, № 4, SPb., 1888; Ïtnografi~eskiŸ o~erkÍ slavÔnskoŸ ~asti Makedonii, „Izv‹tiÔ SPbSBO#, № 1, 2, 3, 6–7 i 9, SPb., 1888; Makedonsko-SlavÔnskiŸ SbornikÍ sÍ prilo`eniemÍ slovarÔ, VipuskÍ I, SPb., 1894; KÍ voprosu o naselenii sovremennoŸ Makedonii, „S.-PeterburgskiÔ V‹domosti#, ? 200, SPb., 24. VII (6. VIII) 1900, 3; O bolgarskihÍ i serbskihÍ podd‹kahÍ istorii i arheologii Makedonii, „SPb. V‹domosti#, № 273, 5/18. H 1900, 1; O make-

486

DRAGA[, Elena (? – 1450) – vizantiska carica, }erka na Konstantin Draga{, pomladiot sin na despotot Dejan. Se oma`ila (1392) za vizantiskiot imperator Manuil II Paleolog (1391–1425). Na manastirot „Dionisij#, na Sveta Gora, mu podarila zlaten krst so natpis na gr~ki jazik vo koj se imenuva kako „}erka na Draga{#. Majka e na posledniot vizantiski imperator Konstantin XI Paleolog (1449–1453), koj po nea se narekuval i Konstantin Draga{. Po~inala kako monahiwa Ipomona. LIT.: V. Mo{in, Krst carice Jelene, kÊeri kneza Draga{a, „Umetni~ki pregled#, 5, 1938; D. AnastasijeviÊ, Jedina vizantijska carica Srpkiwa, „Bratstvo#, 30, 1939; Idem., Jo{ jedna beseda povodom smrti Jelene Draga{, „Bratstvo#, 1940. K. Ax.

DRAGA[, Jovan (?–1379/1381) – despot, postariot sin na despotot Dejan (od nego ja nasleduva titulata) i na Vladislava (ili Evdokija). Po tatkovata smrt, od sosedite bil potisnat vo @egligovo i vo Gorno Postrumje, po {to go priznal vazalstvoto kon Volka{in i kon Ugle{a. Po Mari~kata bitka (1371), zaedno so pomladiot brat Konstantin formirale samostojna dr`ava (1372–1375), koja postepeno ja pro{irile na teritoriite isto~no od r. Vardar, severno od Vrawe i od Velbu`d, Rila na istok, do Ser i do Solun na jug, kako i vo Tikve{. Prvoto izvorno spomnuvawe e od 1373 g. (od Dubrovni~kata kancelarija); za~uvani se osum negovi moneti (Ki~evska ostava, zaklu~no so 1373 g.), a posledno svedo{tvo e negovata povelba od juni 1377 g. (izdal ~etiri, samostojno i so brat mu). Od avgust 1381 g. Konstantin ne go naveduva kako sovladetel; ima mislewe deka toga{ se zamona{il i go zavr{il `ivotot kako velikoshimnik Jovan Kalivit. LIT.: H. Matanov, KnÔ`estvoto na Draga{i. KÍm istoriÍta na severoizto~na MakedoniÔ v predosmanskata epoha, SofiÔ, 1997; D. Barxieva, Prstenot na Jovan Oliver – Jovan Kalivit – ktitor na crkvata vo Lesnovo, „Istorija#, XXI/1–2, Skopje, 1975. B. Petr.

Konstantin Draga{, ikona

DRAGA[, Konstantin (?–17. V 1395) – pomladiot sin na despotot Dejan (izvorno zasvedo~en samo kako gospodin Konstantin) i na Vladislava (ili Evdokija). Do Mari~kata bitka, kako maloleten, bil vo senka na brat mu, despotot Jovan Draga{. Vo periodot 1372–1375 g. isto~no od r. Vardar i od Tikve{, zaedno so brat mu formirale samostojna dr`ava so prestolnina vo Velbu`d, a najdocna od 15 juni 1381 g. (smrtta na Jovan Draga{) bil edinstveniot vladetel. Po 1385 g. go priznal sultanot Murat I za svoj sizeren (kako vazal na Bajazit u~estvuval na sostanok vo Ser, 1393/1394). Vo 1390 g. od negovata dr`ava sultanot go odzel glavniot rudarski grad Kratovo. ]erkata Elena ja oma`il za sinot na carot Jovan V, podocne{niot car Manuel II (1391–1425). Osven povelbite so brat mu, samostojno izdal u{te tri gramoti. Zaginal vo bitkata kaj Rovine vo Vla{ko (zaedno so kralot Marko) (17 maj 1395 g.) kako osmanliski vazal. LIT.: H. Matanov, KnÔ`estvoto na Draga{i. KÍm istoriÔta na severoizto~na MakedoniÔ v predosmanskata epoha, SofiÔ, 1997; G. Ostrogorski, Gospodin Konstantin Draga{, Vizantija i Sloveni, SD, IV, Beograd, 1970. B. Petr.

DRAGA[I – feudalno semejstvo od Severoisto~na Makedonija, osnovano od sevastokratorot i despot Dejan, o`enet so blagorodni~kata Vladislava (ili Teodora–Evdokija), sestrata na Stefan Du{an. Ba{tina mu bile `upite @egligovo i Pre{evo, a gi poseduval i oblastite od Skopska Crna Gora do Gorna Struma, koi gi prisoedinil po 1355 g. Za negoviot avtoritet vo vremeto na Du{an upatuva pismoto do nego od papata Inokentij VI (1354). Po negovata smrt, maloletnite sinovi Jovan i Konstantin, zaedno so majka im, upravu-

DRAGOSLAV

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

D

{kata klinika vo Skopje (1958‡ 1965). Osnova~ e na Nevrohirur{koto oddelenie i na nevrohirurgija vo RM (1959). BIBL.: Hirurgija, I ‡ III, Belgrad, 1964. Al. Stavr.

Borka Dragoevi} -Josifovska

Mihajlo II so soprugata Elena Draga{ i so trojca od sinovite, Jovan, Teodor i Andronik (Iluminacija, Luvr, Pariz, XV v.)

vale so @egligovo i Gorno Postrumje, a po Mari~kata bitka (1371) bra}ata formirale nezavisna dr`ava isto~no od r. Vardar i vo Tikve{ijata (kako i vo Prespa?). Po smrtta na despotot Jovan (1379/1381), so dr`avata vladeel Konstantin do zaginuvaweto kaj Rovine vo Vla{ko (1395). Semejstvoto se proslavilo i po `enska linija. Konstantin ja oma`il }erkata Elena za sinot na vizantiskiot car Jovan V, Manuel II (1391–1425), so kogo imala {est sina, od koi dvajca, Jovan (VIII/1425–1448) i Konstantin (XI/ 1449–1453), bile poslednite vizantiski carevi. Konstantin XI Paleolog miluval da go narekuvaat Draga{. Po pa|aweto na Carigrad, edna negova vnuka se oma`ila so Ivan III, velikiot knez na Moskva – „Tretiot Rim#. LIT.: H. Matanov, KnÔ`estvoto na Draga{i. KÍm istoriÔta na severoizto~na MakedoniÔ v predosmanskata epoha, SofiÔ, 1997; D. AnastasijeviÊ, Jedna vizantijska carica srpkiwa, „Bratstvo#, 30 (1939). B. Petr.

DRAGOVITI (Druguviti, Droguviti) – slovensko pleme, naseleno vo Makedonija (VI – po~. na VII v.) na teritoriite severozapadno i zapadno od Solun, pome|u Solun, Ber i Voden. U~estvuvale vo napadite na Solun (614–616 i 674–677). Za potekloto na imeto ima razli~ni mislewa. Se povrzuva so glagolot drugaruva, so

pridavkata drag i sl. Pod pritisok na Vizantija, eden del od plemeto se povleklo podlaboko vo vnatre{nosta na Makedonija. Plemeto bilo brojno i mnogu rasprostraneto. Negovoto ime vleglo vo administrativnata i vo crkovnata organizacija na Vizantija. Postoele klisura i tema Draguvitija (IX–X v.). Nivnoto ime vo kontinuitet se zadr`alo do XIII v., koga se spomenuvaat „tiranija (vlast) na Druguvitite# vo Ber i „druguvitska vlast# vo Polog. LIT.: T. Tomoski, Zapisi za Druguvitite vo Makedonija, Makedonija niz vekovite. Gradovi, tvrdini, komunikacii, Skopje, 1999; F. Bari{i¢–B. Ferjan~i¢, Vesti Dimitrija Homatijana o „vlasti Druguvita#, ZRVI, 20, 1981. K. Ax.

DRAGOVITSKA (Druguvitska) episkopija (IX v.) – vo Ju`na Makedonija na teritorijata severozapadno od Solun naselena od plemeto Dragoviti, sedi{teto e nepoznato. Nejziniot episkop Petar u~estvuval na Crkovniot sobor vo Carigrad (879). Vo XII i XIII v. se spomnuva i ereti~ka druguvitska crkva. LIT.: T. Tomoski, Zapisi za Draguvitite vo Makedonija, Makedonija niz vekovite, Skopje, 1999. K. Ax.

DRAGOEVI], Bogosav (s. Badwevac, Srbija, 22. VIII 1902 ‡ Belgrad, Srbija 15. VII 1989) ‡ hirurg, redoven prof. na Med. f. vo Skopje. Bil direktor na Hirur-

DRAGOEVI]-JOSIFOVSKA, Borka (s. Gorwa Srbica, BiH, 1910 – Skopje, 2003) – klasi~en filolog. Diplomirala klasi~na filologija i arheologija na Filozofskiot fakultet vo Belgrad (1934). Raboti kako kustos vo Arheolo{kiot muzej vo Skopje (1948 –1958), a potoa kako profesor po latinski jazik na Katedrata za klasi~na filologija (do 1976). Vo 1956 go uredila lapidariumot vo Kur{umli-an. Vr{ela istra`uvawa na pove}e lokaliteti: Isar – Marvinci, Dra~evo, @ivojno, Stobi, Skupi i dr. ^len e na odborite za izdavawe na anti~kite natpisi od Jugoslavija i na Tabula Imperii Romani. BIBL.: Stobi – Vodi~ niz Stobi, Skopje, 1953; Vodi~ niz lapidarium, Skopje, 1961; Inscription de la Mesie Superieur, Vol. VI (Scupi et la region de Kumanovo), Beograd, 1982. D. Z.

DRAGOMU@ (X – XI v.) – blagorodnik vo Samuilovoto Carstvo, upravnik na Strumica i na okolnite teritorii. Po smrtta na carot Jovan Vladislav (1018), vo Ser mu se predal na vizantiskiot imperator Vasilij II, komu mu gi predal tvrdinite vo Strumi~kata oblast i porane{niot duks na Solun Jovan od Haldeja, koj 22 godini pred toa bil zaroben od Samuila. Za toa ja dobil titulata patrikij. LIT.: Ioannis Scylitzae Synopsis Historiarum, rec. I. Thurn, Berlin, 1973, 357. K. Ax.

DRAGOSLAV (XIV v.) – blagorodnik, vlastelin na Konstantin Draga{ na teritorii vo Kavadare~ko (seloto Drenovo i okolnite predeli). So povelbata na bra}ata Jovan i Konstantin Draga{, od sredinata na 70tite godini, na svetogorskiot manastir „Sv. Pantelejmon# mu bila podarena drenovskata crkva „Mati Bo`ja# {to ja dr`ele vlastelinite na Konstantin, Jakovec i na Dragoslav. 487

D

DRAGOTA

LIT.: Actes de Saint–Panteleimon, ed. P. Lemerle, G. Dagron, S. Cirkovic, Paris, 1982. K. Ax.

DRAGOTA (?–1255) – blagorodnik od Melnik, voda~ na vostanie protiv Nikejcite. Bil komandant na Ser, postaven od Bugarite. Gradot im go predal na Nikejcite (1246) i im pomognal da go osvojat Melnik. Za toa kako nagrada bil postaven za upravnik na Melnik. Nezadovolen od Nikejcite (1255), krenal vostanie. Vo borba so Nikejcite zaginal, pregazen od kowi.

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

vi granki, so sitni i elipsovidni listovi, so mali `olti cvetovi grupirani vo pazuvite od listovite. Plodot e top~esta koski~ka, opfatena so diskovidno krilo. Su{ootporen vid, rasprostranet vo zaednicite na beliot Al. And. gaber. DRAKALOVI] (DRAKALSKI), Gligorie (Gligor) (od Berovo) – privrzanik na srpskata propaganda vo Vardarskiot del na Makedonija. Srpski u~itel i prosveten inspektor. Bil izbran za

ta na t.n. „robustni pisateli# (izraz na Bl. Koneski) i e „dobropamtilo na Mija~ijata#, kako {to }e napi{e G. Todorovski. BIBL.: Planinite i dale~inite, raskazi, Sk., 1953; Vitli vo porojot, raskazi, Sk., 1956; I yvezdite pa|aat sami, roman, Sk., 1957; Belata dolina, roman, Sk., 1962; Buni, triptih: povest, roman, drama, Sk., 1980; Raspa}a, raskazi, Sk., 1985; Arhimandrit Anatolij Zografski, Sk., 1988; Ili smrt, tetralogija: Glu`d, Jas Georgi Nikolov Del~ev, Polno}na ~eta, Kobno mesto, Sk., 1989; @edna mese~ina, roman, Sk., 1997. LIT.: N. Radi~evski: Blagoroden egzistencijalen prkos, „Sovremenost#, 1998. P. Gil.

LIT.: K. Axievski, Vostanieto na Dragota (1255), „Istorija#, XXXIV / XXXV, 1–4, 1998/1999. K. Ax.

DRAGUMIS, Joanis (Atina, 2. IX 1878 – Atina, 31. VII 1920) – gr~ki diplomat i politi~ar, u~esnik vo Gr~ko-turskata vojna (1897). Stanal sekretar na Gr~kiot konzulat vo Bitola (1902). Tuka ja formiral tajnata organizacijata „Amina#. Podocna bil premesten vo Konzulatot vo Serez. Bil eden od organizatorite na oru`enata faza na gr~kata propaganda vo Makedonija. Aktivno u~estvuval vo Balkanskite vojni i bil vo gr~kata delegacija vo pregovorite so turskata komanda za predavawe na Solun na Grcija. LIT.: Gerasimos Augustinos, Consciousness and history: Nationalist critics of greek society 1897–1914, New York; Krste Bitoski, Dejnosta na Pelagoniskata mitropolija 1878–1912, Skopje, 1968. D. Jov.

DRAG[AN (X–XI v.) – blagorodnik, komandant na Voden vo vremeto na carot Samuil. Bil mnogu voinstven. Po pa|aweto na gradot vo vizantiski race (1001), imperatorot Vasilij II, za da go pridobie, mu dozvolil da `ivee vo Solun. Tamu se o`enil so }erkata na protoprezviterot na crkvata „Sv. Dimitrija#. Nekolku pati se obidel da izbega, bil faten i likvidiran. LIT.: Ioannis Scylitzae, Sinopsis Historiarum, rec. Ioannes Thurn, Berlin, 1973, 345, 27–33. K. Ax.

Drama

naroden pratenik na parlamentarnite izbori vo 1925 na listata na Demokratskata partija od Bregalni~kiot izboren okrug. LIT.: D-r Nade`da Cvetkovska, Politi~kite partii vo parlamentarnite izborni borbi vo vardarskiot del na Makedonija (1919–1929), Skopje, 2004. N. Cv.

DRAKUL, Simon (Lazaropole, 24. IX 1930 ‡ Skopje, 11. I 1999) ‡ raska`uva~, romansier, dramski avtor, scenarist, istori~ar, preveduva~ (Tolstoj, [olohov i dr.). Bil urednik na vesnici i spisanija, direktor na Dramata vo MNT i pretsedatel na DPM. S. Drakul e rasko{en raska`uva~ ~ii temi se dlaboko povrzani za rodniot kraj, za negovata istorija, bit i iskonska `iveja~ka, pri {to posvetuva golema gri`a na izvornata leksika; toj spa|a vo plejada-

DRAMA – grad vo egejskiot del na Makedonija, Grcija: 41.600 `. (2002 g.). Se nao|a vo plodnata Dramska Kotlina od dvete strani na r. Sv. Varvarica, na nadmorska visina od okolu 90 m. Niz gradot pominuva sovremena soobra}ajnica koja na zapad go povrzuva so Serez, a na jug so Kavala. Na 25 km od Drama e drevniot makedonski grad Filipi koj go izgradil makedonskiot kral Filip II vo 358 g. pr.n.e., so mnogu arheolo{ki znamenitosti, kako anti~kiot teatar, agorata, akropolot i dr. Do 1923 g. Drama bila naselena so Makedonci. Potoa tie bile proterani vo Bugarija, a na nivno mesto bile naseleni Grci od Turcija i od Kavkaz. Gradot, osobeno brzo, se razviva vo vtorata polovina na minatiot vek. Vo 1971 g. vo D. `iveele 29.700 `., vo 1981 g. toj broj se nagolemuva na 36.100 `., za vo 2002 g. da dostigne brojka od 41.600 `. Denes Dramskata Kotlina e poznata po proizvodstvoto na kvaliteten tutun, pa vo D. ima fabrika za prerabotka na tutun. LIT.: Todor Simovski, Naseleni mesta vo Egejska Makedonija, kn. I, Skopje, 1978. Al. St.

Draka

DRAKA (^ALIJA) (Paliurus spina christi Mill., P. aculeatus Lam., fam. Rhamnaceae) – mediteranska, listopadna grmu{ka so mnogu bodli488

Simon Drakul

DRAMSKO VOSTANIE (1941) – vostanie protiv bugarskata vlast organizirano od KPG. Zapo~nalo na 28–29 septemvri 1941 g. (pod rakovodstvo na Okru`ni-

DRVENICI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

D

LIT.: Jon~e [apkarev, Zoologija na bez’rbetnite `ivotni, Skopje, 1991. V. T. K. – M. Kr.

ot komitet za Dramsko) so napad na partizanskite edinici od Proso~en vrz op{tinata, policiskata stanica i kasarnata. Vostanieto se pro{irilo vo Doksat, Karlikovo, ^ali, Silindruk i vo dr. mesta. Bugarskite vlasti go zadu{ile vostanieto pri {to bile ubieni ok. 3.000 du{i. LIT.: Hr. Andonovski, Makedoncite pod Grcija vo borbata protiv fa{izmot (1940–1944), Skopje, 1968. St. Kis.

DRANGOV, Boris (Skopje, 3. III 1872 – r. Crna Reka, 26. V 1917) – u~esnik vo Ilindenskoto vostanie, polkovnik vo Bugarskata vojska. U~el vo Pedago{koto u~ili{te vo Skopje, potoa vo Voenoto u~ili{te vo Sofija. Zavr{il General{tabna akademija vo Sankt Peterburg (Rusija). Bil profesor vo Voenoto u~ili{te vo Sofija (1910). Vo Balkanskite vojni u~estvuval kako oficer na bugarskata armija. Vo Prvata svetska vojna bil komandir na 5. makedonski pe{adiski polk, po okupacijata na~alnik na [kolata za rezervni oficeri vo Skopje. Zaginal kaj r. Crna, vo blizina na Gradsko (1917) i pogreban e vo Skopje. Avtor e na trudovi so voena tematika. LIT.: Boris Drangov. Sbornik materiali i nau~ni izsledvaniÔ, SofiÔ, 1993. Z. Tod.

DRANGOV, Kiril (Lom, Bugarija, 17. IV 1902 – Sofija, 8. VI 1946) – ~len na VMRO. Sin na Boris Drangov. Zavr{il gimnazija vo Sofija, a kako student na Pravniot fakultet pri Univerzitetot vo Sofija bil eden od osnova~ite na Makedonskoto studentsko dru{tvo „Vardar#, eden od najbliskite sorabotnici na Iv. Mihajlov, punktov na~alnik na VMRO za Sofija i rezerven ~len na CK na VMRO (1932). Vo vremeto na bugarskata okupacija na Makedonija (1941–1944) rabotel kako advokat vo Skopje, se zastapuval za avtonomija na Makedonija. Po kapitulacijata na Bugarija se vratil vo Sofija. Pred da bide uapsen, se samoubil. LIT.: Boris Drangov, Sbornik materiali i nau~ni izsledvaniÔ, SofiÔ, 1993. Z. Tod.

DRANDAR, Anton Haxigeorgiev (psevd. A. Brutus) (Veles, 1837 ‡ Sofija, 25. III 1925) ‡ pravnik, nacionalen deec, trgovec, novinar i publicist. Zavr{il licej vo Budimpe{ta (od 1850), a potoa pravo i diplomatija vo London. Izvesno vreme se zanimaval so trgovija vo Solun. Podocna emigriral vo Sofija (1878), kade {to bil sudija i na~alnik za pe~atot, a potoa se oddal na novinarstvo i publicistika za germanski, angliski i francuski vesnici. Objavil po-

Naslovna stranica na knigata †Po povod dvi`eweto vo Makedonija#

ve}e publicisti~ki trudovi, me|u koi i knigite †Polo`bata na hristijanite vo Makedonija# (1867) i †Turskata administracija vo Makedonija# (1868). BIBL.: La situation des chrétiens en Macédoine, Leipzig, 1867; L’administration turque en Macédoine, Leipzig, 1869; La question des capitulations et de leur suppression dans la principaute de Bulgarie, Paris, 1883; Cinq ans de regne (le prince de Battenberg), Paris, 1884; Les traites de commerce et la question des octrios et accises en Bulgarie, Paris, 1885; Les evenements politiques en Bulgarie depuis 1876. jusqu’ à nos jours, Bruxelles, 1896; La situation des Slaves et des Roumains en Autriche-Hongrie, Bruxelles, 1900; À propos d’un mouvement en Macédoine, Bruxelles, 1900 (pod psevdonimot A. Brutus); La Bulgarie sous le prince Ferdinand, Bruxelles, 1909; Actualités Balkaniques, Bruxselles. 1912. S. Ml.

Ogneni drvenici

DRVENICI, OGNENI (Pyrrhocoridae) – polutvrdokrilni krupni i cvrsto gradeni kopneni insekti. Teloto im e so temno crvena boja. Karakteristi~en pretstavnik e obi~nata ognena drvenica (Pyrrhocoris apterus L.), beskrilen insekt, ~est po parkovite. LIT.: Jon~e [apkarev, Zoologija na bez’rbetnite `ivotni, Skopje, 1991. V. T. K. – M. Kr.

DRA^EVKA ‡ makedonsko narodno oro od Skopska Blatija vo ritam 7/16 (3,2,2,). Se igra vo me{an sostav, so dr`ewe za slobodno spu{teni race, poletno, so brzi i lesni ~ekori na polustapalata, so potskoci i doskoci. LIT.: Mihajlo Dimoski, Makedonski narodni ora, Skopje, 1977, 141. \. M. \.

DRVENICA, GRBNOPLIVA^KA (Notonecta glauca L.) – polutvrdokrilen insekt. Vodna drvenica (tavtabita). Ima dolgi i vlaknesti zadni noze so ~ija{to pomo{ pliva karakteristi~no – grbno. Usniot aparat e pretstaven od rilka, ~ij ubod e bolen, sli~no kako ubod od p~ela. Vo Makedonija e poznata kako golema grablivka; se hrani so sitni ribi i insekti. Gi naseluva prete`no barskite vodi niz cela Evropa. LIT.: Jon~e [apkarev, Zoologija na bez’rbetnite `ivotni, Skopje, 1991. V. T. K. – M. Kr.

DRVENICA, PAL^ESTA VODNA (Ranatra linearis L.) – voden insekt so stap~esta forma na teloto. Ima tenki noze i dol`ina do 5 cm; so prednite grablivi noze ume{no lovi sitni larvi i rak~iwa; `ivee vo neiste~ni kopneni vodi i blata so gnile` od rastitelni delovi.

Suvozemni drvenici

DRVENICI, SUVOZEMNI (Gymnocerata) – polutvrdokrilni insekti, golemi grablivci. @iveat na kopno, snabdeni se so dolgi pipala i silna rilka. Se hranat so drugi insekti. Tuka spa|aat razni vidovi drvenici: drvenici vodomerki (Hydrometridae), drvenici gazivodi (Gerridae), cvetni drvenici (Anthocoridae), grablivi drvenici (Reduviidae), ogneni drvenici (Pyrrhocoridae), polski drvenici (Lygaeidae), drvenici smrdibuba~ki (Pentatomidae), ku}ni drvenici (Cimicidae) itn. 489

D

DRVENICI

LIT.: Jon~e [apkarev, Zoologija na bez’rbetnite `ivotni, Skopje, 1991. V. T. K. – M. Kr.

DRVENICI – TAVTABITI (Heteroptera) – polutvrdokrilni insekti. Imaat dva para krilja. Prednite se do polovina cvrsti – hitinizirani, a zadniot del e mre`esto ne`en po {to go dobile i imeto. Poznati se okolu 40.000 vidovi, pogolem del se kopneni, a samo mal del se vodni. Vo Makedonija se registrirani 863 taksoni. Popoznati vidovi se: vodna skorpija (Nepa cinerea L.); xinovska vodna drvenica (Belostoma niloticum L.) koja se smeta za relikten vid; pal~esta vodna drvenica (Ranatra linearis L.); grbnopliva~ka drvenica (Notonecta glauca L.); ognena drvenica (Pyrrhocoris apterus L.). LIT.: Ljilja Protic, Catalogue of the Heteroptera fauna of Yugoslav countries, Part two, Natural History Museum, Belgrade, 2001. V. T. K. – M. Kr.

DRVNI VIDOVI ZA PRERABOTKA VO RM. [umskiot fond kaj nas go so~inuvaat {umskite drvni vidovi, grupirani vo dve osnovni grupi: iglolisni i lisjarski. Grupata iglolisni vidovi ja so~inuvaat: doma{ni (avtohtoni) i introduirani (alohtoni) vidovi. Vo grupata doma{ni iglolisni vidovi od stopansko zna~ewe vleguvaat: crniot bor, beliot bor, elata i smrekata, dodeka vo grupata introduirani iglolisni vidovi vleguvaat: duglazijata, arizonskiot ~empres, xinovskata sekvoja, vajmutoviot bor i evropskiot ari{. Grupata doma{ni lisjarski vidovi ja so~inuvaat slednite pova`ni stopanski vidovi: meziskata buka, dabot gorun, dabot ploska~, orevot, bagremot, jasenot, javorot, kostenot, gaberot, evlata, topolata i jasikata. Vo ovaa grupa spa|aat cre{ata i kru{ata, kako zna~ajni ovo{ni vidovi. B. Il. DRVNI PLO^I – plo~est drven proizvod dobien so slepuvawe na masivni drvni elementi, furniri, drvni iverki, drvni vlakna, drvna volna i dr. Slepuvaweto na elementite vo plo~ite se vr{i so organsko ili so neorgansko sredstvo za vrzuvawe (lepilo). Vo zavisnost od konstrukcijata i upotrebenite materijali, drvnite plo~i se koristat vo proizvodstvoto za mebel, vo proizvodstvoto na enterieri i na grade`na stolarija, vo grade`ni{tvoto, za ambala`a, vo avtomobilskata industrija i za specijalni potrebi. Spored strukturata tie se podeleni na slednite grupi: furnirski plo~i; specijalni furnirski plo~i; stolarski plo~i; plo~i od 490

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

drveni iverki; plo~i od orientirani drvni iverki; plo~i od drvni vlakna; plo~i od drvna volna; ednoslojni i pove}eslojni plo~i od masivno drvo; i sloeviti (sendvi~) plo~i. B. Il. DRVOTO VO GRADE@NI[TVOTO VO RM. Kaj nas drvoto vleguva vo grupata na najstarite grade`ni materijali. Niz vekovite drvoto bilo koristeno kako osnoven grade`en materijal. Na site objekti, gradeni niz vekovite, se zabele`uva deka rasporedot, formata na oddelnite arhitektonski delovi i nivnite dekorativni karakteristiki poteknuvaat od konstruktivnite osobini na drvoto. Naj~esti formi na grade`noto drvo se: oblo drvo, bi~eno drvo (drvna gra|a), razni vidovi drvni grade`ni plo~i (furnirski plo~i, stolarski plo~i, plo~i od drvni iverki, plo~i od drvni vlakna, razni vidovi drvoizolacioni plo~i) i lepeno lamelirano drvo. Vo sovremenite grade`ni objekti drvoto se koristi: za izrabotka na podovi i na pregradni yidovi, za enterierno oblikuvawe, za skali i za ogradi, za pokrivni konstrukcii, za oplati i za drugi nameni. B. Il.

Makedonsko dremni~e

DREMNI^E, MAKEDONSKO (Pulsatilla halleri (All.) Willd. subsp. macedonica Krause) – makedonski floristi~ki endemit od familijata Ranunculaceae (luti~iwa). Poznat e vo centralnite i vo severnite delovi na RM (Barbaras, Karaxica, dolinata na Crna Reka, Suva Gora, @eden i dr.) Vl. M. DREN PLANINA – srednovisoka planina {to se protega pome|u Mariovskata Kotlina na jug i Rae~kata Kotlina na severoistok. Vsu{nost pretstavuva prodol`enie na Sele~ka Planina so pravec na protegawe ji–sz. Najvisok vrv e Livada (1.663 m) vo zapadniot del i ^etiri Buki (1.476 m). Od prevoite najgolema uloga igra prevojot Ligurosa (1.152 m), {to go povrzuva Raec so Mariovo. T. And.

Nadgrobna stela, Drezga, s. Lopate, (III-IV v.)

DREZGA (LOPATE, LAMUD), KUMANOVSKO – anti~ka gradska naselba na prostorot jugozapadno od seloto, pome|u dolovite Lug i Kavaxik. Na zapadniot del od naselbata se nao|aat urnatini od golem hram na Mitra (dolg ok. 20 m), obnoven vo 211 g. od carinskiot slu`benik Apolonid. Podatocite se sodr`ani vo natpisot na votivna plo~a. Otkrieni se i kameni arhitektonski elementi od hramot, kapitel, delovi od natpisi i ara posvetena na bogot Mitra, fragmenti od kasetiraniot tavan. Otkrieni se pove}e grobovi od nekropolata, datirani so dvi`ni naodi od periodot na ranoto Rimsko Carstvo. LIT.: E. Petrova, Drezga vo svetlinata na novite prou~uvawa na severo-makedonskiot prostor, MAA 11, Skopje, 1990, 135–150; V. Lil~i}, Makedonskiot kamen za bogovite, hristijanite i za `ivot po `ivotot, I, Skopje, 2001, 128–131. V. L.

DRENOVO, GRADI[TE, AUDARIST (Audarius) – anti~ki grad, eden od najgolemite gradovi na kralstvoto Pajonija vo klasi~niot i vo helenisti~kiot period. Pajonskiot grad Audarist (Eurist) (identifikuvan spored Tab. Peut. IV. 8; Geogr. Rav. IV. 196, 10), se protega na 12 rimski milji na patot od Stobi kon Keramija, odnosno na 18 km od Stobi, na arheolo{kiot lokalitet Gradi{te, pod seloto Drenovo i nad t.n. Rae~ka ili Drenovska Klisura. Ridot ju`no nad klisurata e visok 60–140 m, so dolga i tesna akropola i dolgi stanbeni gradski terasi na zapadnata i na ju`nata strana. Anti~kiot pat, doa|aj}i od Keramija, minuval okolu Plo~a, hram so nekropola vo jugozapadnoto podno`je na gradot, kon Stobi. Na povisokata zapadna terasa Skala se nao|a poluutvrdeno ranoanti~ko predgradie. Rimskata nekropola se protega na padinata na sosedniot jugozapaden rid do ~ukata Valevica. Me|u otkrienite ostatoci od tri rimski herooni, se izdvojuva onoj na Valevica, od tipot Tikve{, so arhitektonski elementi na visok podium, bo~ni plo~i i dvosliven pokriv. Gradskata agora e identifikuvana na jugozapadnata karpesta ramnina. Vo nejziniot go-

DR@AVEN

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

Gradi{te - Devolgrad, s. Drenovo - Gradot Audarist od anti~koto vreme

ren del se nao|a supstrukcija na gradskiot `rtvenik i temeli na u{te eden gradski objekt od kameni arhitektonski elementi, so podium i so dvoslivni pokrivni segmenti odnatre, oformeni svodovidno od hram ili, mo`ebi, od gradska porta. Otkrieni se dvi`ni naodi od klasi~no, helenisti~ko, rimsko vreme, od docnata antika i od sredniot vek. Na ju`niot del od akropolata se otkrieni temeli od mala srednovekovna crkva od XI v. od n.e., preupotrebeni, isto taka, vo drenovskata crkva. Vkupnata gradska povr{ina iznesuva 17 ha. Naodite na pajonski moneti, osobeno na posledniot kral Dropion, svedo~at za osobeno zna~ajnata uloga na Audarist vo ramkite na Pajonija. LIT.: I. Mikul~i}, Topografija na Eu(da)rist, „Macedoniae Acta Archaeologica#, 1, Prilep, 1975, 173–197; S. Filipova, Arhitektonska dekorativna skulptura vo Makedonija 5–6 i 11–12 vek, Skopje, 1997, 51–53. V. L.

DRENOVSKI NATPIS (1356) – izvor za upravuvaweto na kralot Marko. Natpis na svodot (od nadvore{nata strana okolu slikata na sv. Arhangel), nad ju`niot vlez vo crkvata vo s. Drenovo (Kavadare~ko). Zapi{ano e deka `ivopisuvaweto na crkvata go izvr{il zografot Dimitar (1356),

koga so tie teritorii upravuvale Nikola i Marko. LIT.: M. Radovanovi¢, Tikve{ i Rajec. Naseqa i poreklo stanovni{tva, kw. 17, Beograd, 1924; –. Sp. Radoj~i¢, Bele{ke o jednoj nadgrobnoj plo~i iz Velesa, „Starinar#, VII–VIII (1956/7), Beograd, 1958. K. Ax.

DR@AVEN ARHIV NA RM (DARM) (Skopje, 1. IV 1951) ‡ republi~ka dr`avna upravna organizacija za sobirawe, evidentirawe, obrabotka, za{tita i za publikuvawe na arhivskata gra|a od zna~ewe za istorijata na Makedonija, makedonskiot narod i drugite etni~ki zaednici. Ja nasledil arhivskata gra|a od Dr`avnata arhiva vo Skopje (1926‡1938), kako oddelenie na Dr`avniot arhiv na Kralstvoto Jugoslavija, neposredno pred Vtorata svetska vojna, spoena kako oddelenie na Muzejot na Ju`na Srbija, {to prestanal da raboti po Aprilskata vojna (1941). Spored Zakonot za dr`avnite arhivi (1951), bil formiran Dr`aven arhiv na NRM (1 IV 1951), podocna preimenuvan vo Arhiv na Makedonija (1965) i Dr`aven arhiv na RM (2001). Naporedno so negovoto formirawe i razvitokot na arhivskata dejnost bile formirani i pove}e gradski i regionalni arhivi i toa: Arhiv na Skopje, osnovan kako Arhivsko sredi{te (18.

D

VII 1951), a potoa kako samostojna arhivska rabotna organizacija (od 14. II 1952); Istoriski arhiv na Bitola, osnovan kako Arhivsko sredi{te (5. IV 1951), a potoa kako samostojna arhivska rabotna organizacija (26. V 1954); Istoriski arhiv na Kumanovo, osnovan kako Gradski muzej i Arhivsko sredi{te (1951), no naskoro prestanal da raboti (1952) i povtorno bil formiran kako Arhivsko sredi{te vo sostav na Sekretarijatot za prosveta na Kumanovskata okolija (1954), potoa i kako samostojna arhivska rabotna organizacija (30. VII 1955); Istoriski arhiv na Ohrid (osnovan na 29. III 1951), koj podocna prerasnal vo samostojna arhivska rabotna organizacija (septemvri 1955); Istoriski arhiv na Prilep (osnovan na 27. XII 1955, no zapo~nal da raboti od 1. IV 1956); Istoriski arhiv na Strumica (osnovan na 18. IV 1956); Istoriski arhiv na Tetovo (osnovan na 15. XII 1961); Istoriski arhiv na Titov Veles, osnovan kako Arhivsko sredi{te (1. I 1951), a potoa kako samostojna arhivska rabotna organizacija (1. I 1955) i Istoriski arhiv na [tip (osnovan na 11. VII 1956). Okoliskite i gradskite arhivi podocna bile transformirani vo samostojni me|uop{tinski istoriski arhivi (1965–1991). DARM, pak, od osnovaweto sekoga{ imal status na samostojna ustanova od oblasta na kulturata, a potoa so Zakonot za arhivskata dejnost (1990) dobil status na organ na upravata kako mati~en arhiv za site arhivi vo Republikata (istoriskite arhivi i arhivite vo sostavot na drugi samostojni op{testvenopoliti~ki organizacii, pretprijatija i organi na upravata). Do-

Dr`aven arhiv na RM - faksimil od Zakonot za dr`avnite arhivi (1. V 1951)

491

D

DR@AVEN

toga{nite gradski i regionalni arhivi dobile status na podra~ni oddelenija na DARM. DARM vr{i za{tita na arhivskata gra|a i na registratorskiot materijal, nastanati na teritorijata na DFM/NRM/SRM/RM, kako i na arhivskata gra|a od podale~noto minato na Makedonija. Najobemni se fondovite od rabotata na dr`avnite organi, op{testveno-politi~kite i op{testvenite organizacii, pretprijatijata i ustanovite po Osloboduvaweto (1944). Vo ne{to pomal obem ima i fondovi na gra|anskite i gra|ansko-pravnite lica i poedinci, na politi~kite partii i dr. Nivniot vkupen broj iznesuva nad 60 milioni originalni dokumenti i pove}e od 6,5 milioni snimki na mikrofilm i fotokopii, doneseni od istra`uvawata ili so razmena od pove}e zemji vo svetot. Najstarite dokumenti poteknuvaat od XII v. DARM raspolaga so sovremena arhivska zgrada (od 1969) i depoa na regionalnite arhivi, sovremena mikrofilmska laboratorija, konzervatorska laboratorija i kompjuterski centar. Isto taka, ima razviena izdava~ka dejnost za vodi~i niz arhivskite fondovi, zbornici dokumenti i pomal broj se}avawa i monografii. Od sopstvenite fondovi izdadeni se serii dokumenti za dr`avno-pravniot razvoj na Makedonija ‡ ASNOM, Vladata, Egejskiot del na Makedonija vo NOB i dr. Od istra`uvawata vo stranstvo objaveni se serii zbornici na avstriski, britanski, italijanski, srpski, turski, francuski i na drugi dokumenti za istorijata na makedonskiot narod. LIT.: J. Nexat, Dr`avna arhiva NR Makedonije 1926‡1951, †Arhivist#, br. 2, Beograd, 1954; Arhiv na Makedonija, Skopje, 1996; Makedonija niz vekovite, katalog za izlo`ba, DARM, Skopje, 2001; Dr`aven arhiv na Republika Makedonija 1951‡ 2006, Skopje, 2006. S. Ml.

DR@AVEN ZAVOD ZA GEODETSKI RABOTI (od 2002 g. sukcesiven naslednik na Republi~kata geodetska uprava) – dr`avna institucija {to vr{i upravni i stru~ni raboti od oblasta na geodezijata, katastarot, fotogrametrijata, kartografijata i zapi{uvaweto na pravata vrz nedvi`nostite na celata teritorija na RM. Vo svojata dolgogodi{na aktivnost DZGR sozdade bogata arhiva na podatoci od snimaweto na terenot (katastarski planovi vo razmeri: 1:500, 1:2.500, 1:5.000, 1:10.000 i dr.) i alfanumeri~ka baza na podatoci za pravata vrz nedvi`nostite. Vo DZGR ima 886 vraboteni, rasporedeni 492

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Zgradata na Dr`avniot zavod za geodetski raboti

vo 9 sektori i 54 oddelenija. Aktivnostite DZGR gi zasnovuva na Zakonot na premer, katastar i zapi{uvawe prava na nedvi`nosti. Od druga strana, spored Zakonot za organizacija i rabota na dr`avnata uprava, vo DZGR postojat: direktor i zamenik-direktor, koi gi imenuva Vladata na R. Rib. RM. DR@AVEN ZAVOD ZA STATISTIKA NA RM. Osnovan e na 1. VI 1945 g. kako Makedonski federalen statisti~ki ured. Istovremeno so negovoto vospostavuvawe, organizirani se i statisti~ki uredi vo ramkite na lokalnite organi na vlasta. Prvite rabotni zada~i, koi Uredot uspe{no gi realizira{e, se odnesuvaa na demografskite istra`uvawa vo zemjata: evidencija na rodenite i umrenite, brojot na sklu~enite brakovi, usoglasuvawe na podatocite od popisite za 1921 i za 1931 g. so novata teritorija na NRM i sl. Vo periodot do osamostojuvaweto na zemjata, DZS funkcionira kako Republi~ki zavod za statistika vo ramkite na Sojuzniot zavod za statistika na SFRJ. Deseminacijata na statisti~kite podatoci zapo~nuva so publicisti~kata dejnost na institucijata. Prvite publikacii za {irok krug korisnici Mese~en statisti~ki izve{taj i Statisti~ki godi{nik na Makedonija datiraat od po~etokot na 1951 g. U{te vo vremeto na SRM institucijata se osposobi za kompleksno sledewe, analizirawe i publikuvawe na relevantnite statisti~ki podatoci od op{testveniot, socijalniot i od ekonomskiot `ivot na zemjata. Po osamostojuvaweto na RM i podocna, so donesuvaweto na Zakonot za dr`avna statistika (1997), institucijata se preimenuva vo Dr`aven zavod za statistika na RM. Negovite osnovni funkcii se: pribirawe, obrabotka, analiza i deseminacija na podatocite za statisti~kite pojavi i procesi vo site sferi na op{testvenoto `iveewe na zemjata, koordinacija na statisti~kiot sistem na RM, vospostavuvawe me|unarodna sorabotka vo oblasta

na statistikata i implementacija na me|unarodnite i evropskite statisti~ki standardi vo zemjata. Denes, DZS e moderna i kompetentna institucija, koja so uspeh producira i objavuva (na makedonski i na angliski jazik) golem broj relevantni i me|unarodno sporedlivi statisti~ki podatoci (vo ramkite na pove}e od 260 statisti~ki istra`uvawa so razli~na periodika) za demografskiot, socijalniot i ekonomskiot razvoj na zemjata. Vo sferata na ekonomijata, t.e. ekonomskata statistika, Dr`avniot zavod za statistika, primenuvaj}i standardni me|unarodni metodologii za sledewe na klu~nite makroekonomski agregati (bruto doma{niot proizvod, nevrabotenosta, inflacijata i sl.), dava zna~aen pridones za sogleduvaweto i dijagnostiraweto na ekonomskite sostojbi vo zemjata, za koncipiraweto na ekonomskite politiki i nivnoto implementirawe, kako i za me|unarodnata sporedlivost na ekonomskite tekovi na zemjata so onie vo drugite zemji. IZV.: Interni podatoci na DZS. T. F.

DR@AVEN KAPITAL NA RM – u~estvo na trajni vlogovi izrazeni vo akcii i udeli na RM vo vrednosta na pretprijatijata i bankite, odnosno vo trgovskite dru{tva, steknati po razli~ni osnovi: sredstva vlo`eni od armijata, od teritorijalnata odbrana i od civilnata za{tita vo oprema za odbrana ili vo objekti i sredstva za proizvodstvo na voena oprema, namenski sredstva dadeni od buxetot, sredstva za koi garancija dala RM i ja prezela otplatata na kreditite, vlogovi na RM vo pretprijatija zaradi nivno prestruktuirawe, odnosno vo banki zaradi nivna sanacija i sl. So intenziviraweto na procesot na privatizacija, donesen e i Zakon za privatizacija na dr`avniot kapital (1996), koj podocna, vo nekolku navrati, be{e izmenuvan i dopolnuvan, so {to dr`avata po~na da se osloboduva od sopstvenosta. Proda`bata na dr`avniot kapital vo pretprijatijata ja sproveduva Ministerstvoto za ekonomija, a vo bankite i finansiskite institucii Ministerstvoto za finansii. Zakonot za privatizacija na dr`avniot kapital ja regulira i proda`bata na dr`avnite akcii i udeli i vo javniot sektor – javnite pretprijatija, zdravstvoto, obrazovanieto i socijalnata za{tita. IZV.: Zakon za privatizacija na dr`avniot kapital, „Slu`ben vesnik na RM#, br. 37/96 i soodvetnite izmeni: „Slu`ben vesnik na RM#, br: 25/99; 81/99; 49/2000; 6/2002; 31/2001. P. T.

DR@AVNI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

DR@AVNA (VLADINA) REGULACIJA NA EKONOMSKITE SEKTORI – sovremen vid na dr`avno (vladino) involvirawe i intervenirawe vo ekonomskite sektori vo koi doa|a do izraz pazarniot neuspeh. Celta e da se ubla`i pazarniot neuspeh, da se za{titat potro{uva~ite, vrabotenite, `ivotnata sredina i sl. Pritoa se pravi razlika pome|u ekonomska regulacija (kontrola na cenite, na uslovite za vlez i izlez i na standardite na proizvodite i uslugite – naj~esto se odnesuva na prirodniot monopol) i op{testvena regulacija (za{tita na `ivotnata sredina i zdravjeto i bezbednosta na rabotnicite i potro{uva~ite). Vo RM (vo tranzicioniot period), so posebni zakoni se formirani prvite nezavisni regulatorni tela. Regulacijata vo sektorite so elementi na priroden monopol (telekomunikaciite i energetikata), vklu~uvaj}i go tuka i odobruvaweto na cenite, e prepu{tena na Agencijata za elektronski komunikacii i na Komisijata za energetika. Site komercijalni monopoli {to mo`at da praktikuvaat ilegalni postapki, zloupotreba na dominantnata polo`ba na pazarot, fuzii zaradi ograni~uvawe na konkurencijata i sl., gi regulira Komisijata za za{tita na konkurencijata. Regulacijata na pazarite so asimetri~ni informacii (pazarot na kapital, bankarskiot sektor i sektorot za osiguruvawe) ja vr{at: Komisijata za hartii od vrednost, Direkcijata za bankarska supervizija pri NBM i Ministerstvoto za finansii, respektivno. Regulacijata vo sferata na `ivotnata sredina (negativni eksternalii) ja vr{i Ministerstvoto za ekologija. Vo RM postoi i Sovet za radiodifuzija, kako nezavisno regulatorno telo vo ovaa oblast i dr. IZV.: „Slu`ben vesnik na Republika Makedonija#: br. 13/05; br. 95/05; br. 100/05; br. 63/06. LIT.: J. Stiglitz, Principes d’ economie moderne, 2è edition, De Boeck Universite, Paris – Bruxelles, 2000, 359–431; 455–467. T. F.

DR@AVNA IZBORNA KOMISIJA (DIK) ‡ centralen organ za sproveduvawe na izborite vo RM, voveden prvpat so Zakonot za izbor i otpovikuvawe na pratenicite i odbornicite (1990). Ovoj organ go predviduvaat i Zakonot za izbor na pratenici vo Sobranieto na RM (1998 i od 2002) i Izborniot zakonik (2006). DIK ima pretsedatel i {est ~lena, izbrani od Sobranieto na RM, vrz osnova na javen oglas, za mandaten period od pet godini. Izborniot zakonik ja konstituira

D

LIT.: Svetomir [kari}, Ustavno pravo na SFRJ, Prva kniga, Makedonska kniga, Skopje, 1986. Sv. [.

Sednica na Dr`avnata izborna komisija

DIK kako profesionalen organ, so po{iroki nadle`nosti vo odnos na prethodniot period. LIT.: Svetomir Skaric, Democratic Elections in Macedonia, 1990–2002, Berlin, 2005. Sv. [.

DR@AVNA KARTOGRAFSKA PROEKCIJA – kaj nas e zastapena Gaus-Krigerovata proekcija. Taa e konformna, napre~no-cilindri~na proekcija so preslikuvawe na delovi od Zemjinata povr{ina na elipti~ni cilindri, vo zoni od po 30 geografska dol`ina. Zonite se numerirani od Grini~kiot meridijan kon istok, a teritorijata na Makedonija se nao|a vo sedmata zona. Proekcijata na meridijanot so 210 isto~na geografska dol`ina vo ramnina, pretstavuva x-oska na koordinatniot sistem, vo koj y-oskata e proekcijata na ekvatorot. Za da se izbegnat negativnite vrednosti po y-oskata, spored preporakite na Baumgartner, site to~ki na x-oskata imaat vrednost od 500 iljadi metri m. R. Rib. DR@AVNA SOPSTVENOST VO NRM/RM ‡ sopstvenost ~ij nositel be{e dr`avata. Vo NRM vo periodot na administrativnoto rakovodewe so stopanstvoto se vovede dr`avna sopstvenost (op{tonaroden imot) na osnovnite sredstva za proizvodstvo. Vo ovoj period dr`avnata sopstvenost, vo osnova, se sozdava{e preku nacionalizacija na privatnata sopstvenost ili so „eksproprijacija na eksproprijatorite“. Dr`avata be{e nositelot na politi~kata vlast i sopstvenikot, subjektot na celokupniot fond na dr`avnata sopstvenost. Ovoj vid sopstvenost postepeno se transformira vo op{testvena sopstvenost, so voveduvaweto na samoupravuvaweto vo proizvodstvoto vo pedesettite godini od XX v. Zakonot za sopstvenost i drugite stvarni prava (2001) eksplicitno ja voveduva dr`avnata sopstvenost vo RM, zaedno so privatnata sopstvenost i sopstvenosta na edinicite na lokalnata samouprava. Dr`avnata sopstvenost vo RM e sozdadena so transformacija na sredstvata za proizvodstvo i na zemji{teto od op{testvena vo dr`avna sopstvenost.

DR@AVNI PRAZNICI NA DFM/NRM/SRM/RM ‡ nerabotni prazni~ni denovi spored Zakonot za dr`avnite praznici, so koi se odbele`uva i proslavuva godi{ninata od nekoj verski ili svetoven nastan od op{tata ili nacionalnata istorija. Vo DFM/NRM/SRM se praznuvaa dr`avnite praznici na DFJ/ FNRJ/SFRJ, a kako nacionalni praznici 2 Avgust i 11 Oktomvri. Spored usvoeniot Zakon za praznicite na RM (23. X 2007), za dr`avni i verski praznici se proglaseni vkupno 27 datumi. Dr`avni praznici se: 24 Maj ‡ Sv. Kiril i Metodij ‡ Den na seslovenskite prosvetiteli, 23 Oktomvri ‡ Den na makedonskata revolucionerna borba; 8 Dekemvri ‡ Sv. Kliment Ohridski, 2 Avgust – Ilinden, 8 Septemvri – Den na nezavisnosta i 11 Oktomvri – Den na vostanieto. Praznici na Makedonija se: Nova godina, 1 Maj, Veligden, Bo`ik i Ramazan-bajram kako nerabotni za site gra|ani. Za pravoslavnite hristijani nerabotni denovi se: 6 Januari ‡ Badnik, 19 Januari ‡ Vodici, Velipetok, Duhovden i 28 Avgust ‡ Golema Bogorodica. Za katolicite nerabotni denovi se: Bo`ik, Veligden i Praznikot na site svetci (spored Gregorijanskiot kalendar). Za vernicite od muslimanskata veroispoved neraboten e prviot den od Kurban-bajram, a za pripadnicite na albanskata zaednica i 22 Noemvri ‡ Den na albanskata azbuka, za Evreite neraboten e prviot den na Jom Kipur, za Srbite 27 Januari ‡ Sveti Sava, a za drugite zaednici i 8 April ‡ Me|unaroden den na Romite, 28 Septemvri ‡ Me|unaroden den na Bo{wacite, 21 Dekemvri ‡ Den na obrazovanieto na turski jazik i 23 Maj ‡ nacionalen den na Vlasite. S. Ml. DR@AVNI SIMBOLI NA DFM/NRM/SRM/RM ‡ znameto, grbot i himnata. Vo tekot na NOAVM kako nacionalen simbol bilo koristeno, glavno, tradicionalnoto crveno zname so `olta petokraka vo gorniot lev agol, a kako himna pesnata †Izgrej zora na slobodata#, so koja bilo otvoreno i Prvoto zasedanie na ASNOM. Po Osloboduvaweto DFM/ NRM/SRM go oficijalizira znameto od NOAVM (1944– 1992), kako i prviot dr`aven grb (27. VII 1946), a mnogu podocna be{e proglasena i prvata oficijalna himna †Denes nad Makedonija# 493

D

DR@AVNO

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

1

2

3

4 1. Dr`avniot grb; 2. Znameto na SRM; 3. Prvoto zname na RM; 4. Znameto na RM

(14. IV 1989). Po osamostojuvaweto na RM za novo dr`avno zname se prifati crvenata boja so simbolot zlatno-`olto sonce, so {esnaeset zraci, na anti~kite Makedonci (11. VIII 1992), koe, pod pritisok na Grcija, so me|unarodna poddr{ka, be{e zameneto so crveno zname so osum zraci na zlatno-`olto sonce (4. IX 1995). LIT.: D-r Simo Mladenovski, Makedonskite nacionalni simboli vo tekot na NOB, †Glasnik#, INI, 48, 1–2, Skopje, 2004, 23–42; istiot, Dr`avnite simboli na Republika Makedonija, Republika Makedonija 60 godini po ASNOM. Zbornik od nau~niot sobir po povod {eesetgodi{ninata od ASNOM odr`an vo Skopje na 15–16 dekemvri 2004 godina, Skopje, 2005, 357–373. S. Ml.

DR@AVNO SREDNO U^ILI[TE ZA PRIMENETA UMETNOST „LAZAR LI^ENOSKI# ‡ osnovano vo Skopje na 1. XII 1944 g. Od nego proizlegle renomirani umetnici od site oblasti na likovnata i primenetata umetnost. Nastavnici bile: N. Martinoski, L. Li~enoski, B. Lazeski, D. Todoroski, V. Popovi}‡Cico, T. Vladimirski. LIT.: 55 godini DSUPU „Lazar Li~enoski# (1945‡2000), Skopje, 2000. Al. Cv.

DR@ILOVI^ (DR@ILOVEC), Kirijak (s. Dr`ilovo, Vodensko, 494

po~et. na XIX v. – Solun, ok. 1877) – makedonski prerodbenski deec i op{testvenik, pe~atar i kni`ar. U~estvuva vo gr~koto eteristi~ko dvi`ewe (1821–1829), a potoa u~i i `ivee vo Atina. Po preseluvaweto vo Solun se zanimava so trgovija, otvora gr~ka pe~atnica (ok. 1850), vo koja pe~ati i publikacii na makedonski jazik so gr~ki bukvi („Kanoname za selata bitolski#, 1851; „Nedelno evangelie# od P. Bo`igropski, 1852). Koga po pottik na P. Zografski i D. Miladinov se gotvi „da pe~ati knigi na Makedonskij jazik za ovde{nite `iteli# (april 1860), za da se prepe~atat ve}e rasprodadenite u~ebnici na Partenija i da se nape~atat podgotvenite rakopisi na u~ebnicite i stihovite na bratoviot sin G. Dinkata, po gr~ki kleveti potfatot e osueten. Kon pe~atnicata ima i kni`arnica i rasprostranuva gr~ki, ruski, bugarski i srpski knigi i vesnici. Pi{uva dopiski od Makedonija, odr`uva kontakti so ruskite konzuli, kako i so P. Zografski, D. Miladinov, P. Bo`igropski, St. Verkovi}, G. St. Rakovski, V. Ma~ukovski, D. V. Makedonski, D. Hr. Uzunov i dr. Vklu~en e vo prerodbenskite antipatrijar{iski borbi za svoja crkva, jazik i u~ili{te i u~estvuva vo konstituiraweto i dejnosta na Solunskata crkovnou~ili{na op{tina. LIT.: Bla`e Ristovski, Kirijak Dr`ilovi~, pe~atar i prerodbenik vo polovinata na XIX vek, „Razgledi#, V, 1 (101), Skopje, 12. I 1958, 6 i V, 2 (102), 26. I 1958, 2 i 11. Bl. R.

DRIMKOL (od Drim i tur. kol: odred vojska ili stra`a; `upa) – predel vo jugozapadniot del na RM, na granicata so Albanija. Se prostira na zapad od rekata Crni Drim, po isto~nite strani na planinata Jablanica. Na jug dopira do bregot na Ohridskoto Ezero, a na sever do Debarska @upa. Se deli na Stru{ki Drimkol na jug i Debarski Drimkol na sever. Stru{ki Drimkol e pogolem i se {iri na del od Stru{ko Pole, a debarski Drimkol e planinsko-ridest kraj. Pokraj isto~nata periferija na dvata Drimkola vodi regionalen pat koj go povrzuva predelot na sever so Debar i na jug so Struga. Na zapad, od Struga preku ]afasan, vodi me|unaroden pat koj go povrzuva D. so Albanija. Vo Drimkolskata Klisura se izgradeni dve ve{ta~ki akumulacii, Globo~ica i [pilje, na koi se podignati i dve elektrocentrali. Kaj seloto Piskup{tina e otkrien jaglen so rezervi od okolu 3,5 milioni toni i toj se eksploatira. Vo D. ima 23 sela,

od koi 16 se vo Stru{ki, a 7 vo Debarski Drimkol. Glavno administrativno i stopansko sredi{te na D. e Struga. Najgolemo selo e Labuni{ta, so 5.936 `. (2002 g.), dodeka seloto Vev~ani e samostojna op{tina. Naselenieto go sostavuvaat Makedonci, Makedonci muslimani (Torbe{i) i Albanci, koi se podeleni na Gegi i Toski. Glavno zanimawe na drimkolci vo Stru{ko Pole e zemjodelstvoto, a vo jablani~kite sela sto~arstvoto. Zna~aen del od naselenieto e zaminato na privremena rabota vo stranstvo. LIT.: M. Filipovi¢, Debarski Drimkol, Skopqe, 1939. Al. St.

†DRIMKOL# ‡ narodnoosloboditelen partizanski odred ‡ v. Narodnoosloboditelen partizanski odred †Drimkol#. DRIMKOLSKA KLISURA – impozantna klisura na rekata Crni Drim. Se protega vo dol`ina od 28 km, pome|u utokata na rekata Leni{te do porane{nata utoka na Radika. Strmnite dolinski strani Crni Drim gi izgradila pome|u zapadnite ogranoci na Karaorman i na Stogovo, a isto~nite na planinata Jablanica. Denes Drimkolskata Klisura e zaezerena so izgradba na dvete poznati ve{ta~ki akumulacii: [pilje i Globo~ica. Edinstveno samo pod branata Globo~ica se formira kratok re~en tek. Klisurestite strani se disecirani so dolinite na pove}e kratki re~ni tekovi koi imaat golem naklon i pri utokata vo ezeroto formirale nanosi. Niz klisurata minuva regionalniot pat Struga – Debar. T. And.

Blagoja Drnkov

DRNKOV, Blagoja (Skopje, 7. III 1914) ‡ umetni~ki fotograf, scenarist, filmski snimatel i re`iser. Se zanimaval so fotografirawe u{te od detstvoto. Pred Vtorata svetska vojna go snimil svojot prv film-reporta`a „Katoli~ka procesija# (1935), potoa filmot „Bombardiraweto na Bitola# (1939), a po Osloboduvaweto i prvata prvomajska parada vo

DRU[TVA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

Skopje (1945). Bil prv direktor na Filmskata direkcija na Makedonija, a potoa rabotel vo „Vardar film#, vo Etnolo{kiot muzej i vo Televizija Skopje. Avtor e na pogolem broj dokumentarni filmovi: „Na izbori#, „Radosno detstvo# (1950), „Beli {trkovi# (1959), „Izmoreniot patnik# (1961) i dr. So izlo`bi na fotografii samostojno izlagal vo Skopje (1955, 1970, 1984, 1991, 1993 i 1998), Pariz (1977), Rim (1978), Keln (1979), Frankfurt (1979), Bradford (1979), Stokholm (1982), Istanbul (1992) i vo Nirnberg (1993). Od mno{tvoto fotografii, bi gi izdvoile neodminlivite: „Bi{ka# (1935) „Me~taewe vo zajdisonce# (1938), „Ov~ar~e# (1946) i „Makedonec# (1954). Proglasen e za majstor na umetni~kata fotografija od AFIAP i dobitnik na nagradata †11 Oktomvri„ za `ivotno delo (1994).

vla`ni mesta (treseti{ta) i spa|a vo grupata zagrozeni vidovi. Vl. M.

DROPLI (Otididae) – familija krupni ptici od redot na koko{kovidni ptici (Galliformes), koi naseluvaat otvoreni tereni so gusta niska vegetacija, a se gnezdat na zemja. Vo Evropa i kaj nas se prisutni dva vida: golema dropla (Otis tarda) i mala dropla (Tetrax tetrax). LIT.: Birds in Europe: population estimates, trends and conservation status, „BirdLife International Conservation Series#, 12, Cambridge, 2004; C. Harrison, An Atlas of the Birds of the Western Palaearctic, Glasgow, 1982. Sv. P. – V. Sid.

BIBL.: Mojata Makedonija, Skopje, 2004 (foto-album so 385 fotografii). S. Ml.

Miodrag Drugovac

Drozd

DROZDOVI (Turdus, Monticola) – rodovi na relativno krupni {umski ptici od familijata drozdovi (Turdidae), koi svoite gnezda gi pravat na drvja, xbunovi ili vo procepi od karpi. Vo Makedonija se registrirani 6 vidovi. LIT.: Birds in Europe: population estimates, trends and conservation status, „BirdLife International Conservation Series#, 12, Cambridge, 2004; C. Harrison, An Atlas of the Birds of the Western Palaearctic, Glasgow, 1982. Sv. P. – V. Sid.

DROZERA, KRUGOLISNA (Drosera rotundifolia L.) – insektivoren vid so mnogu ograni~eno rasprostranuvawe na teritorijata na RM, samo vo okolinata na Peh~evo (Judovi Livadi). Se razviva na

Krugolisna drozera

DRUGOVAC, Miodrag Milo{evi} (s. Drugovac, Po`areva~ko, Srbija, 12. X 1928 ‡ Skopje, 9. X 1995) ‡ literaturen istori~ar i kriti~ar, poet, eseist, redaktor, univerzitetski profesor, preveduva~. Istaknat pretstavnik na etni~kite Srbi {to aktivno u~estvuvale vo razvojnite procesi na novata makedonska literatura (Radivoe Pe{i}, Zoran Jovanovi}, Branko Zarevski, Gordana Stojkovska, Jadranka Vladova Risti}, Vlada Uro{evi}). @iveel i rabotel vo Skopje, kako novinar, redaktor na literaturnoto spisanie †Sovremenost#, profesor po srpska literatura na Filolo{kiot fakultet vo Skopje. Pi{uval na srpski i na makedonski jazik. Avtor e na kapitalnoto delo †Istorija na makedonskata kni`evnost vo HH v.# (Skopje, 1990). BIBL.: Poredokot na nemirot, poezija na srpski jazik, 1960; Podvi`no ogledalo, kritiki i esei na makedonski jazik, 1968; Vla{ka rapsodija, poezija na srpski jazik, 1969; Sovremenici, esei, na makedonski jazik, 1970; Kniga za Janevski, monografija, 1971; Risto Krle, monografija, 1974; Sovremena makedonska kritika, 1974; Makedonski pisateli za deca, 1975; Makedonskata literatura od Misirkov do Racin, 1975; Kritikata na Mitrev, 1985; Poetikata na Gane Todorovski, 1988; Kriti~ki raskopki, studija, 1989; Traga~ot, ~estakot, jatkata, studija, 1997; Poezijata na Jovan Koteski, 2003. G. T.

DRUGOVO – selo vo Ki~evsko. Se nao|a vo neposredna blizina na

D

Ki~evo, na magistralniot pat M–4, Ki~evo – Ohrid, na nadmorska visina od okolu 650 m. Seloto broi 1.492 `. od koi 1.250 se Makedonci, 128 Turci i 108 `. se Albanci. Toj e sedi{te na op{tina koja zafa}a povr{ina od 38.324 ha, ima 28 naseAl. St. leni mesta so 3.249 `. DRU[TVA NA LIKOVNITE UMETNICI VO MAKEDONIJA ‡ strukovni asocijacii na likovnite umetnici. Zdru`uvaweto na likovnite umetnici vo Makedonija zapo~nalo so formiraweto na Dru{tvoto na jugoslovenskite likovni umetnici od podra~jeto na Vardarska Banovina (Skopje, 1929). Potoa kon nego se priklu~ilo i novoformiranoto dru{tvo „Jefimija“ (1930), koe podocna ja prezelo i izlo`benata dejnost na DJLU (1933‡ 1941). Toga{ dejstvuvale i izlagale niza poznati likovni tvorci, kako Dimitar Andonov, Qubomir Belogaski, Vangel Koxoman, Lazar Li~enoski, Nikola Martinoski, Vasilie Popovi}-Cico, Mihajlo [ojlev i dr. Po Osloboduvaweto, pak, prvo Dru{tvo na makedonskite likovni umetnici bilo formirano vo Prilep (1944), a Upravata ja so~inuvale: Zdravko Bla`i}, Tomo Vladimirski, Nikola Martinoski, Vasilie Popovi}Cico i Dimo Todorovski. Tokmu tie ja pokrenale i inicijativata za obedineto dejstvuvawe na likovnite umetnici vo Makedonija, za otvorawe na Umetni~ko u~ili{te (1945, so prv direktor Nikola Martinoski), a ja organizirale i prvata zaedni~ka izlo`ba na Dru{tvoto vo Skopje (1945), na koja, pokraj ~lenovite na Upravata, u~estvuvale i Katja Eftimova, Dim~e Koco, Borka Lazeski, Risto Lozanovski, Dim~e Protu|er i dr. Naskoro potoa bilo formirano i Dru{tvoto na likovnite umetnici na Makedonija (DLUM, Skopje, 24. II 1946). Prv i dolgogodi{en pretsedatel bil Nikola Martinoski, a sekretar Vasilie Popovi}-Cico. Vedna{ po osnovaweto ja organiziralo i prvata zaedni~ka izlo`ba na ~lenovite. Naskoro stanalo del od Sojuzot na likovnite umetnici na Jugoslavija (SLUJ, 1947), a negovite ~lenovi u~estvuvale na zaedni~kata izlo`ba na umetnicite od FNRJ (1949), glavno so real-socijalisti~ki duh. No naskoro, i Makedonija ja zafatilo vlijanieto na modernata umetnost, osobeno po izlo`bite na francuskata, amerikanskata i holandskata umetnost vo Skopje (1953) i izlo`bata na H. Mur. Toga{ i DLUM organiziralo patuva~ki izlo`bi niz Jugoslavija, a ve}e redovno u~estvuvale i na izlo`495

D

DRU[TVO

bite na SLUJ. Naskoro potoa sledele i makedonski izlo`bi vo stranstvo. Bile izgradeni novi ateljea i bil otvoren Umetni~ki paviljon vo Skopje, so organizirani izlo`bi od doma{ni avtori i avtori od stranstvo. Sega vo DLUM ~lenuvaat nad 300 likovni umetnici, glavno so zavr{ena likovna akademija. Me|u drugoto, organizira godi{ni, tematski i `anrovski izlo`bi. Vo NUB „Kliment Ohridski“ gi organizira tradicionalnite godi{ni izlo`bi na grafika i crte` (od 1974/1975). Vo Umetni~kata galerija ja organizira tradicionalnata izlo`ba na sitna plastika (od 1980), vo KIC izlo`bite na slikarstvoto mal format (od 1984), a godi{ni revijalni izlo`bi vo sorabotka so Muzejot na grad Skopje. Najzna~ajnata forma na godi{no likovno pretstavuvawe e selektivniot Zimski salon na DLUM vo Muzejot na sovremenata umetnost (od 1991). Pokraj toa, DLUM gi dodeluva i tradicionalnite nagradi „Nere{ki majstori“ za slikarstvo i skulptura, „Lazar Li~enoski“ za slikarstvo, „Nikola Martinoski“ za crte`, „Mo{a Pijade“ za grafika, „Petar Mazev“ za slikarstvo, „Jordan Grabul“ za skulptura i „Dimitar Avramovski Pandilov“ za slikarstvo mal format. Seto toa pridonese DLUM da stane i ostane eden od najzna~ajnite afirmatori na makedonskata likovna umetnost vo zemjata i stranstvo. S. Ml. DRU[TVO ZA GEOTEHNIKA NA MAKEDONIJA. Osnovano vo 1999 g., a vo 2001 g. primeno vo Me|unarodnoto dru{tvo za mehanika na po~vite i geotehni~ko in`enerstvo (ISSMGE). Odr`alo dva sipmoziuma vo Ohrid (2002 i 2004 g.) od koi se izdadeni zbornici. Ima 80-tina ~lenovi. Q. T. DRU[TVO ZA PATI[TA NA RM (1953–1991). Najnapred raboti vo ramkite na Jugoslovenskoto dru{tvo za pati{ta (JDP, podocna SJDP) kako ramnopravna ~lenka. Od 1991 g. raboti samostojno, a od 1998 g. e vo sostav na In`enerskata institucija na RM. Go izdava stru~noto informativno spisanie „Pati{ta#.

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

na veterinarnite lekari i veterinarnite tehni~ari na SRM. M. D. ‡ J. B.

DRU[TVO NA GRADE@NITE KONSTRUKTORI na Makedonija. Masovno dru{tvo, osnovano vo Jugoslavija, dr`i visoko nivo i kontinuitet vo aktivnostite. Vo periodot 1977–2005 g. organiziralo 11 me|unarodni simpoziumi, pove}eto so po nad 100 referati. Vr{i silno vlijanie vrz konstruktorstvoto i grade`ni{tvoto po{iroko, vrz formuliraweto i voveduvaweto sovremena regulativa, pottiknuva mladi istra`uva~i. Q. T. DRU[TVO NA ISTORI^ARITE NA SRM ‡ v. Sojuz na dru{tvata na istori~arite na RM. DRU[TVO NA LIKOVNITE UMETNICI OD PRIMENETATA UMETNOST NA MAKEDONIJA (DLUPUM) (Skopje, 11. V 1950) – asocijacija na umetnicite od primenetite umetnosti. Vo nego ~lenuvaat likovni umetnici {to se zanimavaat so keramika, scenografija, kostimografija, fotografija, dizajn i sl. Organizira svoi izlo`bi vo zemjata i stranstvo. S. Ml. DRU[TVO NA KOMPOZITORITE NA MAKEDONIJA ‡ v. Sojuz na muzi~kite umetnici na Makedonija. DRU[TVO NA MAKEDONCITE (Carigrad, 1918‡1919) ‡ dru{tvo na Makedoncite vo Carigrad. Centralniot komitet na Dru{tvoto (18. I 1919) ispratil Memoar do Mirovnata konferencija vo koj, po uka`uvaweto na `alnata polo`ba na Makedonija so povoenata podelba, od Mirovnata konferencija baral nejzino osloboduvawe i obedinuvawe vo nezavisna dr`ava, so centar vo Solun. LIT.: Me`dunarodnite kongresi i makedonskiÔ vÍprosÍ, SofiÔ, 1922; M. Minoski, Federatinata ideja vo makedonskata politi~ka misla, Skopje, 1985. M. Min.

DRU[TVO NA MATEMATI^ARITE I FIZI^ARITE NA NRM (SRM) – zdru`enie formirano vo 1950 g. so zada~a da gi neguva, da gi unapreduva i da gi popularizira matemati~kite i fizi~kite nauki, da se gri`i za stru~no i metodsko usovr{uvawe na nastavniot kadar po matematika i po fizika, i dr. Izdava (od 1950) „Bilten na DMF od NRM# (SRM), spisanie za nau~ni trudovi po matematika i fizika. Od 1955 g., po inicijativa na Platon Dimi} (1907–1992), vonreden profesor na Grade`niot fakultet, Dru{tvoto organizira, sekoja godina, republi~ki natprevari po matematika za u~enicite od srednoto obrazovanie, a od 1962 i republi~ki natprevari po fizika. Od 1967 g. se organiziraat matemati~ki {koli za sredno{kolci (vo vrska so niv po~na (1969) edicijata „Biblioteka Matemati~ka {kola#, vo koja do 1977 g. izlegoa 8 knigi), a od 1986 i za osnovci. Vo 1977 g. Dru{tvoto se podeli na dve organizacii: Sojuz na dru{tvata na matemati~arite od SRM i Sojuz na fizi~arite od SRM. LIT.: „Bilten DMF NRM# (SRM), kn. I, VII, X, XII; „Matemati~ki bilten#, kn. 14 (XL) i kn. 24 (X); „Sigma# br. 4, 1980 i br. 20, 1990. N. C. i V. Ur.

DRU[TVO NA MUZI^KITE UMETNICI NA MAKEDONIJA (Skopje, 1953) – asocijacija na akademskite muzi~ari. Svojot zarodok go imalo vo Sekcijata na makedonskite muzi~ari pri Dru{tvoto na umetnicite, nau~nicite i `urnalistite (Skopje, 5. V 1945) i podocne{noto Dru{tvo na muzi~arite na NR Makedonija (Skopje, 1947). Sega ima okoS. Ml. lu 70 ~lena. DRU[TVO NA PISATELITE NA MAKEDONIJA (Skopje, 13. II 1947) – asocijacija na pisatelite na RM i makedonskata dijaspora. Svojot zarodi{ go imalo vo

IZV.: Statut na Dru{tvoto za pati{ta. R. D.

DRU[TVO NA VETERINARNI LEKARI I TEHNI^ARI NA RM . Vo 1950 g. e formirano Zdru`enie na veterinarnite lekari i veterinarnite pomo{nici, a 1959 g. Zdru`enie na veterinarnite lekari i veterinarnite tehni~ari na SRM, koe vo 1962 g. prerasnuva vo Sojuz na dru{tvata Vasilie Popovi}-Cico: Dru{tvoto na pisatelite na Makedonija (karikatura)

496

DUZME

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

Dru{tvoto na umetnicite, nau~nicite i `urnalistite (Skopje, 5. V 1945). Negovi prvi redovni ~lenovi bile Vasil Iqoski, Slavko Janevski (~len na Upravniot odbor), Bla`e Koneski (pretsedatel), Risto Krle, Venko Markovski, Dimitar Mitrev (sekretar), Ivan To~ko i Aco [opov, a kandidati za ~lenovi Jovan Bo{kovski, \or|i Abaxiev, Gogo Ivanovski, Vlado Maleski, Van~o Nikoleski i Kole ^a{ule. Od osnovaweto do denes vo nego ~lenuvale okolu 350 makedonski pisateli, so nad 30 po~esni ~lenovi. LIT.: Makedonski pisateli, Dru{tvo na pisatelite na Makedonija, Skopje, 2004. S. Ml.

DRU[TVO NA FIZI^ARITE NA MAKEDONIJA (DFM). Formirano e vo 1977 g. so razdvojuvawe na DMFM. Negova cel e unapreduvawe na znaeweto za fizikata. Toa go izdava „Biltenot na DFM# (1977) i kni{ka so predavawa od [kolata „Mladi fizi~ari# (1975), a od 1996 g. organizira, sekoi dve godini, Konferencija na DFM. Od 1957 g. se organiziraat godi{ni natprevari po fizika za u~enicite od srednite u~ili{ta, a od 1977 g. i za u~enicite od osnovnite u~ili{ta. Od 1996 g. na{ite u~enici imaat mo`nost da u~estvuvaat i na Me|unarodnite olimpijadi po fizika i na niv osvoile edna treta nagrada (A. Donev, 1997) i 4 pofalbi. DFM e ~len na Balkanskata unija za fizika (1994) i na Evropskoto dru{tvo za fizika (1995). V. Ur. DUVALO (lipalo) ‡ najmala drvena cevka preku koja se vdi{uva vozduh vo mevot na gajdata, bez da se vra}a i izdi{uva. Na delot od duvaloto {to se nao|a vo vnatre{nosta na mevot, e pricvrstena tenka elasti~na ko`i~ka, koja poradi vnatre{niot pritisok na vozduhot go zatvora izdi{uvaweto.

tar na PK na SKOJ za Makedonija, ~len na Pretsedatelstvoto na Centralniot sovet na SSM (1958 –1967), pretsedatel na Socijalnozdravstveniot sobor na SRM, pretsedatel na Konferencijata za op{testvena aktivnost na `enite na Makedonija i na Jugoslavija, ~len na CK na SKM i CK na SKJ, pratenik vo Republi~koto i Sojuznoto sobranie, pretsedatel na Pretsedatelstvoto na RK na SSRNM i dr. Nositel e na Partizanska spomenica 1941. BIBL.: Moite kadri, †Prosvetena `ena#, Skopje, april 1986, 18; Edna mladost vo viorot na vojnata, Skopje, 1988. LIT.: K. Jani{liev, Barawe za zabrana na knigata na Vaska Duganova, †Nova Makekdonija#, XLIV, 14941, Skopje, 27. VIII 1988, 8. S. Ml.

DUGLAZIJA (Pseudotsuga menziesii Franco, fam. Pinaceae) – mnogu visoko (do 100 m) i brzoraste~ko iglolisno drvo od pacifi~kite podra~ja na Severna Amerika. Listovite se iglovidni, meki, so so~na zelena boja. [i{arkite se provisnati, kafeavi, so pokrivni lu{pi podolgi od plodnite. Vid so kvalitetno drvo i so mnogu golem raste`en potencijal. Dosega{nite rezultati od nejzinata adaptacija vo na{ata zemja se mnogu ohrabruva~ki. Al. And. DUDEV, \or|i Jordanov (Prilep, 1905 ‡ Prilep, 1957) ‡ lekar. Med. f. go zavr{il vo Belgrad (1934). Rabotel privatno i vo Zdravniot dom vo Prilep. Bil simpatizer na NOD, a pri krajot na vojnata bil vo partizanskata bolnica vo Vranovci. Po vojnata, 6 meseci bil upravnik na Voenata bolnica vo Skopje, a pri krajot na 1945 g. upravnik na Zdravstveniot dom vo Prilep. P. B.

LIT.: D-r Aleksandar Linin, Narodnite muzi~ki instrumenti vo Makedonija, Skopje, 1986, 99. \. M. \.

DUGANOVA, Vaska (Gevgelija, 6. III 1922 ‡ Skopje 14. XII 1996) ‡ komunisti~ki deec, prvoborec, pravnik i politi~ar. Kako pripadnik na komunisti~koto dvi`ewe (1938) i ~len na KPJ (od mart 1942), vo NOAVM bila borec (od april 1943), politi~ki komesar na bataljon i ~len na PK na SKOJ za Makedonija (od avgust 1944). Po Osloboduvaweto bila ~len na ASNOM (od april 1945), zavr{ila praven fakultet i izvr{uvala razni politi~ki funkcii: organizacionen sekre-

Quben Dudeski

DUDESKI, Quben Dimitrov (Prilep, 31. VII 1950) – ma{inski in`ener, univ. profesor. Diplomiral na Elektroma{inskiot fakultet vo Skopje (1974) na Ma{inskiot oddel, kade {to i magistriral (1980), a doktoriral (1984). Vo 1974 e izbran za asistent, a vo 1995 g. za redoven profesor. Glaven stru~en interes: proizvodno

D

in`enerstvo, kompjuterski poddr`ani sistemi vo proizvodstvoto (CAD/CAM/CAE), nekonvencionalni metodi na obrabotka kompozitni materijali. Bil prodekan na Ma{inskiot fakultet (1991– 1993). Objavil pove}e od 120 nau~ni i 50 stru~ni trudovi. Avtor ili koavtor e na 7 knigi. Prestojuval vo firmi i univerziteti vo Polska, Rusija, vo Germanija i dr. ^lenuval vo pove}e organi i tela na UKIM. Inicijator e za formirawe i prv pretsedatel na Zdru`enieto za proizvodno maSl. A. {instvo na RM. DUDINKA (CRNICA, MURINKA) (Morus L. fam. Moraceae) – rod so verojatno 12 vida vo Severnata hemisfera. Listopadni drvja, so {iroki kruni, krupni listovi, celi ili dlaboko vre`ani. Dvodomni vidovi, so sitni cvetovi, sobrani vo resi. Od `enskite resi se formiraat soplodija (dudinki) beli, crveni ili crni, so sladok vkus. Vo RM mnogu odamna, se vneseni slednite vidovi: bela dudinka (M. alba L.) od Isto~na Azija, crna ili karadutka (M. nigra L.) od Zapadna Azija, i crvena (M. rubra L.) od Severna Amerika. Al. And.

Duduci

DUDUK ‡ muzi~ki naroden duva~ki instrument od tipot nadolni blok flejti. Se sre}ava vo dve dimenzii ‡ kako pomal (dudu~e, svor~e) od 240 do 400 mm i pogolem (ponekoga{ e nare~en kaval) od 700 do 780 mm. Naj~esto se izrabotuva od jasenovo ili javorovo drvo. Na gorniot del ima poseben zasvira~, a po dol`inata na cevkata ima {est melodiski dupki za svirewe. Naj~esto se upotrebuva kako pridru`nik na narodnite ora (osobeno dudu~eto, koe ima prodoren ton). LIT.: D-r Aleksandar Linin, Narodnite muzi~ki instrumenti vo Makedonija, Skopje, 1986, 78. \. M. \.

DUZME MUSTAFA (La`en Mustafa) (XII–XIV v.) – voda~ na vostanie vo Rumelija vo 1416 g. Se pretstavuval kako sin na sultanot Bajazid (1389–1402). Od Vla{ko, so vojska, se spu{til vo Make497

D

DUKA

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

donija, no bil porazen, po {to prebegnal kaj Vizantijcite, koi go prenele na ostrovot Lemnos. Po smrtta na sultanot Mehmed I (1421) se vratil i krenal vostanie vo okolinata na Solun, Ser i na Enixe Vardar, no vo 1422 g. kone~no bil porazen, a vo 1423 g. bil zaroben i egzekutiran.

Bil mentor na doktorski i magisterski disertacii, a ima objaveno pove}e od 20 u~ebnici i skripti i pove}e od 300 trudovi vo zemjata i vo stranstvo. Bil prodekan na MF, zamenik-direktor na UCMTN, prorektor na UKIM. Sl. A.

LIT.: A. Matkovski, Otporot vo Makedonija vo vreme na turskoto vladeewe, IV. †Buni i vostanija#, Skopje 1983; Istori/ na Osmanskata imperi/. Pod redakci/ata na Rober Mantran, Sofi/, 1999. Dr. \.

DUKA, Ana (XI–XII v.) – pomlada }erka na Marija i na Andronik Duka, vnuka na Trajan, sinot na carot Jovan Vladislav, sestra na caricata Irina, `enata na imperatorot Aleksij I Komnin. Se oma`ila za vizantiskiot blagorodnik Georgi Paleolog, koj, kako baxanak na imperatorot, vr{el visoki dol`nosti vo Vizantija. LIT.: Ana Komnina, Aleksiada. VstupitelÍnaÔ statÍÔ, perevod, komentarii Â. N. LÝbarskogo, Moskva, 1965. K. Ax.

DUKA, Irina (XI – XII v.) – vizantiska carica, `ena na imperatorot Aleksij I Komnin, postara }erka na Marija i na Andronik Duka, po majka bila vnuka na Trajan, sinot na carot Jovan Vladislav. Ubava, pametna i ambiciozna. Vo brakot so Aleksij Komnin imala tri deca: sinot Jovan i }erkite Ana i Teodora. LIT.: [. Dil, Vizantiske slike, II, Beograd, 1929, 84–109. K. Ax.

Vladimir Dukovski

DUKOVSKI, Vladimir Jovanov (Skopje, 29. XI 1945) – ma{inski in`ener. Diplomiral na Fakultetot za mehani~ka tehnologija na Qvovskiot politehni~ki institut vo Qvov (Ukraina, 1969). Magistriral vo 1973, a doktoriral vo 1975 g. na Fakultetot za ma{instvo i brodogradba vo Zagreb. Na Ma{inskiot fakultet vo Skopje se vrabotil vo 1969 g. kako asistent, a od 1984 e redoven profesor. Bil profesor na univerzitetite vo Bratford i vo Pri{tina. Prestojuval na Kornel univerzitetot vo SAD, kako stipendist na Fulbrajtovata programa. 498

niot dom „Idadija# vo Skopje do P. B. penzioniraweto (1967). DUMA, Aleksandar Hristov (Bitola, 19. VIII 1879 ‡ Bitola, 21. V 1958) ‡ internist. Diplomiral vo Vircburg (Germanija) vo 1904 g. Kuso vreme rabotel vo Bitola, pred da odi vo Viena na specijalizacija. Po vra}aweto rabotel vo bolnicata, vo svojata privatna ordinacija i kako lekar na `elezni~arite. Po osloboduvaweto bil u~ili{ten lekar vo Zdravstveniot dom. P. B.

Dejan Dukovski

DUKOVSKI, Dejan (Skopje, 25. IV 1969) ‡ dramski avtor. Diplomiral na FDU vo Skopje, na Otsekot za dramaturgija (1990). Bil vraboten vo RTV Skopje (1990– 1993). Istata godina e izbran za asistent na FDU po predmetot filmsko i TV scenario, a od 1996 g. e docent na Katedrata za dramaturgija. Dramski tekstovi: †Balkanot ne e mrtov#; †Bure barut#; †Mame mu ebam koj prv po~na# i dr. Avtor e na scenarijata na igranite filmovi: †Svetlo sivo# i †Bure barut#. Tekstot †Bure barut# e postavuvan na teatarskite sceni vo: Grcija, Srbija, Hrvatska, Germanija, Danska, Holandija, [vedska, Japonija, Bugarija, Turcija. R. St. DULGERZADE, Mehmed-efendi (Skopje, ? – Istanbul, 1569) – osmanliski poet rodum od Skopje. Se {koluval vo rodniot grad i vo Istanbul. Dolgi godini bil profesor vo Tir, Bursa, vo Sofija i vo Edrene, a vo 1559 g. bil nazna~en za profesor na Sahnmedresata vo Istanbul, najvisokata obrazovna institucija vo Osmanliskata Imperija. Se istaknal kako kaligraf i poet, pi{uvaj}i poezija na turski i na arapski jazik. LIT.: Evlija Celebi, Putopis. Odlomci o jugoslovenskim zemljama. Preveo, uvod i komentar Hazim [abanovi}, Sarajevo, 1967, 286, zab. 61; Herbert Duda, Uskub im 17 Jahrhundert, Balkanische Studien, Wien, 1949, 29, zab. 63. Dr. \.

DULJAN, Dimitar (Resen, 11. VII 1907 ‡ Skopje, 1975) ‡ stomatolog. Studiite gi zavr{il vo Kan (Francija) vo 1934 g., a potoa rabotel vo Prilep (1934‡1944). Za vreme na bugarskata okupacija bil interniran vo Bugarija, od kade {to izbegal i im se priklu~il na partizanite. Po Osloboduvaweto rabotel vo Zdravstve-

Aleksej Duma

DUMA, Aleksej Hristov (Bitola, 16. IX 1948) ‡ spec. po sudska medicina, redoven prof. na Med. f. vo Skopje. Diplomiral medicina vo Skopje (1973), doktoriral na tema za humanata serumska holinesteraza od forenzi~en aspekt (1986). Od 1988 g. e direktor na Institutot za sudska medicina i kriminalistika i {ef na Katedrata; pretsedatel na Lekarskata komora na Makedonija (1992), sorabotuva so institucii vo Evropa i so Kolumbija univerzitetot vo Wujork, kade {to e viziting-prof. U~estvuva vo realizacijata na interdisciplinarniot internacionalen proekt za nevropatolo{ki studii kaj hroni~ni hospitalizirani bolni od {izofrenija i za tkivnite nevropatolo{ki izu~uvawa kaj te{ki psihijatriski bolesti. Formiral laboratorija za primena na rekombinantna DNK tehnologija vo sudskata medicina, koja dobila licenca za odreduvawe na prisustvoto na psihoaktivni soedinenija vo biolo{ki materijal. Ostvaril me|unarodna sorabotka so Germanija i so Bugarija so u~estvoto vo identifikacijata na `rtvite kaj masovni soobra}ajni nesre}i. Avtor na nad 130 trudovi. ^len e na Internacionalnata asocijacija za sudska medicina. LIT: Bilten UKIM, br. 829, Artifices Medicinae Macedonici, Skopje, 2001. K. K. - P.

DUMA, Hristo Aleksandarov (Bitola, 28. XI 1919) ‡ pedijatar, geneti~ar, redoven prof. na Med. f. vo Skopje. Diplomiral na Med.

DURNEV

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

Hristo Duma

f. vo Belgrad (1946), kade {to zavr{il specijalizacija po pedijatrija (1953). Prestojuval vo Pariz (1953‡54), a habilitiral vo 1957 g. Bil {ef na Katedrata po pedijatrija i direktor na Klinikata za detski bolesti (1962‡ 1975). Prodekan (1960‡1963) i dekan na Med. f. vo Skopje (1969‡ 1971). Gi unapredil nevrofiziologijata i imunohematologijata, vovel istra`uva~ki respiratorni tehniki i ja diferenciral pedijatriskata radiologija. Vrven stru~wak e za genetskite zaboluvawa vo detskata vozrast i eden e od pionerite vo voveduvaweto na sovremenite dostignuvawa na genetikata vo medicinskata praktika kaj nas. Formiral i organiziral citogenetska i hemoglobinolo{ka laboratorija. Na postdiplomskite studii go vodel predmetot molekularna biologija so humana genetika i citogenetika (1989). Publikuval nad 130 trudovi, od koi zna~aen del se odnesuvaat za hemoglobinite i hemoglobinopatiite; skripti: „Pedijatrija 1# i „Pedijatrija 2# i „Pedijatriska propedevtika#. BIBL.: Genetski i citolo{ki informacii, molekularni osnovi na nivnoto nasleduvawe i ekspresija, Skopje, 1985; so sorabotnici: Pedijatrija, Skopje, 1965; Praktikum po pedijatriska propedevtika, Skopje, 1967. LIT.: 40 godini Medicinski fakultet, Skopje, 1987; Artefices Medicinae Macedonici, Skopje, 2001. K. K.–P.

DUMEV, Velko P. (Voden, 15. III 1869 – Sofija, 2. XII 1945 ) – u~itel, kulturen deec, revolucioner. Zavr{il slovenska filologija na Sofiskiot univerzitet. U~itelstvuval vo Odrin, vo Veles, vo Skopje, vo Ser. Kako delegat prisustvuval na Solunskiot kongres na TMORO (1896 i 1903). Bil ~len na Bitolskiot ORK (1905). U~estvuval vo redaktiraweto na vesnicite „IlindenÍ# (1921–1926), „MakedoniÔ# (1926– 1934) i „Nezavisima MakedoniÔ# (1932). IZV. i LIT.: G. TraŸ~ev, Spomeni ot moeto 40 godi{no u~itelstvuvane (1889– 1929), Sofi®, 1930, 19; H. Sil®nov, Osvoboditelnite borbi na Makedoni®, I, Sofi®, 1983. Al. Tr.

DUMURXANOV, Nikola (s. Sarakinovo, Vodensko, Grcija, 8. VI 1937) – redoven profesor na Rudarsko-geolo{kiot fakultet vo [tip. Diplomiral geologija na Masarikoviot univerzitet – Brno, ^e{ka (1960), a doktoriral na Rudarsko-geolo{kiot fakultet – Belgrad (1980). Pedago{ka dejnost na fakultetot vr{el od 1979 do 2001 g., koga se penzioniral, a vo periodot 1989–93 bil i dekan. Na poleto na nau~nostru~nata dejnost, svojot raboten vek go posvetil na regionalno-geolo{kite i tektonskite prou~uvawa i petrolo{kite ispituvawa, oblasti vo koi ima realizirano brojni proekti vo Makedonija i vo stranstvo. Toa se: izrabotka na Osnovnata geolo{ka karta na SFRJ, 1:100.000, listovi: [tip, Kru{evo, Ohrid i Podgradec, Vitoli{te i Kajmak~alan; izrabotka na namenski karti za `eleznite orudnuvawa vo Makedonija; izrabotka na neotektonska i seizmotektonska karta na Tunis i dr. BIBL.: N. Dumurxanov, Petrogenetski karakteristiki na visokometamorfnite i magmatskite karpi na centralnite i zapadnite delovi na Sele~ka planina SR Makedonija, „Geologika Makedonika#, t. II, [tip, 1985; – Strukturna geologija (univ. u~ebnik), 1999; N. Dumurdzanov, T. Serafimovski, C. B. Burchfiel, Evolution of the Neogene–Pleistocene Basins of Macedonia. Geological Soc. of America, DMC 001, 2004, p. I–XX,; N. Dumurxanov, G. Petrov, Geolo{ko kartirawe (univerz. u~ebnik), 2005. N. Dum.

DUNAVSKO DRU[TVO (La Société Danubienne) (Pariz, 1904) ‡ dru{tvo na studentite od podunavskite zemji: Srbija, Bugarija i Romanija, no i od Makedonija, formirano so cel da dejstvuva za zbli`uvawe na balkanskite dr`avi i za avtonomija na Makedonija, kako najpravilno i edinstveno mo`no re{enie na makedonskoto pra{awe. Taa opredelba na studentite bila sodr`ana vo programata za dejnosta na Dru{tvoto, koe izdavalo i svoe glasilo †L’ Union Danubienne#. Vo Dru{tvoto u~estuval i Grigorie Haxita{kovi} od Voden, vo toa vreme na studisko usovr{uvawe vo Pariz. Odr`al i predavawe za makedonskoto pra{awe, koe bilo objaveno vo organot na Dru{tvoto (15. VI 1904). LIT.: M. Minoski, Federativnata ideja vo makeodnskata politi~ka misla, Skopje, 1985. M. Min.

DUWA (Cydonia vulgaris L.) – sporedna ovo{na kultura vo RM, so godi{no proizvodstvo od okolu 1.000 t. Se odgleduva vo dvorovi ili vo sklop so drugi ovo{ni vidovi. Zastapeni se dve sorti, leskova~ka i vrawska. Leskova~kata

D

Duwi

e so top~esti plodovi, so~na, vkusna, trajna i pozastapena. Vrawskata ima krupni, izdol`eni plodovi, so pomala so~nost i B. R. trajnost. DUPKA (Ta{lamanci) – nekropola od docnohelenisti~ko i rimsko vreme na tri kilometri zapadno od Kratovo. Na desniot breg od Kratovska Reka so regionalniot pat Kratovo–Skopje e raznesen del od nekropolata. So~uvan e eden docnohelenisti~ki grob ise~en vo karpa, retka pojava vo Isto~na Makedonija i pretstavuva dokaz za prisustvoto na ovoj tip na pogrebuvawe vo Isto~na Pajonija, voobi~aen vo Anti~ka Makedonija. Pokraj naodite od docniot II v. pr.n.e., otkrieno e pogrebuvawe i od III v. n.e. LIT.: V. Bitrakova–Grozdanova, Late Hellenistic Grave Vault, „Arheološki pregled#, 1987, Ljubljana, 1989, 81–82. V. B. - Gr.

DURACOVSKI, Dimitrie (Struga, 15. II 1952) ‡ raska`uva~. Zavr{il U~ili{te za primeneta umetnost vo Skopje. Raboti kako likoven sorabotnik vo Narodniot muzej vo Struga. ^len e na DPM od 1989 g. BIBL.: Tajna istorija, raskazi, Sk., 1986; Crni proroci, roman, Sk., 2002. P. Gil.

Nikola Durnev

DURNEV, Nikola (Skopje, 17. XII 1936) – grad. in`., red. prof. na Grade`niot fakultet vo Skopje (od 1990 g.) po predmetite Iskoristuvawe na vodnite sili, Hidrotehni~ki objekti i Vodosto499

D

DUTOV

panski sistemi. Zavr{il postdiplomski studii na Me|unarodniot institut za hidrotehnika vo Delft, Holandija. Preku „Hidroelektroproekt#, kade {to rabotel do 1970 g. i preku fakultetot, u~estvuval vo realizacijata na zna~ajni hidrotehni~ki objekti (HC „[pilje# i dr.). Q. T. DUTOV, Boris (okolu 1880) – arhitekt, ruski emigrant. Proektiral i izgradil pogolem broj objekti vo Skopje, najgolemiot del od koi ne postojat. Vo proektiraweto se pridr`uva spored akademskite pravila so izvesna sloboda vo dekorativnite aplikacii. Pozna~ajni objekti: stanbeniot objekt na familijata Ikonomovi (ul. „Makedonija# br. 51) vo Skopje (1922); stanben objekt na Armagawan vo Skopje (1930); vila „Tina# vo Gevgelija (1929). LIT.: K. Gr~ev, Arhitekt Boris Dutov (1880), vo: Arhitekturata na po~vata na Makedonija od sredinata na XIX vek, Prilozi za prou~uvawe na istorijata na kulturata na po~vata na Makedonija, 14, Skopje, 2006, 79–84. Kr. T.

DU]ANXIK XAMIJA (Skopje, XV v.) – verski objekt. Izgradena

Du}anxik xamijata vo Skopje

500

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

od Muslihudin Abdul Gani el Madini, poznat kako Muezin oxa el Gani, poradi {to xamijata bila poznata i pod imeto Muezin oxina xamija. Imeto Du}anxik go dobila po ~ar{ijata Du}anxiler, koja se nao|ala vo nejzina neposredna blizina. Bila ednoprostorna kupolna xamija so trem, so dve pomali kupoli. Pretrpela golemi o{tetuvawa vo zemjotresot od 1963 g., denes e celosno obnovena. LIT.: Lidija Kumbaraxi–Bogoevi}, Osmanliski spomenici vo Skopje, Skopje, 1998; Eyice Semavi, Üsküp’de türk devri eserleri. Türk kültürünü araþt›rma Enstitüsü, Türk kültürü say› ll, Ankara, 1963; Mehmed Mehmedovski – Hasan Kale{i, Vakufnamata na Hava, }erkata na Ethem ^elebi od Skopje, Zbornik (1955–1956), kn. I, Arheolo{ki muzej, Skopje, 1956. Dr. \.

DUHOVDEN (Duovden, Sveta Troica, Pedesetnica) ‡ eden od najgolemite hristijanski pravoslavni praznici. Spa|a vo 12-te golemi praznici {to gi praznuva na{ata crkva. Nare~en e i Pedesetnica, bidej}i sekoga{ e pedeset dena po Veligden, a i nastanot {to mu dava smisla se slu~il tokmu na evrejskiot praznik Pedesetnica. Poznat e i kako Sveta Troica, bidej}i na edno mesto se javuvaat Tatkoto, Sinot i Svetiot Duh. So sleguvaweto na Svetiot Duh vrz apostolite, tie se ispolnile so qubov kon Boga i so `elba da go veli~aat. Ovoj ~in se smeta za osnovawe na Hristijanskata crkva. Vo narodnoto veruvawe toj najpove}e se vrzuva so du{ite na umrenite. Se veruva deka od Veligden do Duhovden du{ite na umrenite se slobodni i doa|aat vo blizina na svoite potomci. Se praznuva tri dena, a prviot den sekoga{ e vo nedela. Sabotata pred praznikot e Duhovdenska zadu{nica. Toga{, kako i na prviot den od praznikot, se posetuvaat grobovite na pokojnite, se ostavaat oreovi granki i duliwa (bardiwa) i se razdava za du{a od pokojnite.

LIT.: Lazar Mirkovi¢, Heortologija, Beograd, 1961; Marko K. Cepenkov, Narodni veruvawa, detski igri, kn. devetta, redaktirale d-r Kiril Penu{liski i Leposava Spirovska, Skopje, 1972, 68. M. Kit.

Car Stefan Du{an

DU[AN, Stefan Uro{ IV (1308 – 20. XII 1355) – srpski kral (1331–1345) i car (1345–1355), sin na kralot Stefan De~anski, najpoznat srpski srednovekoven vladetel. Se istaknal vo bitkata protiv Bugarite kaj Velbu`d (1330). So feudalcite go prezel prestolot od tatka si. Vodel uspe{ni vojni so sosednite dr`avi. Osvoil golem del od vizantiskite teritorii na Balkanot (Tesalija, Epir, Albanija, pogolemiot del od Makedonija) i gi pro{iril granicite na srpskata dr`ava na jug do Korintskiot Zaliv. Nosel titula „car na Srbite i na Grcite#. Za ureduvaweto na dr`avata vo 1349 g., bil donesen Du{anoviot zakonik. Izdaval povelbi i kovel moneti. LIT.: B. Babi}, Koj e bil i koga ktitor na `ivopisot na egzonarteksot vo crkvata „Sv. Uspenie Bogorodi~ino# vo manastirot „Treskavec#, „Streme`#, 4, Prilep, 1961, 48–51; V. J. –uri¢, Vizantijske freske u Jugoslaviji, Beograd, 1974; C. Grozdanov, Hristos car i Bogorodica carica, nebesnite sili i svetite voini vo `ivopisot od XIV–XV v. vo Treskavec, Studii za ohridskiot `ivopis, Skopje, 1990; G. Ostrogorski, Du{an i wegova vlastela u borbi sa Vizantijom, Sabrana dela, IV, 190–196; B. Ferjan~i¢ – S. ´irlovi¢, Stefan Du{an, kraq i car: 1331–1355, Beograd, 2005. K. Ax.

\ \AKON EVSTATIJ ‡ v. [kartov, Georgi Dimitrov. \AKONOVSKI-[PATO, Dragan (Skopje, 11. III 1931 ‡ Skopje, 3. I 1987) ‡ kompozitor, aran`er, dirigent. Dal isklu~itelen pridones za razvojot na popularnata muzika vo Makedonija. Prvite

Dragan \akonovski[pato

kontakti so xezot gi imal slu{aj}i gi stranskite radio stanici (Glas na Amerika, Radio Luksemburg). Go formiral (1948) Studentskiot akademski xez-ansambl. Od 1950 g. raboti vo Radio Skopje, kade {to go osnoval i go vodel Tancoviot orkestar na MRT. Mnogu brzo stanal eden od vode~kite aran`eri i orkestratori vo toga{nata Jugoslavija. Ima fascinanten opus vo koj spa|aat okolu 5.000 aran`mani za mali sostavi, big-bend orkestri, guda~ki ansambli i za reviski orkestar. Napi{al i nekolku desetini sopstveni kompozicii (†Leni#, †Zar sè pominalo#, †Mol~i edna dolina# itn.) vo koi go ostavil svojot prepoznatliv avtorski i aran`erski beleg {to be{e vodilka za mnogu idni avtori vo ovoj vid muzika. M. Kol. \ELAJ, Tom Nik (psevd. [umski) (s. Mirdita, Skadarsko, Albanija, 1920 ‡ s. Zajas, Ki~evsko, 6. XI 1943) ‡ voen rakovoditel na NOV i POM. Neposredno po fa{isti~kata okupacija na Makedonija pristignal vo Gostivar (1941) kako {umar, po {to go dobil i ilegalnoto ime [umski. Tuka se vklu~il vo Makedonskoto narodnoosloboditelno dvi`ewe. Projavil osobena aktivnost vo orga-

niziraweto na albanskoto naselenie vo NOB. Kako zamenik komandir na Mavrovsko-gostivarskiot NOPO †Korab# (mart 1943), dal osoben pridones vo obukata na borcite vo rakuvaweto so oru`jeto. U~estvuval vo prvata borba na odredot vo Novo Selo, vo uspe{nata akcija vo s. Vrutok, kako i vo razoru`uvaweto na dve finansiski stanici vo Gostivarsko, pri {to, me|u drugoto, zaplenile i 2 pu{komitraleza, 17 pu{ki, 8.000 kur{umi i 250 }ebiwa. Pritoa na Odredot mu se priklu~ile osummina Italijanci i ~etvorica Albanci, a negoviot broen sostav od 30 narasnal na 70&80 borci (avgust 1943). Pri formiraweto na Prvata operativna zona na NOV i POM, G[ na NOV i POM go nazna~il za zamenikkomandant na zonata, a potoa i za komandant na Makedonsko-{iptarskiot ki~evski NO bataljon (Prv bataljon na Prvata operativna zona na NOV i POM ili Ki~evski bataljon, poznat i kako Tomin bataljon, formiran vo slobodnoto Ki~evo (23. IX 1943), vo koj vlegol i Mavrovsko-gostivarskiot NOPO †Korab#). Vo borbata so balisti~kite sili, predvodeni od germanski oficeri, kaj s. Zajas (Ki~evsko) bil te{ko ranet i po dva dena po~inal. Urednikot na v. †Naroden vojnik#, organ na Prvata makedonska NO udarna brigada (Polo`aj, juli&avgust 1944), Ilija Topalovski napi{al deka zagubile †eden dragocen ~ovek#, †strav i trepet za seta albanska reakcija, najomileniot i najpopularen na{ borec. Vo tie borbi neprijatelot ne samo {to ne uspeja da go rasturi bratstvoto, ami naprotiv, zaedni~ki proleanata krv protiv zaedni~kiot na{ neprijatel u{te poj}e i go prodlabo~i na{eto bratstvo#. IZV.: Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodila~kom ratu jugoslovenskih naroda, tom VII, kw. 1, Beograd, 1954, dok. br. 100; Izvori za Osloboditelnata vojna i revolucijata vo Makedonija 1941-1945, tom I, kniga vtora, Skopje, dekemvri 1968, 217, 218, 269, 341, 343 i 455; Ki~evo i Ki~evsko vo NOV 1941-1945. Dokumenti. Izbor i redakcija Vasil Jotevski, d-r Simo Mladenovski i

\or|i ^akarjanevski, Ki~evo, 1985, 176179, 182 i 382. LIT.: Ilija Topalovski, Na{ata brigada i bratstvoto so albanskiot narod, †Naroden vojnik#, organ na Prvata makedonska NO udarna brigada, I, 2-3. Polo`aj, juli-avgust 1944; Zaginaa vo imeto na slobodata (Ranë në emër të lirisë; Özgürlük adina can verdiler), Gostivar, 1980, 258; Du{an Ristoski, Hronologija na nastani od narodnoosloboditelnata vojna 1941‡1945 godina vo Ki~evo i Ki~evsko. Vtoro dopolneto izdanie, Ki~evo, 1984, 64-65. S. Ml.

\ELEV, Jovan (Ivan) Nedev (pop [a}o) (s. Drenovo, Kavadare~ko, 8. XI 1880 – Skopje, 18. III 1954) – sve{tenik, ilindenec i u~esnik vo NOB. Bil delegat na Prvoto zasedanie na ASNOM i ~len na Prezidiumot na ASNOM (2. VIII 1944). Po Osloboduvaweto bil sve{tenik vo crkvata „Sv. Dimitrija# vo Skopje. Nositel e na Orden od prv red „Bratstvo i edinstvo# (11. VII 1945) i odlikuvan e od Seruskiot patrijarh Aleksej so Zlaten graden krst (14. VII 1945). LIT.: Done Ilievski, Makedonskoto pravoslavno sve{tenstvo vo borba za nacionalna i crkovna sloboda, Skopje, 1987; istiot, Avtokefalnosta na Makedonskata pravoslavna crkva, Skopje, 1972. Rat. Gr.

\erdan

\ERDAN ‡ masiven ukras za na gradi {to go pokriva celiot graden ko{. Se izrabotuval na par~e kla{na i na nego se nani`uvale srebreni pari i kuvenxiski amajlii. J. R.-P.

\

\ER\IKOVI]

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

\ER\IKOVI], \or|e (Gevgelija, ? – Gevgelija, 1911) – srpski oficer, ilindenski revolucioner i makedonski „avtonomist#. Po kratko u~itelstvuvawe vo s. Ma~ukovo (1. IV 1898), se zapi{uva vo Voenata akademija vo Belgrad (22. VII 1898). Kako srpski poru~nik dvapati so svoja ~eta vleguva vo Makedonija, no ranet e vo borbite so Turcite i se lekuva vo Sofija (1903). Ubeden deka „makedonskite borci navistina vojuvaat za avtonomija na zemjata i deka toa e edinstveniot pat za nejzino spasuvawe od turskite nokti#, se vra}a vo Srbija, podnesuva ostavka na oficerskata slu`ba i stanuva sopstvenik i odgovoren urednik na organot na obnoveniot (zaedno so Grigorie Haxita{kovi}) Makedonski klub vo Belgrad v. „Avtonomna Makedonija# (1905) so moto: „Balkanot na balkanskite narodi. Makedonija na Makedoncite# i so deviza: „Prvin sloboda, pa posle prebrojuvawe!# So Haxita{kovi} pregovaraat vo Sofija so „levoto krilo# na TMORO za u~estvo na Rilskiot kongres (1905). Po golemite reakcii vo Srbija, vesnikot e zabranet, a toj progonuvan i interniran vo Po`arevac. Bega vo Avstro-Ungarija, Crna Gora i vo Bugarija, a po Mladoturskata revolucija zaedno so J. Sandanski se pribira vo Makedonija i umira od tuberkuloza kako turski slu`benik vo rodniot grad. LIT.: D-r Bla`e Ristovski, Krste P.Misirkov (1874–1926). Prilog kon prou~uvaweto na razvitokot na makedonskata nacionalna misla, Skopje, 1966, 388–396 i 404–421; istiot, Makedonskiot narod i makedonskata nacija, II, Skopje, 1983, 73–144. Bl. R.

Qup~o \orgievski

\ORGIEVSKI, Qup~o (Bitola, 21. X 1956) ‡ re`iser. Diplomiral psihologija na Filozofskiot fakultet vo Skopje (1980) i re`ija na FDU vo Skopje (1990). Od i.g. e ~len na Narodniot teatar vo Bitola, potoa negov direktor (2002-2006). Re`ii: †Parite se otepuva~ka#; †Begalka#; †Romeo i Julija#; †Makedonska krvava svadba# †Lisistrata#; †Letni Siljane#; †Let vo mesto# i dr. 502

^est gostin e i na scenite niz Republikata i vo stranstvo: †Let vo mesto# (Pazarxik, Bugarija); †Pinokio# (Pleven, Bugarija); †Don @uan se vra}a od vojna# (Dramski teatar, Skopje); †Vera Komisar`evskaja# (Petrograd, Rusija); †Divo meso# (Pazarxik, BugariR. St. ja). \ORGOV, Vasil (Veles, 20. X 1910 – Skopje, 23. III 1968) – politi~ki rabotnik. Filozofski fakultet zavr{il vo Zagreb (1935). Aktiven zadninski rabotnik e vo NOB od 1943. ^len e na KPM od 1944. Po Osloboduvaweto bil sekretar na SK vo Del~evo; republi~ki i sojuzen naroden pratenik; pretsedatel na Planskata komisija na NRM; minister za {umarstvo i dr`avno stopanstvo; pretsedatel na Komisijata za uvoz-izvoz na NRM; pretsedatel na Gradskiot naroden odbor vo Skopje (1953–1955); ~len na Izvr{niot sovet na SRM (1956–1963) i ~len na CK na SKM (1953–1965). LIT.: „Nova Makedonija#, Skopje, 1953. N. Cv.

\OR\EVI], Tihomir (Kwa`evac, 19. II 1868 ‡ Belgrad, 28. V 1944) ‡ srpski etnolog i istori~ar, univerzitetski profesor i akademik, istra`uva~ i na makedonskoto narodno tvore{tvo. Se smeta za osnovopolo`nik na etnologijata kako nauka na Belgradskiot univerzitet. Bil uporen terenski istra`uva~ i osobeno vnimanie im posvetil na internacionalnite motivi vo narodnoto tvore{tvo. Go prou~uval i romskiot i albanskiot folklor. BIBL.: Na{ narodni `ivot, kn. 1-10, Beograd, 1930‡1934; Ve{tice, vile, vampiri i druga bi¢a u na{em narodnom verovawu i predawu, Beograd, 1953; Priroda u verovawu i predawu na{eg naroda, Beograd, 1958. LIT.: Gra|a o `ivotu i radu T. \or|evi}a, uredili Lj. i D. Jankovi}, „Bilten za prou~avanje folklora#, 3, Sarajevo, 1955. S. Ml.

\OR\EVSKI, Jordan (Tetovo, 7. XII 1910 – Skopje, 10. IX 1989) – agronom. Osnovno u~ili{te zavr{uva vo Tetovo, a Zemjodelsko{umarski fakultet vo Zemun – Belgrad (1934). Raboti vo opitnite stanici vo Saraevo, Top~ider – Belgrad i vo Skopje. Specijalizira (edna godina) vo Grcija za elekcija na pamukot. Vo 1948 g. doa|a na Zemjodelsko-{umarskiot fakultet vo Skopje, kako predava~ po industriski kulturi, kade i se penzionira kako profesor. U~estvuva vo rabotata na pove}e tela i komisii. Objavuva pove}e nau~ni i stru~ni trudovi od oblasta na industriskite kulturi, posebno za pamukot. Avtor e i na u~ebnikot po industriski kulturi. P. Iv.

\OR\EVSKI, Risto Trpev (s. Tearce, Tetovsko, 24. III 1919 – Skopje, 16. IV 1996) ‡ psiholog, univerzitetski profesor. Diplomiral na Filozofskiot fakultet vo Skopje (1950). So titulata doktor na psiholo{ki nauki se steknal na Filozofskiot fakultet vo Zagreb (1955). Bil inspektor za prosveta i rakovoditel na Oddelenieto za {kolstvo pri Ministerstvoto za prosveta na FRM (1944–1951). Za asistent po psihologija na Filozofskiot fakultet vo Skopje e izbran 1951, a za redoven profesor vo 1969 g. Na Institutite za pedagogija i psihologija gi predaval predmetite: Op{ta psihologija, Detska psihologija i Pedago{ka psihologija. Osnova~ e na Katedrata (Institutot) za psihologija i bil nejzin prv rakovoditel. Bil dekan na Filozofskiot fakultet (1969–1973), pretsedatel na Zdru`enieto na psiholozi na SFRJ (1972–1976). Dr`el predavawa na pove}e univerziteti vo SFRJ, a bil viziting profesor na Univerzitetot ^iko, Kalifornija (1973–1974). BIBL.: Uloga kvaliteta razreda, skale ocjena i klasifikacionih perioda u {kolskom ocewivawu, zb. Metodolo{ki problemi procewivawa znawa i osobina u~enika, Beograd, 1969, 25‡54; Zavisnost ocena od pola u~enika (koavtor Nada Bo`anovi}), „Zbornik Filozofskog fakulteta u Pri{tini#, V, 447‡452; O {kolskim ocenama seoske i gradske dece, „Zbornik Filozofskog fakulteta u Pri{tini#, VI; Kohezija nastavnih predmeta, „Zbornik Filozofskog fakulteta u Pri{tini#, V, 1968, 71‡83; Ocjene u~enika i u~enice iz pojedinih predmeta, „Psihologija#, Beograd, 2, 1969, 288-302. LIT.: „Bilten na Univerzitetot „Sv. Kiril i Metodij#, Skopje, 10. IV 1970; Filozofski fakultet: 1946–1996, Skopje, 1996, 91. V. Arn.

\OR\EVSKI, Sofre (s. Radiovce, Tetovsko, ? – ?, 1963) – eden od prvite ~lenovi na MRO vo Tetovsko, vojvoda na ~eta (so re{enie na Tetovskiot mesten komitet), koja dejstvuvala vo podra~jeto na planinata Suva Gora vo Tetovsko i Gostivarsko. U~esnik e vo Ilindenskoto vostanie, vo borbite vo Ki~evo. Vo tetovskite provali bil uapsen i zatvoren vo Kur{umli an vo Skopje (1905–1908). Nositel e na Ilindenska spomenica. LIT: B. Svetozarevi}, Tetovo i Tetovsko vo ilindenskiot period 1895–1905, Skopje, 2003; @. Stefanovski, Polo{ka panorama 73, Tetovo, 1975. Br. Sv.

\OR\I (GEORGIJ) ‡ ohridski arhiepiskop (1617 ‡ januari 1623). Verojatno bil od makedonsko poteklo. Spomnat e vo od nego pora~aniot slovenski oktoih od monahot Cvetan (1627).

\OR\IEV

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

LIT.: Ivan Snegarov, Istorix na Ohridskata arhoepiskopix, t. 2, Ot padaneto £ pod turcite do nejnoto uniÈo`enie (1394&1767), Sofix, 1931; Jovan Bel~ovski, Hronolo{ki spisok na poglavarite na Ohridskata arhiepiskopija (patrijar{ija), †Godi{en zbornik#, kniga 8, Bogosloveski fakultet †Sveti Kliment Ohridski#, Skopje, 2002, 72. S. Ml.

Di~o Zograf: Sv. \or|i Janinski, s. Raj~ica

lii go udril so cepanica po glava i ovoj po~inal. Osmanliite odbile da go predadat za pogreb negovoto telo, tuku vo ognot nafrlale `ivotni za da ne mo`at da se prepoznaat negovite ostanki. No s# izgorelo, a teloto na ma~enikot ostanalo neizgoreno i eden hristijanin no}ta go prenel vo svojot dom, a potoa vo sofiskata soborna crkva †Sv. Velikoma~enica Marija#. Za~uvano e @itieto i Slu`bata za nego od sovremenikot pop Pejo (od ok. 1515-1523) i od ruskite monasi Ilija Pskovski (1539) i Vasilij (XVI v.). Negoviot najran portret se nao|a vo crkvata †Sv. Nikola# kaj s. Toplica, Demirhisarsko (1541). Poradi negovata ma~eni~ka smrt, bil proglasen za svetec od Sinodot na Ohridskata arhiepiskopija (me|u 1547 i 1549). Bil patron na kujunxiskiot i na kova~kiot esnaf vo Kratovo i vo Skopje. Prva crkva {to mu e posvetena nemu e izgradena vo rodniot grad (1925), a vo ponovo vreme vo Detroit (1994). Bil inspiracija za dramata †\or|e Kratovac# od srpskiot pisatel Gavro

\OR\I JANINSKI, sv. (s. ^urkli, Grevena, 1810 – Janina, 1838) – ovoj Makedonec ma~eni~ki nastradal na besilka za pravoslavnata vera vo 1838 g. Od negovite mo{ti se slu~uvaat ~udesa. LIT.: Aleksandar Donski, Site svetiteli od Makedonija, [tip, 2006; @itiÔ na svetiite, Sinodalno izdatelstvo, SofiÔ (1974), 1991; Hrizostom Stoli¢, jeromonah, Pravoslavni sveta~nik, mesecoslov svetih, tom prvi, septembar‡jun, 2, juli‡avgust, Beograd, 1988 i 1989. Rat. Gr.

\OR\I KRATOVSKI, sv. (Kratovo, 1497 ‡ Sofija, 24/11. II 1515) ‡ hristijanski svetec. Negovite roditeli, kratovcite Dimitar i Sara, od {estgodi{na vozrast go dale da izu~uva sve{teni knigi, a potoa go izu~uval i zlatarskiot zanaet. Po smrtta na tatka si zaminal vo Sofija kaj tamo{niot prvosve{tenik Petar, kade {to prodol`il da se obrazuva vo verata i da raboti kako kujunxija. Kako osobeno viden i nadaren gra|anin, na 18-godi{na vozrast turskite vlasti se obidele da go pridobijat da ja primi muslimanskata vera, a otkako re{itelno odbil, go upasile kako nakleveten muslimanski bogohulnik. Vlastite ne go prifatile nitu otkupot od sve{tenikot Petar, tuku dozvolile muslimanskata tolpa da go zapali na klada. Koga pregorelo ja`eto so koe bil vrzan, se prekrstil i mu se obratil na Isus Hristos deka mu go predava svojot duh. Eden od prisutnite Osman-

Freska Sv. \or|i Kratovski, crkva †Sv. Atanasij Aleksandriski# vo s. @ur~e

Miloradovi} (Belgrad, 1892) i za bugarskiot romansier Stanimir Iv. Topukov (Sofija, 1975). LIT.: Stojan Novakovi¢, Slu`ba i `ivot sv. ŸorÚa Kratovca, †Glasnik Srpskog u~enog dru{tva#, 21, Beograd, 1867, 97-156; Stara bÍlgarska literatura, t. IV. @itiepisni tvorbi. SÍstavitelstvo i redakciÔ Klimenta Ivanova, SofiÔ, 1986, 291-308; Cvetan Grozdanov, Ma~enicite od XV-XIX vek vo `ivopisot na Makedonija, †Prilozi#, MANU, Oddelenie za op{testveni nauki, XXIV, 1, Skopje, 1993, 40; Dobrila Milovska ‡ Jovan Takovski, Makedonskata `itijna literatura IX–XVIII vek, Skopje, 1996, 62-67 i 141-158; Mihailo Georgievski, Makedonski svetci, `ivot i kult, Skopje, 1997, 167-181. S. Ml.

\

Tane Stoj~ev \or|iev, (Yole vojvoda)

\OR\IEV, Tane Stoj~ev (Yole vojvoda; Ate{-pa{a) (s. Banica, Lerinsko, ? ‡ Lerin, 31. XII 1909) ‡ nacionalen deec i legendaren lerinski vojvoda na TMORO/ VMORO. Vo mladite godini bil pe~albar vo Carigrad. Otkako se vratil vo rodnoto selo (1902), stanal ~len na edna udarna grupa na TMORO, a potoa komita i sekretar vo ~etata na vojvodata Tane Kqanxo. Vo vreme na Ilindenskoto vostanie (1903) bil vojvoda na Lerinskiot revolucioneren okrug vo vostani~kiot punkt na pl. Kajmak~alan i u~estvuval vo pove}e borbi (kaj Belovodica, na pl. Kajmak~alan, kaj Osoi, Popadija, ^eganskite Planini i na dr. mesta). Prodol`il da dejstvuva kako lerinski vojvoda i po zadu{uvaweto na vostanieto. Bil ogor~en neprijatel na gr~kite andarti i na vrhovistite. U~estvuval vo borbata na zdru`enite ~eti so vojvodite Pavle Rakov~eto i Naco Rusolen~eto (okolu 300 komiti) protiv osmanliskata vojska vo s. @ervi za fa}awe na lerinskiot kajmakam {to pristignal vo seloto (esenta, na Petkovden 1904). Pritoa osmanliskite sili imale 40 zaginati, a komitite samo eden ranet, no kajmakamot ne go fatile. Poradi toa, akcijata ja povtorile vo istata nedela, ovoj pat vo Lerin, koga go zarobile, baraj}i od nego da potpi{e deka Lerin e komitski, a otkako potpi{al, go ubile. Vo zimata na 1904 g. kaj nego pristignal J. Pophristov so pismo od Hristo Matov za negovo nazna~uvawe za vojvoda vo Lerinskiot revolucioneren okrug, no bil odbien so zborovite: †Ka`ete mu na toj predavnik Hr. Matov da prestane da se me{a vo na{ite makedonski vnatre{ni raboti duri e u{te vreme. Matov sedi vo Sofija i ottamu saka da n# komanduva. Matov ja izneveri Makedonija. Toj e ~ovek na Sofija, a ne na Makedonija...# Zaedno so ~etite na Petre Hristov-German~eto, Dimko od s. Drago{, Petre od s. Neoleni i Ace od s. Banica, vodel borba so osmanliskata vojska kaj s. Rakovo (1906). Nekolku dena pred Hurie503

\

\OR\IEV

tot se obidel so pregovori da ja otstrani andartskata ~eta {to dejstvuvala na toj teren. Po neuspe{nite pregovori do{lo do me|usebna oru`ena borba, no uspeal da ja izvle~e daleku pomalobrojnata ~eta. Sorabotuval so mladoturcite i vo vremeto na Hurietot sve~eno vlegol so svojata ~eta vo Bitola (1908). Se protivstavil na formiraweto na bugarskiot Konstitucionen klub vo Lerin, vo koj vlegle vojvodi na VMORO i u~iteli, a koga ne uspeal vo toa, kako najistaknat deec, ja naso~il nivnata dejnost sprotivno od osnova~kite celi ‡ za poddr{ka na sandanistite i na Narodnata federativna partija, za narodna prosveta, za borba protiv vnatre{nata reakcija, za{tita na konstitucioniot re`im, za demokratizacija, ramnopravnost i protiv zavojuva~kata politika na balkanskite dr`avi. Od tie pri~ini, vrhovistite go likvidirale ugledniot [inazefendi, koj bil sorabotnik na VMORO, i Yole vojvoda, naklevetuvaj}i go deka toa e negovo delo. Na mitingot na koj pretsedaval (31. XII 1909), svoite politi~ki opredelbi gi objasnuval so zborovite: †Treba da rabotime za otomanizam, vo smisla na delo da se pobratimime, za da ja za~uvame teritorijalnata celost na Makedonija, za{to tamu e na{iot spas. Inaku }e staneme objekt za zavojuvawe od nadvore{ni graba~i, koi go baraat bogatstvoto na na{ata zemja.# Po zavr{uvaweto na mitingot, vo znak na odmazda za bo`emnoto ubistvo na [inazefendi, vo edna slatkarnica bil ubien od Tur~inot Sadreadin. Opean e vo pove}e narodni pesni, spored koi ostavil sopruga vdovica i †drobna ~eqad#.

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

grad (1967), kade {to i doktoriral na temata „Makedonsko narodno pevawe sa uzvikivawem# (15. X 1985), kako prv doktor po muzi~ki nauki na toj fakultet. Be{e asistent, nau~en sorabotnik (1. X 1969 ‡ 28. II 1991) i v.d. direktor (29. X 1975 ‡ 31. V 1976 i od 1990 ‡ 23. IV 1991) na Institutot za folklor vo Skopje. Naporedno so toa bil honoraren predava~ na Fakultetot za muzi~ka umetnost (1970‡1990) i viziting nastavnik na fakultetite za muzika vo Pri{tina i Novi Sad. Podocna premina vo redoven raboten odnos na Fakultetot za muzi~ka umetnost vo Skopje do negovoto penzionirawe (1991‡2005), kade {to go vodel Oddelot za etnomuzikologija i predaval ~etiri nastavni predmeti. Bil pretsedatel na Zdru`enieto na fokloristite na Makedonija (1968– 1970). BIBL.: Makedonski revolucionerni narodni pesni za Goce Del~ev, Jordan Piperkata i Pitu Guli, Skopje, 1974 (muzikolo{ka obrabotka); Makedonski pesni za Narodnoosloboditelnata borba, Skopje, 1980 (so koredaktor); Makedonski narodni umotvorbi od Razlo{ko, Pirinska Makedonija, Skopje, 1992 (so koredaktori); LIT.: 50 godini Institut za folklor. Bibliografija na izdanijata na Institutot za folklor „Marko Cepenkov# ‡ Skopje i na magisterskite i doktorskite disertacii na sorabotnicite 1950‡2000. Podgotvila Mirjana Anastasova, Skopje, 2000, 117-118 i 146. S. Ml.

LIT.: Narodni pesni od Egejska Makedonija. Sobral Paskal Paskalevski, Skopje, 1959, 97-98; Sokol mi leta visoko. Zbirka na izvorni revolucionerni i lirski narodni pesni od Egejska Makedonija. Sobral i podgotvil za pe~at \or|i Donevski. Melografiral @ivko Firfov, Skopje, 1978, 28-29; Brale se sobrale (melografirana narodna pesna), †Na{ svet#, XVII, 634, Skopje, 26. IX 1979, 6; Spomeni i biografii na ilindenci, Bitola, 1993, 15, 45, 54, 65, 67-68, 85, 100, 139, 195, 212-213, 216; Marko Kitevski, Makedonski borbeni narodni pesni. Antologija po povod 60 godini od ASNOM, Skopje, 2004, 241 i 328. S. Ml.

\OR\IEV, \or|i M. (s. Gorna Bo{ava, Kavadare~ko, 5. IX 1940) ‡ etnomuzikolog, nau~en sorabotnik i univ. profesor (vo penzija). Osnovno u~ili{te zavr{il vo Kavadarci (1955), sredno muzi~ko u~ili{te vo Skopje (1961), a Fakultet za muzi~ka umetnost ‡ Oddel za etnomuzikologija (prva generacija) vo Bel504

Van~o \or|ievski: „Gastarbajt#

Marija \or|ieva

\OR\IEVA, Marija Angelova (Maca Ov~arova) (Veles, 19. III 1922 – ’Rlevci, Vele{ko, 7. I 1943) – rabotni~ka, predvodnik na mladinskoto revolucionerno dvi`ewe vo Veles i borec na odredot „Dimitar Vlahov# (od 1942). Bila celosno posvetena na revolucionernata dejnost vo tekot na 1941 i 1942 g. So Odredot u~estvuvala vo site borbi protiv bugarskata vojska, policija i kontra~etnici. Vo tekot na Zelenikovskata borba vo januari 1943 g. bila te{ko raneta i `iva zakopana. LIT.: Veles i Vele{ko vo NOV 1941–1945, Spomen kniga, T. Veles, 1985; Vele{ki partizanski odred 1942, Skopje, 1999. \. Malk.

\OR\IEVSKI, Van~o (Skopje, 24. VI 1924) ‡ slikar i pedagog {to odigral golema uloga vo domenot na likovnoto vospituvawe na mladinata. Diplomiral na Akademijata za likovni umetnos-

\O[EVSKI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

ti vo Belgrad (1952). Bil profesor na Pedago{kata akademija vo Skopje. Imal retrospektiva vo MSU vo Skopje (1978). Slika i pravi grafiki vo duhot na ekspresionizmot, poetskiot i socijalniot realizam. S. Ab.-D.

Blagoj \orev

\OREV, Blagoj Dimev (Veles, 8. II 1922 – Novo Selo, Vele{ko, 1. XI 1942) – revolucioner, u~esnik vo NOB, mladinski i partiski aktivist (od 1941) i eden od prvite borci na VPO „Dimitar Vlahov# (od april 1942). Bil ~len na SKOJ od 1940, a na KP od 1941 g. Vo negovata ku}a (1941) se pe~atel partiskiot vesnik „Naroden glas#. Bil ~len na MK na KPJ za Veles i sekretar na SKOJ (1942). Vo Odredot ja izvr{uval funkcijata zamenik politi~ki komesar. U~estvuval vo site borbeni sudruvawa so bugarskata vojska i policija. Bil ubien od zaseda od bugarskata policija. LIT.: Veles i Vele{ko vo NOV 1941–1945, Spomen kniga, T. Veles, 1985; Vele{ki partizanski odred 1942, Skopje, 1999. \. Malk.

\ore \oreski

\ORESKI, \ore (psevd. Del~o) (Prilep, 18. IV 1926 ‡ Skopje, 1978) ‡ prvoborec i politi~ki deec. Bil ~len na SKOJ (od noemvri 1940) i kako u~enik vo V klas gimnazija, stanal najmlad borec na Prilepskiot NOPO †Goce Del~ev# (11. X 1941). Po rasformiraweto na Odredot (25. XII 1941), vo edna policiska blokada bil uapsen i osuden na tri godini zatvor (dekemvri 1941 ‡ maj 1944). Po vra}aweto od zatvor, stanal borec i sekretar na SKOJ na

NOPO †Traj~e Petkanovski# (juli 1944), ~len na KPM (od 9. VII 1944), sekretar na SKOJ na bataljon i na Pettata makedonska (prilepska) NO brigada i na ^etirieset i devettata (makedonska) NO divizija na NOVJ. Nositel e na Partizanska spomenica 1941. Po Osloboduvaweto bil instruktor na PK na SKOJ, sekretar na Okru`niot i na Gradskiot komitet na SKOJ vo Bitola, ~len na Biroto na Okru`niot i na Gradskiot komitet na KPM vo Bitola. Apsolviral na Filozofskiot fakultet i bil nastavnik vo Srednata partiska {kola na CK na KPM, sekretar na Gradskiot komitet na KPM vo Prilep, referent na Upravata za agitacija i propaganda na CK na KPM; bil na diplomatska rabota (1. V 1952 ‡ 1. IX 1958), pa sekretar na Univerzitetskiot komitet na SKM, organizacionen sekretar na Gradskiot komitet na SKM vo Skopje, pretsedatel na Gradskiot odbor na SSRNM vo Skopje, ~len na CK na SKM, ~len na postojaniot del na Konferencijata na SKM izbran na Pettiot kongres na SKM (Skopje, 19‡21. XI 1968), ~len na Izvr{niot komitet na CK na SKM (april 1965 ‡ 1958) i rakovoditel na Komisijata na CK na SKM za me|unarodni odnosi i za narodnosS. Ml. tite. \OR^EV, An|elko Sotirov (s. Trstenik, Svetinikolsko, 19. IX 1948) ‡ spec. internist‡pulmoalergolog, redoven prof. na Med. f., vraboten na Klinikata za pulmologija i alergologija pri Med. f. vo Skopje, kade {to go rakovodi Centarot za astma. Med. f. zavr{il (1972) vo Skopje. Istra`uva vo podra~jeto na bronhijalnata astma. Soop{til i otpe~atil nad 300 apstrakti i trudovi vo zemjata i vo stranstvo. ^len e na pove}e medicinski zdru`enija i stru~ni akademii. Objavil tri knigi. BIBL.: Asthma bronchiale ‡ enigma i predizvik, Skopje, 1991; Makedonski nacionalen plan i programa za dijagnoza i terapija na

An|elko \or~ev

\

bronhijalnata astma ‡ realnost ili vizija, Skopje, 1996; Makedonski nacionalen konsenzus za dijagnoza i lekuvawe na astma i hroni~na opstruktivna belodrobna bolest, Ko~ani, 1999. M. Pol.

Aco \or~ev

\OR^EV, Aco (Negotino, 19. XI 1933 ‡ Skopje, 26. VI 1993) ‡ akter i re`iser. Diplomiral na Filozofskiot fakultet vo Skopje (1961) i na Teatarskata akademija vo Belgrad (1969). Bil ~len na Radiodramata (1954), potoa direktor na Domot na kulturata vo Negotino (1954-1962); ~len na Narodniot teatar vo Kumanovo (1962-1969); ~len na Dramskiot teatar vo Skopje (1969-1993). Ulogi: Zmej (†Jane Zadrogaz#); Dimitrija (†Divo meso#); Boris (†Haj-faj#); Koqo (†Tetovirani du{i#); Skapen (†\avol{tinite na Skapen#). Potpisnik e na pove}e od 20 re`ii. R. St.

Branko \or~ev

\OR^EV, Branko (Negotino, 24. VI 1962) ‡ akter. Diplomiral akterska igra na FDU vo Skopje (1987) i stanal ~len na Dramskiot teatar vo Skopje, proekt-menaxer (2001‡2002) i negov direktor od 2006 g. Ulogi: Vladimir (†^ekaj}i go Godo#); Spase (†Kumovi#); Scetion (†Kaligula#); Faust; Jonadab vo istoimenite dela; Hendrik (†Mefisto#); Efto (†Let vo mesto#) i dr. R. St. \O[EVSKI, Mirko Stra{kov (s. Studena Bara, Kumanovsko, 15. VIII 1948) ‡ univerzitetski profesor, filozof. Diplomiral na Filozofskiot fakultet vo Skopje (1973). Magistriral na Filozofskiot fakultet vo Bel505

\

\UZEL

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

~ite na Nezavisnite pisateli na Makedonija. BIBL.: poezija: Medovina 1962, Alhemiska ru`a 1963, Mironosci 1965, Odisej vo pekolot 1969, Bunar vo vremeto 1972, Trkalo na godinata 1977, Stvarnosta e sè 1980, Opsada, 1981, Prazen prostor 1982, Mrak i mleko 1986, Ru{ej}i go yidot 1989, Odbrani pesni 1991, Gol `ivot 1994, Haos 1998, Ona 2000; esei: Istorijata kako ma{tea 1969; proza: Ku}a cel svet 1975, Mitostorii (tri drami) 1982, Legendi 1984, Odbrana poezija (19622002), 2002. R. Mirko \o{evski

grad (1987), a doktoriral na Filozofskiot fakultet vo Skopje (1994). Celiot raboten vek go pominal na Filozofskiot fakultet vo Skopje, kade {to e redoven profesor (od 2005). Bil rakovoditel na Sovetot na postdiplomski studii na Institutot za filozofija, sekretar na Filozofskoto dru{tvo na Makedonija, ~len na Redakcijata na „Filozofija#. Objavil pedesetina statii, studii i kriti~ki osvrti od oblasta na svojot potesen filozofski interes i profesionalen anga`man: teorija na poznanieto, epistemologija i ontologija. Negoviot filozofski opus e kriti~ka sinteza na principite na marksisti~kata filozofija, dostignuvawata na modernata nauka i dostrelite na sovremenata epistemolo{ka misla. BIBL.: Statusot na ~ovekot vo filozofijata na bitieto na 20-tiot vek, „Godi{en zbornik na Filozofskiot fakultet#, Skopje, 1997, 11-19; Nau~noto otkritie i logikata, „Godi{en zbornik na Filozofskiot fakultet#, Skopje, 1999, 7‡14; Logika i egzistencija, 2002; Fenomenolo{kiot metod, „Filozofija#, 9, 2004, 11‡24; Osnovnite zna~ewa na poimot vistina, „Filozofija#, 10, 2004, 5‡10 i dr. LIT.: Filozofski fakultet vo Skopje: 1920–1946–2006, Skopje, 2006, 237.V. Panz.

Bogomil \uzel

\UZEL, Bogomil Dimitrov (^a~ak, Srbija, 1939) ‡ poet, raska`uva~, dramski pisatel, eseist, preveduva~. Zavr{il studii na univerzitetot „Sv. Kiril i Metodij# vo Skopje. Gi prevel delata na [ekspir, Odn i Eliot. Bil v.d. direktor na Stru{kite ve~eri na poezijata. Eden e od osnova506

LIT.: Ferid Muhi}, Dimitar Hristov \uzelev i Hans-Georg Gadamer, vo kn.: Istorija na ideite na po~vata na Makedonija (kniga 11 od makroproektot „Istorija na kulturata na Makedonija#); Povrzuvawe na prese~niot list, vo: [openhauerovata pragmatisti~ka kritika na umot, fototipsko izdanie, Skopje, 1995. G. St.

\UKNI], Nikola Sretenov (Kralevo, Srbija, 1. IX 1887 ‡ Ni{, Srbija, 27. VI 1972) ‡ hirurg, redoven prof. na Med. f. vo Ni{. Med. f. zavr{il vo Bordo (1922), a specijalizacija vo 1926 g. Primarius e od 1936. Od 1931 do 1941 g. bil {ef na Hirur{kiot i Ginekolo{kiot oddel vo BB vo Skopje, koi gi moderniziral. Obu~uval mladi lekari. Bil dekan na Med. f. vo Ni{ vo tri mandati. LIT.: Srbi u svetu. Biografski leksikon, Beograd ‡ Toronto, 2005; R. @iviÊ, Velikani ni{ke medicine, Ni{, 1997. Sl. M. P.

Dimitar \uzelev

\UZELEV, Dimitar Hristov (Dojran, 10. I 1903 – Skopje, 1945) – filozof, gimnaziski u~itel i politi~ki deec. Osnovno obrazovanie zavr{il vo rodniot grad, gimnazija vo [tip, a Filozofski fakultet (Grupa filozofija) na Filozofskiot fakultet vo Skopje, klon na Belgradskiot univerzitet. Bil eden od osnova~ite na Makedonskata mlade{ka tajna revolucionerna organizacija vo Skopje. Na Skopskiot studentski proces (1927) e osuden na 20 godini robija. Pod pritisok na doma{nata i na me|unarodnata javnost (Dru{tvoto na narodite) e pomiluvan i pu{ten na sloboda (1931), no so zabrana da `ivee i da raboti vo toga{na Vardarska Banovina. Raboti kako gimnaziski profesor po filozofija i psihologija, kako i latinski, germanski i francuski jazik vo Kikinda, Kralevo i ^a~ak i kako suplent na Univerzitetot vo Subotica. Po slomot na Kralstvoto Jugoslavija se vra}a vo Skopje i raboti na doktorskata disertacija „Schopenhauerova pragmatisti~ka kritika uma#, koja ja odbranuva na Filozofskiot fakultet vo Zagreb (1943) i ja objavuva na hrvatski jazik. Kon krajot na 1942 g. e nazna~en za na~alnik na Radio Skopje. Po Osloboduvaweto na Skopje e uapsen kako „sorabotnik na okupatorot# i od Voeniot sud na IV voena oblast e osuden na smrt. BIBL.: Bogomilstvo kao prvi agrarni seqa~ki pokret u Evropi, „Na{ vesnik#, I, 1, Zagreb, 30. III 1937, 3-4; Schopenhauerova pragmatisti~ka kritika uma (Napisao Dimitar Hristov Djuzelev), Zagreb, 1943, Hrvatska dr`avna tiskara u Zagrebu.

Faksimil od aktot na sultanot Abdul Mexit

\ULHANSKI HATI[ERIF (1839 g.) – akt na sultanot Abdul Mexit so koj bile promovirani reformite vo Osmanliskata Imperija. Se garantirala sigurnost na `ivotot, ~esta i sopstvenosta na site podanici, verskata i politi~kata ramnopravnost na site gra|ani, bez razlika na nivnata verska i narodnosna pripadnost, ukinuvawe na site feudalni voeni formacii, se dozvoluvala izgradba na novi i renovirawe na starite crkvi i manastiri, organizirawe crkovno-u~ili{ni op{tini i sl. Periodot na reformi {to sledel po proklamiraweto na ovoj akt vo istorijata e poznat kako Tanzimat. LIT.: IstoriÔ na Osmanskata imperiÔ. Pod redakciÔata na Rober Mantran, SofiÔ, 1999; Islam ansiklopedisi, 118 cwz, Istanbul, 1970. Dr. \.

\URA, Xeladin (s. [ipkovica, Tetovsko, ?) ‡ u~itel, minister za kultura na Albanija (1980). Po Osloboduvaweto bil u~itel i na-

\UR\IC

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

~alnik za kultura i prosveta vo Tetovo. Potoa emigriral vo Albanija (1948), kade {to minal specijalna obuka na Sigurimi, vo logor vo okolinata na Tirana. Podocna, so grupa od 18 diverzanti bil ufrlen vo Makedonija i se smestile vo ba~ilata nad s. [ipkovica, {titeni i hraneti od mesnite jataci od seloto. Otkrieni od UDB, po prestrelkata eden od niv zaginal (1952), a drugite diverzanti uspeale da se spasat. Istata godina u{te edna{ prestojuval vo Makedonija. Podocna, so la`en paso{, pak do{ol vo Jugoslavija, ovoj pat vo Zagreb (proletta 1979), kade {to se sretnal za politi~ki dogovor so toga{niot pretsedatel na Izvr{niot sovet na Sobranieto na Tetovo Menaf Neziri, rodum od s. Re~ica (Tetovsko) i so drugi somislenici od Kumanovsko, od Tetovsko i od Kosovo. S. Ml.

ditel na Turskiot arhiv (od april 1939). Doktoriral na Filozofskiot fakultet vo Belgrad na tema †Kakva je bila vlast u Crnoj Gori#. Vo vremeto na Vtorata svetska vojna bil vo zarobeni{tvo vo Germanija. Po Osloboduvaweto bil profesor na Filozofskiot fakultet vo Saraevo po istorija na narodite na SFRJ vo osmanliskiot period i voved vo istoriskata nauka. Bil inicijator za osnovaweto i prv direktor na Orientalniot institut vo Saraevo i gi pokrenal sp. †Prilozi za orijentalnu filologiju# i zbirkata †Monumenta Turcica historiam Slavorum Meridionalium ilustrantia#. Bil pretsedatel na Akademijata na naukite i umetnostite na BiH (1968‡1971), a podocna se preselil vo Novi Sad (kon krajot na 1979), kade {to bil redoven ~len na Vojvodinskata akademija na naukite i umetnostite.

\

BIBL.: Turska vlast u Crnoj Gori u XVI i XVII veku, Sarajevo, 1953; Uloga crkve u istoriji srpskog naroda, Sarajevo, 1964; Razvitak ~ove~anstva i dru{tvo, Novi Sad, 1980; Zagonetne civilizacije u starijoj istoriji ~ove~anstva, Novi Sad, 1981. S. Ml.

\UR\IC ‡ hristijanski pravoslaven praznik, posveten na svetiot velikoma~enik Georgij Pobedonosec (16/3 XI). Bidej}i \ur|ovden (6 V/23 IV) e vo prolet, koga praznicite ne se praznuvaat so doma{ni slu`bi, so imeto na sv. Georgij ima u{te dva praznika vo esen: \ur|ic (16/3 XI) i sv. \or|i posen (9. XII/26. XI). Ovoj praznik e vostanoven vo ~est na obnovuvaweto i osvetuvaweto na hramot †Sveti Georgij# vo Lida Palestinska, kade {to bilo preneseno i negovoto telo. LIT.: Lazar Mirkovi¢, Heortologija, Beograd, 1961; Sv. vm~. Georgij. Podgotvil prota st. Metodi Lazarevski, Skopje, 2000, 28. M. Kit.

Mario \uranec

\URANEC, Mario (Zagreb, 31. VII 1907 – Zagreb, 7. I 2004) ‡ operski pevec, tenor, prvenec na Operata na MNT. Vo tekot na svojot anga`man vo MNT (1957–1965) ostvaril pove}e od 10 glavni ulogi od koi pozna~ajni se: Radames (Aida), Mario Kavaradosi (Toska), Samson (Samson i Dalila), Manriko (Trubadur), Florestan (Fidelio), Otelo, Don Karlos, Edgardo (Lu~ija di Lamermur), Turidu (Kavalerija rustikana), Mi}a (Ero od onoj svet). F. M. \UR\EV, Branislav (Sremski Karlovci, Vojvodina, 4. VIII 1908 ‡ Novi Sad, 26. II 1993) ‡ istori~ar i osmanist, redoven ~len na Vojvodinskata akademija na naukite i umetnostite i ~len na MANU nadvor od rabotniot sostav (25. XII 1969). Kako student po istorija i orientalna filologija na Filozofskiot fakultet vo Belgrad, bil ~len na KPJ (1929) i sekretar na Univerzitetskata organizacija na SKOJ (1933‡1934). Po diplomiraweto (1934) posetuval postdiplomski studii vo Carigrad (dekemvri 1937 ‡ dekemvri 1938). Po vra}aweto se vrabotil kako kustos pripravnik vo Zemskiot muzej vo Saraevo i rakovo-

Zograf Jovan: Ikona na Sv. Georgij, crkva, †Sv. \or|i#, Struga (1266/7)

507

\

\UR\OVDEN

\UR\OVDEN ‡ hristijanski pravoslaven praznik, posveten na svetiot velikoma~enik Georgij Pobedonosec (6. V/23. IV). Se smeta za najgolem proleten praznik. Go praznuva ne samo hristijanskoto, tuku i drugoto naselenie vo Makedonija, bidej}i vo negovata osnova e nekoj postar prethristijanski praznik na prirodata, na razbuduvaweto na vegetacijata i na `ivotot voop{to. Praznikot e ispolnet so razni obi~ai, najmnogu so magisko-apotropejska cel ‡ da se obezbedi napredok i plodnost na stokata i poliwata, zdravje, sre}a i napredok na lu|eto. Nekoi od obi~aite se izveduvaat ve~erta sproti praznikot, drugi na samiot den pred izgrejsonce, a nekoi vo tekot na celiot den. Kaj nas so ovoj praznik zapo~nuva letnata polovina od godinata {to trae do Mitrovden. Na ovoj den se glavuvaat momoci, selski odbornici, protu|eri, poljaci i sl. Na praznikot se berat bilki, se zapotnuva po domovite i se veruva deka bilkite ili potkata }e gi ~uva od razni nesre}i. Pri bereweto na bilkite se peat biljarski pesni. Isto taka, pesni se peat i pri ni{aweto na ni{alki na mladite. LIT.: Kole Simit~iev, \ur|ovdenskite narodni pesni i obi~ai kaj Makedoncite, Srbite i Bugarite, †Makedonski folklor#, VI, 12, Skopje, 1973, 97-105; Tanas Vra`inovski, Ostatoci na |ur|ovdenskoto `rtvoprinesuvawe vo Valandovo i Marvinci, †Makedonski folklor#, VI, 12, Skopje, 1973, 131-134; Naum Celakoski, Debarca, obredi, magii i obredni pesni, Skopje, 1973, 131-134; Marko Kitevski, Zlatna ~a{a, Skopje, 1983. M. Kit.

\UR\OVDENSKI NARODNI PESNI ‡ kalendarski obredni pesni {to se peat na \ur|ovden ili neposredno pred praznikot i se povrzani so tie obredi. Toa se pesni posveteni na bilkite, o`ivuvaweto na prirodata i sl., koi podocna poprimile i hristijanski obele`ja. Nekoi pesni se odnesuvaat na bereweto bilki i na obrednoto krmewe na stokata: Ajde na bilje, bela Biljano, / bilje da beri{, stado da krmi{... Drugi pesni go opevaat obi~ajot ni{awe (lulawe) na drvjata, {to e prosledeno so mnogu intimni ~uvstva kaj mladite: Od granka, v granka, aj \ur|e le, / junaku v raka... LIT.: Marko Kitevski, Makedonska narodna lirika, Obredni pesni, Skopje, 1997; Kiril Penu{liski, Odbrani folkloristi~ki trudovi, Skopje, 1988. M. Kit.

\URI], Voislav J. (Velika Pisanica kaj Bjelovar, Hrvatska, 25. II 1925 ‡ Belgrad, 1996) ‡ akademik, eden od najgolemite istra`uva~i na umetnosta na vizantiskiot stil. Vo prvo vreme se zani508

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

maval so slikarstvoto so goti~ki i so renesansni elementi vo Crnogorskoto primorje i vo Dubrovnik, no po 1958 g. re~isi celosno se posvetuva na prou~uvaweto na srednovekovnata umetnost vo Srbija, Makedonija, Grcija i vo Albanija, kako i na drugite spomenici na isto~nohristijanskata umetnost. Go prodlabo~il istra`uvaweto na stilot, na simbolikata i na tematskite celini, kako i dr`avno-pravnite aspekti vo vizantiskata umetnost. Negovo kapitalno delo e knigata Vizantijske freske u Jugoslaviji (prevedena na germanski i na ruski jazik). Taa pretstavuva prv celosen prikaz na site ansambli na fresko`ivopisot na po~vata na SFRJ, so re~isi polna bibliografija (do 1974 g.). Tuka prvpat soop{tuva i nekoi svoi terenski nabquduvawa za likovnite vrski me|u oddelni {koli, rabotilnici i zografi na {irokiot balkanski prostor. Poglavjata mu se koncipirani spored dr`avnite i crkovno-upravnite ramki na prostorot vo koj se situirani spomenicite. Prethodno ja objavil knigata Ikone iz Jugoslavije, vo funkcija na katalog, me|utoa toa e publikacija na celosen osvrt na ikonopisot od krajot na XI do krajot na XVII vek. Od makedonskoto kulturno nasledstvo vo domenot na `ivopisot se studiite: Najstariji `ivopis isposnice sv. Petra Kori{kog i Tri doga—aja u srpskoj dr`avi XIV veka i wihov odjek u slikarstvu. Vo studijata Markov manastir ‡ Ohrid, so morfolo{ka i so atributivna analiza go konstatira dejstvuvaweto na edna rabotilnica, ~ij{to osnovopolo`nik e Jovan Teorijan i gi utvrduva delata na ovie majstori vo narteksot na „Sv. Sofija“ vo Ohrid i na Markoviot manastir, „Sv. Bogorodica Bolni~ka“, ju`niot paraklis na „Perivlepta“ i dr. Vo studijata Radionica mitropolita Jovana zografa za prvpat donesuva prodlabo~ena stilska analiza za zografot Jovan od s. Zrze, Prilepsko, kako avtor na ikoni i na freskite vo „Sv. Andreja“ na Matka kaj Skopje, raboteni zaedno so negoviot pomo{nik, monahot Grigorij. BIBL.: Vizantijske freske u Jugoslaviji, Beograd, 1974; Ikone iz Jugoslavije, Beograd, 1961; Najstariji `ivopis isposnice sv. Petra Kori{kog, ZRVI, V, Beograd, 1958, 173‡202; Tri dogaÚaja u srpskoj dr`avi XIV veka i wihov odjek u slikarstvu, ZLU, 4, Novi Sad, 1968, 65-100; Markov manastir ‡ Ohrid, ZLU, 8, Novi Sad, 1972, 129‡162; Radionica mitropolita Jovana zografa, „Zograf“ 3, Beograd, 1969, 18‡33; Crkva Sv. Sofije u Ohridu, Beograd, 1963. Cv. Gr.

Obetki od nao|ali{teto vo \uri{te (XIV v.)

\URI[TE ‡ PREOD ‡ manastir na 10 km severozapadno od Sveti Nikole, smesten na Gradi{ka Planina. Vo sredniot vek na ovoj areal se pretpostavuva deka bil lociran gradot Koritos, kako i dvorecot na Jovan Oliver, i toa kaj sosednite sela Trstenik i Kru{ica. Crkvata vo \uri{te e posvetena na Sv. Bogorodica, spomnuvana i vo srednovekovnite izvori. Okolu nea se prekopani nekolku grobovi, u{te pred Vtorata svetska vojna. Navodno, od eden ist grob poteknuvaat rasko{nite zlatni primeroci nakit od XIV v., sega svoina na Muzejot na Makedonija: medaljon so krst od crven granit i obetka so dvoglav orel i inicijalite MPA. Tie se doveduvaat vo vrska so Marija Paleologova, vtorata `ena na Stefan De~anski. LIT.: B. Aleksova, Où est enteree Marie Paleologue, „AI#, III, Beograd, 1959; T. Tomoski, Ov~e Pole vo sredniot vek, GZFF, 4 (30), Skopje, 1978, 243‡266; E. Maneva, Ancient Jewellery from Macedonia, Middle Age, Skopje, 2005, Cat. No 22, 33. El. M.

\URKOV, Jordan ([tip, 13. H 1891 – Sofija, 8. II 1931) – pripadnik na VMRO. Zavr{il Pedago{ko u~ili{te vo Skopje. Vo Balkanskite vojni u~estvuval kako dobrovolec vo Makedonsko-odrinskoto opol~enie, vo Prvata svetska vojna kako potporu~nik vo Makedonskiot polk. Po vojnata ja napu{til voenata slu`ba, se vklu~il vo VMRO i bil vo rakovodstvoto na Makedonskoto studentsko dru{tvo „Vardar# vo Sofija. Po ubistvoto na T. Aleksandrov bil eden od najbliskite sorabotnici na Iv. Mihajlov, rezerven ~len na CK na VMRO (1925–1928), polnomo{nik na CK na VMRO za Pirinskiot del na Makedonija. Ubien e od pretstavnici na protogerovisti~kata VMRO. LIT.: IvanÍ MihaŸlovÍ, Spomeni IV. Osvoboditelna borba 1924–1934 (prodÍl`enie), Indianapolis, 1973; Zoran Todorovski, VMRO 1924–1934, Skopje, 1997. Z. Tod.

\UROVSKI, Milko (s. @il~e, Tetovsko, 26. I 1963) ‡ fudbaler. Bil fudbaler na FK †Crvena zvezda# i †Partizan# od Belgrad. Igral za mladinskata i seniorskata reprezentacija na Jugosla-

\UR^INOV

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

Milko \urovski

vija. Vo sostavot na Olimpiskata reprezentacija na Jugoslavija, na Olimpiskite igri vo Los Anxeles (SAD, 1984) osvoil bronzen medal. Po osamostojuvaweto (1991) nastapil nekolku pati i za Fudbalskata reprezentacija na Makedonija. D. S.

so kinoamaterizam. Prviot profesionalen anga`man na film go dobiva vo 1958 g., kako asistent po re`ija vo koprodukciskiot film †Dubrovski# na re`iserot Vilijam Diterle. Od 1964 g. raboti na dokumentaren film. Bil asistent i pomo{nik na pove}e poznati re`iseri. Za svojot edinstven igran film †Ispravi se Delfina# (1977) ja dobiva Bronzenata arena za re`ija na Filmskiot festival Ig. St. vo Pula. \UR^INOV, Milan (Belgrad, 28. VI 1928) ‡ eseist, kriti~ar, kni`even istori~ar i teoreti~ar, antologi~ar. ^len e na MANU od 1988 god. Zavr{il Filolo{ki fakultet vo Belgrad. Doktor e po filolo{ki nauki. Bil profesor na Filolo{kiot fakultet vo Skopje, {ef na Kated-

Scena od filmot „Ispravi se Delfina“

\UR^INOV, Aleksandar (Aco) (Skopje, 30. I 1934) ‡ filmski re`iser i scenarist. Diplomira istorija na umetnosta vo Belgrad (1962). Dolgi godini se zanimava

rata za slavistika i osnova~ i rakovoditel na Katedrata za komparativna kni`evnost. Bil ~len na redakcijata na sp. „Razgledi#, pretsedatel na Sovetot na SVP.

\

Milan \ur~inov

^len e na Makedonskiot PENcentar i ~len na DPM od 1956 g., a vo eden mandat i negov pretsedatel. Toj e najsuptilen makedonski literaturen kriti~ar, koj so svojata {iroka obrazovanost i kultiviranost, so svoite pluralisti~ki pogledi kon tvore~kite pojavi i so kriterium od najvisok domen, }e vnese nov duh vo tolkuvaweto na literaturnoto tvore{tvo vo na{ata sredina, pribli`uvaj}i ja kriti~kata dejnost kon evropskite standardi. BIBL.: Vreme i izraz, Sk., 1956; Prisutnosti, Sk., 1963; Makedonski pisateli, Sk., 1969; @ivo i mrtvo, Sk., 1974; Kriti~ki svedo{tva, Sk., 1976; Dostoevski, Sk., 1981; Sovremena makedonska kni`evnost, Sk., 1984; Proniknuvawa, Sk., 1986; Pasternak, Sk., 1987; Marksizam tvore{tvo vrednosti, Sk., 1988; Pred pragot na idninata, Sk., 1991; Zagovornici na ~ove~nosta, Sk., 1992; Nova makedonska kni`evnost, Sk., 1996; Srebreni soni{ta - Aco Karamanov, Sk., 1997; Komparativni studii, Sk., 1998; Osvojuvawe na realnosta, Sk., 2000; Oblik i misla, studii, Sk., 2000; Sobrani dela 1–10, Sk. 2008. LIT.: Mateja Matevski: Oma` za Milan \ur~inov vo knigata Isku{enijata na identitetot, 2005; Vlada Uro{evi}, Kriti~arot Milan \ur~inov vo knigata „Astrolab#, 2000 g. P. Gil.

509

E EAM (GR^KI NACIONALEN OSLOBODITELEN FRONT) (1941) – gr~ka antifa{isti~ka organizacija vo tekot na Vtorata svetska vojna sozdadena na 27. IX 1941 g. od KPG. Kon EAM se priklu~ile i Zemjodelskata partija

organizirani na teritorijalna osnova, so okolu 1.000 vernici, organizirani vo 25 lokalni zaednici, pove}eto vo isto~niot del. Lokalnite zaednici u`ivaat avtonomija vo vnatre{nata organizacija, a sorabotuvaat edinstveno

BIBL.: Antiquarian Researches in Illyricum, Part IV: Scupi, Scopia and the Birthplace of Justinian, „Archaeologia#, 49, 1, London, 1885, 79‡167; Scripta Minoa, I, Oxford, 1901; The Palace of Minos, Vol. 1-4, Oxford, 1921‡1935. A. V.-M.

Borci na EAM (Gr~ki naconalnoosloboditelen front)

na Grcija, Socijalisti~kata partija na Grcija i Sojuzot na narodnata demokratija. Celta na organizacijata bila osloboduvawe na Grcija i vospostavuvawe na nejziniot teritorijalen integritet. Vo redovite na EAM u~estvuvale i Makedonci ~lenovi na KPG. LIT.: Sintomi istoria tu KKE 1918–1949, Athina, 1988. St. Kis.

EVANGELIE APRAKOS ‡ makedonski rakopis od po~. na XIII vek. Se ~uva vo bibliotekata na RAN vo Sankt Peterburg, sign. 24. 4. 25, a spa|a vo zbirkata na Sreznevski. Za~uvani se 199 celi pergamentni listovi i 19 fragmenti, zalepeni na hartija. Kodeksot e palimpsest, pi{uvan e vrz gr~ki tekst od koj e za~uvana i edna zastavka. Iluminacijata e arhai~na. V. D. EVANGELISTI^KA CRKVA vo Republika Makedonija ‡ verska zaednica vklu~ena vo evangelizmot, priznava dva sakramenta: kr{tavawe (koe pretpostavuva veruvawe i svesnost za ~inot na kr{tavaweto) i pri~est (koja se praktikuva sekoja prva nedela vo mesecot). Vo Republika Makedonija e osnovana vo 1988/89, a e registrirana vo 1998 g. i pretstavuva duhoven i praven naslednik na Hristovata pentekostna crkva vo SFRJ na teritorijata na Republika Makedonija. Crkvata funkcionira kako Sojuz na zaednici,

1883 g. patuval niz toga{nite prostori na Makedonija, na Grcija i na Bugarija i ubiciral pove}e arheolo{ki lokaliteti, kako: Skupi (Scupi) kaj s. Zloku}ani i Tauresium kaj s.Taor (sugeriraj}i deka toa e rodnoto mesto na Justinijan I). Vo 1884 g. bil nazna~en za kustos vo muzejot A{molean vo Oksford. Vo 1894 g. stignal na Krit i vo periodot 1900-1907 ja otkril i ja istra`uval palatata na Minos vo Knosos. Istra`uvawata na po{irokata teritorija na ovoj lokalitet, so izvesni prekini, traele do 1931 g. Za zaslugi vo arheologijata vo 1911 g. ja dobil titulata Ser.

Stranici od Kodeksot na strumi~kata Evangelisti~ko -metodisti~ka crkva (1882)

vo domenot na doktrinarnite pra{awa. LIT.: Marija Ta{eva, Malite verski zaednici: kon teorijata, legislativata, samoviduvaweto, Filozofski fakultet, Skopje, 2004; Adresar na verskite zaednici vo Republika Makedonija, MCMS, Skopje, 2006. M. Ta{. Evla (Alnus Gaernt.)

Artur Xon Evans

EVANS, Artur Xon (Evans, Arthur John) (Ne{ Mils, Velika Britanija, 8. VII 1851 ‡ Joulberi, Velika Britanija, 11. VII 1941) ‡ arheolog, vtmeluva~ na istra`uvawata i prou~uvawata na kritskata civilizacija. Diplomiral istorija na Univerzitetot vo Oksford (1874). Vo 1877 g. bil nazna~en za specijalen izvestuva~ od Balkanot. Od april do septemvri

EVLA (Alnus Gaertn., fam. Betulaceae) – rod so verojatno 35 listokapni vida od postudenite podra~ja na Severnata hemisfera i dva vida od Ju`na Amerika. Drvja so ednopolni cvetovi sobrani vo resi i so {i{aresti soplodija. Listovite se celi, na dolgi dr{ki. Na korewata imaat bradavici so bakterii (azotofiksatori), koi posreduvaat vo prezemaweto na azotot od vozduhot (simbioza). Vo krajre~nata rastitelnost od na{ata zemja, zastapena e A. glutinosa Gaertn., a samo na edna lokacija visoko na Belasica i A. viridis DC. Al. And. EVLIJA ^elebi (Evliya Ýbn Dervis Mehmed Zilli) (1611 – 1688) – najpoznat osmanliski patopisec. Propatuval niz Osmanliskoto Carstvo i go napi{al golemiot „Patopis# („Sejahatname#) so ed-

EVREJSKO

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

Evlija ^elebi

nostaven stil. Vo nego se opfateni zemjite, kraevite, gradovite, palankite po koi patuval. Sejahatnameto sodr`i vkupno 10 golemi tomovi, sreduvani hronolo{ki od koi za balkanskite zemji posebno se va`ni V, VI, VII, VIII, bidej}i sodr`at opisi na gradovite, palankite i selata. Odlomki od Patopisot za na{ite kraevi se prevedeni na srpskohrvatski jazik, a posleden i najcelosen e prevodot na Hazim [abanovi} od 1954 g. Za Makedonija e interesen sedmiot tom, vo koj se dava opis na gradovite Skopje i okolinata (str. 294), Kumanovo (str. 294), Kriva Palanka (str. 296), Veles (str. 303), Prilep (str. 304), Bitola (str. 305), najop{iren prostor vo ovoj tom e posveten za Ohridskiot sanxak (str. 553–571) i opis na konacite od Ohrid do Strumica (od str. 572–685).

Linkestis (Bitola), vo Astibo ([tip) i dr. Vo sredniot vek od srednoevropskite zemji pristignale grupi Evrei–A{kenazi, koi formirale svoi evrejski op{tini i zboruvale jidi{. Najgolema a{kenaska op{tina bila formirana vo Solun. Po progonot na Evreite od [panija i od Portugalija (1492) na teritorijata na Otomanskata imperija se naselile golemi grupi Evrei nare~eni Sefardi, koi zboruvale evrejsko{panski, odnosno ladino. Se naseluvale vo gradovite vo koi prethodno ve}e postoele romaniotski zaednici. So kulturnata nadmo}, Sefardite za kratko vreme uspeale da stanat dominantni. Se integrirale vo sistemot i si obezbedile spokoen opstanok na zaednicite do pred Vtorata svetska vojna koga zapo~nal nov progon so eskalacijata na antisemitizmot. Makedonskite Evrei bile deportirani (11 mart 1943) vo logorot Treblinka, kade {to 98% od niv bile uni{teni.

E

Novata sinagoga Bet Jakov vo Skopje

EVREJSKI INTIMEN KLUB (Klub de los intimos) (Bitola, 1920) – edinstvenoto zdru`enie {to ne pripa|alo na cionizmot. LIT.: \or|i Colev-Dimovski, Bitolskite Evrei, Bitola, 1993, 137. J. Nam.

LIT.: Evlija ^elebi, Putopis – odlomci o jugoslovenskim zemljama, Sarajevo; 1979; Mala Enciklopedija Prosveta, I, str. 566, Beograd, 1978; Britanika Enciklopediski re~nik, kn. III, Skopje, 2005, 118. A. Ago

Evrei vo odredot „Dame Gruev# (1943)

Evrejki vo Makedonija

EVREI VO MAKEDONIJA – doseleni Evrei {to po razni osnovi doa|ale u{te vo Rimskata Imperija. Tuka se nastanuvale i formirale svoi op{tini, a se narekuvale Romanioti. Zboruvale na gr~ki jazik. Takvi op{tini imalo vo Tesalonika (Solun), Stobi (2 sinagogi, od II i IV vek), vo Lihnidos (Ohrid), Herakleja

Evrei vo NOB (1942–1944). Od ~lenovite na SKOJ bile uapseni (1942) i osudeni na robija [ami Moric, Moric Romano, Viktor Pardo, Avram Anaf i Eli Faraxi. Borci vo NOPO „Damjan Gruev# bile od samoto formirawe: Viktor Me{ulam-Bustrik, Josef Peso (Pepo), Mordo Todolano (Spiro). Vo odredot „Jane Sandanski# bile borci (1942): Beno Ruso (Koki), Mordehaj Nahmijas (Lazo), Nisim Alba (Miki), Aron Aroesti. Borci vo edinicite na NOV (od mart 1943) bile: Estreja Ovadija (Mara), posmrtno proglasena za naroden heroj, @amila Kolonomos (Cveta), Adela Faraxi (Kata), Estreja Levi (Lena), Roza Kamhi, Samuel Sadikario (Mo), Sami Sadikario, Albert Kasorla (Berto), Albert Ruso (Kate). LIT.: Aleksandar Matkovski, Tragedijata na Evreite od Makedonija, „Glasnik na INI#, 1, Skopje, 1958; \or|i C. Dimovski, Bitolskite Evrei, Bitola, 1993. J. Nam.

EVREJSKI KLUB VO SKOPJE (15. II 1920) – klub osnovan od vidni gra|ani zaradi moralno i duhovno vospituvawe na skopskite Evrei. Celta bila da gi razviva me|usebnite odnosi pome|u site op{testveni sloevi, da gi pomaga u~ili{tata i drugite evrejski organizacii. Klubot poseduval udoben objekt vo koj se nao|ala i „Evrejska ~italna#, koja gi dobivala site evrejski i {panski vesnici pe~ateni na celiot Balkan. Vo sostav na klubot funkcioniralo i „Evrejskoto kazino# koe kon krajot na 30-tite godini stanalo glaven centar na evrejskoto sobirawe. LIT.: Zeni Lebl, Plima i slom iz istorije Jevreja Vardarske Makedonije, Gornji Milanovac, 1990. J. Nam.

EVREJSKI ME\UNARODEN SOJUZ – v. Me|unaroden evrejski sojuz EVREJSKO @ENSKO ZDRU@ENIE VO SKOPJE (1923–1932) – kulturno zdru`enie. Negovata 511

E

EVRENOS-BEG

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

dejnost bila da organizira kulturni i edukativni aktivnosti, da dava poddr{ka na mladinskite organizacii, nezavisno od nivnite idejni opredelbi i streme`i. Koga vo Skopje bila osnovana filijalata na WIZO (1932) site ~lenki pominale vo ova zdru`enie. LIT.: Zeni Lebl, Plima i slom iz istorije Jevreja Vardarske Makedonije, Gornji Milanovac, 1990. J. Nam.

EVRENOS-BEG (XIV v. – Enixe Vardar, 1417) – osmanliski vojskovodec od najranite pohodi na Balkanot. Bil komandant na prvoto voeno krai{te so centar vo Seres, koe ja opfa}alo Ju`na Makedonija. U~estvuval vo site pozna~ajni bitki od negovoto vreme: Kosovskata (1389), Nikopolskata (1396), Angorskata (1402) i dr., ja dobil titulata gazi. Vo Enixe Vardar podignal xamija, imaret, medresa i drugi objekti. LIT.: A. Stojanovski, Zave{tanieto na Evrenos-beg vo nahijata Kon~e, „Glasnik na INI#, god. 40, br. 1, Skopje, 1996; Encylopedie de l’slam, Nouvelle edition, tome ll, C G, Paris, 1965. Dr. \.

EVRIDIKA – 1. Makedonska kralica, `ena na kralot Aminta III (393/2–370/69 g. pr.n.e.); majka na Filip II; }erka na Sira, vladetel na gornomakedonskite oblasti. 2. @ena na Ptolemaj I Soter (323– 283 g. pr.n.e.), }erka na regent-namesnikot na Makedonija Antipatar i pomlada sestra na kralot na Makedonija, Kasandar. LIT.: R. Iljovski, Koj i koga vladeel so Makedonija, Skopje, 2003. A. [uk.

Helenskiot pisatel Evripid

EVRIPID (Salamina, ok. 480 – Aretusa, 406 g. pr.n.e.) – eden od trite golemi helenski tragi~ari. @ivee vo Atina, a umira vo dvorecot na makedonskiot kral Arhelaj I, kade {to gi napi{al poslednite drami Arhelaj i Bakhi. Pogreban e vo gr. Aretusa. Epitafot na nadgrobniot spomenik go sostavuva makedonskiot poet Adaj. Od 75 negovi drami za~uvani se 18 („Medeja#, „Trojanki#, „Helena#, „Orest#, „Ifigenija na Tavrida#, „Ifigenija vo Avlida#...). 512

LIT.: Evripid. Prev. D. ^adikovska, Zumpres, 1998; Sabrane Grcke Tragedije, Beograd, 1989. A. [uk.

EVROV (JEVROVI]), Naum (Struga, prvata polovina na XIX vek ‡ Struga, kon krajot na XIX vek) ‡ u~itel, kulturno-nacionalen deec i podocna srpski propagandist. Zazel stav protiv dejnosta na novoosnovatata Bugarska egzarhija vo Makedonija (1870). Bil ~len na Dru{tvoto †Sveti Kliment# vo Ohrid (1872), podocna preustanoveno pod imeto U~eni~ko prosvetno dru{tvo †Sv. Kliment# (1885). U~estvuval na eden sostanok na ohridskite i stru{kite prvenci za obnova na Ohridskata arhiepiskopija (Ohrid, 5. XI 1875). So ~lenovi od ohridskoto dru{tvo go formirale Tajniot makedonski komitet (Sofija, 1885), ~ija pojava bugarskite vlasti ja okvalifikuvale kako †makedonski separatizam#, bidej}i †Makedoncite odbivaat da se vklu~at, i samite i svojata tatkovina, vo granicite na Bugarija, tuku se borat za samostoen kulturen i politi~ki razvoj#. Zaedno so Kosta Grup~ev podnele Memorandum do Kancelarijata na velikiot vezir so barawe za izdavawe vesnik vo Carigrad †na ~isto makedonski dijalekt# pod imeto †Makedonski list# (26. VII 1887). Vo obrazlo`enieto, me|u drugoto, navele: †Bi iznel pred {irokata javnost deka na{ata tatkovina nema ni{to op{to so Bugarite, nitu pak so drugite dr`avici, i zatoa bi propovedal izbegnuvawe i strogo predupreduvawe na nivnite intrigi.# Zaedno so K. Grup~ev, V. Karajovov i T. Popov, ispratile Memorandum do diplomatskite pretstavnici na golemite sili vo Carigrad protiv osvojuva~kite streme`i na balkanskite monarhii kon Makedonija (26. VII 1887). Podgotvil i bukvar na makedonski jazik za u~ili{tata vo Makedonija (1888), koj ostanal vo rakopis, bidej}i srpskiot ambasador vo Carigrad Stojan Novakovi} go prifatil bukvarot i jazikot na Milojko Veselinovi}. Isto taka, zaedno napi{ale i polemi~en spis za knigata na Ofejkov (A. [opov) †La Macédoine# (1887), no ostanal neobjaven. Poradi bolest se vratil vo Struga (pred 6. X 1888). LIT.: D-r Klime Xambazovski, Neuspel obid za izdavawe na †Makedonski list# vo Carigrad vo 1887 godina, †Sovremenost#, XIV, 10, Skopje, 1964, 1062–1067; D-r Bla`e Ristovski, Portreti od makedonskata literaturna i nacionalna istorija, I, Skopje, 1989, 198, 199, 538, 542–545. S. Ml.

Dejan Bogdanov vo borbata za medal (levo)

EVROPSKI PRVENSTVA VO BOREWE. Edno prvenstvo vo sloboden stil za seniori e odr`ano vo Skopje (1968), na koe nastapile okolu 90 bora~i od 18 zemji. Reprezentacijata na Jugoslavija ja so~inuvale samo bora~ite od Makedonija. Najdobro plasiranite bile: Bor~e Dimovski i Simeon [utev, a osvoile ~etvrto mesto, so {to se zdobile so pravo da nastapat na Olimpiskite igri vo Meksiko (1968). Potoa, Evropskoto prvenstvo vo borewe sloboden stil za mladinci e odr`ano vo Radovi{ (1998), na koe nastapile okolu 150 bora~i od 23 zemji. Marjan Naumov i Jon~e Ivanovski osvoile treto mesto. Isto taka, Evropskoto prvenstvo vo borewe sloboden stil za kadeti e odr`ano vo Skopje (2003), na koe nastapile pove}e od 180 bora~i od 25 dr`avi. Dejan Bogdanov F. \. osvoil vtoro mesto. EVROPSKI SUD ZA ^OVEKOVI PRAVA I RM – me|unarodna pravosudna institucija osnovana so Evropskata konvencija za osnovnite slobodi i ~ovekovi prava (3. XI 1950 – 3. IX 1953). RM ja potpi{uva na 9. XI 1995 g., ja ratifikuva na 10. IV 1997 g. i na istiot datum stapuva vo sila. Sudot e nadle`en za site pra{awa od nejzinoto tolkuvawe i primenuvawe. Prifa}aweto na zadol`itelnata nadle`nost na Sudot e pretpostavka za ~lenstvo na RM vo Sovetot na Evropa. 80% od vkupnata brojka slu~ai vo RM procesuirani pred Sudot se povredi na ~len 6 (1) od Konvencijata – povreda na pravoto na fer sudewe (sudewe vo razumen rok). IZV.: Ministerstvo za pravda na RM, Skopje, 2006. LIT.: Tatjana Petru{evska, Reforma na nadzorniot sistem na Evropskata konvencija za ~ovekovi prava, „Dijalog#, br. 14/1997. T. Petr.

EVROPSKO PRVENSTVO VO BOKS ZA KADETI (Bitola, 1997) – na nego u~estvuvale reprezentacii od 28 zemji so 186 bokse-

EVHARISTI^NA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

ri. Makedonskata reprezentacija bila sostavena od 10 bokseri: Faton Salihu, osvoil zlaten medal (do 48 kg), Denis Georgievski (66 kg) i Darko ^atleski (77 kg) osvoile bronzeni medali, Aleksandar ^urlinovski (45 kg), Tunaj Karimanov (51 kg), Vulnet Rustemi (54 kg), Roberto Memedov (57 kg), Alajdin Ja{arov (60 kg), Il~o Radevski (63 kg) i Krste Mitrevski (81 kg), a selektori bile: Vlado Kostov, Il~o Belxigerov i Petre ^ulinov. D. S.

Kik-boks

E

porane{nata obedineta Vnatre{na revolucionerna organizacija. BIBL.: Prespanskixt vojvoda Petqr Hristov – German=eto, †Ilustracix Ilinden#, No 6, Sofix, 1927/1928, 15–16; Organizacix i podgotovka na V.M.R.O. v Bitolskix vilaet, †Makedonski vesti#, No 25 i 26, Sofix, 1935, 3–5. LIT.: Spomeni i biografii na ilindenci, Bitola, 1993. S. Ml. Aleksandar Eftimov

EVTIMOV, Aleksandar (Bitola, 1874 ‡ Sofija, 1939) ‡ u~itel, publicist, prespanski i prilepski vojvoda na TMORO. Bil u~itel vo s. Buf, Lerinsko, (1895‡ 1896) i rakovoditel na Lerinskiot revolucioneren okrug na TMORO, u~itel vo Bitola (1899-1900) i ~len na Mesniot komitet i na Okru`niot revolucioneren komitet na TMORO (1900). Preminal vo ilegalstvo (1. IV 1903) i u~estvuval vo Ilindenskoto vostanie kako na~alnik na Gorskoto na~elstvo za Bufskiot revolucioneren reon. Prodol`uvaj}i ja

EVTIHIJ (XIII-XIV v.) – slikar i ikonopisec. Obi~no rabotel zaedno so slikarot i ikonopisec Mihail Astrapa, dvajcata proizlezeni od solunskata slikarska {kola. Se smetaat za najdobri slikari na renesansata na Paleolozite, so oddelni barokni elementi. Prvo zaedni~ko delo im bil freskopisot vo crkvata †Sv. Bogorodica Perivlepta# vo Ohrid (1294–1295). Kako dvorski slikari na srpskiot kral Milutin, avtori se na freskite vo crkvite †Sv. \or|i# vo s. Staro Nagori~ane, Kumanovsko (1317– 1318) i †Sv. Nikita# vo s. Bawani, Skopsko (ok. 1320). Rabotele i nadvor od Makedonija.

EVROPSKO PRVENSTVO VO KIK-BOKS – bilo odr`ano vo Skopje (2006), za seniori – ma`i i `eni, vo disciplinite laktkontakt, lou-kik i tai-kik boks, na koe u~estvuvale vkupno 527 bokseri, a od Makedonija 36. Spored osvoenite medali: I Rusija, II Srbija i III Ungarija, a Makedonija go zazela XII mesto so 6 medali: vo lou-kik boksot Rasim Aliti osvoil srebren, Aleksandar Stojkovski i Ile Ristevski bronzeni medali, a vo disciplinata tai-kik boksot Atanas Stojkovski i Daniela Lazarevska srebreni, a Leila Osmani bronzen medal. D. S. EVSTATIJ SOLUNSKI (? – 1195/97) – solunski mitropolit, vizantiski crkoven i kni`even deec. Mitropolit solunski stanal vo 1175 g. i tamu go unapreduval mona{tvoto. Kako kni`even deec gi animiral anti~kite i ranohristijanskite pogledi i u~ewa. Gi komentiral „Ilijadata# i „Odisejata# od Homer, komediite na Aristofan, delata na Pindar, Duhovniot kanon na Joan Damaskin i dr. Avtor e na kowekturata „Suda#, na pove}e govori (Epitafot za imperatorot Manojlo i Komnen), na pisma upateni do imperatorot i do crkovni dostoinstvenici, kako i na deloto „Istorija na osvojuvaweto na Solun# (pri osvojuvaweto od Normanite vo 1185 g.). LIT.: I. Velev, Vizantisko-makedonski kni`evni vrski, Skopje, 2005, 182–183. I. Vel.

Evtihij i Mihail: Pri~estuvawe na apostolite (crkva „Sv. \or|i#, Staro Nagori~ane, Kumanovsko, XIV v.)

revolucionernata dejnost vo Bitolskiot okru`en komitet (19081910), bil uapsen i osuden na smrt (1910), a potoa kaznata mu bila zameneta so do`ivotna robija. Uspeal da izbega od zatvorot (1911) i emigriral vo Bugarija (1912). Vo Prvata balkanska vojna se vratil so svoja ~eta i u~estvuval vo izgonuvaweto na osmanliskite vlasti od Bitola. Po Prvata svetska vojna go poddr`uval Privremenoto pretstavni{tvo na

LIT.: Petar Miqkovi}-Pepek, Deloto na zografite Mihailo i Eutihij, Skopje, 1967; Cvetan Grozdanov, Ohridskoto yidno slikarstvo od XIV vek, Ohrid, 1980. S. Ml.

EVHARISTI^KA GULABICA (XIII v.) – eden od raritetite na makedonskata srednovekovna crkovna riznica. Voobli~ena kako simboli~na pretstava na Sv. Duh, so funkcija na kadilnica, taa ja nadvisuvala ^esnata trpeza na ohridskata katedralna crkva 513

E

EGEJSKI

„Sv Sofija#, po nejzinoto ukinuvawe – vo „Sv. Bogorodica Perivlepta#. Vrz plasti~no izvedenoto telo (dim. 22 h 13,5 cm), izraboteno od bakar, so delumno za~uvana pozlata, so plitko vre`uvawe se imitirani perduvi. Na nego se aplicirani mobilni monohromna opa{ka i polihromni krila izvedeni so emajl vo tehnikata opus cloisonné. Aplicirani se i o~i od sino staklo. Od mobilnite delo-

Evharisti~ka gulabica

vi nedostasuvaat nozete, a klunot e rekonstruiran. Deneska „Gulabicata# e sopstvenost na Narodniot muzej vo Ohrid. Izrabotkata e karakteristi~na za rabotilnicite na emajl vo Limo`, Francija, za ~ija produkcija se smeta i ovoj primerok. Edinstveniot poznat sroden primerok se ~uva vo Luvr vo Pariz. LIT.: B. Radojkovic, Une colombe eucharistique du tresor de Saint Clement d’ Ohride, vo: Actes du XII Congress international d’etudes Byzantines, III, Beograd, 1964, 327–331. Q. X.

EGEJSKI DEL NA MAKEDONIJA – del od Makedonija pod vlasta na Grcija. Po Bukure{kiot miroven dogovor (10. VIII 1913) Grcija dobila 34.356 km² ili 51% od makedonskata teritorija. Spored jazikot {to se zboruval vo semejstvoto, vo Egejskiot del na Makedonija `iveel makedonskiot narod i nacionalni malcinstva (Tur-

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

ci, Evrei, Grci, Vlasi i Romi). Za obezbeduvawe na svoeto trajno vladeewe, gr~kite vladi se stremele da go smenat etni~kiot karakter so proteruvawe na makedonskoto (hristijansko i muslimansko) i turskoto naselenie, kako i so kolonizirawe na inorodno naselenie. Po silata na Nejskiot (1919) i Lozanskiot miroven dogovor (1923), od Egejskiot del na Makedonija bile proterani 436.000 Makedonci i Turci i na mestoto na iselenoto makedonsko naselenie gr~kite vladi kolonizirale 618.000 doselenici. Makedonskoto ime i makedonskiot jazik bile zabraneti. Makedonskite imiwa i prezimiwa bile grcizirani. Se progonuvala makedonskata narodna svest, kirili~noto pismo i jazikot. Makedonskiot otpor minuval niz dve fazi – pasiven i organiziran, aktiven otpor protiv gr~kata politika na denacionalizacija i asimilacija. So osnovaweto na VMRO(Ob), vo baraweto sojuznici se orientirale kon gr~kata levica (KPG), koja bila edinstvenata politi~ka sila {to go priznavala makedonskiot etni~ki identitet. Vo Vtorata svetska vojna Makedoncite od Egejskiot del na Makedonija aktivno i masovno u~estvuvale vo antifa{isti~kata borba, organizirani vo makedonsko nacionalno dvi`ewe, so fomirawe Makedonski narodnoosloboditelen front (SNOF) i Makedonska vojska (SNOV). Vo toa vreme se afirmirale makedonski nacionalni vrednosti (prosveta, vesnici i u~ili{ta na makedonski jazik, kulturno-umetni~ki dru{tva). Po dogovorot od Varkiza, makedonskoto ime i makedonskiot jazik povtorno bile zabraneti i gr~kata dr`ava po~-

nala da sproveduva politika na bel teror protiv makedonskoto naselenie. Vo po~etokot na Gra|anskata vojna (1946–1949), so KPG bila sklu~ena spogodba za zaedni~ka borba za prezemawe na vlasta i za razre{uvawe na makedonskoto nacionalno pra{awe so priznavawe na pravoto na samoopredeluvawe. Vo uslovi na nacionalno-politi~ko organizirawe i razvivawe na nacionalnata kulturna dejnost, toa bil period na nova afirmacija na makedonskite nacionalni vrednosti so obrazovanieto (makedonski u~ili{ta so 10.000 u~enici), vesnicite na makedonski literaturen jazik, bogoslu`bata na makedonski jazik itn. Po Gra|anskata vojna od Grcija bile proterani u{te 30.000 Makedonci, koi zaminale vo isto~noevropskite zemji. Po 1990 g. vo Egejskiot del na Makedonija e formirana prvata legalna nacionalna makedonska politi~ki partija „Vino`ito#, koja dejstvuva za priznavawe na makedonskoto nacionalno malcinstvo vo Grcija i na nacionalnite prava (obrazovanie, literatura, vesnici, emisii na makedonski jazik, kako i zastapenost na makedonskiot vo administracijata). LIT.: S. Kiselinovski, Egejskiot del na Makedonija (1913–1989), Skopje, 1990; istiot, Etni~kite promeni vo Makedonija (1913–1995), Skopje, 2000. St. Kis.

„EGZODUS 2001# ‡ delo za simfoniski orkestar. M.: T. Man~ev. Prvo izveduvawe: Skopje, 2002 g. Dr. O.

EGIP]ANI vo Republika Makedonija ‡ pripadnici na etnikum, koj, spored op{toprifatenite kategorizacii bil vklu~en vo romskata etni~ka grupa. Poslednive godini ja istaknuvaat svojata etni~ka distinktivnost so naglasuvawe na razlikite vo potekloto i kulturnite osobini za da se steknat so status na malcinska zaednica. LIT.: „Statisti~ki godi{nik na Republika Makedonija“, Skopje, 2005. M. Ta{.

Pogled od Olimp kon Egejskiot del na Makedonija

514

EDINAESETTA MAKEDONSKA (KAVADARE^KA) NARODNOOSLOBODITELNA BRIGADA (Kavadare~ko, 3. X ‡ Ohrid, 6. XII 1944) ‡ voena edinica na NOV i POM. Bila formirana od borci od sostavot na Osumnaesettata dopolnitelna brigada na ^etirieset i prvata (makedonska) divizija na NOVJ. Bila imenuvana kako Edinaesetta, bidej}i dotoga{nata Edinaesetta makedonska (kumanovska) NO brigada bila rasformirana. Dejstvuvala dol` komunikaciite Prilep‡Gradsko i Negotino‡ Gradsko, spre~uvaj}i go german-

†EDINAESETTI OKTOMVRI#

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

E

Borbeniot pat na Edinasetata makedonska narodnoosloboditelna brigada

skoto povlekuvawe od Grcija kon Skopje, so borbi vo Tikve{ijata ‡ Drenovo, Grbavec (9. X), ]esendre, Raec (19. X), Devol, Raec (2022. X), Negotino (23. X), na Pletvar, na patot Prilep‡Gradsko (29. X), Prilep (29. X ‡ 2. XI), na Pletvar (30. X), kaj Krivolak (6 i 7. XI), Gradsko (8. XI), Ki~evo i Gostivar (15-18. XI). Podocna vo Ohrid vlegla vo sostav na ^etirieset i devettata (makedonska) divizija na NOVJ. IZV.: Zbornik dokumenata i podataka o Narodnooslobodila~kom ratu jugoslovenskih naroda, tom VII, Borbe u Makedoniji, kn. 4. Vojnoistorijski institut Jugoslovenske armije, Belgrad, 1952, 131. LIT.: Kiro Gelevski, Naselba Gradsko ‡ osnovawe i razvoj, Gradsko, 1998, 136; D-r Marjan Dimitrijevski, Makedonskata vojska 1944-1945, INI, Skopje, 1999, 117118. S. Ml.

EDINAESETTA MAKEDONSKA (KUMANOVSKA) NARODNOOSLOBODITELNA BRIGADA (s. Pelince, Kumanovsko, 27. VIII 1944 ‡ Vele{ko, 20. IX 1944) ‡ voena edinica na NOV i POM. Bila formirana od vkupno 370 novopristignati borci od Kumanovsko, Krivopalane~ko i Kratovsko. Imala niza uspe{ni borbi: na `elezni~kata stanica Gli{i} kaj Kumanovo (30/31. VIII), vo Berovo (2. IX), kaj s. Stracin (5. IX), Kratovo (6. IX), Berovo (8. IX), Kratovo (9. IX), razoru`ala edna bugarska divizija vo s. Dovezence, Kumanovsko (10. IX), Sveti Nikole (14. IX) i na patot Veles-Skopje (no}ta me|u 17/18. IX), a potoa bila rasformirana, so vleguvawe na Prviot i Vtoriot kumanovski bataljon vo sostavot na Tretata makedonska NOUB, a Tretiot kratovski bataljon ostanal samostojno da dejstvuva vo Sveti Nikole. LIT.: Spomen zbornik na zaginatite borci od NOV i `rtvi na fa{isti~kiot teror od Kumanovo i Kumanovsko 1941-1945, Kumanovo, 1976, 182; D-r Marjan

Borcite na Edinaesetata makedonska (Kumanovska) narodnoosloboditelna brigada vo oslobodenoto Kumanovo

Dimitrijevski, Makedonskata vojska 1944-1945, INI, Skopje, 1999, 115-117. S. Ml.

EDINAESETTATA PE[ADISKA DIVIZIJA NA BUGARSKATA ARMIJA (1915) – divizija formirana od mobilizirani Makedonci od site delovi na Makedonija od 20 do 40-godi{na vozrast. [tabot na divizijata se nao|al vo Sofija, a komandant bil polkovnikot Krsto Zlatarev (roden vo Ohrid). Formaciski se sostoela od {est makedonski i eden bugarski polk. Imala vkupno 33.745 vojnici i podoficeri i 326 oficeri. Vooru`uvaweto i oficerskiot kadar go obezbedila bugarskata armija. LIT.: D. Min~ev, Formirane na kadrovata divizija prez 1915 g. za obu~enie na BÍlgari ot MakedoniÔ i Odrinsko, Voennoistori~eski sbornik, br. 5, SofiÔ, 1984. V. St.

„EDINAESETTI OKTOMVRI# – fabrika za avtobusi SANOS –

Skopje. Postoi od 1930 g. kako rabotilnica za popravka na avtobuski i kamionski karoserii. Od 1946 g. e vo dr`avna sopstvenost i proizveduva po 40 avtobuski karoserii godi{no na stari kamionski {asii. Od 1949 g. raboti kako samostojna dr`avna fabrika za avtobusi vo Skopje (FAS) spored ~e{ka, a od 1954 spored licenca na avstriskata firma „SAURER#. Samonose~ki karoserii se pravat od 1958 g., a od 1965 seriski i do 1.500 {asii godi{no. Od 1967 g. raboti po licencen dogovor za stru~na i tehnolo{ka sorabotka so Dajmler-Benc, ~ii{to motori se vgraduvani vo avtobusite, minibusite, trolejbusite i specijalnite aerodromski vozila i pod za{titenoto ime „SANOS# se prodavani vo porane{na Jugoslavija, Polska, Rusija, Kina, Ukraina, Egipet, Sirija, Turcija. Po kratok prekin na rabotata, vo 2003 g. fabrikata so

Fabrikata za avtobusi „Edinaesetti oktomvri“ - SANOS, Skopje

515

E

EDINSTVEN

160.000 m² proizvodni pogoni, servis, skladi{ta, administrativni zgradi i kompletna infrastruktura ja kupuva kompanijata „UNITAJARS# od Skopje. Vo 2004 g. e restartirano proizvodstvoto i fabrikata oficijalno e preimenuvana vo „SANOS#, koja prodol`uva so razvojot, proizvodstvoto i proda`bata na sovremeni avtobusi po evropski standardi za kvalitet, bezbednost, ekonomi~nost i vlijanie na Sl. A. okolinata. EDINSTVEN NARODNOOSLOBODITELEN FRONT (Skopje, 26–27. XI 1944) – organizacija na levite antifa{isti~ki sili. Formiraweto i razvojot na ENOF vo Makedonija e od pred Vtorata svetska vojna i gi sobiral antifa{isti~kite sili kako protivte`a na raste~kiot fa{izam. Zajaknal po okupacijata na zemjata vo 1941 g. i vo tekot na Narodnoosloboditelnata i antifa{isti~ka borba vo Makedonija (1941– 1945). Vo toj period se vikal Narodnoosloboditelen front (NOF). Institucionalno organizirawe na ENOF vo Makedonija bilo izvr{eno na Kongresot na ENOF odr`an na 26–27 noemvri 1944 g. vo Skopje, koga bilo re{eno da se organizira mre`a na odbori na ENOF potrebni za masovna rabota. LIT.: D-r Lazar Lazarov, Op{testvenopoliti~kite organizacii vo obnovata i izgradbata na NR Makedonija 1944-1948, Skopje, 1979; D-r Novica Veljanovski (so koavtori), Zapoznajte ja Makedonija, Skopje, 2001. N. V.

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

unapreduvawe na nivnata socijalno-zdravstvena za{tita i za drugi rabotni~ki prava. Funkcioniraweto na ednopartiskiot politi~ki sistem ne dopu{tal sindikalna nezavisnost, tuku sindikatot bil sostaven del na toj sistem. Po 1991 g. postojat nezavisni sindikati po struki i dejnosti. LIT.: D-r Lazar Lazarov, Op{testvenopoliti~kite organizacii vo obnovata i izgradbata na NR Makedonija 1944-1948, Skopje, 1979; D-r Novica Veljanovski (so koavtori), Zapoznajte ja Makedonija, Skopje, 2001. N. V.

„EDINSTVO# (21. V / 2. VI 1880) – narodno sobranie na Makedonija, sostaveno od vidni dejci od Makedonija na koe u~estvuvale 32 delegati, re~isi od site delovi na makedonskata teritorija. Se odr`alo po inicijativa od Leonidas Vulgaris i pop Konstantin Bufski. Sobranieto re{ilo da pobara od Vladata na osmanliskata dr`ava da gi sprovede re{enijata sodr`ani vo ~l. 23 od Berlinskiot dogovor za Makedonija, a od pretstavnicite na evropskite golemi sili vo Solun da posreduvaat vo nivnoto sproveduvawe. Vo slu~aj na oglu{uvawe na Vladata vo Carigrad, Sobranieto }e go povikalo makedonskoto naselenie na oru`je so devizata „Makedonija na Makedoncite#. Ova sobranie izbralo i tri~lena vlada so zada~a da pobara od golemite sili sproveduvawe na re{enijata od Berlinskiot dogovor za Makedonija. LIT.: Hristo Andonov–Poljanski, Odbrani dela, II, Skopje, 1981; Krste Bitoski, Makedonija vo vremeto na golemata isto~na kriza 1875–1881, Skopje, 1982; Hristo Andonovski, Privremenata vlada na Makedonija (maj–juni 1880) – Makedonija vo isto~nata kriza 1875–1881, Skopje, 1978. D. Jov.

Solunskiot vesnik „Edinstvo#

Zgradata na Sojuzot na sindikatite na Makedonija

EDINSTVENI SINDIKATI NA MAKEDONIJA (Skopje, 10. I 1945) ‡ strukova organizacija na rabotnicite vo Makedonija. Osnovana e so cel da se bori za podobruvawe na rabotnite i `ivotnite uslovi na rabotnicite, za 516

„EDINSTVO# (Solun, 27. IX 1908 ‡ 5. I 1909) ‡ vesnik. Sopstvenik bil Hristo ^ernopeev, a urednici Pavel Deliradev, Ang. Tomov i Dimo Haxidimov, izleguval dvapati nedelno. Bil pe~aten vo pe~atnicite Akvarone i „Obedinenie i napredok#. Gi poddr`uval federalisti~kite idei i zazel stav protiv Egzarhijata i konstitucionite klubovi. LIT.: D-r Boro Mokrov, Razvojot na makedonskiot pe~at i novinarstvo (od prvite po~etoci do 1945 godina), Skopje, 1980, 93‡95; D-r Boro Mokrov ‡ M-r Tome Gruevski, Pregled na makedonskiot pe~at (1885‡1992), Skopje, 1993, 50. S. Ml.

„EDINSTVO# (Kostursko, 1947‡ 1949) ‡ mese~en vesnik, organ na Okru`niot odbor na NOF za Kostursko, na makedonski i na gr~ki jazik. Go izdaval Glavniot oddel za agitacija i propaganda na NOF za Egejska Makedonija. Glaven urednik bil Mi~o Gubidenov. Bil umno`uvan na {apilograf. LIT.: D-r Risto Kirjazovski, Makedonskiot pe~at vo Egejskiot del na Makedonija vo tekot na Gra|anskata vojna (1945-1949), „Istorija#, VIII, 2, Skopje, 1972, 93-119; D-r Boro Mokrov ‡ M-r Tome Gruevski, Pregled na makedonskiot pe~at (1885–1992), Skopje, 1993, 146. S. Ml.

EDIPOVSKI, Durgut (Kratovo, 17. X 1937 ‡ Skopje, 21. IV 1991) ‡ op{testvenik. Bil ~len na SKM (1959). Diplomiral na Ekonomskiot fakultet vo Skopje (1961) i rabotel kako referent i sovetnik za grade`no zanaet~istvo vo regionalnata Stopanska komora na grad Skopje (1961‡1965). Podocna bil pomo{nik sekretar i zamenik sekretar na Stopanskata komora na Makedonija, sekretar na sekretarijatot za industrija i rudarstvo pri Stopanskata komora na Makedonija, ~len na Ekonomskiot sovet na Sobranieto na SRM, ~len na Izvr{niot sovet na Sobranieto na SRM i republi~ki sekretar za op{tostopanski raboti i pazar vo dva mandata (28. IV 1976 ‡ 24. IV 1986). Isto taka, bil pratenik vo Ve}eto na narodite na Sobranieto na SFRJ, delegat i potpretsedatel na Sobranieto na SRM (1986‡1991) i pretsedatel na Upravniot odbor na Republi~kiot fond za kreditirawe na pobrziot razvitok na nedovolno razvienite krai{ta. LIT.: Pogreban Durgut Edipovski. V~era vo Skopje. Komemorativna sednica vo Sobranieto na SRM, †Nova Makedonija#, XLVII, 15893, Skopje, 23. IV 1991, 3; Makedonski vladi, 60 godini, Skopje, 2005, 65 i 68. S. Ml.

EDNAKVOKRILCI (Homoptera) – insekti so dva para ednakvo gradeni membranozni krila, po {to go dobile imeto. Usniot aparat na ednakvokrilcite ima rilka {to ja zaboduvaat vo rastenijata i so ~ija{to pomo{ cicaat rasEdnakvokrilec titelni sokovi. Karakteristi~no e {to vo nivnoto telo, vo posebni organi, `iveat sitni gabi~ki koi imaat va`na uloga vo nivniot metabolizam. Kaj pove}eto vidovi nozete se prisposobeni za odewe, a kaj nekoi zadnite noze i za skokawe. Vo redot ednakvokrilci zastapeni se nad 30.000 vidovi, podredeni vo dve grupi, crcorci – `e`e-pe-

EZERA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

~e (Cicadoidea) i rastitelni vo{ki (Aphidina). Vo Makedonija ima 332 taksona ednakvokrilci, od koi 2 se endemi~ni (Edwardsiana mirjanae Jankovic i Cicadetta macedonica Schedl). LIT.: Ljubomir Jankovic, Homoptera: Auchenorrhynha from Macedonia, Acta, Mus. Mac. Sci. Nat., Skopje, 1971, 12(3): 42‡50; Ljubomir Jankovi}, Opis jedne nove vrste iz familije Cicadellidae (Homoptera: Auchenorrhynha) iz Makedonije (Jugoslavija), „Glas“, CCCVI, Srpska akademija nauka i umetnosti, Odeqewe prirodnomatemati~kih nauka, Beograd, 1978, 43: 27-30; Matija Gogala, Tomi Trilar and Vladimir T. Krpac, Fauna singing Cicadas (Auchenorrhynha: Cicadoidea) of Macedonia – A bioacoustic survey, Acta Entomologica Slovenica, Ljubljana, 2005, 13/2: 103‡126. V. T. K. – M. Kr.

EDNODNEVKI (Ephemeroptera) – red najprimitivni insekti so krilja. Nivnite larvi `iveat vo voda, a vozrasnite edinki ne se hranat i `iveat mnogu kratko, po {to i go dobile imeto. Vo Makedonija dosega se registrirani 63 taksoni, od koi 5 se makedonEdnodnevka ski endemiti. LIT.: C. G. McGavin, Insects, Spiders and other terrestrial Arthropods, London, 2000; P. A. Meglitsch, Invertebrate Zoology, Oxford, 1972; P. Ikonomov, Ednodnevkite (Ephemeroptera) na Makedonija fam. Ephemerellidae, „Acta. Mus. Mac. Sci. Nat.#, 8 (3), Skopje, 1961, 53–74. Sv. P. – V. Sid.

EDONIJA – anti~ka oblast me|u ustieto na r. Strimon i r. Nesta, naselena od Edonci i od Pierijci, koi, vo vremeto koga se {iri makedonskata dr`ava, se preseluvaat od Pierija (Termajski Zaliv) vo podno`jeto na pl. Pangaj. Ovaa oblast e bogata so rudno bogatstvo, drvena gra|a, stoka, `ito i riba. Pred osvojuvaweto na Filip II (357 g.), vo golem broj gradovi `iveele helenski kolonisti. Gradovite Amfipol i Filipi (osnovan od Filip) pretstavuvaat golemi ekonomski i kulturni centri vo antikata. LIT.: F. Papazoglu, Makedonski gradovi u rimsko doba, Skopje, 1957. A. [uk.

EDRILEC (Iphiclides podalirius L.) – dnevna peperuga. Leta karakteristi~no, kako da edri. Ima krilja so `oltocrni (tigrovi) {ari. @ivee prete`no na otvoreni neramni tereni, vo grmu{ki i na livadi. Se hrani so nektar. Vo Peperugata edrilec periodot na (Iphiclides podalirius L.) parewe se sobira vo pogolemi populacii. Prezimuva vo stadium na kukla. Rasprostraneta e vo Sredna i vo

Ju`na Evropa. Vo Makedonija se javuva vo dve generacii od april do septemvri. Poznata e kako migrant.

E

na Srbija#, br. 44 i 45, Skopqe, 1924; šslam ansiklopedisi, 120 cüz, šstanbul, 1970; Encylopedie de l’islam, nouvelle edition, livraison 55-56, Leiden-Paris, 1969. Dr. \.

LIT.: Josef Thurner, Die Lepidopterenfauna Jugoslawish Mazedoniens. I. Rhopalocera, Grypocera und Noctuidae, Posebno Izdanie, Acta. Mus. Mac. Sci. Nat., Skopje, 1964; Lionel G. Higgins and Norman D. Riley, A fild guide to the Butterflies of Britain and Europe, London and Glasgow, 1970; Paul Scheider – Predrag Jaksic, Die Tagfalter von Jugoslawisch Mazedonien Durina (Rhopalocera und Hesperiidae), München, 1990. V. T. K. – M. Kr.

EDUKACIJA VO [UMARSTVOTO – se izveduva vo ramkite na srednoto i visokoto obrazovanie. [koluvaweto na kadrite so sredno obrazovanie se izveduva vo u~ili{tata vo Kavadarci, Skopje i vo Prilep, kade {to se formiraat slednite profili: {umarski tehni~ari od op{ta nasoka, za pejza`na arhitektura, za primarna prerabotka i za finalna obrabotka na drvoto. Visokoto obrazovanie se izveduva na [umarskiot fakultet vo Skopje, kade {to se educiraa kadri od oblasta na {umarstvoto (1947– 1970/71), a potoa se vovede nova nasoka za obrazovanie na kadrite od oblasta na drvnata industrija. Od nasokata {umarstvo (1983– 1985) se formiraa dve nasoki: nasoka za odgleduvawe i melioracija na {umite i nasoka za iskoristuvawe i transport. Nova organizacija na nastavnata dejnost be{e napravena vo 1998 g., koga bea formirani dva oddela: {umarstvo (so nasoki za {umarstvo i za ozelenuvawe i unapreduvawe na `ivotnata sredina) i drvna industrija (so nasoki za mehani~ka tehnologija na drvoto i za dizajn i tehnologija na mebel i enterier). Od 1970 g. e organizirana nastava od tret stepen na 19 studiumi (oblasti) za magistratura i 5 za specijalizacija. Steknuvaweto na nau~niot stepen doktorat na nauki be{e organizirano u{te od prvite godini po formiraweto na Fakultetot. Od negovoto formirawe (2005), diplomirale vkupno 2.688 studenti, od koi 1.477 na Oddelot {umarstvo i 955 na Oddelot drvna industrija. Al. And. EDHEMIJA – dervi{ki red. Osnovan po smrtta na Ibrahim bin Edhem od oblasta Belha, vo Iran, koj `iveel vo VIII v. U~eweto im se sostoelo vo toa sekoj da `ivee od rezultatite na svojot trud, a smislata vo `ivotot da bide {ireweto na islamot. Redot bil slabo prisuten i vo Makedonija, kade {to ima za~uvano gravuri od XV i XVII v., na koi se prika`ani dervi{i-edhemii. LIT.: Aleksandar Matkovski, Otporot vo Makedonija, 2, Skopje, 1983, 260-262; Gli{a ElezoviÊ, Dervi{ki redovi, „Ju`-

E`

E@OVI (Erinaceidae) – familija od redot insektojadni cica~i (Insectivora), so vkupno 21 vid, koi ja naseluvaat Afrika, Evropa i Azija. Vo Makedonija, kako i vo cela Jugoisto~na Evropa se sre}ava samo eden vid e` (Erinaceus concolor). LIT.: S. Petkovski – B. Krystufek, Cica~i na Makedonija, Skopje, 1998; A. J. MitchellJones, G. Amori, W. Bogdanovicz, B. Krystufek, P. J. H. Reijnders, F. Spitzenberger, M. Stubbe, J. B. M. Thissen, V.Vohralik, J. Zima, The Atlas of European Mammals, London–San Diego, 1999. Sv. P. – V. Sid.

Igumenot Ezekil

EZEKIL (s. Glo|i, Tetovsko, 1836 – 1898) – igumen. U~enik na le{o~koto bogoslovsko }elijno u~ili{te, a vo manastirot Hilandar go dobil ~inot jeromonah. Bil igumen na Le{o~kiot manastir „Sv Atanasij# (1878–1898), koj vo toa vreme stanal ekonomski mo}en. Se istaknal vo borbata protiv bugarskata i protiv srpskata propaganda. Bil ubien od „vrhovistite#. LIT: B. Svetozarevi}, Osvrt kon nacionalnata dejnost na igumenot Ezekil vo Le{o~kiot manastir (1878–1898), „Glasnik na INI#, 42/2, Skopje, 1998; I. Petru{evski, B. Svetozarevi}, Le{o~kiot manastirski kompleks, Skopje, 2001.Br. Sv.

EZERA. Vo RM ima nad 160 ezera. Od niv po priroden pat se nastanati pove}e od 50, a drugite pretstavuvaat ve{ta~ki akumulacii. Spored na~inot na nastanokot na ezerskite bazeni, tie se delat na: tektonski, urniski, krajbre`noizvorski, postglacijalni, karstni, organogeni i ve{ta~ki aku517

E

EZERSKI

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

ska eja (Circus pygargus) i stepska eja (Circus macrourus). LIT.: Birds in Europe: population estimates, trends and conservation status, „BirdLife International Conservation Series#, 12, Cambridge, 2004; C. Harrison, An Atlas of the Birds of the Western Palaearctic, Glasgow, 1982. Sv. P. – V. Sid.

EJUPI, Tuna Perihan (Skopje, 20. III 1955) ‡ akterka. ^len na Turskata drama vo Teatarot na narodnostite od 1972 g. Ulogi: Ko{tana; Zona Zamfirova; Kasta Diva vo istoimenite dela, Sofie (†Ugursuz#); Len~e (†Begalka#); Klodija (†Tetovirani du{i#); Gertruda (†Kral Hamlet#); Najniskoto planinsko ezero Lokuv na planinata De{at (1.565 m)

mulacii. Po svoeto zna~ewe se istaknuvaat tektonskite ezera, kako {to se: Ohridskoto, Prespanskoto i Dojranskoto Ezero. Prirodnite postglacijalni ezera se delat na erozivni, akumulativni i kombinirani. Od niv pozna~ajni se: Bogovinskoto Ezero, Golemoto i Maloto Pelistersko Ezero, Crnoto Ezero, Karanikoli~koto Ezero, Podgori~koto Ezero i dr. Najniskoto planinsko ezero se nao|a na viso~ina od 1.565 m (ezeroto Lokuv na planinata De{at), a najvisokoto na 2.470 m (ezeroto Golem Korab na planinata Korab). Zasega edinstven primer na urniski tip ezera kaj nas e Mokli{koto Ezero, koe e nastanato vo dolinata na Vata{ka Reka, so urnuvawe na edna od dolinskite strani i so pregraduvawe na re~nata dolina. Edinstven primer na krajbre`no-izvorski tip ezera kaj nas e ezeroto Ostrovo kaj manastirot „Sveti Naum#. Organogenite ezera se za~uvani na mali i ograni~eni povr{ini vo mo~uri{nite tereni. Tie se nastanati so sedimentacija na organska materija pri uni{tuvawe na nekoga{nite ezera. Niv vo minatoto gi imalo pove}e, a denes pozna~ajni se: Sini Viroj, Novoselski Vir 1, Novoselski Vir 2 (vo slivot na r. Sateska), vo Debarca i na drugi mesta. Ve{ta~kite ezera pretstavuvaat poseben tip ezera koi gi gradi ~ovekot i nivnata voda se koristi za pove}e nameni.

ganizmi (ribi, invertebrati i mikroorganizmi), niz koi protekuvaat potoci na energija i materii. Vo Makedonija se sre}avaat site tri vida ezerski ekosistemi: oligotrofni (siroma{ni vodi so hranlivi materii), kakvo {to e Ohriskoto Ezero, mezotrofni (sredno bogati so hranlivi materii), kakvo {to e Prespanskoto Ezero i eutrofni (bogati so hranlivi materii), kakvo {to e Dojranskoto Ezero. Antropogenite vlijanija vrz ezerskite ekosistemi pridonesuvaat da se nagolemuvaat koli~inite na hranlivite materii vo vodite, zgolemuvaj}i ja nivnata produkcija. Q. Gr. EZERCI – mnogubrojno i voinstveno slovensko pleme, koe se naselilo na Peloponez (VII v.), vo plodnata dolina na Lakonija, a podocna se povlekle kon planinata Tajget. Zaedno so Milinzite broele od 20 do 25 iljadi lu|e, naseluvale teritorija od okolu 750 km2. Ja za~uvale svojata samostojnost do po~etokot na IX v., koga bile pot~ineti od Vizantija. Krevale vostanija protiv vizantiskata vlast, no ne uspeale da ja vratat samostojnosta. LIT.: T. @ivkoviÊ, Ju`ni Sloveni pod vizantijskom vla{Êu (600–1025), Beograd, 2002. K. Ax.

LIT.: Dragan Vasilevski, Klasifikacija na ezerata vo Republika Makedonja spored na~inot na postanokot na ezerskite baseni, „Geografski razgledi#, kn. 30. Skopje, 1995. Dr. V.

EZERSKI EKOSISTEM. Site prirodni ezera vo Makedonija obrazuvaat ezerski ekosistemi, koi im ovozmo`uvaat razvoj i samoregulacija na `ivite organizmi, usloveni so zaemnite odnosi na avtotrofnite planktonski, submerzni i heterotrofnite or518

Eja

EJI (Circus) – sredno golemi grablivi ptici so dolgi krilja i opa{ka i so piski. Vo Makedonija se sre}avaat ~etiri vidovi: blatna eja (Circus aeruginosus), polska eja (Circus cyaneus), livad-

Tuna Ejupi

Regana (†Kral Lir#); Nastasja (†Idiot#); Dona Elvira (†Don @uan#); Hurmuz (†Hurmuz i nejzinite sedum ma`i#) i dr. R. St. EKA (nacionalna i socijalna za{tita) – gr~ka organizacija vo Egejskiot del na Makedonija vo Vtorata svetska vojna. Bila formirana vo oktomvri 1943 g. vo Ko`ansko od majorot na gr~kata vojska Papavasiliu i dejstvuvala vo selata na podno`jeto na planinata Karakamen. Se borela protiv gr~koto makedonsko osloboditelno i antifa{isti~ko dvi`ewe. LIT.: T. Mamurovski, Bugarskata propaganda vo Jugozapadna i Centralna Egejska Makedonija (1941–1944), Skopje, 1989. St. Kis.

EKOLOGIJA NA [UMITE – granka na op{tata ekologija, nauka za odnosite na {umskite drvja i nivnite zaednici vrz okolinata, za vlijanieto na okolinata vrz niv i za nivnite promeni pod vlijanie na vnatre{nite i nadvore{nite faktori. Ovoj zbir pojavi se razgleduva od biolo{ki i od stopanski aspekt. Na toj na~in, ovaa nauka ovozmo`uva podobro i polesno re{avawe na {umsko-stopanskite problemi. Zatoa ekologijata na {umite, pokraj biologijata na drvjata, pretstavuva osnova na mnogu drugi {umarski nauki (odgleduvawe na {umite, po{umuvawe, melioracija na degradirani {umi i dr.). Delot od ekologijata na {u-

EKONOMIJATA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

jata stanala vistinska nauka duri so pojavata na deloto na Adam Smit (1723–1790), Istra`uvawe na prirodata i pri~inite za bogatstvoto na narodite (1776). Ottoga{ pa do dene{ni dni, ekonomijata do`ivuva nezapirliv podem. Ekonomistite razlikuvaat mikroekonomija i makroekonomija. Mikroekonomijata go ispituva odnesuvaweto na poedine~nite firmi, na potro{uva~ite i na oddelnite ekonomski sektori vo ekonomskiot `ivot. Makroekonomijata go izu~uva funkcioniraweto na ekonomijata vo celina, odnosno gi elaborira najsinteti~kite ekonomski agregati: stapkite na rast na bruto doma{niot proizvod (stapkite na ekonomskiot rast), nevrabotenosta i inflacijata i nivnite me|usebni odnosi. Ekonomistite,

E

nastaven kadar (eden negov del obrazuvan vo stranstvo, a drug del vo jugoslovenskite univerzitetski centri), pretstavuva{e presvrtnica vo toj pogled. Vo {eesettite godini na minatiot vek bea otvoreni i prvite postdiplomski studii vo Makedonija (i vo toga{na Jugoslavija) po monetarna ekonomija. Za pottiknuvawe na ekonomskite istra`uvawa poseben pridones dade Ekonomskiot institut od Skopje. Potoa sleduva{e formirawe i na drugi visokoobrazovni institucii (visoki {koli i fakulteti) od ekonomskata struka (Prilep i Ohrid). Vo zemjata se pojavija i prvite ekonomski spisanija („Stopanski pregled#, godi{nicite na fakultetite i na Ekonomskiot institut i dr.), a zapo~na da se razviva i izdava~kata dejnost

Dolinata na rekata Treska

mite {to go prou~uva odnosot na edinkata kon faktorite na nadvore{nata sredina se vika avtoekologija, a na nasadite sinekologija. Al. And. EKOLO[KA MRE@A VO REPUBLIKA MAKEDONIJA – del od evropskata ekolo{ka mre`a (PEEM – Panevropska ekolo{ka mre`a; PEEN – Pan European Ecological Network; Natura 2000). Proizleguva od Konvencijata za biolo{kata i za predelskata raznovidnost (OON, 1992). Se zasnovuva na za{titata na prirodnite habitati, florata i faunata, so vospostavuvawe prirodni vrski me|u niv. Obezbeduva odr`uvawe na biolo{kata raznovidnost, za{tituvaj}i dragoceni i edinstveni ekosistemi ili vidovi, konzerviraj}i gi prirodnite aspekti i ~uvaj}i gi ranlivite ekosistemi ili vidovi nad kriti~noto nivo. Pretstavuva zna~ajna osnova pri podgotovkata na prostornite, urbanisti~kite i drugite razvojni planovi. Vladata na RM ja utvrduva ekolo{kata mre`a i dava nasoki za upravuvaS. H. P. we so nea. EKONOMIJATA KAKO NAUKA – go izu~uva alociraweto, t.e. razmestuvaweto na retkite resursi kon to~kite na nivnata racionalna upotreba. Spored sinteti~kiot koncept za predmetot na izu~uvawe na ekonomijata na nobelovecot Pol Semuelson, ekonomijata treba da odgovori na tri klu~ni pra{awa: [to da se proizveduva? Kako da se proizveduva? Za kogo da se proizveduva? Iako lu|eto se interesirale za ekonomski temi mnogu odamna, u{te od anti~ko vreme, ekonomi-

Ekonomskiot institut, [tip

isto taka, razlikuvaat pozitivna i normativna ekonomija. Pozitivnata ekonomija gi izu~uva faktite vo ekonomijata, t.e. ekonomskite pojavi, fenomeni i procesi takvi kakvi {to se vo realniot `ivot. Nejzinite zaklu~oci se jasni, realni i ~esto potkrepeni so konkretni brojki, kvantificirani. Normativnata ekonomija vo analizata vnesuva eti~ki i vrednosni sudovi i kriteriumi i ka`uva kakvi treba da bidat rabotite. Nesoglasuvawata me|u ekonomistite za nekoi ekonomski pra{awa glavno proizleguvaat od normativnata ekonomija. Ekonomskata nauka vo Makedonija do`ivuva sestran razvoj po Vtorata svetska vojna. Dinami~niot ekonomski razvoj na zemjata nalo`i potreba za edukacija na visokostru~ni kadri od ekonomskata struka. Formiraweto na Ekonomskiot fakultet vo Skopje (1950 g.) glavno so makedonski

(sredno{kolski u~ebnici, skripti, univerzitetski u~ebnici i sl.). Rastot i razvojot na makedonskite ekonomski visokoobrazovni i nau~ni institucii otvori mo`nosti i za prestoj na na{i kadri vo renomirani stranski univerziteti, za steknuvawe na ekonomskite kadri so nov fond na znaewa i nivni transfer vo zemjata. Vo ist pravec dejstvuva{e i rastot i razvojot na modernite makedonski pretprijatija, vklu~uvaj}i gi tuka i onie so rasprostraneta me|unarodna aktivnost, bankite, osiguritelnite kompanii itn. Razvojot na makedonskata ekonomska nauka dobi vo kvalitet po osamostojuvaweto na Republika Makedonija, so kompleksnata reforma na studiskite programi na ekonomskite fakulteti i nivno pribli`uvawe kon evropskite i svetskite standardi, so u{te ponaglasena mo`nost za razmena na nastavnici i stu519

E

EKONOMSKA

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

naxment. Isto taka, Ekonomskiot institut organizira i odbrana na doktorski disertacii od oblasta na ekonomijata. Vo tekot na svoeto dosega{no rabotewe toj ostvaruva plodna sorabotka so brojni institucii od zemjata i od stranstvo. Svojata nau~noistra`uva~ka i obrazovna dejnost ja ostvaruva so sopstveni kadri, kako i so anga`irawe nadvore{ni sorabotnici preku razni formi. Za svojata uspe{na dolgogodi{na rabota, dobitnik e na pove}e nagradi i priznanija. IZV.: Internet i dokumentacija na Ekonomskiot institut – Skopje. M. S.

Ekonomskiot fakultet, Prilep

denti so stranski univerziteti, studirawe na na{i kadri vo stranstvo, u~estvo na makedonskite nau~nici i eksperti vo zna~ajni me|unarodni nau~ni proekti, formirawe na novi ekonomski fakulteti i na zaedni~ki studii (dodiplomski i postdiplomski) so renomirani stranski univerziteti, so vospostavuvawe moderni makroekonomski oddelenija vo NBM i vo Ministerstvoto za finansii itn. LIT.: P. Samuelson and W. Nordhaus, Economics, Eighteenth Edition, McGraw-Hill International Edition, 2005, 3–15; T. Fiti, Ekonomija – osnovi na ekonomijata, Skopje, 2006, 5–19. T. F.

EKONOMSKA NEEDNAKVOST – dispariteti vo distribucijata na dohodot me|u poedincite i grupite vo op{testvoto. Neednakvosta obi~no pretstavuva del od po{irokata analiza na siroma{tijata i blagosostojbata. Op{toprifateno merilo na neednakvosta e Xini koeficientot, koj se presmetuva vrz osnova na Lorencovata kriva, koja e vizuelno merilo na neednakvosta i go poka`uva procentot od dohodot prisvoen od strana na najsiroma{nite % od naselenieto. Kolku e pogolema povr{inata me|u linijata na sovr{enata ednakvost (dijagonalata) i Lorencovata kriva, tolku e pogolema neednakvosta vo distribucijata na dohodot me|u naselenieto. Xini koeficientot pretstavuva odnos me|u povr{inata {to ja zatvoraat dijagonalata i Lorencovata kriva i vkupnata povr{ina pod dijagonalata, v. Grafikon. Makedonija spa|a vo redot na zemjite so umereno nivo na neednakvost vo distribucijata na dohodot. Xini koeficientot, koj vo prettranzicioniot period iznesuva{e 22, denes iznesuva 35, i e relativno stabilen. Negoviot porast e rezultat, glavno, na jakneweto na privatniot sektor, kade {to neednakvosta e zna~itelno poizrazena. Spored nobelovecot Sajmon Kuznec (Simon Kuznets), nivo520

to na ekonomskata neednakvost e rezultat na fazata na ekonomskiot razvoj (Kuznecova kriva), {to prakti~no zna~i deka zemjite so nisko nivo na ekonomski razvoj obi~no se karakteriziraat so relativno ramnomerna distribucija na ostvareniot dohod. Takov e primerot i so Republika Makedonija. LIT.: A. Sen and J. Foster, On Economic Inequality (Radcliffe Lectures). Oxford University Press, 1997; Dr`aven zavod za statistika, Anketa za potro{uva~kata na doma}instvata vo Republika Makedonija 2004, 4.4.5.01, 2005. D. E.

Publikacija za 50-godi{ninata na Ekonomskiot institut, Skopje

EKONOMSKI INSTITUT – SKOPJE – osnovan od Vladata na NRM, so Uredba br. 704 od 30. VI 1952 g., kako samostojna nau~noistra`uva~ka institucija pri Sovetot na Vladata. Institutot izvr{uva nau~noistra`uva~ka i obrazovna dejnost. Istra`uva~kata dejnost e od oblasta na ekonomskata teorija, razvojnata i aplikativnata ekonomija. Pogolemiot del od nau~noistra`uva~kite aktivnosti se objavuvaat vo posebni knigi, spisanija, godi{en zbornik i sl., a del se objavuvaat vo interni izdanija (proekti, studii, analizi, elaborati i sl.). Obrazovnata dejnost se ostvaruva preku organizirawe postdiplomski studii od oblasta na me|unarodnata ekonomija, finansiskiot menaxment, agrarnata ekonomija, pretpriemni{tvoto i od oblasta na me|unarodniot me-

EKONOMSKI RAST I RAZVOJ – fundamentalno povrzan razvoj so zasiluvaweto na faktorite na produktivniot kapacitet na nacionalnata ekonomija – zemjata, trudot, kapitalot i tehnologijata niz vremeto. Vo po{iroka smisla, ekonomskiot razvoj pretstavuva postojan porast na standardot na `iveewe, {to podrazbira porast na per capita dohodot, podobro obrazovanie i zdravje i za{tita na ~ovekovata okolina. Dinamikata na ekonomskiot razvoj ~esto e pod vlijanie na javnite politiki, instituciite, investiraweto vo infrastrukturata, dano~nite i regulatornite politiki, razvojot na obrazovanieto i drugite komponenti na ekonomskoto opkru`uvawe koe, vo ponovo vreme, se epitomizira vo terminot „biznis-klima#, koj sodr`i tro{o~ni i netro{o~ni faktori. Teorijata na razvojot nastojuva da odgovori kako i zo{to ekonomiite razli~no rastat vo vremeto. Klasi~nata teorija na razvojot (Smith, Marx, Shumpeter, Lewis) ima multidimenzionalno, istorisko gledawe na razvojnite resursi, tehni~koto znaewe, socijalnite, institucionalnite i politi~kite strukturi. Centralnata struja na povoenata teorija (Solow, Meade), a osobeno od osumdesettite godini na minatiot vek (Romer, Lucas, Baro), se stremi da bide monokauzalna i sugerira sinteza vo unidimenzionalni re{enija. Vo najednostavnite modeli, stapkata na rast kako varijabla e derivat na vremeto. Poimot ekonomski rast go podrazbira zgolemuvaweto na materijalnoto bogatstvo. Voobi~aeno, toj se meri so godi{nata stapka na rast na realniot (bez inflacija) bruto op{testven proizvod (BOP). Teorijata na ekonomskiot rast pove}e se odnesuva na potencijalniot proizvod, odnosno na proizvodot pri „polna vrabotenost#, otkolku na rastot na agregatnata pobaruva~ka ili na agregatniot proizvod. Od-

EKONOMSKI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

delni avtori (Kindleberger) ekonomskiot razvoj go definiraat kako rast plus strukturni promeni. Makedonija pred Vtorata svetska vojna be{e tipi~no nerazviena agrarna zemja vo koja tri ~etvrtini od vkupnoto naselenie `iveeja od zemjodelstvo. Vo povoenite godini, vo ramkite na SFRJ, SR Makedonija registrira{e dinami~en ekonomski rast i po{irok ekonomski razvoj, prosleden so intenzivni strukturni transformacii. Modelot na ekonomski razvoj be{e ekstenziven, potpren na centralizacijata na resursite, se karakterizira{e so intenzivni kapitalni investici i so obemni transferi na naselenie i na resursi. Zna~ajni bea i investiciite vo drugata infrastruktura – obrazovanieto, zdravstvoto, kulturata i vo drugite oblasti. Vo oddelnite periodi visokite investicii, poradi niskata startna osnova i silnata ekspanzija, uslovija izrazito visoki stapki na rast vo me|unarodni standardi.

skite faktori predizvikaa natamo{no opa|awe na rastot. Padot be{e drasti~en vo prvata polovina na devedesettite godini; 1990 (–9,9%), 1991 (–7%), 1992 (–8%) i 1993 (–9,1%) i ne{to poblag 1994 (–1,8%) i 1995 (–1,2%). Stapki porastot na realniot BDP 1996 1,2 1997 1,4 1998 3,44 1999 4,3 2000 4,6 2001 4,1 2002 2,75 2003 3,2 2004 4,2 2005 3,8 2006* 3,2 *procenka

Stapkata na ekonomski rast (porast na op{testveniot proizvod) vo SR Makedonija 1948–50 1951–55 1956–60 1961–65 1966–70 1971–75 1976–80 1981–85 1986–90

5,5 6,7 5,9 8,5 7,5 6,1 5,5 0,6 –1,2

Od po~etokot na osumdesettite godini na minatiot vek dinamikata na rastot poka`uva znaci na iscrpuvawe. Otsustvoto na politi~ki i na ekonomski reformi, neadekvatno definiranite sopstveni~ki prava i distorziraniot sistem na stimuli produciraa znaci na ekonomska stagnacija. Modelot na debalansiran, ekstenziven rast, vode{e kon neadekvatna alokacija na resursite, opa|a~ki prinosi i namaleni doma{ni za{tedi. Mekite buxetski ograni~uvawa i nedostigot na doma{ni za{tedi dovede do inflatorno finansirawe, razli~ni tipovi na oskudici i tesni grla vo proizvodstvoto i potro{uva~kata, potpirawe na eksterni finansiski resursi, alocirani vo niskoefikasnata upotreba, {to tendenciski rezultira{e so rast na zadol`enosta. Konsekventno, ekonomskiot model producira{e raste~ka nevrabotenost. Po osamostojuvaweto, tranzicioniot {ok, dezinflacijata i neekonom-

Grfikon na rastot na BDP (1997-2006)

Po 1996 g. se zabele`uva blago o`ivuvawe na rastot. I pokraj znacite na graduelna akceleracija, op{tiot zaklu~ok e deka ekonomskiot rast vo celiot tranzicion period e slab i nestabilen. Perzistencijata na niski stapki na realniot rast, pridru`ena so zna~itelni fluktuacii go demonstrira ograni~eniot kapacitet na ekonomijata da generira rast. Realniot rast poslednive godini fluktuira vo marginite na mnogu tesen rang, {to pretstavuva opasnost od stabilizirawe na niskoto nivo (stacioneren trend). Slabata vkupna faktorska produktivnost i neefikasniot ekonomski rast se sledeni so porastot na nevrabotenosta. Neadekvatnostite na javnite politiki, zadocnetoto, bavno i nere{itelno sproveduvawe na reformite, slaboto restruktuirawe i neefikasnite institucii, pokraj drugite ograni~uvawa, se pri~ini za prolongiranata tranzicija i za otsustvoto na ekonomskata dinamika.

E

IZV.: Republi~ki zavod za statistika, Razvojot na SR Makedonija 1945–1984; EBRD, Transistion Report, 2005. LIT.: Goce Petreski, Ekonomski rast i razvoj, Skopje, 2002. G. Pet.

EKONOMSKI SPISANIJA. Vo RM izleguvaat nekolku periodi~ni ekonomski spisanija (mese~ni ili kvartalni). Od niv }e gi izdvoime slednive: „Stopanski pregled# (sp. na Sojuzot na ekonomistite na Makedonija); „Prilozi# (na Oddelenieto za op{testveni nauki na MANU); „Sovremeno pretprijatie# (sp. na Sojuzot na smetkovodstvenite i finansiskite rabotnici na Makedonija, 1958); „Smetkovodstveno-finansiska revija# (sp. na Sojuzot na dru{tvata na smetkovodstvenite i finansiskite rabotnici na Makedonija, 1973); „Marketing# (sp. na Makedonskoto zdru`enie za marketing, 1994); „Bilten na Ministerstvoto za finansii# (1999); „Ekonomski razvoj# (sp. na Ekonomskiot institut – Skopje); „Ekonomija i biznis#; „Stopanski vesnik# (sp. na Stopanskata komora na Makedonija); „Ekonomski istra`uvawa# (Narodna banka na Makedonija); „Bilten na Makedonskata berza#; kvartalnata publikacija na CEA – Skopje i dr. Pokraj gorespomnatite periodi~ni ekonomski glasila, ekonomskata problematika e predmet na elaborirawe i vo brojni nedelni i dnevni vesnici, kako i vo nekoi elektronski izdanija. M. S. EKONOMSKI FAKULTET VO PRILEP. Zapo~na so rabota od 1960 g., koga vo Prilep be{e osnovana Vi{ata ekonomsko-knigovodstvena {kola, koja po nekolku godini prerasna vo Visoka ekonomska {kola (1966), so specijalizirana nastava i naso~enost kon analiti~ko-finansiskoto i komercijalnoto rabotewe, a od nea proizleze Ekonomskiot fakultet (1973). Prv dekan na ovoj fakultet be{e profesorot Qup~o Axi Mitreski. Vo izminatiot period i osobeno poslednive desetina godini, ovoj fakultet postigna evidentni rezultati vo moderniziraweto i podigaweto na kvalitetot na nastavnoobrazovniot proces i na nau~noistra`uva~kata rabota. Denes, na ovoj fakultet ima pet sovremeni studiski programi na dodiplomski studii za: biznis-ekonomija; smetkovodstvo, finansii i revizija; me|unarodna ekonomija i biznis; marketing-menaxment i delovna statistika i informatika. Na postdiplomskite studii funkcioniraat studiski programi za: me|unarodna ekonomija i biznis; biznis-administracija; MBA me521

E

EKONOMSKI

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Ekonomskiot fakultet, Skopje

naxment, delovni finansii i delovno i razvojno planirawe i upravuvawe so ekonomskite procesi. Dosega ovde diplomirale 3.945, magistrirale 44 i doktorirale 37 lica, so {to institucijata dava zna~aen pridones vo sistemot na nacionalnoto visoko obrazovanie po biznis i ekonomija vo Republika Makedonija. Fakultetot, poslednive nekolku godini, svoite napori gi fokusira vrz implementiraweto na evropskite standardi na studirawe i obvrskite {to proizleguvaat od Bolowskata deklaracija. IZV.: Interni materijali na Ekonomskiot fakultet od Prilep. T. F.

EKONOMSKI FAKULTET VO SKOPJE (14. XI 1950) ‡ redosledno petti fakultet na Univerzitetot †Sv. Kiril i Metodij#, osnovan so Uredba na Vladata na NRM †so cel teoretski da se izgraduvaat i prakti~no da se podgotvuvaat visokokvalifikuvani ekonomski kadri#. Po prvata u~ebna godina bil preimenuvan vo Pravno-ekonomski fakultet so dva otseka ‡ Praven i Ekonomski (3. XI 1951). Po pet godini sepak bil razdelen na dva samostojni fakulteta ‡ Praven fakultet i Ekonomski fakultet (1. VII 1956). Toj e najvisokata i najafirmiranata nastavno-nau~na ustanova vo RM od oblasta na ekonomskite nauki, koj postojano ja pro{iruva i ja zbogatuva svojata dejnost. Na nego prvpat na prostorite na SFRJ bile vovedeni postdiplomski studii od oblasta na monetarno-kreditnite problemi (1961/62), a potoa i od oblasta na ekonomikata na pretprijatijata (1966/67), od oblasta na marketingot i od oblasta na ekonomskiot razvoj so metodi na ekonomskata analiza (1972/73). Spored nastavniot plan, po~nuvaj}i od u~ebnata 1998/99 g. ima otseci za menaxment, za ekonomija, za marketing, za finan522

siski menaxment, za smetkovodstvo i revizija i za nadvore{na trgovija. Na nego diplomirale nad 12.000 ekonomisti. Sega na nego rabotat 47 doktori na nauki i 13 magistri na nauki, so 3.823 (2.140 redovni i 1.683 vonredni) studenti. Organizira redovni postdiplomski studii od oblasta na monetarnata ekonomija, ekonomskiot razvoj so metodi na ekonomska analiza, biznis-ekonomija, marketing, nadvore{en promet i menaxment, kako i specijalisti~ki studii od oblasta na planiraweto i rakovodeweto na investicionite proekti, prestrukturiraweto na stopanstvoto (malite i srednite pretprijatija), menaxmentot, nadvore{nata trgovija i marketingot. Na nego se odbraneti nad 420 magisterski temi i nad 105 doktorski disertacii. Sorabotnicite realizirale nad 130 doma{ni i me|unarodni proekti od fundamentalen, razvoen i primenuva~ki karakter od oblasta na makroekonomskata politika, od strategijata na op{testveno-ekonomskiot razvoj, ekonomskite odnosi na

Ekosistemi vo Makedonija

zemjata so stranstvo, menaxmentot, marketingot, ekonomikata na pretprijatijata, smetkovodstvoto i delovnite finansii, transformacijata na pretprijatijata so op{testven kapital, pazarot i cenite, finansiite i bankarstvoto. Razviva i bogata izdava~ka dejnost. Osven svojot †Godi{nik#, ima objaveno nad 80 studii, u~ebnici i u~ebni pomagala. Ima bogata sorabotka so razni univerziteti, organizacii i institucii vo zemjata i vo svetot. Dava zna~ajna poddr{ka i na aktivnostite na Studentskata organizacija. Vo ramkite na Fakultetot raboti i Evropskiot dokumentacionen centar (ogranok na Centarot za evropska dokumentacija od Brisel). IZV.: 50 godini Ekonomski fakultet – Skopje, Skopje, 2000; Izve{tai za samoevaluacija na Ekonomskiot fakultet vo Skopje. S. Ml.

EKOSISTEMI VO MAKEDONIJA. Poradi razli~nite klimatsko-vegetaciski po~veni podra~ja na kopnoto vo RM, se razlikuvaat pove}e vidovi kopneni i vodeni ekosistemi, pretstaveni

EKOSISTEMI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

Planinata Karaxica

so prirodnite ezera. Od vodnite ekosistemi najzna~aen e ekosistemot na Ohridskoto Ezero, koj po svojata produktivnost spa|a vo oligotrofni ekosistemi, za razlika od Prespanskoto Ezero, koe e mezotrofen voden ekosistem. Pod silnoto antropogeno vlijanie ja zgolemuva trofijata na svoite vodi i vo opredeleni periodi, osobeno vo letniot period, minuva vo eutroen voden ekosistem. Dojranskoto Ezero e priroden voden eutrofen ekosistem, koj be{e so najgolema produktivnost vo Evropa. Antropogenite vlijanija pridonesoa negovata produktivnost mnogu da se namali. Kopnenite ekosistemi se razli~ni po golemina. Ima golemi i mali ekosistemi. Kopnenite ekosistemi vo Makedonija se razvivaat vo 7 vertikalni zoni so klimazonalni {umski zaednici (T. Nikolovski 1965; Hans Em 1970, 1974; S. Dekov et all 1983; 1987, R. Rizovski 1989, 1993). Vo submediteranskoto podra~je se razviva ekosistemot na dabot prnar i bel gaber (Coccifero-Carpinetum orientalis Oberd. emend Ht). Se razviva vo Gevgelisko, Valandovsko do Demir Kapija, potoa vo Dojransko i vo jugozapadniot del na strumi~koto podra~je. Se razviva na mala nadmorska viso~ina od 40 do 500 m. Vo kontinentalno–submediteranskoto podra~je se razviva ekosistemot na dabot blagun i bel gaber (Querco-Carpinetum orientalis macedonicum Rudski and Ht). Vo Republikava se

razviva na golemi povr{ini vo centralniot i vo severniot del, pomalku na isto~niot i najmalku vo zapadniot del, vo isto~noto krajbre`ie na Ohridskoto Ezero i vo najniskite delovi pokraj rekite Crn Drim i Radika. Vo ova podra~je spa|aat: Povardarieto, Demir Kapija, Tikve{ko, Vele{ko i Skopska Kotlina, kotlinata okolu rekata P~iwa, dolniot tek na Crna Reka, do vlezot vo Pelagonija, okolu rekata Bregalnica, Ov~epolsko, [tipsko, Ko~ansko i Krivopalane~ko, del od Zletovsko, okolu rekata Strume{nica, Radovi{ko i Strumi~ko i rekata Treska do Makedonski Brod od Pore~ieto. Vo submediteranskoto toplo kontinentalno podra~je se sre}avaat refugialni fitocenozi so mnogu reliktni i endemski vidovi. Vo toplokontinentalnoto podra~je se razviva ekosistemot na ploska~evo-ceroviot dabov ekosistem (Quercetum Frainetto - cerris macedonicum Oberd. emend Ht). Pogolem del od ovoj ekosistem se nao|a vo Zapadna Makedonija: Polo{ko, Ki~evsko, Debarsko, Bel~i{ko, Izdeglavsko, Stru{ko, Ohridsko, Prespansko i Pelagoniskata Kotlina. Mal del se javuva vo Krivopalane~ko, Kratovska i Del~evska Kotlina. Se razviva na nadmorska viso~ina od 400 do 850 m. Ladnoto kontinentalno podra~je go zafa}a ekosistemot na dabot gorun (Orno-Quercetum petraea Em). Pokriva pojas od 200 m, zazemaj}i ja nadmorskata viso~ina od 900 do

E

1.100 m, vedna{ nad ekosistemot na ploska~ i cer. Toj e posleden pojas od daboviot region, koj se razviva na silikatna podloga. Vo podgorskoto kontinentalno planinsko podra~je se razviva ekosistemot na podgorska bukova {uma (Festuco heterophullae – Fagetum Em). Se razviva kako pojas po site makedonski planini, na nadmorska viso~ina od 1.100 do 1.300 m. Zafa}a {iroka zona i pokriva golemi povr{ini. Vo nego se nao|a i najgolemata drvna masa, a ekosistemot vo vegetacijata se razviva bez su{en period. Uslovite se suphumidni, povolni za razvoj na bukovite i na bukovoelovite ekosistemi. Tie se klimazonalni i mezofilni. Gorskokontinentalnoto planinsko podra~je vo Makedonija go naseluva ekosistemot na gorska bukova {uma (Calamintho grandiflorae – Fagetum Em). Se razviva vo site delovi na RM, nad zonata na podgorskata buka vo {irok pojas od 1.300 do 1.650 m nadmorska visina, na podloga od kompaktni silikatni i karbonatni steni. Vo ovoj ekosistem dominira bukata, spre~uvaj}i go razvojot na drugite drvja. Zatoa i elata slabo napreduva. Vo gorskiot pojas se sre}ava i bukovo-eloviot ekosistem (Abieti Fagetum macedonicum Em), vo Mavrovsko, planinata Nixe, Visoki ^uki na Ko`uf, Gali~ica i na Bistra, Jakupica i Pelister. Ekosistemot na ~isti elovi {umi (Fago – Abietetum meredionale Em) e ekstremno acidofilen. Subalpiskoto planinsko podra~je e najvisokiot pojas na {umska vegetacija i go naseluva ekosistemot na (Fagetum subalpinum Scardo – pindicum (Ht Treg)Em). Ovoj ekosistem se razviva na site planini vo Makedonija, povisoki od 1.650 m nadmorska visina. Toj e prodol`enie na gorskiot bukov pojas, no se razlikuva po svojata visina i po deformitetite poradi nepovolnite klimatski uslovi. Vo ova podra~je e ekosistemot na molikovite {umi so borovinki (Myrtiillo – Pinetum peucis subalpinum Em). Se razviva na silikatna podloga na kamenesti po~vi na planinata Pelister. Od ekosistemot na munikata (Pinion heldreichii Ht) se ostanati samo tragi na masivot na Gali~ica vrz varovni~ka podloga. Ekosistemot na subalpski smrekovi {umi (Picetum subalpinum scardicum Em) se javuva na mali povr{ini (na [ar Planina), se razviva na 1.700–2.000 m nadmorska visina, kako ~isti {umi ili vo zaednica so elata. Ekosistemot na krivuqot (Pinetum mughy macedonicum (Ht)Em se razviva na najvisokiot 523

E

EKOTOKSIKOLOGIJA

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

ekosistemi i da se obezbedat pravilni procenki na rizikot i hazardnite efekti. Vakvi istra`uvawa vo Makedonija se prisutni od 90-tite godini na HH vek vo ramkite na programite za za{tita na trite golemi prirodni ezera (Ohridskoto, Prespanskoto i D. R.-Z. Dojranskoto Ezero).

Nau~niot sovet na Institutot za biologija, Skopje

del od subalpskiot pojas na planinata Jakupica i na mali ostatoci na [ar Planina do 2.500 m nadmorska visina. Se razviva na silikatna i karbonatna podloga, poradi {to se javuva vo dve varijanti (silicicolum Em i calcicolum Em). Vo alpsko planinsko podra~je se razvivaat visokoplaninski klimazonalni trevesti ekosistemi na planinite: Ko`uf, Nixe, Baba so Pelister, De{at, Korab, [ar Planina i Jakupica. Na karbonatni steni se razviva ekosistemot na Edraiantheto – Helianthemum alpestris Ht na plitki po~vi, a na podlaboki po~vi ekosistemot na Trifolium norici- Caricetum i Edraiantheto – Elynetum Ht. Vrz silikatna podloga se razviva ekosistemot na Diantho scardici – Festucetum(heleri) Ht, a na grebenite so silen udar na vetrovite ekosistemot Lino – Seslerietum Ht.

EKOTOKSIKOLOGIJA, AKVATI^NA – nauka {to gi izu~uva potencijalnite efekti na zagaduva~ite vrz vodenite ekosistemi. Ovaa nau~na oblast e vo postojan podem i nejzinite rezultati imaat sè pogolemo zna~ewe za stopanstvoto, za pravnata regulativa i za brojnite ekolo{ki organizacii. Taa e interdisciplinarna nauka, koja gi opfa}a ekologijata, fiziologijata, biohemijata, molekularnata biologija i hemijata. Ispituvawata imaat cel podobro da se zapoznaat hazardnite efekti na zagaduvaweto na razli~no nivo na biolo{kata organizacija – od kletka do ekosistem, da se razvijat tehniki za biomonitoring vo akvati~nite

Q. Gr.

EKOTOKSIKOLOGIJA – granka na toksikologijata {to se zanimava so toksi~nite efekti predizvikani od zagadenata `ivotna sredina vrz konstituentite na ekosistemite: `ivotnite (vklu~uvaj}i gi i lu|eto), rastenijata i mikroorganizmite, vo eden integralen kontekst (Truhaut, 1969). Ekotoksikologijata se smeta za integracija na ekologijata i toksilogijata, ili, spored Chapmen (2002), taa pretstavuva ekologija vo prisustvo na toksikanti. Vaka definirana, ovaa nau~na disciplina opfa}a cela niza nau~ni istra`uvawa od pove}e nau~noistra`uva~ki timovi vo Makedonija pri: Institutot za biologija na PMF, Hidrobiolo{kiot zavod, Higienskiot zavod, Zemjodelskiot fakultet, Veterinarniot institut i dr. Istra`uvawata od vakov vid se zapo~nati kaj nas kon krajot od 80tite godini od HH vek i se vo posD. R.-Z. tojan podem. 524

Petar Mazev: Kompozicija 11 (1989)

EKOCID – specifi~en termin (so poteklo od ’genocid’) naj~esto upotrebuvan za opi{uvawe na letalnite antropogeni vlijanija vrz prirodnite ekosistemi, pred sè, preku nivno neodr`livo koristewe za potrebite na drug proces ili sistem. Primeri: dreniraweto na na{ite prirodni blatski ekosistemi, kako: Stenskoto, Ara~inovskoto, Katlanovskoto Blato, poradi epidemiite na malarija i su{eweto na DojSv. K. ranskoto Ezero. „EKSPRES# ‡ nezavisen dneven informativno-politi~ki vesnik. Prviot broj izlegol na 1 septemvri 1999 g. vo Skopje. Osnova~, direktor i glaven urednik e Stojan Nasev, odgovoren urednik Petar Lazarevski. Izdava~ „Magros# d.o.o. Skopje, pe~atnica „Neorisio# kraj Solun. Po 97 izdadeni broevi, vesnikot zgasna na 28 dekemvri 1999 g. B. P. \. EKSPRESIONIZAM (lat. exprimere ‡ da izrazi) ‡ me|unarodno dvi`ewe vo umetnosta {to se

ELEKTROENERGETSKA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

razviva me|u 1905 i 1920 g. Akcentot go stava na vnatre{nite (psiholo{ki, duhovni, egzistencijalni) do`ivuvawa na umetnikot. Slikite na N. Martinoski (1929 ‡1933) se smetaat za prvi ekspresionisti~ki dela kaj nas. Po 1945 g. se manifestira vo slikarstvoto na D. Koco, B. Trajkovski, V. \or|ievski, P. Mazev, R. Lozanoski, G. ^emerski, D. Manev i dr. Se javuva vo grafikata (M. Spirovska, B. Barutovski) i vo crte`ot (R. Lozanoski so ciklusot crte`i „Sliki od bolnicata#, 1964). Vo skulpturata najdobro e izrazen vo deloto na D. Todorovski „Jama# (1958).

vawa, makedonskata ela pretstavuva preoden vid pome|u evropskata (A. alba Mill.) i gr~kata ela (A. cephalonica Loud.) i kako takva e izdvoena vo poseben takson (A. borisii regis Mattf. syn. A. alba Mill. var. acutifolia Turr.). Al. And.

E

ELEK ‡ gorna dopojasna obleka (so dol`ina kolku da mo`e da se vmetne vo pojasot), bez rakavi, a se nosi preku ko{ulata. Toj e skroen od zadnica (grb), prednica (predni poli) i latica (pravi par~iwa postaveni pome|u zad-

LIT.: Boris Petkovski, Pottici i prepletuvawa: Nikola Martinoski i germanskiot ekspresionizam (katalog), MGS, Skopje, 1996. L. N.

EKSPROPRIJACIJA – odzemawe ili ograni~uvawe na pravoto na sopstvenost na zemja so nadomest, {to se vr{i so poseben akt na dr`aven organ. Se izveduva vo slu~ai na potreba za izgradba na pati{ta, `elezni~ki linii, kanali, rudnici, naselbi, industriski objekti i dr. Dr. \o{.

Borci na ELAS

ELAS (GR^KA NARODNOOSLOBODITELNA VOJSKA) (1942 –1946) – formirana e vo fevruari 1942 g., so Glaven {tab na ~elo so gen. Sarafis Stefanos, voeno krilo na EAM. ELAS vo Vtorata svetska vojna vojuvala protiv fa{isti~kite okupatori, a od ideolo{ki pri~ini i so gr~kite monarhisti~ki sili (EDES i EKKA). Vo 1946 g. so Dogovorot od Varkiza, so pomo{ta na Velika Britanija, ELAS bila razoru`ana i vlasta ja prezele gr~kite monarhisti. LIT.: St. Sarafis, O Elas, 1953, s.a, s.l. St. Kis.

Elek

ni{teto i prednicite). Naj~esto bil izrabotuvan od bela i crna J. R.-P. kla{na.

Ela vo zimski pejza`

ELA (A. alba Mill., fam. Pinaceae) – golemo iglolisno drvo od Sredna i Ju`na Evropa. Ima monopodijalen rast so pre{lenovidno razgranuvawe i mazna kora. Iglovidnite listovi se kratki, na vrvot zase~eni so dve beli linii od grbot, spiralno rasporedeni, ras~e{lani. Rasplodnite organi se resi, pri {to od `enskite se formira krupna, ispravena {i{arka so podolgi sterilni lu{pi od plodnite. Gradi ~isti ili me{oviti nasadi po visokite planini, prete`no vo Zapadna Makedonija. Spored ponovite prou~u-

Evu{ka Elezovi}

ELEZOVI], Evu{ka ([tip, 28. XII 1947) ‡ pijanist. Diplomirala na FMU vo Skopje (V. Krpan, 1972), kade {to i magistrirala (V. Krpan, 1978). Profesor e na FMU vo Skopje od 1985 g. Koncertirala kako solist i vo pove}e kamerni sostavi (Duo Dimitriev‡Elezovi} i dr.) vo Republika Makedonija i vo pove}e evropski zemji. Sn. ^.-An.

ELEKTROENERGETSKA MRE@A VO RM ‡ sostavena od delovite so nominalni naponi: 110, 150 (samo vod kon Grcija), 220 i 400 kV. Glavnata uloga na mre`ata 400 kV e da gi povrze najzna~ajnite proizvodni kapaciteti so najgolemite potro{uva~ki centri i da obezbedi soodvetni vrski so sosednite EES. Takvi vrski postojat so severniot i so ju`niot sosed, se gradi so isto~niot i se predviduva so zapadniot. Mre`ite 110 i 400 kV se me|usebno direktno povrzani preku interkonektivni avtotransformatori (so nominalna mo}nost 300 MVA), bez mo`nost za regulacija na naponot pod optovaruvawe. Vo RM nema transformatori so prenosen odnos 400/220 kV/kV. Mre`ata od 220 kV ja sozdavaat 525

E

ELEKTROENERGETSKI

eden vod pome|u HC „Vrutok# i TS „Skopje 1# i dva interkonektivni voda kon TC „Kosovo A#. Mre`ite od 110 i 220 kV se me|usebno povrzani preku soodvetni avtotransformatori vo postrojkite na HC „Vrutok# i TS „Skopje 1#. So ogled na sega{nata uloga na mre`ata od 220 kV vo EES na RM i orientacijata na {irewe na mre`ata od 400 kV, ne se predviduva gradba na novi objekti so nominalen napon od 220 kV. Pred pove}e godini mre`ata od 110 kV pretstavuvala osnovna prenosna mre`a vo RM. So razvojot na mre`ata od 400 kV se menuvala i ulogata na mre`ata od 110 kV. Taka, oddelni delovi na mre`ata od 110 kV dobivale podra~na ili lokalna uloga. Distributivnata EE mre`a sodr`i SN i NN del, a vo nekoi slu~ai i VN del. Vodovite od SN del se so nominalen napon od 10, 20 ili od 35 kV. Transformatorite pome|u VN i SN mre`a se so regulacija na napon pod optovaruvawe. Vo prethodnata faza od elektrifikacijata, po pravilo, bea koristeni transformaciite: 110/35, 35/10 i 10/0,4 kV/kV. Podocna, vo podra~jata so pogolema gustina na optovaruvawata, zapo~nala primenata na transformaciite 110/10 i 10/0,42, odnosno 110/20 i 20/0,42 kV/kV. LIT: 50 godini makedonsko elektrostopanstvo, Skopje, 1995; JP „Elektrostopanstvo na Makedonija#, Skopje, 1999. Dr. R.

ELEKTROENERGETSKI SISTEM NA RM – tehnolo{ka celina od elektrocentrali, EE vodovi, TS i uredi za konverzija na elektri~na energija vo drugi vidovi. Spored raspolo`livite podatoci, prvata centrala (so nominalna mo}nost 44 kW) zapo~nala so rabota vo 1909 g. vo Skopje. Vtoriot grad so izgradena elektrocentrala bil Bitola (1924). Do 1940 g. elektri~na energija bila vovedena vo Veles, Vinica, Gevgelija, Gostivar, Demir Kapija, Ki~evo, Ko~ani, Kriva Palanka, Kumanovo, Ohrid, Prilep, Probi{tip, Strumica, Tetovo, [tip i vo rudnikot Radu{a. Snabduvaweto bilo, glavno, od lokalni elektrocentrali. Vo toj period bil izgraden vodot od 35 kV od HC „Pena# do Skopje, dolg 45 km, so koj zapo~nala izgradbata na prenosnata mre`a. Drugite gradovi dobile elektri~na energija po 1945 g. Vo 1945 g. vkupnata potro{uva~ka na elektri~na energija iznesuvala 14 GWh. Potoa sleduvaat godini so zna~itelen porast na potro{uva~kata i so intenzivna izgradba na elektrocentrali. Taka se do{lo do sostojbata kako vo 2003 g. koga se 526

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

registrirani: bruto-konzum 7215,5 GWh, najgolema dnevna potro{uva~ka 28,953 GWh (na 28. XII 2003), najmala dnevna potro{uva~ka 14,150 GWh (na 2. V 2003), najgolemo dnevno optovaruvawe 1417 MW (na 28. XII 2003 vo 19 ~.), najmalo dnevno optovaruvawe 431 MW (na 2. V 2003 vo 4 ~.). Vo istata godina vkupnata instaliranata mo}nost vo TC iznesuvala 1005 MW i tie proizvele 4902,5 GWh, a vkupnata instalirana mo}nost vo HC iznesuvala 433,8 MW i tie proizvele 1370,1 GWh. Vneseni bile 953,0 GWh. Vkupnite zagubi na elektri~na energija iznesuvale 1306,6 GWh. LIT: 50 godini makedonsko elektrostopanstvo, Skopje, 1995; JP „Elektrostopanstvo na Makedonija#, Skopje, 1999; Elektrostopanstvo na Makedonija, godi{en izve{taj, 2003. Dr. R. Zgradata na ESM, Skopje

Proizvodi od Fabrikata za kabli, Negotino

ELEKTROINDUSTRIJA NA RM. Elektroindustrijata vo Republika Makedonija mo`e da se podeli vo dva perioda. Prviot period e razvojot do 1991 g., a vtoriot po ovoj datum. Vo prviot period pozna~ajni elektroindustriski kapaciteti se: „EMO# od Ohrid, „Mikron# od Prilep, „Rade Kon~ar# od Skopje, „Selena# od [tip, fabrikata za kabli „Negotino# od Negotino, fabrikata za fri`ideri „Frinko# od Bitola i dr. Ovie fabriki {to bea zna~ajni proizvodni kapaciteti do osamostojuvaweto na Republika Makedonija, vo tranzicioniot period se najdoa vo nezavidna polo`ba. Po osamostojuvaweto na Republika Makedonija se razvivaat golem broj mali i sredni firmi za proizvodstvo na elektrooprema kako {to se: „Leov kompani# od Veles, zna~aen broj proizvodstveni firmi za kompjuterska oprema kako i nekoi pozna~ajni kompanii za proizvodstvo na uredi za klimatizacija. M. ^und. ELEKTROSTOPANSTVO NA MAKEDONIJA (ESM) – krupen infrastrukturen sistem {to se zanimava so proizvodstvo, prenesuvawe i distribucija na elektri~na energija do site potro{uva~i vo zemjata. Negovite po~eto-

ci datiraat od dale~nata 1909 g. (prvata svetilka vo Skopje, dobiena od mala, dizel elektri~na centrala). Do 1945 g. vo Makedonija se izgradeni nekolku pomali HEC i TEC: „Pena#, „Dizel#, „Matka# i „Probi{tip#. Vo periodot 1945–1955 g., pu{teni se vo pogon dvata agregata na TE „Maxari#, a potoa sekoja godina se stava vo funkcija na elektroenergetskiot sistem po edna mala hidroelektrana: „Zrnovce#, „Peso~ani#, „Sapun~ica#, „Do{nica#. Sledniot period (1956–1970) vo pogon se pu{teni HE: „Raven#, „Vrben#, „Globo~ica#, „[pilje#, „Tikve{# i „Kalimanci#. Kon krajot na sedumdesettite godini, izgradeni se i TE „Negotino# i „Oslomej#, a potoa sukcesivno i trite bloka na REK „Bitola# (izgradbata na tretiot blok zavr{i 1988 g.). Vo tekot na 2004 g. vo pogon e pu{tena i HE „Kozjak#. Od vkupnata potro{uva~ka na energensi vo Republika Makedonija duri 60% otpa|aat na elektri~nata energija, {to samo po sebe govori za strategiskoto zna~ewe na elektroenergetskiot sistem na zemjata. Inaku, 80% od proizvodstvoto na elektri~nata energija vo RM e zasnovano na termoelektrani, pri {to REK „Bitola# e najgolemiot proizvoditel (225 MW po blok i neto-proizvodstvo od okolu 1.434 GWh po blok). Po~nuvaj}i od 1945 g. pa sè do dene{ni dni, naporedno so ogromnite vlo`uvawa vo izgradbata na proizvodstvenite kapaciteti za elektri~na energija, vr{eni se i golemi vlo`uvawa vo izgradbata, pro{iruvaweto i moderniziraweto i na prenesuvaweto i distribucijata na elektri~na energija. Sinteti~ki gledano, ESM

†ELINISMOS#

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

raspolaga so instalirana mo}nost na termo i hidroelektrani od 1.432 MW, so prenosna mre`a od 1.780 km i so distributivna mre`a od 22.223 km. Brojot na potro{uva~ite iznesuva 570.000. Sistemot, vo razli~ni organizacioni formi, postoi pove}e od pet decenii. Kako javno pretprijatie, ESM postoi od 1989 g. Kon krajot na 2000 g., pretprijatieto se korporatizira, t.e. se registrira kako AD vo celosna dr`avna sopstvenost, so {to i zapo~naa podgotovkite za negova privatizacija. Vo tekot na 2002 g. se izvr{i dlabinska analiza na AD ESM, od 2003 g. se vospostavi nezavisno regulativno telo vo domenot na energetikata (Regulatorna komisija za energetika), a od 2004 g. sistemot se podeli na tri samostojni dru{tva: AD ELEM (proizvodstvo na elektri~na energija), AD MEPSO (prenos i upravuvawe so sistemot) i AD ESM (distribucija i snabduvawe so elektri~na energija). Modelot za privatizacija predviduva{e AD MEPSO, poradi elementite na priroden monopol, a vo soglasnost i so Evropskite direktivi, da ostane kompanija vo dr`avna sopstvenost. Vo april 2006 g. avstriskoto pretprijatie za energetika i infrastruktura EVN AG, preku Makedonskata berza, otkupi 90% od akciite na AD ESM distribucija. Celta na privatizacijata e da se osiguri bezbedno i efikasno snabduvawe so elektri~na energija na site korisnici vo RM, pod komercijalno odr`livi uslovi na dolg rok i da se sozdadat neophodnite uslovi za vlez na novi privatni investicii vo sektorot. IZV.: JP Elektrostopanstvo na Makedonija, publikacija na JP ESM i dr. interni materijali na ESM. T. F.

ELEKTROTEHNI^KI FAKULTET – SKOPJE – javna ustanova {to vr{i visokoobrazovna, nau~noistra`uva~ka i aplikativna dejnost od oblasta na: elektroenergetikata, elektri~nite ma{ini, elektronikata, telekomunikaciite, avtomatikata, kompjuterskata tehnika, informatikata, matematikata i fizikata. Osnovan e vo 1959 g. kako Elektrotehni~ki oddel pri toga{niot Tehni~ki fakultet vo Skopje. Vo 1965 g. se osamostojuva Elektroma{inskiot fakultet so dva otseka Elektrotehni~ki i Ma{inski. Vo 1973 g. stanuva Elektrotehni~ki i ma{inski fakultet, a od 1977 g. raboti samostojno kako Elektrotehni~ki fakultet. Vo 2006 g. go menuva svojot naziv vo Fakultet za elektrotehnika i

E

Elektrotehni~ki fakultet, Skopje

informacioni tehnologii. Na Fakultetot postojat ~etiri nasoki: industriska elektroenergetika i avtomatizacija, elektroenergetika, avtomatika i informatika i elektronika i telekomunikacii. Nastavata na dodiplomskite studii se izveduva vo 8 moduli. Fakultetot e organiziran vo 11 instituti koi se odgovorni za nastavata na dodiplomskite i postdiplomskite studii. Na Fakultetot nau~no se usovr{uvaat mnogubrojni kadri od RM, preku izrabotka na doktorski disertacii. Fakultetot e prepoznatliv vo stopanstvoto preku mnogubrojnite aplikativni raM. ^und. boti. ELENACI (Lucanidae) – krupni tvrdokrilni insekti. Ma`jacite imaat razviena gorna vilica kako elenski rogovi, po {to go dobile imeto. Larvite i vozrasnite `iveat pod korata na stari drvja, kade {to se ishranuvaat so rastitelni sokovi. Vo svetot se poznati 900 vidovi elenaci. Vo Evropa ima pretstavniElen~e (Lucanus cervus) ci samo od rodot Lucanus (7 vidovi), a vo Makedonija e poznat samo eden vid, elen~e (Lucanus cervus L.). Toj e najgolem tvrdokrilen insekt {to dostignuva dol`ina i do 8 cm. @ivee prete`no vo dabovi {umi, vo izgnieni stebla. Poradi negovoto postepeno is~eznuvawe, vidot vo Makedonija e za{titen. LIT.: Jon~e [apkarev, Zoologija na bez’rbetnite `ivotni, Skopje, 1991. V. T. K. – M. Kr.

Obi~en elen (Cervus elaphus)

ELENI (Cervidae) – familija krupni `ivotni od redot parnokopitni (Artiodactyla). Vo Makedonija se registrirani tri roda so po eden vid: obi~en elen (Cervus elaphus), elen lopatar (Dama dama) i srna (Capreolus capreolus). LIT.: S. Petkovski – B. Krystufek, Cica~i na Makedonija, Skopje, 1998; A. J. MitchellJones, G. Amori, W. Bogdanovicz, B. Krystufek, P. J. H. Reijnders, F. Spitzenberger, M. Stubbe, J. B. M. Thissen, V.Vohralik, J. Zima, The Atlas of European Mammals, London–San Diego, 1999. Sv. P. – V. Sid.

ELIMEJA – anti~ka oblast vo Gorna Makedonija, okolu sredniot tek na r. Halijakmon. Na sever se grani~i so Orestida, Eordaja i Botiaja, a na istok so Pierija. Vo vremeto na Filip II vleguva vo sostav na makedonskata dr`ava. Vo oblasta se nao|aat (spored Stefan Vizantiski) gradovite: Aijana, Kaisareja (koja podocna }e ja obnovi Justinijan I) i Elimeja. LIT.: F. Papazoglu, Makedonski gradovi u rimsko doba, Skopje, 1957. A. [uk.

„ELINISMOS# (1894) – zdru`enie, formirano vo Atina, so cel da ja pomaga gr~kata propaganda vo Makedonija i vo Evropa, na ~elo so Neoklis Kazazis, profesor na Atinskiot univerzitet. Vo po~etokot organiziralo mitinzi niz Grcija, a potoa zapo~nalo so silna propaganda vo Evropa za gr~kite interesi vo Ma527

E

EM

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

kedonija, preku izdavawe na spisanieto „Elinismos# na pove}e jazici. LIT.: AnagnostopouloV QanoV, O NeokliV KazaziV kai oi g alloi filellhneV othn periodo tovu makedonikou agwna, O makedonikoV agwn, Qessalonikh, 1982. D. Jov.

Hans Em

EM, Hans (Maribor, 6. VI 1898 – Skopje, 9. VII 1992) – redoven profesor na [umarskiot fakultet vo Skopje, specijalist od oblasta odgleduvawe na {umite i za predmetite dendrologija i fitocenologija. Diplomiral na Visokata {kola za kultura na zemji{teto vo Viena (1923). Slu`buval vo {umarskite operativi na podra~ja od Srbija, Kosovo, Crna Gora i od Makedonija. Vo Banskata uprava i Direkcijata za {umi vo Skopje rabotel na voveduvaweto smolarewe vo borovite {umi vo Makedonija i na prerabotka na smolata. Nazna~en e za prv direktor na [umarskiot institut vo Skopje (1944). Bil profesor na Zemjodelsko-{umarskiot fakultet vo Skopje (1947– 1968) i negov dekan (1953/54). ^len e na Nau~niot sovet za izrabotka na vegetaciska karta na Jugoslavija. Redoven ~len na MANU. Eminenten {umarski stru~wak na me|unaroden plan. Prv nau~nik i prou~uva~ e na dendroflorata i {umskite zaednici vo Makedonija. Publikuval „Pregled na dendroflorata na Makedonija# (1967). Izgotvil prva skripta za fitocenologija, go formiral i go rakovodel arboretumot vo Trubarevo, eden od najbogatite na prostorot od Jugoslavija. Otkril novi drvni i rastitelni vidovi za makedonskata i svetskata dendroflora. Publikuval brojni trudovi vo doma{ni i vo stranski spisanija. Al. And. EMATIJA – drevna oblast na pieriskoto krajbre`je, koja se povrzuva so staroto ime na Makedonija. Kaj vizantiskite hroni~ari e postaroto ime za gr. Tesalonika ili za oblasta od Halijakmon do Aksij. LIT.: F. Papazoglu, Makedonski gradovi u rimsko doba, Skopje, 1957. A. [uk.

528

EMBARGO KON RM. Vo ramkite na generalniot pritisok na RG vrz RM za otka`uvawe od sopstvenoto ime vo prvata polovina od 90-tite godini na XX v. RG vo dva navrata stava zabrana na uvoz na stoki vo RM od pristani{teto vo Solun. Na 21. VIII 1992 g. e vovedena prvata zabrana na tovareweto i isporakata na naftata za RM {to prodol`uva i vo sledniot mesec. Po zapoznavaweto na OON i EZ so protivpravniot akt, od strana na instituciite vo RM, so barawe za me|unarodna intervencija za simnuvawe na gr~koto embargo na nafta kon Makedonija, na 18. IX 1992 g. stapuva vo sila Upatstvoto na EZ za isporaka na nafta za Makedonija od Solunskoto pristani{te, spored koe vo dokumentite treba da se upotrebuva naznakata „PJRM#. Pod toj uslov na 22. IX 1992 g. RG ja prekinuva zabranata. Vtoroto embargo se slu~uva po priznavaweto na RM od SAD (8. II 1994). Na 16. II 1994 g. Vladata na Andreas Papandreu, po samo nekolkumese~ni pregovori so Vladata na RM, vo vremeto na gr~koto pretsedavawe so Sovetot na ministrite na EU, stava potpolna zabrana na uvozot na site proizvodi, osven onie za humanitarna namena, so istovremeno zatvorawe na konzulatot vo Skopje. Po potpi{uvaweto na Privremenata soglasnost (13. IX 1995) na 15. X 1995 g. RG go simnuva op{toto embargo kon RM. LIT.: Jovan Tegovski, Politi~ki i dogovorni odnosi me|u RM i EU: razvoj i perspektivi do ~lenstvo, pregled na trudovi, Kontinuirano obrazovanie za evropski pra{awa: osnovawe na Trening centar za evropska integracija, Skopje, 2006; Ahil Tunte, Republika Makedonija – prva dekada (1990– 2000), Skopje, 2005. T. Petr.

EME (Slobodna golema Grcija) – gr~ka nacionalisti~ka organizacija formirana vo 1943 g. i dejstvuvala za sozdavawe „Golema Grcija#, vo ~ij sostav bi vlegle teritorii od Albanija (Ju`na Albanija ili t.n. Severen Epir), del od dene{na RM (Bitolskiot region) i od Bugarija – Pirinskiot del na Makedonija (Petri~ko). LIT.: A. Vacalopoulos, Histoire de la Grece moderne, Paris, 1975. St. Kis.

EMIGRANTSKI KOMUNISTI^KI SOJUZ (EKS) (1921– 1923) – emigrantska komunisti~ka organizacija, sekcija na BKP, vo koja ~lenuvale komunisti-emigranti od Makedonija, Zapadna Trakija, Dobruxa, Caribrod i Bosilegrad, osnovana vo 1920 g. Na ~elo na EKS bil Dimo Haxi Dimov. Prvata Osnova~ka konferencija na EKS e odr`ana vo Sofija na 22. V 1921 g. Vo EKS

dejstvuvale 23 grupi so 1.800 ~lenovi. Stavot na EKS bil deka makedonskoto nacionalno pra{awe }e go razre{i Proleterskata revolucija vo balkanskite zemji. Izdaval vesnik „Osvobo`denie#. Bil rasformiran vo avgust 1923 g. od CK na BKP. LIT.: M-r Nade`da Cvetkovska, Politi~kata aktivnost na makedonskata emigracija vo Bugarija od 1918 do 1929 g., Skopje, 1990. N. Cv.

„EMO# – Ohrid – holding kompanija za istra`uvawe, proektirawe, proizvodstvo i izgradba na energetski i industriski objekti. Vo sostavot na ovaa kompanija vleguvaat slednive fabriki za: distributivni transformatori, modularni niskonaponski sistemi, elektroizolatori i merni transformatori, tipski razvodni postrojki, stolbni trafostanici, rasklopni aparati, grebenesti sklopki i proizvodi od polimerni materijali, delovi od duroplasti~ni masi, niskonaponska armatura, ~eli~no re{etkavi stolbovi za dalekuvodi, elektrofiltri i stanici za pre~istuvawe, kasi i sefovi, metalni proizvodi i povr{inska za{tita, vle~eni profili i metalni proizvodi, ma{ini i alati, industriska elektronika i avtomatika i fleksibilni sistemi. M. ^und. EMUC – Elektroma{inski u~ili{ten centar vo Skopje. U~ili{teto e osnovano od Narodniot odbor na grad Skopje vo 1953 g. kako Industrisko u~ili{te so prakti~na obuka „Lazar Koli{evski#. So re{enie na Narodniot odbor na Op{tinata Saat Kula vo 1960 g. se formira Elektroma{inski {kolski centar, a vo 1961 Elektroma{inski i soobra}aen u~ili{ten centar. Vo 1964 g. se izdvojuva Soobra}ajniot centar i u~ili{teto ostanuva kako Elektroma{inski u~ili{ten centar (EMUC), a vo 1974 g. go dobiva imeto EMUC „Nikola Tesla#. Vo 1985 g. se izdvojuva Elektrootsekot i u~ili{teto ostanuva samo kako Ma{inski u~ili{ten centar, od ma{inska i ma{insko-energetska struka. Vo 2000 g. od trite u~ili{ta: GMC „^ede Filipovski#, MU „Goce Del~ev# i EMUC „Nikola Tesla# e formirano u~ili{eto DMS „8 Septemvri#, koe educira kadri od: 3-ti (majstorski); 4-ti (tehni~arski) i 5-ti stepen (specijalisti~ki) zanimawa od ma{inskata, ma{inskoenergetskata i grade`noma{inskata struka. Sl. A.

ENVIRONMENTALNA PATOLOGIJA, RIBI – ovoj poim vo biologijata zna~i ispituvawe i

ENDEMITI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

E

dijagnosticirawe na strukturni i funkcionalni naru{uvawa vo kletkite, tkivata i organite na organizmite, predizvikani od efektite na zagadenata okolina. Prvite istra`uvawa od ovaa oblast vo Makedonija se zapo~nati vo 1995 g. na Ohridskoto Ezero. D. R.-Z.

ENGELANI (Enhelei) – drevno pleme od Gorna Makedonija (sp. Polibij) {to go naseluvalo Ohridsko-stru{kiot region; vo rimsko vreme preovladalo imeto Dasareti namesto prethodnoto ime na plemeto Engelani (sp. Strabon). (Vidi Dasareti.) LIT.: N. Proeva, Studii za anti~kite Makedonci, Skopje, 1997. A. [uk.

ENDEMITI VO FLORATA NA RM – rastitelni vidovi {to se ograni~eni samo na teritorijata na RM. Pri~inite za endemizmot mo`at da bidat mnogu razli~ni, no se smeta deka geografskata, geneti~kata i ekolo{kata izolacija na populaciite, kako i vremetraeweto na taa izolacija e od presudno zna~ewe za nivnoto formirawe. Denes, na teritorijata na RM egzistiraat okolu 120 endemi~ni vidovi vi{i rastenija, od koi najgolemiot broj pretstavuvaat visokoplaninski endemiti, endemiti vo re~nite klisuri i endemiti od brdskiot pojas. Visokoplaninski endemiti – prisutni se re~isi na sekoja na{a planina, no posebno bogati so endemiti se planinite: Gali~ica (Astragalus mayeri, Bupleurum mayeri, Centaurea galicicae, Centaurea soskae, Centaurea tomorosii, Crocus cvijici, Dianthus galicicae, Dianthus ochridanus, Edryanthus horvatii, Festuca galicicae, Helichrysum zivojini, Laserpitium ochridanum, Micromeria kosanini, Nepeta ernesti– mayeri, Sempervivum galicicum), [ar Planina (Crocus scardicus, Dianthus scardicus, Verbascum scardicolum, Potentilla doerfleri, Viola schariensis), Jakupica (Colchicum macedonicum, Dianthus jakupicensis, Pedicularis ferdinandii, Saxifraga karadzicensis, Sempervivum macedonicum, Thymus karadzicensis, Viola bornmuelleri), Pelister (Crocus pelistericus, Dianthus myrtinervius, Alchemilla peristerica), Nixe (Dianthus kajmaktzalanicus, Peucedanum lavrentiadis, Silene horvatii, Ranunculus cacuminis, Viola doerfleri) i dr. Najgolemiot broj od visokoplaninskite endemiti spa|aat vo grupata na skardo-pindski endemiti (~ij razvoen centar se nao|a na planinskite masivi od severozapadniot, zapadniot, centralniot, ju`niot i jugozapadniot del na RM i Severozapadna i Severna Grcija). Endemiti vo klisurite. Klisurite

Endemiti vo florata na Makedonija

na pove}eto na{i reki, poradi posebnite ekolo{ki uslovi, pretstavuvaat zna~ajni refugiumi (zasolni{ta), kade {to se zasolnile mnogubrojnite endemorelikti (evolutivno stari rastitelni vidovi so lokalno, ograni~eno rasprostranuvawe samo na teritorijata na RM) i istovremeno se obrazuvale golem broj endemi~ni vidovi. Posebno zna~ajni vo toj pogled se klisurite na rekata Treska (Dianthus kapinaensis Thymus skopjensis, Thymus oehmianus, Viola herzogi), Vardar-taorska Klisura (Anchusa macedonica, Hesperis macedonica, Sempervivum kindigerim, Tragopogon kindigeri), Crna Reka (Silene paeoniensis, Verbascum macedonicum, Verbascum herzogi) i dr. Nizinski endemi se razvivaat vo pojasot na brdski pasi{ta na razli~na geolo{ka podloga. Najgolem broj nizinski endemi se sre}avaat vo po{irokata okolina na Prilep i vo Mariovo (Allium bornmulleri, Armeria vandasi, Asplenium macedonicum, Astragalus mariovoensis, Centaurea kozjakensis, Centaurea marmorea, Dianthus prilepensis, Moehringia minutiflora, Seseli vandasi, Silene viscariopsis, Stachys iva, Verbascum adenantum i dr.) i na lokalitetot Al{ar (Centaurea leucomala, Centaurea kavadarensis, Onobrychis degeni, Knautia carolirechingeri, Thymus alsarensis, Viola allcharensis, Viola arsenica) i dr. Pogolemiot broj od navedenite endemiti pretstavuvaat istovremeno lokalni makedonski endemiti {to se razvivaat na sosema mal i ograni~en prostor od teritorijaVl. M. ta na RM. ENDEMITI I RELIKTI VO IHTIOFAUNATA NA MAKEDONIJA. Se karterizira so golemo bogatstvo i raznoobraznost na endemiti i relikti {to se sre}avaat vo trite makedonski ezera i vo re~nite sistemi na Makedonija. Registrirani se 58 avtohtoni vidovi ribi, od koi 20 se endemiti i relikti. Vo Ohridskoto Ezero i vo rekite Drim i Radika gi sre}avame poznatite

Ohridski pastrmki

endemiti: ohridskata pastrmka (Salmo trutta letnica Karam.), radi~kata pastrmka (Salmo trutta farioides Karam.), ohridskata belvica (Acantholingua ohridana Steindachner 1892), re~nata pastrmka (Salmo lumi Poljakov i dr.), ohridskiot grunec (Rutilus rubilio ohridanus Karam.), ohridskiot moranec (Pachycylon pictum Hekel i Kner.) i drugi vidovi od familijata Cyprinidae. Vo Prespanskoto Ezero ima pomal broj vidovi ribi otkolku vo Ohridskoto Ezero. Pri~ina za reduciraniot broj vidovi e ranoto razdvojuvawe na dvete ezera. Poznati endemiti se: braj~inskata pastrmka (Salmo trutta peristericus Karam.), potoa prespanskata mrena (Barbus prespensis Karam.), maloto grun~e (Paraphocxinus epiroticus prespenzis Karam.) i u{te nekolku drugi vidovi. Vo Dojranskoto Ezero i vo rekata Vardar ihtiofaunata poteknuva od dunavskiot sliv, koga Vardar komuniciral so Ju`na Morava. Vo Dojranskoto Ezero gi sre}avame endemitite i reliktite: mergurot (Rutilus macedonicus Steind.), perkijata (Perca fluviatilis macedonica Karam.), pisata (Scardinius erithrop529

E

ENDEMI^NA

htalmu dojranensis Karam.) i drugi vidovi. Vo rekata Vardar sre}avame pove}e vidovi endemiti i relikti kako: pastrmkata (Salmo trutta macedonicus Karam.), vretenarot (Zingel balcanicus Karam.), popadikata (Vimba vimba melanops Heck.), mrenata (Barbus macedonikus Karam.) i drugi vidovi. Vo rekata Strumica, pritoka na rekata Struma, isto taka, sre}avame nekolku endemiti od familijata R. Gr. Cyprinidae.

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

koi interferiraat so funkcioniraweto na endokriniot sistem. Najpoznati se kontraceptivnite sredstva, dioksinite, furanite, fenolite, nekoi pesticidi (me|u koi najprominenten e DDT) i dr. Postoi jasna evidencija deka eksponiranosta na ovie hemikalii vo akvati~nite sredini e asocirana so razvojni anomalii i reproduktivni naru{uvawa kaj ribite i kaj drugiot `iv svet. Vo 1997 g., vo Makedonija se zapo~nati prvite istra`uvawa na efektite od endokrinata disrupcija kaj ribite vo Prespanskoto Ezero. D. R.-Z.

Avni En|ulu

Endemi~ni taksoni od mikroflorata na Makedonija

ENDEMI^NA MIKROFLORA NA MAKEDONIJA. Se naveduvaat vkupno 135 endemi~ni taksoni {to pretstavuva 8,5 % od vkupniot broj algi. Najgolemiot del od endemi~nite taksoni otpa|a na dijatomeite (85), dodeka drugite algalni grupi, kade {to se sre}avaat endemi~ni taksoni, se Charophyta (7), Chlorophyta (16), Cyanophyta (23), Pyrrophyta (1) i Chrysophyta (2). Centri na endemi~nost pretstavuvaat Ohridskoto i Prespanskoto Ezero, kade {to pokraj endemi~nite taksoni se javuvaat i pogolem broj reliktni taksoni (Gomphoneis transsilvanica, Navicula turris, Navicula hasta, Placoneis ohridana, Aneumastus pseudapiculatus, Navicula prespnensis). I dvete ezera se karakteriziraat so specifi~ni endemi~ni vidovi kompleksi zastapeni oddelno vo dvete ezera (na pr.: Diatoma densicostata/angusticostata/ochridana, Aneumastus juriljii/rhombicus pseudapiculatus/subapiculatus). Kontinuiranite promeni vo razbiraweto na sistematikata na algite i nedovolnoto poznavawe na mikroflorata na Makedonija, najverojatno }e vlijaat na ovie podatoci vo idnina. Sv. K. ENDOKRINA DISRUPCIJA, RIBI – naru{uvawe na fiziolo{kite procesi vo organizmot pod dejstvo na supstancii vo `ivotnata sredina (ksenobiotici), 530

EN\ULU, Avni (Avni Engüllü) (Skopje, 7. III 1947) ‡ poet, raska`uva~, preveduva~ od turskata nacionalnost vo RM. Kratok period bil u~itel. Od 1968 g. raboti kako urednik na emisiite na turski jazik pri Makedonskoto radio. Eden mandat be{e pretsedatel na Turskata demokratska partija na Makedonija. Preveduval na turski jazik pesni, raskazi, dramski tvorbi, radiodramski igri od makedonski avtori. ^len e na DPM od 1976 g. BIBL.: poezija: Prvenec, 1972; Mete, 1983; ^etirite godi{ni vremiwa, 1984; ^ovek li si ti, {to li si, 1985; Nedore~eni misli, 1993. LIT.: Fahri Kaya, Yugoslavya’da Ça¤da[ Türk { iir Antolojisi say. 158, Cem Yayýnevi, šstanbul, 1992. A. Ago

Suat En|ulu

EN\ULU, Suat (Suat Engüllü) (Skopje, 25. VII 1950) ‡ poet, raska`uva~, antologi~ar, preveduva~ od turskata nacionalnost vo RM. Studiral na Filozofskiot fakultet vo Skopje. Rabotel ka-

ko novinar vo Radio Skopje, novinar vo redakcijata †Birlik#, urednik na spisanieto †Sesler#. Preveduva literaturni tvorbi na turski jazik od makedonskite avtori. Sega `ivee i raboti vo Republika Turcija. ^len e na DPM od 1975 g. BIBL.: Zboroagolnik, 1972; Vo spomen na edno dete od Kumrovec, 1981; Od qubovta umoren, 1983; Za edna Sevim i za edna revolucija, 1980. LIT.: Makedonski pisateli, Sk., 2004, 90. A. Ago

ENI^EREV, Nikola Gan~ev (Plovdiv, 1844 ‡ Sofija, ?) ‡ u~itel. Po zavr{uvaweto na Klasnoto u~ili{te †Sv. Kiril i Metodij# vo rodniot grad, se vrabotil kako pomo{nik-u~itel na Joakim Gruev (1862‡1865). Kako u~itel vo Prilep (1866‡1878) bil inicijator za otvorawe na tamo{noto ~itali{te †Nade`da# (1867) i sorabotnik na v. †MakedoniÔ# (1871) i v. †Vek# (1874). Potoa se vratil vo oslobodenata Bugarija (1878) i prodol`il da raboti kako u~itel, kako slu`benik vo finansiskiot resor i vo Ministerstvoto za vnatre{ni raboti vo Sofija. Avtor e na memoari za sostojbite na toga{nata prosveta vo Makedonija. Kuzman [apkarev go obvinuva deka so svoite u~enici †sozdaval jaz me|u Makedoncite i Bugarite#, a Venjamin Ma~ukovski za najavenoto pe~atewe gramatika na makedonsko nare~je.

IZV.: Narodna biblioteka †Kiril i MetodiŸ# ‡ BÍlgarski istori~eski arhiv ‡ SofiÔ, f. 174, a. e. 9, l. 6; Centralen dÍr`aven istori~eski arhiv ‡ SofiÔ, f. 682, a. e. 416, l. 1. BIBL.: VÍzpominaniÔ i b‹l‹`ki, SofiÔ, 1906; Biografi~en o~erk, 1866‡1888, SofiÔ, 1909. LIT.: G. TraŸ~ev, Grad Prilep. Istoriko-geografski i stopanski pregled, SofiÔ, 1925, 113-116; M. StoÔnov, BÍlgarska vÍzro`denska kni`nina, t. I, SofiÔ, 1987, 128; Kiril, Patriarh BÍlgarski, BÍlgarskata ekzarhiÔ v Odrinsko i MakedoniÔ sled Osvoboditelnata voŸna (1877‡1878), t. I (1878‡1885), kn. 2, SofiÔ, 1970, 49. S. Ml.

ENIXE VARDAR (PAZAR, \ANICA) – grad vo Egejskiot del na Makedonija (Republika Grcija) so 20.000 `. (2002 g.). Se nao|a vo ju`noto podno`je na planinata Pajak, a od Solun e oddale~eno 50 km. Preku nego vodi patot Solun–Voden–Bitola. Imeto Enixe Vardar mu go dale Turcite, bidej}i se nao|al vo blizina na rekata Vardar, dodeka Makedoncite otsekoga{ go vikale Pazar. Vo tursko vreme gradot bil so me{an etni~ki sostav. Spored K’n~ov, vo Pazar `iveele 9.599 `. od koi 4.000 bile Makedonci, 5.100 Turci, 25 Grci, 24 Vlasi, 90 Evrei, 300 Romi i 60 drugi `iteli. Gradot nastradal vo 1912 g. od napa-

EPSKO-LIRSKI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

dot na gr~kite vojski, koi izgorele celi turski maala. Iseluvaweto od Pazar bilo osobeno golemo vo 1924 g., koga go napu{tile site muslimanski `iteli i 1.887 Makedonci, koi se preselile vo Bugarija, prete`no vo Crnomorieto i vo Plovdivsko, a vo nego se naselile okolu 5.000 Grci od Mala Azija. Vo 1940 g. P. imal 12.964 `. Vo vtorata polovina na minatiot vek gradot do`ivuva poseben prosperitet i vo nego se naselile golem broj `iteli od okolnite sela. Naselenieto e so me{an etni~ki sostav, no glavno go so~inuvaat Grci i Makedonci. Gradot e kulturen i ekonomski centar na okolijata. Ima dosta razviena trgovija i prehranbena industrija, osobeno otkupot i prerabotkata na ovo{je, a negovoto proizvodstvo e ra{ireno vo Pazarsko Pole. LIT.: Todor Simovski. Naseleni mesta vo Egejska Makedonija, kn. I, Skopje, 1978. Al. St.

ENOTIJA – srednovekovno utvrduvawe (frurion) vo severniot del na Meglenskata Kotlina, severoisto~no od Meglen, na ju`nite padini na pl. Ko`uf. Vizantiskiot imperator Vasilij II go osvoil vo 1015, a Jovan Kantakuzin vo 1350 g. Utvrduvaweto se locira na ridot Trapezi, severno od seloto Notija, na okolu 17 km severoisto~no od Sobotsko (Aridea). Ostatoci od utvrduvaweto se za~uvani do denes. LIT.: V. Kravari, Villes et villages de Macedoine occidentale, Paris, 1989. K. Ax.

Hans Encesberger

ENCESBERGER, Hans Magnus (Hans Magnus Enzensberger) (Kaufbojern, 11. XI 1929) ‡ eden od najpoznatite sovremeni germanski pisateli. Negovata poezija e okarakterizirana kako †alhemija na obi~nite elementi na govorniot jazik#. Vo 1980 g. dobil Zlaten venec na SVP. BIBL.: Odbrana na volcite, 1957; Azbuka za slepi, 1964; Mavzolej ‡ baladi od istorijata na progresot, 1975; Propasta na Titanik, 1978; Soslu{uvawe vo Havana; Kratkoto leto na anarhijata ‡ `ivotot i smrtta na Buenoventura Duruti; Germanija, Germanija, me|u drugoto, 1967.

LIT.: Ivan Ivawin, Poezijata na Encesberger, „Poezija#, SVP, Struga, 1980. P. Gil.

EORDAJA – anti~ka oblast vo Dolna Makedonija okolu ezeroto Begoris, severno od Elimeja, pome|u oblastite Pierija i Orestida, a ju`no od Linkestida. Zaedno so drugite makedonski oblasti, mnogu rano (VI vek pr.n.e.) vlegla vo anti~kata makedonska dr`ava. Pova`ni gradovi se: Arnisa i Kela. LIT.: F. Papazoglu, Makedonski gradovi u rimsko doba, Skopje, 1957. A. [uk.

EPAFRODIT FILIPJANEC, SV. (vtora pol. na I v.) – makedonski hristijanin od Filipi, sorabotnik na apostolot Pavle i prv episkop na Filipiskata crkva – prvata hristijanska crkva vo Makedonija i na evropskiot kontinent. Po nego apostolot Pavle go ispratil svoeto biblisko Poslanie do Filipjanite, napi{ano vo Rim vo 63 g. (Filip. 1, 1; 2, 25-30; 4, 15, 18). LIT.: Ratomir Grozdanoski, Poslanie na svetiot apostol Pavle do Rimjanite, Skopje, 2005; Sveto pismo na Stariot i na Noviot zavet, London, 1990; \or|i Pop-Atanasov, Biblijata za Makedonija i Makedoncite, Skopje, 1995. Rat. Gr.

EPIGONI1 – mom~iwa (30.000) od gornoiranskite provincii, izve`bani za vojuvawe na makedonski na~in i vklu~eni vo makedonskata vojska na Aleksandar Makedonski. LIT.: N. G. Hammond and F.W. Walbank, A History of Macedonia, vol. III, Oxford, 1988. A. [uk.

EPIGONI2 – naslednici na Aleksandar Makedonski, koi vladeat so carstvoto (281–221 g. od pr.n.e.). Epigonite se i potomcite na Aleksandrovite vojskovodci – dijadosite, koi ja prifa}aat idejata za sozdavawe oddelni, nezavisni dr`avi na teritoriite osvoeni od Aleksandar Makedonski. Tie formiraat tri golemi kralstva: Ptolemaidite vo Egipet so Ptolemaj II, Selevkidite vo Azija so Antioh I i Antigonidite vo Makedonija so Antigon Gonat. LIT.: N. G. Hammond and F.W. Walbank, A History of Macedonia, vol. III, Oxford, 1988. A. [uk.

„EPILEPSIJA# ‡ spisanie na Makedonskata liga protiv epilepsija. Stru~no spisanie nameneto za profesionalci {to rabotat vo oblasta na epileptologijata. Izleguva dvapati godi{no (od 1997), na makedonski i na angliski jazik. Vo nego se publikuvaat trudovi od eksperimentalnata i klini~kata epileptologija. Prv urednik bil prof. d-r Ratko Naumovski. D. Nik.

E

EPIR NOV (Epirus Nova) – docnorimska provincija so sedi{te vo Dirahion (Dra~). Severniot del od anti~kiot Epir, koj vo 148 g. pr.n.e. vlegol vo ramkite na provincijata Makedonija, vo docnata antika (vo vremeto na Konstantin) e izdvoen kako posebna provincija vo ramkite na diecezata Makedonija: teritoriite na dene{na Sredna i Ju`na Albanija, zaedno so jugozapadnite delovi na RM i podra~jata na Debar, na Struga i na Ohrid. Granicata pome|u Makedonija i Nov Epir vo RM se protegala na 13 rimski milji (20 km) isto~no od gradot Lihnid na egnatiskiot pat, na to~kata Brucida (Resensko), a mo`ebi i tvrdinata Petrinska Kula, s. Petrino. Pova`ni provinciski gradovi bile Lihnid, Dirahion, Skampa, Apolonija, Bilis, Amantija i Aulon. LIT.: J. Sasel, Epirus, Tabula Imperii Romani, K34, Ljubljana 1976, 52; V. PopoviÊ, Albanija u kasnoj antici, Iliri i Albanci, Beograd, 1988, 201-207. V. L.

EPIRSKA DR@AVA (1204–1340) – formirana od Mihail I Angel (1205–1215) po pa|aweto na Carigrad, na teritorijata od Dra~ do Korint, so centar vo Arta. Najgolemata mo} ja dostignala vo vremeto na Teodor I (1215–1230), koj go zazel Solun (1224) i ja izdignal vo carstvo (1226/1227). Despotot Mihail II (1237–1271) go oddelil Epir so Tesalija (1237), a po 1264 g., koga Epir go priznal vizantiskiot sizerenitet, otpadnale oblastite zapadno od r. Vardar, Albanija i Krf. Od vremeto na Nikifor I (1271–1296) se oddelile Tesalija (1271) i Etolija (1295). Po smrtta na despotot Toma (1296–1318) zgasnala dinastijata na Angelite, a zavladeal kefalonskiot grof Nikola Orsini (1318–1323), dodeka Janina i pozna~ajnite gradovi potpadnale pod Vizantija. Po ubistvoto na despotot Jovan Orsini (1323– 1335) od strana na negovata sopruga Ana, taa so sinot Nikifor II im go predale Epir so Akarnanija na Vizantijcite (1337), pa nabrgu bil skr{en i posledniot otpor (1340). LIT.: D. M. Nicol, The Despotate of Epiros, Oxford, 1957; K. Axievski, Pot~inuvawe na Makedonija od strana na Teodor I Angel i formirawe na Solunskoto carstvo, „Istorija#, XVIII/1-2, Skopje, 1982. B. Petr.

EPSKO-LIRSKI (LIRSKOEPSKI) NARODNI PESNI ‡ usloven termin za raska`uva~kite, neistoriski pesni vo koi preovladuva legendarnoto, mitolo{koto i semejnoto. Vo niv spa|aat romansite i baladite. Imaat i lirski i epski elementi, {to 531

E

ERGAS

zna~i deka pokraj opevaweto na ~uvstvata na likovite, kratkiot stih i sl., {to e odlika na narodnata lirika, se sre}avaat i pesni vo koi ima raska`uvawe za nastanite i se koristi i podolgiot stih karakteristi~en za epikata. Spored sodr`inata, mo`at da bidat qubovni, semejni, mitolo{ki, do pesni vo koi se opevaat poznati istoriski li~nosti od minatoto: Mom~il Vojvoda, Marko Krale, Goce Del~ev, \or|i Sugare, Vele Markov i dr. M. Kit. ERGAS, [muel (Skopje, XVI v.) – eden od liderite na skopskata evrejska zaednica. Se preselil vo Dubrovnik (1560), kade {to, zaradi visokiot ugled {to go imalo semejstvoto, [muel i negoviot brat Jichak se steknale so pravoto da bidat levantiski konzuli vo Dubrovnik. Nim im se priklu~il i skopskiot Evrein Haim Lindo, koj prethodno bil konzul vo Herceg Novi. LIT.: Zeni Lebl, Plima i slom iz istorije Jevreja Vardarske Makedonije, 1990; EvreŸski izvori za obcestveno–ikonomi~eskoto razvitie na Balkanskite zemi prez XVI vek, I, SofiÔ, 1958. J. Nam.

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

kopot Atanasij I (1598) go ispratil vo [panija, a po vra}aweto (1598-1599) go pridru`uval arhiepiskopot na patuvaweto vo Avstrija i vo Italija da bara pomo{ za osloboduvawe od vlasta na Osmanliskata Dr`ava. LIT.: Mihajlo Minoski, Osloboditelnite dvi`ewa i vostanija vo Makedonija (1564-1615), Skopje, 1972; Ivan Snegarov, IstoriÔ na Ohridskata arhiepiskopiÔpatriÔr{iÔ (1394‡1767), SofiÔ, 1932. M. Min.

EREMIJA2 ‡ eden od pogolemite hristijanski pravoslavni praznici, posveten na svetiot prorok Eremij (14/1 maj) koj `iveel {est veka pred Isus. Obi~aite i veruvawata povrzani so nego se vo funkcija na magiska za{tita od zmii, gu{teri, `abi, `elki i drugi vleka~i. Ve~erta sproti praznikot, na stemnuvawe, na kacija stavaat `ar, vrz `arot }u}ur ili isu{en izmet od goveda, za da ~adi, i tropaj}i so ma{ata vrz kacijata vo gradinite ili nad dupkite kade {to mislat deka ima vakvi {tetnici, peat: †Begaj begaj poganija, / ete ti go Eremija, / }e ti motat ~erevata / so `elezno motojlo# itn. Vo pesnite {to se ispolnuvaat Eremija e pretstaven kako mitski junak. Vo pove}e mesta vo Makedonija na praznikot Eremija se pravele crepni, so peewe crepnarski pesni.

skiot slavist Gerhard Gezeman (1925). Toa e kaligrafski prepis od postar (neza~uvan) rakopis, pi{uvan so t.n. diplomatska kirilica i ukrasen so bogati barokni inicijali, so korici od nekoj eparhiski kalendar od 1733 g. Se pretpostavuva deka nastanal vo Voena Kraina vo godinite me|u 1717 i 1733 g., a pesnite gi zapi{al nepoznat avstriski oficer ili pisar. Rakopisot sodr`i vkupno 217 narodni i drugi pesni. Najgolemiot del se posveteni na Marko Krale i na drugi istoriski li~nosti i junaci. Me|u drugoto, vo niv lingvistite prepoznale i zapisi od makedonski informatori. BIBL.: G. Gezeman, Erlangenski rukopis starih srpskohrvatskih narodnih pesama, Sremski Karlovci, 1925. LIT.: D. J. Popovi¢, Ko je autor, gde je i kada nastao Erlangenski rukopis, „Godi{wak Muzeja grada Beograda#, Beograd, 1954. S. Ml.

LIT.: Jevrem A. Ili¢, O praznicima pravoslavne crkve, Beograd 1860; Sbornikq otq bqlgarski narodni umotvorenix, =ast treta, otdelq I i II, Bqlgarski obi=ai, obrxdi, sueverix i kost\mi, kniga VII, sqbral i izdava K. A. {apkarev, Sofix, 1891. M. Kit.

Erebici kamewarki

EREBICI (Perdix, Alectoris) – rodovi ptici od familijata vistinski koko{ki (Phasianidae), tipi~ni za otvoreni tereni, koi se gnezdat na zemja. Od niv vo Makedonija se sre}ava erebica polska (Perdix perdix) i erebica kamewarka (Alectoris graeca). LIT.: Birds in Europe: population estimates, trends and conservation status, „BirdLife International Conservation Series#, 12, Cambridge, 2004; C. Harrison, An Atlas of the Birds of the Western Palaearctic, Glasgow, 1982. Sv. P. – V. Sid.

EREMIJA1 (Sersko, XVI v.) ‡ mitropolit na Pelagonisko-prilepskata eparhija na Ohridskata arhiepiskopija. Bil rakopolo`en za mitropolit (13. III 1583) i go pridru`uval ohridskiot arhiepiskop Gavril vo politi~kata misija vo Evropa, vo Avstrija i vo Italija (Rim, 1586). Arhiepis532

EREMIJA, pop (X vek) – u~enik na pop Bogomil i afirmator na bogomilskoto u~ewe. Negovite dualisti~ki apokrifni dela ostro se osudeni kako ereti~ki vo Indeksot na zabranetite knigi. Poznato e negovoto delo „Povest za krsnoto drvo# so tematika od Stariot i od Noviot zavet. Se pretpostavuva deka bil avtor i na drugi apokrifni kni`evni dela, kako {to se: „Basnoslovie za tresavicite#, „Beseda na trojcata svetiteli#, „Kako Isus stanal pop# i dr. LIT.: E. Georgiev, ProkÍlnatiÔt starobÍlgarski pisatel pop ¯eremiÔ, „Ezik i literatura#, 1, SofiÔ, 1964, 11–30; \. Pop-Atanasov, Re~nik na starata makedonska literatura, Skopje, 1989, 92. Il. Vel.

ERLANGENSKI RAKOPIS ‡ zbornik so narodni pesni, rakopis otkrien vo Univerzitetskata biblioteka vo Erlangen, Germanija (1913), pi{uvan so crkvenoslovenska kirilica na 530 listovi. Go prou~il i so op{irna vovedna studija go objavil german-

Erozija na po~vata

EROZIJA (lat. erodere – nagrizuva, struga) – proces na razru{uvawe ~estici od po~va, kamewa i drugi delovi od podlogata pod dejstvo na vodata i veterot, kako i nivno prenesuvawe i talo`ewe vo zaramnetite delovi od reljefot. Vrz tipot i intenzitetot na erozijata vlijaat razni faktori: klimatski (do`d, veter, sonce...), topografski (naklon, oblik na padina, diseciranost...), podlogata (po~ven tip, petrografski sostav), kako i nepravilnoto koristewe na zemji{teto. Spored pri~initelot, erozijata se deli na: 1) vodna, vo koja spa|aat pluvijalnata (do`dovna) i fluvijalnata erozija (predizvikana od teku{tite vodi) i 2) vetrova (eolska). Pluvijalnata erozija se deli na povr{inska i liniska (brazdesta i jaru`esta) erozija. Posebni oblici na erozijata se: abrazivna, glacijalna, karstna i sufozija. Intenzitetot na erozijata se iz-

ESPARZETA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

razuva vo: [mm] odnesen ili natalo`en sloj; (m /km g.) ili (t/ha g.). Prirodnata (normalna, geolo{ka) erozija ima intenzitet do 100 m3/km2 g. i pretstavuva pozitiven proces. Zabrzanata (antropogena) e potpomognata od dejstvoto na ~ovekot (nepravilna obrabotka, obes{umuvawe, pregolema ispa{a, nesoodvetni grade`ni aktivnosti itn.). Vo RM, dominantna e vodnata erozija, a nejziniot prose~en intenzitet e 685 m3/km2 g. Okolu 36% od teritorijata na RM e zafatena so posilni procesi na erozija, pa RM e me|u najzagrozenite dr`avi vo Evropa. Za za{tita od erozijata se prezemaat razni merki i aktivnosti: tehni~ko-meliorativni (terasi, yidovi, rovovi...); protiverozivna agrotehnika (konturna obrabotka...); {umsko-meliorativni (po{umuvawe...); grade`ni (pregradi, pragovi, kanali...); administrativni i edukativni. I. B. 3

2

EROZIJA NA PO^VATA ‡ najrasprostranet i najva`en vid na degradacija na po~vata. Erozijata kaj nas zavisi od redica prirodni i antropogeni faktori, me|u koi na prvo mesto e uni{tuvaweto na prirodnata vegetacija. Vo dale~noto minato 95% od teritorijata na RM bila pokriena so prirodna {umska vegetacija. So nejzinoto uni{tuvawe i degradirawe se dobieni golemi povr{ini pasi{ta, obrabotlivi povr{ini i golini (340.000 ha). Kaj nas erozijata e tolku pointenzivna kolku {to se vrne`ite so poistaknat poroen karakter, kolku naklonot na terenot e postrmen, kolku erodibilnosta na po~vata i supstratot e pogolema, kolku prirodnata vegetacija e posilno degradirana ili uni{tena i ako agrotehnikata e poneprisposobena kon erozivnite procesi. So erozija ne samo {to se odnesuva celata po~va ili del od nea, tuku posilno se odnesuvaat nejzinite najva`ni delovi (glinata, humusot, nutrientite). Taa ima i drugi negativni posledici: nereguliran voden re`im vo vodotecite, poplavi, digawe na nivoto na podzemnite vodi, talo`ewe golemi koli~estva grub nanos, uni{tuvawe na infrastrukturni objekti, polnewe na ve{ta~kite akumulacii so nanos i dr. So kartata za erozija na po~vata se pretstaveni pet kategorii erozija ~ij intenzitet opa|a od I kon V kategorija. Prvite tri kategorii iznesuvaat 38% od teritorijata na RM. Proizvedeniot godi{en nanos so erozija odgovara na 1.700 ha po~va, dlaboka 100 cm. RM e edna od najzagrozenite zemji so erozija vo Evropa. \. F.

EROTEJ (svetovnoto ime: Lavrentie Davidov) (s. Varvara, Tetovsko, ? – 1910) – igumen. Zavr{il }elijno u~ili{te vo Sofija i dobil ~in jeromonah. Slu`el vo crkvata „Sv. Nikola# vo Tetovo (1898). Bil igumen na Le{o~kiot manastir „Sv. Atanasij# (1898– 1910). Se istaknal vo nastanot opean vo narodnata pesna za sardisuvaweto na manastirot (1905), koga, so mudrost i so hrabrost, go spre~il masakriraweto na masata vernici vo manastirot, sardisan od Albanci na manastirskiot praznik. LIT.: B. Svetozarevi}, Tetovo i Tetovsko vo ilindenskiot period 1895–1905, Skopje, 2003; I. Petru{evski, B. Svetozarevi}, Le{o~kiot manastirski kompleks, Skopje, 2001. Br. Sv.

E

sostaveni od proizvodni ~lenovi i od upravni organi. Vo proizvodstvoto rabotele ~iraci, kalfi, majstori i vo opredeleni periodi naemni rabotnici, a vo upravata ustaba{ijata (prvomajstorot), kethudata, igitba{ijata i ~au{ot. Raspolagale so pari~ni sredstva i fondovi (esnafska kasa); imale svoi statuti, sudovi, pe~ati i bajraci; odr`uvale testiri (za polagawe i unapreduvawe na ~iracite vo kalfi, a potoa od kalfi vo majstori) i godi{ni sobranija na lonxite, a odr`uvale i verski imendeni na svetcite, esnafski proslavi, obi~ai i tradicii. Me|u pova`nite esnafski, zanaet~iski, pazarni, trgovski i pana|urski centri vo Makedonija se istaknuvale: Solun, Serez, Bi-

Opin~arskiot esnaf od Kumanovo

ESNAFI – socijalno-ekonomski i profesionalno-stale{ki organizacii i zdru`enija na zanaet~iskite proizvoditeli, koi postoele u{te vo anti~kiot period kaj starite Egip}ani, Makedonci, Evrei, Ermenci, Grci i Rimjani, kako kolegii (kollegia opificum); vo sredniot vek i vo Vizantija kako cehovi (gildi, zdru`enija). Vo ponoviot period se razvieni i vo Osmanliskata Imperija (do 70–80-tite godini na XIX v.). Vo sredinata na XX v. bile poznati kako esnafi i zanaet~iski zdru`enija. Na po~etokot se locirale vo stokovosopstveni~kite zanaet~iski, pazarni i trgovski centri i latifundii, podocna vo feudalnite imoti, tvrdini i zamoci, a vo ponoviot period vo selata i vo gradovite. Po doa|aweto na Turcite osmanlii na Balkanot i vo Makedonija, naglo se razvile i se organizirale, najmnogu poradi stopanskite i voenite potrebi na dr`avata. Spored uslovite, bile upravuvani od lonxite (upravite) i bile

tola, Drama, Kavala, Prilep, Skopje, Kostur, Ohrid, Struga, Veles, Ko`ani, Voden, Nevrokop, Meglen. LIT.: D. Zografski, Prilepskiot pana|ur vo minatoto, Godi{nik na Pravnoekonomskiot fakultet, II, Skopje, 1955, 96-135; J. Janev, Istoriskite i socijalno-ekonomskite aspekti na esnafskata organizacija vo Makedonija vo vremeto na turskoto vladeewe, Skopje, 2001, 1‡271. J. Jan.

Obi~na esparzeta

ESPARZETA (Onobrychis sativa Lam.; Onobrychis viciaefolia Scop.) – fam. Fabaceae. Poznati se 126 vida. Kaj nas se odgleduva obi~nata esparzeta (Onobrychis sativa Lam. ili Onobrychis viciaefolia Scop.) 533

E

ESPERANTO

Pove}egodi{en i pove}eotkosen vid. Se odgleduva za: zelena ishrana, seno, sila`a, sena`a, rastitelno bra{no i e dosta medonosna. Vo RM e sozdadena sorta pod imeto „Makedonka#. P. Iv. ESPERANTO VO MAKEDONIJA ‡ najpoznat i najrasprostranet ve{ta~ki me|unaroden jazik vo svetot, sostaven od polskiot o~en lekar Lazarus Ludvig Zamenhof (Bjalistok, 1859 ‡ Var{ava, 1917) pod psevdonimot d-r Esperanto (onoj {to se nadeva). Toj go objavil i prviot u~ebnik †Lingvo Internacia# (Var{ava, 1887). Jazikot ima 28 glasovi. Negovata sintaksa e slovenska, a re~nikot e glavno od romanskite i germanskite jazici so dodadeni sufiksi i prefiksi. Se smeta deka denes vo svetot go zboruvaat okolu 500 iljadi lu|e. Vo Svetskiot sojuz na esperantistite ~lenuvaat i esperantskite dru{tva od Makedonija preku svojot Esperantski sojuz na Makedonija. Prv esperantist vo Makedonija bil Georgi Malinski od Kumanovo (1897). Makedonskite esperantisti podnele Predlog-konstitucija za re{avawe na Makedonskoto pra{awe do Pariskata mirovna konferencija (1919) i za voveduvawe na jazikot esperanto vo Makedonija kako jazik na mirot. Esperantskoto dvi`ewe vo Makedonija dobilo osoben zamav me|u dvete svetski vojni preku poddr{kata na komunistite po usvoenata Rezolucija za esperanto na Vukovarskiot kongres na KPJ (1920). Dvi`eweto posebno se zasililo od 1929 g. Vo minatoto najaktivni bile dru{tvata od Bitola, Kavadarci, Kumanovo (od 1950), Ohrid, Prilep (od 1939), Skopje (dve dru{tva), Struga, Strumica i [tip. Najstaroto Esperantsko dru{tvo †La progreso# od Prilep go objavi i prviot †Esperantsko-makedonski i Makedonsko-esperantski re~nik so kratka gramatika# (so po 10.000 zborovi) od Metodi Galeski i \or|i Pop-Atanasov (Prilep, 1977). Dru{tvata organizirale i u~ili{ta za esperanto, a izvesen period jazikot bil izu~uvan i vo golem broj sekcii na osnovnite u~ili{ta. Osoben uspeh imal nastavnikot Ilija Popovski vo OU †Kiril i Metodij# vo Bitola (1979). Bil objaven i prviot makedonski u~ebnik po esperanto (1981), kako i †Makedonska antologija na poezija i proza#. Vo Makedonija bil objaven i †Klu~# za albanskite zborovi na esperanto. Studentot na [umarskiot fakultet vo Skopje Stojan Stojanovski bil i pretse534

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

datel na Jugoslovenskiot esperantski sojuz (1982). Esperantskoto dru{tvo †Progres# od Skopje bilo organizator na tradicionalnite Treti studentski esperantski sredbi na Jugoslavija (Ohrid, 26-28. III 1982). Vo 1991 g. Esperantskiot sojuz na Makedonija promovira pove}e izdanija od makedonski pisateli prevedeni na esperanto od Vera ^ornij i Nevenka Tomi}: †Tikve{ka legenda# od Lazo Karovski, †Seizmograf# od Bla`e Koneski, †Zamokot na rozata# od Radovan Pavlovski i †Nevidliva reka# od Todor ^alovski. Makedonskiot likoven umetnik Dimitar ^udov e avtor na jubilejnata dvojna po{tenska marka po povod stogodi{ninata na me|unarodniot jazik esperanto (14. VII 1988). LIT.: U Prilepu je osnovano Esperantsko dru{tvo, †Na{a re~#, I, 4, Skopqe, 8. IV 1939, 10; Vladislav Karanfilski, Esperanto vo Kumanovo i Kumanovsko zna~e{e progres, †Na{ vesnik#, XVIII, 666, Kumanovo, 18. V 1979, 7; Mara Inko, Prv esperanto-makedonski i makedonsko-esperantski re~nik, 7; Stojan KocevskiKrcun, Vo oslobodenata zemja slobodno esperanto, na ist. mesto, 7; L. ^urkoski, Esperanto me|u makedonskite `elezni~ari, 8; Aleksandar Jakimovski-Keke, Esperanto go izu~uvaa i politi~kite zatvorenici vo Skopskiot centralen zatvor, 8; Slavko Nikolovski, Esperanto – lingvo de amikeco. Esperanto ‡ jazik na prijatelstvoto, †Studentski zbor#, XXXIV, 862, Skopje, 16. II 1982, 9; Sto godina esperanta, †Politika#, LXXXV, 26853, Beograd, 9. VII 1988, 16. S. Ml.

ESTETIKATA VO MAKEDONIJA ‡ filozofska i kulturolo{ka dejnost ~ii prvi~ni neinstitucionalni formi se javuvaat vo srednovekovnoto teolo{ko i kni`evno tvore{tvo, vo esteti~kite refleksii na srednovekovnata makedonska umetnost, makedonskoto narodno tvore{tvo, vo periodot na makedonskiot XIX v., osobeno preku ideite na Konstantin Miladinov i Grigor Prli~ev, kako i vo periodot me|u dvete svetski vojni (Ko~o Racin i Nikola Vapcarov). Vo institucionalizirana forma, taa postoi od sozdavaweto na Filozofskiot fakultet vo Skopje i Katedrata (Institutot) po filozofija. Za razvojot na estetikata vo Makedonija od osobeno zna~ewe e nazna~uvaweto na hrvatskiot filozof Pavao Vuk-Pavlovi} (v.) za profesor na Filozofskiot fakultet vo Skopje koj predava estetika (1958–1965), razvivaj}i ja vo duhot na svoevidna teorija na kulturata. Vo 1959/60 ja oformuva i Esteti~kata laboratorija (v.). Negov asistent i sledbenik kako profesor po estetika e Georgi Stardelov (v.) koj se nadovrzuva na teorijata na tvore{tvoto na Vuk-Pavlovi} i najnap-

I. Xeparoski: †Umetni~ko delo#

red, vo kontekst na marksisti~kata estetika, a potoa sè poizrazeno vo duhot na hermenevtikata gi postavuva temelite na esteti~kata misla vo sovremena Makedonija. Me|u esteti~arite od ovaa generacija e i Dimitar Dimitrov (v.) koj kriti~ki se odnesuva kon teorijata na aktivisti~kata umetnost. Dejnosta pak na Esteti~kata laboratorija pretstavuva sproveduvawe vo delo na opredeleni esteti~ki koncepcii na toga{nite idei za povrzuvawe na kulturata na trudot i otvorenata estetika. Kiril Temkov (v.) ja rakovodi Esteti~kata laboratorija i teoriski ja osmisluva, a dejnosta na Kica Barxieva-Kolbe e fokusirana vrz tolkuvaweto na esteti~kata misla na Teodor Adorno, osnovite na filozofijata na umetnosta kako i mo`nostite i granicite na estetikata, dodeka Ivan (Ivica) Xeparoski (v.) vo estetikata se naso~uva kon pra{awata na „umetni~koto delo#, na „igrata# i na „vozvi{enoto# i se obiduva da gi povrze analiti~kite pristapi so onie na kontinentalnata estetika. Denko Skalovski, najmnogu gi tematizira pra{awata povrzani so estetikata na muzikata, no i so odnosite pome|u umetnostite. So voveduvaweto, pak, na nasokata za estetika na postdiplomskite studii po filozofija, estetikata zapo~nuva da se izu~uva kaj nas i vo eden teoriski poobemen kontekst. LIT.: G. Stardelov, Prolegomena za razvitokot na estetikata i esteti~kite refleksii kaj Makedoncite, †Sovremenost#, Skopje, 4, 1971, 289– 314. Iv. X.

ESTETI^KA LABORATORIJA ‡ pedago{ka i istra`uva~ka institucija vo ramkite na (v.) Institutot za filozofija pri Filozofskiot fakultet vo Skopje, {to ja osnova profesorot po estetika i etika d-r Pavao VukPavlovi} (v.) vo 1959/60 g. Nejzinata dejnost be{e naso~ena kon komparativno-esteti~ki istra`uvawa. Rabotata na laboratorijata ja organiziraat profesorite

ETIKATA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

Edna od prvite ambientalni instalacii napravena vo aulata na Filozofskiot fakultet vo Skopje

Georgi Stardelov i, osobeno, Kiril Temkov, kako i golem broj studenti i diplomci od pove}e generacii na Filozofskiot fakultet. Vo 1975 g. zapo~nuva da raboti i „Otvoreniot teatarski univerzitet#, zamislen kako masovna op{testvena i kulturna akcija za popularizacija na teatarskata umetnost, no i forma na teatrolo{ki i kulturolo{ki istra`uvawa. Ovie teatarski aktivnosti podocna, vo sorabotka so Domot na mladite, rezultiraat so osnovaweto na festivalot „Mlad otvoren teatar#. Vo dejnosta na Esteti~kata laboratorija se vklu~eni i likovnata, filmskata, muzi~kata i arhitektonskata tribina, a vo nejzinite istra`uvawa u~estvo zemaat niza nau~ni i kulturni institucii i dejci od oblasta na sovremenoto makedonsko umetni~ko tvore{tvo. Aktivnosta na Esteti~kata laboratorija, so ogled na novite op{testveni uslovi, postapno zamira kon po~etokot na devedesettite godini. LIT.: K. Temkov, Esteti~kata laboratorija na Univerzitetot vo Skopje, „Sovremenost#, Skopje, 2-3, 1981, 234-239; I. Xeparoski, Ekskurs: utopiskiot proekt na Esteti~kata laboratorija, vo: Umetni~koto delo, Skopje, 1998, 225‡237. Iv. X.

ESTREJA, Ovadija Haim ‡ Mara ‡ v. Ovadija ‡ Mara, Estreja Haim. ETAI ‡ Zdru`enie za elektronika, telekomunikacii, avtomatika i informatika na RM, osnovano vo 1980 g. Na sekoi dve godini gi organizira „Nacionalnata konferencija ETAI#, Me|unarodniot simpozium AAS, „Primenetite avtomatski sistemi#, kako i simpoziumite LEOS (Leten simpozium za elektronika i

obrabotka na signali). ^len e na In`enerskata institucija na Dr. M. Makedonija. ETAT NA [UMITE VO MAKEDONIJA – drvnata masa ili povr{ina od {umata predvidena za se~a so Posebniot plan za stopanisuvawe so {umite. Koga planot e za edna godina, stanuva zbor za godi{en etat, a za odreden period, za periodi~en etat. Etatot mo`e da se izrazi so kubni metri, so povr{ina, so broj na stebla i so temelnica. Planiraniot se~iv etat od {umite vo RM iznesuva okolu 1.300.000 m , a se koristi okolu 70%. Pri~inite za nekoristeweto na planiraniot se~iv etat se: raspadot na porane{niot jugoslovenski pazar i na drvnata industrija, konfiguracijata na terenot, nedovolnata otvorenost na {umite so pati{ta, slabata tehni~ka opremenost i dr. Al. And. 3

ETIKATA VO MAKEDONIJA ‡ a) nauka za moralot i za vrednosta na `iveeweto, najrazviena prakti~na filozofska disciplina; b) nastavno-nau~na disciplina na Filozofskiot fakultet vo Skopje. Prvite eti~ki u~ewa na po~vata na Makedonija se tesno povrzani so pojavata na slovenskata pismenost, ~ii duhovni tvorci bile i prvite golemi eti~ari. Sv. Kiril (Konstantin) Filozof vo deloto „U~eweto za vistinskata vera# (prvo filozofsko-teolo{ko delo na slovenski jazik) pou~uva deka moralot e smislata na ~ove~koto postoewe, vrv na `ivotnata aktivnost na lu|eto, za{to toa e na~inot da mu se dobli`at na Boga. Svojata odbrana na verata i na jazikot, sv. Kiril ja temeli na klu~nata eti~ka ideja deka site lu|e se is-

E

ti pred Boga. Posebno e zaslu`en za razvivaweto na hristijanskata etika i pravilata na hristijanskiot `ivot. Se smeta deka sv. Metodij go napi{al prvoto pravno delo na slovenski jazik „Zakonot za sudeweto na lu|eto#, koe, kolku e pravno, tolku e i eti~ko so sovetite za odnosite me|u lu|eto, so vnesuvaweto na vizantiskata hristijanska etika i drugite pravila na `ivotot na Slovenite. Kirilometodievskata filozofska i teolo{ka tradicija ja vostanovija golem broj nivni u~enici: sv. Kliment Ohridski napi{al niza tekstovi protkaeni so eti~ka ni{ka, a zna~aen del od niv se vistinski eti~ki raspravi, kade {to gi zastapuva stavovite za dobrodetelta, kako dejnost so koja ~ovekot se stremi da mu se dobli`i na Boga; Konstantin Bregalni~ki vo najpoznatoto delo „Pou~no evangelie# gi izlo`uva i eti~kite pogledi za: celta na `ivotot, deka moralen e `ivotot ispolnet so dobri dela, a sredstva na moralnoto usovr{uvawe se verata, blagodarnosta i qubovta kon Boga. Neposredno po Klimentovata smrt (prvata polovina na X v.) se pojavuva bogomilstvoto, socijalno dvi`ewe protiv site formi na nasilstvo i na eksploatacija, koe vo svoite filozofsko-teolo{ki osnovi zastapuva dualizam, u~ewe za ramnopravnata uloga na dvata principa: dobroto i zloto. Bogomilite propagiraa apsoluten asketizam i `iveewe vo eden vid primitivni komunisti~ki zaednici. Eti~ki idei razvivaat i na{ite prosvetitelski dejci: Joakim Kr~ovski, Kiril Pej~inovi}, Marko Cepenkov, Grigor Prli~ev, Krste Misirkov i dr. Etikata kako akademska disciplina vo Makedonija zapo~nuva intenzivno da se razviva so otvoraweto na Katedrata za filozofija pri Filozofskiot fakultet vo Skopje. Posebna zasluga ima profesorot Pavao Vuk-Pavlovi}, koj so osobenata posvetenost na nastavata, so delata {to gi objavi vo Skopje, kako i so mnogubrojnite i raznovidni formi na anga`irawe, sozdade sigurna podloga za ponatomo{niot razvoj na ovaa disciplina. Dejnosta na ova podra~je ja prodol`i, ja prodlabo~i, osobeno ja pro{iri i ja afirmira profesorot Kiril Temkov. Osven {to ja izveduva nastavata po ovoj predmet na Institutot za filozofija i na pove}e drugi visoko{kolski institucii, napi{a golem broj knigi, studii, statii vo doma{ni i vo stranski publikacii; odr`a mnogu javni predavawa i nastapi 535

E

†ETNIKI ETERIJA#

vo mediumite. Gi vovede i gi predava predmetite: pedago{ka etika, bioetika, ekolo{ka etika, etika na menaxerstvoto, profesionalna etika i dr. na dodiplomskite i postdiplomskite studii po filozofija, kako i na drugi studiski grupi i fakulteti. Pod negovo mentorstvo edna grupa negovi magistranti i doktoranti pove}e godini izveduvaa eksperimentalna nastava po etika na site nivoa na obrazovanieto vo RM (vklu~itelno i vo predu~ili{noto), za {to podgotvi i brojni prigodni tekstovi. LIT.: K. Temkov, Etika, Skopje, 1998; Filozofski fakultet vo Skopje: 1920– 1946–2006, Skopje, 2006. V. Panz.

„ETNIKI ETERIJA# (1894) – organizacija za za{tita na gr~kite interesi vo Osmanliskata dr`ava, formirana od oficeri na gr~kata armija. Nabrgu vo organizacijata vlegle sve{tenici, univerzitetski profesori i trgovci. Dejstvuvale vo tri regioni: Makedonija, Epir i Krit. Organizacijata formirala vooru`eni ~eti (1896), koi letoto navlegle vo Makedonija, no nabrgu bile razbieni od osmanliskite sili. ^etite aktivno se borele i vo Gr~ko-osmanliskata vojna. Po gr~kiot poraz vo vojnata (1897) organizacijata bila rasformirana. LIT.: Krste Bitoski, Gr~kite ~etni~ki akcii vo Makedonija vo 1896 godina, †Istorija#, VI/2, Skopje, 1970; Istoria tou ellhnikouV eQnouV, ID, AQhnai, 1977. D. Jov.

ETNOKOREOLOGIJA (gr~. koreos ‡ oro) ‡ nauka {to se zanimava so prou~uvawe na narodnite ora i orskata tradicija. Vo vtorata polovina na XX v. zapo~nala da se izdvojuva od etnomuzikologijata kako posebna granka. Nejziniot razvoj go ote`nuva kompliciranata kinetografska notacija, so koja treba da se zapi{at site pozicii i dvi`ewa na delovite od ~ove~koto telo, kako i koreografskite dvi`ewa na grupata igraorci kaj opredelenoto oro. Najupotrebuvana e kinetografskata notacija na ungarecot Rudolf Laban, koja opfa}a okolu 2000 znaci. Vo Makedonija poznati etnokoreolozi bea Gan~o Pajtonxiev i Mihajlo Dimoski. LIT.: Dragoslav DeviÊ, Etnomuzikologija, II deo (skripta), Beograd, 1977, 46. \. M. \.

„ETNOLOG# (Skopje, 15. VII 1992‡ ) ‡ spisanie na Zdru`enieto na etnolozite na Makedonija. Prv glaven i odgovoren urednik bil prof. d-r Nijazi Limanoski. Prviot broj e promoviran na 6. VII 1992 g., a vo nego se objaveni referatite od XXIV kongres na 536

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Prviot broj na spisanieto †Etnolog#

Sojuzot na etnolozite na Jugoslavija (Struga, 21-28. IX 1992). Vo narednite broevi objavuva glavno studii, statii, prilozi i materijali od nacionalnata etnologija. LIT.: D-r Boro Mokrov ‡ M-r Tome Gruevski, Pregled na makedonskiot pe~at (1885‡1992), Skopje, 1993, 311. S. Ml.

„ETNOLOGIJA# (Skopje, januari‡mart 1940 ‡ januari‡mart 1941) ‡ nau~no spisanie na skopskoto Etnolo{ko dru{tvo. Izleguvalo ~etiripati godi{no. Odgovoren urednik bil profesorot na Filozofskiot fakultet vo Skopje d-r Mil. S. Filipovi}, a me|u sorabotnicite se i prof. d-r Tihomir R. \or|evi}, Danica i Qubica S. Jankovi}, prof. d-r Jovan Erdeljanovi} i prof. d-r Atanasie Uro{evi}. LIT.: D-r Boro Mokrov ‡ m-r Tome Gruevski, Pregled na makedonskiot pe~at (1885‡1992), Skopje, 1993, 51-52. S. Ml.

ETNOLO[KA MUZEOLOGIJA VO MAKEDONIJA ‡ specijalna muzeologija {to go prou~uva, go za{tituva i go prezentira etnolo{koto kulturno nasledstvo na Makedoncite i na etni~kite zaednici vo Makedonija, imaj}i gi predvid kategoriite vreme, prostor i op{testvena sredina. Prakti~niot aspekt na aktivnostite povrzani so etnolo{koto materijalno i nematerijalno kulturno nasledstvo se vr{at vo mre`ata na institucii ‡ etnolo{kite muzei i zbirki {to funkcioniraat na teritorijata na Republika Makedonija. Teoretskiot aspekt, pak, osven vo muzeite, predmet na prou~uvawe e i na Univerzitetot „Sv. Kiril i Metodij# vo Skopje, vo Institutot za etnologija i antropologija na Prirodno-matemati~kiot fakultet vo Skopje. K. Bog. ETNOMUZIKOLOGIJA ‡ nauka {to se zanimava so prou~uvawe na muzi~koto narodno tvore{tvo. Nejziniot poevidenten razvoj zapo~nal kon osumdesettite godini na XIX v., a presudno zna~ewe imalo zapo~nuvaweto so

tehni~kite merewa na intervalite i pojavata na fonografot i tonskite snimawa. So pojavata i upotrebata na magnetofonskiot aparat u{te poizrazito se pro{irile raznite etnomuzikolo{ki istra`uvawa. Do Vtorata svetska vojna makedonskiot muzi~ki folklor go prou~uvale, glavno, istra`uva~i od Srbija i od Bugarija, L. Kuba od ^ehoslova~ka i Vasil Haximanov. Po Osloboduvaweto, osven V. Haximanov, na etnomuzikolo{ki istra`uvawa se oddale i @ivko Firfov, Metodija Simonovski, Aleksandar Linin, a podocna i \or|i \or|iev, Trpko Bicevski, Mihajlo Dimoski, Borivoje Ximrevski, Mile Brzanov i Kiril Todevski. Denes e vo podem nova mlada generacija etnomuzikolozi. LIT.: Dragoslav Devi¢, Etnomuzikologija, III deo (skripta), Beograd, 1977, 47; \or|i M. \or|iev, Makedonskata etnomuzikologija i nejziniot sovremen razvoj, „Muzika“, I, 1, Skopje, 1998, 73-80. \. M. \.

EUTROFIKACIJA – proces na prirodno ili antropogeno vnesuvawe hranlivi materii (glavno azotni i fosforni soedinenija) za primarnite producenti, {to rezultira so intenziven razvitok na algite i promena na fizi~ko-hemiskite uslovi na ekosistemot i, naj~esto, intenzivno iskoristuvawe na kislorodot so pojava na delumna ili trajna anaerobija. Vo Makedonija se evidentirani golem broj eutrofni re~ni (celiot dolen tek na r. Vardar, P~iwa, Bregalnica i drugi), ezerski (Prespanskoto Ezero, Dojranskoto Ezero) i akumulacioni ekosistemi („Tikve{#). Eutrofikacijata e priroden proces na stareewe na ezerata. Sv. K. EFIKASNOST – eden od osnovnite principi na ekonomskoto rabotewe i zna~aen del od menaxmentot. Efikasnosta e upotreba na minimum resursi (fizi~ki, finansiski, materijalni, ~ove~ki i organizaciski) za da se proizvede sakaniot obem na proizvodstvo. Na pr.: ako se dobie pogolem izlez za daden vlez, toga{ stanuva zbor za zgolemuvawe na efikasnosta. Isto taka, ako se ostvari ist izlez so pomal vlez, stanuva zbor za zgolemuvawe na efikasnosta. Menaxerite se zainteresirani za efikasno koristewe na resursite i za minimizirawe na tro{ocite. Tie vo pretprijatieto ne se zainteresirani samo za efikasnosta tuku i za efektivnosta. Koga menaxerot }e gi ostvari celite na organizacijata, za nego se veli deka e efektiven. Visokiot stepen na efikasnost ima vlijanie vrz visoki-

EFREMOV

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

E

ot stepen na efektivnost. Lo{iot menanxment naj~esto se dol`i na neefektivnosta vo ostvaruvaweto na celite i na neefikasnosta, neracionalnoto tro{ewe na resursite. Efikasnosta na menaxmentot e vo bliska vrska so kvalitetot na korporativnoto upravuvawe – domen vo koj RM e soo~ena so zna~ajni problemi. LIT.: Bobek [uklev, Menaxment, ~etvrto izdanie, Skopje, 2004. B. [.

EFREMOV (TENEKIXISKI), Qup~o (Ko~ani, 17. III 1921 ‡ s. Glogovica, 23. III 1944) ‡ komunisti~ki deec i u~esnik vo NOB. Zavr{il gimnazija (1938/39) i studiral na Elektrotehni~kiot fakultet vo Belgrad, kade {to se vklu~il vo studentskoto dvi`ewe. Izvesno vreme bil uapsen vo zatvorot Glavwa~a (1940), a potoa se vratil vo Ko~ani i stanal ~len na novoformiranoto Mesno partisko poverenstvo na KPJ (vtorata polovina na 1941). Bil uapsen od bugarskata policija (noemvri 1941) i osuden na edna godina zatvor. Naskoro potoa se ilegaliziral, o~ekuvaj}i da vleze vo sostavot na planiraniot NOPO †Goce Del~ev#. No grupata bila otkriena i razbiena (21. V 1943), po {to toj prodol`il da dejstvuva vo ilegalstvo do zaginuvaweto vo sudir so bugarskata policija. LIT.: Ko~ani, Skopje, 1970; Boro Efremov, Sostojbata i aktivnostite na revolucionernoto dvi`ewe vo Ko~ani sproti i vo tekot na NOV, Ko~ani i Ko~ansko vo NOV 1941-1945, Ko~ani, 1985, 140-146. S. Ml.

Georgi Efremov

EFREMOV, Georgi Dimitrov (Kratovo, 8. XII 1932) ‡ biohemi~ar, geneti~ar, redoven prof. na Zemjodelskiot fakultet, akademik. Vo 1956 g. gi zavr{il studiite na Veterinarniot fakultet vo Zagreb. Po dvegodi{na terenska veterinarna rabota, vo 1959 g. e izbran za asistent po Sporedbena anatomija so fiziologija na doma{nite `ivotni na Zemjodelsko-{umarskiot fakultet vo Skopje. Vo 1961‡1962 g. bil na specijalizacija vo Institutot za fiziologija i biohemija na Veterinar-

Istra`uva~kiot centar za novi tehnologii pri MANU

niot fakultet vo Belgrad, kade {to i doktoriral (1963). Postdoktorskite studii (4 godini) gi ostvaruva na Klinikata za interna medicina pri Vet. f. vo Oslo, Norve{ka (1963‡1965) i na Institutot za biohemija pri Med. f. vo Augusta, Xorxija, SAD (1968‡ 1970). Vo 1967 g. e izbran za docent po Biohemija na Zemjodelskiot fakultet vo Skopje, vo 1973 g. za vonreden profesor i vo 1980 za redoven profesor. Vo 1995 g. e izbran i za redoven profesor po Fiziologija na Zemjodelskiot fakultet vo Skopje. Od 1978 do 1979 g. e redoven profesor po biohemija na Med. f. vo Augusta, Xorxija (SAD) i pomo{nik-direktor na Centarot za anemija na srpesti kletki. Od 1965 do 1980 g. e nau~en konsultant pri Klinikata za detski bolesti na Med. f. vo Skopje. Za dopisen ~len na MANU e izbran vo 1979 g., a za redoven vo 1983 g. Od 1987 do 1994 g. e rakovoditel na Istra`uva~kiot centar za novi tehnologii pri MANU, a od 1994 g. e rakovoditel na Centarot za genetsko in`enerstvo i biotehnologija. Osnova~ e i rakovoditel na Nacionalnata (od 1970), a potoa na Me|unarodnata referentna laboratorija za hemoglobinopatii (od 1995). Minister e za nauka vo Vladata na RM (mart 1991 ‡ septemvri 1992) i v.d. minister za obrazovanie (juni 1991 ‡ fevruari 1992). Pretsedatel e na MANU (januari 2000 ‡ juni 2001) i ambasador na RM vo Narodna Republika Kina (april 2002 ‡ noemvri 2004). Potoa e redoven profesor na Interdisciplinarnite postdiplomski studii po Molekularna bio-

logija i genetsko in`enerstvo na Univ. „Sv. Kiril i Metodij# vo Skopje i rakovoditel na Me|unarodnata referentna laboratorija za hemoglobinopatii i rakovoditel na Me|unarodniot informativen centar za abnormalni hemoglobini i talasemii. Bil viziting profesor na pove}e univerziteti vo SAD, Kuba, Libija i vo Kuvajt. Dr`el nastava na postdiplomskite studii po molekularna biologija i hematologija na univerzitetite vo Skopje, Belgrad, Novi Sad i vo Zagreb. Vo negovata laboratorija prestojuvale na studiski prestoj, usovr{uvawe ili izrabotka na magisterski i doktorski trudovi pove}e od 30 nau~ni rabotnici od stranstvo i 30-tina stru~ni i nau~ni rabotnici od Makedonija. Od 1991 do 1999 g. organiziral pet me|unarodni kursa za edukacija na nau~ni kadri za rabota so rekombinantna DNK tehnologija i genetsko in`enerstvo, na koi u~estvuvale pove}e od 120 mladi nau~nici od 23 zemji. Bil mentor na pove}e od 40 doktoranti i magistranti, odbraneti na univerzitetite vo Havana, Sofija, Mastriht, Zagreb, Belgrad i vo Skopje. Glavniot nau~en interes na akademik Efremov se biohemijata na proteinite i enzimite i primenata na genetskoto in`enerstvo vo poznavaweto na molekularnite osnovi na vrodenite monogenski bolesti. Poseben interes i nau~en pridones se izu~uvawata na ~ove~kiot hemoglobin, poznavaweto na epidemiologijata i molekularnite osnovi na vrodenite defekti na humaniot hemog537

E

EFTIMOVA

lobin kaj naselenieto vo RM, vo porane{na Jugoslavija, vo Albanija, vo Bugarija i vo drugi zemji vo svetot. So svoite sorabotnici otkril 12 novi hemoglobinski varijanti i 23 mutantni formi na talasemii. Otkril i svoi laboratoriski tehniki i metodi. Preku sistematski ispituvawa na pove}e od 40.000 ispitanici ja utvrdil rasprostranetosta i zastapenosta na hemoglobinopatiite vo porane{na Jugoslavija. Rakovodel so 30-tina nau~noistra`uva~ki proekti, finansirani, glavno, od stranski vladini institucii. Po pokana odr`al brojni vovedni predavawa na me|unarodni, jugoslovenski i nacionalni nau~ni sobiri. Organiziral 10-tina me|unarodni nau~ni sobiri. Toj e inicijator, osnova~ i rakovoditel na Istra`uva~kiot centar za genetsko in`enerstvo i biotehnologija (www.manu.edu.mk/ icgib). Avtor e na pove}e od 450 nau~ni trudovi, od koi pove}e od 250 se objaveni vo me|unarodni spisanija i e najmnogu citiraniot nau~nik od RM. Zazemal redica funkcii vo niza nau~ni zdru`enija. Toj e ~len na Wujor{kata akademija na naukite, na Bugarskata akademija za medicinski nauki, na Srpskata akademija za medicinski nauki, na Evropskata akademija na naukite i umetnostite, na Svetskata akademija na naukite i umetnostite, na Mediteranskata akademija na naukite, na Amerikanskoto dru{tvo za unapreduvawe na naukite, na Federacijata na evropskite biohemiski dru{tva, na Me|unarodnoto dru{tvo za hematologija, na Amerikanskoto dru{tvo za hema-

538

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

tologija, na Me|unarodnoto dru{tvo za sudska medicina, na Amerikanskoto dru{tvo za klini~ka biohemija i ~len na MLD. Toj e glaven urednik na me|unarodnoto nau~no spisanie „Balkan Journal of Medical Genetics#, pomo{nik-glaven urednik na me|unarodnoto spisanie „Hemoglobin# i ~len na ureduva~ki odbori na pove}e drugi me|unarodni nau~ni spisanija. R. Milka Eftimova

Katja Eftimova: †Pejza`#

EFTIMOVA, Katja (Pazarxik, Bugarija, 31. V 1910 ‡ Skopje, 1996) ‡ edna od prvite makedonski slikarki, pretstavni~ka na postimpresionizmot i realizmot. Diplomirala na Umetni~kata akademija vo Sofija (1932). Samostojno izlagala vo Bitola (1945), Gostivar (1954), Tetovo (1954 i 1997) i Skopje (1959, 1965, 1973, 1975, 1985 i 1997). U~estvuvala i na pove}e grupni izlo`bi. Posebno se izdvojuvaat nejzinite dela †Ciganka# (1933), †Krinovi# (1947) i †Ote{evo# (1957). S. Ml. EFTIMOVA, Milka (Radovi{, 23. II 1936) ‡ operska i koncertna pevica, mecosopran, prvenka na Operata na MNT. Peewe u~ela kaj

prof. K. Trpkov, a diplomirala i magistrirala na Muzi~kata akademija vo Qubqana (kaj prof. J. Beteto). Vo 1966 g. specijalizirala vo Italija (Rim i Siena), vo 1961 debitirala na operskata scena na MNT so ulogata na Acu~ena vo operata Trubadur. Vo Operata na MNT (so prekin od 1969 do 1978, koga e anga`irana kako solist vo Qubqanskata opera), raboti sè do 2000 g. koga se prostuva od operskata scena. Poseduva mek, kadifest glas so dlaboka emocionalna izraznost. Taa realizirala pove}e od 40 ulogi, od koi 18 na scenata na Operata na MNT. Pozna~ajni ostvaruvawa: Orfej (Orfej i Evridika), Karmen, Marfa (Hovan{~ina), Eboli (Don Karlos), Groficata (Pikova dama), Marta (Faust), Bo`ena (T. Prokopiev, Razdelba). Gostuvala vo pove}e od 15 zemji vo Evropa, Amerika i vo Azija. Pokraj nastapi vo operata, realizirala golem broj koncertni recitali na solopesni i oratoriumski dela. Rabotela i kako nastavnik-profesor na Fakultetot za muzi~ka umetF. M. nost vo Skopje.

@ @ABEV, Vangel (Qalevo, Pirinskiot del na Makedonija, 1939) – paraolimpiski pliva~ i trener. Na osumgodi{na vozrast, od zaostanat eksploziven materijal od Vtorata svetska vojna, ostanal invalid bez dvata podlakota. Osvoil dva olimpiski medala na Paraolimpiskite igri vo Arnhem (1980). @ivee vo Veles i e aktivist na Sojuzot za sport i rekreacija na hendikepiranite lica. S. Ml. @ABI, ZELENI – grupa od vistinskite `abi (Ranidae), koi se povrzani so vodenata sredina vo tek na celiot `ivot, poradi {to se narekuvaat i vodni `abi. Vo Makedonija `iveat dva vida zeleni `aZelena `aba bi: ezerska `aba (Rana ridibunda) i balkanska ezerska `aba (Rana balcanica). LIT.: E. N. Arnold, A Field Guide to the Reptiles and Amphibians of Britain and Europe, London, 2002. Sv. P. – V. Sid.

@ABI, KAFEAVI – grupa od familijata na vistinski `abi (Ranidae), kaj koi osnovnata boja na grbot nikoga{ ne e zelena, a preku barabanovata cipa (pod okoto), pominuva {iroka temna slepoo~na damka. Makedonija ja naseluvaKafeava `aba at tri vida od ovie `abi: trevarka ili planinska `aba (Rana temporaria), gorska ili {umska `aba (Rana dalmatina) i poto~na ili gr~ka `aba (Rana graeca). LIT.: E. N. Arnold, A Field Guide to the Reptiles and Amphibians of Britain and Europe, London, 2002. Sv. P. – V. Sid.

@ABI, KRASTAVI (Bufonidae) – kosmopolitska familija `abi, rasprostraneta niz celiot svet, so isklu~ok na pogolemiot del od avstraliskiot region. Kaj Krastava `aba nas se registri-

rani dva vida: golema krastava `aba (Bufo bufo) i zelena krastava `aba (Bufo viridis). LIT.: E. N. Arnold, A Field Guide to the Reptiles and Amphibians of Britain and Europe, London, 2002. Sv. P. – V. Sid.

@ABI, OGNENI ili muka~i (Discoglossidae) – primitivna familija mali, glavno, vodni `abi, na koi stoma~nata strana im e oboena so intenzivna boja (crvena, portokalova ili `olta). Vo Ognena `aba Makedonija e prisuten samo eden vid – `olt muka~ (Bombina variegata). LIT.: E. N. Arnold, A Field Guide to the Reptiles and Amphibians of Britain and Europe, London, 2002. Sv. P. – V. Sid.

@ABRONOGI RAKOVI – v. Rakovi, `abronogi @ABRONOSNI @IVOTNI (Branchiata) – vodni ~lenkonogi organizmi. Di{at so pomo{ na ko`ni `abri. Poseduvaat dva para anteni i naj~esto imaat dvogranesti ekstremiteti. Ovoj pottip vo Makedonija e pretstaven so edinstvenata klasa rakovi (Crustacea). LIT.: Jon~e [apkarev, Zoologija na Bez’rbetnite `ivotni, Skopje, 1991. V. T. K – M. Kr.

@ALFIJA, JURI[I]EVA (Salvia jurisicii Kosanin) – endemit vo florata na RM od familijata Lamiaceae (ustocvetni rastenija), poznat za centralnite delovi – Ov~e Pole i Bogoslovec. Se razviva po zasoleni po~vi, na paleogeni i neogeni Juri{i}eva `alfija lapori. Se nao(Salvia jurisicii Kosanin) |a na svetskata crvena lista na zagrozeni rastenija (IUCN 1997 Red List of Threatened Plants). Vl. M. @ANTEVA-NAUMOSKA, Magdalena Apostolova (Skopje 15. VII 1947) ‡ internist-kardiolog, redoven prof. na Med. f. (2002).

Magdalena @antevaNaumovska

Diplomirala medicina vo Skopje (1972), specijalizirala po interna medicina (1980), doktorirala vo 1990 g. ‡ subspecijalist po kardiologija (2000). U~estvuvala vo izveduvaweto na prvite kateterizacii vo hemodinamskata laboratorija na Klinikata za kardiologija. Rakovodi so Oddelot za vrodeni i steknati srcevi mani i vospalitelni zaboluvawa. Osoben interes ima za podra~jeto na lekuvaweto pacienti so steknati valvularni zaboluvawa. Ima publikuvano nad 150 trudovi i u~estvuvano na brojni nacionalni i me|unarodni stru~ni sostanoci i kongresi. Prodekan (2004‡2005), v.d. dekan (2004) i dekan na Med. f. (2005). BIBL.: Vrodeni srcevi i steknati valvularni maani, vo: Sovremena dijagnostika i terapija vo medicinata, Ko~ani, 2000; Valvularni maani i infektiven endokarditis, vo: Interna medicina, I-II, Kumanovo, 2003; Specifi~nosti na pregledot kaj srcevi mani, vo: Klini~ki ispituvawa vo internata medicina-interna propedevtika, Skopje, 2004. LIT.: Bilten UKIM, br. 797. K. K.-P.

@ARNOSKI (LIMANI), Same (s. @irovnica, Debarsko, 1935 ‡ @irovnica, 2007) ‡ poet. Rabotel kako u~itel vo rodnoto selo do krajot na svojot `ivot. Avtor e na poetski opus ispolnet so voshit od makedonskata priroda, od ubavinite na predelite pokraj Radika i {irum Korab. Go kultiviral do sovr{enstvo izvorniot jazik na makedonskite muslimani od Zapadna Makedonija, sozdavaj}i obrasci na tvore~ka sprega me|u tradicijata i modernite tekovi na poetskata misla.

@

@EGLIGOVO

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Same @arnoski (Limani)

BIBL.: Raspukani bigori, 1970; Iskri vo izgasnata pepel; Ne gra~i ta`na ptico; Cibrini i solzi, 1976; Dolinata na luwite i qubovta, 1981; Zaveani vrvici, 1983; Dolina na pla~ot, 1996; Intimna ispoved pred razurnatiot hram, 2000 i Rekviem vo crno, 2001. G. T.

na jug vodi kon Ov~e Pole. Vo @. postojat 110 sela i gradot Kumanovo, koj e centralna naselba. Vo niv vo 1961 g. `iveele 100.600 `., a vo 2002 g. toj broj se nagolemil na 135.773. Najgolem del od naselenieto se Makedonci. Vo zapadniot del na @. pogolemiot broj se Albanci, a vo staronagori~anskiot kraj Srbi. Naselenieto se zanimava so odgleduvawe `itni i industriski kulturi, osobeno tutun, kako i so sto~arstvo. Vo Kumanovo e razviena ma{inskata, tekstilnata, ko`arskata i tutunAl. St. skata industrija. @EGLIGOVSKI KAMEN (s. Mlado Nagori~ino kaj Kumanovo, poznat i kako Kostoperska Karpa) – ostatoci od pove}eslojna Patot kon Jegunovce na planinata @eden

skata Kotlina, a od jug e pregrabenskata dolina Tetovska Suvodolica. Planinata @eden se protega vo pravec jz–si i zazema vkupna povr{ina od 109 km². Biloto e zaobleno i od nego se izdigaat nekolku vrvovi me|u koi najvisok e Golem Kamen (1.264 m). Geolo{kiot sostav e pretstaven so masivni mermerizirani varovnici koi le`at preku kristalesti {krilci. @eden e bezvodna planina, no vo podno`jeto ima nekolku izvori. Najzna~aen me|u niv e izvorot Ra{~e so {tedrost od 6 m³/sec, od koj gradot Skopje se snabduva so voda. Kostoperska Karpa - @egligovski Kamen, s. Mlado Nagori~ino, Kumanovsko

@EGLIGOVO – oblast vo severniot del na Republika Makedonija. Toa e staro ime za Kumanovskata Kotlina. Se nao|a vo slivot na r. P~iwa pome|u planinite Kozjak na istok i Skopska Crna Gora na zapad. Na jugoistok kon Ov~e Pole i na jugozapad kon Skopskata Kotlina, oblasta e otvorena, a takov e slu~ajot i kon sever. Taa e nastanata po tektonski pat, so spu{tawe po dol`inata na rasedi so meridijanski pravec. Reljefot e branoviden i vo nego se izdvojuvaat romanovskoto i nagori~koto plato. Isto~nite padini na Skopska Crna Gora se poznati kako Karadak, ridskiot teren pome|u P~iwa i Kriva Reka se vika Sredorek, a planinskiot kraj pome|u Kozja~ka Reka i rekata P~iwa Kozja~ija. Zafa}a povr{ina od 1.315 km². Preku @egligovo vodi me|unarodniot pat E–75, koj ja povrzuva oblasta so Vrawskata Kotlina na sever i so Skopskata Kotlina na jugozapad. Ovde od nego se odvojuva magistralniot pat M–2, koj na istok go povrzuva so Slavi{kata Kotlina, kako i regionalniot pat koj 540

naselba locirana vrz visokiot rid od bazaltna karpa so vulkansko poteklo. Najstaroto naseluvawe na akropolata poteknuva od eneolitot. Najbrojni se ostatocite od rimskiot period vo podno`jeto na ridot, kako i od ranohristijanskiot period, potvrdeni so fragmenti od kerami~ki sadovi i grade`en materijal, locirani vo sredi{teto na akropolata, opkru`ena so bedem. Tuka bila locirana ranovizantiska bazilika so nekropola vo neposrednata blizina. Lokalitetot e istra`en vo pomal obem, a naodite zboruvaat za visokiot status na lokalnoto naselenie.

LIT.: D. Manakovi}, „Godi{en zbornik na Filozofskiot fakultet#, kn. 10, Skopje, 1957. T. And.

„@ELEVO“, ISELENI^KO DOBROTVORNO BRATSTVO (Toronto, Kanada, 1907) ‡ dru{tvo na Makedoncite po poteklo od seloto @elevo (Lerinsko). Sega{noto spomagatelno bratstvo „@elevo“ bilo osnovano na 1. X 1921. Dejnosta na dru{tvoto se odviva vo @elevskiot dom (od 1948). Sl. N.-K.

LIT.: B. \eor|ievski, Kostoperska Karpa – @egligovski Kamen, vo: Arheolo{ka karta na Republika Makedonija, II, Skopje, 1996, 213-215. Q. X.

@EDEN – srednovisoka planina {to se protega pome|u Skopskata Kotlina na istok i Polo{kata Kotlina na zapad. Na sever i severoistok e oddelena so lak na rekata Vardar od ogranocite na [ar Planina i Skopska Crna Gora; od jugoistok so Bojansko i Kopani~ko Pole – delovi na Skop-

Dimitar @elezarov

@ELEZAROV, Dimitar Hristov (Veles, 1900 ‡ Skopje, 6. VIII 1979) ‡ profesor na St. f., specijalist po stomatolo{ka protetika. Ha-

@ELEZNOTO

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

bilitiral vo 1959 g. Avtor e na u~ebnicite: „Zabna protetika i zabotehnika#, „Poznavawe na instrumentite#, „Zabna protetika i zabotehnika: koronki, mostovi i keramika#, „Poznavawe na instrumentite i nekoi materijali za stomatolozi#, „Anatomo-morfolo{ki atlas na ~ove~kite zabi#, „Stomatolo{ka tehnologija# i „Dentalna protetika#. E. M. @ELEZNEC (Siderokastron) – srednovekovno utvrduvawe vo Demirhisarskata oblast (koja po nego go dobila i svoeto ime) na okolu 40 km zapadno od Prilep. Se nao|al na lokalitetot Gradi{te, na desniot breg na Crna Reka, nad dene{nata istoimena naselba. Na lokalitetot i denes se gledaat ostatoci od yidini i od keramika. LIT.: T. Tomoski, Bele{ki po povod voeniot pohod na Andronik III vo Makedonija vo 1330 g., Makedonija niz vekovite. Gradovi, tvrdini, komunikacii, Skopje, 1999. K. Ax.

Vozniot red na Makedonskata `eleznica: Solun-Skopje

~ani, a vo 1931 Veles–Prilep –Bitola. Po 1945 g., pokraj obnovata, bila izgradena i nova varijanta na `.l. Klisura–Miravci, vo 1951–1956 g. `.l. Skopje–Tetovo–Gostivar–Ki~evo, kako i Za-

Vozot Solun-Skopje (1873)

@ELEZNICITE VO MAKEDONIJA – zna~aen segment vo razvojot na stopanstvoto vo Makedonija, no i so politi~ko zna~ewe. Prvata `. linija vo Makedonija e Solun–Veles–Skopje kon Belgrad. Po~nala da se gradi so stranski kapital vo 1871, a do Skopje bila zavr{ena vo 1873 g. Vo 1888 bila povrzana so srpskite `eleznici na grani~niot premin Zabev~e kaj Vrawe. @. linija Skopje–K. Mitrovica bila zavr{ena vo 1878 g., a Solun–Voden– Lerin–Bitola vo 1894 g. Vo tekot na Prvata svetska vojna, za potrebite na svoite armii, germanskite i bugarskite vlasti ja izgradile tesnata linija (60 cm) Gradsko –Prilep–Bitola (preku Pletvar) i Skopje–Gostivar–Ki~evo– Ohrid–Struga. Vo 1925-1926 g. bila izgradena linijata Veles–Ko-

jas–Tajmi{te (1966). Inicijativi za `elezni~ko povrzuvawe na Makedonija kon Bugarija, imalo od turskata (1912), od bugarskata (1943) i od makedonskata vlast (1946). Vo 1992 g., so odluka na Vladata na RM po~nala gradbata na `. linija Skopje–Sofija, koja, me|utoa, ne e zavr{ena. LIT.: Grupa avtori: Istorija na `eleznicite vo Makedonija 1873-1973, Skopje, 1973. N. V.

@ELEZNOTO VREME VO MAKEDONIJA – poslednata (protoistoriska) etapa od praistoriskiot razvoj na Makedonija. Vremenski ja pokriva, glavno, prvata polovina od I milenium pr.n.e. Se deli na: rano `elezno vreme (kraj na XI / po~etok na X do VIII v.), sredno ili polno `elezno vreme (VIII–VI v.) i docno `elezno vreme ili docnoarhajski

@

period (kraj na VI do sredina na V v.pr.n.e.). Najgolemiot broj podatoci doa|aat od istra`uvawata, glavno, na nekropolite od toa vreme, so koi se dokumentira edinstveniot ritual na pogrebuvawe so ispru`ena inhumacija vo ramni ili tumularni nekropoli, za site zaednici vo Makedonija vo `eleznoto vreme. Ranoto `elezno vreme e period na vostanovuvawe na `eleznovremenskite kulturni vrednosti, vrz osnova na doma{nata bronzenovremenska tradicija, no i so izrazeni vlijanija od t.n. hal{tatska kultura od severozapad, po destruktivnite i migracioni procesi vo tekot na prethodniot t.n. preoden period. Pozna~ajni nao|ali{ta od toa vreme se nekropolite vo: Vojnik–Kumanovo, Visoi–Beranci, Saraj–Brod, Orlovi ^uki–Star Karaorman itn. Polnoto `elezno vreme e period na potpoln razvoj na lokalnite kulturni vrednosti vo ramkite na 4 regionalni grupi: Ohridskoprespanska, Pelagoniska, Dolnovardarska (Gevgeliska) i Gorno i Srednovardarska grupa (Skopsko, Vele{ko i [tipsko). Najzna~ajni nao|ali{ta se nekropolite vo: Volkovo, Bu~inci i Ore{ani (Skopsko); Bel Breg, kaj Kumanovo; Sopot i Orizari (Vele{ko); Radawe, kaj [tip, Kr{la, kaj Vinica; Dedeli i Marvinci (Valandovsko); Suva Reka i Milci (Gevgelisko), Beranci, Brod i Rape{ (Bitolsko). Docnoto `elezno vreme e period na formirawe na edinstvenata, t.n. pajonsko-makedonska kultura, so docnoarhajski belezi i so podem na lokalnata plemenska aristokratija, so t.n. kne`evski pogrebuvawa. Najzna~ajni nao|ali{ta od toa vreme se nekropolata vo Trebeni{ta kaj Ohrid, Radoli{ta kaj Struga, Beranci kaj Bitola, Zeleni{te kaj

Naodi od nekropolata Vojnik, Kumanovsko

Valandovo, Gorno Pole kaj [tip i dr. Za vreme na vladeeweto na Aleksandar I so Dolnomakedonskoto Kralstvo, a osobeno pri vladeeweto na Perdika II, Makedonija izleguvala od svojot protoistoriski razvoj i najdirektno se vklu~uvala vo natamo{niot istoriski tek na nastanite vo ramkite na ranoanti~kiot svet. 541

@

@ELINO

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

LIT.: R.Vasic, Gvozdeno doba Makedonije, Praistorija jugoslovenskih zemalja, V, Sarajevo, 1987; D. Mitrevski, Protoistoriskite zaednici vo Makedonija, Skopje, 1997; D. Mitrevski, Prehistory in Republic of Macedonia, Tessaloniki, 2003. Dr. M.

@ERAVI (Gruidae) – familija golemi ptici, koi poka`uvaat sli~nost so {trkovite, a £esto se me{aat i so £apjite. Kaj nas e registriran eden vid, siv `erav (Grus grus), samo vo period na migracija kako preleten vid.

@ELINO – selo vo Tetovsko. Se nao|a vo severnoto podno`je na planinata Suva Gora, od desnata strana na r. Vardar, na nadmorska visina od okolu 500 m. Niz seloto pominuva magistralniot pat M–4 koj go povrzuva na zapad so Tetovo, a na istok so Skopje. Toa e naseleno so Albanci, ~ij broj iznesuva 4.110 `. @elino e sedi{te na op{tina {to zafa}a povr{ina od 20.104 ha, ima 18 naseleni mesta so 24.390 `. Postoi osumgodi{no u~ili{te i zdravstvena stanica. Al. St. @ELKI (Chelonia; Testudines) – red od klasata vleka~i (Reptilia) {to se odlikuvaat so zbieno (robusno) telo i so silen ro`nat oklop, sostaven od dva {tita (grben–carapax i stoma£en–plastron). Vo na{ata zemja se sre}avaat ~etiri vidovi `elki, od koi dva suvozemni (ridska `elka – Testudo hermannii i polSuvozemna `elka ska `elka – Testudo graeca) i dva vodni (blatna `elka – Emys orbicularis i re£na `elka – Mauremys rivulata). LIT.: E. N. Arnold, A Field Guide to the Reptiles and Amphibians of Britain and Europe, London, 2002; J-P. Gasc, A. Cabela, J. CrnobrnjaIsailovic, D. Dolmen, K. Grossenbacher, P. Haffner, J. Lescure, H. Martens, J. Martinez Rica, H. Maurin, M. Oliveira, T. Sofianidou, M. Veith, A. Zuiderwijk, Atlas of Amphibians and Reptiles in Europe, Paris, 1997. Sv. P. – V. Sid.

@ENATA VO NOAVM (1941 – 1944) – u~estvo na `enite od site sloevi na makedonskoto op{testvo kako aktivni u~esnici i sorabotnici vo antifa{isti~kata i nacionalnoosloboditelnata borba. Za prvite partizanski odredi vo 1941 g. i vo godinite potoa `enite masovno rabotele na obezbeduvawe obleka i hrana, ilegalni zasolni{ta, izvr{uvale kurirska i izvestitelna slu`ba i sl. Me|u prvite stotina borci na NOB bile i 11 `eni. Vo voeni edinici nekoi od niv izvr{uvale dol`nosti na politi~ki komesari i ~lenovi na najvisokite partiski i voeni rakovodstva. Na Prvoto zasedanie na ASNOM (2. VIII 1944) me|u 122 delegati imalo i 6 `eni. So Deklaracijata za osnovnite prava na gra|aninot na DFM bila ozakoneta i ramnopravnosta na `enite vo novata dr`ava. Oficijalno priznato u~estvo vo NOB imaat vkupno 5.752 `eni. Od niv, okolu 300 zaginale, 542

LIT.: Birds in Europe: population estimates, trends and conser- @erav (Grus grus) vation status, „BirdLife International Conservation Series#, 12, Cambridge, 2004; C. Harrison, An Atlas of the Birds of the Western Palaearctic, Glasgow, 1982. Sv. P. – V. Sid.

Partizanka vo oslobodenoto Skopje (1944)

7 bile proglaseni za narodni heroi, a 141 `ena e nositel na Partizanska spomenica 1941. LIT.: @enite na Makedonija vo NOV 1941–1945. Zbornik na dokumenti za u~estvoto na `enite od Makedonija vo Narodnoosloboditelnata vojna i revolucija 1941–1945. Izbor, redakcija i komentari: d-r Vera Veskovi}-Vangeli i Marija Jovanovi}, Skopje, 1976; D-r Vera Veskovi}Vangeli, @enata vo revolucijata na Makedonija 1941–1945, Skopje, 1982. V. V.-V.

@ENSKI U^ILI[TA ‡ u~ili{ni ustanovi za odvoeno vospitanie i obrazovanie na `enskite deca. Dolgo vreme obrazovanieto na `enskite deca bilo zapostaveno i se odvivalo odvoeno od obrazovanieto na ma{kite, kako posledica na sfa}aweto za podredenata ulogata na `enata vo op{testvoto i vo semejstvoto i na moralot. Prvite `enski u~ili{ta vo Makedonija se otvoreni okolu sredinata na XIX vek: Veles (1858), [tip (1861) i Prilep (1865), podocna i vo drugi gradovi. Vo sedumdesetite godini ve}e rabotele okolu triesetina vakvi u~ili{ta. Tie bile u~ili{ta za elementarno osnovno obrazovanie. Za prvo `ensko sredno u~ili{te, pak, se smeta solunskata `enska gimnazija, otvorena vo 1885/86 g. Vakvi u~ili{ta, malku podocna, se otvoreni i vo Skopje i vo Bitola. Odvoenoto obrazovanie me|u ma{kite i `enskite deca se zadr`uva izvesno vreme i po Osloboduvaweto. Denes site obrazovni ustanovi vo RM se ednakvo dostapni i za ma{kite i za `enskite deca. LIT.: R. Kantarxiev, Istorija na obrazovanieto i prosvetata vo Makedonija, Skopje, 2002. K. Kamb.

@ERAVNENSKI TRIOD ‡ makedonski rakopis od vtorata polovina na XIII vek. Za~uvani se 34 pergamentni lista. Fragmenti od istiot triod se ~uvaat vo 5 biblioteki. Site pet fragmenti se napi{ani od ista raka i imaat isto kodikolo{ko oformuvawe. Imeto na rakopisot e po s. @eravna, kade {to go na{ol P. A. Sirku. V. D. @ERAI], Bo{ko Du{anov (Skopje, 21. VI 1928 ‡ Skopje, 29. VI 2007) ‡ hirurg-traumatolog. Po zavr{uvaweto na osnovnoto u~ili{te i gimnazijata (Skopje, 1948, so prekini poradi u~estvo vo NOB), zavr{il Med. f. vo Belgrad (1951‡1956). Rabotel i specijaliziral hirurgija (Hirur{ka klinika, Belgrad, 1956‡ 1962). Od 1962 raboti vo Skopje; bil {ef na Oddelot za traumatologija na Hirur{kata klinika vo Skopje. Po prestoite vo London i vo Birmingen (1965) ja razviva sovremenata traumatologija i se zanimava so re{avawe na problemite kaj paraplegi~ari i kaj povredite na ’rbetniot stolb. M. [oq. @ERNOVSKI, Damjan (Skopje, 12. XI 1934) – dipl. grad. in`., red. prof. na Grade`niot fakultet vo Skopje (od 1989 g.) po grupata predmeti Organizacija, tehnologija i ekonomika na izgradbata, prv pretsedatel na makedonskoto Zdru`enie za proekten menaxment. Rabotel na nau~noista`uva~ki proekti i gi objavil knigite: „Tehnika na mre`no planirawe vo grade`ni{tvoto# (1982) i „Proekten menaxment# (1993). Bil aktiven vo primenuva~kata i vo nau~noistra`uva~kata dejnost. Q. T. @ERNOVSKI, Kiril (Debar, 21. X 1897 – Skopje, 28. XII 1972) – grad. in`., red. prof. na Grade`niot fakultet vo Skopje (1961 do

@IVOINOV

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

@

kaj avstriskiot kompozitor Johan Nepomuk Huml. Go objavuva (1799) vo Viena deloto [est italijanski arieti op. 1, za vokal i pijano, tvorba {to svedo~i za visokoto tehni~ko-kompoziciono majstorstvo na ovaa avtorka. B. Ort.

Kiril @ernovski

penzioniraweto vo 1967 g.) po predmetite Fundirawe, Geomehanika i Organizacija na grade`nite raboti, eden od osnova~ite na Tehni~kiot fakultet vo Skopje. Studiral vo Sofija, vo Grac i vo Zagreb, kade {to diplomiral na Tehni~kiot fakultet. Pred Vtorata svetska vojna vodel privatno proektantsko biro, preku koe realiziral mnogubrojni objekti, a bil i pretsedatel na In`enerskata komora na Skopje (1937–41). U~estvuval vo NOB, a po Osloboduvaweto bil direktor na Skopskata direkcija na `eleznicite, na „Probiro# i pomo{nik minister za grade`ni{tvo (1947–49), po {to raboti na novoosnovaniot Tehni~ki fakultet, na koj bil i dekan (1950–52). Silno vlijael vrz povoeniot razvoj na makedonskoto grade`ni{tvo, posebno na poleto na izgradba na in`enerski objekti, osobeno hidrotehni~ki i transportni. Q. T. „@ETVAR“ ‡ narodno imenuvawe za {estiot mesec vo godinata ‡ juni. S. Ml. @ETVARKA ‡ makedonsko narodno oro vo ritam 9/16 (2,2,2,3). Naj~esto se igra vo Ko~ansko od ma`i ili me{ano ‡ ma`i i `eni, so dr`ewe na racete za ramo ili za racete spu{teni slobodno nadolu. Oroto e temperamentno, so podriplivi ~ekori. LIT.: Mihajlo Dimoski, Makedonski narodni ora, Skopje, 1977, 184. \. M. \.

@EFAROVI^, Daniel, pomladiot (prva polovina na XVIII vek) ‡ kompozitor, ~len na lozata @efarovci, koi poteknuvaat od Dojran. Toj bil verojatno sin na kompozitorkata Tereza Marija @efarovi~. Bil dvorski sovetnik vo Viena, a so muzika se zanimaval na amaterska osnova. Vo toj grad objavil tri kompozicii vo stilot na salonskoto muzicirawe na vremeto. B. Ort. @EFAROVI^, Tereza Marija (krajot na XVIII i po~etokot na XIX vek) ‡ kompozitorka od semejstvoto @efarovi~, koi, okolu 1760 g. od Dojran se doseluvaat vo Viena. U~ela muzika, verojatno

Spisanieto †@iva antika#

Hristofor @efarovi}: Stematografija

@EFAROVI^, Hristofor (Dojran, krajot na XVII ‡ Moskva 18. IX 1753) ‡ kalu|er, trgovec i pe~atar, zograf, ikonopisec i bakrorezec. Rabotel vo Belgrad, po manastirite na Karlova~kata mitropolija i vo Viena. Vo 1741 g. vo Viena ja objavil knigata „Stematografija# na slovenski jazik. Vo nea se pretstaveni portreti Hristofor @efarovi~: na ju`noslovenMakedonskiot grb ski svetiteli i vladeteli i grbovite na slovenskite zemji, me|u niv i grbot na Makedonija. Toj bakrorezal i graviral mnogu ikoni po pora~ka na trgovci od Jugozapadna i Ju`na Makedonija. Bil na axilak vo Erusalim i ostavil opis za svetiot grad. LIT.: Petar Kolendi}, Dzefarovic i njegovi bakrorezi, „Glasnik Istoriskog dru{tva u Novom Sadu#, kw. 4, sv. 1, Sremski Karlovci, 1931; D-r Aleksandar Matkovski, Grbovite na Makedonija, (Prilog kon makedonskata heraldika), Skopje, 1970. M. Zdr.

†@IVA ANTIKA# – otprvin jugoslovensko klasi~no spisanie, osnovano na inicijativa od M. D. Petru{evski vo Zagreb na 26 i 28 avg. 1950, so cel da gi obedini jugoslov. klasi~ni filolozi, da otkriva so {to anti~kiot Balkan gi zadol`il drugite narodi

i, osobeno, so kakvi tesni vrski e povrzana kulturata na ju`nite Sloveni so anti~kata. @A izleguva redovno od 1951 vo Seminarot, sega Institut za klasi~ni studii, na Filozofskiot f. vo Skopje. Dosega se izlezeni okolu 100 tomovi vklu~itelno i 9 monografii. Objaveni se preku 2.000 statii od klasi~nite disciplini: filologija, istorija na st. vek, arheologija, i dr. Redakcijata, sostavena od pretstavnici na biv{ite jugoslovenski republiki, po 1990 e pro{irena so redaktori i od drugi evropski zemji. Vo po~etokot statiite bea glavno na jugosl. jazici, a od 1958 i na svetskite, taka {to ottoga{ @A prerasna vo me|unarodno klasi~no spisanie. LIT.: M. Budimir, @iva Antika, „@A#, 1,1, 3–5; M.D. Petru{evski, @iva Antika, „@A#, 10, 1–2. 3–5; P. Hr. Ilievski, M. D. Petru{evski i spisanieto @A, „Prilozi#, MANU– OON, 23, 1-2, 45-62. P. Hr. Il.

@IVKOVI], Haxi Nikola (Voden, 1792 – Belgrad, 1870) – protomajstor. Dvorski arhitekt vo Srbija, vo vremeto na knez Milo{ poznat kako Haxi-Neimar. Spored negovite proekti ili pod negovo rakovodstvo e izgraden Konakot na knez Milo{ vo Kraguevac (1824); Konakot na knegiwa Qubica vo Belgrad (1829–1831); Kne`eviot dvor na ulica „Milo{ Veliki# (1829–1836), urnat vo Vtorata svetska vojna; \umrukana – carinarnica, kasarna i `enska {kola, site vo Belgrad, urnati vo Vtorata svetska vojna. Edno od najzna~ajnite ostvaruvawa e Konakot na knez Milo{ na Top~ider. LIT.: B. Koji¢, Stara gradska i seoska arhitektura u Srbiji, Beograd, 1940; I. Zdravkovi¢, Graditeqi najzna~ajnijih zgrada u starom Beogradu, Saop{tewa, VIII, Beograd, 1969; K. Tomovski, Makedonskite majstori graditeli vo devetnaesettiot vek, Skopje, 2006. Kr. T.

@IVOINOV SMIL – v. Smil, @ivoinov 543

@

@IVOJNO

Satelitska snimka na rudnikot @ivojno

@IVOJNO–BITOLA – rudnik na jaglen, koj se nao|a vo jugoisto~niot del na Pelagoniskiot basen, na sever e ograni~en so Crna Reka, a na jug so makedonskogr~kata granica. Vo bazalnata formacija na nao|ali{teto se razvieni dve jaglenosni formacii: podinska jaglenosna formacija i produktivna jaglenosna formacija. Poseben interes za eksploatacija ima produktivnata jaglenosna formacija, koja e razviena na prostor od 30 km², a detalno e istra`ena vo nao|ali{teto @ivojno. Glavniot jaglenov sloj ima mo}nost od 4 do 8 m. Se pojavuvaat i pove}e podinski sloevi koi nemaat kontinuitet na pogolem prostor. Jaglenot e od tipot na meki kafeavi jagleni – lignit. Vkupnite geolo{ki rezervi na jaglen vo @ivojno iznesuvaat 105 h 106 toni. LIT.: B. Andreevski, Jagleni: Genetski i kvalitativni karakteristiki, nao|ali{ta na jaglen i za{tita na `ivotnata sredina, RGF, [tip, 1995; P. Lazarov, i T. Serafimovski, Nao|ali{ta i pojavi na energetski surovini vo Republika Makedonija, Posebno izdanie br. 6, RGF, [tip, 1997. T. Ser.

@IVOTEN STANDARD – kvantitet i kvalitet na dobra i uslugi {to im se dostapni na lu|eto, kako i na~inot na koj tie dobra i uslugi se distribuirani me|u niv. Za `ivotniot standard vo RM, vo periodot pred zapo~nuvaweto na sopstveni~ko-tranzicionite procesi od 1991 g. e karakteristi~no {to, preku procesot na javni op{testveni vlo`uvawa, koi bea zna~itelni so ogled na centraliziranata akumulacija i sistemot na nejzinata raspredelba, do pozna~aen izraz doa|aa elementite na op{testveniot standard (plafonirani ceni na opredeleni osnovni strategiski proizvodi, niski ceni na javniot prevoz, na elektri~nata energija, vodata, stanbenata renta, besplatno obrazovanie i zdravstveno osiguruvawe i sl.). Tranzicionite procesi gi izmestija socijalnite elementi na op{testveniot standard. Postojat pove}e merila na `ivotniot standard, 544

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

no naj~esto koristeni se: realniot dohod per capita, merilata za dohodovnata (monetarna) siroma{tija i merilata za dohodovnata neednakvost. Merilata od tipot: dostignato obrazovanie (stapka na pismenost na vozrasnite, bruto-stapka na upis na site tri stepeni na obrazovanie); o~ekuvano traewe na `ivotot i dostapnost na opredeleni dobra i uslugi (broj na personalni kompjuteri na 1.000 `iteli, broj na korisnici na internet uslugi na 1.000 `iteli, i sl.) isto taka se koristat pri mereweto na `ivotniot standard na naselenieto.

LIT.: Human Development Report (2006). Beyond Scarcity: Power, Poverty and The Global Water Crisis, UNDP. Human Development Reports (1990-2005), UNDP; D-r Risto Hristov, Politika na socijalniot razvoj, Ekonomski fakultet, Skopje, 2004; Dr`aven zavod za statistika, Statisti~ki godi{nici na Republika Makedonija, 1995-2006. D. E. – R. H.

@IVOTNA SREDINA – nov termin vo ekologijata pod koj se podrazbira prostorot na koj se odviva `ivotot na site `ivi su{testva, vklu~uvaj}i go i ~ovekot. Zatoa e neophodno ovoj termin da se sfa}a holisti~ki, bi-

Izvor: Human Development Reports (1990-2006), UNDP i Dr`avniot zavod za statistika na RM

Vo Republika Makedonija se upotrebuva {iroka lepeza na merila na `ivotniot standard na naselenieto. Sekako, edni od najzna~ajnite se BDP per capita i glavniot zbiren indeks – v. Grafikon. BDP per capita (PPP US $) iako bele`i tendencija na postojan porast, poka`uva relativno nisko nivo na `ivoten standard na makedonskoto naselenie. Vakvata konstatacijata ja potvrduva i glavniot zbiren indeks, koj iznesuva okolu 30% (v. siroma{tija).

dej}i samo taka `ivite su{testva vo prostorot mo`at da `iveat vo harmonija, ne naru{uvaj}i gi uslovite za `ivot na site su{testva. Ottamu proizleguvaat i barawata ~ovekot odr`livo da upravuva so `ivotnata sredina, ovozmo`uvaj}i gi site potrebi neophodni za `ivot na organizmite vo prostorot. Toa zna~i deka site ~ovekovi aktivnosti treba bespogovorno da gi po~ituvaat potrebite na `ivite organizmi za ~ista `ivotna sredina, so {to

@ivotniot standard po selektirani indikatori, 2004 Indikator

Makedonija

BDP per capita (PPP US $) Glaven zbiren indeks (%) Stapka na pismenost na vozrasnite (%) Bruto stapka na upis na site tri stepeni na obrazovanie (%) O~ekuvano traewe na `ivot pri ra|awe (godini) Broj na korisnici na internet uslugi na 1000 `iteli

6.610 29,6

Centralna i Isto~na Evropa (prosek) 8.802 –

Visoko razvieni zemji (prosek) 31.331 –

96,1

99,2

–

70

83

94

73,9

68,2

78,8

78

139

545

Izvor: UNDP (HDR: 2006) i Dr`aven zavod za statistika

@UGI]

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

bi se ovozmo`ilo ~ovekot odr`livo da upravuva so nea. Toj pristap bara da se pro~istuva sè {to mo`e da zagaduva i so odr`livoto upravuvawe da se obezbedi harmonija me|u `ivite organizmi, a so toa i ~ista `ivotna sredina. Q. Gr.

Rajko @inzifov

@INZIFOV, Rajko (Ksenofon) Jovanov (Veles, 15. II 1839 ‡ Moskva, 15. II 1877) ‡ makedonski poet od krugot na u~enicite na Miladinov. Vodi poteklo od vla{ki doselenici od Albanija i Ju`na Makedonija vo Veles (tatko mu e od Moskopole, a majka mu od Negu{). Se adaptira vo makedonoslovenska sredina i u{te kako mlad stanuva u~itel niz Makedonija, {irej}i obrazovanie i prosveta na naroden jazik. Kako pomo{nik-u~itel na Dimitrija Miladinov u~itelstvuval vo Prilep i vo Kuku{ i so negova pomo{ zaminal vo Rusija na studii. Se {koluval vo Odesa (duhovna seminarija), kade {to se zapoznal so prvenecot na bugarskata prerodba Georgi Sava Rakovski. Pod negova sugestija si go promenil (poslovenil) imeto od Ksenofon vo Rajko. Vo Moskva zavr{uva istorisko-filozofski fakultet i ostanuva da raboti kako profesor po gr~ki jazik vo sredni u~ili{ta. Razviva bogata publicisti~ka dejnost na ruski jazik, objavuvaj}i vo tekot na 1863 g. stihozbirka so pesni na eden svoeviden makedonsko-bugarski jazik i prepevi od ruski, ukrainski i od ~e{ki jazik. Zagovornik e za sozdavawe zaedni~ki makedonsko-bugarski jazik i vo neposrednata svoja literaturna praktika (vo poezijata i prepevot) gi demonstrira tie idei, dodeka publicistikata ja ostvaruva na ruski jazik. Se nao|al pod silno direktno vlijanie na osnovopolo`nikot na novata ukrainska literatura Taras [ev~enko, ~ii stihovi kontinuirano gi preveduval. Oddelni knigi poezija objavuva vo Rusija (Moskva) i vo Romanija (Braila). Vo Moskva se dvi`i glavno vo slovenofilskite krugovi. Mo{ne blizok e so se-

mejstvata na bra}ata Aksakovi, pa so nivna pomo{ go zapo~nal izdavaweto i ureduvaweto na spisanieto †Bratski trud# (zaedno so Konstantin Miladinov i so bugarskite literati Quben Karavelov, Ne{o Bon~ev i Najden Gerov). Na stranicite na ova spisanie pe~ati svoi poetski i prozni tvorbi i prevodi, me|u koi i raskazot †Pro{edba#. Vo †Bratski trud# gi objavuva i svoite prepevi od poezijata na Taras [ev~enko. Te{ko uspeval da si ja regulira egzistencijata, vodej}i samotni~ki `ivot, naj~esto kako zavisnik na alkoholot, opsednat so iluzijata deka }e mu uspee da se vrati vo tatkovinata. Vakvata li~na tragika }e progovori na ispoveden na~in vo negovata impulsivna lirika, vo koja pulsiraat nostalgi~ni tonovi i mra~ni raspolo`bi. Vo tekot na 1866 godina prestojuva kratko vreme vo Makedonija, ostavaj}i `ivi svedo{tva vo svojata publicistika. Nabrgu se vra}a vo Rusija, primaj}i rusko dr`avjanstvo, no postojano preokupiran so razmisli i gri`i za tatkovinata. Vo tekot na 1867 (maj) zemal u~estvo na Seslovenskiot kongres vo Moskva, kade {to nastapuva so eufori~na re~ i recitacii na svoi stihovi. Vo tekot na 1870 g. prisustvuva vo Braila (Romanija) na godi{noto sobranie na Bugarskoto kni`ovno dru{tvo, so ~ija pomo{ tamu ja objavuva svojata poema †Krvava ko{ula#. Zbli`en so animatorite na slovenofilstvoto vo Rusija (bra}ata Aksakovi, P. I. Bartenev, Nil A. Popov i dr.), sorabotuva so publicisti~ki trudovi vo nivnite spisanija (†Den#, †Sovremenaja letopis#, †Moskva#). Vo ovaa periodika ja objavuva i svojata poznata biografija za bra}ata Miladinovci, publikuvana neposredno po nivnata pogibel vo carigradskite zandani. Sozdava bogat publicisti~ki opus na ruski jazik, proniknat glavno so ideite na slovenofilstvoto. Neposredno pred golemata Rusko-turska vojna (1877/78) za potrebite na ruskata armija podgotvuva †Patevoditel# niz Makedonija i kratok makedonsko-ruski re~nik. Gi prepeva na makedonski jazik pro~uenite vo toa vreme tvorbi – †Slovo za pohodot Igorev# (dreven rakopis) i †Kralevdvorskiot rakopis# od Vaclav Hanka, kako i prevod na ruski jazik na †Orfeevata pesna#, navodno pronajdena vo Makedonija od Stefan Verkovi}, za ~ija avtenti~nost se zalagal pred ruskata javnost. Negovite stihotvorbi ja otkrivaat voznemirenata du{a na mlad i siroma-

@

{en student od Makedonija, kogo sudbinata go frlila na neizvesnostite na emigrantskiot `ivot vo Rusija. Vo te{kite migovi na takvata `ivotna avantura avtorot niz ispovedni tonovi gi dovikuva spomenite od nedale~noto detstvo, pa preku nostalgi~ni zvuci i preku gor~inata na prestrogite samoobvinuvawa go osuduva migot na samoizmamata. Pritisnata vo mengemeto na eden haoti~en jazi~en eksperiment, ovaa poetska re~ strada o~evidno od nedostig na stilsko sovr{enstvo i izvorna ~istota na lirskata neposrednost, no uspeva da vospostavi `iv dopir i so sovremeniot makedonski ~itatel, ~ij interes kon svoeto e neporekliv, nerazni{an i postojan. BIBL.: NovobÍlgarska sbirka, Moskva, 1863; KÍrvava ko{ula, poema, Braila, 1870; Publicistika, I-II, SofiÔ, 1964; Odbrani tvorbi. Priredil Gane Todorovski, Skopje, 1981. LIT.: Ivan DorovskiŸ, RaŸko @inzifov. VozdeŸstvie russkoŸ i ukrainskoŸ literaturÎ na ego tvor~estvo. Brno, 1988; Gane Todorovski, Poetot na makedonskite nevoli – nafrloci kon stogodi{ninata od smrtta na Rajko @inzifov. Predgovor kon Odbrani tvorbi od Rajko @inzifov, Skopje, 1981, 9–27 – Bele{ki (Makedonskata literaturna nauka za @inzifov, Hronologija na `ivotot i deloto na Rajko @inzifov, Bibliografija na pova`nite tvorbi na Rajko @inzifov, Pova`na literatura za Rajko @inzifov), 625-654. G. T.

@ITAR ‡ narodno imenuvawe na mesecot avgust, osmiot mesec vo godinata. S. Ml. @OLNI ili VUGI (Oriolidae) – familija {umski ptici od podredot ptici-peja~ki (Oscines). Kaj nas e prisuten samo eden vid, `olna ili vuga (Oriolus oriolus), naj~esto @olna (Oriolus oriolus) vo dabovite {umi, osobeno po dol`inata na re~nite dolini. LIT.: Birds in Europe: population estimates, trends and conservation status, „BirdLife International Conservation Series#, 12, Cambridge, 2004; C. Harrison, An Atlas of the Birds of the Western Palaearctic, Glasgow, 1982. Sv. P. – V. Sid.

@OLTENKA, FUKAREKOVA (Genista fukarekiana Micevski) – makedonski floristi~ki endemit od familijata Fabaceae (Leguminosae), se razviva na planinata Osogovo – Sultan Tepe. Vl. M. @UGI], Jelena (Skopje, 20. III 1973) ‡ akterka. Diplomirala na FDU vo Skopje, na Otsekot za akterska igra (1995). Od 1997 g. e ~len na Dramskiot teatar vo Skopje. Ulogi: Dona Huana vo is545

@

@UPA

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

na rabota vo stranstvo, i toa najmnogu vo Italija. Al. St.

od 15 televiziski emisii inspirirani od trubadurskata ohridska pesna i dr. Isto taka, osobeno zna~ajni se i negovite istra`uvawa vo oblasta na genealogijata na ohridskite familii. BIBL.: @ura za @ura, Ohrid, 1995 (dve izdanija). S. Ml.

Jelena @ugi}

toimenoto delo; Sara Dolores (†The lover#); Beatri~e (†Arlekin ‡ sluga na dvajca gospodari#); Irina (†Tri sestri#); Kostanca (†Amadeus#); Panglos (†Kandid vo zemjata na ~udata#); [irin (†Ferhan i [irin#); Grofica Almaviva (†Svadbata na Figaro#); Erika (†Evropa#) i dr. R. St. @UPA – predel vo Debarsko. Se prostira na zapadnite padini na planinata Stogovo, po~nuvaj}i od s. Gorenci na sever, pa sè do selata Elevci i Dolga{ na jug. Isto~nata granica na predelot vodi po srtot na planinata Stogovo, a zapadnata po isto~niot breg na Debarskoto Ezero. Terenot e planinsko-dolinski so ezerski povr{ini. Toj e sostaven od {krilci i plastovi od varovnici. Klimata e umerenokontinentalna. Zemji{teto e isprese~eno so dolini i silno se naglaseni erozivnite procesi. @upa se deli na Gorna i Dolna @upa. Vo nea postojat 18 sela, vo koi `iveat 6.300 `. (2002 g.). Vo minatoto golema naselba so zna~ajni funkcii bila Koxaxik, a deneska toa e Centar @upa, koja ima 800 `. i e sedi{te na Op{tinata. Naselenieto vo odnos na etni~kata i verskata pripadnost e so me{an sostav. Ovde `iveat Makedonci – pravoslavni i islamizirani (Torbe{i), potoa Albanci i Turci. Najgolemo selo naseleno so Albanci e Balanci, a so Turci Koxaxik. Glavno se zanimavaat so sto~arstvo, a vo ponovo vreme masovno zaminuvaat

Pogled kon zapadnite padini na @upa

546

Aleksandar @upan

@UPAN, Aleksandar (Struga, 6. III 1919 – Skopje, 23. XI 1983) – arhitekt. Diplomiral na Arhitektonskiot fakultet vo Belgrad (1949). Specijaliziral sanitarna tehnika vo Zagreb. Go osnoval Oddelenieto za sanitarna tehnika pri Centralniot higienski zavod vo Skopje i bil negov rakovoditel. Se zanimaval so arhitektonsko proektirawe na stanbeni, na op{testveni i na zdravstveni zgradi. Pozna~ajni realizirani objekti: Gradsko sobranie vo Kavadarci (1950); Narodna banka vo Kavadarci (1951); Gradski teatar vo Struga (1952); Op{ta bolnica vo Kavadarci (1955); Op{ta bolnica vo Struga (1959); Onkolo{ki institut vo Skopje (1959). Kr. T. @URA, Vlado (Ohrid, 3. XI 1946) ‡ novinar i publicist. Bil urednik na Radio Ohrid (1961‡1975), a potoa urednik na vesnikot na GP „Trudbenik# vo Ohrid (1975‡1997). Avtor e na golem broj napisi i vo dnevniot pe~at, a posebno zna~ajni se negovite istra`uva~ki radio i televiziski emisii posveteni na minatoto na Ohrid: ciklusot od nad 150 nedelni edno~asovni emisii „Relikvija#, posveteni na minatoto na Ohrid ‡ vrz osnova na istra`uvawata niz arhivite vo Ohrid, Skopje i vo Sofija; ciklusot od 20 polu~asovni radio emisii posveteni na ohridskata starogradska pesna; ciklus

Goce @uraAngeli~in

@URA‡ANGELI^IN, Goce (Ohrid, 1951) ‡ istori~ar na umetnosta, muzejski sovetnik vo Narodniot muzej vo Ohrid. Osnovno i sredno obrazovanie zavr{il vo rodniot grad, a Filozofski fakultet ‡ grupa Istorija na umetnosta so arheologija vo Skopje, prva generacija. Siot raboten sta` go minal vo Narodniot muzej vo Ohrid. Nastapuval na nau~ni sobiri vo zemjata i vo stranstvo. Negov nau~en interes e minatoto i umetnosta na Ohrid i Ohridsko. Objavil okolu 60 nau~ni prilozi i nekolku knigi. BIBL.: Stranici od istorijata na umetnosta vo Ohrid i Ohridsko (XV-XIX vek), Ohrid, 1997; Pe{ternite crkvi na bregot na Ohridskoto Ezero, Ohrid, 2000; Pe{ternite crkvi vo Ohridsko-prespanskiot region (R. Makedonija, R. Albanija, R. Grcija), Ohrid, 2005; Ohridski mitropolitski kodeks, Ohrid, 2005 (so koavtor); Hristijanski hramovi i sveti mesta vo Ohridsko, Ohrid, 2007; Poglavarite na Ohridskata crkva, Ohrid, 2008. S. Ml.

@UTA, Be}ir (Vele{ta, Stru{ko, 22. IX 1935 – Skopje, 2005) – ekonomist i politi~ar. Diplomiral na Ekonomskiot fakultet vo Skopje (1962) i doktoriral od oblasta na finansiite na temata †Sistemot na finansiraweto na stanbenata izgradba vo SR Makedonija#. Bil na razni rakovodni funkcii vo Op{tinata Struga, ~len na Izvr{niot sovet na Sobranieto na SRM (1967–1969), pomo{nik na sekretarot za urbanizam (1970-1975), sudija na Ustavniot sud na SRM (1975–1983), viceguverner na Narodnata banka na Makedonija (1986–1992) i potpretsedatel na Vladata na RM (20. III 1991 – 4. IX 1992 i 4. IX 1992 – 30. XI 1998) kako kandidat na PDP i PDP-NDP. BIBL.: Sistemot na finansiraweto na stanbenata izgradba vo SR Makedonija, Skopje, 1984. S. Ml.

Z ZA MAKEDONCKITE RABOTI – prvata kniga na sovremeniot makedonski literaturen jazik i pravopis i prvata nau~no postavena, teoretski obrazlo`ena i faktografski argumentirana istorija na sovremeniot pismen jazik i na makedonskata nacionalno-politi~ka misla. K. P. Misirkov knigata ja sostavil glavno od svoite predavawa vo MNLD vo S.-Peterburg, a vo dekemvri 1903 g. ja objavil vo Sofija. Taa e prepi{uvana i prou~uvana vo Makedonskiot literaturen kru`ok vo Sofija i podgotvuvana za preizdavawe, no vtoroto izdanie e objaveno celi 20 godini po smrtta na avtorot vo oslobodenata zemja (Skopje, 1946). Iako uporno premol~uvana, `estoko progonuvana, sekade zabranuvana i bezmilosno uni{tuvana, sè do polnata afirmacija vo RM makedonskiot narod nema dobieno pozna~ajna, popolna i poaktuelna kniga od ova delo na makedonskiot slavist i kulturno-nacionalen deec K. P. Misirkov.

Za makedonckite raboti (K. P. Misirkov)

Knigata sodr`i: Predgoor (s. III–XI); [~o napraifme i {~o trebit da praime za odnapred? (1–44); Imat li se nu`da ot makedoncki nacionalni nau~no-literaturni drugarstva? (45–67); Nacionalniiot separatizm: zemii{~eto na koie se imat razviieno i ke se razviiat za odnapred (68–99); Sostauala, sostauat i mo`it li Makedoniia da sostauat ot sebe oddel’na etnografcka i politi~na iedinica? (100–131) i Nekolku zboroi za makedonckiiot literaturen iazik (135–145). LIT.: Krste P. Misirkov, Za makedonckite raboti. Fototipno izdanie, Skopje, 1953; Krste P. Misirkov, Sobrani dela, I. Tekstovi na makedonski jazik (1900–1905), MANU, 2005; II. Pe~ateni istra`uvawa i statii (1898–1909), 2007; III. Nacionalno-politi~ka publicistika (1910–1926), 2008; D-r Bla`e Ristovski, Krste P. Misirkov (1874– 1926). Prilog kon prou~uvaweto na razvitokot na makedonskata nacionalna misla, Skopje, 1966, 346–380; Deloto na Krste Misirkov. Zbornik od Me|unarodniot nau~en sobir po povod stogodi{ninata od izleguvaweto na kniga-

ta Za makedonckite raboti, I–II, MANU, 2005. Bl. R.

ZABAVI[TA ‡ vid predu~ili{ni ustanovi za deca od 5 i 6 godini. Postojat vo ramkite na detskite gradinki i pri osnovnite u~ili{ta. Prvi vakvi formi na predu~ili{no vospitanie vo Makedonija se javuvaat vo vtorata polovina na XIX v. Me|u dvete svetski vojni, za vreme na

Aktivnosti vo zabavi{te

Kralstvoto Jugoslavija, rabotele vo sostav na osnovnite u~ili{ta, glavno, vo pogolemite gradovi. Vo u~ebnata 1939/40 g. vo Makedonija imalo 25 zabavi{ta, vo koi bile opfateni deca na vozrast od 4 do 7 godini. Pogolem razvoj do`ivuvaat neposredno po osloboduvaweto. Imale karakter na pedago{ka ustanova (pristapot vo niv bil dobrovolen i sloboden za site deca), za razlika od detskite gradinki (3 do 7 godini), koi se tretirale kako socijalni ustanovi (se zgri`uvale samo deca na vraboteni roditeli). Pred donesuvaweto na Zakonot za za{tita na decata (2000), funkcionirale pod imeto organizacii za zgri`uvawe i vospitanie na decata. Vo ramkite na detskite gradinki vo tekot na 1998 g. rabotele 232 zabavi{ni grupi, a pri osnovnite u~ili{ta 741, so vkupno 17.753 opfateni deca. Zakonskata opredelba zadol`itelnoto osnovno obrazovanie da zapo~nuva so 6-godi{na vozrast se odrazuva i vrz rabotata na zabavi{tata (v. Predu~ili{ni ustanovi; Predu~ili{no vospitanie i obrazovanie vo Makedonija).

Z

ZABAZANOVSKI&RUSKI

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

LIT.: K. Kamberski, Od bukvar do univerzitet, Skopje, 1994. K. Kamb.

ZABAZANOVSKI–RUSKI, Atanas Prokopiev (Prilep, 7. I 1925) ‡ prvoborec, naroden heroj, bezbednosen i sportski funkcioner. Tatko mu bil ruski emigrant (donski kozak), a majkata Makedonka. Zavr{il trgovsko u~ili{te, stanal ~len na SKOJ (1941) i fudbaler na FK †Goce Del~ev# vo Prilep. Po napadot na Prilep (11. X 1941) bil uapsen. Vo NOAVM bil pu{komitralezec na Prvata makedonsko-kosovska NOUB (od oktomvri 1943). Po zavr{uvaweto na kursot za skoevski rakovoditeli (s. Lisi~e, Vele{ko), bil sekretar na SKOJ na ^etirieset i vtorata (makedonska) divizija na NOVJ na Sremskiot front, a potoa rabotel vo KOS na JNA, vo SVR i vo nadvore{nata trgovija. Bil pretsedatel na Stolnoteniskiot sojuz na Makedonija, na Kajakarskoto dru{tvo †Mir~e Acev# – Skopje i organizator na dve kajakarski svetski prvenstva na rekite Treska i Radika vo spust i slalom na divi vodi (1975). Nositel e na Partizanska spomenica 1941 i proglasen e za naroden heroj na Jugoslavija (20. XII 1951). BIBL.: Nespokoj, Skopje, 2005. LIT.: Vidoe Podgorec, Zabazanovski Prokopija Atanas-Ruski (1925), Narodni heroi od Makedonija, Skopje, 1973, 126131; Zabazanovski Prokopija Atanas-Ruski (1925), †Mlad borec#, XXXII, 14-15, Skopje, 30. IV 1975, 16. S. Ml.

ZABARSKO U^ILI[TE ‡ oformeno so ukaz na Ministerstvoto za prosveta na RM od 1947 g. vo Skopje kako prvo samostojno dr`avno sredno stru~no u~ili{te za zabari-dentisti. Na ova u~ili{te se zapi{uvale u~enici do 1966 g. i za toj period diplomirale pove}e od 560 zabari-dentisti. E. M.

Medicinskiot u~ili{ten centar †Pan~e Kara|ozov# vo Skopje

ZABOTEHNI^KO U^ILI[TE, Skopje. Vo 1953 g. e otvoren Otsek za zabni tehni~ari, koj od 1972/73 se integrira vo Medicinski u~ili{en centar „D-r Pan~e Kara|ozov# vo Skopje. Tuka zabnite tehni~ari, pokraj op{toobrazovnite predmeti, izu~uvaat 548

stru~ni predmeti i prakticiraat i izu~uvat izrabotka na ve{ta~ki fiksni i mobilni konstrukcii (koronki, mostovi, {ini, nadgradbi, delumni i totalni protezi), kako i materijalite od koi se izrabotuvat. Od 1986/87 se otvora i Otsek za stomatolo{ki sestri. Tie se podgotvuvat za rabota vo stomatolo{kite ordinacii za asistirawe, za odr`uvawe, neguvawe, sterilizacija i dezinfekcija na instrumentite i raE. M. botnata prostorija. „ZAVAR KOMPANI# – firma za proizvodstvo, in`enering i uslugi vo ma{instvoto. Osnovana e vo 1988 g. Specijalizirana e za proizvodstvo na oprema od ne’r|osuva~ki ~elik–inoks. Se zanimava so: proizvodstvo na procesna oprema za: prehranbenata, hemiskata, farmacevtskata industrija; cevni instalacii i oprema za petrohemiskata industrija, rudarstvoto, metalurgijata; izrabotka na enterieri od ne’r|osuva~ki ~elik; servisirawe konstrukcii i oprema so specijalizirani zavaruva~ki postapki. Pretprijatieto ima sopstveno proizvodstvo, razvoj, proektirawe, in`enering i marketing. Ima proizvodni pogoni na dve lokacii – pogon 1 so administrativen del od 350 m² i pogon 2 od 1.200 m². Gi ima sertificirano sistemot za kvalitet ISO 9001:2000 i sistemot za upravuvawe so `ivotnata sredina ISO 14001:2004. Sl. A. ZAVOD ZA VODOSTOPANSTVO NA RM, Skopje – institucija osnovana vo 1952 g. so zada~a da gi re{ava problemite na vodostopanskite dejnosti vo RM. Izvr{il golem broj istra`uvawa i izrabotil enormen broj studii i proekti od oblasta na vodostopanstvoto i za{titata od erozija. Poseduva sopstvena biblioteka na proekti i studii i hidrolo{ki podatoci po~nuvaj}i od 1924, instrumenti za terenski raboti, kompjuterska i geodetska oprema. Sorabotuva so doma{ni i stranski kompanii, kako i so me|unarodni organizacii. Ekspertite od Zavodot u~estvuvaa vo izrabotkata na Vodostopanskata osnova na RM, Katastrite na vodni resursi i hidrotehni~ki objekti, Kartata na erozija na RM (1992), NEAP, studii za za{tita na vodnite resursi i druga tehni~ka dokumentacija. St. D. ZAVOD ZA ISPITUVAWE NA MATERIJALI I RAZVOJ NA NOVI TEHNOLOGII „SKOPJE#, Skopje – institucija osnovana vo 1956 g. kako Zavod za ispituvawe pri Arhitektonsko-gra-

Laboratorija za geotehnika i geomehanika vo Zavodot za ispituvawe na materijali i razvoj na novi tehnologii †Skopje#, Skopje

de`niot fakultet vo Skopje. Od 1976 g. se odvojuva i raboti samostojno, a od 1999 g. stanuva pridru`na ~lenka na Univerzitetot „Sv. Kiril i Metodij# vo Skopje. Obezbeduva konsalting i in`enering uslugi, uslugi pri proektirawe i vodewe proekti, kako i uslugi za ispituvawe materijali i sertifikati za kvalitetot na proizvodite {to se upotrebuvaat vo industrijata na grade`noto in`enerstvo vo RM i vo po{irokiot region. IZV.: Materijali od dokumentacijata na Zavod za ispituvawe na materijali i razvoj na novi tehnologii, Skopje. R. D.

ZAVOD ZA SPORTSKA MEDICINA. Vo Institutot za sport (1955–1957) e otvorena prvata Ambulanta za sportska medicina, a vo osnovaniot Republi~ki zavod za fizi~ka kultura (1957) e formirano Oddelenie za sportska medicina so ambulanta. Vo honoraren raboten odnos vo nego rabotel d-r Nikola Hristov. Oddelenieto e prisoedineto kon Zdravstveniot dom Skopje i e preneseno vo prostoriite na Ambulantata †Bukure{t#. So sozdavaweto na soodvetni kadrovski i prostorni uslovi, Oddelenieto prerasnalo vo Zavod za sportska medicina (1973). Vo nego se vraboteni opredelen broj lekarispecijalisti po sportska medicina i pomo{en zdravstven personal. Zavodot vr{i sistematski zdravstveni pregledi na sportistite, a dava i drugi zdravstveni uslugi. LIT.: Nikola Hristov, Istoriski razvoj na sportskata medicina vo Makedonija, Skopje, 1993. N. T.

ZAVOD ZA UNAPREDUVAWE NA VOSPITANIETO I OBRAZOVANIETO – v. Pedago{ki zavod na Makedonija ZAVOD ZA UREDUVAWE NA [UMITE – specijalizirana ustanova za ureduvawe i koristewe na {umite. Kako posebna ustanova Zavodot e formiran 1952 g., a dotoga{ negovata dejnost ja izveduva{e Oddelenieto za ureduvawe na {umite pri Ministerstvoto za

ZAVR[NI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

zemjodelstvo, {umarstvo i vodostopanstvo. Pridonesot na Zavodot za makedonskoto {umarstvo be{e golem. Osven prvata inventarizacijata na {umite, podgotovkata na golemiot broj planovi za stopanisuvawe so {umite, toj izgotvuva{e i proekti za {umski pati{ta i zgradi. Po formiraweto na JP „Makedonski {umi# (1997), Zavodot prestana da raboti, a negovata dejnost se prenese na sektorot za ureduvawe i planirawe na {umite vo ramkite na javnoto pretprijatie. Al. And.

ZAVOEV, Petar ([tip, 1880 ‡ Sofija, 1965) ‡ raska`uva~, publicist i novinar. Otkako ja zavr{uva gimnazijata vo Solun zaminuva vo Plovdiv, kade {to se vrabotuva kako novinar. Vo ovaa javna dejnost pona~esto go koristi psevdonimot Prohor P~inski. Podocna se prefrla vo Sofija, kade {to ja izdava svojata atraktivna kniga Pisma od Makedonija. Vo tekot na 1929 vo Sofija ja izdava svojata kniga raskazi Moite stari sosedi, objavena i na makedonski jazik ([tip, 2004). G. T.

ZAVODI ZA ZDRAVSTVENA ZA[TITA ‡ specijalizirani zdravstveni ustanovi {to gi sledat, gi istra`uvaat i gi prou~uvaat zdravstvenata sostojba na naselenieto, pri~inite za pojavata i za {ireweto na zaraznite i drugi bolesti od socijalno-medicin-

ZAVR[NI OPERACII ZA OSLOBODUVAWETO NA JUGOSLAVIJA (20. III – 15. V 1945). Zavr{nite operacii traele od po~etokot na Sremskiot front, do kapitulacijata na GAE. Vo toa vreme NOVJ se sostoela od ~etiri armii, VV i VM vo brojna sos-

Zavodot za zdravstvena za{tita na grad Skopje

sko zna~ewe, vlijanieto na razni faktori (vklu~itelno i ekolo{kite) vrz zdravjeto na lu|eto, predlagaat i prezemaat merki za za{tita i unapreduvawe na zdravjeto. Zavodite za zdravstvena za{tita se organiziraat na me|uop{tinsko (regionalno) i republi~ko nivo za sproveduvawe aktivnosti od sanitarno-higienskata, epidemiolo{kata, laboratoriskata i socijalno-medicinskata dejnost. Prvite higienski zavodi, kako samostojni ustanovi vo nekoi pogolemi op{tini, bile formirani vo 1959 g., a od 1965 g. vleguvaat vo sostav na medicinskite centri do 1993 g., koga se izdvojuvaat kako samostojni javni zdravstveni organizacii. Vo RM dejstvuvaat 10 regionalni zavodi (Bitola, Ko~ani, Kumanovo, Ohrid, Prilep, Strumica, Skopje, Tetovo, Veles i [tip), eden Republi~ki zavod za zdravstvena za{tita vo Skopje i eden Voen institut za preventivna medicina vo Skopje so identi~na dejnost. D. D.

tojba od okolu 800.000 lica. Vo borbite vo sostav na Prvata armija na NOVJ u~estvuval XV (makedonski) korpus na NOVJ od okolu 25.000 vojnici i oficeri (po naredba od 1. I 1945) i Make-

Z

donskiot bataljon „Jane Sandanski# od Makedonci od Belgrad i okolinata vo sostav na [estata li~ka divizija. Po probivaweto na Sremskiot front makedonskite edinici ja oslobodile Slavonska Po`ega, a potoa u~estvuvale i vo osloboduvaweto na Zagreb. Potoa 42. divizija bila ispratena vo Bosna vo borba protiv ~etni~kite i usta{kite sili, a 48. divizija gi prodol`ila borbite kon Celje i Dravograd (Slovenija). Vo toj period korpusot imal 1.200 zaginati i 3.360 raneti i okolu 370 is~eznati borci. LIT.: Boro Mitrovski, Petnaesti (makedonski) udarni korpus NOVJ, Beograd, 1983. V. St.

ZAVR[NI OPERACII ZA OSLOBODUVAWETO NA MAKEDONIJA (1944). Po konstituiraweto na makedonskata dr`ava na Prvoto zasedanie na ASNOM (2. VIII 1944), makedonskata vojska gi intenzivirala zavr{nite dejstva za osloboduvawe na neoslobodenata teritorija. Borbenite operacii gi planiral, gi podgotvuval i gi rakovodel G[ na NOV i POM kako izvr{en organ na Prezidiumot na ASNOM. Po kapitulacijata na Bugarija i povlekuvaweto na V bugarska armija, germanskite edinici gi zaposednale strategiskite pozicii. Germanskiot komandant vo Skopje, general [oerlen, na krajot od septemvri se obidel da sozdade †Nezavisna Makedonija# so pomo{ na Van~o Mihajlov i negovite privrzanici. Kon krajot na septemvri 1944 g. edinicite na NOVM bile rasporedeni po glavnite komunikaciski pravci. Vo sredinata na oktomvri 1944 g. G[ na NOV i POM raspolagal so tri korpusi od sedum divizii. Diviziite vo svojot sostav imale 23

Na pat za Sremskiot front

549

Z

ZAGADUVAWE

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

materii so {to se zgolemuva Q. Gr. trofijata na vodite. ZAGREPSKI TRIOD ‡ kirilski rakopis od makedonska redakcija. Se ~uva vo Arhivot na HAZU vo Zagreb pod sign.: IV d 107. Sodr`i posen i cveten del. Ima 196 pergamentni lista (19h26,7) ispi{ani so ustavno pismo vo postar oblik. Napi{an e vo XIII v., spored jazi~nite osobenosti, vo Zapadna Makedonija. Se spomnuvaat imiwata na Kiril Filozof i na Metodij. Se smeta deka, zaedno so [afarikoviot triod, pretstavuva najstar strukturen tip na slovenski triod.

Edinicite na XV korpus vo akcija (1945)

pe{adiski, ~etiri artileriski, edna kowani~ka, edna avtomobilska brigada i drugi edinici. Vo sekoe mesto imalo teritorijalni edinici, udarni i diverzantski grupi. Vo Isto~na Makedonija dejstvuval Bregalni~ko-strumi~kiot korpus. Vo Skopsko-kumanovskiot i Krivopalane~kiot reon dejstvuval XVI korpus, a vo Bitolskiot i Tikve{kiot reon dejstvuval XV korpus. Po dogovorot vo Krajova, so koj na BNA $ bilo dozvoleno da u~estvuva vo borbite vo Jugoslavija, komandantot i komesarot na G[ na NOV i POM otpatuvale vo Sofija, kade {to go dogovorile planot za zaedni~kite dejstva. Zaedni~kite operacii zapo~nale na 7. X 1944 g. Prvata bugarska armija sodejstvuvala na XVI korpus, po dolinata na Kriva Reka i P~iwa, a ^etvrtata bugarska armija sodejstvuvala na Bregalni~ko-strumi~kiot korpus po dolinata na Bregalnica i Strumica. Do 10. X 1944 g. pogolemiot del od Makedonija bil re~isi osloboden. Borbite za osloboduvawe na Skopje zapo~nale ve~erta na 12. XI 1944, so dejstvata na edinicite na 42-ta i na Kumanovskata divizija. Na 13. XI 1944 g. ve~erta Skopje bilo oslobodeno. Edinicite na XVI korpus dejstvuvale na pravecot Skopje–Tetovo, a edinicite na XV korpus na pravecot Ki~evo–Gostivar. Na ovoj prostor, osven protiv germanskite, `estoka borba se vodela i protiv balisti~kite sili. Borbite traele do 19. XI 1944 g. Vo zavr{nite operacii za osloboduvawe na Makedonija osobeno `estoki borbi se vodele za osloboduvawe na gradovite Prilep (2. XI), Bitola (4. XI), Strumica i Resen (5. XI), Radovi{ (6. XI), Ohrid (7. XI), [tip i Struga (8. XI), Sveti Nikole i Veles (9. XI), Skopje (13. XI), Ki~evo (15. XI), Gostivar (18. XI) i Tetovo (19. XI). So toa celata teritorija na Federalna Makedonija bila oslobodena. 550

IZV.: Zbornik NOR-a, VII, kw. 4. LIT.: Mihailo Apostolski, Zavr{ne operacije za osloboÚewe Makedonije, Beograd, 1953. V. St.

ZAGADUVAWE NA ATMOSFERATA – rezultat na antropogenata aktivnost, prete`no vo urbanite centri i vo industriski regioni kade {to se tro{at ogromni koli~ini na cvrsti, te~ni i gasni energenti za proizvodstvo na elektri~na i toplotna energija, za transport i za proizvodstvo na metali i hemiski i sinteti~ki proizvodi. Na takov na~in ~ovekot sozdava svoj proces na kru`ewe na materii {to se ispu{taat vo atmosferata i ja zagaduvaat. Ovie negativni vlijani na globalen plan se manifestiraat so zatopluvawe na biosferata, promena na klimata, topewe na lednicite i naru{uvawe na biodiverzitetot na planetata Zemja. Q. Gr. ZAGADUVAWE NA VODITE – site nepro~isteni vodi (industriski ili komunalni otpadni vodi) {to se ispu{taat vo recipientite (rekite i ezerata) gi zagaduvaat vodite. Industriskite otpadni vodi prete`no nosat razni toksi~ni materii, te{ki metali, a komunalnite otpadni vodi golemi koli~ini organski materii {to sodr`at visoki koli~ini biogeni elementi. Zatoa komunalnite vodi ja zgolemuvaat produktivnosta na slatkite vodi (trofijata na vodite) so {to se otvoraat procesi na golema potro{uva~ka na kislorod, rastvoren vo vodite i predizvikuvaat sozdavawe na anaerobni uslovi vo niv. Toa gi naru{uva mehanizmite na samoregulacija na vodenite ekosistemi {to doveduva do silna degradacija na biodiverzitetot. Sekoj ~ovek, vo tekot na godinata, od metabolitite isfrla 0,6 kg/g. fosfor vo komunalnite vodi, so {to se zgolemuva trofijata na vodite. Od zemjodelskite povr{ini, isto taka, se izmivaat hranlivi

LIT.: V. Despodova, L. Slaveva, Makedonski srednovekovni rakopisi, I, Prilep, 1988; \. Pop-Atanasov, Re~nik na starata makedonska literatura, Skopje, 1989; E. Crvenkovska, Zagrepski triod, Stari tekstovi, VII, Skopje, 1999. E. C.

ZAGROZENI ili ZASEGNATI VIDOVI @IVOTNI – vo zavisnost od brojnosta i od statusot na nivnite populacii vo prirodniot areal na rasprostranuvawe, vklu~eni se vo edna od kategoriite na Me|unarodnata unija za za{tita na prirodata (IUCN): kriti~no zagrozeni, zagrozeni ili ranlivi. Pri~inite za is~eznuvaweto na vidovite, kako i za namaluvaweto na nivnite populacii se povrzani so ~ove~kite aktivnosti, no postojat i globalni faktori, kako {to se klimatskite promeni, sukcesiite na ekosistemite (osobeno na vodnite i {umskite), promenite vo ozonskata obvivka, nekoi gabni pandemii i dr. Makedonija sè u{te nema izraboteno Nacionalna crvena lista i Crvena kniga na zasegnati vidovi `ivotni. Od tie pri~ini, vo „Studijata za sostojbata so biolo{kata raznovidnost vo Republika Makedonija# i vo „Strategija i akcionen plan za za{tita na biolo{kata raznovidnost na Republika Makedonija#, stepenot na zagrozenost na faunisti~kite vidovi od ’rbetnicite e definiran spored evropskata crvena lista na ’rbetnici. Od vkupno 506 vida ’rbetnici registrirani vo na{ata fauna, 113 vida (30 ribi, eden vleka~, 66 ptici i 16 cica~i) se vklu~eni vo kategorijata na zagrozeni vidovi, {to pretstavuva 22,3%. Kako najzagrozena grupa `ivotni se izdvojuvaat ribite, kade {to od vkupno 58 avtohtoni vida, 30 se vklu~eni vo kategorijata na zagrozeni, ili 51,7% od celokupnata ihtiofauna. So izrabotka na Nacionalnata crvena lista, brojot na zagrozenite vidovi }e bide delumno izmenet i pro{iren, so vklu~uvawe i na drugi zasegnati vidovi {to kaj nas ne se opfateni so Evrop-

ZADNA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

Z

skata crvena lista. Tuka se misli, pred sè, na oddelni endemi~ni taksoni na nacionalno i regionalno nivo, kako i na vidovi ~ii distributivni areali zavr{uvaat vo Makedonija. Grani~nite populacii na ovie vidovi se krajno reducirani i senzitivni na kakvi bilo ekolo{ki promeni vo nivnite prirodni `iveali{ta, poradi {to kako imperativ se nametnuva nivnata za{tita. LIT.: S. Petkovski, Faunal diversity, vo: Country Study for Biodiversity of the Republic of Macedonia (First National Report), Ministry of Environment and Phisical Planning, Skopje, 2003; European Red List of Vertebrates. A joint project between the Council of Europe and the European Environment Agency, The European Topic Centre on Nature Protection and Biodiversity, Paris, 2002; J. E. M. Baillie, C. Hilton-Taylor, and S. N. Stuart (Editors), 2004 IUCN Red List of Threatened Species. A Global Species Assessment, Gland–Cambridge, 2004. Sv. P. – V. Sid.

ZAGROZENI RASTITELNI VIDOVI. Spored kategorizacijata na Me|unarodnata unija za za{tita na prirodata (IUCN), zagrozenite vidovi (Endangered) pretstavuvaat kategorija {to se nao|a pod odredena zakana, odnosno se soo~uvaat so visok rizik za is~eznuvawe vo prirodata i gi ispolnuvaat IUCN kriteriumite za Crvena lista. Pokraj ovaa kategorija, spored IUCN se razlikuvaat zasegnati vidovi, vidovi is~eznati od prirodata, kriti~no zagrozeni, nevalorizirani, nezasegnati, ranlivi i vidovi bez dovolno podatoci. Pri~inite za nivno zagrozuvawe na teritorijata na RM se najrazli~ni, no naj~esti se antropogenite vlijanija: meliorativnite zafati, {to dovedoa do zagrozuvawe na golem broj blatni rastenija (Carex elata,

Blatnoto rastenie Carex elata

\or~e Petrov, Nikola Male{evski i Goce Del~ev vo Sofija

Senecio paludosus, Rumex hydrolapathum, Ranunculus lingua, Cladium mariscus, Ophioglossum vulgatum, Osmunda regalis i drugi), razoruvawe na povr{ini so halofitska vegetacija zaradi dobivawe obrabotlivi povr{ini (zagrozeni – Camphorosma monspeliaca, Suaeda maritima, Puccinelia convoluta, Crypsis aculeatus, Allium maritimum, i dr.), eksploatacija na reliktni {umi (zagrozeni vidovi na rodovite Quercus, Abies, Pinus, i dr.), potopuvawe na klisuri zaradi izgradba na hidroakumulacii (zagrozeni: Thymus oehmianus, Viola kosaninii, Silene paeoniensis i dr.), rudarski i geolo{ki aktivnosti (zagrozeni – Viola arsenica, Viola allchariensis, Centaurea marmorea, Stachys iva), nekontrolirano sobirawe lekoviti rastenija (zagrozeni – Sideritis scardica, Sideritis raeseri, Gentiana lutea subsp. symphyandra, Orchys spp.) i dr. Vl. M. ZADGRANI^NO PRETSTAVNI[TVO NA TMORO (Sofija, 1896‡1908) ‡ pretstavni{tvo otvoreno so re{enie na Kongresot na Makedonskata revolucionerna organizacija vo Solun (1896), so funkcija na pretstavni{tvo za nadvore{ni odnosi na Centralniot komitet. Potrebata od takvo pretstavni{tvo u{te vo prvite godini od dejstvuvaweto na Oganizacijata se nametnala od pove}e pri~ini: za obezbeduvawe materijalni sredstva (revolucionerna literatura i oru`je) od mnogubrojnata makedonska emigracija; za parirawe na pretenziite na Bugarija da se nametne kako zastapnik na interesite na Makedonija, pretstavuvana kako bugarska zemja, a Vrhovniot makedonski komitet vo Sofija kako pretstavnik na bugarska organizacija vo Ma-

kedonija; CK da se legitimira kako edinstven legalen pretstavnik na makedonskiot narod, na negovata borba za osloboduvawe i za sozdavawe makedonska dr`ava. Vo vremeto neposredno pred Ilindenskoto vostanie neoficijalizirani zadgrani~ni pretstavni{tva, odnosno pretstavnici, Organizacijata imala u{te vo Carigrad i vo Atina. Pred krajot na Ilindenskoto vostanie imalo inicijativa za zadgrani~no pretstavni{tvo vo Srbija, (vo Belgrad), a po Vostanieto i vo [vajcarija (@eneva). Ovie dve pretstavni{tva ne bile otvoreni. LIT.: Aleksandar Hristov, Sozdavaweto na Zadgrani~noto (diplomatsko) pretstavni{tvo na VMRO. Sozdavaweto na makedonskata dr`ava 1878-1978, Skopje, 1985; Quben Lape, Mestoto i ulogata na Zadgrani~noto pretstavni{tvo na Tajnata makedonsko-odrinska revolucionerna organizacija od osnovaweto do Mladoturskata revolucija, Prilozi za Ilinden, V, Bitola-Kru{evo, 1983; Dimitar Dimeski, Zadgrani~noto pretstavni{tvo na TMRO (1896-1903), zb. Sto godini od osnovaweto na VMRO i 90 godini od Ilindenskoto vostanie, Skopje, 1994. M. Min.

ZADNA REKA – GRMAJTE (Vitoli{te, Mariovo) – naselba so nekropola od docnoanti~kiot i nekropola od srednovekovniot period. Spored monetite i drugite naodi, naselbata egzistirala od II do po~etokot na V v. so najgolem podem vo IV v. Vrz nea vo sredniot vek se formirala nekropola na redovi, od koja se istra`eni 47 grobni celini. Pogrebuvaweto e vr{eno vo grobni kamari od tipot na cisti, izvedeni od pogolemi ili pomali kameni plo~i ili plo~esti kamewa, kako i vo grobni jami direktno vkopani vo zemjata ili delumno ogradeni so positni kamewa. Vo niv e najden bogat groben inven551

Z

ZADRUGARSTVOTO

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Docnoanti~ka arhitektura i srednovekovni grobovi, Zadna Reka & Grmajte, s. Vitoli{te

tar prezentiran preku nekolku formi na nakit. Brojnite primeroci na obetki, nau{nici, prsteni od bronza i belegzii od bronza i staklo gi odreduvaat hronolo{kite ramki na formiraweto na nekropolata vo X–XI do krajot na XII v. LIT.: Liljana Kepeska – Kostadin Kepeski, Docnoanti~ka gradba od Zadna RekaPrilepsko, „Maced. acta archaeol.#, 11, Skopje, 1990, 181–191; Liljana Kepeska, Zadna Reka–Grmajte srednovekovna nekropola, Prilep, 1995. L. K.

ZADRUGARSTVOTO VO NARODNA REPUBLIKA MAKEDONIJA (1945–1955). So izgradbata na novite socijalisti~ki op{testveni odnosi po zavr{uvaweto na vojnata vo tekot na 1945

Prilepski zadrugarki ni`at tutun

552

g., imperativno se nametnalo pra{aweto za socijalisti~ka preobrazba na seloto. Po primerot na neagrarnite stopanski sektori i posebno na industrijata, preobrazbata podrazbirala poop{testvuvawe na zemji{nata sopstvenost. Sitnite individualni stopanstva trebalo da se obedinat vo krupni socijalisti~ki stopanstva. Do krajot na 1945 g. vo Makedonija bile formirani vkupno 625 razni zadrugi (op{ti, nabavno-proda`ni, zanaet~isko-proizvodstveni, kreditni i sl.). Vo po~etokot na 1946 g. bila donesena posebena Uredba za selskite rabotni zadrugi (SRZ). Po sudirot so Sovetskiot Sojuz vo godinite na Informbiroto, deka „vo Ju-

goslavija ne postoi nacionalizacija na zemjata#, dr`avnata i partiskata vlast u{te pozasileno prodol`ile da go forsiraat procesot na sozdavawe na SRZ, koi me|u naselenieto bile poznati kako zadrugi ili kooperacii. Do sredinata na 1951 g. bile formirani vkupno 981 SRZ, koi opfa}ale okolu 48% od vkupnata obrabotliva zemjodelska povr{ina. Najmalku SRZ bile formirani vo zapadniot del na Makedonija, a posebno vo Gostivarskata, Tetovskata, Debarskata i Ki~evskata okolija, kade {to preovladuvalo albanskoto naselenie, kako i vo mestata naseleni so tursko muslimansko naselenie. Dr`avnata vlast se poka`ala nesposobna da gi prinudi pripadnicite na albanskoto i turskoto naselenie da vlezat vo SRZ. Vo SRZ vlegle samo 4,8% od vkupniot broj albanski doma}instva i 12,5% od vkupniot broj turski doma}instva. Vo SRZ selanite trebalo da gi obedinat zemjata, dobitokot i zemjodelskiot inventar i da prodol`at so zaedni~ko proizvodstvo. Organizaciono, zadrugite bile obedinuvani vo okoliski i vo reonski kooperativni sojuzi. Krupnite slabosti vo rabotata na zadrugite, kako i voop{to na procesot na zadrugarstvoto, do{le do najsilen izraz u{te na samiot po~etok. Dobrovolnoto vleguvawe vo SRZ bilo mnogu retka pojava. Vo najgolemiot broj slu~ai selanite so sila bile prinuduvani da vleguvaat vo zadrugite. Vleguvaweto vo zadrugite selanite go ~uvstvuvale kako eksproprijacija na nivniot imot. Zadrugite ne raspolagale so stru~en kadar i celosno oskudevale so finansiski sredstva. Nedoma}inskiot odnos kon zaedni~kiot imot, bidej}i selanite ne go ~uvstvuvale kako svoja sopstvenost, pretstavuval op{tora{irena pojava. Nasekade se pro{irile kra`bite, prikrivawata i proneverite, dodeka formite na otpor protiv vlasta, tamu kade {to nalo`uvala da se zasejuvaat industriski kulturi namesto `itni rastenija, koi im bile neophodni na selanite za prehrana, vo nekoi mesta prerasnuvale vo vistinski buntovi i bile zadu{uvani so primena na sila. Principot „od sekogo spored mo`nostite, sekomu spored potrebite# se poka`al napolno neostvarliv. Osven vo nekoi ramni~arski mesta, kade {to imotite bile okrupnuvani, ogromniot del od imotite na SRZ i natamu ostanale rascepkani na sitni parceli i obrabotuvani so istite najednostavni zemjodelski orudija so koi i dotoga{ bile ob-

ZAJA^KO

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

rabotuvani. Vo tekot na 1950–1952 g. za~estilo samovolnoto istapuvawe na selanite od zadrugite, dodeka so merkite doneseni vo tekot na 1953 g. za reorganizacija na SRZ i prilo`uvawe na principot za dobrovolno vleguvawe i izleguvawe od zadrugite bil ozna~en po~etokot na krajot na zadrugarstvoto vo NRM. IZV.: D-r Violeta A~koska, Zadrugarstvoto i agrarnata politika 1945–1955 godina, Skopje, 1994; Agrarno-sopstveni~kite odnosi, promeni i procesi vo Makedonija 1944–1953, Skopje, 1998; D-r Lazar Lazarov, Op{testveno-ekonomskiot razvoj na NR Makedonija vo periodot na obnovata i industrijalizacijata (1944–1957), Skopje, 1988. R. H.

ZADRUGI I ZDRU@ENIJA – najstar oblik na zdru`uvawe na proizvoditelite. Prvite se pojavile od sredinata na XIX v. vo Anglija. Postojat razli~ni oblici na zadrugi: op{ti, specijalizirani, kreditni, za obrabotka na zemja i dr. Vo na{ata zemja zadru`nata sopstvenost od Osloboduvaweto pa sè do donesuvaweto na Uredbata za imotnite odnosi i za reorganizacija na selskite rabotni zadrugi (1953) be{e pod neposredno vlijanie na sovetskata pravna teorija i praktika. So Ustavot od 1974 g. dojde do izedna~uvawe na zadru`nata sopstvenost so op{testvenata. Brojot na zadru`nite organizacii vo RM do 1990 g. e okolu 200. So procesot na privatizacija na op{testveniot kapital dojde do drasti~no namaluvawe na brojot na zadrugite. Na lokalno nivo ima 135 zemjodelski zdru`enija, organizirani vo 19 regionalni i vo 7 nacionalni sojuzi. Od 2002 g. tie se zdru`eni vo Federacija na farmerite od MakeDr. \o{. donija (FFM). ZAEMNI U^ILI[TA ‡ osnovni u~ili{ta, karakteristi~ni po na~inot na izveduvaweto na nastavata. Vo Makedonija bile najrasprostraneti vo periodot od 30-tite do 70-tite godini na XIX v. Nivnata rabota bila organizirana spored Bel-Lankasterskiot sistem, za {to e karakteristi~en procesot na zaemno pou~uvawe, odnosno postarite u~enici, pod vodstvo na u~itelot, gi podu~uvaat pomladite u~enici. Vakva organizacija na nastavata, pred sè, bila posledica na nedostig od u~iteli. Vo ovie u~ili{ta, osven osnovna pismenost (~itawe, pi{uvawe i smetawe), se dobivale i elementarni znaewa od gramatika, geografija, aritmetika, istorija, crkovna istorija i dr. Se sostoele od 2 ili 3 oddelenija. Se smeta deka prvite vakvi u~ili{ta

gi otvoril Jordan Haxi-Konstantinov ‡ Xinot vo Veles (1837) i vo Skopje (1848) (v. Svetovni u~ili{ta). LIT.: R. Kantarxiev, Istorija na obrazovanieto i prosvetata vo Makedonija, Skopje, 2002. K. Kamb.

ZAIFI (Kratovo, XV/XVI v.) – osmanliski poet rodum od Kratovo. Dobil solidno obrazovanie i pi{uval poezija na persiski jazik. Stanal poznat po komentarot {to go napi{al za deloto †\ulistan# na pro~ueniot poet Sadi. LIT.: Istorija na makedonskiot narod, tom vtori. Makedonija pod turska vlast (od XIV do krajot na XVIII vek). Redaktor d-r Aleksandar Stojanovski, Skopje, 1998, 464. Dr. \.

Z

mnogubrojnite zlostorstva vrz makedonskoto naselenie vo selata vo Ki~evsko (Klenoec, Popoec, Izvor, Popol`ani, Malkoec). Likvidiran vo sudir so makedonskata vojska. LIT.: \or|i Malkovski, Profa{isti~kite i kolaboracionisti~kite organizacii i grupi vo Makedonija 1941–1944, Skopje, 1995; istiot, Politi~kite partii i organizacii vo Makedonija vo Vtorata svetska vojna 1941–1944, Skopje, 2002. \. Malk.

ZAJACI (Leporidae) – familija od zajakoobraznite cica~i (Lagomorpha), vo koja se vklu~eni sredni po golemina `ivotni, so dolgi u{i, so kratka opa{ka i so zadni noze prilagodeni za skokawe. Vo Makedonija se sre}avaat dva vida

S. Zajas

ZAJAS – selo vo Ki~evsko. Se nao|a vo isto~noto podno`je na planinata Bistra, od desnata strana na Tajmi{ka Reka, na nadmorska visina od okolu 800 m. Niz seloto pominuva magistralniot pat M–4, koj go povrzuva so Ki~evo. Naseleno e so Albanci, a nivniot broj iznesuva 4.712 `. Golem del od naselenieto se nao|a na privremena rabota vo stranstvo. Zajas e sedi{te na op{tina koja zafa}a povr{ina od 16.108 ha, ima 13 naseleni mesta so 11.605 `. Vo seloto postoi osumgodi{no u~ili{te i zdravstvena stanica. Al. St. ZAJASI, Mefail (Eipov) (Zajas, Ki~evsko, 1919 – Tetovsko, 1946) – organizator i voda~ na balistite vo Zapadna Makedonija vo Vtorata svetska vojna (1941–1944). Bil voda~ na balistite vo Ki~evskata okolija koga Italijancite go unapredile vo ~in kapetan, a potoa Germancite go ispolzuvale za svoi celi. U~estvuval vo site oru`eni sudiri so makedonskite partizani na teritorijata na Ki~evsko i po{iroko, kako i vo

od ovaa familija: div zajak (Lepus europaeus) i doma{en zajak ili kuni} (Oryctolagus cuniculus).

Div zajak

LIT.: S. Petkovski – B. Krystufek, Cica~i na Makedonija, Skopje, 1998; A. J. MitchellJones, G. Amori, W. Bogdanovicz, B. Krystufek, P. J. H. Reijnders, F. Spitzenberger, M. Stubbe, J. B. M. Thissen, V.Vohralik, J. Zima, The Atlas of European Mammals, London–San Diego, 1999. Sv. P. – V. Sid.

ZAJA^KO UVO, MAEROVO (Bupleurum mayeri Micevski) – lokalen makedonski floristi~ki endemit od planinata Gali~ica, od familijata Apiaceae (Umbelliferae) ({titocvetni rastenija), opi{an od akademik KiVl. M. ril Micevski. 553

Z

ZAJKOV

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Georgi Zajkov (Geo Pirinski)

ZAJKOV, Georgi Nikolov (psevdonim: Geo Pirinski) (s. Gradot, Bansko, 15. VIII 1901 – Sofija, Bugarija) – najaktivniot kulturnonacionalen deec sred makedonskata progresivna emigracija vo SAD. Po zavr{uvaweto na gimnazijata vo ]ustendil i u~estvoto vo marksisti~kite kru`oci, vedna{ po sofiskiot prevrat od 9 juni 1923 g., emigrira vo SAD i stanuva ~len na KP na SAD (1924– 1951). Raboti vo rudnicite vo Severna Karolina, a posle vo kompanijata „Xeneral motors# vo gr. Pontijak (Mi~igen). Vo septemvri 1929 g. zaedno so 14 ilindenci ja formiraat prvata Makedonska progresivna grupa vo Pontijak, koja potoa prerasnuva vo Makedonski naroden sojuz vo SAD i Kanada (podocna Makedonskoamerikanski naroden sojuz vo SAD i Kanada), so Centralen komitet, ~ij pretsedatel e ilindenskiot vojvoda Smile Vojdanov, a sekretar Geo Pirinski. Gi izdavaat najzna~ajnite organi na MNS/MANS so jasno definirana makedonska nacionalna koncepcija vo me|uvoeniot period (so sorabotnici od site delovi na Makedonija): „Makedonski bÓletin# (1930–1931), „Balkansko sdru`enie# (1931–1934), „Trudova MakedoniÔ# (1934–1938), „Narodna volÔ# (1938–1978) i dr. Organizator na godi{nite kongresi na MNS/MANS i redaktor na godi{nite zbornici (1931– 1940). Pi{uva i potpi{uva zna~ajni dokumenti za makedonskoto dvi`ewe. Izbran e za sekretar i na Slovenskiot komitet vo SAD za pomo{ na slovenskite narodi na Balkanot nastradani od fa{izmot (1942–1951). Po formiraweto na Demokratska Federalna Makedonija pod negovo ime vo Wujork ja izdava bro{urata „Za slobodna Makedonija# (For a free Macedonia), vo koja pravi pregled na dolgotrajnata borba na makedonskiot narod za sopstvena nacionalna dr`ava i odu{eveno ja pozdravuva Deklaracijata od Prvoto zasedanie na ASNOM za garantirawe na pravoto za „polna sloboda i ednakvost na cela Ma554

kedonija, bez razlika na verata, nacionalnosta i politi~kata pripadnost; pravoto na sloboda na mislewe, veroispoved i slobodno obrazovanie i proglasuvaweto na makedonskiot jazik za oficijalen#. Poradi makedonskite aktivnosti pove}epati e zatvoran, a so Makartieviot Zakon za vnatre{na sigurnost (1950) e osuden na 10 godini zatvor ili ekstradicija vo zemjata od kade {to do{ol. Vo 1951 g. e ekstradiran od SAD vo Bugarija, a tuka vedna{ e staven vo slu`ba na bugarskata golemodr`avna politika: ~len na BKP (1951); zamenik-pretsedatel (1951–1969) i potoa pretsedatel na Nacionalniot komitet za za{tita na mirot (1969–1972); ~len na Nacionalniot sovet na Ote~estveniot front na Bugarija (1951); na Biroto na Slovenskiot komitet na Bugarija (1952); na Svetskiot sovet za mir (1953); na Centralnata kontrolno-reviziona komisija na BKP (1966); na Nastojatelstvoto na Komitetot za Bugarite vo stranstvo (1982); pratenik na V, VI i VII narodno sobranie na Bugarija i proglasen za Heroj na socijalisti~kiot trud (1981). IZV.: „Makedonski bÓletin# (Pontiak, 1930–1931), „Balkansko sdru`enie# (Detroit, 1931–1934), „Trudova MakedoniÔ# (Detroit, 1934–1938), „Narodna volÔ# (Detroit, 1938–1978); godi{ni kongresni zbornici na MNS (1931–1940); Georgy Pirinsky, For a free Macedonia, New York, s.a.; Geo Pirinski, Kakvo vidÔh i pre`ivÔh v Amerika, SofiÔ, 1970. LIT.: Mile Mihajlov, Makedonskiot naroden sojuz vo Soedinetite Amerikanski Dr`avi i Kanada od 1928 do 1935 god., zb.: Iseleni{tvo naroda i narodnosti Jugoslavije i njegove uzajamne veze s domovinom, Zagreb, 1978; D-r Bla`e Ristovski, Makedonskiot narod i makedonskata nacija, 2, Skopje, 1983, 511-528; Todor ^epreganov, Nacionalnite projavi na makedonskata emigracija vo Soedinetite Amerikanski Dr`avi, zb.: Makedonskoto nau~no-literaturno drugarstvo i negoviot kontinuitet do osnovaweto na Makedonskata akademija na naukite i umetnostite. Prilozi od Nau~niot sobir..., MANU, 1997, 269–278. Bl. R.

ZAKON za zabrana na makedonskiot jazik vo Egejskiot del na Makedonija (septemvri 1936) – gr~ki zakon za zabrana da se zboruva na makedonski jazik ne samo vo javnata komunikacija i na javni manifestacii od sekojdnevniot `ivot (svadbi, pogrebi i dr.) tuku i vo semejstvoto. Za prekr{uvaweto na zabranata bile primenuvani surovi kazni (pla}awe na t.n. jazi~en danok, plukawe vo usta i dr.). Po toj zakon za zboruvawe na maj~iniot makedonski jazik vo javniot `ivot ili vo semejstvoto bile osudeni i internirani po gr~kite ostrovi blizu 4.500 Makedonci.

LIT.: S. Kiselinovski, Statusot na makedonskiot jazik vo Makedonija (1913– 1987), Skopje, 1987. St. Kis.

ZAKON ZA ZA[TITA NA DR@AVATA na Kralstvoto na SHS (1921 g.) – zakon za za{tita na javnata bezbednost i poredok vo dr`avata. Osobeno bile progonuvani komunistite i nacionalnite politi~ki organizacii i grupi na podvlastenite i nepriznatite narodi vo dr`avata. LIT.: D-r Nade`da Cvetkovska, Politi~kite partii vo parlamentarnite izborni borbi vo vardarskiot del na Makedonija (1919–1929), Skopje, 2004. N. Cv.

ZAKON ZA PROMENA NA TOPONIMITE vo Egejskiot del na Makedonija (1926) – dr`avna merka so koja site makedonski toponimi (imiwa na reki, planini, sela i gradovi) se zamenuvale so gr~ki. Toponimite {to mo`ele da se prevedat od makedonski na gr~ki bile preveduvani, a na onie {to nemalo adekvatna gr~ka zamena im se davale novi gr~ki imiwa. Gr~kite vlasti gi smenile imiwata na pove}e od 1.700 mesta. LIT.: Todor Hristov Simovski, Naselenite mesta vo Egejska Makedonija, I-II, Skopje, 1998; Stojan Kiselinovski, Etni~kite promeni vo Makedonija (1913– 1995), Skopje, 2000. St. Kis.

ZAKON SUDNIJ QUDEM – najstar slovenski praven pismen spomenik. Ima pove}e teorii za negovoto avtorstvo, vreme i mesto na sozdavawe. Poradi moravizmite vo jazikot, oddelni pravni postavki, pari~nite edinici ka-

Faksimil od †Zakon sudnij qudem#

ko i vizantiskata Ekloga {to se nao|a vo osnovata, so golema doza na sigurnost mo`e da se tvrdi deka e sozdaden vo Moravija od sv. Metodij pred 870 (koga Eklogata e zameneta so Prohironot) vo vrska so postavuvaweto na crkovni-

ZANKOV

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

te i pravnite osnovi na novata crkva, kako dopolnuvawe na postojnite zakonski propisi vo vrska so nastanatite promeni. LIT.: V. Ganev, Zakonx Soudnyj Lwd\mx, Pravno-istori~eski i pravno-analiti~ni prou~vani/, Sofi/, 1959; M. N. Tihomirov, L. V. Milov, Zakon Sudnyj lwdem kratkoj redakcii, AN SSSR, Moskva, 1961; R. Ve~erka, †Velikomaravskie istoki cerkovnoslav/nskoj pis\menosti v ^e[skom kn/`estve#, Magna Moravia, Sbornik k 1100. vyro~i prichodu Byzantske mise na Moravu, Praha 1965; I. Va{ica, †ZakonÍ sudnyi ljudÏmÍ#, †Soudni zakonik pro lid#, MMFH, vol. IV, Brno, 1971; K. Ilievska, zakon7 soudnyj lwd\m7, MANU, Skopje 2004; K. A. Maksimovi~, ZSL, Moskva 2004. Kr. Il.

ZAKONODAVNA KOMISIJA PRI PREZIDIUMOT NA ASNOM (2. VIII 1944) – organ na Prezidiumot na ASNOM. Osnovana so Re{enie na Prvoto zasedanie na ASNOM (2 avgust 1944 g.) za da gi razgleduva i da gi odobruva zakonodavnite akti na ASNOM ili na Prezidiumot na ASNOM pred da odat na sednicite za kone~no usvojuvawe. Prvi nejzini ~lenovi bile: Petar Piruze, Petar Mangovski, Blagoja Haxi Panzov, Asen Simit~iev i Blagoj Levkov. Gi imenuval Prezidiumot na ASNOM. Podocna, so re{enie na Prezidiumot, Komisijata bila transformirana vo Kodifikacionen sovet, a pretrpela i nekoi kadrovski promeni. LIT.: Zbornik dokumenti ASNOM, t. I, kn. 1-2. Izbor i redakcija d-r Aleksandar Hristov, d-r Mile Todorovski, d-r Novica Veljanovski, Skopje, 1984. N. V.

ZAKONSKA REGULATIVA VO ZEMJODELSTVOTO – osnoven zakon {to gi regulira site odnosi vo zemjodelskoto proizvodstvo i za koj mnozina smetaat deka e ustav vo oblasta na zemjodelstvoto e Zakonot za zemjodelstvoto i ruralniot razvoj. Ovoj zakonski akt e vo vladina procedura i se o~ekuva da bide donesen vo tekot na 2007 g. Drugi pova`ni zakoni vo oblasta na zemjodelskiot sektor: Zakon za vr{ewe na zemjodelska dejnost (2002), Zakon za zemjodelsko zemji{te (2004), Zakon za vodi (1998), Zakon za pasi{ta (2000), Zakon za tutun (2006), Zakon za vino (2004), Zakon za za{tita na rastenija (2000), Zakon za veterinarno zdravstvo (1998), Zakon za sto~arstvo (1997), Zakon za organsko zemjodelsko proizvodstvo (2004), Zakon za identifikacija i registracija na `ivotni (2004), Zakon za zemjodelska inspekcija (2004) itn. Dr. \o{.

ZANAET^ISTVO – zna~ajna stopanska dejnost, osobeno pred Vtorata svetska vojna, vo koja vrabotuvawe i egzistencija, za sebe i za svoite semejstva, nao|a-

Zanaet~ija za izrabotka na muzi~ki instrumenti

le iljadnici zanaet~ii, kalfi i ~iraci. Vo minatoto, makedonskite zanaet~iski proizvodi bile na dobar glas i tie, osven na lokalnite, se prodavale i na pazarite niz Evropa i vo Mala Azija. Vo Makedonija bile razvieni brojni zanaeti: ko`arskiot, zlataro-kujunxiskiot, kazanxiskiot, kova~kiot, kalajxiskiot, kaparskiot, {e}erxiskiot, stolarskiot, tkaja~kiot, kapamadiskiot, lon~arskiot, samarxiskiot, sara~kiot i dr. Isto taka, bilo razvieno i doma{noto zanaet~istvo (doma{nite rakotvorbi). U{te pred Vtorata svetska vojna, poradi razvitokot na industrijata i uvozot na industriski proizvodi koi bile pokvalitetni, estetski podoterani i poevtini, mnogu zanaeti is~eznale. Isto taka i na mnogute zanaeti {to se zadr`aa po Vtorata svetska vojna vo izminatiot period im pretstoe{e izumirawe. Sepak, po Vtorata svetska vojna, stopanstvoto na Makedonija se karakterizira{e so {iroko zastapena zanaet~iska dejnost, koja zadovoluva{e golem del od {irokata potro{uva~ka na naselenieto. Pokraj niv se pojavija novi, moderni zanaeti, pred sè uslu`ni, kako {to se: elektri~arski, molerofarbarski, avtomehani~arski, avtolimarski, avtoelektri~arski, roloplasti~arski, TV i audio servisi, servisi za popravka na elektri~ni ku}ni aparati, frizerski i dr. Tradicionalno, zanaet~istvoto se karakterizira so mal obem na dejnost vo oddelni du}ani ili zanaet~iski pretprijatija, so ra~na rabota i so zaostanata organizacija na trudot. Isklu~ok pravat dobro opreme-

Z

nite i organizirani servisi na stranski i na doma{ni firmi. Po osumdesettite godini na minatiot vek zanaet~istvoto pretrepe kvalitativni promeni koi go pretvorija vo malo stopanstvo vo privaten i na op{testven sektor. No, i pokraj toa, terminot zanaet~istvo ostana. Taka, statisti~ki, vo Makedonija (1984) bea registrirani 91 „zanaet~iska organizacija# so 6.944 vraboteni, a vo „maloto privatno stopanstvo# 11.882 zanaet~iski du}ani so vkupno 19.479 sopstvenici i vraboteni. Vo tekot na 1993 g. brojot na zanaet~iskite pretprijatija se zgolemi i iznesuva{e 713 so 6.701 vraboten. Vo naredniot period brojot na vrabotenite, pred sè vo proizvodnoto zanaet~istvo, se zgolemuva{e. Vo povoeniot period op{testveniot proizvod i BDP vo proizvodniot del na zanaet~istvoto rastea so prose~na godi{na stapka 3,1%, t.e. so sli~na dinamika kako i ugostitelstvoto i turizmot, grade`ni{tvoto i zemjodelstvoto. IZV.: Dr`aven zavod za stastistika, Statisti~ki godi{nik na Republika Makedonija, za soodvetnite godini. LIT.: Todor Mirovski, Stopanstvoto na Vardarska Makedonija me|u dvete svetski vojni, MANU, Skopje, 1998; Nikola Uzunov, Stopanstvoto na Republika Makedonija 1945–1990, MANU, Skopje, 2001. D. N.

ZANE[EV, Dimitar I. (Voden, 21. I 1876 – Sofija, 24. I 1962) – u~esnik vo Ilindenskoto vostanie, vodenski vojvoda. Ja zavr{il Solunskata egzarhiska gimnazija i egzistiral od trgovija. Bil delegat na Solunskiot kongres na TMORO (1903), ~len na [tabot na Vtoriot solunski revolucioneren reon vo Ilindenskoto vostanie. Od 1905 g. stanal vojvoda na ~eta vo Vodensko, se borel so andartite. IZV. i LIT.: CDA, f. 1075, op. 1, a.e. 26, l. 63; Osvoboditelnoto dvi`enie v Makedoni® i Odrinsko – Spomeni i materiali, ¶, XXIII, Sofi®, 1983. Al. Tr.

ZANINOVI], Juraj (Stari Grad, Hvar, Hrvatska, 11. V 1886 ‡ Belgrad, Srbija, 1969) ‡ lekar. Diplomiral na Med. f. vo Praga (1918). Kratko vreme rabotel vo rodniot grad i vo Bitola (1924), a potoa preminal vo Prilep, kako prv diplomiran lekar vo gradot. Vo Prilep rabotel bez prekin do penzioniraweto (1960). P. B. ZANKOV, Georgi (Samokov, Bugarija, 25. I 1886 – Sofija, 12. VII 1949) – deec na makedonskoto revolucionerno dvi`ewe. Zavr{il gimnazija vo Sofija (1904), stapil vo MRO i bil vojvoda vo Serskiot revolucioneren okrug. U~estvuval vo Balkanskite voj555

Z

ZAPADEN

ni, bil pratenik vo Bugarskoto narodnoto sobranie (1914–1918). Po Prvata svetska vojna bil pomo{nik-kmet na Sofija i pretsedatel na Dru{tvoto „Ilinden#, pretsedatel na Ilindenskata organizacija (1923–1924). Preku glasilata „Ilinden# i „Pirin# vodel samostojna politika, do{ol vo sudir so VMRO na T. Aleksandrov. Po gornoxumajskite ubistva (1924) emigriral vo Viena, kade {to u~estvuval vo sozdavaweto na VMRO(Ob) i bil izbran za ~len na CK (1925). U~estvuval na Carigradskata konferencija (1929) na VMRO (Ob) na koja bil isklu~en od Organizacijata. Vo 1931 g. se vratil vo Bugarija, kade {to `iveel do svojata smrt. LIT.: Boris J. Nikolov, VÍtre{na makedono-odrinska revolÔcionna organizaciÔ. VoŸvodi i rÍkovoditeli (1893–1934). Biografi~no-bibliografski spravo~nik, SofiÔ, 2001; Almanah na bÍlgarskite nacionalni dvi`eniÔ sled 1878 g., SofiÔ, 2005. Z. Tod.

ZAPADEN BALKAN – geografska i politi~ka odrednica, prvpat definirana na Vienskiot samit na EU (11–12. XII 1998), gi opfa}a R Makedonija, R Hrvatska, R Srbija, R Crna Gora, R Bosna i Hercegovina i R Albanija – nestabilni evropski dr`avi so identi~ni ili sli~ni potrebi {to baraat grupno, regionalno tretirawe od strana na EU preku konsekventna institucionalna

†Zapaden Balkan#

556

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

ramka vo koja se odviva procesot na stabilizacija i asocijacija. IZV.: ue.eu.int/uedocs/cms_data/docs/pressdata/en/ec/00300-r1.en8.htm. T. Petr.

ZAPADNOSLOVENSKI JAZICI ‡ granka od slovenskoto jazi~no semejstvo. Predcite na dene{nite nositeli na zapadnoslovenskite jazici po raspa|aweto na praslovenskata jazi~na zaednica trgnale na severozapad od pretpostavenata pratatkovina i ja zazele teritorijata po rekite Odra i Laba (germ. Elbe). Ovaa teritorija niz vekovite se namalila poradi germanskata ekspanzija kon istok. Za eden od zapadnoslovenskite dijalektni kompleksi, polapskiot (me|u Odra i Laba do Baltikot), denes u~ime samo od toponimite i od starite spomenici od XVIII v. Jazikot izumrel bidej}i negovite nositeli bile kompletno germanizirani. Drasti~no e namalena i teritorijata na dolno i gornolu`i~kite dijalekti ju`no od starata polapska teritorija. Denes Lu`i~anite `iveat vo mala, ne mnogu kompaktna enklava vo Isto~na Germanija. Od druga strana, tokmu na zapadnoslovenska teritorija najrano se formirale dva slovenski standardni jazika so najdolga pismena tradicija ‡ ~e{kiot (XIII v.) i polskiot (XIV v.). Denes zapadnoslovenskata jazi~na zaednica broi ~etiri standardni jazici: polski, ~e{ki, slo-

va~ki i (gorno)lu`i~ki. Se pravat obidi za kodifikacija i implementacija na ka{upski standard, no poradi golemata dijalektna diferencijacija na ka{upskata teritorija (vo severozapadna Polska do Baltikot) tie procesi naiduvaat na mnogu pre~ki. Isto taka, ne e dooformen rusinskiot standard, t.e. standardna varijanta na grupa dijalekti so isto~noslova~ka osnova vrz koja se nasloil ukrainski dijalekten jazik. LIT.: S. Iv{i}, Slovenska poredbena gramatika, Zagreb 1970; R. Nahtigal, Slovenski jeziki, Ljubljana, 1952; Z. Stieber, Zarys gramatyki por[wnawczej j&zyk[w sqowiavskich, Warszawa, 1989; A. Vaillant, Grammaire comparée des langues slaves, I–IV, Paris 1950–1974. Z. T.

ZAPISI ‡ bele{ki {to gi zapi{uvale razni lica na po~etokot ili na krajot od knigata, vrz oddelni prazni listovi, na marginite na listovite, vrz vnatre{nata strana na koricite i sl. Zapisite mo`at da bidat sovremeni na rakopisot ili od podocne{no vreme. Ako se pi{uvani vo vremeto na nastanuvaweto na rakopisot, tie naj~esto se pi{uvani od samiot avtor na literaturnoto delo (ako stanuva zbor za originalna literaturna tvorba), od negoviot preveduva~ ili pi{uva~. Podocne{nite zapisi naj~esto se delo na imatelite na rakopisnite knigi, na nivnite ~itateli, kupuva~i, dariteli, podvrzuva~i, a neretko niv gi pi{uvale i oddelni posetiteli na na{ite crkvi i manastiri, kade {to se ~uvale rakopisnite i pe~atenite crkovni knigi. Vo zapisite se nao|aat va`ni podatoci za istorijatot na knigata, se davaat konkretni podatoci za nejziniot avtor ili pi{uva~, za vremeto koga taa nastanala i vo kakvi istoriski uslovi, kade e pi{uvana i koj e nejziniot nara~uva~, kakva bila natamo{nata sudbina na rakopisot itn. Vo golem broj slu~ai se spomnuvaat i imiwa na zna~ajni istoriski li~nosti: carevi, feudalni vladeteli, arhiepiskopi, mitropoliti i drugi crkovni lica, zapisite mo`at da poslu`at kako avtenti~en izvor za istoriografski istra`uvawa. Interes pretstavuvaat i brojnite zapisi vo koi se opi{uvaat razni istoriski nastani, vojni, socijalni potresi, prirodni i op{testveni nezgodi, retki prirodni pojavi i dr. Za razlika od osnovniot tekst, zapisite ne bile zavisni od predlo{kata, poradi {to pi{uva~ot dopu{tal jazi~ni podnovuvawa, karakteristi~ni za negoviot dijalekten govor, koi mo`at da poslu`at kako izvoren materijal za

ZAROV

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

prou~uvaweto na istoriskiot razvoj na makedonskite govori, kako i na makedonskiot jazik vo celina. Zapisite se razlikuvaat od osnovniot tekst i po svoeto pismo. Tie re~isi sekoga{ se pi{uvani so positno pismo od poluustaven ili kurziven tip. Obi~no, pred niv stoi krst po koj sledi tekstot na zapisot, koj naj~esto zapo~nuva so zborovite: „Da se znae...#, „Po voljata na Otecot i so pomo{ta na Sinot...# ili so nekoja druga sli~na formulacija. Zapisite vo golem broj slu~ai zavr{uvaat so kletvi {to im se upateni na onie {to }e se osmelat da ja zemat knigata od soodvetnata crkva ili manastir, ~ija{to sopstvenost e taa. Vo zapisite ~esto se nao|aat podatoci za uslovite vo koi `iveele i rabotele na{ite srednovekovni kni`evnici. Taka, na pr., se doznava deka pi{uva~ot na „Bitolskiot triod#, gramatikot Georgi, zimno vreme rabotel vo nezatoplena prostorija, a kni`evnikot pop Dobrej{o se `ali za lo{iot pergament vrz koj{to pi{uva, itn. ^esta e i pojavata na skromnost i samoponi`uvawe od strana na na{ite srednovekovni kni`evni dejci. Tie im se izvinuvaat na ~itatelite za lo{oto pi{uvawe, za gre{kite {to gi dopu{tile pri pi{uvaweto, deka pi{uvala „raka gre{na i ne~ista#, ~ovek, „~ija tatkovina e grobot, a majka ‡ zemjata# i sl. LIT.: M. Drinov, Zapis od Ohridskij patriarh Prohor. „Periodi=esko spisanie#, III, 1882, 132–140; M. Speranskij, „Zlye dni# v pripiskah Asemanova evangelix. „Makedonski pregled#, VIII, 1, 1932, 41–53; G. Ilwinskij, Zapisw v Lesnovskom Parenesise Efrema Sirina 1353 g. „Spisanie na BAN#, XLV, 1933, 67–73; Haralampie PolenakoviÊ, Zapisi i natpisi, „Makedonski jazik#, VI, 1, 1955, 70–74; Ivona Berns, Eden zapis vo Dobrej{ovoto evangelie, „Makedonski jazik#, 1966, 143-148; Radmila Ugrinova-Skalovska, Zapisi i letopisi, Skopje, 1975; V. Despodova, Kon zapisite vo eden apostol, „Slovo#, 24, 1974, 221–230; \orgi Pop-Atanasov, Nekolku zapisi i natpisi od Makedonija, „Glasnik na INI#, 1978, 1–2, 217–223; Georgi Georgievski, Pogled vrz jazi~nite inovacii vo zapisite i natpisite, „Literaturen zbor#, 1986, 3, 21–32; \orgi Pop-Atanasov, Stari zapisi, Skopje, 1996. \. P. At.

ZAPROV, Zapro (Piperevo, Strumi~ko, 3. X 1947) ‡ horski dirigent i kompozitor. Diplomiral na FMU vo Skopje (1982). Magistriral na FMU vo Belgrad (D. Mati} ‡ Marovi}, 1997). Od 1987 g. profesor na Pedago{kiot fakultet vo Skopje. Dolgogodi{en dirigent na detskite horovi †Izvor~e#, †Razvigor~e# i na @enskiot mladinski hor pri Domot za mladi. Vo 1995 g. go formi-

Z

cionernata borba#. Najgolem del od negovata nade`na poezija ne e za~uvana, a preostanatiot del e objaven vo „Sovremenost# (1979), posmrtno. U~esnik vo NOB (1942) vo Srbija, kade {to e proteran od Bugarite. ^len na DPM. LIT.: D-r Bla`e Ristovski, Makedonskiot stih 1900–1944, Istra`uvawa i materijali, I, Skopje, 1980, 320–345. B. P. \.

Zapro Zaprov

ZAROV, Kliment (Ohrid, 7. IV 1929) – arhitekt i urbanist. Diplomiral na Arhitektonskiot ot-

ral Horskoto studio †Rustiko#. Realiziral nad 2 500 koncertni nastapi; dobitnik na 103 nagradi na me|unarodni natprevari vo RM, vo centrite i na festivalite na porane{na Jugoslavija, kako i vo nad trieset zemji vo Evropa, Amerika i vo Afrika. Sn. ^.-An.

Kliment Zarov, hotelot †Ineks#, Gorica, Ohridsko

Branko Zarevski

ZAREVSKI, Branko (Bitola, 19. XI 1920 ‡ Skopje, 4. V 1979) ‡ najistaknat pretstavnik na prvata generacija makedonski novinari. Osnova~, glaven i odgovoren urednik na „Edinstvo#, organ na NOF na Skopje (1946). Od 1949 g. do smrtta, vo NIP „Nova Makedonija# kako: urednik na Vnatre{no-politi~kata i na Kulturnata rubrika, osnova~ i glaven urednik na nedelnite vesnici „Ve~er# i „Ve~eren reporter# i na revijata „@urnal#, rakovoditel na Zaednicata za izdava~ka dejnost. Najsestran makedonski novinar {to uspe{no gi neguval site novinarski rodovi. Vo pomladite godini pi{uval poezija. Bil buntovnik, represiran i progonuvan od srpskata i bugarskata policija. Vo pesnata „Kadro od `ivotta# (1940) vo zagrepskoto spisanie „Izrazi# govori za tegobite na makedonskiot rabotnik vo uslovi na dvojna potisnatost ‡ eksploatacija i velikosrpski hegemonizam, a vo „Nejkime soni{ta#, objavena na makedonski jazik vo skopskiot vesnik „Na{a re~# (1940), go istaknuva imperativot od anga`iran odnos na pe~atot, „~ie mesto e vo vitelot na `eleznata dalga na `ivotot i revolu-

sek na Tehni~kiot fakultet vo Skopje (1967). Najgolem period od rabotata pominal vo Zavodot za urbanizam i arhitektura vo Ohrid i vo Javnoto pretprijatie za prostorno i urbanisti~ko planirawe vo Skopje. Se zanimaval i so publicistika i so edukacija vo sferata na urbanizmot i arhitekturata. Kako arhitekt so {irok dijapazon na tvore{tvo, najgolemo vnimanie posvetil na objekti od ugostitelskata i stanbenata arhitektura. U~estvuval na pove}e anonimni arhitektonski konkursi. Pozna~ajni realizirani objekti: hotelot „Ineks# vo Gorica, Ohrid (1971); hotelot „Sileks# vo Ohrid (1982); pove}e stanbeni zgradi i individualni semejni ku}i vo Ohrid. Urbanisti~ko proektirawe: DUP za centralnoto gradsko podra~je na Ohrid so krajbre`jeto (1994); DUP za Gorno Lisi~e vo Skopje (2000); DUP za kompleksot „Renski centar# vo Skopje (2000). Kr. T. ZAROV, Kliment V. (Ohrid, 1848 – Debarsko, 1915) – deec na prerodbenskoto i revolucionernoto dvi`ewe, ~len na U~eni~koto prosvetno dru{tvo „Sv. Kliment# (1885), ~len na Ohridskiot taen revolucioneren kru`ok (1886–1891) i na Makedonskiot taen komitet vo Sofija, izdava~ i (verojatno) avtor na „Karta na Ohrid i na negovata okolina# (Sofija, 1887) i borec za obnovuvawe na Ohridskata arhiepiskopija. Z. e sopstvenik na fabrika za konzervirawe ribi vo Ohrid i sobira~ na pomo{ti za ohridski557

Z

ZAR^EV

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

te u~ili{ta i biblioteki, zaradi {to patuva vo Bugarija (1887 i 1889–1890), Srbija (1889), Rusija (1889) i Romanija (1890). Izbran za pretsedatel na Bugarskata matica vo Ohrid (22. VII 1912). Ubien od srpskite voeni okupacioni vojski „nekade kon Debar#. LIT.: D-r Stojan Risteski, Navra}awa na istoriski temi, Ohrid, 2000, 17-42. Bl. R. Danica ZafirovaRoganovi}

Dimitri Zar~ev

ZAR^EV, Dimitri (Ohrid, 17. XI 1940) – arhitekt. Diplomiral na Arhitektonsko-grade`niot fakultet vo Skopje (1966). Najgolem del od svojata profesionalna aktivnost ja minal vo GP „Trudbenik# kako direktor. Proektiral i realiziral raznovidni objekti vo koi e prisutna tendencijata za sinteza na starata ohridska arhitektura so modernata. Rabotel i vo sferata na urbanisti~koto planirawe. Bil pretsedatel na Op{tina Ohrid. Realiziral pove}e stanbeni kompleksi, stanbeni ku}i i individualni semejni ku}i, stanbeniot kompleks „Ohridati#, „Daljan#, stanbeni kuli „Leskajca# vo Ohrid; hotelot „Metropol# vo Ohrid (1968) (so V. Zar~eva); hotelot „Krani# na Prespanskoto Ezero (1981); Trgovskiot centar „Amam# vo Ohrid (1995); Fabrikata za prerabotka na plasti~ni masi „Lihnida# vo Ohrid (1968); Industriskiot kompleks „Suvenir# vo Samokov (1979). Urbanisti~ko planirawe: DUP za „Ezerski lozja# vo Struga (1970); DUP „Saat kula# vo Veles (1981). Kr. T. ZAFIROVA, Milka (Debar, 11. XI 1939) – grad. in`., red. prof. na Grade`niot fakultet vo Skopje po predmetite: Tuneli, Dolen stroj na soobra}ajnici i `elezni~ki stanici. Rabotela na izgradbata na prugata Gostivar– Ki~evo i na skopskiot `elezni~ki jazol, a vo sklop na aplikativnata rabota na Fakultetot u~estvuvala vo realizacijata na pove}e soobra}ajni i hidrotehni~ki tuneli. Q. T. ZAFIROVA–ROGANOVI], Danica ([ibenik, 14. VIII 1949) – osnovno i sredno obrazovanie zavr558

{ila vo Prilep. Na PMF vo Skopje (Grupa za biologija) se zapi{ala vo 1968/69 g., a diplomirala vo 1972 g. Prestojuvala vo Belgrad kako student na postdiplomskite studii od oblasta na molekularnata biologija (1972– 1975). Vo 1979/80 g. prestojuvala na Institutot za patologija vo Boston, kade {to bila vklu~ena vo timot za primarni tumori na vesica urinaria. Doktorirala vo 1986 g. Vo 1988 g. e izbrana za docent na PMF vo Skopje, a vo 1994 g. za vonreden profesor. Vo zvaweto redoven profesor e izbrana vo 1999 g. U~estvuvala i bila rakovoditel na 8 proekti. Objavila D. Pr. 87 nau~ni truda. ZAFIROVSKA, Katica Gligorova (Probi{tip, 22. XII 1946) ‡ spec. internist-nefrolog, redoven prof. na Med. f. vo Skopje. Bila direktor na Klinikata za nefrologija, pretsedatel na Makedonskata asocijacija za hipertenzija, aktiven ~len vo pove}e organi na MLD i na Lekarskata komora. Osobeni zaslugi ima za formiraweto na Kabinetot za hipertenzija i nekolku drugi oddeli na Klinikata za nefrologija, kako i za izrabotkata na „Evidence based medicine#. Avtor na brojni stru~ni i nau~ni trudovi. Br. N. ZAFIROVSKI, \or|i (s. Kapinovo, Vele{ko, 28. IX 1919 ‡ 19. IV 1992) ‡ istaknat u~esnik vo NOAVM. Razvil bogata skoevska aktivnost vo Negotino. Po Osloboduvaweto bil oficer na JNA i voen penzioner. Kako aktivist na SZB od NOV vo Negotino projavil interes za publicisti~ka dejnost za rodnokrajnoto minato vo NOAVM. Nositel e na Partizanska spomenica 1941. BIBL.: Razvitokot i aktivnosta na SKOJ vo Negotino vo periodot 19411944 godina, Tikve{ijata vo NOV 19411945, kn. ~etvrta. Politi~kite organizacii i narodnata vlast, Kavadarci-Negotino, 1984, 45-64; Aktivnosta na `enite i na mladinkite od Negotino vo NO vojna 1941–1945 godina, na istoto mesto, 247261 (so koavtor). LIT.: Tikve{ijata vo NOV 1941–1945, kn. prva ‡ sedma, Kavadarci-Negotino, 1984. S. Ml.

ZAFIROVSKI (ZAROV), Mitko (Dimitar) Grigorov (Gevgelija, 27. VIII 1907 – Skopje, 4. VII 1973) – makedonski kulturno-nacionalen i op{testveno-politi~ki deec i publicist. Po Balkanskite vojni emigrant vo Bugarija, prvin kako elektri~ar vo Pleven i vo Varna (1916–1924), a potoa vo Sofija. Se vklu~uva vo rabotni~koto progresivno dvi`ewe, ~lenuva vo VMRO(Ob) i stanuva ~len na BKP (1932), a potoa i ~len na Makedonskata komisija pri CK na BKP (1936). Kako aktivist na Gevgeliskoto bratstvo i na ^itali{teto „Roden kraj# vo Sofija go ureduva sp. „RodenÍ kraÔ# (edinstven broj, 1933). Prvin e sorabotnik, a potoa i redaktor na Kulturnata rubrika na sp./v. „Makedonski vesti# (1935– 1936). Vo ramkite na Redakcijata organizira Makedonski literaturen kru`ok (2.

Mitko Zafirovski

VIII 1936) i raboti so V. ^ernodrinski za sozdavawe Makedonski naroden teatar. Kratko vreme izdava paralelen organ na makedonskata emigracija vo Bugarija v. „Makedonska zemÔ# (1936). Po zabranata na „Makedonski vesti#, toj e eden od organizatorite na Publicisti~kiot kru`ok „Nacija i kultura# (1937–1938) i zaedno so A. Popov, K. Veselinov, I. Kereziev i dr. go podgotvuva zabranetiot jubileen broj na v. „Goce# (1938). Stanuva profesionalen novinar na dnevniot vesnik „ZarÔ# i aktiven ~len na obnoveniot Makedonski literaturen kru`ok vo Sofija (1938–1941), pa go izdava i edini~niot zbornik „IlindenÍ 1903# (1939). Kako novinar patuva vo Belgrad i im prenesuva na makedonskite studenti nacionalno-politi~ki materijali, pa i prepis od knigata na K. Misirkov (1940). Po bugarskata okupacija na Vardarskiot del na Makedonija se vra}a vo rodniot grad i stanuva sekretar na MK na KP vo Gevgelija (1941) i ~len na Plenumot na PK na KPJ za Makedonija. Se vklu~uva vo redovite na NOB i kako ~len na AGITPROP pri G[ na NOV i POM i na CK na

ZA[TITA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

KPM sorabotuva vo v. „Narodna borba# (1943) i vo sp. „Ilindenski pat# (1944). Delegat e na Prvoto zasedanie na ASNOM (1943) i potoa glaven urednik na v. „Nova Makedonija# (septemvri 1944), sovetnik i prv sekretar na Jugoslovenskata ambasada vo Sofija (1946–1947), prv direktor na Institutot za nacionalna istorija (1948) i direktor na Narodnata i univerzitetska biblioteka „Sv. Kliment Ohridski# (1955–1972). Avtor na pogolem broj statii, reporta`i, istoriski zapisi i teatarski kritiki. LIT.: Mitko Zafirovski, Tie godini, Skopje, 1983; Mitko Zafirovski – `ivot i delo, Valandovo, 1996. Bl. R.

na vrednosta na modelot na malignite koskeni tumori (1984). Se usovr{uval vo Danska, [vedska, Finska, SAD i vo Japonija. Direktor na Klinikata za ortopedija (1997‡2002). Vovel primena na kompjuterska evaluacija, dijagnostika i terapija na koskenite tumori so rekonstruktivni hirur{ki metodi vo lekuvaweto na tumorite i ja vovel kriohirurgijata vo spasuva~kite operativni zafati. Rabotel eksperimentalna transplantacija na avtogena koskena srcevina. Objavil nad 160 truda. ^len e na brojni nacionalni i me|unarodni stru~ni asocijacii.

Bogoslovski fakultet †Sveti Kliment Ohridski#, kn. 8, Skopje, 2002, 67. S. Ml.

BIBL.: Maligni koskeni tumori, Skopje, 1986; Spasuvawe na ekstremiteti, Skopje, 2004; koavtor: Zglobot na ramoto, Skopje, 1997; Detska ortopedija, Skopje, 2003. LIT.: Bilten UKIM, br. 793. K. K.-P.

ZAHARIJADIS, Nikos (Odrin, 1903 – Sugurt, SSSR, 1973) – generalen sekretar na KPG. Po 1924 g. se doselil vo Grcija i vo 1931 g. stanal sekretar na CK na KPG, a vo 1935 generalen sekretar na Partijata. Vo 1941 g. bil interniran od Germancite vo logorot Dahau. Po vra}aweto vo Grcija zastanal na ~elo na KPG. Na 13. II 1946 g., po negovo zastapuvawe, CK na KPK donesol odluka za oru`ena borba za prezemawe na vlasta. Po porazot na DAG (1949) emigriral vo SSSR. Vo 1955 g. do{ol vo sudir so novoto rakovodstvo na KPSS, bil supendiran i interniran. Po~inal vo Sugurt vo Sibir. Vo odnos na makedonskoto nacionalno pra{awe vo Grcija sproveduval politika vo korist na gr~kite nacionalni interesi.

ZAFIR^EV, Vasil (Veles, 28. II 1980) ‡ akter. Diplomiral na FDU vo Skopje, na Otsekot za akterska igra. Kratok period e ~len na Narodniot teatar †Jordan Haxi Konstantinov-Xinot# vo Veles, a od 2006 g. vo Dramskiot teatar vo Skopje. Ilija Zafirovski

ZAFIROVSKI, Ilija (Ohrid, 12. V 1927 ‡ Skopje, 13. X 1984) ‡ eden od doajenite na makedonskoto sovremeno novinarstvo. Sorabotnik na „Borba# vo Belgrad (1946), potoa dopisnik na ovoj vesnik za Makedonija so sedi{te vo Skopje. Vo „Nova Makedonija# (1954) go pominuva najgolemiot del od svojot raboten vek, vo Vnatre{no-politi~kata rubrika i kako glaven i odgovoren urednik (1978/1981). Od 1981 sè do smrtta, glaven i odgovoren urednik na v. „Trudbenik#. Pretsedatel na Zdru`enieto na novinarite na Makedonija. B. P. \.

\or|i Zafiroski

ZAFIROSKI \or|i Jovanov (s. Dolna Bawica, Gostivar, 28. XI 1945) ‡ spec. ortoped, redoven prof. na Med. f. (1996). Diplomiral medicina vo Skopje (1969), kade {to i magistriral (1981), a doktoriral vo Belgrad za procenata

Z

Nikos Zaharijadis

LIT.: Egejska Makedonija vo NOB, VI, 1949, Skopje, 1983. St. Kis.

Vasil Zafir~ev

Ulogi: Rile i Hakim (†Long-plej#); Janko (†Ele{nik#); Vasja (†Koko{ka#); Pijanistot vo istoimenoto delo; Prozorov (†Tri sestri#); Sokrat (†Oblaci#); Xo (†@iv ~oek#); i dr. R. St.

ZAHARIJ ‡ ohridski arhiepiskop (ok. 1486‡1502), po smrtta na arhiepiskopot Nikolaj. Se obrazuval na Sveta Gora, a potoa u~itelstvuval vo Narda. Izvesno vreme prestojuval vo Albanija, kade {to propagiral protiv Florentinskiot sobor, a bil gostin i na Skenderbeg. Isto taka, prestojuval i vo ohridskiot manastir †Sv. Bogorodica#. Godinite na negovoto arhiepiskopuvawe se odredeni spored hronolo{kite spomnuvawa vo @itieto na carigradskiot patrijarh Nifon II (1486, 1489, 1497, 1498 i 1502). LIT.: Ivan Snegarov, Istorix na Ohridskata arhoepiskopix, t. 2. Ot padaneto $ pod turcite do nejnoto uni]o`enie (1394–1767), Sofix, 1931; Jovan Bel~ovski, Hronolo{ki spisok na poglavarite na Ohridskata arhiepiskopija (patrijar{ija), †Godi{en zbornik# na

„ZA[TITA“/„BEZBEDNOST“ (Skopje, juli 1961 – 1967) – stru~no spisanie na Dr`avniot sekretarijat za vnatre{ni raboti na NRM. Bilo pokrenato kako zamena za dotoga{niot v. „Naroden milicioner“. Prvin bilo preimenuvano vo dvomese~no spisanie „Bezbednost“ na Republi~kiot sekretarijat za vnatre{ni raboti na SRM (1967), so nova koncepcija i tematska sodr`ina so prilozi za pravosudstvoto, kriminolo{kata sociologija i kriminolo{kata politika, do sudska medicina i penologija, a potoa prerasnalo vo revija za kriminalistika, kriminologija i krivi~no pravo (1. III 1992). LIT.: D-r Boro Mokrov – m-r Tome Gruevski, Pregled na makedonskiot pe~at (1885–1992), Skopje, 1993, 312. S. Ml.

ZA[TITA NA BIODIVERZITETOT. Intenzivnoto iskoristuvawe na {umite, zagaduvaweto na vodite, intenzivniot lov na ribite ili `ivotnite, doveduvaat do namaluvawe na niviot broj vo prirodata i do is~eznuvawe na pove}e vidovi `ivi organizmi. Vo Makedonija e osobeno 559

Z

ZA[TITA

izrazeno vo rekite i vo prirodnite ezera, kade {to is~eznuvaat ili zabele`itelno se namaluvaat celi populacii ribi i `ivotni (namalen e ulovot na krapot vo na{ite ezera, na ribite vo rekite i na pastrmkata vo Ohridskoto Ezero). Sekoe is~eznuvawe na `ivi organizmi predizvikuva osiroma{uvawe na ekosistemite i nivno zagrozuvawe. Q. Gr. ZA[TITA NA VODNITE EKOSISTEMI. Vo Makedonija prirodnite ezera se pod silen antropogen pritisok poradi {to se otvoreni procesi na eutrofizacija na ezerskite vodi so zgolemuvawe na koli~inite na hranlivite materii vo niv. I pokraj prezemenite merki za nivna za{tita, ovie procesi sè u{te ne se zapreni. Vodite na Ohriskoto Ezero se zbogatuvaat so fosfor, koj ~esto ja nadminuva granicata na oligotrofnite vodi. Vodite na Prespanskoto Ezero vo letniot period ~esto minuvaat od mezotrofni vo eutrofni vodi, bidej}i sodr`inata na fosforot dostignuva 130 mg/m3 voda. Zaradi opasnosta od polneweto na ezerskite vodi so fosfor, donesena e zabrana za koristewe fosfatni detergenti vo Makedonija. Q. Gr. ZA[TITA NA DRVOTO VO REPUBLIKA MAKEDONIJA – primeneta nau~na disciplina {to ja prou~uva prirodata na destrukcijata na drvoto vo celina predizvikana od ksilofagni insekti i od epiksilni gabi, koja iznao|a najefikasni i najekonomi~ni merki za suzbivawe na faktorite predizvikuva~i na ovoj proces. Taa go prou~uva tekot na destrukcijata, gi otkriva pri~initelite, gi klasificira, go odreduva nivnoto ekonomsko zna~ewe i podrobno go istra`uva nivnoto dejstvo vo uslovi na odredeni geografski oblasti i vo uslovi kade {to se upotrebuva drvoto. Pozna~ajni ksilofagni insekti {to go o{tetuvaat i go destruiraat drvoto kaj nas se: Anobium punctatum De Geer, Anobium pertinax L., Lyctus linearuis Goeze, Bostrychus capucinus L., Hylotrupes bajulus L., Stromacium fulvum Vill., Callidum violaceum L., Pyrrhidium sanguineum i Phumatodes testaceus L., dodeka epiksilnite gabi se od rodovite: Fomes, Ungulina, Fistulina, Coriolus, Trametes, Polyporus, Stereum, Lenzites, Merulius, Poria, Phellinus, Armillaria. St. N. ZA[TITA NA @IVOTNATA SREDINA VO MAKEDONIJA. Stopanskiot razvoj, urbanizacijata, hemizacijata vo zemjodelieto predizvikaa intenzivni procesi na zagaduvawe na `ivotnata 560

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

sredina. Urbanizacijata predizvika enormen rast na cvrst komunalen smet, za koj se neophodni prostori za deponii za negovo skladirawe. Upotrebata na mineralni |ubriva i na sredstva za za{tita vo zemjodelieto sozdavaat seriozni problemi kako vo odnos na kvalitetot na podzemnite vodi taka i vo odnos na kvalitetot na prehranbenite proizvodi. Nepo~ituvaweto na normite vo prostornoto planirawe i vo urbanizmot predizvikuva silni procesi na namaluvawe na zemjodelskite povr{ini, a otsustvoto na sistemi za pro~istuvawe na otpadnite industriski vodi i gasovi sozdava seriozni problemi ne samo po zdravjeto na ~ovekot tuku i za opstanokot na `ivite organizmi. Dru{tvoto na ekolozite na Makedonija uka`uva{e na ovie problemi u{te vo 1970 g., a po osamostojuvaweto na na{ata zemja se vklu~ija i ekolo{kite dru{tva, preku DEM, aktueliziraj}i gi problemite vrzani za kvalitetot na `ivotnata sredina vo oddelni regioni na Makedonija. Kolkav e intenzitetot na antropogeniot pritisok vrz `ivotnata sredina poka`uva sledniov primer: od koristeweto na te~ni energenti vo soobra}ajot vo Skopje dnevno se ispu{taat nad 200 t zagaduva~ki materii na vozduhot od koi najmnogu SO2, SO2, ~ad i mnogu drugi gasovi. Zagrozuvaweto na `ivotnata sredina vo sovremenata ekonomska literatura se tretira kako negativna eksternalija i tipi~en domen na pazaren neuspeh (v. pazaren neuspeh). Vo sovremenite pazarni ekonomii, postojat nekolku pristapi za vladina regulacija na zagrozuvaweto na `ivotnata sredina: direktna vladina kontrola na {tetnite materii {to pretprijatijata mo`at da gi isfrlaat vo opkru`uvaweto; danoci za ispu{tawe {tetni materii (kako vid na internalizacija na negativnite eksternalii); krivi~na odgovornost za zagaduva~ite i privatni pristapi (t.n. Kouz teorema). Po~etokot na procesot na tranzicija privremeno go etablira{e problemot so zagrozuvaweto na `ivotnata sredina na marginite na nau~niot interes. Niskoto nivo na razvienost na makedonskata ekonomija, visokiot interen i eksteren deficit, debalansot na relacijata trudkapital, strukturnite distorzii i drugi, bea samo del od problemite {to vo ovoj period se ~inea poakutni. Sepak, prisustvoto na „kriti~na masa# na zagadenost na `ivotnata sredina ja dade klu~nata povratna sprega, koja ne doz-

voli negova celosna efemernost, taka {to denes na razre{uvaweto na ovoj problem se gleda kako na zna~aen preduslov za idniot razvoj na Makedonija. Se javuva potrebata za ekolo{ko profilirawe na idniot razvoj na zemjata. Konvencionalnata makroekonomska politika vo Makedonija vo periodot na tranzicijata se najde ispravena pred mnogu seriozni problemi. Preodot kon pazarna ekonomija bara{e menuvawe na nejzinite dotoga{ni postulati, odnosno prifa}awe i po~ituvawe na pazarnite principi i na delovnata samostojnost na ekonomskiot subjekt. Vo vakvi uslovi se postavi pra{aweto: kako i vo koj kontekst da se smesti nu`nata ekolo{ka orientiranost. Vo slu~ajot so RM i nejzinata institucionalizirana orientacija kon EU dilemata be{e kako ekonomskite subjekti, koi sè u{te ne gi po~uvstvuvale vakvite signali, da se navedat na toa. Edinstveno re{enie pretstavuva{e pottiknuvaweto takvi aktivnosti {to }e zna~at internalizacija na ekolo{kite tro{oci i rizici, odnosno pristapuvawe kon prezemawe na vakvite tro{oci od strana na targetiranite ekonomski subjekti so sopstveni re{enija. Nekoi od ovie preduslovi bea sodr`ani vo dvata Nacionalni ekolo{ki akcioni plana, prviot promoviran vo 1997 g., a vtoriot vo 2005 g. Podgotveni kako rezultat na sorabotkata pome|u Vladata i Svetskata banka, odnosno EU, tie ja utvrdija osnovnata ramka na prioritetnite problemi i gi poso~ija nivnite alternativni re{enija, poa|aj}i od principite na efikasnost i ekonomi~nost. Pravnite osnovi na za{titata na `ivotnata sredina vo Makedonija imaat ustavna podloga. So Ustavot na RM e utvrdeno pravoto na sekoj ~ovek da gi u`iva blagodatite na zdravata `ivotna sredina, no vo isto vreme toj e dol`en da gi unapreduva i da gi {titi `ivotnata sredina i prirodata, za {to dr`avata treba da mu sozdade uslovi. Od posebna va`nost e {to slobodata na pazarot i pretpriemni{tvoto mo`e da se ograni~at samo vo uslovi koga toa go nalo`uva bezbednosta na dr`avata, kako i za~uvuvaweto i unapreduvaweto na prirodata, `ivotnata sredina i zdravjeto na lu|eto. Poa|aj}i od vakvite osnovni ustavni opredelbi, vo dekemvri 1996 g., Sobranieto so konsenzus go donese Zakonot za za{tita i unapreduvawe na `ivotnata sredina i prirodata, popularno nare~en „eko-ustav#. Ovoj zakon be{e celosno revidi-

ZA[TITA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

ran i nadopolnet 2005 g., so usvojuvawe na noviot Zakon za `ivotnata sredina. Donesuvaweto na vakva zakonska regulativa pretstavuva{e odgovor na nesredenata sostojba od prethodniot period, koga pravnata ramka na za{titata na `ivotnata sredina be{e vospostavena so preku 120 zakoni i podzakonski akti. Vo praktikata toa sozdava{e niza problemi od konfuzna priroda. Politikata na za{tita na `ivotnata sredina i soodvetnoto zakonodavstvo vo RM vo naredniot period neizbe`no }e se ocenuvaat niz prizmata na pribli`uvaweto i pristapuvaweto kon EU. Vo ovoj kontekst ne mo`at da se odminat poznatite acquis communautaire, so koi }e se usoglasuva ne samo zakonodavstvoto tuku tie }e se transponiraat, implementiraat i sproveduvaat vo praktikata. Na me|unaroden plan, RM ima potpi{ano mnogu zna~ajni me|unarodni, regionalni i bilateralni konvencii i dogovori. Dr`avata e ~lenka na Bazelskata, na Arhuskata i na Vienskata konvencija za za{tita na ozonskata obvivka, na Ramkovnata konvencija za klimatski promeni, na Konvencijata za biolo{kata raznovidnost, na Konvencijata za dalekuse`noto prekugrani~no zagaduvawe na vozduhot itn. Iznao|aweto vistinski soodnos pome|u komandnokontrolnite i ekonomskite merki vo za{titata na `ivotnata sredina vo RM podrazbira precizno definirani ekolo{ki standardi, fokusirani pred sè na glavnite zagaduva~i na vozduhot i na vodnite resursi. Zatoa, sosema e razbirlivo {to ovaa politika kako celi pred sebe gi ima: odr`liviot razvoj, implementiraweto na principot „zagaduva~ot pla}a#, integrirawe na samata politika na za{tita vo drugite sektorski politiki, stimulirawe i realizacija na ekonomski i tehnolo{ki razvoj so blagoprijaten odnos kon `ivotnata sredina itn. Q. Gr. i P. N. ZA[TITA NA KONKURENCIJATA – specifi~en vid dr`avna regulacija vo pazarnite ekonomii so koja se spre~uvaat ograni~uvaweto na konkurencijata i zagrozuvaweto na slobodata na pazarot i na pretpriemni{tvoto. Vo ekonomskata literatura e poznata i pod imeto antimonopolisti~ka politika. Sovremenite antimonopolisti~ki zakonodavstva obi~no zabranuvaat: koluzija, t.e. javno ili premol~eno dogovarawe pome|u pretprijatijata za visinata na cenite, podelba na proizvodnite kvoti i na pazarite; ilegalni postapki na pret-

prijatijata (vrzani dogovori na {teta na potro{uva~ite, diskriminacija na cenite i damping ceni) i fuzii pome|u pretprijatijata, dokolku ovie se naso~eni kon ograni~uvawe na konkurencijata. So opredelbata na RM za gradewe op{testven sistem {to }e se potpira na pazarnata ekonomija i na parlamentarnata demokratija se zgolemi i potrebata za za{tita na konkurencijata. Po~etokot na zakonskata regulativa za za{tita na konkurencijata e so donesuvaweto na Zakonot protiv ograni~uvaweto na konkurencijata (1999). Regulativata e pro{irena vo tekot na 2005 g. so donesuvaweto na Zakonot za za{tita na konkurencijata i so donesuvaweto na pove}e podzakonski akti od oblasta na za{titata na konkurencijata. So tie promeni se izvr{i usoglasuvawe na zakonodavstvoto vo na{ata zemja so zakonodavstvoto na EU vo taa oblast. Soglasno so Zakonot od 1999 g., be{e formirana Antimonopolska uprava, kako prvostepen organ, dodeka ulogata na vtorostepen organ mu be{e dodelena na Ministerstvoto za ekonomija. So zakonskata regulativa od 2005 g. se zasili pravnata za{tita na konkurencijata, a Antimonopolskata uprava be{e zameneta so Komisija za za{tita na konkurencijata. So noviot zakon se ureduvaat zabranetite oblici na spre~uvawe, ograni~uvawe ili naru{uvawe na konkurencijata, za{titata na konkurencijata, merkite i postapkite vo vrska so ograni~uvawata na konkurencijata. Celta na ovoj zakon e da se obezbedi slobodna konkurencija na doma{niot pazar zaradi pottiknuvawe na eko-

Z

nomska efikasnost i blagosostojba na potro{uva~ite. Zakonot za za{tita na konkurencijata se primenuva na site oblici na spre~uvawe, ograni~uvawe ili naru{uvawe na konkurencijata {to proizveduvaat dejstvo na teritorijata na RM. Toj se primenuva na pretprijatijata, zdru`enijata na pretprijatija, povrzanite pretprijatija, dr`avnata uprava i na drugi pravni i fizi~ki lica na koi im e dovereno izvr{uvawe uslugi od op{t interes. Zakonot ne se primenuva na odnosite {to se uredeni so kolektivni dogovori sklu~eni me|u rabotodavcite i sindikatite, ako tie ne se diskriminatorni kon drugi subjekti. Vo slu~ai na zloupotreba na dominantnata pozicija od strana na fizi~ki i pravni lica i vo slu~ai na pre~ekoruvawe na odreden stepen na koncentracija vo grankata, Komisijata za za{tita na konkurencijata donesuva re{enija za kazneni merki koi se objavuvaat vo „Slu`ben vesnik na Republika Makedonija#. Protiv re{enijata na Komisijata strankite mo`at da povedat upraven spor pred nadle`niot sud. IZV.: Zakon za za{tita na konkurencijata. LIT.: Praktikum so Komentar na Zakonot za za{tita na konkurencijata, Skopje 2005; P. Samuelson and W Nordhaus, Economics, Eighteenth Edition, McGraw-Hill International Edition, 2005, 350-358. M. S.

ZA[TITA NA KOPNENITE EKOSISTEMI. Vo Makedonija ovie procesi se zapo~nati vedna{ po Osloboduvaweto. Za da se za{titat kopnenite ekosistemi, formirani se tri nacionalni parka: prvo e formiran Nacionalniot park †Pelister# (1948), kade {to

Nacionalen park Pelister

561

Z

ZA[TITA

e za{titena molikata, potoa Nacionalniot park †Mavrovo# (1949), koj e najgolem, kade {to se za{titeni smr~evite, elovite, bukovite, bukovo-elovite i dabovite {umi, a od 1958 g. e formiran Nacionalniot park †Gali~ica#, kade {to se za{titeni dabovite, bukovite i bukovo-elovite {umi. Vo niv vleguvaat i lokaciite so zna~ajni refugiumi {to se bogati so za~uvani reliktni vidovi. Paralelno so ovie aktivnosti, so {umskostopanskite osnovi, koi gi izrabotuvaat {umskite stopanstva, Republikata opredeli normi za racionalno koristewe na {umskiot fond so cel da se poddr`uva produktivnata mo} na {umite vo Makedonija. Vo 1949 g. se uni{teni i kozite kako merka za za{tita na {umite. Q. Gr. ZA[TITA NA [UMITE – nauka {to gi prou~uva {tetite nastanati od vlijanieto na nekoi abiotski, biotski i antropogeni faktori vrz {umskite ekosistemi i koja iznao|a preventivni i represivni merki za nivna za{tita i za eliminirawe na {tetnite vlijanija. Od abiotskite faktori {to predizvikuvaat {tetno vlijanie vrz {umite vo RM se: ekstremnite temperaturi (su{a, docni proletni i rani esenski mrazevi), do`dovi, snegovi, lavini, grad, vetrovi, grom, dodeka od biotskite faktori se: {tetnoto vlijanie na korovite, parazitskite cvetnici, li{aite, fitopatogenite gabi, fitofagnite bakterii i virusi, {tetnite `ivotni, doma{nata stoka, divite `ivotni, {tetnite glodari, ptici i insekti i sl., kako i neodgovornoto koristewe od ~ovekot. St. N. ZA[TITATA VO PROIZVODSTVENITE PROCESI VO DRVNATA INDUSTRIJA – so razvojot na proizvodnite sili se uslo`nuvaat i problemite za za{titata vo proizvodstvenite procesi na drvnata industrija, povrzani so efikasnata za{tita na `ivotot, zdravjeto i rabotnata sposobnost na ~ovekot vo tekot na rabotniot proces. Za{titata vo proizvodstvenite procesi gi opfa}a problemite povrzani so mehani~kite povredi i nesre}i pri rabota, kako i site drugi aspekti na ovie procesi {to imaat negativno vlijanie vrz `ivotot, zdravjeto i rabotnata sposobnost na ~ovekot. Za{titata vo proizvodstvenite procesi se zanimava i so problemite povrzani so humanizacijata na trudot. Toa zna~i deka taa gi prezema site aktivnosti i merki naso~eni kon prisposobuvaweto na rabotata i rabotnite uslovi vo odnos na fizi562

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

olo{kite, psiholo{kite i sociolo{kite osobini i mo`nosti na ~ovekot vo rabotniot proces, so cel da se za~uvaat negoviot `ivot, zdravjeto i rabotnata sposobnost vo tekot na celiot raboten vek. B. Il. ZA[TITENI PROSTORI – objekti za proizvodstvo na zelen~uk i na cve}e vo period koga nadvore{nite uslovi ne dozvoluvaat toa da se izveduva na otvoreno. Zavisno od tipot na za{titenite prostori i tehnolo{kata funkcionalnost, odgleduvaweto na odredeni vidovi gradinarski i cve}arski rastenija mo`e da bide privremeno (do odredena faza na rastot) ili celosno do zavr{uvaweto na vegetacisko-proizvodstveniot proces. Povr{inite pod za{titeni prostori vo RM opfa}aat 320 ha celosno zatopluvani (kultivacioni) i okolu 4.000 ha nezatopluvani (povr{ini pod folii). Postojat dve grupi za{titeni prostori: elementarni (prosti ili privremeni) i kultivacioni (sovr{eni). Elementarnite za{titeni prostori nemaat tehni~ki instalacii za regulirawe na mikroklimata. Postojat pove}e tipovi elementarno za{titeni prostori pokrieni so providni materii (folii). Pokrieni ogni{ta – so dijametar 30–40 cm i viso~ina 30–50 cm. Se koristat za odgleduvawe lubenici, diwi, krastavici, tikvi~ki. Rastenijata za odreden period (20–30 dena) se za{titeni od nadvore{nite nepovolni temperaturi. Pokrieni brazdi i redovi – so polietilenska folija, {iroki 40–50 cm, dolgi nad 20–50 m i visoki 30–40 cm. Se koristat za vremeno odgleduvawe (20–30 dena) lubenici, diwi, tikvi~ki, boranija i dr. Niski tuneli – so {iro~ina 50– 120 cm, viso~ina 40–80 cm, dol`ina do 20 m. Se koristat za pove}e gradinarski i cve}arski kulturi so direktna seidba ili so rasaduvawe. Pri izveduvaweto na proizvodnite procesi treba da se otkrivaat.

Sovremeno oran`erisko proizvodstvo

Plastenici

Plastenici – tehni~ki pousovr{eni za{titeni prostori od prethodnite. Nose~kata konstrukcija naj~esto e metalna i relativno stabilna. Dimenziite se razli~ni. Edine~nite se so {iro~ina 4–8 m, dol`ina 30–50 m i viso~ina 1,8–3,5 m. Ima pove}e tipovi edine~ni plastenici, koi naj~esto se tunelovidni, poretko so dve strani (streovidni), ili vo blokovi pove}e spoeni me|u sebe. Pokrieni se so providna polietilenska folija (PE). Vo plastenicite site proizvodni procesi se izveduvaat vnatre. Pousovr{enite imaat lufteri za provetruvawe, instalacija za navodnuvawe, tehnika za strani~no podigawe na folijata i dr. Vo ovie prostori mo`e da se odgleduvaat pogolem broj gradinarski i cve}arski kulturi. Zavisno od tipot na elementarno za{titenite prostori, proizvodstvoto vo proletniot period pristignuva za 15 – 30 dena porano vo odnos na toa {to e na otvoreno. Pokraj za ranoproletno proizvodstvo, plastenicite osobeno se koristat i za esensko proizvodstvo. Kultivacioni prostori – za{titeni prostori tehni~ki opremeni za celosno zatopluvawe vo zimskiot period. Pokraj son~evata energija, za zatopluvawe se koristat i drugi izvori na toplina (geotermalni vodi, mazut, nafta, cvrsti goriva i elektri~na energija). Spored stepenot na tehnikata i tehnolo{ko-proizvodnata funkcionalnost ima pove}e tipovi:

ZBORNIKOT

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

Topli lei – najstari za{titeni prostori vo koi se proizveduva glavno rasad. Po formata se ednokrilni i dvokrilni, a po postavenosta nadzemni i vkopani. [iroki se 1,5 m, dolgi 12–20 m. Tradicionalno se zatopluvaat so biotolivo (sve`o arsko |ubre). Pokrieni se so stakleni ramki ili so proyirna folija. Staklenici (oran`erii) – edni od najusovr{enite za{titeni prostori. Opremeni se so soodvetna instalacija za regulirawe na mikroklimata, re`imot na ishranata, navodnuvaweto i dr. Nameneti se za celosen proizvoden proces na zelen~uk i na cve}e. Spored konstrukcijata, formata i goleminata, oran`eriite mo`at da bidat: edine~ni (ednokrilni i dvokrilni), nadzemni, vkopani, specijalizirani i univerzalni blokovi. Poslednive se najra{ireni vo svetot i kaj nas. Vo niv mo`e celogodi{no da se odgleduvaat razli~ni vidovi kulturi. Hidroponi – staklenici. Odgleduvaweto na rastenijata vo niv e vo bespo~vena sredina, vo voden rastvor ili vo inertni supstrati (kamena volna, perlit, zeolit, treset). Fiziolo{kiot (hranitelniot) rastvor se prigotvuva vo bazeni, po opredelena receptura, zavisno od vidot, a se aplicira po sistemot kapka po kapka. Plasmasovi oran`erii – eden vid stacionirani plastenici, tehni~ki opremeni kako staklenicite i celosno zatopluvani. Slu`at za celogodi{no proizvodstvo na zelen~uk i na cve}e. D. J.

ZA[TITNI [UMSKI POJASI – ednoredni ili pove}eredni liniski, ve{ta~ki nasadi od {umski ili od ovo{ni drvja ili od grmu{ki so cel da se za{titat zemjodelski povr{ini, soobraj}ajnici, prirodni i ve{ta~ki vodni tekovi i akumulacii, kako i razni ekonomski objekti od {tetnoto dejstvo na veterot (eolski nanos, sneg) ili na vodnata erozija. Vo pogled na namenata, mo`at da se podelat na: poleza{titni, snegoza{titni, vodoza{titni i protiverozivni. Za{titnite {umski pojasi se izvonredno efikasni za za{tita od site nabroeni {tetni dejstva. Po Vtorata svetska vojna vo RM intenzivno se rabote{e na podigawe poleza{titni {umski pojasi, pa bea podignati 1.700 ha vo ramni~arskite reoni na Pelagonija, vo Tikve{ko, Ov~e Pole, Kumanovsko i dr. Al. And. Z’BAN ‡ gorna obleka {to se oblekuvala nad ko{ulata. Se izra-

@enska obleka - z’ban

botuval od doma{no tkaeno platno, bogato ukrasen so kitki, l’ski, vez i stari pari (moneti). Naj~esto se dekoriral so elementi od vezot: sekiri~ki, tegelec i }’sme, a odokolu bil ukrasen J. R.-P. (podni`an) so l’ski. ZBEGOVI VO VREMETO NA ILINDENSKOTO VOSTANIE (1903) – zasolni{ta vo planinskite podra~ja ili vo za{titenite kotlini vo koi organizirano se sobiralo civilnoto naselenie

Zbegovi po porazot na Ilindenskoto vostanie (1903)

(stari lu|e, `eni i deca), koe begalo od terorot i nasilstvata na osmanliskata vojska i ba{ibozukot. Poznati zbegovi bile: Golem Gar kaj Smilevo, Ra{anec (Ohridsko), Gorna i Dolna Debarca, Kopa~ka, Karbunica, Izvor i Du{egubica (Ki~evsko). Nedovolno obezbedenite zbegovi bile plen na osmanliskite sili. Najtragi~no nastradale zbegovite vo Golem Gar i vo Ra{anec.

Z

„ZBORNIK“ – spisanie na Arheolo{kiot muzej na Makedonija. Prviot broj bil objaven vo 1956 g., a glaven urednik bil Dim~e Koco. Pod ovoj naslov izlegle 12 broja. So organizacionite promeni od 1995 g. se preimenuva kako Spisanie na Muzejot na Makedonija – nova serija (posleden br. 2 od 2005 g.). Vo nego se publikuvani nau~ni i stru~ni trudovi od makedonski i od stranski istra`uva~i od oblasta na arheologijata, epigrafijata, numizmatikata, anti~kata i srednovekovnata istorija, istorijata na srednovekovnata umetnost, konzervacijata na muzejskite predmeti i muzeologijata. D. Z. ZBORNIKOT NA MILADINOVCI – najzna~ajnata kniga na makedonskata prerodba, zaedni~ko delo na dvajcata bra}a Dimitrija i Konstantin. Na 24. VI 1861 g. prvite primeroci od zbornikot ja napu{tile pe~atnicata na Anteta Jaki} vo Zagreb i im bile ispora~ani na pretplatnicite. Zbornikot e finansiran od hrvatskiot biskup Josip Juraj [trosmaer, za {to Konstantin vo posveteta mu iska`uva golema blagodarnost. Zbornikot BŠlgarski narodni p‹sni sobrani odÍ BratÝÔ Miladinovci DimitriÔ i Konstantina i izdani odÍ Konstantina vÍ ZagrebÍ, vÍ knigope~atnicata na A. Yki~a, 1861, sodr`i 584 pesni od razni krai{ta na Makedonija (Struga, Ohrid, Bitola, Prilep, Veles, Debar, Kuku{, Kostur i dr.), kon koi neposredno pred objavuvaweto se priklu~eni 76 bugarski pesni od Sofija i od Pana|uri{te {to Konstantin gi dobil od V. ^olakov. Pesnite se podeleni vo grupi: samovilski, drugi stari, crkovni, juna~ki, `aqovni, sme{ni, qubovni, svadbe-

LIT.: Risto Damjanovski, Vostanata Makedonija, Skopje, 1990. V. St.

ZBEGOVI VO NOV (1941–1944 g.) – zasolni{ta na naselenieto vo Zapadna Makedonija od terorot na albanskite kvislinzi, balistite i od ka~acite. Zbegovi imalo vo Ki~evsko kon krajot na 1943 g., na planinata Karaorman, vo Kopa~ka i kaj Br`danska Reka, na planinata Golak, vo reonot na s. Malo i Golemo Crsko, Cer i drugi mesta. LIT.: Mile Mihajlov, Voenozadninskite organi vo Narodnoosloboditelnata vojna na Makedonija (1941 – 1945), Skopje, 1992. M. Mih.

Faksimil od zbornikot na Miladinovci

563

Z

†ZDRAV NAROD#

ni, lazarski, na Vodici, na \ur|ovden i `etvarski. Zbornikot sodr`i i drugi folklorni i etnografski materijali (detski igri, svadbeni i godi{ni obi~ai od Struga i Kuku{, veruvawa, igri, predanija, sopstveni imiwa, poslovici, gatanki, re~nik, imiwa na pretplatnicite). Vo predgovorot Konstantin gi iznesuva svoite sfa}awa za narodnoto tvore{tvo kako „pokazalka na stepenot na umstvenoto razvitie od narodot i ogledalo na negoviot `ivot“, za narodnoto oro kako „u~ili{te kade se usovr{enstvuvala narodnata ni poezija“ i sl. Konstantin pri izborot na pesnite vr{el selekcija, od pove}e varijanti ja izbiral najdobrata, {to zna~i Zbornikot ima karakter na antologija. U{te koga zaminal na studii vo Rusija, Konstantin ponesol odreden fond pesni. I podocna Dimitrija sobiral folklorni materijali i mu gi pra}al na brata si. Konstantin ne uspeal zbornikot da go objavi vo Rusija, iako za nego najpofalno se iska`ale zna~ajni imiwa od ruskata slavisti~ka nauka. Toj vospostavil kontakt so [trosmaer i dogovoril sredba vo Viena. Golemiot mecena na slovenskata kultura se soglasil da go finansira Zbornikot so edna zabele{ka – materijalite {to bile zapi{ani so gr~ki bukvi da bidat prepi{ani so kirilica. Konstantin toa go prifatil. Spored spisokot na pretplatnicite, Zbornikot imal pora~ki od Viena, Budim, Dubrovnik, Qubqana, Maribor, Osiek, Temi{var, Zagreb, Belgrad, Haskovo, Pariz, Praga i drugi mesta, no nema pretplatnici od Makedonija, {to zna~i deka oglasot za pretplata od Konstantin vo „Dunavski lebed“ od 7. II 1861 g. ne bil poznat vo Makedonija. Po objavuvaweto, Zbornikot imal odglasi vo pove}e zemji. Popularnosta na Zbornikot i sudbinata na bra}ata Miladinovci bile pri~ina nivnite imiwa da vlezat i vo literaturni dela. Iako Zbornikot izvesen period ostanal nepoznat vo Makedonija, toj podocna sepak si ja odigral ulogata na programa za sobirawe i afirmacija na makedonskiot folklor. Site poistaknati sobira~i ovoj zbornik go imale i za primer i za inspiracija. [apkarev zapi{al deka triumfite na Miladinovci, Karaxi} i Kuha~ ne mu davale da zaspie; M. Cepenkov go ~uval doma i go peel „kako vtoro vangelie“, a Ikonomov vo predgovorot kon svojata zbirka zapi{al deka ostvaruva delo „spored iska`anata `elba na bra}ata Miladinovci“. LIT.: Zbornikot na Miladinovci, Struga, 1994; Kiril Penu{liski, Odbrani

564

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

folkloristi~ki trudovi, 1, Skopje, 1988; Kiril Penu{liski, Makedonski folklor, Istoriski pregled, Skopje, 1999; Gane Todorovski, Traktati za soncequbivite, Skopje, 1974; Dimitar Mitrev, Po tragite od podvigot na Miladinovci. Predgovor vo: Miladinovci, Zbornik (1861–1961), Skopje, 1962; Haralampie Polenakovi}, Studii za Miladinovci, Izbrani dela 5, Skopje, 1989; Kniga za Miladinovci (1862–1962). Zbornik od studii, statii i prilozi, Skopje, 1962; @ivotot i deloto na bra}ata Miladinovci, Skopje, 1984. M. Kit.

„ZDRAV NAROD# ‡ mese~no spisanie na Crveniot krst za Makedonija (Skopje, 1954‡1961). Izdava~ na spisanieto bil Glavniot odbor na Crveniot krst za Makedonija. Prv glaven urednik bil Lazo Stra~kov, a odgovoren urednik Len~e Arsova. Pe~atenite trudovi obrabotuvale sociolo{ki i zdravstveni problemi, prigodni slu~uvawa i dr. LIT.: Arhiv na Crven krst za Makedonija. D. S.-B.

ZDRAVEV, Petar (Tetovo, 25. VI 1883 ‡ Skopje, 1960) ‡ profesor na Med. f. (Katedra za otorinolaringologija). Studiral vo [vajcarija na Univerzitetot vo @eneva. Vo esenta 1915 g. so grupa drugi makedonski studenti vo @eneva se organizirale i osnovale Akademsko dru{tvo †Makedonija# so cel da go zapoznava javnoto mislewe so polo`bata na makedonskiot narod i da go aktuelizira re{avaweto na makedonskoto pra{awe. Zdravev bil ~len na Inicijativniot odbor za obedinuvawe na makedonskite dru{tva (1918), a po sozdavaweto Sojuz na makedonskite dru{tva vo [vajcarija bil izbran za potpretsedatel na Generalniot sovet. U~estvuval vo akciite za pridobivawe na evropskoto javno mislewe i na vladite na golemite sili-pobedni~ki za razre{uvawe na makedonskoto pra{awe na Mirovnata konferencija, so primena na pravoto za samoopredeluvawe i za sozdavawe samostojna makedonska dr`ava. Vo 1947 bil izbran me|u prvite 19 nastavnici na novoformiraniot Med. f. vo Skopje i stanuva osnovopolo`nik na Klinikata za ORL i {ef na Katedrata sè do negovoto penzionirawe (1957).

\or|i Zdravev

mentika i univ. profesor. Diplomiral (1967) i magistriral na Fakultetot za primeneta umetnost vo Belgrad na tema „Plemi¢ki kostim u Makedoniji u XIV i XV veku na osnovu zidnog slikarstva# (24. VI 1972). Doktoriral na Filozofskiot fakultet vo Belgrad na tema „Socijalnite i estetskite aspekti na makedonskite narodni nosii# (29. V 1991). Be{e asistent, nau~en i vi{ nau~en sorabotnik ‡ istra`uva~ na tekstilnata narodna ornamentika vo Institutot za folklor vo Skopje (1. IX 11969 ‡ 5. II 1973 i 1. VIII 1974 ‡ 30. IX 1992) i v.d. direktor (9. VI 1975 ‡ 8. IX 1975 i od 1. VII 1978 ‡ 15. III 1979), a potoa profesor na Fakultetot za likovna umetnost i vo Zavodot za etnologija na Prirodno-matemati~kiot fakultet vo Skopje. Avtor e na okolu 90 statii i drugi prilozi, umetni~ki sliki i tapiserii, kako i na okolu 100 kostimografski proekti za teatarski pretstavi, TV filmovi i nekolku igrani filmovi. BIBL.: Narodnite tanteli i sorki vo Ov~epolieto, Skopje, 1975; Tekstilnoto narodno tvore{tvo i narodnata nosija vo Titovvele{ko, Skopje, 1988; Makedonski narodni nosii, I i II, Skopje 1996 i 2007. LIT.: 50 godini Institut za folklor. Bibliografija na izdanijata na Institutot za folklor „Marko Cepenkov# ‡ Skopje i na magisterskite i doktorskite disertacii na sorabotnicite 1950‡ 2000. Podgotvila Mirjana Anastasova, Skopje, 2000, 121-122, 139 i 146-148. S. Ml.

LIT.: Quben Lape, Aktivnosta na Glavniot odbor na makedonskite dru{tva vo [vajcarija 1918–1919, „Glasnik# na INI, 1, 1965; Mihajlo Minoski, Federativnata ideja vo makedonskata politi~ka misla, Skopje, 1985. M. Min. i Br. N.

ZDRAVEV, \or|i Dimitrov (Radovi{, 2. IV 1941 ‡ Skopje, 7. I 2007) ‡ kostimograf, magister po primeneta umetnost i doktor na naukite po etnologija, istra`uva~ na tekstilnata narodna orna-

Milka Zdraveva

ZDRAVEVA, Milka P. (Radovi{, 26. III 1940) ‡ nau~en sovetnik i redoven profesor vo INI

ZDRAVKOVSKI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

vo Skopje, vo penzija. Diplomirala na Vi{ata pedago{ka {kola ‡ grupa Istorija i geografija (1964), na Prirodno-matemati~kiot fakultet ‡ grupa Geografija (1967) i na Filozofskiot fakultet ‡ grupa Istorija vo Skopje (1973). Magistrirala na temata †Makedonija vo me|unarodniot soobra}aj i trovija vo XVIII i po~etokot na XIX v. (1699-1815)# na Filozofskiot fakultet vo Belgrad ‡ grupa Istorija so istoriska geografija (1978), a potoa doktorirala na Filozofskiot fakultet vo Novi Sad na temata †Trgovci i zanaet~ii od Makedonija vo Ju`en Srem i Ju`en Banat vo XVIII i prvata polovina na XIX v. i nivnata uloga# (1992). BIB.: Makedonija vo me|unarodniot soobra}aj i trgovija vo XVIII i po~etokot na XIX vek (1699-1815), Skopje, 1986; Trgovci i zanaet~ii od Makedonija vo Ju`en Srem i Ju`en Banat vo XVIII i prvata polovina na XIX vek, INI, Skopje, 1996; Nomadski i polunomadski dvi`ewa vo Makedonija, kn. 3, MANU, Skopje, 1997 (so koavtor). LIT.: 50 godini Institut za nacionalna istorija 1948-1998, Skopje, 1998, 114115. S. Ml.

ZDRAVICA ‡ tipi~na forma na retori~kiot `anr od usnoto narodno tvore{tvo. Taa se ka`uva na mnogu narodni praznici i sve~enosti ‡ slavi, kr{tevki, imendeni, pri vr{eweto na nekoi zaedni~ki raboti itn. Taa e kratka po forma, {to proizleguva od nejzinata funkcija ‡ ne ja razrabotuva fabulata, tuku uveruva, vo nea se izrekuvaat najubavi `elbi za doma}inot na ku}ata, za mladencite, za deteto {to se kr{tava i sl. Na toj {to mu e upatena, mu se po`eluva dobro zdravje, napredok, podmladok, imot, blagosostojba, mir, da bide za{titen od lo{i lu|e i neprijateli od sekakov vid. Sodr`i i mnogu sintagmatski i sintaksi~ki formuli: Vo pole beri}et, kaj stoka kuvet, a kaj lu|e `ivot! Sre}na slava na doma}inot, sre}a Gospod da mu dava, gosti da mu se poveseli, do godina povi{e da ima, beri}et da se rodi! Za nea e karakteristi~en ditirampskiot ton, realiziran so ramnomerno pulsirawe na izgovorenata re~enica. Ritmiziraniot tekst se ostvaruva i so brojni rimi i stihovi, naj~esto vo osmerec ili deseterec. Po pravilo, se objavuvaat vo sostavot na zbornici so razli~ni paremii. LIT.: Marko Kitevski, Za nekoi kratki govorni narodni umotvorbi od Kumanovsko, Prilozi za makedonskiot folklor, Skopje, 1989; istiot, Na kletva lek nema, Skopje, 1991; Bone Veli~kovski, Kratkite `anrovi i detskiot folklor vo Kumanovo i Kumanovsko, Folklorot i etnologijata vo Kumanovo i Kumanovsko, Skopje ‡ Kumanovo, 255-289. B. V.

Z

DSGU „Zdravko Cvetkovski“, Skopje

„ZDRAVKO CVETKOVSKI#, Dr`avno sredno grade`no u~ili{te, Skopje – formirano na 3. XI 1944 g. kako prvo makedonsko sredno tehni~ko u~ili{te so tri otseci: Grade`no-arhitektonski, Geodetski i Elektro-ma{inski. Prv direktor e Paskal Simit~iev. Podocna se otvoraat Rudarskiot i [umarskiot otsek, a sleduvaat u{te deset otseci od site granki na tehnikata. Od Srednoto tehni~ko u~ili{te podocna se formiraat tri posebni u~ili{ta: Grade`no, Industrisko i [umarsko. Denes vo u~ili{teto se steknuva obrazovanie od grade`nata, arhitektonskata i geodetskata struka, kako i gimnazisko obrazovanie. LIT.: Zdravko Cvetkovski, Dr`avno sredno grade`no u~ili{te, monografija, 2005. R. D.

Smilka Zdravkovska

ZDRAVKOVSKA, Smilka Penkova (Skopje, 14. I 1947) – matemati~ar, urednik vo spisanieto „Mathematical Reviews#, SAD (1980). Diplomirala vo Moskva (1969), a doktorirala na Univerzitetot vo Man~ester (1973) so temata †Topolo{ki objekti vo teorijata na homotopijata#. Izbrana za vonreden profesor (1978) na Matemati~kiot fakultet. Objavila nau~ni trudovi od oblasta na topologijata, teorijata na kategoriite i istorijata na matematikata. Zaslu`na za razvojot na topologijata vo RM.

LIT.: PMF 1946–2006, monografija, Skopje, 2006; BU br. 299/’78. N. C.

Dragi{a Zdravkovski

ZDRAVKOVSKI, Dragi{a (Sveti Nikole, 12. X 1952) ‡ arheolog. Diplomiral na Grupata za istorija na umetnosta i arheologija na Filozofskiot fakultet vo Skopje (1979). Magistriral (2004) i doktoriral (2006) na temi od neolitot vo Makedonija na Filozofskiot fakultet vo Skopje. Od 1981 g. raboti kako kustos vo Muzejot na Makedonija, a vo periodot 2001‡2002 g. bil i direktor na ovaa institucija. Istra`uval na pove}e praistoriski i anti~ki lokaliteti: Alin Dol, Tumba D. Pal~i{te, Tumba Sten~e, Tumba Maxari, Atici, Stobi i dr. BIBL.: Za granicite na AnzabegovoVr{ni~kata kulturna grupa vo sredniot neolit, „MAA“, 11, Skopje, 1990, 51–57; New aspects of the Anzabegovo-Vrsnik cultural group, Homage to Milutin Garasanin, Beograd, 2006, 99–110; Kultot na Golemata Majka vo neolitot na Makedonija, „Folia archaeologica Balkanica“, 1, Skopje, 2006, 53–61. D. Z.

ZDRAVKOVSKI, Zoran (Belgrad, 16. III 1953) – redoven profesor (2001) na PMF, Institut za hemija. Diplomiral (1975) kako najdobar student od svojata generacija i magistriral (1982) vo Skopje, a doktoriral (1989) vo Qubqana (Slovenija). Bil na dvegodi{en postdoktorski prestoj vo Wu Orleans (SAD). Odr`uval nastava po nekolku pred565

Z

ZDRAVKOVSKI

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Zoran Zdravkovski

meti od oblasta na neorganskata hemija i primenata na kompjuterite vo hemijata, a podolgo vreme predaval i medicinska hemija za studenti od Medicinskiot fakultet. Nau~nata rabota mu e od organskata i kvantnata hemija. Sekretar e na Sojuzot na hemi~arite i tehnolozite na Makedonija, a u~estvuval i vo ureduvaweto na spisanieto †Glasnik na hemi~arite i tehnolozite na Makedonija#. Regionalen urednik e na me|unarodnoto spisanie †Molecules#. LIT.: Prirodno-matemati~ki fakultet – Skopje, 1946–1996, Skopje, 1996, 230; 60 godini Prirodno-matemati~ki fakultet – Skopje, Skopje, 2006, 234–235. B. [.

Cane Zdravkovski

ZDRAVKOVSKI, Cane (Aleksandar) (Vrawevci, Bitolsko, 2. VI 1936) – profesor po makedonski jazik i literatura, pisatel (raska`uva~, romansier i dramski avtor) i kni`even kriti~ar. Diplomiral na Filozofskiot fakultet (Istorija na kni`evnostite na narodite na SFRJ i makedonski jazik) vo Skopje (1962) i doktoriral na tema „@ivotot i deloto na Ivan To~ko“ (1980). ^len e na DPM (1971). Bil sredno{kolski profesor i sovetnik vo Pedago{kiot zavod vo Skopje. Avtor e na pove}e knigi ‡ romani, raskazi, monografii, kni`evna i teatarska kritika. BIBL.: monografii – Ivan To~ko (1984); romani ‡ Damka (1968), Sinxir (1972), Dojdencite na Hera (1980), Ogneno vi{neewe (1984), Konzulski grad (1987), Stela (1991), Ludiot pastorel (1992), Ataturk prorok (1993), Crno zlato (1995), Trojniot me~ (1996), Amanet (1997), @e{ki `eni (1998), Most (1999), Profesorot

566

Diman (1999), Narcisie (1999), Srebrena svadba (1999), Ohridskiot lebed (1999), Velegradot (2000); drami – Narcisie (1983); raskazi ‡ Otkornuvawe (1970), Matni vodi (1999); teatarski kritiki ‡ Dramati~ari (1973), Scenski viduvawa (1998); prira~nici – Maturata (1996), Metodika na nastavata po literatura (1997), Narodnata literatura vo nastavata (1998); kni`evni esei i kritiki ‡ Dramati~ari (1973), Raska`uva~i (1973), Golemiot ogan (1979), Romanot kako opsesija (1987), Makedonski romansieri (1992), Romanot vo nastavata (1993), Raste`ot na makedonskiot roman (1994), Dramata vo nastavata (1994), Dvaeset romansieri (1995), Raskazot vo nastavata (1995) i Scenski viduvawa (1998). S. Ml.

Zdravstveniot dom (poliklinika) †Jane Sandanski#

ZDRAVSTVEN DOM ‡ zdravstvena ustanova {to sproveduva primarna i preventivna zdravstvena za{tita vo oblasta na op{tata medicina, itnata medicinska pomo{, doma{noto lekuvawe, za{titata na decata, mladinata, `enite i rabotnicite, pnevmoftiziolo{kata i stomatolo{kata za{tita, rendgen i laboratoriskata dijagnostika, polivalentnata patrona`a, epidemiolo{kata, sanitarno-higienskata i socijalno-medicinskata dejnost, zdravstvenata statistika i obezbeduvaweto so lekovi. Zdravstveniot dom e organiziran vo pove}e slu`bi spored dejnosta {to se vr{i. Vo dejnostite se primenuva dispanzerski i timski metod na rabota. Po potreba se organiziraat i drugi specijalisti~ko-konsultativni i dispanzerski dejnosti. Dol`nost na zdravstveniot dom e da organizira poroduvawe so stru~na pomo{ ‡ ako na toa podra~je nema op{ta bolnica. Prvite domovi za narodno zdravje na teritorijata na RM se formirale vo tekot na 1927 g. (vo Bitola, Kumanovo, Prilep, Struga, Strumica, Tetovo i [tip) od dotoga{nite bakteriolo{ki stanici (Uredba za organizacija na higienskata slu`ba, 1927 g.) i osobeno po donesuvaweto na Zakonot za zdravstvenite domovi od 1959 g. (Sl. vesnik na NRM 35/59). Od 1965 do 2004, vo pogolemite op{tini vo Makedonija zdravstvenite domo-

vi zaedno so op{tite bolnici bile vo sostav na medicinskite centri. Vo RM vo 2004 g. postoele 34 zdravstveni domovi. D. D. ZDRAVSTVEN SISTEM / SISTEM NA ZDRAVSTVENATA ZA[TITA ‡ zbir od me|usebno povrzani elementi vo formalna struktura za zadovoluvawe na zdravstvenite potrebi na definirana populacija ~ie finansirawe, menaxment, opseg i sodr`ina na funkciite i aktivnostite se definirani so zakoni i druga regulativa. Toa ovozmo`uva uslugite {to im se davaat na lu|eto da pridonesuvaat za za{tita na zdravjeto vo domovite, obrazovnite institucii, rabotnata sredina, javnite mesta i lokalnite zaednici, kako i vo fizi~kata i psihosocijalnata sredina, vo zdravstveniot sektor (lekarska ordinacija, zdravstven dom, bolnica, klinika) i vo drugite relevantni sektori. Zdravstveniot sistem obi~no e organiziran na razni nivoa, po~nuvaj}i od periferno ili najnisko nivo, isto taka, poznato kako nivo na lokalnata zaednica ili primarno nivo na zdravstvenata za{tita, pa preku intermedijarno (me|uop{tinsko ili regionalno) do centralnoto ili najvisoko nivo. Intermedijarnoto i centralnoto nivo gi vklu~uvaat onie elementi na zdravstveniot sistem {to obezbeduvaat progresivno pokompleksna i pospecijalizirana za{tita i zgri`uvawe. Kompleksen/seopfaten zdravstven sistem e onoj {to gi vklu~uva site potrebni elementi za da se zadovolat site zdravstveni potrebi na naselenieto. Infrastruktura na zdravstveniot sistem (zdravstvena infrastruktura) vklu~uva slu`bi, kapaciteti, institucii ili ustanovi, organizacii i onie {to rabotat i rakovodat so niv za sproveduvawe na razni zdravstveni programi. Tie obezbeduvaat zdravstvena za{tita {to se sostoi od kombinacija na merki za promocija, za{tita, prevencija, dijagnostika, lekuvawe i rehabilitacija na site lica, semejstva i zaednici. Zdravstvenata za{tita pretstavuva organizirana i sevkupna dejnost na op{testvenata zaednica za za~uvuvawe i unapreduvawe na zdravjeto i `ivotnata i rabotnata sredina, ostvaruvawe na pravata i obvrskite vo zdravstvenoto osiguruvawe, kako i merkite, aktivnostite i postapkite {to gi prezemaat organizaciite od oblasta na zdravstvoto za za~uvuvawe i unapreduvawe na zdravjeto na lu|eto, za spre~uvawe i suzbi-

ZDRU@ENIE

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

vawe na zaboluvawata, povredite i drugite naru{uvawa na zdravjeto, ranoto otkrivawe na zaboluvawata i sostojbite na zdravjeto, navremenoto i efikasnoto lekuvawe i rehabilitacija, so primena na stru~no-medicinski merki, aktivnosti i postapki. Zdravstvenata za{tita, koja se zasnovuva vrz primarnata zdravstvena za{tita i vrz edinstvoto na preventivnite, dijagnosti~ko-terapevtskite i rehabilitacionite merki i vrz na~elata na dostapnost, racionalnost i kontinuiranost, kako i vrz sovremenite i potvrdeni dostignuvawa na medicinskite i drugi nauki i na etikata na zdravstvenite rabotnici, pred sè se sproveduva na mestata kade {to lu|eto `iveat i rabotat, a vo nejzinoto obezbeduvawe i sproveduvawe u~estvuvaat poedinci, semejstva, rabotni organizacii, obrazovni i drugi institucii, humanitarni, sportski i drugi organizacii, organizaciite na zdravstvenoto osiguruvawe, zdravstvenata slu`ba i lokalnata zaednica. Iako site merki za za{titata na zdravjeto pretstavuvaat integralna celina, sepak tie mo`at da se podelat vo nekolku grupi spored stadiumot na prirodniot tek na bolesta vo koj se prezemaat i spored celite i nivoata na koi se dava soodvetnata za{tita. Spored toa vo koja faza od prirodniot tek na bolesta se intervenira, mo`e da se zboruva za primarna, sekundarna i tercijarna intervencija, odnosno prevencija. LIT.: Ministerstvo za zdravstvo na R Makedonija. Zakon za zdravstvenata za{tita, „Sl. vesnik na RM#, 38/1991, 10/2004, 5/2007; Don~o Donev, Zdravjeto na ~ovekot ‡ definicija, koncept i sodr`ina. Kako nastanuva bolesta i priroden tek na bolesta. Sovremen koncept i definicija na zdravstvenata za{tita, vo: B. Nikodievi} i dr., Sovremena dijagnostika i terapija vo medicinata, Skopje, 2000, 5‡19. D. D.

ZDRAVSTVENA ORGANIZACIJA / USTANOVA ‡ zaedni~ki op{t termin {to se upotrebuva da opi{e mnogu vidovi organizacii {to davaat zdravstveni uslugi. Zakonot za zdravstvena za{tita na RM dava mo`nost zdravstvenite organizacii da se osnovaat kako: javni, zadru`ni, me{oviti i privatni, vo zavisnost od osnova~ot, odnosno spored toa koj gi obezbeduva sredstvata potrebni za osnovawe i rabota na zdravstvenata organizacija. Vo zavisnost od prirodata na zdravstvenata dejnost {to ja vr{at i vidot na zdravstvenite uslugi {to gi davaat, zdravstvenite organizacii se osnovaat, odnosno se organiziraat kako: ordinacija, poli-

klinika, dijagnosti~ka laboratorija, zabotehni~ka laboratorija, centar za itna medicinska pomo{, zdravstvena stanica, zdravstven dom, bolnica (op{ta, specijalna i klini~ka), zavod, institut, klinika, univerzitetski klini~ki centar, zavod za zdravstvena za{tita i apteka. Ministerstvoto za zdravstvo na RM dava soglasnost na odredbite na statutot na javnata zdravstvena ustanova. LIT.: Ministerstvo za zdravstvo na R Makedonija. Zakon za zdravstvenata za{tita, „Sl. vesnik na RM#, 38/1991, 10/2004, 5/2007. D. D.

ZDRAVSTVENA SLU@BA ‡ permanenten i {iroko rasprostranet sistem vo RM od vospostaveni institucii, organizacii i ustanovi so pove}enaso~ni zada~i, so cel da gi zadovoli raznite zdravstveni potrebi i pobaruvawa na naselenieto i spored toa da obezbedi zdravstvena za{tita na poedincite i zaednicata, vklu~uvaj}i {irok spektar na preventivni i kurativni aktivnosti i iskoristuvaj}i gi vo golema mera raznite profili zdravstveni rabotnici. D. D. ZDRU@ENIE ZA USTAVNO PRAVO NA SRM/RM ‡ samostojna i dobrovolna organizacija na pravnicite, ~ii osnovni celi se unapreduvawe na nau~nata, nastavnata i izdava~kata dejnost vo oblasta na ustavnoto pravo i usovr{uvawe na ustavniot poredok na SRM/RM. Formirano e na Pravniot fakultet vo Skopje (1982), kako sostaven del na Zdru`enieto za ustavno pravo na SFRJ. Od 1995 g. Zdru`enieto e ~len na Me|unarodnoto zdru`enie za ustavno pravo, primeno na IV kongres odr`an vo Tokio (29. VI ‡ 2. VII 1995). Prv negov pretsedatel e prof. Evgeni Dimitrov (1982‡1986). ^lenovite na Zdru`enieto u~estvuvaa so referati vo rabotata na kongresite na Me|unarodnoto zdru`enie za ustavno pravo odr`ani vo: Belgrad (1983), Pariz (1987), Tokio (1995), Roterdam (1999) i Atina (2007). LIT.: Pet godini od Ustavot na Republika Makedonija, Skopje, 1998. Sv. [.

ZDRU@ENIE NA DECATA BEGALCI od Egejskiot del na Makedonija (Toronto, Ontario, Kanada, 1978). Na prvata sredba (1978) bilo dogovoreno organiziraweto na Svetskata sredba na begalcite (1988), koi ja pre`iveale tragedijata na Gra|anskata vojna vo Grcija i egzodusot na Makedoncite od Egejskiot del na Makedonija. Zdru`enieto pomagalo vo akciite na makedonskite iselenici za priznavawe na nezavisna Republika Makedonija. Se

Z

Aktivnosti na Zadu`enieto na decata begalci

zastapuva za obezbeduvawe i za{tita na ~ovekovite prava na Makedoncite, posebno vo Egejskiot Sl. N.-K. del na Makedonija.

Sostanok na Zdru`enieto na Makedoncite od Egejskiot del na Makedonija

ZDRU@ENIE na Makedoncite od Egejskiot del na Makedonija (Skopje, 1989) – nevladina organizacija vo RM formirana so cel da ja zapoznava svetskata javnost za odnosot na Republika Grcija sprema Makedoncite od Egejskiot del na Makedonija vo RM i vo drugite dr`avi vo stranstvo, kako i za polo`bata na makedonskoto nacionalno malcinstvo vo Grcija. Zdru`enieto organizira semakedonski sobiri (1988, 1998, 2003), na koi u~estvuvaat Makedoncite od RM i od dijasporata. Organ na zdru`enieto e v. „Nezaborav# (prviot broj e publikuvan na 17 juni 1993). IZV.: v. „Nezaborav#.

St. Kis.

ZDRU@ENIE NA FARMAKOLOZITE NA MAKEDONIJA‡ strukova asocijacija formirana vo 1998 g. so cel da pottiknuva i da razviva stru~na, nau~noistra`uva~ka i edukativna rabota od oblasta na bazi~nata i klini~kata farmakologija; da razviva sorabotka me|u negovite ~lenovi i da sorabotuva so drugi stru~ni i nau~ni organizacii od oblasta na medicinata; da im pomaga na organite na vlasta pri re{avaweto na pra{awata od oblasta na farmakologijata; i da ja zapoznava javnosta so pridobivkite i postignuvawata od oblasta na farmakologijata. Br. N. 567

Z

ZDRU@ENIE

ZDRU@ENIE PROTIV „BUGARSKITE BANDITI# – vooru`ena paravoena kontra~etni~ka organizacija na Kralstvoto na SHS vo Makedonija (vo isto~niot del i Tikve{ijata) za borba protiv ~etite na VMRO, sozdadena na 9 septemvri 1923 g. vo [tip. Za pretsedatel bil postaven Mijal~e Kalamatija, trgovec. Glavni rakovoditeli bile otcepenite vojvodi od VMRO: Stojan Mi{ev, Gligor Ciklev, Mite Sokolarski-Suxukaro, Ilija Pandurski i Mino Stankov. Pripadnicite na Zdru`enieto bile uniformirani (so crni uniformi) i sovremeno vooru`eni. LIT.: Zoran Todorovski, Dejstvuvaweto na avtonomisti~kata VMRO (1918–1924), magisterski trud vo rakopis, Skopje, 1989. N. Cv.

ZDUWE ‡ ranovizantiska nekropola Podgradec, smestena na krajnite zapadni ogranoci na Suva Planina, kade {to rekata O~a se vliva vo Treska. Vo dve kampawi (1986 i 1998) se otkrieni 10 grobni celini od tipot na cisti izvedeni od grubo obraboteni kameni plo~i od peso~nik, vo koi e otkrien nakit: obetki (so terimorfen zavr{etok, so poliedarski zavr{etok; dve obetki so osmici) i monisti od |erdan od staklena pasta. Nekropolata datira od krajot na V do krajot na VI v. LIT.: Milan Ivanovski, Ranovizantiska nekropola „Podgradec# kaj Zduwe, „Kulturno nasledstvo#, 12‡13 (1985‡86), Skopje, 1988, 55‡62. M. I.

ZEJRENE (Zeirene) ‡ Afrodita kaj anti~kite Makedonci, spored Hesihij (Hesychius). Po dolinata na Vardar, Afrodita e po~ituvana vo II i I v. vo Stobi, Demir Kapija, Vardarski Rid, {to se zaklu~uva spored plasti~nite pretstavi vo terakota i vo mermer.

Afrodita od Vardarski Rid (IV v. pr.n.e.)

568

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

LIT.: V. Bitrakova-Grozdanova, Religija i umetnost vo antikata vo Makedonija, Skopje, 1999; Eadem, Skulpturata od Vardarski Rid, Vardarski Rid, I, Skopje, 2005, 289‡303. V. B.-Gr.

‡ raskazi, skazni, skici i noveleti. Prvite raskazi gi objavila vo dnevniot i periodi~niot pe~at pred Vtorata svetska vojna. BIBL.: Let na Mars, Skopje, 1972; Proletni skazni, Skopje, 1975; O panence, která nemluvila, Praha, 1975; Noviot u~itel, Skopje, 1981; Vol{ebna nasmevka, Skopje, 1983. LIT.: Miodrag Drugovac, Makedonska kwi`evnost za decu u 1974 i 1975 godini, „Detiwstvo“, br. 3, Novi Sad, 1975, 69; Muris Idrizovi}, Makedonskata literatura za deca, Skopje, 1988, 50–52; Miodrag Drugovac, Makedonskata kni`evnost za deca i mladina od Xinot do ^ingo, Skopje, 1996, 108–111. S. Ml.

Nexati Zekerija

ZEKERIJA, Nexati (Zekeriya, Necati) (Skopje, 1923‡1988) ‡ poet, raska`uva~, pisatel za deca, preveduva~ i literaturen kriti~ar od turskata nacionalnost vo RM. Steknal visoko obrazovanie, bil kratko vreme u~itel, rabotel kako novinar, urednik na turskite detski sp. †Sevin~#, †Tomurxuk#. Eden mandat bil glaven i odgovoren urednik na v. †Birlik# vo Skopje. Pove}e godini bil sorabotnik na v. †Tan# i urednik na sp. †Ku{# vo Pri{tina. Ima objaveno knigi od oblasta literatura za deca koi se prevedeni na nekolku jazici. ^len e na DPM od 1951. BIBL.: Lirika, 1950; [kolsko yvo~e, 1952; Kade sum, 1953; Bulka, 1954; Decata od na{ata ulica, 1961; Qubov, 1965; Decata od starata ulica, 1966; Decata od novata ulica, 1967; Varijacii na Lorka, 1977; Romeo i Julija od na{ata ulica, 1968; Orhan i Sevil, 1982; Trieset soneti, 1989. LIT.: Abdülkadir Hayber, Makedonya ve Kosova Türklerinin Edebiyatý?, šstabul, 2001. A. Ago

ZEKIR, Ramiz (Ohrid, 24. XI – 1933) ‡ kajakar, zaedno so Usni Doko. Bile ~lenovi na VK †Strmec# vo Ohrid. Vo Ohrid (1948) u~estvuvale so uspeh na prvenstvata na Jugoslavija vo kajak-dvosed (K-2) na mirni vodi; osvoile prvo mesto na 1000 m (1952), tri prvi mesta na 500, 1000 i 10 000 m, a vo K-4 na 500 m vtoro mesto (1953). Samostojno osvoil i prvo mesto vo K-1 na 500 m (1950). Vo ekipna konkurencija osvoile: vtoro (1950 i 1952), prvo (1954) i tri treti mesta (1948, 1949 i 1953). Nastapile za Reprezentacijata na Jugoslavija na Svetskoto prvenstvo na mirni vodi vo Makon (Francija, 1954), a vo K-4 go osvoile devettoto mesto. D. S. ZEKMANOVA-JAKIMOVA, Nada (Skopje, 2. VI 1917 ‡ oktomvri 2002) – u~itelka i pisatelka za deca. Zavr{ila U~itelska {kola vo Skopje. ^len e na DPM (1972). Pi{uva isklu~ivo za deca

ZELENIKOVO – selo vo Skopsko. Se nao|a vo Taorskata klisura, od desnata strana na r. Vardar, na nadmorska viso~ina od okolu 230 m. So Skopje e povrzano so regionalen pat i `elezni~ka linija. Ima 771 `. od koi 706 se Makedonci, a 61 `. se Romi. Toa e sedi{te na op{tina koja zafa}a povr{ina od 17.695 ha, a ima 14 naseleni mesta vo koi `iveat 4.077 `. Ima osumgodi{no u~ili{te, zdravstvena stanica i pogolem broj vikend-ku}i. Al. St. ZELKAR (Pieris brassicae L.) – bela dnevna peperuga. Se hrani so nektar. @ivee na otvoreni tereni, livadi, gradini i zemjodelski povr{ini. @enkata polaga jajca na dolnata strana na listovite od zelkata, so koja gasenicite se hranat podocna. Poradi toa ovaa peperuga se smeta kako golem {tetnik i vo gradinarstvoto. Se pojavuva vo 2-3 generacii vo period prolet–esen. [iroko e rasprostraneta vo cela Evropa. Vo Makedonija e mnogu ~est vid i e poznat kako preselnik.

Belata dnevna peperuga zelkar

LIT.: Josef Thurner, Die Lepidopterenfauna Jugoslawish Mazedoniens. I. Rhopalocera, Grypocera und Noctuidae, Posebno izdanie. Acta. Mus. Mac. Sci. Nat., Skopje, 1964; Lionel G. Higgins and Norman D. Riley, A field guide to the Butterflies of Britain and Europe, London and Glasgow, 1970; Paul Scheider – Predrag Jaksic, Die Tagfalter von Jugoslawisch Mazedonien Durina (Rhopalocera und Hesperiidae), München, 1990. V. T. K. – M. Kr.

ZELKOVI KULTURI – grupa rastenija od fam. Brassicaceae, so golem polimorfizam i so {irok areal na rasprostranetost. Site zelkovi kulturi spored potekloto se podeleni vo tri grupi: sredozemna (mediteranea), evropska

ZEMJODELSKI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

zelka

karfiol

brokola

(europea) i aziska (orientalis). Vo ishranata se koristat glavicite (zelka, keq, keq-pup~ar), nerazvienite socvetija (karfiol, brokola), stebloto (alaba{), listovite ili rastresitite glavici (kineska zelka, pekin{ka zelka). Se konsumiraat vo sve`a sostojba za salata, gotveni, konzervirani (kiseli), marinirani i su{eni (dehidrirani). Se odlikuvaat so niska energetska vrednost od 1.300 J (glavesta zelka) do 3.000 J (keq). Bogati se so mineralni materii, vitamin S, {e}eri i esencijalni aminokiselini. Vo svetot zelkovite kulturi se odgleduvaat na okolu 2.500.000 ha, kaj nas na 4.500 ha, najmnogu zelka, karfiol, keq i alaba{. Zelkovite kulturi se relativno tolerantni na niski temperatura. Niknuvaat na 2-3oS, optimalnata temperatura za niknewe e 18–20oS, a za formirawe na vegetativnata masa (glavici i sl.) 16–18oS. Zelka (Brassica oleraceae var. capitata) – vo na{i uslovi se odgleduva za rano (na otvoreno i vo za{titeni prostori), docno (esensko, na otvoreno) i zimsko proizvodstvo vo toplite podra~ja. Se odgleduva so rasad star 30-50 dena, zavisno od vremeto na proizvodstvo. Karfiol (Brassica oleracea var. botrytis) – kaj nas relativno nova kultura. Se odgleduva zaradi nerazvienite zbieni cvetni granki, koi so~inuvaat glavica. Se odgleduva sli~no kako zelkata. Brokola (Brassica oleraceae var. italica) – ponova kultura kaj nas, koja brzo se {iri vo proizvodstvoto. Se odgleduva na otvoreno i vo za{titeni prostori. Se konsumira samo vo gotvena sostojba. Alaba{ (Brassica oleraceae var. gongylodes) – se odgleduva zaradi nadebelenoto nadzemno steblo, se konsumira gotveno, poretko vo sve`a sostojba. Se odgleduva za rano, sredno i docno proizvodstvo, so rasaduvawe. Keq i keq-pup~ar – pomalku zastapeni zelkovi kulturi vo proizvodstvoto. Tie se dosta tolerantni na niski temperaturi. Na ograni~eni povr{ini se odgleduvaat u{te i kineska zelka, lisnata zelka i dr. od rodot BrasD. J. sica.

alaba{

keq

„ZEMAK# (Zdru`enie na energeti~arite na Makedonija) – neprofitabilno profesionalno zdru`enie na poedinci i institucii, anga`irani vo razvojot i primenata na energetikata vo Makedonija. Osnovano e (1992) od grupa in`eneri entuzijasti od oblasta na industrijata i e registrirano kako NVO. Sedi{teto e vo Skopje. Organizaciski ima Pretsedatelstvo od 4 ~lena i Pretsedatel so ednogodi{en mandat; Izvr{en odbor od 10 ~lena; Generalen sekretar i Stru~en sovet od 35 ~lena. Redovni aktivnosti: nacionalna i me|unarodna rabotilnica (12), me|unaroden simpozium (10) so u~estvo na pretstavnici od balkanskite zemji, Evropa, Azija, Amerika i Japonija; izdavawe na biltenot „Energetika# od 4 broja godi{no (52); publikuvawe na zbornici na trudovi (17) so pove}e od 1.200 nau~ni i stru~ni trudovi i dr. Sl. A. ZEMJI[TE ‡ poimot ~esto se identifikuva so poimot po~va. Po~vata, kako prirodnoistorisko trodimenzionalno telo na povr{inskiot sloj od zemjinata kora, koe se odlikuva so svoi morfolo{ki, fizi~ki, hemiski, i biolo{ki svojstva, e samo edna od komponentite {to go so~inuvaat predmetot ozna~en kako zemji{te. Zemji{teto se definira kako geografski specifi~en prostor na zemjinata povr{ina, a go so~inuvaat opredeleni klimatski, reljefni, po~veni, hidrog-

Z

rafski, biolo{ki i dr. komponenti od zna~ewe za rastitelnoto proizvodstvo (zemjodelstvo, {umarstvo) ili za drugi stopanski i nestopanski aktivnosti. So bonitiraweto, vrz osnova na fizi~kite, hemiskite, biolo{kite i drugite svojstva na sekoja od negovite komponenti, se ocenuva prirodniot proizvodstven potencijal na oddelni zemji{ta za strukturata i intenzitetot na oddelni nasoki vo zemjodelskoto R. L. proizvodstvo. ZEMJODELSKI PRETPRIJATIJA – spored podatocite od Statisti~kiot godi{nik na RM od 2005 g., vkupniot broj delovni subjekti vo zemjodelskiot sektor iznesuva 2.111, pri {to 1.218 se privatni pretprijatija, 529 se dru{tva so ograni~ena odgovornost, 277 se zadrugi, 14 se zadru`ni pretprijatija, 11 se akcionerski dru{tva itn. Vo niv rabotat 5.332 lica. Indeksot na proizvodstvo (1960=100) kaj zemjodelskite pretprijatija iznesuva 191 (kaj individualnite stopanstva 249). Raspolagaat so 101.000 ha obrabotliva povr{ina; 21.000 uslovni grla dobitok; 1.038 traktori. Od vkupnoto proizvodstvo zemjodelskite pretprijatija proizveduvaat: p~enica 95.304 t (26,71%); p~enka 7.050 t (4,97%); {e}erna repa 6.892 t (14,59%); son~ogled 6.160 t (79,34%); tutun 152 t (0,70%); grozje 52.281 t (20,53%). Dr. \o{.

ZEMJODELSKI FAKULTET / FAKULTET ZA ZEMJODELSKI NAUKI I HRANA VO SKOPJE (esen 1947) ‡ fakultet formiran kako poseben otsek na Zemjodelsko-{umarskiot fakultet, koj podocna se podelil na dva samostojni fakulteta ‡ Zemjodelski fakultet i [umarski fakultet (1975). Vo hronologijata na rabo-

Zemjodelskiot fakultet vo Skopje

569

Z

ZEMJODELSTVO

tata na Fakultetot posebno se izdvojuvaat prvata diploma na dodiplomskite studii (30. XII 1949), prvata odbraneta doktorska disertacija (28. V 1959) i prvata odbraneta magisterska tema (24. XI 1971). Naskoro Zemjodelskiot fakultet prerasnal vo rabotna organizacija vo koja bile integrirani i Zemjodelskiot institut, Institutot za sto~arstvo i veterinarstvo, Zavodot za ovo{tarstvo, Zavodot za lozarstvo i Fakultetskoto zemjodelsko stopanstvo Trubarevo (1977‡1989). Rabotnata organizacija imala 8 pravni lica: Institut za poledelstvo i gradinarstvo, Institut za ovo{tarstvo, Institut za lozarstvo i vinarstvo, Institut za sto~arstvo, Institut za prou~uvawe na po~vite, Institut za za{tita na rastenijata, Institut za ekonomika i organizacija vo zemjodelstvoto i Fakultetsko zemjodelsko stopanstvo. Potoa Fakultetot pak prodol`il so samostojna dejnost (po~etokot na 1990), so tri osnovni dejnosti ‡ obrazovna, nau~noistra`uva~ka i aplikativna. Pokraj postojnite nasoki ‡ Poledelska (so Gradinarsko-cve}arska grupa), Lozaroovo{tarska i Sto~arska nasoka, bile otvoreni i Op{ta nasoka (1990), Veterinarna nasoka (1992‡ 1994, koja potoa prerasnala vo Veterinaren fakultet) i Zemjodelska nasoka (1997). Vo soglasnost so potrebite na pazarot od stru~na rabotna sila za malite i golemite proizvodstveni kapaciteti vo RM i interesite na studentite, bila izvr{ena nova reforma na nastavata so voveduvawe kredit-transfer sistemot so vkupno 10 nasoki (2001): Poledelska, Gradinarsko-cve}arska, Lozaro-ovo{tarska, Sto~arska, Agroekonomska, Nasoka za za{tita na rastenijata, Nasoka za iskoristuvawe, ureduvawe i za{tita na po~vite i vodite, Nasoka za ekozemjodelstvo i Nasoka za prerabotka na zemjodelski proizvodi. Spored promenite vo dejnosta, potoa go promenil i imeto vo Fakultet za zemjodelski nauki i hrana (fevruari 2004), so disperzirana nastava na Gradinarskocve}arskata nasoka vo Strumica (2005). Pokraj redovnite dodiplomski studii, Fakultetot ima i postdiplomski i doktorski studii. Na nego diplomirale 6.237 studenti na dodiplomskite studii, 11 studenti na specijalisti~kite studii, 317 magistri i 191 doktoranti. S. Ml. ZEMJODELSTVO – zna~ajna stopanska dejnost. Pred Vtorata svetska vojna so nea se zanimavale 87% od celokupnoto naselenie 570

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

na Makedonija. Po Vtorata svetska vojna poljodelstvoto i sto~arstvoto sè u{te bea glavnite stopanski dejnosti i takvi ostanaa dve-tri decenii, obezbeduvaj}i egzistencija na pogolemiot del od naselenieto. So razvitokot na industrijata i na drugite dejnosti, relativno se namali zna~eweto na zemjodelstvoto, no toa, sepak, ostana zna~ajna dejnost do dene{ni dni. Za razvitokot na zemjodelskata dejnost, kako za poljodelstvoto taka i za sto~arstvoto, na teritorijata na RM postojat dosta dobri uslovi. Pogodnite po~veni tereni, t.e. konfiguracijata na terenot, nadmorskata viso~ina, prirodnite kotlini i dolini, blagata klima, pa i vodite (vkupnite godi{ni vrne`i), ovozmo`uvaat {irok dijapazon vo strukturata na zemjodelskata dejnost spored poljodelskite kulturi i spored vidovite dobitok. Od poljodelskite kulturi najmnogu se zastapeni: zrnesti rastenija (p~enica, p~enka, ’r`, ja~men i oves); grozje (vinova loza); ovo{je, gradinarski kulturi i dr. Blagata klima, osobeno mediteranskata, ovozmo`uva da se odgleduvaat razli~ni tropski industriski rastenija, kako na pr. orizot, tutunot, son~ogledot, {e}ernata repka i vo mali koli~estva – pamukot, afionot i susamot. Visokite planini vo RM, ~ii padini se pokrieni so

od obrabotlivoto zemji{te e so niska bonitetna vrednost (klasa V-VIII), a samo 1/3 e so dobar kvalitet (klasa I-IV). Pasi{tata zazemaat 697.000 ha (prosek za 2001–2005), od koi 36,5% se planinski i visokoplaninski i 63,5% se rasprostraneti po branovidno-rit~estite tereni vo kotlinite. Posedovnata struktura na zemjodelstvoto vo SR Makedonija se sostoela od dva sektora: individualen i op{testven. Op{testveniot sektor se zadr`al sè do privatizacijata (2002–2004). Vo individualniot sektor parcelite se rascepkani, so prose~na golemina od 0,14 ha. Zemjodelskite pretprijatija – kombinatite i zadrugite (164 na broj) poseduvale blizu 50% od vkupnata zemjodelska povr{ina, odnosno 30% od obrabotlivoto zemji{te. Tie vo izminatiot period, blagodarenie na dobrata opremenost so mehanizacija i so stru~en kadar, bea nositeli na osovremenuvaweto na vkupnoto zemjodelsko proizvodstvo. Za razvojot na zemjodelstvoto vo Makedonija poseben pridones im se pripi{uva na: mehanizacijata, hemizacijata, melioraciite, selektiranite semiwa, dobriot posado~en materijal, oblagorodenite rasi dobitok, veterinarnata i druga za{tita, stru~nite kadri itn. Kako reprezentativni indikatori }e gi navedeme traktorite i ve{ta~kite |ubriva. Vo

Prose~ni godi{ni stapki na rast na op{testveniot proizvod vo vkupnoto stopanstvo i vo zemjodelstvoto Period Vk. stopan. Zemjodel.

1953-1956 9,1 11,2

1961-1965 1966-1970 8,5 7,5 -0,3 6,4

1981-1985 0,6 -0,8

1986-1988 2002-2004* 0,1 4,1 1,7 7,3

* Podatocite za periodot 2002–2004 se odnesuvaat na rastot na BDP vo vkupnoto stopanstvo i za BDP vo zemjodelstvoto, lovot i {umarstvoto.

gusta i visoka treva, kako i pasi{tata vo kotlinite, se povolni za razvoj na sto~arstvoto. Vo Makedonija se odgleduva krupen dobitok: goveda, kowi, mazgi i magariwa (iako poslednite tri vida napolno go izgubija ekonomskoto zna~ewe); siten dobitok: ovci, kozi, sviwi, `ivina; i ko{nici so p~eli. Za poljodelskoto proizvodstvo, voglavno, se koristat ramni~arskite povr{ini, koi zafa}aat 1/5 od vkupnata povr{ina na zemjata (4.900 km2). Pokraj niv se koristat i povr{ini po neramnite tereni, t.e. po ridi{tata i planinite. Vkupnite zemjodelski povr{ini so~inuvaat 1/2 od teritorijata, pri {to 1/4 se obrabotlivi, a 1/4 se pasi{ta (vkupnata zemjodelska povr{ina iznesuva 1.271.400 ha, prosek za 2001–2005 g.). Obrabotlivata povr{ina opfa}a 572.800 ha, a re~isi celosno se nao|a po kotlinite. Okolu 2/3

Makedonija, 1951 g., imalo samo 270 traktori. Ve}e 1990 g. nivniot broj se poka~il na 44.154, a 2005 g. na 67.349 (porast za 249 pati). Potro{uva~kata na ve{ta~ki |ubriva se zgolemila od 53.447 toni – 1960 g., na 56.217 toni – 1984 g., no potoa opa|a i 2005 g. iznesuva 9.900 toni. Sprotivno na industrijata, kade {to rastot na industriskoto proizvodstvo vo tekot na 50 godini po Vtorata svetska vojna be{e brz i re~isi postojanen, vo zemjodelstvoto be{e pobaven i so zna~ajni kolebawa od faza vo faza. Zna~i, zemjodelskoto proizvodstvo pobrzo se razvivalo od prosekot vo stopanstvoto vo periodite 1953–1956; 1986–1985; 2002– 2004 g. U~estvoto na zemjodelstvoto, lovot i {umarstvoto vo vkupniot BDP na zemjata iznesuvalo: 10,0% (2002), 11,4 (2003) i 11,3% (2004).

ZIJA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

IZV.: Prostoren plan na Makedonija, Institut za prostorno planirawe, Ohrid, 1982; Statisti~ki godi{nik na Republika Makedonija, Dr`aven zavod za statistika, za soodvetnite godini. LIT.: T. Mirovski, Stopanstvoto na Vardarska Makedonija me|u dvete svetski vojni, MANU, Skopje, 1998; N. Uzunov, Stopanstvoto na Republika Makedonija 1945–1990, MANU, Skopje, 2001; Nacionalna strategija za stopanskiot razvoj na Republika Makedonija, MANU, Skopje, 1997. D. N.

Rihterovata skala od koi dva bile so magnituda pove}e od 7. Najsilen bil zemjotresot od 1904 g. vo regionot me|u Peh~evo i Kresna (sega sosedna Bugarija), a potoa sleduva zemjotresot kaj Valandovo vo 1931 g. Najgolem broj ~ove~ki `rtvi i materijalni {teti imalo vo Skopskiot zemjotres od 1963 g. Nastanatite zemjotresi se grupiraat vo tri regioni, po dol`inata na granicata so Albanija i po dolinite na Vardar i na Struma. @ari{tata na zemjotresite se relativno plitki i obi~no ne nadminuvaat nekolku desetici kilometri so {to nivnoto vlijanie e ograni~eno na pomalo podra~je na povr{inata. V. Ur.

Borova zemjomerka

ZEMJOMERKI (Geometridae) – no}ni peperugi so tesno i izdol`eno telo. Imaat mala glava so slabo razviena cicalka. Aktivni se no}e. Gasenicite se dvi`at na karakteristi~en na~in (kako da ja merat zemjata), so dodatni 2–3 para noze na zadniot del od teloto. Vo Makedonija se potvrdeni 316 vida od koi 2 se endemi~ni. Najpoznat vid e borovata zemjomerka (Bupalus piniaria L.), poznat {tetnik na borovi nasadi, ~ii larvi se hranat so igli~ki od bor i od drugi ~etinari. LIT.: Rudolf Pinker, Die Lepidopteren fauna Mazedoniena. III. Geometridae, Posebno izdanie. Acta. Mus. Mac. Sci. Nat., Skopje, 1968; Jon~e [apkarev, Zoologija na bez’rbetnite `ivotni, Skopje, 1991; Vladimir Krpac and Branislava Mihajlova, Biodiversity of Macedonia from a view point of hitherto faunistic investigations. Participation with Underproject: Klass Insecta, Macedonian Museum of Natural History – Ministry of Science, Final Report, Skopje, 1999, 23-30. V. T. K. – M. Kr.

ZEMJOTRESI VO MAKEDONIJA – nastanuvaat relativno ~esto. Od 1901 do 1996 g. vo regionot do 100 km od granicite na RM imalo 27 potresi so magnituda {to nadminuva 6 stepeni spored

Z

Trajkov, Brazda). Gostuvala vo Kanada, Polska, Italija, TurciF. M. ja, ^e{ka.

Risto Zerdeski (Zerde)

ZERDESKI (Zerde), Risto (Prilep, 5. VIII 1906 ‡ Zagreb, 1. V 1970) ‡ filmski akter, producent i kinoprika`uva~. Prvata {kola za filmski akteri ja zavr{il vo Zagreb (1922), a vo istiot grad (1927) stanal koproducent na igraniot film †Tie dvajcata# (r. Xuka Berke{), vo koj gi igra dveta glavni ma{ki lika. Po vra}aweto vo Makedonija, go prezel kinoto na Manakievci vo Bitola i so kinoprika`uva~kata dejnost se zanimaval sè do prvite povoeni godini. Il. P.

Liljana Zendelska

ZENDELSKA, Liljana ([tip, 1. X 1947) ‡ operska i koncertna pevica, sopran, prvenka na Operata na MNT. Diplomirala na Fakultetot za muzi~ka umetnost vo Skopje (1973, prof. K. Trpkov). Taa e ~len na solisti~kiot sostav na Operata na MNT (1975– 2005) i nositel na dramskiot i mladodramskiot sopranski fah so pozna~ajni ostvaruvawa: Aida, Leonora (Trubadur), Toska, Amelija (Bal pod maski), Santuca (Kavalerija rustikana), Mimi (Boemi), ^o-^o-San (Madam Beterflaj), \ula (Ero od onoj svet), Margarita (Faust), Mar`enka (Prodadena nevesta), Grozda (B.

Qu{ Marku Zef

ZEF, Qu{ Marku (Prizren, 1885 – \akovica, 20. XII 1920) – Albanec, pripadnik na makedonskoto socijalisti~ko i komunisti~ko dvi`ewe. U~esnik i organizator na Prvomajskata proslava vo Skopje od 1919 g. i na {trajkot na `elezni~arite. Vo 1920 g. bil upaten na Kosovo da agitira za izbirawe komunisti~ki kandidati na parlamentarnite izbori. Na predizborniot miting vo \akovica bil uapsen i po te{ki ma~ewa bil ubien. Po toj povod KPJ organizirala protestni demonstracii vo Skopje i vo Belgrad. LIT.: Rabotni~ko i komunisti~ko dvi`ewe vo Makedonija, Skopje, 1970. O. Iv.

Od Skopskiot zemjotres (1963)

ZIJA, Beri{a (Skopje, 13. IX 1932 ‡ Skopje, 1992) ‡ akter vo Albanskata drama od 1959 g., eden od osnova~ite na Teatarot na narodnostite vo Skopje. Istaknat tolkuva~ na glavni ulogi, nositel na dejnosta na Albanskata 571

Z

ZINXIRLI

drama. Ulogi: Haxi Zamfir (†Zona Zamfirova#); Haxi Toma (†Ko{tana#); Mitre (†Parite se otepuva~ka#); Ibro (†Tri sveta#); Arso (†^orbaxi Teodos#); Axi Trajko (†Begalka#); Drugar so ~anta (†Golemata voda#). R. St. ZINXIRLI TE]E (Skopje, XVII v.) – poznato i kako te}e na {ejh Adem Baba. Pripa|alo na dervi{kiot red Halveti Karaba{i. Za vreme na posledniot {ejh Mehmed Ferid, od karaba{isko stanalo xeraisko, od istiot, halvetiski red. Urnato 1971 g., pri ras~istuvaweto na prostorot za izgradba na Univerzitetot „Sv. Kiril i Metodij#.

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Avtor e na crkovni pesnopenija, podocna prevedeni na naroden jazik od negovite u~enici, od koi se identifikuvani samo dve: †Veliko slavoslovie# i †Dostojno est#. IZV.: Vasil Ivanov Bojaxiev, Psaltikien voskresnik, fotokopija na rakopis vo NUB †Sv. Kliment Ohridski> Skopje; Kalistrat Zografski, Zbornik po vosto~no penie, Sveta Gora, 1905. LIT.: P. Dinev, Muzikalni materiali od vÍzro`denskata epoha, †BÍlgarska muzika#, No 9, SofiÔ, 1962, 34; Petar Dinev, Dimitar Zlatanov‡Dimitrie Vulgaraki-Gradobor~eto, †BÍlgarska muzika#, No 3, SofiÔ, 1963; L. Vitanova, G. GaŸtand`iev, Muzikalnoto vÍspitanie v bÍlgarskoto u~ilice, SofiÔ, 1975, 35; Dragoslav Ortakov, Dimitar Zlatanov-Gradoborski, Muzikata na po~vata na Makedonija, Makroproekt †Istorija na kulturata na Makedonija#, kn. 7, del I-II, MANU, Skopje, 1999, 145-147. S. Ml.

Od bokserskiot turnir „Zlaten gong“ vo Skopje

osvojuvale Primislav Dimovski (1998, 1990 i 2002) i Mumin Veli (2003, 2004 i 2006) od BK †Skopje#, a dvapati Rexep Rexepovski (1983 i 1985) i Alija Muhamed (1994 i 2001) od BK †Kumanovo#. I nekoi drugi bokseri od Makedonija uspeale da se zdobijat so D. S. ovoj trofej. ZLATEC ‡ narodno imenuvawe na sedmiot mesec vo godinata ‡ juli. S. Ml.

Zinxirli te}e (te}eto na {ejk Adem Baba)

LIT.: Lidija Kumbaraxi-Bogoevi}, Osmanliski spomenici vo Skopje, Skopje, 1998; Galaba Palikru{eva, Dervi{kiot red halveti vo Makedonija, Zbornik na [tipskiot muzej, I, [tip, 1959. Dr. \.

ZLASTRANA (s. Gorno Sredore~e, Ohridsko) – ednoslojna neolitska naselba, locirana vo severniot del na Sredore~ko Pole, so povr{ina od 3.800 m2. Lokalitetot e registriran vo 1957 g., a potoa se vr{eni sonda`ni istra`uvawa (1988). Pronajdena e gruba, lo{o pe~ena keramika, ku}en lepe`, kameni i kremeni artefakti, a spored neolitskite kulturni elementi na ovoj prostor e evidentirano me{awe na centralnobalkanskiot i jadranskiot kulturen krug. Naodite se ~uvaat vo Zavodot i Muzej Ohrid. LIT.: P. Kuzman, Zlastrana – Neolitska naselba vo Ohridsko, „MAA“, 11, Skopje, 1990, 35–50. D. Z.

ZLATANOV-GRADOBORSKI, Dimitar (Gradobor~eto; Dimitrija Vulgaraki) (s. Gradobor, Solunsko, po~etok na XIX v., najdocna ok. 1840 ‡ 1860) ‡ sve{tenik, muzi~ki deec (kompozitor) i crkoven peja~ (tenor). Se zdobil so obrazovanie na gr~ki nastaven jazik, a potoa bil muzi~ki deec na Rilskata peja~ka {kola. Vo Solun go polo`il ispitot i stanal glaven peja~ na Katedralnata crkva, proslavuvaj}i se kako pro~uen peja~ vo Makedonija i vo Mala Azija pod imeto „Dimitroto Vulgaraki#. 572

Mito Zlatanoski

ZLATANOSKI, Mito (Laktiwe, 20. X 1946) – el. in`., red. prof., prodekan na ETF vo Skopje, rakovoditel na Institutot za ECRP, na laboratorijata za relejna za{tita, na Centarot za tehni~ka za{tita i pretsedatel na Studiskiot komitet za razvodni postrojki. Isto taka e avtor/koavtor na trudovi vo spisanija i zbornici od sovetuvawa, na studii, analizi, AP i NIP. Koavtor na sredno{kolski u~ebnik. Dal prilog kon metodite za analiza na rizicite od nesre}i vo EE postrojki i okolinata. LIT.: „Bilten na Univerzitetot ,Sv. Kiril i Metodij’ – Skopje#, br. 814, oktomvri 2002. Dr. R.

†ZLATEN GONG# ‡ me|unaroden bokserski turnir {to po pravilo se odr`uva sekoja godina. Prvpat go organiziral Bokserskiot klub †Skopje# vo Skopje (1969). Dosega se izvedeni vkupno 36 natprevari (1969–2006). Finalnite borbi se odr`uvaat vo Skopje, a kvalifikacionite i vo nekolku drugi gradovi. Na bokserot koj e proglasen od @iri-komisijata za najdobar, mu se vra~uva trofej vo forma na gong. Prv pobednik bil Zvonimir Vuin od BK †Banat# od Zrewanin, a od makedonskite bokseri Ace Rusevski od BK †Kumanovo# (1975 i 1978). Tripati go

Kompirova zlatica

ZLATICI (Chrysomelidae) – tvrdokrilni insekti. Teloto im e zaobleno i so metalen sjaj, ottuka i imeto (chrysis gr. = zlato; melon = jabolko). @iveat po listovite od ovo{kite i drugite {irokolisni drvja. Vo familijata zlatici spa|aat vidovi poznati kako {tetnici. [iroko rasprostranet {tetnik kaj nas e vidot kompirova zlatka (Leptinotarsa decemlineata Sey.). LIT.: Jon~e [apkarev, Zoologija na bez’rbetnite `ivotni, Skopje, 1991. V. T. K. – M. Kr.

ZLATKOVSKI, Du{ko (Kumanovo, 21. XII 1931) – grad. in`., red. prof. na Grade`niot fakultet vo Skopje (od 1981 do penzioniraweto vo 1996 g.) po grupata predmeti @eleznici. Bil direktor na grade`niot pogon na „Makedonski `eleznici#, a na Fakultetot rabotel od 1972 g., uspe{no prodol`uvaj}i go aktivnoto u~estvo vo razvojot i izgradbata na `elezni~kata i patnata mre`a vo RM. Napi{al u~ebnik po predmetot Goren stroj na `eleznici. Bil dekan na Grade`niot fakultet (1993–1995). Q. T. ZLATKU, Muhamet Rexep (Muhamet Rexhep Zllatku) (Debar, 1939) ‡

ZLETOVSKA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

pisatel i publicist. Osnovno obrazovanie zavr{il vo rodnoto mesto, a sredno u~ili{te vo Pri{tina. Diplomiral na Pravniot fakultet vo Skopje. Rabotel kako novinar-dopisnik na „Rilindja“ od Skopje i kako urednik na sp. „Jehona“. Bil glaven i odgovoren urednik vo „Flaka“. Pi{uva skici, reporta`i, patopisi, raskazi, romani, esei, drami i dr. Preveduva od albanski na makedonski i obratno.

BIBL.: Debar, 1968; Me arb[resh[t, Shkup, 1976 (So Arbre{ite, 1976); Zakonite ne `iveat kolku i planinite, Sk., patopisi i beletristika,1981; Error, 1990; Rani, 1995; Planot na kadijata; Odlu~uva Balkan, 1999; Zaglaveni vekovi, 2002. A. P.

vo grupata na metalite i legurite. Kristalizira teseralno, poretko se pojavuva vo oktaedarski i heksaedarski oblici, obi~no se pojavuva vo svitkani i deformirani agregati koi imaat oblik na dendriti, listovi, a vo nekoi slu~ai i vo masivni zrna. Bojata na zlatoto e karakteristi~no `olta, srebrenobela do portokalovocrvena. Ima metalen sjaj. Samorodnoto zlato ima golema ~istota i obi~no sodr`i do 99% zlato. Vo prirodata obi~no se pojavuva vo hidrotermalnite `ici vo asocijacija so kvarcot. Na podra~jeto na RM zlatoto se pojavuva vo epitermalnite nao|ali{ta {to se povrzani so mladiot vulkanizam i vo porfirskite nao|ali{ta na bakar. Komercijalna eksploatacija ima samo od rudite na oboeni metali vo koi zlatoto e primesa. Taka, vo rudata na bakarot (v. Bu~im), zlatoto e zastapeno od 0,3 do 0,4 g/t. Pri flotacijata zlatoto minuva vo koncentratot, a pri elektrorafiniraweto na dobieniot bakar toa se izdvojuva kako anoden mil. Milot se pretopuva i so elektroliza od nego se dobiva ~isto zlato, 500-600 kg godi{no. LIT.: B. Boev, V. Bermanec, T. Serafimovski, S. Lepitkova, S. Mikulcic, M. Soufec, G. Jovanovski, T. Stafilov, M. Najdovski, Alshar mineral assemblage, Geologica Macedonica, 15-16, Skopje, 2002. Bl. B. i Sv. H. J.

Plakatot na „Zlatno slavej~e“ vo Skopje (2005)

ZLATOVRV – MARKOVI KULI – srednovisoka planina {to se protega severno od Prilep, pome|u Stara Reka i Prilepska Reka vo severoisto~niot del na Pe-

†ZLATNO SLAVEJ^E# ‡ festival na detska pesna. Organizator e Sovetot za gri`i i vospituvawe na decata na grad Skopje. Prvo izdanie: 23. V 1971 g. Nekolku godini podocna go menuva terminot na odr`uvawe i zapo~nuva na Denot na osloboduvaweto na Skopje 13 Noemvri. Festivalot dosega produciral nad 800 pesni za decata od predu~ili{na i u~ili{na vozrast, a nekoi od niv stanaa hitovi i vlegoa vo antologijata na detskata pesna. Vo prvite godini kako avtori se javuvaat golem broj od kompozitorite na klasi~na muzika (K. Makedonski, B. Canev, S. To{evski, M. Nikolovski i dr.), a podocna preku nego se afirmiraat novi tvore~ki imiwa. Osnovopolo`nik i najaktiven vo celata istorija na festivalot e Aleksandar Xambazov, kako avtor, dirigent, umetni~ki direktor. Festivalot bil i pojdovna to~ka za afirmacija na golem broj poznati umetnici vo Makedonija. M. Kol. ZLATO – zaedno so srebroto, bakarot i olovoto se klasificira

Z

lagonija. Pretstavuva prirodna celina so povr{ina od 50 km². Najvisok vrv e Zlatovrv (1.422 m). Zlatovrv ima isklu~itelno prirodni vrednosti, a toa se najraznovidnite denudacioni oblici. Ovie vrednosti spored brojnosta, manifestacijata i izrazenosta na Zlatovrv pretstavuvaat raritetna pojava koja gi nadminuva i balkanskite granici. Zatoa Zlatovrv – Markovi Kuli e staven na privremenata lista na UNESKO vo Pariz za za{tita na T. And. prirodnoto nasledstvo. ZLETOVO – selo vo Probi{tipsko. Se nao|a od dvete strani na Zletovska Reka na nadmorska viso~ina od okolu 500 m. So Probi{tip e povrzano so regionalen asfalten pat. Toa e najgolemo selo vo Op{tina Probi{tip i vo minatoto bilo glavna naselba vo celata oblast. Naseleno so Makedonci, ~ij broj e vo porast. Vo 1953 g. vo nego `iveele 1.324 `., a vo 2002 g. toj broj se nagolemil na 2.477 `. Naselenieto se zanimava so zemjodelstvo. Ima nekolku trgovski i zanaet~iski du}ani, potoa osumgodi{no u~ili{te i zdravstvena stanica. Al. St. ZLETOVSKA EPARHIJA (XIV v.) – osnovana od despot Jovan Oliver (1347), koj{to go izgradil Lesnovskiot manastir „Sv. Arhangel Mihail# (sedi{teto na eparhijata); ukinata me|u 1371 i 1381 g. Episkopot Arsenij se spomnuva kako posleden zletovski episkop. Po ukinuvaweto teritorijata na Zletovskata eparhija $ bila dadena na sosednata Velbu`dska episkopija, a Lesnovskiot manastir bil daden pod vlast na manastirot Hilendar od Sveta Gora. LIT.: Ivan Snegarov, IstoriÔ na Ohridskata arhiepiskopiÔ, I–II, vtoro fototipno izdanie, SofiÔ, 1995; Ilija Velev, Pregled na srednovekovni crkvi i manastiri vo Makedonija, Skopje, 1990; Sava, ep. {umadijski, Zletovsko-strumi~ka eparhija, vo: Srpska pravoslavna crkva 1920-1970, Beograd, 1971; R. Gruji¢, Zletovsko-strumi~ka eparhija, vo: Azbu~nik Srpske pravoslavne crkve, Beograd, 1993. Rat. Gr.

Zletovska Reka

Markovi Kuli so Zlatovrv

ZLETOVSKA REKA – najgolema desna pritoka na r. Bregalnica. Izvira zapadno od Carev Vrv (2.082 m), na viso~ina od 1.620 m, 573

Z

ZLETOVSKO-STRUMI^KA

a vo Bregalnica se vliva na viso~ina od 293 m. Dolga e 56 km, ima vkupen pad od 1.327 m i prose~en pad od 23,7 ‰. Slivot zafa}a povr{ina od 460 km2. Vodite na ovaa reka se koristat za navodnuvawe, a so izgradba na ve{ta~kata akumulacija „Zletovica# }e se koristat i za vodosnabduvawe na gradovite Probi{tip, Ko~ani, Sveti Nikole, [tip i Vinica. Prose~niot godi{en protek e 1,67 m3/sec. Dr. V. ZLETOVSKO-STRUMI^KA EPARHIJA na MPC (1958–1989) – kako eparhija na SPC (formirana vo 1920 g.) ja opfa}ala teritorijata levo od r. Vardar i mestata od starite eparhii: Zletovsko-morodviska, Bregalni~komale{ka, Strumi~ka, Vardariotska i del od Poljanskata eparhija, so episkop so sedi{te vo [tip. Kako eparhija na MPC prv ja rakovodel nadle`niot arhierej episkopot Naum (1958–1977). Potoa administrirale mitropolitot Angelarij (1977–1979), episkopot Gorazd (1979–1986), mitropolitot Stefan (1986–1989). Vo 1989 g. eparhijata bila preimenuvana vo Bregalni~ka. LIT.: Ratomir Grozdanoski, Stefan Arhiepiskop Ohridski i Makedonski, Skopje, 2000; Done Ilievski, Makedonskoto pravoslavno sve{tenstvo vo borba za nacionalna i crkovna sloboda, Skopje, 1987; istiot, Avtokefalnosta na Makedonskata pravoslavna crkva, Skopje, 1972; Sava, ep. {umadijski, Zletovsko-strumi~ka eparhija, vo: Srpska pravoslavna crkva 1920-1970, Beograd, 1971; R. Gruji¢, Zletovsko-strumi~ka eparhija, vo: Azbu~nik Srpske pravoslavne crkve, Beograd, 1993. Rat. Gr.

Kiro Z’mbov

Z’MBOV, Kiro Ferdov (Ko~ani, 31. I 1931) – ~len na MANU nadvor od rabotniot sostav (1988). Nau~en sovetnik na Institutot za nuklearni nauki vo Vin~a, Belgrad. Doktoriral (1963) na PMF vo Belgrad. Prestojuval na postdoktorska specijalizacija na Univerzitetot Rajs vo Hjuston, SAD (1965–1967). Rabotel kako gostin-nau~nik vo Centarot za nuklearni istra`uvawa vo Jilih, Germanija (1973–1975) i vo Japonskiot institut za atomski istra`uvawa (JAERI) vo Tokai (1990). 574

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Nau~noistra`uva~kata aktivnost mu e naso~ena kon reaktivnosta i strukturata na neorganskite molekuli. Posebno se opfateni oblastite: kinetika na hemiski reakcii so primena na stabilni izotopi kako obele`uva~i; interakcija na neutralni ~esti~ki (atomi i molekuli) so usviteni metalni povr{ini; jonizacija i disocijacija na molekuli pri sudir so elektronski snopovi, kako i razvivawe na novi metodi za izotopska analiza na uraniumot. Najzna~ajnite rezultati mu se vo podra~jeto na masenospektrometriskoto ispituvawe na hemiski procesi na visoki temperaturi. Za taa cel, vo negovata grupa vo Vin~a e konstruiran specijalen masen spektrometar so visokotemperaturen reaktor i jonski izvor so monohromatiziran elektronski snop. Trudovite mu bile citirani okolu 730 pati. Imal bogata sorabotka so centrite za nuklearni istra`uvawa vo Jilih i vo Karlsrue, so Nacionalniot institut za standardi i tehnologija vo Va{ington i so Dr`avniot univerzitet †Lomonosov# vo Moskva. Bil pretsedatel na Jugoslovenskoto dru{tvo za masena spektrometrija i ~len na Nau~niot sovet na Me|unarodnoto dru{tvo za masena spektrometrija. Bil i direktor na Laboratorijata za fizi~ka hemija vo Vin~a. LIT.: †Bilten#, Devetto izborno sobranie, Makedonska akademija na naukite i umetnostite, Skopje, 1988, 59. B. [.

ZMEJSKI PESNI ‡ lirski, lirsko-epski i epski pesni. Gi opevaat zmejovite kako mitolo{ki su{testva, nivnite karakteristiki i odnosi so lu|eto. Vo narodnoto veruvawe zmejot e ma{ko dete {to go rodila `ena koja go nosela podolgo od obi~no. Se veruva deka sekoj sinor si imal svoj zmej {to go ~uval od razni {teti, a posevite od razni elementarni nepogodi vo vremeto na zreeweto. Zatoa toj e simbol na plodnosta. Se veruva deka postojano mesto na `iveewe na zmejovite im se visokite planini, kade {to `iveat vo pe{teri i sli~ni mesta. Vo narodnite pesni tie se opeani kako golemi qubovnici, poradi {to devojkite dobrovolno stapuvaat vo qubovni odnosi so niv (Stojna mi zmeja qubila...). Tie imaat mo} za metamorfoza, pa vo razni formi (kako oblak, kitka, podgrlence i sl.) se dobli`uvaat do devojkite, potoa grmnuvaat, gi grabnuvaat i gi nosat vo planinite ili vo pe{terite, so niv vodat qubov, im se ra|aat deca i so niv `iveat.

LIT.: Kiril Penu{liski, Obredni i mitolo{ki pesni, Izbor i redakcija d-r Kiril Penu{liski, Skopje, 1968; Marko Kitevski, Makedonska narodna lirika (mitolo{ki, trudovi, semejni, detski, humoristi~ni, qubovni pesni), Skopje, 2000. M. Kit.

ZMII (Ophidia, Serpentes) – podred `ivotni od redot lu{pesti vleka~i (Squamata), £ii pretstavnici gi naseluvaat re~isi site tipovi `iveali{ta. Ne se prisutni samo vo polarnite oblasti, a avtohtoni vidovi zmii nema vo Nov Zeland, na havajskite ostrovi i vo Irska. Dosega se poznati okolu 2.900 vida, od koi 34 vida ja naseluvaat Evropa. Se odlikuvaat so izdol`eni cilindri£ni tela (pokrieni so ro`ni lu{pi) {to zavr{uvaat so tenki opa{ki; dolgi se od 7 cm do 10 m, a spored nekoi soznanija do 11,4 m. Zmiite se mesojadi, no nekoi vidovi jadat samo jajca. Dolgo vreme izdr`uvaat bez hrana, osobeno vo tekot na zimskiot son. Imaat sposobnost da ja otfrlaat ro`natata obvivka (zmiska ko{ulka) nekolkupati vo godinata i na takov na£in se preslekuvaat. Bojata i {arite na ko`ata naj£esto soodvestvuvaat na sredinata {to ja naseluvaat. Site zmii se grupirani vo 12 familii, a od niv ~etiri gi naseluvaat Evropa i Makedonija. Kaj nas se registrirani 16 vida. LIT.: E. N. Arnold, A Field Guide to the Rep-

tiles and Amphibians of Britain and Europe, London, 2002; G. D`ukic – M. Kalezic, The biodiversity of amphibians and reptiles in the Balkan Peninsula, vo: Griffiths, Krystufek & Reed ed. „Balkan Biodiversity#, Dordrecht/Boston/London, 2004, 167–192; J-P. Gasc, A. Cabela, J. Crnobrnja-Isailovic, D. Dolmen, K. Grossenbacher, P. Haffner, J. Lescure, H. Martens, J. Martinez Rica, H. Maurin, M. Oliveira, T. Sofianidou, M. Veith, A. Zuiderwijk, Atlas of Amphibians and Reptiles in Europe, Paris, 1997. Sv. P. – V. Sid.

Dragai Zmijanac

ZMIJANAC, Dragi (Skopje, 25. II 1960) – aktivist na nevladiniot sektor, humanitarec. Osnova~ i izvr{en direktor na Prvata detska ambasada vo svetot †Me|a{i# vo Skopje (od 1992), promotor na pravata na decata vo zemjata i na pravata i za{titata na decata od nasilstvo i zloupotreba. R.

ZOGRAFSKI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

Znameto na Razlove~koto vostanie (1876)

Znameto na Kru{evskata Republika (1903)

ZMIORKI (Petromyzontidae) – familija najprimitivni organizmi od klasata kru`nousni (Cyclostomata), sporedna granka na ’rbetnicite, koi po nadvore{en izgled li~at na ribite (jagula), no se mnogu poprimitivno gradeni. Vo Makedonija se registrirani dva vida, vardarska zmiorka (Eudontomyzon hellenicus) i drimska zmiorka (Eudontomyzon stankokaramani).

Drimska zmiorka

LIT.: M. Beazley, Guide to Freshwater Fish of Britain and Europe, London; J. Crivelli, The Freshwater fish endemic to the Northern Mediterranean Region, Tour du Valat Publication, 1996; M. Naumovski, Ribite vo Makedonija, Skopje, 1995; S. Georgiev, Klu~ za odreduvawe na ribite (Osteichtyes) i zmijorkite (Cephalaspidomorpha) vo Republika Makedonija, Skopje, 1998. Sv. P. – V. Sid.

ZNAMETO NA RM. Na 11. VIII 1992 g., Sobranieto na RM usvojuva Zakon za znameto na RM, spored koj znameto na RM e „crveno so zlatno-`olto sonce, sonceto e so 8 osnovni i 8 sporedni son~evi zraci, blago zadebeleni vo prvata polovina, naizmeni~no i simetri~no naredeni okolu son~eviot disk, osnovnite son~evi zraci neposredno se odvojuvaat od son~eviot disk, a krajnata nadvore{na dol`ina na site 16 son~evi zraci se poklopuva so nadvore{nata periferija na sonceto, dijametarot na son~eviot disk e edna sedmina od {iro~inata na

Znameto na Republika Makedonija

Znameto na Kru{evskata ~eta (1903)

Z

Znameto na Makedonskata Znameto na Prvata Makedonska kolonija vo S.-Peterburg (1914) udarna brigada (1943)

znameto, odnosot na dijametarot na son~eviot disk i dol`inata na osnovniot son~ev zrak e 1:2, a odnosot na dol`inata na sporedniot i osnovniot son~ev zrak e 7:8, centarot na sonceto se poklopuva so to~kata vo koja se se~at dijagonalite na znameto, odnosot na {iro~inata i dol`inata na znameto e 1:2# (popularnoto Sonce od Kutle{/Vergina). Po potpi{uvaweto na Privremenata soglasnost za normalizacija na odnosite me|u RM i RG (13. IX 1995), poradi insistiraweto na RG za promena na znameto na RM, (prisvojuvawe ekskluzivno „pravo# vrz upotrebata na simbolot od Kutle{/Vergina od strana na RG i negovo zloupotrebuvawe vo kontekstot na sporot okolu imeto) na 5. X 1995 g. Sobranieto usvojuva nov Zakon za znameto na RM, spored koj znameto na RM e †crveno so zlatno-`olto sonce so osum son~evi zraci {to se prostiraat od son~eviot disk so pro{iruvawe do rabovite na znameto, son~evite zraci se vkrstuvaat po dijagonala, horizontala i vertikala, dijametarot na son~eviot disk e edna sedmina od dol`inata na znameto, centarot na sonceto se poklopuva so centarot vo koj se se~at dijagonalite na znameto, odnosot na {iro~inata i dol`inata na znameto e 1:2#. T. Petr. ZNAMIWA NA MAKEDONSKOTO OSLOBODITELNO DVI@EWE ‡ nacionalnoosloboditelni voeni simboli na makedonskiot narod. Raznite makedonski ajdutski i komitsko-revolucionerni dru`ini, odredi i voeni edinici vo osloboditelnite vostanija koristele znamiwa so razni boi i obele`ja. Vo Razlove~koto vostanie (1876) se veelo svileno zname so ognen crven lav bez kruna na `olto pole, so natpisot: †Makedon˜x ‡ stanete da vi osvoboda#, izraboteno spored †Stematografijata# (1741) na Hr. @efarovi~. Vo Ilindenskoto vostanie sekoja ~eta imala svoe razli~no zname. Pod vlijanie na istata †Stematografija#

~esto se koristel lavot kako simbol so dodatni ukrasi: me~, sabja ili pu{ka vo {epite, ili kako gi kine sinxirite, so polumese~ina i yvezda {to gi gazi, no i so razni drugi re{enija ‡ moma kako simbol na Makedonija (pod vlijanie na Francuskata revolucija), koja go kine sinxirot na ropstvoto, so turski znamiwa i oru`je pod nejzinite noze (vo nered) i so zname vo levata raka so mo{ne ~estiot natpis †Sloboda ili smrt#. Makedonskata artileriska edinica vo [panskata gra|anska vojna upotrebuvala makedonsko zname so crvena osnova i so petokraka yvezda. Vo vremeto na NOB sekoja edinica na NOV i POM imala i svoe posebno zname, glavno so crvena podloga, `olti rabovi i proleterski simboli (petokraka, srp i ~ekan). Izvesno vreme G[ na NOV i POM go koristel crveno-crnoto zname (Lopu{nik, 1943), no potoa bilo oficijalizirano tradicionalnoto crveno zname so `olta petokraka vo gorniot lev agol, ozakoneto i so prviot Ustav na DFM (31. XII 1946). LIT.: D-r Aleksandar Matkovski, Grbovite na Makedonija. Prilog kon makedonskata heraldika, Skopje, 1970, 147&151; D-r Simo Mladenovski, Makedonskite nacionalni simboli vo tekot na NOB, †Glasnik#, INI, 48, 1&2, Skopje, 2004, 23&42; istiot, Dr`avnite simboli na Republika Makedonija, Republika Makedonija 60 godini po ASNOM. Zbornik od nau~niot sobir po povod {eesetgodi{ninata od ASNOM odr`an vo Skopje na 15&16 dekemvri 2004 godina, MANU, Skopje, 2005, 357&373. S. Ml.

ZOGRAFSKI PALIMPSEST – v. Fragmenti na glagolski staroslovenski tekstovi. ZOGRAFSKI, Dan~o (Veles, 23. IV 1920 – Skopje, 9. I 1997) – nau~en rabotnik, istra`uva~ na po{irokoto podra~je na ponovata istorija na makedonskiot narod i posebno na poleto na stopanskata istorija na Makedonija, redoven profesor na Ekonomskiot fakultet vo Skopje, op{testven deec i pedagog, akademik. Osnovno obrazovanie i gimnazija zavr{il vo rodniot grad (1939), pravo studiral vo Belgrad, a diplomiral vo 575

Z

ZOGRAFSKI

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

pretstavuvaat bazi~ni trudovi od ovaa oblast.

Dan~o Zografski

Sofija. Vo Belgrad zavr{il i dvegodi{ni studii na Institutot za op{testveni nauki (1950– 1952). Svojot raboten vek go zapo~nal kako glaven urednik na v. „Nova Makedonija#. Po osnovaweto na Ekonomskiot fakultet vo Skopje bil izbran za nastavnik po predmetot Stopanska istorija (1950). Doktoriral na Ekonomskiot fakultet vo Belgrad (1962). Bil dekan na Ekonomskiot fakultet vo Skopje, vo dva mandata ja vr{el funkcijata direktor na Institutot za nacionalna istorija vo Skopje, pove}e godini bil republi~ki i sojuzen pratenik i vr{el drugi odgovorni op{testveni funkcii. Za dopisen ~len na MANU e izbran vo 1981 g., a za redoven vo 1986. Bil ~len na Pretsedatelstvoto na Me|unarodnata komisija za slavisti~ki prou~uvawa, ~len na Komisijata za istorija na SKJ, pretsedatel na Komisijata za istorija na SKM, ~len na potesnite redakcii na Istorijata na makedonskiot narod, na istoriite na SKJ i na SKM, urednik na spisanieto „Glasnik# na Institutot za nacionalna istorija, ~len na redakcionite odbori na spisanijata „Istorija#, „Pogledi#, „Acta historicoeconomica Jugoslaviae# i dr. Negoviot nau~en opus go so~inuvaat preku 200 monografii, statii, zbirki na dokumenti i drugi prilozi. Negovite odbrani dela bea publikuvani vo {est knigi (1986). Pokraj opstojnite istra`uvawa vo soodvetnite fondovi vo arhivite vo zemjata, iscrpni istra`uvawa vr{el i vo arhivite vo Belgrad, Zagreb, Saraevo, Sremski Karlovci, Viena, Bon, Potsdam, Koblenc, Frajburg, Bern, Praga, Amsterdam i London. U~estvuval na brojni doma{ni i me|unarodni kongresi i nau~ni sobiri. Toj e istra`uva~ na zaroduvaweto na kapitalisti~kite elementi vo Makedonija i na makedonskoto socijalisti~ko i rabotni~ko dvi`ewe. Negovite istra`uvawa od oblasta na stopanskata istorija na Makedonija, a posebno onie {to se odnesuvaat na periodot na osmansko-turskoto vladeewe, 576

IZV. i LIT.: Spomenica po povod 40-godi{ninata od osnovaweto na Ekonomskiot fakultet vo Skopje (1950–1990), Ekonomski fakultet, Skopje, 1990; Spomenica po povod 50-godi{ninata od osnovaweto na Ekonomskiot fakultet vo Skopje (1950–2000), Ekonomski fakultet, Skopje, 2000; D-r Risto Hristov, Odbrani dela (I–VI) na akad. Dan~o Zografski, „Istorija#, XIII, 1–2, Skopje, 1987; D-r Dan~o Zografski (1920–1997), MANU, Skopje, 1997; Bibliografija na nau~no-stru~ni trudovi (na nastavnicite i sorabotnicite na Ekonomskiot fakultet vo Skopje) 1950–2000, 1950–2001, 1950–2003, Ekonomski fakultet, Skopje, 2000; 2002, 2004; d-r Risto Hristov, Izbor od bibliografijata na objaveni trudovi na profesorot d-r Dan~o Zografski, „Glasnik# na INI, XXIV, 3, Skopje, 1980; D-r Dan~o Zografski (1920–1997), MANU, Skopje, 1997. BIBL.: Egejska Makedonija vo na{ata nacionalna istorija (koavtor), Skopje, 1951; Makedonskiot taen revolucioneren komitet i „Otm’{tenie#, Skopje, 1954; Izve{tai od 1903–1904 godina na avstriskite pretstavnici vo Makedonija, Skopje, 1955; Za rabotni~koto dvi`ewe vo Makedonija do Balkanskata vojna, Skopje, 1950; O radni~kom pokretu u Makedoniji do Balkanskog rata, Beograd, 1951; Jugoslovenskite socijalisti i makedonskoto pra{awe, Skopje, 1962; Razvitokot na kapitalisti~kite elementi vo Makedonija za vreme na turskoto vladeewe, „Kultura#, Skopje (I izd. 1967, II izd. 1980); Avstriski dokumenti za istorijata na makedonskiot narod 1905–1906, I, Skopje, 1976; Avstriski dokumenti za istorijata na makedonskiot narod 1907–1908, t. II, Skopje, 1981; Odbrani dela, I-VI, Skopje, 1986; Za makedonskoto pra{awe, Skopje, 1990. R. H.

NOM. Po Osloboduvaweto bil pretsedatel na Gradskiot naroden odbor na Skopje (1945-1947), minister za {umarstvo, za narodno zdravje i socijalna politika i republi~ki pratenik. BIBL.: KPJ i VMRO (Obedineta) vo Vardarska Makedonija vo periodot 19201930, INI, Skopje, 1974 (so koavtor); Gradskiot narodnoosloboditelen odbor na Skopje, †13 Noemvri#, br. 3, Skopje, 1964. LIT.: Po~ina Dim~e Zografski, †Nova Makedonija#, XLI, 13781, Skopje, 4. VI 1985, 3. S. Ml.

ZOGRAFSKI, Zlatko (Skopje, 1954) – red. prof. po informatika na ETF vo Skopje i na South Carolina State University vo SAD. Doktoriral na ETF vo Qubqana (1990). Prestojuval i predaval na pove}e univerziteti vo SAD i vo Velika Britanija. Nau~ni oblasti: robotika i ve{ta~ka inteligencija; kompjuterski sistemi; kompjuterska grafika i digitalni mediumi. Toj e nagraden na ETAN vo 1991 g. za najdobar trud od ve{ta~ka inteligencija. Objavil pove}e od 40 truda na konferencii, vo spisanija i vo knigi. Dr. M.

Todor Zografski

Dim~e Zografski

ZOGRAFSKI, Dim~e (Veles, 27. X 1898 ‡ Skopje, 3. VI 1985) ‡ aktivist na VMRO(Ob) i op{testvenik. Bil ~len na Komunisti~kata mladina na Bugarija (1919), a potoa stanal ~len na KPJ (1920), sekretar na MK na KPJ vo [tip (1923) i ~len na Oblasniot komitet na PK na KPJ za Makedonija (1926-1927), poradi {to bil uapsen i osuden (1927-1932). Podocna bil ~len na Oblasniot komitet na VMRO(Ob). Vo vremeto na NOAVM bil ~len na ANOK. Bugarskite vlasti go internirale vo Gorna Xumaja (1944), a po vra}aweto bil ~len na Izvr{niot odbor na ilegalniot Gradski NOO na Skopje i ~len na AS-

ZOGRAFSKI, Todor (Veles, 1895 ‡ Ohrid, 6. II 1985) ‡ ~asovni~ar i nacionalen deec. Vo rodniot grad zavr{il progimnazija, a potoa saat~iski zanaet vo ]ustendil i vo Gorna Xumaja. Vo Veles bil sekretar na Me{ovitiot sindikat (1909), ~len na Rabotni~koto socijalisti~ko dru{tvo †Klasovo edinstvo# (1909) i ~len na Socijal-demokratskata organizacija (1910). Kako sindikalen funkcioner, izvesno vreme prestojuval vo [vajcarija i vo Francija (1912‡1918). Kako ~len na KPJ (1920) i na MK na KPJ vo Veles (1922/3), u~estvuval vo izdavaweto na v. †Iskra# (1922), bil delegat na Tretata zemska konferencija na KPJ (Belgrad, 1925) i ~len na Inicijativniot odbor za osnovawe na VMRO(Ob) vo Vardarskiot del na Makedonija (1925). Izvesno vreme bil i sekretar na Oblasniot komitet na KPJ za Makedonija i sekretar na Oblasniot komitet na VMRO(Ob) (1929),

ZONACIJA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

poradi {to bil uapsen i osuden (1929-1932). Vo vremeto na NOAVM bugarskite vlasti go internirale vo Gorna Xumaja (1944). Po Osloboduvaweto bil pretsedatel na Gradskiot odbor na Narodniot front, pomo{nik-minister za komunalni raboti vo Vladata na SRM i dr. BIBL.: KPJ i VMRO (Obedineta) vo Vardarska Makedonija vo periodot 19201930, INI, Skopje, 1974 (so koavtor). LIT.: Todor Zografski, In memoriam, †Nova Makedonija#, XLI, 13666, Skopje, 7. II 1985, 3. S. Ml.

Tomislav Zografski

ZOGRAFSKI, Tomislav (Veles, 29. III 1934 ‡ Skopje, 14. I 2000) ‡ kompozitor. Studiite po kompozicija gi zavr{uva na Muzi~kata akademija vo Belgrad (M. @ivkovi}, 1961). Od 1967 g. do krajot na `ivotot e profesor na Fakultetot za muzi~ka umetnost vo Skopje. Toj e eden od najistaknatite pretstavnici na makedonskata sovremena muzika. Vo svojata prva tvore~ka etapa, pod vlijanie na S. Prokofjev i I. Stravinski, prv vo makedonskata muzika vnesuva elementi na muzi~kiot neoklasicizam. Vo ponatamo{niot kompozitorski razvoj, Z. prifa}a pomoderen na~in na muzi~ko izrazuvawe, baraj}i sopstven izraz vo aktuelnite muzi~ki struewa, no zadr`uvaj}i, vo transformiran vid, i elementi od prethodniot period. Vo vokalno-instrumentalnite dela od ovoj period, karakteristi~no e obra}aweto na avtorot kon makedonskata svetovna i duhovna muzi~ka tradicija, kako izvor na tvore~ka inspiracija. Z. e avtor na dela od pove}e muzi~ki rodovi. Toj gi iskoristuva tonskite nizi na tradicionalnata makedonska muzika, kako na pr. vo ciklusot „Zapisi# za dlabok glas i pijano (1963), edno od najzrelite dela vo negoviot opus, kade vklu~uva fragmenti od vizantisko-slovenskata ostavina na makedonska po~va, t.e. melodiski fragmenti od t.n. papadikisko peewe na sv. Jovan Kukuzel od XIV v. Vo ist stil e napi{an i oratoriumot „Pohvala Kirilu i Metodiju#, za bas, recitator, hor

Z

i orkestar (1969). Me|u kamernite dela na avtorot se izdvojuva „Esej za do`dot#, ciklus za visok glas i orkestar (1982). B. Ort. ZOGRAFSKO EVANGELIE – glagoli~ko ~etveroevangelie od krajot na X – po~. na XI v. koe se nao|a na 272 l. od kodeksot {to sodr`i vkupno 304 l. i se ~uva vo S.Peterburg, RNB, sign. Glag.1. Nekoga{nata praznina od edna tetratka (l. 41–57 = Mt 16:19– 24:20) popolneta e so glagoli~ki tekst {to poteknuva od XI–XII v. (t.n. Zografsko evangelie). Del od 15 l. (od vkupno 16 l.) na ovaa tetratka go sodr`i t. nar. Zografski palimpsest (t.n. Fragmenti na glagoli~ki stsl. tekstovi). Poslednite 16 l. od kodeksot sodr`at meseceslov od XIII v. i se pi{uvani so kirilica. Pronajdeno vo 1843 g. vo Zografskiot manastir na Sv. Gora (Atos) od A. Mihanovi}. Prepisot se locira vo Makedonija. Arhai~ni paleografski i jazi~ni crti se otkrivaat osobeno vo fonologijata, dodeka vo morfologijata se javuvaat nekoi ponovi pojavi. Vo leksikata, pokraj arhai~nata ohridska tradicija, se zabele`uvaat tragi i od simeonovskata redakcija na stsl. jazik. Zografskoto ev. bilo predmet na brojni prou~uvawa koi imaat kontinuitet od 1877 g. i vo koi, po Van Vejk i Grunski, osobeno se istaknuva pridonesot na J. Kurc i L. Mo{iwski.

Zografsko Evangelie (krajot na X & po~. na XI v.)

LIT.: (izbor) V. Jagi}, Quattuor evangeliorum Codex glagoliticus olim Zographensis nunc Petropolitanus, Berolini, 1879, repr. Graz, 1954 (izd. vo kir. transkr.); J. Kurz, K Zografskému evangeliu, „Slavia#, 9, 1930, 683–696; 11, 1932, 385–424); L. Moszyvki, J&zyk Kodeksu Zografskiego. Cz. I. Imi& nazywaj%ce (rzeczownik), Wroclaw–Warszawa–Krakow–Gdavsk, 1975; Cz. II. Imie okreslajace i zastepcze (przymiotnik, liczebnik, zaimek), Wroclaw–Warszawa–Krakow–Gdansk–Qod`, 1990. Zd. R.

Cvetanka Zoj~evska

ZOJ^EVSKA, Cvetanka (Prilep, 27. II 1946) ‡ teatarski kriti~ar. Zavr{ila Filozofski fakultet vo Skopje, dolgogodi{en novinar vo vesnikot †Ve~er#, od 2000 g. urednik na Kulturnata rubrika vo vesnikot †Vest#. So teatarska kritika se zanimava od 1990 g. Ima napi{ano nad 700 teatarski kritiki. Avtor na knigata †Identitetot ne e nejasna magla#. R. St. ZONACIJA NA VEGETACIJATA NA MAKEDONIJA. Vegetaciskata pokrivka na Makedonija se poka`uva vo vid na pojasi, analogno na klimatskite i po~venite pojasi. Tie detalno se opi{ani vo monografijata od \. Filipovski, R. Rizovski i P. Ristevski „Karakteristiki na klimatsko-vegetaciskite zoni (regioni) vo Republika Makedonija# (MANU, posebno izdanie, 1996). Vrz osnova na fizionomijata, vegetaciskata pokrivka mo`e da se ras~leni na dabov, bukov, subalpski i alpski region. Prvite tri se pretstaveni so zonalni {umi, a ~etvrtiot region so trevni fitocenozi. Daboviot region e od nizinite do 1.100 m nadmorska viso~ina. Vo Makedonija toj zazema okolu 73% od vkupnata teritorija. Vo pogled na klimata, zna~ajna karakteristika dava pove}e ili pomalku izrazeniot leten su{en period. Ovoj region se deli na: 1. Zona na dabot prnar (Quercus coccifera) – submediteransko podra~je. Srednogodi{nata temperatura iznesuva od 14o–15o S i prose~no godi{no koli~estvo vrne`i okolu 700 mm, so minimum vo letniot period. 2. Zona na dabot blagun (Quercus pubescens) – preodno submediteransko-toplokontinentalno podra~je {to gi zafa}a kotlinite vo Centralna Makedonija i po dolinite na rekite navleguva do 600 m nadmorska viso~ina. Ova podra~je zazema okolu 34% od vkupnata teritorija na RM i e najgolemo. Srednogodi{nata temperatura se dvi`i me|u 12o i 14o S, a vrne`ite iznesuvaat 470-600 mm, so minimum vo letniot period. 577

Z

ZOOANTROPOGENI

3. Zona na dabot ploska~ (Quercus frainetto) – toplokontinentalno podra~je. Rasprostraneto e po visokite kotlini na Isto~na i Zapadna Makedonija, me|u 600 i 900 m nadmorska viso~ina, na koja gradi pojas i vo Vardarskata Dolina. Ova podra~je zazema okolu 28% od vkupnata teritorija na RM. Srednogodi{nata temperatura se dvi`i me|u 9o i 12o S, a vrne`ite iznesuvaat me|u 600 i 800 mm, so minimum preku letoto. 4. Ladnokontinentalna zona (Quercus petraea) – visinski pojas me|u 900 i 1.100 m nadmorska viso~ina. Isprekinat pojas so jazici od supplaninska bukova {uma. Ne e zastapen na pograni~nite planini kon Bugarija. Srednogodi{nata temperatura se dvi`i me|u 8o–9o S, a srednogodi{nata koli~ina na vrne`i se dvi`i me|u 700–800 mm, so minimum preku letoto. Zazema 9% od vkupnata teritorija na RM. Bukoviot region – opfa}a bukovi, bukovo-elovi {umi, a se sre}avaat i beloborovi, crnoborovi i molikovi {umi na sekundarni stani{ta. Zafa}a okolu 22 % od vkupnata teritorija na RM. Za klimata e karakteristi~no {to nema su{en period i maglite po~nuvaat od rana esen do docna prolet. Ova podra~je se deli na supplaninska zona 1.100–1.300 m nadmorska viso~ina, isprekinata so gorunovi {umi. Srednogodi{nata temperatura iznesuva 8o–9o S, a koli~inata na vrne`i e okolu 800 mm. Povisoko se nadovrzuva planinska bukova {uma ili bukovo-elova {uma me|u 1.300 i 1.700 m nadmorska viso~ina. Srednogodi{nata temperatura e okolu 7o S, a vrne`ite iznesuvaat okolu 1.100 mm. Ova podra~je e optimalno za razvoj na postojnata vegetacija. Subalpska zona – se protega od 1.700–2.200 m nadmorska viso~ina. Se sre}avaat {umi od molika, smr~a, bel bor, buka i zafa}a 4% od teritorijata na RM. Srednogodi{nata temperatura se dvi`i me|u 4o–5o S, a vrne`ite me|u 1.100–1.300 mm. So uni{tuvawe na {umite se sozdadeni pasi{ta na golemi prostranstva. Na mnogu strmnite mesta nastanuvaat poroi {to gi poplavuvaat zemjodelskite povr{ini, naselbite i nanesuvaat {teti, pa poradi toa se nastojuva da se izvr{i po{umuvawe na erozivnite tereni. Alpski region (zona) – se nao|a nad 2.200 m nadmorska viso~ina i zafa}a 1% od teritorijata na RM. Nema uslovi za razvoj na drvenesta vegetacija, zatoa se sre}avaat trevesti fitocenozi. R. R. 578

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

ZOOANTROPOGENI VLIJANIJA VO [UMITE VO MAKEDONIJA. Vo anti~kiot period narodite {to `iveele vo Makedonija gi koristele {umite na dabot prnar za brstewe na ovcite. Povisoko vo planinite ja uni{tuvale {umata za dobivawe letni pasi{ta. Toa bilo pri~ina za pojava na poroi i poplavi. Zatoa poznatiot gr~ki filozof Platon se protivstavil na uni{tuvaweto na {umata. Paralelno so razvitokot na ~ove~koto op{testvo rastela potrebata za obrabotliva zemja i pasi{ta i sè pove}e se uni{tuvala {umata i toa najnapred na dabovite blagun i ploska~, a podocna i na site drugi {umi {to mu bile na dofat na mesnoto naselenie. Vo XIX v., koga sredstvata za se~a i dotur stanale pousovr{eni, se zapo~nalo so se~a na bukovi {umi za industriska prerabotka. Vo periodot na vladeeweto na Rimskata Imperija bile uni{teni {umite na dabot blagun vo Centralna Makedonija. Toa predizvikalo izmivawe na ezerskite sedimenti i na povr{ina se pojavile soleni paleogeni sedimenti, a na niv se pro{irile stepski i pustinski elementi. Sostojbata se vlo{ila vo sredniot vek koga se doselilo tursko naselenie. Na mesta kade {to se so~uvani neogenite sedimenti sè u{te se nao|aat fragmenti od blagunovi {umi. Vo srednovekovniot period se pusto{eni {umite na blagunot i vo klisurite i na dostapni mesta vo gradovite, na pr., vo Prilepsko, Vele{ko, Bitolsko, Ohridsko i na drugi mesta. Vo vremeto na car Du{an, na Osogovo nad Kriva Palanka se vr{ele povr{inski iskopi na `elezna ruda, a bukata bila uni{tuvana. Poradi toa nastanale poroi i poplavi. Od tie pri~ini, vo Du{anoviot zakonik (1349 –1354), na rudarite im se zabranuvalo uni{tuvawe na {umata. Vo periodot na vladeeweto na Osmanliskoto Carstvo se se~ele dabovi {umi. Glavni potro{uva~i bile gradskite i selskite doma}instva i bawite. Vo bukovite {umi mnogu se proizveduval i drven jaglen. Vo vtorata polovina na 19 v. bezmilosno se se~at bukovite {umi. Vo toa vreme, evropskiot kapital navleguval i vo evropska Turcija. Trgovcite od Solun ja prezemale eksploatacijata na bukovite {umi vo Male{evskite i Mariovskite Planini i na Pelister. Samo vo Mariovo imalo 37 pilani poto~ari, a bi~enata gra|a so karavani e nosena vo Solun. Za Solun se transportiralo drvo so splavovi po Vardar. So eksploatacijata ne bile zafateni bukovite {umi na te{ko dostap-

So Du{anoviot zakonik (XIV v.) se zabranuvalo uni{tuvaweto na {umite

nite tereni na Pla~kovica, Dudica, Karaorman, Pesjak i drugi, koi po Vtorata svetska vojna bile stopanisuvani so metodi na trajno koristewe i na niv e planirana drvnata industrija. R. R. ZOOGEOGRAFSKI OBLASTI – naukata {to go izu~uva rasprostranuvaweto na `ivotnite na Zemjinata topka i gi utvrduva osnovnite zakonomernosti na toa rasprostranuvawe se vika zoogeografija. Teritorijata na Makedonija pripa|a kon dva zonobioma – zonobiom na mediteranski polupustini (karakteristi~ni vidovi: Carduus hamulosus, Acanthus aculeatus, Eryngium campestre, E. palmatum, Carthamus lanatus, Stachys recta) i zonobiom na submediteranski balkanski {umi (karakteristi~ni vidovi: Quercus pubescens, Q. conferta, Q. trojana, Q. cerris, Ostrya carpinifolia, Corylus colurna, Celtis australis, Crataegus orientalis, Cotynus cogygria, Syringa vulgaris, Acer tataricum, A. monspessulanum, Tilia argentea, Platanus orientalis, Juglans regia, Pinus nigra), a vo vid na lokalni, individualizirani oazi, glavno po te~enieto na rekata Vardar, se javuva i zonobiomot na mediteranski primorski {umi i makii (karakteristi~ni vidovi: Junioerus oxycedrus, Paliurus aculeatus, Buxus sempervirens). Vertikalnata ras~lenetost na reljefot vo Makedonija dozvoluva da se diferenciraat u{te pet orobiomi – balkanski srednoevropski {umi (postoi posebna makedonska kraina, a karakteristi~ni vidovi se: Fagus silvatica, Fraxinus excelsior, Carpinus betulus, Corylus avellana, Quercus robur, Q. petraea, Berberis vulgaris), evropski {umi od tipot na tajgi (slabo zastapeni vo Makedonija), evropski visokoplaninski kamewari, tundri i visokoplaninski pasi{ta (karakteristi~ni vidovi: Dr-

ZULFI]ARI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

yas octopetala, Vaccinium uliginosum, Arctostaphylos uva-ursi, Empetrum hermafroditum, Eriophorum vaginatum…), mediteranski planinski {umi na kamewari (karakteristi~ni vidovi: Pinus peuce, P. heldreichii, P. nigra subsp. palasiana, Abies borisii-regis, Daphne oleoides, Daphne blagayana, Bruckenthalia spiculifolia…) i ju`nobalkanski planinski kamewari i suvi pasi{ta (karakteristi~ni vidovi: Acantholimon echinus, Arabis bryoides, Ramonda nathaliae, Ramonda serbica, Narthecium scardicum…). D. Pr.

„Veterina“ vo Skopje i direktor na Veterinarnata uprava na Makedonija (28. VII 1995) do krajot na `ivotot.

LIT.: In memoriam, „Ve~er“, XXXIV, 10250, Skopje, 8. VIII 1996, 4. S. Ml.

ZOSIM I (HV¶¶ v.) – ohridski arhiepiskop (1662–1669). Prvpat se spomenuva kako ohridski poglavar vo eden akt od 1663 g. Verojatno bil direkten naslednik na arhiepiskopot Ignatij I. Kako ohridski poglavar se spomenuva nekolku pati (1666, 1667, 1668 i posleden pat 1669 g., koga po~inal). LIT.: I. Snegarov, Istori® na Ohridskata arhiepiskopi®-patriar{i®, t. 2, Sofi®, 1995; A. Matkovski, Odnosite pome|u Ohridskata arhiepiskopija i osmanskata dr`ava, „Glasnik# na INI, XVI, 2, Skopje, 1972. Al. Tr.

Laboratorija vo Zoolo{kiot zavod

ZOOLO[KI ZAVOD – nau~noistra`uva~ka ustanova vo ramkite na Institutot za biologija na PMF vo Skopje. Nau~noistra`uva~kata dejnost na Zoolo{kiot zavod se odviva glavno vo dve nasoki: 1) faunisti~ki, zoogeografski, ekolo{ki i zoocenolo{ki istra`uvawa na oddelni grupi `ivotni i 2) histolo{ki, odnosno citolo{ki istra`uvawa na oddelni organi kaj nekoi `ivotni, glavno ’rbetnici. Formiran e vo 1946 g. Nastavno-nau~nata dejnost na Zavodot e organizirana vo laboratoriite po citologija i histologija, molekularna biologija, invertebrata, animalna ekologija so zoogeografija, vertebrata i sporedbena anatomija. Vo Zavodot rabotat edinaeset nastavnici i asistenti i dvajca laboranti. D. Pr. ZORI], Mihajlo (s. Josifovo, Valandovsko, 12. V 1944 – Skopje, 6. VIII 1996) – doktor na naukite od oblasta na veterinata. Diplomiral na Veterinarniot fakultet vo Saraevo (1970), a doktoriral na Univerzitetot vo Zagreb od oblasta na ekonomikata vo sto~arstvoto (1983). Rabotel kako veterinaren tehni~ar vo ZIK „Izvorski“ vo Bogdanci i ZIK „Anska Reka“ vo Valandovo (1962 –1965 i 1982–1983), direktor na Veterinarnata stanica vo Valandovo (1970–1978), pretsedatel na Izvr{niot sovet na Sobranieto na Valandovo (1978–1982), generalen direktor na ZIK „Anska Reka“ vo Valandovo (1983–1991), koordinator za izvoz-uvoz vo AD

Z

ZOSIM II (HV¶¶ – po~. na HV¶¶¶ v.) – ohridski arhiepiskop (1695– 1709). Za poglavar na Ohridskata arhiepiskopija bil izbran na 9. VII 1695 g. Vtorpat bil hirotonisan za ohridski arhiepiskop me|u 1. V ili VIII 1708 g. Na prestolot na Ohridskata crkva se iska~il po tretpat na 11. VI 1708 g. Kako ohridski arhiepiskop se sretnuva sè do 4. VI 1709 g., koga po tretpat bil soboren. LIT.: I Snegarov, Istori® na Ohridskata arhiepiskopi®-patriar{i®, II, Sofi®, 1995; J. Bel~ovski, Hronolo{ki spisok na poglavarite na Ohridskata arhiepiskopija /patrijar{ija/, „Godi{en zbornik na Bogoslovskiot fakultet ’Sv. Kliment Ohridski’#, kn. 8, Skopje, 2002. Al. Tr.

Zrnovska Reka

ZRNOVSKA REKA – leva pritoka na r. Bregalnica. Izvira pod vrvot Lisec (1.754 m), od ju`nite padini na planinata Pla~kovica, na viso~ina od 1.420 m, a se vliva kaj seloto Zrnovci, na viso~ina od 325 m. Dolga e 21 km, ima vkupen pad od 1.095 m, a prose~niot pad iznesuva 52,1 ‰. Vodite od ovaa reka se koristat za navodnuvawe na zemjodelskite povr{ini i za proizvodstvo na elektri~na energija. Dr. V. ZRNOVCI – selo vo Ko~ansko. Se nao|a na ju`nata strana na Ko~anskata Kotlina, vo podno`jeto na planinata Pla~kovica, na nadmorska viso~ina od okolu 380 m. So regionalni pati{ta e povrzano na sever so Ko~ani i na istok so Vinica. Toa e naseleno so Makedonci, a nivniot broj iznesuva 2.221 `. Glavno zanimawe na naselenieto e proizvodstvoto na oriz. Zrnovci e sedi{te na op{tina koja zafa}a povr{ina od 5.582 ha, a ima 3 naseleni mesta so

Panorama na seloto Zrnovci

†ZOTO# – albanska organizacija (1943–1944), formirana od Germancite. Imala razgraneto ~lenstvo na okupiraniot del od Makedonija, se borela za za~uvuvawe na „Golema Albanija#. U~estvuvala vo podgotvitelnite akcii so balistite i Germancite za masovni ubistva i proteruvawa na Makedoncite. Se rasformirala vo noemvri 1944 g. LIT.: \or|i Malkovski, Politi~kite partii i organizacii vo Makedonija vo Vtorata svetska vojna 1941–1944, Skopje, 2002. \. Malk.

3.264 `. Ima osumgodi{no u~ili{te, zdravstvena stanica, orizova fabrika i razviena zemjodelska organizacija. Al. St. ZULFI]ARI, Azem (Azem Zulfiqari) (s. Raven, Gostivarsko, 6. XII 1925) ‡ politi~ar i op{testvenik. Bil ~len na SKM (od 1948). Ja zavr{il Visokata {kola za politi~ki nauki vo Belgrad (1962). Bil u~itel, prosveten inspektor, {ef na Otsekot za prosveta na Sobranieto na Op{tina Gostivar, potpretsedatel na Okoliskoto sobranie vo Tetovo, 579

Z

ZURLA

pretsedatel na Sobranieto na Op{tina Gostivar i pretsedatel na Republi~kata konferencija na SSRNM (1967‡1969). Isto taka, bil i na razni rakovodni dol`nosti vo SKM: ~len na Sekretarijatot na Op{tinskiot i na Okoliskiot komitet na SKM vo Gostivar i vo Tetovo, ~len na CK na SKM, ~len na CK na SKJ i na Pretsedatelstvoto na CK na SKJ. Osven toa, vo dva mandata bil i republi~ki pratenik, potpretsedatel na Izvr{niot sovet na SRM, ~len na Sojuznata konferencija na SSRNJ, ~len na Pretsedatelstvoto (od mart 1980) i pretsedatel na Republi~kata konferencija na SSRNM (1981), ambasador na SFRJ vo Burmanskata Unija, ~len na Sovetot na Federacijata, ~len na Pretsedatelstvoto na CK na SKM, ~len na Komisijata za kadrovska politika na Pretsedatelstvoto na CK na SKM i ~len na Komisijata za sorabotka so komunisti~kite i rabotni~kite partii i drugi progresivni dvi`ewa, ~len na Republi~kiot op{testven sovet za odnosi so stranstvo (1981) i dr. LIT.: (Azem Zulfi}ari), „Borba#, LX, 50, Beograd, 21. II 1981, 3. S. Ml.

ZURLA ‡ muzi~ki naroden duva~ki instrument so dve jazi~iwa od tipot na oboa. Spored razli~nite golemini, vo Makedonija se koristele tri vida zurli: kaba (najgolema), jaramkaba (sredna) i xura (najmala). Naj~esto se izrabo-

580

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

tuva od oreovo drvo, vo dva dela. Pogolemiot cev~est del zavr{uva vo Makedonska zurla konusna forma, so vkupna dol`ina od 600‡630 mm, 480‡540 mm i 250‡280 mm. Od prednata strana ima sedum melodiski dupki, a osmata e odzadi za palecot, me|u {estata i sedmata dupka. Na dolniot konusen del ima nekolku otvori, nare~eni glasnici. Gorniot del nare~en slavec e okolu tripati pomal od melodiskata cevka. Toj se navlekuva na nejzinoto grlo taka {to negoviot dolen del, koj zavr{uva vo vid na dve nadol`ni listenca, od vnatre dostignuva do vtoriot ili tretiot melodiski otvor. Na gorniot del e navle~en kru`en metalen mednik so cev~e na koe se vtisnuva dvojazi~na piska od trska. LIT.: D-r Aleksandar Linin, Narodnite muzi~ki instrumenti vo Makedonija, Skopje, 1986, 106. \. M. \.

ZURLAXISKO-TAPANARSKI SOSTAVI (tajfi) ‡ muzi~ki sostavi od zurlaxii i tapanari. Zurlaxiskoto muzicirawe vo Makedonija bez isklu~ok e bordunsko, a toa zna~i deka bez isklu~ok istovremeno se muzicira od dve zurli, po edna za sekoj od dvata glasa, a gi pridru`uva eden, ponekoga{ i dva

†Te{koto# so zvukot na zurlite i tapanite

golemi tapana. Poradi silniot zvuk, zurlite ne gi pridru`uvaat pesnite, tuku praktikuvaat samostojnoto muzicirawe, bez peewe, a naj~esto se pridru`nici na ma{kite makedonski ora. Za uspe{nata izvedba na ma{kite ora, zurlaxiskite tajfi imaat presudno zna~ewe. Najdobar primer za toa e kaj izvedbite na biserot na makedonskata orska tradicija ‡ gali~koto oro Te{koto (v). Svira~ite vo zurlaxiskite tajfi re~isi sekoga{ se profesionalci. Vo minatoto bez isklu~ok bile pretstavnici na romskata nacionalnost. LIT.: D-r Aleksandar Linin, Narodnite muzi~ki instrumenti vo Makedonija, Skopje, 1986, 121. \. M. \.

Y trirani dva vida: diva ma~ka (Felis silvestris) i ris (Lynx lynx).

LIT.: S. Petkovski – B. Krystufek, Cica~i na Makedonija, Skopje, 1998; A. J. Mitchell-Jones, G. Amori, W. Bogdanovicz, B. Krystufek, P. J. H. Reijnders, F. Spitzenberger, M. Stubbe, J. B. M. Thissen, V.Vohralik, J. Zima, The Atlas of European Mammals, London–San Diego, 1999. Sv. P. – V. Sid.

Yvon~iwa

ili `drebiwa). So ista funkcija se upotrebuva kako u~ili{no yvon~e, so koe se ozna~uvaat po~etocite i zavr{uvawata na ~asovite. LIT.: D-r Aleksandar Linin, Narodnite muzi~ki instrumenti vo Makedonija, Skopje, 1986, 25. \. M. \. Yvingalka

Ris

YVEROVI (Carnivora) – red grablivi `ivotni od klasata cica~i (Mammalia). Poznati se 250 vida, a vo Makedonija se sre}avaat 13 vida, sistematizirani vo 10 roda i ~etiri familii. Familijata na ku~iwata (Canidae) kaj nas e pretstavena so tri vida: volk (Canis lupus), {akal ili ~akal (Canis aureus) i lisica (Vulpes vulpes). Familijata me~ki (Ursidae) e pretstavena so eden vid, kafena me~ka (Ursus arctos). Od familijata kuni (Mustelidae) se registrirani sedum vida: nevestulka (Mustela nivalis), obi~en tvor (Mustela putorius), {aren tvor (Vormela peregusna), kuna zlatka (Martes martes), kuna belka (Martes foina), jazovec (Meles meles) i vidra (Lutra lutra). Od familijata ma~ki (Felidae) se regis-

YVINGALKI ili ^INKI (Fringillidae) – golema familija mali ptici od podredot ptici-peja~ki (Oscines), specijalizirani za ishrana so razli~ni tipovi semiwa. Vo Makedonija ima 11 vida, od koi dva samo prezimuvaat kaj nas, dodeka drugite se zadr`uvaat preku celata godina. LIT.: Birds in Europe: population estimates, trends and conservation status, „BirdLife International Conservation Series#, 12, Cambridge, 2004; C. Harrison, An Atlas of the Birds of the Western Palaearctic, Glasgow, 1982. Sv. P. – V. Sid.

YVONEC ‡ zvu~na naprava so konusen oblik, izleana od bronza. Proizveduva isklu~ivo eden ton, koj nikoga{ ne bil vo funkcija na muziciraweto vo makedonskata muzi~ko-folklorna praktika. Yvonecot ima samo funkcija na signal, koga e vrzan na vratot na doma{nite `ivotni (kozi, kravi

Debarsko yvon~e

YVON^E, DEBARSKO (Campanula debarensis Rech. f.) – makedonski floristi~ki subendemit od familijata Campanulaceae (yvon~iwa). Poznat samo vo Zapadna Makedonija, vo klisurata na Crn Drim i vo Isto~na Albanija. Vl. M.

YOLE VOJVODA ‡ v. \or|iev, Tane Stoj~ev.

I IBISI (Threskiornithidae) – sredno golemi mo~varni ptici od redot na {trkovidni ptici (Ciconiiformes). Vo Evropa se prisutni dva vida koi se sre}avaat i kaj nas. Toa e bleskav ibis (Plegadis falcinellus) i ~apja la`i~arka (Platelea leucorodia). LIT.: Birds in Europe: population estimates, trends and conservation status, „BirdLife International Conservation Series#, 12, Cambridge, 2004; C. Harrison, An Atlas of the Birds of the Western Palaearctic, Glasgow, 1982. Sv. P. – V. Sid.

IBRAIMI, Ja{ar (7. VII 1919) ‡ politi~ar. Bil u~esnik vo NOB (od 1942) kako zadninski aktivist. Po Osloboduvaweto bil sekretar na MK na KPM vo Debar, pretsedatel na Gradskiot naroden odbor vo Debar, sekretar na Oblasniot naroden odbor vo Gostivar, organizacionen sekretar na Okoliskiot komitet na KPM vo Debar, pretsedatel na Okoliskiot naroden odbor i potpretsedatel na Okoliskiot naroden odbor vo Ohrid, kako i pretsedatel na Okoliskiot odbor na SZBNOV vo Ohrid. Podocna stanal ~len na Revizionata komisija na SKM, ~len na CK na SKM i ~len na Kontrolnata komisija na SKM. Vo pove}e mandati bil i pratenik vo Sobranieto na SRM i vo Sobranieto na SFRJ. S. Ml.

IBRAHIM, Bedi (Ibrahim, Bedi) (Skopje, 5. II 1959) ‡ skulptor, univ. profesor. Diplomiral na Fakultetot za likovni umetnosti vo Skopje (1985), kade {to e i profesor. ^len e na grupata †Zero#. Samostojno izlagal vo Skopje, Saraevo, Istanbul. U~esnik na Istanbulskoto bienale (1997). Sozdava so prirodni materijali instalacii so ritualen prizvuk. M. B.-P.

Mogamed Ibragimov

IBRAGIMOV, Mogamed (Maha~kala, Dagestan, Ruska Federacija, 22. VI 1974) ‡ bokser. Nastapuvaj}i za Azerbejxan stanal dvokraten evropski prvak. Toj e dr`avjanin na Makedonija (od 1997). Nastapuval za BK †Bu~im – Jaka# od Radovi{. Nastapil za reprezentacijata na Makedonija na Svetskoto prvenstvo vo Teheran (Iran, 1998) i osvoil srebren, na Evropskoto prvenstvo vo Minsk (Belorusija) zlaten i na Olimpiskite igri vo Sidnej (Avstralija, 2000) bronzen medal. Izbran za najdobar sportist na Makedonija (1998 i 2000). D. S. †IBRAIM-OXA# ‡ makedonsko ma{ko narodno oro vo ritam 13/16 (3, 2, 3, 3, 2). Dr`eweto na racete e za ramo. Tempoto e umereno brzo, so izraziti balansirawa na teloto i so mirni i odmereni ~ekori. Instrumentalnata melodija {to go pridru`uva oroto vsu{nost e melodijata od pesnata vo koja e opean osmanliskiot aramija Ibraim Oxa. LIT.: Mihajlo Dimoski, Makedonski narodni ora, Skopje, 1977, 206. \. M. \.

Aki Ibraimovski

IBRAIMOVSKI, Aki ([tip, 1922 – Skopje, 2000) – padobranec, instruktor i trener na Aeroklubot vo Skopje, osnovopolo`nik na padobranskiot sport vo RM. Go organiziral osnovaweto i prviot nastap na 7 makedonski kluba (1949). Bil pove}ekraten prvak na NRM, {ampion (1952, 1954 i 1956 vo skok so zadr{ka), vice{ampion (Vr{ac, 1955) na FNRJ i selektor. Na Svetskoto prvenstvo vo Moskva go osvoil 31. mesto (1956). Kako inovator, otstranil edno pole na kupolata na padobranot, so {to ja podobril negovata stabilnost i upravuvaweto. Nositel e na najvisokoto me|unarodno vozduhoplovno priznanie „Pol Tisandie“. LIT.: D-r Du{an Stanimirovi}, Sportski {ampioni. Izbor na najdobrite vo Makedonija 1954‡2004, Skopje, 2005, 14 i 16. S. Ml.

Od izlo`ba na Bedi Ibrahim (2005)

IVAN II Asen (?–1241) – bugarski car (1218–1241), vladetel na Vtoroto Bugarsko Carstvo, najistaknat pretstavnik na familijata Asenovci. Vodel politika na lavirawe me|u Latinskoto Carstvo, epirskata dr`ava i Rimskata kurija. Po pobedata nad vojskata na solunskiot car Teodor I Angel vo bitkata kaj Klokotnica (1230) zavladeal teritorii od Crnoto do Egejskoto i Jadranskoto More. Pod negova vlast padnala i Makedonija (osven Solun so okolinata). Ja izdignal bugarskata crkva vo rang na patrijar{ija (1235). Vojuval protiv Latinskoto Carstvo i protiv Nikejcite. Vo negovo vreme Bugarija stanala najsilna dr`ava na Balkanot.

IVANOV

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

I

LIT.: †Sbornik za narodni umotvoreniÔ, nauka i kni`nina#, t. VIII, SofiÔ, 1896, 144. M. Kit.

IVANI], Ivan (Ba~ko Gradi{te, 1867 – ?) – pravnik, srpski diplomat i publicist. Diplomiral na Pravniot fakultet vo Budimpe{ta. Bil srpski vicekonzul vo Bitola (1899) i izvesen period sekretar na srpskiot konzulat vo Solun. Vo vremeto na Vtorata balkanska vojna (1913) bil slu`benik vo voenoto Pres-biro na srpskata Vrhovna komanda vo Skopje. Rabotel kako urednik na pove}e vesnici. Vo svoite terenski zapisi prezentira zna~ajni (no ne sekoga{ verodostojni) materijali i faktografski podatoci za minatoto na Makedonija. BIBL.: Iz crkvene istorije Srba u Turskoj u XVIII i XIX veku, Beograd, 1902; Maÿedonija i Maÿedonci, I-II, Beograd, 1908. S. Ml. Freska na bugarskiot car Ivan Asen II, Soboren hram †Zograf#, Sveta Gora (1817)

LIT.: I. DuŸ~ev, Car Ivan Asen II, SofiÔ, 1941; I. Bo`ilov, FamiliÔta na Asenevci, SofiÔ, 1985. K. Ax.

IVAN od Ki~evo ‡ graditel na crkvata „Sv. Atanasij# vo Rilevo (1627), Prilepsko. Se spomnuva vo ktitorskiot natpis, kako ,,majstor Ivan od Ki~eva#. Sorabotuval so slikarot Jon od Linotopi. LIT.: M. KokiÊ, Zapisi i natpisi, Zbornik za istoriju Ju`ne Srbije i susednih oblasti, I, Skopqe, 1936, 271. M. M.

IVANDEN ‡ RA\AWE NA SVETI JOVAN KRSTITEL ‡ eden od pogolemite letni hristijanski pravoslavni praznici vo ~est na ra|aweto na sveti Jovan Krstitel (7 juli/24 juni). Se praznuva so mnogu obi~ai, veruvawa i pesni povrzani so bilkite. Veruvaweto deka sonceto na toj den igralo ili se prevrtuvalo tri pati, proizleguva od faktot {to praznikot e vo najtopliot period od godinata. Sproti praznikot se bere cve}e {to se vika ivanden i se stava vo kov~ezite so ali{tata za da gi ~uva od molci. Ve~erta sproti praznikot, za zdravje se bere paprat, {to se stava vo postelata kade {to se spie. Utroto na praznikot so paprat se vijat venci {to se stavaat vo gradinite, so veruvawe deka }e gi {titat rastenijata od {tetnici. So praznikot e povrzan i obi~ajot Tajane. Grupa devojki zakituvale edno |um~e so razni bilki, edna go stavala na glava, a drugite odele so nea i peele ivandenski pesni: Tajane Bojane, imam brat sveti Jovane... Vo Prespa so mnogu obi~ai i veruvawa devojkite pravele kukla †Ivanka# koja potoa ja {etale niz ulicite, peele pesni i sobirale darovi.

Blagoja Ivanov

IVANOV, Blagoja (Skopje, 4. II 1931) ‡ raska`uva~, romansier, eseist, kriti~ar, dramski avtor. Zavr{il Filolo{ki fakultet vo Skopje. Bil sorabotnik, urednik i glaven urednik na Kulturniot sektor na Radio Skopje, direktor na Televizija Skopje i profesor na Fakultetot za dramski umetnosti. Bil urednik na spisanieto †Mlada literatura# i glaven i odgovoren urednik na spisanieto †Razgledi#. ^len na Makedonskiot PEN-centar. Bil pretsedatel na Dru{tvoto na pisatelite na Makedonija. ^len na DPM (1958). BIBL.: Sedum umirawa (proza, 1956), No} bez po~inka (raskazi, 1958), Crveno rondo (raskazi, 1964), Patuvawa (lirski minijaturi, 1969), Vetrovi (roman, 1969), Soo~uvawa (kritiki i esei, 1971), Tri sredbi na razminuvawe (radio i tv drami, 1973), Od onaa strana na zaboravot (raskazi, 1975), Edna godina i cel `ivot (roman, 1978), Sovremena drama i teatar vo Makedonija (zbornik, 1983), Blanka (proza, 1985), Malata vrata na nade`ta (raskazi, 1985), Maalski igri (roman za mladi, 1989), ^ekawe na zorata (roman, 1998), Svatovi (raskazi, 2000), Steblo (roman, 2003). Objaven e izbor od negovoto tvore{tvo vo {est toma (2001). R.

IVANOV-YINGO, Qubisav (s. Trnovac, Kratovsko, 8. XI 1936) – rudarski geolog, stopanstvenik,

Qubisav Ivanov -Yingo

op{testvenik i politi~ar. Diplomiral na Rudarsko-geolo{kiot fakultet vo Belgrad, po {to se vrabotil vo rudnikot †Sileks# (so samo 60 vraboteni). Kako generalen direktor (nad 35 godini), go izdignal vo REK „Sileks“ so fabriki za poliuretanski proizvodi, za patent-zatvora~i i pozamanterija, za hidrauli~ni i motorni masla i masti, so rudarski pogon i pove}e ugostitelski, trgovski i turisti~ki organizacii. So tehni~ki inovacii ja usovr{il eksploatacijata na sileksot. Bil republi~ki pratenik na SRM i sojuzen pratenik na SFRJ. Osnova~ e na „Sileks banka“ i na TV Sitel. Bil dolgogodi{en pretsedatel na FK „Sileks“ od Kratovo i pretsedatel na Fudbalskiot sojuz na Makedonija. Dolgogodi{en i aktuelen pretsedatel na Socijalisti~kata partija na Makedonija i pratenik vo {est mandati vo Sobranieto na S. Ml. RM. @ivee vo Kratovo. IVANOV, Georgi (Marko Lerinski; Gerojski) (Kotel, Bugarija, 1862 ‡ s. P’tele, Lerinsko 15. VII 1902) ‡ deec i vojvoda na TMORO, Bugarin. Bil podoficer i oficer vo bugarskata armija (1883‡1895), a potoa se vklu~il vo ~eta na VMOK vo Makedonija, no se razo~aral i se vratil vo armijata. Podocna, po barawe na Goce Del~ev i \or~e Petrov, formiral ~eta na TMORO vo Lerinsko. Bil eden od prvite instruktori na revolucionernite ~eti i zaedno so G. Del~ev gi obikolil Sersko, Dramsko i Kuku{ko. Zaginal vo borba so osmanliskata vojska. LIT.: Vojvoda Georgi Ivanov ‡ Marko Lerinski, †Makedonix#, No 4, Sofix, 1903, 13-16; Georgi Ivanov ‡ vojvoda Marko Lerinski, 14 \li 1902 g., Sb. †Tur. zverstva#, No 5, Sofix, 1902/1903, 13-15; Bugari-soborci na Goce. Vnukata na Goce Del~ev, baba Lika ^opova-Jurukova ka`uva za direktnoto u~estvo na golem broj Bugari vo makedonskoto revolucionerno dvi`ewe, †Gocevi denovi ‡ Pesna za Goce 1981#, VII, 7, Skopje, 7. II 1981, 17; V. L\cekanova, Ispolinqt ot Lerinsko, Marko Lerinski, †Bqlgarski vojvodi#, Sofix, 1985, 249-264; Spomeni i biografii na ilindenci, AM ‡ Podra~no oddelenie-Bitola, Bitola, 1993. S. Ml.

583

I

IVANOV

IVANOV, Georgi Radev ‡ v. Skri`ovski, Georgi. IVANOV, Dragan (s. Raj~ilovci, Bosilegrad, Srbija, 27. V 1939) – grad. in`., red. prof. na Grade`niot fakultet vo Skopje (od 1981 do penzioniraweto vo 2004 g.) po predmeti od oblasta na betonskite i armirano-betonskite konstrukcii. Magistriral vo oblasta na zemjotresnoto in`enerstvo (1971). Kako istra`uva~, u~estvuval vo istra`uvaweto, proektiraweto, izgradbata, ispituvaweto i zajaknuvaweto na mnogubrojni betonski konstrukcii, osobeno mostovi, vo zemjava i vo stranstvo. Q. T.

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

ni trudovi na makedonski i na angliski jazik od oblasta na politi~kite nauki. Se zanimava i so prou~uvawe na milet-sistemot vo Osmanliskata Imperija. Na neposredni izbori od april 2009 g. e izbran za pretsedatel na RM. BIBL.: Civilno op{testvo ‡ novite protivre~nosti na starata rasprava, Skopje, 1994; Globalizam i nov tribalizam, Wujork, 2001. LIT.: Praven fakultet ‡ Pedeset godini 1951 ‡ 2001, Skopje, 2001. Sv. [.

Zoran Ivanov

\orge Ivanov

IVANOV, \orge (Valandovo, 2. V 1960) ‡ univerzitetski profesor, politolog. Osnovno i sredno obrazovanie zavr{il vo rodnoto mesto. Diplomiral (1982), magistriral (1994) i doktoriral (1998) na Pravniot fakultet vo Skopje na tema „Demokratijata vo podelenite op{testva, so poseben osvrt na Republika Makedonija“. Izbran za asistent (1995), za docent (1998) i za vonreden profesor (2003) vo nau~nata oblast politi~ki teorii i politi~ka filozofija. Izbran za viziting-profesor na postdiplomskite studii na Univerzitetot za Jugoisto~na Evropa vo Atina (1999) i za ~len na Sovetot na direktorite na evropskite postdiplomski studii za demokratija i ~ovekovi prava na Univerzitetot vo Bolowa (2000). Koordinator na kursot za demokratija {to se izveduva na Univerzitetot vo Saraevo. Osnova~ na Institutot za demokratija, solidarnost i civilno op{testvo vo Skopje (1999‡ 2006) i izdava~ na spisanie †Politi~ka misla# za politi~ko-op{testveni temi vo Skopje (od 2003). Objavil pogolem broj nau~584

IVANOV, Zoran (Skopje, 14. X 1949) ‡ novinar. Zavr{il Fakultet za novinarstvo, sorabotnik vo Radio Skopje (1974), novinar, urednik, komentator vo Makedonskoto radio, vo Makedonskata televizija i vo „Utrinski vesnik#. Sorabotuval vo pove}e elektronski i pe~ateni mediumi. Prv direktor na Makedonskata informativna agencija (MIA). Avtor na dvotomnata kniga „Ambient#, hronolo{ka zbirka na novinarski zapisi, komentari i analizi. Novinar na godinata 1994. Eden od najdobrite makedonski padobranci, pove}ekraten prvak i rekorder. Nositel na najvisokoto me|unarodno priznanie vo sportskoto vozduhoplovstvo ‡ Zlatna zna~ka so tri dijamanti na Svetskata federacija (FAI). B. P. \. IVANOV, Jovan Milanov (Skopje, 4. V 1935 ‡ Skopje, 3. IX 1993) ‡ oftalmolog, prof. na Med. f. Po zavr{uvaweto na Med. f. (1960) i specijalizacijata po oftalmologija (1965), rabotel na O~nata klinika vo Skopje. Doktoriral vo Belgrad (1979), primarius stanal vo 1981 g., a od 1986 g. profesor po oftalmologija. Vo 1976 g. izvr{il heterotransplantacija na korpus vitreum na ~ovek so vitreus od okoto na endemskata riba salmo letnica od Ohridskoto Ezero. P. B. IVANOV, Jordan Kostadinov (s. Ilindenci, Gornoxumajsko/Blagoevgradsko, RB, 9. XI 1932) ‡ u~itel, borec za nacionalnite prava na Makedoncite vo Pirinskiot del na Makedonija, eden od liderite na OMO „Ilinden# vo Blagoevgrad. Za organiziraweto i

Jordan Kostadinov Ivanov

rakovodeweto na grupa Makedonci za borba za nacionalni prava i slobodi (1972‡1974) e uapsen (29. VIII 1974) i od Sofiskiot gradski sud osuden (28. XI 1974) na 3 godini zatvor. Bidej}i ja prodol`uva organiziranata borba za malcinski nacionalni prava (1978‡1981), na 5. III 1981 g. pak e uapsen i Blagoevgradskiot okru`en sud go osuduva (18. I 1982) na 2 godini zatvor i 5 godini li{uvawe od pravoto da `ivee vo Blagoevgrad. Vo borbata za legalizirawe na OMO †Ilinden# procesot stignuva do Evropskiot sud vo Strazbur, koj{to ja osuduva RB za kr{ewe na ~ovekovite prava i slobodi na Makedoncite, no preporakata za registracijata na makedonskata partija ne e izvr{ena. LIT.: Stojan Georgiev Tomovi~in, Makedonija nad s#, Bitola, 1990. Bl. R.

Jordan Nikolov Ivanov

IVANOV, Jordan Nikolov (]ustendil, 6. I 1872 ‡ Sofija, 29. VII 1947) ‡ bugarski filolog, literaturen istori~ar, arheolog, folklorist i etnograf, ~len na BAN (od 1909). Diplomiral slovenska filologija na Visokata {kola vo Sofija (1892) i specijaliziral vo Lozana, [vajcarija (1892‡1894). Bil profesor vo gimnazijata vo Sliven (1894‡1898) i sekretar na Bugarskoto trgovsko agentstvo vo Solun (1906‡1908). Podocna karierata ja prodol`il na Sofiskiot univerzitet kako lektor po francuski jazik (1899‡1906), honoraren docent (1909‡1911), redoven docent (1911‡1916), vonreden profesor (1917‡1924), redoven profesor i rakovoditel na Katedrata po bugarska literatura na Istorisko-filolo{kiot fakultet

IVANOVA-BANXO

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

(1925‡1942). Istovremeno bil i profesor po bugarski jazik vo Nacionalnata {kola za `ivi isto~ni jazici vo Pariz (1920‡1923) i 1927‡1930). Toj e eden od osnovopolo`nicite na Bugarskoto arheolo{ko dru{tvo (1901) i na Arheolo{kiot institut vo Sofija (1920). Pogolemiot del od negovite nau~ni istra`uvawa se posveteni na minatoto na Makedonija. BIBL.: Istori® na slav®nskite literaturi, Sofi®, 1896; PangermanizmÍt, panslavizmÍt i Ógoslav®nski®t sÍÓz, Sofi®, 1902; Arhiepiskopi®ta i gradÍt PÍrva Astiniana, „CÍrkoven vestnik#, No 10-12, Sofi®, 1903, 110-139; Severna Makedoni®. Istori~eski izdirvani®, Sofi®, 1906; Car Samuilovata stolica v Prespa, „Izvesti® na BÍlgarskoto istori~esko dru`estvo#, 1, Sofi®, 1910, 55-80; Eparhiite v Ohridskata arhiepiskopi® v na~aloto na XI vek, „Sp. na BAN#, 1, Sofi®, 1911, 93-112; BÍlgarite v Makedoni®. Izdirvani® i dokumenti za t®hnoto poteklo, ezik i narodnost. 2 izd., Sofi®, 1917; Naselenieto v Œgoisto~na Makedoni® (Sersko, Dramsko i Kavalsko), Sofi®, 1917; La question Macedonienne au point de vue historique, ethnographigue et statistique, Paris, 1920; BÍlgaro-albanskata etni~eska granica, „Makedonski pregled#, No 4, Sofi®, 1925, 36-48; Makedonskite slav®ni sa bÍlgari. Svidetelstva i dokumenti, Sofi®, 1939; BÍlgarski narodni pesni, Sofi®, 1959; BÍlgarski starini iz Makedoni® (ot IX v. do osvobo`denieto 1878 g.). 3 izd., Sofi®, 1970; Bogomilski knigi i legendi, Sofi®, 1970 (fototipno izdanie od 1925). LIT.: DimitÝr Angelov, Nau~noto delo na prof. Jordan Ivanov kato u~en i arheolog, „Vekove#, No 4, Sofi®, 1972, 43-49; KrÍstina Ge~eva, Jordan Ivanov. Bibliografi®, Sofi®, 1974; P. Dinekov, Prof. Jordan Ivanov ‡ istorik na bÍlgarskata literatura, „Izvesti® na Instituta za bÍlgarska literatura# pri BAN, 6, Sofi®, 1958, 5-19. S. Ml.

po te{ka bolest kako emigrant. LIT.: Makedonski vozro`denci i revolucioneri. Album, Skopje, juni 1950, 73. Istorija na makedonskiot narod, tom treti, Skopje, 2003, 308&312. S. Ml.

IVANOV, Mihail (Prilep, 19. VIII 1864 – Sofija, 19. VIII 1924) – lekar-bakteriolog. Diplomiral na Medicinskiot fakultet vo Cirih (1891), po {to rabotel kako voen lekar vo Sofija (1891‡ 1892). Vo Germanija specijaliziral bakteriologija kaj Robert Koh (1893) i kaj I. I. Me~nikov i E. Ru pri Pasteroviot institut vo Pariz (1896). Bil osnova~ i rakovoditel na Bakteriolo{kiot institut vo Sofija (1893&1920) i redaktor na sp. „Medicinski napredÍk# (1900&1902) i „BÍlgarski lekar# (1905&1915 i 1921&1924). Bil ~len na Vrhovniot medicinski sovet (1909&1912) i negov pretsedatel (1924). Zaslu`en e za za{titata na naselenieto od kolera, pegav tifus i infekciski zaboluvawa. Formiral podvi`na laboratorija za ispituvawe na bolnite od infektivni bolesti. Vo Balkanskite vojni (1912&1913) bil epidemiolog i bakteriolog vo Prvata samostojna armija. Prv vo Bugarija proizveduval protivdifteriski serum, a vo Prvata svetska vojna (1914&1918) organiziral i proizvodstvo na protivkolerna vakcina za celata bugarska armija. Avtor e na pove}e trudovi od oblasta na bakteriologijata i epidemiologijata. Otkril vibrion {to go nosi negovoto ime (Vibrio Ivanovi). Poradi negovite antimonarhisti~ki opredelbi, bil presleduvan od vlastite. LIT.: D-r Mihail Mir~ev Ivanov, „BÍlgarski lekar#, № 3, SofiÔ, 1924; D-r Mihail Ivanov, „Letopisi na LekarskiÔ sÍÓz#, № 7–8, SofiÔ, 1924. S. Ml.

Marko Ivanov

IVANOV, Marko (s. Galeor, Kajlarsko, 20. VI 1877 – Sofija, 16. XII 1933) – kajlarski vojvoda na TMORO. Prvin bil kurir i dostavuva~ na oru`je na TMORO. Vo Ilindenskoto vostanie u~estvuval vo osloboduvaweto na Klisura (4. VIII 1903) i Neveska (12. VIII 1903). Ne uspeal da go spre~i nastapuvaweto na okolu 6.000 osmanliski vojnici od Kostur kon s. Mavrovo, Kostursko (13. VIII 1903). Po vostanieto prodol`il da dejstvuva so svojata ~eta. Umrel

IVANOV, Petar (Otec Paisij) (s. Mitra{inci, Male{evsko, 1866 – Rilski manastir, Bugarija, 1938) – monah, punktov na~alnik na MRO vo Rilskiot manstir. Edna godina u~el vo duhovna seminarija. Vo Rilskiot manastir (1882) stanal monah pod imeto Paisij (1885). Bil ~len na MRO (1895), blizok so G. Del~ev i so \. Petrov, eden od organizatorite na Rilskiot kongres (1905), igumen na Rilskiot manastir (1907–1908). LIT.: „Il. IlindenÝ“, br. 9-10, SofiÔ, 1932-33. V. \.

IVANOV, Slave ([tip, 14. XII 1888 – Skopje, 1948) – pripadnik na VMRO i na MFRO. Vo Balkanskite vojni bil sekretar na vojvodata Ivan Janev-Brlo. Po Prvata svetska vojna emigriral vo Bugarija, vlegol vo VMRO i stanal blizok sorabotnik na T. Aleksandrov. Poradi nesoglasuvaweto so Aleksandrov se povlekol od

I

VMRO (1921) i formiral nova organizacija MFRO. Sorabotuval so zemjodelskata vlada na A. Stamboliski i so Kralstvoto na SHS. Vo 1923 emigriral vo Viena i kako pretstavnik na MRFO se vklu~il vo VMRO(Ob). Vo 1948 g. bil osuden od jugoslovenskite sudski vlasti. IZV. i LIT.: DARM, Popisnik 1, br. 20 i 21; Slave IvanovÍ, TodorÍ AleksandrovÍ i makedonskoto osvoboditelno dvi`enie, Viena, 1924; Zoran Todorovski, VMRO 1924–1934, Skopje, 1997. Z. Tod.

IVANOV, Tomislav (Prilep, 1929 – 1993) – geolog. Diplomiral na Rudarsko-geolo{kiot fakultet vo Belgrad (1954). Svojata kariera ja zapo~nal vo Geolo{kiot zavod na SRM. Vo 1965 g. ja odbranil doktorskata disertacija na Rudarsko-geolo{kiot fakultet vo Belgrad, na tema: „Metalogenijata na ju`niot del na Vardarskata zona# i bil izbran za docent na Tehnolo{ko-metalur{kiot fakultet vo Skopje. Vo periodot 1969–1973 g. rabotel kako ekspert i konsultant na proektite na Obedinetite nacii za istra`uvawe na mineralni surovini vo Egipet. Vo 1977 g. bil ~len na Mati~nata komisija za osnovawe na RGF vo [tip i e prviot izbran redoven profesor. Vo dva mandata bil izbiran za dekan na Rudarsko-geolo{kiot fakultet vo periodot 1983–1986 g. Avtor na pove}e nau~ni trudovi. Go otkril nao|ali{T. Ser. teto ’R`anovo. IVANOVA, Olga (Skopje, 2. III 1939) ‡ lingvist, makedonist, specijalist od oblasta na dijalektologijata i pred sè onomastikata, nau~en sovetnik vo Institut za makedonski jazik †K. P. Misirkov# (vo penzija). Doktorirala vo 1980 kako prv doktor po onomastika vo Makedonija. Bila direktor na Institutot. BIBL.: Mesnite imiwa na oblasta po slivot na Bregalnica (Skopje, 1982), Is~eznatite mesni imiwa vo oblasta po slivot na Bregalnica (Spomenici za srednovekovnata i ponovata istorija na Makedonija, tom 5, Prilep, 1988), Re~nik na toponimite vo oblasta po slivot na Bregalnica (Skopje, 1996), Obraten re~nik na toponimite vo oblasta po slivot na Bregalnica (Skopje, 2001), Studii od toponimijata i antroponimijata (Skopje, 1999), Makedonski antroponomastikon (15-16 vek) (Skopje, 2006). LIT.: Z. Topoliwska, L. Makarijoska, Olga Ivanova (40 godini nau~na dejnost), MJ LIV–LV, Skopje 2004, 31–38. Z. T.

IVANOVA-BANXO, Katerina (Skopje, 27. I 1922) – agronom. Vo Skopje zavr{uva osnovno obrazovanie i gimnazija. Diplomira na Zemjodelskiot fakultet vo Zemun – Belgrad (1948). Po diplomiraweto, izbrana za asistent po specijalno zemjodelstvo na Zemjodelsko-{umarskiot fakultet, 585

I

IVANOVI]

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

1986; Dijalog so deloto, 1989; Grigor Prli~ev vo svetlinata na romantizmot, 1990; Za smislata na sozdavaweto i postoeweto, 2003. G. T.

Katerina IvanovaBanxo

vo Skopje. Habilitira vo 1960 g. i stanuva docent po predmetot Fura`no proizvodstvo. Doktorira na tema „Vlijanieto na ekolo{kite faktori i na nekoi agrotehni~ki merki vrz porastot i razvitokot na esparzetata (Onobrychis sativa L.) vo Skopskata Kotlina# (1967). Objavuva pogolem broj trudovi (nau~ni i stru~ni) od oblasta na fura`noto proizvodstvo, avtor e na privremen u~ebnik vo istata oblast i na {est novosozdadeni sorti fura`ni kulturi. Se usovr{uva vo: Hrvatska, Germanija, Italija, Francija, Bugarija. ^lenuva vo pove}e komisii, organi i tela. Bila direktor na Biolo{ko-biotehni~kiot centar i prorektor na Univerzetetot „Sv. Kiril i Metodij# od Skopje. P. Iv.

Radomir Ivanovi}

IVANOVI], Radomir (s. Smo{~a, Crna Gora, 28.VIII 1936) ‡ srpski makedonist, popularen vo Makedonija so {iro~inata na svoeto makedonoznalstvo. Diplomiral jugoslovenska literatura i ju`noslovenski jazici na Filozofskiot fakultet vo Novi Sad. ^len e na MANU od nadvore{niot sostav. Po~esen ~len na DPM. Pove}e od tri decenii e strasten i neumoren izvoren prou~uva~ na makedonskata literatura od XIX i HH v. Vpe~atliva e brojkata na negovite dela izdadeni na makedonski jazik. BIBL.: Sovremeniot roman, 1977; Portreti na makedonski pisateli, 1979; Poetikata na Ko~o Racin, 1979; Ogledi za makedonskata literatura, 1982; Poetikata na Bla`e Koneski, 1982; Makedonski pisateli i dela, 1984; Kni`evni paraleli, 1986; Poetikata na Aco [opov,

586

IVANOVSKI, Aleksandar (Skopje, 21. II 1937 ‡ Skopje, 2. X 2000) ‡ novinar. So novinarstvoto po~nal vo Radio Skopje 1961 g. kako student na Pravniot fakultet. Prodol`il vo „Nova Makedonija#, a od esenta 1963 g. vo prviot sostav na novoformiraniot vesnik „Ve~er#, kade {to ostanal 37 godini ‡ sè do penzioniraweto. Bil sorabotnik i urednik na Skopskata i Vnatre{no-politi~kata rubrika i na Dnevnata redakcija, pomo{nik, zamenik, glaven i odgovoren urednik (1990/1992). Smrtta go zateknala kako sovetnik vo tuku{to formiraniot vesnik „Vest#. B. P. \.

Se zanimaval i so grafika (1952– 1987), posebno so motivi od staroto Skopje (grafi~ka mapa posvetena na Skopje). Na negovata retrospektivna izlo`ba po povod 50-godi{nata likovna dejnost (Skopje, 1985) bile izlo`eni 90 sliki vo maslena tehnika, tempera i pastel, sozdavani od 1940 g. dotoga{. LIT.: Z. P., Retrospektivna izlo`ba na Angele Ivanovski. Denes vo umetni~kata galerija vo Skopje, „Nova Makedonija#, XLI, 13689, Skopje, 26. XI 1985, 9; T(a{ko) [irilov, Slikar entuzijast. Sredba so likovniot umetnik Angele Ivanovski, „Ve~er#, XXII, 6734, Skopje, 12. III 1985, 10. S. Ml.

Blagoja Ivanovski

Angele Ivanovski

IVANOVSKI, Angele (Prilep, 1913 – Skopje, 1987) – slikar i scenograf, pretstavnik na neoimpresionizmot. Likovnata kariera ja zapo~nal kako samouk slikar. Realiziral dve samostojni izlo`bi (Prilep, 1941 i Skopje, 1961) i dve izlo`bi zaedno so prilepskiot slikar \or|i A~eski (Bitola, 1942 i Skopje, 1943). Bil u~esnik vo NOB. Kako partizan, avtor e na mnogu crte`i i skici so moliv i tu{ i ilustriral pove}e izdanija na vesnici. Po Osloboduvaweto zavr{il {estmese~en likoven kurs vo novootvorenata Hudo`estvena {kola (Skopje, 1946) i rabotel kako slikar-scenograf vo Makedonskiot naroden teatar s¢ do zaminuvaweto vo penzija (1946–1967). Imal bliska sorabotka so slikarite Vasilie Popovi}-Cico i so Tomo Vladimirski. Bil ~len na DLUM (1951) i u~estvuval na negovite kolektivni izlo`bi. Nikoga{ nemal svoe atelje. Slikal na otvoren prostor i vo negovoto slikarstvo dominira sekojdnevjeto, posebno socijalnata tematika: starata prilepska i skopska ~ar{ija (kazanxii, kova~i, samarxii, sara~i), prilepskata saat-kula, mitinzi, stariot skopski teatar, Kameniot most, Skopje vo vremeto na zemjotresot i sl.

IVANOVSKI, Blagoja (Skopje, 28. II 1921 ‡ Skopje, 14. V 1994) ‡ kompozitor. Zaedno so Smokvarski i Makedonski, bil eden od vtemeluva~ite na sovremeniot makedonski simfonizam. Svojot talent go najavil so kompozicijata †Razdelba# (1948), no vnimanieto na vkupnata muzi~ka javnost vo Makedonija, pa i po{iroko, go svrtel so simfoniskata poema Razmisluvawe (1954), koja do denes ostana edna od negovite najmarkantni tvorbi. Podocna napi{al u{te cela niza simfoniski poemi (Freska, 1961; Vardar, 1979; Nerezi, 1984; i dr.) vo koi posebno go privlekuvale istoriskite temi od makedonskoto podale~no i poblisko minato. Vo negoviot opus, prisutni se i kamerni kompozicii (Varijacii za pijano, 1952; Suita za violon~elo i pijano, 1956), solo-pesni (Junak i buka, 1951; Don Kihot, 1960) i detski pesni. Pogolem del od svojot raboten vek go minal vo Makedonskata radio-televizija, a eden podolg period bil rakovoditel na nejzinata Muzi~ka produkcija. M. Kol. IVANOVSKI, Vasil (s. Lovrade, Kostursko, 1906 – Sofija, 1991) – istaknat nacionalen deec, revolucioner, `urnalist, publicist i istoriograf (so psevdonim: Dinko Dinkov, Bistri{ki). So semejstvoto proterani od Egejskiot del na Makedonija vo Bugarija. Vo Plovdiv zavr{il progimnazija. Bil tutunski ra-

IVANOVSKI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

Vasil Ivanovski

botnik, sindikalno i politi~ki aktiven, a od 1923 g. ~len na BRP (komunisti) i pretsedatel na Progresivnata makedonska mladinska organizacija. Vo 1926 g. emigriral vo SSSR (Odesa i Tbilisi). Vo septemvri 1927 g. bil ispraten na studii vo KUMNS vo Moskva, a po zavr{uvaweto na studiite se vratil vo Bugarija (1932). Bil vo rakovodstvoto na VMRO (Ob). Na sudskiot proces vo Sofija protiv ~lenovi na VMRO (Ob) bil osuden vo otsustvo na 5 godini zatvor (1936). Vo 1941 g. preminal vo nelegalnost. Vo 1942 bil uapsen i osuden na 15 godini zatvor. Od 1943 g. kaznata ja izdr`uval vo Idrizovo, Skopsko, a vo sredinata na 1944 g. izbegal na slobodnata teritorija i stapil vo redovite na Makedonskata vojska. Bil delegat na Prvoto zasedanie na ASNOM i zamenik-minister za socijalni gri`i. Vo noemvri 1945 g., poradi nesoglasuvawe so politikata na vladata na Koli{evski, zaminal vo Bugarija i bil aktiven vo redovite na makedonskata emigracija, afirmiraj}i ja makedonskata nacionalna dr`ava. Vo sudskiot proces na Traj~o Kostov (1949) bil osuden kako „Titov {pion#. Izdr`al sedumgodi{na kazna zatvor (do 1956). LIT.: Vasil Ivanovski, Zo{to nie Makedoncite sme oddelna nacija, Izbrani dela. Predgovor, izbor i redakcija Ivan Katarxiev, Skopje, 1995. K. Min.

IVANOVSKI, Vlado (Ohrid, 9. VIII 1931) ‡ istori~ar, nau~en sovetnik i direktor vo INI, istra`uva~ na NOAB, vo penzija. Diplomiral (1956) i doktoriral (1965) na Filozofskiot fakultet (Grupa za istorija) vo Skopje na temata †Narodnoosloboditelnata vojna vo Zapadna Makedonija 1941‡1944 g.# Prvin bil kustos vo Narodniot muzej vo Ohrid (1957‡1960), potoa se vrabotil kako asistent vo INI (januari 1961), kade {to gi zdobil site nau~ni zvawa, a podolgo vreme bil i direktor (15. IV 1987‡5. XII 1995). Istra`uval vo pove}e evropski arhivi (Belgrad, Zagreb, Qubqa-

Vlado Ivanovski

na, Moskva, Potsdam, Saraevo i Tirana), u~estvuval na desetici nacionalni i me|unarodni nau~ni sobiri i bil ~len na redakcijata na sp. †Glasnik# i †Istorija#. Bil pretsedatel na SDIRM i ~len na Pretsedatelstvoto na SDIJ. BIBL.: Od Debarca do Rogo{ka Slatina, Borbeniot pat na Prvata makedonskokosovska i Prvata makedonska NOU brigada, Skopje, 1964; Prilog kon bibliografijata za istorijata na Makedonija me|u dvete svetski vojni, Izbor od napredniot pe~at, GINI, X, 2–3, Skopje, 1966; Izvori za Osloboditelnata vojna i Revolucijata vo Makedonija 1941-1945, tom I, kn. 1–5, INI, Skopje, 1968, 1970 i 1976 (so koredaktori); Osloboditelnata vojna vo Zapadna Makedonija 1941–1944, INI, Skopje, 1973; Gostivar i Gostivarsko vo Osloboditelnata vojna i Revolucijata od 1941-1945, Gostivar, 1974 (so koavtori); Trieset godini od pobedata nad fa{izmot, Skopje, 1975; Hronologija za odbele`uvawe na nastanite od narodnoosloboditelnata vojna vo Zapadna Makedonija 1941-1944, Skopje, 1976; Aktivnosta na SKOJ i Narodnata mladina za vreme na Narodnoosloboditelnata vojna 1941–1945, Skopje, 1980; Nastanuvaweto i aktivnosta na narodnata vlast vo Makedonija 1941–1945, Skopje, 1980; Kru{evo, Skopje, 1977 (so koavtori); Bel~i{ta, Ohrid, 1983 (so koavtori); Prvata vlada na Makedonija, Skopje, 1985 (so koavtori); Prespanskiot sostanok na centralniot komitet na Komunisti~kata partija na Makedonija, Skopje, 1983; 11 Oktomvri, Skopje, 1987; Aprilskiot sostanok na Mesniot komitet na KPJ za Prilep, Prilep, 1988; Prezidium na ASNOM. Zapisnici, fototipno izdanie, Skopje, 1994 (so koredaktor); Hronologija na nastanite vo Prespa 1912-1945, Skopje, 1995 (so koavtori); Makedonija vo borbata protiv fa{izmot, Skopje, 1995; Januarskite nastani na Skopskoto Kale ‡ 1945, Zbornik na dokumenti, Skopje, 1997 (so koavtori); Makedonskite manifesti, INI, Skopje, 2006. LIT.: 50 godini Institut za nacionalna istorija 1948-1998, Skopje, 1998, 77–82. S. Ml.

IVANOVSKI, Gogo (Skopje, 18. I 1925 ‡ Skopje, 15. XII 2004) ‡ poet, raska`uva~, preveduva~. Zavr{il visoko stru~no obrazovanie. Rabotel kako urednik vo MRT. ^len na DPM od 1946. Iako nedovolno vrednuvan poet, ima soliden pridones vo razvojot na sovremenata makedonskata poezija. BIBL.: Za novata prolet, poezija, Sk., 1946; Stihovi, Sk., 1948; Lazaropole, poe-

I

Gogo Ivanovski

ma, Sk., 1951; Pesni, Sk., 1953; Lu|e na patot, proza, Sk., 1953; Den na denovite, proza, Sk., 1953; Senki na dale~noto, poezija, Sk., 1954; Glas, poezija, Sk., 1957; Nesonici, poezija, Sk., 1960; Ulica {to bila `ivot, lirska proza, Sk., 1963; Odbrani pesni, Sk., 1967; Izbor, Sk., 1973; Struga, poezija, Sk., 1982; Podzemni vodi, poezija, Sk., 1985; Pesni od tretoto doba, Sk., 2000. LIT.: G. Stalev, Poslednite 100 godini na maked. kni`evnost (1994). P. Gil.

IVANOVSKI, Dimitar Vasilev (Prilep, 24. V 1928 ‡ Skopje, 1. V 1998) ‡ spec. po socijalna medicina i organizacija na zdravstvenata dejnost, redoven prof. na Med. f. (1988). Diplomiral medicina vo Skopje (1954) i se usovr{uval vo [kolata za narodno zdravje „Andrija [tampar# vo Zagreb (1965‡1966). Magistriral po javnoto zdravstvo (1971), a habilitiral po higiena i socijalna medicina (1974). [ef na Katedrata po higiena so socijalna medicina (1987‡1988). LIT.: Almanah na prvata generacija studenti na Medicinskiot fakultet vo Skopje, Skopje, 1989. K. K.-P.

\or|i Ivanovski

IVANOVSKI, \or|i (Skopje, 29. VI 1945) – fizi~ar, red. prof. (1987) na PMF. Diplomiral (1969) na Fakultetot za fizika vo Harkov, Ukraina, i odbranil kandidatska disertacija na Moskovskiot dr`aven univerzitet od oblasta na elektroakusti~nite pojavi vo metalite (1973). Doktoriral (1976) na PMF vo Skopje so teza za pojavite povrzani so elektron-fononskata interakcija vo normalni metali. Na PMF raboti od 1969 g. Pokraj osnovniot predmet Kvantna mehanika, 587

I

IVANOVSKI

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

odr`uval nastava i po drugi predmeti na PMF i na TF vo Bitola. Objavil pove}e univerzitetski u~ebnici („Kvantna mehanika#, „Statisti~ka fizika# i dr.), monografijata „Investigation of hidden crossing in slow atomic collisions involving bare ions#, so E. A. Salavjov i zbirki zada~i. Publikuval okolu 80 statii, pove}eto od niv vo stranstvo, povrzani so {ireweto na zvukot vo metalite i anizotropnite provodni strukturi, rasejuvaweto i atomskite sudiri, modeliraweto na Ramanovite i infracrvenite spektri i drugi temi. Bil dekan (1991–1995) na PMF. LIT.: Prirodno-matemati~ki fakultet – Skopje 1946–1996, Skopje, 1996, str. 158; 60 godini Prirodno-matemati~ki fakultet – Skopje, Skopje, 2006, str. 167. V. Ur.

Jordan Ivanovski

ski dneven vesnik do`ivuva poln rascut i visok tira`. Postojan dopisnik na „Nova Makedonija# od Sofija (1972/1974). Eden od inicijatorite i direktor na [ahovskata olimpijada vo Skopje (1972), ~ija organizacija dobi najvisoki ocenki od FIDE i me|unarodnata {ahovska javnost. Se zanimaval so {ah i so {ahovska B. P. \. publicistika.

Ivan Ivanovski

IVANOVSKI, Ivan (Debar, 10. VII 1930) ‡ poet, patopisec, avtor za deca, teatralog. Negovata poezija e lirski dnevnik na katadnevjeto, minlivosta i qubovta. Eden od osnovopolo`nicite na makedonskata sovremena teatarska kritika. Rabotniot vek go minal vo Makedonskoto radio. BIBL.: stihozbirki: Vetki od qubov, Sk., 1961; Varijacii, Sk., 1963; Vodoskoci na sonot, Sk., 1967; stihozbirki za deca: Vrti se vrti vretence, Sk., 1957; Maminite race se zlatni, Sk., 1966; Ah ti milo detence, Sk., 1972 i knigata raskazi [tur~evoto du}an~e za muzikalii, Sk., 1960; od teatarskata umetnost: Oblasniot makedonski naroden teatar vo Gorna Xumaja, Sk., 1977; Vol{ebnik na scenata Petre Prli~ko, Sk., 1973; Todor Nikolovski, Sk., 1991; Dim~e i Aco Stefanovski, Bitola, 1992; Polovina vek teatar vo Makedonija, Sk., 2004. V. Toc.

IVANOVSKI, Jordan (Kumanovo, 30. VIII 1928 ‡ Skopje, 6. V 1975) ‡ novinar. So sportsko novinarstvo po~nal vo po~etokot na pedesettite godini na HH v. Sorabotnik na „Sport#, glaven urednik na „Sportski glas# (1952). Vo „Nova Makedonija# od 1953 g. sorabotnik na Skopskata i Vnatre{no-politi~kata rubrika, podocna komentator. Eden od osnova~ite na vesnikot „Ve~er#, negov glaven urednik (1967/1970). Vo ovoj period vtoriot makedon588

Metodija Ivanovski: „Crvena Marija od ju`niot yid“ (1984)

IVANOVSKI, Metodija (Mende) (Bitola, 14. V 1929 – Skopje, 1. I 1995) – slikar i scenograf. Gi zavr{il Hudo`estvenata {kola i Pedago{kata akademija vo Skopje i studiral na Likovnata akademija vo Zagreb. Rabotel kako nastavnik vo rodniot grad. Bil ~len na DLUM (1952) i negov pretsedatel (1988–1989), ~len na DLUPUM, eden od osnova~ite na grupata †VDIST# (1955) i na Umetni~kata galerija vo Bitola. Se zanimaval so teatarska, televiziska i filmska scenografija (od 1967). Imal studiski prestoi vo Bratislava, Pariz, Praga, Rim i Wujork. Realiziral dvaesetina samostojni likovni izlo`bi (Bitola, Skopje, Zagreb i Wujork) i u~estvuval na golem broj grupni izlo`bi. Vo negovoto tvore{tvo na{le odraz tradicijata, folklorot, ranohristijanskata i vizantiskata arhitektura i umetnost. LIT.: Boris Petkovski, Sovremeno makedonsko slikarstvo, Skopje, 1981, 43 i 77; Z. L., Metodija Ivanovski-Mende, In memoriam, „Ve~er”, XXXIII, 9760, Skopje, 5. I 1995, 11. S. Ml.

IVANOVSKI, Mi{e Eftimov (psevd. Petre) (Kru{evo, 16. VIII 1916 – Kru{evo, 18. XI 1942) –

Mi{e Eftimov Ivanovski

nacionalen deec, organizator na NOB i voen komandant. Zavr{il osnovno i dvegodi{no ve~erno trgovsko u~ili{te i rabotel kako trgovski pomo{nik. Bil aktivist na Gradskoto ~itali{te „Jovan Skerli}# i na Sokolskoto dru{tvo vo Kru{evo. Kratko vreme rabotel i vo Prilep (1936), kade {to drugaruval so prvoborecot Mice Kozar. Otkako stanal ~len na KPJ (po~etok na 1937), naskoro bil izbran i za sekretar na MK na KPJ vo Kru{evo (10. III 1937 – april 1939). Po otslu`uvaweto na voenata obvrska (april 1939 – januari 1940), pak ja prezel sekretarskata dol`nost (januari 1940 – januari 1942). Sproti Aprilskata vojna (1941) bil mobiliziran i upaten na albanskata granica kon ]afasan. Po kapitulacijata se vratil doma so celokupnata voena oprema i oru`jeto, so koi podocna zaminal partizan. Kako sekretar na MK na KPJ, aktivno se vklu~il vo zacvrstuvaweto na partiskata organizacija, koja narasnala na 98 ~lena (41 ~len od gradot i 57 od okolnite sela). Bil komandant na Voeniot {tab na Kru{evskata organizacija na KPJ (esenta na 1941). Poradi netrpelivosta i karieristi~kite ambicii na nekoi ~lenovi vo MK, na Gradskoto partisko sovetuvawe so prisustvo na ~lenovite na PK na KPJ za Makedonija Cvetko Uzunovski-Abas i Mara Naceva, bil smenet od sekretarskata dol`nost (januari 1942). Na negovoto mesto bil naimenuvan Naum Naumovski-Bor~e, a toj bil ispraten na ilegalna rabota vo Bitolsko. Tie kontroverzi i podocna prilepenata etiketa „{arlovist# bile osnovnata pri~ina da ostane kako podzaboraven nacionalen deec. Podocna bil nazna~en za komandant na Okru`niot voen operativen {tab za Bitola, Resen i Kru{evo (9. V 1942), direktno rakovodej}i go organiziraweto na oru`enata borba vo toj region. Bil komandant na novoformiraniot Kru{evski NOPO „Pitu Guli# (Grueva Niva na pl. Osoj, Kru{evsko, 19. VII – 17. XI 1942). Poradi

IVANOVSKI-PLANINSKI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

ote`natite zimski uslovi i zasilenite ofanzivni dejstva na bugarskite okupacioni sili, Odredot bil rasformiran i podelen vo grupi za zimuvawe. Pri obid da vospostavi vrska so partiskata organizacija vo gradot, bil predaden i po {est~asovna borba so bugarskata policija i vojska od Kru{evo i Prilep, so poslednata bomba se samo`rtvuval. Dva dena negovoto telo le`elo nepogrebano vo dvorot i duri po Osloboduvaweto negoviot grobar go otkril mestoto na pogrebuvaweto. BIBL.: Bele{ki od sostanokot so u~esnicite vo Narodnata revolucija na biv{a Kru{evska okolija, odr`an na 3, 4 i 5. XI 1956 g. vo Kru{evo, CK SKM – Istorisko oddelenie, Skopje, 1956, rakopis vo AO na INI – Skopje; Izvori za osloboditelnata vojna i revolucijata vo Makedonija 1941-1945, tom I, kniga vtora, Skopje, dekemvri 1968, 66; Zlatko Biljanovski, Odredot „Pitu Guli#, Skopje, 1973. LIT.: Mile Todorovski, Prilog kon pra{aweto za vremeto na formiraweto na Kru{evskiot partizanski odred „Pitu Guli#, „Glasnik#, INI, IX, 2, Skopje, 1965, 183-188; Viktorija Peti, Ilindenskite akcii na Partizanskiot odred „Pitu Guli# vo 1942 godina, „Prilozi za Ilinden#, IV, Kru{evo, 1982, 133&139; Revolucionernata dejnost na Mi{e Ivanoski, Pomalku poznati i nepoznati u~esnici vo makedonskoto osloboditelno dvi`ewe vo XIX i po~etokot na XX vek, Skopje, 1995, 159&163. S. Ml.

IVANOVSKI, Ninoslav Iliev (Skopje, 8. IX 1948) ‡ internistnefrolog, redoven prof. po interna medicina na Med. f. vo Skopje, vraboten na Klinikata za nefrologija. Osoben pridones

Novak Ivanovski

PMF vo Zagreb (1969), a doktoriral (1973) na Indijana Univerzitetot vo Blumington, SAD, so temata „Subnormalnost na operatorsko-te`inski {iftovi#. Objavil nau~ni trudovi vo teorijata na operatori i univerzitetski u~ebnici. Bil mentor na eden doktorant i na 10 magistranti, prodekan na Matemati~kiot fakultet (1981–82) i {ef na Institutot za matematika na PMF (1987–91 i 1999–01). BIBL.: Matemati~ka analiza I, Skopje, 1981; Realna analiza, Skopje, 1997; N. Ivanovski, M. Orov~anec, Ortogonalni polinomi i specijalni funkcii, Skopje, 1998; Funkcionalna analiza, Skopje, 2003. LIT.: PMF 1946–2006, monografija, Skopje, 2006; BU br. 630/’94. N. C.

IVANOVSKI, Risto Petrov (Prilep, 5. VI 1914) ‡ polkovnik, prv spec. anesteziolog vo Makedonija, eden od osnova~ite na Katedrata za anesteziologija na Med. f. Diplomiral medicina vo Belgrad (1942). U~esnik vo NOB. Od 1946 g. raboti na Odd. za plasti~na hirurgija na VMA, kade {to formira anesteziolo{ka slu`ba. Od 1948‡1954 e vo VB vo Zagreb. Od 1954 g. e na~elnik na anestezija vo VB vo Skopje. Docent od 1960, a primarius od 1973 g. Objavil nad 50 truda. Sl. M. P.

I

botel kako urednik vo Televizija Skopje. ^len e na Dru{tvoto na pisatelite na Makedonija (1949), a bil i negov pretsedatel, kako i pretsedatel na Dru{tvoto na nezavisnite pisateli. So prvata stihozbirka „Lirika# (1950) gi postavi temelite na makedonskata intimna lirika vo koja postigna vrvni poetski vrednosti. Vo originalnoto prozno i romaneskno tvore{tvo (poetskiot roman) dade traen pridones. Dobitnik e na zna~ajni nagradi. BIBL.: Poezija: Lirika (1950); @elbi i me|i (poema, 1950); Sredbi i razdelbi (1953); Beli krikovi (1956); Ma|epsan patnik (1966); Pena od planinata (1972); Prsten na vremeto (1993); Gor~liv koren (1994); ^elust na vremeto (1996); Blizu do `ivotot blizu do smrtta (1998); Elena (2006). Proza: @ena na prozorecot (raskazi, 1955); Osameni (roman, 1957); Martin Nunata (roman, 1979); Leonida tr~a okrvaven (roman, 1980); Koga tetin Klimente {eta{e nad gradot (raskazi 1982); Dodeka go ~ekavme Andreja (roman, 1990); Balada za is~eznatite (roman, 1994); Nepodobniot (roman, 1997). Pesni za deca: Son~evo oko i Bosonogi peperugi. G. St.

IVANOVSKI, Tomislav (Skopje, 9. X 1947) ‡ novinar. Pravnik, koj od 1971 g. gi minuva site novinarski skalila vo NIP „Nova Makedonija#: dopisnik od Sofija (1985/89), pomo{nik-glaven urednik i {ef na Dnevnata redakcija, komentator za balkanskite sostojbi. Osnova~, direktor i glaven urednik na popularnoto Radio NOMA, glaven urednik na politi~kiot nedelnik „Puls# (do 1998). Vo slednite ~etiri godini glaven i odgovoren urednik na privatniot magazin „Start#, osnova~ i glaven urednik na „Global# ‡ prvo glasilo na makedonski i na albanski jazik. Od krajot na 2002 g. `ivee vo London i e dopisnik na MIA i na „Utrinski vesnik#. B. P. \.

Ninoslav Ivanovski

dal vo primenata na renalnata transplantacija vo RM. Bil {ef na Katedrata po interna medicina, pretsedatel na Zdru`enieto na nefrolozite pri MLD, ~len na ERA/EATA, na Evropskoto zdru`enie za transplantacija na organi. Avtor e na brojni stru~ni i nau~ni trudovi. Br. N. IVANOVSKI, Novak Veljanov (s. Slep~e, Prilepsko, 24. XII 1941) – matemati~ar, red. prof. na PMF (1988). Diplomiral na PMF (1964), magistriral na

Srbo Ivanovski

IVANOVSKI, Srbo ([tip, 20. H 1928) – poet, raska`uva~, romansier, dramski avtor i pisatel za deca. Diplomiral na Grupata za jugoslovenska kni`evnost na Filozofskiot fakultet vo Skopje. Vo literaturata se javuva vedna{ po Vtorata svetska vojna. Ra-

Stoilko IvanovskiPlaninski

IVANOVSKI-PLANINSKI, Stoilko Nikolov (Oraov Dol, Vele{ko, 24. I 1920 – Skopje, 10. V 2003) – profesor, pripadnik na mladinskoto i na komunisti~koto dvi`ewe, u~esnik vo NOB, nositel na Partizanska spomenica 1941. Bil ~len na KPM (od 1941), 589

I

IVANOSKI

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

organizator na partizanskoto dvi`ewe vo Azot (Vele{ko) i borec na VPO „Dimitar Vlahov#, politi~ki komesar na bataljonot „Mir~e Acev#, zamenik-pol. komesar na bataljon vo Prvata makedonsko-kosovska brigada i na PO „Traj~e Petkanovski#. ^len na Prvoto zasedanie na ASNOM i odgovoren za formirawe na organite na vlasta vo Skopskata oblast. Sekretar na okoliskiot NOO za Vele{kata okolija po Osloboduvaweto. Avtor na pove}e knigi so tematika od NOAVM. LIT.: Vele{ki partizanski odred 1942, Skopje, 1999. \. Malk.

Orde Ivanoski

IVANOSKI, Orde (Prilep, 6. VIII 1928) – istoriograf, u~esnik vo NOB (1944). Osnovno i progimnazijalno obrazovanie zavr{il vo Prilep, sredno vo Zagreb, a Filozofski fakultet (Grupa za istorija) vo Skopje (1955). Istata godina se vrabotil vo Institutot za nacionalna istorija kako asistent vo Oddelenieto za sredniot vek, za naskoro da premine vo Oddelenieto za rabotni~koto i komunisti~koto dvi`ewe. Doktoriral vo Skopje (1965). Bil izbran vo zvaweto nau~en sovetnik (1974). Bil direktor na Institutot (1975–1978); ~len i odgovoren urednik na Glasnikot na Institutot, ~len na Redakcijata na „Istorija# i na institutski i op{testveni makroproekti. Ima nad desetina posebni izdanija i nad osumdeset statii. U~estvuval na pove}e nau~ni sobiri i konferencii. BIBL.: 50 godini Institut za nacionalna istorija, Skopje, 1998; Makedonskite Sloveni od VI do IX vek, Skopje, 1962; Makedonskite socijalisti i Ilindenskoto vostanie, Skopje, 1968; Rabotni~koto komunisti~ko dvi`ewe vo Makedonija, Skopje, 1970; Balkanskite socijalisti i makedonskoto pra{awe, Skopje, 1970; Crvenite komuni vo Makedonija vo 1920 godina, Skopje, 1980; Rabotni~koto sindikalno dvi`ewe vo Makedonija do 1918 godina, Skopje, 1981; Nikola Karev, Bitola, 1991; Dimo Haxi Dimov – @ivot i delo, Skopje, 1995 i dr. Al. Tr.

IVANOSKI, Petar Milanov (psevd. Tikvar) (Prilep, 28. IV 1920) – partisko-politi~ki deec na makedonskoto nacionalno i 590

Petar Ivanoski -Tikvar

komunisti~ko dvi`ewe. Vo 1936 g. bil ~len na SKOJ, a od 1938 i na KPJ. Bil ~len i sekretar na Mesniot komitet na KPJ vo Prilep. Od septemvri 1940 do avgust 1941 g. bil organizacionen sekretar na PK na KP vo Makedonija. Vo 1940 g. u~estvuval na V zemska konferencija na KPJ. Po okupacijata bil ~len i sekretar na Mesniot partiski komitet vo Skopje, komandant na Operativniot voen {tab. Vo 1942 g. bil ranet, zaroben i zatvoren (do 1944) vo bugarskiot zatvor „Idrizovo#. Po begstvoto se vklu~il vo partizanskite edinici. Bil komandant na 42ta makedonska divizija i na XI MNO brigada. Bil delegat i u~esnik na osnova~koto sobranie na ASNOM na 2. avgust 1944 g. Po Osloboduvaweto rabotel vo OZNA, a potoa rakovodel krupni stopanski organizacii (direktor na FAS „11 Oktomvri# i na @elezarnicata vo Skopje). LIT.: Izvori za Osloboditelnata vojna i Revolucija vo Makedonija 1941–1945, I, 1 i 3, Skopje, 1988. O. Iv.

IVE (Za{titnici na Severna Grcija) – antimakedonska i antikomunisti~ka gr~ka organizacija osnovana vo Solun vo 1941 g. od gr~ki oficeri. LIT.: T. Mamurovski, Bugarskata propaganda vo jugozapadna i centralna Egejska Makedonija 1941–1944, Skopje, 1989. St. Kis.

IVEC (X–XI v.) – makedonski blagorodnik, istaknat vojskovodec od vremeto na Samuilovoto Carstvo. Ja uni{til vizantiskata vojska vo Pelagonija, namamuvaj}i ja vo zaseda (1015). Po smrtta na carot Jovan Vladislav se zasolnil na planinata Brohot, kade {to go izgradil dvorecot Proni{ta i prodol`il da im dava otpor na Vizantijcite. Na denot na doma{nata slava Golema Bogorodica (1018) so izmama bil faten od ohridskiot arhont i predaden na carot Vasilij II. LIT.: Ioannis Scylitzae Synopsis Historiarum, rec. I. Thurn, Berlin, 1973; B. ProkiÊ, Vojvoda Ivac. Najstariji istoriski spomen o slavi u MaÊedoniji, „Bratstvo#, IX–X, 1902. K. Ax.

IVEC, Manuil (XI v.) – makedonski blagorodnik od poznatata familija Ivec, rodnina na pro~ueniot Samuilov vojskovodec Ivec, vojskovodec na Petar Deljan. Napravil kariera na vizantiskiot dvorec, pripa|al na krugot na najdoverlivite lu|e na carot Mihail IV (1034–1041). Za vreme na vostanieto na Petar Deljan (1040– 1041) im se pridru`il na vostanicite. Pri krajot na vostanieto, na Pletvar podignal dema (drvena pre~ka) za da go spre~i napreduvaweto na Vizantijcite. Demata bila razurnata, a toj bil zaroben. LIT.: Ioannis Scylitzae Synopsis Historiarum, rec. I, Thurn, Berlin, 1973, 411, 40–45, 414, 40–47. K. Ax.

Pavle Ivi}

IVI], Pavle (Pavle IviÊ) (Belgrad, 1. XII 1924 ‡ Belgrad, 19. IX 1999) ‡ srpski lingvist, slavist, srbokroatist, teoreti~ar na jazikot, istori~ar na jazikot, dijalektolog, redoven ~len na SANU od 1978, ~len na MANU nadvor od rabotniot sostav (1986). Osnova~ na srpskata {kola za strukturalna, funkcionalna lingvistika, avtor na modernata klasifikacija i na monografskiot opis na srpskite dijalekti, avtor na nekolku stotici trudovi od oblasta na srpskata, ju`noslovenskata i slovenskata dijalektologija, del od niv i so trajno mesto vo istorijata na teoretskata lingvistika. BIBL.: O govoru galipoqskih Srba (Beograd 1957), Die Serbokroatischen Dialekte [Ihre Struktur und Entwicklung, Erster Band: Allgemeines und die {tokavische Dialektgruppe], (Mouton, ’s-Gravenhage 1958), [so I.Lehiste] Accent in Serbocroatian. An Experimental Study (Ann Arbor 1963), Srpski narod i wegov jezik (Beograd 1971), O jeziku nekada{wem i sada{wem (Belgrad – Pri{tina 1990); Celokupna dela P. IviÊa (11 toma). LIT.: ZbFL XXVII–XXVIII, Novi Sad 19841985; @ivot i delo akademika Pavla Ivi}a, Subotica – Novi Sad – Beograd, 2004. Z. T.

IG, Klovis (Clovis Hugues) (1851– 1907) ‡ istaknat francuski poet, politi~ar i borec. Zel u~estvo vo Pariskata komuna (1871) i stanal nejzin ~len. Sorabotuval vo demokratski i socijalisti~ki vesnici i spisanija. Vo svojata poe-

IGNATIEV

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

zija gi istaknuval socijalnite nepravdi i kultot kon slobodata na narodite. Avtor e na pove}e knigi, me|u koi se istaknuvaat: Denovi na borbata (1883), Prispomnuvawe (1885), Narodni pesni, Rozite od Lorie (1903) i dr. Pesnata †Za Makedoncite# (Pour les Macedoniens) ja pro~ital na eden miting za Makedonija {to se odr`al na 17. III 1903 g. vo Pariz i ja publikuval vo pe~atot. G. T.

Bargalski iglovrv

IGLOVRV, BARGALSKI (Alyssum bargalense Micevski) – lokalen endemit vo florata na RM od familijata Brassicaceae (Cruciferae) (krstocvetni rastenija). Otkrien od Kiril Micevski vo okolinata na [tip – klisurata na rekata Bregalnica, Ov~e Pole i kaj Bogoslovec. Imenuvan po nazivot Bargala (staroto ime na [tip). Se razviva na paleogeni sedimenti – lapori. Vl. M. IGLOVRV, GEVGELISKI (Alyssum gevgelicensis Micevski) – lokalen endemit vo florata na RM od familijata Brassicaceae (krstocvetni rastenija). Se razviva na silikatna geolo{ka podloga vo podno`jeto na planinata Ko`uf – s. Sermenin, s. Negorci i s. Huma. Vl. M.

IGLOVRV, DEBARSKI (Alyssum debarensis Micevski) – endemit vo florata na RM od familijata Brassicaceae (krstocvetni rastenija), opi{an od Kiril Micevski. Poznat samo za okolinata na Debar, klisurata na Crn Drim, kaj selo Oti{ani. Vl. M. IGLOVRV, KAVADARE^KI (Alyssum kavadarensis Micevski) – lokalen endemit vo florata na RM od familijata Brassicaceae (Cruciferae) (krstocvetni rastenija), od okolinata na Kavadarci – s. Mre`i~ko i s. Majdan, opi{an od akademik Kiril Micevski. Vl. M.

IGLOVRV, SKOPSKI (Alyssum skopjensis Micevski) – lokalen makedonski floristi~ki endemit od familijata Brassicaceae (Cruciferae) (krstocvetni rastenija), poznat vo okolinata na Skopje (Ra{~e – Radu{a i Skopska Crna Gora). Vl. M. IGLOLISNI RASTENIJA VO REPUBLIKA MAKEDONIJA (^ETINARI) (red Coniferales) – drvenesti ili grmu{esti rastenija so {i{arki, so zimzeleni iglesti ili lu{pesti listovi {to se prete`no rasprostraneti na Severnata hemisfera, vo severnata cirkumpolarna zona (tajga) i po visokite evropski planini od umerenata zona. Iglolisnite rastenija se razvivaat na golem del od teritorijata na RM i se opfateni vo familijata Pinaceae (borovi), fam. Cupressaceae (smreki) i fam. Taxaceae (tisi). Najzna~ajni rodovi od fam. Pinaceae se rodovite Pinus (bor), Abies (ela) i Picea (smr~a). Rodot Pinus vo RM e zastapen so 5 avtohtoni vida – Pinus nigra (crn bor), P. sylvestris (bel bor), P. peuce (molika, pelisterski bor), P. mugo (planinski bor) i Pinus heldreichii subsp. leucodermis (munika). Rodot Abies e zastapen so vidot A. borisiiregis, dodeka rodot Picea so vidot Picea excelsa. Od familijata Cupressaceae vo RM se sre}ava samo eden rod – Juniperus (smreka), od koj se poznati 5 avtohtoni vida – J. communis (modra smreka), J. oxycedrus (crvena smreka), J. excelsa (diva, gor~liva foja), J. foetidissima (pitoma foja) i J. sabina (smrdelika). Familijata Taxaceae e zastapena samo so eden vid –Taxus baccata (tisa). Kon iglolisnite rastenija, koi spa|aat vo grupata na golosemenite, se priklu~uva i familijata. Ephedraceae so rodot Ephedra, koj kaj nas e zastapen so dva vida (E. major i E. fragilis). Vl. M.

IGNAT (SVETI IGNATIJ, IGNATOVDEN) ‡ kalendarski obi~aj vo ~est na svetiot sve{tenoma~enik Ignatij Bogonosec. Praznikot e poznat i kako prv Bo`ik, za{to toga{ zapo~nuvaat podgotvkite povrzani so praznikot Ro`destvo na Isus Hristos. Toj sekoga{ e pet dena pred Bo`ik i so nego zapo~nuvaat sve~enostite povrzani so zimskite praznici. Pove}e obi~ai povrzani so ovoj praznik upatuvaat na zaklu~okot deka so nego zapo~nuvaat novogodi{nite obi~ai, a ima i takvi {to potsetuvaat na sve~enostite povrzani so dale~nite paganski proslavi na zimskata kratkodnevnica i vra}aweto na Sonceto

I

od ju`nite naporednici. Toa go potvrduvaat obrednite ognovi, poznati i kaj mnogu drugi narodi. Obi~aite i veruvawata {to se izveduvaat glavno se povrzani so po~etokot na godinata ili so spomenot na ra|aweto na Isus. Na primer, vo Veles varele p~enica i p~enka zaedno, za da se podigne beri}etot. Vo [tip majkite gi tegnele decata za u{i, za da rastat pove}e. Vo pove}e krai{ta e zabele`an obi~ajot polazenik, koj se povrzuva so po~etokot na novata godina, koga se prognozira ili se inicira sre}ata na poedinecot i zaednicata. Vo Kratovsko velele deka do ovoj den denot porasnuva kolku iglen vrv ili kolku {to petel mo`e da skokne od ku}en prag. Vo Ohridsko se pravele pitulici i se velelo deka toa se †postulcite na Ristosa#. O~igledno e deka se raboti za obi~ai i veruvawa povrzani so po~etokot na novata solarna godina. LIT.: Sbornikq otq bqlgarski narodni umotvorenix, =ast treta, otdelq I i II, Bqlgarski obi=ai, obrxdi, sueverix i kost\mi, kniga VII, sqbral i izdava K. A. {apkarev, Sofix, 1891. M. Kit.

IGNATIEV, Nikolaj Pavlovi~ (S.-Peterburg, 29. I 1832 – Krupodernici, Kievska gubernija, 3. III 1908) – ruski grof, general i diplomat, panslavist i pretsedatel na Sovetot na Sanktpeterbur{koto slovensko blagotvorno dru{tvo (SPbSBD). Zavr{il general{tabna akademija (1851). Otkako stapil vo diplomatska slu`ba (1856), prestojuval vo Buhara i Kina (1857&1860), a potoa bil direktor na Aziskiot departament vo Minsterstvoto za nadvore{ni raboti (1961&1864). Bil ruski pratenik (1864&1867) i ambasador (1867&1977) vo Carigrad. Kako dobar poznava~ na balkanskite problemi, gi pottiknuval balkanskite osloboditelni dvi`ewa za borba protiv Osmanliskata Imperija. Go pomognal razre{uvaweto na bugarskoto crkovno pra{awe (1870). Imal re{itelen stav protiv unijatskoto dvi`ewe vo Makedonija (1873&74). Zaradi obezbeduvawe neutralnost na golemite evropski sili pred pretstojnata Rusko-osmanliska vojna, napravil diplomatska obikolka na Berlin, Viena, London i Pariz (fevruari&mart 1877). Bil eden od inicijatorite za odr`uvaweto i avtor na nacrtot na proektot na Carigradskata konferencija (1876&1877), so Makedonija kako posebna provincija. Dobil grofovska titula (1877) i generalski ~in (1878). Bil avtor na nacrtot i potpisnik na preliminarniot Sanstefan591

I

IGNATIJ

ski miroven dogovor (3. III 1878). Poradi negovata revizija na Berlinskiot kongres (1878) se povlekol od aktivnata diplomatska slu`ba. Bil minister za dr`avnite imoti (1881&1882), minister za vnatre{ni raboti (1882) i ~len na Dr`avniot sovet i senator (1882). Za zaslugite za Bugarija, bil izbran za po~esen ~len na Bugarskoto kni`ovno dru`estvo (1902). Kako pretsedatel na Sovetot na SPbSBD, se zalagal za za{tita i pomo{ na makedonskite begalci vo Bugarija, go najavil o~ekuvanoto vostanie, no pesimisti~ki gledal na makedonskoto osloboditelno dvi`ewe, a vostanieto go ocenuval za predvremeno. IZV.: D. JocovÍ, IzÍ arhivata na grafÍ NikolaŸ Pavlovi~Í IgnatievÍ. (Edna zapiska na ruskiÔ ministÍrÍ na vÍn{nitÏ raboti do imperatora NikolaŸ I ot‹ 1829 godina), „Periodi~esko spisanie#, XXI, 1&2, SofiÔ, 1909, 451&462; Zapiski grafa N. P. Ignatieva (1875&1877), „Istori~eskiŸ vestnikÍ#, Petrograd, 1914, 135 i 136; Zapiski grafa N. P. Ignatieva (1864-1874), „IzvestiÔ Ministerstva inostrannÎh del#, Petrograd, 1914&1915; Poezdka grafa N. P. Ignatieva po evropeŸskim stolicam pered voŸnoŸ 1877&1878, „RusskaÔ starina#, 1914, 157&159. S. Ml.

IGNATIJ I ‡ ohridski arhiepiskop (21. VI 1658 ‡ proletta 1659 i juni 1659 ‡ 20. XII 1662). Negovoto arhiepiskopuvawe e dokumentarno potvrdeno vo dokument od 2. III 1660 g. LIT.: Ivan Snegarov, Istorix na Ohridskata arhoepiskopix, t. 2. Ot padaneto $ pod turcite do nejnoto uni]o`enie (1394-1767), Sofix, 1931; Jovan Bel~ovski, Hronolo{ki spisok na poglavarite na Ohridskata arhiepiskopija (patrijar{ija), †Godi{en zbornik# na Bogoslovski fakultet †Sveti Kliment Ohridski#, kn. 8, Skopje, 2002, 74. S. Ml.

IGNATIJ II ‡ ohridski arhiepiskop (ok. 1676). Jeromonahot Teofan toj go rakopolo`il za mitropolit na Grevena. LIT.: Ivan Snegarov, Istorix na Ohridskata arhoepiskopix, t. 2. Ot padaneto $ pod turcite do nejnoto uni]o`enie (1394-1767), Sofix, 1931; Jovan Bel~ovski, Hronolo{ki spisok na poglavarite na Ohridskata arhiepiskopija (patrijar{ija), †Godi{en zbornik# na Bogoslovski fakultet †Sveti Kliment Ohridski#, kn. 8, Skopje, 2002, 74. S. Ml.

IGNATIJ III ‡ ohridski arhiepiskop (13. VIII 1693 ‡ 9. VII 1695 i povtorno ok. avgust 1703). Prvin bil belgradski (beratski) mitropolit. Ispratil pismo do carigradskiot patrijarh protiv pretenziite na patrijar{iskite mit592

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

ropoliti (avgust 1703). Podocna se spomnuva kako ve}e biv{ arhiepiskop (1706). Od materijalen interes, so potkup, gi smenil debarskiot i pelagoniskiot arhierej, poradi {to se sudril so porane{niot arhiepiskop German. Na svikaniot sobor za negov naslednik bil izbran arhiepiskopot Zosim II. LIT.: Ivan Snegarov, Istorix na Ohridskata arhoepiskopix, t. 2. Ot padaneto $ pod turcite do nejnoto uni]o`enie (1394-1767), Sofix, 1931; Jovan Bel~ovski, Hronolo{ki spisok na poglavarite na Ohridskata arhiepiskopija (patrijar{ija), †Godi{en zbornik# na Bogoslovski fakultet †Sveti Kliment Ohridski#, kn. 8, Skopje, 2002, 75. S. Ml.

Aleksandar Josifovi~ Igwatovski

imunobiologijata. Poznati se negovite eksperimentalni trudovi za patogenezata na arteriosklerozata vo vrska so holesterolot (deponirawe na lipoidni supstanci). Avtor na tritomnoto izdanie za interna medicina ‡ propedevtika, {to e i prvo izdanie vo RM od podra~jeto na internata Br. N. medicina.

Pavle IgnovskiSekula

IGNOVSKI-SEKULA, Pavle (Krajnici, Vele{ko, 2. XI 1921 – Skopje, 18. XII 2002) – u~esnik vo rabotni~koto i komunisti~koto dvi`ewe i vo NOB, nositel na Partizanska spomenica 1941. Vo tekot na 1942 i 1943 bil borec na partizanskite odredi „Pere To{ev#, „Dimitar Vlahov#, „Dobri Daskalov#, na bataljonot „Stra{o Pinxur# i na Vtoriot bataljon na Tretata OZ, a vo 1944 g. i borec na II, V, VII i IX brigada, kade {to zazemal funkcii od komandir na ~eta do komandant na brigada. Po vojnata e pratenik vo Sobranieto na SRM vo pove}e mandati. LIT.: Vele{ki partizanski odred 1942, Skopje, 1999. \. Malk.

IGWATOVSKI, Aleksandar Josifovi~ (Smolenska oblast, Rusija, 18. III 1875 ‡ Skopje, 18. VII 1955) ‡ internist, redoven prof. na Med. f. vo Skopje, osnova~ i prv direktor na Klinikata i {ef na Katedrata za interna medicina. Dolgogodi{en profesor po Interna medicina na Med. f. vo Belgrad. Vo Skopje doa|a, po pokana, vo 1948 g. Vo eden period bil direktor i na Infektivnata klinika. Svoeto bogato iskustvo i znaewe prof. Igwatovski go prenesuva na Med. f. vo Skopje. Negovite istra`uvawa se od oblasta na infektivnite bolesti i

Narodna igra

IGRI (NARODNI) ‡ grupni op{testveni, sportski ili kulturni zabavi i natprevari. Me|u site makedonski narodni igri ‡ sportski, hazardni, ov~arski, detski i dr., najgolema e zastapenosta na orskite igri, narodnite ora. Spored sostavot na izveduva~ite se delat na ma{ki, `enski i me{ani ora; spored funkcijata se delat na obredni i ora za op{ta namena; spored tempoto i karakterot na koreografskata sodr`ina, pak, se delat na brzi i bavni ili lesni i te{ki. Vo op{testveniot `ivot od minatoto orata pretstavuvale isklu~itelna mo`nost za duhovno i estetsko zadovolstvo, no istovremeno i mesto za bendisuvawe me|u mladite i prilika za dobivawe mislewe od strana na vozrasnite, koi ~estopati odlu~uvale za nivnite

IZVR[EN

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

bra~ni sudbini. Makedonskite narodni ora imaat isklu~itelno op{testveno i nacionalno zna~ewe, bidej}i raspolagaat so sopstveni avtohtoni osobenosti, spored koi se razlikuvaat od onie kaj sosednite i drugite narodi. \. M. \.

IGUMENOV, Spase (Prilep, 50tite godini na XIX v. – Ohrid, okolu po~etokot na XX v.) – sve{tenik i prerodbenik. So negoviot izbor za pretsedatel na Prilepskata crkovno-u~ili{na op{tina (2. IV 1884) bilo eliminirano egzarhiskoto vlijanie. Bil inicijator za potpi{uvawe na peticija od 26 prilepski prvenci, vo ime na 1.200 prilepski semejstva, za otfrlawe na Bugarskata egzarhija i osamostojuvawe vo crkovnata op{tina na Makedonsko pravoslavno op{testvo, so barawe: „Sakame da imame makedonsko narodno u~ili{te. Bidej}i nie ne sme rodum Bugari, zatoa ne poznavame ni Bugarska C(rkovna) Op{tina i ni nivnite u~ili{ta. Za religiozna za{tita go poznavame papata, no bez izmeni na dogmite na pravoslavnata crkva# (2. VII 1887). Pri svojot prestoj vo Carigrad ostvaril kontakti so srpskiot ideolog i diplomat Stojan Novakovi}, Carigradskata patrijar{ija i so tamo{niot papski vikar, so barawe za priznavawe na Makedonskata crkovna op{tina vo Prilep. No baraweto im bilo prifatlivo samo bez pridavkata makedonska (1887), so {to pak samiot toj ne se soglasil. Pri toj prestoj vo Carigrad se sretnal i so mitropolitot Teodosij Gologanov, toj go posovetuval da „pri~eka dodeka da uzreat uslovite za obnova na Ohridskata arhiepiskopija, koga site makedonski eparhii, pod makedonsko ime, }e se osamostojat od tu|ite versko-nacionalni propagandi vo Makedonija#. Spored zaedni~kata podocne{na procenka, takvite uslovi se sozdale po nekolku godini, no nivnata akcija za ostvaruvawe na toj plan bila popre~ena po intervencija na srpskiot konzul vo Skopje V. Kari} i zabranata od osmanliskite vlasti. No i vo takvite uslovi, toj prodol`il da sobira potpisi od Pelagoniskata i Ohridskata eparhija za pred Visokata porta (17. X 1891). LIT.: Makedonski devetnaesetti vek 1800&1902, Skopje, 2007, 206, 224&227 i 254. S. Ml.

IDRIZI, Riza (s. Merovo, Tetovsko, 11. VIII 1928) ‡ u~esnik vo NOAVM (1944) i ~len na KPM (od 1946). Zavr{il vi{a upravna {kola. Bil sekretar na Okolis-

kiot komitet na Narodnata mladina vo Tetovo, upravnik na HEC „Mavrovo#, {ef na oddelenie vo Fabrikata „Teteks# vo Tetovo, {ef na mesna kancelarija i pravnik vo filijalata na „@ito Makedonija# vo Tetovo. Podocna bil pratenik vo Republi~kiot sobor na Sobranieto na SRM (1970), ~len na Odborot za op{testvenopoliti~ki sistem i ~len na Odborot za narodna odbrana. S. Ml.

Izbori vo RM

IZBIRA^KOTO PRAVO VO DFM/NRM/SRM/RM ‡ pravo na gra|aninot da izbira i da bide izbiran na odredena funkcija. Kako politi~ka cel prvpat e predvideno vo Programata na Makedonsko-odrinskata revolucionerna organizacija (1908). Kako pravna norma prvpat e vgradeno vo Zakonot za Ustavotvornoto sobranie na NRM (1945). Vo navedeniot akt e predvideno deka Ustavotvornoto sobranie na NRM go izbiraat site gra|ani so postojano `iveali{te na podra~jeto na NRM. Spored Ustavot na NRM od 1946 g., site gra|ani na NRM {to napolnile 18 godini vozrast imale pravo da izbiraat i da bidat izbirani vo site organi na dr`avnata vlast. Izbira~ko pravo ne u`ivale licata pod staratelstvo, licata {to so sudska presuda bile li{eni od izbira~koto pravo i licata {to, vrz osnova na Sojuzniot zakon, go zagubile toa pravo. Vo periodot od 1950 do 1991 g. aktivnoto izbira~ko pravo se ostvaruvalo pove}e kako klasno, a pomalku kako gra|ansko pravo. So Ustavot od 1991 g., aktivnoto izbira~ko pravo se ostvaruva vo celost kako gra|ansko pravo. Spored ovoj akt, sekoj gra|anin so napolneti 18 godini `ivot steknuva izbira~ko pravo. Izbira~koto pravo e ednakvo, op{to i neposredno i se ostvaruva na slobodni izbori so tajno glasawe. Takvo pravo nemaat licata na koi im e odzemena

I

delovnata sposobnost. Izbira~koto pravo e uredeno podetalno so Izborniot zakonik od 2006 g. i se utvrduva vo Izbira~kiot spisok. Vo Izbira~kiot spisok za 1990 g. bea zapi{ani 1.339.021; za 1994 g. ‡ 1.360.729; za 1998 g. ‡ 1.572.976; za 2002 g. ‡ 1.664.296; i za 2006 g. ‡ 1.695.103 izbira~i. LIT.: Svetomir Skaric, Democratic Elections in Macedonia, 1990–2002, Berlin, 2005. Sv. [.

IZVOR – rudnik na talk, koj se nao|a okolu 25 km ju`no od Veles, vo atarot na s. Izvor. Orudnuvaweto se javuva po dol`inata na glavnata tektonska ruptura vo tesen izdol`en pojas od okolu 3–4 km, {irok okolu 150 m na kontaktot Vardarska zona i Pelagoniskiot horst antiklinorium. Orudnuvaweto se javuva na pove}e mesta, ima sloevita forma so razli~na dol`ina na protegawe i debelina do 5 m. Prostorno talkot se nao|a vo talk{istite. Hemiskiot sostav na rudata e: SiO2 43%, Al2O3 13,6%, MgO 18–23% i Fe2O3 7,46%. Rudnite rezervi se okolu 100.000 toni, a najgolemiot del e eksploatiran za potrebite na fabrikata za talk vo Veles. Genetski nao|ali{teto e od kontaktno-metamorfen tip. LIT.: Milorad Stojanovi}, Nao|ali{ta na nemetalni mineralni surovini vo Makedonija, Skopje, 2005. T. Ser.

IZVR[EN SOVET NA NRM/ SRM ‡ izvr{en organ na dr`avnata vlast vo periodot od 1953 do 1991 godina. Vo periodot 1953‡ 1963 se formirani tri sostavi na Izvr{niot sovet na NRM (dva vo 1953 i eden vo 1958 g.). Prviot Izvr{en sovet na NRM e formiran na 3. II 1953 g., vo sostav: Lazar Koli{evski, pretsedatel; Qup~o Arsov, potpretsedatel; Vidoe Smilevski, potpretsedatel; Vera Aceva, ~len; Strahil Gigov, ~len; Kiro Georgievski, ~len; Mito Dimitrievski, ~len; Boge Kuzmanovski, ~len; Nikola Min~ev, ~len; Metodija Mitevski, ~len; Lazar Mojsov, ~len; Naum Naumovski, ~len; Blagoj Popov, ~len; Elisie Popovski, ~len; Kemal Sejfula, ~len; Krste Crvenkovski, ~len; Liljana ^alovska, ~len; Reis [akiri, ~len; Dimitar Aleksievski, ~len; Cvetko Uzunovski, ~len i Mito Haxivasilev, sekretar. Vo periodot od 1963 do 1991 g. se formirani deset sostavi na Izvr{niot sovet na SRM (1963, 1965, 1967, 1968, 1969, 1971, 1974, 1978, 1982 i 1986). Prviot Izvr{en sovet na SRM e formiran na 25. VI 1963 g., vo sostav: Aleksandar Grli~kov, pretsedatel; d-r Asen Simit~iev, potpretsedatel; Kemal Sejfula, potpretsedatel i ~lenovi: @iv593

I

IZVR[EN

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

ko Brajkovski, Vasil Griv~ev, Trpe Jakovlevski, Veselinka Malinska, Osman Miftari, Goga Nikolovski, Moric Romano, Angel ^emerski, i Mire Donevski, sekretar. LIT.: Makedonija od ASNOM do denes, Skopje, 2005. Sv. [.

IZVR[EN SOVET NA SOBRANIETO NA MAKEDONIJA – v.: Vlada na DFM/NRM/SRM/ RM.

IZIIS (Institut za zemjotresno in`enerstvo i in`enerska seizmologija, Skopje) „Izgrev#, nedelen vesnik

„IZGREV# (Dupnica i ]ustendil, 4. II 1900 ‡ 28. VIII 1903) ‡ nedelen vesnik za politika, op{testven `ivot i literatura. Redakcijata ja so~inuvale: Aleksandar Georgiev (odgovoren urednik), Ivan Dimitrov i Iv. P. Kepov. Izleguval sekoj petok. Od broj 29 izleguval vo ]ustendil. Imal re{itelen stav protiv vrhovistite i se dr`el za mototo „Makedonija na Makedoncite#. LIT.: \or~e Petrov, Spomeni, Skopje, 1950, 39; D-r Boro Mokrov, Razvojot na makedonskiot pe~at i novinarstvo (od prvite po~etoci do 1945 godina), Skopje, 1980, 185‡188; D-r Boro Mokrov ‡ M-r Tome Gruevski, Pregled na makedonskiot pe~at (1885‡1992), Skopje, 1993, 53‡54. S. Ml.

IZIIS (Institut za zemjotresno in`enerstvo i in`enerska seizmologija, Skopje) – nau~na ustanova, ~lenka na Univerzitetot „Sv. Kiril i Metodij#. Formiran vo 1965 g., vedna{ po katastrofalniot zemjotres vo Skopje, igra zna~ajna uloga vo edukacijata na kadar za aseizmi~ko gradewe, procenka i namaluvawe na seizmi~kiot rizik, pomo{ na pove}e zemji vo namaluvawe na posledicite od zemjotresi, podobruva-

we na tehni~kata regulativa i donesuvawe novi standardi, laboratoriski i terenski dinami~ki ispituvawa, seizmi~ko nabquduvawe i prognoza na rizikot. Glavnata organizaciona struktura ja so~inuvaat grupite za istra`uvawe, razvoj i konsalting, kompleksot laboratorii, centrite za me|unarodna sorabotka, bogatata biblioteka i uslu`niot del. Osobeno e zna~ajna nau~noedukativnata dejnost na IZIIS – za 4 decenii 400 studenti od zemjata i stranstvo pominale niz postdiplomskite studii, od koi 130 go steknale zvaweto magister na tehni~ki nauki, a preku mentorski studii 30 kandidati stanale doktori na tehni~ki nauki. Ostvaruva bogata me|unarodna sorabotka so zemji od site kontinenti. Toj e dobitnik na pove}e nagradi i priznanija. Q. T.

Toma Izmirliev

Istra`uva~ka laboratorija vo IZIIS

594

IZMIRLIEV, Toma Dimitrov (psevd.: Foma Fomi~, LÓbi~ek, Garabed Bednij, Golgolenko, Draka, Zvonar~ik, Mom~e Makedon~e, Boris Podrumov i dr.) (Kuku{, 9. IX 1895 – Sofija, 22. XI 1935) – poet i pisatel-humorist, postar brat na Hristo Smirnenski. Tatko mu bil sorabotnik na Goce Del~ev i ~len na MK na TMORO vo Kuku{. Osnovno u~ili{te zavr{il vo Kuku{, a potoa posetuval gimnazija vo Bitola. Vo vremeto na Vtorata balkanska

vojna semejstvoto se preselilo vo Sofija (1913), kade {to izvesno vreme go posetuval Voenoto u~ili{te. Dobil stipendija za da go dovr{i gimnaziskoto obrazovanie vo Carigrad (1914), a vedna{ potoa prodol`il na studii po medicina. Negoviot vujko Vladimir Popanastasov ve}e go imal naso~eno kon kni`evna dejnost (1913). Samiot toj, pak, izvr{il soodvetno vlijanie vrz pomaliot brat Hristo Smirnenski. Poradi izbuvnuvaweto na Prvata svetska vojna se vratil vo Sofija, koga bil mobiliziran i ispraten na frontot. Po demobiliziraweto (1918) rabotel kako ~inovnik i se zanimaval so kni`evna dejnost. Stanal ~len na BKP (1921), bil ~len na Voenotehni~kata komisija na CK na BKP i po partiski zada~i patuval vo SSSR, Turcija i Avstrija. Poradi presleduvaweto od vlastite, se preselil vo Haskovo (po april 1925). Podocna se vrabotil vo Sofiskata oblasna finansiska palata (1932). Bil sorabotnik na sp. „Baraban# (1914&1921), „BÍlgaran# (1916& 1924) i †^erven smÔh# (1919-1923), v. †K’vo da e# (1913) „Narodna armiÔ# (1920&1923), „…urec# (1932& 1935), „Utrinna poÈa# i dr. Bil redaktor na sp. „Maskarad# (1922), a po preporaka na BKP, zaedno so Kr. ]ulavkov, go pokrenale humoristi~noto sp. „ZvÍnar# (1924). Avtor e na pove}e knigi humoristi~ni tvorbi, pesni, raskazi i feqtoni. Zaedno so Todor Borov, objavil tri toma sobrani dela na brata si Hristo Smirnenski. BIBL.: Premre`diÔ, SofiÔ, 1930; SmÔ i zlÍ~, SofiÔ, 1931; Humor i satira, SofiÔ, 1938; Humor i satira, kn. I, SofiÔ 1946; Raskazi i fejletoni, SofiÔ, 1947; Izbrani stihotvoreniÔ, raskazi i fejletoni. SÍstav. i red. A. Todorov i V. Izmirliev, SofiÔ, 1955; Kraen element. SÍstav. i red. A. Todorov i V. Izmirliev, SofiÔ, 1975. LIT.: Vl. Petrov, Foma Fomi~, „Lik#, br. 12, SofiÔ, 4. XII 1935; Toma Izmirliev, †VÍzpomenatelen list#, SofiÔ, noem-

IKONOMOV

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

vri 1947; G. Karaslavov, Toma Izmirliev – Foma Fomi~, „PlamÍk#, № 18, SofiÔ, 1968; M. Nikolov, Talantliv satirikantifa{ist, „Literaturen front#, № 46, SofiÔ, 1955; A. Todorov, Viden pisatel-humorist, „Literaturen front#, br. 38, SofiÔ, 17. IX 1970; istiot, œrkata li~nost na humorista. 80 godini ot ro`denieto na Toma Izmirliev, „Rabotni~esko delo#, № 252, SofiÔ, 1975. S. Ml.

IZMIRLIEVA-PANICA, Ekaterina (Kuku{, 1882 ‡ Sofija, 1967) ‡ prosveten rabotnik, sopruga na revolucionerot Todor Panica. Ja zavr{ila Solunskata `enska egzarhiska gimnazija, a potoa bila u~itelka vo s. Prose~en (Dramsko), vo Solun i vo s. Gorno Brodi (Sersko). Podocna emigrirala vo Bugarija i bila u~itelka vo gr. Mesemvrija (den. Nesebr) i vo drugi mesta. Bila sorabotnik na TMORO.

vata na Makedonija. Prilozi za istra`uvaweto na istorijata na kulturata na po~vata na Makedonija, kn. 6, Skopje, 1997, 227-240; B. Veli~kovski, Nekoi bibliski poslovici i nivnoto zna~ewe za obrazovniot proces, Obrazovanieto i religijata, Bitola, 329-342. B. V.

IKONOGRAFIJA ‡ hristijanski ikonopis spored odnapred utvrdeni teolo{ki pravila {to ima zna~ajno mesto vo makedonskata duhovna i kulturna tradicija do denes. Ikonografijata se temeli i vrz specifi~ni teorisko-filozofski idei povrzani so po~ituvaweto na ikonite vo pravoslavnata hristijanska tradicija. V. G.-P.

IZV.: B. Mir~ev, Spomeni za Ekaterina Ivanova Izmirlieva-Panica, †Izvestix na Institutot za istorix#, br. 12, Sofix, 1963, 139‡159. LIT.: Tu{e Vlahov, Kuku{ i negovoto istori~esko minalo, 2. izd., Sofix, 1969; Psevdonimi i kratki svedenix za dejci na makedono-odrinskoto osvoboditelno dvi`enie, †Vardar#, No. 11, Blagoevgrad, 11 \ni 1990. S. Ml.

IZRAELSKI MEDALI I POVELBI – izraelski priznanija za spasuvaweto Evrei vo Vtorata svetska vojna. Dobitnici od Makedonija: d-r Todor i Lola Haximitkovi, Aleksandar i Blaga Todorovi, Zora Pi~ulin, Boris i Vaska Altiparmakovi (site od Skopje) i Bogoja Siljanovski (od Bitola). LIT.: Zeni Lebl, Plima i slom iz istorije Jevreja Vardarske Makedonije, Gornji Milanovac, 1990; \or|i Colev Dimovski, Bitolskite Evrei, Bitola, 1993. J. Nam.

IZREKA ‡ kratok `anr na usnoto narodno tvore{tvo. Za razlika od pogovorkite/poslovicite, ne go zaokru`uvaat mislovniot proces vo zaklu~ok i ne pretendiraat na op{ta validnost, tuku paraboli~ki asociraat na nekoj vistinit nastan. Tie ne ja apsolutiziraat izjavata, tuku pocvrsto se vrzani za kontekstot i pove}e zavisat od nego. Se sostojat od sintagmatski celini, koi samo na primereno mesto se izrekuvaat, a bez nu`niot kontekst, tie edvaj ne{to bi zna~ele. Dodeka pogovorkata/poslovicata ne gi propu{ta, tuku gi sintetizira iskustvenite podatoci, izrekata gi asocira: Vo sekoja manxa – mirodija; Selo gori – baba se ~e{la; Pi{i – bri{i! LIT.: B. Veli~kovski, Nekoi karakteristiki na makedonskite poslovici i pogovorki, Narodnoto tvore{tvo na po~-

Vasil Ikonomov (portret od Emil [ulajkovski)

IKONOMOV, Vasil Apostolov (Lazaropole, Debarsko, 6. V 1848 – Lazaropole, 4. VI 1934) – naroden u~itel, sobira~ i izdava~ na makedonski narodni pesni i obi~ai od Debarsko, pe~atar, publicist i kulturno-nacionalen deec. Rano ostanat sirak, osnovnoto obrazovanie go dobiva vo seloto na naroden jazik, a go prodol`uva vo gr~ka seminarija (ili bogoslovsko-u~itelska {kola na Aton). Se vra}a vo seloto ok. 1865 g. i stanuva crkoven pevec i pomo{nik u~itel kaj ~i~ko mu pop Kosta. Se zapoznava so St. Verkovi} i pred fevruari 1868 g. toj mu gi dava prvite impulsi za sobirawe folklorno-etnografski i drugi materijali. Za~uvano e vo rakopis „Opisanie na gr. Ki~evo#. Se zapoznava i so ruskiot prizrenski konzul I. S. Jastrebov i mu dava golem broj svoi zapisi na narodni pesni i obi~ai od Debarsko {to potoa se publikuvani vo Jastreboviot zbornik (1886). So prodorot na srpskata propaganda i vo Lazaropole, se dobivaat srpski u~iteli i knigi i se zapoznava so zbornicite na V. Karaxi}. Vo 1870-tite godini Vasil i drugar mu pop Teofil @unguloski se povremeno „srpski# i „bugarski# u~iteli vo seloto i pevci na slovenski vo crkvata. Po ubistvoto na @unguloski (1884), Vasil biva zatvoren. Privremeno se zasolnuva vo manastirot „Sv. Pre~ista#. Soplemenicite Ana-

I

tolija i Partenija Zografski i bliskite zna~ajni manastirski centri vr{at vlijanie za budewe i na rusofilstvoto kaj Mijacite. M. A. Mu{evi~ i I. R. Ma`ovski nekolku pati odat vo Rusija i imaat sredbi so ruskiot car. Po preporaka od ruskiot bitolski konzul, i V. I. odi vo S.-Peterburg i dobiva podaroci od carot i od ruskiot patrijarh za Lazaropole (1886 i 1897). ^esto patuva vo Carigrad, Belgrad i Sofija i kontaktira so ministri, nau~nici i op{testvenici. Predava zbirka narodni pesni za objavuvawe vo „SbornikÍ za narodni umotvoreniÔ, nauka i kni`nina# (1889). Del od materijalite se pe~atat vo Zbornikot, no prikaznite ostanuvaat. Predava vo Sofija i 10 stari rakopisi od Makedonija (XIII–XVI v.). U~estvuva na U~itelskiot sobor vo Prilep (1891) i vo sostavuvaweto na antiegzarhiskata rezolucija. Revizijata vo u~ili{teto konstatira deka decata ne znaat bugarski jazik i deka u~itelot ne gi u~i na bugarski i „so svoite nerazumni propovedi za poseben makedonski narod# go podmamuva naselenieto i go vodi „kon gibel#. Po 12-godi{na egzarhiska slu`ba, Ikonomov e isklu~en od u~itelstvoto (1892). Istovremeno i [i{manoviot SBNU prestanuva da mu gi objavuva predadenite narodni umotvorbi. Odi vo Sofija, se dogovara i vo pe~atnicata „Makedonija# na K. [ahov, so materijalnata poddr{ka od svoite zemjaci go objavuva svojot prv „SbornikÍ otÍ staronarodni p‹sni i obi~ai vÍ debÍrsko i ki~evsko (Zapadna MakedoniÔ)# (1893). Vo dekemvri 1894 g. dobiva turski paso{, no na vra}awe, zaedno so drugi soselani i gali~ani pe~albari, biva kidnapiran od „pro~ueniot aramija Biqal ^ela blizu do Ki~evo# i so golem otkup e osloboden (juli 1895). Debarskata crkovnou~ili{na op{tina go nazna~uva za u~itel vo s. Beli~ica (20. IX 1895), no soselanite baraat „da se nazna~at istite u~iteli i Vasilko Ikonomov#. Na 7. XI 1897 g. dobiva i re{enie za Lazaropole. Po smrtta na negovite 9 deca i razboluvaweto na soprugata, prestojuva „dve-tri godini# vo Sofija. Potoa (1902–1907) slu`i kako pevec vo bugarskata crkva vo Braila (Romanija), kade {to objavuva i „nekolku du{epolezni kni{ki# i podgotvuva za pe~at zbornik so crkovni pesni, vo dobar del od makedonski avtori-kompozitori. Se vra}a vo Solun (1908), kade {to sin mu u~i vo Egzarhiskata gimnazija. So 595

I

IKONOMOV

unijatskiot jero|akon Josif G. Radanov otvoraat svoja pe~atnica (1909) {to „raboti okolu 7-8 meseci#. Pe~atnicata e zatvorena od turskite vlasti, bidej}i nape~atile nekoja „zabraneta pesnarica#. Verojatno se raboti za negovata zbirka {to sodr`i i desetina makedonski revolucionerni narodni pesni. Vo solunskata pe~atnica „Akvarone# ja objavuva kni{kata na jero|akonot I. Hristov „DebÍrskiÔ manastirÍ sv. IoanÍ, zna~enieto za kraÔ#, kade {to e registrirana i teatarskata pretstava vo manastirot (3. I 1908). Balkanskite vojni gi pominuva vo rodnoto selo, a po bugarskata okupacija e nazna~en za pretsedatel na Tri~lenata komisija kako osnovna vlast vo Lazaropole (20. XI 1915) i zakmet na Lazaropolskata op{tinska uprava. Potoa e premesten za kmet na Trebi{kata op{tina (24. XII 1917 – 10. IX 1918). Pred novata srpska vlast se povlekuva vo „svojata soba# vo manastirot „Sv. Pre~ista#, no na 3 januari 1919 g. itno e povikan od srpskite vlasti i Kralskiot sud na Op{tina Lazaropole mu gotvi besilka. Vo posleden moment go spasuva gali~anecot V. ^olan~eski. Podocna mu e ponudena srpska penzija, no toj kategori~no ja odbiva. Umira na 86-godi{na vozrast vo rodnoto selo. BIBL.: SbornikÍ otÍ staro-narodni p‹sni i obi~ai vÍ debÍrsko i ki~evsko (Zapadna MakedoniÔ), SofiÔ, 1893; SbornikÍ otÍ staro-narodni umotvoreniÔ izÍ debÍrsko, ki~evsko i ohridsko, SolunÍ, 1895; HristosÍ pob‹`dava. TÍlkuvanieto na ~ervenoto ÔŸce i presŠdata na Spasitelevit‹ nepriÔteli: Pilata, Anna i KaÔfa, SolunÍ, 1909; Narodna p‹snopoŸka, SolunÍ, 1910; Staronarodni pesni i obi~ai od Zapadna Makedonija. Redakcija: d-r Kiril Penu{liski, d-r Bla`e Ristovski, d-r Bla`e Petrovski, Skopje, 1988. LIT.: Aleksandar Matkovski, Kni`evnata i prosvetnata dejnost na u~itelot Vasilij Ikonomov od Lazaropole, „Prosvetno delo#, H, 1-2, Skopje, 1954, 61-74; Gligor Todorovski, Nekoi novi materijali od `ivotot na u~itelot Vasil Ikonomov od Lazaropole, „Prosvetno delo#, XV, 5-6, 278-285; D-r Bla`e Ristovski, Vasil Ikonomov (1848–1934). Prilog kon prou~uvaweto na makedonskiot kulturno-nacionalen razvitok, Skopje, 1985. Bl. R.

IKONOMOV, Georgi Teoharov (Skopje, 16. I 1911 ‡ Skopje, 26. IV 1995) ‡ farmacevt. Diplomiral farmacija vo Zagreb, rabotel vo Ki~evo i vo Skopje. ^len na Zdravstveniot odbor pri Farmacevtskiot aktiv vo Skopje, koj od 1941 g., progresivno orientiran, se zalaga za sopstven sistem za organizacija na aptekarskata slu`ba, kako i za nabavka na saniteteski materijal i lekovi za dostavuvawe do partizanskite 596

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

edinici i izrabotka na eksploziven materijal. Posebna zasluga ima za napredokot na farmacevtskata fabrika „Alkaloid# so otvoraweto na novi oddelenija za proizvodstvo na farmacevtski preparati. L. P.-T. IKONOMOV, Jordan (Kriva Palanka, 1896 – Skopje, 29. IX 1956) – grad. in`., vonr. prof. na Grade`niot fakultet vo Skopje (1949 g.) po predmeti od oblasta na komunalnata hidrotehnika, hidrologijata i melioraciite. Zavr{il Tehni~ki fakultet vo Viena. Napi{al skripti za predmetite hidrologija i za Kanalizacija. Q. T.

Dimitar Ivanov IkonomovOrfo

Mladoturskata revolucija (1908). Bil ~len na Narodnata federativna partija (1909). Zel u~estvo i vo Prvata balkanska vojna (1912) vo borbite vo Pirinsko. Kako kmet na Nevrokop, poradi negovata sorabotka so Aleksandar Stamboliski i so BKP(ts), bil likvidiran od avtonomisti~kata VMRO na Todor Aleksandrov. S. Ml.

Petar Ikonomov

IKONOMOV, Petar (Skopje, 10. IV 1915 – Skopje, 2004) – osnovno i sredno obrazovanie zavr{il vo Skopje. Diplomiral biologija na PMF vo Sofija (1942). Bil direktor na Prirodonau~niot muzej na Makedonija (1945–1958). Vo 1946 g. bil izbran za nastavnik na Grupata za biologija na Filozofskiot fakultet. Do 1952 g. u~estvuval vo nastavata kako predava~. Doktorskata disertacija ja odbranil vo 1959 g. Docent bil do 1960 g., vonreden profesor do 1965 i potoa redoven profesor. Zaminal vo penzija vo 1981 g. Se zanimaval so prou~uvaweto na sistematikata, ekologija, rasprostranuvaweto i zoogeografskata pripadnost na Ephemeroptera i Plecoptera vo Makedonija. Publikuval pove}e od 45 nau~ni truda. D. Pr. IKONOMOV-ORFO, Dimitar Ivanov (s. Lov~a, Dramsko, 17. I 1873 – Nevrokop, 5. VIII 1922) – u~itel i nevrokopski reonski vojvoda na TMORO. Ja zavr{il progimnazijata vo Nevrokop, a potoa go oformil u~itelskoto obrazovanie vo Serskoto i Skopskoto pedago{ko u~ili{te, kade {to stanal ~len na TMORO. Kako u~itel vo Pirinsko, bil blizok sorabotnik na Jane Sandanski. Dolgo vreme bil reonski vojvoda na TMORO i u~estvuval vo grabnuvaweto na mis Elen Ston (21. VIII 1901). Zel u~estvo vo

Fanka Ikonomova

IKONOMOVA, Fanka (Veliko Trnovo, Bugarija, 6. V 1920) ‡ operska pevica, sopran. Diplomirala na Sofiskata muzi~ka akademija (1944). Solist vo Operata na MNT (1948‡1975). Debitirala (1948) so ulogata na Neda vo operata Palja~i. Ostvarila pove}e od 30 ulogi od koi pozna~ajni se: Blonda (Grabnuvawe od sarajot), Mizeta (Boemi), Elizeta (Taen brak), Marcelina (Fidelio), \ula (Ero od onoj svet), Mica (Analfabet), Xulieta (Hofmanovi prikazni). Gostuvala so ansamblite na Operata na MNT vo pogolemite muzi~ki centri na porane{na Jugoslavija i vo Romanija. Neprinudenosta i sceni~nosta vo igrata se karakteristi~ni za nejzinite kreacii. F. M. ILARION MEGLENSKI, sveti (Ohrid, krajot na XI v. – ?, 1164) – svetitel, meglenski episkop i kni`even deec. Me|u 1133 i 1142 g. ohridskiot arhiepiskop Evstatij go rakopolo`il za episkop meglenski. Bil `estok protivnik na ereti~kite dvi`ewa i u~ewa, so koi direktno vodel polemiki i pi{uval polemi~ki tekstovi so antiereti~ka sodr-

ILIEVSKI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

Dime Iliev

lip (Vazna od porcelan); Tanasie (Na`alena familija); Zard (Evropa); Pjero (Don @uan); ^ebutkin (Tri sestri); Bumbarot (KaR. St. ko se stanuva car) i dr.

Sv. Ilarion Meglenski

`ina, tolkuvaj}i gi delata na avtoritetnite crkovni pisateli. Na mestoto kade {to porano se sobirale progonetite od nego eretici, toj podignal hram posveten na svetite apostoli i napi{al specijalen ustav. Kako `estok borec protiv ereticite bil proglasen za svetitel, negoviot kult e poddr`uvan vo kni`evnata i vo likovnata tradicija. LIT: V. Anti}, Lokalni hagiografii vo Makedonija, 2 izd., Skopje, 2003; \. PopAtanasov, I. Velev i M. Jakimovska-To{i}, Tvorci na makedonskata literatura (IX-XVIII vek), Skopje, 2004. I. Vel.

ILARIONOV, Nikolaj Aleksandrovi~ (1844 – ?) – ruski konzul vo Solun. Od 1860 g. na konzulska slu`ba na Balkanot (Saraevo, Mostar, Skadar), potoa vo Solun (1874), Erusalim i Odrin, kako generalen konzul vo Smirna i odnovo vo Solun (1894), kade {to na 19. IV 1892 g. (poradi bolest) e penzioniran. Bl. R. ILIEV, Atanas Todorov (Valandovo, 6. II 1927 ‡ Skopje, 12. VII 1990) ‡ veterinar. Doktoriral na Veter. f. vo Belgrad (1975). Nau~en sovetnik vo Veterinarniot institut vo Skopje i negov direktor (1985‡1987). Bil potpretsedatel na Sobranieto na Op{tina Valandovo i sekretar na Op{tinskiot komitet na SKM vo Valandovo. Bil pratenik vo Sobranieto na SRM (1963‡1965). M. D. ‡ J. B.

ILIEV, Dime (Kavadarci, 19. IX 1952) ‡ akter. Diplomiral na Otsekot za dramski akteri na Vi{ata muzi~ka {kola vo Skopje (1975). ^len na Dramskiot teatar e od 1975 g. Ulogi: Mom~eto (Crnila); Janez Miti} (Karamazovi); Naum (R); Kamij (Smrtta na Danton); Kreont (Medeja); Fi-

Vaska Ilieva

ILIEVA, Vaska (Skopje, 1923 ‡ Skopje 4. V 2001) ‡ interpretatorka na narodni pesni. Re~isi pet decenii go afirmirala makedonskiot muzi~ki folklor po site svetski meridijani, naj~esto zaedno so Dr`avniot ansambl za narodni igri i pesni †Tanec#, kade {to i ja zapo~nala svojata kariera (1950). Nastapuvala vo golem broj zemji vo svetot (SAD, Kanada, Avstralija, Rusija, Anglija, Holandija, Iran, Kuvajt i dr.). Za Makedonskata radiotelevizija ima snimeno nad petstotini pesni so raznovidni sodr`ini i so poteklo od site delovi na Makedonija (†Sestra kani brata za ve~era#, †Most mi yidaja#, †Sudbo moja# itn.). M. Kol. ILIEVSKA, Krasimira (Skopje, 1. IV 1950) ‡ filolog, redoven prof. na Fil. f. (Katedra za slavistika). Predmet na nau~ni istra`uvawa: istorija na jazikot, istoriska onomastika, srednovekovna pravna literatura, jazici vo kontakt, me|ujazi~na interferencija, metodika na nastavata, formirawe na govorniot izraz kaj malite deca, pra{awa od oblasta na ruskata gramatika i leksikologija. Magisterska teza ‡ „Toponimite vo Makedonija vo XIII i XIV v. spored hrisovulite na Gorg Skopski#, a doktorska teza ‡ „Mazurinskata krm~ija#. Avtor e na okolu sto statii vo spi-

I

Krasimira Ilievska

sanija i zbornici. Preveduva i prepejuva od ruski na makedonski jazik. BIBL.: A. S. Griboedov, Od mnogu um (prepev), Skopje, 1974; Vo o~ekuvawe na „golemiot `ivot#, Skopje, 1998; Mazurinska krm~ija, jazi~na analiza. Stari tekstovi, VI, Skopje, 1999; MazurinskaÔ korm~aÔ, pamÔtnik me`slavÔnskih kulturnih svÔzeŸ XIV – XVI vv., izdanie prigotovili: E. BelÔkova, K. Ilievska, O. KnÔzevskaÔ, E. Sokolova, I. Starostina, Â. Capov (redaktor), Moskva, 2002, 853 + 24 str.; ZakonQ soudnXi l2dqmQ, MANU, Skopje, 2004. E. J.-U.

ILIEVSKI, Aleksandar Stavrev (s. Surdulci, Radovi{ko, 24. XII 1938) ‡ pedagog, univerzitetski profesor. Zavr{il u~itelska {kola i Filozofski fakultet vo Skopje (1964). Postdiplomskite studii gi zapo~nal na Filozofskiot fakultet vo Belgrad, a magistriral na Filozofskiot fakultet vo Skopje (1993), kade {to i doktoriral (1995). Rabotel kako bibliotekar na Institutot za pedagogija pri Filozofskiot fakultet (1971–1995). Po doktoriraweto e izbran za docent, a potoa za redoven profesor na Pedago{kiot fakultet vo Skopje po predmetot Didaktika. Objavil pove}e trudovi na andrago{ki temi. BIBL.: Narodnite univerziteti vo Makedonija 1919–1941, 1999; Rabotni~kite i narodnite univerziteti vo minatoto, denes i vo noviot milenium, 2004 i dr. LIT.: Rabotni~kite i narodnite univerziteti vo minatoto, denes i vo noviot milenium, Skopje, 2004 (Bele{ka za avtorot). K. Kamb.

ILIEVSKI, Dimitar (Bitola, 21. IX 1953 – Himalai, 10. V 1989) ‡ alpinist. ^len na Planinarsko-skija~koto dru{tvo †Pelister# vo Bitola (od 1968), vo koe e osnovana Alpinisti~ka sekcija. Gi osvoil re~isi site najva`ni vrvovi vo Jugoslavija, vo Grcija, Bugarija kako i vrvovite na Alpite: Mon Blan (4.807 m), Matehorn (4.808 m) i Monte Rosa (1980). Vo Ju`na Amerika se iska~il na vrvot na Andite Huaskaran (6.768 m) i na ^ipikalki (6.400 m) i Kordilera Blanka (1982), a vo SSSR (1984) na vrvot na Pamir †Pik na komunizmot# 597

I

ILIEVSKI

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Dimitar IlievskiMurato

1944 g. stapil vo NOV. Zavr{il Vi{ ekonomski kurs pri Vladata na FNRJ (1946–1947), a potoa bil nazna~en za na~alnik na oddelenie pri Ministerstvoto za komunalni raboti na NR Makedonija (do oktomvri, 1948). Studiite po filozofija gi zapo~nal na Filozofskiot fakultet vo Belgrad (1949), a gi prodol`il na Filozofskiot fakultet vo Skopje, kade {to diplomiral (1952). Po diplomiraweto raboti kako profesor vo U~itelskata {kola vo

(7.495 m) i na ^etvorjoh (6400 m). U~estvuval vo Makedonskata himalajska ekspedicija †Manaslu 86# i †Everest 89#, koga so Stipe Bo`i} od Hrvatska i so Viktor Gro{eq od Slovenija go osvoile Mont Everest (8.848 m). Zaginal pri sleguvaweto (1989). Toj e izbran za najdobar sportist na Makedonija (1989). LIT.: Il~o Belxigerovski, Od Pelister do Everest, Bitola, 2001. D. S. Mitko Ilievski

Metodija Ilievski

ILIEVSKI, Metodija (psevd. Kreola) (Bitola, 20. IV 1914 – Skopje, maj, 1984) ‡ operski pevec, bas. Peewe u~el privatno kaj St. Lip{a. Vo Operata na MNT e od 1948 do 1972 g.. Vo po~etokot kako ~len na Horot, a podocna kako solist, bil nositel na basovskiot repertoar vo prvite dve decenii od dejnosta na Operata. Ostvaril pove}e od 45 pomali i pogolemi ulogi, me|u koi pozna~ajni se: Don Bazilio (Sevilskiot berber), Dulkamara (Quboven napitok), Filip (Don Karlos), Sparafu~ile (Rigoleto), Car Samuil vo istoimenata opera od K. Makedonski. Poseduval mek i prijaten glas so basovsko-baritonski tembr. F. M. ILIEVSKI, Mitko Aksentiev (s. Blatec, Ko~ansko, 27. V 1924 – Skopje, 24. IV 1993) – doajen na makedonskata filozofija. Gimnaziskoto obrazovanie go zapo~nal vo Ko~ani, a maturiral vo [tipskata gimnazija (1945). Rakovodel so skoevskata organizacija vo gimnazijata vo Ko~ani (1942–1944), poradi {to bil zatvoren od bugarskata policija. Na 20 avgust 598

Bitola (1952–1954), a vo u~ebnata 1954/55 g. bil direktor na Gimnazijata vo Ko~ani. Vo 1955 g. e izbran za asistent po logika na Filozofskiot fakultet vo Skopje, kade {to doktoriral (1965) i rabotel do penzioniraweto (1987), steknuvaj}i gi site sorabotni~ki i nastavno-nau~ni zvawa. Razvil bogata teoriska i pedago{ka dejnost. Predaval: Logika, Osnovi na materijalisti~ka filozofija, Dijalekti~ka logika, Materijalisti~ka dijalektika, Teorija na poznanieto, Metodologija. Osnovnata filozofska koncepcija mu e antropolo{ko-humanisti~ka varijanta na marksisti~kata filozofija vo koja klu~na filozofska kategorija e „praksisot#. Bil ~len na redakcijata na jugoslovenskoto spisanie „Praxis#. Objavil golem broj studii, statii i kriti~ki osvrti vo doma{ni i stranski spisanija od domenot na fundamentalnata gnoseolo{koontolo{ka filozofska problematika, pedago{kata, politi~kata i op{testvenata praktika. Prevel na makedonski jazik pove}e kapitalni filozofski dela, me|u koi „Materijalizam i empiriokriticizam# (V. I. Lenin), „Dijalektika na prirodata# (F. Engels), „U~eweto za bitieto# (Hegel, „Enciklopedija na filozofskite nauki#) i dr. BIBL.: Idealizam i materijalizam, 1961; Osnovi na marksisti~kata filozofija, 1975, (koavtor); Logika, 1976, (koavtor); Marksizam i samoupravuvawe, 1977, (koavtor); Definicija, 2001, (posthumno izd.) i dr. LIT.: S. Simonovska, Mitko Ilievski – filozofski profil, Skopje, 1995. V. Panz.

Nan~e Ilievski

ILIEVSKI, Nan~e Hristov (Bigor Dolenci, Ki~evsko, 22. XI 1928 – Skopje, 20. XII 1979) – elektrotehni~ki in`ener vo rudarstvoto i metalurgijata. Osnovno obrazovanie zavr{il vo rodnoto mesto (1938), gimnazija vo Negotin-Kraina (1939–1945), vo Skopje (1946), Elektrotehni~ki fakultet vo Belgrad, eden semestar vo Diseldorf (1947–1952). Raboti kako tehni~ki direktor vo Rudnicite za olovo i cink „Zletovo# (Slu`ba za odr`uvawe), pa na gradili{teto na Rudnicite i `elezarnicata „Skopje#, direktor e na Topilnicata (1963–1965), na Kapitalna izgradba (1966– 1970), pom. direktor za razvoj i investicii (1970–1976), a potoa i generalen direktor za metalur{ko proizvodstvo. Dobil pove}e nagradi i priznanija. IZV.: Dosie „NI Rudnici i `elezarnica Skopje#, M. br. 11; Stopanska komora na RM, M. br. 245. LIT.: ^elik, dek. 1979. P. Hr. Il.

Petar Hristov Ilievski

ILIEVSKI, Petar Hristov (Bigor-Dolenci, 2.VII 1920) ‡ klasi~en filolog, univ. prof., akademik. Zavr{il Bogoslovski fakultet (Sofija, 1946) i klasi~na filologija (Skopje, 1956). Dolgogodi{en profesor na Filozofskiot fakultet vo Skopje i odgovoren urednik na sp. †@iva Antika#. ^len na MANU od 1979. Specijaliziral mikenologija vo Kembrix (Anglija 1957/8) i doktoriral od istata oblast (1960). Od 1965 g. ~len na Postojanata me|unarodna komisija za mikenolo{ki studii; od 1981 g. ~len na

†ILINDEN#

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

Centarot za balkanolo{ki istra`uvawa pri ANUBiH (Saraevo). Go organiziral Dru{tvoto za anti~ki studii na Jugoslavija (1972–1973), kako i niza me|unarodni nau~ni sobiri. Dobitnik na pove}e nagradi i priznanija. Nau~nata dejnost ja ostvaruva vo tri oblasti: a) klasika, b) balkanistika i v) paleoslavistika. Vo klasikata gi istra`uva anti~kata prosodija i prevodnite mo`nosti na mak. jazik, kako i klasi~noto nasledstvo vo makedonskata kultura. Me|unarodna afirmacija postignal vo mikenologijata, kade {to dava svoj prilog kon re{avaweto na problemi od religijata, antroponimijata i prosopografijata so {to pridonesuva da se rekonstruira Mikenskata civilizacija. Vo balkanologijata gi istra`uva pri~inite na jazi~nite promeni i zaemnoto dobli`uvawe na jazicite {to se zboruvaat na teritorijata na Balkanot so poseben osvrt na morfosintaksi~kite osobenosti, leksikata i zboroobrazuvaweto vo mak. jaz. Posebno ja prou~uva damaskinarskata kni`evnost vo makedonski prevod vo kontekstot na istoriskiot razvoj na mak. jazik. Prou~uvaj}i ja slovenskata pismenost od nejzinite po~etoci, osobeno glagolicata, evangelskata misija na svv. Kiril i Metodij, ja prosleduva nivnata ideja za ramnopravnost na site jazici, kako i prosvetitelskata dejnost na svv. Kliment i Naum Ohridski. U~estvuval vo prviot prevod na Svetoto Evangelie na sovremen mak. jazik (1952). Avtor e na okolu 400 truda.

BIBL.: Freska vo srceto, Skopje, 1971; Sizifina, Skopje, 1976; Vetar u kafezu, Beograd, 1982; „Zlatni venac# – Antologija Stru{kih ve~eri poezije, Beograd, 1982, vtoro dopolneto izdanie, Novi Sad, 1986 i Skopje, 1986 i treto dopolneto izdanie, Beograd, 1991; Tolkuvawe na stravot, Skopje, 1989; Tuma~ewe straha, Beograd, 1990; Sporen let, Skopje, 2002; Pek, Skopje, 2006; Noÿni pek, Beograd, 2006; Bela linija, Skopje, 2006; Sedam prekora o hladnoÿi, Beograd, 2006. LIT.: Akad. Vojislav Maksimoviÿ, Simbioza davnog i sada{weg, Du{ica Ilin, Sedam prekora o hladnoÿi, Beograd, 2006, 99&108. S. Ml.

BIBL.: Ablat., instrum. i lokat. vo najstarite gr~ki tekstovi (1961); Krninski damaskin (1972); Balkanolo{ki lingvisti~ki studii (1988); Za anti~kata prosodija vo makedonski prepev (1997); Svetila nezaodni (1999), @ivotot na Mikencite vo nivnite pismeni svedo{tva (2000); Pojavata i razvojot na pismoto so poseben osvrt kon po~etocite na slovenskata pismenost (2001, II izd. 2006); Tradicija i inovacii vo maked. crkovnoslov. spomenici od turskiot period (2005) i dr. LIT.: LilÔna A. Gra{eva, Kirilo-metod. encikl., IV, SofiÔ, 2003, 697–701; Vitomir Mitevski, Literaturen zbor, 52, 1–3, 2005, 103-107; istiot, †@iva Antika#, 55, 2005, 5–22. V. Mit.

ILINDEN – selo vo Skopsko. Se nao|a isto~no od Skopje, vo Skopsko Pole, na nadmorska visina od 230 m. So Skopje e povrzano so redovna gradska avtobuska linija. Ima 4.931 `., od niv 4.285 `. se Makedonci, 340 se od albanskoto malcinstvo i 176 se od srpskoto malcinstvo. Sedi{te na op{tina {to zafa}a povr{ina od 9.702 ha, so 12 naseleni mesta vo koi `iveat 15.894 `. Ima osumgodi{no u~ili{te, zdravstvena stanica i nekolku industriski kapaciteti. Al. St.

ILIESKU (Kru{ovenu), Ta{ku ‡ avtor od Kru{evo. Prevel ili adaptiral na vla{ki (aromanski) jazik edna oksitanska narodna pesna (†Eskrivata#), koja ostanuva vo trezorite na Nacionalnata biblioteka vo Pariz blizu stotina godini. Ja otkri prof. d-r Bo`idar Nastev i ja prevede vo proza na makedonski jazik od jazikot na Oksitancite (lang d’ok). Pi{u-

†ILINDEN#, Akcionersko grade`no dru{tvo, Skopje – formirano e na 17. XII 1947 g. kako pretprijatie specijalizirano za proektirawe i izgradba na site vidovi objekti na visokogradba so potrebnata infrastruktura. Ima izgradeno golem broj objekti vo zemjata (administrativni zgradi, MANU, Teatarot na narodnostite, po{ti, polikliniki, Domot

val poezija na aromanski jazik (kru{ovski dijalekt) i svoite tvorbi gi objavuval vo Romanija. LIT.: Bo`idar Nastev, Aromanski studii, Skopje, 1988. G. T.

I

na poezijata vo Struga i dr.), no i vo stranstvo (SR Germanija, Iran, Irak, Rusija, Libija) i vo drugite porane{ni jugoslovenskite republiki. LIT.: Ilinden, akcionersko grade`no dru{tvo, CD – propaganden materijal, 2006 god. R. D.

Ilin Du{ica

ILIN, Du{ica (Tetovo, 12. III 1944) – novinar i poet. Se {koluvala vo Bitola i vo Skopje i maturirala vo gimnazijata vo Tetovo (1982). ^len e na DPM (1972). Preveduvana e na angliski, polski, turski, romanski i na drugi jazici. @ivee i raboti vo Belgrad kako dopisnik na makedonskite elektronski i pi{ani mediumi od Srbija.

„ILINDEN# (1952–1956) – politi~ka organizacija na Makedoncite od Egejskiot del na Makedonija vo isto~noevropskite zemji formirana od KPG po raspu{taweto na NOF, NOMS i AF@ (1950). Osnova~kiot kongres bil odr`an vo s. Kroscienko (Polska) vo april 1952 g. so u~estvo na 162 delegati. Na Kongresot bile izbrani rakovodnite tela na organizacijata: Centralen sovet, Izvr{en komitet i Pretsedatelstvo na organizacijata. Za pretsedatel na organizacijata bil izbran Pando Vajnas, a za sekretar Stavros Ko~opulos. Preku organizacijata „Ilinden#, KPG ja sproveduvala svojata politika me|u makedonskata emigracija vo isto~noevropskite zemji. Po VI plenum na CK na KPG (1956), organizacijata bila raspu{tena. LIT.: R. Kirjazovski, Makedonskata politi~ka emigracija od Egejskiot del na Makedonija vo isto~noevropskite zemji po Vtorata svetska vojna, Skopje, 1989. St. Kis.

„ILINDENÃ# (Sofija, 27. XI 1907 ‡ 12. IX 1908) ‡ vesnik. Izleguval dvapati nedelno, vo sreda i vo sabota. Pokraj urednikot i izdava~ V. Paskov, Redakcijata ja so~inuvale i Gligor Vasilev, Peju K. Javorov, Danail Krap~ev, Nikola Milev i Petko Pen~ev. Objaveni se vkupno 64 broja. Politi~ki bile protiv rakovodstvoto na VMORO izbrano na Rilskiot kongres (1905). LIT.: D-r Boro Mokrov, Razvojot na makedonskiot pe~at i novinarstvo (od prvite po~etoci do 1945 godina), Skopje, 1980, 213-215; D-r Boro Mokrov ‡ M-r Tome Gruevski, Pregled na makedonskiot pe~at (1885-1992), Skopje, 1993, 54. S. Ml.

„ILINDEN“, ISELENI^KA ORGANIZACIJA (Wujork, Wujork, SAD, 1922 ‡ ?) ‡ formirana kako ogranok na MPO. ^lenuvale makedonski doselenici vo gradot Wujork, dejstvuvala vo ramkite na MPO. Sl. N.-K. „ILINDEN“, ISELENI^KO DRU[TVO (Detroit, Mi~igen, SAD, 1979) ‡ dru{tvo na makedonski doselenici vo dr`avata Mi~igen od seloto Roga~evo, Tetovsko (samo vo Detroit ima triesetina semejstva). Dru{tvoto go slavi verskiot i nacionalen praznik Ilinden i selskata slava Sveti Spas vo selo Roga~evo. Sl. N.-K.

599

I

ILINDENSKA

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Vtoriot kongres na IO (12–13. VII 1925), G. Zankov i A. Jovkov (posmrtno) bile isklu~eni od rakovodstvoto. Novoto rakovodstvo po~nalo da izdava novo glasilo „IlÓstraciÔ Ilinden#, na ~elo so P. Mrmev i Hr. [aldev. Po 19-majskiot prevrat (1934), Organizacijata bila zabraneta. Vo Vtorata svetska vojna (1941– 1944) taa ja obnovila svojata dejnost. LIT.: Vera Go{eva, Ilindenskata organizacija (1921–1941), Skopje, 2004; Zoran Todorovski, Dejnosta na Ilindenskata organizacija vo borbata za za~uvuvawe na samostojnosta na makedonskoto nacionalno osloboditelno dvi`ewe, „Prilozi za Ilinden#, VII, Kru{evo, 1993; Nade`da Cvetkovska, Politi~kata aktivnost na makedonskata emigracija vo Bugarija od 1918 do 1929 godina, Skopje, 1990. Z. Tod.

Rakovodstvoto na IKAS (1969)

(ICF). Ovie natprevari se odr`ani 38 pati (do 2006), so u~estvo na kajakari od jugoslovenskite republiki, od balkanskite i od evropskite dr`avi. D. S.

Pismo od Ilindenskata organizacija do bugarskiot premier (17. IV 1924)

ILINDENSKA ORGANIZACIJA (Sofija, 1923–1934 i 1941– 1944) – emigrantska organizacija na makedonskite revolucioneri, u~esnici vo Ilindenskoto vostanie i vo osloboditelnite borbi na Makedonija. Dru{tvoto „Ilinden# bilo osnovano vo Sofija, vo proletta na 1921 g., kako dobrovolna i kulturno-prosvetna organizacija, nezavisna od politi~kite partii. Dru{tvoto imalo svoj organ, v. „Ilinden#, koj od 30 juli 1921 g. zapo~nal da izleguva pod redakcija na A. Panov. Vakvi dru{tva bile osnovani vo pove}e gradovi so makedonska emigracija (81 vo 1925). Osnova~kiot kongres na Organizacijata bil odr`an vo Sofija (19–21. I 1923), bil usvoen Ustav, bilo izbrano rakovodstvo od 7 ~lena so pretsedatel G. Zankov. Organizacijata zastanala na pozicijata za avtonomija i nezavisnost na Makedonija

Begalci (1903)

vo balkanska federacija, pretstavuvana od organot v. „Ilinden#, so redaktor A. Jovkov. Vo 1924 g., po ubistvoto na redaktorot Jovkov, padnala pod vlijanie na VMRO – mihajlovisti~ka. Na 600

Sprovod na studenti-demonstranti, Ohrid (1939)

ILINDENSKI DEMONSTRACII (Vardarski del na Makedonija, 1940) – masovni demonstracii vo Prilep, Skopje i vo Ohrid protiv srpskiot re`im. Demonstrantite povikuvale na oru`ena borba za osloboduvawe i dr`avnost. Vo Skopje dopatuval pretsedatelot na Vladata, koj priznal deka vo Jugoslavija se pojavuva ~etvrta nacija i naredil da se primenat ostri merki. LIT.: Izvori za istorijata na SKM. Dokumenti i materijali, 1921–1941, I, 2. Redakcija, prevod i komentari Ivan Katarxiev, Skopje, 1985. O. Iv.

ILINDENSKI KAJAK SLALOM – IKAS – me|unaroden kajakarski natprevar na divi vodi. Kajakarskite rabotnici vo Skopje formirale Inicijativen odbor od 9 ~lena na ~elo so Memed [akir za osnovawe na tradicionalni me|unarodni kajakarski natprevari na divi vodi na rekata Treska posveteni na Ilinden, nacionalniot praznik na Makedonija (IKAS, 1969). Blagodarenie na kvalitetnite materijalni i kadrovski uslovi, ovoj me|unaroden natprevar e prifaten vo godi{niot kalendar na Me|unarodnata kajakarska federacija

†Ilindenski pat#, spisanie na NOFM

„ILINDENSKI PAT# (Debarca, s. Ehlovec, Ki~evsko i [tip, mart & avgust 1944) – organ na Narodnoosloboditelniot front na Makedonija, prvo mese~no centralno spisanie od vremeto na NOB. Bilo pokrenato od CK na KPM i G[ na NOV i POM (Debarca, kon krajot na 1943), no izleguvaweto bilo spre~eno od ger-

ILINDENSKO

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

manskata ofanziva. Prviot trobroj bil otpe~aten vo Debarca, br. 4 i dvobrojot 5&6 (od koj ne e za~uvan primerok) vo s. Ehlovec, Ki~evsko, a dvobrojot 7&8 (juli& avgust 1944) vo Pe~atnicata „Ilinden# vo [tip. Redakcijata ja so~inuvale Strahil Gigov, Vasil Ivanovski i Veselinka Malinska. Prvite {est broja bile umno`eni vo mal broj primeroci na ciklostilnata tehnika na G[ na NOV i POM, a potoa, spored potrebite, bile prepe~atuvani od tehnikite na oblasnite komiteti na KPM. Avtori na tekstovite bile Bane Andreev-Ronkata, Qup~o Arsov, Dime BojanovskiDize, Vasil Ivanovski, Pero Ivanovski-Tikvar, Venko Markovski, d-r Kiril Miqovski, Mara Naceva, Liljana ^alovska, Emanuil ^u~kov i dr. LIT.: D-r Boro Mokrov, Razvojot na makedonskiot pe~at i novinarstvo (od po~etocite do 1945 godina), Skopje, 1980, 426&428; D-r Boro Mokrov – m-r Tome Gruevski, Pregled na makedonskiot pe~at (1885&1992), Skopje, 1993, 125. S. Ml.

bile preneseni site ovlastuvawa za rakovodewe na Vostanieto; da izvr{uva voena i politi~ka vlast i, so funkcii na voeno-vostani~ka vlada, da stapuva vo vrska i da vodi pregovori so diplomatskite pretstavnici i so vladite na evropskite golemi sili, kako i posredni ili direktni pregovori so neprijatelot ‡ Vladata na osmanliskata dr`ava, ili so nejzini opolnomo{teni pretstavnici. Glavniot vostani~ki {tab (27. V 1903) donel naredba gorskite na~alstva da gi mobiliziraat organite i telata na Organizacijata da ja prezemat vlasta vo gradovite i vo selata. Okru`noto rakovodstvo vo Bitola formiralo †Informaciono biro# na Glavniot {tab za izvr{uvawe razuznava~ki i informaciski zada~i. Glavniot {tab donel odluka (28. VI 1903) za zapo~nuvawe na Vostanieto na denot Sv. Ilija (2. VIII 1903). Po zapo~nuvaweto na Vostanieto, Zadgrani~noto pretstavni{tvo na Organizaci-

Spomenikot Makedonium vo Kru{evo

ILINDENSKO VOSTANIE (1903) ‡ vostanie na makedonskiot narod protiv osmanliskata vlast. Kongresot na Makedonskata revolucionerna organizacija (TMORO), odr`an vo Solun (2/15. ‡ 4/17. I 1896), donel odluka (16. I 1903) naprolet da se krene oru`eno vostanie. Zapo~nuvaweto i vodeweto na Vostanieto bile prepu{teni na okru`nite komiteti. Kongresot na Bitolskiot revolucioneren okrug, odr`an vo Smilevo (19‡24. IV ‡ 2‡7. V 1903), odlu~il da se krene op{to osloboditelno vostanie; izbral Glaven vostani~ki {tab na Bitolskiot revolucioneren okrug (vo sostav: Damjan Gruev, Boris Sarafov i Anastas Lozan~ev), gi opredelil vostani~kite reoni i reonskite {tabovi. Na Glavniot {tab mu

jata vo Sofija im predalo na vladite na evropskite golemi sili Deklaracija so koja bile izvesteni za nepodnoslivata eksploatacija i za `estokosta na re`imot na osmanliskata dr`a-

I

Okru`no na G[ na Bitolskiot revolucioneren okrug za zapo~nuvawe na Vostanieto (20 juli 1903)

va, koj ne gi po~ituval elementarnite prava priznati na makedonskiot narod so Berlinskiot dogovor (1878). Od niv se barala efikasna intervencija za da se prisili Vladata na Turcija, kako edinstveno odgovorna za voeniot konflikt, da gi izvr{i prezemenite obvrski i na Makedonija da $ dade avtonomija. Vostani~kite sili prezele napadni dejstva vo site vostani~ki reoni (2. VIII 1903). Vostanicite od Kru{evskiot vostani~ki reon so koncentriran napad go oslobodile Kru{evo. Vo Kosturskiot vostani~ki reon bile oslobodeni i pogolemite naseleni mesta Neveska i Klisura; vo Lerinskiot, Ohridskiot, Prespanskiot i vo Ki~evskiot revolucioneren reon, kade {to bile vodeni `estoki borbi, bila vospostavena makedonska revolucionerna vlast. Vo oslobodenoto Kru{evo na~alnikot na Gorskiot vostani~ki {tab go obnarodil sozdavaweto na †Kru{evskata republika#, so Sovet i so †Privremena vlada#, izbrani demokratski od narodot. Vedna{ potoa bile izbrani i drugite organi na vlasta. Priv-

Kru{evo pred Ilindenskoto vostanie vo 1903 godina

601

I

ILINDENSKO

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

ta na Turcija gi razmestuvala armiskite edinici od drugite regioni i doveduvala voeni zasiluvawa od Mala Azija. Glavniot vostani~ki {tab napravil pogre{na procena, vo o~ekuvawe intervencija od evropskite Golemi sili, ne ja ikoristil povolnosta za osloboduvawe na Bitola i za sozdavawe nova realnost vo Makedonija. Vostani~kiot {tab (12. VIII 1903) im predal Memorandum na diplomatskite pretstavnici so protest poradi varvarskite postapki na regularnite edinici na vojskata; protiv paleweto i razurnuvaweto na selata i masakriraweto na nebore~koto makedonsko naselenie. So toa obra}awe do vladite na evropskite golemi sili Glavniot vostani~ki {tab nastapil od pozicija na legitimen pretstavnik na vojuva~ka strana i se obidel da mu bide priznat takov status, a po o~ekuvanata nivna intervencija, od taa Karta na oru`enite dejstvija vo Ilindensko vostanie (1903)

Znameto na Kru{evskata ~eta

^etata na Pitu Guli

remenata vlada imala resori: za vnatre{ni raboti, za finansii, za ishrana, za izgradba i za sanitet. Posebnite dejnosti gi izvr{uvale specijalni slu`bi: za obezbeduvawe i gradewe okopi za za{tita, za popravka na oru`jeto i za proizvodstvo na voeni materijali, vklu~itelno i cre{evo top~e. Za odbrana Privremenata vlada izvr{ila mobilizacija na ma{koto naselenie sposobno za borba i prezela merki za za{tita na muslimanskite semejstvata na izbeganite dr`avni slu`benici i na nivnite imoti, obezbeduvani od Vostani~kiot {tab. Vo obid da se neutralizira muslimanskoto naselenie bil upaten povik, poznat kako †Kru{evski manifest#, litografiran i ispraten vo selata so muslimansko naselenie. Se soop{tuvalo deka makedonskiot narod se krenal na oru`ena borba protiv tiranskiot re`im na vlasta i na nasilnicite, a ne protiv siroma{noto muslimansko naselenie; deka vostanicite ne se razbojnici, tuku re-

volucioneri, pa zatoa toa da ne se pla{i, da ostane mirno, a deka vo avtonomna Makedonija site }e imaat ednakvi prava i slobodi. Vo drugite revolucionerni okruzi (Solunskiot, Serskiot i Skopskiot) Vostanieto imalo karakter na gerilsko vojuvawe. Bile aktivirani site vooru`eni ~eti koi vr{ele napadi na voenite celi: garnizoni, stra`arnici i drugi celi, kako i na strategiskite objekti: pati{tata, `elezni~kite linii, telefonskite i telegrafskite instalacii. So nivnoto dejstvuvawe bila opfatena celata teritorija na Makedonija i so toa Ilindenskoto vostanie dobilo karakter na masovno op{tonarodno vostanie. Vo Bitolskiot revolucioneren okrug, kade {to Vostanieto bilo najmasovno, bila izvr{ena mobilizacija na golem del od bore~koto naselenie i so toa bila obezbedena potrebnata koncentracija na vostani~ki sili za napad i za osloboduvawe na vilaetskiot centar Bitola, vo vreme koga Vlada-

602

pozicija da vodi posredni ili direktni pregovori so Vladata na Turcija. Evropskite golemi sili imale svoi drugi interesi vo osmanliskata dr`ava i vo regionot, bile protiv oru`enoto vostanie vo Makedonija i za za~uvuvawe status kvo. Na Vladata na Turcija $ dale polna sloboda da gi upotrebi site potrebni sili i sredstva za zadu{uvawe na Vostanieto. I sosednite balkanski dr`avi bile isto tolku zainteresirani za likvidirawe na Vostanieto i za uni{tuvawe na Makedonskata revolucionerna organizacija, stravuvaj}i od intervencijata na silite za davawe avtonomija na Makedonija. Vo takvi uslovi, pri celosna izoliranost i vo neprijatelsko okru`uvawe od sosedstvoto, makedonskite vostani~ki sili opstojale do pred krajot na 1903 g., protivstavuvaj}i im se na ogromnata, moderno vooru`ena regularna armija i na neregularnite voeni formacii, koi primenile taktika na totalno uni{tuvawe na ma-

ILI^-SVITI^

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

kedonskite sela, materijalnata baza i borbenata rezerva. Po pove}emese~ni `estoki borbi, za da se po{tedi narodot od natamo{no masakrirawe, Vostani~kiot {tab (12. XII 1912) izdal direktiva za zapirawe na Vostanieto. LIT.: Manol Pandevski, Ilindenskoto vostanie vo Makedonija, Skopje, 1978; d-r Dimitar Dimeski, Makedonskoto nacionalnoosloboditelno dvi`ewe vo Bitolskiot vilaet (1893-1903), Skopje, 1981; d-r Gligor Todorovski, Ilinden, Skopje, 1990. M. Min.

„ILINDENCI# (1941–1944) – organizacija formirana od bugarskata okupatorska vlast od u~esnici vo Ilindenskoto vostanie od 1903. Se zalagala za sproveduvawe na bugarskata politika vo okupirana Makedonija i za prika`uvawe na Makedoncite kako del od bugarskiot narod. Nivnata aktivnost najmnogu doa|ala do izraz vo vreme na proslavite po povod Ilindenskoto vostanie i na drugi zna~ajni istoriski nastani od pobliskoto i podale~noto minato na Bugarija. LIT.: \or|i Malkovski, Profa{isti~kite i kolaboracionisti~kite organizacii i grupi vo Makedonija 1941–-1944, Skopje, 1995; istiot, Politi~kite partii i organizacii vo Makedonija vo Vtorata svetska vojna 1941–1944, Skopje, 2002. \. Malk.

Ilinska Planina

ILINSKA PLANINA (PROSTRANSKA PLANINA) – srednovisoka planina so dinarski pravec na protegawe sz–ji. Najvisoki vrvovi se Liska (1.909 m) i Starec (1.577 m). Se nao|a pome|u kotlinata Debarca na zapad, dolinata na rekata Treska na sever, Demir Hisar i dolinata na Beli~ka Reka na istok. Na jugoistok prodol`uva vo Plakenska Planina. Na Ilinska Planina se razvieni izvori{nite ~elenki na Mramore~ka i Beli~ka Reka. Geolo{kiot sostav e pretstaven so paleozojski kristalesti {krilci preku koi le`at trijaski varovnici. Planinskite strani se pod {uma, a visokite delovi pod planinski pasi{ta. T. And.

Voislav Ili}

ILI], Voislav I. (s. Bani{ta, Debarsko, 1. V 1916 – Belgrad, 21. IV 1988) – makedonski slavist i poet, literaturen istori~ar i kriti~ar, univerzitetski profesor po makedonski jazik i literatura. Osnovnoto i srednoto obrazovanie gi zavr{uva vo Bitola (1922–1935), a po diplomiraweto na Filozofskiot fakultet vo Belgrad (1935–1939) raboti kako korektor vo v. „Pravda# i potoa kako gimnazijalen profesor vo Vrbas i vo Belgrad (1941–1944). Se prijavuva dobrovolec vo Makedonskata brigada „J. Sandanski#, no naskoro e ispraten vo Skopje kako delegat na II kongres na Antifa{isti~kata mladina na Makedonija (1944–1945) i e postaven za referent na Komisijata za makedonski jazik pri Poverenstvoto za prosveta na ASNOM (1945). Raboti vrz terminologijata na makedonskiot literaturen jazik i e ~len na Vtorata jazi~na komisija. Nazna~en e za urednik na Kulturnata rubrika na v. „Nova Makedonija# (1945). Se vra}a vo Belgrad i raboti kako gimnazijalen profesor (1945– 1957). Konkurira za nastavno mesto na Filozofskiot fakultet, nudej}i podgotvena doktorska disertacija za bitolskiot govor (1947), no po {estgodi{no ~ekawe prijavuva nova tema za poetskiot jazik na Branko Radi~evi} (1956), koja po dve godini ja odbranuva i stanuva profesor po makedonski jazik i literatura na Filozofskiot fakultet vo Novi Sad, a honorarno vo Belgrad i vo Pri{tina. Kako poet na srpski jazik (Voislav Ili}-Najmla|i) se projavuva so stihozbirkite „Raspiwawa i umirewa# i †Aspekti#, a po Vojnata i „Ogweni signali# i „Nebo mo`e da ~eka#. Rano se projavuva i so stihovi na makedonski, no se objaveni samo pesnite „Tu|ina, tuga golema# (1937) i „Tutunari# (1939), a podocna i stihozbirkata „Vreme i reka# (1975). Avtor e na nekolku publikacii od oblasta na istorijata na makedonskata literatura i na posebna monografija za V. ^ernodrinski.

I

BIBL.: Raspiwawa i umirewa, Bitoq, 1935; Aspekti, Bitoq,1936; Pesni~ki jezik Branka Radi~eviÊa, Beograd, 1964; Tokovi makedonske kwi`evnosti. Studije, eseji, portreti, Pri{tina, 1976; Nebo mo`e da ~eka, Beograd, 1984; Branko Radi~eviÊ u svom i na{em vremenu, Beograd, 1986; Revolucioner na Dimitar Haxidinev, Gevgelija, 1988; Lice i maski (Kniga za ^ernodrinski), Skopje, 1988; Race nad ezeroto, Skopje, 1990; @ivi ptici. Bitola – Belgrad 1935–1940, Ohrid, 1996; Stari pesni, Ohrid, 1996; Lirski buket, Ohrid, 1997. LIT.: Bla`e Ristovski, Voislav I. Ili} vo istorijata na makedonskata poezija od triesettite godini, „Sovremenost#, XXV, 9–10, 1975, 71–96; istiot, Makedonskiot stih 1900–1944. Istra`uvawa i materijali, I, Skopje, 1980, 212–226; Jovanka Stojanovska-Drugovac, Blesok i traewe. Kni`evnoto i nau~noto delo na Voislav I. Ili}, Skopje, 1997; D-r Stojan Risteski, Prilozi za istorijata na makedonskiot jazik, Ohrid, 2000, 102–126 i 216–247. Bl. R.

Goran Ili}

ILI], Goran (Kumanovo, 27. VII 1959) ‡ akter. Diplomiral na otsekot za akterska igra na FDU vo Skopje (1984). Od 1984 g. e ~len na Narodniot teatar vo Kumanovo, ~ij direktor e od 2002 g. Nastapuval i na drugi sceni niz Republikata. Ulogi: Amlet (Amlet u Zelenu Baru); Alfred (Ne sme nie angeli); Qubo (Koga cutea tikvite); Pan~e (Biseri i sviwi); Oberon (Son na letnata no}); He~o (Polkovnikot ptica); Kralot (Kralot umira); Ilija ^vorovi} (Balkanski {pion) i dr. R. St. ILICA (X–XI v.) – makedonski blagorodnik, arhont (upravnik) na Meglenskata oblast vo vremeto na carot Gavril Radomir. Koga vizantiskiot car Vasilij II go osvoil gradot Meglen (1015), bil zaroben zaedno so golem broj blagorodnici i vojnici i bil ispraten vo zato~eni{tvo vo Ermenija. LIT.: Ioannis Scylitzae Synopsis Historiarum, rec. I. Thurn, Berlin, 1973, 352, 23–37. K. Ax.

ILI^-SVITI^, Vladislav Markovi~ (1934‡1966) ‡ slavist-komparativist, osnova~ na nostrati~kata teorija za srodnosta me|u indoevropskite, kartvelskite, semito-hamitskite, dravidskite, uralskite i altajskite jazici i sozdal sporedbena fonetika i 603

I

ILKOVSKI

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

sporedben re~nik na op{ti koreni. Imaj}i izvonreden uset za sekoja jazi~na pojava pooddelno i izvonreden sluh, za prvpat vo SSSR toj zboruva za makedonskiot jazik, za gubeweto na rinezmot vo jugozapadnite makedonski govori (VoprosÎ slavÔnskogo ÔzÎkoznaniÔ, vÎp. 6, 1962), za nekoi osobenosti na mak. egejski dijalekti. Kovtor e na prviot golem makedonsko-ruski re~nik (zaedno so D. Tolovski), kon koj prilaga i svoja kratka gramatika na makedonskiot jazik.

ra na SRM. Od 1995 g. e sovetnik i kolumnist na internacionalniot trojazi~en vesnik †Zaman#. ^len e na DPM od 1956 g. BIBL.: Otade kamenot, 1965; Trendafil cvet, 1972; Trendafil dom, 1974; Guldin, 1993; \ulpat, 2003; Yürüyen Duvar (Podvi`en yid), 2008. LIT.: Abdulkadir Hayber, Makedonya ve Kosova Turklerinin Edebiyatý?, Istanbul, 2001. A. Ago

BIBL.: ImennaÔ akcentuaciÔ v baltiŸskom i slavÔnskom, M., 1963; MakedonskorusskiŸ slovarÏ, M., 1963; Opìt sravneniÔ nostrati~eskih Ôzìkov, t. I, M., 1971 (t. II, spored negovite materijali, izleguva vo 1976). Kompletna bibliografija vo „Sovetskoe slavÔnovedenie“, br. 1, M., 1967. Kr. Il.

@arko Tuni}: Ilustracija

Risto Ilkovski

ILKOVSKI, Risto Iliev (s. Ilovica, Strumica, 9. I 1930) ‡ redoven profesor na Zemjodelskiot i Vet. f. vo Skopje. Osnova~ na FVM, kade {to bil izbiran za prodekan i vo dva mandata za dekan. Od 1962 g. se vrabotuva na Zemjodelskiot fakultet, kade {to i doktoriral (1969). Bil na specijalizacija vo Holandija, na studiski prestoi vo Germanija, Finska, Grcija, SAD i vo Meksiko. Se zalagal i uspeal da sozdade uslovi za otvorawe na Veterinarnata nasoka (1991/92), a bil i pretsedatel na Mati~nata komisija za formirawe na Vet. f. vo Skopje. Raboti vo Delovniot sojuz za pamuk i svilena buba vo Strumica, bil direktor na Zemjodelsko stopanstvo „Hamzali# vo Strumica. Objavil 120 nau~ni i stru~ni truda. M. D. ‡ J. B. „ILOVICA# – kameno-zemjena brana, izgradena 1999 g. Locirana e severoisto~no od Strumica, visoka 27,8 m, dolga 274 m, so vkupen volumen na teloto 131.000 m3 (kamen i zemja), formira akumulacija od 0,5 milioni m3. Nameneta e za vodosnabduvawe i navodnuvawe. Pridru`ni objekti: bo~en prelivnik so povr{inski odvod, temelen ispust. Q. T. 604

ILUSTRACIJA ‡ crte`, skica, gravura, fotografija, {to slu`i za likovno pojasnuvawe na tekstot ili kni`evnata tvorba, za da se ukrasi i zbogati tekstot. Prvite vistinski ilustracii se srednovekovnite minijaturi vo crkovnite i nau~nite knigi. Vo Makedonija so ilustracija se zanimavale: N. Tozi, Q. Oxaklievski, I. Velkov, T. [ijak, D. Kondovski, M. Topuz, O. Maneski, D. Isailovski, D. Bo`ikov, T. Maneski, @. Tuni}, D. Andonova. Al. Cv.

Emin Ilhami

ILHAMI, Emin (Emin Ilhami) (Radovi{, 8. VIII 1931) ‡ poet, dramski pisatel, istra`uva~, kni`even kriti~ar, publicist, preveduva~ od turskata nacionalnost vo RM. Zavr{il Vi{a pedago{ka akademija vo Skopje. Kratko vreme rabotel kako u~itel. Bil urednik na emisiite na turski jazik vo Radio Skopje, odgovoren urednik na spisanieto †Sesler#, dva mandata bil potpretsedatel i sekretar na DPM; generalen direktor na †Teatarot na narodnostite# vo Skopje, potsekretar vo Ministerstvoto za kultu-

IQAZ, [aban (Skopje, 1955) ‡ poet, pripadnik na romskata etni~kata zaednica vo RM, preveduva~ od romski na makedonski jazik i obratno. Roden e vo Skopje, kade {to zavr{il sredno stru~no obrazovanie. ^len e na DPM (1996). Negovite stihovi, kako vpro~em i sevkupnata literatura na Romite, provociraat niza pra{awa i dilemi za bitieto, qubovta, smrtta, za `ivotot so svoeto sekojdnevje i za `ivotot so edna kosmopolitska svrtenost. Toa se i stihovi {to ja promoviraat mislata na Romite vo Makedonija, no i nivnata misla za Makedonija i po{iroko. DELA: Korewata na mojot pradedo (poezija, 1985), Spomenikot na besmrtnite (poezija, 1990), Svetlinata na cvetot (poezija, 1998). V. M. - ^.

IQOVSKA, Sne`ana Todorova (Skopje, 31. X 1945) ‡ spec. po detska i preventivna stomatologija, redoven prof. na Stom. f. Doktorirala vo 1988 g. U~estvuvala vo izveduvaweto na nau~ni proekti i avtor e na 87 statii, kako i na u~ebnikot „Organizacija na stomatolo{kata slu`ba#. E. M.

Vasil Iqoski

IQOSKI, Vasil (Kru{evo, 20. XII 1902 ‡ Skopje, 1. XI 1995) ‡ dramski pisatel, eseist, kriti~ar, kni`even istori~ar, akademik. Toj e eden od vtemeluva~ite na makedonskata dramska literatura, avtor na prvoto dramsko delo na makedonski jazik prika`ano na scenata na Kralskiot skopski teatar me|u dvete svetski vojni. Zavr{il Filozofski fakultet vo Skopje. Dolgi godini rabotel kako profesor na Vi{ata pedago{ka {kola (sega{en Pedago{ki fakultet) vo Skopje. Bil ~len na DPM od samoto negovo

IMERI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

formirawe (1947), a stanuva i ~len na MANU neposredno po nejzinoto formirawe. Dramski tekstovi po~nuva da pi{uva u{te vo gimnaziskite denovi, a ve}e oformeni edno~inki, koi do`ivuvaat i scenska izvedba, sozdava kako student. Pi{uvaweto na makedonski, na kru{evskiot i na kumanovskiot dijalekt, go pravi so cel da uka`e na jazi~nata posebnost, no i na koloritnosta na makedonskiot jazik. Ovaa tendencija osobeno doa|a do izraz vo tipi~no bitovo-socijalnata drama vo 5 ~ina †Be`anka# (podocna preimenuvana †Begalka#), premierno prika`ana na 16. VI 1928 g. Pokraj odli~niot priem kaj publikata, taa e simnata od repertoarot i povtorno prika`ana duri vo sezonata 1936/37 (koga na scenata na Kralskiot skopski teatar e postavena i dramata †Pe~albari# od Anton Panov). Vo toj period ja pi{uva (na srpski jazik) komedijata vo 3 ~ina †Nagazio ~ovek# (poznata kako †^orbaxi Teodos#), koja e premierno izvedena na 23. IV 1937 g. vo prevod na skopski dijalekt. Iqoski e avtor na niza studii i statii za jazikot, kako i avtor na literaturno-istoriski tekstovi (za Kiril i Metodij, G. Prli~ev, K. P. Misirkov, K. Racin) i na esei za teatarot. DELA: drami: Begalka (1928), ^orbaxi Teodos (1937), U~eni~ka avantura (1939) Biro za bezrabotni (1940), Pi{i, Pan~e (1947), Dva sprema eden (1952), ^est (1953), Kuzman Kapidan (1954), Mladi sinovi (1955), Dopirni to~ki (1959), Okrvaven kamen (1968), Svadba (1976), Smrt za `ivot (1988). Integralno negovoto tvore{tvo e pretstaveno vo tritomniot Izbor (1978). LIT.: Aleksandar Aleksiev, Osnovopolo`nici na makedonskata dramska literatura (1976); Nada Momirovska, Vasil Iqoski, Tvore~ka osobenost i literaturno-dramatur{ka evolucija, (1977); Miodrag Drugovac, Istorija na makedonskata kni`evnost XX vek (1990); Jelena Lu`ina, Istorija na makedonskata drama (makedonska bitova drama) (1995). V. M. - ^.

IQOSKI, Risto (s. Besvina, Lerinsko, 5. III 1943) – istori~ar, nau~en sorabotnik. Kako dete begalec od Gra|anskata vojna vo Grcija, vo Budimpe{ta zavr{il osnovno u~ili{te, gimnazija i Filozofski fakultet (istorija i ruski jazik) na Univerzitetot „Etve{ Lorand# (juli 1967). Izvesno vreme rabotel kako profesor vo sredni {koli vo Budimpe{ta (1967–1970), a potoa se preselil vo RM i rabotel kako stru~en sorabotnik, asistent i nau~en sorabotnik vo Oddelenieto za anti~ka i srednovekovna istorija na Institutot za nacionalna istorija vo Skopje (1. VII 1970–2003). Gi posetuval postdip-

Risto Iqoski

lomskite studii na Filozofskiot fakultet (Seminar po vizantinologija) vo Belgrad (1972& 1974) i magistriral na tema „Makedonija izmeÑu Srbije i Vizantije u doba prvih Paleologa (1261 –1334)# (1977). Bil izbran za nau~en sorabotnik i rakovoditel na Oddelenieto za anti~ka i srednovekovna istorija (1979), za sekretar (1979–1984) i ~len (1984&1988) na Redakcijata na sp. „Glasnik# na INI. Sega `ivee vo Budimpe{ta. BIBL.: Spomenici na srednovekovnata i ponovata istorija na Makedonija, t. II, Skopje, 1977 (so koavtori); Istoriografija na Makedonija, 1976-1980, II, Skopje, 1987 (so koavtori); Koj i koga vladeel so Makedonija / Who ruled Macedonia and how long, Skopje / Skopje, 2003. LIT.: „Bilten# na Univerzitetot „Sv. Kiril i Metodij“. br. 542, Skopje, 10. XI 1990, 153&156; 50 godini Institut za nacionalna istorija 1948&1998, Skopje, 1998, 93. S. Ml.

I

Imela (Viscum album L.)

IMELA – poluparazitski grmu{ki, se razvivaat vrz stebla na drugi drvja, koristej}i od niv hranlivi materii, a samite ja vr{at asimilacijata. Imaat dihotomno razgranuvawe, ko`esti ili lu{povidni listovi, sprotivno rasporedeni. Pod ova ime vo na{ata zemja se opfateni imelite od tri roda: Viscum album L. – zimzelena imela, koja parazitira na {irokolisni drvja, borovi i eli; Loranthus europaeus Jacq. – listopadna imela, parazit na kostenot i na dabot i Arceuthobium oxycedri M. Bieb. – mala zimzelena grmu{ka so sitni lisje, koja parazitira na iglovidnite smreki. Al. And.

Imer Imeri

Imago Klipeata, tip kru`na kamena stela

IMAGO KLIPEATA (imago clipeata) – tip kru`na kamena stela vo Makedonija. Vo periodot na ranoto Rimsko Carstvo pove}e anti~ki portreti na pokojnicite bile reljefno oformuvani vo kameni kru`ni medaljoni. Otkrieni se vo Ohrid, Gevgelija, Marvinci i na drugi mesta. LIT.: V. Sokolovska, Anti~ka skulptura vo SR Makedonija, Muzej na Makedonija, Skopje, 1987. V. L.

IMERI, Imer (s. ^egrane, Gostivarsko, 29. VIII 1942 – Skopje, 29. VI 2008) – lekar, specijalist po op{ta medicina i politi~ar. Ja zavr{il U~itelskata {kola, a potoa diplomiral na Pedago{kata akademija (Grupa za hemija i biologija) vo Skopje, po {to rabotel kako nastavnik vo s. Trnovo, Gostivarsko. Za istaknuvawe na albanskoto zname vo Gostivar (1968) izdr`al petgodi{na zatvorska kazna. Po izleguvaweto od zatvor, izvesno vreme rabotel kako fizi~ki rabotnik. Podocna diplomiral i na Medicinskiot fakultet vo Pri{tina (1975–1981), po {to rabotel kako lekar vo Pri{tina (1981–1989). Bil eden od inicijatorite za formiraweto na Demokratskata liga na Kosovo. Otkako ostanal bez rabota, se vratil vo Makedonija. Bil zamenik-minister za zdravstvo vo Vladata na RM (1993). 605

I

IMPRESIONIZAM

Kako pretsedatel na Partijata za demokratski prosperitet (od 2000) bil potpisnik na Deklaracijata na albanskite politi~ki lideri (so A. Xaferi i A. Ahmeti) za nivnite programski barawa za promena na politi~kiot sistem vo Makedonija (Prizren, 22. V 2001). Na sredbata so pretsedatelot Boris Trajkovski, zaedno so A. Xaferi, podnel predlog za federalizacija na Makedonija po primerot na Bosna (17. VI 2001) i bil potpisnik na Ohridskiot ramkoven dogovor (13. VII 2001). Neposredno potoa, od zdravstveni pri~ini, se povlekol od politi~kiot `ivot i rabotel kako lekar vo ambulantata vo rodnoto selo. LIT.: Po~ina Imer Imeri, „Dnevnik#, XIII, 3706, Skopje, 30. 2008, VI 3; Imer Imeri 1942–2008, politi~ar, „Utrinski vesnik#, IX, 2724, Skopje, 30. VI 2008, 5. S. Ml.

IMPRESIONIZAM, NEOIMPRESIONIZAM (fr. impression ‡ vpe~atok) ‡ umetni~ka nasoka dominantna vo Evropa od vtorata polovina na XIX, delumno i vo XX v. Akcentot vo ilustracijata e na prviot vizuelen vpe~atok, na brzoto i spontano bele`ewe na pojavite. Vo na{eto slikarstvo neoimpresionizmot e prisuten vo delata na pove}eto osnovolo`nici, preku naglasenata svetla paleta i oboenite senki na momentnite vpe~atoci (D. Pandilov, Q. Belogaski), potoa kaj Katja Eftimova, Lena Stefanova, Borko Lazeski i dr. LIT.: Sowa Abaxieva Dimitrova, Dimitar Avramovski Pandilov, Skopje, 1984; Qubica Damjanovska, Qubomir Belogaski, Skopje, 1978. S. Ab.-D.

„IMPULS# – spisanie za popularizacija na fizikata. Vo nego se objavuvani napisi od istorijata i od aktuelnata problematika na fizikata, zada~i za u~enicite od osnovnite i srednite u~ili{ta i informacii za aktivnostite na DFM od interes za {kolskata populacija. Od 1977 do 2006 g. se otpe~ateni 52 broja, na vkupno 2.200 stranici. Vo odredeni periodi tira`ot nadminuval deset iljadi primeroci. Glavni redaktori bile S. Bah~evanxiev, M. Jonoska, \. Ivanovski i D. Ger{anovski. V. Ur. INVESTICII – zgolemuvawe na postojnite kapitalni fondovi, koi naturalno postojat vo tri oblici: grade`ni objekti (fabri~ki hali i administrativni zgradi); oprema (ma{ini, tehnolo{ki linii i sl.); i zalihi (surovini, poluproizvodi i gotovi proizvodi). Pritoa, bruto-in606

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

vesticiite ja pretstavuvaat vkupnata masa na investiciite vo ekonomijata, vo opredelen vremenski period, bez ogled dali stanuva zbor za investicii nameneti za zamena na istro{enite kapitalni fondovi ili, pak, za nivno zgolemuvawe. Neto-investiciite, pak, go pretstavuvaat samo delot na investiciite so koi e realizirano zgolemuvawe na kapitalnite fondovi vo ekonomijata nad dotoga{noto postojno nivo. Ottuka, neto-investiciite se pomali od bruto-investiciite za iznosot na amortizacijata (istro{enosta) na kapitalnite fondovi. Na investiciite im pripa|a zna~ajna uloga vo dinamiziraweto na ekonomskiot rast. Na makroplan investiciite se determinirani pred sè od goleminata na nacionalnoto {tedewe, visinata na kamatnata stapka i o~ekuvawata na ekonomskite subjekti za idnite nastani (ekonomski i politi~ki). Gledano od aspekt na poedine~no pretprijatie, izvorite za finansirawe na investiciite obi~no se kombinirani od: sopstveni sredstva na pretprijatieto (neraspredelen profit), bankarski krediti, emisija na korporaciski obvrznici i emisija na akcii. Vo razvienite zemji, vo finansiraweto na po~etnite fazi na razvojot na pretprijatieto, zna~ajno mesto mu pripa|a na neformalniot rizi~en kapital (t.n. biznis-angeli), a vo povisokite razvojni fazi i na oficijalniot rizi~en kapital (venture capital). Vo prethodniot sistem SRM ostvari intenzivna investiciona aktivnost. Vo periodot 1956–1980 g., prose~nata stapka na bruto-investiciite (u~estvo na bruto-investiciite vo op{testveniot proizvod) iznesuva{e okolu 40% i pridonesuva{e za dinami~en ekonomski rast na zemjata (v. ekonomski rast i razvoj). Iako, po~nuvaj}i od 1965 pa sè do 1981 g., sopstvenite sredstva na pretprijatijata, kako izvor na finansirawe na investiciite, manifestiraa tendencija na porast, bankarskite krediti (a od 1974 do 1981 g. i onie od stranski izvori) zadr`aa vonredno visoko u~estvo (51,8% – 1965 g., do 60% – 1981 g.). Po 1980 g. investiciite po~naa silno da opa|aat (1984 g. nivnoto u~estvo vo OP se svede na 21,3%), a opa|a{e i nivnata ekonomska efikasnost. Vo periodot po osamostojuvaweto na RM, bruto-investiciite vo fiksnite fondovi poka`uvaat dolgoro~na tendencija na stagnacija, odr`uvaj}i se na nivoto pome|u 15 –17% vo bruto doma{niot proizvod na zemjata.

Bruto-investicii vo fiksni fondovi vo RM godina kako % vo BDP 1994 15,3 1995 16,5 1996 17,4 1997 17,4 1998 17,8 1999 17,9 2000 16,2 2001 14,8 2002 16,6 Osnovnite pri~ini za vakvata sostojba se: niskoto nacionalno {tedewe, visokite realni kamatni stapki, dejstvoto na neekonomskite faktori i nivniot odraz vrz o~ekuvaweto na ekonomskite subjekti i slabiot priliv na stranski direktni investicii. Generalno gledano, za da se dinamizira rastot i da se osposobi ekonomijata da kreira novi rabotni mesta, potrebno e brutoinvesticiite vo fiksnite fondovi da go zgolemat svoeto u~estvo vo BDP do 25%. Vo ovoj kontekst, kreiraweto na povolna investicionata klima (v. investiciona klima) ostanuva klu~en faktor za pottiknuvawe na doma{nite i na stranskite investitori da vlo`uvaat vo makedonskata ekonomija. IZV.: Republi~ki zavod za statistika, Razvojot na SR Makedonija 1945–1984, Skopje, 1986, 41-51; Republi~ki zavod za statistika, Statisti~ki godi{nik na Republika Makedonija 1997, Skopje, dek. 1997, 547 -563. LIT.: M. Nestoroski, Mo`nosti za povisoko nivo na investicii vo Republika Makedonija. Otvoreni predizvici na makedonskata ekonomija, MANU – Skopje, 2004; N. Kqusev, Investiciona depresija, na istoto mesto. T. F.

INVESTICIONA KLIMA – zbir na specifi~ni faktori {to vlijaat vrz potticite na ekonomskite subjekti za investirawe, za vospostavuvawe novi firmi i za {irewe i razvoj na biznisite. Klu~ni elementi na biznis-klimata se: stabilnosta na politikite, za{titata na sopstveni~kite prava, vladinata regulacija, administrativno-birokratskite pre~ki i korupcijata, odano~uvaweto, pristapot na biznisite do sredstvata za finansirawe na rastot, kvalitetot i kapacitetot na dejstvuvaweto na instituciite i sl., gledani vo nivnata me|uzavisnost, a ne kako oddelni i izolirani faktori. Site spomnati faktori vlijaat vrz goleminata na tro{ocite i vrz rizicite za investirawe. RM vleguva vo redot na zemjite vo tranzicija so nepovolna investiciona klima. Vo izve{taite na kompetentni me|unarodni institucii pri oce-

INICIJATIVEN

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

nata na oddelnite segmenti na investicionata klima i biznis-opkru`uvaweto, RM dobiva nepovolni ocenki za kvalitetot i efikasnosta na instituciite (posebno na sudskiot sistem i za{titata na sopstveni~kite prava), za rasprostranetosta na korupcijata, za reformite vo infrastrukturata, za javnata administracija i za pristapot na biznisite do sredstvata za finansirawe. Kreiraweto na povolna investiciona klima e edna od klu~nite strukturni reformi vo tek vo RM. Pokraj stabilnata makroekonomska ramka (niska inflacija, niski buxetski deficiti i stabilen devizen kurs), vo me|uvreme RM go vovede edno{alterskiot sistem i gi skrati procedurite za formirawe biznisi, a so voveduvaweto na ramniot danok go namali i dano~noto optovaruvawe na biznisite. Globalno gledano, Svetskiot ekonomski forum, spored karakterot na investicionata klima i nacionalnoto biznis-opkru`uvawe, pome|u 102 zemji, RM ja rangira na 83 mesto. IZV.: World Economic Forum, The Global Competitiveness Report 2003–2004, Oxford University Press, 2004. LIT.: World Bank, World Development report 2005: A Better Investment Climate for Everyone, New York, 2005; T. Fiti, Podobruvaweto na investicionata klima vo Republika Makedonija vo funkcija na zabrzan rast, „Godi{nik na Ekonomskiot fakultet od Skopje#, Skopje, 2006. T. F.

INGILIZOV, Ivan (Peh~evo, 20. VII 1882 – s. Cerovo, Gornoxumajsko, 28/29. IX 1944) – u~itel, vojvoda vo Ilindenskoto vostanie. Zavr{il pedago{ko u~ili{te vo Skopje, u~el istorija i filozofija na univerzitetite vo Sofija i Zagreb. Bil u~itel vo Strumica, Gorna Xumaja, Skopje i Peh~evo. Vo Ilindenskoto vostanie predvodel ~eta vo Strumi~ko, Radovi{ko i vo Male{evsko. Po Prvata svetska vojna bil pratenik vo Bugarskoto narodno sobranie. Po 9 septemvri 1944 g. bil uapsen i ubien zaedno so drugi pripadnici na VMRO. LIT.: Boris J. Nikolov, VÍtre{na makedono-odrinska revolÓcionna organizaciÔ. VoŸvodi i rÍkovoditeli (1893–1934). „Biografi~no-bibliografski spravo~nik#, SofiÔ, 2001. Z. Tod.

INDIUM – hemiski element, vo grupata „retki metali#. Zastapen e kako pridru`en element vo rudite na oboenite metali. Se proizveduva vo Topilnicata za olovo i cink vo Veles (v. MHK Zletovo – Veles): istra`uvawe (od 1988) i proizvodstvo 200–300 kg godi{no (1995). Proizvodstvoto e zapreno vo 2002 g. so prestanokot na rabotata na Topilnicata. Sv. H. J. - B. N.

INDOEVROPSKI JAZICI ‡ edna od najgolemite jazi~ni familii so najgolem broj lu|e {to gi zboruvaat, re~isi vo cela Evropa, vo jugozapadna i ju`na Azija, kako i vo oblastite naseleni od Evropejci (Severna i Ju`na Amerika, Afrika, Avstralija, Nov Zeland i dr.). Indoevropskite jazici poka`uvaat srodnost vo fonetikata, vo morfologijata i vo leksikata, a se pretpostavuva deka poteknuvaat od eden nepotvrden jazik {to ja opfa}al teritorijata severno od Crnoto More. Na ovoj jazik se zboruvalo pove}e od 5.000 godini, a nekade do 3.000 g. pr. n.e. toj se podelil na golem broj dijalekti. Indoevropskite jazici se delat na 10 granki (nekoi se ve}e izumreni): baltoslovenska, germanska, romanska, gr~ka, albanska, ermenska, keltska, indoiranska, anadolska i toharska. Baltoslovenskata granka se deli na balti~ki i na slovenski jazici, a slovenskite se delat na isto~na, zapadna i ju`na grupa. Makedonskiot jazik spa|a vo ju`nata grupa, kade {to se vbrojuvaat i staroslovenskiot (izumren jazik), bugarskiot, srpskiot, crnogorskiot, bosanskiot, hrvatskiot i slovene~kiot jazik. Interesot za prou~uvaweto na indoevropskite jazici kaj nau~nicite (Vilijam Xons, Razmus Rask i dr.) bil golem. Tie ja uvidele vrskata me|u gr~kiot, latinskiot, germanskiot i keltskiot jazik i smetale deka ovie jazici poteknuvaat od eden zaedni~ki indoevropski jazik, a so vostanoveniot sistem na glasovno pretstavuvawe napravile rekonstrukcija na protoindoevropskiot jazik. LIT.: J. P. Mallory, In Search of the Indo-Europeans. Thames and Hudson, 1989; B. Chakrabarti, A comparative study of Santali and Bengali, Calcutta, 1994; R. Lass, Historical linguistics and language change, Cambridge, 1997. G. Cv.

INDUSTRIJA ZA BOI I LAKOVI – del od hemiskata industrija. Pogolem broj fabriki od koi pozna~ajni vo R Makedonija se: „Alkaloid# – Profiten centar – „Premazi#, „OHIS#, „Hemik# i „Hest#, site od Skopje, „Seda# od Prilep i „Bahem# i „Sahem# od Gostivar. Profitniot centar – „Premazi# od „Alkaloid# zapo~nal vo 1946 g. kako Fabrika za boi i lakovi „Proleter#, a so †Alkaloid# se integrira vo 1977 g. Proizveduva alkidni i ureaformaldehidni smoli, {iroka paleta na premazi, lepila, plastifikatori i razreduva~i, kako i razni pomo{ni sredstva i dodatoci. Proizvodstvoto e orientirano kon drvnata, grade`nata i metalnata industrija, a nose~ki proizvodi se: †Duropal#,

I

†Nitrolin#, †Pronal#, †Ekonal#, †Karolin#. Raboti spored ISO 9001, DIN i MKS standardi. „OHIS# – Skopje, proizveduva boi i lepila vrz baza na polivinil acetat. Sv. H. J. - M. C. IN@ENERISKI BRIGADI NA NOVM (po~etokot na noemvri 1944). Prvata in`eneriska brigada bila pri G[ na NOV i POM. Naskoro potoa, vo istiot mesec, bile formirani i Vtorata, Tretata i ^etvrtata makedonska in`eneriska brigada. Prvite tri brigadi bile vo sostav od po tri bataljoni, a ~etvrtata brigada so pet bataljoni. V. St.

Faksimil od pismoto na Verskiot referent pri Glavniot {tab na NOV i PO na Makedonija (1943)

INICIJATIVEN ODBOR za organizirawe na Makedonska pravoslavna crkva vo NOB (1943 – 1945) – telo na makedonskoto pravoslavno sve{tenstvo vo NOB (1943) za re{avawe na makedonskoto crkovno pra{awe. Zapo~nalo samoinicijativno da organizira makedonska pravoslavna crkva – so bogoslu`ba na makedonski jazik, so makedonska tradicija i arhijerei Makedonci. Prvata inicijativna grupa za crkovno-administrativno organizirawe ja so~inuvale sve{tenicite Kiril Stojanov, Nikola Apostolski i Metodi Gogov (podocne{en arhiepiskop Mihail). Vo oktomvri 1944 g. vo s. Vranovci bil formiran Inicijativen odbor sostaven od sve{tenicite Metodi Gogov, Veqo Man~evski, Pande Popovski, pop [a}o i Spiro Damevski. Odborot osnoval arhijerejski namesni{tva i duhovni odbori od tri ~lena vo site okolii vo Makedonija (prvite vo Prilep i Bitola). Pod pretsedatelstvo na protojerej-stavrofor Nestor Popovski Inicijativniot odbor 607

I

INICIJATIVEN

go organiziral crkovno-duhovniot `ivot vo Makedonija za da gi re{ava problemite na sve{tenstvoto i vernicite od verski, duhoven, crkovno-sudski, prosveten i socijalen karakter. Go podgotvil i go svikal Prviot crkovno-naroden sobor vo Skopje (5. III 1945) za organizirawe na Makedonskata pravoslavna crkva. Vodel razgovori so srpskite patrijarsi Gavrilo Do`i}, Vikentie Prodanov i German i podnesol nekolku rezolucii od imeto na sve{tenstvoto i pravoslavniot narod vo Makedonija za sozdavawe samostojna Makedonska pravoslavna crkva. Go organiziral Vtoriot crkovnonaroden sobor (1958), na koj be{e vozobnovena Ohridskata arhiepiskopija i proglasena Makedonskata pravoslavna crkva so svoj poglavar – arhiepiskopot Dositej.

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

prestojuvale Glavniot {tab na NOV I POM i Centralniot komitet na KPM. Negovoto formirawe bilo inicirano na Prespanskiot sostanok na CK na KPM, odr`an na 2 avgust 1943 g. vo Ote{evo (Prespa), koga bilo re{eno da zapo~nat podgotovkite za svikuvawe Antifa{isti~ko sobranie. Pri formiraweto vo IO vlegle: Metodija Andonov-^ento, pretsedatel, Strahil Gigov, sekretar, Mihailo Apostolski (~len po funkcijata komandant na G[ na NOV i POM), Cvetko Uzunovski, Borko Temelkovski i Venko Markovski, ~lenovi. Na 30 april 1944 g., poradi zgolemuvaweto na negovite ingerencii, bil pro{iren u{te so 16 novi ~leno-

IO, kako najvisok (privremen) organ na dr`avnata vlast, i G[ kako najvisok organ na voenata organizacija, ~esto zaedno zasedavale i re{avale za pra{awa {to bile od zaedni~ki interes za osloboditelnata borba. LIT.: D-r Novica Veljanovski, Narodnata vlast vo Makedonija vo NOV i revolucijata 1941-1944, Skopje, 1983; D-r Mile Todorovski, Inicijativniot odbor na ASNOM vo podgotovkite za svikuvawe na Prvoto zasedanie na ASNOM, zb.: Razvitokot na dr`avnosta na makedonskiot narod, Skopje, 1966. N. V.

INSEKTI (Insecta) – klasa bez’rbetni `ivotni od tipot ~lenkonogi (Arthropoda) {to e najbrojna i najuspe{na grupa organizmi na planetata Zemja. Za razlika od

LIT.: Slavko Dimevski, Istorija na Makedonskata pravoslavna crkva, Skopje, 1989; Ratomir Grozdanoski, Mihail Arhiepiskop Ohridski i Makedonski, Skopje, 1994; Ratomir Grozdanoski, Stefan Arhiepiskop Ohridski i Makedonski, Skopje, 2000; Done Ilievski, Makedonskoto pravoslavno sve{tenstvo vo borba za nacionalna i crkovna sloboda, Skopje, 1987; istiot, Avtokefalnosta na Makedonskata pravoslavna crkva, Skopje, 1972. Rat. Gr.

Insekti: 1. muva, 2. mre`okrilec; 3. peperutka, 4. komarec, 5. skakulec, 6. osa, 7. vo{ka, 8. bogomolka; 9. mravka; 10. polski popec; 11. svetulka; 12. peso~na buba~ka

Zapisnik od zaedni~kata sednica na Inicijativniot odbor i Glavniot {tab na Makedonija za svikuvawe na ASNOM (6. V 1944)

INICIJATIVEN ODBOR ZA SVIKUVAWE NA ASNOM (s. Crvena voda, Debarca, XI 1943 – 2 VIII 1944) – formiran od voenoto i politi~koto rakovodstvo na NOV na Makedonija. To~niot datum na formiraweto ne e utvrden, no e poznato deka toa se slu~ilo vo prvata polovina na noemvri 1943 g.; funkcioniral na slobodnata teritorija vo s. Crvena Voda (Debarca), Ohridsko, smesten na padinite na planinata Karaorman, kade {to vo tie denovi 608

vi. IO bil formiran za da go podgotvi svikuvaweto na Antifa{isti~koto sobranie, a zavr{il i pove}e drugi zna~ajni dejnosti {to dotoga{ gi vr{ele G[ ili CK na KPM. Vo toa svojstvo, izvesno vreme imal uloga na najvisoko politi~ko-pretstavni~ko telo, najvisok organ na vlasta. Podgotvil Upatstvo za organizirawe na narodnite odbori, Upatstvo za na~inot na izbirawe na delegatite za ASNOM i nivno prefrlawe na slobodnata teritorija, gi odobril re{enijata doneseni od G[ do osnovaweto na IO, dal instrukcii za platformata na makedonskata delegacija za razgovor so Josip Broz Tito i so jugoslovenskoto rakovodstvo za poziciite na Makedonija i za re{avaweto na makedonskoto nacionalno pra{awe, odr`an vo juni 1944 na ostrovot Vis; gi podgotvil pove}eto dokumenti podneseni i usvoeni od delegatite na Prvoto zasedanie na ASNOM.

drugite ~lenkonogi organizmi, insektite poseduvaat samo tri para noze i naj~esto krilja. Imeto poteknuva od latinskiot zbor †insect#, {to zna~i †ras~leneto# i se odnesuva na jasno podvoenite delovi {to go so~inuvaat teloto na insektot – glava, toraks i abdomen. Preku procesot na evolucija, kaj razli~ni grupi insekti osnovnite delovi na teloto pretrpele zna~itelni modifikacii. Na primer, usniot aparat mo`e da bide adaptiran za xvakawe ili za {mukawe te~nosti. Nozete mo`at da bidat modificirani za skokawe, kopawe, plivawe, za fa}awe na plenot, pa duri i za slu{awe i ispu{tawe na zvu~ni signali. Kriljata ne slu`at samo za letawe – tie mo`at da bidat cvrsti i da imaat za{titna uloga. Insektite bile prvite organizmi {to po~nale da letaat. Pojavata na krilja datira u{te od geolo{kiot period, karbon (pred 350–290 milioni godini), no ovie

INSTALACIJA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

prvi leta~i ne poseduvale mo`nost da gi sklopuvaat kriljata kraj teloto kon nazad. Denes samo vilinskite kow~iwa poseduvaat krilja od takov tip. Insektite se podeleni na dve potklasi: beskrilni insekti (Apterigota) i insekti so krilja (Pterigota). Beskrilnite insekti se mala grupa organizmi, koi pretstavuvaat reliktni ostatoci od najstarite primitivni prainsekti, so ograni~en broj vidovi. Od beskrilnite insekti kaj nas se registrirani 18 vida. Kaj insektite so krilja postembrionalniot razvoj se odlikuva so necelosna ili celosna metamorfoza {to gi opfa}a stadiumite larva, kukla i imago. Prvite insekti so krilja se odlikuvale so necelosna metamorfoza. Stadiumot kukla se pojavil vo geolo{kiot period perm (pred 290–245 milioni godini), kako rezultat na klimatskite promeni (stadiumot kukla im ovozmo`uva na insektite da go pre`iveat studeniot period). Uspehot na stadiumot kukla kaj insektite mo`e jasno da se protolkuva od dene{na perspektiva, koga 85% od site vidovi insekti se razvivaat na ovoj na~in i pripa|aat kon ~etirite golemi uspe{ni redovi: tvrdokrilci (Coleoptera), dvokrilci (Diptera), cipokrilci (Hymenoptera) i peperutki (Lepidoptera). Vo Makedonija, od insektite so krilja e registrirano prisustvo na 6.162 vida. LIT.: C. G. McGavin, Spiders and other terrestrial Arthropods, London, 2000; P. A. Meglitsch, Invertebrate Zoology, Oxford, 1972. Sv. P. – V. Sid.

INSEKTI, KRILESTI (Pterygota) – pogolema grupa insekti so krilja. Opfa}a okolu 1.000.000 vidovi. Imeto go dobile spored zborot (pteryx gr. = krilo). Od ovaa potklasa vo Makedonija se registrirani 6.315 taksoni, od koi 268 se endemi~ni. Potklasata e podelena vo pogolem broj redovi: vodni cvetovi – ednodnevki (Ephemeroptera); vilinski kow~iwa (Odonata); proletnici (Plecoptera); pravokrilci (Orthoptera); termiti (Isoptera); kni`ni vo{ki i senojadi (Psocoptera-Corrodentia); pepelnici – tripsi (Thysanoptera); drvenici – tavtabiti (Heteroptera); ednakvokrilci (Homoptera); vodni molci (Trichoptera); dvokrilci (Diptera); peperugi (Lepidoptera); tvrdokrilci (Coleoptera); cipokrilci (Hymenoptera); mre`okrilci (Neuroptera); uvola`i (Dermaptera); bolvi (Siphonaptera-Aphaniptera); vistinski vo{ki (Anoplura) i pti~ji vo{ki (Mallophaga). LIT.: Jon~e [apkarev, Zoologija na bez’rbetnite `ivotni, Skopje, 1991; Vladimir Krpac and Branislava Mihajlova, Biodiversity of Macedonia from a view point of hitherto

faunistic investigations. Participation with Underproject: Klass Insecta, Macedonian Museum of Natural History – Ministry of Science, Final Report, Skopje, 1999, 23-30. V. T. K. – M. Kr.

Ksilofagni insekti

INSEKTI, KSILOFAGNI – insekti {to se hranat so drvo, gi prerabotuvaat negovite hranlivi materii vo svojot creven kanal so pomo{ na fermenti ili pak gi koristat indirektno preku ekto ili endosimbioza so mikroorganizmi, odnosno onie insekti {to vo odreden period od `ivotot `iveat i se hranat so drvo. Najgolem broj od ksilofagnite insekti `iveat vo tropskite i vo suptropskite krai{ta. Spored J. P. Vite, vo sredna Evropa `iveat samo 100 vida ksilofagni insekti, od koi samo polovinata se pozna~ajni tehni~ki {tetnici, a prisutni se i kaj nas. Najzna~ajni ksilofagni insekti vo RM se: Anobium punctatum L. – to~kest drvoto~ec, Anobium pertinax L. – mrtove~ki ~asovnik, Lyctus linearuis Goeze. – buba belikar, Bostrychus capucinus L. – ka~ulkar, Hylotrupes bajulus L. – doma{na stri`ibuba, Stromatium fulvum Vill. – kafeava doma{na stri`ibuba, Callidum violaceum L. – sin kalidium, Pyrrhidium sanguineum L. – crven kalidium, Phumatodes testaceus L. – promenliv kalidium, Cerambyx cerdo L. – golema dabova stri`ibuba, Cerambyx scopolii Laich. – mala dabova stri`ibuba, Saperda carcharias L. – golema topolova stri`ibuba, Monochamus sutor L. – bronzena stri`ibuba, fam. Scolytidae – sipci drvenari i srcevinari fam. Platypodidae. St. N. INSEKTI, PARAZITI I PREDATORI – insekti {to parazitiraat ili se hranat so drugi insekti {tetni za {umite, mnogu zna~ajni za prirodnata redukcija i regulacija na poslednive. Vo kategorijata {tetni insekti vo lisjarskite {umi na RM pozna-

I

~ajni se: Euproctis chrysorrhoea L. – `oltome{ka, Porthetria dispar L. – gubar, Tortrix viridana L. – zelen dabov svitkuva~., Operophtera brumata L. – mal mrazovec, Erannis defoliaria Cl. – golem mrazovec, Malacosoma neustria L. – prstenotvorka, Orchestes fagi L. – bukov rilkar skoka~ i Haltica quercetorum Foudr. – dabov bolva~, dodeka vo iglolisnite {umi se: Thaumatopoea pityocampa Schiff. – borov ~etnik, Rhyacionia buoliana Den. Et Schiff. – borov svitkuva~, Neodiprion sertifer Geoffr. – crvenikava borova osa, Diprion pini L. – obi~na borova osa, Pissodes notatus F. – mal borov rilkar i borovi potkornici (Ips sexdentatus Boern. – {estozab i Ips acuminatus Gyll.). Kako predatori, odnosno polezni insekti vo {umite kaj nas, koi se hranat so oddelni stadiumi od razvojot na gorespomenatite {tetni insekti se: Calosoma inquisitor L. – mala gaseni~arka, Calosoma sycophanta Web. –

Insekti, paraziti i predatori

lepotelka, Carabus sp., Cicindela silvatica L. – {umska buba peso~arka, Clerus formicarius L., Rhaphydia ophiopsis L. – kamila, Myrmeleon formiarius L. – mravji lav, Chrysopa perla L. – zlatooka, Coccinela bipunctata L. – dvoto~kesta bubamara, Coccinela semptempunctatum L. – sedumto~kesta bubamara i dr. Insektite paraziti se od grupata entomophaga, t.e. osi potajnici, od fam. Ichneumonidae, Braconidae, Chalcididae, Bethylidae, Evaniidae, Prototurpidae, od redot Hymenoptera i Tachinidae – e`-muvi, i od redot Diptera. St. N.

INSTALACIJA ‡ oblik na prostorno likovno izrazuvawe preku sliki, skulpturi, objekti, gotovi predmeti, video. Kako pojava se aktualizira vo 60-tite, a kaj nas vo 70-tite godini so privremenite instalacii na S. Uzunovski. G. Stefanov i P. Nikoloski vo 80-tite godini ja re{avaat ilustracijata so skulpturalni formi, vo 90-tite godini se javuvaat pokompleksni ilustracii so narativni ozna~enosti (V. Bla`eska ‡ B. Grabuloski, @. Vangeli, I. To{evski, I. Rami~evi}, I. Dimitrova, B. Manevski, J. 609

I

INSTITUT

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Instalacii od Jovan [umkovski

[umkovski, B. Ibrahim, M. Arsovska). LIT.: Neboj{a Vili}, Instalacija: Predizvik ili nu`nost?, „Golemoto staklo#, 2, Skopje, 1995. M. B.-P.

INSTITUT ZA AKREDITACIJA NA REPUBLIKA MAKEDONIJA (IARM) – del od Ministerstvoto za ekonomija {to vrz osnova na propi{ana postapka ja priznava osposobenosta za vr{ewe opredeleni dejnosti, kako {to se specifi~na laboratoriska procedura, opredelena usluga, opredeleno proizvodstvo i dr. IARM sorabotuva so me|unarodnite organizacii za postignuvawe na potrebnata harmonizacija {to obezbeduva zaemno priznavawe na akreditaciite. V. Ur.

INSTITUT ZA BIOLOGIJA – postoi od 1946 g., so osnovaweto na Prirodno-matemati~kiot oddel vo ramkite na Filozofskiot fakultet vo Skopje. Vo sostavot na ovaa visokoobrazovna i nau~na institucija e do osnovaweto na

Prirodno-matemati~kiot fakultet (1976). Vo izminatiot period, Institutot za biologija strukturno i organiziciski se sostoe{e od tri zavodi: Zavod za botanika, Zoolo{ki zavod i Zavod za fiziologija i biohemija. Institutot za biologija be{e vo sostav na Prirodno-matemati~kiot oddel, odnosno na PMF do 1976 g. So univerzitetskite reformi (1976), Institutot za biologija se transformira vo samostoen Biolo{ki fakultet vo ramkite na Univerzitetskiot centar za biolo{ko-biotehni~ki nauki pri Univerzitetot „Kiril i Metodij# vo Skopje. Od 1985 g., so procesite na racionalizacija vo viskoto obrazovanie, pette samostojni fakulteti (Matemati~kiot, Fakultetot za fizika, Hemiskiot, Biolo{kiot i Geografskiot) povtorno se obedinija vo PMF. Osnovopolo`nici na nastavnata i na nau~nata dejnost na Institutot za biologija se plejadata poznati nastavnici od pove}e univerzitetski centri vo toga{nata SFRJ. Denes na Institutot za biologija se vraboteni 44 lica: 12 redovni profesori, 5 vonredni profesori, 6 docenti, eden vi{ nau~en sovetnik, 6 asistenti i 3 pomladi asistenti. D. Pr.

INSTITUT ZA INFORMATIKA – institucija formirana (1985) vo ramkite na PMF, od ~lenovi na reformiraniot Matemati~ki fakultet. Institutot obezbeduva nastava za svoite dodiplomski i postdiplomski studii po informatika i za informati~kite predmeti na pove}e fakulteti na Univerzitetot „Sv. Kiril i Metodij#, a se gri`i za razvojot na kompjuterskite nauki i algebrata. LIT.: PMF 1946–2006, monografija, Skopje, 2006. N. C.

Zgradata na Prirodno-matemati~kiot fakultet na Gazi Baba, Skopje

610

INSTITUT ZA MAKEDONSKA LITERATURA (Skopje, 26. I 1998) – nau~en institut vo ramkite na Univerzitet „Sv. Kiril i Metodij#. Formiran e so odluka na Vladata na RM, kako samostojna nau~na ustanova, a podocna, co odluka na Univerzitetskiot senat (5. II 1999) e zdru`en vo Univerzitetot „Sv. Kiril i Metodij# vo Skopje. Negoviot zarodok be{e kako nau~na edinica vo ramkite na Filolo{kiot fakultet „Bla`e Koneski# (so akt na Ministerstvoto za kultura na SRM, 14. I 1981), kade {to be{e oformena idnata kadrovska struktura. Nau~noistra`uva~kata dejnost ja odviva preku osum oddelenija: Oddelenie za srednovekovna makedonska literatura, Oddelenie za makedonska narodna literatura, Oddelenie za makedonskata literatura vo XIX vek, Oddelenie za makedonskata literatura vo XX v., Oddelenie za makedonsko-balkanskite kni`evno-istoriski vrski, Oddelenie za literaturite na nacionalnostite vo Makedonija, Oddelenie za teorija na literaturata i komparativna kni`evnost i Oddelenie za bibliografija, dokumentacija i informatika. Programata ja ostvaruvaat 8 doktori na naukite, 9 asistenti i pomladi asistenti i drugi sorabotnici. Ima bogata izdava~ka dejnost & od istra`uva~kite proekti i drugi monografii, zbornici od nau~ni sobiri i sl. Redovno go izdava sp. „Spektar#, kako i periodi~niot nau~en zbornik „Kni`even kontekst#. Sorabotnicite na Institutot go objavija i kapitalnoto ~etiritomno delo „Istorija na makedonskata kni`evnost# (Skopje, 1997& 2003), vo koe vo oddelni tomovi se obraboteni makedonskata srednovekovna literatura, usnata narodna literatura, makedonskata literatura vo XIX v. i makedonskata literatura vo prvata polovina na XX v. S. Ml. INSTITUT ZA MAKEDONSKI JAZIK „KRSTE MISIRKOV# (Skopje, 1. III 1953) – nau~en institut vo ramkite na Univerzitet „Sv. Kiril i Metodij# vo Skopje. Osnovan e so re{enie na Ministerstvoto za prosveta na Vladata na HPM. Negoviot zarodok e vo dotoga{noto Oddelenie za makedonski jazik i literatura pri Institutot za folklor. Izvesno vreme raboti kako del od Filozofskiot fakultet, a potoa, co odluka na Univerzitetskiot sovet (25. V 1956), prerasnuva vo samostojna nau~na institucija. Negovata osnovna dejnost se sostoi vo prou~uvaweto na makedonskiot jazik vo negovata ce-

INSTITUT

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

I

za jazikot, za afirmacijata na makedonistikata vo doma{ni i vo me|unarodni ramki, go dobi najvisokoto priznanie vo SFRJ za tvore{tvo i rabota od op{to zna~ewe – nagradata AVNOJ (1975), a po osamostojuvaweto na RM i najvisokata dr`avna nagrada 11 Oktomvri (2003). LIT.: Spomenica 25 godini Institut za makedonski jazik „Krste Misirkov# 1953 &1978, Skopje, 1978; 50 godini Institut za makedonski jazik „Krste Misirkov# 1953&2003, Skopje, 2003. S. Ml.

Zgradata na Institutot za makedonski jazik „Krste Misirkov“

lokupnost i site negovi aspekti, organiziraweto na makedonistikata i gri`ata za nau~no i stru~no usovr{uvawe na kadrite vo makedonskata nauka za jazikot. Dejnosta ja zapo~nuva samo so dvajca sorabotnici-asistenti, edno administrativno lice i honoraren direktor (1953) i u{te dvajca sorabotnici-asistenti vo narednata godina (1954), koi vedna{ zapo~naa co rabota vrz Re~nikot na makedonskiot jazik. So postapnoto kadrovsko popolnuvawe, sega Institutot raspolaga so 41 sorabotnik (od koi 9 doktori na naukite i 14 magistri). Vo nau~niot sektor ima pet oddelenija (od 1965): Oddelenie za istorija na makedonskiot jazik, Oddelenie za sovremen makedonski jazik, Oddelenie za makedonska leksikologija i leksikografija, Oddelenie za dijalektologija i Oddelenie za onomastika. Oddelenijata se anga`irani na proektite: Sintaksi~ko-generativen re~nik na makedonskite glagoli (1979), Intencijalno-sintaksi~ki re~nik na makedonskite glagoli (1979&2000), Re~nik na crkovnoslovenskiot jazik od makedonska redakcija (2000&2002), Re~nik na prezimiwata kaj Makedoncite (1994& 2001), Re~nik na makedonskata narodna poezija (1983/2001), Leksikata na materijalnata kultura na makedonskite crkovnoslovenski tekstovi (2003), Re~nik na gr~ko-crkovnoslovenski paraleli (2003) i Tolkoven re~nik na makedonskiot jazik. Vo svoite kartoteki ima nekolku milioni edinici jazi~en materijal. Negovo prvo kapitalno izdanie e trotomniot „Re~nik na makedonskiot jazik# (Skopje, 1961& 1966), a naskoro potoa bea objaveni: „Obraten re~nik na makedonskiot jazik# (Skopje, 1967), „Pravopis na makedonskiot literaturen jazik so pravopisen re~nik# (Skopje, 1970), „Re~nik na make-

donskata narodna poezija# (Skopje, 1983-2001), „Re~nik na prezimiwata kaj Makedoncite# od Trajko Stamatoski (Skopje, 1994 i 2001), „Re~nik na toponimite vo oblasta na slivot na Bregalnica# i „Obraten re~nik na toponimite vo oblasta na slivot na Bregalnica# od d-r Olga Ivanova (Skopje, 1996 i 2001), „Re~nik na gr~ko-crkovnoslovenski leksi~ki paraleli# (Skopje, 2003) i dr. Institutot gi izdava i spisanijata „Makedonski jazik# (od 1954& ) i „Makedonistika# (od 1977& ). Vo bogatata izdava~ka dejnost, vo edicijata „Stari tekstovi# se objaveni 7 knigi, vo edicijata „Posebni izdanija# 37 monografii, a objaveni se pove}e knigi vo ediciite „Jazikot na{ dene{en#, „Sovetuvawa#, „Makedonski narodni umotvorbi# i „Referati na makedonski slavisti#. Sorabotuva so brojni nau~ni institucii vo zemjata i vo stranstvo, a sorabotnicite u~estvuvaat vo pove}e komisii na Me|unarodniot komitet na slavistite, na slavisti~kite kongresi i sl. Za aktivnosta na poleto na makedonskata nauka

INSTITUT ZA MATEMATIKA – formiran (1985) vo ramkite na PMF, kako naslednik na Matemati~kiot institut i Matemati~kiot fakultet. Organiziran e vo pet zavodi i tri studiski nasoki. Obezbeduva nastava po matematika za dodiplomskite i postdiplomskite studii na PMF i drugi fakulteti, ja organizira nau~nata rabota na svoite ~lenovi i obrazuva matemati~ki kadar za site stepeni na obrazovanie. Gi izdava nau~nite spisanija „Godi{en zbornik# i „Matematika Makedonika#. LIT.: PMF 1946–2006, monografija, Skopje, 2006. N. C.

INSTITUT ZA NACIONALNA ISTORIJA (Skopje, 22. VIII 1948) – javna nau~na ustanova vo RM. Osnovan so Uredba na Vladata na NRM od 22 juli 1948 g. da ja prou~uva istorijata na Makedonija i makedonskiot narod i na malciskite zaednici vo Makedonija. Vo 1965 g. bil donesen Zakonot za INI, so koj ulogata na osnova~ ja prezelo Sobranieto na SRM. Zakonot gi preciziral negovite zada~i. Od 1981 g. Institutot e ~len na Univerzitetot „Sv. Kiril i Metodij“. So najnovoto zakonodavstvo na RM, Institutot e definiran kako javna nau~noistra`uva~ka i obrazovna ustanova. Obrazovna dejnost vr-

Zgradata na Institutot za nacionalna istorija i na Dr`aveniot arhiv

611

I

INSTITUT

{i od u~ebnata 1998/1999 g. so dobivaweto licenca za organizirawe postdiplomski studii za nacionalnata istorija i za odbrana na magisterski i doktorski disertacii od istoriskite nauki. Institutot e organiziran vo nau~ni oddelenija {to se zanimavaat so prou~uvawe na oddelni periodi od istoriskoto minato, a ima i stru~ni oddelenija. Poseduva bogata stru~na istoriska biblioteka i nekolku fondovi i zbirki arhivska dokumenti. Ima razvieno bogata izdava~ka dejnost. Od 1957 g. objavuva svoe nau~no spisanie „Glasnik“, koe vo izminatiov period redovno izleguva so po tri broja godi{no. Vo 1969 g. ja objavi prvata Istorija na makedonskiot narod (vo tri toma), od grupa avtori, pod redakcija na akad. Mihailo Apostolski (pretsedatel), d-r Dan~o Zografski, d-r Ivan Katarxiev, akad. Bla`e Koneski, prof. Quben Lape, akad. Dimitar Mitrev i d-r Hristo Andonov-Poljanski. Edna godina podocna objavi skratena verzija na Istorijata na makedonski i vo prevod na angliski, francuski i ruski jazik. Od 1998 do 2002 g. go objavi pettomnoto izdanie Istorija na makedonskiot narod, od grupa avtori, pod redakcija na d-r Krste Bitovski, d-r Novica Veljanovski (pretsedatel), d-r Ivan Katarxiev, d-r Branko Panov i d-r Aleksandar Stojanovski. Vo 2000 g. go objavi izdanieto Makedonski istoriski re~nik (od grupa od nad 40 avtori), pod redakcija na d-r Stojan Kiselinovski (glaven urednik), d-r Kosta Axievski, d-r Aleksandar Stojanovski, d-r Aleksandar Trajanovski, d-r Mile Mihajlov i d-r Novica Veljanovski. INI objavi nad 300 oddelni monografii, zbornici od nau~ni trudovi, zbornici od dokumenti i dr. izdanija. Negovite sorabotnici imaat objaveno nad 4. 000 nau~ni bibliografski edinici vo izdanie na INI ili od drugi izdava~i.

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

tite tri decenii, na osnova~ite na Katedrata za psihologija im se pridru`ija i novi sorabotnici, koi so tekot na vremeto se steknuvaa so nau~ni i nastavni zvawa. Za uspe{niot razvoj na Institutot za psihologija vo godinite po osnovaweto se zaslu`ni i izvesen broj nastavnici od drugi univerzitetski centri vo toga{nata SFRJ. Institutot za psihologija kontinuirano sorabotuva so Institutot za biologija na Prirodno-matemati~kiot fakultet i so Klinikata za psihijatrija na Medicinskiot fakultet vo Skopje. Osven dodiplomski, na Institutot se organizirani i postdiplomski studii (specijalisti~ki studii po u~ili{na psihologija, vovedeni vo u~ebnata 2005/06 i magisterski studii, koi postojat pove}e od dve decenii (1980/81)). Zaklu~no so maj 2006 g. na ovoj Institut diplomirale 1.275 studenti, magistrirale 21, a so najvisokoto nau~no zvawe doktor po psiholo{ki nauki se steknale 20 lica. Od 2004 g., studiite na ovoj institut (na dodiplomsko i postdiplomsko nivo) se organizirani spored EKTS. Vo 1990 g. na Institutot po~na da raboti Laboratorija za mir i interkulturno vospitanie, koja vo 1993 g. prerasna vo Balkanski centar za prou~uvawe na mirot. Vo toj period se otvori i Psiholo{ko sovetuvali{te za mladi {to imaat potreba od psiholo{ka pomo{. Od 1999 g., nekolku godini na Institutot za psihologija postoe{e Centar za psihosocijalna i krizna akcija, namenet za unapreduvawe na zdravjeto na mladite i za intervenirawe vo krizni situacii. Od fevruari 2005 g. po~na da raboti i Centar za izrabotka i primena na testovi Psihometrika. Na Institutot se organizirani i nekolku nau~no-stru~ni sobiri: 25 godini na Institutot za psihologija (1999), Sto godini psihoanaliza

LIT.: Grupa avtori, Pedeset godini Institut za nacionalna istorija 19481998 ”., INI, Skopje, 1998. N. V.

INSTITUT ZA PSIHOLOGIJA ‡ studiska grupa na Filozofskiot fakultet vo Skopje (Katedra za psihologija, NNSG za psihologija). Nastavno-nau~nata dejnost ja zapo~na vo 1974/75 g. Vo po~etokot, nositeli na nastavniot proces se {estmina nastavnici i sorabotnici: prof. d-r Risto \or|evski, doc. d-r Naum Todoroski, pred. m-r Jakov Lazaroski i asistentite m-r Tome Nikoloski, m-r Zoran Stojanovski i m-r Olga Murxeva-[kari}. Vo izmina612

Ve`bi vo Institutot po fizika

(2000), Za podobar status: strategii za unapreduvawe na psiholo{kata praktika (2000) i Psihologijata i drugite oblasti (2004). LIT.: Filozofski fakultet vo Skopje: 1920–1946–2006, Skopje, 2006, 114-119. V. Arn.

INSTITUT ZA STANDARDIZACIJA NA RM (ISRM) – osnovan vo 2003 g. da se gri`i za voveduvawe na soodvetni standardi vo RM vo soglasnost so me|unarodnata i evropskata praktika. ISRM e vo sostav na Ministerstvoto za ekonomija, ~len na Me|unarodnata organizacija za standardizacija, pridru`en ~len na Evropskiot komitet za standardizacija i na drugi me|unarodni tela. V. Ur. INSTITUT ZA FIZIKA – eden od institutite na PMF, se sostoi od 4 zavodi: Teoriska fizika, Fizika na kondenzirana materija, Optika i spektroskopija i Metodika na nastavata po fizika. Poteknuva od Katedrata za fizika na Filozofskiot fakultet (1946) {to prerasnuva vo Institut (1955). Od 1958 g. e vo sostav na PMF. Od 1977 do 1985 g. postoi kako Fakultet za fizika, so pro{iren sostav, vo koj e opfatena seta aktivnost po fizika na UKIM. Univerzitetska nastava po fizika se izveduva od 1946, od 1966 vo dve nasoki, za nastavna i za primeneta fizika, a od 2005 g. vklu~uva u{te nekolku programski nasoki (Materijali i uredi, Medicinska fizika, Teoriska fizika, Geofizika, Meteorologija, Astronomija i fizika i Informati~ki nauki). Od 1992/93 g. postojat i studii za profesori po matematika i fizika za osnovnite u~ili{ta. Postdiplomskite studii za fizika na tvrdo telo i za fizi~ka optika se zapo~nati vo 1969 g., a podocna se pro{ireni so nasoki za son~eva energija, teoriska fizika i metodika na

INSTITUT

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

nastavata po fizika. Nau~nata rabota e od oblasta na fizi~kata optika, fizikata na tvrdite tela, teoriskata fizika i dr. Institutot ima laboratorii za: elektri~na karakterizacija na materijalite, dobivawe tenki filmovi, ultrazvuk, elektrooptika na disperzni sistemi, holografija, kompjuterska laboratorija, a isto taka i laboratorii za edukacija, kako i biblioteka. Vo izminatite godini se objaveni pribli`no 850 nau~ni statii, pove}e od 20 univerzitetski u~ebnici, nekolku monografii dr., organizirani se 12 konferencii i e raboteno na okolu 60 proekti. LIT.: Prirodno-matemati~ki fakultet – Skopje 1946–1996, Skopje, 1996, str. 139-150; 60 godini Prirodno-matemati~ki fakultet – Skopje, Skopje, 2006, str. 141-160. V. Ur.

INSTITUT ZA FILOZOFIJA ‡ edna od najstarite studiski grupi na Filozofskiot fakultet (Katedra za filozofija, NNSG za filozofija). Negovoto nastanuvawe i dejnosta se povrzani so otvoraweto na skopskiot Filozofski fakultet (1920), kako i so vozobnovuvaweto i razvojot na (v.) Filozofskiot fakultet vo Skopje (1946). Vo prvite tri godini, filozofskata grupa predmeti se izu~uvala zaedno so grupata predmeti od oblasta na pedagogijata; od u~ebnata 1949/50 g. postoi kako oddelna katedra na ovoj fakultet. Prviot nastaven plan gi sodr`e{e predmetite: Dijalekti~ki i istoriski materijalizam, Logika, Istorija na filozofijata, Psihologija i Politi~ka ekonomija. Vo u~ebnata 1951/52 g. se vovedeni predmetite Etika i Estetika, a podocna, Sovremena filozofija (1955/56), Formalna i dijalekti~ka logika (1957/58) itn. Institutot vode{e permanentna gri`a za osovremenuvawe i prodlabo~uvawe na studiite po filozofija. Pove}e pati se menuvani nastavnite planovi so voveduvawe novi predmeti: Uvod vo filozofijata, Uvod vo simboli~kata logika, Istorija na logikata, Ontologija, Filozofija na politikata, Teorija na poznanieto, Filozofija na religijata, Filozofska antropologija, Metodologija, Filozofija na menaxerstvoto, Metodika na nastavata po filozofija (zadol`itelni); a vo kategorijata izborni: Sociologija na kulturata, Filozofija na jazikot, Istorija na kulturata, Komparativna istorija na filozofijata (indiska, kineska i gr~ka), kako i novi formi na rabota. Od 2004/05 Institutot raboti spored sovremenite studiski i nastavni progra-

mi na EKTS. Vovedeni se ednosemestralni predmeti, no i golem broj novi nastavni disciplini: filozofska terminologija, neklasi~ni logiki, pristapi kon istorijata na filozofijata, aksiologija, filozofija na obrazovanieto, ekolo{ka etika, prakti~na etika, filozofija na tehnikata, filozofija na duhot, filozofija na postmodernizmot, etika na menaxerstvoto i dr. Pokraj dodiplomskite, na Institutot se organiziraat i postdiplomski studii (od 1980), prvo kako studii po marksisti~ka filozofija (1980–1991), a vo 1991 g. se preimenuvaat vo postdiplomski studii po filozofija. Od 2005 g. postdiplomskite studii se reorganizirani spored EKTS i se vovedeni pogolem broj nasoki (Istorija na filozofijata, Logika, Etika, Estetika itn.). Vo prvata decenija od svojot razvitok, poradi nedostig na soodveten nau~no-nastaven kadar, na Institutot (toga{ Katedrata za filozofija) bea anga`irani i nastavnici od drugite jugoslovenski univerzitetski centri: (v.) Du{an Nedeqkovi}, @ivorad Radovi}, Bogdan [e{i}, Zagorka Mi}i}, Abdulah [ar~evi} i dr., no istovremeno se rabote{e i vrz sozdavaweto i stru~noto usovr{uvawe na sopstven nau~nonastaven kadar. Nastavnicite i sorabotnicite na Institutot za filozofija, kako mati~na institucija, izveduvaat nastava po filozofskata grupa predmeti na pove}e instituti na Fakultetot i na niza drugi fakulteti. Bea i se anga`irani vo nastavata na postdiplomskite studii {to se organizirani na Fakultetot i na drugi akademski institucii; bile mentori i ~lenovi na komisii za izrabotka i ocenka na golem broj doktorski i magisterski trudovi odbraneti na institutite na Fakultetot, na drugi na{i fakulteti i nadvor od zemjata. Poleto na nau~noistra`uva~kata dejnost opfa}a niza podra~ja: fundamentalnite filozofskometodolo{ki i filozofsko-istoriski istra`uvawa na svetskata i na na{ata filozofska tradicija, kako i istra`uvawa na aktuelnite problemi na sega{ninata. U~estvuvale so soop{tenija na niza nau~ni i stru~ni sobiri, kongresi i simpoziumi vo zemjata i vo stranstvo, a bea i neposredni organizatori na pove}e zna~ajni simpoziumi od regionalen i od me|unaroden karakter. Go pokrenaa izdavaweto na prvoto filozofsko spisanie vo Makedonija (v.) †Filozofska tribina# (podocna (v.) †Filozofija#). Na In-

I

stitutot, vo ramkite na nau~nata sorabotka, dosega gostuvale i odr`ale svoi predavawa mnogumina pro~ueni filozofi. Vo ramkite na Institutot, d-r Pavao Vuk-Pavlovi} (1960) ja osnova (v.) Esteti~kata laboratorija. Na Institutot (zaklu~no so septemvri 2006) diplomirale 737 studenti, a od oblasta na filozofijata se odbraneti 53 magisterski i 49 doktorski tezi. Institutot ima sopstvena biblioteka so nad 20.000 naslovi (okolu 15.000 knigi i nad 100 naslovi na spisanija).

LIT.: Filozofski fakultet vo Skopje: 1920-1946-2006, Skopje, 2006, 81-87. V. Panz.

Makedonski narodni vezovi, Izdanie na Institutot za folklor

INSTITUT ZA FOLKLOR „MARKO CEPENKOV# ‡ Skopje ‡ samostojna nau~na ustanova. Osnovan e po predlog na Ministerstvoto za nauka i kultura, a so Uredba od Vladata na NRM (6. IV 1950) kako Folkloren institut na NRM, so zada~a da ja organizira rabotata na sobiraweto, sistematiziraweto i konzerviraweto na folklornoto bogatstvo na makedonskiot narod, da go prou~uva i da go obrabotuva sobraniot materijal od nacionalniot folklor, da dava soveti i stru~ni mislewa vo vrska so aplikacijata na folklorot vo raznite op{testveni i kulturno-nau~ni dejnosti, da sorabotuva i da razviva odnosi so razni dru{tva, ustanovi i organizacii vo zemjata i stranstvo, da vr{i prezentacija i propagirawe na folklorot od Makedonija vo zemjata i vo stranstvo. Vo juni 1979 g. za patron go zede poznatiot makedonski folklorist Marko Cepenkov. Svojata dejnost ja ostvaruva preku Oddel za narodna literatura, Oddel za narodna muzika i narodni ora, Oddel za narodni obi~ai i igri, Oddel za folklorot na narodnos613

I

INSTITUT

tite, Oddel za narodna ornamentika i narodna arhitektura i INDOK slu`ba. Tradicionalno go organizira Me|unarodniot simpozium za balkanski folklor vo Ohrid. Rezultatite od nau~nite istra`uvawa gi objavuva vo sp. „Makedonski folklor# i vo posebni izdanija. Ima bogata nau~na sorabotka so srodni institucii i nau~ni rabotnici od zemjata i od stranstvo. Raspolaga so biblioteka od 25.000 bibliote~ni edinici i arhiv so folkloren materijal od 3.470 magnetofonski lenti, 59 kolor-filmovi, 4.434 fotografii, originalni vezovi i tkaenici, 2.372 slajda, 3.305 kolor-crte`i, rakopisni zbirki, melogrami, de{ifrirani tekstovi i drugo. S. Ml. INSTITUT ZA HEMIJA PRI PRIRODNO-MATEMATI^KIOT FAKULTET – centar na nastavnata i nau~nata rabota od oblasta na hemijata kaj nas. Visoko{kolskata nastava po hemija e zapo~nata vo 1946 g. na Katedrata po hemija na Filozofskiot fakultet. Na po~etokot imalo samo eden asistent (Dim~e To{ev). Vo u~ebnata 1947/48 g. toj e izbran za predava~ po neorganska hemija, a d-r Josif Jan~ulev za predava~ po organska hemija. Vo slednata (1948/49) g. za predava~ po analiti~ka hemija e izbran d-r Krsto Stavri}, vo 1951 g. za nastavnik po fizi~ka hemija do{ol prof. d-r Gilbert Flumijani, a postepeno bile izbrani i asistenti. Vo 1953 g. vo †Godi{niot zbornik# se pe~ateni i prvite nau~ni trudovi na ~lenovite na Katedrata za hemija. Do zavr{uvaweto na zgradata na Gazi Baba (1951) predavawata bile odr`uvani vo razli~ni prostorii niz Skopje. Vo tekot na 1952 i 1953 g. vo zgradata na Gazi Baba se podgotveni laboratoriite za ve`bi po hemija i se

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

kompletirani so potrebnite instalacii. Vo 1960 g., vo ramkite na PMF (konstituiran vo 1958), se zapo~nati podgotovkite za izgradba na novata zgrada na Hemiskiot institut, predadena vo upotreba vo oktomvri 1968 g. Pri izdvojuvaweto na Prirodno-matemati~kiot oddel od sostavot na Filozofskiot fakultet i oformuvaweto na PMF, Katedrata po hemija prerasnuva vo Hemiski institut so tri zavodi: za neorganska i analiti~ka, za organska i za fizi~ka hemija. Prv {ef na Hemiskiot institut e Gilbert Flumijani, a funkcijata {ef najdolgo ja vr{el Dim~e To{ev. Otprvin nastavata za site studenti bila ednakva, a podocna e podelena na dve nasoki ‡ Primeneta i Nastavna. Vo 1959 g. na PMF e odbraneta prvata doktorska disertacija (Dim~e To{ev), a vo 1960 g. i vtorata (Ivan Petrov). Vo u~ebnata 1973/74 g. se organiziraat i postdiplomski studii po neorganska i analiti~ka hemija, po organska hemija i po molekulska spektroskopija. Vo 1976 g., pri procesot na reforma na Univerzitetot, od kadri na Hemiskiot institut i od TMF, se formira Hemiskiot fakultet (so ~etiri instituti vo svojot sostav). Na Hemiskiot fakultet dekani bile Dim~e To{ev (1976‡1979 i 1983‡ 1985) i Ivan Petrov (1979‡1983). Na Fakultetot imalo okolu 65 nastavnici i sorabotnici ‡ koi izveduvale, celosno ili delumno, nastava po osnovnite hemiski disciplini i za drugi fakulteti. Bila razviena zabele`ana me|unarodna sorabotka, nabavuvana e laboratoriska oprema, nau~nata produkcija stanala pozna~itelna, a izdadeni se i pove}e u~ebni pomagala. Se izdava †Godi{en zbornik na Hemiskiot fakultet#, a tuka e i redakcijata na novoto spisanie †Glasnik na hemi~arite i tehnolozite na Makedonija#. Vo procesot na †racionalizacijata# na Univerzitetot doa|a do povtorno formirawe na PMF, vo ~ii ramki se konstituira Institutot za hemija kako rabotna edinica so 4 zavodi. LIT.: Prirodno-matemati~ki fakultet – Skopje, 1946–1996, Skopje, 1996, 195; 60 godini Prirodno-matemati~ki fakultet – Skopje, Skopje, 2006, 211. B. [.

Institutot za hemija na Prirodno-matemeti~kiot fakultet vo Skopje

614

INSTITUTI NA MEDICINSKIOT FAKULTET I VO REPUBLIKA MAKEDONIJA. Institut za anatomija ‡ nastavna i nau~na institucija na Med. f. vo Skopje. Osnova~ prof. d-r Zdenko Kri`an (1947). Institut za belodrobni zaboluvawa i tuberkuloza ‡ nastavna baza na Med. f. vo Skopje. Osno-

Institutot za belodrobni zaboluvawa i tuberkuloza, Skopje

Institutot za belodrobni zaboluvawa kaj decata (Kozle), Skopje

va~ prof. d-r Gligor Muratovski (1947). Institut za belodrobni zaboluvawa kaj decata (Kozle) ‡ nastavna baza na Med. f. vo Skopje. Osnova~ prim. d-r Kliment Milo{evi} (1952). Institut za medicinska i eksperimentalna biohemija ‡ nastavna i nau~na institucija na Med. f. vo Skopje. Osnova~ prof. d-r Ivan Berke{ (1954). Institut za epidemiologija i biostatistika so medicinska informatika ‡ nastavna i nau~na institucija na Med. f. vo Skopje. Osnova~ prof. d-r \or|i Gavrilski (1949). Institut za zdravstveno prosvetuvawe na NRM ‡ nastavna baza na Med. f. vo Skopje. Rabotel samo od 1951‡1954 g., a direktor bil M. Ilievski. Potoa prodol`uva kako Oddelenie na Higienskiot zavod. Institut za klini~ka biohemija ‡ nastavna i nau~na institucija na Med. f. vo Skopje. Osnova~ m-r Alfred Pravdi} (1952). Institut za medicina na trudot ‡ nastavna baza na Med. f. vo Skopje. Osnova~ prof. d-r Vladimir Cvetanov (1970). Institut za medicinska i eksperimentalna fiziologija ‡ nastavna i nau~na institucija na Med. f. vo Skopje. Osnova~i prof. d-r Miloje Vidakovi} i

INSTITUCII

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

I

Institutot za radiologija i onkologija, Skopje

Institutot za patofiziologija i nuklearna medicina, Skopje

Institutot za radiologija, Skopje

prof. d-r Aleksandra Volkanovska (1947). Institut za mikrobiologija i parazitologija ‡ nastavna i nau~na institucija na Med. f. vo Skopje. Prv oficijalen direktor bil prof d-r Bogdan Karaka{evi} (1952). Institut za patolo{ka anatomija ‡ nastavna i nau~na institucija na Med. f. vo Skopje. Osnova~i prof. d-r Mirko Kne`evi} i prof. d-r Dragoslav Mileti} (1947). Institut za patofiziologija i nuklearna medicina ‡ nastavna i nau~na institucija na Med. f. vo Skopje. Osnova~ prof. d-r Isak Taxer (1952). Institut za preventivna medicina ‡ ustanova pri Voenata bolnica vo Skopje. Institut za pretklini~ka i klini~ka farmakologija so toksikologija ‡ nastavna i nau~na institucija na Med. f. vo Skopje. Osnova~ prof. d-r Dimitrie Atanackovi} (1947). Institut za radiologija ‡ nastavna i nau~na institucija na Med. f. vo Skopje. Osnova~ prim. d-r Ivan Anastasov (1947). Institut za radioterapija i onkologija ‡ nastavna i nau~na institucija na Med. f. vo Skopje. Formiran e vo 1955 g. kako del od Institutot za radiologija od docent D. Tev~ev i asist. Konstantin Popovi}. Od 1979 g. Institutot e oddelna institucija. Institut za respiratorni zaboluvawa ‡ lociran vo Ote{evo. Osnova~ prim. d-r Arse Go{arev (1980). Institut za socijalna medicina ‡ nastavna i nau~na institucija na Med. f. vo Skopje. Osnova~ prof. d-r Don~o Donev (1997). Institut za srcevi zaboluvawa ‡ lociran vo Ohrid. Formiran vo 1982 g. Prv administrativen v.d. rakovoditel bil prim. d-r Tome Dudanov, a prv stru~en rakovoditel asis. d-r Vladimir Borozanov.

Institut za sto~arstvo i veterinarstvo ‡ postoel do 1977, potoa se transformiral vo drugi veterinarni dejnosti i institucii, a po osamostojuvaweto na RM prerasna vo fakultet. Institut za sto~arstvo i reprodukcija ‡ nastavna i nau~na institucija na Vet. f. vo Skopje. Institut za sudska medicina i kriminalistika ‡ nastavna i nau~na institucija na Med. f. vo Skopje. Osnova~ prof. d-r Veqko Bujan (1952). Institut za tropski bolesti ‡ formiran vo Skopje (1925), a nabrgu potoa imeto e smeneto vo Higienski zavod. Osnova~ d-r Milivoj Rankov. Institut za hemija i biohemija ‡ nastavna i nau~na institucija pri Med. f. vo Skopje, formirana vo 1947 g. Od 1954 se oddeluva biohemijata vo poseben institut, a vo 1959 prestanuva da postoi hemijata kako poseben institut. Osnova~ prof. d-r Bo`idar Belija. Institut za histologija i embriologija ‡ nastavna i nau~na institucija na Med. f. vo Skopje. Osnova~ prof. d-r Ru`a Verner (1947). Br. N.

nosno za odr`uvawe na visoka cenovna stabilnost (niska inflacija), eliminirawe na cikli~nite dvi`ewa i sposobnost na sistemot za spravuvawe so finansiskite krizi (Centralnata banka, buxetot i fiskalnite pravila); institucii odgovorni za legitimitetot na pazarot, t.e. za socijalnata za{tita i socijalnoto osiguruvawe na gra|anite, za efektuirawe na preraspredelbata na dohodot i za relativizirawe na socijalnite konflikti (penziskiot sistem, {emite za pomo{ vo slu~aj na nevrabotenost i drugite socijalni fondovi). Vo RM najvisok kredibilitet imaat instituciite odgovorni za stabilizacija na pazarot. Od druga strana, sudskiot sistem e soo~en so seriozni slabosti, poradi {to e vo tek negovata kompleksna reforma.

INSTITUCII. Dinamikata i odr`livosta na ekonomskiot rast i razvoj se pod silno vlijanie na instituciite – nivniot kvalitet, efikasnost i kredibilitet. Posebno zna~ajni za ekonomskiot rast i razvoj se ~etiri tipa institucii: sudskite institucii, zadol`eni da gi {titat sopstveni~kite prava i da obezbeduvaat efikasnost na dogovorite, kako bitna pretpostavka za pottiknuvawe na investiciite i za ekspanzija na biznisite; regulatornite institucii, t.e. agencii, komisii, tela, vo oblasta na telekomunikaciite, transportot, energetikata, finansiskite uslugi i sl., zadol`eni za ubla`uvawe na domenite na pazarniot neuspeh (v. pazaren neuspeh); institucii odgovorni za stabilizacija na pazarot, od-

IZV.: D. Rodrik, and A. Subramanian, †The primacy of institutons#, in Finance and development, IMF, Washington, DC, 2003. LIT.: D. Acemoglu, †Rootr Causes – A historical approach to assessing the role of institutions in economic development# in Finance and development, IMF, Washington, DC, June 2003; EBRD, Transition report 2003, London, 2003. T. F.

INSTITUCII ZA OSIGURUVAWE I REOSIGURUVAWE VO RM. Vo zemjata se registrirani i rabotat devet dru{tva za osiguruvawe, edno dru{tvo za osiguruvawe i reosiguruvawe, ~etiri osiguritelni brokerski dru{tva i Nacionalnoto biro za osiguruvawe. Tie se: ad za osiguruvawe i reosiguruvawe „Kjubi Makedonija# Skopje; ad za osiguruvawe „Vardar# Skopje (vo me|uvreme otkupeno od „Triglav# – Qubqana); ad za osiguruvawe „Tabak# Skopje; td za osiguruvawe „Mako{ped-osiguruvawe# ad Skopje; Dru{tvo za osiguruvawe „Sigma# ad Skopje; ad za osiguruvawe „Eurolink# Skopje; Dru{tvo za osiguruvawe „Insig-Makedonija# ad Skopje; ad za osiguruvawe „Sigal# Skopje; ad za osiguruvawe na `ivot „Vardar-Croatia Osiguruvawe# ad Skopje, ad „Osiguritelna polisa Skopje“ Skopje; Na615

I

INTERNATI

cionalna grupacija za osiguruvawe Skopje, Akcionersko osiguritelno brokersko dru{tvo „Euro Ekspres# Skopje; Osiguritelno brokersko dru{tvo „Euro Broker# ad Skopje; Osiguritelno brokersko akcionersko dru{tvo „Viass# Skopje; Osiguritelno brokersko dru{tvo „In-Broker# ad Skopje. Vo 1992 g. e formirano Nacionalnoto biro za osiguruvawe, so slednive zada~i: da gi pretstavuva dru{tvata za osiguruvawe vo me|unarodnite organizacii; da gi koordinira aktivnostite so me|unarodnite zeleni karti za potrebite na ~lenkite; da podgotvuva kodeks za odnesuvawe na dru{tvata za osiguruvawe i da izvr{uva drugi sl. zada~i. Ako se napravi rangirawe na osiguritelnite kompanii {to dejstvuvaat vo prostorot na RM, vrz osnova na op{toprifatenite kriteriumi (golemina na aktivata, iznos na bruto-premijata, golemina na kapitalot i vkupen profit), so prvite 40 osiguritelni kompanii vo zemjite od Jugoisto~na Evropa, }e se konstatira deka edna kompanija se nao|a na 18-toto mesto, a dve kompanii na 31-voto odnosno na 35-toto mesto. U~estvoto na premijata vo bruto doma{niot proizvod, vo poslednite pet godini, se dvi`i od 1,5%–2,2% (ovoj procent vo razvienite zemji se dvi`i 10%–16%). Spored ovie indikatori mo`e da se konstatira deka ne`ivotnoto i `ivotnoto osiguruvawe vo RM e nedovolno razvieno. IZV.: Materijali od Ministerstvo za finansii na Republika Makedonija. LIT.: Tihomir Jovanovski, Ekonomika na osiguruvawe, Skopje, 2005. D. J.

INTERNATI – v. u~eni~ki domovi. INTERNET vo Makedonija – najmalku 25% od gra|anite i 11% od semejstvata imaat pristap do Internet. Okolu 45% od niv pominuvaat 1 ~as nedelno na Internet. Najgolem del od korisnicite se na vozrast od 16 do 24 godini. Faktorite {to vlijaat na ovaa sostojba se visokite ceni na pristapot i opremata, nedostigot na sodr`ini, obrazovanieto i jazi~nata bariera. Dr. M. INTERFEST ‡ BITOLA ‡ me|unaroden festival na klasi~na muzika. Se odr`uva sekoja godina (2-12. X), pod pokrovitelstvo na Ministerstvoto za kultura na RM. Formiran e vo 1992 g. Osnova~i se pijanistkata Milica [perovi}-Ribarski (umetni~ki rakovoditel) i trombonistot Kiril Ribarski (direktor). Pridru`ni aktivnosti: me|unaroden natprevar po pijano, majstorski 616

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Trombonistot Kiril Ribarski, direktor na Interfest & Bitola

{koli za muzi~ko usovr{uvawe. Na Festivalot nastapuvale umetnici i ansambli so visoko renome od 50 zemji na pet kontinenti. Sn. ^.-An.

INTERCEPCIJA NA VRNE@ITE VO [UMSKITE EKOSISTEMI – vo Makedonija ima mal broj istra`uvawa na intercepcijata na vrne`ite vo {umskite ekosistemi. Taa e izu~uvana vo daboviot ploska~evo-cerov ekosistem vo Nacionalniot park †Gali~ica# i vo gorskiot bukov ekosistem vo Nacionalniot park †Mavrovo#. Pod intercepcija se podrazbira zadr`uvaweto na vrne`ite od biomasata na nadzemnite organi. Prose~no, taa iznesuva 13% vo ploska~evo-ceroviot dabov ekosistem, a 9,43% vo gorskiot bukov ekosistem vo Nacionalniot park †Mavrovo#. Q. Gr. INFLACIJA – sostojba vo ekonomijata koga pari~nite fondovi gi nadminuvaat stokovnite fondovi poradi {to doa|a do zgolemuvawe na op{toto nivo na ceni (na cenite na site dobra i uslugi). Od aspekt na nejzinata dinamika, inflacijata mo`e da bide: umerena (blag porast na cenite na dobrata i uslugite, pri {to nejzinoto godi{no nivo ne nadminuva ednocifren iznos); galopira~ka (pretpostavuva brz porast na cenite i nejziniot ednocifren iznos nabrzo preo|a vo dvocifren i trocifren); hiperinflacija (vrtoglav porast na cenite i stapkite na godi{no nivo mo`at da porasnat za milion, pa duri i milijarda nasto). Najstra{ni epizodi na hiperinflacija se zabele`ani vo: Germanija, vo periodot pome|u dvete svetski vojni (od po~. na 1922 do krajot na

1923 g. cenite porasnaa od 1 na 10.000.000.000, {to predizvika enormno obezvrednuvawe na parite – ako na po~etokot na 1922 g. nekoj poseduval akcii vredni 300 milioni dolari, dve godini podocna so niv ne mo`el da kupi nitu edna bonbona); Grcija (1943– 1944); Ungarija (1923–1924); a vo ponovo vreme vo niza latinskoamerikanski zemji, vo SR Jugoslavija za vreme na re`imot na Milo{evi} itn. Posledicite na hiperinflacijata se: enormna preraspredelba na nacionalnoto bogatstvo, silno iskrivuvawe na relativnite ceni na dobrata i uslugite i razoruvawe na monetarniot sistem na zemjata. Od aspekt na pri~inite {to ja determiniraat inflacijata, postoi: inflacija na stranata na pobaruva~kata (naj~esto e rezultat na ekspanzivna monetarna i buxetska politika); tro{o~na inflacija (predizvikana od porastot na tro{ocite na pretprijatijata – platite, cenite na uvoznite surovini i sl.); stagflacija (ednovremeno prisustvo na relativno visoki stapki na inflacijata i na nevrabotenosta i na stagnantni, pa duri i opa|a~ki stapki na dvi`ewe na BDP – ~esto kako posledica na nafteni {okovi) i sl. Pozna~ajni inflatorni tendencii vo SFR Jugoslavija i SR Makedonija se javuvaat kon sredinata na sedumdesettite godini na minatiot vek. Inflatorniot pritisok vo makedonskata ekonomija vo prvata polovina na osumdesettite godini be{e silen: vo periodot 1980–1984 g. cenite na malo porasnaa za 4,2 pati, a tro{ocite na `ivot za ~etiri pati. Vo tekot na 1991 g. prose~nata stapka na inflacija iznesuva{e 115%, a od 1992 g. makedonskata ekonomija navleze vo zona na hiperinflacija (1.644%). Dezinflacijata (sveduvaweto na inflacijata vo normalni ramki) zapo~na vo tekot na 1993 g. i osobeno vo 1994 g., koga RM, vo sorabotka so MMF, zapo~na da implementira hrabra antiinflaciona programa. Nejzinite osnovni stolbovi bea: tipi~no restriktivnata monetarna politika (zna~ajno pomal porast na pari~nata masa M1 vo odnos na prethodnite godini), sledena i so ostri buxetski ograni~uvawa (buxetskiot deficit od 13,4%, 1993 g., be{e sveden na 2,7%, 1994 g.), kako i so politika na ograni~uvawe na platite vo javniot sektor i vo pretprijatijata so stepen na privatiziranost pomal od 5%. Vo tekot na 1996 g. prose~nata stapka na inflacija iznesuva{e 2,3%. Ottoga{ pa sè do dene{ni dni makedonskata ekonomija

ISAIJA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

odr`uva visoka cenovna stabilnost (niski stapki na inflacija – pome|u 1,5 do 2,5%). Vakviot dezinflacionen napor be{e nu`en, no toj ima{e i svoja socijalna cena (t.n. koeficient na `rtvuvawe) – zna~aen pad na bruto doma{niot proizvod i porast na nevrabotenosta.

IRAKLIJ (575–641) – vizantiski car (610–641). Sprovel uspe{ni reformi za prerodba na carstvoto; vovel jazi~na elinizacija, ja zamenil rimskata carska titula so titulata „vasilevs#, vostanovil nova voeno-upravna provinciska organizacija (temi) vo maloaziskite vladenija. Vodel

I

Ishak-beg i vnuk na Jigit-pa{a (osvojuva~ot na Skopje i prv komandant na Skopskoto krai{te). Na dol`nosta tret krai{ki vojvoda, go zamenil svojot tatko. Se proslavil kako osmanliski osvojuva~ na Smederevo (Srbija) i vo voenite pohodi vo Bosna. Bil ktitor na Isa-begovata xamija (1433), Isa-begovata medresa so bogata biblioteka (1455), bliskoto te}e i drugi objekti vo Skopje, Saraevo, Novi Pazar i na drugi mesta. Za~uvano e negovoto skopsko vakafname (1469), koga posleden pat se spomenuva. LIT.: Gli{a Elezoviÿ, Turski spomenici u Skopqu, †Glasnik Skopskog nau~nog dru{tva#, I, 1, Skopqe, 1925, 167&176 i I, 2, 1926, 397-453; Mehmed Mujezinovi}, Islamska epigrafika u Bosni i Hercegovini, knjiga I, Sarajevo, 1974, 24. sl. 25; Dragi \or|iev, Skopje od turskoto osvojuvawe do krajot na XVII vek, Skopje, 1997, 98-99; Lidija Kumbaraxi-Bogoevi}, Osmanliski spomenici vo Skopje, Skopje, 1998, 48-55. S. Ml.

Prose~na stapka na inflacija

Izvor: Bilten na Ministerstvoto za finansii, Skopje, 11/12 2007, str. 61.

IZV.: Ministerstvoto za finansii na Republika Makedonija, Bilteni za soodvetnite godini; EBRD, Transition report 2003. LIT.: Taki Fiti, Ekonomija – osnovi na ekonomijata, Skopje, 2007; Otvoreni predizvici na makedonskata ekonomija, MANU, Skopje, 2004. T. F.

†INFOKOM# – me|unaroden saem na kompjuteri, telekomunikacii, biro-oprema, audio i videooprema i stru~na literatura. Se odr`uva na Skopskiot saem i za prvpat e otvoren vo 1995 g. Vo 1998 g. ima 50 izlo`uva~i od koi 38 se od stranstvo, a vo 2005 g. ima vkupno 250 izlo`uva~i, 9.000 m2 izlo`ben prostor i 75.000 posetiteli (zaedno so Saemot na knigata). Dr. M. INFORMBIRO (Polska, 1947) – biro za me|usebno informirawe na komunisti~kite parti. IB bilo osnovano po inicijativa na SSSR. Prvin sedi{teto mu bilo vo Belgrad (do 1948). Poradi negovoto transformirawe vo centar za rakovodewe so komunisti~kite partii do{lo do politi~ki i ideolo{ki sudir vo 1948 g. pome|u KPJ i Josip Broz Tito, od edna strana, i KPSS, Josip Visarionovi~ Stalin so nekolku komunisti~ki partii od blokot, od druga strana. Sedi{teto bilo preneseno vo Bukure{t. IB go izdavalo zaedni~kiot organ „Za cvrst mir i za narodna demokratija“, pe~aten na 12 jazici. LIT.: D-r Branko PetranoviÊ, Jugoslavija na razme—u (1945–1950), Podgorica, 1998; d-r Violeta A~koska, Makedonija vo Jugoslovenskata federacija 1943–1991 (hronologija), Skopje, 2000; Mihailo SimiÊ, Dra`a – Broz – IB, nepoznato u poznatom, Beograd, 2000. N. V.

Moneta so likot na vizantiskiot car Iraklij

borbi so Persijcite i Avarite (go odbil napadot na Carigrad vo 626 g.), a ja zanemaril opasnosta od Arabjanite (mu gi odzele isto~nite provincii) i Slovenite (trajno se naselile na Balkanot i vo Makedonija). LIT.: W. Kaegi, Heraclius Emperor of Byzantium, Cambridge, 2003; J. F. Haldon, Byzantium in the Seventh Century: the transformation of a culture, Cambridge, 1990. B. Petr.

IRENA (? – 1015) – carica (1014–1015), `ena na car Gavril Radomir. Vizantiska blagorodni~ka od Larisa, zarobena pri Samuilovoto zazemawe na gradot (986). Vo nea se vqubil prestolonaslednikot Gavril Radomir i ja zel za `ena, otkako ja proteral bremenata sopruga (ungarska princeza). So Gavril Radomir imala pet sina i dve }erki. Bila ubiena po naredba na Ivan Vladislav. LIT.: S. Antoljak, Samuilovata dr`ava, Srednovekovna Makedonija, I, Skopje, 1986; S. Pirivatri~, Samuilovata dÍr`ava, obhvat i harakter, SofiÔ, 2000. B. Petr.

ISA-beg (vtora polovina na XIV v. – Saraevo, BiH, me|u 1469– 1475) – osmanliski vojskovodec, upravitel na Skopje (1414–1444) i istaknat ktitor na verski i drugi javni objekti. Bil sin na

ISA-BEG (XV v) – upravnik na Skopskoto voeno krai{te (1444– 1463). Po zazemaweto na Bosna (1463) bil nazna~en za nejzin sanxakbeg. Odr`uval trgovski vrski so Dubrovnik i bil eden od najgolemite feudalci vo toa vreme. Vo Skopje izgradil pove}e profani i sakralni objekti, od koi najpoznata e negovata xamija, vo ~ij kompleks imalo i biblioteka so preku 320 toma rakopisni knigi. LIT.: Dragi \orgiev, Skopje od turskoto osvojuvawe do krajot na XVII vek, Skopje, 1997. Dr. \.

ISAEVSKI, Milan (Skopje, 16. I 1932) – grad. in`., red. prof. na Grade`niot fakultet vo Skopje po predmeti od oblasta proektirawe i gradewe `eleznici. Pred doa|aweto na Fakultetot (1961) rabotel vo grade`nata operativa. Paralelno so nastavnata i nau~nata dejnost, kako konsultant aktivno u~estvuval vo realizacijata na proekti od oblasta na `eQ. T. leznicite i pati{tata. ISAIJA SERSKI (dieceza na Lipljanskata episkopija na Kosovo, me|u 1300 i 1310 ‡ svetogorskiot manastir „Sveti Pantelejmon#, po 1375) ‡ monah, srpski diplomat i kni`evnik. Napu{taj}i go semejstvoto na tatkoto \or|i i majkata Kalina, prvin se zamona{il vo Osogovskiot manastir kaj Kriva Palanka, kade ja zapo~nal i kni`evnata dejnost, a potoa zaminal na Sveta Gora kaj igumenot Arsenij vo Hilendarskiot manastir (pred 1330). Po negovata smrt (sredina na 1348), so svojot u~enik Silvester zaminal vo isposni{tvo vo svetogorskiot manastir „Sv. Pavle#, a potoa vo svetogorskiot manastir „Sveti Pantelejmon#, kade {to 617

I

ISAJA

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

bil igumen 20 godini. Propatuval pove}e mesta (me|u 1353 i 1363). Ja imal doverbata i naklonetosta na srpskiot vladetel Stefan Du{an. Se zanimaval so preveduva~ka dejnost. Bidej}i negovata dejnost bila tesno povrzana so upravnata edinica na Serskata dr`ava, poznat e kako Serski. Po barawe na serskiot mitropolit Teodosij, gi prevel delata na Psevdo-Dionisij Areopagit (1371). Kako pogovor kon prevedenata „Aeropagika#, ostavil i svoj letopisen raskaz za posledicite vo Makedonija po Mari~kata bitka (26. IX 1371), vo literaturata poznat kako „Raskaz za razoruvaweto na Makedonija od Turcite vo 1371 g.#. LIT.: Arhim. N. Du~iÊ, Monografija Hilandara, V. @ivotopis starca Isaije koji je `ivio u XIV vijeku, „Glasnik Srpskog u~enog dru{tva#, kwiga 56, Beograd, 1884, 63-77; V. Mo{inÝ, @itie starca Isaii, igumena Russkago monastir® na Afone, „SbornikÍ Russkago arheologi~eskago obÈestva vÍ Korolevstve Ágoslavii#, tomÍ III, BelgradÍ, 1940, 125–167; Mihajlo Georgievski, Isaija Serski i negoviot istorisko-literaturen raskaz za preveduvaweto na bogoslu`benite knigi od gr~ki na slovenski i za porobuvaweto na Makedonija od Turcite vo 1371 godina, „Sovremenost#, XXVI, 4-5, Skopje, 1976, 299-302; ™orÚe TrifunoviÊ, Pisac i prevodilac inok Isaija, Kru{evac, 1980, 6977; Krasimir Stan~ev, Areopagitskiot korpus v prevoda na IsaŸ® Serski. Arheografski bele`ki, „Arheografski prilozi#, 3, Beograd, 1981, 145-152; \or|i Pop-Atanasov ‡ Ilija Velev ‡ Maja Jakimovska, Tvorci na makedonskata literatura IX‡XVIII vek, Skopje, 2004, 141–151. S. Ml.

Jon Isaja

ISAJA, Jon (Tetovo, 5. I 1915 ‡ Skopje, 13. XII 1993) ‡ akter. Zavr{il Teatarska akademija vo Bukure{t, Romanija (1942). Stanuva ~len na Dramata na MNT (1951‡1964). Karierata ja prodol`uva vo Dramskiot teatar vo Skopje. Nastapuval na film i TV. Go neguva{e scenskiot govor i se zalaga{e za strogo psiholo{ko oblikuvawe na likovite. Ulogi: d-r Rank (Nora); Van Dan (Dnevnikot na Ana Frank); Don Fedinand (Sid); Romul Veliki vo istoimenata piesa; Axi Trajko (Begalka); \uri} (Pokojnik); \avolot (Adam i Eva i Jov); Anton R. St. Tuxarov (Svadba) i dr. 618

duvaweto, obedinuvaweto i izdignuvaweto na Makedonija vo nezavisna demokratska republika. Svojot Ustav Organizacijata go usvoila vo 1930 g. LIT.: Mihajlo Minoski, Prilog kon pra{aweto za politi~kata aktivnost na makedonskoto progresivno iseleni{tvo vo SAD do 1931 godina, †Glasnik na INI#, 1, Skopje, 1982. M. Min.

Murat Isaku

ISAKU, Murat (Murat Isaku) (s. Gajre, Tetovsko, 1928 ‡ Tetovo, 2005) ‡ pisatel i preveduva~. Osnovno u~ili{te zavr{il vo Tetovo, sredno vo Elbasan i vo \akovica, a studii po albanski jazik i kni`evnost vo Belgrad. Prvin rabotel kako nastavnik, a potoa kako novinar i urednik vo MRT (vo Redakcijata na albanski jazik). Prvite pesni gi objavil vo 1951 g. Negoviot tvore~ki opus e mo{ne bogat (zbirki poezija, raskazi i romani). Preveden e na nekolku svetski jazici (francuski, angliski, germanski, srpskohrvatski, japonski i dr.) Preveduva od albanski na makedonski jazik i obratno. BIBL.: Zani i malit (Glasot na planinata), poezija, 1961; Kurora e trollit (Venecot na po~vata), poezija, 1968; Dolli p[r gj[rat e humbura, (Zdravica za izgubenite ne{ta), poezija, 2000; Se brzam da di{am, poezija, 2001; Banesa n[ katin e tret[ (Stanot vo tretiot sprat), raskazi; G[rsheta (Pletenka), raskazi, 1978; Dielli e din rrug[n e vet (Sonceto go znae svojot pat), roman, 1965; Flaka e vonuar (Zadocnet ogin), roman, 1973; Plag[t (Rani), roman, 1975; Rreckajt, (Reckajt), roman, 1975; Damkat (Damki), roman, 1986; Fatprer[t (Nesre}nici), 1995. N. S.

ISELENI^KA ORGANIZACIJA „ILINDEN# (Pert, Avstralija, 1956) ‡ organizacija na makedonski iselenici, pove}eto od NRM. Se zastapuvala za nacionalno obedinuvawe na makedonskite iselenici. Organizacijata objavila Deklaracija za dejstvuvawe za obedinuvawe na makedonskiot narod i za sozdavawe †slobodna i nezavisna makedonska dr`ava# (1956). LIT.: Ivan Katarxiev, Makedonskata politi~ka emigracija po Vtorata svetska vojna, Skopje, 1994. M. Min.

ISELENI^KA ORGANIZACIJA „MAKEDONSKA NEZAVISNOST# (^ikako, SAD, po~etok na 1929‡1931) ‡ makedonska iseleni~ka organizacija. Bila osnovana so napu{tawe na MPO pod vodstvo na Pavel Angelov, so cel samostojno i nacionalno-politi~ki da se organiziraat i da dejstvuvaat Makedoncite vo gradot i vo okolijata za moralno i materijalno da gi pomaga oslobo-

ISELENI^KA ORGANIZACIJA „OBEDINETI MAKEDONCI“ vo Kanada (Toronto, 28 4 1959) – makedonska nacionalna organizacija {to razviva nacionalna kulturna i prosvetna dejnost i gi afirmira makedonskiot nacionalen identitet i pripadnosta kon MPC, verskite obredi i makedonskite naAmblemot na rodni tradicii, raboti „Obedinetite Makedonci“ za nacionalno i duhovno obedinuvawe na Makedoncite vo Kanada. Ima granki vo Hamilton (1968) i vo Vindzor (1969). Po pro{iruvaweto na dejnosta vo SAD (Detroit i Kolumbos), prerasnuva vo nacionalna organizacija vo Severna Amerika za za{tita na nacionalnite prava na Makedoncite vo Grcija, Bugarija i Albanija (1970). Vo ramkite na Organizacijata dejstvuva KUD „Goce Del~ev“. T. Vr. ISELENI^KO PRESPANSKO DOBROTVORNO DRU[TVO (Toronto, Kanada, 1961) ‡ dru{tvo na Makedoncite po poteklo od Prespansko. Dru{tvoto bilo registrirano kaj dr`avnite vlasti (1983). Vo statutot e so ime Prespansko-resensko dobrotvorno dru{tvo „Prespa“. Sl. N.-K.

ISELENI[TVOTO OD MAKEDONIJA VO PREKUOKEANSKITE ZEMJI (XIX‡XX v.). Prvite Makedonci vo SAD bile registrirani vo 70-tite i 80-tite g. na XIX v., po makedonskite vostanija. Nivniot broj se zgolemil vo po~etokot na XX v., osobeno po Ilindenskoto vostanie, Balkanskite vojni i Prvata svetska vojna koga se slu~uvalo masovno iseluvawe od Makedonija. Se iseluvale vo Severna Amerika (SAD i Kanada), vo Ju`na Amerika (Argentina, Brazil, ^ile, Urugvaj, Peru), a podocna i vo Avstralija. Samo od 1903 do 1906 g. (spored podatocite pretstaveni od \or~e Petrov) od Makedonija vo SAD zaminale 41.000‡46.000 lica. Vo Bitola (1906) dejstvuvale 8 transatlanski kompanii za vrbuvawe rabotnici za prekuokeanskite

ISLAMIZACIJATA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

zemji. Takvi agencii ili filijali imalo i vo drugite dva centra (Solun i Skopje), so mre`i od agenti vo vnatre{nosta. Masovni iseluvawa imalo od: Kostursko, Lerinsko, Prespansko, Bitolsko, Ohridsko (1905), Prilepsko (1906), Skopskiot vilaet (Skopje ‡ Skopsko, Veles ‡ Vele{ko, Tetovo ‡ Tetovsko, Kriva Palanka, Peh~evsko, Radovi{ko), Solunsko (1907). Prvi iseluvawa imalo (poedine~no ili vo mali grupi) i vo Avstralija (1907). Vo SAD (po~. na 1919) imalo 40-iljadno iseleni{tvo od Makedonija. Vo Kanada makedonskite doselenici se koncentrirale vo Toronto, Ki~ener, Vindzor, Hamilton i dr. Imalo 1056 doselenici Makedonci (1911), samo vo Toronto (1918) nivniot broj bil od 2 do 3 iljadi, a potoa okolu 8 iljadi (1933). Po Vtorata svetska vojna prodol`il procesot na masovno iseluvawe od Makedonija: od Egejskiot del vo vremeto i po Gra|anskata vojna vo Grcija i progonite na Makedoncite od Pirinskiot del na Makedonija i od NR/SRM. Iselenicite se grupirale i se organizirale vo †rodnokrajni spomagatelni dru{tva#. Po ekonomskoto zakrepnuvawe osnovale i kulturno-prosvetni dru{tva, a pod vlijanieto na politi~kite sostojbi vo tatkovinata i so razvitokot na revolucionernoto nacionalnoosloboditelno dvi`ewe zapo~nale so politi~ko organizirawe vo makedonski politi~ki dru{tva i organizacii i so crkovno organizirawe vo makedonski crkovni op{tini obedineti vo prekuokeanskite eparhii na MPC. LIT.: Tanas Vra`inovski, Makedonskoto iseleni{tvo vo SAD, Skopje, 2000; Mihajlo Minoski, Organizirawe i organizacii na makedonskoto iseleni{tvo vo Argentina (1906-1941), zb. Iseleni{tvoto od Makedonija od pojavata do denes, Skopje, 2004. M. Min.

ISELUVAWE NA TURCITE OD MAKEDONIJA (1912–). Na po~etokot od XX v. turskoto naselenie vo Makedonija (spored edna statistika) pretstavuvalo 22,14 % ili 499. 304 `iteli. Koga vojskite na sojuzenite balkanski dr`avi ja okupirale Makedonija (1912) masovno bilo proterano ili se iselilo pred nivnoto nastapuvawe golem del od turskoto naselenie. So Lozanskata konvencija (30. I 1923) me|u Grcija i Turcija za zadol`itelna razmena na malcinstvata od Egejskiot del na Makedonija, prisilno bilo iseleno turskoto naselenie od Zapadna Trakija. Turcija so Jugoslavija potpi{ala Spogodba (1938) za iseluvawe na turskoto naselenie od Makedonija i od Ko-

sovsko-metohiskata oblast. Po Vojnata (1941–1945) prodol`ilo iseluvaweto na Turcite od NR/SRM. FNRJ i Turcija potpi{ale dva protokola (5. I 1850 i 31. VII 1954) i Dogovor (13. VII 1956) so Protokol za obe{tetuvawe za imotite na iselenite Turci. Pomasovno iseluvawe na Turcite od Pirinskiot del na Makedonija se slu~ilo pod pritisok na re`imot na Todor @ivkov za nivnoto bugarizirawe. LIT.: Stojan Kiselinovski, Etni~kite promeni vo Makedonija (1913-1995), Skopje, 2000; Makedonija vo me|unarodnite dogovori, 1 (1913-1940), Skopje, 2006. M. Min.

ISIHAZAM (gr. ¹sic…a – tihovanie, vnatre{na ti{ina, mir) ‡ filozofija na pravoslavniot mona{ki misticizam vo Pravoslavnata crkva od Istok, spored koja soedinuvaweto so Boga se postignuva preku asketski i molitven `ivot. Isihazmot ima koreni vo prvite hristijanski mona{ki sredini vo Egipet, Sinaj, Sirija, Kapadokija i vo Carigrad. Vo XIV v. do`ivuva osobeno intenziven razvoj na prostorite na cela Vizantija, vklu~itelno na Balkanot i vo Makedonija, a posebno na Sveta Gora. Osnova na isihasti~kata molitvena praktika e sozercatelniot `ivot. Zapo~nuva so pokajanie, asketski `ivot, umno-srde~na molitva i istovremeno u~estvo vo evharisti~kiot `ivot na Crkvata. Celta na isihasti~kiot `ivot e neposredno, direktno gledawe na nesozdadenata bo`ja svetlina so telesnite o~i na monahot, takva kakva {to ja videle apostolite na gorata Tavor vo ~inot na Hristovoto preobra`enie. Najvlijatelni isihasti vo XIV v. se sv. Grigorij Sinait i sv. Grigorij Palama. Isihazmot se neguval vo srednovekovnite makedonski manastiri i vo pe{terskite crkvi, kako vo svoj avtenti~en prostor i se razvil vo op{to kulturno i socijalno dvi`ewe koe dlaboko se vre`alo vo duhot na makedonskiot srednovekoven ~ovek. Smislata na poedine~nite kategorii na makedonskata srednovekovna kultura se otkriva vo religiskite perspektivi na isihazmot. I denes vo manastirite na MPC se neguva duhot na isihazmot. LIT.: V. Georgieva, Filozofija na isihazmot, Skopje, 1993. V. G.-P.

„ISKRA# (Solun, 1. XII 1911 ‡ 15. IX 1912) ‡ politi~ko-op{testveno i literaturno spisanie. Izleguvalo dvapati mese~no (osven juli i avgust). Go ureduvale: G. Ba`darov (odgovoren urednik i sopstvenik), B. Mon~ev, K. Prli~ev, A. Razbojnikov i St. Simeo-

I

nov. Bilo pe~ateno vo pe~atnicata na Kone Samarxiev. Ima bogata sodr`ina od napisi za vnatre{nopoliti~ki pra{awa, aktuelna hronika, literaturni prilozi, recenzii, bibliografija i dr. Objaveni se vkupno 15 broja. Se zalaga za zgolemuvawe na samoupravnite prava na op{tinite, kazite i vilaetite. LIT.: D-r Boro Mokrov, Razvojot na makedonskiot pe~at i novinarstvo (od prvite po~etoci do 1945 godina), Skopje, 1980, 244-245; D-r Boro Mokrov ‡ M-r Tome Gruevski, Pregled na makedonskiot pe~at (1885-1992), Skopje, 1993, 56. S. Ml.

Abdulazis Islami

ISLAMI, Abdulazis (Abdulazis Islami) (s. Gajre, Tetovsko, 29. VII 1930 ‡ Tetovo, 2005) ‡ poet, raska`uva~, dramski avtor, preveduva~. Osnovno u~ili{te zavr{il vo rodnoto mesto, sredno obrazovanie vo Tetovo, a Pedago{ka akademija vo Skopje. Bil novinar i urednik na Kulturnata rubrika vo emisiite na albanski jazik vo Radio Skopje. Prvoto literaturno ostvaruvawe go objavuva vo 1954 g. Pi{uval za deca i za vozrasni. Se istaknal kako produktiven avtor vo site kni`evni vidovi i `anrovi. ^len e na DPM (1965). BIBL.: Veter i stihovi, 1963; Pogledi od zemjata, 1969; ^unot vo branovite, 1970; Spomeni i sni{ta, 1972; Oaza, 1973; Fatina, 1975; Vodite, 1976; Razdenuvawe, 1978; Nepoznatoto devoj~e, roman, 1985; Meleroti, 1986; Zlostorstvo vo hramot, roman, 1987; Gulabot zlatoklunec, 1988; Svetlost na svodot, 1990; El Dorado, 1990; Hekuran od Artas, roman, 1993; [apot na stariot patnik, 1994; Ogin, drama, 1994; Nica, 1995; Tetovirawe, 1996; Lukavstvo, roman, 1996; Tragi na branovite vo karpa, raskazi, 1996. LIT.: Podrimja Ali, Vendlindja si predisponim poetik, Maj[ malesh, Prishtin[, 1983. A. P.

ISLAMIZACIJATA VO MAKEDONIJA (XV v.). [ireweto na islamot sred hristijanskoto naselenie vo Makedonija zapo~nalo vo XV v., iako vo po~etokot te~elo bavno i se ograni~ilo re~isi isklu~ivo na gradovite. Spored popisite na naselenieto od 1445, 1452/53, 1465, 1467/68 g., vo pove}eto od makedonskite gradovi ne bile registrirani islamizirani hristijani, isklu~ok bile 619

I

ISLAMSKA

nekolku poedine~ni slu~ai vo Drama, Ser, Tetovo, Skopje i Bitola. Islamizacijata prodol`uva so sè posilno tempo, a najsilniot bran se slu~il vo vtorata polovina na XVI v. Spored popisite od 1569/70 g., vo gradovite Skopje, Tetovo, Ki~evo, Prilep, Bitola, Lerin, Kostur, Ber, Enixe Vardar, Serfixe, Solun, Demir-Hisar, Nevrokop, Ser, Drama, Kavala, [tip, Strumica, Dojran i Kratovo bile registrirani vkupno 3.019 islamizirani lica, {to vo odnos na registriranite muslimani iznesuvalo ne{to pove}e od edna tretina. Vo Debarskata kaza od Ohridskiot sanxak, spored popisot od 1583 g., toj procent bil u{te povisok. Se smeta deka procentot na islamiziranite hristijani po gradovite kon krajot na XVI v. iznesuval edna ~etvrtina od gradskata populacija. Za razlika od gradovite, vo istiot period procentot na islamiziranoto hristijansko naselenie vo selata na nivo na Makedonija iznesuval samo 3% od vkupnoto selsko naselenie. Islamizacijata vo Makedonija ne se odvivala ramnomerno, nitu teritorijalno, nitu vremenski. Kako karakteristi~ni primeri, kade {to islamizacijata imala masoven karakter, mo`e da se izdvojat Rodopskiot kraj vo jugoisto~na Makedonija i Debarskiot kraj vo Zapadniot del na Makedonija. Islamizacijata prodol`ila i vo natamo{nite vekovi od osmanliskoto vladeewe, so pobavno tempo, no zasiluvaj}i se posebno vo kriznite godini i vo vremeto na voenite sudiri. LIT.: Turski dokumenti za istorijata na makedonskiot narod. Op{irni popisni defteri od XV i XVI vek. Tom: III, IV, V. VI, VII, VIII, IX, X, pod redakcija i prevod na M. Sokoloski i A. Stojanovski; M. Sokoloski, Islamizacijata vo Makedonija vo XV i XVI vek, †Prilozi# MANU, VII/1, Skopje, 1976; Gradovite vo Makedonija od kraj na XIV do XVII vek. Demografski prou~uvawa, Skopje, 1981; A. Stojanovski, Demografskite promeni vo Debarskata kaza (15-16 vek), GINI 45/1, Skopje, 2001. Dr. \.

ISLAMSKA VERSKA ZAEDNICA (IVZ) vo RM ‡ zaednica na naselenieto so islamska veroispoved, ~ij broj spored popisot od 2002 g. iznesuva 674.015. Od osamostojuvaweto na RM, IVZ pretstavuva samostojna organizacija so struktura: Xematski odbor, Muftistvo vo zemjata i vo stranstvo, Sobranie na muftistvoto, Rijaset na IVZ, Reus-ululema, Sobranie na IVZ, Ustaven sovet. Obrazovni institucii: Islamsko sredno u~ili{te „Isabeg“ – medresa i Fakultet za islamski nauki vo Skopje. Humanitarni organizacii: Humanitarno 620

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

turski jazik (1969‡1987). U~estvuval vo podgotovkata i ureduvaweto na programata na turski J. F. jazik na MRT. ISMAILI, Marsel (Gostivar, 8. XI 1929) ‡ lekar. Zavr{il Med. f. ^len na SKJ (od 1958). Bil lekar i upravnik vo Zdravstveniot dom, a potoa na~alnik na Bolni~kata slu`ba i direktor na Medicinskiot centar vo Gostivar. Bil ~len i na Op{tinskiot sindikalen sovet i pratenik vo Socijalno-zdravstveniot sobor na Sobranieto na SFRJ (1970). S. Ml.

Sedi{teto na IVZ vo RM vo Skopje

zdru`enie „El-Hilal“. Izdava~ka dejnost: Informativno-izdava~ki centar vo Skopje. Publikacii: „El-hilal“ (dvonedelnik na tri jazici); „Ikre“ (trimese~nik); „Zbornik“ (godi{nik). LIT.: Ismail Raxi el-Faruki, Islamot i drugite veri, MCMS, Skopje, 2006. M. Ta{.

Istibawska klisura, satelitska snimka

\uner Ismail

ISMAIL, \uner (Bitola, 27. IX 1951) ‡ izdava~, publicist, op{testvenik, politi~ar. Zavr{il Filozofski fakultet vo Skopje. So pi{uvawe po~nal vo studentskite denovi, so teatarski recenzii za MOT i festivalot „Vojdan ^ernodrinski# vo Prilep. Prvite publicisti~ki trudovi gi objavil vo vesnikot „Komunist#, a kon krajot na osumdesettite godini sorabotuval i vo „Mlad borec#. Vo narednata decenija e kolumnist vo „Dnevnik#. Zaedno so Sa{o Ordanovski osnova~ i sopstvenik na magazinot „Forum#, podocna „Forum plus#, kade {to od prviot broj (30 dekemvri 1997) e kolumnist. Pi{uva i za spisanija od oblasta na politikata i op{testvenite nauki. Bil minister za kultura i portparol na B. P. \. Vladata na RM. ISMAIL, Ismail (Bitola, 2. III 1923 ‡ Skopje, 28. IV 1999) ‡ novinar. Bil direktor na osnovnoto u~ili{te †Nikola Tesla# vo Bitola, novinar vo vesnikot †Birlik# i urednik na spisanieto †Kulturen `ivot#. Od doa|aweto vo Makedonskata radio-televizija bil prv urednik na emisiite na

ISTIBAWSKA KLISURA – se protega pome|u Del~evska Kotlina (od utokata na Ov~epolska Reka vo Bregalnica), pa sè do vlezot vo Ko~anska Kotlina, s. Istibawa, pome|u planinite Golak od jug i Osogovskite Planini od sever, vo dol`ina od 39 km. Vo ovoj del Bregalnica izgradila pove}e meandri. Istibawskata Klisura e epigentska. Prviot del od klisurata e potopen so akumulacijata na Kalimanci. T. And.

Spisanieto na Sojuzot na dru{tvata na istori~arite na Makedonija

„ISTORIJA# (Skopje, 1965‡) ‡ spisanie na Sojuzot na dru{tvata na istori~arite na SRM/RM. Negov inicijator i prv glaven i odgovoren urednik bil prof. d-r Hristo Andonov-Poljanski (1965‡ 1969). Izleguva dvapati godi{no. Prvata decenija izleguvalo vo

ISTORIJA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

tira` od 3.000 primeroci, a poslednive godini vo tira` od 400 primeroci. Redakcijata ja so~inuvaat poistaknati ~lenovi na Sojuzot, od Katedrata po istorija na Filozofskiot fakultet, od Institutot za nacionalna istorija i oddelni metodi~ari od obrazovanieto. Vo jubilejnite godi{nini ima objaveno kompletna bibliografija na site objaveni prilozi. LIT.: D-r Boro Mokrov ‡ M-r Tome Gruevski, Pregled na makedonskiot pe~at (1885-1992), Skopje, 1993, 315. S. Ml.

Sv. Sedmo~islenici (ikona od Di~o Zograf, 1862)

ISTORIJA NA MAKEDONSKIOT JAZIK. Po doa|aweto na Slovenite na Balkanskiot Poluostrov e sozdaden prviot slovenski kni`even jazik, poznat kako staroslovenski (IX v.). Vo negovata osnova e zemen makedonskiot govor od Solunsko. Sv. Kiril ja sozdal prvata slovenska azbuka ‡ glagolicata (863) i zaedno so brat mu sv. Metodij gi napravil prvite prevodi od gr~ki na staroslovenski jazik za potrebite na bogoslu`bata vo moravskoto kne`estvo. Staroslovenskiot, kako jazik na crkovnata literatura, zaedno so pismenosta, bil prenesen vo slovenskite zemji, kade {to potoa se vnesuvale i elementi od lokalnite govori. Vo Ohridskiot kni`even centar, sozdaden od u~enicite sv. Kiril i sv. Metodij ‡ sv. Kliment i sv. Naum, vo tekstovite se za~uvani od X do XII v., jazi~nite elementi od makedonski govori. Potoa po~nal procesot na diferencijacija na makedonskiot jazik, odnosno negovite dijalekti, vo odnos na bugarskite govori (na pr., zamenata na erovite vo zatvoren

slog: Ý vo e, Í vo o). Od XII do XIV v. makedonskite jazi~ni elementi sè pove}e doa|ale do izraz vo tekstovite od toj period (na pr., izedna~uvaweto na nazalniot vokal − (en) so ‹ (jat), po gubeweto na nazalniot prizvuk kaj −). Vo ovoj period golema uloga imal i Lesnovskiot kni`even centar. Od XIV v., vo tekstovite {to poteknuvaat od Makedonija, sè pozasileno se ~uvstvuvalo srpskoto jazi~no vlijanie (t.n. srpska jazi~na redakcija na staroslovenskiot jazik) kako rezultat na prodorot na srpskite feudalci i {ireweto na srpskata dr`ava. Po doa|aweto na Turcite kon krajot na XIV i po~etokot na XV v. kni`evnata dejnost re~isi zamrela, a staroslovenskiot jazik mu go otstapuval mestoto na narodniot jazik vo sekojdnevnata komunikacija. Vo periodot od XVI do XIX v. narodniot jazik poleka go istisnal staroslovenskiot, pred sè vo prakti~nata pismena upotreba (pisma, bele{ki i sl.), a vo tekstovite so crkovna sodr`ina, iako se upotrebuval staroslovenskiot, sè pove}e se prepoznavaat jazi~ni osobenosti od narodnite makedonski govori. Vlijanie za vnesuvawe na narodniot jazik vo tekstovite so crkovna sodr`ina izvr{ile propovedite na gr~kiot propovednik Damaskin Studit (XVI v.), napi{ani na novogr~ki naroden jazik. Vo XVIII v. na teritorijata na Makedonija imalo ruski knigi preku koi se {irelo vlijanieto na ruskata redakcija na staroslovenskiot jazik vo crkovnata upotreba. Vo po~etokot

Stranica od ^etvoroevangelie (XIV v.)

I

Faksimil na naslovot

na XIX v. se zasililo i gr~koto vlijanie, pa vo toj period vo po~esta upotreba e gr~kiot alfabet. Vo vtorata polovina na XIX v. se postavilo pra{aweto za literaturen jazik {to }e gi obedini site makedonski lokalni govori. Vo 30-tite godini, do 1844 g., vo pismena upotreba e isto~noto makedonsko nare~je so zaemki od bugarskiot kako zaedni~ki pismen jazik (N. Rilski). Vo 50-tite godini od XIX v., so ogled na istoriskite okolnosti (zaedni~kata borba na makedonskoto i bugarskoto gra|anstvo protiv Carigradskata patrijar{ija, a so toa i protiv upotrebata na gr~kiot jazik vo crkvata i vo u~ili{tata), se pojavil streme`ot (P. Zografski) za zaedni~ki t.n. „sreden# jazik za Makedoncite i za Bugarite. Sprotivno na ova mislewe, pobornicite za makedonskata nacionalna kauza ‡ „makedonistite# (\. Pulevski) se zalagale za literaturen jazik oddelen od bugarskiot. Vo tvorbite na pisatelite od toj period, vo pogled na jazikot, se zabele`uvaat i dvete gledi{ta. Kon krajot na XIX v. i po~etokot na XX v. vo Makedonija se zasilile srpskata, gr~kata i bugarskata propaganda. Vo 90-tite godini od XIX v. grupa makedonski intelektualci se obedinile okolu sp. „Loza#, koi vo svoite statii upotrebuvaat zborovi od makedonskite dijalekti. Vo 1893/94 g. vo Belgrad e osnovano i Kulturno-prosvetnoto dru{tvo „Vardar# so programa za prou~uvawe na jazikot i etnografijata na Makedonija. Koga toa e zadu{eno, se formira Makedonskiot klub vo Belgrad {to po~nuva da 621

I

ISTORISKI

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Krste Petkov Misirkov, faksimil od knigata „Za makedonckite raboti“

go objavuva i svojot pe~aten organ „Balkanski glasnik# (1902), a koga i toj be{e zadu{en, glavnite organizatori i redaktori St. J. Dedov i D. T. Mi{ajkov otidoa vo S.-Peterburg i zaedno so K. Misirkov, Dimitrija ^upovski i drugi go osnovaa Makedonskoto nau~no-literaturno drugarstvo (1902) so jasna opredelba za makedonskiot literaturen jazik. Vo 1903 g. vo Sofija e otpe~atena knigata „Za makedonckite raboti# od Krste P. Misirkov, so teorisko obrazlo`enie i prakti~na primena na kodifikacijata na sovremeniot makedonski literaturen jazik. Misirkov go zema centralnoto nare~je za osnova na literaturniot jazik, a vo pogled na ortografijata se zastapuval za fonetskiot princip, so mali otstapki vo etimologijata. Po podelbata na Makedonija (1913) me|u Srbija, Grcija i Bugarija pra{aweto za literaturniot makedonski jazik, iako bilo spre~uvano od strana na vlastodr{cite vo site tri dr`avi, sè pove}e bilo prisutno kaj makedonskata inteligencija, no i kaj rabotni~kata klasa. Se pojavile pogolem broj tvorbi napi{ani na makedonski jazik. Po re{enieto na Kominternata (1934), i na me|unaroden plan mu se afirmira pravoto na makedonskiot narod na sopstven literaturen jazik na posebnata makedonska nacija. Kone~noto razre{uvawe na pra{aweto za makedonskiot litera-

turen jazik stanuva na I zasedanie na ASNOM (2. VIII 1944), koga makedonskiot e proglasen za slu`ben jazik na makedonskata dr`ava. Vo periodot od 1943 do 1991 g. vo Federativna Jugoslavija makedonskiot jazik, spored Ustavot, ima ramnopraven tretman so drugite tri slu`beni jazici, no vo izvesni sferi i dejnosti (na pr., vo Armijata i vo drugi institucii i organizacii od sojuzen karakter) ima ograni~ena upotreba. Po osamostojuvaweto na RM kako nezavisna dr`ava, makedonskiot literaturen jazik se upotrebuva vo site sferi na op{testvenoto `iveewe. Pokraj na teritorijata na RM (kako slu`ben), makedonskiot jazik se zboruva i vo Bugarija, Grcija, Albanija, Kosovo, Srbija, kako i vo dijasporata, kade {to ima brojno makedonsko iseleni{tvo. Brojot na makedonski govoriteli se procenuva na okolu 2.500.000. Spored klasifikacijata na jazicite, makedonskiot spa|a vo indoevropskata jazi~na familija, kako eden od ju`noslovenskite jazici. LIT.: Bl. Koneski, Istorija na makedonskiot jazik, Skopje, 1965; istiot, Gramatika na makedonskiot literaturen jazik, I, Skopje, 1952. G. Cv.

ISTORISKI RAZVOJ NA [UMSKATA VEGETACIJA VO RM. Vegetaciskiot pokriva~ vo RM zapo~nal da se formira u{te vo stariot tercier-paleogen. Paleogena Makedonija pretstavuvala arhipelag od ostrovi vo okeanot Tetis. Paleo-

Re{enieto na ASNOM za voveduvawe na makedonskiot jazik za slu`ben jazik vo makedonskata dr`ava (2 avgust 1944)

622

genite sedimenti vo vid na lapori denes se rasprostraneti vo centralna Makedonija. Vo niv F. Pax (1951) vo Skopsko i N. Panti} (1956) vo Ov~e Pole na{le fosilni otpe~atoci od palmite Trachycarpus i Sabal, potoa Taxodium, Sequoia, Cinnamomum, Oreodaphne, Passonia, Persea, Myrica, Dryophylum i dr. Vrz osnova na vakviot floristi~ki sostav se doa|a do zaklu~ok deka vo vremeto na paleogenot dominirala tropska i suptropska vegetacija, kakva {to se sre}ava vo Meksiko i vo jugoisto~na Azija. Kon krajot na oligocenot se slu~ile silni orogeni dvi`ewa. Do dene{ni dimenzii se izdignale Alpite, Dinaridite, [arskopindskite planini. Toa bilo pri~ina klimata da se zaladi i da se doselat arktotercierni vidovi od rodovite Acer, Alnus, Carpinus, Fraxinus, Populus, Salix, Tilia i drugi, a vo planinskite predeli ve}e rastele Picea, Abies, Pinus, Taxus i dr. Vo sedimentite od mladiot miocen, kraj avtopatot kaj Veles (Karaslari) se otkrieni kupi{ta skameneti fosilni koski ispome{ani bez red od majmuni, `irafi, gazeli, kowi, mastodont, hieni i dr. Tie koski se malku podgoreni od plamen. Isti takvi se najdeni i vo Grcija kaj Pikerni, a i dlaboko vo koritoto na rekata Rona. Toa uka`uva deka na otvoreni mesta se razvivala vegetacija od tipot na savani, kako vo Centralna Afrika, a na blatni tereni rastela {uma od Taxodium, od {to nastanal jaglenot vo Oslomej i vo Nerezi (Skopsko). Za ovoj period e zna~ajno {to Sredozemnoto More bilo svedeno na dva bazena, zapadniot kaj utokata na rekata Rona i isto~niot kaj utokata na rekite Nil i Drim, a me|u bazenite imalo kopno. Slivnoto podra~je na rekata Drim bilo najgolemo na Balkanskiot Poluostrov i so nego bile otvoreni migracionite pati{ta kon Zapadna Azija. Na toa uka`uvaat Juniperus excelsa, J. foetidissima, Pinus palassiana, Celtis tournefortii, Corylus colurna, Syringe vulgaris i dr., koi tuka go zavr{uvaat svojot zapaden areal. Vo sredniot miocen se slu~ilo dlaboko tonewe na kotlinite i nivno polnewe so slatka voda. Vo po~etokot na pliocenot potonuvaat planinite Egeidi i na nivnoto mesto nastanuva Egejskoto More vo koe istekle ezerata. Na takov na~in se prekinati migracionite pati{ta kon istok i zapad i od toj moment nastapuva pleistocenata epoha. Pleistocenata epoha (diluvium) se karakterizira so 4 glacijalni per-

IS^EZNATI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

I

LIT.: EvreŸski izvori za obcestveno-ikonomi~eskoto razvitie na balkanskite zemi prez XVI vek, I, Sofi® 1958. Dr. \.

Edna od laboratoriite na Istra`uva~kiot centar za genetsko in`enerstvo i biotehnologija (ICGIB) pri MANU

iodi i me|u niv 3 interglacijalni. Od site niv e prou~en samo virmskiot period (25.000–12.500). Od nego postojat tragi na lednici na [ar Planina, Korab, Jablanica, Jakupica, Pelister i dr. Po ovoj period nastapuva postdiluvium ili holocen, koj e mnogu dobro prou~en vo Srbija, a vo Makedonija postojat fragmentarni podatoci. Postdiluviumot se deli na 5 fazi: 1. preborealna faza – dominiraat borot i brezata; 2. borealna faza dominiraat dabovite; 3. atlantska faza – optimalna klima za mezotermna vegetacija, se pro{iruva bukata; 4. subborealna faza – klimata e topla i suva i se {irat mediteranskite vidovi; 5. subatlantska faza – trae od 2500 g. pr. n.e. do 1700 g. Toa e vremeto na uni{tuvaweto na {umskite kompleksi za dobivawe zemjodelsko zemji{te i pasi{ta. Potoa nastapuva novoto ledeno R. R. vreme sè do 1900 g. pr. n.e. ISTORISKO DRU[TVO NA NRM ‡ v. Sojuz na dru{tvata na istori~arite na RM. ISTO^NA GRUPA JAZICI OD SLOVENSKO POTEKLO. Nositelite na isto~noslovenskite dijalekti vo sredinata na I v. od n.e. se {irat na pogolema teritorija na Isto~na Evropa i ve}e vo krajot na H‡XI v. nastanuva staroruskiot literaturen jazik pod silno vlijanie od pismenosta na Ohridskiot kulturen centar. Od XV v. vo pismenosta se izrazuvaat osobenosti karakteristi~ni za formirawe na ruskiot, ukrainskiot i beloruskiot. Vo XVII i XVIII v. kaj ukrainskiot i kaj beloruskiot ima zastoj vo pismenosta, so poseben izraz na narodnata razgovorna re~, dodeka ruskiot jazik prodol`uva so pismenata tradicija. LIT.: Fedot P. Filin, Proisho`denie russkogo, ukrainskogo i belorusskogo /zykov, Leningrad, 1972. K. B.

ISTRA@UVA^KI CENTAR ZA GENETSKO IN@ENERSTVO I BIOTEHNOLOGIJA (ICGIB) ‡ nau~na edinica na MANU, formirana vo 1986 g. Vo sostav na Centarot e Nacionalnata referentna laboratorija za hemoglobinopatii formirana vo 1970 g. na Klinikata za detski bolesti pri Med. f. vo Skopje, koja od 1995 g. pretstavuva Me|unarodna referentna laboratorija za hemoglobinopatii i Me|unaroden informativen centar za humaniot hemoglobin i negovite abnormalnosti (IHIC). Osnovna cel na ICGIB e unapreduvawe na nau~nite soznanija vo oblasta na proteinskata hemija, molekularnata medicina, genetskoto in`enerstvo i biotehnologijata, preku nau~ni istra`uvawa, edukativno-prakti~ni kursevi za mladi nau~ni kadri i postdiplomski studii. ICGIB e lociran vo zgradata na MANU, so laboratoriski prostor, so sopstvena biblioteka i so moderna i sofisticirana oprema. Vo Centarot kontinuirano prestojuvaat po 4‡5 postdiplomci. Nau~nicite vo Centarot rabotele na 26 nau~noistra`uva~ki proekti od oblasta na molekularnata medicina (molekularna karakterizacija na naj~estite monogenski bolesti, molekularnata epidemiologija na infektivnite bolesti, molekularnite osnovi na naj~estite maligni bolesti, DNK-markeri vo humanata identifikacija), genetskite ispituvawa na ohridskata pastrmka itn. Proektite bile finansirani glavno od me|unarodni izvori. G. Efr. ISHAK BAHAR [AMUEL ADRABI (Solun, 1520 – ?) – rabin, avtor na 30, glavno filozofski trudovi, od koi najzna~aen e vo po~etokot †Divre Salom# (†Zborovi na mir#), otpe~aten vo Venecija (1586). Trudot pretstavuva filozofsko delo, vo koe avtorot doka`uva deka svetot proizlegol od haos. Pi{uval i drugi filozofski dela za su{tinata na du{ata i za smislata na `ivotot.

Ishak xamija, Bitola

ISHAK XAMIJA (ISHAKIE) (Bitola, 1508) – verski objekt, spomenik na kulturata. Izgradena od bitolskiot kadija Ishak ^elebi, sin na Isa Fakih, koj po~inal vo 1512 g., a pogreban e vo dvorot na xamijata. Ima kvadratna osnova zasvodena so kupola, ~ija visina iznesuva 26 m, a kupolniot trem se potpira na ~etiri mermerni stolba. LIT.: Ayverdi Ekrem Hakki, Avrupa’da Osmanlý Mimarý Eserleri. Yugoslavya, lll cild, 3. kitab, Istanbul, 1981; R. MomidiÊ, Xamijata Ishak ^elebi vo Bitola, Zavod za za{tita na spomenicite na kulturata, prirodnite retkosti i muzej – Bitola, Zbornik na trudovi 1/1979, Bitola, 1981; Krum Tomovski, Xamii vo Bitola, Godi{en zbornik na Tehni~kiot fakultet, II-2, Skopje, 1957. Dr. \.

IS^EZNATI VIDOVI OD FLORATA NA REPUBLIKA MAKEDONIJA – vidovi {to vo minatoto bile prisutni na teritorijata na RM, no od najrazli~ni pri~ini, naj~esto poradi antropogeni aktivnosti (intervencii vo prirodnite ekosistemi, melioracii na mo~uri{ta, izgradba na vodni akumulacii, potopuvawe klisuri, dobivawe novi obrabotlivi povr{ini i sl.), se is~eznati od nejzinata flora. Takov e slu~ajot so vidovite: Acorus calamus (od okolinata na Struga, pokraj Crn Drim, poradi spu{tawe na koritoto na rekata zaradi melioracija na Stru{koto Blato), Sagittaria sagittifolia (Pelagonisko Blato kaj s. Novaci, zaradi melioracija na mo~uri{teto), Gentiana pneumonanthe i Lysimachia thyrsiflora (Mavrovsko Pole, poradi negovoto potopuvawe pri polneweto na ve{ta~koto Mavrovsko Ezero), Allium maritimum (Ov~e Pole, izoruvawe na solenite povr{ini i su{ewe na mo~uri{tata), Aldrovanda vesiculosa (Prespansko Ezero, poradi fluktuaciite na nivoto na ezeroto vo izminatiot 50-godiVl. M. {en period). 623

I

ITALIJA

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Italijanska okupaciona vojska vo Makedonija (1941)

ITALIJA I MAKEDONIJA (1876–2008). Italija imala aktivno u~estvo za re{avawe na krizata na Balkanot (1876/1877), za pra{aweto za Makedonija na Carigradskata konferencija (1876– 1877) i na Berlinskiot kongres (1878). So Berlinskiot dogovor (1878) osmanliskata dr`ava bila obvrzana na Makedonija da $ dade status na avtonomna provincija uredena so poseben ustav spored mesnite uslovi. Po Ilindenskoto vostanie Italija se zastapuvala vo Makedonija da se vovedat efektivni reformi. Ja poddr`ala Programata za reformi predlo`ena od Avstro-Ungarija i od Rusija (†Mirc{ter{kata programa#), go prezela za reformirawe Bitolskiot vilaet, a nejzini-

Generalot De Xorxis

ot general De Xorxis bil nazna~en za na~alnik na @andarmerijata vo Makedonija. Italija (1912) se solidarizirala so sojuzenite balkanski dr`avi vo vojnata so otomanskata dr`ava i ja priznala podelbata na Makedonija so Bukure{kiot dogovor (1913). Na Versajskata mirovna konferencija (1919) Italija se zastapila za avtonomija na Makedonija vo Kralstvoto na Srbite, Hrvatite i Slovencite. Po kon624

ferencijata, pri opredeluvaweto na granicata na Albanija, Italija izdejstvuvala nejzino pro{iruvawe so prisoedinuvawe kon Albanija na del od Gora, oblasta Dolni Debar i del od Prespa. Vo periodot me|u dvete svetski vojni Italija go poddr`uvala i go pomagala dejstvuvaweto na VMRO na Todor Aleksandrov i na Ivan Mihajlov vo Vardarskiot del od Makedonija pod vlasta na Jugoslavija i prifatila tretman na makedonskoto naselenie vo Albanija kako bugarsko. Taa okupirala del od Makedonija (1941) i izvr{ila nejzina podelba, so {to ja prisoedinila kon Albanija teritorijata so Struga, Debar, Gostivar, Ki~evo i Tetovo. Po proglasuvaweto na dr`avnata nezavisnost na RM (1991), Italija ja poddr`ala Grcija za spre~uvawe na priznavaweto pod istoriskoto ustavno ime i ja priznala RM kako Porane{na Jugoslovenska Republika Makedonija (PJRM). No, kaj italijansko-makedonskite vrski i odnosi, isto taka treba da se spomne deka vo procesot na obedinuvaweto na Italija u~estvuvaat i makedonski dobrovolci (na pr., Dimitar Nikolov od Veles i \or|i Kap~ev od Ohrid, a bil blizok do Garibaldi i \or|i Dinkata), po {to ekskonzulatot na Sardinskoto Kralstvo vo Solun stanuva italijanski, a vo Bitola (1895) i Skopje (1902) se otvoraat novi italijanski konzulati. Interesot na Italija za Makedonija zna~itelno se zgolemuva po formiraweto na MRO (1893). Makedonskoto nacionalnoosloboditelno dvi`ewe e pod silno vlijanie na italijanskoto (organizaciskata struktura na voenite sili na Organizacijata), a ne-

goviot ideolog i organizator Goce Del~ev e inspiriran od ideite na Mancini. Pred Ilindenskoto vostanie (fevruari 1903) vo Milano se formira komitet (Pro Armenia e Macedonia) koj ja popularizira osloboditelnata borba vo Makedonija. Po Vostanieto, za komandanti na me|unarodnite voeni sili, pozicionirani vo Makedonija, vrz osnova na Mirc{tegskata spogodba, se imenuvani italijanskite generali Giovani Batista Emilio de Georgis (19031908) i Mario Nikolas di Roblant (1908–1909). Na Pariskata mirovna konferencija Italija se zalaga za avtonomija na delot od Makedonija vo ramkite na Kralstvoto na SHS, na {to `estoko se protivstavuva Francija. Ottamu i bliskite kontakti na pretstavnici na VMRO so oficijalni pretstavnici na Vladata na Italija vo periodot me|u dvete svetski vojni (vospostaveni vo 1919 g. vo Sofija), a vo 1921 g. vo Rim e formiran Italijansko-makedonski komitet; vo 1922 g. e nazna~en pretstavnik na VMRO vo Rim; sleduva voena i finansiska pomo{ za organizirawe oru`eni akcii vo Vardarskiot del na Makedonija, pa politi~ki azil na liderot na VMRO Van~o Mihajlov, koj po zavr{uvaweto na Vtorata svetska vojna `ivee vo Rim. Vo Vtorata svetska vojna (april 1941 – juli 1941) zapadniot del na Makedonija e pod italijanska okupacija. Na 18. XI 1991 g. Vladata na R Italija donesuva odluka za otvorawe konzulat vo RM. Na 16. XII 1992 g. za generalen konzul go imenuva Faustino Troni. R Italija ja prizna RM na 8. IV 1993 g. Diplomatski odnosi se vospostavuvaat na 16. XII 1993 g. Prv vonreden i opolnomo{ten ambasador na RM vo R Italija e Viktor Gaber. Prv vonreden i opolnomo{ten ambasador na R Italija vo RM e Faustino Troni. IZV.: Ivan Katarxiev-Alenka Lape, Italijanski diplomatski dokumenti za Makedonija, t. 1 kn. 1-1919-1924, t. 2 kn. 21924-1927, DARM, Skopje, 2005. LIT.: Makedonija vo me|unarodnite dogovori, 1, Skopje, 2006; Italijanski diplomatski dokumenti za Makedonija, 1, 1, Skopje, 2001; Silvio Galon, Politi~ki izve{tai na italijanskite konzuli od Bitola (1895–1916), Bitola, 2004; Zoran Todorovski, Vrskite na VMRO so Italija, vo periodot me|u dvete svetski vojni, „Glasnik# na INI, 40, 2, Skopje, 1996; Ahil Tunte, Republika Makedonija – prva dekada (1990–1999), Skopje, 2005. T. Petr. i M. Min.

ITALIJANSKA LEGENDA ‡ Osnova na ova delo pretstavuva pismoto na Anastasij Bibliotekarot do ep. Gauderik Veletriski za otkrivaweto na mo{tite na sv. Kliment Rimski vo Herson od

I^KO

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

Konstantin – sv. Kiril Filosof na pat za Hazarskata misija, a 868 g. doneseni od Bra}ata vo Rim. Napi{ana e verojatno me|u 870‡ 882 g., koga Gauderik mo`el da mu go predade rakopisot na papata Jovan VIII. LIT.: S. BÍrlieva, Kirilo-metodievski studii, 5, S., 1988, 156–162. P. Hr. Il.

I]ITELLIJA (tur. iç ‡ dva) ‡ dvo`i~en muzi~ki naroden instrument od orientalno poteklo, od familijata tamburi. Dvata glavni dela ‡ korpusot i vratot, naj~esto se izrabotuvaat posebno od pocvrsto drvo, a potoa se lepat. Nejzinata naj~esta primena e pridru`uvaweto na narodnite pesni, a vo poslednoto stoletie se upotrebuva i vo orkestarski sostavi.

I

BIBL.: Aktivnosta na KPJ vo Tikve{ijata vo periodot od 1939 do 1945 godina, Tikve{ijata vo NOV 1941&1945, kn. vtora, KPJ&KPM vo Tikve{ijata 1939&1945, Kavadarci&Negotino, 1984, 9&16; Rabotata na partiskata organizacija vo Tikve{ijata 1943&1945 godina, na istoto mesto, 115&146 (so koavtor Gligor Ge~evski). S. Ml.

LIT.: D-r Aleksandar Linin, Narodnite muzi~ki instrumenti vo Makedonija, Skopje, 1986, 41. \. M. \.

@. Ba{eski: „Itar Pejo#, spomenik vo Prilep

ITAR PEJO (Itar Petre, Pejo Itromanecot) ‡ junak od narodnite prikazni, {egobiec i itroman, pretstavnik na makedonskata {egobijna mudrost. Spored narodnite veruvawa, poteknuval od mariovskoto selo Grade{nica. Nema istoriski potvrdi za negovoto postoewe i verojatno se pojavil kako protivte`a na osmanliskiot itromanec i {egaxija Nasradin Oxa vo duhovniot otpor na makedonskiot narod protiv osmanliskoto ugnetuvawe. Vo mnogu makedonski narodni prikazni so {egoviti ili satiri~ni motivi i fabuli, toj tokmu nego redovno go nadmudruva. Zabele`ani se golem broj prozni zapisi, kade {to e glaven junak, a bil ~esta tema i na na{ite humoristi i karikaturisti. MRT snimi i edna serija po scenario na Mile Nedelkovski i vo re`ija na Kole Angelovski (1977). LIT.: D-r Vojislav Radovanovi¢, Marijovci u pesmi, pri~i i {ali, Skopqe, 1932; Tradicionalnata kultura i umetni~kata nadgradba. Iska`uvawe na prof. Kiril Penu{liski vo koe se definiraat izvorot, pojavata i li~nosta na Itar Pejo..., „Nova Makedonija#, XXXIII, 10783, Skopje, 30. I 1977, 9; Aleksandar Matkovski, Otporot vo Makedonija vo vremeto na turskoto vladeewe, tom II. Duhovniot otpor, Skopje, 1983, 103‡110 i 332; Za{titnik na narodnite masi, Zaedni~koto i specifi~noto vo anegdotite za Nasradin Oxa i Itar Pejo, „Nova Makedonija#, XLI, 13820, Skopje, 13. VII 1985, 6; Sevim Pili~kova, Nasradin Oxa i Itar Pejo ‡ duhovni bliznaci, Skopje, 1996; Ermis Lafazanovski, Itar Pejo Mariovecot, kn. 1 i 2, Skopje, 2002 i 2004. S. Ml.

ICEV, Aleksandar (Kavadarci, 11. VI 1921) – metalostrugar, prvoborec i politi~ar. Gi zavr{il Grade`noto u~ili{te vo Kavadarci i Voenoto zanaet~isko u~ili{te pri Voeno-tehni~kiot zavod vo Kraguevac. Kako istaknat ~len na rabotni~koto dvi`ewe, stanal ~len na KPJ (1940). Bil u~esnik vo NOAVM (1941) vo ilegalna partisko-politi~ka rabota kako ~len na MK na SKOJ i sekretar na MK na KPJ vo Kavadarci, instruktor na Vtoriot oblasten komitet na KPM, ~len i sekretar na Okoliskiot komitet na KPM za Tikve{ijata. Po Osloboduvaweto bil rezerven major, instruktor na Oblasniot komitet na KPM vo Bitola, sekretar na Okru`niot naroden odbor i ~len na Okru`niot komitet na KPM vo Veles, pretsedatel na Glavniot odbor na Narodnata tehnika na Makedonija (1957). Na Prviot (19&24. XII 1948), Vtoriot (28&30. V 1954), Tretiot (21&23. V 1959) i Pettiot kongres (19&21. XI 1968) bil izbiran za ~len na CK na KPM. Isto taka, vo pove}e svikuvawa bil republi~ki (od prvoto svikuvawe) i sojuzen (od vtoroto svikuvawe) pratenik. Bil direktor na Metalskiot zavod „Tito# vo Skopje, pretsedatel na Komitetot za soobra}aj pri Vladata na NRM, instruktor na CK na KPM, potpretsedatel na Komitetot za dr`avna kontrola na NRM, sekretar na Okoliskiot komitet na KPM i pretsedatel na Narodniot odbor vo Kavadarci, sekretar na Oblasniot komitet na KPM i pretsedatel na Oblasniot naroden odbor vo [tip, pretsedatel na Republi~kiot sovet na SSM, ~len na Pretsedatelstvoto na Centralniot sovet na SSJ i pretsedatel na Centralniot odbor na Sojuzot na sindikatite na metalskite rabotnici na Jugoslavija, pretsedatel na Okoliskiot naroden odbor vo Veles, pretsedatel na Stopanskiot sobor na Sobranieto na SRM, funkcioner vo Sobranieto na SRM (1970) i dr. Nositel e na Partizanska spomenica 1941.

Nada Iceva -Salxieva

ICEVA-SALXIEVA, Nada (selo Pavle{ince, Svetinikolsko, 18. XII 1934 – Skopje, 15. IX 2005) ‡ padobranec i padobranski instruktor. Bila ~len na Aeroklubot vo Skopje (od 1954). Skokala so padobran 1150 pati vo razni disciplini. Go osvojuvala prvenstvoto na Jugoslavija vo Vr{ac (1956), Belgrad (1958), Tivat (1959), Bitola (1960 i 1964). Postavila nekolku apsolutni republi~ki i dr`avni rekordi. Kako reprezentativka na Jugoslavija u~estvuvala na Svetskiot jadranski kup Tivat (1957 i 1959) i Portoro` (1963), kako i na dr`avniot trime~ vo Sofija (1957) i Bukure{t (1958). Bila padobranski instruktor i sudija, edrili~ar i motoren pilot. Taa e izbrana za najdobar sportist na Makedonija (1956). D. S. I^KO, Petar (s. Katranica, Kajlarsko, kon sredinata na XVIII v. ‡ Belgrad, 15. V 1808) ‡ trgovec, turski i srpski diplomat od makedonsko poteklo, brat na Naum I~ko. Bil turski trgovski konzul (bazri|anba{a) vo Belgrad (1792‡1796 i 1800‡1801), preveduva~ vo turskoto diplomatsko pretstavni{tvo vo Berlin (1797‡ 1799) i preveduva~ na tamo{niot vezir Haxi Mustafa-pa{a. Vo vremeto na Prvoto srpsko vostanie, srpskiot voda~ Kara|or|e go koristel da gi vodi diplomatskite pregovori so Turcija (juliseptemvri 1806), koi rezultirale so sklu~eniot I~kov mir (dekemvri 1806). Pri osnovaweto na Belgradskiot magistrat (1807) bil nazna~en za negov pretsedatel. Kon krajot na `ivotot, nezadovolen od prekratenite odnosi so Portata, preminal vo avstriska slu`ba. LIT.: Aleksandar Matkovski, Otporot vo Makedonija vo vremeto na turskoto

625

I

I[IRKOV

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

vladeewe, tom IV, „Misla#, Skopje, 1983, 759; Stojan NovakoviÊ, I~kov mir, „Glas SAN#, LXVI, Beograd, 1903; V. PopoviÊ, I~ko konzul samozvanac, „Politika#, 6-9. I 1938. S. Ml.

I[IRKOV, Anastas (Love~, 5. IV 1868 – Sofija, 6. IV 1937) – bugarski geograf. Osnovno obrazovanie zavr{il vo Love~, a gimnazija vo Gabrovo i vo Trnovo. Studii po istorija zavr{il na Visokoto u~ili{te vo Sofija (1891), a geografija vo Lajpcig (Germanija), kade {to odbranil i doktorat od oblasta na geografijata (1895). Edna godina e profesor po geografija vo Sofiskata gimnazija, a potoa zaminal na specijalizacija po geografija na Berlinskiot univerzitet. Na Geografskiot institut pri Istori-

626

Anastas I{irkov

sko-filolo{kiot fakultet vo Sofija e izbran za docent (1898), za vonreden (1903) i za redoven profesor (1909). Tri mandati bil dekan na Fakultetot, potoa

rektor na Sofiskiot univerzitet, a od 1906 g. i redoven ~len na BAN. Bil ~len na bugarskata delegacija za potpi{uvawe na Bukure{kiot miroven dogovor vo 1913 g., ~len na Makedonskiot nau~en institut i dolgogodi{en sorabotnik na spisanieto „Makedonski pregled#. Napi{al golem broj trudovi od oblasta na ekonomskata geografija, antropogeografijata, geomorfologijata, hidrografijata i klimatologijata. BIBL.: Zapadnata granica na Makedoni® i Albancite, Biblioteka na Slav®nska beseda, IV, Sofi®, 1908; Ohridsko ezero i grad Ohrid, Sofi®, 1915; Strumi{ko, „Makedonski pregled#, kn. I, Sofi®, 1924; Makedoni® – ime i granici, „Makedonski pregled#, kn. III, Sofi®, 1927. Al. St.

J JABLANICA – visoka planina vo jugozapadniot del na RM. Se nao|a pome|u Ohridsko-stru{kata i Debarskata Kotlina, zapadno od dolinata na Crni Drim i bregot na Ohridskoto Ezero. Na RM £ pripa|aat isto~nite planinski strani, a zapadnite na Republika Albanija. Se protega vo meridijanski pravec vo dol`ina od 35 km, a najgolemata {iro~ina vo na{ata dr`ava iznesuva 7,5 km. Na na{a teritorija zafa}a povr{ina od 255 km2. Jablanica e vene~na planina formirana so oligomiocenite tektonski dvi`ewa. Geolo{kiot sostav e pretstaven so paleozojski {krilci vo padinata, a preku niv le`at trijaski varovnici. Vo reljefot na Jablanica dominiraat visoki planinski vrvovi, prostrani povr{ini, dlaboki re~ni dolini, karstni i fosilni glacijalni oblici. Najvisok vrv e Crn Kamen (2.257 m), a ima i nekolku vrvovi povisoki od 2.000 m kako: Stri`ak (2.233 m), Krstec (2.186 m), ^umin Vrv (2.125 m) i dr. Fosilnite glacijalni oblici se pretstaveni so pet cirkovi vo koi se nao|aat ~etiri glacijalni ezera. Bogata e so voda, a me|u izvorite najpoznati se Vev~anskite izvori, koi pretstavuvaat svoevidna turisti~ka atrakcija. Od rudnoto bogatstvo

Planinata Jablanica

kaj s. Piskup{tina se eksploatira jaglen. LIT.: A. Stojmilov, Fizi~ka geografija na Republika Makedonija, PMF, Skopje, 2003. T. And.

JABOLKO (Malus domestiva L.) – vode~ka ovo{na kultura vo RM, so nad 55–60% od vkupnoto proizvodstvo na ovo{je. Pred Vtorata svetska vojna proizvodstvoto na jabolka vo Makedonija iznesuvalo okolu 4.000 t godi{no. So podigaweto na intenzivnite ovo{ni nasadi po 1960–1970 g., proizvodstvoto na jabolka vo 1980–1985 se zgolemi nad 100.000 t (1982 g., 130.000 t). Po osamostojuvaweto na dr`avata, so privatizacijata i ekonomskite blokadi planta`nite nasadi se napu{teni i proizvodstvoto na jabolka vo op{testveniot sektor naglo se namali. Vo ovoj period vo privatniot sektor, osobeno vo Prespa, naglo se podigaat sovremeni, gusti nasadi od jabolka, a proizvodstvoto se zadr`a na 70.000–80.000 t, od okolu 3,6 milioni stebla. Glaven proizvoden reon za jabolka vo Makedonija e Prespa, so nad 65% do 70% od vkupnoto proizvodstvo na jabolka kaj nas. Se odgleduva na okolu 3.500 ha i se prodol`uva so podigawe novi intenzivni nasadi so sovremena tehnologija. Prespa e najgolemiot proizvod-

Jabolka

stven centar za jabolka na Balkanot. Toa e usloveno od idealnite prirodni uslovi i od dolgata tradicija. B. R. JAVNA ADMINISTRACIJA – javni organizacii na nivo na celata dr`ava (nacionalno, regionalno i lokalno), podredeni na politi~kata mo}, vklu~uvaj}i gi tuka i javnite institucii so delumna upravuva~ka avtonomija (agencii i drugi javni tela), a isklu~uvaj}i gi javnite pretprijatija. Na krajot od 2004 g., vkupniot broj na vraboteni vo buxetskite institucii na RM iznesuva{e 70.218 lica. Ovaa brojka ne mo`e sosema da se izedna~i so klasi~nata javna administracija, bidej}i vo nea se vklu~eni i vrabotenite vo obrazovanieto i vo nau~nite instituti, vrabotenite vo instituciite na kulturata i sl. Sepak, se smeta deka za mala zemja, kako {to e RM, javnata administracija e preobemna i nedovolno efikasna (na toa indirektno upatuva i visokata stavka za plati i nadomestoci vo centralniot buxet na zemjata – 26,7 mlrd. denari za 2006 g. ili 32,6% od vkupnite buxetski tro{oci). Reformata vo javnata administracija vo RM e kompleksen i te`ok proces, koj se odviva so promenliv uspeh. Promenite se fokusirani kon: racionalizacija preku funkcionalna analiza na buxetskite institucii i privatizacija na dejnosta tamu kade {to e mo`no; sproveduvawe na principot na pravi~na zastapenost na etni~kite zaednici {to `iveat vo RM; depolitizacija na javnata administ-

J

JAVNO

racija; selekcija pri vrabotuvaweto vrz osnova na stru~nosta i kompetentnosta; nagraduvawe i napreduvawe vrz osnova na zaslugite; eliminirawe na korumptivnoto odnesuvawe i na zloupotrebite na slu`benata polo`ba, t.e. odnesuvawe vo soglasnost so novite demokratski vrednosti vo RM i sl. Celta e da se zgolemi, no i da se pribli`i efikasnosta, t.e. kapacitetot na dejstvuvaweto na javnata administracija do evropskite kriteriumi i standardi. IZV.: D. Bosaert, K. Demke, K. Nomden, R. Polet, Javnite servisi vo evropskite petnaeset, Evropski institut za javna administracija, 2001 (prevod), 1-23; Ministerstvo za finansii na Republika Makedonija, †Bilten# 9–10, 2004, 79–80. LIT.: UNDP, Blue Ribbon Report (J. Brada and T. Fiti Ed.), Skopje, 2006. T. F.

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

tavuvaat islednici. Kako poseben organ, Javnoto obvinitelstvo se formira so odlukata na Pretsedatelstvoto na AVNOJ od 3. II 1945 g., so zada~a da gi goni storitelite na krivi~nite dela i da vr{i kontrola nad zakonitosta na dr`avnata uprava i pravosudstvoto. Za glaven obvinitel na DFM e imenuvan diplomiraniot pravnik Petar Korobar (31. III 1945). IZV.: Javnoto obvinitelstvo vo Republika Makedonija, Skopje, 2000. Gor. L.-B.

JAVNO PRETPRIJATIE ZA AERODROMSKI USLUGI „MAKEDONIJA#, Skopje – formirano na 8. XI 1990 g. so osnovna dejnost prifa}awe i ispra}awe vozduhoplovi, patnici, stoki, baga` i po{ta vo me|unarodniot i doma{niot soobra}aj. Vo JPAU

(1966) ima{e pet podru`nici i stanici: Skopje, Avtopat, Bitola, Veles i [tip. Poseduva razli~ni tipovi oprema za rekonstrukcija, za popravki i za odr`uvawe. Vr{i redovno i zimsko odr`uvawe. Zimskata slu`ba e organizirana vo tri stepeni na gotovnost: preventivna, prose~na zima i elementarna nepogoda. LIT.: Pati{tata vo Makedonija 1945– 1988, monografija. R. D.

JAVNO SOOBRA]AJNO PRETPRIJATIE „SKOPJE#, Skopje – osnovano na 17. I 1948 g. kako Gradsko pretprijatie za avtotransport, so zada~a da prevozuva patnici i stoka. Prv oficijalen direktor e Strahil Kratovaliev (1948–1956). Prvata linija br. 2 bila vo dol`ina od 6 km. Zapo~-

JPAU †Makedonija# - Podru`nica Aerodrom †Skopje#

se organizirani: Direkcija, Podru`nica Aerodrom „Skopje# i Podru`nica Aerodrom „Ohrid#. IZV.: Materijali od dokumentacijata na JP aerodromski uslugi, Skopje. R. D. Gradskiot park vo Strumica

JAVNO ZELENILO VO RM – zna~ajna urbana kategorija {to obezbeduva ekolo{ka raznovidnost, funkcionalna podobnost i socijalna dobrobit vo gradovite. Vo gradovite vo RM se planira obezbeduvawe zemji{te za javno zelenilo od 15 do 25 m2 po `itel. Javnite zeleni urbani povr{ini se kategorizirani vo dve grupi: zeleni povr{ini vo gradot (parkovi, stanbeno zelenilo, linearno zelenilo, detski igrali{ta, zoni, za{titno zelenilo, zelenilo so ograni~eno koristewe) i zeleni povr{ini nadvor od gradot ili prigradsko javno zelenilo. S. H. P. JAVNO OBVINITELSTVO VO DFM/NRM/SRM/RM ‡ dr`aven organ {to gi goni storitelite na krivi~nite dela. Prvpat ovaa funkcija se utvrduva so Uredbata za voenite sudovi od 24. V 1944 g., spored koja pri sekoj sudski sovet se nazna~uva voen istra`itel, a pri oddelni brigadi i komandni mesta se pos628

JAVNO PRETPRIJATIE ZA STANBEN I STANBENO-DELOVEN PROSTOR NA RM, Skopje – formirano e kako Zavod za proektirawe, studii i nadzor (1954), koj so natamo{nata transformacija go menuval imeto. Ima najgolemo u~estvo vo izgradbata na gradot Skopje po zemjotresot (1963). Izgradeni se brojni delovni i stanbeno-delovni objekti: GTC, stanben kompleks Gradski yid, teatri, kina, biblioteki, Univerzalna sala, golem broj od novite naselbi vo Skopje (Karpo{, Kapi{tec, 11 Oktomvri, ^air, Aerodrom, Novo Lisi~e, Skopje Sever, Radi{ani i dr.), Od 1976 do 2005 g. se izgradeni 22.313 stanovi ili 1.338.780 m2 stanbeno-delovna povr{ina. IZV.: Materijali od dokumentacijata na JPSDP Skopje. R. D.

JAVNO PRETPRIJATIE „MAKEDONIJA PAT#, Skopje – osnovano e na 22. XI 1989 g. za upravuvawe, odr`uvawe i za{tita na magistralnite i regionalnite pati{ta. RO „Makedonija pat#

nuva so sedum avtobusi i petnaesetina rabotnici. Prvata godina GSP prevezol 375.000 patnici, vo 1954 g. – 9.000.000, a vo 1986 – 140.000.000. Po 1990 g., so ovozmo`uvaweto da vr{i liniski javen prevoz i na privatni lica, doa|a do namaluvawe na brojot na patnicite. Denes ima 450 avtobusi (dnevno soobra}aat 350 avtobusi

JSP za prevoz na patnici, Skopje

na 40.000 km i so prevoz od 200.000 patnici na 26 gradski i 36 prigradski linii) so prevoz na 70.000.000 patnici i so 15.000.000 km pominati godi{no. Operativniot del na JSP e organiziran vo dve avtobazi: \or~e Petrov (so

JAGLICA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

dve edinici: Soobra}aj so tehni~ka podgotovka i Remont i odr`uvawe) i Avtokomanda (so dva sektora: Soobra}aj i Rabotilnica). Vo sostav na pretprijatieto rabotat ekonomskite punktovi: avto{kola, turisti~ka agencija, radiostanica. Vovedeni se 30 ekolo{ki avtobusi. LIT.: Krvotok na glavniot grad, monografija, Skopje, 1997. R. D.

JAVOR (Acer L., fam. Aceraceae) – rod zastapen so 150 vida vo Severnata hemisfera. Listopadni drvja ili grmu{ki ~ii listovi se prosti, lapoviti ili neparno peresti, sprotivno postaveni. Plodot e dvojno krilesto orev~e. Vo RM prirodno se zastapeni slednive vidovi: a) gorski javor (A. pseudoplatanus L.) – visoko drvo (do 40 m) so areal vo sredna i ju`na Evropa. Listovite se golemi, petlapoviti na dolga dr{ka. Plodovite se sobrani vo provisnati grozdovidni soplodija. Agolot me|u krilcata od plodovite e ostar. Mezofilen vid, zastapen vo bukoviot region; b) `estil (`estika) (A. tataricum L.) – grmu{ka ili malo drvo od Isto~na Evropa i od Zapadna Azija. Listovite se celi, jajcevidni, dvojno nazabeni, na kratka dr{ka. Soplodijata se ispraveni metli~ki na dolga dr{ka. Krilcata se pod ostar agol ili se paralelni. Zastapen kako primesa vo daboviot region; v) klen (A. campestre L.) – drvo od sredna golemina rasprostraneto niz Evropa, jugozapadna Azija i vo severna Afrika. Listovite se petlapoviti, na dolga dr{ka. Plodovite se vo provisnati, {titesti socvetija. Krilcata se pod agol od 1800. Edini~no zastapen vo ramninite i po ridovite. So ova ime se narekuva u{te eden javor (A. intermedium Pan~. Syn. A. hyrca-

Klenika (maklen)

num Fisch.) so areal vo Jugoisto~na Evropa, a kaj nas dosta redok vo daboviot region. Listovite se so 3-5 lapi so ostri vrvovi. Plodovite se sobrani vo provisnati snop~iwa, a krilcata se re~isi paralelni; g) klenika (maklen) (A. monspessulanum L.) – grmu{ka ili malo drvo od Mediteranot i submediteranot na Evropa, Azija i Afrika. Listovite se so tri lapi, sitni, ko`esti, na dolga dr{ka. Soplodijata se {titesti, provisnati, a krilcata od plodovite se paralelni ili se preklopuvaat. Zastapen e vo zaednicite na crniot i beliot na gaber ili vo nivnite degradaciski formi;

Javor mle~

d) mle~ (A. platanoides L.) – golemo drvo so evropski areal. Listovite se golemi, mazni, so 5-7 lapi, retko i ostro nazabeni na dolgi dr{ki, sodr`at bel sok (mle~). Soplodijata se {titesti, krilcata rasporedeni pod agol od 180°. Mezofilen vid, zastapen e edini~no ili grupno vo daboviot i vo bukoviot region; |) planinski javor (A. heldreichii Orph in Boiss.) – golemo drvo, endemit od Balkanskiot Poluostrov. Listovite se 3–5, lapoviti, dlaboko zase~eni re~isi do osnovata. Soplodijata se metli~ki, a krilcata se postaveni pod ostar agol. Zastapen vo site visoki planini od 1.400 do 2.000 m n.v.; e) crven javor (A. obtusatum Kit.) – subendemit od jugozapadnite delovi na Balkanot i od ju`nite delovi na Apeninskiot Poluostrov. Listovite se krupni, so 5 zaobleni i plitko vre`ani lapi, odozdola gusto vlaknesti, naprolet i naesen se so crvenikava boja. Soplodijata se {titovidni, a krilcata postaveni pod ostar agol. Zastapen vo planinite na Al. And. Zapadna Makedonija. JAGI], Vatroslav (Vatroslav Jagi}) (Vara`din, 6. VII 1838 – Viena, 5. VIII 1923) – klasi~en filolog, slavist. Klasi~no obrazovan od detska vozrast (do III klas Frawev. gimn. site predmeti na lat.) vo rodnoto mesto, prodol`il klasi~na gimn. vo Zagreb (1847–

J

Vatroslav Jagi}

1851), kade {to mu se razvil interes i za seslov. edinstvo; studiral klasi~na filologija vo Viena, gr~ki kaj H. Bonic, lat. kaj J. Hofman i st.slov. kaj F. Miklo{i~. Od 1860–1870 bil prof. vo Zagrepskata klasi~na gimn.; vo 1870 otstranet od rabota poradi politi~ki previrawa, toga{ dobiva tri po~esni doktorati (Lajpcig, S.-Peterburg i Odesa). Vo Odesa e pokanet za {ef na Katedrata za i.-e. komparat. lingvistika, potoa e {ef na Katedrata za slavistika vo S.-Peterburg, pa vo Berlin i najposle, po penzioniraweto na F. Miklo{i~, vo Viena (1886–1908). Vrz klasi~nite temeli sozdal monumentalna disciplina – slavistika, so izdanija na najstarite slov. rakopisi na glagolica i kirilica, paleogr. studii i kritika na tekstot i dr. U{te vo 1867 otvoreno se protivstavil na t.n. Panonska teza i do krajot na `ivotot doka`uval deka za osnova na st.slov. mu poslu`ile maked.-slov. govori od Solunsko. Vo negoviot †Archiv für slav. Philologie# (Berlin, 1874– 1929) se objaveni mnogubrojni studii za st.slov. j. i literatura. DELA: Od ogromniot broj (nad 700) objaveni trudovi, osobeno mu se zna~ajni izdanijata na evangelijata: Uvod na lat. kon Asem. (1864), Zogr. (Berlin, 1879), i Mar. (SPb, 1883), vo kiril. transkripcija; Dobrom. (Ein altmacedonisches Denkmal der kirchensl. Sprache des XII Jahrhundert, 1–2, Wien (1898); Bolowski psaltir i mnogu drugi; paleografski studii: Glagoli~eskoe pisÏmo (1911); sinteti~ki: ÕnciklopediÔ slavÔnskoŸ filologii (1911); Entstehungsgeschichte der kirchenslavischen Sprache, II rev. izd. Berlin, 1913; i Ju`noslavenska narodna epika u pro{losti, Zagreb, 1880. LIT.: N. Majnari}, Vatroslav Jagi} kao klasi~ni filolog, @A, 7, 2, 1957, 153-177; S. Damjanovi}, Op{irnost bez povr{nosti. Podsjetnik na `ivot i djela Vatroslava Jagi}a, Zagreb 1988; V. Murdarov, KME IV, 572-580; V. Ðorovi¢, Vatroslav Jagi¢, „Srpski kwi`evni glasnik#, Beograd, 1923. P. Hr. Il. – S. Ml.

JAGLICA ‡ pamu~na tkaenina, {amija na krai{tata dekorirana so vez, sostaven del na nevestinskata nosija od kumanovskiot region. Se nosela prika~ena za nevestinskata skutina, na kolkovite. Po~nuvaj}i od denot na ven~a629

J

JAGODA

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

vaweto i edna nedela po ven~avaweto mladata nevesta ja nosela postojano, kako obele`je na nejziniot status, a edna godina po svadbata ja nosela samo vo posebni prazni~ni prigodi. J. R. - P.

Na~alnicite na general{tabovite na Makedonija, na Hrvatska i na Albanija

Jagodi

JAGODA (Fragaria ananasa, Duch, Guides) – sortno ovo{je za doma{no i planta`no proizvodstvo. Vo RM po~na da se odgleduva od 1934 g. vo Skopsko. Vo sedumdesettite i osumdesettite godini na XX v., se podignati pogolemi planta`i od jagodi vo kombinatite vo Veles, vo Kavadarci, vo Prilep, vo Bitola. Nasadite se podignati so visokokvalitetni virus fri rozeti od Holandija. Od ovie nasadi sortite spontano se pro{irija i kaj privatnite proizvoditeli, osobeno vo Skopsko. Se odgleduva na crna folija, bez polevawe i bez za{tita. Za rano proizvodstvo se pokriva so svetla folija (plastenici). Kaj nas se odgleduvaat na 500-700 ha, so godi{no proizvodstvo od 300-550 t. B. R.

formalno nare~ena Ohridskojadranska, zaradi zaedni~ki i koordinirani aktivnosti na potpisni~kite za {to pobrzo ispolnuvawe na kriteriumite i standardite na NATO i za seopfatno podobruvawe na situacijata vo Jugoisto~na Evropa vo pravec na gradewe mir, demokratija, stabilnost i prosperitet. Povelbata sodr`i principi na partnerstvo, zaedni~ka cel za potpolna evro-atlantska integracija, demokratski reformi i ~ovekovi prava, ekonomski reformi i sorabotka i regionalna bezbednost, vo funkcija na bogato jadransko-amerikansko T. Petr. partnerstvo za XXI v.

Robert Jaki

JAKI, Robert S. (Skopje, 13. III 1950) – fotoreporter, umetni~ki fotograf. Osnova~ e i glaven urednik na prvoto makedonsko specijalizirano spisanie „Foton Art#. Od 1972 g. rabotel vo redakciite na „Nova Makedonija#, „Po~inka#, „Ekran# i vo Tanjug (1980/89). Osnova~ e i prv pretsedatel na Asocijacijata na makedonskite fotoreporteri (2002). Dobitnik e na nagradata na ON za najdobra fotografija vo 2005 g. Imal pove}e samostojni izlo`bi me|u koi vo Nacionalnata galerija (1983), vo MNT (1986), vo KIC (1987) i vo Muzejot na Zagreb (1989). B. P. \.

Jaj~arka

Jagula

JAGULI (Anguillidae) – familija ribi od redot na jagulovidnite ribi (Anguilliformes), koi naseluvaat soleni i slatki vodi. Kaj nas e prisuten samo eden vid od ovaa familija, jagula (Anguilla anguilla). LIT.: M. Beazley, Guide to Freshwater Fish of Britain and Europe, London; J. Crivelli, The Freshwater fish endemic to the Northern Mediterranean Region, Tour du Valat Publication, 1996; M. Naumovski, Ribite vo Makedonija, Skopje, 1995; S. Georgiev, Klu~ za odreduvawe na ribite (Osteichtyes) i zmijorkite (Cephalaspidomorpha) vo Republika Makedonija, Skopje, 1998. Sv. P. – V. Sid.

JADRANSKA POVELBA (Tirana, 2. V 2003) – strate{ki dokument sklu~en me|u SAD, R Albanija, R Hrvatska i R Makedonija, po inicijativa na pretsedatelot na RM Boris Trajkovski, pokrenata na Samitot na NATO/ EASP vo Praga (23. XI 2002), ne630

JAJ^ARKA (Amanita caesarea /Scop./ Pers.) – gaba {to starite Rimjani ja koristele za ishrana. Vo nekoi regioni vo Makedonija se koristi vo ishranata kaj mesnoto naselenie. ^esta e vo dabovite {umi. M. K. JAKA ^E[MA, TREMNIK (Negotino) – nekropola smestena vo jugoisto~nata periferija na seloto Tremnik na 7,5 km jugoisto~no od Negotino. Tuka se nao|ale rimski grobovi so konstrukcija na dve vodi od teguli i imbricesi – otkrieni na dlabo~ina od 1,5 m, pri gradewe na novata selska crkva posvetena na Sv. Duh i ograda (1950). Pri kopawe na sovremeni grobovi se otkrieni i srednovekovni, so tipi~en nakit od X-XIV v. (belegzii, prsteni, obetki, monista i dr.). LIT.: M. Mandi}, Prilog kon prou~uvaweto na nekropolite od sredniot vek i raniot turski period vo Makedonija, vo: Zbornik posveten na Bo{ko Babi}, Prilep, 1986, 147–150. El. M.

Todor Jakimov

JAKIMOV, Todor D. (Veles, 1926) – redoven profesor na Elektrotehni~kiot fakultet vo Skopje. Diplomiral na Elektrotehni~kiot otsek pri Tehni~kiot Fakultet vo Zagreb (1952) i se vrabotil vo fabrikata za elektri~ni proizvodi „Jug# vo Skopje. Vo 1953 g. preminal na rabota vo sostavot na novoformiranata grupa za izgradba na Rudnici i `elezarnica „Skopje#, kade {to ostanal do 1969 g. Vo 1961 g. bil izbran za docent na ETF vo Skopje. Vo 1966 g. bil izbran za vi{ predava~, 1971 za vonreden profesor, a vo 1976 g. za redoven profesor na Elektrotehni~kiot fakultet vo Skopje. Doktoriral na Elektrotehni~kiot fakultet vo Zagreb. Bil Dekan na ETF vo Skopje. Vo periodot od 1969 do 1973 g. bil anga`iran kako sovetnik vo Rudnici i `elezarnica „Skopje#, od 1973 g. bil tehni~ki sovetnik vo Industrijata za nikel, ~elik i an-

JAKUPICA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

timon „FENI# od Kavadarci, a od 1982 do 1992 g. bil tehni~ki sovetnik na Elektroindustrijata †EMO# - Ohrid. M. ^und.

J

HZ vo Skopje. Pokraj profesionalnite anga`mani, u~estvuval kako dobrovolec na Makedonskiot (Solunski) front i bil ~len na Prezidiumot na NS na SRM, a vo periodot 1948–1950 g. bil pretsedatel na PS na MLD. LIT.: „Godi{en zbornik na Medicinskiot fakultet#, t. IV, Skopje, 1968, 100-102. Sl. M. P.

^edo Jakimovski

Cvetanka Jakimovska

JAKIMOVSKA, Cvetanka (Pernik, Bugarija, 10. IX 1927 – Skopje, 14. IV 1990) – akterka vo Dramata na MNT (1945–1983), kade {to i se penzionirala. Igrala vo piesi na Mladinsko-detskiot teatar vo Skopje, na radioto, TV i vo film. Zna~aen del od svojata kariera mu posvetila na govoreweto poezija (†Bla`ena gora zelena#), gostuvaj}i vo SAD, Kanada, Avstralija. Ulogi: Gru{enska (†[uma#); Selska u~itelka, Antica vo istoimenite dela; Donka (†Begalka#); Poqa (†Bawa#); †Mnogu vreva za ni{to#; Nana (†Gabi#); Sestra Magdalena – Glorija (†Glorija#); Martirija (†Domot na Bernarda Alba#); Nina Mihailova Zare~na (†Galeb#); Stojna (†Goce#). R. St.

poet, novinar. Bil glaven urednik na vesnikot „Mlad borec#. Rabotel vo Republi~kiot sekretarijat za informacii. ^len e na DPM (od 1966). Visoko vrednuvan poet od makedonskata literaturna kritika i zastapuvan vo pove}e reprezentativni antologii na makedonskata lirika vo zemjata i vo stranstvo. BIBL.: Narcisa, Sk., 1966; La`no more, Sk., 1971; Haleevata kometa, Sk., 1985. LIT.: Dumitru M. Jon, ^edo Jakimovski, vo kn: Makedonska lirska falanga, Sk., 1991. P. Gil.

JAKIMOVSKI, Qubomir (Dobrevo, Probi{tip, 22. VI 1946) – novinar i publicist, doktor po politi~ki nauki. Od 1979 g. bil glaven i odgovoren urednik na Tretata programa na Radio Skopje, od 1982 g. direktor na Televizija Skopje, a potoa generalen direktor na Makedonskata radio-televizija (1985 –1989). Stanuva pretsedatel na Sovetot za radiodifuzija na RM (1997–2003). Profesor e na Pravniot fakultet i na Institutot za sociolo{ki i politi~ko-pravni istra`uvawa vo Skopje. J. F. JAKIMOVSKI, ^edo (Kratovo, 22. II 1940 – Skopje, 15. XII 1993) ‡

JAKUPI, Ahmet (Pe}, Kosovo, 17. III 1945) – re`iser. Diplomiral na Visokata pedago{ka {kola vo Pri{tina (1969) i na otsekot na Jana~kovata akademija vo Brno, ^e{ka (1977). Raboti vo Makedonskata radiotelevizija (1980 –1984), a od 1984 g. i vo Albanskata drama na Teatarot na narodnostite vo Skopje. Se zanimava i so re`ija na dokumentarni filmovi. Re`ii: †Gof#; †Skrotitelot na lu|eto so smaragdni o~i#; †Ku}na zmija#; †Lizgalka#; †Henrih IV#; †Opskuren teatar#; †Hamlet#; †Voobrazen bolen#; †Antigona#; †Zad zatvoreni vrati#; †Ku}a na krstopat#; †Kral Edip#; †Do`d na pla`a#. R. St.

Jakov od Kamena Reka: †^asoslov# (1566)

Qubomir Jakimovski

Ahmet Jakupi

JAKOV (Kamena Reka, den. Makedonska Kamenica, XVI v.) – prv makedonski pe~atar. Poteknuval od sve{teni~ko semejstvo. Vo obnovenata pe~atnica na Bo`idar Vukovi} otpe~atil ~asoslov na crkovnoslovenski jazik (1566), ukrasen so ilustracii, znamenca i viweti. Eden dobro za~uvan primerok ima i NUB „Kliment Ohridski# vo Skopje. LIT.: Haralampie Polenakovi}, Bele{ki za prviot Makedonec-pe~atar Jakov od Kamena Reka, „Nova Makedonija#, Skopje, 1, 2 i 3 maj 1957 (Izbrani dela, treto dopolneto izdanie, 6, Skopje, 2007, 14-16); Mihailo Georgievski, Makedonskata pe~atarska dejnost (1915-1913), Skopje, 1972, 30–31. S. Ml.

JAKOVLEVI], Milo{ Avrosiev (s. Gali~nik, 19. VII 1892 – Skopje, 26. VII 1963) – prv Makedonec spec. po pedijatrija, prof. na Med. f. vo Saraevo. Studiral na Med. f. vo Bordo (Francija), kade {to i doktoriral (1920). Po specijalizacijata vo Viena i vo London, go formiral i go rakovodel prviot DD vo Makedonija pri

JAKUPICA (MOKRA PLANINA) – visok planinski masiv {to se izdiga vo centralniot del na RM. Impozanten planinski masiv {to e sostaven od pove}e planinski delovi, me|usebno morfolo{ki, a i strukturno povrzani vo edna celina. Toa se: Karaxica, Gole{nica, Dautica, Salakova Planina, Kitka i dr. Se protega vo pravec sz–ji so najvisok vrv Solunska Glava (2.540 m). Drugite vrvovi se dosta visoki no se zaobleni. Jakupica e poznata i po narodniot toponim Mokra Planina. Pretstavuva tektonski nabrana struktura koja svojot definitiven izgled go dobila vo tercierot. Rasednuvaweto e izrazeno na zapadnata strana sprema kawonot na Treska i Pore~kiot basen i ju`nata strana (Ne`ilovski karpi), kade {to se javuvaat tektonski otseci visoki do 1.000 m. Geolo{kiot sostav e pretstaven so prekambriski kristalesti {krilci i gnajsevi vo padinata, a preku niv le`at mermeri, dolomiti i varovnici, {to ovozmo`i da se razvie intenzi631

J

JANAKIEVSKI

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

ska vojna vo Bugarskata armija. Po vojnata, kako vojvoda na VMRO izvr{uval komitski akcii i kriminalni dela vo Vardarskiot del na Makedonija. Bil blizok sorabotnik na T. Aleksandrov. Bil osuden na smrt od CK na VMRO na Ivan Mihajlov i ubien. LIT.: Petar [andanov, Spomeni. Predgovor i redakcija prof. d-r Zoran Todorovski, Skopje, 2002; istiot, VMRO 1924– 1934, Skopje, 1997. Z. Tod.

Planinata Jakupica

ven karsten proces. Poradi toa se razvieni site povr{inski i podzemni karstni oblici. Od povr{inskite se istaknuvaat pette karstni poliwa, me|u koi se izdvojuvaat: Solunskoto Pole, koe se nao|a na 1.990 m n.v. i [ilegarnik na 2.050 m n.v., koe e najvisokoto karstno pole na Balkanskiot Poluostrov. Od podzemnite karstni oblici se izdvojuva Solunskata Propast so dlabo~ina od 450 m, koja e najgolema vo RM. Vo vremeto na pleistocenot najvisokite delovi bile zagle~ereni, pri {to ostanale tragi vo reljefot vo vid na cirkovi, valovi i moreni. Vo eden od cirkovite se nao|aat Golemoto i Maloto Salakovo Ezero. Jakupica pretstavuva i hidrografski jazol. Na nea se izvori{nite ~elenki na rekite: Babuna, Topolka, Kadina Reka, Markova Reka, Belica (Bele{nica) i dr. Bogata e so endemi~na flora i fauna. LIT.: D. Manakovi}, Geomorfologija na pore~jeto na Babuna i Topolka so Titovvele{ka kotlina, Godi{en zbornik, kn. 12, Geografija i geologija, PMF, Skopje, 1960. T. And.

JANAKIEVSKI, Tome (Bitola, 20. VI 1938 – Bitola, 30. VII 2004) – arheolog. Diplomiral arheologija vo Zagreb. Od 1964 g. rabotel kako kustos vo anti~koto oddelenie na Zavodot i Muzej Bitola, a od 1968 do 1976 bil direktor na

Tome Janakievski

632

ovaa institucija. Magistriral (1975) i doktoriral (1997) vo Zagreb. Od 1999 g. rabotel kako nau~en sovetnik vo Institutot za staroslovenska kultura. Vr{el arheolo{ki istra`uvawa, konzervacija i rekonstrukcija na anti~kiot teatar vo Herakleja Linkestis i na pove}e lokaliteti vo Pelagonija (Kale Stre`evo, Suvodol, Bitola i dr.). BIBL.: Teatar, Posebni izdanija, 2, Bitola, 1987; Anti~kite teatri i spomenici so teatarska tematika vo Republika Makedonija, Bitola, 1998; Ubikacija na srednovekovna Bitola, Bitola, 2003. D. Z.

JANEV, Anton Lazov (Andon ]oseto) (s. Golozinci, Vele{ko, 25. XII 1854 – Gorna Xumaja/Blagoevgrad, 10. X 1953) – terzija, deec na TMORO/VMORO. Od 1896 g. bil borec vo ~etite na M. Popeto, J. Sandanski, H. ^ernopeev i dr., a potoa formiral svoja ~eta. U~estvuval vo plenuvaweto na strumi~kiot Nazlim-bej (1897) i na misionerkata E. Ston (1901), kako i vo Ilindenskoto vostanie (1903). Potoa bil vojvoda vo Gevgelisko, inspektor na ~etite, delegat na prviot (redoven) kongres na Serskiot revolucioneren okrug (1905) i dobrovolec vo Makedonsko-odrinskoto opol~enie (1912–1913), po {to `iveel vo Gorna Xumaja. IZV.: Spomeni na Jane Sandanski, Sava Mihajlov, Hristo Kuslev, Ivan Anastasov-Gr~eto, Skopje, 1951; Osvoboditelnoto dvi`enie v Makedoni® i Odrinsko. Spomeni i materi®li. S†obcava L. Mileti~, t. 2, Sofi®, 1983 (fototip. izd.); Spomeni na Andon Kwoseto, Ilindenskopreobra`enskoto vqstanie 1903, Sofix, 1968, 274-284. S. Ml.

JANEV – BRLO, Ivan (s. Gorni Balvan, [tipsko, 1877 – ]ustendil, Bugarija, 28. VIII 1925) – pripadnik na TMORO i na VMRO, {tipski vojvoda. Vo 1902 bil vo ~etata na E. ^u~kov, a od 1907 bil vojvoda vo [tipsko. U~estvuval vo Balkanskite i vo Prvata svet-

Ratko Janev

JANEV, Ratko (Sandanski, Bugarija, 30. V 1939) – fizi~ar, nau~en sovetnik (1981) vo Institutot za fizika vo Belgrad, ~len na MANU (1988). Diplomiral (1963) na Otsekot za tehni~ka fizika na ETF vo Belgrad. Magistriral (1965) i doktoriral (1968) na PMF vo Belgrad so temi povrzani so atomski sudiri {to pretstavuvaat negova pove}edeceniska preokupacija. Specijaliziral vo Sankt Peterburg. Rabotel vo Institutot za nuklearni nauki vo Vin~a i vo Institutot za fizika vo Belgrad, i potoa, re~isi, dve decenii vo Me|unarodnata agencija za atomska energija na sozdavawe podatoci za atomski sudiri vo plazma i nivna evaluacija, a vo vrska so istra`uvaweto na fuzijata. Objavil golem broj statii vo vrvni spisanija na spomenatite temi, za gasni laseri, sudiri so tvrdi povr{ini, karakterizacija na procesite vo tokamak i dr. Bil gostin-profesor vo pove}e univerziteti niz svetot. Lit.: Bilten na IX izborno sobranie, posebno izdanie, Referati i prilozi, juni 1988, str. 43-47. V. Ur.

JANEVA, Biljana Qup~ova (Belgrad, 2. VII 1950) – matemati~ar, red. prof. (2000) na PMF. Diplomirala (1973), izbrana za asistent (1974) na PMF, magistrirala (1981) na PMF vo Zagreb, a doktorirala (1989) na PMF vo Skopje so temata „Nekoi klasi poliadi~ni polugrupi i grupi#. Taa e avtor ili koavtor na pove}e nau~ni trudovi od oblasta na algebrata, u~esnik vo nau~ni proekti i nau~ni konferencii so svoi referati i rakovoditel na postdiplomski studii.

JANEVSKI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

J

i finansiski performansi vo zemjata i vo regionot. Pro{iruvaj}i go biznisot, gi prezema dvete najgolemi vinarii vo zemjata †Tikve{# vo Kavadarci (2003) i †Vinojug# vo Gevgelija (2004). Kako ~len ili rakovoditel u~estvuva vo pove}e nacionalni i me|unarodni profesionalni organi i tela i dobiva R. pove}e priznanija. Biljana Janeva

BIBL.: Voved vo teorijata na mno`estvata i matemati~kata logika, Skopje, 1996. LIT.: PMF 1946-2006, monografija, Skopje, 2006; BU br. 669/’96. N. C.

JANEVA, Dragoslava (Kumanovo, 3. X 1938) – kerami~arka. Zavr{ila U~ili{te za primeneta umetnost vo Skopje. Sozdava upotrebna i ukrasna keramika. Izlagala samostojno (Kumanovo, Skopje) i na kolektivni izlo`bi vo zemjata i vo stranstvo. Al. Cv.

Magdalena Janeva

JANEVA, Magdalena (Skopje, 12. XI 1934) – balerina. Baletskoto obrazovanie go steknuva vo Baletskoto u~ili{te vo Skopje, vo klasata na \. Makedonski i N. Kirsanova. ^len e na Baletot vo MNT (1949–1956); prvenka na Baletot na Narodnoto pozori{te vo Belgrad (1956-1973). J. se istaknuva so ~ista klasi~na baletska tehnika i muzikalnost. Ima odigrano pove}e glavni ulogi i solo-numeri. ULOGI: Svanilda (L. Delib, Kopelija), Aurora i Sina ptica (P. I. ^ajkovski, Zaspanata ubavica), Jela (F. Lotka, \avol na selo) i dr. Em. X.

JANEVSKI, @ivko (Gradsko, 1. VIII 1940 – Skopje, 15. III 2000) – najistaknat makedonski novinski fotoreporter. Majstor na fotografija na Jugoslavija (1974), vo narednata godina vo Bern, go dobil najvisokoto me|unarodno priznanie za umetni~ka fotografija EFIAP. So fotografija po~nal kako ~len na belgradskite foto-klubovi „Elektroma{inac# i „Beograd# (1957 /1968), a profesionalno po vra-

@ivko Janevski

}aweto vo Skopje (1968). Celiot svoj raboten vek go minal vo NIP „Nova Makedonija# kako sorabotnik/ urednik na fotografija na „Nova Makedonija#, „Ve~er#, „@urnal#, „Ekran#, „Po~inka#, „Puls#. Imal sedum samostojni izlo`bi, izlagal u{te na dvaesetina grupni izlo`bi vo najzna~ajni foto-saloni vo svetot. Osvoil 84 nagradi. Od 2001 g. e vostanovena godi{na „Gran pri nagrada @ivko Janevski# za najuspe{ni fotoreporterski ostvaruvawa. B. P. \. JANEVSKI, Jordan (Skopje, 29. I 1933 – Skopje, 15. IX 1999) – tonsnimatel i tonski monta`er. Se vrabotuva (1950) vo †Vardar film#, kade {to niz rabotata vo filmovite stru~no se osposobuva za profesijata tonski snimatel. Vo †Vardar film# ostanuva sè do svoeto penzionirawe (1991). Za makedonskata filmska produkcija ima realizirano pove}e od 130 kusometra`ni i animirani, kako i 11 igrani filma kako samostoen ton-snimatel i monta`er. V. Masl.

Svetozar Janevski

JANEVSKI, Svetozar (Veles, 19. VII 1947) – tehnolog, biznismenmenaxer. Po zavr{uvaweto na Tehnolo{kiot fakultet vo Skopje (1976), se vrabotuva vo Pivarnicata – Skopje (1976) i kako direktor na Sektorot za istra`uvawe i razvoj, tehni~ki direktor i generalen direktor na firmata ja pro{iruva investicionata aktivnost, go standardizira proizvodstvoto, go podignuva kvalitetot na proizvodite i postignuva najdobri ekonomski

Slavko Janevski

JANEVSKI, Slavko (Skopje, 11. I 1920 – Skopje, 30. I 2000) – poet, raska`uva~, romansier, eseist, scenarist, slikar. Mo{ne rano po~nal da se zanimava so literatura i slikarstvo. U~esnik e vo NOB. Kako pripadnik na III makedonska udarna brigada gi pi{uva stihovite Krvava niza, objaveni vedna{ po Osloboduvaweto. Od januari 1945 g. ja ureduva prvata periodi~na publikacija za deca na makedonski jazik „Pioner#. Bil glaven urednik na spisanijata za literatura i umetnost „Nov den# i „Sovremenost#, na literaturnata revija „Horizont# i na humoristi~no-satiri~niot vesnik „Osten#. Golem del od svojot `ivot go pominal kako urednik vo izdava~kite ku}i „Ko~o Racin#, „Makedonska kniga# i „Na{a kniga#. Bil eden od osnova~ite na Dru{tvoto na pisatelite na Makedonija (1947) i negov pretsedatel; pretsedatel na Sovetot na Stru{kite ve~eri na poezijata i na Racinovite sredbi, kako i eden od osnova~ite na MANU (18. VIII 1967). Negovite dela se preveduvani na site ju`noslovenski i na mnogu drugi jazici vo svetot. Zastapuvan e vo makedonski, evropski i vo svetski antologii. Avtor e na prviot roman i na prvata povest vo makedonskata literatura i na eden od najobemnite opusi vo makedonskata kni`evnost. Vo poezijata najzna~ajno mu e deloto Evangelie po Itar Pejo; vo detskata kni`evnost trilogijata Pupi Paf (Pupi Paf vo [um{ul-grad, Pupi Paf gleda od vselenata i Pupi Paf gospodar na soni{tata); vo prozata romansierskiot opus Kukulino, vo koj (vo 10 toma) go sledi istoriskoto hodo~astie na Ke633

J

JANI]IEVI]

rubinovoto pleme niz celi 14 stoletija, prika`ano vo haos od poroci i o~aj, vo obezglavenost i raspar~enost, so me|i na nedorazbirawa i me|usebna sprotistavenost. Vo negovoto tvore{tvo proniknuvaat istorijata i mitot, realnosta i fantastikata. Avtor e na dve filmski scenarija i na likovni izlo`bi. Dobitnik e i na visoki nacionalni jugoslovenski i drugi nagradi i priznanija od oblasta na literaturata i filmot. DELA: Krvava niza (poezija, 1945); Pruga na mladosta (so Aco [opov, poezija, 1946); Pioneri, pionerki, buba~ki i {umski yverki (poezija za deca, 1946); Raspeani bukvi (poezija za deca, 1946); Milioni xinoi (poema za deca, 1948); Pesni (1948); Ulica (povest, 1950); Egejska barutna bajka (poezija, 1950); Lirika (1951); Selo zad sedumte jaseni (roman, 1952); [e}erna prikazna (skazna za deca, 1952); Klovnovi i lu|e (raskazi, 1954); Dve Marii (roman, 1956); Leb i kamen (poezija, 1957); Mese~ar (roman, 1958); Senkata na Karamba Baramba (poezija za deca, 1959); Marsovci i gluvci (poezija za deca, 1959); Gor~livi legendi (patopisna proza, 1962); I bol i bes (roman, 1964); Stebla (nova verzija na Selo zad sedumte jaseni, roman, 1965); Evangelie po Itar Pejo (poezija, 1966); Crni i `olti (poezija za deca, 1968); Kainavelija (poezija, 1968); Tvrdoglavi (roman, 1969); Omarnini (raskazi, 1972); Kov~eg (raskazi, 1976); Okovano jabolko (poezija, 1979); Astropeus (poezija, 1980); Zmejovi za igra (poezija, 1983); Legionite na Sveti Adofonis, Ku~e{ko raspetie i ^ekaj}i ~uma (trilogija pod naslov: Mirakuli na grozomorata 1984); Devet Kerubinovi vekovi (roman, 1986); Pesji {umi (poezija, 1988); ^udotvorci (roman, 1988); Rulet so sedum brojki (roman, 1989); Pupi Paf (proza vo stihovi za deca, 1992); Zad tajnata vrata (raskazi, 1993); Paletata na prokletstvoto (poezija, 1995); Kontinent Kukulino (proza, 1996); Pupi Paf vo [um{ul-grad (kniga za deca, 1996); Pupi Paf gleda od vselenata (1996); Pupi Paf gospodar na soni{tata (1996); Dodeka spieja krtovite (poezija, 1998). Posthumno objaveni: Deponija (roman, 2000), I petto godi{no vreme (raskazi, 2001), Izmislena tvrdina (poezija, 2002), kako i Galerija univerzum I (kniga na esei, ogledi, polemiki). LIT.: Miodrag Drugovac, Kniga za Janevski (1971); Georgi Stardelov, Experimentum Macedonicum (1983) i Kerubinovoto pleme (1995); Zlatko Kramari}, Romanite na Slavko Janevski (1987); Radomir Ivanovi}, Poetika Slavka Janevskog, I-II (1989). G. St.

JANI]IEVI], Liljana (Skopje, 28. IX 1938) – fizi~ar, red. prof. (1981) na PMF. Diplomirala (1961) na PMF, magistrirala (1965) vo Blumington (Indijana) i doktorirala (1973) na PMF vo Skopje so teorija za difrakcijata na svetlinata od linearna zonska mre`i~ka. Objavila pove}e od 100 statii, zna~itelen del od niv vo stranstvo, vo vrska so pojavite na difrakcijata, interferencijata i polarizacijata na svetlinata, strukturata na laserskiot snop i svojstvata na oddelni vidovi hologrami. Predavala pove}e pred634

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

nite duhovni lica. Oti{ol vo Rusija i do krajot na `ivotot bil suzdaqski i jurjevski mitropolit. LIT.: Dimitrije Ruvarac, O eparhiji Pe~ujsko-moha~ko-sigetskoj od 1695‡1737, Sremski Karlovci, 1922. M. Zdr.

Liljana Jani}ievi}

meti, glavno teoriski, teoriska elektrodinamika so specijalna teorija na relativnosta i kvantnata optika. Bila prodekan na Fakultetot za fizika (1983–85). LIT.: Prirodno-matemati~ki fakultet – Skopje 1946–1996, Skopje, 1996, str. 159; 60 godini Prirodno-matemati~ki fakultet – Skopje, Skopje, 2006, str. 168–169. V. Ur.

JANKOVI], Qubica i Danica (Qubica – Aleksinac, Srbija, 14. IV 1894 – Belgrad, 3. V 1974; Danica – Le{nica, Srbija, 7. V 1898 – Belgrad, 18. IV 1960) – etnomuzikolozi i etnokoreolozi. Zaedni~kata sobira~ka rabota na poleto na folklorot ja zapo~nale vo 1913 g. Prvi vo toga{nata dr`ava se zanimavale so sobirawe i so prou~uvawe na narodnite ora. Sozdale sopstven sistem za bele`ewe {to go primenile vo izdavaweto na zbirkata †Narodni igri# (vo 9 toma). Vo del od niv (1 i 4) se sobrani, prou~eni i opi{ani golem broj ora od pove}e etnografski podra~ja na Makedonija, {to se osnova za podocne{nite prou~uvawa na makedonskite etnokoreolozi. M. Kol. JANKOVI], Nikola (Ohrid, krajot na XVIII ‡ Srbija, vtorata pol. na XIX) – ikonopisec. Sorabotuval so Mihajlo Konstantinovi} od Bitola na `ivopisot vo manastirot Trono{a (1834) i na ikonostasot vo manastirot ^oke{ina. Rabotel vo manastirot „Sretenie# vo Kablar so slikarot @ivko Pavlovi} (1844). Samostojno slikal vo manastirot ^ibutkovica (1848), vo manastirot Arilje (1849), Vrani} (1850), Bogati} (1854‡1856) i na drugi mesta. LIT.: B. VujoviÊ, Umetnost obnovqene Srbije 1791‡1848, Beograd, 1986, 258‡259. J. ^.-F.

JANKOVI^, Jefrem (Jeftimije) – Tetoec (Tetovo, 60-tite g. na XVII v. – Rusija, 1718) – mitropolit. Vo 1690 g. so begalskoto naselenie predvodeno od patrijarhot Arsenie III Crnoevi} emigriral na avstriska teritorija. Od 1695 do 1703 g. episkopuval vo Moha~ko-sigetsko-pe~ujskata eparhija. Bil protiv prifa}aweto na unijatstvoto i do{ol vo sudir so mes-

Blagoj Jankov -Mu~eto

JANKOV-MU^ETO, Blagoj Georgiev (Gonev) (Strumica, 3. VI 1911 – Strumica, 14. VII 1944) – {iva~ki rabotnik, komunisti~ki deec, naroden heroj. Zavr{il dva klasa gimnazija, a potoa vo Belgrad go izu~il {iva~kiot zanaet (1928) i bil osobeno aktiven vo tamo{noto sindikalno i komunisti~ko dvi`ewe. Go rakovodel {trajkot na strumi~kite {iva~ki rabotnici (12–15. X 1936), po {to povtorno oti{ol vo Belgrad, kade {to bil primen za ~len na KPJ (kon krajot na 1936) i bil ~len na Reonski komitet na KPJ. Po vra}aweto bil ~len na MK na KPJ vo Strumica i ~len na privremeniot PK na KP vo Makedonija (od septemvri 1940). Kako instruktor na PK so sedi{te vo [tip (oktomvri 1940 – avgust 1943), bil eden od organizatorite na NOAVM vo Strumica, Skopje, [tip, Berovo, Peh~evo, Valandovo i vo Radovi{. Kako sekretar na ^etvrtiot okru`en komitet na KPM vo [tip (mart 1943–1944), pri edna partiska provala vo [tip (17. VIII 1943) bil ranet, a vo druga provala vo Strumica zaginal vo borba so bugarskata policija. Proglasen e za naroden heroj na Jugoslavija (11. X 1951). LIT.: Vidoe Podgorec, Jankov Gone Blagoj-Mu~eto (1911-1944), Narodni heroi od Makedonija, Skopje, 1973, 132-137; Jankov Gone Blagoj-Mu~eto (1911-1944), †Mlad borec#, XXXIII, 14-15, Skopje, 30. IV 1975, 17; S(toj~e) Balkanski, Ubien na pragot na slobodata. 34 godini od smrtta na narodniot heroj Blagoj Jankov-Mu~eto, †Ve~er#, XVI, 4680, Skopje, 14. VII 1978, 11; \. Pojrazovski, Prekalen borec i revolucioner. ^etirieset godini od smrtta na Blagoj Jankov Mu~eto, †Nova Makedonija#, XL, 13463, Skopje, 15. VI 1984, 3; Blagoj Jankov-Mu~eto, `ivot i delo (19101944). Prilozi od nau~niot sobir odr`an na 28 i 29 noemvri 1996 godina vo Strumica, Skopje, 1997. S. Ml.

JANKOVSKI, Dragan Ustijanov (s. Vev~ani, Stru{ko, 4. X 1940) – pedagog, univerzitetski profe-

JASEN

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

sor. Zavr{il u~itelska {kola (1960), Filozofski fakultet vo Skopje (1964), magistriral na Fakultetot za politi~ki nauki vo Belgrad (1976), doktoriral na Filozofskiot fakultet vo Skopje (1982). Rabotel kako u~itel i gimnaziski profesor. Bil direktor na Centarot za sredno obrazovanie „Niko Nestor# vo Struga (1980–1990) i na Zavodot za unapreduvawe na predu~ili{noto i osnovnoto obrazovanie vo Ohrid (1990–1995). Za redoven profesor na Pedago{kiot fakultet vo Bitola, po predmetite Pedagogija i Organizacija na obrazovanieto, e izbran vo 1995 g. Avtor e na pogolem broj nau~ni i stru~ni trudovi. BIBL.: Finansiraweto, odgovornosta i moralot na obrazovanieto, 1984; Tranzicija, menaxment, obrazovanie, 1998; Li~nosta e vo zborot, 2001; Organizacija na obrazovanieto, 2002; Mikropedagogija, 2006. K. Kamb.

JAN^EVSKA-NIKOLOVSKA, Miroslava Dimitrova (Kumanovo, 31. VIII 1928) – redoven profesor (1979) na PMF (Institut za hemija). Doktorirala (1953) na PMF vo Skopje. Bila eden od prvite asistenti na Katedrata za hemija. Za redoven profesor e izbrana vo 1979 g. Na dodiplomskite i postdiplomskite studii po hemija odr`uvala nastava po nekolku predmeti od oblasta na organskata hemija, a od ovaa oblast £ se i nau~nite trudovi (vkupno 80) i soop{tenijata na nau~ni sobiri ({eesetina). Rakovodela {est nau~noistra`uva~ki proekti. LIT.: Prirodno-matemati~ki fakultet – Skopje, 1946–1996, Skopje, 1996, 214; 60 godini Prirodno-matemati~ki fakultet – Skopje, Skopje, 2006, 236. B. [.

J

we na mineralni i rastitelni masla, boi, opium i drugo. Vo 1947 g. stanal rakovoditel na Oddelenieto za ekstrakcija i ispituvawe na finalnite proizvodi vo Fabrikata za alkaloidi vo Skopje i honoraren predava~ na Filozofskiot fakultet, a od 1948 e redoven nastavnik. Izveduval nastava predimno po organska hemija, no i po biohemija i stereohemija. Im predaval glavno na studentite po hemija, no i na onie na Tehni~kiot fakultet i Vi{ata pedago{ka {kola vo Skopje. Ja organiziral i prakti~nata nastava po organska hemija na Filozofskiot, Prirodno-matemati~kiot i Tehni~kiot fakultet vo Skopje. Pove}epati bil na studiski prestoi (na univerzitetite vo Zagreb, Minhen, Hajdelberg i vo Berlin). Bil eden od planerite na zgradata na Institutot za hemija. Bil ~len na upravata na Dru{tvoto na hemi~arite i tehnolozite na SRM, a i negov pretsedatel. Objavuval vo doma{ni i stranski spisanija. LIT.: Prirodno-matemati~ki fakultet – Skopje, 1946–1996, Skopje, 1996, 213; 60 godini Prirodno-matemati~ki fakultet – Skopje, Skopje, 2006, 236. B. [.

\or|i Jan~evski

Jan Huwadi

JANKULA VOJVODA (Ban) – junakot vo epskata narodna poezija e istoriskata li~nost Jan Huwadi (Erdelje, 1387 – Zemun, 1456). Se istaknal vo borbite protiv Turcite, po {to narodot go zapomnil i go opeal, iako pesnite za nego sodr`at mnogu malku istoriski fakti. Za svoite zaslugi vo borbite (1438–1439) stanuva severinski ban, a se proslavuva i vo borbite so Turcite vo Ungarija, vo Srbija i vo Bugarija (1441–1443). Stanuva erdeqski vojvoda (1442), a podocna e izbran i za upravnik na Kralstvoto Ungarija za da vladee vo imeto na kralot Ladislav Postum. LIT.: Juna~ki narodni pesni, Izbor i redakcija na d-r Kiril Penu{liski, Skopje, 1968; Haralampie Polenakovi}, Za makedonskata narodna kni`evnost, vo kn.: Studii od makedonskiot folklor, II, Skopje, 1988, 66‡67. B. R.-J.

JANKULOVSKA, Evdokija \or|ieva (Kru{evo, 28. I 1954) – spec. po stomatolo{ka protetika, redoven prof. na St. f. Magistrirala vo 1990 g., doktorirala vo 1991. Publikuvala 50 statii i avtor e na u~ebnicite Anatomija i morfologija na vilicite i zabite i Totalna proteza – pretklinika. E. M.

JAN^EVSKI, \or|i (Skopje, 27. IX 1950) – ekonomist, bankar. Go zavr{il Ekonomskiot fakultet vo Skopje (1969–1973), a se usovr{uval prvin preku AIESEC vo Danska (Esbjerg, 1972), potoa vo Velika Britanija (Edinburg, 1873); bil na studiski prestoj vo SAD za usovr{uvawe na menaxmentot (Wujork, 1992), na seminar vo Drezdner banka vo Germanija (1994) i studiski prestoj vo organizacija na Association for Overseas Technical Scholarship (Programa za finansiite i bankarstvoto vo Centralna i Isto~na Evropa) vo Japonija (Osaka, 1997). Raboti vo finansiskata i bankarskata oblast: vo Republi~kiot zavod za ceni (od 1974), vo Osnovnata zemjodelska banka-Skopje (od 1978), eden od osnova~ite na Tutunska banka AD - Skopje i nejzin zamenik direktor (od 1985), prv generalen direktor na NLB Tutunska banka AD - Skopje (od 1. I 1998) i pretsedatel na Upravniot odbor na NLB Tutunska banka AD (od 3. VII 2008). R. JAN^ULEV, Josif Danailov (Bitola, 7. X 1902 – Skopje, 8. X 1985) – redoven profesor (1965) po organska hemija. Diplomiral (1930) i doktoriral (pod rakovodstvo na Walter Huckel) vo Germanija. Po doktoriraweto, se vratil vo Skopje i uredil privatna laboratorija za ispituva-

JAPANXAK ‡ gorna obleka {to se nosela zime, namesto guwa. Bil izrabotuvan od kla{na, so ednostaven kroj. Dol`inata mu bila do kolenata, a rakavite kratki do laktite. Imal i golema jaka, koja po potreba se koristela kako }ulavka. Bil bez ukrasi i gajtani. Naj~esto se nosel nagrnat, prika~en odnapred na gradite. J. R. - P. JARAMKABA ZURLA ‡ zurla od sredna golemina. Naj~esto se upotrebuva za izveduvawe na glavnata vode~ka melodija, osven koga vode~kata melodija ja izveduva najmalata zurla xura. Toga{ zurlata jaramkaba ima bordunira~ka uloga i ja sviri le`e~kata melodiska linija. LIT.: D-r Aleksandar Linin, Narodnite muzi~ki instrumenti vo Makedonija, Skopje, 1986, 106. \. M. \.

Dimitar Jaranov

JARANOV, Dimitar (Solun, 18. X 1909 – 14. VIII 1962) – geograf. Os635

J

†JASEN#

novno i sredno obrazovanie zavr{il vo Sofija. Geografija diplomiral na Istorisko-filolo{kiot fakultet na Sofiskiot univerzitet (1933). Istata g. zaminal na Humboltoviot univerzitet vo Berlin, kade {to odbranil doktorska disertacija na tema „Jurotipniot reljef na Alpite, Centralna Evropa i Stara Planina#, potoa zaminal da specijalizira fizi~ka geografija i geomorfologija na Sorbona vo Pariz. Vo 1936 g. bil izbran za docent po fizi~ka geografija na Sofiskiot univerzitet. Vo Vtorata svetska vojna bil ata{e za kultura vo Bugarskata ambasada vo Berlin. Po vojnata bil otstranet od fakultetot i mu bilo zabraneto da objavuva trudovi vo Bugarskoto geografsko dru{tvo. Vo 1947 g., na pokana od makedonskata Vlada vo Skopje, bil nazna~en za rakovoditel na Slu`bata za hidroenergetski prou~uvawa na Makedonija. Vo vremeto na Informbiroto se vra}a vo Bugarija, kade {to raboti kako glaven geolog vo izgradbata na golemite brani. Objavil 72 nau~ni i stru~ni trudovi, glavno od oblasta na geologijata, regionalnata geografija i kartografijata. BIBL.: (Jaranov:) Karta na Makedoni® v geografskite £ granici, Makedonski nau~en institut, Sofi®, 1933; Mineralnite bogatstva vÍ Makedoni®, †Makedonski pregled#, kn. I, Sofi®, 1942; Sur la géologie de la Macédoine Occidentale, Trudovi na Geolo{kiot zavod na NRM, br. 1, Skopje, 1947; Grebenite na Crni Drim – Vtoro kratko soop{tenie za geologijata na Albanskojugoslovenskite Dinaridi, Trudovi na Geolo{kiot zavod na NRM, br. 2, Skopje, 1951. Al. St.

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

nalni ili vo strani~ni socvetija. Plodovite se izdol`eni, krilesti orev~iwa. Kaj nas se avtohtoni slednite vidovi: a) jasen (gorski jasen, bel jasen) (Fr. Excelsior L.) – golemo drvo so evropski areal. Slo`enite listovi se sostaveni so 9–17 elipsovidni liv~iwa. Plodot e plosnato, krilesto orev~e. Vo RM e zastapen edine~no, pokraj planinskite reki vo daboviot i vo bukoviot region; b) polski jasen (Fr. angustifolia Vahl.) – golemo drvo so areal vo Ju`na Evropa, Zapadna Azija i vo Severna Afrika. Slo`enite listovi se so 7–17 tesni liv~iwa. Plodot e plosnato, krilesto orev~e. Kaj nas e retko zastapen pokraj rekite vo submediteranot. Registriran e i negoviot vlaknav podvid ssp. pallisae Fuk.; v) crn jasen (Fr. ornus L.) – malo drvo, rasprostraneto niz Ju`na Evropa, Mala Azija i niz Severna Afrika. Slo`enite listovi imaat 5–9 ko`esti, ovalni liv~iwa. Cvetovite se hermafroditni, beli, mirizlivi, sobrani vo ispraveni, terminalni, metlesti socvetija. Plodot e ovalno, krilesto orev~e. Kaj nas e masovno prisuten vo daboviot i vo regioAl. And. not na beliot gaber.

Jasika

JASIKA (TREPETLIKA) (Populus tremula L., fam. Salicaceae) – golemo listokapno drvo so pravo steblo, so mazna, svetlozelena kora. Arealot £ se protega niz cela Evropa, Severna Azija i vo Severozapadna Afrika. Listovite se trkalezni, so branoviden rab, vrz dolga, spleskana dr{ka. Dvodomen vid e, so cvetovi sobrani vo dolgi resi. Cveta pred prolistu-

[umskiot rezervat †Jasen#

Gorski (bel) jasen

JASEN (Fraxinus L., fam. Oleaceae) – kon ovoj rod pripa|aat okolu 80 vida od umerenite podra~ja na Severnata hemisfera. Drvja, retko grmu{ki, so neparno peresti listovi, sprotivno postaveni. Ednodomni ili dvodomni, so cvetovi sobrani vo metlesti, termi636

„JASEN#, ZA[TITEN PRIRODEN REZERVAT – proglasen vo 1958 g. na Karaxica, a vo 1960 g. e pro{iren na Suva Gora. Opfaten e celiot kawon na rekata Treska. Rezervatot zafa}a povr{ina od 24.000 ha. Najvisoka to~ka e vrvot Karaxica (2.473 m). Geolo{kata podloga e dolomit so tenki sloevi od liskun. Na terenot e ve{ta~koto ezero Kozjak i povremeno te~e rekata ponornica O~a i nema drugi vodi. Od florata se za{titeni Viola koshaninii, Thymus oehmianus, Dianthus kapinensis i dr. Od `ivotnite ima diva koza, me~ka, ris i dr., a od pticite – le{tarka (Tetrastes bonasia), gologlav mr{ojad (Gyps fulvus), buv (Bubo bubo) i dr. R. R.

vaweto, a plodovite zreat rano so listaweto. Semeto e mnogu sitno, snabdeno so dolgi, beli vlaknenca. Svetloqubiv, brzoraste~ki i kusove~en vid e, so meko i trajno drvo. Vo na{ata zemja jasikata e planinski vid najmnogu zastapen Al. And. vo bukoviot region. JASTREBI (Buteo, Pernis, Accipiter) – rodovi na sredno golemi grablivi ptici od familijata orli, eji, luwi i jastrebi (Accipitridae), od koi vo Makedonija se registrirani 7 vidovi: obi~en gluv~ar (Buteo buteo), lisest gluv~ar (Buteo rufinus), severen gluv~ar (Buteo lagopus), jastreb osojad (Pernis apivorus), jastreb koko{kar (Accipiter gentilis), jastreb vrap~ar

JA^MEN

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

(Accipiter nisus) i kratkoprst jastreb (Accipiter brevipes). LIT.: Birds in Europe: population estimates, trends and conservation status, „BirdLife International Conservation Series#, 12, Cambridge, 2004; C. Jastreb gluv~ar Harrison, An Atlas of the Birds of the Western Palaearctic, Glasgow, 1982. Sv. P. – V. Sid.

BIBL.: I. S. œstrebovÍ, ObÎ~ai i p‹sni tureckihÍ serbovÍ (vÍ Prizr‹n‹, Ipek‹, Morav‹ i Dibr‹, SPb., 1886 (i 1889). LIT.: Vladimir Bovan, Jastrebov u Prizrenu (Kulturno-prosvetne prilike u Prizrenu i rad ruskog kopnzula I. S. Jastrebova u drugoj polovini devetnaestog veka), Pri{tina, 1983; Bla`e Ristovski, Vasil Ikonomov (1848-1934). Prilog kon prou~uvawata na makedonskiot kulturno-nacionalen razvitok, Skopje, 1985. B. R.-J i M. Kit.

J

jekt, spomenik na kulturata. Izgradena e pod ktitorstvo na Jahjapa{a, vezir i zet na sultanot Bajazit II (1481–1512). Nastradala pri spaluvaweto na Skopje (1689) i vo zemjotresot od 1963 g., po {to bila sanirana. Centralniot prostor e kvadratna osnova, koja porano bila pokriena so kupola, a tremot pokrien so zasvodeno korito se potpira na {est mermerni stolba. Vo dvorot postoi turbe vo ruinirana sostojba, bez da se znae komu mu pripa|a. LIT.: Lidija Kumbaraxi-Bogoevi}, Osmanliski spomenici vo Skopje, Skopje, 1998; Portalot na Jahja-pa{inata xamija vo Skopje, Zbornik VI-VII, Arheolo{ki muzej na Makedonija, Skopje, 1975; Ayverdi Ekrem Hakki, Avrupa’da Osmanl› Mimar› Eserleri. Yugoslavya, lll cild, 3. kitab, šstanbul, 1981. Dr. \.

Jahja ]emal Bejatli Ivan Jastrebov

JASTREBOV, Ivan Stepanovi~ (Gromu{ka, Tombovska gubernija, 27. I/8. II 1839– Solun, 8/20. I 1894) – ruski istori~ar, etnograf i diplomat. Se {koluval vo Astrahanskata bogoslovija i vo Kazanskata duhovna akademija. Diplomatskata kariera ja zapo~nal vo 1864 g. koga stapil na slu`ba vo Ministerstvoto za nadvore{ni raboti. Rabotel vo ruskoto diplomatsko pretstavni{tvo vo Carigrad, potoa vo ruskiot konzulat vo Skadar, bil ruski vicekonzul vo Prizren i Janina. Bil ruski generalen konzul vo Solun (1886–1894). So sobirawe etnografski i kulturno-istoriski materijali zapo~nal po odeweto vo Skadar kako slu`benik vo Ruskiot konzulat, a ovaa dejnost ja prodol`il i kako ruski vicekonzul vo Prizren. Objavuva golem broj prilozi vo †Glasnik# na Srpskoto u~eno dru{tvo, povrzani so istorijata na srpskata crkva, a dava i podatoci za naselenieto, za razni legendi i predanija. Etnografski materijal ima i vo „Stara Srbija i Albanija# (objavena posthumno). Negovo najzna~ajno delo so srbofilska orientacija e zbornikot Oby=ai i p‹sni tureckihq Serbovq (vq Prizr‹n‹, Ipek‹, Morav‹ i Dibr‹), vo koja folklorniot materijal od Debarsko e zapi{an od V. Ikonomov (podocna objaven vo zbirkata od 1893 g.). Objaveniot materijal od Makedonija predizvikuva dolga i ostra srpsko-bugarska diskusija vo periodi~nite izdanija vo Rusija i na Balkanot za istoriskoto minato, etno-kulturniot i jazi~niot karakter na naselenieto vo Makedonija.

JAHJA, ]emal Bejatli (Skopje, 1884 – Istanbul, 1958) – turski poet, politi~ar i diplomat. Se {koluval vo Skopje, vo Istanbul i vo Pariz, bil profesor na pove}e fakulteti vo Istanbul. Kako diplomat bil pratenik vo Madrid i vo Var{ava, ambasador vo Pakistan i pretstavnik na Turcija vo UNESKO. Se smeta za eden od najgolemite turski poeti na XX v. Objavil mnogu dela od oblasta na poezijata i prozata vo koi pi{uva i za svojot roden grad Skopje.

JA^EV, Risto (s. Dolno Rodevo, Vodensko, 15. V 1842) – akter, poet, raska`uva~, romansier, dramski avtor, novinar, teatarski recenzent, urednik i preveduva~. Diplomiral na Filolo{kiot fakultet vo Skopje. Izvesno vreme bil akter, a potoa novinar, teatarski recenzent i urednik. ^len e na DPM (od 1967). Najgolem period od rabotniot vek go mina vo Makedonskoto radio. Dobitnik e na pove}e nagradi.

LIT.: Türk edebiyat tarihi XX, šstanbul, 2001. Dr. \.

JAHJA-pa{a (prv. polov. na XV – po~et. na XVI v.) – osmanliski vojskovodec. Bil begler-beg na Rumelija i vezir, ~len na sultanskiot Sovet. Vo Skopje izgradil xamija {to s# u{te postoi. LIT.: Gli{a Elezovi}, Jahja pa{a, †Jugoslovenski istoriski ~asopis#, III, 1–4; Ljubljana–Zagreb–Beograd, 1937. Dr. \.

JAHJA-PA[INA XAMIJA (Skopje, 1503/1504) – verski ob-

Jahja-pa{ina xamija vo Skopje

Risto Ja~ev

BIBL.: poezija: Kaval i magija, Skopje, 1967; Smrtta na angelot, Skopje, 1968; Maslinovi gori, Skopje, 1968 (izbor); Podzemni senki, Skopje, 1973; Dimna gora, Skopje, 1974; Bolna gradina, Skopje, 1976; Seknati izvori, Skopje, 1979; Gornica, Skopje, 1984; Sopatnikot na seni{tata, Skopje, 1988; Eho na kve~erinata, Skopje 1989; Angel nad Hristoviot grob, Skopje, 1991 (izbor); Kamena pernica, Skopje, 1992; Smrtni pesni, Skopje, 1994; Velestovski no}i, Skopje, 1996; Vakafska zemja, Skopje, 1998 (poema); Primka, Skopje, 1998 (izbor); @edna no}, Skopje, 2000; Beliot svetec, Skopje, 2002; Zato~enik na mrakot, Skopje, 2002 (dvojazi~no izdanie na makedonski i srpski jazik) i Studen mrak, Skopje, 2005; proza: Ve~erni vetrovi, Skopje, 1972; Kukla, Skopje, 1992; Jakov, Skopje, 1993; Patot na angelite, Skopje, 1996 (trilogija) i Aleksej, Skopje, 2001; dramski tekstovi: Na sever od rajot, Skopje, 1984 i Moite soni{ta, Skopje, 2000 (tri drami: Ku~iwata se `edni; Jebote Tito i Velegra|ani). S. Ml.

JA^MEN (Hordeum sativum (vulgare) Jessen) – poznat odamna, najstar 637

J

JA[AR

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

ena {kola, nastavnik na VVA na JNA i dr. Rano mu prestanala aktivnata slu`ba vo JNA (1959), bil penzioniran. IZV.: Bilten na V[ na NOV i POJ, IV, 46–47, noemvri-dekemvri 1944; Izvori za Osloboditelnata vojna i Revolucija vo Makedonija 1941–1945, tom I, kniga treta, Skopje, noemvri 1970, 388 i 406. S. Ml.

Ja~men

vid `itna kultura. Vo Evropa bil odgleduvan pred 6.000–7.000 godini. Ima raznovidna primena. Vo severnite zemji i na povisokite mesta se koristi kako lebno `ito (leb so poseben kvalitet). Vo ju`nite reoni i niskite predeli prete`no se koristi za dobito~na ishrana – kako zrno ili kabesta hrana (~ist ili me{an so me{unkasti vidovi). Nao|a primena i vo industrijata, prete`no za proizvodstvo na kvalitetno pivo (dvoredniot ja~men) i vo golem broj drugi proizvodi. Vo RM se odgleduva na okolu 52.000 ha, so prose~en prinos od 2.400 kg/ha zrno. Ako se odgleduva za kabesta masa, vo smesa, so uspeh se dobivaat 35-40 i pove}e t/ha zelena masa. P. Iv.

Mustafa Ja{ar

JA[AR, Mustafa (Skopje, 19. VIII 1946) – akter. Diplomiral na Filolo{kiot fakultet vo Skopje (turkologija). Od 1971 g. e ~len na Turskata drama na Teatarot na narodnostite od Skopje. ULOGI: Hasan (Dervi{ot i smrtta); Malik (Ugursuz); Gonzalo (Bura); Utnapi{tam (Gilgame{); Petar (Prokleta avlija); Magbet vo istoimenoto delo; Klaudij (Kral Hamlet); Tezej (Fedra); Sulejman (Hurem Sultana); Ali ^au{ (Ludata Emina) i dr. Zabele`itelni se negovite nastapi vo filmovite: Vreme, vodi; Crveniot kow; Jazol; Sre}na Nova ’49; Makedonska saga i dr. R. St.

JA[AR-NASTEVA, Olivera (Belgrad, 25. XI 1922 – Skopje, 9. I 2000) – lingvist, balkanist, makedonist, leksikolog, redoven ~len na MANU. Osnovno i sredno obrazovanie zavr{ila vo Skopje, a maturirala vo Belgrad. Diplomirala na Filozofskiot fakultet vo Skopje (1949), a doktorirala na te638

Olivera Ja{ar -Nasteva

ma Turskite leksi~ki elementi vo makedonskiot jazik (1962). Bila inicijator za formirawe na katedrite za albanski jazik i literatura i za turski jazik i literatura, a bila i {ef na Katedrata za turski jazik i literatura (1976). Po formiraweto na ovie katedri bila profesor po predmetite albanski jazik i turski jazik. Bila izbrana za dopisen (1979) i za redoven ~len na MANU (1983) i za ~len na Turskata akademija na naukite (1979). Kako sestran lingvist so {iroka nau~na naobrazba i aktivno vladeewe na francuskiot, italijanskiot, turskiot, albanskiot i romanskiot jazik, nejzin potesen nau~en interes e balkanistikata niz prizmata na teorijata na kontaktnata lingvistika. Bila rakovoditel na Nacionalniot komitet za prou~uvawe na Jugoisto~na Evropa, rakovoditel na proketot vo MANU Re~nik na turcizmite vo makedonskiot jazik. U~estvuvala na slavisti~ki (Praga, Vra{ava, Zagreb), balkanolo{ki (Palermo) i orientalisti~ki (Pariz) kongresi. Nejzinata bibliografija opfa}a okolu 150 trudovi. Golem pridones ima vo oblasta na leksikolo{kite i morfolo{kite studii na balkanskite jazici. LIT.: M. \ur~inov, Govor na komemorativnata sednica, Olivera Ja{ar-Nasteva 1922–2000, MANU, Skopje, 2000; D. Pandev, Govor na komemorativnata sednica, Olivera Ja{ar-Nasteva 1922–2000, MANU, Skopje, 2000. G. Cv.

JA[MAK, Kosta (Bitola, 29. X 1912) – istaknat voen komandant od NOAVM, potpolkovnik na JNA. Zavr{il voena akademija. Vo vremeto na Aprilskata vojna (1941) bil kapetan II klasa na VJ. Kako ~len na KPM i u~esnik vo NOAVM (od april 1944), prvin bil na~alnik na [tabot, a potoa komandant na Tretata makedonska NOUB (od 6. VIII 1944), delegat na Prvoto zasedanie na ASNOM, a kako unapreden major (1. XII 1944) i komandant na ^etirieset i vtorata (kumanovska) udarna divizija i na~alnik na [tabot na XV (makedonski) korpus na NOVJ. Po Osloboduvaweto bil pomo{nik na komandantot na vo-

JEGUNOVCE – selo vo Tetovsko. Se nao|a vo krajniot isto~en del na Dolnopolo{kata Ramnina, od levata strana na r. Vardar, na nadmorska visina od 400 m. So Tetovo e povrzano preku regionalen pat. Ima 846 `. od koi 804 se Makedonci, 21 Romi i 13 Srbi. Naselenieto glavno e vraboteno vo metalurgiskiot kombinat SILMAK. Sedi{te e na op{tina {to zafa}a povr{ina od 17.693 ha, ima 17 naseleni mesta so 10.790 `. Vo seloto postoi osumgodi{no u~ili{te, zdravstvena stanica i golem metalurgiski kombinat za dobivawe ferosilicium i ferohrom. Al. St. JEKI], Milan Nikola (s. Man|elos, Sremska Mitrovica, Srbija, 11. H 1912 – Skopje, 9. VII 2004) – univerzitetski profesor. Osnovno u~ili{te zavr{il vo Ruma, gimnazija vo Novi Sad, a Zemjodelsko-{umarski fakultet vo Zemun (1939), kade {to e izbran za asistent po agrohemija. Od 1941 do 1945 g. bil vo logor vo Germanija. Po Osloboduvaweto (1945–1947) se vra}a na staroto rabotno mesto. Vo 1947 g. e izbran za nastavnik po agrohemija na Zemjodelsko-{umarskiot fakultet vo Skopje, kade {to e penzioniran kako redoven profesor (1979). Doktoriral vo Zemun na tema Vlijanieto na makro i mikroelementite vrz prinosite i kvalitetot na senoto na visokoplaninskite trevnici na Bistra. Honorarno predaval i na zemjodelskite fakulteti vo Saraevo i Pri{tina. Objavil 110 nau~ni trudovi od oblasta na agrohemijata, ishranata i fiziologijata na rastenijata, koi se odnesuvaat na problematika od Makedonija. U~estvuval na golem broj me|unarodni nau~ni sobiri. Zaslu`en e i za silnoto zgolemuvawe na upotrebata na mineralnite |ubriwa vo Makedonija i za prvite nau~ni istra`uvawa od taa oblast kaj nas. \. F. JENI XAMIJA (Bitola, 1558) – spomenik na kulturata. Izgradena od Kadi Mahmud-efendi, poznata i pod imeto Nal xamija. Ima kvadratna osnova pokriena so kupola, ~ija visina iznesuva 19 m. Predvorjeto e pokrieno so dvoen trem, potpren na {est kupoli, postaveni na mermerni i granitni stolbovi. Denes e spomenik na

JOAKIM

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

dol`il na Tehni~kiot fakultet vo Ni{ (Srbija). Ima bogat nauQ. T. ~en i prakti~en opus.

Jeni Xamija vo Bitola

kulturata vo koj e smestena Umetni~kata galerija. LIT.: Ayverdi Ekrem Hakki, Avrupa’da Osmanl› Mimar› Eserleri. Yugoslavya, lll cild, 3. kitab, šstanbul, 1981; Krum Tomovski, Xamii vo Bitola, Godi{en zbornik na Tehni~kiot fakultet, II–2, Skopje, 1957. Dr. \.

JENSEN, Franc (Danska, 1870 – ?, 1949) – istori~ar, diplomat i svetski poznat danski novinar. Rabotel za vesnikot „Nationaltidende# (1897–1910) od Kopenhagen kade {to objavuval dopiski za Makedonija. Bil vo Makedonija (1903), propatuval vo zapadniot del od Bitola, preku Ohrid do Gali~nik. Pi{uval za „makedonskite hristijani#. Gi sledel borbite za vreme na Ilindenskoto vostanie. LIT.: Sava Jankovici, Pi{uvaweto na Franc Jansen za Makedonija, Prilozi za Ilinden, III, 1979, Skopje, 1983. M. Min.

JEREMIJA – ohridski arhiepiskop (24. X 1761 – maj 1763). Negovata smrt ja iskoristile carigradskiot patrijarh Joanikoj III Karaxa i fanariotite za da postavat svoj poglavar. LIT.: Ivan Snegarov, Istorix na Ohridskata arhoepiskopix, t. 2. Ot padaneto £ pod turcite do nejnoto uni]o`enie (1394-1767), Sofix, 1931; Jovan Bel~ovski, Hronolo{ki spisok na poglavarite na Ohridskata arhiepiskopija (patrijar{ija), †Godi{en zbornik# na Bogoslovski fakultet †Sveti Kliment Ohridski#, kn. 8, Skopje, 2002, 77. S. Ml.

JEFTIMIJADES, Stanislav (Belgrad, 9. VII 1907 – 1995) – grad. in`., red. prof. na Grade`niot fakultet vo Skopje (od 1959 do penzioniraweto vo 1963) po predmeti od oblasta `eleznici, dekan na Tehni~kiot fakultet (1954–55). Na Fakultetot do{ol vo 1952 g. za rakovoditel na Katedrata za `eleznici. Pred i po Vtorata svetska vojna rabotel na izgradbata na `eleznicite vo Jugoslavija i vo Albanija. Po zemjotresot (1963) karierata ja pro-

JEHOVINI SVEDOCI – hristijanska religiska grupa vo RM i se vbrojuva vo malite religiski zaednici. Prvpat e formirana vo SAD (1876), a za nejzin osnova~ se smeta ^arls Rasel. Imeto na ovaa zaednica (se koristi od 1931) proizleguva od bibliskiot Jehova, kogo tie go smetaat za Bog-Otec. Prvite pripadnici na ovaa religiska grupa vo Makedonija se pojavile vo Strumica (1938), pod vlijanie na slovene~kiot bra~en par Tu~ek, koj prestojuval tamu, a prvata zaednica na Jehovinite svedoci bila formirana vo s. Veljusa, Strumi~ko (1957). Prv kongres odr`ale vo s. Kole{ino (1973). Vo Skopje formirale svoja grupa vo 1968 g., a vo 1975 g. otvorile kancelarija. Ovaa verska zaednica bila registrirana vo porane{na SFRJ, a vo RM e preregistrirana vo 1992 g. Vo 2003 otvorile nova kancelarija, nare~ena betel.

J

rael# (ma{ka) i „Makabi# (`enska) ekipa. LIT.: Zeni Lebl, Plima i slom iz istorije Jevreja Vardarske Makedonije, Gornji Milanovac, 1990. J. Nam.

JOAKIM – ohridski arhiepiskop (1589). Imal pridones za avtokefalnosta na Moskovskata patrijar{ija, poradi {to carot Teodor Ivanovi~ ispratil svoja delegacija vo Osmanliskata Imperija so cel da im dade pomo{ na pravoslavnite vladici. Zaradi pomo{, vo Rusija patuval i samiot arhiepiskop. LIT.: Ivan Snegarov, Istorix na Ohridskata arhoepiskopix, t. 2. Ot padaneto £ pod turcite do nejnoto uni]o`enie (1394-1767), Sofix, 1931; Jovan Bel~ovski, Hronolo{ki spisok na poglavarite na Ohridskata arhiepiskopija (patrijar{ija), †Godi{en zbornik na Bogoslovski fakultet ,Sv. Kliment Ohridski‘#, kn. 8, Skopje, 2002, 74. S. Ml.

LIT.: V. Timovski, Obrazovanieto i religijata, Skopje, 2005. V. G.-P.

JIGIT-BEG (? – 1414) – osvojuva~, prv osmanliski zapovednik na Skopje. U~estvuval i vo Kosovskata bitka. Bil poznat pod imeto Pa{a Jigit-beg i se smeta za osnovopolo`nik na poznatata skopskata familija od koja proizlegle idnite komandanti na Skopje i na Skopskoto krai{te, Ishak-beg i Isa-beg. Bil pogreban vo Skopje. Negovata xamija se nao|ala vo Skopskata ~ar{ija, a nastradala pri bombardiraweto na Skopje vo 1943 g. LIT.: Gli{a ElezoviÊ, Turski spomenici u Skopqu, †Glasnik Skopskog nau~nog dru{tva#, I, sv. 1, Skopqe, 1925; Skopski IsakoviÊi i Pa{a Jigit-beg, „Glasnik Skopskog nau~nog dru{tva#, XI, Skopqe, 1932; Dragi \orgiev, Skopje od turskoto osvojuvawe do krajot na XVII vek, Skopje, 1997. Dr. \.

JISRAEL TEHIJAT (Izraelska prerodba) (Skopje, 1919) – mladinska evrejska organizacija. Osnova~ bil David ben Jakov Hason (1893–1923), cionisti~ki aktivist, koj gi odu{evuval mladite so svoite idei. Po negovata smrt organizacijata pretrpela kriza sè do doa|aweto na Adolf Baruh, koj povtorno ja za`iveal. Celokupnata evrejska mladina (nad 14 godini) bila anga`irana vo organizacijata. Zaedni~koto dru`ewe pome|u mom~iwata i devoj~iwata, pa makar i vo sportskite aktivnosti, pretstavuvalo pri~ina za silni reakcii od patrijarhalnite elementi. Nabrzo bile osnovani dve oddelni mladinski sportski ekipi: „Bene Is-

Dimitar Andonov Papradi{ki: Sv. Joakim Osogovski, crkva †Joakim Osogovski“ (1893)

JOAKIM OSOGOVSKI (XI v.) – prepodoben, pustino`itel i ~udotvorec. Negovoto „@itie# ne dava podatoci za mestoto od koe prepodobniot otec Joakim, vo vtorata polovina od XI v., do{ol vo Osogovieto pokraj rekata Sarandopor ili nare~ena Kriva Reka, kaj mestoto Skupica, i tamu vo edna pe{tera go minal ostatokot od `ivotot vo molitva, post, bdeewe i pokajanie. Brojni ~udesa pravel vo zemniot `ivot, kako i po negovoto upokojuvawe. Na toa mesto podocna `iveel eden drug podvi`nik, po ime Teodor, koj bil sve{tenik i po smrtta na negovata sopruga re{il da se zamona{i. Nemu Sv. Joakim na son mu go otkril mestoto vo koe se nao|ale negovite sveti mo{ti. Tuka Teodor izgradil hram posveten na sv. Joakim. Slavata i ~udesata na sv. Joakim se pro~ule nadaleku. Toj bil i ostanuva nevidliv igumen i nastojatel na svojot manastir. 639

J

JOAN

LIT.: Dobrila Milovska, Jovan Takovski, Makedonskata `itijna literatura IX–XVIII vek, Skopje, 1996, 116–124. J. Tak.

JOAN DEBARSKI (XI v.) – ohridski patrijarh (posledniot vo vremeto na Samuilovoto Carstvo), arhiepiskop (1018–1037) i kni`even deec. Poteknuval od Debarsko. Se pretpostavuva deka bil eden od inicijatorite za izgradba na Bigorskiot manastir (1020). Po negovo barawe vizantiski dela se preveduvale na staroslovenski jazik, kako, na pr., @itijata za sv. Antonij Veliki i za sv. Pankratij Tavromeninski. LIT.: Cv. Grozdanov, Arhiepiskopot Jovan od Debarsko i tradicijata za osnovaweto na manastirot Sveti Jovan Bigorski, zb.: Manastir Sveti Jovan Bigorski, Skopje, 1994; J. Bel~ovski, Ohridskata arhiepiskopija od osnovaweto do pa|aweto na Makedonija pod turska vlast, Skopje, 1997; I. Velev, Kirilometodievskata tradicija i kontinuitet, Skopje, 1997. I. Vel.

JOASAF I – ohridski arhiepiskop (ok. 1628). Taa godina kor~anskiot mitropolit Neofit na ruskite vlasti im pretstavil negova gramota za sobirawe milostina, vo koja se tituliral kako arhiepiskop na Justinijana Ohrid. LIT.: Ivan Snegarov, Istorix na Ohridskata arhoepiskopix, t. 2, Ot padaneto £ pod turcite do nejnoto uni]o`enie (1394-1767), Sofix, 1931; Jovan Bel~ovski, Hronolo{ki spisok na poglavarite na Ohridskata arhiepiskopija (patrijar{ija), †Godi{en zbornik# na Bogoslovski fakultet †Sveti Kliment Ohridski#, kn. 8, Skopje, 2002, 72. S. Ml.

JOASAF II – ohridski arhiepiskop (1719–1745), Makedonec od slovensko poteklo. Bil prespanski episkop do 4. VII 1709 g., koga bil izbran za mitropolit na Gori~kata (Kor~anska) mitropolija. Bil izbran za arhiepiskop Ohridski (18. II 1719). Na arhiepiskopskiot prestoj ostanal do smrtta. Ja saniral materijalnata polo`ba na Arhiepiskopijata so vospostavuvawe red i stroga kontrola na tro{eweto na sredstvata od crkovnite prihodi i daruvawata od vernicite, redovno gi pla}al danocite i izgradil nova arhiepiskopska palata vo Ohrid (me|u 1730-1735). Vo Avstriskoturskata vojna vodel tajni pregovori so Vienskiot dvorec (vo proletta na 1737) za osloboduvawe i za za{tita od Avstrija. LIT.: Mihajlo Minoski, Pregovorite na ohridskiot arhiepiskop Joasaf so Avstrija – Vesnik, Slu`bena lista na Makedonskata pravoslavna crkva, 4–5 i 6, 1973; IvanÍ SnegarovÍ, IstoriÔ na Ohridskata arhiepiskopiÔ (patriÔr{iÔ) ot padaneto i pod Turcite do neŸnoto uni~Èo`eie (1394–1767). M. Min.

JOVAN – veliki hartularij na Zapadot, podocna monah, ktitor 640

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

na obnovuvaweto na manastirskata crkva „Sv. Arhangeli# vo Prilep (Varo{) okolu 1270–1280 g. Naslikan kako ktitor vo velikoshimni~ka obleka, so modelot na crkvata v raka. Od segmentot na neboto go blagoslovuva Rakata Gospodova. LIT.: B. Babi¢, Tri gr~ka fresko-natpisa na zidovima crkava sredwevekovnog Prilepa iz druge polovine XIII v., „Zbornik likovne umetnosti#, MS, 5, Novi Sad, 1969, 26–28; Z. Rasolkoska-Nikolovska, Ktitorskiot portret vo yidnoto slikarstvo vo Makedonija, Civilizacii na po~vata na Makedonija, 2, MANU, Skopje 1995, 213–214. Z. R.-N.

JOVAN (XIII v.) – skopski episkop. Na osnovopolo`nikot na SPC sv. Sava mu go predal protestniot akt (1220) od Ohridskiot arhiepiskop Dimitrij Homatijan vo vrska so nekanonskoto i samovolno izdvojuvawe na Pe}skata arhiepiskopija od Ohridskata arhiepiskopija, kako Majka Crkva. Ohridskiot arhiepiskop ostro reagiral protiv nekanonskata Srpska crkva. Vo pismoto imalo i zakana kon Pe}skata arhiepiskopija za nejzino odla~uvawe od Crkvata.

centralnite oblasti na dr`avata. Ja obnovil i ja zacvrstil bitolskata tvrdina (1015–1016) koja gi ~uvala priodite kon prestolninite Prespa i Ohrid. Za ovoj grade`en potfat za~uvan e verodostoen natpis, ispi{an na bela mermerna plo~a, koja bila postavena na vlezot od tvrdinata. Pri odbranata na Setina (1017) do`iveal te`ok poraz od Vasilij II. Zaginal vo borba so Vizantijcite pri obidot da go osvoi Dra~. LIT.: S. Antoljak, Samuilovata dr`ava, Skopje, 1969; S. PirivatriÊ, Samuilova dr`ava, Beograd, 1997. K. Ax.

LIT.: Jevsevije Popovi¢, OpÊa crkvena istorija sa crkvenostatisti~kim dodatkom, kw. II (od 1054 do 1912), Srem. Karlovci, 1912; Ivan Snegarov, IstoriÔ na Ohridskata arhiepiskopiÔ, I–II, vtoro fototipno izdanie, SofiÔ, 1995; Jovan Bel~ovski, Ohridska arhiepiskopija od osnovaweto do pa|aweto na Makedonija pod turska vlast, Skopje, 1997. Rat. Gr.

JOVAN (veliki hartularij) – v. „Sveti Arhangel#, (Varo{) JOVAN, Angel (?–1244) – solunski car (1237–1242) i despot (1242–1244). Do{ol na vlast so pomo{ na slepiot tatko (car Teodor I), vo ~ija senka upravuval. Nikejskiot car Jovan III Vatac prezel pohod (1242) kon Solun i go prisilil da se otka`e od carskata kruna, priznavaj}i mu ja titulata despot; na taa dol`nost po~inal. LIT.: D. M. Nicol, The Despotate of Epiros, Oxford, 1957; K. Axievski, Prvite nikejski osvojuvawa vo Makedonija i likvidirawe na Solunskoto carstvo, „Istorija#, XIX/1, Skopje, 1983. B. Petr.

JOVAN (IVAN) VLADISLAV (?–1018) – makedonski car (1015 –1018), sin na Aron, posleden vladetel na Samuilovoto Carstvo. Se iska~il na prestolot otkako go ubil svojot bratu~ed carot Gavril Radomir. Ne uspeal da sklu~i mir so Vizantija, so carot Vasilij II. Pri negovoto vladeewe zapo~nala agonijata na Samuilovoto Carstvo. Vizantijcite gi intenzivirale napadite. Po prodorot na Vasilij II do Ohrid (1015) prezel merki za za{tita na

Sv. Jovan Zlatoust, freska vo crkvata †Sv. Naum Ohridski# (1806)

JOVAN ZLATOUST, sv. (Antiohija, ok. 345 – Koman, 14. IX 407) – najdobar hristijanski govornik – besednik, zaradi {to e nare~en Zlatoust. Crkoven pisatel i najgolem tolkuva~ na Svetoto pismo. Negovite slova bile preveduvani i na staroslovenski jazik i poistovetuvani so Svetiklimentovite. Napi{al i Liturgija – Zlatoustova, koja i denes se bogoslu`i. LIT.: Metodij Gogov, prof. prot., Patrologija, II, (bele{ki), skripta, Pravoslaven bogoslovski fakultet, Skopje, 1979; TvorenÝx svxtago otca na[ego ^oanna Zlatousta, ArhÎepiskopa Konstantinopolwskago, vq russkomq perevod‹, tomq pervyj vq dvuhq knigahq, kniga pervax, izdanÝe vtoroe, S.-Peterburgq, 1898. Rat. Gr.

JOVAN, Vladimir (?–1016) – knez na Dukqa, zet na carot Samuil. Koga Samuil ja osvoil Dukqa, bil zaroben i bil zatvoren vo Prespa (kraj na X v.). Vo nego se vqubila i za nego se oma`ila }erkata na Samuil Kosara, po toa toj bil vraten na prestolot vo

JOVANOVI]

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

J

kal pralikot na svetitelot \or|i Novi Kratovski), taka i vo odnos na politi~kite tendencii na ohridskiot arhiepiskop Prohor, vo vrska so vra}aweto na suprematot nad Srpskata crkva (gi pretstavuva srpskite kultovi> svetitelite Simeon i Sava) itn. Gi poznava, podednakvo, gr~kiot i crkovnoslovenskiot jazik. Negoviot bogat opus e sè u{te neistra`en. LIT.: K. Balabanov, Novi podatoci za manastirot i manstirskata crkva sveti Nikola Topli~ki, Skopje, 1956, 9; M. M. Ma{ni}, Jovan Zograf i negovata umetni~ka aktivnost ‡ dosega{ni i najnovi soznanija, „Kulturno nasledstvo#, 22-23/1995-96, Skopje, 1997, 69‡79. M. M.

Marjan Jovanov

te Klasi~na arheologija, Anti~ka arheologija na Balkanot i Istorija na umetnosta na starite narodi. Vo 1999 g. bil stipendist na Univerzitetot vo Viena, vo ramkite na Herderovata nagrada. Vr{i istra`uvawa na pove}e lokaliteti vo Del~evsko, Strumi~ko, [tipsko, na Golem Grad– Prespa i dr. BIBL.: Novi sogleduvawa za anti~kiot pat Stobi-Pautalija, „Makedonsko Nasledstvo“, 20, Skopje, 2002; (koavtor so E. Maneva, F. Veljanovska) ^ukarka, Skopje, 2004. D. Z.

Di~o Zograf: freska na sv. Jovan Vladimir vo crkva †Sv. Georgija#, s. Raj~ica

Dukqa. Bil ubien vo Prespa (1016) po naredba na carot Jovan Vladislav. Crkvata go proglasila za svetitel. LIT.: Ljetopis popa Dukljanina, Zagreb 1950, 78–84; Ioannis Scylitzae Synopsis Historiarum, rec. I. Thurn, Berlin 1973, 353, 64–354,70; S. Antoljak, Samuilovata dr`ava, Skopje, 1969, 36–37, 97–98. K. Ax.

JOVAN, Zograf – sin na pop Teodor od Gramosta (selo na planinata Gramos). Eden e od najistaknatite slikari od vremeto na ohridskiot arhiepiskop Prohor. Bil sovremenik na golemiot ktitor, knezot Dimitar Pepi} od Kratovo, kako i na slavniot slikar Onufrij Argitis. Se oformil na tradiciite na postaroto kostursko slikarstvo. Negovata aktivnost se sledi me|u 1534 do 1542 g., od Kostur do starata oblast @eleznec (Demir Hisar), so najgolema produkcija vo manastirite „Sv. Jovan Prodrom# vo Slep~e i Topli~kiot „Sv. Nikola#. Rabotel i vo sosednite sela Sloe{tica i Bu~in. Izgleda deka imal slikarsko atelje i sledbenici monasi vo manastirot Slep~e. Se potpi{al na gr~ki jazik na marginite na prestolnata ikona Isus Hristos Sotir (1534‡1535). Toa e slikar so visoki umetni~ki kvaliteti, sporedlivi so klasi~noto paleologovsko slikarstvo, dobar poznava~ na dogmatikata (Vizijata na Ezekil, citati od liturgijata), aktuelen e kako vo odnos na novokanoniziranite svetiteli (go nasli-

Ras~inetiot mitropolit Jovan

JOVAN, mitropolit (Zoran Vrani{kovski) (Bitola, 28. II 1966) – ras~inet vladika na MPC, Egzarh ohridski na SPC. Sinodot na Makedonskata pravoslavna crkva go izbral i go hirotonisal za vikaren episkop na mitropolitot Petar, so titula episkop Dremvitski (13. VII 1998), potoa bil postaven za administrator na Bregalni~kata eparhija (12. III 2000), ottamu smenet i nazna~en za mitropolit na Povardarskata eparhija (10. XI 2000). Svoevolno otpadnal od Makedonskata pravoslavna crkva, po {to bil ras~inet (9. VII 2003) i introniran od Sinodot na MPC (4. XII 2000). Pred ras~inuvaweto £ pristapil na Srpskata pravoslavna crkva (2002), koja go nazna~ila za Egzarh ohridski, a potoa i za Poglavar na t.n. avtonomna Pravoslavna ohridska arhiepiskopija, pod jurisdikcija na Srpskata pravoslavna crkva. Evidentiran e vo spisokot na srpskite arhijerei. Dejstvuva protivkanonski protiv MPC. LIT.: Ratomir Grozdanoski, Stefan Arhiepiskop Ohridski i Makedonski, Skopje, 2000. Rat. Gr.

JOVANOV, Marjan ([tip, 12. VIII 1966) – arheolog. Diplomiral na Institutot za istorija na umetnosta so arheologija na Filozofskiot fakultet vo Skopje, kade {to i magistriral (2001). Od 1995 g. e asistent po predmeti-

JOVANOVI], Voislav S. (Belgrad, 1930 – 2005) – arheolog. @iveel, se {koluval i rabotel kako profesor po srednovekovna arheologija na Filozofskiot fakultet vo Belgrad. Negovite profesionalni preokupacii, ~esto, se vrzuvaat za regionot na Makedonija (kako, vpro~em, i li~nite, so ogled na negovite semejni koreni od Ki~evsko). So svojata doktorska disertacija za slovenskite nekropoli od Srbija, Makedonija i od Bugarija gi postavil nau~nite standardi za srednovekovnata funerarna arheologija vo ovie oblasti. Istovremeno gi prou~uval nakitot, mozaicite, natpisite, crkvite, arheolo{kite materijali od Kosovo i osobeno gradovite kako Novo Brdo, Zve~an, Ras i dr. So svoite studii navleguva i vo arheolo{kata problematika na XV–XVI v. BIBL.: V. S. JovanoviÊ, Prilog prou~avawu sredwovekovnog prstewa u SR Srbiji i SR Makedoniji, GMGB XXV, Beograd 1978; V. S. Jovanovi}, Prilozi hronologiji srednjovekovnih nekropola Jugoslavije i Bugarske I i II, †Balcanoslavica#, 6, †Balcanoslavica#, 8, Prilep, 1977, 1979; V. S. JovanoviÊ, Novo Brdo, sredwovekovni grad, Beograd 2004. LIT.: Bibliografija Filozofskog fakulteta, X, Beograd, 24-29. El. M.

JOVANOVI], Marija (Skopje, 24. VIII 1929 – Skopje, 2007) – istori~ar, nau~en sovetnik vo INI. Diplomirala na Filozofskiot fakultet – Grupa etnologija vo Skopje (1957) i doktorirala na temata †Politi~kite i prosvetno-kulturnite priliki vo Vardarska Makedonija (1918-1929)# na Filozofskiot fakultet vo 641

J

JOVANOVI]

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

nisterskata konferencija vo London (1945) i na Svetskata mirovna konferencija vo Pariz (1946). Nau~niot opus na akademik P. J. opfa}a 26 truda od oblasta na geomorfologijata, 4 od oblasta na antropogeografijata, 2 od oblasta na regionalnata geografija i 21 od drugite geografski disciplini. Marija Jovanovi}

Pri{tina. Osven bibliografijata, nejzin nau~en interes bilo minatoto na Makedonija vo sredniot vek, a potoa periodot me|u dvete svetski vojni i NOB. Bila rakovoditel na Bibliografskoto oddelenie i na Oddelenieto me|u dvete svetski vojni. BIBL.: Vostanijata na makedonskiot narod vo XI vek, Skopje, 1963; Historiographie de Macedoine 1945-1970, INI, t. I-II, Skopje, 1970 i 1972; @enite od Makedonija vo NOV 1941-1945. Dokumenti i biografii, Skopje, 1977; Prosvetno-politi~kite priliki vo Vardarska Makedonija (1918-1929), Skopje, 1983. LIT.: Pedeset godini Institut za nacionalna istorija 1948-1998, Skopje, 1998, 183-184. S. Ml.

Petar Jovanovi}

JOVANOVI], Petar (s. Dobra~i, Kraguevac, 10. III 1893 – Belgrad, 15. XI 1957) – srpski geograf. Osnovno obrazovanie zavr{il vo Dobra~i, a gimnazija vo Kraguevac. Filozofski fakultet, grupa Geografija, zapo~nal vo Belgrad, prodol`il vo Rim i Pariz, a zavr{il vo Belgrad (1920). Doktoriral na Filozofskiot fakultet vo Belgrad (1922). Bil asistent na Jovan Cvii} (1919–1922), a od 1922 do 1941 g. docent, vonreden i redoven profesor na Katedrata po geografija pri Filozofskiot fakultet vo Skopje, koja i ja osnoval. Potoa zaminal vo Belgrad, kade {to rabotel na Institutot za geografija pri Filozofskiot fakultet. Toj e osnova~ na Geografskiot institut pri SANU i negov upravnik sè do 1957 g. Za redoven ~len na SANU e izbran vo 1948 g. U~estvuval kako ekspert vo delegacijata na FNRJ na Mi642

BIBL.: Abrazioni i fluvijalni elementi reqefa Pore~kog basena, „Glasnik Geografskog dru{tva#, sv. XIII, Beograd, 1927; Glacijacija Jakupice. Posebna izdawa Geografskog dru{tva, sv. IX, Beograd, 1928; Reqef Skopske Kotline, „Glasnik Skopskog nau~nog dru{tva#, kw. X, Skopqe, 1931. Al. St.

Branimir Jovanovski

1992) osvoil zlaten medal so svetski i olimpiski rekord. Toj e u~esnik i na drugi olimpiski igD. S. ri (1996, 2000 i 2004).

Aco Jovanovski

JOVANOVSKI, Aco (Aleksandar) (Skopje, 31. XII 1930) – akter. Zavr{il Dr`avna sredna teatarska {kola vo Skopje (1952). Raboti vo Dramata na MNT (19511964), koga preminuva vo Dramskiot teatar. Edno od najbele`itite imiwa na makedonskoto dramsko tvore{tvo. Nekoi od negovite ostvaruvawa pretstavuvaat datumi vo istorijata na makedonskiot teatar voop{to. Akter so {iroka amplituda na tvore~ki mo`nosti {to mu dozvoluvaa da igra vo roli od najrazli~en karakter. ULOGI: Fezliev (†Crnila#), Klaudij (†Jas, Klaudij#), Emanuel [andebiz i Po{ (†Bolva v uvo#), Popiva (†Dundo Maroe#), Pantaglez (vo istoimenoto delo), Tatkoto (†Sili vo vozduhot#) i dr. FILMSKI ULOGI: †Crno seme#, †Najdolgiot pat#, †Jazol# i †Haj-faj#. R. St.

JOVANOVSKI, Branimir (Kumanovo, 29. VII 1961) – strelec i trener. Zavr{il Vi{a trenerska {kola vo Skopje (2002). Bil prvak na Jugoslavija so vozdu{en pi{tol za invalidizirani lica (1990 i 1992) i reprezentativec (1988–1992). Na Svetskoto prvenstvo vo Asen (Holandija, 1990) osvoil srebren medal – ekipno, a vo Hvasung (Ju`na Koreja, 2002) srebren i bronzen medal – ekipno. Na Evropskoto prvenstvo vo Bri` (Belgija, 1991) osvoil dve zlatni medali – ekipno, a vo Francija (1997) i Danska (2001) eden srebren i dva bronzeni medali – ekipno. Na Paraolimpiskite igri vo Barselona ([panija,

Vlado Jovanovski

JOVANOVSKI, Vlado (Probi{tip 27. II 1967) – filmski i teatarski akter. Edna od najoriginalnite akterski li~nosti {to na ekranot se pretstavuva vo ulogi na nevroti~en marginalec, sposoben, me|utoa, da se preobrazi vo lik na odmazdnik, ne`en qubovnik ili epski heroj. Po uspe{noto debi vo †Makedonska saga#, vo †Pra{ina# ostvaruva neobi~na sinteza na ne`en qubovnik, surov odmazdnik i mitski heroj. Negoviot talent dobi polna zrelost vo komedijata †Balkankan# i vo socijalnata drama †Iluzija#. G. V. JOVANOVSKI, Gligor Isaiev (s. Nistrovo, Gostivarsko, 17. VII 1945) – redoven profesor (1993) na PMF (Institut za hemija). Diplomiral (1969) na PMF vo Skopje, magistriral (1974) i doktoriral (1981) na Hemiskiot otsek na PMF na Univerzitetot vo Zagreb. Za redoven ~len na Makedonskata akademija na naukite i umetnostite e izbran vo 2006. Izveduval nastava po nekolku predmeti od oblasta na fizi~kata hemija, kristalografijata i naukata za materijali za studentite na dodiplomskite i postdiplomskite studii po hemija i biologija na PMF, kako i za studentite na RGF vo [tip. Za prvpat gi osmislil i gi organiziral kursot po Kristalohemija na dodiplomskite studii i nastavata po predme-

JOVANOVSKI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

LIT.: Prirodno-matemati~ki fakultet – Skopje, 1946–1996, Skopje, 1996, 215; 60 godini Prirodno-matemati~ki fakultet – Skopje, Skopje, 2006, 228-229. B. [.

Gligor Jovanovski

tot Difrakcioni metodi za ispituvawe na kristali na postdiplomskite studii na Institutot za hemija. U~estvuva i vo nastavata po predmetot Metodologija na nau~noistra`uva~kata rabota na postdiplomskite studii na Institutot za hemija pri PMF. Glavnoto podra~je na nau~en interes mu e strukturnata hemija, pri {to gi koristi, glavno, metodite na rendgenskata strukturna analiza i na vibracionata (infracrvena i ramanska) spektroskopija, a povremeno i metodite na nuklearna magnetna rezonanca, na atomskata apsorpciona spektrometrija, kako i termalnite metodi. Objavil nad 160 truda (pove}e od dve tretini se pe~ateni vo spisanija nadvor od Makedonija). Na nau~ni sobiri prezentiral okolu 180 plenarni ili sekciski predavawa i soop{tenija (110 na sobiri nadvor od Makedonija). U~estvuval vo ~etiriesetina nau~noistra`uva~ki proekti (13 me|unarodni), od koi na 3 me|unarodni i na 7 doma{ni proekti bil rakovoditel. Bil u~esnik i vo dva proekta za unapreduvawe na obrazovanieto. Kako koavtor objavil 2 monografii i 2 univerzitetski u~ebni pomagala. Bil ~len (1990–1993) na Ureduva~kiot odbor i glaven urednik (1993– 1997) na spisanieto †Glasnik na hemi~arite i tehnolozite na Makedonija#. Imal studiski prestoi vo Zagreb, Upsala, Sofija i vo Zigen. Sorabotuval i so univerzitetite vo Hale, Belgrad, London, Tokio i vo Cukuba, kako i so nau~nite instituti †Ru|er Bo{kovi}# vo Zagreb i †Jo`ef [tefan# vo Qubqana. Bil prodekan za nastava i nauka i dekan na PMF vo Skopje (1993– 1995, odnosno 1995–1997). Bil i {ef na Institutot za hemija pri PMF, rakovoditel na Zavodot za fizi~ka hemija (vo dva navrata) i rakovoditel na postdiplomskite studii na Institutot za hemija pri PMF. ^len e na Sojuzot na hemi~arite i tehnolozite na Makedonija, na Hrvatskata kristalografska asocijacija i na American Chemical Society.

Ilija Jovanovski

JOVANOVSKI, Ilija (psevd. Cvetan) (s. Toplica, Prilepsko, 1921 – s. Zduwe, Mariovsko 18. VIII 1944) – komunisti~ki deec i prvoborec. Kako ~len na SKOJ (1939) bil u~esnik vo ilindenskite demonstracii vo Prilep (1940), a potoa stanal i ~len na KP vo Makedonija (po avgust 1940). Po Aprilskata vojna (1941), po povikot za slu`ewe na voeniot rok vo bugarskata armija, preminal vo ilegalstvo i stanal borec na Prviot prilepski NOPO †Goce Del~ev# (1941). Podocna bil na ilegalna rabota vo Prespa (1942), borec na NOPO †Dame Gruev# i zamenik-komandant na bataljon na Prvata makedonsko-kosovska NOUB. Od G[ na NOV i POM bil koristen i za kurirski vrski. Zaginal kako zamenik-komandant na Pettata makedonska NO brigada. Proglasen e za naroden heroj na Jugoslavija (2. VII 1952). LIT.: Ilija Jovanovski-Cvetan, Brigada na bratstvoto i edinstvoto, Skopje, 1958, 469-470; Koce Solunski, Jovanovski Igne Ilija-Cvetan (1921-1944), Narodni heroi od Makedonija, Skopje, 1973, 138-143; Ilija Jovanovski-Cvetan, Vtora makedonska udarna brigada, Skopje, 1973, 159. S. Ml.

J

ima pominato na Filozofskiot fakultet vo Skopje, kade {to denes e redoven profesor (od 2000) po Filozofska antropologija, Filozofska terminologija, Aksiologija i Filozofija (op{t kurs). Izveduval nastava na pove}e instituti i fakulteti vo RM. Bil rakovoditel na Sovetot na postdiplomski studii na Institutot po filozofija. Ima objaveno stotina nau~ni i stru~ni trudovi od oblasta na istorijata na filozofijata i na filozofskata antropologija. BIBL.: Filozofska antropologija, 2000; Filozofski re~nik, 2002; Problemot na smislata, 2005 i dr. LIT.: Filozofski fakultet vo Skopje: 1920–1946–2006, Skopje, 2006, 243. V. Panz.

Meto Jovanovski

JOVANOVSKI, Meto (Braj~ino, Resensko, 18. X 1928) ‡ raska`uva~, romansier, preveduva~ (O. Vajld, Xek London, Gorki). Zavr{il u~itelska {kola vo Skopje. Rabotel kako novinar vo vesnikot „Nova Makedonija#, potoa kako urednik na Filmskata redakcija pri MRT. Bil pretsedatel na Helsin{kiot komitet vo Makedonija. BIBL.: Jadre{, raskazi, Sk., 1952; Quman aramijata, roman za deca, Sk., 1952; Meni na mojata mese~ina, raskazi, Sk., 1956; Lov na peperutki, roman, Sk., 1957; Slana vo cutot na bademite, roman, Sk., 1967; Budaletinki, roman, Sk., 1976; Orlovata dolina, roman, Sk., 1984; Roman za qubopitnite, Sk., 2003. P. Gil.

Kole Jovanovski

JOVANOVSKI, Kole Jovanov (s. Stepince, Kumanovsko, 26. XI 1945) - doktor po filozofija, univerzitetski profesor. Diplomiral na Filozofskiot fakultet vo Skopje (1969), kade {to i magistriral (1985) i doktoriral (1989). Celiot raboten vek go

Meto Jovanovski

JOVANOVSKI, Meto (s. Pan~arevo, Berovo, 17. I 1946) – akter. Zavr{il Teatarska akademija vo Sofija (1971). Vo Dramskiot tea643

J

JOVANOVSKI

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

tar e od 1. IX 1971 g. Umetnik so scenski likovi {to sekoga{ im davaat beleg na pretstavite i se rezultat na negovata silna i dokraj razrabotena scenska igra. Re`iser e i na nekolku pretstavi. ULOGI: Jane (†Jane Zadrogaz#), Simon (†Divo meso)#, Erigon, Hamlet (vo istoimenite dela); Porfirij (†Zlostorstvo i kazna#) i dr. FILMSKI ULOGI: †Crveniot kow#, †Sre}na Nova ’49#, †Haj-faj#, †Vreme, vodi#, †Pred do`dot# i dr. R. St.

Milan Jovanovski

JOVANOVSKI, Milan Stefanov (Tetovo, 12. X 1932) – spec. po patolo{ka anatomija, redoven prof. na Med. f. (1990). Diplomiral medicina vo Skopje (1960), a habilitiral za mikroskopskite promeni na diseminirana intravaskularna koagulacija kaj fulminantni formi na hepatitis (1972). Se usovr{uval vo [vedska i vo jugoslovenskite centri. Formiral i organiziral laboratorija za primena na imunofluorescentniot metod za dijagnosti~ki i nau~ni celi, osobeno kaj avtoimunite i kaj endokrinite zaboluvawa. Bil prodekan (1978– 1980) i dekan (1988–1990) na Med. f. vo Skopje, prorektor na UKIM (1991‡1992), direktor na Institutot i {ef na Katedrata po patolo{ka anatomija (1982– 1988, odnosno 1986) i pretsedatel na MLD i na Sojuzot na lekarite na Jugoslavija. Publikuval nad 85 trudovi i avtorizirana skripta od predavawata po predmetot patolo{ka anatomija. LIT.: Bilten UKIM, br. 531.

K. K.-P.

JOVANOVSKI, Stanimir (s. Leunovo, 9. X 1926) – redoven profesor na Elektrotehni~kiot fakultet vo Skopje. Prvata godina na studiite ja zavr{il na Institutot „Molotov# vo Moskva, a diplomiral (1953) na Elektrotehni~kiot fakultet vo Belgrad. Po zavr{uvaweto na studiite prestojuval 6 godini vo Francija. Vo 1957 g. 6 meseci rabotel na doktorskata disertacija i doktoriral vo 1962 g. na Elektrotehni~kiot fakultet vo Zagreb. Vo 1959 g. se vrabotil vo Fabrikata za elektri~ni pro644

izvodi „Jug# vo Skopje. Vo 1960 g. e izbran za docent i istovremeno stanal {ef na Katedrata za elektri~ni ma{ini. Vo 1970 g. e redoven profesor na Elektrotehni~kiot fakultet vo Skopje. Od 1967 do 1969 g. prestojuval vo SAD na Glarkson College of Technology vo Potsdam – Wujork. M. ^und. JOVETI], Radivoj (Petriwa, Hrvatska, 16. X 1906 – Skopje, 24. IX 1977) – redoven profesor na Zemjodelsko-{umarskiot fakultet vo Skopje, specijalist za oblasta i predmetot {umska zoologija i lovstvo. Diplomiral na [umarskiot fakultet vo Zagreb (1932). Izbran e za docent na Zemjodelsko-{umarskiot fakultet vo Skopje (1950). Doktoriral na mati~niot fakultet (1959), kade {to e izbran za redoven profesor (1963). Go formiral fakultetskoto lovi{te vo Trubarevo (1950), koe i denes uspe{no opstojuva. Ima objaveno pogolem broj nau~ni i stru~ni trudovi, potoa skriptata „Lovstvo# i u~ebnikot „Za{tita na {umite# za sredno {umarsko u~ili{te. V. Mal.

Arseni Jovkov

JOVKOV, Arseni (s. Selce, Stru{ko, 1882 – Gorna Xumaja, 1924) – poet i publicist, op{testvenik, revolucioner, u~esnik vo Ilindenskoto vostanie, preveduva~, filmolog. Kako literat se projavuva vo prvite dve decenii na HH v., vo periodot na svojot prestoj vo Bugarija. Pi{uva na bugarski jazik. Startuva vo poezijata kako u~enik vo Bitolskata gimnazija (kon 1900), re~isi istovremeno so svojot soselanec, Vojdan ^ernodrinski. Ubien e vo Gorna Xumaja (Blagoevgrad) vo Pirinskiot del na Makedonija od strana na teroristite na Van~o Mihajlov. Redaktor e na vesnicite †Ilinden#, †Pirin# i †20 juli#, a po 1923 g. re{itelno se odreduva na stranata na makedonskata levica. Pri`ive izdal dve poemi: †Prokletina# (Varna, 1905) i †Quqeburgas# (Varna, 1912). Vo rakopis mu se ostanati pove}e pesni i poemi me|u koi romanot vo stihovi †Ilin-

den#. Vonredna lirska toplina mu ja krasi poetskata re~. Vo makedonskata literaturna periodika prvi~ni osvetluvawa imaat dadeno Aco Aleksiev i Gane Todorovski, dodeka za negovoto publicisti~ko delo pi{uval i pomal izbor objavil vo posebna kniga Boro Mokrov (Skopje, 1998). Na makedonski jazik mu se izdadeni dve knigi: †Ilinden# (Skopje, 2005) i †Poemi i pesni# (Skopje, 2006), vo prevod na Milan Pangoski-Sele~ki. Arhivskata ostavina na Jovkov G. T. se ~uva vo MANU.

Spase Jovkovski

JOVKOVSKI, Spase Metodiev (s. Qubojno, Resensko, 29. X 1948) – nevrohirurg, redoven prof. na Med. f. vo Skopje. Bil prodekan na Med. f. (1994–1996) i direktor na Nevrohirur{ka klinika (2002 –2005). Objavil nad 100 nau~nostru~ni trudovi. Avtor i koavtor e na nekolku knigi od oblasta na nevrohirurgijata. BIBL.: Kraniocerebralni povredi, Skopje, 1998; koavtor: Traumatska koma, Skopje, 1991; Neurohirurgija, Skopje, 1992; Klini~ka traumatologija, Skopje, 2000; Neurohirurgija, Skopje, 2003; Neurotraumatologija, Skopje, 2006. Al. Stavr.

Trajan Jovkovski

JOVKOVSKI, Trajan (s. Selce, Ohridsko, 11. III 1944) – elektroin`ener, kajakar na divi vodi. Zavr{il Elektrotehni~ki fakultet vo Skopje. Bil ~len na Brodarskoto dru{tvo †Mir~e Acev# vo Skopje (od 1957). Toj e pove}epaten prvak na Makedonija vo kajak na divi vodi (1959–1970), a na Jugoslavija osumpati. Bil jugoslovenski reprezentativec, kapiten (1961–1971) i trener (1972–

JON

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

J

1975). Na svetskite prvenstva nastapuval nekolku pati, a najdobro se plasiral vo Hainsberg (Germanija, 1961) vo slalom vo F1 na trinaesetto mesto i vo 3xF-1 na ~etvrto mesto. Vo Rotenvaizeric (Germanija, 1961) vo spust vo F-1 bil devetnaesetti. Uspe{no nastapuval na golem broj me|unarodni natprevari. LIT.: Du{ko Simonovski, Kajakot vo Makedonija, Skopje, 1994. D. S.

Joga, grupna seansa na otvoren prostor

Rade Jov~evski -Kor~agin

JOV^EVSKI-KOR^AGIN, Rade (Skopje, 14. VIII 1919 – Skopje, 20. II 1943) – krznar, komunisti~ki deec i prvoborec. Rabotel vo Belgrad (1937), kade {to bil izbran za sekretar na Podru`nicata na krznarskite i na ko`arskite rabotnici (1938) i ~len na KPJ (1939). Po Aprilskata vojna (1941) se vratil vo Skopje, zel u~estvo vo diverzantskite akcii, a potoa bil ~len na [tabot na Prviot skopski NOPO (1941). Po rasformiraweto na Odredot se ilegaliziral. Vo otsustvo bil osuden na smrt so besewe (april 1942). Bil zamenik-politi~ki komesar na Vtoriot skopski NOPO (prolet 1942) i na Kosovskiot NOPO, a po negovoto razbivawe (fevruari 1943) se ilegaliziral vo Skopje. Zaginal po provala, otkako ubil eden policaec. Proglasen e za naroden heroj na Jugoslavija (8. X 1953). LIT.: Du{ko Atanasovski, NOB vo selata na Quboten, Tetovo, 1971; Aleksandar Spasovski, Skopski NOP odred, Beograd, 1971; Vasil Kunovski, Jov~evski Kosta RadeKor~agin (1919–1943), Narodni heroi od Makedonija, Skopje, 1973, 144–149; Jov~evski Kosta Rade-Kor~agin, †Mlad borec#, XXXII, 14–15, Skopje, 30. IV 1975, 17. S. Ml.

JOGA (sanskrit. yuj – edinstvo, obedinuvawe) – mnogu star civilizacisko-filozofski sistem vo Indija, sostaven del na pove}e spiritualno-filozofski i religiski sistemi na Dale~niot Istok (hinduizam, bramanizam, budizam); filozofija i praktika na telesna i duhovna ve`ba. Postojat mnogu vidovi joga (Raxa, Xnana, Karma, Bakri, Hata, Kundalini i dr.), a kaj nas site ovie formi se zastapeni pod nazivot Integralna joga (teoretski i prakti~no se

izu~uva kako kultura na teloto i na umot, telesni tehniki, tehniki na di{ewe, koncentracija, meditacija, relaksacija i dr.). Joga dvi`eweto vo Makedonija go iniciral Pavlos K. Hasanagas–U~itelot (1972). Vo 1992 g. Joga dru{tvoto e registrirano kako Jogasojuz na Makedonija, so sedi{te vo Skopje. Vo ramkite na Sojuzot funkcioniraat 11 dru{tva i centri vo pove}e gradovi vo RM. ^lenovite na Joga-sojuzot na Makedonija izveduvaat kursevi, seminari, zaedni~ki proekti i istra`uvawa so drugi nevladini organizacii. Joga-sojuzot e izdava~ na pove}e prira~nici, bro{uri i na sp. „Joga, zdravje i harmonija#. LIT.: S. Pr`ovski, Filozofija na jogata, Epoha, Skopje, 1998. V. G.-P.

\or|i Jolevski

JOLEVSKI, \or|i (Bitola, 10. III 1964) – akter. Diplomiral na FDU vo Skopje, na Otsekot za akterska igra (1989). ^len e na Dramskiot teatar vo Skopje (1992 –1999) i na Dramata na MNT (od 1999), a potoa i nejzin direktor (1999–2000). ULOGI: Akast („Medeja#), Valmont („Kvartet#), Kaligula i Hamlet (vo istoimenite dela), Kleont („Voobrazen bolen#), Estragon („^ekaj}i go Godo#), Pinus („Ni{to bez Trifolio)#, Mefisto („Faust#) i dr. FILMSKI ULOGI: „Trst via Skopje#, „Prete`no vedro#, „Vikend na mrtovci#, „Tetovirawe#, „Angeli na otpad# i dr. R. St.

JOLEVSKI, Tome (Bitola, 28. II 1948) – redoven profesor na Teh-

Tome Jolevski

ni~kiot fakultet vo Bitola za Industriski menaxment. Diplomiral na Fakultetot za tehni~ki nauki na Univerzitetot vo Novi Sad, Srbija (1972), magistriral na Elektrotehni~kiot fakultet na Univerzitetot vo Zagreb, Hrvatska (1981) i doktoriral na Ma{inskiot fakultet pri Univerzitetot „Sv. Kiril i Metodij# vo Skopje (1988). Po diplomiraweto se vrabotuva na Fakultetot za tehni~ki nauki na Univerzitetot vo Novi Sad, kako asistent. Raboti vo REK „Bitola# kako rakovoditel na odr`uvaweto (1976), a podocna e vraboten na Tehni~kiot fakultet vo Bitola (1991). Vo dva mandata bil rakovoditel na Grafi~kiot otsek na Tehni~kiot fakultet vo Bitola. Osnovopolo`nik i rakovoditel e na studiskata programa Industriski menaxment. Ima objaveno pove}e od 100 nau~ni i stru~ni trudovi vo zemjata i vo stranstvo i pogolem broj u~ebnici i monoGl. K. grafii. JON – zograf od XVII v., rodum od seloto Linotopi (`iveel najverojatno vo Kostur). Ja `ivopisal crkvata „Sv. Atanasij# vo Rilevo, Prilepsko. Vo negovoto slikarstvo preovladuva izrazit graficizam i otsustvo na plasti~nost. Mu se pripi{uvaat, u{te, `ivopisot vo tremot na @ur~e (1622) i Stra{niot sud na zapadnata fasada od glavnata crkva na manastirot Zrze (1624/1625). 645

JOSIFOVSKI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

J

JOSIF II – pelagoniski mitropolit i ohridski arhiepiskop (13. I 1746 – kon krajot na 1751 ili vo po~etokot na 1752). Verojatno bil izbran od trojca eparhiski arhierei. Po arhiepiskopskoto razre{uvawe, ima pove}e negovi spomnuvawa (1752, 1753, 1756 i 1761).

Blagoja Jordanoski

kako i za studenti na Rudarsko-geolo{kiot fakultet. Bil rakovoditel na Zavodot za neorganska hemija pri Institutot za hemija i prodekan (2001– 2005) na PMF. Nau~nata aktivnost mu se odnesuva predimno na prou~uvawe na ramnote`nite procesi kaj kompleksni soedinenija, na elektrohemiskoto odnesuvawe na razni supstanci i na razrabotkata i primenata na voltammetriski metodi za kvantitativno opredeluvawe na farmacevtski preparati. Rabotel i na opredeluvawe na mikroelementite vo vodite za piewe. Objavil triesetina nau~ni trudovi, eden u~ebnik i eden prira~nik. LIT.: Prirodno-matemati~ki fakultet – Skopje, 1946–1996, Skopje, 1996, 217; 60 godini Prirodno-matemati~ki fakultet – Skopje, Skopje, 2006, 237238. B. [.

Min~o Jordanov

JORDANOV, Min~o ([tip, 1. VII 1944) & biznismen, uspe{en menaxer. Diplomiral na Tehnolo{kometalur{kiot fakultet vo Belgrad (1968). Generalen direktor na pretprijatieto Rudnici i `elezarnica †Skopje# (1983&1988), direktor na Pretstavni{tvoto na †Tehnometal&Vardar# vo Moskva (1889&1992), anga`iran vo {vajcarskata kompanija †Duferko# SA od Lugano (1992&1994), ~len na Bordot i direktor na kompanijata i odgovoren za zemjite od SSSR (1994&1997), a potoa e pretsedatel na Odborot na direktorite na †Makstil# AD Skopje i ~len na Bordot na †Duferko#. Me|uvremeno e potpretsedatel na Vladata na RM za stopanski pra{awa (2004&2006). Bl. R.

LIT.: Ivan Snegarov, Istorix na Ohridskata arhoepiskopix, t. 2. Ot padaneto £ pod turcite do nejnoto uni]o`enie (1394-1767), Sofix, 1931; Jovan Bel~ovski, Hronolo{ki spisok na poglavarite na Ohridskata arhiepiskopija (patrijar{ija), †Godi{en zbornik# na Bogoslovski fakultet †Sveti Kliment Ohridski#, kn. 8, Skopje, 2002, 77. S. Ml.

JOSIF VELE[KI (XVII v.) – episkop na Vele{kata eparhija na Ohridskata arhiepiskopija. Ja poddr`uval slovenskata pismenost. Vo administracijata go upotrebuval slovenskiot jazik i se borel za odr`uvawe na makedonskiot karakter na Ohridskata arhiepiskopija, zagrozen od silnata gr~ka propaganda od Carigrad. So li~ni sredstva ja izgradil manastirskata crkva „Sv. Jovan Veterski#.

Gordana Josifova -Nedelkovska

i ~len na Makedonskiot duva~ki kvintet. Odr`ala brojni koncerti vo zemjata i vo stranstvo, so zna~ajni svetski ansambli. B. Ort.

LIT.: Ivan Snegarov, IstoriÔ na Ohridskata arhiepiskopiÔ, I–II, vtoro fototipno izdanie, SofiÔ, 1995. Rat. Gr.

JOSIFOV, Josif Haritonov (Debar, 24. I 1928) – anatom, redoven prof. na Med. f. vo Skopje (1984). Diplomiral na Med. f. vo Skopje (1957), a doktoriral vo Belgrad za akcesornite venski komunikacii na intrakranijalniot i ekstrakranijalniot krvotok (1974). Se usovr{uval vo Danska, Norve{ka, ^ehoslovakija i vo [vedska. Istra`uval kraniofacijalen skelet i venska cirkulacija vo ~erepnata praznina. Objavil nad 70 trudovi. [ef e na Katedrata po anatomija i direktor na Institutot za anatomija (1966–1988). Go opremil i osovremenil Institutot za anatomija i iniciral interdisciplinarna nau~na sorabotka. Pretsedatel e na Zdru`enieto na anatomite na Jugoslavija (1969–1973) i organizator na V i na XIII kongres na Zdru`enieto, odr`ani vo RM. BIBL.: Anatomija na CNS so setila, Skopje, 1987; koavtor: Op{ta anatomija, Skopje, 1983; Noga, Skopje, 1982, 1993; Raka i graden ko{, Skopje, 1981; Glava so vrat, Skopje, 1984; Osteologija, Belgrad, 1981. LIT.: Almanah na prvata generacija studenti na Medicinskiot fakultet vo Skopje, Skopje, 1989. K. K.-P.

JOSIFOVA-NEDELKOVSKA, Gordana (Kavadarci, 14. X 1965) – oboist. Fakultetot za muzi~ka umetnost i postdiplomskite studii gi zavr{uva vo Skopje vo klasata na prof. K. Davidovski. Specijalizira oboa i kamerna muzika na Akademijata „Mocart# vo Var{ava i vo „Banf#, umetni~ki centar vo Kanada. Redoven profesor e na FMU vo Skopje i osnova~

Ilija Josifovski

JOSIFOVSKI, Ilija Josifov (s. ^ajle, Gostivarsko, 29. VII 1925) – u~esnik vo NOB, sociolog, kriminolog, univ. profesor. Se zapi{uva na U~itelskata {kola vo Skopje (1941), no srednoto obrazovanie go oformuva po Osloboduvaweto, bidej}i od esenta na 1942 g. sorabotuva so NOB i izleguva aktiven partizan (10. V 1943), koga e primen i vo KPM, zazemaj}i potoa razni rakovodni politkomesarski dol`nosti vo Prvata makedonska NOU brigada, vo 48. divizija i kako rakovoditel na Komitetot na KPJ vo 50. divizija na JNA. Po napu{taweto na Armijata raboti na rakovodni dol`nosti vo dr`avnata uprava vo Skopje (1945–1962). Direktor e na Uredot za kriminolo{ki i psiholo{ki istra`uvawa (1962). Istovremeno studira i diplomira na Grupata filozofija na Filozofskiot fakultet (1953–1956), a doktoratot po sociolo{ki nauki go odbranuva na Filozofskiot fakultet vo Qubqana (1965) so disertacijata „Kriminalitetot i drugite sli~ni vidovi na devijantno odnesuvawe kako izraz na otu|uvaweto na ~ovekot#. Raboti kako rakovoditel na Sektorot za sociolo{ki istra`uvawa vo Institutot za sociolo{ki i politi~ko-pravni istra`uvawa vo Skopje (1966–1971). Od 1. VII 1971 g. stanuva profesor po sociologija na Medicinskiot fa647

J

JOSIFOVSKI

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

kultet i na Ekonomskiot fakultet na Univerzitetot vo Skopje, kade {to i se penzionira (1983). Zema u~estvo vo razni op{testveno-politi~ki organizacii. Raboti na pove}e istra`uva~ki proekti i u~estvuva na nacionalni i me|unarodni nau~ni sobiri. BIBL.: Nekoi aspekti na demografskiot razvoj na selskoto naselenie vo SR Makedonija, Skopje, 1970; Makedonskoto, albanskoto i turskoto naselenie na selo vo Polog, Skopje, 1974; Filozofska antropologija, vo: Osnovi na marksisti~kata filozofija, Skopje, 1974; Problemi populacione politike sa stanovi{ta razvoja etni~kih grupa i njihovih me|uetnickih odnosa, „Na{e teme“, 4, Zagreb, 1974; Osnovite na marksisti~kata sociologija so samoupravniot socijalizam, Skopje, 1980. Bl. R.

Jon~e Josifovski

JOSIFOVSKI, Jon~e Andonov (Debar, 30. I 1920 – Skopje, 6. V 2009) - doajen na makedonskata filozofija. Osnovno obrazovanie zavr{il vo rodnoto mesto, U~itelska {kola vo Jagodina (Srbija). Kako u~itel vo s. Bro{tica, Debarsko (od 1939), aktivno u~estvuva vo naprednoto u~itelsko dvi`ewe, sekretar e na Osnovnoto u~itelsko dvi`ewe vo Debar. Po Osloboduvaweto, e eden od pionerite vo sozdavaweto na makedonskata prosveta: urednik na „Mlad borec#, „Pionerski vesnik# (podocna „Titov pioner#), kon krajot na 1944 g. (so Slavko Janevski) ja objavuva prvata kniga za u~ili{tata vo Makedonija „Pionerski zbornik#, eden od avtorite na prviot makedonski Bukvar i na prvata ^itanka (za vtoro oddelenie). Od 1946 g. studiral filozofija vo Leningrad, vo Moskva i vo Belgrad, a diplomiral kako prv student na Filozofskiot fakultet (Grupa za filozofija) vo Skopje (1951). Po diplomiraweto e profesor, a od 1954 g. e direktor na U~itelskata {kola vo [tip. Za asistent na Filozofskiot fakultet vo Skopje e primen vo 1957 g., kade {to i doktoriral (1964). Od 1957 do penzioniraweto (1984) gi steknal site nastavno-nau~ni zvawa na Filozofskiot fakultet vo Skopje. Gi predaval predmetite Simboli~ka logika, Istorija 648

na logikata, Istorija na filozofijata, Marksisti~ka filozofija i dr. Bil prodekan na Filozofskiot fakultet (1969–1971) i rakovoditel na Institutot za filozofija (1977–1983). Vo ~etirideceniskata rabota razvil bogata filozofska, nau~na i pedago{ka dejnost. Prv, vo odnos na drugite univerzitetski centri vo porane{na Jugoslavija, sovremenata simboli~ka logika ja voveduva kako akademska disciplina i sozdava bogata tradicija vo ovaa oblast vo Makedonija. Gi zapo~nuva istra`uvawata na filozofskata tradicija vo Makedonija, posebno na Vizantiskata filozofija. Objavil nad dveste trudovi (studii, raspravi, bro{uri, statii) od site oblasti na filozofijata so naglasen kriti~ki, dijalekti~ki i antidogmatski pristap: logika, istorija na filozofija, antropologija, filozofskite aspekti na sovremenata civilizacija i kultura, istoriskoto nasledstvo na filozofskata misla vo Makedonija, duhovnite vrednosti i filozofskite dostreli na vizantiskata epoha. Go pokrena izdavaweto na prvoto filozofsko spisanie vo Makedonija „Filozofska tribina# (v.). BIBL.: Neopozitivizmot, 1959; [to e marksisti~kata filozofija, 1961; Semantikata i semanti~kata filozofija, 1962; Razbirawa i nedorazbirawa na formalnata logika, 1962; Filozofija na trudot, 1963; [to e metafizika, 1964; Filozofija, sred. u~ebnik, 1967; Uvod vo simboli~kata logika, 1970; Istorija na logikata, 1973; Logika, (so M. Ilievski) 1976; Marksisti~ka filozofija so pregled na istorijata na filozofijata i odbrani tekstovi, 1978; Filozofski tekstovi, izb. i pred. V. Georgieva, 2004. LIT.: D. Davidovski, Dijalekti~kiot metod vo filozofskite spisi na Jon~e Josifovski, magisterski trud odbranet na Filozofskiot fakultet vo Skopje, 1988; V. Georgieva, Filozofijata kako ars dialectica. Predgovor kon: Jon~e Josifovski, Filozofski tekstovi (izbor), Skopje, 2004, I-XV. V. Panz.

Josif Josifovski

JOSIFOVSKI, Josif (Veles, 29. VIII 1927 – Bitola, 21. V 2001) – akter, re`iser i scenograf. Bil ~len na Narodniot teatar †Jordan Haxi Konstantinov-Xinot# vo Veles (1950–1958); vo Na-

rodniot teatar †Vojdan ^ernodrinski# vo Prilep (1958–1962) i vo Narodniot teatar vo Bitola (od 1962). ULOGI: Jerotie („Somnitelno lice#), Zganarel („So sila lekar#), Klaudij („Hamlet#), Jago („Otelo#), Jordan („Poslednite selani#) i dr. RE@II: „Pokondirena tikva#, „La`a i parala`a# i dr. SCENOGRAFII: „Pokondirena tikva#, „@ena sotona#, „[kola za `eni i dr. R. St.

Josif Josifovski -Sve{tarot

JOSIFOVSKI, Josif Vangelov (psevd. \or~e Sve{tarot) – (Gevgelija, 2. VIII 1915 – Klenovec, Ki~evsko, 7. IX 1943) – komunisti~ki deec i naroden heroj. Kako student na Pravniot fakultet vo Belgrad stanal ~len na KPJ (1937). Po diplomiraweto (1940) bil advokatski pripravnik vo Strumica i instruktor na PK na KP vo Makedonija (1941). Vo NOAVM dejstvuval, glavno, vo Prespa i vo drugite reoni pod italijansko-albanska okupacija. Bil uapsen od italijanskata policija (1942), no uspeal da izbega. Bil politi~ki komesar na NOPO †Dame Gruev#, na prviot NO bataljon †Mir~e Acev# i na Vtorata operativna zona na NOV i POM. Zaginal vo borba so germanskite sili i balistite. Proglasen e za naroden heroj na Jugoslavija (11. X 1951). Opean i vo nekolku narodni pesni. LIT.: Josif Josifovski – Sve{tarot \or~e, Pred proslavata na 11 Oktomvri, †Nova Makedonija#, V, 1153, Skopje, 22. IX 1948, 2; Ilija Tonevski, Zborovite ne mo`at da se ka`at za nego. Sekoga{ vo na{ite se}avawa, Josif Josifovski-Sve{tarot, †Mlad borec#, XIV, 15, Skopje, 23. X 1958, 5; Ko~o Urdin, Od hronikata na narodniot heroj Josif Josifovski-Sve{tarot, †Sovremenost, IX, 4, Skopje, 1959, 304-311; Aleksandar Popovski, Josifovski Vangel Josiv-Sve{tarot, Narodni heroi od Makedonija, Skopje, 1973, 350355; Josifovski Vangel Josif-Sve{tarot, †Mlad borec#, XXXII, 16, Skopje, 14. V 1975, 16; Josif Josifovski-Sve{tarot \or~e, Skopje, 1985. S. Ml.

JOSIFOVSKI, Kuzman Cvetanov (psevd. Pitu, Metodie) (Prilep, 15. VI 1915 – Skopje, 25. II 1944) – pravnik, istaknat nacionalno-politi~ki rakovoden deec. Osnovno i sredno obrazovanie za-

JOCI]

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

J

Opean e vo partizanskite pesni, a golem broj kulturno-prosvetni dru{tva, u~ili{ta, stopanski organizacii i ulici go nosat negovoto ime. Proglasen e za naroden heroj. LIT.: Narodni heroi od Makedonija, Skopje, 1973, 157-161; Kuzman JosifovskiPitu, Vreme–@ivot–Delo (1915–1944), Zbornik na prilozi od nau~niot sobir odr`an vo Prilep, Skopje, 1995. O. Iv. Kuzman JosifovskiPitu

vr{uva vo Prilep i vo Bitola. Studiral pravo vo Belgrad i bil eden od rakovoditelite na progresivnite studenti. ^len e na KPJ od 1938 g. Bil eden od organizatorite na makedonskoto studentsko dru{tvo „Vardar# i na makedonskoto narodno dvi`ewe (MANAPO). Vo 1939 g. bil sekretar na MK na KPJ vo Prilep. Na lokalnite i parlamentarnite izbori (1936–1938) so svoite privrzanici ja poddr`uval opozicijata. Bil organizator i u~esnik na pove}e nacionalni manifestacii i demonstracii za podigawe na nacionalno-revolucionernata svest za prodol`uvawe na osloboditelnata borba protiv okupatorskiot re`im. Govornik e na Ilindenskata demonstracija (1940), na koja bila barana promena na re`imot, nacionalno-politi~ki prava, osloboduvawe na Makedonija i dr. Istata godina bil izbran za ~len na PK na KP vo Makedonija. U~estvuval na Studentskata kolonija vo Ohrid i vo sorabotkata me|u studentite od Belgradskiot i od Sofiskiot univerzitet. Po fa{isti~kata okupacija bil instruktor i ~len na PK na KPJ, organizator i rakovoditel na partiskite organizacii i na partizanskoto dvi`ewe na teritorijata pod italijanska okupacija; formiral mesni i okoliski partiski komiteti. Vo Tetovo formiral i Okru`en komitet za Zapadna Makedonija i stanuva negov sekretar (1942). Bil izbran za ~len na prviot CK na KPM i za ~len na G[ na NOV i POM (1943). Na Prespanskoto sovetuvawe na CK (2. VIII 1943) podnel pismen referat posveten na 40-godi{ninata na Ilindenskoto vostanie, koe{to visoko go ocenil i naglasil deka novata NOB gi prodol`uva ilindenskite tradicii. Po sovetuvaweto preminal na partiska rabota vo Skopje. Go formiral Akcioniot narodnoosloboditelen komitet (ANOK) za svikuvawe na Antifa{isti~ko sobranie na Makedonija. Bil predaden i opkolen od bugarskata policija (25. II 1944). Pri probivot zaginal.

Olivera (Vera) Joci}

Pero Josifovski

JOSIFOVSKI, Pero (Probi{tip, 25. V 1966) ‡ numizmati~ar. Diplomiral istorija na Filozofskiot fakultet vo Skopje (1991), a magistriral na Institutot za istorija na umetnosta i arheologija (2000) vo oblasta na anti~kata arheologija. Od 1991 g. raboti kako kustos za anti~ka numizmatika vo Muzejot na Makedonija, a od 2007 g. e programski direktor na ovaa institucija.

BIBL.: Coins with ΠΑΙΟΝΩΝ from the collection of the National Bank of the Republic of Macedonia, Macedonian Numismatic Journal, 4, Skopje, 2000, 15-28; Rimskata monetarnica vo Stobi, Skopje, 2001; The Beginnings of Minting among the Paeonians (Derrones), Folia archaeologica Balkanica, I, Skopje, 2006, 251– 262. D. Z.

JOTOV, Ogwan Hristov (Orehovo, NR Bugarija, 30. I 1939) – matemati~ar, red. prof. (1986) na Arhitektonskiot fakultet vo Skopje. Diplomiral (1965) na PMF vo Zagreb, kade {to i magistriral (1972), a doktoriral (1985) na PMF vo Skopje so temata „Kvaternioni i diferencijalna geometrija#. Toj e avtor na trudovi od oblasta na diferencijalnata geometrija. Bil urednik (1977–1984) na „Matemati~kiot bilten#. LIT.: Razvoj i sostojba na matemati~kite nauki vo SR Makedonija, MANU, 1987; BU br. 471/’86. N. C.

JOCI], Olivera (Vera) (s. Sin|eli}, Skopsko, 21. VIII 1923 – Sasa, Del~evsko, 23. V 1944) – komunisti~ki deec i naroden heroj. Kako gimnazijalka stanala ~len na SKOJ (1941). Po Aprilskata vojna (1941) semejno zaminale za Valevo (Srbija), kade {to so sestrite stanala borec vo Jastreba~kiot NOPO i bila

primena za ~len na KPJ (oktomvri 1941). Po ilegalnata partiska dejnost vo Ni{ (zimata 1942), prodol`ila kako borec vo Jastreba~kiot NOPO, potoa vo Vrawskiot NOPO (sredinata na 1942), zamenik-politi~ki komesar na Tretiot kumanovski NOPO (od krajot na 1943), na NO (kumanovski) bataljon †Orce Nikolov#, na NO (kumanovski) bataljon †Hristijan Todorovski-Karpo{„ i na Prviot bataljon na Tretata makedonska NOUB (od 24. II 1944). Vo Proletnata neprijatelska ofanziva bila te{ko raneta kaj s. Stracin, Kumanovsko (20. V 1944) i po tri dena im podlegnala na ranite. Vospeana e vo poznatata pesna na Aco [opov †O~i#. Proglasena e za naroden heroj na Jugoslavija (22. XII 1951). LIT.: Vera zagina vo juri{... Sedumnaeset godini od smrtta na narodniot heroj Vera Joci}, †Prosvetena `ena#, br, 5, Skopje, maj 1961, 2-3; Hrabra do posleden zdiv. 29 godini od smrtta na narodniot heroj Vera Joci}, †Ve~er#, Skopje, 22. V 1973, 9; Vasil Kunovski, Joci} Mladen Olivera-Vera, Narodni heroi od Makedonija. Skopje, 1973, 162-167; Slobodan Popovi}, Olivera Joci}-Vera, Skopje, 1977. S. Ml.

Svetlana Joci}

JOCI], Svetlan Hristova (Resen, 27. II 1941) – poet, prozaist, pisatel za deca i eseist. Po osnovnoto u~ili{te vo Ohrid i U~itelskata {kola vo Bitola, diplomirala na Katedrata za pedagogija na Filozofskiot fakultet vo Skopje (1967) i, po ~etirigodi{nata u~itelska dejnost vo ohridskite sela, raboti kako pedagog na Klinikata za detski bolesti na Med. f-t vo 649

J

JUAN

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Skopje (1960–1970), a potoa do penzioniraweto kako novinar vo Obrazovnata programa na Radio Skopje (1970–1995). ^len e na DPM (od 1971), negov sekretar (1994&1995) i pretsedatel (1996–1998), pretsedatel na Sobranieto na DPM (od 2006) i ~len na Makedonskiot PEN centar (1997). Inicijator i prv glaven i odgovoren urednik na organot na DPM †Sto`er# i ideen tvorec na poetskata manifestacija †Praznik na lipite# (1996). Soosnova~ i pretsedatel na Me|unarodnata manifestacija za umetni~ka i nau~na dejnost †Makedonski duhovni konaci# (1999) i glaven i odgovoren urednik na nejzniot glasnik †Portal# (od 2000). U~esnik na pove}e poetski manifestacii vo zemjata i vo stranstvo. BIBL.: poezija: Kalesnica (1970), Skri{en kov~eg (1974), Siwo (1980), Ea (1984), Za~atie (1990), Poetski ustav (1992), Same~ka }elija (1993), S. Besmrtna (1996), Golemata molitva (2000); poezija za deca: Alka za ni{alka (1981); proza: Strovi{te (1994); proza za deca i mladi: Poslednata bitka (1980), Makedonska carica (1992), Guslarot (1993), Krsta i monistroto (2003), Makedonskata carica i biserot (2004); kriti~ko-eseisti~k knigi: Ka`ano od trono`ec (2005), 111 pra{awa za Luan Starova (1908); izbori: Du{nica (1993), Napravi edno ~udo (2008); antologii: Sonceto vo makedonskata poezija (2003), Sto bez edna pesna (2006), Aleksandar Makedonski vo naukata i svesta na potomcite (2008). Bl. R.

daril 4 ~amci. Na ~elo na Upravata bil Stojan [umenkovi}, pretsedatel na sudot. Pokraj vesla~kite ekipi, aktivni bile i sekciite za plivawe, za skijawe, za ping-pong, peja~kata, igraornata i dramskata. Vesla~ka sekcija bila formirana i vo Struga (1933) pod imeto †Crn Drim#. Aktivnostite se odvivale i vo vremeto na okupacijata (1941–1944). Po Osloboduvaweto ~lenovite na Klubot nastapuvale na republi~kite i na sojuznite prvenstva, kako i na razni drugi natprevari i regati. LIT.: Vesla~ki klub Jug, 1932–1972, Ohrid, (1972). D. S.

„JUG# (Skopje, 1. XII 1939 – 1. II 1941) – revija na Turisti~kiot sojuz na Vardarska Banovina. Go ureduval Vlada A. Bogdanovi}. Izleguval ~etiripati godi{no. LIT.: D-r Boro Mokrov - M-r Tome Gruevski, Pregled na makedonskiot pe~at (1885–1992), Skopje, 1993, 99. S. Ml.

„JUGOZAPADNA BUGARIJA# („ŒGOZAPADNA BÎLGARIœ#) (Sofija, 11. IX 1893 – 20. III 1896) – nedelen vesnik. Izleguval sekoja sabota. Go ureduvale Sotir Takev (odgovoren urednik) i Jordan Ivanov, a bil pe~aten vo pe~atnicata na Iv. P. Daskalov. Objaveni se vkupno 29 broja. Sodr`inite se glavno povrzani so Makedonija, no od ekstremno golemobugarski pozicii. LIT.: D-r Boro Mokrov – M-r Tome Gruevski, Pregled na makedonskiot pe~at (1885–1992), Skopje, 1993, 58. S. Ml.

Lu Juan

JUAN, Lu (Lu Juan) (Vuhan, provincija Hubei, 3. VII 1922) ‡ eden od najzna~ajnite sovremeni kineski poeti. Po izleguvaweto na negovite Izbrani dela, koga stanal i dobitnik na Golemata nacionalna nagrada za poezija za stihozbirkata Druga pesna, bil proglasen za najgolem `iv kineski poet. Toj e i eden od najgolemite kineski preveduva~i (Gete, Rilke, Hegel i dr.). Vo 1998 g. go dobil Zlatniot venec na SVP. BIBL.: Nov po~etok; Sosredoto~uvawe; Poema za ~ovekot; Strak treva; Nedogorena kniga. LIT.: Xang Tongvu, Duhovnoto jadro na poetskite dela na Lu Juan, „Poezija#, SVP, Struga, 1998. P. Gil.

†JUG# (Ohrid, 1932) – vesla~ki klub. Bil sekcija na Belgradskiot vesla~ki klub †Jug#, koj mu po650

JUGOMONTA@A „BLAGOJ DAVKOV# – Skopje, pretprijatie za proektirawe, proizvodstvo i monta`a. Vladata na NRM vo 1947 g. formirala pretprijatie za ma{inska monta`a, a vo 1948 i pretprijatie za popravka na ma{ini i za drugi uslugi „Blagoj Davkov#. Vo 1950 g. dvete pretprijatija se spoile vo Jugomonta`a „Blagoj Davkov#. Se po~nalo so 50, a vo 1963 g. rabotele 300 rabotnici. Kadarot go so~inuvale: diplomirani ma{inski in`eneri, ekonomisti, pravnici, ma{inski tehni~ari, VKV i KV rabotnici. Organizaciono postoele tri tehnolo{ki celini: Proizvodstvo na procesna oprema; Klimatizacija i Monta`a na instalacii. Izveduvale objekti vo Makedonija i vo toga{nite SR Srbija, SAP Kosovo, SR Hrvatska, SR Crna Gora i SR Slovenija, kako i vo ^SSR, Sovetskiot Sojuz, Irak, Libija i vo Kuvajt. Vo 1980 g. pretprijatieto imalo okolu 800 vraboteni. Po raspadot na SFRJ, pretprijatieto do`ivuva ste~aj i prostoriite stanuvaat sopstvenost na Papateodosi od Skopje. Sl. A.

JUGOSLOVENSKA MLADINA NA VARDARSKA BANOVINA (JOVB) – re`imska mladinska organizacija. Formirana e vo 1930 g. vo Skopje, so cel mladite da se vospituvaat vo duhot na integralnoto jugoslovenstvo. N. Cv. JUGOSLOVENSKA NARODNA ARMIJA (1941–1991). Sozdavaweto na JNA zapo~nalo vo maj 1941 g. so podgotovkite za oru`eno vostanie. Od voenite komiteti i voenite komisii bile organizirani diverzantski i udarni grupi, a na terenot bile formirani partizanski odredi. Na krajot od juni Voeniot komitet na CK na KPJ prerasnal vo Glaven {tab na NOPOJ, so komandantot Josip Broz Tito, generalniot sekretar na KPJ. Letoto bile formirani pokrainski {tabovi. Vo Makedonija, Pokrainskiot voen {tab bil formiran vo septemvri 1941 g. Na 26. IX 1941 g. vo Stolice bila donesena odluka G[ da se preimenuva vo Vrhoven {tab na NOPOJ, a {tabovite vo pokrainite vo Glavni {tabovi. Vo oktomvri 1941 g. V[ gi propi{al zakletvata, obukata, amblemite, pozdravuvaweto, snabduvaweto i dr. Bile osnovani i pokrupni edinici – bataljoni, podocna brigadi, divizii i korpusi na NOVJ. Na 1. III 1945 g. bile formirani ~etiri armii, NOVJ bila preimenuvana vo JA, a V[ vo G[ na JA. Po zavr{uvaweto na vojnata JA imala 800.000 borci i oficeri. Na 22. XII 1951 g. JA bila preimenuvana vo JNA. So usvojuvaweto na Zakonot za narodna odbrana (1969) JNA vlegla vo poslednata etapa na razvojot, {to zavr{uva so nejziniot raspad (1991). V. St. JUGOSLOVENSKA NACIONALNA STRANKA (JNS) – re`imska politi~ka partija. Od 1931 do 1933 g. dejstvuvala pod imeto Jugoslovenska radikalnoselska demokratija (JRSD). Se zastapuvala za nacionalen i dr`aven unitarizam. Na vlast bila od 1931 do 1935 g. Pred vojnata se raspadnala. Vo 1945 g., po osloboduvaweto na Belgrad, grupa porane{ni voda~i na JNS se obidele da ja obnovat i da vlezat vo jugoslovenskiot NOF. Obnovuvaweto bilo onevozmo`eno. LIT.: D-r Nade`da Cvetkovska, Gra|anskite partii vo vardarskiot del na Makedonija (1935–1941), Skopje, 1996. N. Cv.

JUGOSLOVENSKA RADIKALNA ZAEDNICA (JRZ) (1935–1941) – politi~ka partija formirana vo 1935 g. od M. Stojadinovi}, vo dogovor so rakovodstvata na SLS, JMO i Radikalnata partija. Prviot kongres na JRZ e odr`an

†JU@NA STVARNOST#

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

vo Belgrad (2. VI 1936). Po Stojadinovi} (1935 – 9. VIII 1939), pretsedatel bil D. Cvetkovi} (9. VIII 1939 – 17. IV 1941). Partijata se zastapuvala za monarhizam i integralen jugoslovenski unitarizam. Go izdavala v. „Samouprava#. LIT.: D-r Nade`da Cvetkovska, Gra|anskite politi~ki partii vo Vardarskiot del na Makedonija (1935–1941), Skopje, 1996. N. Cv.

JUGOSLOVENSKA REPUBLIKANSKA STRANKA (1921) – srpska politi~ka partija osnovana od grupa liberalni gra|anski intelektualci od Srbija. Osnova~kiot kongres se odr`al vo Belgrad na 21 januari. Se zastapuvala za republikansko ureduvawe na dr`avata. Osnova~i i voda~i bile: J. @ujovi}, Q. Stojanovi} i J. Prodanovi}. Na Vtoriot kongres (27. II 1924) se opredelila za federalno ureduvawe na dr`avata SHS/Jugoslavija. Organ na JRS bil v. „Republika#. Po Vtorata svetska vojna vlegla vo Narodniot front. LIT.: D-r Nade`da Cvetkovska, Gra|anskite politi~ki partii vo Vardarskiot del na Makedonija (1935–1941), Skopje, 1996. N. Cv.

JUGOSLOVENSKI NARODEN POKRET „ZBOR# (1935 g.) – fa{isti~ko politi~ko dvi`ewe na ~elo so D. Qoti}. Se razvivalo pod vlijanie na germanskiot fa{izam. Za vreme na Vojnata sorabotuvalo so okupatorot, participiralo vo Nedi}evata vlada. Dvi`eweto formiralo i vooru`ena formacija – Srpski dobrovole~ki korpus za borba protiv partizanite. LIT.: D-r Nade`da Cvetkovska, Gra|anskite partii vo vardarskiot del na Makedonija (1935–1941), Skopje, 1996. N. Cv.

JUGOSLOVENSKI RABOTNI^KI SOJUZ (JUGORAS) (1936) – sindikalna organizacija osnovana od vladata na M. Stojadinovi} za borba protiv revolucionernite sindikati (URSS), za zadu{uvawe na {trajkuva~koto dvi`ewe. Vo 1937 g. bile formirani organizacii na JUGORAS. Prviot kongres bil odr`an vo Belgrad (25. IV 1938). LIT.: D-r Nade`da Cvetkovska, Gra|anskite partii vo vardarskiot del na Makedonija (1935–1941), Skopje, 1996. N. Cv.

JUGOSLOVENSKO-BUGARSKI DOGOVOR ZA PRIJATELSTVO (1937). Pred krajot na 1936 g. Velika Britanija izvr{ila pritisok vrz Vladata na Jugoslavija za pridobivawe na Bugarija za Balkanskiot pakt. Jugoslavija i Bugarija sklu~ile, vo Belgrad, Dogovor za ve~no prijatelstvo (24. I 1937). Pred potpi{uvaweto na javniot dogovor gi usoglasile interesite, pri {to postignale taen dogovor spored koj Bugarija

se obvrzala da se otka`e od pretenziite kon Vardarskiot del od Makedonija i da gi bara teritoriite vo Srbija {to gi dobila Jugoslavija so Nejskiot dogovor (1919), Bosilegradsko i Caribrodsko, a Jugoslavija se obvrzala da £ dade poddr{ka na Bugarija za izlez na Egejskoto More. LIT.: Makedonija vo me|unarodnite dogovori I (1913-1940), Skopje, 2006.M. Min.

JUGOSLOVENSTVO – ideolo{ki proizvod na politi~kite strukturi na jugoslovenskiot sistem. Imala propagandna cel za pouspe{no re{avawe na nacionalnoto pra{awe vrz zamislenite principi na AVNOJ. Vo nacionalnite tenzii po 60-tite godini na HH v., ovoj termin bil koristen kako instrument za neutralizirawe na nacionalnoto ~uvstvo vo nasoka na sozdavawe nova „jugoslovenska nacija#. Vo Makedonija kako Jugosloveni se deklarirale glavno lica {to bile nacionalno neopredeleni, no nekoi i zaradi ostvaruvawe na karieristi~ki celi. N. V. „JUGOHROM# – Jegunovce, Hemisko-elektrometalur{ki kombinat – eden od najgolemite kombinati vo industrijata na RM. Osnovan e so odluka na Vladata na NRM (1952) kako Fabrika za hromni proizvodi i feroleguri so cel da vr{i eksploatacija na hromna ruda od qubotenskiot serpentinski masiv so koristewe na elektri~na energija od {totuku izgradenite mavrovski hidrocentrali. Izgradbata zapo~nala od 1953 g. Proizvodstvoto po~nuva od 1957 g. so izgradbata na 4 elektrola~ni pe~ki, iako vo pogonot „Hemija# se proizveduvale hromni soli u{te vo 1950 g. Vo periodot 1960–1965 g. zapo~nuva proizvodstvoto i na kalciumkarbid i kalciumcijanamid. Kombinatot kontinuirano se gradi i se pro{iruva. Osnovni pogoni i proizvodi se: „Elektrometalurgija# (od 1957), ferohrom; ferosilicium, silikohrom i tehni~ki silicium; feromangan i dr., site so pove}e koncentracii i kvalitet vo odnos na sodr`inata na jaglerod; „Hemija# (od 1950 bihromat i dr.); „Rudnici

J

i separacija za hrom# – Radu{a; „Nemetali# – Tetovo (od 1955); „Stogovo# – Ki~evo (od 1975); „Industrija za grade`ni elementi# – Vratnica (od 1976), „Medicinska plastika# – Tetovo (od 1982) i drugi. Vo 1985 do 1988 g. ima okolu 7000 vraboteni. Proizvodstvoto na hromni soli e prekinato poradi {tetnoto dejstvo na {estvalentniot hrom (otpadnite materijali so Cr(VI) i denes pretstavuvaat zakana za zagaduvawe na vodite vo podra~jeto na @eden, od kade {to poteknuva i izvorot Ra{~e). Prekinato e proizvodstvoto i vo drugi pogoni, a del od niv se izdvoeni i rabotat kako samostojni edinki. Po pove}e transformacii, vo 2000 g. prodol`uva uspe{no da raboti kako „Silmak# – Jegunovce so dominantna sopstvenost na stranski kapital. Osnoven problem e snabduvaweto so elektri~na energija, koja e sè podeficitarna i sè poskapa, a proizvodstvoto na feroleguri vo elektrola~ni pe~ki e eden od najgolemite potro{uva~i na elektri~na energija. LIT.: 30 godini JUGOHROM, monografija, „Polog#, Tetovo, 1982, str. 110.Sv. H. J.

„JU@NA SRBIJA# (Skopje, 15. III 1912 – juni 1925) – spisanie na srpski jazik. Od po~etokot izleguva dvapati mese~no, a podocna edna{ mese~no. Negovi sopstvenici bile Jovan Grubi}, Gli{a Elezovi} i Milosav Jeli}, urednici Gli{a Elezovi}, Prvo{ Slankamenac i Milan ^emeriki}, a bil pe~aten vo skopskata pe~atnica „Stara Srbija#. LIT.: D-r Boro Mokrov – M-r Tome Gruevski, Pregled na makedonskiot pe~at (1885-1992), Skopje, 1993, 59. S. Ml.

Faksimil od †Ju`na stvarnost#

„JU@NA STVARNOST# (Maribor, Slovenija, dekemvri 1939) – edinstven broj na vesnik „za site kulturni pra{awa na Makedonija#, nape~aten vo 2.500 primeroci na srpski jazik, no so makedonska

„Jugohrom“, Jegunovce, Tetovsko

651

J

†JU@NI ZADRUGAR#

kulturno-nacionalna, ekonomsko-politi~ka i prokomunisti~ka koncepcija. Na uvodno mesto se istaknuva: „Go pokrenavme vesnikot ’Ju`na stvarnost’ so zada~a da se stavi vo slu`ba na naj{irokite sloevi na na{ata pokraina, vo granicite na mo`nostite objektivno da gi izvestuva i niz nego da se ~ue ~esniot zbor po site pra{awa {to gi interesiraat masite od na{ata pokraina#. Me|u drugite prilozi zna~ajno e „Otvorenoto pismo# do akad. Nikola Vuli}, vo vrska so negovoto predavawe vo Srpskiot kulturen klub vo Belgrad, za istorijata na Makedonija i Makedoncite, pa preku naslovot ja najavuva i dilemata: „Ju`na Srbija ili Makedonija#. Sopstvenik i glaven i odgovoren urednik, no i avtor na prilozite e tetovecot novinar i poet Viktor A}imovi} (o`enet za Slovenkata Milena od Maribor). LIT.: Ivan Katarxiev, Za vesnikot „Ju`na stvarnost# – Prilog kon prou~uvaweto na makedonskiot pe~at pred po~etokot na Vtorata svetska vojna, „Istorija#, VII, 2, Skopje, 110–126; Bla`e Ristovski, Makedonskiot stih 1900–1944. Istra`uvawa i materijali, Skopje, 1980, 177–178. Bl. R.

„JU@NI ZADRUGAR# (Skopje, 1929 – januari 1941) – vesnik, organ na Sojuzot na agrarnite zaednici na Ju`na Srbija. Izleguval dvapati mese~no. Sopstvenik i odgovoren urednik bil Vaso [aleti}, a se pe~atel vo skopskata pe~atnica „Ju`na Srbija#. LIT.: D-r Boro Mokrov – M-r Tome Gruevski, Pregled na makedonskiot pe~at (1885–1992), Skopje, 1993, 59-60. S. Ml.

„JU@NI PREGLED# (septemvri 1927 – noemvri 1939) – spisanie za nauka i kni`evnost vo Skopje. Izleguval na srpski jazik kako prodol`enie na vesnikot „Mese~ni pregled# (1926). Pe~atnica „Ju`na Srbija# vo Skopje. Sopstvenik ^edomir J. Todorovi}. Urednici: Sava M. Milosavlevi}, Borivoje Q. Nedi} i Petar Mitropan. Objavuvani se nau~ni i literaFaksimil od naslovnata turni prilozi stranica na spisanieto (za Kiril Pej†Ju`ni pregled# ~inovi}, za \or|ija Pulevski, za Ko~o Racin, Vasil Iqoski i za Venko Markovski), makedonski narodni pesni i prikazni, likovni i teatarski recenzii i drugi napisi. Na negovite stranici sorabotuvale: Tomo Smiljani}-Bradina, Georgi Kiselinov, Angelko Krsti}, 652

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Aleksandar Jovanovi}, Haralampie Polenakovi}. V. Toc. JU@NOSLOVENSKI JAZICI. Od samite po~etoci na slavistikata kako nau~na disciplina (t.e. od krajot na XVIII v.) e prifatena konvencionalnata podelba na slovenskiot jazi~en svet na tri grupi: zapadna, isto~na i ju`na. Ju`nite Sloveni, t.e. nositelite na ju`noslovenskite jazici vo V–VI v. od n.e. se spu{tile kon jug od pratatkovinata i se naselile na Balkanskiot Poluostrov. Kontinuumot na slovenskata jazi~na teritorija vo X v. go razbile Ungarcite, a potoa i konsolidacijata na romanskoto naselenie severno od Dunav. Sepak, i deneska se zabele`livi brojni jazi~ni vrski me|u slovenskiot jug i sever, t.e. me|u slovene~kite i ~e{kite dijalekti, kako i me|u srpskite i slova~kite i/ili ukrainskite dijalekti. Brojni se, isto taka, slovenskite zaemki, kako vo ungarskiot, taka i vo (dako)romanskiot jazik. Ju`noslovenskata jazi~na teritorija niz vekovite se namalila kako rezultat na gr~kata ekspanzija na jug, albanskata na jugozapad, kako i italijanskata i avstriskata na severozapad. Ve}e vo periodot na izdvojuvaweto od po{irokata praslovenska jazi~na zaednica ju`noslovenskite dijalekti ne bile uniformni, taka {to ne mo`e da stane zbor za nekoj op{toju`noslovenski razvoen period ili praju`noslovenski jazi~en kod. Deneska ju`noslovenskata jazi~na teritorija pretstavuva eden jazi~en kontinuum na koj{to lesno mo`at da se izdvojat inovacionite jadra na oddelni dijalektni kompleksi (dijalektni dijasistemi), no te{ko mo`at da se utvrdat ednozna~ni granici me|u tie kompleksi. Etni~kata svest na slovenskite `iteli na Balkanot i nivnata burna politi~ka istorija na ju`noslovenskata teritorija dovede do formirawe na 6 razli~ni standardni jazici. Odej}i od istok kon zapad, toa se: bugarskiot, makedonskiot, srpskiot, bo{wa~kiot, hrvatskiot i slovene~kiot jazik. Site tie se relativno docna standardizirani, vo periodot od prvata polovina na XIX do prvata polovina na XX v., taka {to vo site ju`noslovenski sredini, do den dene{en, se vodat diskusii okolu nekoi aspekti na standardnata jazi~na norma. Pred standardizacijata, kako pismeni jazici vo zapadniot (katoli~ki) del na Balkanot funkcionirale lokalni regionalni naddijalektni kodovi i/ili latinskiot i modernite zapadnoevropski jazici – germanskiot ili italijanskiot, dodeka vo isto~niot (pra-

voslaven) del funkcijata na pismen jazik ja vr{ele razni lokalni redakcii na starocrkovnoslovenskiot jazik. Od pretpostaveniot zaedni~ki predok na site slovenski jazici, takanare~eniot praslovenski jazik so tekot na vremeto najmnogu se oddale~ile bugarskiot i makedonskiot jazik i del od dijalektite na srpskiot jazik, koi do`iveale seriozna restrukturalizacija pod vlijanie na neslovenskite balkanski jazici (balkanska jazi~na zaednica). LIT.: S. Iv{i}, Slovenska poredbena gramatika, Zagreb, 1970; R. Nahtigal, Slovanski jeziki, Ljubljana, 1952; Z. Stieber, Zarys gramatyki por[wnawczej j&zyk[w sqowiavskich, Warszawa, 1989; A. Vaillant, Grammaire comparée des langues slaves, Lyon–Paris, 1950–1957. Z. T.

Dimitrie Juzba{i}

JUZBA[I], Dimitrie Milanov (Daruvar, Hrvatska, 30. IX 1909 – Sarbriken, Germanija, 1974) – hirurg, redoven prof. na Med. f. vo Skopje, eden od prvite 19 izbrani nastavnici pri formiraweto na Med. f. vo Skopje (1947). Izvr{il uspe{na transformacija na Hirur{koto oddelenie vo sovremena Hirur{ka klinika. Bil redoven profesor, {ef na Katedrata po hirur{ki bolesti i direktor na Hirur{kata klinika pri Med. f. vo Skopje, a vo eden mandat i dekan na fakultetot. Vo 1953 g. zaminal za Zagreb, kade {to rabotel do svoeto penzionirawe (1973), a potoa oti{ol na rabota vo Sarbriken (Germanija). Br. N. †JUNAK# – bugarski gimnasti~ki dru{tva vo Makedonija (1908– 1912). Po barawe od Egzarhijata, vladata na Bugarija ispratila vo Makedonija desetina nastavnici po gimnastika (1908), voedno i istaknati ~lenovi na bugarskata organizacija †Junak#. Rasporedeni po srednite u~ili{ta, tie vedna{ pristapile i kon formiraweto gimnasti~ki dru{tva vo Solun, vo Drama, vo Skopje, Veles, Struga, Ki~evo, Ohrid, Bitola, Prilep, vo Bansko, vo Radovi{, Kru{evo, Tetovo, vo Debar i vo seloto Jankovec (Resensko). Pokraj raznite gimnasti~ki ve`bi i sportski aktivnosti, preku soodvetni sekcii

JURUKOVSKI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

razvivale i kulturno-umetni~ki dejnosti. ^lenovi bile glavno u~enicite od bugarskite u~ili{ta. Po razni povodi prireduvale javni nastapi i priredbi. Za osposobuvawe na glavatarite (na~alnicite) bile odr`ani ednomese~ni kursevi vo Solun (1909 i 1912) i vo Bitola (1911). Vo Solun bil formiran Sojuz na juna~kite dru{tva vo Otomanskoto Carstvo (1912). ^lenovi od nekoi dru{tva nastapile na Seslovenskiot sokolski slet vo Sofija (1910) i vo Praga (1912). LIT.: Dragan Petkovski, Prilog kon pra{aweto za osnovawe i dejnosta na gimnasti~kite dru{tva „Junak# vo Makedonija vo vreme od 1908–1912, Prilozi za istorijata na fizi~kata kultura vo Makedonija, Skopje, 1976, 95–106. D. S.

JUNSKO PARTISKO SOVETUVAWE NA SKOPSKATA ORGANIZACIJA NA KP VO MAKEDONIJA (Vodno, sega naselba Kozle, 22. VI 1941) – partisko sovetuvawe na koe bila donesena odlukata za oru`eno vostanie. Na sovetuvaweto prisustvuvale okolu 30 lica – ~lenovite na MK na KP vo Skopje, site sekretari na partiskite }elii, kako i oddelni ~lenovi na KP so organizacioniot sekretar na PK na KP vo Makedonija Pero IvanovskiTikvarot i dr. Otkako bila napravena analiza na momentnata politi~ka situacija vo zemjata, pristignalo soop{tenieto za napadot na Germanija protiv SSSR, po {to bile prekinati dotoga{nite diskusii i sovetuvaweto dobilo sosema drug tek. Vo natamo{nata diskusija pove}etemina od prisutnite go poddr`ale izlagaweto na P. Ivanovski-Tikvarot i bila †izrazena gotovnost za stapuvawe vo oru`eni akcii i preminuvawe na oru`ena borba#. Bilo odlu~eno †vedna{ da se pristapi kon formirawe vooru`eni grupi za borba protiv okupatorot za nacionalno i socijalno osloboduvawe na zemjata#. LIT.: Aleksandar Spasovski, Skopski NOP odred, Beograd, 1971; Skopje vo NOV 1941. Materijali od nau~niot sobir odr`an na 13 i 14 juni 1972 godina vo Skopje, Skopje, 1973; Mitre Inadeski, Prvata godina na NOV i Revolucijata, Skopje, 1973; istiot, Hronologija na Skopje, Skopje, 1974. S. Ml.

JURA (xura) ‡ zurla so najmali dimenzii. Ima mnogu piskav i prodoren zvuk, poradi {to sekoga{ ja sviri vode~kata melodija. Toga{ bordunskata melodiska linija ja sviri zurlata so sredna golemina, nare~ena jaramkaba (v). Vo minatoto naj~esto se koristela vo Gevgelisko, kako pridru`nik na rusaliskite ora, a denes retko se sre}ava vo zurlaxiskata svira~ka praktika.

LIT.: D-r Aleksandar Linin, Narodnite muzi~ki instrumenti vo Makedonija, Skopje, 1986, 106. \. M. \.

JURUKLAK (tur. Jurukhaneler) – predel vo zapadnite padini na planinata Pla~kovica. Zapo~nuva od vrvot Lisec (1.754 m) na severoistok do rekata Kriva Lakavica na jugozapad. Na nekoi topografski karti predelot e ozna~en so imeto Jurukluci. Ovde vo pove}e sela `iveat Turci poznati pod imeto Juruci. Kako nomadski sto~ari tie se doseleni vo tekot na XVI v. od planinskite kraevi na Jugozapadna Anadolija, poto~no od okolinata na Brusa, Smirna i na Dijarbekir. Kako sto~ari, tie vo Makedonija osnovale pove}e privremeni ili postojani naselbi nare~eni „jurukani# ili „jurukluci#. Najzna~ajna me|u niv e pla~kovi~kata koja se zadr`ala do deneska, a vo minatoto imalo i ov~epolska, tikve{ka, strumi~ka, bojmiska i dr. Jurukanite bile formirani obi~no vo povisokite mesta na Bogoslovec, Serta, Grade{ka Planina, Smrde{, na zapadnata polovina na Belasica i na strumi~kata strana na Ogra`den. Vo pla~kovi~kiot Jurukluk ima pove}e sela vo koi i deneska `iveat samo Juruci. Takvi se {tipskite sela Ku~ica (119 `.) i Prnalija (197 `.) i radovi{kite sela Aliko~ (328 `.) i Koxalija (478 `.). Selata se sostaveni od pove}e maala vo koi `iveat posebni rodovi. Jurucite slabo se me{aat so drugoto naselenie i zatoa gi zadr`ale svoite stari obi~ai, nosijata i sl. Ne gi sledele drugite Turci vo nivnoto preseluvawe vo Turcija, i deneska nekoi nivni sela demografski dosta se za~uvani. Glavno zanimawe im e sto~arstvoto i odgleduvaweto tutun. LIT.: ™. Truhelka, O makedonskim jurucima, Zbornik za istoriju Ju`ne Srbije i susednih oblasti, kn. I, Skopqe 1936. Al. St.

JURUKOV, Nikola (s. Labanica, Kostursko, 1880 – Sofija, 26. IV 1923) – arhitekt, ideolog na MEFO. Po Prvata svetska vojna se vklu~il vo politi~kata aktivnost na makedonskata emigracija vo Sofija i stanal pretsedatel na Kosturskoto bratstvo i u~esnik vo Privremenoto pretstavni{tvo na biv{ata VMRO (1919). Bil ~len na Privremenata komisija na makedonskite bratstva (1920), ~len na Zadgrani~noto pretstavni{tvo na MEFO i ja zastapuval pred Dru{tvoto na narodite vo @eneva (1922), ideolog i sorabotnik na v. „Avtonomna Makedonija# (1920–1922). Ubien e vo Sofija od pripadnici na VMRO. LIT.: Angel Dinev, Politi~kite ubistva vo Bugarija, Skopje, 1951; D-r Boro

J

Mokrov, Razvojot na makedonskiot pe~at i novinarstvo, Skopje, 1980. Z. Tod.

Dimitar Jurukovski

JURUKOVSKI, Dimitar (s. Gali~nik, 1942) – grade`en in`ener, redoven profesor. Grade`en fakultet zavr{il vo 1966 g., a magistriral vo 1970 g. i doktoriral na Univerzitetot vo Belgrad (1980). Od 1970 g. raboti vo IZIIS, po~nuvaj}i od asistent pa sè do redoven profesor. Bil rakovoditel na LDI, zamenik-direktor (1981–1985) i direktor (XI 1985 – XII 1997). Prestojuval na pove}e univerziteti vo stranstvo. Osum godini bil ~len na Upravniot odbor na Svetskata asocijacija za zemjotresno in`enerstvo, a sega e ~len na Upravniot odbor na Evropskata asocijacija za upravuvani konstrukcii. ^len e na izdava~ki odbori na tri me|unarodni spisanija. Bil pretsedatel na Komisijata za me|unarodna nau~na sorabotka na SFRJ. Sega e postojan pretstavnik na RM vo Sovetot na Evropa za namaluvawe na posledicite od prirodnite i tehnolo{ki katastrofi. Na postdiplomskite studii dr`i predavawa po Eksperimentalna mehanika, Upravuvani konstrukcii i Specijalni poglavja od inteligentni materijali. Ima objaveno golem broj nau~ni trudovi, realiziral pove}e me|unarodni proekti i dobitnik e na nacionalni i me|unarodni priznanija. K. Tal.

Jovan Jurukovski

JURUKOVSKI, Jovan Nikolov (s. Treson~e, Gostivarsko, 14. VIII 1933) – ginekolog-aku{er, redoven prof. na Med. f. Diplomiral (1958), specijaliziral gine653

J

JON

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

LIT.: M. KokiÊ, Zapisi i natpisi, Zbornik za istoriju Ju`ne Srbije i susednih oblasti, I, Skopqe, 1936, 271; M. M. Ma{ni}, Crkvata Sveti Dimitrija vo @van i nejzinoto mesto vo slikarstvoto na docniot sreden vek, „Kulturno nasledstvo#, 19-20-21/1992-93-94, Skopje, 1996, 193–208. M. M.

JON, Dumitru M. (Brete{ti, Kurtea de Arxe{, Romanija, 26. IX 1947) ‡ romanski poet, raska`uva~, romansier, eseist, kriti~ar, dramski avtor, preveduva~, antologi~ar. Ima prevedeno {eesetina dela od makedonskata literatura. ^len e na MANU nadvor od rabotniot sostav i po~esen ~len na DPM. Zavr{il Akademija za teatar i film vo Bukure{t. Sopstvenik e na knigoizdatelstvoto „Orient Okuirent#. BIBL.: Jadec, poezija, Bukure{t, 1966; Balkanski, poezija, Bukure{t, 1970; Skazna za prekrasnite patuvawa, roman, Bukure{t, 1973; Boja i aroma, poezija, Bukure{t, 1974; Lov, izbrani pesni, Bukure{t, 1981; Skribot i pretstavata, roman, Bukure{t, 1985; Faraon, stihovi, Bukure{t, 2000. Avtor e na antologijata Makedonska lirska falanga, Sk., 1991. P. Gil.

Mirjana Jonoska

ka, i pove}e od 100 stru~ni i popularizatorski napisi, dva univerzitetski u~ebnika i pove}e sredno{kolski. Na PMF vo tekot na nekolku decenii predavala op{ta fizika, elektromagnetizam i demonstracioni eksperimenti od fizika. Bila prodekan na Fakultetot za fizika (1979–81) i pretsedatel na DFM (1986–88).

(1979) vo Skopje, a doktorirala (1982) vo Qubqana. Izveduvala nastava po pove}e predmeti. Nau~nata rabota £ e od oblasta na neorganskata, organskata i analiti~kata hemija. Rabotela na sintezi na novi soedinenija i na ispituvawe na nivnite svojstva so instrumentalni metodi. Objavila devedesetina trudovi (polovinata vo internacionalni spisanija) i so triesetina soop{tenija u~estvuvala na nau~ni manifestacii. U~estvuvala vo pove}e nau~noistra`uva~ki proekti (na dva bila i rakovoditel). Avtor e na univerzitetsko u~ebno pomagalo. Vo penzija od 2002 g. LIT.: Prirodno-matemati~ki fakultet – Skopje, 1946–1996, Skopje, 1996, 216; 60 godini Prirodno-matemati~ki fakultet – Skopje, Skopje, 2006, 237. B. [.

BIBL.: Prirodno-matemati~ki fakultet – Skopje 1946–1996, Skopje, 1996, str. 160; 60 godini Prirodno-matemati~ki fakultet – Skopje, Skopje, 2006, str. 169. V. Ur.

Qup~o Jordanovski

Jorgovan (lilja~e)

Milo{ Jon

JON, Milo{ (Sutjeska kraj Zrewanin, 3. VII 1930) ‡ poet, preveduva~ i eseist. Diplomiral filozofija na Univerzitetot vo Belgrad, a postdiplomski studii zavr{il na Sorbona vo Pariz. Od 1964 g. `ivee i raboti vo Malme, [vedska, kako profesor po francuski, romanski i srpski jazik. Po~esen ~len e na DPM. BIBL.: Pupki, Vr{ac, 1953; Od denes do utre, 1953 i dr. Sostavuva~ e na antologijata na sovremenata makedonska poezija, objavena na {vedski (Malme, 1989), a vo negov izbor i prevod na {vedski jazik objavil knigi od M. Matevski, G. Todorovski i R. Pavlovski, kako i Vest Aust od B. Pavlovski. LIT.: T. ^alovski: Poezija so jasen eti~ki stav, vo knigata Pro~it, Sk., 2002. P. Gil.

JONOSKA, Mirjana (Skopje, 5. III 1938) – fizi~ar, red. prof. (1983) na PMF. Diplomirala (1960), magistrirala (1972) i doktorirala (1975) na PMF so tema za difrakcija na kru`nite prepreki so asimetri~na transparencija i faza. Specijalizirala vo Brajton. Objavila pove}e od 100 statii glavno od fizi~kata opti646

JORGOVAN (SLABINKA, LILJA^E) (Syringa vulgaris L., fam. Oleaceae) – grmu{ka ili malo drvo od Ju`na Evropa i od Mala Azija. Listovite se jajcevidni, so srcevidna osnova, sprotivno postaveni. Cvetovite se violetovi, vo metlesti socvetija, mirizlivi. Plodovite se ~u{ki. Kaj nas e mnogu ~esta primesa vo {ibjacite od submediteranot. Mnogu dekorativen vid. Al. And. JORDANOVSKA, Vera Bla`eva (s. Elhoec, Ki~evsko, 30. X 1938) – redoven profesor (1993) na PMF, Institut za hemija. Diplomirala (1961) i magistrirala

JORDANOVSKI, Qup~o ([tip, 13. II 1953) – elektro-in`ener, nau~en sovetnik (1998) na Seizmolo{kata opservatorija pri PMF vo Skopje, politi~ar. Diplomiral (1975) i magistriral (1978) na Elektrotehni~kiot fakultet vo Zagreb. Doktoriral (1985) na Univerzitetot na Ju`na Kalifornija vo Los Anxeles so temata „Studija na numeri~kite metodi vo inverzijata na zemjotresnoto `ari{te#. Dr`el nastava na PMF, na Rud.geol. fak. i na Institutot za zemjotresno in`enerstvo. Pridonel vo opremuvaweto i moderniziraweto na Seizmolo{kata opservatorija i vo izu~uvaweto na seizmi~nosta na RM. Bil na visoki funkcii vo Sojuzot na komunistite na Jugoslavija i vo Socijaldemokratskiot sojuz na RM, pretsedatel na Sobranieto na RM (2004–06) i kratko vreme ambasador na RM vo SAD. Lider na partija. LIT.: 60 godini Prirodno-matemati~ki fakultet – Skopje, Skopje, 2006, str. 456. V. Ur.

Vera Jordanovska

JORDANOSKI, Blagoja Aleksandrov (Prilep, 21. II 1947) – redoven profesor (1999) na PMF (Institut za hemija). Diplomiral (1971), magistriral (1980) i doktoriral (1988) vo Skopje. Izveduval nastava za studenti po hemija, stomatologija, {umarstvo i veterina,

J

JUSTINIJAN

kologija i aku{erstvo (1965) i doktoriral (1977) na Med. f. vo Skopje. Se usovr{uval vo Anglija vo oblasta na operativnata ginekologija. Bil direktor na Ginekolo{ko-aku{erskata klinika (1983– 1990) i prodekan na Med. f. Dal osoben pridones vo operativnoto lekuvawe na malignomite na genitalnite organi na `enata. Z. X.

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Corpus iuris civilis, Novellae. Rec. Rudolf. Schoell, Berolini MCMXII; Procopii, Caesariensis Opera Omnia. V. III 2, VI lib. De aedificiis, Rec. I. Haury, Lipsiae, MCMXIII; A. Evans, Antiquarian Researches in Illyricum, Part IV: Skupi, Skopia and The Birthlace of Justinian, Archaeologia Vol. 49,1, London, 1885; Ostrogorski, Istorija Vizantije, 1969; A. [ukarova, Justinijana Prima, Skopje, 1994. A. [uk. i K. Ax.

„JUSTINIJAN I#– ime na Pravniot fakultet vo Skopje, na Univerzitetot „Sv. Kiril i Metodij#. A. [uk. JUSTINIJAN II (669–711) – vizantiski car (685–695, 705–711), sin na Konstantin IV. Vojuval protiv Arabjanite, protiv Bugarite i protiv Sklaviniite. Pot~inil golem broj Sloveni vo Makedonija (688/9) i gi preselil vo Mala Azija. Bil simnat od prestolot, mu bil ise~en nosot i bil proteran na Hersones. So bugarska pomo{, po deset godini se vratil na prestolot. Bil ubien za vreme na edna pobuna.

Justinijan I, romejski imperator

JUSTINIJAN I (527–565) – romejski imperator, koj za posleden pat ja vozobnovuva Rimskata Imperija, spojuvaj}i go Isto~noto so Zapadnoto Rimsko Carstvo. Za da vospostavi silna romejska vlast, gi likvidiral dr`avite na Vandalite (534) i na Ostrogotite (555), ja osvoil Jugozapadna [panija od Vizigotite, go zadu{il vostanieto „Nika# vo Carigrad (532). Go osudil monofizitizmot, ja zatvoril paganskata Akademija vo Atina (529). Na Balkanot vojuval protiv Slovenite, Avarite i protiv Bugarite. Go kodificira rimskoto pravo vo „Corpus iuris civilis# – temel na politi~kiot sistem vo Vizantija, no i na podocne{nata monarhiska vlast na Zapadna Evropa. Za da ja za{titi dr`avnata teritorija od ~estite napadi na „barbarite#, gi obnovuva starite i gradi mnogu novi gradovi; severnata granica ja {titi so sistem na utvrduvawa – dunavski limes. Vo negoviot roden kraj, maloto mesto Tavrision (s. Taor, kaj Katlanovo), go osnova gradot Justinijana Prima (535), sedi{te na istoimenata arhiepiskopija; Justinijana Prima e politi~ki, administrativen, crkoven i voenostrategiski centar na prefekturata Ilirik (zemjite na Balkanskiot Poluostrov). Vo Makedonija (Prva i Vtora) podignal ili obnovil 46 utvrduvawa. Izvr{il kodifikacija na rimskoto pravo. Vo negovo vreme bile izgradeni crkvite „Sv. Sofija# vo Carigrad, „San Vitale# vo Ravena i dr. LIT.: J. A. Evans, The Emperor Justinian and the Byzantine Empire, Westport / Connecticut, 2005;

654

LIT.: C. Head, Justinian II of Byzantium, Madison, 1972. K. Ax.

JUSTINIJANA PRIMA – docnoanti~ki grad, sedi{te na istoimena arhiepiskopija. Imeto go dobiva po svojot osnova~ carot Justinijan I (527–565); gradot e izgraden (535) vo rodnoto mesto na carot – Tavurision (den. s. Taor, Katlanovo). So carski dekret stanuva centar na politi~ko-administrativnata, na crkovnata i na voeno-strategiskata vlast vo prefekturata Ilirik. Arhiepiskopijata Justinijana Prima vleguva vo srednovekovnite crkovni kanoni kako avtokefalna crkovna organizacija vo Makedonija; crkovnata tradicija ja povrzuva so Ohridskata arhiepiskopija; zatoa ohridskite arhiepiskopi od XII do XIV v. ja nosat titulata „arhiepiskopi na Justinijana Prima#. Taa tradicija se izrazuva i vo streme`ot i barawata na makedonskite prerodbenici za avtokefalna crkva vo XIX v. Mestopolo`bata na gradot arheolo{ki ne e utvrdena; spored hipotezata deka gradot e vo blizina na Tavrision (no i spored drugi relevantni argumenti), ubikacijata na Justinijana Prima e na skopskata tvrdina – Kale. LIT.: Corpus iuris civilis, Novellae. Rec. Rudolf. Schoell, Berolini MCMXII; A. Evans, Antiquarian Researches in Illyricum, IV: Skupi, Skopia and The Birthlace of Justinian, †Archaeologia#, Vol. 49, 1, London, 1885; A. [ukarova, Justinijana Prima, Skopje, 1994; QubinkoviÊ, Tradicije Prima Justinijane u titulaturi ohridskih arhiepiskopa, †Starinar#, XVII, Beograd, 1967; I. Mikul~i}, Staro Skopje so okolnite tvrdini, Skopje, 1982. A. [uk.

JUSUF ^AK DEDE (Enixe Vardar, ? – ?, 1546) – poet, dervi{ od

Enixe Vardar. Bil {ejh na mevleviskite tekii vo Erusalim, vo Odrin i vo Istanbul. Napi{al dve dela {to se odnesuvaat za mevleviskiot dervi{ki red, a pi{uval i qubovni pesni so misti~en i so svetoven karakter. LIT.: Istorija na makedonskiot narod, tom vtori. Makedonija pod turska vlast (od XIV do krajot na XVIII vek). Redaktor d-r Aleksandar Stojanovski, Skopje, 1998. Dr. \.

JUSUF, Sureja (Süreyya Yusuf) (Skopje, 1923 – Oren, RT 1977) – diplomiral na Grupata orientalna filologija vo Belgrad. Bil profesor vo U~itelskata {kola vo Skopje, profesor na Pedago{kata akademija vo Pri{tina, urednik na spisanieto ^evren. Avtor e na knigite: Nie i na{iot jazik, Turska gramatika, Poezija na turskite poeti od Jugoslavija, Ali aga, Raskazi, i Prizrenski turski govor (objaven po negovata smrt); gi prevel na turski jazik delata od jugoslovenskite avtori: Miroslav Krle`a, Branislav Nu{i}, Bora Stankovi}, a od turski na srpski jazik gi prevel delata na turskite avtori Fazil Husnu Daglarxa, Aziz Nesin, Sait Faik. LIT.: Bedri Selim, Yugoslavya’da Turk Hikayeleri, Tan, Pristine, 1977. A. Ago

Ferenc Juhas

JUHAS, Ferenc (Ferenc Juhasz) (Bia, Ungarija, 16. VIII 1928) ‡ eden od najgolemite ungarski i evropski poeti na HH v. Prvata poetska zbirka Krilatiot pastuv ja objavil vo 1949, a potoa Tatko mi (1950) i Rasipni~ka dr`ava (1954). Negovite prvi desetina poetski knigi vo periodot (1946 do 1970) se izdadeni vo dva toma pod naslov Qubovta na Vselenata. Potoa bil objaven nov izbor vo dva toma Mom~eto {to se preobrazi vo elen (1971) i Porta na tajnata (1972). Knigata Zlatniot me~ na spasot e objavena vo 1973. Vo 1992 g. dobil Zlaten venec na SVP. BIBL.: Mrtviot kos (najgolem ungarski ep, 1985); Crniot orelski kral (1988); Vra}aweto na pokojnikot (1988) i Podzemna lilija (1991). LIT.: P. Gilevski, Bujni poetski videnija, Poetika na dva brega, Skopje, 1995. P. Gil.

K KABA, Liman Jaja (Debar, 1924 – Banova Jaruga, Slavonija, april 1945) – naroden heroj od NOAVM. Otkako zavr{il osnovno u~ili{te, po Aprilskata vojna (1941)

Liman Kaba

u~el vo Gimnazijata vo Pri{tina, kade {to dejstvuval i na organiziraweto na antifa{isti~kata mladina, poradi {to dvapati bil apsen (1942). Izbegal od Pri{tinskiot zatvor i se vratil vo Debar, dejstvuvaj}i kako organizator na Narodnoosloboditelnoto dvi`ewe. Negovata ku}a bila centar za ilegalnite partiski sostanoci na aktivistite na KPJ i tokmu vo nivnata ku}a Kuzman Josifovski-Pitu go formiral Mesniot komitet na KPJ vo Debar. Od ekonomski pri~ini, oti{ol vo Tirana (fevruari 1943), kade {to ja prodol`il antifa{isti~kata dejnost, a potoa stanal borec na albanskiot Narodnoosloboditelen partizanski odred †Dajti#. Izvesno vreme so partizanskata edinica prestojuval vo Debarsko i na terenot na Pe{kopeja. Po kapitulacijata na Italija (8. IX 1943) pristignal vo slobodniot Debar i bil nazna~en za zamenik politi~ki komesar na ~eta pri Komandata na gradot, a potoa pri formiraweto stapil vo ^etvrtata makedonska (albanska) NO brigada (26. VIII 1944). Podocna bil primen za ~len na KPJ (1944). Kako zamenik politi~ki komesar na bataljon na Petnaesettiot (makedonski) korpus na NOVJ, zaginal vo borba so ~etni~ki sili na Sremskiot front. Proglasen e za naroden heroj na Jugoslavija (8. X 1953).

LIT.: Vasil Kunoski, Limani Jaja Kaba (1924–1945), Narodni heroi od Makedonija, Skopje, 1973, 204–209; Narodnite heroi od Makednija, †Po~inka#. Prilog na †Nova Makedonija#, Skopje, 11. X 1976, 8; Sado Hame, Liman Kaba, Shkup, 1978; Qutvi Rusi, Liman Kaba, Skopje, 1980. S. Ml.

KABA, Muhamed (Debar, 3. II 1941) ‡ ekonomist. Diplomiral na Ekonomskiot fakultet vo Skopje. Rabotel kako referent i na~alnik na Oddelenieto za stopanstvo vo Sobranieto na Op{tina Debar i {ef na Komercijalniot sektor vo Fabrikata za tepisi †Novost# vo Debar. Bil eden od rakovoditelite na mladinskite organizacii vo gradot i S. Ml. ~len na CK na SKM.

Hristo Kabak~iev

KABAK^IEV, Hristo Stefanov (Galac, Romanija, 2. I 1878 ‡ Moskva, SSSR, 6. X 1940) ‡ bugarski i internacionalen komunisti~ki deec, doktor po istoriski nauki, zastapnik za makedonskata nacija i dr`avnost. Diplomiral pravo na Sofiskiot univerzitet i bil ~len na CK na BRSDP (1905–1928), eden od delegatite na Kopenhagenskiot (1910) i na Bazelskiot kongres na II internacionala, na II, IV i VI kongres na Kominternata. Kako u~esnik vo Septemvriskoto vostanie (1923), bil osuden na 12,5 godini zatvor, no potoa e amnestiran i emigriral vo SSSR (maj 1927), kade {to bil predava~ vo Me|unarodnata leninska {kola i vo KUNMZ i sorabotnik na Institutot po istorija na AN na SSSR. BIBL.: Izbrani proizvedenix, Sofix, 1953; Spomeni, Sofix, 1955; De e na{ata sila. Publicistika, Sqstav. i red. N. Davidov, Sofix, 1978.

LIT.: R. Karakolov, Revol\cionnixt i tvor~eski pqt na Hristo Kabak~iev (1878–1940 g.), †Istori~eski pregled#, N 2, Sofix, 1947; T. Koleva, Hristo Kabak~iev, Bio-bibliografix, Sofix, 1953. S. Ml.

Tode Kabrovski

KABROVSKI, Tode Vasilev (s. Gorno Oreovo, Bitolsko, 8. I 1945) ‡ prosveten i kulturno-nacionalen deec vo Avstralija. Po zavr{uvaweto na U~itelskata {kola (1964) i na Vi{ata pedago{ka {kola (na Grupata za istorija i geografija) vo Bitola (1967), vo 1969 g. se iselil vo Avstralija (Rokdael, Nov Ju`en Vels) i 36 godini rabotel vo Telstra korporej{en limited. Bil eden od inicijatorite za otvorawe na prvoto etni~ko u~ili{te na makedonski jazik vo Nov Ju`en Vels (1975) i u~itel vo razni makedonski osnovni etni~ki u~ili{ta i nastavnik vo gimnazijata vo Kogra (1976‡ 2004); eden od inicijatorite za formirawe na Makedonskiot prosvetno-u~ili{ten odbor za NJV i negov potpretsedatel i pretsedatel (1978‡2004); ~len na komisiite za izrabotka na nastaven plan i programa za srednite u~ili{ta i za proverka na ispitite; koavtor na nekolku u~ebnika za makedonskite etni~ki u~ili{ta i ~len ili rakovoditel vo razni makedonski kulturno-umetni~ki, dobrotvorni i drugi dru{tva i organizacii. Bl. R.

KAVADARCI – grad vo Povardarjeto so 34.252 `. (2002 g.). Se nao|a od dvete strani na Vata{ka Reka (Luda Mara) vo Tikve{kata oblast, na nadmorska visina od

K

KAVAEV

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

te ~lenovi na Zdru`enieto na folkloristite na Makedonija i eden od osnova~ite na Dru{tvoto za nauka i umetnost vo Bitola (25. IV 1960). Avtor e na golem broj statii za makedonskiot folklor, posebno za narodnata poezija. Vo negovata ostavnina se ostanati golem broj neobjaveni materijali. BIBL.: Bitola, babam Bitola. Narodni pesni vo koi se spomenuva Bitola. Sobral, predgovor i re~nik napi{al prof. Filip Kavaev, Bitola, 1959. LIT.: Trajko Ognenovski ‡ \or|i Tankovski, Dru{tvo za nauka i umetnost-Bitola (1960‡1990), Bitola, 1990. S. Ml.

Kavadarci

270 m. Zafa}a povr{ina od 866 ha. Ima promeneta mediteranska klima so prose~na godi{na temperatura na vozduhot od 13,6°C i prose~na godi{na koli~ina na vrne`i od 476 mm. Preku Negotino e povrzano so Avtopatot E–75, a do gradot vodi industriski kolosek kako krak od me|unarodnata `elezni~ka linija Skopje–Atina. K. vo po~etokot bilo selo. Kako gradska naselba bilo formirano vo vtorata polovina na XIX v., a brz razvoj do`ivuva po izgradbata na vardarskata `eleznica, koga dosta naprednala trgovijata so vino i afion. Vo po~etokot bila imenuvana kako Velehan, potoa go dobila imeto Kavadarci. Me|u dvete svetski vojni K. imal agrarno-zanaet~iska funkcija. Vo 1931 g. vo gradot `iveele 5.504 `. Negovoto naselenie osobeno se zgolemilo od 1950 g.: vo 1953 g. vo K. `iveele 8.540 `., a vo 2002 g. toj broj se nagolemil na 34.252 `., od koi Makedonci bile 33.125 `., dodeka od malcinstvata najbrojni bile Romite (606), potoa Srbite (184) i Turcite (164). K. denes e op{tina i centar na najpoznatiot makedonski lozarski reon – Tikve{kiot. Op{tinata zafa}a povr{ina od 99.244 ha, ima 40 naseleni mesta so 38.741 `. Pokraj lozarstvoto, zna~itelno e zastapeno i odgleduvaweto na tutun. Vo K. ima golema vinarska vizba, kombinat za prerabotka na drvo, metalurgiski kombinat za feronikel, pretprijatie za prerabotka na tutun, fabrika za bi`uterija i dr. Kavadarci e kulturno-prosveten i zdravstven centar na Tikve{ijata. Vo nego rabotat nekolku osnovni i dve sredni u~ili{ta, ima Dom na kulturata i Medicinski centar. Kaj s. Vozarci na Crna Reka vo 1968 g. e izgradena ve{ta~ka akumulacija i hidrocentrala.

Vladimir Kavaev

Oktomvriskata revolucija. Prvin u~i vo Duhovnata seminarija vo Carigrad, a potoa ja zavr{il Voeno-medicinskata akademija vo Petrograd. Specijaliziral hirurgija vo Berlin (1920). Bil li~en prijatel i sorabotnik na V. I. Lenin. Rabotel vo KI na repatrijacijata na emigrantite. Po vra}aweto vo Struga (1923) osobeno bil zaslu`en za suzbivaweto na malarijata. Poslednite godini od `ivotot gi pominal vo Ohrid. LIT.: \. Miqkovi}, I tie juri{aa na zimskiot dvorec. Makedonci vo golemiot Oktomvri, †Nova Makedonija#, XXVII, 9267, Skopje, 7. XI 1972, 6; D-r \or|e Miqkovi}, Makedoncite pod znameto na golemiot Oktomvri, †Komunist#, V, Skopje, 6. XI 1987, 23. S. Ml.

KAVAEV, Filip T. (Struga, 1904 ‡ Bitola, 1974) ‡ gimnazijalen profesor po makedonski jazik i literatura, folklorist. Be{e pasioniran sobira~ na makedonski narodni umotvorbi, osobeno na narodnite pesni za Bitola i Bitolsko, eden od prvi-

LIT.: Mitko Panov, Geografija na SR Makedonija, prirodni i sociogeografski karakteristiki, kn. I, Skopje, 1976; Popis na naselenieto, doma}instvata i stanovite vo Republika Makedonija 2002, kn. X, DSZ, Skopje, 2004. Al. St.

KAVAEV, Vladimir (Struga, 1885 ‡ 1931) ‡ lekar, hirurg, u~esnik vo 656

Filip T. Kavaev

KAVAEVA, Depa (Despina) ‡ sobira~ka i peja~ka na narodni pesni od vremeto i od gradot na Miladinovci, Struga. Sorabotuvala vo podgotovkite na Zbornikot na Bra}ata Miladinovci. Za nejziniot `ivot i delo pi{uval Petar ^akar (Koja bila Depa Kavaeva?, vo †Nova Makedonija#, 23‡27. X 1962). Tamu se iznesuvaat podatoci deka Depa Kavaeva e vnuka od pomala sestra na Miladinovci, deka okolu sto i pedeset pesni vo Zbornikot na Miladinovci se sobrani od nea, deka mu bila tajna svr{enica na Grigor Prli~ev i deka mo`ebi taa ima koavtorstvo vo nezaboravnata pesna budnica na Prli~ev †Vo iljada sedumstotin {ezdeset i vtoro leto#. Sli~no na Dafina, bila odbrana od prirodata da pameti i da improvizira. Bila bistroumna i so golema smisla za opservacija, mo{ne ~uvstvitelna i me~tatelska priroda. Na vujkovcite im pomaga vo tokmeweto na epohalniot zbornik, pa Konstantin Miladinov vo Predgovorot kon prvoto izdanie na Zbornikot od narodni pesni (Zagreb, 1861) soop{tuva deka †najpove}e pesni se slu{ani vo Struga, od Depa Kavaeva#. Od nejzinata biografija se znae deka se zakalu|erila mo{ne mlada, a kako pri~ina se naveduva nejzinata nerealizirana qubov so avtorot na †Serdarot#. Vo mona{kiot red go zela imeto Kasijana. G. T. KAVAEVA-ETINGER, Elena Juzef (^enstohova, Polska, 1893 ‡ Ohrid, 1982) ‡ lekar, specijalist za detski bolesti, u~esnik vo Oktomvriskata revolucija i vo NOB, organizator na sanitetskata slu`ba vo Ohrid. Diplomirala medicina vo Berlin, po {to zaminala na rabota vo Petrograd (1914). Specijalizirala pedijatrija vo Berlin (1920). Po doa|aweto vo Makedonija (1923) sorabotuvala so ~lenovite na KPJ. Vo tekot na NOB vo nejziniot dom se odr`uvale ilegalni sostanoci na ~lenovi na KPJ/KPM, a vo privatnata ordinacija lekuva-

KAVASILA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

K

Elena KavaevaEtinger

la bolni i raneti borci. Odlikuvana e so sovetski Orden za voeni zaslugi (1968). LIT.: B. N.: Elena i Vladimir Kavaevi, †Nova Makedonija#, XXVII, 9267, Skopje, 7. XI 1972, 6; @ivko Dimoski, Seta mladost za Oktomvri, †Prosvetena `ena#, Skopje, dekemvri 1977, 9; R. T., Male~kata buntovni~ka ‡ golema prijatelka na Lenin. Se}avawa na Elena Kavaeva za Oktomvriskata revolucija, †Nova Makedonija#, Skopje, 31. III 1979, 7; D-r \or|e Miqkovi}, Makedoncite pod znameto na golemiot Oktomvri, †Komunist#, V, Skopje, 6. XI 1987, 23. S. Ml.

KAVAL ‡ duva~ki naroden instrument od tipot nadol`ni flejti. Pretstavuva bogato ornamentirana drvena cevka, otvorena na dvata kraja. Se izrabotuva od jasenovo drvo, naj~esto vo tri dol`ini: 600, 700 i 800 mm. Na prednata strana ima 7 melodiski otvori i eden na zadnata strana za palecot. Vo tradicionalnata praktika redovno se muziciralo bordunski ‡ istovremeno od dva (~ift) kavali. Naj~esto se svirelo pri ~uvawe ovci i drug dobitok. Se praktikuvalo solisti~ko muzicirawe, no kavalite ~esto bile i pridru`nici na narodnite pesni. Poradi mekata lirska boja, kavalot e eden od najoKaval milenite makedonski narodni instrumenti (opean kako „meden kaval“). LIT.: D-r Aleksandar Linin, Narodnite muzi~ki instrumenti vo Makedonija, Skopje, 1986, 71. \. M. \.

KAVALA – grad vo egejskiot del na Makedonija, Republika Grcija, so 65.000 `. (2002 g.). Pretstavuva pristani{te formirano na mestoto na anti~kiot grad Neapolis. Do po~etokot na XIX v. K. bila naselena glavno so Turci. Vo 1898 g. brojot na naselenieto iznesuval 9.500 `., od koi 5.000 bile Turci. Vo vreme i po Prvata svetska vojna golem broj od niv se iselile vo Turcija, a namesto niv se naselile 25.700 Grci od Turcija i Kavkaz, koi go formirale noviot kvart na zapad od gradot. Vo 1928 g. vo K. `iveele 49.980 `. Ot-

Kavala

toga{ gradot ne e mnogu zgolemen, no stopanski dosta e zasilen. Deneska ima razviena trgovija i industrija, osobeno za prerabotka na tutun, i pretstavuva zna~ajno morsko pristani{te. Se razvila kako najzna~aen kulturnoobrazoven i zdravstven centar na ovoj del od dr`avata. Vo gradot ima nekolku sredni u~ili{ta, dom na kulturata, arheolo{ki i etnolo{ki muzej, vo nego e ku}ata na Muhamed Alija, osnova~ot na egipetskata dinastija, Tvrdinata, pro~ueniot Imaret, crkvite †Presveta Bogorodica# i †Sv. Silisa#, a na istok od gradot e kavalskiot aerodrom.

KAVASILA, Konstantin (XIII v.) – strumi~ki episkop, dra~ki mitropolit, ohridski arhiepiskop (ok. 1250 – po 1262/1263), svetitel (pretstaven na nekolku freski). Gi sostavil gr~koto `itie na sv. Naum, kanonite za sv. Kliment, sv. Naum i (dva) za Tiveriopolskite ma~enici. Bil li~en prijatel so D. Homatijan (29 pisma do Kavasila). Zatvoren od

LIT.: Todor Simovski, Naseleni mesta vo Egejska Makedonija, kn. II, Skopje, 1978. Al. St.

Andronik III

KAVALARION – srednovekovno utvrduvawe vo Demirhisarsko. Go osvoil vizantiskiot imperator Andronik III Paleolog (1330), zaedno so Bu~in, Devrica i Siderokastron, no nabrgu povtorno do{lo pod srpska vlast. Se locira na 19 km severozapadno od Bitola, na ridot na leviot breg na rekata [emnica, pome|u selata Lopatica i Gabalavci. LIT.: T. Tomoski, Bele{ki po povod voeniot pohod na Andronik III vo Makedonija vo 1330 g., Makedonija niz vekovite. Gradovi, tvrdini, komunikacii, Skopje, 1999. K. Ax.

Freska na ohridskiot arhiepiskop K. Kavasila

657

K

KAVKA

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Nikejcite. Negoviot pe~at e za~uvan vo Vienskiot muzej.

`an vo Skopje na 28–29 noemvri 2005, Skopje 2007, 131–136. S. Ml.

LIT.: J. Bel~ovski, Ohridskata arhiepiskopija od osnovaweto do pa|aweto na Makedonija pod turska vlast, Skopje, 1997. B. Petr.

KADIRIJA – dervi{ki red. Bil osnovan vo XII v. od Abdul Kadir el Gilani (roden vo Iran), po kogo go dobil imeto. Redot se {irel preku osnovaweto te}iwa. Najgolema dominacija dostignal vo XIV–XV v., vo Iran i vo Sirija. Vo Makedonija se pojavil vo vtorata polovina na XVII v. i bil eden od najra{irenite redovi do Vtorata svetska vojna. LIT.: A. Matkovski, Otporot vo Makedonija vo vremeto na turskoto vladeewe, II, Skopje, 1983. J. Jan.

Simeon Kavrakirov

Ma}ej Kavka

KAVKA, Ma}ej (T{ebiwa kaj Krakov, Polska, 19. I 1948) ‡ lingvist, direktor na Centarot za istra`uvawe na pe~atot vo Institutot za novinarstvo i op{testvena komunikacija na Jagelonskiot univerzitet. Zavr{il polonisti~ki studii (1971) i doktoriral od oblasta na lingvistikata (1981). Prvin rabotel vo Institutot za polska filologija na istiot univerzitet (1971‡ 1981), a potoa vo Institutot za polski jazik na Polskata akademija na naukite. Habilitiral na tema †Metatekst vo odbrani dela od literaturata za deca# na Pedago{kiot univerzitet vo Krakov (1991), se zdobil so profesorska titula (2001) i bil izbran za vonreden profesor na Jagelonskiot univerzitet (2006), a potoa bil nazna~en za direktor na Centarot za istra`uvawe na pe~atot vo Institutot za novinarstvo i op{testvena komunikacija. Bil lektor po polski jazik na Univerzitetot †Sv. Kiril i Metodij# vo Skopje (1976‡1979). Nau~en interes mu e lingvistikata na tekstot, semantikata, jazi~nata pragmatika, teorijata na diskursot i mediumskata komunikacija, so osoben interes kon problematikata na konfrontativniot opis na polskiot nasproti makedonskiot jazik. Pove}epati u~estvuval na Seminarot za makedonski jazik i literatura vo Ohrid. Pove}e od 30 godini se zanimava i so pra{awa na makedonskiot jazik, literaturata i kulturata. BIBL.: Studia konfrontatywne i tekstologiczne. Polski/macedonski, Krakov, 1994; Kralot Marko vo narodnite predanija na Marko Cepenkov ‡ kognitivna definicija, Kralot Marko vo istorijata i tradicijata, Prilep, 1997, 209–217; Kohezijata na makedonskiot jazik ‡ kategorijata na modalnosta vo †Golemata voda# na @ivko ^ingo, Makedonsko-polski vrski. Prilozi od Me|unarodniot nau~en sobir, odr-

658

KAVRAKIROV, Simeon (Solun, 16. XI 1889 – s. Osenovo, Blagoevgradsko, Bugarija, 14. VI 1934) – rakovoditel na VMRO(Ob). Studiral pravo na Sofiskiot univerzitet. Bil ~len na BKP(t.s.) (1920) i vo Emigrantskiot komunisti~ki sojuz, progonuvan i zatvoran od vlastite. Vo VMRO(Ob) bil sekretar na Oblasniot komitet za Bugarija (1928), rakovoditel na III revolucionerna oblast – Pirinskiot del na Makedonija (1929). Na 8 juni 1932 vo Sofija bil kidnapiran od VMRO na Ivan Mihajlov i, po dolgo izma~uvawe, bil ubien. LIT.: EnciklopediÔ †Pirinski kraj#, t. 1, Blagoevgrad, 2001; v. †Makedonsko zname#, Sofija, 1932–1934; Alekso Martulkov, Moeto u~estvo vo revolucionernite borbi na Makedonija, Skopje, 1954. Z. Tod.

KADRIU, Tahir (Tetovo, 24. VI 1938) ‡ ekonomist i politi~ar. Zavr{il Ekonomski fakultet. Bil pretsedatel na Okoliskiot komitet na Sojuzot na mladinata, ~len na Okoliskiot komitet na SKM i potpretsedatel na Sobranieto na op{tinata Tetovo. Isto taka, bil ~len na CK na SKM i ~len na postojaniot del na Konferencijata na SKM, pratenik vo Republi~kiot sobor na Sobranieto na SRM, pratenik vo Soborot na narodite i pratenik vo Op{testveno-politi~kiot sobor na Sobranieto na SFRJ. S. Ml. KADRIFAKOVSKI MASAKR (16. I 1923) – izvr{en od VMRO vrz koloniziranoto srpsko naselenie. ^eta predvodena od vojvodata Ivan Janev-Brlo go napadnala s. Kadrifakovo, [tipsko, i

Kadina Reka

KADINA REKA – desna pritoka na r. Vardar. Izvira severno od mesnosta [a{kovica na planinata Jakupica, vo mesnosta Juru~ka Karpa, na viso~ina od 1.900 m, a se vliva vo Taorskata Klisura, na viso~ina od 212 m. Dolga e 34 km, ima vkupen pad od 1.688 m i prose~en pad od 49,6‰. Povr{inata na slivot iznesuva 184 km2. Prose~niot godi{en protek e 1,63 m3/sec. Dr. V.

ubila 23 selani i ~lenovi na nivnite semejstva. IZV. i LIT.: AINI, Fond Centralno presbiro, k. XXXVII/13, br. 1; Todor Aleksandrov, Sî za Makedonija. Dokumenti 1919–1924. Predgovor i redakcija prof. d-r Zoran Todorovski, Skopje, 2005. Z. Tod.

KAEVSKI, Aleksandar (Skopje, 20. X 1932 – Skopje, 2. IX 2000) ‡ slikar, ilustrator i grafi~ki dizajner. Ilustriral knigi i

KALAJXIEV

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

spisanija za mladi ~itateli, slikovnici i poetski knigi za deca. U~estvuval na pove}e izlo`bi i saemi na knigi za deca vo zemjata i vo stranstvo. Al. Cv.

Fahri Kaja

Nikola Kaznxiev

KAZANXIEV, Nikola (Radovi{, 23. III 1879 ‡ Sofija, 19. III 1971) ‡ revolucioner, publicist i nacionalen politi~ki deec. Stapil vo redovite na Makedonskata revolucionerna organizacija (1899) i aktivno u~estvuval vo Ilindenskoto vostanie. Potoa zaminal vo Ju`na Amerika, vo Argentina (1905) i tamu rabotel kako fizi~ki rabotnik. Go osnoval Makedonsko-odrinskoto bratstvo (1907) i bil negov pretsedatel (1907–1908). Od iselenicite od Makedonija i od Bugarija formiral Makedonsko-bugarska komunisti~ka grupa (1924). Bil sopstvenik na vesnikot †Narodna tribuna# vo Buenos Aires (od 1936), koj izleguval do 1939 g. Bil aktiven vo osnovaweto i vo dejnosta na Makedonskiot komitet za pomo{ na antifa{isti~kite dvi`ewa (1941). Se vratil vo NR Makedonija (1946). Po~inal vo Bugarija. LIT.: Desa Spasovska, U~estvoto na Nikola Kazanxiev vo Ilindenskoto vostanie i vo argentinskoto komunisti~ko dvi`ewe, Prilozi za Ilinden III, Skopje, 1983; Mihajlo Minoski, Organizirawe i organizacii na makedonskoto iseleni{tvo vo Argentina (1906–1941), Vtor me|unaroden nau~en sobir †Iseleni{tvoto od Makedonija od pojavata do denes#, etni~ko organizirawe na iselenicite, Skopje, 2004. M. Min.

KAJA, Fahri (Fahri Kaya) (Kumanovo, 1930) ‡ raska`uva~, poet, literaturen kriti~ar, antologi~ar, novinar, preveduva~ od turskata nacionalnost vo R Makedonija. Bil u~itel, novinar, glaven i odgovoren urednik na v. †Birlik#, urednik na s. †Sesler#, dolgo vreme bil op{testveno-politi~ki rabotnik, sekretar za informacii pri Izvr{en sovet na

SRM, pratenik na RS na SRM, dva mandata ~len na Pretsedatelstvoto na SRM, ~len na Makedonskiot PEN-centar, ~len na DPM od 1956 g. Literaturnite tvorbi mu se prevedeni i na makedonski jazik. Sostavuva~ na antologiite Sovremena turska poezija, 1985, Izbor raskazi od turski avtor\okku{agi, 1985, Antologijaraskazi na turskite raska`uva~i od Jugoslavija, 1990, Antologija na sovremena turska poezija vo Jugoslavija, 1992. Avtor e na pove}e publikacii: Prvite ~ekori, 1952, Glasovite od seloto, 1958, Doviduvawe, 1963, Sre}no, 1978, Detski soni{ta, 1991, Esei i kritiki, 1994, Gospo|ica, 1996, Popladnevno sonce, 1998. LIT.: Abdülkadir Hayber, Makedonya ve Kosova Türklerinin Edebiyatx, Istanbul, 2001; F. Kaya, †Secme Yazxlar#, Birlik, Üsküp, 1994. A. Ago

Natprevar vo kajak na brzi vodi na rekata Treska

KAJAKARSTVOTO VO MAKEDONIJA. Organizirano se javuva so formiraweto na prviot KK †Vardar# vo Skopje (1934) na ~elo so Dimitrie Stavri}. Po osloboduvaweto se osnovani klubovite: †Strmec# vo Ohrid (1948), †Crn Drim# vo Struga, †Pelikan# vo Resen, †Mir~e Acev# vo Skopje. Bil sozdaden Pomorsko-brodarski (1949), odnosno Brodarski sojuz na Makedonija (1953), vo koj se aktivni 34 brodarski dru{tva i klubovi (1951). Formiraniot Kajakarski sojuz na Makedonija (1966) se deli na posebni sojuzi – za mirni i divi vodi (1975). Jugo-

K

slovenskoto prvenstvo na mirni vodi e organizirano vo Ohrid (1948), a na divi vodi na Crni Drim (1949). Vo ekipnata konkurencija Makedonija go zazela dvapati tretoto mesto vo Jugoslavija (1948 i 1949) i edna{ vtoroto (1950), a KK †Strmec# tretoto mesto (1953) – site na mirni vodi. KK †Mir~e Acev# od Skopje stanal prvak na Jugoslavija na divi vodi (1957), a KK †Lastovica# od Skopje go osvoil tripati prvenstvoto na Sojuznata liga †Istok# (1971–1979). Zna~aen broj na kajakari od Makedonija stanale prvaci na Jugoslavija i dr`avni reprezentativci. Na svetskite prvenstva bile osvoeni dve ~etvrti, na evropskite za juniori edno treto, a na olimpiskite igri devetto mesto. Vo Makedonija bile odr`ani svetski prvenstva vo kajak na divi vodi vo spust i slalom (1975). Sekoja godina se organiziraat me|unarodni natprevari na Ilindenski kajak slalom na rekata Treska (IKAS, od 1969). LIT.: Du{ko Simonovski, Kajakot vo Makedonija, Skopje, 1994. D. S.

KAJSIJA (Prunus armeniaca L.) – tradicionalno ovo{je vo na{ive prostori. Po Vtorata svetska vojnata proizvodstvoto na kajsii vo RM iznesuva{e okolu 2.700 t. Vo poslednata dekada od socijalisti~kiot period (1980–1990) povr{inite pod planta`ni nasadi dostignaa do 900 ha, a proizvodstvoto do 12.000 t. So privatizacijata i vlo{uvaweto na Kajsii (Prunus armeniaca L.) sostojbata vo op{testveniot sektor, nasadite se napu{teni, a proizvodstvoto naglo opadna. Poslednive godini statistikata registrira 140.000 rodni stebla kajsii, so proizvodB. R. stvo me|u 2.000 i 4.000 t. KALAJXIEV, Hristo Konstantinov (Enixe-Vardarsko, 28. VIII 1886 – Sofija, 26. IV 1964) – rakovoden deec na makedonskoto revolucionerno dvi`ewe i na BKP. Vo 1919 g. bil ~len na BKP zadol`en da dejstvuva me|u makedonskata progresivna emigracija i makedonskoto naselenie vo Pirinskiot del na Makedonija. Bil apsen, zatvoran i interniran vo koncentracioni logori. Postoeweto na makedonskata nacija go smetal za fakt. Po Rezolucijata na IB (1948) napolno se solidarizira so golemodr`avnata politika na BKP. BIBL.: Reakcionni i demokrati~ni pro®vi v makedonskoto delo, Sofi®, 1945.

659

K

KALAJXIEVSKI

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

LIT.: BKP, KominternÍt i makedonski®t vÍpros 1917–1946, I, SofiÔ, 1998, II, SofiÔ, 1999. O. Iv.

Krume Kalajxievski

KALAJXIEVSKI, Krume Pan~ev (Skopje, 28. I 1934) – redoven profesor (1994) na PMF, Institut za hemija. Diplomiral (1957), magistriral (1978) i doktoriral (1983) na PMF vo Skopje. Izveduval nastava (za studenti od PMF i od Farmacevtskiot fakultet) po predmetite Analiti~ka hemija, Instrumentalna hemija i Sovremeni elektroanaliti~ki metodi. Nau~nata rabota mu e fokusirana vrz elektroanaliti~kite metodi, a specijalnost mu e izrabotkata na jonoselektivni elektrodi i ispituvawa so niv. Objavil dvaesetina nau~ni trudovi, a na nau~ni sobiri prezentiral triesetina soop{tenija. Bil rakovoditel na Zavodot za analiti~ka hemija pri Institutot za hemija na PMF. Vo penzija e od 1998 g.

zona na NOV i POM (od april 1943), potoa i komandant (od avgust 1943), zamenik komandant na Tikve{kiot NOPO †Dobri Daskalov#, zamenik komandant, a potoa i komandant na Vtorata makedonska NOUB (9. XII 1943), zamenik komandant na ^etirieset i prvata (makedonska) divizija na NOVJ i zamenik komandant na XV (makedonski) korpus. Bil izbran za delegat na Vtoroto i Tretoto zasedanie na AVNOJ i u~esnik na Prvoto zasedanie na ASNOM. Po Osloboduvaweto zavr{il Voena akademija, bil komandant na Voenata oblast vo Bitola, na~alnik za narodna odbrana pri Vladata na NRM. Nositel e na Partizanska spomenica 1941. IZV.: Lazar Kalajxiski ‡ Dobri, Se}avawa, rakopis vo AINI-Skopje. LIT.: Umre Lazar Kalajxiski ‡ Dobri, †Nova Makedonija#, XLIII, 14682, Skopje, 7. XII 1987, 3. S. Ml.

Eftim Kalamaras

so endokrinologijata i patolo{kata bremenost. Toj e vo prvata generacija stru~waci {to $ dadoa fizionomija na Klinikata za ginekologija i aku{erstvo. Z. X. KALAMATIJA, Mijal~e ([tip, 12. IV 1896 – Grcija, ?) – trgovec, pratenik vo Narodnoto sobranie na Kralstvoto na SHS /Jugoslavija. Privrzanik na re`imot. Vo

LIT.: Prirodno-matemati~ki fakultet – Skopje, 1946–1996, Skopje, 1996, 217; 60 godini Prirodno-matemati~ki fakultet – Skopje, Skopje, 2006, 238. B. [.

Kalajxiskoto oro

Lazar KalajxiskiDobri

KALAJXISKI-DOBRI, Lazar (Negotino, 25. III 1913 ‡ Skopje, 6. XII 1987) ‡ komunisti~ki deec, voen komandant na NOAVM i polkovnik na JNA. Kako aktivist na rabotni~koto dvi`ewe (1935), bil primen za ~len na KPJ (noemvri 1939) i sekretar na Partiskoto poverenstvo na KP vo Negotino (avgust 1940). Vo NOAVM bil sekretar na MK na KPJ vo Negotino i rakovoditel na Mesniot voen {tab, zamenik komandant na Tretata operativna 660

KALAJXISKO ‡ makedonsko narodno oro za ma{ki sostav na izveduva~i vo ritam 11/16 (2, 2, 3, 2, 2). Igraorcite se dr`at za ramo. Tempoto pri igraweto e umereno, so zabrzuvawe kon krajot. Obiluva so mimi~ko-dramski elementi, svojstveni za kalajxiskiot zanaet ‡ kalaisuvawe i svetnuvawe na sadovite. Naj~esto se igralo vo Vele{ko i Skopsko. LIT.: Mihajlo Dimoski, Makedonski narodni ora, Skopje, 1977, 200. \. M. \.

KALAMARAS, Eftim Georgios (Skopje, 15. III 1927 ‡ Skopje, 28. XII 2003) ‡ ginekolog-aku{er, osnovopolo`nik na eho-dijagnostikata, redoven prof. na Med. f. vo Skopje. Diplomiral na Med. f. vo Belgrad (1952), a specijaliziral ginekologija i aku{erstvo na Ginekolo{ko‡aku{erskata klinika vo Skopje (1957). Habilitiral i se usovr{uval vo mnogu centri vo Evropa. Posebno se zanimaval

1923 g. bil izbran za pretsedatel na Zdru`enieto za borba protiv †bugarskite banditi#. Za naroden pratenik bil izbran vo 1927, 1931, 1935 i 1938, a za senator vo 1939 g. Bil pretsedatel na [tipskata op{tina 1928–1934. Po kapitulacijata na Kralstvoto Jugoslavija izbegal vo Turcija, a po Vtorata svetska vojna preminal vo Grcija, kade {to po~inal kako emigrant. LIT.: D-r Zoran Todorovski, VMRO 1924–1934, Skopje, 1997; Zoran Todorovski, Dejstvuvaweto na avtonomisti~kata VMRO (1918–1924), magisterski trud vo rakopis, Skopje, 1989. N. Cv.

KALAP^IEV, Nikola (Gorna Xumaja, 12. V 1924 – Gorna Xumaja, 6. V 1942) – makedonski revolucioner, komunist. Organizacionen sekretar na Okru`niot komitet na RP. Blizok sorabotnik na Nikola Vapcarov i na ~lenovite na MLK vo Sofija (1936–1938). Bil

KALE

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

Nikola Kalap~iev

uapsen i osuden na 7 godini zatvor (1938), a potoa osloboden (1940). Bil ~len na Okru`niot komitet i organizator na Gornoxumajskata partizanska ~eta (po~. na 1942). Vo borba so `andarmerijata i so policijata vo Demirhisarsko bil te{ko ranet i uapsen. So amputirana raka izbegal i vo prestrelka so policijata se samoubil. Gornoxumajskiot partizanski odred (formiran 1943) go nosel negovoto ime. LIT.: BezsmÍrtnite 1922/1944, zb.: Zaginali v borba protiv kapitalizma i fa{izma ot Blagoevgradski okrÍg, SofiÔ, 1971; Georgi D`od`ov (Drago), Za kogo peÔt murite, SofiÔ, 1971. V. Jot.

K

Jovan Kalauzi

KALAUZI, Jovan Atanasov (Bitola, 29. X 1919 ‡ Bitola, 3. IX 1989) ‡ internist. Diplomiral (1949) i specijaliziral interna medicina (1954) vo Belgrad, a rabotel vo Bitola. Vo 1957/58 g. prestojuval vo Pariz. Na 16. II 1972 g., vo Koronarnata edinica na Internoto oddelenie za prv pat vo Makedonija primenil internisti~ka defibrilacija so DC elektro{ok pri naru{uvawe na srceviot ritam. Bil primarius i na~alnik na Slu`bata za interna medicina. P. B. KALDRMA (Zagrad) ‡ nekropola kaj Prilep od koja se istra`eni 35 groba. Grobovite vo najgolem broj se plitko vkopani ovalni grobni jami ogradeni so kr{en kamen, a poretko so kameni plo~i. Nekropolata e od tipot na ramni nekropoli so izgoreni pokojnici i bogat groben inventar {to se sostoi od kerami~ki sadovi, bronzeni fibuli i belegzii, alki, nekolku zlatni visulci, `elezni no`evi i vrvovi od kopja. Nekropolata mu pripa|a na docnoto `elezno i ranoto helenisti~ko vreme, a nejziniot kraj go potvrduva bronzenata moneta na Aleksandar III, najdena vo gro-

Starohristijanska bazilika vo tvrdinata Kalata (Begov Dab, s. Dulica, Del~evsko)

KALATA (s. Dulica, Del~evsko) ‡ docnoanti~ko utvrduvawe na visok, strmen rid na utokata na Kameni~ka Reka vo r. Bregalnica. So~uvani se silnite bedemi i ostatoci od kameni gradbi. Na lokalitetot Keramidnica e otkriena ednokorabna crkva so sintronos, narteks, eksonarteks i atrium, kako i nekropola od sredniot vek. Vo 1967/68 na oddale~enost od 500 m po tekot na rekata, na lokalitetot Begov Dab, e pronajdena i istra`uvana trikorabna bazilika so sintronos, transept i narteks, so bogata arhitektonska dekorativna plastika i so nekropola vo atriumot, koja datira od V i po~etokot na VI v.

bot 34. Mo`no e nekropolata da vleguvala vo po{irokiot areal na podocne`nata naselba Keramija (Ceramiae), koja izvorite ja lociraat na po{irokoto podra~je na mesnosta Zagrad.

LIT.: I. Mikul~i} – A. Keramid`iev, Sonda`na rekognosciranja gornjeg toka Bregalnice, „AP“, 10, Beograd, 1968, 224–225. D. Z.

LIT.: B. Kitanoski, Nekropolata Kaldrma kaj Prilep, †Maced. acta archaeol.#, 1, Prilep, 1975, 89‡132. K. Kep.

Grobi{tata od nekropolata Kaldrma (Zagrad), Prilepsko

Kaldrma, s. Rado`da: ostatoci od patot Via Egnatia

KALDRMA (Rado`da) – del od rimskiot pat Via Egnatia zapadno od seloto {to vodi kon grani~niot premin ]afasan kon RA. Trasata e poplo~ena so kameni blokovi i so gri`livo izvedeni rabovi, ~ija {irina iznesuva 2,5–5 m. Patot e za~uvan vo dol`ina od 200 m so prekini; toj se nao|a na delnicata pome|u stanicite Patra (Patra) i Klaudanon (Claudanon). LIT.: V. Bitrakova-Grozdanova, La Via Egnatia entre Lychnidos et Pons Servilii, †Ancient Macedonia#, VI/1, Thessaloniki, 1996, 153–165. V. B.-Gr.

KALE (Skopje) – tvrdina locirana na najju`niot segment na ridskiot venec dol` leviot breg na rekata Vardar. Lokalitetot sodr`i mileniumski natalo`ena istorija od praistorijata do 1963, koga sovremenite aktivni gradbi se nastradani vo katastrofalniot zemjotres. Istra`uvawata vo 1967 g. (pri ras~istuvaweto na urnatinite) bile izvedeni na povr{ina od nad 3500 m² i na mesta konstatirale kulturen stratigrafski sloj od nad 8 m viso~ina. Pritoa se konstatirani prvite relevantni podatoci za postoewe na naselba od eneolitot, so poslab intenzitet na `iveewe i vo `eleznoto i klasi~noto vreme do III v. pr.n.e., koga `ivotot tuka zgasnal. Povtorno bil obnoven vo IX v., a svojata polna afirmacija ja do`ivuva kako eden od glavnite punktovi na Samuilovoto Carstvo, a `ivotot prodol`uva i vo srednite vekovi i vo turskoto vladeewe. Novite istra`uvawa zapo~nati vo 2007 g. }e obezbedat podetalen uvid vo istorijata na utvrduvaweto. Najmarkantna arhitektonska pojava, po koja ovaa tvrdina e prepoznatliva, e monumentalniot isto~en †kiklopski# yid, ~ie nastanuvawe se povrzuva so Samuilovoto vreme. Gradot bil organiziran vo dve so yidini opkru`eni gradski jadra (Goren i Dolen Grad), koi gi vladeele dvajca gradski }efalii-upravnici. Vo dolinata na 661

K

KALE

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

cep, tangencijalen procep); 4. pod kora (obi~no, pod jazi~e so kovaB. R. we).

Tvrdinata Kale vo Skopje

rekata Serava, dol` koja minuval Carskiot Pat, se prostirala ~ar{ija so pazari{ta. Gradot, vo koj `iveele brojni golemodostoinstvenici i vo koj se slevalo bogatstvoto na imperiite, bil bogato snabden so voda i okru`en so brojni crkvi, podocna xamii. LIT.: A. Deroko, Srednovekovni grad Skopqe, †Spomenik#, 120, Beograd, 1971, 1‡16; I. Mikul~i}, Staro Skopje so okolnite tvrdini, Skopje, 1982, 119–127; S. M. Nenadoviÿ, Ostaci dveju palata vizantijskog stila u sredwovekovnom gradu Skopqu, †Saop{tewa#, XVI (1984), 129–135. Q. X.

KALE (Stre`evo kaj Bitola, poznato i kako Gabalovci, VI v.) – utvrdena naselba {to se prostira vrz dominantna terasa na desniot breg na rekata [emnica, ~i-

Naodi na tvrdinata Kale, Stre`evo (VI v.)

662

ja dolina obiluva so tragi od eksploatacija na `elezna ruda. Tuka minuval pat {to ja povrzuval rudonosnata oblast so Demir Hisar i egnaciskiot pat. Pri izvedbata na hidromeliorativniot sistem Stre`evo, na koja $ prethodat arheolo{ki istra`uvawa, tie se potopeni so ezerskata akumulacija. Utvrduvaweto, so povr{ina od okolu 2,5 hektari, bilo zajaknato so kuli, so vlez na severozapadnata strana i nekropola nadvor od nea. Jugozapadno od tvrdinata ima ostatoci od ednovremena naselba so ranohristijanska bazilika, vo ~ija blizina e otkrieno bogato depo na `elezni orudija i kowska oprema.

KALENDARSKI NARODNI PESNI ‡ obredni lirski narodni pesni, povrzani so odredeni praznici od godi{niot kalendar. Najbrojni se pesnite {to gi pridru`uvaat obredite so zimskite i proletnite praznuvawa. Iako ostavaat vpe~atok i koledarskite, i bo`i}nite, i vasili~arskite pesni, sepak so svojata brojnost i motivska raznovidnost najvpe~atlivi se vodi~arskite, lazarskite i |ur|ovdenskite pesni. Vodi~arskite i lazarskite pesni go veli~aat poedinecot i semejstvoto, a gi ispolnuvaat grupi `eni. Po eden vostanoven red, za sekoj ~len od semejstvoto se pee posebna pesna, zavisno od negovata vozrast. \ur|ovdenskite pesni pak, se peat pri bereweto na bilkite ili pri lulaweto na lula{ki i go opevaat razbuduvaweto na prirodata po dolgiot zimski son, kako i intimnite ~uvstva na mladite. Veligdenskite pesni na pove}e na~ini go opevaat voskresnuvaweto na Isus Hristos, a vo niv se pee i za razni svetiteli od hristijanskata vera: sveti Nikola, sveti Ilija, sveta Nedela, sveta Petka i dr. I dodeka edni pesni se ispolnuvaat so skandirawe, kako {to se koledarskite, vasili~arskite i sl., drugi imaat i razviena melodija i visoki estetski vrednosti od aspekt na razviena

LIT.: T. Janakievski, Kale, s. Stre`evoBitolsko, izve{taj od za{titnoto arheolo{ko istra`uvawe, MAA, 6, Skopje, 1983, 97–110. Q. X.

KALEMEWE – ve{tina {to se praktikuvala u{te kaj najstarite narodi (Fenikijci, Grci, Rimjani, Kinezi). Ima golem broj na~ini na kalemewe, so razni modifikacii. Pri kalemeweto e va`no da se spojat kambijalnite tkiva na podlogata i na kalemot. Na presecite kambijalnite kletki se delat i sozdavaat kalus – tkivo so nediferencirani parenhimski kletki. Po nivnoto spojuvawe se diferenciraat sprovodnite sadovi i drugite elementi na drvoto i na korata. ]e nabroime nekoi pova`ni na~ini na kalemewe {to se primenuvaat kaj nas: 1. kalemewe na pupka (vo T zarez, na izrez, na prozor~e, na budna pupka, na zaspana pupka); 2. spojuvawe (prosto, anglisko, klinesto); 3. na procep (poluprocep, cel pro-

Vodi~arski obi~aj so peewe so zvu~ni taktovi so tupawe so nozete vo s. Bitu{e, Debarsko

KALIMANCI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

poetika, kako {to se spomenatite vodi~arski, lazarski i |ur|ovdenski pesni. Vo site niv o~igledni se pove}e sloevi na narodnata kultura, kontaminacijata na hristijanskite so postari paganski pretstavi, kako i niza elementi od starata slovenska mitologija. Porano ovie pesni pove}e bile svrzani so obredot, a pomalku se vodelo smetka za estetskata vrednost na pesnata, no so vreme taa postepeno se zgolemuvala za smetka na samiot obred. LIT.: Kiril Penu{liski, Odbrani folkloristi~ki trudovi, 2, Skopje, 1988; Marko Kitevski, Makedonska narodna lirika, (Obredni pesni), Skopje, 1997; Bla`e Ristovski, Makedonskiot folklor i nacionalnata svest, 1, Skopje, 1987. M. Kit.

K

sorabotnik i po~esen ~len na nekolku svetski nau~ni institucii i akademii (Kairo, Sofija, Gotingen, Hamburg i dr.). Objavil pove}e od 400 bibliografski edinici.

Ahmed Hasan Kale{i

nistika. Od 1947 do 1950 g. rabotel kako preveduva~ i lektor vo Redakcijata na albanski jazik vo Radio Belgrad, a potoa kako profesor vo sredno u~ili{te i kako asistent na Katedrata za orientalna filologija vo Belgrad (1955). Doktoriral na Filozof-

BIBL.: Najstariji vakufski dokumenti u Jugoslaviji na arapskom jeziku, Prishtin[, 1972; Jedna arapska vakufnama iz Ohrida, iz 1491 godine, †Prilozi za orientalnu filologiju#, XII-XIII, Sarajevo 1962/63; 1965; Koj e graditel i koga e izgraden Kur{umli An vo Skopje, Glasnik na INI, XV, 3, Skopje, 1971, 189–201. LIT.: Riza Sadiku, Hasan Kaleshi Jeta dhe Vepra, monografi, Shkup, 1996; Qani Memedi, Bibliografi selektive e punimeve t[ prof. dr. Hasan Kaleshit, †Jehona#, IV, Shkup, 1976, f. 235. A. P.

KALIMANCI – ve{ta~ka akumulacija na r. Bregalnica. Se nao|a vo Ov~epolsko-istibawskata Klisura. Branata e izgradena vo 1969 g., a se sostoi od nafrlan ka-

Omer Ahmed Kale{i

KALE[I, Omer Ahmed (Kaleshi, Omer Ahmed) (s. Srbica, Ki~evsko, 1932) ‡ slikar. Osnovno u~ili{te zavr{il vo rodnoto mesto, a sredno tehni~ko u~ili{te vo Skopje. Vo 1956 g. emigriral vo Turcija. Vo 1959 g. gi zapo~nal studiite na Likovnata akademija vo Istanbul. Po zavr{uvaweto na studiite (1965) se preselil vo Pariz. Centralen motiv na re~isi site negovi platna e ~ove~kata glava, kako eden esencijalen simbol. Imal samostojni izlo`bi vo Pariz, Istanbul, Ankara, Belgrad, Skopje, Pri{tina i dr. BIBL.: Luan Rama, Omer – Shtërgu nga Ballkani, Tiranë, 2004; Omer Kaleshi, I, Stamboll, 1997; Omer Kaleshi-Drama ballkanike, II, Istanbul, 1999; Omer Kaleshi III, ese nga Ismail Kadare, Stamboll 2001; Omer Kaleshi – Trajectoires, Tekste dhe poema, Jascues Lacarriere, Stamboll, 2003; M[ intereson vetëm njeriu, Adem Gajtani, Prishtinë, 15 dhjetor 1965. LIT.: Paskal Gilevski, Purpuren i temen kolorit, „Nova Makedonija“, Skopje., 11. XII 1965. A. P.

KALE[I, Ahmed Hasan (Ahmed Hasan Kaleshi) (s. Srbica, Ki~evsko, 7. III 1922 ‡ Belgrad, 1976) ‡ univ. profesor, orientalist i preveduva~. Osnovno obrazovanie zavr{il vo rodnoto mesto, a sredno u~ili{te vo Pri{tina. Za vreme na Vtorata svetska vojna rabotel kako preveduva~. Vo 1946 g. se zapi{al na Filozofskiot fakultet vo Belgrad, na oddelot Orientalistika i roma-

Ve{ta~kata akumulacija Kalimanci

skiot fakultet vo Belgrad na tema „Najstari vakufski dokumenti iz Makedonije na arapskom jeziku“. Vo 1965 g. prestojuval na Univerzitetot vo Hamburg, kade {to specijaliziral turkologija kaj poznatiot profesor Annemarie von Gabain. Vo 1967 g. tri meseci prestojuval kako gostin vo nau~nite institucii vo Kairo, kade {to zaedno so Kamil el Buhajin go podgotvil golemiot srpskohrvatsko-arapski re~nik. Bil izbran za vi{ stru~en sorabotnik vo Albanolo{kiot institut vo Pri{tina (1967), a potoa za redoven profesor na Filozofskiot fakultet vo Pri{tina (1970). Vo akademskata 1973/74 g. po negova inicijativa za prvpat e otvorena Katedrata po orientalistika na Pri{tinskiot univerzitet. Bil

men i centralno glineno jadro. Dol`inata na krunata iznesuva 232 m, {iro~inata 10 m, a viso~inata nad terenot 84 m. Kotata na normalnoto nivo se nao|a na viso~ina od 515 m, maksimalnata dol`ina na ezeroto iznesuva 14 km, a negovata {iro~ina 0,30 km. Vo ovie granici ezeroto zafa}a povr{ina od 4,23 km2. Vkupnata zafatnina na akumulacioniot bazen iznesuva 127 milioni m3, od koja 120 milioni m3 pretstavuva korisna zafatnina. Vodata od ezeroto se koristi za navodnuvawe na 28.000 ha obrabotlivi zemjodelski povr{ini vo Ko~ansko i Ov~e Pole, za proizvodstvo na elektri~na energija, za koja cel e izgradena hidroelektri~nata centrala so instalirana sila od 12,8 MW. Dr. V. 663

K

KALINKA

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

zi~ki repertoar. Od gr~ki gi prevel slu`bite na sv. Kliment, sv. Naum Ohridski, sv. Sedmo~islenici i dr. Najobemniot trud pod negova redakcija e ~etiritomnoto delo so Hrisantova notacija †Vosto~no crkovno penie# (Solun, 1905). Dr. O. KALI^ANIN, Predrag Voislavov (Bitola, 2. IV 1927 ‡ Belgrad, 10. I 2004) ‡ nevropsihijatar, osnovopolo`nik na psihijatrijata vo RM, redoven prof. na Med. f. vo Belgrad i po~esen prof. na Univ. †Sv. Kiril i Metodij# vo Skopje. Med. f., specijalizacija i doktorat (1970) zavr{il vo Belgrad. Od 1952 do 1964 g. rabotel kako asistent na Klinikata za nevropsihijatrija pri Med. f. vo Skopje. Ima publikuvano 200 truda i 50 knigi. Kalinka vo Valandovo

KALINKA (Punica granatium L.) – ju`na kultura {to kaj nas se odgleduva na otvoreno vo submediteranskoto podra~je, najmnogu vo Valandovo. Poslednive godini brojot na rodnite stebla e desetina iljadi, so proizvodstvo od 120 do 150 t. Se odgleduvaat stari turski i avtohtoni sorti. B. R.

BIBL.: Epidemiolo{ki metod u psihijatriji-[izofrenija u Beogradu, Beograd, 1975; Kriza psihijatrije ili psihijatrija krize, Beograd, 1984; Depresije, Beograd, 1981. Sl. M. P.

KALMIKOV, Adam Ivanovi~ (? – Carevo Selo, Pijane~ko, 1885) – ruski major, dobrovolec vo Kresnenskoto vostanie. Bil dobrovolec vo Srpsko-turskata (1876) i vo Rusko-turskata vojna (1877– 1878). Stapil vo vrska so Sofiskiot komitet †Edinstvo# i zel u~estvo vo Kresnenskoto vostanie (1878/1879). Imal golem pridones za porazot na Vostanieto.

Bugarskiot car Kalojan, freska vo De~ani (XIV v.)

KALOJAN (ok. 1170–1207) – bugarski car (1197–1207) od familijata Asenovci. Osvoil pogolem del od Zapadna i Severozapadna Makedonija (1203). Sklu~il crkovna unija so Rim (1204) i dobil od papata kralska kruna. Gi porazil Latinite vo bitkata kaj Adrijanopol (1205). Bil ubien vo zagovor pri opsadata na Solun. LIT.: I. Bo`ilov, FamiliÔta na Asenevci (1186–1460), SofiÔ, 1985. K. Ax.

LIT.: K. Topuzovski, Pitu Guli (1865– 1903) – @ivot i potoa, Skopje, 2003; A. To{kin i dr., Treto bÍlgarsko carstvo 1879–1946, Sofi®, 2003. Al. Tr. Risto Kal~evski

KAL^EVSKI, Risto (Prilep, 29. IV 1933 ‡ Skopje, 7. VIII 1989) ‡ slikar i profesor na Fakultetot za likovni umetnosti vo Skopje, najkarakteristi~en pretstavnik na apstraktnoto slikarstvo. Diplomiral na Akademijata za likovni umetnosti vo Qub-

Kalistrat Zografski

KALISTRAT ZOGRAFSKI (KRSTAN SANXAKOSKI), (Struga, 1821 ‡ manastir Zograf na Sveta Gora, 1913) ‡ teolog, crkovnomuzi~ki deec i kompozitor na duhovni napevi. Po~etocite na svoeto op{to i teolo{ko obrazovanie gi dobil vo rodniot grad, a spored nekoi soznanija, teoriskite osnovi na vizantiskata duhovna muzika gi usvoil vo {kolata na Naum Miladin. Do zaminuvaweto na Sveta Gora, bil nastavnik po gr~ki jazik i darovit crkoven peja~. Zamona{en na Atos, vo manastirot Zograf, K. so svojata sevkupna dejnost dostignal do dol`nosta arhimandrit. Kako urednik na manastirskite izdanija i preveduva~ od gr~ki i od romanski jazik, dal zna~aen pridones kon zbogatuvaweto na crkovnoslovenskiot mu664

Goran Kalo|era

KALO\ERA, Goran (Dubrovnik, Hrvatska, 20. III 1951) ‡ istaknat hrvatski makedonist, univerzitetski profesor vo Rieka, avtor na pove}e oddelni knigi od oblasta na makedonskata literaturna istorija na hrvatski jazik, ~len na MANU nadvor od rabotniot sostav. Doktoriral na temata: †Hrvatsko-makedonski kni`evni vrski#. Po~esen ~len e na DPM. BIBL.: Hrvatsko-makedonskite kni`evni vrski, Pisatelot vo senka, Ju`noslovenski kni`evni protkajuvawa, Bra}ata Miladinovci, Ko~o Racin. G. T.

Risto Kal~evski: Slika 32/78

KAMEREN

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

qana (1953). ^lenuval vo grupata Mugri. Samostojno izlagal vo Skopje, Qubqana, Pariz, Kraw. U{te vo najranite sliki se javuvaat asocijativni elementi (Figuri vo zeleno, 1959), koi podocna preminuvaat vo napolno nefigurativni pretstavi (Parea, 1961). Kon krajot na {eesettite vnesuva vo deloto neslikarski materijali so nenametliv geometrizam, osloboduvaj}i go patot na slikata kon objektot (Slika 11–70, 1970). Poslednite dela, inspirirani kako i prethodnite od makedonskoto kulturno i geografsko podnebje, sodr`at povesel kolorit i ponaglasena razdvi`enost. LIT.: Boris Petkovski, Risto Kal~evski (katalog), Skopje, 1968; Sonja Abadzijeva-Dimitrova, Risto Kal~evski (katalog), Mala galerija, Ljubljana, 1981; Marika Bo~varova-Plavevska, Aspekti na pikturalnoto ‡ Risto Kal~evski (katalog), Skopje, 2001. S. Ab.-D.

Jovo Kamberski

KAMBERSKI, Jovo (Gevgelija, 11. I 1923 ‡ Skopje, 23. IV 1995) ‡ re`iser, scenarist, pisatel, novinar. Na film debitiral 1948 g. kako scenarist na dokumentarecot †Niz Pirinska Makedonija#. Lirizmot na negovite opservacii e vo blizok dosluh i vo filmovite kako †Svilen konec#, prika`an na Festivalot vo Berlin, †Miravska svadba#, †Komitska legenda#, †Hajka#, †Zamrznato ezero#. Vo periodot na negoviot direktorski mandat vo †Vardar film#, ovaa producentska ku}a minuva{e niz najbogatata tvore~ka faza od svoeto formirawe. G. V. KAMBERSKI, Kiro Metodiev (s. Vladimirovo, Berovsko, 17. V 1941) ‡ pedagog, univerzitetski profesor. Zavr{il u~itelska {kola vo [tip (1961), pedagogija na Filozofskiot fakultet vo Skopje (1966), magisterski studii na Univerzitetot vo Belgrad (1980), a doktoriral na Filozofskiot fakultet vo Skopje (1992). Rabotel kako u~itel, vospituva~ i mladinski rakovoditel (1965– 1971). Najgolemiot del od rabotniot vek go pominal na Filozofskiot fakultet vo Skopje (1971– 2004), kade {to ja izveduval nas-

Kiro Kamberski

tavata po predmetite: Op{ta istorija na pedagogijata, Istorija na pedagogijata na Makedonija i Komparativna pedagogija. Bil prodekan na Filozofskiot fakultet, rakovoditel na Institutot za pedagogija i na studiite po defektologija, ~len na Senatot na Univerzitetot †Sv. Kiril i Metodij#, glaven i odgovoren urednik na (v.) †Godi{niot zbornik na Univerzitetot#, glaven i odgovoren urednik na spisanieto †Pedagogija#, pretsedatel na Sovetot na (v.) Pedago{kiot muzej na Makedonija i dr. Predmet na negovite nau~ni prou~uvawa se obrazovanieto i pedago{kata misla vo Makedonija od krajot na XIX v., a osobeno po nejzinoto osloboduvawe. Avtor e na okolu 200 nau~ni i stru~ni trudovi. BIBL.: Od bukvar do univerzitet, 1994; Koavtor i redaktor na knigite: 50 godini Filozofski fakultet – Skopje, 1996; Op{testvenata tranzicija i obrazovanieto, 1998; Predu~ili{noto i osnovnoto obrazovanie vo Republika Makedonija, 2000; Pre-primary and primary education in FYR Macedonia (development, state and prospects), UNICEF, 2001 i dr. LIT.: Filozofski fakultet: 1946–1996, Skopje, 1996, 50. S. Ml.

Vlado Kambovski

KAMBOVSKI, Vlado (Bitola, 5. I 1948) ‡ univerzitetski profesor, akademik. Osnovno i sredno obrazovanie zavr{il vo rodniot grad. Diplomiral na Pravniot fakultet vo Skopje (1970), kako najdobar diplomiran student na pove}e generacii. Magistriral na Pravniot fakultet vo Zagreb (1975), a doktorskata teza ja odbranil na Pravniot fakultet vo Skopje na tema „Problematikata

K

na propu{taweto vo krivi~noto pravo“ (1980). Izbran za asistent (1971), za docent (1980) i za redoven profesor (1992) na Katedrata za krivi~no pravo na Pravniot fakultet vo Skopje. Izbran za redoven ~len na MANU (2006) i za potpretsedatel vo 2007 g. Rakovodel so rabotnite grupi za podgotovka na Zakonot za sudovite (1995) i na Krivi~niot zakonik (1996). Bil dekan na Fakultetot za bezbednost (1980‡1984) i direktor na Institutot za sociolo{ki i politi~ko-pravni istra`uvawa vo Skopje (1984‡1986). Izbran za potpretsedatel na Izvr{niot sovet na Sobranieto na SRM (1986), za sojuzen sekretar za pravosudstvo i uprava vo Sojuzniot izvr{en sovet na SFRJ (1989) i za minister za pravda vo Vladata na RM (1999). Pretsedatel e na Forumot za evroatlantska integracija na RM i rakovoditel na megaproektot na Pravniot fakultet vo Skopje „Evrointegracijata na op{testveniot, pravniot i politi~kiot sistem na RM“. Ima napi{ano nad 150 truda i 15 knigi, kako i nekolku u~ebnici od oblasta na krivi~noto pravo, objaveni na pove}e jazici. BIBL.: Me|unarodno kazneno pravo, Skopje, 1998; Kazneno pravo ‡ op{t del, Skopje, 2004. LIT.: Praven fakultet ‡ Pedeset godini, 1951 ‡ 2001, Skopje, 2001. Gor. L.-B.

KAMENOLOMKA, KARAXI^KA [Saxifraga karadzicensis (Deg. & Ko{anin) Bornm.] – endemit vo florata na RM od familijata Saxifragaceae. Se razviva vo puknatini na karpi ( h a z m o f i t ) , Karaxi~ka kamenolomka poznat samo za (Saxifraga karadzicensis) planinite Jakupica–Salakovski Ezera i Karaxica. Vl. M. KAMEWAR^IWA ili BAPKI (Blennidae) – familija sitni ribi od redot koskeni ribi (Perciformes), so sluzava ko`a bez lu{pi (strgunki). Od niv vo Makedonija e prisuten vidot kamewar- Riba kamewar~e ~e ili bapka (Salaria fluviatilis). LIT.: M. Beazley, Guide to Freshwater Fish of Britain and Europe, London; J. Crivelli, The Freshwater fish endemic to the Northern Mediterranean Region, Tour du Valat Publication, 1996; M. Naumovski, Ribite vo Makedonija, Skopje, 1995; S. Georgiev, Klu~ za odreduvawe na ribite (Osteichtyes) i zmijorkite (Cephalaspidomorpha) vo Republika Makedonija, Skopje, 1998. Sv. P. – V. Sid.

KAMEREN ORKESTAR NA MRT. Formiran e vo 1970 g. prv rakovoditel i dirigent Old`ih Pipek. Nabrzo postigna zavidno 665

K

KAMI[OVA-NON^A

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

u~estvuval pod psevdonimot †Skender Beg#. Pred Vtorata svetska vojna vo Solun bil tutor na bitolskata sinagoga †El Kal de los Monastirlis#. Vo po~etokot na mart 1943 g. se preselil vo Sofija, a ottamu se iselil vo Izrael (1948). Vo Tel Aviv go do`iveal i svojot stoti rodenden. LIT.: \or|i Colev Dimovski, Bitolskite Evrei, Bitola, 1993; Mark Cohen, Last Century of a Sephardic Community. The Jews of Monastir 1839–1943, New York, 2003. J. Nam.

Kamerniot orkestar na MRT

izveduva~ko nivo, so {to stana prisuten na site pozna~ajni festivali vo Makedonija. So nego nastapuvale i dirigirale mnogu poznati umetnici: Mladen Jagu{t, Uro{ Lajovic, Pavel Kogan, Van~o ^avdarski, Anton Nanut, Plamen \urov, Angel [urev, Fim~o Muratovski, Andre Navara, Jovan Kolunxija, Stefan Milenkovi}, Radmila Bako~evi}, Mihail Homicer, Dubravka Tom{i~ i dr. Ima realizirano nekolku stotini snimki so dela od makedonski i stranski avtori. Kon krajot na XX v. Kamerniot orkestar na MRT prestana da postoi. M. Kol.

LIT.: Veles i Vele{ko vo NOV 1941–1945, Spomen kniga, T. Veles, 1985; \or|i Malkovski, Revolucionerkata Marija Kami{ova (Non~a), GINI, XXVIII, 3, Skopje, 1984. \. Malk.

KAMHI, Leon Mo{e (Bitola, 1899 – Treblinka, 1943) – golem pobornik na cionizmot. Vo Bitola organiziral (1919) dve cionisti~ki mladinski zdru`enija: †Benot Cion#– za devoj~iwa i †Bene Cion# – za mom~iwa. Bil potpretsedatel na Cionisti~kata organizacija na Jugoslavija i sekretar na Me|unarodnata Cionisti~ka organizacija †Palestinski konzul# vo Bitola vo filijalata na †Palestinskiot ured#, kade {to se izdavale sertifikati za iseluvawe vo Palestina. LIT.: \or|i Colev Dimovski, Bitolskite Evrei, Bitola,1993; Mark Cohen, Last Century of a Sephardic Community. The Jews of Monastir 1839–1943, New York, 2003. J. Nam.

666

BIBL.: Sanitetska slu`ba NOV Makedonije, Beograd, 1971. Sl. M. P.

KAM[IKARI (MastigophoraFlagellata) – pra`ivotni. Osnoven beleg na ovaa klasa e prisustvoto na kam{ici (flagelumi) so ~ija{to pomo{ se dvi`at. Oblikot na teloto kaj razli~ni vidovi e razli~en (od vretenoviden do top~est) i zavisi od brzinata na niv- Kam{ikari noto dvi`ewe i uslovite vo koi `iveat. Pove}eto vidovi se razmno`uvaat bespolovo (so prosta delba), no ima i vidovi koi se razmno`uvaat polovo (Volvocidae). Najpoznat pretstavnik e zelenata euglena (Euglena viridis L.). LIT.: Jon~e [apkarev, Zoologija na bez’rbetnite `ivotni, Skopje, 1991. V. T. K. – M. Kr.

Marija Kami{ovaNon~a

KAMI[OVA-NON^A, Marija (Veles, 20. I 1924 – Re~ani, Vele{ko, 6. I 1943) – rabotni~ka, organizator na rabotni~koto i mladinskoto dvi`ewe, borec na Vele{kiot NOPO †Dimitar Vlahov# (od 1942). Bila ~len na SKOJ (od 1939) i na MK na KP za Veles (od 1942). Po mnogubrojnite borbi so bugarskata vojska i policija vo Vele{ko od septemvri do dekemvri 1942 g., zaedno so grupa partizani bila otkriena i likvidirana vo edna koliba vo blizinata na Veles.

KAM^EVSKI, \or|i Mil~ov (Radovi{, 7. III 1920 ‡ Skopje, 15. I 1988) ‡ polkovnik, specijalisturolog. Med. f. zapo~nuva da studira vo Belgrad, a diplomira vo Sofija. U~esnik vo NOB. Specijalizacija i supspecijalizacija zavr{il na VMA vo Belgrad. Go formiral Odd. za urologija vo VB vo Skopje. Habilitiral (1972) na Med. f. vo Skopje, a doktoriral na VMA vo Belgrad (1974). Bil na~alnik na Hirur{koto oddelenie vo VB i direktor na Hirur{kata klinika na Med. f. (1967‡1976). Avtor e na nad 180 truda.

Rafael Kamhi

KAMHI, Rafael Mo{e (Bitola, 15. XII 1870 – Erusalim, 1970) – revolucioner, u~esnik vo Ilindenskoto vostanie. Bil pripadnik na TMORO, blizok sorabotnik na Goce Del~ev, Damjan Gruev, \or~e Petrov i dr. Aktivno u~estvuval na kongresot na TMORO (1896), vme{an i vo plenuvaweto na Mis Ston. Vo Ilindenskoto vostanie

KANADSKO-MAKEDONSKA FEDERACIJA (Toronto, Kanada, avg. 1990) ‡ federacija na makedonski dru{tva so primarna dejnost lobirawe za priznavawe na nezavisnosta na RM i nejzin priem vo Obedinetite Nacii. Bila aktivna za obezbeduvawe finansiska i materijalna pomo{ za RM. Sl. N.-K. KANADSKO-MAKEDONSKI VRSKI I ODNOSI. Vrskite datiraat od po~etokot na XX v. (osobeno po Ilindenskoto vostanie), koga prethodno zapo~natiot

KANEV^E

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

proces na iseluvawe Makedonci se intenzivira i trae do denes. Vo vremeto i po Balkanskite vojni Makedoncite vo Kanada organiziraat protesti (Toronto, Hamilton) na koi apeliraat protiv podelbata na Makedonija. Vo septemvri 1913 g. vo Toronto se osnova prvoto (makedonsko-odrinsko) dru{tvo, po {to sleduva kongres na makedonskite dru{tva vo Severna Amerika zaradi raz-

K

1998 g. se otvora konzulat na Kanada vo Skopje. Prv vonreden i opolnomo{ten ambasador na RM vo Kanada e Jordan Veselinov. Prv vonreden i opolnomo{ten ambasador na Kanada vo RM e Denis Shnaider. IZV.: Ministerstvo za nadvore{ni raboti na RM, Skopje, 2007. LIT.: Ivan Katarxiev, Makedonija i Makedoncite vo svetot, Skopje, 1996. T. Petr. Gligor Kanev~e

Ansamblot †Makedonija# od Toronto

gleduvawe na pra{aweto na natamo{nata borba na Makedoncite vo tatkovinata (^ikago, septemvri 1913), na koj se osnova Sojuz na makedonskite dru{tva vo SAD i Kanada, onevozmo`en da dejstvuva poradi silnata bugarska i srpska propaganda. Vo 30-tite godini dejstvuva isto taka Makedonskiot naroden sojuz i izdava svoi organi {to ja afirmiraat makedonskata nacija, istorija i kultura. Vo ramkite na sojuzni~kata voena misija kaj NOV i POM (1944) prestojuvaat i pripadnici na Armijata na Kanada. Na 18. IV 1965 g. negovoto bla`enstvo arhiepiskopot Dositej ja osvetuva prvata makedonska crkva vo Kanada †Sv. Kliment Ohridski# (Toronto). Najpoznata organizacija na Makedoncite vo Kanada e †Obedineti Makedonci#, formirana po Vtorata svetska vojna. Pripadnici na voenite sili na Kanada se me|u prvite mirovnici na ON (UNPROFOR), koi se rasporedeni vo RM od RBiH (dekemvri 1992 – fevruari 1993) i u~esnici vo NATO misijata †Neophodna `etva# (avgustseptemvri 2001). Diplomatski odnosi se vospostaveni na 4. VI 1996 g. Na 17. II 1997 g. Vladata na RM nosi odluka za otvorawe ambasada vo Otava i Generalen konzulat vo Toronto. Vo dekemvri

„KANADSKO-MAKEDONSKI DOM“, ISELENI^KI CENTAR (Toronto, Ontario, Kanada, 1969) ‡ centarot (so kompleksot moderni zgradi), celosno e staven vo funkcija vo 1979 g. Vo ramkite na Centarot se aktivni i @enskata sekcija „]erkite na Makedonija“ (formirana vo 1977) i Kanadsko-makedonskoto istorisko dru{tvo so svojata biblioteka. Sl. N.-K.

KANADSKO-MAKEDONSKO ISTORISKO DRU[TVO (Toronto, Kanada, 1991 ‡) ‡ sobira i ja registrira potrebnata dokumentacija i materijali za makedonskiot nacionalen identitet, tradiciite, kulturata, religijata, jazikot. Organizira predavawa od oblasta na makedonskata istorija, jazikot i kulturata. Sl. N.-K. KANDILKA, MAKEDONSKA (Fritillaria macedonica Bornm.) – floristi~ki subendemit od familijata Liliaceae (krinovi), poznat za planinite Jablanica i De{at. Se nao|a na svetskata crvena lista na zagrozeni rastenija (IUCN 1997 Red List of ThreMakedonska atened Plants). Vl. M. kandilka

KANEV^E, Gligor (Ohrid, 1. I 1946) – redoven profesor na Tehni~kiot fakultet vo Bitola po predmetite termodinamika, odr`liv energetski razvoj i industriski su{ari. Diplomiral na Ma{inskiot fakultet vo Belgrad (1969), a doktoriral na Univerzitetot vo Novi Sad (1982). Se vrabotuva vo fabrikata †Industrija za precizna mehanika# vo Belgrad. Od 1970 do 1983 g. e vraboten vo Institutot za nuklearni nauki †Boris Kidri~ – Vin~a#. Od 1975 do 1980 g. e asistent na Ma{inskiot fakultet vo Belgrad. Od 1983 g. e vraboten na Tehni~kiot fakultet vo Bitola. Od 1993 do 2002 g. e {ef na Katedrata po termotehnika i hidrotehnika i od 1991 g. e rakovoditel na Termotehni~kata laboratorija. Od 1995 do 1997 g. e dekan na Tehni~kiot fakultet vo Bitola. Pod negovo rakovodstvo se realiziraat i prvite postdiplomski studii (Procesno in`enerstvo, 1990–1992) na Tehni~kiot fakultet vo Bitola i, kako mentor, prv ja zapo~nuva aktivnosta za izrabotka na doktorski disertacii na ovoj fakultet. Inicira, rakovodi i u~estvuva vo realizacijata na pogolem broj nau~noistra`uva~ki i aplikativni proekti i ostvaruva bogata me|unarodna sorabotka. Od 2000 do 2003 g. e pretsedatel na Senatot na Univerzitetot †Sv. Kliment Ohridski# vo Bitola. Od 2000 g. e ~len na MANU. Ima objaveno pove}e od 150 nau~ni i stru~ni trudovi vo zemjata i vo stranstvo od podra~jeto na termotehnikata, termoenergetikata, procesnata i mernata tehnika i ekologijata. Negovata nau~na i aplikativna dejnost e multidisciplinarna. ^len e na me|unarodni i doma{ni nau~ni soveti, komiteti i dru{tva, redakcii i organizaciski odbori na spisanija i simpoziumi i recenzent na trudovi za me|unarodni spisanija i simpoziumi. Bl. P. KANEV^E, Qubica (Pan~evo, 25. IX 1946) – redoven profesor na Tehni~kiot fakultet vo Bitola (predava Operacioni istra`uvawa, Teorija na odlu~u667

K

KANTARION

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Qubica Kanev~e

vawe, Tehni~ki merewa i Nuklearni reaktori). Diplomirala i magistrirala na Elektrotehni~kiot fakultet vo Belgrad, a doktorirala na Ma{inskiot fakultet pri Univerzitetot vo Belgrad (1992). Se vrabotuva vo Institutot za nuklearni nauki †Boris Kidri~ – Vin~a#. Od 1993 g. e vrabotena na Tehni~kiot fakultet vo Bitola. Od 2002 do 2006 g. e rakovoditel na Ma{inskiot otsek i ~len na Dekanatskata uprava na Fakultetot. Ima objaveno pove}e od 100 nau~ni i stru~ni trudovi vo zemjata i vo stranstvo od podra~jeto na termotehnikata, termoenergetikata, procesnata i mernata tehnika i ekologijata. Sl. A.

Dimoniev kantarion

KANTARION, DIMONIEV (Hypericum dimoniei Vel.) – lokalen makedonski floristi~ki endemit od familijata Hypericaceae (Guttiferae), poznat samo za Gevgelisko, klisurata na Kowska Reka i planinata Belasica. Vl. M.

(1960). Bil u~itel vo pove}e mesta vo Gevgelisko. Od 1950 do penzioniraweto (1983) rabotel na Filozofskiot fakultet vo Skopje (red. prof. od 1972). Predaval op{ta i nacionalna istorija na pedagogijata. Bil dekan na Filozofskiot fakultet (1973– 1975), {ef na Katedrata za pedagogija (1967–1979), glaven i odgovoren urednik na sp. †Prosvetno delo# (1951–1977). Negovata nau~no-istra`uva~ka dejnost se odnesuva glavno na {kolstvoto vo Makedonija vo XIX v., vo vremeto na Prerodbata. BIBL.: Makedonskoto prerodbensko u~ili{te, 1965, vtoro, dop. izd. 1985; Istorija na obrazovanieto i prosvetata vo Makedonija, 2002 i dr. LIT.: Filozofski fakultet: 1946–1996, Skopje, 1996, 49; Istorija na obrazovanieto i prosvetata vo Makedonija, Skopje, 2002 (Bele{ka za avtorot). K. Kamb.

^udomir Kantarxiev (levo) so Jane Sandanski (desno)

KANTARXIEV, ^udomir Petrov (Sliven, 23. IX 1883 – Plovdiv, 17. IX 1924) – Bugarin, u~esnik vo makedonskoto revolucionerno dvi`ewe. Vo 1904 g. stanuva ~etnik na Jane Sandanski, ~len na Serskiot okru`en revolucioneren komitet i okru`en revizor na ~etite vo toj kraj. Po Mladoturskata revolucija se legalizira i dejstvuva na kulturno-prosvetnoto izdignuvawe na serskoto naselenie. Kako sandanist ubien e od VMRO. LIT.: V. †Makedonsko zname#, IX, 1945– 1946, 62–63. O. Iv.

Risto Kantarxiev

KANTARXIEV, Risto Borisov (Strumica, 13. V 1917 – Skopje, 27. V 2001) ‡ pedagog, univerzitetski profesor. Zavr{il u~itelska {kola (1938), studii po pedagogija na Filozofskiot fakultet vo Belgrad (1949), doktoriral na Filozofskiot fakultet vo Skopje 668

KAN^ESKA-MILEVSKA, Elizabeta (Veles, 30.VI 1970) – asistent na EU, minister za kultura. Srednoto obrazovanie go zavr{ila vo gimnazijata †Josip Broz Tito# vo Skopje. Diplomirala na Filozofskiot fakultet (sociologija) vo Skopje (1993). Magistrirala na postdiplomskite †Evropski studii za integracija i komunikacii# na istiot fakultet na tema †Op{testvenata za{tita na kulturnoto nasledstvo vo kontekst na kulturnata politika na RM i procesot na integrirawe vo EU#. Rabotela vo Izvozno-uvozna privatna firma vo oblasta na ekonomsko-pravni raboti i kako me-

Elizabeta Kan~eskaMilevska

naxer (1992&98), a potoa vo Ministerstvoto za kultura kako {ef na Kabinet na ministerot za kultura i e imenuvana za sovetnik na ministerot (1999) i za dr`aven sekretar vo Ministerstvoto za kultura (2000). Potoa rabotela vo Agencijata za dr`avni slu`benici kako rakovoditel na Oddelenieto za evropska integracija i vo Centarot za komunikacii pri VMRO-DPMNE (2004). Potoa e izbrana za asistent po predmetite: Javna politika, Nadvore{na politika i Zaedni~ka nadvore{na i bezbednosna politika na EU (2005). Izbrana e za sovetnik vo Sovetot na Op{tinata Kisela Voda i e nazna~ena za zamenik gradona~alnik vo Op{tinata. Od 2006 do 2008 g. e dr`aven sekretar za kultura vo Ministerstvoto za kultura na RM, a potoa e izbrana za Bl. R. minister za kultura.

Kapan an vo Skopje

KAPAN AN (Skopje, Stara ~ar{ija, sred. XV v.) – spomenik na kulturata. Izgraden pod ktitorstvo na Isa-beg, tretiot osmanliski zapovednik na Skopje i na Skopskoto krai{te. Imeto go dobil spored golemiot javen kantar (ar.: kabban), koj se nao|al pred negoviot glaven vlez. Ima povr{ina od 1.086 m², a na dvata kata se ni`at vkupno 44 prostorii. Slu`el kako an do Vtorata svetska vojna, a denes vo ovoj prostor se smesteni zanaet~iski i ugostitelski du}ani. LIT.: Lidija Kumbaraxi-Bogoevi}, Osmanliski spomenici vo Skopje, Skopje, 1998; Kapan an vo Skopje, †Glasnik na INI#, br. 3, Skopje, 1976; Ayverdi Ekrem Hakki, Avrupa’da Osmanlx Mimarx Eserleri. Yugoslavya, lll cild, 3. kitab, Istanbul, 1981. Dr. \.

KARADUZEN

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

KAPINA (Rubus L., fam. Rosaceae) – rodot opfa}a golem broj listopadni ili zimzeleni, bodlikavi, polzavi grmu{ki, so slo`eni peresti listovi, so beli cvetovi i so so~ni, Kapinki zbirni plodovi (kapini), bogati so {e}er i so vitamini. Vo RM ima pove}e vidovi, prisutni od najniskite do najvisokite predeli. Nekoi u{te ne se dovolno prou~eni. Al. And. †KAPITAL# ‡ ekonomsko-deloven nedelnik. Prviot broj izlegol na 24 septemvri 1999. Izdava~: †Eko„Kapital“, nedelnik nomist#, d.o.o. Skopje. Direktor i glaven i odgovoren urednik Qup~o Zikov. †Kapital# u~estvuva vo mnogubrojni doma{ni i stranski proekti, istra`uvawa i forumi posveteni na ekonomski temi. Dobitnik e na nagradi i priznanija. B. P. \. KAPI[TEC (Dolno Vodno, Skopje) – vo prethristijanskiot istoriski period idolsko mesto za poklonenie, hristijansko sveto mesto, so kultni izvori, vikani †kapi{ti#, so manastir †Sveti Jovan Krstitel#, izgraden vo 1985 g. (na mestoto na starata crkva od 1937 g.) i kapela †Pokrov na Presveta Bogorodica#. LIT.: Aco Aleksandar Girevski, Manastir Sveti Jovan Krstitel, Skopje, 1992; [. Kuli{i}, P. @. Petrovi}, N. Panteli}, Srpski mitolo{ki re~nik, Belgrad, 1970, 164. A. G.

KAPODISTRIJAS, Joanis (Krf, 11. II 1776 – Navplion, 9. X 1831) – prvo dr`aven sekretar na Jonskata Republika (1800–1807); ruski minister za nadvore{ni raboti (1816–1822) i prv pretsedatel na Grcija (1828). Do ruskiot car ispratil proekt za podelba na Evropska Turcija na pet dr`avi (1827), me|u koi predlagal da se sozdade i †Kralstvo Makedonija#. Ne uspeal da gi obedini raznite gr~ki politi~ki sili, bil ubien od protivnicite. LIT.: Ri~ard Klog, Istorija Gr~ke novog doba, Beograd, 2000; Bla`e Ristovski, Ma-

kedonskiot etnokulturen i nacionalnopoliti~ki razvitok do po~etokot na XX vek, Makedonija. Pra{awa od istorijata i kulturata, Skopje, 1999. D. Jov.

Borbeniot pat na Karada~kiot narodnoosloboditelen partizanski odred

Faksimil na Apelot na Georgi Kap~ev

KAP^EV, Georgi (Ohrid, 1868 – ?) ‡ garibaldinec, revolucioner, publicist. Kako dobrovolec se bori zaedno so vele{anecot Dimitar Nikolov vo odredot na Xuzepe Garibaldi vo Italija (1848). Pri povlekuvaweto na odredot kon Venecija u~estvuva vo akcijata za spasuvawe na svoeto semejstvo. Vo tekot na 1898 ‡ 1899 g. vo Zagreb go izdava vesnikot †Makedonija#, na nekolku jazici. Izlegle 5 broja, ispolneti so vesti so koi se informirala javnosta za sostojbata vo Makedonija pod vlasta na Turcite. V. M.-^.

‡ partizanska edinica na NOV i POM. Odredot bil formiran od 15 rabotnici (12 Makedonci, dvajca Albanci i eden Hrvat). Za komandant na Odredot bil nazna~en Boro Iliev Menkov, a za politi~ki komesar Pero Milanov Georgievski-^i~o. Odredot pristignal vo edna napu{tena vodenica kaj s. Belanovce (Kumanovsko, 13. X), kade {to bile provaleni, opkoleni od bugarskata vojska i policija (utroto na 14. X) i eden del bile ubieni, drugite zarobeni i podocna osudeni. IZV.: Kumanovo i Kumanovsko vo NOV 1941–1945. Dokumenti, Kumanovo, 1988. LIT.: Spomen zbornik na zaginatite borci od NOV i `rtvi na fa{isti~kiot teror od Kumanovo i Kumanovsko 1941–1945, Kumanovo, 1976, 171; Kumanovo i Kumanovsko vo NOV 1941–1942. (Materijali od nau~niot sobir odr`an na 12, 13 i 14 dekemvri 1978 godina), Kumanovo, 1979. S. Ml.

Germanos Karavangelis

KARAVANGELIS, Germanos (Lesvos, 1866 – Viena, 11. II 1935) – patrijar{iski mitropolit vo Kostur (1900–1907), aktiven vo borbata protiv MRO. Odr`uval bliski vrski so Gr~kiot konzulat vo Bitola i so osmanliskite vlasti. Bil eden od organizatorite na prvite gr~ki ~eti za oru`eno dejstvuvawe vo Makedonija. LIT.: Germanos Karavangelis, Makedonskata borba, Skopje, 2000; Douglas Dakin, The greek struggle in Macedonia 1897–1913, Thessaloniki, 1993. D. Jov.

Joanis Kapodistrijas

K

KARADA^KI NARODNOOSLOBODITELEN PARTIZANSKI ODRED (Menkova Koliba, blizu do Kumanovo, 12. X 1941 ‡ s. Belanovce, Kumanovsko, X 1941)

Mitko Karadelev

KARADELEV, Mitko (Bogdanci, 6. IX 1959) – doktor po biolo{ki nauki; specijalnost ‡ mikologija. Klu~en za razvojot na mikologijata vo Makedonija. Osnova~ na Mikolo{kata laboratorija na Institutot za biologija pri Prirodno-matemati~kiot fakultet vo Skopje. M. K. KARADUZEN ‡ naroden muzi~ki instrument od persisko-arapsko poteklo, od familijata tamburi. Spa|a vo grupata dvoglasni tamburi, bidej}i se koristat po dva ~ifta unisono na{timani `ici. Tonot se proizveduva so 669

K

KARA\OZOV

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

mali udari na `icite so pomo{ na perce. Se izraKaraduzen botuva od dva dela ‡ vrat (so glava) dolg okolu 300‡500 mm i korpus od okolu 140‡200 mm ili vkupna dol`ina od okolu 750‡900 mm. Na nego se svirelo solisti~ki, no u{te po~esto go pridru`uval narodnoto peewe. LIT.: D-r Aleksandar Linin, Narodnite muzi~ki instrumenti vo Makedonija, Skopje, 1986, 40. \. M. \.

Pan~e Kara|ozov

KARA\OZOV, Pan~e Aleksandrov ([tip, 18. III 1903 ‡ Skopje, 28. I 1971) ‡ hirurg, redoven prof. na Med. f. vo Skopje. Zavr{il Med. f. vo Viena (22. VII 1929), a habilitiral na tema za tumorite na dojkite. Bil na specijalizacija vo Erlangen (Germanija) i vo Belgrad. Se usovr{uval vo pove}e jugoslovenski i evropski Kliniki. Tvorec na sovremenata digestivna hirurgija vo RM, so osoben prodones vo hirurgijatata na `eludnikot (vovel vagotomija). Eden od osnova~ite na Med. f. vo Skopje ‡ Hirur{ka klinika, na Makedonskata hirur{ka {kola i na Traumatolo{kiot centar. Bil direktor na Hirur{kata klinika (1965‡1967). Zaedno so prof. B. Dragojevi} i d-r A. Georgiev prv na Balkanot primenil cefalosporin (1964). Objavil pove}e od 50 nau~no-stru~ni truda. Al. Stavr. ‡ Sl. M. P.

KARA\OR\EVI], Aleksandar I (Cetiwe, 17. XII 1888 – Marsej, Francija, 19. X 1934) – kral na Kralstvoto na SHS/Jugoslavija. Prestolonaslednik bil od 1909, srpski regent od 1914, regent vo Kralstvoto na SHS 1918–1921, kral 1921–1934. Vo 1929 vovel diktatura. Bil ubien vo atentat vo Marsej 1934 g. od Vlado Georgiev–^ernozemski, pripadnik na VMRO. LIT.: D-r Nade`da Cvetkovska, Politi~kite partii vo parlamentarnite izborni borbi vo vardarskiot del na Makedonija (1919–1929), Skopje, 2004. N. Cv.

670

KARA\ULE, An|ele (XIX v.) ‡ pro~uen }emanexija, ~len na edna od najstarite ohridski ~algiski tajfi. Avtor e na mnogu stari ohridski pesni, me|u koi i na poznatata †Fan~e odi vo Kali{ta#, inspirirana od vistinski li~nosti i sozdadena okolu 1860 g. So svojata tajfa bil pro~uen i nastapuval na glavnite pana|uri {to se odr`uvale vo toa vreme: †Sv. Petka# vo Velgo{ti, manastirot †Sisveti# vo Le{ani, Kali{ta itn. Svirel i vo toga{ poznatata meana na Kosta Bele. Bil eden od osnovopolo`nicite na ~algiskata muzika vo onaa forma vo koja ja znaeme i denes, a po primerot na negovata tajfa podocna se sozdale mnogu drugi, me|u koi najpoznati bile onie na Klime Kurte (vtorata polovina od XIX v.) i na Klime Sadilo (preminot i prvata polovina na XX v.). M. Kol. KARAIVANOVA, Stanislava (Sopot, Bugarija, 1853 – Caribrod, 1926) – u~itelka vo Makedonija. So majka si Nedela Petkova u~itelstvuvale vo Veles, Bitola, Prilep, Voden i Solun (1868– 1875). Bila bliska na Tajniot makedonski revolucioneren komitet vo Solun (1875). Po barawe od Dimitar Berovski, so majka $ go izvezle znameto na Razlove~koto vostanie (1876). LIT.: A. Trajanovski, Dimitar Pop Georgiev-Berovski, [tip, 1990. Al. Tr.

Ilija Karajanov

KARAJANOV, Ilija (Gevgelija, 8. VII 1943) ‡ poet, eseist, kriti~ar. Zavr{il Filozofski fakultet vo Skopje. Poet na rodnoto ju`no podnebje, lirski hroni~ar na sovremenosta i vqubenik vo istoriskata tradicija na Makedonija. DELA: stihozbirki: Son~ogledovo oko, Sk., 1978; Cvetovi na slobodata, Sk., 1979; Polno}en sinopis, Sk., 1987; Sliki od jugot, Gevgelija, 1995; Zornici vo sonot, Sk., 1997; Svileni zvuci, haiku, Sk., 2000 i kniga kritiki i esei Probudi i voznesi, Gev., 2001. V. Toc.

KARAJANOV, Petar (Gevgelija, 4. V 1936) ‡ novinar, publicist, op{testvenik. Rabotel kako novinar, urednik i glaven urednik

Petar Karajanov

na †Mlad borec# (1955‡1963), komentator, urednik i zamenik glaven urednik vo Radio Skopje (1964‡1972), glaven urednik i direktor na NIRO †Komunist# (1973 ‡ 1980). DELA: Avangardata na istoriskite krstopati, Sk., 1989; Makedonska saga, Sk., 1996; Li~nosti od Makedonija, koavtorstvo, Sk., 2002; Rafael Mo{e Kahmi ‡ ilindenski deec od evrejsko poteklo, Sk., 2003; Tito za Makedonija ‡ Makedonija za Tito, Sk., 2003; Vra}aweto na Goce vo slobodna Makedonija, Sk., 2006. V. Toc.

KARAKA[EVI], Bogdan Aleksandrov (s. Klenak, Srbija, 21. VIII 1908 ‡ Skopje, 2. XII 1996) ‡ mikrobiolog-epidemiolog, redoven prof. na Med. f. (1967). Diplomiral na Med. fak. vo Zagreb (1934), kade {to zavr{il i specijalizacija po bakteriologija i epidemiologija (1941). Prestojuval i se usovr{uval vo Berlin, Pariz, Hamburg, Amsterdam i vo Praga. Po doa|aweto vo Skopje bil nazna~en za direktor na Centralniot higienski zavod (1952‡1954), a od 1954 bil direktor na Bakteriolo{kiot institut pri Med. fak., honoraren nastavnik po higiena i epidemiologija, vonreden profesor po mikrobiologija. Redoven profesor po mikrobiologija so parazitologija i {ef na Katedrata (1957). Organiziral nau~ni sostanoci i simpoziumi za sovremena epidemiologija i organizacija na zdravstvoto; konferencii za mikrobiologija i epidemiologija na hroni~nite nezarazni bolesti i za za{titata na `ivotnata okolina. Gi ureduval zbornicite od nau~nite sostanoci i spisanijata †Higiena# i †Epidemiologija, infektologija i mikrobiologija#. BIBL.: Prira~nik za preventivna medicina so standardni metodi vo mikrobiologijata, Beograd, 1960‡1970; Prira~nik za epidemiologija so medicinska statistika, Beograd‡Zagreb, 1967; Mikrobiologija so parazitologija (redaktor), Beograd‡Zagreb, 1962‡1987. K. K.-P.

KARAMAN, Biljana Stanko (Smederevo, Srbija, 9. VII 1942) – biolog. Osnovnoto obrazovanie go po~nala vo Split, a go prodol`ila vo Dubrovnik i vo Skopje, kade {to zavr{ila i gimnazija.

KARAMANOV

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

nite vidovi i podvidovi go nosat imeto na Makedonija, rekata Vardar i golemite planinski masivi vo Makedonija. Opi{al pove}e od 60 vidovi i podvidovi. Osnova~ e i na muzejskite spisanija †Acta# i R. Gr. †Fragmenta balkanica#.

Biljana Karaman

Studiite na Grupata biologija gi zavr{ila kako najdobar student (1965). Vo 1966 g. bila izbrana za asistent na PMF vo Skopje za predmetite vertebrata i sporedbena anatomija. Magistrirala vo Zagreb (1972). Vo 1980 g. bila izbrana vo zvaweto docent, vo 1986 g. vo vonreden, a vo 1993 g. vo redoven profesor. Se zanimava so prou~uvawe na faunata na odonatite vo Makedonija i po{iroko, a vo poslednite godini ja istra`uva funkcionalnata morfologija kaj ohridskata pastrmka. D. Pr. KARAMAN, Zora (Bue, Istra, 1907 – ?, 1974) – sredno obrazovanie zavr{ila vo Novo Mesto (1928), a diplomirala na Filozofskiot fakultet vo Qubqana, na Grupata biologija (1932). Odbranila doktorat na Fakulteti za naravoslovje in tehnologijo vo Qubqana (1955) na tema Bythinini (Coleoptera Balkana sa stalisca sistematike, zoogeografije in filogenije). Po zavr{enite studii (1934) e pratena kako gimnaziski profesor vo Skopje i vo Bitola, a po okupacijata (1941) se selela vo Kraguevac, vo Smederevo i vo Split. Vo 1950 g. rabotela vo Dubrovnik kako kustos vo muzejot, a vo Skopje se vratila vo 1953 g., kade {to e izbrana za docent na Zemjodelsko-{umarskiot fakultet (1959), za vonreden profesor i vo 1965 g. za redoven. Kako entomolog, objavila 69 nau~ni trudovi, od koi najgolem del se sistematika na insekti od familiite: Pselaphide, Scolitydae, Latridae, Catopidae, Tenebrionidae, Cryptophagidae, Scydmenidae, Trechinae, pe{terski parazitski muvi Nycteribidae, zeleni skakulci od rodot Troglophylus. Q. Gr. KARAMAN, Stanko (1889 – 1959) – osnova~ na Prirodonau~niot muzej, na Zoolo{kata gradina i na Skopskiot park. Do{ol vo Makedonija (1924), rabotej}i na ihtiofaunata i ja objavil svojata studija Pisces Macedoniae. Objavil pove}e od 120 nau~ni trudovi vo koi ja obrabotuva taksonomijata na ribite, pticite, vleka~ite i mnogu grupi od rakovidnite organizmi. Najgolemiot broj od novoopi{a-

KARAMANDI, Elpida (Pida) Stavreva (psevd. Bisera i Nada) (Lerin, 1. I 1920 & Bitolsko, 3. V 1942) – student i revolucioner, prvoborec i naroden heroj. Od ranoto detstvo `iveela vo Bitola,

Elpida Karamandi

kade{to zavr{ila gimnazija. Kako student bila u~esnik vo makedonskoto studentsko dvi`ewe na Belgradskiot univerzitet (1938). Kako ~len na SKOJ (1939) i na KPJ (juni 1941) bila organizator na `enskata mladina vo komunisti~koto dvi`ewe i vo NOB. Izvesen period bila anga`irana vo partiskata tehnika na MK na KPJ vo Bitola. Po apseweto od bugarskata policija, poradi nemawe dokazi, bila oslobodena. Za da go izbegne natamo{noto policisko prosleduvawe, preminala vo ilegalstvo. Naskoro bila izbrana za ~len na PK na SKOJ za Makedonija (januari 1942) i zaminala kako borec na Bitolskiot narodnoosloboditelen partizanski odred „Pelister# (april 1942). Vo borbata na odredot kaj Lav~anskata Korija (kaj s. Lavci, Bitolsko, 3. V 1942) protiv bugarskata vojska i policija bila te{ko raneta i zarobena, po {to ja vle~ele vrzana za zapre`na kola po bitolskite sela za da go zapla{at naselenieto. Vo takvi okolnosti i po~inala. U{te vo istata godina bila objavena prvata narodna pesna vo znak na priznatelnost kon nejziniot lik i delo, za{to †Nada studentkata za narod zagina, za narod zagina – za Makedonija.# (Starite revolucionerni pesni so novo sodr`anie, „Bilten” na Bitolskata organizacija na KPJ, br. 21, Bitola, 7. XII 1942). Opeana e i vo poznatata narodna pesna „Tamu le, majko, blizu Bitola# (1950) i vo drugi narodni i avtorski pesni. Proglasena e za naroden heroj (11. X 1951).

K

IZV.: Zbornik na dokumenti za u~estvoto na `enite od Makedonija vo Narodnoosloboditelnata vojna i Revolucijata 1941-1945, Skopje, 1976, III, IX, XV, 81,95, 111, 120, 257, 524, 792, 965, 1044 i 1100. LIT.: Draga ^alovska, Elpida Karamandi, „Prosvetena `ena#, X, 3, Skopje, 1954, 2 i 5; D(esanka) Miqovska, Elpida Karamandi, „Prosvetena `ena#, XV, 6, Skopje, juni 1959, 4; Nada Panova, Prikazna za eden krvav maj, „Prosvetena `ena#, Skopje, maj 1961, 8; Olivera Nikolova, Elpida Karamandi, Skopje, 1965; Quben Georgievski-Qupta, Studenti revolucioneri, I, Skopje, 1972, 113-125; Karamandi Stavre Elpida-Pida (1920-1942), „Mlad borec#, XXXII, 16, Skopje, 14. V 1975, 17; D(esanka) Miqovska, Elpida Karamandi, Bitolskite narodnoosloboditelni partizanski odredi, Bitola, 1982, 78-81; Elpida Karamandi, „Makedonski iseleni~ki almanah 1984#, Skopje, 1984, 15; Zlate \or{evski, Elpida Karamandi – Bisera, Bitola, 1988. S. Ml.

KARAMANOV, Aco (Aleksandar) (Radovi{, 31. I 1927 – viso~inata kaj s. Stojmirovo, Berovsko, no}ta pome|u 9/10. X 1944) – u~enik, poet, raska`uva~, romansier i revolucioner. Kako po{tenski slu`benik, so tatko

Aco Karamanov

mu so semejstvoto se selele od mesto vo mesto i koga imal samo tri meseci negovoto pate{estvie prodol`ilo vo Belgrad, Peska, Valevo, ^a~ak, Mladenovac i s. Veliko Ora{je, kade {to go zapo~nal i go zavr{il osnovnoto obrazovanie. Gimnaziskoto obrazovanie go zapo~nal vo Smederevo, a potoa go prodol`il vo Prvata ma{ka gimnazija vo Skopje (1941–1944). Pi{uval poezija u{te od 9-godi{na vozrast, ja prosleduval svetskata literatura, gi izu~uval ruskiot, francuskiot i germanskiot jazik. Prvin pi{uval na srpski, a potoa na bugarski jazik. Vo tvore{tvoto ne se potpiral na folklorot, tuku na modernata svetska poetika i proza. Stanal ~len na SKOJ (1943), a potoa i borec na ^etvrtiot bataljon na ^etvrtata makedonska narodnoosloboditelna brigada (5. IX 1944). Pri formiraweto na Pedesettata (makedonska) narodnoosloboditelna divizija na NOVJ (s. Mitra{inci, 17. IX 1944) bil preraspredelen za borec na nejzina671

K

KARAN

ta Trinaesetta makedonska narodnoosloboditelna brigada. Vo edna prestrelka so germanskite voeni sili bil te{ko ranet i masakriran po zarobuvaweto, na samo 17 godini. Vo negovata ostavnina se registrirani golem broj poetski tvorbi, poemata „Prikazna# (1943/1944), romanot „Trupot so sini o~i#, nezavr{eniot roman „^ovekot {to ispil arsenik#, dnevnik, eseisti~ki zapisi, osvrti i pisma. Za~uvanite crte`i i karikaturi ja potvrduvaat i negovata likovna nadarenost. Posmrtno mu se objaveni pove}e izdanija od negovoto tvore{tvo. Vo negova ~est vo Radovi{ sekoja godina se odr`uva tradicionalnata poetska manifestacija na mladite poeti od RM „Karamanovi sredbi#. BIBL.: Crvena prolet, uredil Radivoe Pe{i}, Skopje, 1963 (vtoro izdanie Skopje, 1981); Odbrani pesni od Aco Karamanov i Mite Bogoevski, uredil Done Panovski, Bitola, 1974; Crvena prolet, priredil Radivoe Pe{i}, Skopje, 1984; Prozni zapisi, priredil Radivoe Pe{i}, Skopje, 1984; Crvena prolet, predgovor Rade Siljan, Skopje, 1989; Srebreni soni{ta, priredil Milan \ur~inov, Skopje, 1994; Golemata pesna na Aco Karamanov (1927-1944), priredil Milan \ur~inov, Skopje, 2006. LIT.: Qup~o Stojmenski, Aco Karamanov, „Razgledi#, I, 9, Skopje, 25. IV 1954, 13; Radivoe Pe{i}, Deloto na Aco Karamanov, „Kulturen `ivot#, VI, 1, Skopje, januari 1961, 24-26; Milan \ur~inov, Aco Karamanov (1927-1944), „Razgledi#, III, 2, Skopje, 1961, 113-119; Aleksandar Nejman, Prilog kon bio-bibliografijata na Aco Karamanov, „Belezi#, I, 4-5, Skopje, septemvri-oktomvri 1967, 37-40; Aco Karamanov ili „Sakav da stanam poet...#, „Nova Makedonija#, XXXI, 10532, Skopje, 20. V 1976, 8; D-r V. Janeva-Stojanovi}, Aco Karamanov na ~e{ki jazik, „Nova Makedonija#, XXXII, 10745, Skopje, 19. XII 1976, 11; Qup~o Stojmenski, Poetot od barikadite, „Nova Makedonija#, XL, 13582, Skopje, 11. XI 1984, 9; „Crvena prolet“ od Aco Karamanov, „Nova Makedonija#, XLV, 15259, Skopje, 18. VII 1989, 10. S. Ml.

KARAN (Karanos) ‡ prv i eden od trinaesette makedonski mitolo{ki kralevi pred istoriskiot kral Perdika I, pretstaven kako osnovopolo`nik na prvata makedonska kralska dinastija. Mitot za nego ja objasnuva simbolikata na kozata kaj Makedoncite i posebno na kralskiot dvor. Negovoto ~elno vmetnuvawe na kralskata lista vo makedonskata tradicija verojatno poteknuva od vremeto na vladeeweto na kralot Arhelaj I. Postojat hipotezi za negovoto vnesuvawe na kralskata lista kako svoevidna mitska personifikacija ili kako del od makedonskata propaganda za bo`emno helensko poteklo od peloponeskiot Argos, no mo`no e i da e istoriska li~nost. Spored vizantiskiot istori~ar Sinkel, Karan bil edinaesetti po red od he672

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

rojskiot rod na Herakleidite, a sedmi od Temen. Vo Makedonija vladeel 28 g., i toa 18 g. pred prvata Olimpijada (794 g. pr. n.e.). Spored Satir, toj e devetti od Herakleidite, a spored Konstantin VII Porfirogenit, toj e tretiot sin na Herakle. IZV.: Diodori, Bibliotheca historica, Leipzig, 1896; Justini, Historiarum Philippicarum ex Trogo Pompeio, Parisiis, MDCCCXXIII; F. Jacoby, Die Fragmente der griechischen Historiker, Berlin, 1923–30, Leiden, 1940–58. LIT.: N. Proeva, Studii za anti~kite Makedonci, Skopje, 1997; N. G. L. Hammond and G. T. Grifith, A History of Macedonia II, Oxford, 1979. K. M.-R.

Vasko Karangeleski

KARAN\ELESKI, Vasko (Brusnik, Bitola, 1921 – Makedonski Brod, 3. II 1977) ‡ prvoborec, general-polkovnik na JNA. Pred Vtorata svetska vojna bil zemjodelski rabotnik. Vo vojnata u~estvuval od 1941 g. Bil ~len na SKOJ (1941) i ~len na KPM (1943), komandant na bataljon, zamenik na komandant na brigada, komandant na brigada i komandant na divizija. Po Osloboduvaweto diplomiral na Voenata akademija †Voro{ilov# vo SSSR, na VVA i na Kursot za operatika na JNA. Bil komandant na divizija, na~alnik na {tab na korpus i na podra~je, na~alnik na {tab na armiska oblast i komandant na armija. Bil ~len na CK na KPJ. Proglasen e za naroden heroj na Jugoslavija. Zaginal vo nesre}en slu~aj. V. St.

Efrem Karanov

KARANOV, Efrem Cvetkov (Kratovo, 28. I 1852 – ]ustendil> 6. XII 1927) – prosveten deec, kni`evnik, istori~ar, folklorist,

etnograf, preveduva~, u~itel i revolucioneren aktivist. Zavr{uva progimnazija vo Carigrad (1867) i klasi~na gimnazija vo Odesa (1872), a slovenska filologija na Novorusiskiot univerzitet (Odesa, 1874). Raboti kako u~itel vo [tip (1875–1877), no Turcite go nabrkale od strav da ne bi da e moskovski agent. Od 1881 do 1886 g. e u~itel vo }ustendilskoto Sredno pedago{ko u~ili{te. Vo toa vreme razviva aktivna op{testvena i nau~na dejnost. Se dru`i so Trajko Kitan~ev, a bliski vrski odr`uva so Goce Del~ev, Jane Sandanski i osobeno so svojot u~enik Dimo Haxi Dimov. Bil ~len na BDK (Bugarsko kni`ovno dru{tvo, podocna Bugarska akademija na naukite), od 1875 dopisen, a od 1884 redoven ~len. Po zaminuvaweto za Bugarija (1878) u~itelstvuva vo pove}e mesta (]ustendil, Samokov, Sofija). Go osnova i go rakovodi Makedonskoto bratstvo vo ]ustendil (1895), u~estvuva i vo podgotovkata na ~eti na VMOK, a blizok e so revolucionerot G. Del~ev. Se zanimava so sobirawe folkloren materijal, stari rakopisi i knigi, stari moneti i dr. Kako sorabotnik vo †Periodi~esko spisanie# i †Sbornik za narodni umotvoreniÔ, nauka i kni`nina# publikuva del od sobraniot folklorno-etnografski materijal, a planiraniot podgotven zbornik na pesni i prozni narodni umotvorbi od Kratovo i Kratovsko, po podolgi napori za pe~atewe, ne e publikuvan. Avtor e na pove}e studii, kako i na kratkata monografija za Rumena vojvoda (Sofija, 1886) i †Spomeni#. Golemo vnimanie vo toga{nite kni`evni i nau~ni krugovi predizvikuvaat negovite prevodi (na kratovski govor) na ruskiot ep †Slovo za polkot Igorev# (]ustendil, 1900) i na Mickievi~eviot †Pan Tadeu{# (Sofija, 1901). IZV.: SbNU, SofiÔ (II, 1890, 60–64; XV, 74–75, 82); †Periodi~esko spisanie na BÍlgarskoto kni`ovno dru`estvo#, I, 11 i 12, Braila, 1876, 124–129, 169–178; Pediodi~esko spisanie na BÍlgarskoto kni`ovno dru`estvo v Sredec (kn. 5, 1883, 116–123; kn. 9, 129–134; kn. 16, 153–160). BIBL.: Izbrani sÍ~ineniÔ, red. @eko Popov, SofiÔ, 1991; Bogdan junak (1886) i Rumena vojvoda (1886); Kratovski zbornik. Redakcija Bla`e Petrovski, Skopje, 2000. LIT.: D-r Tome Sazdov, Studii za makedonskata narodna kni`evnost, Skopje, 1980. B. R.-J. i V. M.-^.

KARANOVSKI, Du{an Dimitriev (Skopje, 1. II 1922 ‡ Skopje, 25. VIII 1992) ‡ polkovnik, spec. internist. Se zapi{al na Med. f. vo Sofija (1943/44), no zaminal vo NOB i u~estvuval vo bor-

KARANFILSKI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

bite na Sremskiot front. Diplomiral na Med. f. vo Belgrad (1949), kako voen pitomec, a specijaliziral na VMA. Bil upravnik na VB vo Ni{ (1964‡1970), a potoa na VB vo Skopje (1970‡1984). Bil pretsedatel na MLD (1978 ‡1980). Sl. M. P. KARANFIL, GALI^I^KI (Dianthus galicicae Micevski) – lokalen endemit vo florata na RM od familijata Caryophylaceae (karanfili). Se razviva na planinata Gali~ica – Vojtina, na varovni~ka geolo{ka podloga. Vl. M. KARANFIL, JABLANI^KI (Dianthus jablanicensis Micevski) – endemit vo florata na RM od familijata Caryophylaceae (karanfili), opi{an od akademik Kiril Micevski od subalpskiot pojas na planinata Jablanica. Vl. M. KARANFIL, JAKUPI^KI (Dianthus jacupicensis (Kosanin) Micevski) – endemit vo florata na RM od familijata Caryophylaceae (karanfili), poznat za visokoplaninskiot pojas na planinata Jakupica– Solunska Glava, Marina Dupka. Vl. M.

Kajmak~alanski karanfil

KARANFIL, KAJMAK^ALANSKI (Dianthus kajmaktzalanicus Micevski) – endemit vo florata na RM od familijata Caryophylaceae (karanfili) opi{an od akademik Kiril Micevski od planinata Nixe – Kajmak~alan. Vl. M. KARANFIL, KAPINSKI (Dianthus kapinaensis Markg. & Lindtn.) – endemit vo florata na RM od familijata Caryophylaceae (karanfili), ograni~en vo dolniot tek na rekata Treska, Makedonski Brod–Barbaros, Pore~ieto–Kapina, O~a i okolinata na Skopje–s. Nova Breznica. Vl. M. KARANFIL, MAKEDONSKI (Dianthus macedonicus Micevski) – endemit vo florata na RM od planinata De{at-Kr~in, od familijata Caryophylaceae (karanfili), opi{an od akademik Kiril Micevski. Vl. M. KARANFIL, OHRIDSKI (Dianthus ohridanus Micevski) – lokalen makedonski floristi~ki en-

demit od planinata Gali~ica, od familijata Caryophylaceae (karanfili), otkrien i opi{an od akaVl. M. demik Kiril Micevski. KARANFIL, PELISTERSKI (Dianthus myrtinervius Griseb.) – lokalen makedonski floristi~ki endemit od familijata Caryophylaceae (karanfili), se razviva vo subalpskiot i alpskiot pojas na planinata Pelister. Se nao|a na svetskata crvena lista na zagrozeni rastenija (IUCN 1997 Red List of Threatened Plants). Vl. M. KARANFIL, PRILEPSKI (Dianthus prilepensis Micevski) – lokalen makedonski floristi~ki endemit od familijata Caryophylaceae (karanfili), poznat za okolinata na Prilep (Markovi Kuli, Treskavec, Pletvar, Sele~ka Planina, Mariovo) i Ki~evsko (s. Svet o r a ~ e ) . Prilepski karanfil

K

Maksim Karanfilovski

KARANFILOVSKI, Maksim (Skopje, 4. III 1948) ‡ filolog, redoven prof. na Katedrata za slavistika. Istra`uva~ na pra{awa od ruskata gramatika, prevodot, konfrontacijata na oddelni jazi~ni pojavi i sl., kako i od makedonskata dijalektologija. Avtor (ili koavtor) na pove}e statii i na trudot Enixevardarski govor. Bil direktor na Seminarot za makedonski jazik, literatura i kultura, prodekan i dekan na Filolo{kiot fakultet. Kr. Il.

Vl. M.

KARANFIL, SKOPSKI (Dianthus skopjensis Micevski) – makedonski floristi~ki endemit od familijata Caryophylaceae (karanfili), poznat za klisurata na rekata Treska (me|u Kozjak i s. Nova Breznica). Vl. M. KARANFILOV, Van~o (selo Oraovica, Radovi{ko, 10. IX 1956) ‡ strelec. Na Paraolimpiskite igri vo Sidnej (Avstralija, 2000), vo disciplinata MK pi{tol sloboden izbor, go zazel pettoto mesto, a vo Atina (Grcija, 2004) osvoil srebren medal. Na Svetskoto prvenstvo vo Santander ([panija, 1998) bil vtor, a vo Hvasung (Ju`na Koreja, 2002) poedine~no vtoro i dvapati treto mesto – ekipno. Na Evropskoto prvenstvo vo Francija (1997) osvoil vtoro, a vo Danska (2001) treto mesto. Bil izbran za najdobar sportist na Makedonija (2004). Dobitnik e na op{testveni priznanija. D. S.

Van~o Karanfilov

Borislav Karanfilski

KARANFILSKI, Borislav Trajkov (Kumanovo, 31. VII 1928) ‡ patofiziolog, redoven prof. na Med. f. vo Skopje. Diplomiral medicina vo Skopje (1956). Doktoriral na temata za vlijanieto na slezenkata vo prometot na markiranite eritrociti (1961). Vo postdiplomskata nastava go predaval predmetot po nuklearna medicina (1980). Direktor na Institutot i {ef na Katedrata po patofiziologija so nuklearna medicina (1978‡1988). Prodekan (1971‡1973) i dekan (1982‡1984) na Med. f. vo Skopje. Prorektor na Univerzitetot †Kiril i Metodij# (1977‡1978). Pretsedatel na MLD i na Zdru`enieto za nuklearna medicina na Jugoslavija. Se usovr{uval vo Vin~a, Stokholm, London i Moskva vo oblasta na fundamentalnata i eksperimentalnata primena na radioaktivnite izotopi. Vo Boston, Edinburg i ^ikago gi izu~uval enzimskite naru{uvawa vo sintezata na tiroidnite hormoni i av673

K

KARANXULOV

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

toimunite zaboluvawa i kleto~niot imunitet na tiroidnata `lezda. Avtor na pove}e od 200 trudovi. Realiziral ili sorabotuval vo nekolku nau~ni proekti. Od 1995 do 2004 g. rakovodel dva proekta ‡ za jodniot deficit i za korekcija na jodniot deficit vo RM, finansirani od UNICEF i SZO, a realizirani so sorabotnici od Institutot za patofiziologija i nuklearna medicina. Nacionalen koordinator za Makedonija na Internacionalniot sovet za kontrola na naru{uvawata poradi joden deficit. BIBL.: Dijagnosti~ka primena na radioaktivni izotopi vo zaboluvawata na tiroidejata, Vin~a, 1979; Dijagnosti~ka primena na radioaktivni izotopi, Vin~a, 1987; Op{ta patolo{ka fiziologija, Skopje, 1987; Patolo{ka fiziologija-prakti~na nastava, Skopje, 1990, 1995; so sorabotnici: Jodniot deficit vo Makedonija, Skopje, 1997; Korekcija na jodniot deficit, Skopje, 2004; koavtor: Voved vo nuklearno medicinska praktika (skripta), Beograd, 1976; Specijalna patolo{ka fiziologija, Beograd‡Zagreb, 1982‡1990, Skopje, 1982, 1987. LIT: Bilten UKIM, br. 265; 40 godini Medicinski fakultet, Skopje, 1987. K. K.-P.

KARANXULOV, Ivan (Prilep, 1856 – Sofija, 5. V 1930) – pretsedatel na Izvr{niot komitet, a potoa na Nacionalniot komitet na makedonskite bratstva, pratenik vo bugarskoto Narodno sobranie i glaven obvinitel na Vrhovniot sud. Se {koluval vo Carigrad i pravni nauki zavr{il vo Francija. Kako dolgogodi{en pretsedatel na Komitetot, odr`uval bliski vrski so VMRO na T. Aleksandrov i Iv. Mihajlov, ja poddr`uval vo sudirite so VMRO (Ob) i so oponentskata protogerovisti~ka VMRO. LIT.: Almanah na bÍlgarskite nacionalni dvi`eniÔ sled 1878, SofiÔ, 2005. Z. Tod.

Nikola Karanxulov

KARANXULOV, Nikola (Prilep, 1876 – s. Selce, Prilepsko, 28. VII 1904) – u~itel i revolucioner. Se {koluval vo Prilep, Bitola, ]ustendil i vo Zagreb. Kako u~itel vo Prilep (1898–1899) rakovodel so OK na TMORO. U~itelstvuval vo Kumanovo i vo 674

K. Palanka. Bil uapsen (III 1903), no izbegal od zatvorot vo Bitola. U~estvuval na Prilepskiot kongres (1904). Te{ko ranet vo borba so osmanliska voena edinica, na negovo barawe bil zastrelan.

razbirawata i otstranuvaweto na voda~ot na vostanieto D. Popgeorgiev-Berovski (4. XI), bil nazna~en za na~alnik na [tabot. Zaedno so dvajca soborci, bile ubieni na spiewe.

LIT.: G. Traj~ev, Grad Prilep – Istoriko-geografski i stopanski pregled, Sofi®, 1941; K. CÍrnu{anov i R. Karand`ulov, Nikola Karand`ulov, Sofi®, 1993. Al. Tr.

LIT.: D-r Risto Poplazarov, Makedonskoto kresnensko-razlo{ko vostanie, Skopje, 1979. S. Ml.

KARAORMAN (tur. kara orman – crna planina) – srednovisoka planina {to se protega vo zapadniot del na RM. Se protega vo meridijanski pravec sever – jug, pome|u dolinata na Crni Drim na zapad i dolinite na Peso~anska Reka i Sateska na istok. Najvisok vrv e Orli Vrv (1.794 m). Dosta e po{umen, po {to go dobil i

KARASULIJATA, Ivan Hristov (Dilber Ivan~o) (s. Karasulja, Solunsko, 1875 ‡ Tikve{ijata, juli 1905) ‡ gevgeliski okoliski vojvoda na TMORO. Pove}e godini dejstvuval vo Gevgelisko. Zaginal vo Tikve{ko vo borba so osmanliska vojska. Opean e vo nekolku makedonski narodni pesni. LIT.: Ivan=o Karasulixta †Dilber Ivan=o#, †Makedonski vesti#, No 24, Sofix, 1935, 1–2. S. Ml.

Planinata Karaorman

imeto. Karaorman e formiran so nabirawe vo tekot na tercierot i zaedno so planinata Stogovo pretstavuva edna celina koja se protega kako venec so oformen sinklinalen blok vo forma na horst. Geolo{kiot sostav e pretstaven so kristalesti {krilci, dodeka na povisokite delovi se nao|aat varovnici. Vo pravec sever–jug planinskoto bilo postepeno se spu{ta vo Ohridskostru{kata Kotlina. T. And. KARASTOILOV, Stojan (Stojan vojvoda) (s. Star~i{ta, Nevrokopsko, 1848 ‡ s. Kresna, 24. XI 1878) ‡ vojvoda vo Kresnenskoto (makedonsko) vostanie (1878–1879). Pred Vostanieto bil ajdutski vojvoda vo dolinata na r. Struma. Po izvr{enite podgotovki, zaedno so drugite vojvodi, so 400 borci go napadnale osmanliskiot garnizon vo kresnenskite anovi (5/17. X 1878) i oslobodile 35 sela vo Kar{ijak. Pritoa bil formiran [tab na ~elo so D. Popgeorgiev-Berovski i S. Karastoilov kako glaven vojvoda. Po nedo-

KARATA[O, Anastas (s. Dobra, kaj Ber, 1764 – Navpakt, 1830) – armatol od Ju`na Makedonija. Borec protiv osmanliskoto vladeewe vo Makedonija, eden od voda~ite na Negu{koto vostanie (1822). Po neupehot na Vostanieto zaminal za ostrovite Skopelos i Skjatos, kade {to im se priklu~il na gr~kite vostanici. U~estvuval vo pove}e bitki vo koi se istaknal so svoite voeni sposobnosti. Za zaslugite dobil visok ~in vo gr~kata vostani~ka vojska. LIT.: Aleksandar Matkovski, Otporot vo Makedonija, IV, Skopje, 1983; Apostolos Vacalopoulos, History of Macedonia 1354–1833, Thessaloniki, 1973. D. Jov.

KARATA[O-CAMI, Dimitar (Negu{, 1798 – Belgrad, 1861) – u~esnik vo Negu{koto vostanie vo Makedonija (1822), a po negovoto zadu{uvawe i vo Gr~koto vostanie. Bil polkovnik vo gr~kata vojska i a|utant na gr~kiot kral Oton. Go organiziral vostanieto na Halkidik (1854), Ju`na Makedonija, i se potpi{uval kako †Glaven {ef na Makedonija#. U~estvuval i vo borbata za

KARAXICA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

osloboduvawe i obedinuvawe na Italija. Vo tekot na 1860 g. se obidel da organizira novo vostanie vo Makedonija vo Solunskiot region. LIT.: Constantinos Papoulidis, Quelques elements nouveaux concernant les plans insurrectionnels de Tsami Caratasso sur la deliverance des peuples balqaniques en 1860 – Grek-serbian cooperation 1830–1908, Belgrade, 1982. D. Jov.

govoren urednik, direktor na OU †Tefejuz# vo Skopje, sovetnik vo Biroto za razvoj na obrazovanieto, sovetnik vo Sekreterijatot za informacii vo SIS vo Belgrad. Prou~uva~ na makedonskata i turskata istoriografija vo Makedonija. U~esnik na me|unarodni kongresi, nau~ni sobiri i simpoziumi vo zemjava i vo stranstvo. ^len na DPM (od 1979). BIBL.: Vata{anka, 1951; Suzana, 1956; Mara, 1972; Makedonija od prerodbata do Socijalisti~kata revolucija 1879–1945, 1983; dramski tvorbi: [aban hoxa, Haxer, nau~nite trudovi mu se objaveni vo posebni bilteni. LIT.: Abdülkadir Hayber, Makedonya ve Kosova Türklerinin Edebiyatx, Istanbül, 2001; F. Kaya, Gökkuþaðx, Üsküp, 1985. A. Ago

Makedonskata reprezentacija na Evropskoto prvenstvo (seniori) vo karate

KARATETO VO MAKEDONIJA – nova sportska disciplina kaj nas. Dominiraat dva stila: {oto-kan i vado-rju. Karate sojuz na Makedonija e formiran vo Skopje, na ~elo so Cvetan Cvetkovski (1972). Vo nego se registrirani 15 klubovi i 17 sekcii so okolu 9000 ~lenovi, od koi 1305 natprevaruva~i vo ma{ka i `enska konkurencija. Bilo organizirano Prvoto prvenstvo na Makedonija i natprevari za Kup na Jugoslavija (1968). Podocna, vo Sojuznata karate liga se natprevaruvale †Vardar# i †Rabotni~ki# od Skopje. Makedonskite karatisti uspe{no u~estvuvale i na sojuznite i na me|unarodnite prvenstva i natprevari i postignuvale zabele`itelni rezultati (1991–2006). Me|u najuspe{nite se: Dim~e Ki~evski, Petar Belistojanovski, Mir~e Opelovski, Nazim Kurtovi}, Jorgo Ognenovski, Lujza Ga{evska, Dejan Nedev, Elvir Kurtanovi}.

K

Ta{ko Karaxa

KARAXA, Ta{ko (s. D’mbeni, Kostursko, Egejskiot del na Makedonija, 14. II 1914 – Solun, 23. V 1942) – aktivist na makedonskoto i na gr~koto komunisti~ko dvi`ewe, sekretar na Okru`niot komitet na KPG za Katerini, aktiven u~esnik vo antifa{isti~kiot otpor. Vo 1942 g. bil uapsen, osuden na smrt i ubien od germanskite vlasti. LIT.: Egejska Makedonija vo antifa{isti~kata borba 1941–1943, VII, 1, Skopje, 1985. St. Kis.

KARAXI], Vuk Stefanovi} (Tr{i}, 1787 – Viena, 1864) – srpski filolog, etnolog, folklorist, istoriograf, leksikograf, preveduva~ i tvorec na sovremeniot

Vuk Karaxi}

srpski literaturen jazik i pravopis. Najpoznat sobira~ i publikuva~ na srpskoto usno narodno tvore{tvo. Prva zbirka mu e †Mala prostonarodna sloveno-srpska pesnarica# (1814). Bez jasna pretstava za balkanskite narodi i jazici, zapi{uva narodni umotvorbi i od pe~albari od Razlo{ko, pa vo †Narodna srpska pesnarica# (~ast vtora, u Vieni, 1815) e objavena prvata makedonska narodna pesna (†Ne rani rano za voda, doz beloliko#), no nare~ena †Pesna Bugarska#. Makedonski jazi~en i folkloren materijal objavuva i vo †Dodatak k Sanktpeterburgskim sravniteqnim rje~nicima sviju jezika i narje~ja, s osobitim dodatkom bugarskog jezika#, koj izleguva vo †Novine Srpske# (1821 i 1822), izdaden i kako posebna kni{ka (Viena, 1822), a integralno prepe~aten vo Skupqeni gramati~ki i polemi~ki spisi Vuka St. Karaxiÿa (Beograd, 1894). LIT.: Haralampie Polenakovi}, Vuk Stefanovi} Karaxi} i makedonskata narodna pesna, vo kn.: Studii od makedonskiot folklor, Skopje, 1973, 71–81; Bla`e Ristovski, Novite pet knigi †Srpske narodne pjesme iz neobjavqenih rukopisa Vuka Stefanoviÿa Karaxiÿa#, vo zb.: Makedonskiot folklor i nacionalnata svest. Istra`uvawa i zapisi, I, Skopje, 1987, 336–344; Marko Kitevski, Prilozi za makedonskiot folklor, Skopje, 1989, 177–198. B. R.-J.

KARAXICA – visoka planina {to go zafa}a zapadniot del od masivot Jakupica i ima pravec

LIT.: Atanas Kaj~evski, i dr.: Karate, osnovi na treningot, osnovi na tehnikata, Skopje, 2004. D. S.

KARAHASAN, Mustafa (Mustafa, Karahasan) (Skopje, 1920 ‡ Belgrad, 2002) ‡ raska`uva~, romansier, kni`even kriti~ar, dramski avtor, istra`uva~ od turskata nacionalnost od RM. Zavr{il Filozofski fakultet vo Skopje. Bil profesor, borec vo NOB (od 1941). Novinar vo redakcijata na v. †Birlik#, potoa i glaven i od-

Planinata Karaxica

675

K

KARAXOV

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

na protegawe ji–sz. Sprema severozapad prodol`uva vo Suva Planina. Zapadnata planinska strana se odlikuva so strmni i visoki otseci koi re~isi vertikalno se spu{taat vo kawonskata dolina na Treska. Najvisoki vrvovi se Karaxica (2.473 m), Popovo (2.380 m), Ubava (2.350 m). Geolo{kiot sostav e pretstaven so varovnici, poradi {to planinata e celosno karstificirana bez povr{inski vodeni tekovi, a so povr{inski karstni oblici, pred sè uvali. T. And. KARAXOV, Dimitar (Novo Selo, [tip, 21. VII 1897 – 1956) – dipl. grad. in`., vonr. prof. na Grade`niot fakultet vo Skopje (od 1952 do smrtta) po predmeti od oblasta na pati{tata, dekan na Tehni~kiot fakultet. Na Fakultetot do{ol vo 1949 g. (kako docent). Diplomiral vo Belgrad (1925), po {to rabotel na gradewe pati{ta i `eleznici vo Hrvatska, Slovenija i Makedonija. Zaslu`en e za formiraweto i razvojot na Tehni~kiot fakultet vo Skopje (1949). Q. T.

Zoran Karaxov

KARAXOV, Zoran Hristov (Sew, Hrvatska, 23. VII 1958) – hirurg, univ. profesor. Osnovnoto i srednoto obrazovanie gi zavr{il vo Kumanovo, a Medicinskiot fakultet vo Skopje. Doktorskata disertacija „Procenka na HLA ekspresijata, nejziniot soodnos so loko-regionalnata i sistemskata imunokompetencija i ulogata na limfnata disekcija vo dijagnostikata, terapijata i prognozata na `eludo~niot karcinom“ (1998) i bil izbran za docent (1999), a potoa i za vonreden profesor po op{ta hirurgija na Med. f-t vo Skopje (2003). Bil pomo{nik na generalniot direktor na UKC za hirur{ka i ortopedska dejnost (2006/7) i ~len na Senatot na UKIM. Gi vovel ekstenzivnite hirur{ki zafati i limfnite disekcii vo tretmanot na karcinomite na digestivniot trakt, prvenstveno na `eludnikot i na debeloto crevo (1992) i prv na biv{ite jugoslo676

venski prostori gi vovel i minimalno invazivnite, odnosno naprednatite laparoskopski proceduri vo hirur{koto lekuvawe na karcinomite na debeloto crevo i po~nal da gi izveduva laparoskopskite proceduri kaj `eludo~niot karcinom (2003). Prestojuval na stru~no usovr{uvawe vo Belgrad (1902), Tokio (2000), Elankurt (2006) i Vilwus (2008). Objavil dve knigi i nad 60 stru~no-nau~ni trudovi i u~estvuval na pove}e me|unarodni kongresi i simpoziumi. Bl. R.

S. Karbinci (satelitska snimka)

seleni mesta so 4.012 `. Postoi osumgodi{no u~ili{te, zdravstvena stanica i razviena zemjodelAl. St. ska organizacija. Georgi KaraxovRilski

KARAXOV-RILSKI, Georgi (Dolno Dragli{te, Razlo{ko, 23. IV 1901 – r. Dwestar, Sovetski Sojuz, 7. VII 1942) – makedonski revolucioner i internacionalen deec. Po Septemvriskoto vostanie (1923) bil vo ilegalstvo, potoa `iveel vo Avstrija (od 1925), bil aktiven vo redovite na VMRO (Ob), ~len na Redakcijata na †Makedonsko delo# (od 1929), odr`uval direktna vrska so rakovodstvoto na Oblasniot komitet na VMRO(Ob) vo Bugarija i ~len na nejziniot Centralen komitet (1933). Od Viena zaminal vo Pariz i u~estvuval na VII kongres na Kominternata. Bil ~len na Komisijata {to go podgotvila izve{tajot za makedonskoto nacionalno pra{awe. Po rasformiraweto na VMRO(Ob) `iveel vo SSSR. Kako dobrovolec vo redovite na Crvenata armija (od 22. VI 1941), zaginal vo borba so germanskite sili. LIT.: Pirinski sokoli, SofiÔ,1970; BezsmÍrtnite 1922/1944, zb.: Zaginali v borba protiv kapitalizma i fa{izma ot Blagoevgradski okrÍg, SofiÔ, 1971. V. Jot.

KARBINCI – selo vo [tipsko. Se nao|a od levata strana na r. Bregalnica, vo zapadnoto podno`je na planinata Pla~kovica, na nadmorska visina od okolu 300 m. So [tip e povrzano so lokalen pat. Toa e naseleno so Makedonci, a nivniot broj iznesuva 673 `. Glavno zanimawe na naselenieto e proizvodstvo na `itni kulturi, posebno na orizot. Toa e sedi{te na op{tina koja zafa}a povr{ina od 22.970 ha, ima 29 na-

KARGOVSKA-KLISAROVA, Anica Dimkova (Skopje, 30. I 1933) ‡ anatom, redoven prof. na Med. f. vo Skopje (1986). Diplo-

Anica KargovskaKlisarova

mirala medicina vo Skopje (1961), a doktorirala vo Belgrad za suprakoronarnite miokardni snopovi i nivnoto vlijanie na koronarnite arterii (1972). Gi istra`uvala tipovite na distribucija na koronarnite arterii i razvojnite malformacii na srceto. [ef na Katedrata po anatomija i direktor na Institutot za anatomija (1988‡1998). BIBL.: Raka i graden ko{, Skopje, 1981; Noga, Skopje, 1982; Atlas na CNS, Skopje, 1993; so sorabotnici: Glava so vrat, Skopje, 1984, 2000; Osteologija, Skopje, 1992, 2000; Abdomen, Skopje, 1993; Zglobot na ramoto, Skopje, 1997; Nomina anatomica, Skopje, 2000; koavtor: Anatomski atlas, Beograd, 1976; Osteologija, Beograd, 1981; Op{ta anatomija, Skopje, 1983; Anatomija na CNS so setila, Skopje, 1987, 1998; Medijastinum, Beograd-Zagreb, 1990; Karlica, Skopje, 1993, 2001. LIT.: Bilten UKIM, br. 580. K. K.-P.

KARDALEV, Petar Damjanov (Bitola, 5. II 1909 – 7. XII 1985) – ma{inski in`ener. Diplomiral vo 1939 g. na Ma{inskiot fakultet vo Zagreb. Rabotel vo Fabri-

KARNEGIEVA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

kata za {e}er vo Osiek; vo Rudnicite za jaglen vo Pernik (Bugarija); vo Metalskiot zavod †Tito# vo Skopje (1947–1960); na Ma{inskiot fakultet vo Skopje (1960– 1979). Vo 1960 g. e izbran za vonreden profesor na Tehni~kiot fakultet vo Skopje, vo 1965 g. na Elektroma{inskiot, a od 1977 g. na Ma{inskiot fakultet. Vo 1969/71 bil dekan na Elektroma{inskiot fakultet, a vo 1965/67 g. i {ef na Ma{inskiot oddel. Rakovodel so izrabotka na stru~ni i aplikativni proekti (11) od ma{instvoto. Proglasuvan e za racionalizator i inovator. Sl. A. KARDIJA – srednovekovno utvrduvawe. Go podignal vizantiskiot imperator Vasilij II po osvojuvaweto na Voden (1015), vo sredinata na tesninata, zapadno od Voden, za da go zatvori tesnecot i da ja zajakne odbranata na gradot. Spored imeto, se smeta deka se nao|alo vo sredinata, t.e. vo srceto na tesninata. LIT.: Ioannis Scylitzae Synopsis Historiarum, rec. I. Thurn, Berlin, 1973, 352, 13–15, 20–21. K. Ax.

skoto vostanie (2. VIII 1903) i vo osloboduvaweto i odbranata na Kru{evo. Po prestojot izvesno vreme vo Bugarija, trgnuva so ~eta vo Makedonija, no na pat kon Kru{evo, zaginuva vo bitka so turskata vojska kaj s. Raj~ani. LIT.: Istorija na Kru{evo i Kru{evsko, Kru{evo, 1978; O. Ivanoski, Nikola Karev, Bitola, 1991; K. Topuzoski, Nikola Karev 1877–1905 – @ivot i potoa, Skopje, 2005; Nikola Karev. Vreme i delo, Skopje, 1969; Bla`e Ristovski, Nikola Karev i Vele Markov vo narodnata pesna, vo kn.: Makedonskiot folklor i nacionalnata svest. Istra`uvawa i zapisi, I, Skopje, 310–327; Tanas Vra`inovski, Makedonski istoriski predanija, Skopje, 1992, 293–294. B. R.-J.

KAREV, Petar (Kru{evo, 1879 – Skopje, 1951) – revolucioner, socijalist, brat na Nikola Karev. U~estvuval na Prvata socijalisti~ka konferencija vo Kru{evsko (1900). Stanal ~len na Kru{evskiot okru`en komitet na MRO (1904). Bil vo otomanski zatvor (1910). Vo tekot na 1944 g. bil osuden i `ivotot go zavr{il vo zatvorot vo Idrizovo, Skopsko. LIT.: Istorija na Kru{evo i Kru{evsko, Kru{evo, 1978. Al. Tr.

KARIKATURATA VO RM. Sme{en i satiri~en crte` so ili bez tekst, vo koj se izobli~uva realnoto preku sme{no, groteskno ili parodi~no tolkuvawe na li~nostite i nastanite. Korenite na makedonskata karikatura se vo folklornata tradicija. Karikaturata se razvila vo vremeto na NOB (V. Popovi}‡Cico), a podocna vo ramkite na †Osten# (V. Joci}, D. Markovi}, \. Varga, D. Mihajlov, V. Boroevi}, S. Igwatovi}, A. Vasilevski, S. Bo`inovska, N. Kostovska). Svetskata galerija na karikaturi, prva manifestacija od takov vid vo svetot, bila osnovana vo 1969 g. vo Skopje. LIT.: Vladimir Veli~kovski, Makedonska karikatura, Skopje, 1994. Al. Cv. Nikola Karev

KAREV, Nikola (Kru{evo, 1877 – s. Raj~ani, 1905) – u~itel, socijalisti~ki i nacionalen deec, revolucioner i vojvoda. Zavr{uva ~etvrti klas vo Bitolskata gimnazija, a na 16 godini zaminuva na pe~alba vo Bugarija. Zaedno so Vasil Glavinov, pod ~ie vlijanie gi prifa}a socijalisti~kite idei, ja osnovaat Makedonsko-odrinskata socijal-demokratska grupa (1896). Podocna, so Vele Markov formira socijalisti~ka grupa vo Kru{evo (1899). Vo TMORO se vklu~uva po Prvata socijalisti~ka konferencija, a na Smilevskiot kongres (1903) e izbran za gorski na~alnik na Kru{evskiot reon i kako takov u~estvuva vo Ilinden-

K

V. Popovi}-Cico: †Fa{isti~ka parada# (1945)

Piter Karington

KARINGTON, Piter Aleksandar Rupert (Peter Alexander Rupert Carington) (6. VI 1919) – britanski konzervativen politi~ar i diplomat. Sekretar za nadvore{ni raboti na Obedinetoto Kralstvo vo prviot mandat na Margaret Ta~er (1979–1982); Generalen sekretar na NATO (1984 –1988); pretsedava~ so Konferencijata za Jugoslavija svikana vrz osnova na Deklaracijata za Jugoslavija (27. VIII 1991). IZV.: Brana Markovi}, Yugoslav Crisis and the World: Cronology of Events January 1990 – October 1995, Institute of International Politics and Economics, Belgrade, 1996. T. Petr.

Naslovnata stranicata na Izve{tajot na Karnegievata komisija, (1914)

KARNEGIEVA KOMISIJA (1913) – komisija na Karnegievata fondacija za mir. Bila formirana vo juli za ispituvawe na pri~inite za Balkanskite vojni vo sostav: d-r Samjuel T. Daton, @isten Godar, Pavel Miljukov i Henri N. Brejsford, pod pretsetelstvo na D’Esturnel de Konstan. Rezultatite od istra`uvawata na terenot na voenite dejstva bile objaveni (1914) kako †Izve{taj na me|unarodnata komisija za ispituvawe na pri~inite i vodeweto na Balkanskite vojni“. Pritoa ne mo`ele da konstatiraat †nikakov optimizam vo pogled na neposrednata politi~ka idnina na Makedonija“. IZV.: Raport of the International Commision to Inquire into the Causes and Conduct of the Bakan War, Aylesbury, 1914. LIT.: Porane{nite balkanski vojni (1912–1913), Skopje, 2001. V. \.

677

K

KAROVSKI

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

jatnosti, no skoro stanuva ~len na toga{ formiranoto i sestrano aktivno i ugledno DPM (1950). Podocna objavuva i romani i radiodrami, a po doktoriraweto i nau~noistra`uva~ki publikacii od oblasta na istorijata na literaturata i makedonskoto usno narodno tvore{tvo. Samostojno ili vo koavtorstvo, objavuva nekolku zbirki so makedonski narodni pesni. Lazo Karovski

KAROVSKI, Lazo Trajkov (Kavadarci, 17. II 1927 ‡ Skopje, 3. II 2000) ‡ eden od prvite makedonski poeti po Osloboduvaweto, romansier, detski poet, literaturen istori~ar i folklorist. Po zavr{uvaweto na gimnazijalnoto obrazovanie vo rodniot grad i vo Skopje, diplomiral na Katedrata za jugoslovenski literaturi i makedonski jazik na Filozofskiot fakultet vo Skopje, kade {to i doktoriral so temata †Pe~albarstvoto vo makedonskata narodna i umetni~ka literatura# (1973). Rabotel kako gimnaziski profesor vo Kavadarci i vo U~itelskata {kola vo Bitola, a potoa predaval na tamo{nata Pedago{ka akademija. Na 1. VII 1974 g. e izbran za nau~en sovetnik vo Institutot za folklor vo Skopje, kade {to ostanuva do penzioniraweto (31. III 1986). Stihovi na makedonski pi{uva po propa|aweto na Kralstvoto Jugoslavija (1941). Toga{ se zapoznava so poezijata na Venko Markovski i so nekoi pesni na Ko~o Racin, pa ve}e vo 1942 g. go oformuva ciklusot †Rob# i poemata †Tikve{ se diga#, a vo slednata godina go oformuva ciklusot †Sirak-skitnik# i prvata verzija na poemata †Krvava blokada#. Se pravat tajno organizirani literaturni ~itawa i stanuva ~len na NOMSM (17. II 1943). Gi podgotvuva ciklusite †Makedonija# (1943‡1944) i †Humor i satira# (1944) i ja oformuva zbirkata †Stihotvorenia# (za~uvana vo rakopis). Negovi †vrap~iwa# se ispolnuvaat (obi~no vo duet) na site javni sobiri vo Kavadarci i po bliskite sela, a gradskiot †Yiden vesnik# e pokrivan so negovi aktualizirani stihovi (septemvri‡oktomvri 1944). Kako student vo Skopje sorabotuva vo toga{nite vesnici i spisanija, kako i vo zaedni~ki stihozbirki so prvata generacija makedonski poeti (Aco [opov, Bla`e Koneski, Slavko Janevski i Gogo Ivanovski), a od 1946 g. po~nuva da publikuva i serija svoi zbirki pesni i poemi (za vozrasni i za deca). Vo vrska so pesnata †Zatvornik# (†Nov den#, 1948) do`ivuva politi~ki nepri678

BIBL.: Stihovi za deca: Ov~ar~e (1946), Pesnata na slavejot (1955); stihozbirki i poemi: Krvava blokada (1947), Tikve{ka legenda (1948), Rodinata v pesni (1951), Momina ^uka (1955), Stavini (1958), Makedonski pesni za NOB (1980); romani: Pati{ta (1959), Kliment Ohridski (1969), Zaorok (1971); istra`uvawa: Pe~albarstvoto vo makedonskata narodna i umetni~ka literatura (1974), Samo`rtvata vo makedonskata narodna pesna (1979), Makedonski pe~albarski narodni pesni (so koredaktor, 1979), Makedonski pesni za Narodnoosloboditelnata borba (so koredaktori, 1980), Klasifikacija na makedonskata narodna pesna (1981), Makedonski narodni humoristi~no-satiri~ni pesni, I i II (so koredaktor, 1982 i 1986), Makedonski narodni pesni od Meglensko (so koredaktor, 1985), Intonaciono-sintaksi~kiot sloj na poetskiot jazik na makedonskata narodna poezija (1986), Makedonski narodni umotvorbi od Razlo{ko, Pirinska Makedonija (so koredaktor, 1992). LIT.: 50 godini Institut za folklor. Bibliografija..., Skopje, 2000; Bla`e Ristovski, Makedonskiot stih 1900‡ 1944. Istra`uvawa i materijali, II, Skopje, 1980, 362‡378. Bl. R.

KAROLAK, Stanislav (Stanisqaw Karolak) (@irarduv, Polska, 22. II 1931) ‡ polski lingvist, slavist, romanist, teoreti~ar na jazikot, specijalist vo oblasta na semanti~kata i formalnata sintaksa. Avtor na edna od sovremenite semanti~ki teorii na glagolskiot vid, primeneta vo monografii od pove}e makedonski avtori posveteni na glagolskiot vid vo makedonskiot jazik. Izlagaweto na teorijata (od S. Karolak) i nejzinata verifikacija na makedonski jazi~en materijal (od M. Mirkulovska) se objaveni vo Polska kako treti tom od serijata Slavia Meridionalis (Warszawa, 2000) pod naslov Inhoativna vidska konfiguracija vo makedonskiot jazik. Vo polskite i makedonskite nau~ni spisanija ima objaveno niza statii so makedonisti~ka problematika.

List od Karpinskiot apostol (XIV v.)

istiot period i so eden irmologij od ponov datum. Spored jazi~nite osobenosti celiot kodeks e pi{uvan vo manastirskiot kompleks Karpino (Kumanovsko), a e podvrzan podocna. Sodr`i 302 lista. Posledniot ne e ispi{an cel i na negovata obratna strana, dolu, stoi zapis pi{uvan so poluustav od podocne`na raka od koj se dobivaat podatoci za genezata na rakopisot. Denes toj se ~uva vo GIM pod sign. 28 I 101. Tamu verojatno bil odnesen od A. Giqferding. LIT.: Kita Bicevska, Karpinskiot apostol, MJ XXIX, Sk., 1978, 195–202. K. Bic.

KARPINSKO EVANGELIE ‡ makedonski rakopis od vtorata ~etvrtina na XIV v. Se ~uva vo GIM vo Moskva, zb. na Hludov, br. 28 I 101 (zaedno so Karpinskiot apostol i del od Irmologij). Evangelieto ima 168 pergamen-

BIBL.: Od semantyki do gramatyki, Warszawa 2001. LIT.: Etudes linguistiques Romano-Slaves offertes á Stanisqaw Karolak, Cracovie, 2003. Z. T.

KARPINO ‡ manastir (v. †Vovedenie na Bogorodica#) KARPINSKI APOSTOL ‡ poln izboren apostol od po~etokot na XIV v., makedonska redakcija na crkovnoslovenski; 133 listovi. Se nao|a vo ista podvrzija so Karpinskoto evangelie od

List od Karpinskoto evangelie (XIV v.)

KARST

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

tni lista. Imeto na rakopisot e spored manastirot Karpino, a prv go upotrebil P. A. Lavrov, baziraj}i se na podocne`niot zapis. Arhai~nata leksika na kodeksot, negovata sli~nost so arhai~nite ~etvoroevangelija, potoa so arhai~nite bogomilski ~etvoroevangelija i osobeno so arhai~niot kratkoaprakosen tekst na Asemanovoto ev. od krajot na X ‡ po~. na XI v., kako i bogatata iluminacija koja ima neverojatna sli~nost so ruskite polni aprakosi, dava povod da se zaklu~i deka me|u ju`noslovenskite polni aprakosi od Mstislavovski strukturen tip vo Karpinskoto ev. e za~uvana najarhai~nata sostojba. V. D.

tirawe, proizvodstvo i monta`a na betonski prefabrikati, stanovi, industriski objekti, mostovi i dalnovodi. Poznata po izgradbata na monta`ni krupnopanelni zgradi (P+4+Pk i P+10), tip †Karpo{#, mali monta`ni objekti, monta`ni industriski objekti, vo dve programi: A i B. Gradi dalnovodi i trafostanici, vibropresuvani, betonski i armirano-betonski cevki i {ahti, monta`ni armirano-betonski mostovi, betonska galanterija i dr. Proizveduva centrifugirani armirano-betonski stolbovi so visina od 6 m do 21 m. Od 1991 g. e AD. Sega e vo privatna sopstvenost. IZV.: Materijali od dokumentacijata na fabrikata †Karpo{#, Skopje. R. D.

K

isto~na Makedonija, so glavno upori{te vo Kriva Palanka. Vo sredinata na noemvri bil prezemen re{ava~ki napad protiv avstriskite vojski i protiv vostanicite na Karpo{. Osmanliskite vojski bile predvodeni od seraskerot Koxa Mahmud-pa{a i hanot na krimskite tatari Selim Giraj. Vo denovite me|u 24 i 28 noemvri nadmo}nite vojski na Selim Giraj ja zazele Kriva Palanka bez pogolem sudir so vostanicite, koi ja napu{tile i ja zapalile naselbata. Kaj novoizgradenoto utvrduvawe pred Kumanovo tie gi porazile vostanicite i go zarobile i Karpo{. Vo Skopje vlegle bez borba, avstriska vojska nemalo, a vostanicite vo gradot, koga slu{nale za porazot kaj Kumanovo i za zarobuvaweto na Karpo{, se povlekle. Krimskite tatari prodol`ile kon Tetovo, Veles i Mariovo, gonej}i gi vostanicite. Karpo{ bil poguben na Kameniot most vo Skopje, so {to bil staven kraj na Vostanieto. LIT.: D. [opova, Karpo{ev pokret i izvori za wegovo izu~avawe. Doktorska disertacija vo rakopis, Katedra za istorija, Filozofski fakultet, Skopje, 1961; A. Matkovski, Otporot vo Makedonija, 4. Buni i vostanija, Skopje, 1983, 374–555. Dr. \.

Mestoto na pogubuvaweto na Karpo{ vo Skopje

KARPO[ (XVII v. – Skopje, 1689 g.) – voda~ na antiosmanlisko vostanie vo 1689 g. vo Severoisto~na Makedonija. Bil stare{ina na golema ajdutska dru`ina i dejstvuval na planinata Dospat, kako i vo okolinite na Ni{, Vrawe, Leskovac i Pirot. Kratok period bil i martolozba{a, odgovoren za gonewe na ajdutite, nazna~en od strana na osmanliskata vlast so cel da go pridobie. Vo vremeto na Avstro-turskata vojna (1683–1699), koga avstriskite vojski (oktomvri 1689) napreduvale vo Makedonija, toj vo Kumanovsko-krivopalane~kiot kraj krenal vostanie. Vostanieto za kratko vreme bilo zadu{eno, a Karpo{ bil zaroben i vo po~etokot na dekemvri, po naredba na krimskiot han Selim Giraj, bil poguben vo Skopje.

KARPO[OVO VOSTANIE (1689 g.) – antiosmanlisko vostanie vo Severoisto~na Makedonija, koe go dobilo imeto po voda~ot Karpo{. Izbuvnalo vo oktomvri 1689 g. koga avstriskite vojski vo vremeto na Avstro-turskata vojna (1683–1699) napreduvale na Balkanskiot Poluostrov. Vostanicite uspeale da sozdadat slobodna teritorija vo Severo-

KARST VO RM – kompleks specifi~ni morfolo{ki oblici i hidrolo{ki pojavi vo karbonatnite oblasti. Oblicite na reljefot vo karstot se pretstaveni so zatvoreni depresii so razli~ni dimenzii koi mu davaat poseben izgled i fizionomija. Vtora odlika na karstot e negovata hidrolo{ka protivre~nost: golema bezvodnost na povr{inata, a bogatstvo so voda vo vnatre{nosta na varovni~kite masi. Imeto karst e internacionalen termin so slovensko poteklo i ozna~uva kamen, karpa. Karstnite tereni vo RM zafa}aat povr{ina od okolu 2.440 km² ili 9,6% od teritorijata na na{ata dr`ava. Karbonatnite kar-

LIT.: D. [opova, Karpo{ev pokret i izvori za wegovo izu~avawe. Doktorska disertacija vo rakopis, Katedra za Istorija, Filozofski fakultet, Skopje, 1961; A. Matkovski, Otporot vo Makedonija, 4. Buni i vostanija, Skopje, 1983. Dr. \.

†KARPO[#, AD, Skopje – fabrika (formirana vo 1948) za proek-

Crte` od boi{teto na Avstro-turskata vojna (1683-1699)

679

K

KARTA

Karst na Ko`uf Panina

pi iako gi ima skoro vo site delovi na RM se neramnomerno rasprostraneti. Najmnogu e zastapen vo Zapadnomakedonskata i vo Vardarskata zona i vo Pelagoniskiot horst antiklinorum. Najpoznati planinski podra~ja vo koi dominiraat karbonatnite karpi, a so toa i karstniot reljef se: Bistra (2.163 m), Jakupica (2.540 m), Gali~ica (2.288 m), @eden (1.259 m), Suva Gora, Karaxica, Bukovi}, Pore~kiot basen, izvori{niot del na Crna Reka, dolinata na Radika. Pomali karstni oazi se zastapeni vo Vardarskata zona: Taorska Klisura, Vele{ka Kotlina, Demir Kapija, Ko`uf i dr., a karstot najmalku e zastapen vo isto~nite delovi na RM, vo planinite Pla~kovica i Vlaina. Starosta na karbonatnite karpi e razli~na. Tie se razli~ni i vo pogled na hemiskiot sostav, duri i na malo prostranstvo. Poradi tektonskite dvi`ewa varovnicite se silno nabrani, rasednati i izraspukani, taka {to toa vlijaelo i vrz hidrografskata mre`a. Vo karstnite tereni na RM se razvieni specifi~ni povr{inski i podzemni reljefni oblici koi go pretstavuvaat karstniot reljef. Od povr{inskite karstni formi se razvieni {krapi, vrta~i, uvali, karstni poliwa, skarsteni dolovi. Najgolemo karstno pole vo RM e Cersko Pole so 45 km². Podzemnite karstni oblici se pretstaveni so pe{teri i propasti. Najpoznati pe{teri se: \onovica na planinata Bukovi}, Slatinski Izvor vo Pore~je, Bela Voda vo Demir Kapija, Alilica na Bistra i dr. Povr{inskite i podzemnite karstni oblici se nastanati so karstna – hemiska erozija, odnosno so rastvorawe na varovnicite od atmosferskite vrne`i, a najintenzivna e po dol`inata na puknatinite. Vo karstnite oblasti povr{inskite tekovi se retki, a se javuvaat po680

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

nornici i skarsteni dolini, pa namesto povr{inska se javuva podzemna cirkulacija i podzemni re~ni tekovi. Podzemnata voda izbiva na povr{inata vo vid na silni izvori ili kladenci koi se javuvaat vo podno`jeto na varovni~kite otseci, na dnoto od dolinite, kako izvorite Vrutok, Ra{~e, Studen~ica, Vev~anskite Izvori i dr. Karstnite tereni vo RM se siroma{ni i so plodno zemji{te, pa zatoa se i slabo naseleni. Vo visokoplaninskite karstni oblasti na Gali~ica, Jakupica, Bistra, Suva Gora se nao|aat prostrani pasi{ta, no nivnoto koristewe e usloveno so obezbeduvawe voda. LIT.: T. Andonovski, Pregled na podzemni karstni oblici vo SR Makedonija, †VIII Speleolo{ki Jugoslovenski Kongres#, Beograd, 1981; D. Kol~akovski, Speleomorfolo{ki karakteristiki na karstniot reljef vo R. Makedonija, †Geografski razgledi#, kn. 36, Skopje, 2001. T. And.

KARTA NA PRIRODNA POTENCIJALNA VEGETACIJA – karta na goli tereni, {to spontano bi se pojavila i bi se razvivala bez vlijanie na ~ovekot i na doma{nite `ivotni. Vo Makedonija taa karta e izrabotena od H. Em i otpe~atena (1986) vo razmer 1:1 000 000. Ovaa karta upatuva na mo`nosti za po{umuvawe (brest, dab ste`ej, polski jasen, piramidalna topola i dr.). R. R.

Vladimir Kartov

KARTOV, Vladimir (s. Smokvica, Gevgelisko, 1935 ‡ Skopje, 23. IV 1989) ‡ univerzitetski profesor, pravnik. Osnovno obrazovanie zavr{il vo rodnoto mesto, a u~itelska {kola vo Skopje (1953). Vo istiot grad diplomiral na Vi{ata pedago{ka {kola (1956), potoa i na Filozofskiot fakultet, Grupa istorija (1960), kako i na Pravniot fakultet (1964). Magistriral politi~ki nauki vo Belgrad (1971), a doktoriral na Filozofskiot fakultet vo Skopje (1974), na tema „Kulturno-prosvetnata politika na vladeja~kite re`imi vo Jugoslavija sprema makedonskiot narod vo periodot me|u dvete svetski vojni“. Izbran

za docent na Pravniot fakultet vo Skopje (1975) za predmetot Istorija na dr`avata i pravoto na narodite na Jugoslavija, a potoa za vonreden (1980) i za redoven profesor (1985). Bil delegat vo Soborot na zdru`eniot trud na Sobranieto na SRM (1978‡1982). Objavil pogolem broj trudovi od oblasta na dr`avno-pravnata i politi~kata istorija na Makedonija i na Jugoslavija. BIBL.: Borbata na KPJ za re{avawe na nacionalnoto pra{awe vo Jugoslavija 1919‡1945, Skopje, 1979; Georgi Dimitrov i borbata na makedonskiot narod za ostvaruvawe na pravoto na samoopredeluvawe, Skopje, 1979. LIT.: Zbornik vo ~est na Nikola Sotirovski i Vladimir Kartov, Praven fakultet, Skopje, 2001. Sv. [.

Dimitra Kar~icka

KAR^ICKA, Dimitra Lambrova (s. Pozdivi{ta, Kostursko, Grcija, 2. VIII 1939) – matemati~ar, red. prof. (1984) na PMF. Diplomirala (1961) na PMF, magistrirala (1969) vo Belgrad i doktorirala (1973) na PMF so temata †Nekoi problemi na kvadratnoto programirawe so matrici od Leontiev tip#. Objavila nau~ni trudovi vo oblasta na matemati~koto programirawe, univerzitetski u~ebnici, skripti za svoite predavawa na postdiplomskite studii, stru~ni trudovi za potrebite na matemati~kite {koli i za permanentnoto obrazovanie na nastavnicite. Bila prodekan na Matemati~kiot fakultet (19801982), na PMF (1991-1993) i {ef na Institutot za informatika (1985-1989 i 1995-1997). BIBL.: Kone~no dimenzionalni vektorski prostori, Skopje, 1985; Teorija i metodi na linearnoto programirawe, Skopje, 1987. N. C.

KASANDAR (Kassandros) (ok. 358 ‡297 pr. n.e.) ‡ vladetel (316–305 pr. n.e.) i kral na Makedonija (305 ‡297 pr. n.e.), najstariot sin na Antipatar, vojskovodecot i diplomat na Filip II Makedonski. Kako osposoben voin bil ispraten kaj Aleksandar III Makedonski vo Vavilon (324 pr. n.e.). Koga po~inal tatko mu (319 g. pr. n.e.), vladeeweto so Makedonija mu bilo prepu{teno na Poliper-

KATALINI]

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

hont. Po dolgotrajni borbi, so pomo{ na Antigon Ednookiot, uspeal da ja prezeme vlasta vo Makedonija (316 pr. Moneta na Kasandar n.e.). Pritoa svirepo se presmetal so kralskoto semejstvo ‡ naredil da se ubie majkata na Aleksandar III Makedonski, kralicata Olimpijada (316 pr. n.e.), a negovata sopruga Roksana i sinot Aleksandar IV, pak, prvin gi zato~il, a potoa i gi likvidiral (ok. 310/9 pr. n.e.). Za legitimitet na svojata vlast, se o`enil so Tesalonika, }erkata na Filip II Makedonski i polusestra na Aleksandar III Makedonski. Pritoa so nejzinoto ime go imenuval i novoosnovaniot grad vo Termajskiot Zaliv Tesalonika (den. Solun), koj{to poradi svojata pogodna mestopolo`ba naskoro stanal makedonska metropola. Na lokacijata na starata Potidaja, spored svoeto ime, go osnoval gradot Kasandreja. Dodeka Antioh te`neel kon obnovuvawe na Makedonskata Imperija, negovata politika bila naso~ena kon zadr`uvawe status quo. Zaboravaj}i na porane{noto sojuzni{tvo i pomo{ od Antigon Ednookiot, vo koalicija so drugite dijadosi ‡ Lisimah, Selevk i Ptolemaj, u~estvuval vo borbite protiv nego. Najposle mu se ispolnila me~tata i se proglasil za kral (305 pr. n.e.). Poslednite godini od `ivotot gi posvetil na sreduvawe na vnatre{nite priliki vo dr`avata, posebno ekonomskiot `ivot i kulturata. Me|u drugoto, ja voozobnovil i Teba.

narodnostite. Kako stipendist na Vladata na Republika Turcija, vo Ankara (1987/88) specijaliziral scenski govor na Dr`avniot konzervatorium. Od 1944 g. e na FDU vo Skopje, kade {to predava scenski govor so tehnika na glasot. ULOGI: Jonus Emre i Gilgame{ (vo istoimenite dela), Rogo`in (†Idiot#), Abraham Brodski (†R#), Ibrahim (†Ludiot Ibrahim#), Zganarel (†Don @uan#), Ferdinand (†Bura#), Edip (†Car Edip#). R. St.

KASORLA, Mo{e (Bitola, XX v.) – rabin vo Pariz. Bil aktiven u~esnik na francuskoto Dvi`ewe na otporot vo Vtorata svetska vojna. Nositel e na visoki francuski odlikuvawa. LIT.: \or|i Colev Dimovski, Bitolskite Evrei, Bitola, 1993; Zeni Lebl, Plima i slom iz istorije Jevreja Vardarske Makedonije, Gornji Milanovac, 1990. J. Nam.

KASTEL SPEKULA ‡ tip docnoanti~ki fortifikacii vo Makedonija na dominantni planinski vrvovi, so odli~na vizuelna komunikacija so dale~nite to~ki dol` pozna~ajnite patni komunikacii kon pogolemite docnoanti~ki gradovi. Za{titeni so cvrsti malterni yidovi, obi~no bez kuli. Slu`ele za primawe i za prenesuvawe signali za trevoga za pretstojna opasnost. Primeri vo Makedonija: Kale, s. Barovo na Vodno (za Skupi) i Klepa, vo centralnoto Povardarje (za Stobi i Eurist).

KASTRATOVI], Indira (Bawa Luka, 2. X 1970) ‡ hemiski tehni~ar, rakometarka. Zavr{ila hemisko-tehnolo{ka {kola vo Priedor (1988). Bila ~len na ~etiri rakometni kluba (1986–1994) pred da dojde vo RK †Kometal \or~e Petrov# vo Skopje (1994–2006). Taa e najdobar strelec vo ekipata i vo reprezentacijata na Makedonija. Nastapila na tri svetski i na dve evropski prvenstva. Na SP vo Germanija (1997) bilo zazemeno sedmoto mesto, a taa bila najdobar strelec na prvenstvoto (71 gol). Na SP vo Norve{ka (1999) bila proglasena za najdobar desen bek. Igrala dvapati za Reprezentacijata na Evropa. Bila izbrana za najdobar sportist na Makedonija (1997). D. S.

Marin Katalini}

Adem Kastrati, „Sofra“

KASO, Eljesa (Gostivar, 3. X 1961) ‡ akter. Diplomiral na FDU vo Skopje, na Otsekot za akterska igra (1985), od koga e ~len na Turskata drama na Teatarot na

Indira Kastratovi}

LIT.: I. Mikul~i}, Staro Skopje so okolnite tvrdini, Skopje, 1982, 71–72; V. Lil~i}, Docnoanti~ki komunikacii i tvrdini vo regionot na Srednoto Povardarje, †Makedonsko nasledstvo#, 7, Skopje, 1998, 13–15, 32–34. V. L.

IZV.: Diodori, Bibliotheca historica, Leipzig, 1896; Plutarchi, Vitae Paralellae, Lipsiae, 1921. LIT.: F. Papazoglu, Istorija na helenisti~kiot period, Skopje, 1995. K. M.-R.

Eljesa Kaso

K

KASTRATI, Adem (s. Gorno Kara~evo, Dolna Morava, 15. I 1933 – Skopje, 24. IX 2000) ‡ slikar i likoven pedagog, najistaknat i eden od najstarite slikari od albansko poteklo vo RM. Diplomiral na Pedago{kata akademija vo Skopje. Bil ~len na Dru{tvoto na likovnite umetnici na Kosovo, a od 1968 g. ~len vo DLUM. Slika so zemja i neguva poseben, rusti~no oboen naiven izraz. S. Ab.-D.

KATALINI], Marin (Trogir, Hrvatska, 20. VIII 1887 - Skopje, 2. XII 1959) – fizi~ar, red. prof. (1945) vo Zagreb. Studiral matematika i fizika vo Zagreb i diplomiral (1913) vo Viena. Rabotel kako gimnaziski profesor, a potoa na Univerzitetot vo Zagreb. Doktoriral (1928) vo Belgrad so tema za stojni branovi na cirkularno i elipti~ki polarizirana svetlina. Rakovodel so Institutot za fizika na PMF vo prvata decenija od negovoto postoewe, gi predaval osnovnite predmeti i ja oformil zbirkata so demonstracioni eksperimenti. Objavil 40 statii vo stranstvo i kaj nas vo vrska so pojavite na elektrolizata, kapilarnite branovi, rasejuvaweto na svetlinata, detektiraweto na ~esti~ki so fotoemulzii i dr. Toj e avtor na prvata 681

K

KATARXIEV

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

statija od fizika pe~atena vo Makedonija i na prviot u~ebnik po fizika objaven na Univerzitetot vo Skopje (†Odbrani delovi od mehanika#, 1959). Bil {ef (1943–46) na Institutot za fizika vo Zagreb, prorektor (1949–51) pri formiraweto na Univerzitetot vo Skopje i eden od prvite rektori (1953–56), pretsedatel na DMFM (1952). LIT.: Prirodno-matemati~ki fakultet – Skopje 1946–1996, Skopje, 1996, str. 161; 60 godini Prirodno-matemati~ki fakultet – Skopje, Skopje, 2006, str. 171. V. Ur.

Ivan Katarxiev

KATARXIEV, Ivan (s. Ploski, Svetivra~ko/Sandansko, Pirinskiot del na Makedonija, 6. I 1926) ‡ istori~ar i politi~ar, specijalist za minatoto na makedonskiot narod vo XIX i XX v., ~len na MANU. Zavr{il gimnazija vo Sveti Vra~. Po Osloboduvaweto na Makedonija, so grupa mladinci bil ispraten na studii vo Skopje (1946), kade {to diplomiral na Filozofskiot fakultet ‡ Grupa istorija (1951). Bil glaven i odgovoren urednik na v. †Pirinski glas#, profesor vo Gimnazijata †J. B. Tito# vo Skopje (1951–1953), izbran vo INI (1953–1967) za asistent, stru~en sorabotnik (1956), vi{ stru~en sorabotnik (1959), po doktoriraweto na temata †Serskata oblast (1780–1879), ekonomski, politi~ki i kulturni pregled# (1959) izbran za nau~en sorabotnik, vi{ nau~en sorabotnik (1965), a podocna e izbran i za nau~en sovetnik (1973). ^len e na Izvr{niot sovet na SRM i naroden pratenik (1967), podocna direktor na NUB †Sveti Kliment Ohridski# (1973). Bil ~len na Redakcijata na tritomnata Istorija na makedonskiot narod (1969). Izbran e za redoven ~len na MANU (27. V 2003). Avtor e na nad 30 monografii i zbornici na dokumenti. Vo bogatata op{testveno-politi~ka aktivnost bil ~len na Op{tinskiot komitet na SKM na Op{tinata Kale vo Skopje, pretsedatel na Sojuzot na dru{tvata na istori~arite na Makedonija, ~len na Sovetot na Institutot za 682

nacionalna istorija, pretsedatel na Komisijata na CK na SKM za me|unarodni odnosi i sorabotka so rabotni~kite i drugite progresivni dvi`ewa, pretsedatel na Maticata na iselenicite, pratenik vo Republi~koto sobranie i vo Soborot na narodite na Sojuznoto sobranie i odnovo ~len na Izvr{niot sovet na SRM. Po osamostojuvaweto na RM e ~len na CO na SDSM. BIBL.: Ajdutskoto dvi`ewe i Karpo{ovoto vostanie vo XVIII vek, Skopje, 1958; Serskata oblast (1780–1879). Ekonomski, politi~ki i kulturen pregled, Skopje, 1961; Serskiot okrug od Kresnenskoto vostanie do Mladoturskata revolucija, Skopje, 1969; Vreme na zreewe. Makedonskoto nacionalno pra{awe me|u dvete svetski vojni 1919–1930, I‡II, Skopje, 1977; Kresnenskoto vostanie 1878, Skopje, 1978; The Macedonian uprising in Kresna 1878, Skopje, 1980; Borba za razvoj i afirmacija na makedonskata nacija, Skopje, 1981; Ilegalniot pe~at na KPJ vo Vardarska Makedonija me|u dvete svetski vojni, t. 2, kn. 2, Skopje, 1983; Borba do pobeda, I–IV, Skopje, 1983; Dokumenti i materijali, tom I, kn. 1, 1919–1920 i kn. 2, 1921-1941, Skopje, 1985; Po vrvicite na makedonskata istorija, Skopje, 1986; Vnatre{na makedonska revolucionerna organizacija (VMRO), Skopje, 1990; Makedonskata nacionalno-politi~ka misla me|u dvete svetski vojni. Prilozi, Skopje, 1991; VMRO (Obedineta). Dokumenti i materijali, kn. 2, Skopje, 1993; Sto godini od formiraweto na VMRO – sto godini revolucionerna tradicija, Skopje, 1993; Makedonskata politi~ka emigracija po Vtorata svetska vojna, Skopje, 1994; Makedonija i Makedoncite vo svetot, Skopje, 1996; Sosedite i Makedonija, Skopje, 1998; Makedonija sproti Vtorata svetska vojna, kn. I, Skopje, 1998; Makedonija sproti Vtorata svetska vojna. Letopis za politikata na denacionalizacija na makedonskiot narod, Skopje, 1999; Istorija na makedonskiot narod, tom IV, Makedonija me|u Balkanskite i Vtorata svetska vojna (1912-1941), Skopje, 2001; Italijanski diplomatski dokumenti, Skopje, 2001 (so koredaktor); Macedonia and its neighbours, past, present, future, Skopje, 2001; Makedonija vo XX vek. Makedonija sto godini po Ilindenskoto vostanie, Skopje, 2003 i 2 izd. 2006; Makedonija vo XX vek. Razgovor so istorijata, Skopje, 2006; Makedonija sproti Vtorata svetska vojna, Skopje, 2006; Makedonskata emigracija vo Bugarija 1944–1950, Skopje, 2008. S. Ml.

Katlanovska Bawa

KATLANOVO–SKOPJE – nao|ali{te na jaglen, na okolu 25 km jugoisto~no od Skopje, vo neposredna blizina na s. Katlanovo. Od geolo{ki aspekt, vrz paleoreljefot na nao|ali{teto, transgresivno i diskordantno le`i paleogeniot sedimenten kompleks. Pliocenskiot kompleks, koj le`i transgresivno vrz paleogenot, svojot razvoj go indicira preku dve superpozicioni facii: dolna, glinovito-laporovitoproduktivna, i gorna ~akalestopesokliva facija. Spored kvalitativnite parametri, mo`e da se konstatira deka stanuva zbor za jaglen od lignitski tip. Vkupnite geolo{ki rezervi na jaglen, presmetani za gorniot produktiven horizont vo nao|ali{teto iznesuvaat okolu 18,5 h 106 toni. LIT.: B. Andreevski, Jagleni: Genetski i kvalitativni karakteristiki, nao|ali{ta na jaglen i za{tita na `ivotnata sredina, RGF, [tip, 1995; P. Lazarov, i T. Serafimovski, Nao|ali{ta i pojavi na energetski surovini vo Republika Makedonija, Posebno izdanie br. 6, RGF, [tip, 1997. T. Ser.

KATLANOVSKA BAWA. Se nao|a vo dolniot tek na rekata P~iwa, nad seloto Katlanovo, na nadmorska visina od 230 m. Od gradot Skopje, so koj e povrzana so moderna soobra}ajnica, e oddale~ena 25 km. Termomineralnite izvori se javuvaat na rasedni linii koi se od pogolemi razmeri. Edna puknatina se protega po samiot Bawski Rid i e zabele`liva vo dol`ina od okolu 350 m. Terenot kade {to se podignati hotelskite objekti e izgraden od argilo{osti, a Bawskiot Rid od sloevit varovnik. Vo okolinata na bawata ima pove}e topli i ladni mineralni izvori, dodeka bawata so voda se snabduva od edna dupka {to dava 1,5 l/sec, so temperatura na vodata od 40°C. Vodata sodr`i najmnogu natrium, kalcium, hlor, sulfati i hidrokarbonati. Vo

KA^ANOVSKI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

bawata so uspeh se lekuvaat pove}e vidovi revmati~ni zaboluvawa, bolesti na polovite organi, bubrezite i mo~nite pati{ta, nervni, ko`ni i bolesti na di{nite organi. Bawata intenzivno ja koristele u{te Rimjanite, potoa Turcite; hotel so 156 legla bil izgraden duri vo 1934 g. Deneska vo bawata postojat tri hotela i nekolku odmorali{ta so vkupen kapacitet od 450 kreveti. Godi{no ovde prestojuvaat po okolu 10.000 posetiteli. LIT.: Aleksandar Stojmilov, Katlanovska Bawa, †Geografski razgledi#, kn. 7, Skopje, 1969. Al. St.

Kostadin Katranxiev

Traj~e Kacarov

(1923). Potoa emigriral vo Kralstvoto na SHS. Se vratil vo rodniot kraj (1925) i se naselil vo s. Ba~evo, Razlo{ko. Stanal ~len na VMRO(Ob), no uapsen e i osuden (1935) vo procesot protiv VMRO(Ob). Po izleguvaweto od zatvor bil organizator na partizanskoto dvi`ewe. Vo oru`en sudir so policijata bil te{ko ranet (XII 1943), zaroben i ubien vo bolnicata vo Razlog. LIT.: Georgi D`od`ov (Drago), Za kogo peÔt murite, SofiÔ, 1971; BezsmÍrtnite 1922/1944, zb.: Zaginali v borba protiv kapitalizma i fa{izma ot Blagoevgradski okrÍg, BKP, SofiÔ, 1971. V. Jot.

Katoli~kata crkva vo Skopje

KATOLI^KATA CRKVA VO RM ‡ duhoven dom na okolu 17.400 vernici, podeleni vo dve grupi: vernici od rimski obred (okolu 4.000) i vernici od vizantiski obred – unijati (okolu 13.400). Vo etni~ki pogled katolicite od rimski obred se: Albanci, Hrvati, Slovenci, Poljaci i Ungarci. Tie imaat najgolema koncentracija vo Skopje, Bitola i Ohrid. Katolicite od vizantiski obred $ pripa|aat na makedonskata zaednica i se koncentrirani vo 9 naseleni mesta vo Jugoisto~na Makedonija. LIT.: Gaspar Gjini, Skopsko-prizrenska biskupija kroz stole}a, Zagreb, 1986; Slavko Dimevski, Katoli~kata propaganda i unijatskoto dvi`ewe vo Makedonija (od sredinata na XIX vek do Balkanskite vojni), Odbraneta doktorska disertacija na Filozofskiot fakultet, Skopje, 1961. M. Ta{.

KATRANXIEV, Kostadin (s. Godlevo, Razlo{ko, 1896 – Razlog 8. I 1944) – profesionalen revolucioner, ~len na VMRO(Ob), eden od osnovopolo`nicite na partizanskoto dvi`ewe vo Pirinskiot del na Makedonija. Bil ~len na BKP i aktivno u~estvuval vo Septemvriskoto vostanie

K

Dimitar Kaftanxiev

KAFTANXIEV, Dimitar Hristov (Strumica, 8. XI 1926) ‡ hirurg, redoven prof. na Med. f. Izvr{il prvi operacii na otvoreno srce vo RM. Bil direktor na Hirur{kata klinika (1976‡1982) i Klinikata za torakovaskularna hirurgija (1963‡1987) i prodekan na Med. f. vo Skopje (1970‡1972). Objavil nad 100 nau~ni i stru~ni trudovi i dve knigi. BIBL.: Rak na dojkata, Kumanovo, 1996; Hirurgija na tireoideja i paratireoidni `lezdi, Kumanovo, 1999. Al. Stavr.

KACAROV, Traj~e ([tip, 14. IX 1959) ‡ poet, raska`uva~, eseist, dramski avtor. @ivee i raboti kako sestran ~ovek na teatarskata umetnost. Go ureduva literaturnoto spisanie †SUM#, koe izleguva od 1993 g. Bil eden od inicijatorite za pokrenuvawe na spisanieto †Sto`er#, organ na DPM. Se projavuva i vo oblasta na detskata literatura. Knigi so esei za teatarot mu se: †Vremeto vo teatarot# (1997); †Vreme na

momentot# (2001); †Beliot slon# (2003). Tvorbite mu se odlikuvaat so budno sledewe na vozbudlivostite vo aktuelniot mig i so inventivni komentari na makedonskite sostojbi. BIBL.: Vo podmi{kite na budilnikot, 1986; Go sledite li Horhe?, 1991; Diskretniot {arm na Kus de Ru, 1993; Regtajmot na gospodinot Nal~e, 1997; Emigrantot Cvik, 2003 (zbirki pesni); raskazi: Cartarovata ~i~itra, 1996; Dnevnikot na Omir, 1999. Kako dramski avtor se projavil so piesite: Da ne be{e do`dot, 1993; Falcot na zmijata, 1996; No}ta vo koja svetilkata ne treba da zgasne, 1999 i Gard. G. T.

KA^ANOVSKI, Vladimir Vasilevi~ (Velikij Les, Grodnenska gub., Ukraina, 1. / 13. III 1853 – Ne`in, Grodnenska gub., 11. / 24. IV 1901) – univ. prof. po slovenska filologija, pismenost i istorija, sobira~ i izdava~ na bugarski i makedonski nar. pesni. Go zavr{il Slovenskoto oddelenie na Istorisko-filolo{kiot fakultet na Var{avskiot univerzitet (1876), kade {to i magistriral (1883). Stanal privat-docent na Kazanskiot univerzitet (1886), a potoa predaval na Istorisko-filolo{kiot institut na knezot Bezborotko vo Ne`in (1888–1901). Bil na studiski prestoj vo Romanija, Grcija, Italija, Turcija, Francija i Bugarija, no istra`uval i vo Makedonija (1883 i 1895–1896). Glaven nau~en interes mu e istorijata, literaturata i folklorot na ju`nite Sloveni. Go izdaval periodi~niot zbornik †VestnikÍ slavÔnstva# (1888–1896), objavil zbornik †PamÔtniki bolgarskago narodnago tvor~estva# (I, 1882), a vo podgotovka mu bil i zbornikot so makedonski narodni pesni. Go prou~uval i †makedonskoto nare~je {to mu e potrebno za re~nikot#. Vo dopiskite od Solun vo †Novoe vremÔ# (1895 i 1896) pi{uva za makedonskata nacionalna svest i za samostojniot kulturno-nacionalen i op{testvenopoliti~ki razvitok na makedonskiot narod. BIBL.: Istoriko-filologo~eskiÔ institutÍ knÔzÔ Bezborodko vÍ Ne`in‹ 1875–1900, Ne`inÍ, 1900.

683

K

KA^UNKA

LIT.: M. N. SperanskiŸ, PamÔti V. V. Ka~anovskago, Ne`inÍ, 1901; I. V. œgi~Í, ÕnciklopediÔ slavÔnskoŸ filologii, SPb., 1910; L. G. Kuza, SlavÔnovedenie v dorevol• cionnoŸ Rossii. Biobibliografi~eskiŸ slovarŸ, Moskva, 1979, 179–180. Bl. R.

Pelisterska ka~unka (Crocus pelistericus Pulev.)

KA^UNKA, PELISTERSKA (Crocus pelistericus Pulev.) – makedonski floristi~ki (sub)endemit od familijata Iridaceae (peruniki). Poznat za planinite Pelister, Nixe – Kajmak~alan i Severna Grcija. Vl. M. KA^UNKA, CVII]EVA (Crocus cviicii Ko{anin) – floristi~ki endemit od familijata Iridaceae (peruniki), se razviva na planinata Gali~ica, pokraj sne`nici vo subalpskiot pojas, na varovni~ka podCvii}eva ka~unka loga. Vl. M. KVALITET NA @IVOTOT – merilo {to opfa}a pove}e komponenti, me|u koi edni se merlivi, na primer: `ivotniot standard na naselenieto, a drugi nemerlivi, kako na primer: slobodata vo izborot, `ivotnata sredina, slobodnoto vreme, sre}ata, sigurnosta itn. Vo RM kvalitetot na `ivotot na naselenieto naj~esto se meri preku indeksot na ~ovekoviot razvoj, a spored koj zemjata e rangirana vo redot na srednorazvienite zemji (v. ~ovekov razvoj). Vo ponovo vreme, kako merilo na ostvareniot kvalitet vo `iveeweto na naselenieto, se koristi i indeksot na kvalitetot na `ivotot, koj se temeli na metodologijata {to gi povrzuva rezultatite od anketite za subjektivnoto `ivotno zadovolstvo na lu|eto i objektivnite faktori na kvalitetot na `ivotot. Indeksot se dvi`i vo raspon od 1 do 10 i e proizvod na ,,The Economist Intelligence Unit#. Spored podatocite od 2005 g., indeksot na kvalitetot na `ivotot za RM iznesuva 5.337, so {to zemjata se rangira na 89-toto mesto od vkupno 111 zemji vo svetot. LIT.: R. Prescott-Allen, The Wellbeing of Nations: A Country-by-Country Index of Quality of Life and the Environment. Covelo, CA. IDRC/Is-

684

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

land Press, 2001; The Economist Intelligence Unit, The Economist Intelligence Unit’s Qualityof-life index, The World in 2005, 1–4. D. E.

KVANTITATIVNI METODI NA EKONOMSKATA ANALIZA – primena na matemati~kostatisti~ki i ekonometriski metodi i modeli (od najednostavni do najslo`eni) pri ispituvaweto na ekonomskite pojavi i procesi i fenomeni. Toa e mo`no zatoa {to mnogu ekonomski pojavi mo`at da se kvantificiraat i da se izrazat preku broevi i modeli. Ovoj fakt ja zasiluva argumentacijata na ekonomskata nauka pri utvrduvaweto na ekonomskite zakonitosti, odnosno nejzinata rigoroznost, i ja dobli`uva do prirodnite nauki. Sepak, nekoi od faktorite {to gi determiniraat ekonomskite pojavi ne mo`at da se kvantificiraat. Zatoa e neophodno primenata na kvantitativnite metodi vo ekonomijata da se nadopolni so kvalitativna ekonomska analiza. Evidenten e naglaseniot trend na primena na ovie modeli vo ekonomijata po Vtorata svetska vojna i osobeno poslednive triesetina godini. Brziot razvoj na kompjuterskata tehnologija dozvoluva re{avawe i na najslo`eni ekonomski modeli. Od druga strana, pojavata na teorijata na racionalnite o~ekuvawa vnese revolucionerni promeni vo na~inot na modelirawe na ekonomskite procesi. Primenata na ovie modeli vo makedonskata ekonomska praktika sè u{te e skromna. Me|u redovnite univerzitetski profesori, zaslugite za razvojot na nau~nite disciplini povrzani so kvantitativnite metodi na ekonomskata analiza kaj nas im pripa|aat na: Nikola Davidovi} (prv nastavnik na Ekonomskiot fakultet {to gi predaval i gi razvival disciplinite matematika za ekonomisti i aktuarska matematika), Drage Janev (profesor po istite disciplini na Ekonomskiot fakultet vo Skopje i prv doktor po aktuarstvo vo Makedonija), Borislav Blagoev (univerzitetski profesor po statistika), Aleksandar ]ur~iev (profesor po statistika na Ekonomskiot fakultet vo Skopje), Slave Risteski (profesor po statistika na Ekonomskiot fakultet vo Skopje), Gligor Popovski (statistika), Miroslava Momirska – Marjanovi} (ekonometrija), Blagoja Starkovski i Blagorodna Teodosievska (operacioni istra`uvawa), Vera Naumoska (matemati~ki metodi i modeli). Poslednive nekolku godini ekspertite vo Direkcijata za istra`uvawe na NBM bele`at zna~ajni rezulta-

ti vo primenata na kvantitativni modeli preku koi se utvrduvaat implikaciite na monetarnite faktori (parite i kreditot) vrz agregatnata pobaruva~ka, kamatnite stapki, realnite faktori i sl. Napredok na ovoj plan e evidenten i kaj ekspertite na Dr`avniot zavod za statistika. IZV.: 50 godini Ekonomski fakultet – Skopje, Skopje, 2000; Interni materijali od drugite soodvetni institucii. T. F. – M. S.

KVARTER – najmlado geolo{ko vreme {to trae i denes (2±0,2 ‡ 0 mln. godini). Se deli na pleistocen i holocen. Pleistocenski sedimenti {iroko se rasprostraneti so ezersko-barski naslagi od ~akali, pesoci, mil, pra{inesti glini, treset i bigor vo Ohridskata, Prespanskata, Dojranskata, Skopskata, Pelagoniskata i drugite kotlini, kade {to nivnata debelina dostignuva maksimum 60–80 m. Pleistocenot se karakterizira so ritmi~ki promeni na klimata {to uslovuvalo smena na periodi na zaleduvawe (glacijacija) na severnata polutopka so periodi na zatopluvawe i topewe na lednicite. Za vreme glacijacijata Ris-Virm, terenite vo Makedonija povisoki od 1.200 m bile pokrieni so ledni~ki masi pod ~ie dejstvo se sozdale glacijalni i glaciofluvialni sedimenti, koi se za~uvani na [ar Planina, Korab, Stogovo–Karaorman, Jablanica, Pelister, Jakupica, Nixe–Ko`uf, German–Osogovo–Ruen i dr. Holocen e post-ledeno vreme {to trae poslednite 10.000 godini. Holocenski re~ni i porojni naslagi od ~akali, pesoci i suglini se razvieni po dolinite na na{ite pogolemi reki i vo pove}eto kotlini. LIT.: N. Dumurdzanov, T. Serafimovski, C.B. Burchfiel, Evolution of the Neogene-Pleistocene Basins of Macedonia. Geological Soc. Of America, DMC 001 1, 2004, p. I-XX. N. Dum.

KVARC (adlivec) – obi~no se podrazbira niskotemperaturna modifikacija na SiO2 soedinenieto, koja u{te se narekuva i betakvarc. Na teritorijata na RM se pojavuvaat ubavi kristali na kvarc vo okolinata na seloto Budinarci (Berov- Kvarc sko), kako i vo oddelni pegmatitski `ici vo pelagonskiot metamorfen kompleks; zaedno so drugite minerali, kako {to se tridimit, kristobalit, kalcedon, opal i dr., relativno ~esto se pojavuvaat vo prirodata. Kristalizira romboedarski vo trape-

KE@OVICA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

zoedarskata tetratoedrija. Kristalite se obi~no kombinacija na prizmi i romboedri, kako i mali povr{ini od romboedarski bipiramidi i romboedarski trapezoedar. Vo prirodata kvarcot obi~no se pojavuva vo individualni kristali ili kristalni druzi. Tvrdinata na kvarcot e 7, po boja e razli~en: bezboen (gorski kristal); temnosiv, crn (morion); `olt (citrin); violetov (ametist). Bl. B.

Kedar (Pinus Peuce, Macedonian Pine)

^etata na Murat Labuni{ta (1942-1944)

KVISLIN[KI ORGANIZACII vo Makedonija (1941 – 1944) – asocijacii formirani neposredno po okupacijata i raspar~uvaweto na Makedonija vo april 1941 g. Imale cel da ja sproveduvaat i da ja {irat fa{isti~kata ideologija, nacionalizmot i {ovinizmot i da se zacvrstuva i utvrduva postojnata (bugarska i italijanska/germanska) vlast, so spre~uvawe na oru`enata borba i likvidacija na pripadnicite na osloboditelnoto dvi`ewe i ~lenovite na KPM i SKOJ. Organizacii vo delot na Makedonija okupiran od Bugarija bile: Bugarskiot centralen akcionen komitet, Van~omihajlovisti~kata VMRO, †Brannik#, Sebugarskiot sojuz †Otec Paisij#, Sojuzot na bugarskite nacionalni legioni, Ratnici za napredok na bugar{tinata, Kontra~etnicite, ^etni~kata organizacija na Dra`a Mihajlovi}, Grupata na ^katrov – \uzelov i dr. Vo delot okupiran od italijanskata vojska bile: Fa{isti~kata partija, Bali kombetar, Legalitet, Besa, Fa{a, Kresnik oficer (Heroj oficer), Ba{kimi Dibrai (Debarsko edinstvo), Rinija [kiptare (Mladinska partija na [iptarite) itn. Site organizacii se rasformirani vo septemvri i noemvri 1944 g. LIT.: \or|i Malkovski, Profa{isti~kite i kolaboracionisti~kite organizacii i grupi vo Makedonija 1941–1944, Skopje, 1995; istiot, Politi~kite partii i organizacii vo Makedonija vo Vtorata svetska vojna 1941–1944, Skopje, 2002. \. Malk.

KEDAR (Cedrus Trew., fam. Pinaceae) – rodot opfa}a ~etiri vida golemi, zimzeleni, iglovidni drvja, rasprostraneti vo Mediteranot i na Himalaite. Listovite se kruti igli~ki, so spiralen raspored po dolgorastite i vo snop~iwa po 25–40 vrz kratkorastite. Ednodomni vidovi, so krupni, ispraveni, ma{ki resi. Cvetaat naesen, a od `enskite socvetija pri krajot na vtorata godina se razviva krupna, ispravena, jajcesta ili buretasta {i{arka bez sterilni lu{pi. Brzoraste~ki vidovi, so mnogu kvalitetno drvo. Kaj nas dosega uspe{no se kultiviraat atlantskiot (C. atlantica Man.), libanskiot (C. libani Laws.) i himalajskiot (C. deodara Loud.) kedar. Al. And.

Sa{ko Kedev

KEDEV, Sa{ko (Aleksandar) ([tip, 6. VII 1962) – kardiolog, univ. profesor. Medicinskiot fakultet go zavr{il vo Skopje (1986), a postdiplomskite studii na Klinikata za kardiologija (1987–1989) so magisterskata disertacija †Efekti od rana intravenozna tromboliza pri akuten miokarden infarkt# (1990). Stru~no se usovr{uval vo Nacionalniot institut za srce vo SAD (1991–1993) na proekti od

K

molekularnata kardiologija, kade {to gi polo`il i nostrifikacionite mediciski ispiti i dobil licenca za rabota vo dr`avata Merilend. Na Medicinskiot fakultet vo Skopje go polo`il specijalisti~kiot ispit po interna medicina (1995), a potoa vo Institutot za kardiologija vo Bergamo vo Italija (1996–1997) rabotel vrz ekstenzivna prakti~na programa vo interventnata kardiologija (intrakoronarno stentirawe i primena na novite †imaging# tehniki: intrakoronarna angioskopija i intrakoronaren ultrazvuk). Doktorskata disertacija †Primarna koronarna angioplastika pri akuten miokarden infarkt# ja odbranil na Medicinskiot fakultet vo Skopje (1998). Kako ~len na Evropskoto dru{tvo za kardiologija (1999) go dobil zvaweto evropski kardiolog (2001). Izbran e za docent (2001) i za vonreden profesor po interna medicina (2008) na Medicinskiot fakultet vo Skopje, a za viziting profesor na Univerzitetot na Severna Karolina vo SAD (2003). Bil direktor na Institutot za srcevi zaboluvawa na Klini~kiot centar vo Skopje (1999–2002) i direktor na JZU Klinika za kardiologija (od 2006). U~estvuval vo pove}e nau~noistra`uva~ki proekti. Koavtor e na knigata †Phosphodiesterase Inhibitors# (London, 1996) i na nad 170 drugi drudovi objaveni vo zemjata i vo stranstvo. Kako sportistplaninar, stana tretiot Makedonec osvojuva~ na vrvot Mont Bl. R. Everest (19. V 2009). KE@OVICA – [TIPSKA BAWA. Se nao|a jugozapadno od [tip, vo neposredna blizina na Novo Selo, na desniot breg na r. Bregalnica. Rezervoarot na termomineralnata voda se nao|a vo jurski graniti, a terenot okolu izvorite e izgraden od tercierni sedimenti. Ovde se javuvaat dva izvora na termomineralna voda – L’xi, koj se nao|a severno od ridot Meri i Ke`ovica, ju`no od ovoj rid. Bawata koristi voda od dva plitki bunara so koli~ina od 4,5 l/sec i temperatura od 60°C. Po hemiskiot sostav spa|a vo grupata na sulfurno-radioaktivni vodi, ima

[tipskata bawa Ke`ovica

685

K

KEKAVMEN

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

radioaktivnost od 42 M.E. i se smeta za najradioaktivna voda vo Makedonija. Se koristi za lekuvawe na revmati~ni zaboluvawa, lekuvawa na primarna neplodnost, zaboluvawa na di{nite pati{ta, ko`ni zaboluvawa i dr. Bawata raspolaga so dva bazena za kapewe i objekt za smestuvawe so 35 legla. LIT.: Vasil Nedkov, Termalno-mineralni izvori i bawata Ke`ovica, †Geografski razgledi#, kn. 5, Skopje, 1967. Al. St.

KEKAVMEN (XI v.) – vizantiski blagorodnik, pisatel, u~esnik vo borbite za zadu{uvawe na vostanieto na Petar Deljan. Go napi{al deloto Strategikon, vo koe dava podatoci za Samuil i za negovite vojni so Vizantija (osvojuvaweto na Larisa, Belasi~kata bitka i sl.), kako i za vostanieto na Petar Deljan (1040–1041). LIT.: SovetÎ i rasskazÎ Kekavmena, ed. G. G. Litavrin, Moskva, 1972. K. Ax.

KELKOCEVA, Nade`da (Veles, 24. IV 1924) ‡ farmacevt, nastavnik na Farm. f. vo Skopje. Osnovopolo`nik na Institutot za ispituvawe i kontrola na lekovi. Prethodno vo Republi~ki zavod za zdravstvena za{tita go oformuva i stanuva direktor na Oddelot za ispituvawe i kontrola na lekovi. L. P.-T. KELTI – v. Gali.

LIT.: Z. TomiÊ, Sivi vuk – Atataurk, Beograd, 1937; P. Paru{ev, Mustafa Kemal AtatÍrk, Sofi®, 1873; H. Amstrong, Siviot volk Mustafa Kemal, Skopje, 1994; A. Trajanovski, Ataturk i Makedonija. zb.: Ataturk ve Manastir, Manastir-Bitola, 1998. Al. Tr.

KEMENE ‡ `i~en guda~ki naroden muzi~ki instrument so kru{kovidna forma. Se izrabotuva od edno par~e javorovo drvo, izdlabeno na po{irokiot del, a potoa pokrieno so tenka {ti~ka od smreka. Gudaloto e ra~no izraboteno vo blaga polukru`na forma. Ima tri `ici, a melodijata se izveduva na prvata, mnogu retko se zafa}a tretata, a srednata konstantno bordunira prazna, poradi {to spa|a vo borSvira~ na kemene dunskata grupa muzi~ki instrumenti. Svira~ot go dr`i pred sebe vo vertikalna polo`ba, naj~esto vo sede~ka pozicija, potpreno na skutot. Unikaten e po toa {to tonovite se proizveduvaat preku dopirawe na `icata so noktite, a ne so mesnatiot del od vrvot na prstite, kako {to e voobi~aeno kaj svireweto na violinata i drugite guda~ki instrumenti. LIT.: D-r Aleksandar Linin, Narodnite muzi~ki instrumenti vo Makedonija, Skopje, 1986, 51. \. M. \.

Mustafa KemalAtaturk

KEMAL-ATATURK, Mustafa (Solun, 19. V 1881 – Carigrad, 10. XI 1938) – prv pretsedatel na Republika Turcija. Se {koluval vo Voenoto u~ili{te †Ru`die# vo Solun, vo Voenata akademija (Askeri idadisi) vo Bitola (1896/1897 –1898/1899) i vo Carigrad. Bil na slu`ba vo Solun, kako voen inspektor na `elezni~kata linija Solun–Skopje i Solun–Bitola (1907–1910). U~estvuval vo Mladoturskata revolucija (1908), vo Kontrarevolucijata (1909), vo Otomansko-italijanskata vojna (1911–1912), vo Balkanskite (1912 –1913) i vo Prvata svetska vojna (1914–1918). Bil voeno ata{e vo Bugarija. Sorabotuval so vidni makedonski dejci, a nekoi i materijalno gi pomagal. 686

KENZO, Tange (Imabari, Japonija, 1913 – Tokio, 2005) – arhitekt, urbanist, profesor na Arhitektonskiot fakultet na Univerzitetot vo Tokio, ~len na MANU nadvor od rabotniot sostav (1981). Negovata tvore~ka dejnost opfa}a {iroki arhitektonskourbanisti~ki podra~ja od idejni, glavni i detalni urbanisti~ki planovi na gradovi i na naselbi, do raznovidni arhitektonski objekti. Negovite ostvaruvawa se odlikuvaat so progresivni i humani idei inspirirani od japonskata tradicija. Pretsedatel na Japonsko-makedonskoto dru{tvo za prijatelstvo i sorabotka. Poz-

Tange Kenzo

na~ajni ostvaruvawa: Mirovniot centar vo Hiro{ima (1949), Galerija vo Kobe (1950); Planot †Tokio – 1960#; Olimpiskiot centar vo Tokio (1964); Urbanisti~kiot plan †Ekspo 79# (1966–1970) i dr. Poseben pridones dal vo obnovata na Skopje po zemjotresot (1963). Urbanisti~ko re{enie na centralnoto podra~je na Skopje (1965), Kr. T. Transportniot centar.

Dimko Kepeski

KEPESKI, Dimko Iliev (Prilep, 20. III 1919 ‡ Skopje, 18. IV 1997) ‡ hirurg, ortoped, redoven prof. na Med. f. vo Skopje i osnova~ na modernata ortopedija i ortopedska {kola vo RM. Go osnoval Hirur{koto oddelenie vo Prilep. Bil direktor na Klinikata za ortopedija (1986‡1996). Se zanimaval so lekuvawe na osteoimielitot i tuberkulozata na koskeniot sistem i e eden od osnova~ite na grupata za izu~uvawe i za terapija na skoliozi. Objavil pove}e od 60 nau~no-stru~ni truda. Al. Stavr.

Krume Kepeski

KEPESKI, Krume (Prilep, 8. IV 1909 – Skopje, 3. XI 1988) – filolog – makedonist, univ. professor, u~ebnikar, preveduva~, folklorist. Osnovnoto i del od srednoto obrazovanie go zavr{il vo Prilep, a maturiral vo Bitola (1931). Diplomiral na Filozofskiot fakultet vo Belgrad (1935). Rabotel kako profesor po srpski jazik i kni`evnost (1937) i kako profesor po slovenska filologija vo Gimnazijata vo Prilep, a podocna bil premesten vo Ma{kata gimnazija vo Pleven kako

KERAMIT^IEV

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

K

Krume Kepeski: Makedonska gramatika (1946)

profesor po slovenska filologija (1942). Po Vtorata svetska vojna rabotel kako profesor po makedonski jazik. Pod mentorstvo na prof. Beli} go izrabotil dijalektolo{kiot trud †Prilepskiot govor# (1941). Avtor e na pove}e stru~ni jazi~ni prilozi, me|u koi i na prvata †Makedonska gramatika# (1946), nameneta za u~enicite od srednoto obrazovanie. LIT.: Petar Ba~anov, Kniga za Krume Kepeski, Po povod 90 godini od ra|aweto (1909–1999), Skopje, 1999. G. Cv.

KEPOV, Ivan (s. Bobo{evo, ]ustendilsko, Bugarija, 30. III 1870 ‡ Sofija, 8. I 1938) ‡ novinar, publicist, op{testvenik. Zavr{il istorija na Sofiskiot univerzitet. Rabotel kako u~itel, slu`benik, bil sekretar na Vrhovniot makedonsko-odrinski komitet i e eden od osnova~ite na Radikalno-demokratskata partija. Urednik na vesnicite †Izgrev# (1901) i †U~itelski vesnik# (1907 ‡1913) i na spisanieto †Mlade{ka biblioteka# (1904‡1907). Se projavil kako etnograf i istori~ar. ^len na VMORO. DELA: Inteligencija i narod. Bele{ki za kulturnata istorija na Bugarija, SofiÔ, 1925; Vostanieto vo Peru{tica vo 1876 godina, Sof., 1931 i Bugarskata op{testvenost vo 20 vek, Sof., 1938. V. Toc.

KERAMIDARKA, Mokrino ‡ srednovekovna nekropola vo severnoto podno`je na Belasica (2,5 km severoisto~no od Mokrino i 20 km isto~no od Strumica). Vo 1988 g. vo urnatinite na docnorimski objekti (III‡IV v.) e otkrien del od nekropola. Grobovite se slobodno vkopani, hristijanski, so nakit kako groben inventar. Pokraj obetkite, prstenite i belegziite, ovde prvpat vo Makedonija se otkrieni in situ grivni od staklo noseni na nadlakticite, ~ii analogii se potvrdeni i na fresko`ivopisot od †Sv. Pantelejmon# vo Nerezi (1164). S. Mokrino (vo forma Mokreni) se sre}ava vo edna povelba na Svetogorskiot manastir

Nekropolata Keramidarka, Mokrino (III-IV v.)

†Sv. Pantelejmon# {to Evdokija, majkata na Dejanovci go podarila me|u 1377 i 1381. LIT.: E. Maneva ‡ J. Ananiev, Keramidarka s. Mokrino kaj Strumica ‡ iskopuvawe 1988, †Maced. Acta Archaeol.#, 11, Skopje, 1990, 215‡226. El. M.

LIT.: F. Papazoglu, Makedonski gradovi u rimsko doba, Skopje, 1957, 223; I. Mikul~i}, Pelagonija u svetlosti arheolo{kih nalaza, Skopje, 1966, 71. K. Kep.

Apostol Keramit~iev Rimska bawa vo Keramija, lokalitet Ta{a~ica

KERAMIJA (Ceramiae) ‡ naselba do Prilep od razbien tip rasposlana pod severnite padini na Markovi Kuli na platoto Zagrad, koja go opfa}a po{irokoto podra~je od lokalitetot Ta{a~ica na jug do lokalitetite Kaldrma i Popadin Dol na sever. Naselbata egzistirala niz celiot anti~ki period, za {to govorat brojnite nekropoli rasposlani na pove}e nejzini strani, kako i mno{tvoto naodi na prete`no rimski moneti, terakoti, sitna bronzena plastika, kerami~ki sadovi, nadgrobna i arhitektonska mermerna plastika, i dr. Po Tabula Poitingeriana geografskata polo`ba na mesnosta Zagrad odgovara na lokacijata na naselbata Keramija (Ceramiae), kade {to stoi kako vtora stanica od patniot pravec Stobi ‡ Herakleja Linkestis. Naselbata imala dolg vek {to se potvrduva so brojnite nekropoli, smesteni vo vremenskite ramki od prethelenisti~kiot do docnoanti~kiot period.

KERAMIT^IEV, Apostol (s. Gabre{, Kostursko, 1913 ‡ Skopje, 1997) ‡ klasi~en filolog. Gimnazija zavr{il vo Kostur, a studiite po klasi~na filologija, arheologija i stara istorija vo Solun i vo Sofija. U~estvuval vo NOB. Od 1957 do 1979 g. rabotel kako kustos (epigrafi~ar i numizmati~ar) vo Arheolo{kiot muzej vo Skopje. Go prou~uval staroto rudarstvo i metalurgijata vo Makedonija. So rekognoscirawa evidentiral pove}e od 80 lokaliteti. Avtor e na 40 nau~ni i stru~ni trudovi. BIBL.: A New Inscription from Stobi, „@A“, XI–2, Skopje, 1961, 315–317; Numizmati~ka ostava na zlatni moneti od s. Sekulica, „GINI“, XXVI/1, Skopje, 1982, 241-247; Staroto rudarstvo i metalurgija vo Makedonija: Od praistorisko vreme do krajot na XIX vek, Skopje, 1977. D. Z.

KERAMIT^IEV, Mihajlo (s. Gabre{, Kostursko, Egejskiot del na Makedonija, 1915 – Skopje, 31. V 1981) – deec na makedonskoto i na gr~koto komunisti~ko dvi`ewe. ^len na KPG (od 1935), represiran vo periodot na Metaksasovata diktatura (1939), u~esnik vo Gr~ko-italijanskata 687

K

KERAMIT^IEVSKI

vojna (1940). Od 1941 do 1944 g. aktivno u~estvuval vo makedonskoto nacionalno i antifa{isti~ko dvi`ewe. Deec na SNOF, pratenik na PEEA od Kosturskata okolija, politi~ki sekretar na Prvata udarna brigada na Makedoncite od Egejskiot del na Makedonija (1944), ~len na Politi~kata komisija na Makedoncite pod vlasta na Grcija, sekretar na rakovodstvoto na SNOF na Makedoncite od Egejskiot del na Makedonija i u~esnik vo Gra|anskata vojna na Grcija (1946–1949). Ne se soglasuval so politikata na KPG kon makedonskoto nacionalno pra{awe. Po porazot na Republikanskata armija (DAG), emigriral vo SRM. LIT.: Egejska Makedonija vo NOB, V, 1948, Skopje, 1981. St. Kis.

KERAMIT^IEVSKI, Slav~o (Veles, 24. III 1927 – Skopje, 2. VII 1997) – defektolog, univerzitetski profesor. Zavr{il Vi{a pedago{ka {kola – Defektolo{ki otsek vo Belgrad (1949) i studii po pedagogija na Filozofskiot fakultet vo Skopje (1961). Doktoriral od oblasta na fonetikata na Zagrepskiot univerzitet (1962) i od oblasta na logopedijata na Belgradskiot univerzitet (1981). Osnova~ na prvata defektolo{ka ustanova vo Makedonija (s. Petrovec, Skopsko, 1949) i dolgogodi{en direktor na Fonijatrisko-audiolo{kiot centar (podocna Centar za sluh, govor i glas) vo Skopje. Bil profesor na Defektolo{kiot fakultet na Univerzitetot vo Belgrad (1977– 1993) i honoraren profesor na studiite po defektologija na Filozofskiot fakultet (1994–1996). Stru~na i nau~na preokupacija mu bile logopedijata, fonopedijata i audiologijata. Poslednite godini od `ivotot se zanimaval so alternativna medicina. Avtor e na nad 120 stru~ni i nau~ni trudovi. BIBL.: Audiologija, Belgrad, 1971; Fonopedija, Belgrad, 1989; Op{ta logopedija, 1990 i dr. LIT.: Q. Ajdinski, D-r Slav~o Keramit~ievski, defektolog – redoven profesor vo penzija, Defektolo{ka teorija i praktika, 3, Skopje, 1997, 141. K. Kamb.

KERAMI^IEV, Dimitar Kostov (s. Li~i{ta, Kostursko, 2. VIII 1936 – Skopje, 25. V 2008) ‡ psiholog, univerzitetski profesor. Diplomiral na Filozofskiot fakultet vo Belgrad (1964). Rabotel kako industriski psiholog vo OHIS kade {to go formiral Oddelenieto za humanizacija na trudot (edinstveno oddelenie na porane{nite jugoslovenski prostori). Magistriral na Fakultetot za politi~ki nauki vo Belgrad (1979), a doktoriral na 688

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Dimitar Kerami~iev

Filozofskiot fakultet vo Skopje (1991), pod mentorstvo na d-r Qubi{a Lazarevi}, istaknat sportski psiholog i profesor na Belgradskiot univerzitet. Vo 1981 g. se vrabotil na Fakultetot za fizi~ka kultura kade {to go predaval predmetot psihologija so psihologija na sportot. BIBL.: Psihologija vo fizi~koto obrazovanie i sportot, 1999; Psihologija na vrvniot sport, 2006 i dr. LIT.: D. Kerami~iev, Psihologija na vrvniot sport, Skopje, 2006 (Bele{ka za avtorot). V. Arn.

Ru`ica Kerami~ieva

KERAMI^IEVA, Ru`ica Mihajlova (Subotica, 5. X 1930) ‡ psiholog, univerzitetski profesor. Diplomirala na Filozofskiot fakultet vo Belgrad (1961), kade {to i magistrirala (1969) i doktorirala (1976). Na Institutot za psihologija pri Filozofskiot fakultet vo Skopje se vrabotila vo 1976 g., kade {to gi pominala site zvawa do redoven profesor i se penzionirala (2001). Gi predavala predmetite: razvojna psihologija (vo u~ebnata 1986/ 87 ovoj predmet go predavala i na Defektolo{kiot fakultet vo Belgrad), metodika (za studentite po psihologija) i psihologija (na Filozofskiot i Filolo{kiot fakultet). Predmet na nau~no prou~uvawe $ se govorot i misleweto kaj decata, a osobeno se posvetila na metodikata, kade {to ja vgradi interaktivnata nastava i aktivnoto u~ewe. BIBL.: Razvoj na misleweto kaj deteto, 1990; Psihologija vo obrazovanieto i vospitanieto, 1996, 2002 i dr. LIT.: Filozofski fakultet: 1946–1996. Skopje, 1996, 91. V. Arn.

KERIM, Asan ([tip, 7. I 1921 – Belgrad, 22. VII 1990) – u~esnik vo rabotni~koto i komunisti~koto dvi`ewe na Makedonija. ^len na SKOJ od 1941, a na KPJ od 1942 g. Vo 1943 do septemvri 1944 g. bil mobiliziran vo trudovite edinici na bugarskiot okupator (Novo Selo, Strumi~ko, i ^u~uligovo vo Pirinska Makedonija). Vo edinicite na NOV na Makedonija bil od septemvri 1944 g. Vo oktomvri bil vo Gorno Vranovci – vo Agitprop pri G[ na NOV i POM. Po vojnata bil na pove}e op{testveno-politi~ki funkcii: pretsedatel na Sobranieto na gradot [tip; generalen direktor na Interimpeks; ~len na Izvr{niot sovet na SRM (odgovoren za ekonomskite odnosi so stranstvo); pratenik vo Sojuznoto sobranie i pretsedatel na Odborot za ekonomski odnosi so stranstvo. IZV.: DARM, fond, 427, CK na KPM– SKM, partiski dosieja, br. na dosie 5746 A/ K, 95/ 9. M. Mih.

Sr|an Kerim

KERIM, Sr|an (Skopje, 12. XII 1948) – univ. profesor, diplomat i biznismen. Profesor po me|unarodni ekonomski odnosi na Fakultetot za ekonomski nauki vo Belgrad (1972‡1991); ~len na Pretsedatelstvoto na Sojuzot na mladinata na Jugoslavija i pretsedatel na Komisijata za nadvore{na politika (1976‡1978); ~len na Izvr{niot sovet i republi~ki sekretar za ekonomski odnosi so stranstvo (1986‡1989); pomo{nik-minister vo Sekretarijatot za nadvore{ni odnosi na SFRJ (1989‡1991); vonreden i opolnomo{ten ambasador na RM vo SR Germanija (1994‡2000) i nerezidenten ambasador vo Lihten{tajn i vo [vajcarija (1995‡2000); specijalen pratenik na Koordinatorot na Paktot za stabilnost vo Jugoisto~na Evropa (1999‡2000); minister za nadvore{ni raboti na RM (2000‡2001); ambasador i postojan pretstavnik na RM pri OON vo Wujork (2001‡2003); generalen direktor na „Media print Makedonija“, firma ~lenka na mediumskata grupacija WAZ i ge-

KINANA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

neralen direktor na mediumskata grupacija WAZ za Jugoisto~na Evropa; pretsedatel na 62. generalno sobranie na OON (2007‡2008). Vo eden period ja ispolnuva i funkcijata potpretsedatel na Me|unarodnata konferencija za finansirawe na razvojot (Monterej, 2002), kako i na Svetskiot samit za oddr`liv razvoj (Johanesburg, 2002). Pokraj toa, ~len e na grupata na olesnuva~i na Pretsedatelot na 56. zasedanie na Generalnoto sobranie na Obedinetite nacii so fokus na reformite na ON, kako i koorganizator na Regionalniot forum za dijalog me|u civilizaciite (Ohrid, 2003). Avtor na devet knigi i na nad 100 trudovi od oblasta na me|unarodnite odnosi. BIBL.: Makedonija me|u sebe i svetot, Skopje, 2001; Mostovi kon idninata, Skopje, 2005. IZV.: Kancelarija d-r Sr|an Kerim, K.u.K.. Medien und Handels GmbH and CoKG, Wien, Skopje, 2007. T. Petr.

Anton Keckarov

Ohrid (1887‡1900), Bitola (1889‡ 1897), Solun (1897‡1898) i Odrin (1898‡1899). Vo Ilindenskoto vostanie bil ~len na Gorskoto na~alstvo na Ohridskiot revolucioneren reon na TMORO i ohridski vojvoda vo Dolna Debarca. Po Vostanieto bil u~itel vo Bugarija, a po Mladoturskata revolucija (1908) pak vo Bitola i vo Skopje. Bil aktiven ~len na Bugarskite konstitucioni klubovi i podocna smetkovoditel na Makedonskiot nacionalen komitet (od 1923), na Ilindenskata organizacija (od 1932) i na Makedonskiot nau~en institut vo Sofija (od 1938). Po bugarskata okupacija na Makedonija (1941) se vratil vo rodniot grad. BIBL.: Predte=i na Revololucionnata organizacix v Ohridsko, †Il\sracix Ilindenq#, VIII, 1, Sofix, 1936. LIT.: Ohrid i Ohridsko niz istorijata, kn. 2, INI, Skopje, 1978. S. Ml.

Kefalon

KEFALON – patna stanica od rimsko vreme, zabele`ana na Pojtingerovata karta (III–IV v.). Se nao|ala na delnicata od rimskiot pat pome|u Skupi i Stobi, na odale~enost od VIII rimski milji od Stobi. Se locira na lokalitetot Glavje, pome|u selata Gradsko, Vini~ani i Vodovrati. LIT.: T. Tomoski, Prilog za rekonstrukcijata na Tabula Peutingeriana na delnicata Scupi–Stobi, Makedonija niz vekovite. Gradovi, tvrdini, komunikacii, Skopje, 1999. K. Ax.

KECKAROV, Anton Eftimov (Ohrid, 12. XII 1865 ‡ Bitola, po~etokot na 1945) ‡ u~itel i deec na MRO/TMORO (od 1893). Kako gimnazijalec vo Solun (do 1887), vo Ohrid go formiral U~eni~koto dru{tvo †Sv. Kliment# (letoto 1885) i eden buntoven kru`ok (1886). Potoa u~itelstvuval vo

KIBELA ‡ maloaziska, frigiska bo`ica, Majka, odoma}ena vo Trakija, Makedonija, Grcija (vo ranoanti~kata epoha, a podocna i vo rimskata niz provinciite na Balkanot). Vo Makedonija se po~ituva pod imeto †majka na doma{nite bogovi#, koe{to e potvrdeno so natpisi. Ikonografijata (sede~ka statua so polosna glava, so lavovi pokraj stolot i so timpan i patera vo racete) na Balkanot e prezemena od maloaziskata Kibela. Vo Makedonija se otkrieni nejzinite statui po dolinata na od Varo{, Vardar (Sto- Kibela bi, Marvin- Prilepsko (II v. pr.n.e.) ci, Vardarski Rid), vo Prilepsko (Varo{), vo Dolna Makedonija (Pela, Vergina, Amfipolis). LIT.: V. Bitrakova-Grozdanova, Religija i umetnosti vo antikata vo Makedonija, Skopje, 1999 V. B.-Gr.

K

Atanas Kizov-Giza

KIZOV-GIZA, Atanas (s. Neret, Lerinsko, 1914 – Grevena, 1947) – deec na makedonskoto i na gr~koto komunisti~ko dvi`ewe. U~esnik vo Gr~ko-italijanskata vojna (1940–1941) i vo Gra|anskata vojna vo Grcija. Bil komandir na XII ~eta na DAG. Zaginal vo bitkata za prezemawe na gradot Grevena. LIT.: T. Mamurovski, Svetli likovi od Egejska Makedonija (1945–1949), Skopje, 1987. St. Kis.

KIKIRITKI (Arachis hypogea L.) – ednogodi{en vid od fam. Fabaceae. Zazemaat edno od prvite mesta vo svetot od maslodavnite kulturi. Se odgleduva za semeto, koe e bogato so mas- Kikiritki lo (50–55%). Od semeto se dobiva visokokvaliteten margarin i, osven za ishrana na lu|eto, se upotrebuva i vo konzervnata industrija za sardini. Se pravi i ara{idovo bra{no, koe im se dava na decata i na isto{teni lica. P. Iv. KINANA (KINA) (vtorata polovina na IV v. pr. n.e.) ‡ makedonska princeza, }erka na Filip II Makedonski od brakot so Ilirkata Audata, sklu~en vo 359 g. pr. n.e., i polusestra na makedonskiot kral Aleksandar III Makedonski. Vo znak na blagodarnost za pomo{ta vo borbata protiv Autarijatite, Aleksandar III Makedonski mu ja vetil za sopruga na Langar, kral na pajonskoto pleme Agrijani, no brakot ne bil sklu~en bidej}i Langar nenadejno po~inal. Podocna, taa se oma`ila za Aminta IV, sin na Perdika III, ~ij nasleden prestol, poradi maloletnosta, svoevremeno mu go odzel Filip II. Od ovoj brak se rodila }erkata Adaja. Po ubistvoto na Filip II, vo dvorskite ~istki za za{tita na prestolot od Aleksandar III Makedonski, bil likvidiran i Aminta IV. Vo borbite za vlast po smrtta na Aleksandar III Makedonski, nastojuvaj}i da sklu~i politi~ki 689

K

KINESKO-MAKEDONSKI

brak na desetgodi{nata }erka Adaja so kralot Filip III Aridaj (polubrat na Aleksandar III Makedonski od brakot so Filina), zaminala vo Mala Azija. Sklu~eniot brak bil naso~en protiv interesite na vojskovodecot Perdika, po ~ija naredba bila fatena i likvidirana. IZV.: F. Jacoby, Die Fragmente der griechischen Historiker, Berlin, 1923–30, Leiden, 1940–58; Arriani, Anabasis, Lipsiae, 1907. LIT.: F. Papazoglu, Istorija na helenisti~kiot period, Skopje, 1995. K. M.-R.

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

KINOVITI ‡ monasi {to `iveat vo manastirsko bratstvo. Prvoto mona{tvo na slovenskite prostori bilo kinovitsko (op{te`itelno). Vo X v., ohridskoprespanskiot region stanal vistinski kinovitski centar. Manastirskite bratstva funkcionirale vrz pravoslavnoreligiski pretpostavki, so organizacija i disciplina vo vid na miniop{testvo. Monasite od ovie bratstva se nositeli i faktori na duhovniot i na intelektualniot `ivot vo manastirite vo srednovekovna Makedonija. Za osnova~ na makedonskoto kinovitsko mona{tvo se smeta sv. Naum Ohridski. V. G.-P.

Potpi{uvawe na me|useben kinesko-makedonski dogovor vo Skopje

KINESKO-MAKEDONSKI VRSKI I ODNOSI. Diplomatskite odnosi me|u RM i NR Kina se vospostavuvaat na 12. V 1993 g. so zaedni~ko soop{tenie deka RM ja priznava Vladata na NR Kina kako edinstvena zakonska vlada na Kina i na Tajvan kako nedeliv del od Kina i prezema obvrska vo nikakva forma da ne vospostavuva oficijalni odnosi so Republika Kina–Tajvan. Prv vonreden i opolnomo{ten ambasador na RM e Vladimir Petkovski. Prv vonreden i opolnomo{ten ambasador na NRK e Su Ju Ehe. Po vospostavuvaweto diplomatski odnosi na RM so RK–Tajvan (27. V 1999 – 8. II 1999), diplomatskite odnosi me|u NRK i RM se suspendiraat. Sleden ~ekor e glasaweto protiv Nacrt-rezolucijata za prodol`uvawe na mandatot na UNPREDEP vo RM za u{te {est meseci od strana na ambasadorot na NRK na sednicata na Sovetot za bezbednost na ON (25. II 1999). Bez ednoglasnost na site postojani ~lenki na Sovetot za bezbednost, Misijata na UNPREDEP vo RM ne se obnovuva, po {to zapo~nuva Kosovskata vojna (mart-juni 1999). Odnosite RM – NRK se normaliziraat na 18. VI 2001 g., koga RM gi prekinuva diplomatskite odnosi so RKTajvan. Na 29. VIII 2001 g. vo Skopje pristignuva nov ambasador na NRK, a ambasadata na RM vo Peking povtorno se otvora na 25. III 2002 g. IZV.: Zaedni~ko soop{tenie za vospostavuvawe na diplomatski odnosi me|u RM i NRK, MNR na RM. LIT.: Ahil Tunte, Republika Makedonija – prva dekada (1990–1999), Skopje, 2005; Svetomir [kari}, Makedonija na site kontinenti, Skopje, 2000. T. Petr.

690

Kinoto „Vardar“ vo Skopje (1912)

KINOPRIKA@UVA^KA DEJNOST VO MAKEDONIJA. Do krajot na Vtorata svetska vojna ovaa dejnost se odvivala preku patuva~ki, postojani i namenski kina. Prvite filmski proekcii se odr`ale vo 1897 g. vo Bitola i vo Skopje. Vo po~etokot proekciite se odr`uvale naj~esto po kafeani. Prvoto postojano kino (†Vardar#), smesteno vo baraka, prorabotilo vo Skopje (1912). Najpoznatite doma{ni patuva~ki kina bile na Milan Golubovski (1907– 1909) i na Ilija Xonov (1935– 1936), dodeka najzna~ajnite namenski kina bile na Higienskiot zavod od Skopje i na narodnite univerziteti vo Skopje, Bitola, Veles i vo [tip. Na krajot od Vtorata svetska vojna rabotele 17 postojani kina. Po Osloboduvaweto, kinomre`ata rapidno se pro{irila (vo 1953 g. imalo 77 kina, dodeka vo 1972 bile registrirani vkupno 86). @ivotniot vek na kinosalite po~nuva da zamira vo osumdesettite i vo po~etokot na devedesettite godini od XX v., koga videoto mu go odzema primatot na kinoto. Il. P. KIPRIJANOVA-RADOVANOVI], Radmila (Skopje, 1941) – redoven profesor na Tehnolo{ko-metalur{kiot fakultet vo Skopje, rektor i politi~ar. Diplomirala na Tehnolo{kiot oddel na Tehni~kiot fakultet vo Skopje (1964), a doktorirala na Univerzitetot vo Zagreb (1974). Imala pove}e studiski prestoi

Radmila KiprijanovaRadovanovi}

vo Evropa. Na Tehnolo{ko-metalur{kiot fakultet vo Skopje e od 1965 g, a kako redoven profesor od 1986 g. Penzionirana vo 2004 g. Podra~je: matemati~ki metodi vo hemiskoto in`enerstvo, modelirawe i optimizacija na procesite i dizajnirawe na eksperimentite. Avtor na u~ebnici i pomagala, nau~ni trudovi i istra`uva~ki proekti. Bila rektor na Univerzitetot †Sv. Kiril i Metodij# vo Skopje (vo dva mandata) i dekan na Tehnolo{ko-metalur{kiot fakultet vo Skopje (vo dva mandata). Potpretsedatel na Vladata na RM, minister za tehnolo{ki razvoj vo Vladata na SFRJ, minister za nauka vo Vladata na RM, pratenik vo Sobranieto na RM. LIT.: †Bilten UKIM#, br. 558, od 14. X 1991 g., str. 237; 40 godini Tehnolo{ko-metalur{ki fakultet – Skopje, monografija, TMF Skopje, 2000 g., str. 71. Sv. H. J.

Katerina Kiprovska

KIPROVSKA, Katerina (Skopje, 26. VII 1971) ‡ balerina. Baletskoto obrazovanie go steknuva vo MBUC †Ilija Nikolovski-Luj# vo Skopje (vo klasata na E. Ku{ovska) i vo Akademijata za tanc i muzika vo Plovdiv. Ima trimese~en prestoj vo Nacionalniot teatar vo Toronto (1993). Stanuva ~len na Baletot pri MNT vo Skopje, kako solist (1990), a potoa i negova prvenka (1998). Direktor na Baletot pri MNT (2005–2006). ULOGI: Floret (K. Orf, †Karmina Burana#), Odeta (P. I. ^ajkovski, †Lebedovo ezero#), @izel (A. Adam, †@izel#), Nokturno (F. [open, †[openijada#) i dr. Em. X.

KIRILICA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

K

Slovenskata kirilica – od ikona na Di~o Zograf

Tiberie Kirijas

KIRIJAS, Tiberie (s. Trnovo, Bitolsko, 1908 – Qubwana, 1997) – nau~en rabotnik od oblasta na seizmologijata. Diplomiral na Tehni~kiot fakultet vo Belgrad (1934). Od maj 1963 g. e vonreden profesor na Tehni~kiot fakultet vo Skopje, koga bil izbran i za dekan na ovoj fakultet. Od 1965 g. e direktor na Institutot za seizmologija, zemjotresno in`enerstvo i urbanisti~ko planirawe na Univerzitetot vo Skopje. Bil ~len na Sojuzniot sovet za koordinacija na nau~nite dejnosti, potpretsedatel na Upravniot odbor na Sojuzot na jugoslovenskite laboratorii, pretsedatel na Sovetot za urbanizam na Gradskoto sobranie na Skopje. Bil pretsedatel na Nau~niot sovet pri IZIIS. Ima objaveno golem broj nau~ni trudovi od razni oblasti: seizmi~ko reonirawe i mikroreonirawe; seizmi~ki rizik; ekonomski istra`uvawa i planirawe vo seizmi~ki podra~ja; izrabotka i usovr{uvawe na tehni~ka regulativa, standardi i upatstva za planirawe, proektirawe i gradewe vo seizmi~ki podra~ja; istra`uvawe na efektite na dejstvoto na silni zemjotresi i metodi za sanacija i obnova. K. Tal. KIRIL (HV¶¶¶ v.) – ohridski arhiepiskop (1759–1762). Na prestolot na Ohridskata arhiepiskopija do{ol na 6. III 1759, koga se spomnuva vo potvrdata za plateniot dr`aven danok (mirija). Naskoro bil proteran, platil mirija (1761) i pak stanal arhiepiskop. Posleden pat kako ohridski arhiepiskop se spomnuva vo 1762 g., koga osmanliskite vlasti go zatvorile. LIT.: I. Snegarov, Istori® na Ohridskata arhiepiskopi®-patriar{i®, t. 2, Sofi®, 1995; A. Matkovski, Odnosite pome|u Ohridskata arhiepiskopija i osmanskata dr`ava, †Glasnik na INI#, XVI, 2, Skopje, 1972. Al. Tr.

KIRIL, mitropolit (s. Carev Dvor, Prespansko, 23. VI 1934) – arhijerej na Makedonskata pravslavna crkva. Osnovno obrazovanie zavr{il vo rodnoto selo, a Bogoslovija vo Prizren. Se zamo-

Kiril, mitroplit polo{kokumanovski

na{il vo manastirot †Sv. Pre~ista# kaj Ki~evo (1964), a potoa rabotel kako slu`benik vo Makedonskata arhiepiskopija. Vo 1965 g. se zapi{al na studii na Moskovskata duhovna akademija, a po dvegodi{no studirawe bil povikan da se vrati vo tatkovinata. Vo 1967 g., neposredno pred vozobnovuvaweto na avtokefalnosta, bil hirotonisan za Arhijerej tiveriopolski. Teolo{kite studii gi zavr{uva na Bogoslovskiot fakultet vo Skopje. Pri vozobnovuvaweto na avtokefalnosta bil postaven za nadle`en arhijerej na Amerikansko-kanadsko-avstraliskata eparhija, do odvojuvaweto na Avstraliskata eparhija (1974). Bil mitropolit na Amerikansko-kanadskata eparhija (1981–1986). Po formiraweto na Polo{ko-kumanovskata eparhija (1971) bil nazna~en za nejzin prv administrator, a potoa i za nejzin mitropolit. Ima osobeni zaslugi za formiraweto na prekuokeanskite eparhii i za organiziraweto na crkovniot `ivot vo Avstralija, SAD i Kanada. Ostanuva zapameten kako makedonski crkoven i nacionalen simbol vo iseleni{tvoto. LIT.: Ratomir Grozdanoski, Mihail Arhiepiskop Ohridski i Makedonski, Skopje, 1994; istiot, Stefan Arhiepiskop Ohridski i Makedonski, Skopje, 2000. Rat. Gr.

„KIRIL PEJ^INOVI]“, ISELENI^KO DRU[TVO (Detroit, SAD, 8. VII 1986) – dru{tvo na makedonski doselenici po poteklo od Tearce (Tetovsko) vo Detroit i vo Vindzor. Aktivno za sobirawe i zbli`uvawe na ~lenovite i nivnite prijateli. Sl. N.-K. KIRILICA – slovensko pismo nare~eno vo ~est na sv. Kiril, iako toj ne ja ima sostaveno pomladata kirilica, tuku najstaroto slovensko pismo – glagolicata. Vo najstariot period od slovenskata pismenost (X–XI v.) kirilicata se upotrebuva paralelno so glagolicata. Se pretpolaga deka oficijalno voveduvawe na kirilicata e izvr{eno na Crkovnonarodniot sobor vo Preslav vo 893 g. i deka novata azbuka ja ima sos-

taveno Konstantin Preslavski. Taa e {iroko prifatena na dvorot na carot Simeon (893–927), dodeka vo makedonskata pismenost taa se vdomuva postepeno, bidej}i vo najavtoritetniot makedonski kulturen centar, Ohridskiot, dolgo dominira glagolicata, vovedena i neguvana od sv. Kliment i sv. Naum. Starata kirilica se nalo`uva kako dominantno pismo na makedonskata pismenost duri od XII v. navamu. Kirilicata se bazira na vizantiskoto uncijalno pismo dopolneto so znaci specifi~ni za slovenskiot jazik, prezemeni glavno od glagolicata i na soodveten na~in adaptirani. Osnoven repertoar na bukvite e sledniot: a(1), b, v(2), g(3), d(4), e(5), ', x(6), z(7), i(8), y(10), k(20), l (30), n(40), o(50), w(800), p(80), r(100), s(200), t(300), ou(400), f(500), h(600), c(900), =(90), [, ], 7, 7y, 6, 5, ©, §, ¨, 3(900), «, 4, ¬, K(60), P(700), q(9), U(400). Oddelno bukvi mo`e da imaat pove}e nacrti, na pr., pokraj ou se upotrebuva i 8, pokraj x ima i / i Z itn. Sekoja bukva imala svoe ime: az7, bouk7y, v5d5, glagoli, dobro, est7, 'iv5te, x5lo... Od prvite dve imiwa poteknuva i zborot azbuka so koj go ozna~uvame kirilskoto pismo. Nazivi na bukvite se zabele`eni vo starite abecedari, od koi najpoznati se t.n. Bugarski ili Pari{ki glagolski abecedar od XI–XII v. i t.n. Minhenski glagolsko-kirilski abecedar od XII v. Bukvenite znaci, osven za zapi{uvawe na glasovi, slu`ele i za zapi{uvawe brojki (numeri~kata vrednost se naveduva vo zagradi). Starata kirilica pretstavuva osnova na sovremenite kirilici (ruska, ukrainska, beloruska, srpska, bugarska, makedonska). Makedonskata kirilica e proglasena za oficijalno pismo vo Makedonija na 3 maj 1945 g. Taa sodr`i 31 znak: a, b, v, g, d, |, e, `, z, y, i, j, k, l, q, m, n, w, o, p, r, s, t, }, u, f, h, c, ~, x, {. A, a

B, b

V, v

G, g

D, d

\, |

E, e

@, `

Z, z

Y, y

I, i

J, j

K, k

L, l

Q, q

M, m

N, n

W, w

O, o

P, p

R, r

S, s

T, t

], }

U, u

F, f

H, h

C, c

^, ~

X, x

[, {

Grafemski izgled na makedonskoto kirili~no pismo

691

K

KIRJAZOVSKI

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

LIT.: (izbor) P. A. Lavrov, Paleografi~eskoe obozrenie kirillovskogo pisÏma, ÕnciklopediÔ slavÔnskoj filologii, 4, 1. S-Peterburg, 1914; E. F. Karskij, SlavÔnskaÔ kirillovskaÔ paleografiÔ, Leningrad, 1928; N. N. Durnovo, MÎsli i predpolo`eniÔ o proisho`denii staroslavÔnskogo ÔzÎka i slavÔnskih alfavitov, †Byzantinoslavica#, 1, 1929, 48–85; istiot, EÈe o proisho`denii staroslavÔnskogo ÔzÎka i pisÏma, †Byzantinoslavica#, 3, 1931, 68–78; G. A. IlÏinskij, Gde, kogda, kem i s kako celÏÏÓ glagolica bÎla zamenena kirilicej?, †Byzantinoslavica#, 3, 1931, 79–88; P. Hr. Ilievski, Pojava i razvoj na pismoto. So poseben osvrt kon po~etocite na slovenska pismenost, Skopje 20011, 20062. Zd. R.

kumenti ‡ Egejska Makedonija vo NOB (1944–1945), t. I-VII, Skopje, 1971, 1973, 1976, 1980, 1981, 1983, 1985, 1987 i 1996 (so koavtor, osven t. V i VII, kn. 2 i 3); KPG i makedonskoto nacionalno pra{awe 1918 –1974, Skopje, 1982. LIT.: D-r Simo Mladenovski, D-r Risto Kirjazovski, (Po povod 60 godini od ra|aweto), †Glasnik#, INI, XXXI, 1, Skopje, januari-april 1987, 7–12; Niki Jovanovi}, Bibliografija na objaveni trudovi na dr Risto Kirjazovski, †Glasnik#, INI, XXXI, 1, Skopje, januari-april 1987, 13–20; 50 godini Institut za nacionalna istorija 1949–1998, Skopje, 1998, 184–187. S. Ml.

Blagoja Kirkov Risto Kirjazovski

KIRJAZOVSKI, Risto (s. ^iflik, Kostursko, 6. I 1927 ‡ Skopje, 2002) ‡ istori~ar, nau~en sovetnik vo INI vo Skopje, specijalist za NOB vo Egejskiot del na Makedonija i za Gra|anskata vojna vo Grcija. Bil u~esnik vo ELAS i vo DAG (fevruari 1943 ‡ avgust 1949) i ~len na KPM (od avgust 1943). Po porazot na DAG preminal vo NRM (1949) i rabotel kako slu`benik vo Resen i Skopje, kade {to zavr{il u~itelska {kola i bil u~itel. Podocna se vrabotil vo AM (1959), diplomiral na Filozofskiot fakultet ‡ Grupa istorija (1960) i (po steknuvaweto na zvaweto arhivski sovetnik) preminal na rabota vo INI (juni 1974), kade {to bil izbran vo zvaweto stru~en sovetnik (1978). Doktoriral na Filozofskiot fakultet vo Skopje na temata †Narodnoosloboditelniiot front i drugite makedonski organizacii vo Egejska Makedonija 1945–1949# (1981). Naskoro potoa se penzioniral (april 1987). BIBL.: a) monografii: Narodnoosloboditelniot front i drugite organizacii na Makedoncite od Egejska Makedonija (1945–1949), Skopje, 1985; Makedonskite nacionalni institucii vo Egejskiot del na Makedonija (1941–1961), Skopje, 1887; Makedonskata politi~ka emigracija od Egejskiot del na Makedonija vo Isto~na Evropa, Skopje, 1889; Demokratskite i antifa{isti~kite organizacii vo Egejskiot del na Makedonija (1941–1945), Skopje, 1991; Makedoncite i odnosite na KPJ i KPG (1945–1949), Skopje, 1995; Pravnata diskriminacija na golemogr~kata politika vo Egejskiot del na Makedonija po Vtorata svetska vojna, Skopje, 1996 b) zbornici na do-

692

KIRKOV, Blagoj Angelov (Veles, 23. III 1923 – G. Orizari, Vele{ko, 9. I 1943) – u~esnik vo NOB. Gimnazijalec, organizator na mladinskoto dvi`ewe vo Vele{kata gimnazija, borec na Vele{kiot NOPO †Dimitar Vlahov# (od 1942), ~len na SKOJ (od 1938), na gimnazijalnoto rakovodstvo na SKOJ (od 1941) i na MK na SKOJ za Veles (od 1942). Eden od organizatorite na {trajkot vo Gimnazijata (mart 1942). Vo septemvri 1942 g. stapil vo NOPO †Dimitar Vlahov#. Ubien vo sudir so bugarskata policija.

i †Vardarski glas# (Veles), od 1946 g. vo v. †Nova Makedonija# do penzioniraweto (1983), so pove}egodi{en prekin koga bil direktor i glaven urednik na †Stopanski vesnik#. Vo †Nova Makedonija# bil urednik na Stopanskata rubrika, direktor na NIP za ekonomski pra{awa i dopisnik od Sofija. Objavil 14 prozni, patopisni i publicisti~ki dela grupirani vo pettotomni B. P. \. †Sobrani dela#. KIRKOV, Pan~e (Veles, 1927 ‡ 30. IV 2007) – redoven profesor na Tehnolo{ko-metalur{kiot fakultet vo Skopje i nau~nik. Diplomiral na Tehnolo{kiot fakultet na Univerzitetot vo Zagreb (1952). Doktoriral vo Zagreb (1956). Imal pove}e studiski prestoi vo mnogu zemji vo Evropa i vo SAD. Eden e od osnova~ite na Tehnolo{ko-metalur{kiot fakultet vo Skopje, kade {to rabotel od 1961 g. do penzioniraweto vo 1987 g. Osnova~ e na Zavodot za fizi~ka hemija i elektrohemija. Bil dekan na Tehnolo{ko-metalur{kiot fakultet. Podra~je: fizi~ka hemija i elektrohemija. Inicijator za izdavawe na Biltenot na Tehnolo{ko-metalur{kiot fakultet vo Skopje. Osnova~ na Centarot za primena na radioizotopi vo stopanstvoto na Makedonija. Dolgogodi{en ekspert na OON vo Egipet, Indija, Francija i vo SAD. LIT.: †Bilten UKIM# br. 105, od 18. IX 1967 g., str. 34; 40 godini Tehnolo{ko-metalur{ki fakultet – Skopje, monografija, TMF Skopje, 2000 g., str. 110. Sv. H. J.

LIT.: Veles i Vele{ko vo NOV 1941–1945, Spomen kniga, T. Veles, 1985. \. Malk.

Skopskiot biskup Kiro Stojanov Nikola Kirkov

KIRKOV, Nikola (Veles, 21. VI 1920 ‡ Skopje, 19. XI 1993) ‡ novinar i publicist. U~esnik vo NOB od 1941 g. Vo juni 1943 g. kako partiski instruktor vo Odredot †Dobri Daskalov#, uapsen vo Veles pod nedovolno razjasneti okolnosti, osuden na do`ivotna robija, no izbegal od KPD †Idrizovo# na 28 avgust 1944 g. Po Osloboduvaweto gi ureduva vesnicite †Bregalni~ki glas# ([tip)

KIRO (ILIEV) STOJANOV (s. Radovo, Strumi~ko, 9. IV 1959) – Skopski buskup i Apostolski egzarh za Makedonija. Po osnovnoto obrazovane vo Radovo i Turnovo (1966–1974) i srednoto vo Rim i Subotica (1974–1978), diplomiral na Filozofsko-teolo{ko-pravnite studii vo Rim (1984) i bil rakopolo`en za sve{tenik (1986). Specijaliziral kanonsko pravo (1989) i ja odbranil doktorskata disertacija †Istorisko-pravniot

KITANOV

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

razvoj na Katoli~kata crkva od vizantisko-slovenskiot obred vo Makedonija#. Slu`el kako kancelar na Biskupskiot ordinarijat vo Kri`evskata biskupija vo Zagreb; profesor po kanonsko pravo vo Visokata teolo{ka {kola vo \akovo i ~len na Institutot za isto~ni nauki pri Teolo{kiot fakultet vo Zagreb. Po pastoralnite aktivnosti vo Zagreb (1989–1994) i vo Radovo (1994–1999), hirotonisan e za Episkop centurionski (1999) i postaven za Skopski biskup i Apostolski egzarh za Makedonija (20. VII 2005). U~estvuval na pove}e nau~ni sobiri vo zemjata i vo stranstvo i avtor e na zna~ajni prilozi za unijatstvoto vo Makedonija. Bl. R.

runovite i vo bukovite. Se koristi kako podloga za kalemewe na Al. And. pitomi sorti jabolka. KISELEC (@OLTIKA) (Berberis vulgaris L., fam. Berberidaceae) – listopadna grmu{ka so evropski areal. Letorastite se so ostri trnovi, listovite se izdol`eno elipsovidni, sitno nazabeni, cvetovite se `olti, vo grozdesti socvetija, plodovite se sitni, izdolKiselec `eni, crveni bobinki so kisel vkus. Vo RM ima op{ta rasprostranetost. Dekorativna grmu{ka. Al. And.

Nina Kirsanova

KIRSANOVA, Nina (Moskva, 21. VII 1899 ‡ Belgrad, 1989) ‡ balerina, pedagog i koreograf. Zavr{uva koreografska i visoka teatarska {kola vo Moskva, kako i arheologija na Filozofskiot fakultet vo Belgrad. Istaknat baletski umetnik, u~esni~ka vo baletskata grupa na Ana Pavlova. Balerina i {ef na Baletot pri Narodnoto pozori{te vo Belgrad (1934–1939). Od 1954 g. postojan koreograf vo Baletot pri MNT vo Skopje i pedagog vo Baletskoto u~ili{te. Ja vodi klasata na prvata generacija baletski umetnici vo Makedonija. KOREOGRAFII: †Kopelija# (L. Delib), †Zaspanata ubavica# (P. I. ^ajkovski), †@izel# (A. Adam), †Silfidi#, spored M. Fokin (F. [open), †Fantasti~en du}an# (X. Rosini) i dr. Em. X.

KISELA^KA (DIVO JABOLKO) (M. pumila Mill., fam. Rosaceae) – grmu{ka ili malo drvo od Jugoisto~na Evropa i od Zapadna Azija. Letorastite i elipsovidnite listovi se vlaknesti, cvetovite se belorozovi, a plodovite sitni, kiseli jabol~iwa. Zastapena e vo razni {umski zaednici, no naj~esto vo goKisela~ka

\or|i Kiselinov

KISELINOV, \or|i Jakimov (Ohrid, 3/16. V 1888 – Skopje, 29. IX 1961) – makedonski slavist – filolog, folklorist, gramati~ar, leksikograf, dijalektolog, etnograf, preveduva~ i publicist. Osnovnoto obrazovanie go dobiva vo rodniot grad, a po zavr{uvaweto na Bitolskata ma{ka klasi~na gimnazija (1907) i kursot po gr~ki jazik, dve godini u~itelstvuva vo Hrupi{ta i vo Kostur. Go zavr{uva Istoriskofilolo{kiot fakultet (Slovenski otsek) vo Odesa (1909–1915). U~esnik e vo Balkanskite vojni (1912–1913), a potoa e profesor po staroslovenski jazik. Po I svetska vojna se vra}a vo Makedonija (1918) i postojano e premestuvan kako gimnaziski profesor vo Ohrid, Podgorica, Resen, Senta, Aleksinac, Bielo Polje, Plevle, ]uprija, Skopje, Sombor, Velika Kikinda, pak vo Bielo Polje i Podgorica (1920–1941), a vo vreme na bugarskata okupacija raboti vo gimnaziite vo Skopje (1941–1944). Neposredno po Osloboduvaweto podgotvuva za pe~at †Kratka makedonska gramatika# (25. H 1944) i u~estvuva na prvata Konferencija za makedonskata azbuka i makedonskiot literaturen jazik

K

(27. XI – 4. XII 1944). Raboti kako honoraren preveduva~ vo knigoizdatelstvata †Kultura# i †Prosvetno delo# (1945–1947), potoa e profesor vo Ekonomskoto (1947– 1948) i vo Srednomedicinskoto u~ili{te (1948–1950). Do penzioniraweto slu`buva kako bibliotekar vo Rektoratot i potoa vo Narodnata i univerzitetska biblioteka (1950–1961). U{te kako student vo Odesa go izdava sp. †TeatrÍ i Tancì# (1911), a potoa stanuva koizdava~ na †KÍ Sv‹tu# i na sp. †SlavÔnskij ÁgÍ# (1912). Kako student e vo bliski odnosi so K. P. Misirkov. Podocna objavuva brojni publikacii od oblasta na folklorot, lingvistikata i etnografijata, a go ureduva i sp. †Lu~# (Skopje, 1937– 1938) i sorabotuva vo mnogu spisanija, zbornici i vesnici. Avtor e i na sredno{kolski gramatiki i preveduva~ na pove}e publikacii. BIBL.: Narodne umotvorine iz Ju`ne Srbije, Beograd, 1925; Ohridsko-prespanska lira, Bitoq, 1926; Narodne qubavne pesme iz Bitoqa, Aleksinac, 1929; Stari srpski rukopisi u Bijelom Poqu, Paraÿin, 1930; Kratka istorija francuske kwi`evnosti, Nik{iÿ, 1932; Re~nik tu—ih re~i u srpskohrvatskom jeziku, Nik{iÿ, 1933, Dva romana; Trajan i Kara—or—e, Beograd, 1935; Dva portreta du{evnog Tur~ina, Nik{iÿ, 1937; Kuzman Kapidan, Skopqe, 1938; Interpretacija u pisawu i ~itawu, Skopqe, 1938; 50 ruskih razgovora, Beograd, 1940; Podvizit‹ na makedono-odrinci prezÍ 1912–1913 godina (Li~ni spomeni i vpe~atleniÔ na dobrovolecÍ otÍ IV Bitolska dru`ina), Skopie, 1943; Makedonski narodni prikaski, Skopie, 1944; Serdarot, Skopie, 1944. IZV.: OOGA, Odessa, f. 45, op. 5, arh.ed. 6053; AVPRI, Moskva, f. 146 (Slav. stol), op. 495, d. 11881, 11889 i 13160. LIT.: D-r Stojan Risteski, Edna neobjavena makedonska gramatika od 1944 godina od \or|i Kiselinov, Ohrid, 1991. Bl. R.

Stojan Kiselinovski

KISELINOVSKI, Stojan (s. B’mboki, Kostursko, Egejskiot del na Makedonija, 10. I 1943) ‡ istori~ar, nau~en sovetnik vo INI, istra`uva~ na makedonskoto minato od Egejskiot del na Makedonija vo periodot me|u dvete svetski vojni. Vo tekot na Gra|anskata vojna vo Grcija, zaedno so drugi deca, bil odveden vo Romanija 693

K

KISELIN^EV

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

(1948), kade {to zavr{il osnovno obrazovanie vo s. Tulge{, klasi~na gimnazija vo Oradea (1961) i diplomiral na Fakultetot za istorija i filozofija (op{ta istorija) na Univerzitetot Klu`-Napoka vo Klu` (1966). Bil profesor po istorija vo Oradea (1966 ‡ proletta 1972). Podocna so semejstvoto se vratil vo RM i stanal sorabotnik vo INI (1972). Magistriral (1976) i doktoriral (1984) na Filozofskiot fakultet na Univerzitetot †Sv. Kiril i Metodij# vo Skopje. Avtor e na monografski publikacii i koavtor na u~ebnici za osnovnoto i srednoto obrazovanie. BIBL.: Gr~kata kolonizacija vo Egejska Makedonija (1913–1940), Skopje, 1981; KPG i makedonskoto nacionalno pra{awe (1918–1940), Skopje, 1985; Statusot na makedonskiot jazik vo Makedonija (1913– 1987), Skopje, 1987; Egejskiot del na Makedonija (1913–1989), Skopje, 1990; Istorija na Romanija, Skopje, 1997; Etni~kite promeni vo Makedonija (1913–1995), Skopje, 2000; Malcinstvata na Balkanot (XX vek), Skopje, 2004 (so koavtor). LIT.: 50 godini Institut za nacionalna istorija 1949–1998, Skopje, 1998, 153. S. Ml.

KISELIN^EV, Lazar (s. Kosinec, Kostursko 20. I 1874 – Sofija, 18. XII 1946) – revolucioner, u~esnik vo Ilindenskoto vostanie, kosturski vojvoda. Se {koluval vo Atina. Za TMORO prenesuval oru`je od Grcija vo Kostursko. U~estvuval vo Ilindenskoto vostanie kako vojvoda i ~len na Kosturskoto gorsko na~alstvo. LIT.: H. Sil®nov, Osvoboditelnite borbi na Makedoni®, Sofi®, 1983, I, 463, I, 581. Al. Tr.

Aleksandar (Sando) Kitanov

KITANOV, Aleksandar (Sando) (s. Le{ko, Gornoxumajsko, 1868 – s. Rusinovo, Male{evsko, 23. XII 1906) – u~itel, revolucioner i vojvoda. Zavr{il pedago{ko u~ite vo Skopje (1898). U~itelstvuval vo rodnoto selo. Bil aktiven ~len na MRO, u~esnik vo Aferata Mis Ston, ~etnik vo ~etite na G. Del~ev i Krsto Asenov. Po Ilindenskoto vostanie bil vojvoda vo Kuku{ko i vo Male{evsko. Zaginal zaedno so Dame Gruev vo borba protiv osmanliskata 694

vojska na vrvot Petlec kaj s. Rusinovo. LIT.: †Makedono-odrinski pregledÍ“, br. 31, 1907. V. \.

Trajko Kitan~ev

Boris Pavlov Kitanov

KITANOV, Boris Pavlov (Sofija, 28. III 1912 – ?, 1998) – poznat florist, fitogeograf, fitocenolog, peleobotani~ar, koj otkril 105 taksoni, novi za naukata. Po pokana od Vladata na Makedonija do{ol vo Skopje i u~estvuval vo organizacijata na nastavata po biologija na Skopskiot univerzitet. Toj bil prviot profesor po botanika i prv {ef na Biolo{kiot institut. Organizira herbarium na Botani~kiot institut, so herbarski materijali od Balkanskiot Poluostrov. Ja formiral Katedrata po biologija i so svoite sorabotnici ja organiziral nastavata i laboratoriite za prakti~ni ve`bi po botanika. Vo u~ebnata 1948/49 g. se vratil vo Sofija. Q. Gr. KITANOV, Van~o (Peh~evo, 1923 ‡ mesnosta Vr{i Dol, Vini~ko, 21. V 1943) ‡ prvoborec od NOB. Kako u~enik vo Strumi~kata gimnazija stanal ~len na SKOJ (1941), a naskoro potoa i ~len na KPJ. Bil borec na Prviot pla~kovi~ki NOPO, a pri negovoto razbivawe od bugarskata vojska i policija uspeal da ja probie blokadata (18. XII 1942) i se ilegaliziral. Vo otsustvo bil osuden na 15 godini zatvor. Podocna stanal borec na [tipskiot NOPO †Goce Del~ev# i zaginal vo borba so bugarskata vojska i policija. LIT.: \or|i Trajkovski, Pregled na spomenicite i spomen-obele`jata vo SR Makedonija (od periodot na prerodbata do socijalisti~kata izgradba), Skopje, 1986; [tip i [tipsko vo Narodnoosloboditelnata vojna 1941–1945, Prilozi od nau~niot sobir odr`an na 17, 18 i 19 maj 1990 vo [tip, kn. 1–4, Skopje, 2000. S. Ml.

KITAN^EV, Trajko (s. Podmo~ani, Prespa, 1858 ‡ Sofija, 1895) ‡ poet, eseist, publicist, preveduva~, op{testvenik, prv pretsedatel na Makedonskiot vrhoven komitet vo Sofija. Bil naroden pratenik vo Bugarskoto na-

rodno sobranie. Na rana vozrast zaminuva vo Carigrad, kade {to mu pomaga na tatko si, koj{to se zanimaval so gradinarstvo. Vo turskata prestolnina go posetuva bugarskoto u~ili{te †Kiril i Metodij#. U~itel mu e golemiot bugarski prerodbenski deec i poet Petko R. Slavejkov. Podocna gri`i za negovoto {koluvawe projavuva mitropolitot Natanail Ku~evi{ki, koj mu ovozmo`uva {koluvaweto da si go prodol`i vo Rusija (1875), so stipendija od Ruskata vlada. Najprvin u~i vo Odesa a potoa vo Kiev, kade {to ja zavr{uva Duhovnata akademija (1879). Vo tekot na 1879/80 studira pravni nauki na Moskovskiot univerzitet. Poradi naru{enoto zdravje se vra}a vo Bugarija, kade {to u~itelstvuva vo nekolku gradovi (Plovdiv, Gabrovo, Trnovo, Sofija). Vo tekot na u~ebnata 1882/83 prestojuva vo Solun kako profesor vo Solunskata egzarhiska gimnazija. Kako projaven rusofil, vleguva vo konflikt so bugarskiot knez Ferdinand, za {to e progonuvan i osuduvan. Od 1884 do 1894 g. e pratenik vo Bugarskoto narodno sobranie. Bil redoven ~len na BDK (BAN) od 1884 g. Pi{uval na bugarski i na makedonski jazik. Avtor e na dve poemi za Marko Krale i na ~etiriesetina pesni, preostanati od pogolemiot broj stihotvorbi {to vo mig na depresija gi frlil vo Egejskoto More. Poznat bil kako izvonreden orator. Go prevel na bugarski jazik romanot †Don Kihot# od Servantes. G. T. KITEVSKI, Marko (s. Slatinski ^iflik, Ohridsko, 13. IV 1950) ‡ istra`uva~ na makedonskiot folklor, nau~en sovetnik vo Institutot za makedonska literatura. Ja zavr{il gimnazijata vo Struga (1969), a potoa diplomiral na Filolo{kiot fakultet vo Skopje (Jugoslovenski kni`evnosti). Na istiot fakultet magistriral na temata „Folklornite elementi vo delata na Stale Popov# (1980) i doktoriral na temata „Kletvite vo makedonskoto narodno tvore{tvo#

KI^EVO

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

K

KUD †Kitka#, Skopje Marko Kitevski

(1990). Prvin rabotel vo Radio Skopje, a od oktomvri 1983 g. vo Institutot za makedonska literatura, kade {to bil izbran vo zvawata vi{ nau~en sorabotnik (1990) i nau~en sovetnik (1996). Bil zamenik-rakovoditel i rakovoditel na Institutot za makedonska literatura, izvr{en urednik na spisanieto „Spektar#, rakovoditel i sorabotnik na pove}e nau~noistra`uva~ki proekti vo Institutot i u~estvuval na golem broj doma{ni i me|unarodni nau~ni sobiri. Avtor e na pove}e monografii, zbornici i izbori od narodnoto tvore{tvo. BIBL.: Si bil eden car, Skopje, 1979; Vodi~arski obi~ai, veruvawa i pesni od Debarca, Skopje, 1982; Zlatna ~a{a, Skopje 1983; Makedonski narodni prikazni od Demir Hisar, Bitola, 1987; Folklorni biseri, Skopje, 1988; Stale Popov, `ivot i delo, Skopje, 1988; Prilozi za makedonskiot folklor, Skopje, 1989; Na kletva lek nema, Skopje, 1991; Mitolo{ki prikazni, Skopje, 1994; Makedonski hristijanski praznici, Skopje, 1996; Istra`uvawa na makedonskiot folklor, Skopje, 1996; Makedonski narodni praznici i obi~ai, Skopje, 1997; Elenica pletenica, Skopje, 1997; Makedonski narodni kletvi, Skopje, 1997; Makedonska narodna lirika, I i II, Skopje, 1997 i 2000; Narodniot umetnik Vaska Ilieva, Skopje, 2000; Makedonski praznici, Skopje, 2001; Folklorot ogledalo na narodniot `ivot, Skopje, 2002; Studii za makedonskiot folklor, Skopje, 2002; Junak padna bajrakot ne padna. (Antologija na makedonski revolucionerni narodni pesni), Skopje, 2003; Makedonski borbeni narodni pesni, Skopje, 2004; Makedonski narodni umotvorbi, Skopje, 2006. Priredeni izdanija: Stale Popov, Odbrani dela (I‡V), Skopje, 1987; Kuzman [apkarev, Odbrani stranici, Skopje, 1989; Stale Popov, Raskazi, Skopje, 1989; Anton P. Stoilov, Makedonski narodni pesni, Skopje, 1990; Kuzman Kapidan vo spomenot na narodot, Skopje, 1990; Nikolina Spase, Makedonski narodni pesni (dvojazi~no izdanie na makedonski i na albanski jazik), Skopje, 1995 (so koavtor); Miladinovci, BÏlgarski narodni pesni, Skopje, 2000 (fototipno izdanie); Iskra Nikolovska, Studii za makedonskiot folklor, Skopje, 2000; Anton P. Stoilov, Makedonski narodni umotvorbi, Skopje, 2000; Spiro Ivanov, Prikazni od selo Crsko, Skopje, 2001; Makedonska narodna lirika, Skopje, 2002; Crnooka devojko. (Makedonski narodni umotvorbi), Skopje, 2006. S. Ml.

†KITKA#, KUD (Skopje, maj 1968) ‡ kulturno-umetni~ko dru{tvo.

Go neguva folklorot i tradiciite na s. Dra~evo i skopskata Blatija. Ima{e i dramska i recitatorska sekcija. Be{e edno od poaktivnite dru{tva, so mnogu nastapi na doma{ni i na me|unarodni sceni i sozdade talentirani instrumentalisti i igM. Kit. raorci.

Kitlo

KITLO ‡ op{t naziv za site dopolnitelni dekorativni elementi i ukrasi (vez, tekstilen nakit, monistri i posebno ukrasni elementi za glavata) kako sostaven del na `enskata narodna nosija. J. R.-P. KI^EVO – grad vo zapadniot del na RM: 27.067 `. (2002 g.). Se nao|a vo ju`niot del na Ki~evskata Kotlina, okolu Kaleto, na sostavot na Zaja{ka i Tujnska Reka, na nadmorska visina od okolu 620 m. Preku nego pominuva magistralniot pat M–4 koj na sever go povrzuva so Gostivar, a na jug so Ohrid. So regionalen pat na zapad preku Jama e povrzan so Debar, a

na istok po dolinata na Treska so Makedonski Brod. Od Skopje preku Tetovo i Gostivar do Ki~evo vodi i `elezni~ka linija. Gradot zafa}a povr{ina od 906 ha. Ima promenetokontinentalna klima so prose~na godi{na temperatura na vozduhot od 10,7°S i prose~ni godi{ni vrne`i od 762 mm. K. e stara naselba. Prvpat pod imeto Kicavis se spomenuva vo 1018 g. kako naselba vo Ohridskata arhiepiskopija. Se razvil okolu tvrdina na koja ima ostatoci od pretslovenskiot period. Gradot dosta naprednal vo XVIII v. koga K. stanalo sedi{te na kaza. Na po~etokot na XX v. brojot na naselenieto porasnal na 4.844 `. Me|utoa, po Balkanskite vojni, so iseluvawe na Turcite vo K. ostanale da `iveat samo okolu 1.000 `. Gradot brzo se razviva vo vtorata polovina na minatiot vek, koga od 9.567 `. vo 1953 g. brojot na naselenieto se zgolemuva na 27.067 `. vo 2002 g. Od niv 15.031 `. se Makedonci, 7.641 Albanci, 2.406 Turci, 1.329 Romi i mal broj na Vlasi i Srbi. K. e sedi{te na op{tina koja zafa}a povr{ina od 4.914 ha, ima 7 naseleni mesta so 30.138 `. Glavna stopanska granka vo gradot e industrijata. Prisutni se metalnata, elektrotehni~kata, drvnata, kerami~kata i tekstilnata industrija. Vo gradot ima gimnazija, dom na kulturata, muzej i zdravstven dom. Vo s. Vrane{tica ima fabrika za tuli i }eramidi, vo s. Oslomej rudnik za jaglen i termocentrala, vo s. Tajmi{te

Ki~evo

695

K

KI^EVSKA

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

rudnik za `elezna ruda, a vo s. Cer rudnik za mermer. LIT.: Toma Smiqani¢, Ki~evija. Naseqa i poreklo stanovni{tva, XXVIII, Beograd, 1935; Popis na naselenieto, doma}instvata i stanovite vo Republika Makedonija 2002, kn. X, DSZ, Skopje, 2004. Al. St.

KI^EVSKA EPARHIJA na Ohridskata arhiepiskopija – formirana vo XV ili po~etokot na XVI v. so sedi{te vo Ki~evo. Vo 1598 g. bila prisoedineta kon Debarskata eparhija. Se znae samo za dvajca nejzini episkopi: Atanasij, koj se spomnuva vo 1529 i 1532 g., i Gerasim, zabele`an vo natpisot na ki~evskiot manastir †Pre~ista#. Vo po~etokot na XVIII v. bila prisoedineta kon Prespanskata eparhija. LIT.: Ivan Snegarov, IstoriÔ na Ohridskata arhiepiskopiÔ, I–II, vtoro fototipno izdanie, SofiÔ, 1995; Jovan Bel~ovski, Ohridska arhiepiskopija od osnovaweto do pa|aweto na Makedonija pod turska vlast, Skopje, 1997. Rat. Gr.

KI^EVSKA KOTLINA – pretstavuva neotektonska tvorba ~ija{to ramka ja pravat planinskite masivi na Bistra i Stogovo od zapad, Bu{eva Planina, Baba Sa~, Babew i Plakenska Planina na istok. Dnoto na kotlinata – poleto e na nadmorska viso~ina od 680 m do 570 m. Najniskata to~ka se nao|a vo isto~niot del kaj s. Ati{te (570 m). Vo ju`niot del kotlinata e prekr{ena so napre~ni rasedi i ima forma na prevrtena bukva T. Ki~evskata Kotlina preku Brodska Klisura na istok se povrzuva so Pore~je, na jugozapad preku prevalot Preseka so kotlinata Debarca, a na sever preku prevalite Stra`a i Bukovi} so Polo{kata Kotlina. Vkupnata povr{ina e 1.059 km², a dnoto ima 88 km². Vo severniot del se izdiga niskata planina Vardino (950 m), koja ovoj del go deli na dve morfolo{ki celini: Zajas na zapad i Oslomej na istok. Geolo{kiot sostav e dosta slo`en i e pretstaven so paleozojski {krilci i trijaski varovnici po ramkata, a pliocenite i kvarternite sedimenti po dnoto na kotlinata. Vo pliocenite sedimenti se otkrieni golemi rezervi na jaglen, vrz osnova na koi e izgradena termocentralata Oslomej. Razviena e gradskata naselba Ki~evo. LIT.: T. Andonovski, Abrazioni i fluvijalni elementi vo Ki~evska kotlina, †Godi{en zbornik na PMF#, kn. 27, Skopje, 1984. T. And.

KI^EVSKI MANASTIR – v. †Sveta Bogorodica Pre~ista# KI^EVSKI NARODNOOSLOBODITELEN BATALJON (Ki~evo, 23. IX 1943 ‡ s. Slivovo, Oh696

Borci od Ki~evsko-mavrovskiot partizanski odred (Ivan~i{ta, juni 1943)

ridsko, 11. XI 1943) ‡ prv bataljon na Prvata operativna zona na NOV i POM. Bil formiran od okolu 100 borci na Mavrovskogostivarskiot i Ki~evskiot NOPO i od novopristignatite borci glavno od Ki~evsko, Mavrovsko i Gostivarsko. Vodel borbi so germanskite i balisti~kite sili na pl. Bukovik (1. X), kaj selata Izvor (5–9. X) i Klenovec (6. X) kaj Ki~evo, pri povtornoto osloboduvawe (1. XI), kaj s. Ra{tani (2. XI) i na pl. Bukovik (4–6. XI). Pri formiraweto na Prvata makedonsko-kosovska NOUB vlegol vo nejziniot sostav. IZV.: Se}avawa na Boris AleksovskiKar~e za negovata revolucionerna dejnost vo Ki~evo i Ki~evsko 1941–1945, AINI-Skopje; Ki~evo i Ki~evsko vo NOV 1941–1945. Dokumenti, Ki~evo, 1985. LIT.: Hronologija na nastani od Narodnoosloboditelnata vojna 1941–1945 godina vo Ki~evo i Ki~evsko, vtoro dopolneto izdanie, Ki~evo, 1984. S. Ml.

Spomen-plo~a posvetena na Ki~evsko-makedonskiot partizanski odred vo Lopu{nik

KI^EVSKI NARODNOOSLOBODITELEN PARTIZANSKI ODRED †KOZJAK# (pl. Jama na Lopu{nik, Ki~evsko, 25. IV ‡ Lopu{nik, 21. V 1943) ‡ partizanska edinica na NOV i POM. Bil formiran vo prvite denovi po formiraweto na Partizanskata baza na CK na KPM i G[ na NOV i POM na Lopu{nik, zaradi nejzinoto obezbeduvawe, glavno od borci od Ki~evsko. Izvr{uval stra`arska i patrolna slu`ba, odr`uval kurirski vrski, sproveduval i pridru`uval

partiski i voeni rakovoditeli, snabduval hrana i sl. Kako sorabotnici na okupatorot, Odredot gi osudil na smrt selskite kmetovi od Ivan~i{te i Malkoec, a na patot Kladnik‡Karbunica razoru`al 8 italijanski grani~ari i karabineri. Po nepoln mesec, vlegol vo sostavot na Ki~evskomavrovskiot NOPO. IZV.: Se}avawa na Boris AleksovskiKar~e za negovata revolucionerna dejnost vo Ki~evo i Ki~evsko 1941–1945, AINI-Skopje; Ki~evo i Ki~evsko vo NOV 1941–1945, Dokumenti, Ki~evo, 1985. LIT.: Hronologija na nastani od Narodnoosloboditelnata vojna 1941–1945 godina vo Ki~evo i Ki~evsko, vtoro dopolneto izdanie, Ki~evo, 1984. S. Ml.

KI^EVSKI NARODNOOSLOBODITELEN TERENSKI BATALJON (Ki~evsko, sredinata na septemvri 1943) ‡ voena edinica na NOV i POM. Bil formiran od okolu 500 borci, so zada~a, vo otsustvo na operativnite edinici, da ja brani slobodnata teritorija od napadite na neprijatelskite sili. So ukinuvaweto na {tabovite na Prvata i Vtorata operativna zona na NOV i POM (vo prvata polovina na oktomvri 1943), Bataljonot bil rasformiran, a del od borcite vlegle vo sostav na novoformiranata Grupa bataljoni na NOV i POM. IZV.: Se}avawa na Boris AleksovskiKar~e za negovata revolucionerna dejnost vo Ki~evo i Ki~evsko 1941–1945, AINI-Skopje; Ki~evo i Ki~evsko vo NOV 1941–1945, Dokumenti, Ki~evo, 1985. LIT.: Hronologija na nastani od Narodnoosloboditelnata vojna 1941–1945 godina vo Ki~evo i Ki~evsko, vtoro dopolneto izdanie, Ki~evo, 1984. S. Ml.

KI^EVSKI OKTOIH ‡ pergamenten makedonski rakopis od sredinata na XIII v. Pronajden e vo 1926 od Toma Smiljani}‡Bradina vo crkvata †Sv. Atanasij# vo s. Premka (Ki~evsko) i zaedno so drugi slovenski rakopisi gi predal vo Muzejot vo Skopje, a koga direktorot R. Grui} vo 1937 g. e izbran za

KLEOPATRA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

kopija (krajot na XVII – po~. na XVIII v.) – na eden psaltir e zapi{ano imeto na Debarsko-ki~evskiot mitropolit Joakim (1705). LIT.: R. Gruji¢, Ki~evsko-debarska eparhija, vo: Azbu~nik Srpske pravoslavne crkve, Beograd, 1993. Rat. Gr.

KI^EVSKO-DEBARSKA MAKEDONSKA NARODNOOSLOBODITELNA BRIGADA (Ki~evsko, po~etokot na oktomvri 1944 ‡ Gorno Jabol~i{te, 6. X 1944) ‡ voena edinica na NOV i POM. Bila formirana od okolu 650 borci kako dopolnitelna brigada vo sostavot na ^etirieset i osmata (makedonska) divizija na NOVJ, no samo 30 borci bile vooru`eni. Istovremeno bila izdadena naredba da zamine kon s. Gorno Jabol~i{te za vooru`uvawe (6. X 1944) i da vleze vo sostav na Prvata makedonska NOUB. List od Ki~evskiot oktoih

profesor na Bogoslovskiot fakultet vo Belgrad, pri zaminuvaweto gi odnel so sebe i ovie rakopisi. Rakopisot ima vkupno 89 listovi: 66 se ~uvaat vo Muzejot na SPC vo Belgrad vo zbirkata na R. Grui} (z I 110 i G. 227) i 23 vo Belgradskata narodna biblioteka (Rs 104). Vo ovoj makedonski oktoih se za~uvani prepisi od dve himnografski tvorbi na sv. Kliment Ohridski: Kanon za apostolite Petar i Pavle na {esti glas i Kanon za sv. Troica na osmi glas. Edno Klimentovo himnografsko delo (Pokaen kanon za {esti glas) e za~uvano i vo Prem~anskiot trebnik.

LIT.: Q. [tavqanin-\or|evi}, Beogradski makedonski oktoih (iz sredine XIII v.), Simpozium 1100-godi{nina od smrtta na Kiril Solunski, 2, Skopje, 1970, 419– 429; \orgi Pop-Atanasov, Ki~evskiot oktoih. Makedonski kni`even spomenik od XIII vek, Skopje, 2000; istiot, Prem~anskite pergamentni rakopisi i kni`evnoto delo na sv. Kliment Ohridski, zb.: Klasika, Balkanistika, paleoslavistika. Materijali od nau~niot sobir po povod odbele`uvaweto na 85-godi{ninata od ra|aweto i 60 godini nau~na rabota na akademik Petar Hr. Ilievski, MANU, Skopje, 2007, 169–181. \. P. At.

KI^EVSKI, Dim~e (Kre{evo, BiH, 1. XII 1950) ‡ karatist. Zavr{il gimnazija vo Skopje (1969). Bil ~len na Karate klubot †Vardar# vo Skopje. Prvak na Makedonija 21 pat. Dvokraten prvak na Jugoslavija (1973 i 1982). Nastapil za Reprezentacijata na Jugoslavija 52 pati. Na Balkanskoto prvenstvo vo Skopje (1980) osvoil zlaten, a na Evropskoto vo Bregenc, (Avstrija, 1980) bronzen medal. Toj e karate sudija, selektor i sportski rabotnik. D. S. KI^EVSKO-DEBARSKA EPARHIJA na Ohridskata arhiepis-

IZV.: AVII, Beograd, k. 1364, reg. br. 1–10/2; Ki~evo i Ki~evsko vo NOV 1941– 1945, Dokumenti, Ki~evo, 1985. LIT.: Hronologija na nastani od Narodnoosloboditelnata vojna 1941–1945 godina vo Ki~evo i Ki~evsko, vtoro dopolneto izdanie, Ki~evo, 1984; D-r Marjan Dimitrievski, Makedonskata vojska 1944 –1945, Skopje, 1999, 139. S. Ml.

KI^EVSKO-MAVROVSKI NARODNOOSLOBODITELEN PARTIZANSKI ODRED (pl. Jama na Lopu{nik, Ki~evsko, 21. V ‡ sredinata na juli 1943) ‡ partizanska edinica na NOV i POM. Bil formiran od 46 borci na Mavrovsko-gostivarskiot NOPO (Mavrovski NOPO †Korab#), Ki~evskiot NOPO (grupa †Kozjak#) i borci od Kru{evskiot NOPO †Pitu Guli# i od Debarca. Odredot vodel borbi kaj s. Slivovo (23. V), Nevestinski Grob (30. V), Preseka (14. VI), Karbunica (Ki~evsko, 20. VI) i dr. Prefrlaj}i se na gostivarsko-mavrovskiot teren se popolnil so novi borci i narasnal na okolu 70 borci, po {to naskoro se podelil na Mavrovsko-gostivarski NOPO (Prvi ki~evski NOPO) i Ki~evski NOPO (Vtori ki~evski NOPO) (sredinata na juli 1943), koi dejstvuvale samostojno do nivnoto vleguvawe vo sostavot na Ki~evskiot NO bataljon (23. IX 1943). IZV.: Zbornik NOR, t. VII, kn. 1, Beograd, 1952; Pavle Popovski, Se}avawa za NOD vo Debarca 1930–1944, AINI-Skopje; Sande Vasilevski, Ne mo`ea po partizanite, gi sobraa selanite, Okovani vo prangi, Skopje, 1981; Icko Trajanovski, Dve najdolgi no}i, Okovani vo prangi, Skopje, 1981; Ki~evo i Ki~evsko vo NOV 1941–1945 Dokumenti, Ki~evo, 1985. LIT.: Bomba{i su udarili prvi. Inicijative Ki~evsko-mavrovskog odreda, pripremio R. Ivanovi}, †Narodna armija#, XLI, 2465, Beograd, 9. X 1986, 11; Hronologija na nastani od Narodnoosloboditelnata vojna 1941–1945 godina vo Ki~evo i Ki~evsko, vtoro dopolneto izdanie, Ki~evo, 1984. S. Ml.

K

KI[, Marijana ([id, R Srbija, 2. V 1946 ‡ Skopje, 23. III 2000) ‡ d-r po filolo{ki nauki, nau~en sovetnik vo IMJ †Krste Misirkov#, Skopje. Vlo`ila zna~aen pridones vo prou~uvaweto i razvojot na dijalektologijata na mak. jazik i vo realizacijata na proektot MDA. Sorabotnik e i na me|unarodnite proekti OLA i OKDA. Avtor e na {eesetina lingvisti~ki statii i na dve monografii: †Dijalektnata leksika od oblasta na rastitelniot svet# (IMJ, 1996) i †Morfolo{kata struktura na pridavkite vo makedonskiot literaturen i dijalekten jazik# (IMJ, 2005). Ub. G.

Vesli Kejn Klark

KLARK, Vesli Kejn (Wesley Kanne Clark) (^ikago, Ilinois, 23. XII 1944) – amerikanski general so ~etiri yvezdi~ki i komandant na NATO, penzioniran po 34 godini slu`ba vo Armijata na SAD i vo Departmentot za odbrana na SAD (1966–2000); komandant na Zdru`enite sili za operacii vo Kosovskata vojna (1999) vo vremeto na mandatot na Vrhoven sojuzni~ki komandant na NATO za Evropa (1997–2000). Vo takvo svojstvo go ozna~uva po~etokot na erata na modernite vojni (vojnite na XXI v.) vo koi agresorot nema neposreden kontakt so `rtvite na agresijata. Pred bombardiraweto na SRJ nekolkupati prestojuva vo RM. Vo mart 1999 g. dobiva odobrenie od pretsedatelot na RM Kiro Gligorov za koristewe na makedonskoto nebo za vozdu{ni napadi protiv SRJ. BIBL.: Waging Modern War, Washington D.C. 2001. Sv. [. i T. Petr.

KLEOPATRA (Kleopatra) (?‡336 pr. n.e.) ‡ sedma (posledna) sopruga na kralot Filip II Makedonski, vnuka na ugledniot i vlijatelen makedonski blagorodnik Atal. Bila mnogu pomlada od kralot. Sklu~eniot brak (ok. 337 pr. n.e.) predizvikal nemir i razdor vo kralskoto semejstvo, kralicata Olimpijada prebegnala i se zasolnila na epirskiot dvor, a nivniot sin Aleksandar III Makedonski ‡ kaj Ilirite. Po ubistvoto 697

K

KLEOPATRA

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

na Filip II, po naredba na Olimpijada, koja mo`ebi bila organizator na atentatot, taa bila ubiena zaedno so novoroden~eto. IZV.: Plutarchi, Vitae Paralellae, Lipsiae, 1921; Pausaniae, Graeciae Descriptio, Lipsiae, 1903; Justini, Historiarum Philippicarum ex Trogo Pompeio, Parisiis, MDCCCXXIII. LIT.: N. Proeva, Istorija na Argeadite, Skopje, 2004. K. M.-R.

KLEOPATRA (Kleopatra) (vtorata polovina na IV v. pr. n.e.) ‡ }erka na kralot Filip II Makedonski od brakot so Olimpijada, sestra na Aleksandar III Makedonski. Nejziniot tatko bil ubien vo atentat tokmu na nejzinata svadba vo Ajga (336 pr. n.e.). Bila sopruga na Aleksandar, kralot na Epir, koj bil ubien vo 326 g. pr. n.e. Po smrtta na Aleksandar III Makedonski taa i nejzinata majka imale zna~ajna istoriska uloga vo nastanite vo Makedonija. Pove}e makedonski vojskovodci, me|u koi Leonat, Perdika, Kasandar, Lisimah i Antigon se obidele da sklu~at brak so nea, smetaj}i deka na toj na~in }e go zajaknat svoeto vlijanie vo Makedonija. Odbivaj}i gi site ponudi, taa kone~no se re{ila za Ptolemaj, no pred da ja ispolni namerata bila ubiena po naredba na Antigon. IZV.: Diodori, Bibliotheca historica, Leipzig, 1896; Justini, Historiarum Philippicarum ex Trogo Pompeio, Parisiis, MDCCCXXIII; Plutarchi, Vitae Paralellae, Lipsiae, 1921. LIT.: F. Papazoglu, Istorija na helenisti~kiot period, Skopje, 1995. K. M.-R.

KLEOPATRA (Kleopatra) (vtorata polovina na V v. pr. n.e.) ‡ sopruga na makedonskiot kral Arhelaj I i majka na maloletniot naslednik na makedonskiot prestol Orest. IZV.: Diodori, Bibliotheca historica, Leipzig, 1896. LIT.: N. G. L. Hammond, G. T. Grifith, A History of Macedonia II, Oxford, 1979. K. M.-R.

na predvodnicite Gaj Julij Kajsar i Gaj Pompej, taa go pomognala Pompej so brodovi, vojnici i hrana (49 p.n.e). Nasilno bila simnata od prestolot od privrzanicite na nejziniot sovladetel Ptolemaj XIII, no po negoviot poraz od rimskiot vojskovodec i dr`avnik Gaj Julij Kajsar, so negova pomo{ uspeala pak da go vrati prestolot so sovladetelot Ptolemaj XIV (po~etokot na 47 pr. n.e.). Od bra~nata vrska so Kajsar go rodila sinot Ptolemaj Kajsar (Kajsarion). Po smrtta na Kajsar (44 pr. n.e.), vo gra|anskata vojna vo rimskata dr`ava se priklonila kon rimskiot vojskovodec i dr`avnik Mark Antonij. Zaedno so nego se sprotistavila na idniot prv rimski car Oktavijan Avgust. No vo bitkata kaj Aktij (31 pr. n.e.) pretrpele te`ok poraz. Za da go odbegne sramot od vodeweto vo Rim vo znak na triumf, se samoubila, dozvoluvaj}i da ja grizne zmija otrovnica. Toa bil i krajot na postoeweto na egipetskata helenisti~ka dr`ava na Ptolemaidite. IZV.: Plutarchi, Vitae Paralellae, Lipsiae, 1921; C. S. Tranquilli, De vita caesarum, Lipsiae in aedibus B. G. Teubneri, MDCCCXCI. LIT.: G. H. Macurdy, Hellenistic Quenns, Baltimore, 1932; R. D. Sullivan, Near Eastern Royality and Rome, 100–30 BC, Toronto, 1990; H. Volkmann, Cleopatra: A Study in Politics and propaganda, Trans. T.J. Cadoux, London, 1958. K. M.-R.

KLEPA – srednovisoka planina, se protega ju`no od Veles. Od zapad, sever i istok e ograni~ena so dolinite na rekite: Izvor{tica, Babuna i Vardar, a na jug so Jasenova~ka Glava (1.110 m), planinata Ruen i dolinata na Crna Reka. Najvisok vrv e Klepa (1.149 m), koj pretstavuva vulkanski nek, a drugi poistaknati vrvovi se Vetersko (1.080 m), Gezavica (921 m) i dr. Geolo{kiot sostav e pretstaven so varovnici pome|u koi na mesta izbivaat kristalesti

Srednovisokata planina Klepa

{krilci. Klepa e obes{umena planina, a samo na osojnite strani i na povisokite delovi se javuva dabova {uma. Drugiot del e so T. And. siroma{ni pasi{ta. KLEPA (Kale) – anti~ko utvrduvawe i svetili{te, posveteno na Artemida i Apolon. Se nao|a jugozapadno od Veles blizu do s. Ska~inci. Pokraj tvrdinskite yidini e otkriena i gradba so ostatoci od fragmenti od statui na bo`estvata. LIT.: I. Mikul~i}, Anti~ko svetili{te na tvrdinata na Klepa, GZFF, 10, Skopje, 1983, 193–206. V. B.-Gr.

KLETVA ‡ kratok `anr na usnoto narodno tvore{tvo. Kako i blagoslovot, genetski e svrzana so veruvaweto vo magi~nata mo} na zborot. Koristi magiski formuli vo koi se sodr`ani zli po`elbi za da mu se slu~i nesre}a na liceto na koe mu e upatena. Se sre}ava vo formi kako: Cel svet da izodi{, gol bos da si dojde{! Da prosi{, da se rani{! itn. Obi~no se smetaat za naivni i bezopasni, dr`ej}i se za premisata Zborot dupka ne pravi. Za najopasni se smetaat maj~inata, tatkovata (Od maj~ina kletva fa}a i ne, ama tatko koga }e prokolne...) i kumovata kletva. Mo`e da bide inkorporirana vo pesna, vo predanie ili vo prikazna. LIT.: Marko Kitevski, Za nekoi kratki govorni narodni umotvorbi od Kumanovsko, Prilozi za makedonskiot folklor, Skopje, 1989; istiot, Na kletva lek nema, Skopje, 1991. B. V.

Kleopatra VII

KLEOPATRA VII (Kleopatra) (69 ‡ 10. VIII 30 pr. n.e.) ‡ egipetska kralica od makedonsko poteklo, posleden vladetel od makedonskata dinastija na Ptolemaidite, }erka na Ptolemaj XII. Prvin vladeela so Egipet zaedno so brata si Ptolemaj XIII (51‡49 pr. n.e.). Vo rimskata gra|anska vojna 698

Skica na docnoanti~koto gradi{te, Kale (Klepa), s. Dolno ^i~evo - (spored I. Mikul~i})

KLIMENT

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

Eftim Kletnikov

KLETNIKOV, Eftim (Negrevo, 6. XI 1946) ‡ poet, eseist, kriti~ar, preveduva~ (Pu{kin, Lermontov, Rasin, Valeri). Diplomiral na Filozofskiot fakultet vo Skopje. Direktor na SVP. †Vo poezijata na Kletnikov, pi{uva V. Uro{evi}, ima mnogu voshit, praznuvawe, slavewe na blesokot i sjajot, no zad toa mno{tvo od svetli i himni~ni emocii se nayira sekoga{ edno temno pret~uvstvo, edno eskalativno navestuvawe na temninata.# BIBL.: Moder vir, Sk., 1977; Zraci i samraci, Sk., 1978; Okoto na temniot, Sk., 1980; Pesni za Ognen, Sk., 1983; Ikra i krilo, Sk., 1984; Glasovi, Sk., 1987; Triok, Sk., 1989; Magnovenija, Sk., 1992; Ma` i `ena so lice sproti yvezdite, Sk., 1994; Prasjaj, Sk., 1995; Troja, Sk., 1996; @iviot kamen i dr. Avtor e i na knigite so esei i kritika Orion, Sk., 1986; Jatka; Vo potraga po celinata, kako i na nekolku antologii na makedonskata poezija. Zastapuvan e vo pove}e antologii na sovremenata makedonska poezija. LIT.: V. Uro{evi}: Voshit pred tajnoto, Prilozi za nastavata po lit., Matica makedonska (2001). P. Gil.

KLIMATA VO MAKEDONIJA. Vo RM se isprepletuvaat maritimnite i kontinentalnite klimatski vlijanija i se sudiraat blagata mediteranska so ostrata

kontinentalna klima na mnogu specifi~en na~in. Maritimnite vlijanija predizvikuvat su{no i toplo leto, a kontinentalnite vlijanija studena i vla`na zima. Zatoa, vo Makedonija se izdvoeni nekolku karakteristi~ni klimatski regioni: submediteranski, region so izrazena translatacija na mediteranskata i kontinentalnata klima, region so kontinentalna klima i region so planinska klima. Submediteranskiot region gi zafa}a: Gevgelisko-valandovskata i Dojranskata Kotlina, kade {to najsilno se ~uvstvuvaat mediteranskite klimatski vlijanija. Vo nego vo oddelni godini mediteranskite vlijanija se potisnati, no i obratno, postojat godini koga mediteranskite vlijanija se ~uvstvuvaat po dolinata na rekata Vardar do Skopje, po dolinata na rekata Bregalnica do Ko~ani i po dolinata na rekata Strumica vo Strumi~ko–radovi{kata Kotlina. Regionot na izrazena translatacija na kontinentalnata i mediteranskata klima gi zafa}a Tikve{kata, Vele{kata i Skopskata Kotlina, Ov~e Pole, [tipsko i Ko~anskata Kotlina, dolinata na rekata Vardar, Strumi~ko–radovi{kata Kotlina i po dolinata na rekata Crni Drim vo Debarskata Kotlina. Na sever po dolinata na rekata Vardar klimatskoto vlijanie brzo oslabuva. Regionot na kontinentalnata klima, najmnogu se ~uvstvuva vo Prespanskata i Ohridsko-stru{kata Kotlina (kade {to se ~uvstvuva i vlijanieto od ezerskiot basen), Ki~evskata, Brodskata, Berovsko-del~evskata, Slavi{-

Raspored na klimatskite regioni vo Republika Makedonija

K

kata, Polo{kata i Pelagoniskata Kotlina. Regionot na planinska klima gi zafa}a visokite planini na [arskiot i Korabskiot planinski sistem, Jablanica, Baba, Jakupica i site drugi visoki planini vo RM. Vo niv nad 2.200 m postoi vistinska planinska klima ili takanare~enata alpska klima. Za razlika od nea, vo site planini pod 1.000 m n.v., koi se opredeleni kako niski planini, vladee preodna, od kotlinska vo planinska klima. LIT.: Mihailo Zikov, Klima i klimatska regionalizacija vo Republika Makedonija, †Geografski razgledi#, br. 30, Skopje, 1995; Angel Lazarevski, Klimata vo Makedonija – vrne`ite vo SR Makedonija, †Geografski razgledi#, kn. 8–9, Skopje, 1971. M. Z.

KLIMENT (XI v.) – princ, {estiot sin na carot Jovan Vladislav. Kako maloleten se podlo`uval na voljata na majka mu, caricata Marija, koja ja imala zemeno vlasta (1018). Po nejzina odluka, zaedno so dvajcata postari bra}a i {este sestri, vo Ohrid (sredinata na avgust) go pre~ekale Vasilij II, po {to bil vklu~en vo triumfalnite povorki vo Atina i vo Carigrad. LIT.: I. Bo`ilov ‡ V. G• zelev, IstoriÔ na srednovekovna BÍlgariÔ VII–XIV vek, SofiÔ, 1999. B. Petr.

KLIMENT OHRIDSKI (840 – 27. VII 916) – svetitel, prv slovenski episkop vo Makedonija, prosvetitel i kni`evnik. Eden od najbliskite u~enici i sorabotnici na makedonskite i seslovenski prosvetiteli Kiril i Metodij. Izvorite ne davaat podatoci za potekloto, mestoto i godinata na negovoto ra|awe. Spored negovoto †Op{irno `itie#, napi{ano od ohridskiot arhiepiskop Teofilakt (vrz osnova na postaro slovensko `itie), se veli deka sv. Kliment go pridru`uval svojot u~itel sv. Metodija u{te od negovata rana mladost ili od rano detstvo i deka †so svoi o~i gi videl site dela na U~itelot#, kogo{to si go postavil za obrazec na svojot `ivot; mo`e da se pretpostavi deka poteknuva od Makedonija, kade {to sv. Metodija upravuval so Bregalni~kata oblast. Dru`eweto so nego, a podocna i so sv. Kiril, mu ovozmo`ilo da se zdobie so izvonredno obrazovanie, poradi {to bil zemen i vo poznatata Moravska misija (863–885) i se zdobil i so izvonredno pastirsko i misionersko iskustvo. Po smrtta na sv. Metodij vo 885 g. i progonot na negovite u~enici, sv. Kliment, zaedno so sv. Naum i Angelarij, preku Belgrad stignale vo Pliska. Ottamu do{ol za u~itel vo Makedonija, vo oblasta Kutmi~evica. Vo sedumgodi{nata u~i699

K

KLIMENT

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

ta. Vo Belgrad, pokraj Pravniot, studiral i na Bogoslovskiot fakultet i gi sovladal i dvete nauki. Studiral i istorija i rabotel kako profesor po istorija vo srednite u~ili{ta vo Bitola. Poznavaj}i gi negovite moralni kvaliteti i znaewata od pravoto, teologijata i istorijata, Inicijativniot odbor za formirawe na Makedonskata pravoslavna crkva mu ponudil da bide kandidat za prv arhierej. Prifatil, bil izbran i hirotonisan vo Makedonskata pravoslavna crkva za prv eparhiski Arhierej na Prespansko-bitolskata eparhija (1958–1977). LIT.: Slavko Dimevski, Istorija na Makedonskata pravoslavna crkva, Skopje, 1989; Ratomir Grozdanoski, Mihail Arhiepiskop Ohridski i Makedonski, Skopje, 1994; istiot, Stefan Arhiepiskop Ohridski i Makedonski, Skopje, 2000; Done Ilievski, Avtokefalnosta na Makedonskata pravoslavna crkva, Skopje, 1972. Rat. Gr.

†KLIMENTU# ‡ oratorium za solisti, hor i orkestar. M.: Vl. Nikolovski, T.: @itie i tekstovi od Klimentovite u~enici. Prvo izveduvawe: Skopje, 10. IX 1966. Dr. O.

Freska: sv. Kliment Ohridski, vo crkvata †Sv. Bogorodica Perivlepta# („Sv. Kliment#), Ohrid (XIV v.)

telska dejnost gi polo`il temelite na makedonskata i na slovenskata pismenost na t.n. Ohridski kni`even centar i podgotvil teren za zamena na gr~kata erarhija so domorodna. Vo 893 g. stanal prv episkop na Dremvica ili Velika, propovedal i bogoslu`el na slovenski jazik. Kako episkop razvil u{te pozasilena pastirska, prosvetitelska, crkovno-organizatorska i literaturna dejnost. Pokraj preveduvaweto i dokompletiraweto na potrebnata bogoslu`bena i druga za evangelskata misija potrebna literatura, za potrebite na sve{tenstvoto i na verniot narod Bo`ji toj sostavil i prosti i jasni slova, pouki i pohvali za site praznici vo ~est na Presveta Bogorodica, sv. Jovan Krstitel, za proroci, apostoli, ma~enici, prepodobni i drugi kategorii svetiteli. Osven propovedite, sv. Kliment pi{uval i himnografski tvorbi ‡ slu`bi i kanoni. Toj se smeta za avtor ili, najmalku, koav700

tor na `itijata na negovite U~iteli sv. Kiril i Metodij. Taka sv. Kliment gi polo`il zdravite temeli na Ohridskata arhiepiskopija, a so svoeto literaturno i misionersko delo zra~el i n# zadol`il nas Makedoncite i site pravoslavni slovenski narodi. LIT.: Petar Hr. Ilievski, Svetila nezaodni, Skopje, 1999; Jovan Takovski, Prosve{tenieto vo teologijata na sveti Kliment Ohridski, Skopje, 2006. J. Tak.

KLIMENT, mitropolit (Nikola Trajkovski) (Bitola, 3. VIII 1912 – Bitola, 2. I 1979) – prv vladika Makedonec hirotonisan po vozobnovuvaweto na Ohridskata arhiepiskopija vo liceto na Makedonskata pravoslavna crkva. Osnovno obrazovanie i gimnazija zavr{il vo Bitola, a Praven fakultet vo Belgrad i Sofija. Bil izbran za sudija vo Bitolskiot sud. Patriotski i dlaboko religiozno vospitan, redovno gi posetuval bogoslu`bite i ja prou~uval teologija-

Savo Klimovski

KLIMOVSKI, Savo (Skopje, 13. VI 1947) ‡ univerzitetski profesor, pravnik. Osnovno i sredno obrazovanie zavr{il vo rodniot grad. Diplomiral na Pravniot fakultet vo Skopje (1970), kade {to i magistriral (1974), a doktorskata teza ja odbranil na Pravniot fakultet vo Qubqana na temata „Samoupravnite interesni zaednici# (1978). Na Pravniot fakultet vo Skopje rabotel kako asistent po predmetot komunalen sistem i komunalna politika (1971), a potoa kako redoven profesor po ustavno pravo i politi~ki sistem (1989). Izbran za ~len na Izvr{niot sovet na SRM (1986‡1990). Bil dekan na Pravniot fakultet vo Skopje (1992‡ 1996) i pretsedatel na Senatot na Univerzitetetot „Sv. Kiril i Metodij“ vo Skopje (1996‡1998). U~estvuval vo osnovaweto na politi~kata partija Demokratska alternativa (1997), a potoa e izbran za prate-

KLINKMAN

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

nik (1998‡2002) i za pretsedatel na Sobranieto na RM (1998‡ 2000). Koavtor e na sredno{kolski i univerzitetski u~ebnici od oblasta na ustavnoto ureduvawe i politi~kiot sistem.

KLINIKI NA UNIVERZITETSKIOT KLINI^KI CENTAR. Vo 1919 g. e formirana Dr`avnata bolnica vo Skopje vo ramkite na starata Voena bolnica. Vo 1928 g. taa e preselena na sega{niot lokalitet i postepeno se zdobiva so novi zgradi. Vo II svetska vojna imeto bilo promeneto vo Zemska bolnica. Vo 1947 g. so formiraweto na Med. f. vo Skopje, se ukinuva Zemskata bolnica i se formiraat kliniki, koi{to vo izminatiot period funkcionirale razli~no & kako posebni ustanovi, kako integralen del od Med. f., kako Klini~ki centar ili kako Univerzitetski klini~ki centar. Klinikata za vnatre{ni bolesti e formirana od Internoto oddelenie na biv{ata Zemska bolnica vo Skopje. Prv direktor bil prof. d-r A. Igwatovski, potoa prof. d-r D. Arsov. Vo 1953 se formirani 8 oddelenija i poliklinika i laboratorija vo ramkite na Klinikata. Vo 1975 g. oddelenijata se transformirani vo posebni kliniki, dodeka Klinikata za vnatre{ni bolesti prestanuva da funkcionira kako integralna celina. Sekoja klinika izveduva nastavna, nau~na i zdravstvena dejnost od supspecijalnosta i kako ustanova na Med. f. Klinika za endokrinologija i bolesti na metabolizmot & osnova~ prof. d-r A. Pla{evski (1975). Klinika za gastroenterohepatologija & osnova~ prof. d-r P. Dav~ev (1975). Klinika za kardiologija & osnova~ prof. d-r R. Per~inkovski (1975).

Klinika za nefrologija & osnova~ prof. d-r D. Hrisoho (1975). Klinika za pulmologija i alergologija & osnova~ prof. d-r Q. Kotevski. Klinika za revmatologija & osnova~ prof. d-r B. Gu~eva (1975). Klinika za toksikologija i urgentna interna medicina & osnova~ asis. d-r B. Popovski. Klinika za hematologija & rakovoditel prof. d-r T. Stoj~evski (1975). Klinika za detski bolesti & osnova~ doc. d-r H. Man~ev (1947). Klinika za infektivni bolesti & osnova~ prim. d-r R. Brezjanin (1947). Klinika za ko`ni i veneri~ni bolesti & osnova~ prof. d-r E. Hamer{mid (1947). Klinika za nevrologija i psihijatrija & osnova~ prof. d-r B. Niketi} (1947). Klinika za psihijatrija & separirana od zaedni~kata Klinika za nevrologija i psihijatrija (1993), osnova~ prof. d-r G. ^adlovski. Klinika za hirur{ki bolesti & formirana so transformacija na Hirur{koto odelenie pri biv{ata Zemska bolnica vo Hirur{ka klinika pri Med. f. (1947). Vo 1955 g. se formiraat 6 oddelenija, koi vo 1983 prerasnuvaat vo posebni kliniki. Klinika za anesteziologija, reanimacija i intenzivno lekuvawe (KARIL) & osnova~ prof. d-r V. Andonov (1983). Klinika za abdominalna hirurgija & osnova~ prof. d-r K. Serafimov (1983). Klinika za detska hirurgija & osnova~ prim. d-r Q. Kirkov (1983). Klinika za nevrohirurgija & osnova~ prof. d-r J. Ugrinovski (1983). Klinika za plasti~na i rekonstruktivna hirurgija & osnova~ doc. d-r D. Mir~evska (1983).

Klinika za kardiolo{ki bolesti - Skopje

Klinika za detski bolesti - Skopje

IZV.: Pretsedateli na Sobranieto na Republika Makedonija, 1944 ‡ 2004, Skopje, 2004. BIBL.: Samoupravni interesni zaednici, Skopje, 1981. Sv. [.

K

Klinika za torakalna i kardiovaskularna hururgija & osnova~ prof. d-r D. Kaftanxiev (1983). Klinika za traumatologija & osnova~ prim. d-r D. @erai} (1983). Klinika za urologija & osnova~ doc. d-r I. Vla{ki (1983). Klinika za ginekologija i aku{erstvo & osnova~i d-r G. Simit~ieva i prof. d-r M. Beri} (1947). Klinika za o~ni bolesti & osnova~ doc. d-r Alfred Ludvig i d-r S. Savevski (1947). Klinika za uvo, nos i grlo & osnova~ prof. d-r P. Zdravev (1947). Klinika za ortopedski & osnova~ prof. d-r \. Su{ec (1956). Br. N. KLINI^KA FARMAKOLOGIJA ‡ posebna zdravstvena specijalnost vo traewe od 3 godini za lekari so zavr{en lekarski sta` i polo`en dr`aven ispit, vovedena vo RM vo 1975 g., so prviot specijalist prof. d-r B. Nikodievi}. Br. N. KLINKAROV, Petar (Veles, 4. X 1943) ‡ novinar. Vo Radio Skopje e od 1965 g. Bil dopisnik na Radio Skopje od Belgrad (1971–1981). Po doa|aweto vo Skopje rabotel kako urednik-komentator i izvr{uval zada~i na odgovoren urednik na Prvata programa i zamenik-direktor, glaven i odgovoren urednik na Makedonskoto radio. Avtor e na emisijata †Studio 7# i na golem broj radioportreti vo ramkite na emisijata †Tragi vo vremeto#. J. F. KLINKMAN, Horst Valter (Teterov, Germanija, 7. V 1935 g.) ‡ internist‡nefrolog, redoven prof. na Univ. vo Rostok, akademik. Po usovr{uvaweto vo podra~jeto na nefrologijata vo Lund ([vedska) i vo Salt Lejk Siti (SAD) vo podra~jeto na ve{ta~kite organi, se posvetuva na izu~uvawe na dijalizata kako metod za lekuvawe na TBI, konstrukcijata na ve{ta~ki bubreg i na novi membrani za dija-

Klinika za interni bolesti - Skopje

701

K

KLIN^E

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Horst Valter Klinkman

liza. Pod negovo rakovodstvo na Univ. vo Rostok e sozdadena {kola za konstrukcija, primena i izu~uvawe na ve{ta~kite organi (bubreg, srce i crn drob). Poznati se negovite idei za biokompatibilnosta pri lekuvawe na bolni so dijaliza, negovite istra`uvawa so supkutanata primena na eritropoetinot vo lekuvaweto na bubre`nata anemija, i primenata na plazmaferezata i imunoapsorpcijata vo lekuvaweto na imunolo{kite bolesti kaj ~ovekot. Publikuval nad 650 nau~no-stru~ni trudovi na angliski i germanski jazik vo poznati svetski spisanija. Urednik e na pove}e internacionalni spisanija. Odr`al brojni predavawa na Med. f. vo Skopje i na nau~nite sostanoci i kongresi vo RM. Eden e od inicijatorite za sozdavawe na BANTAO asocijacijata (1993) vo Ohrid i prv pretsedatel na nejziniot Nau~en komitet. Pove}e lekari od RM bile na edukacija na Univ. vo Rostok. Ovozmo`il u~estvo na lekari od RM vo internacionalni proekti za supkutano lekuvawe so eritropoetin i za primena na razni membrani za dijaliza pri lekuvawe na akutnata bubre`na insuficiencija. Kako priznanie za pridonesot vo razvojot na nefrologijata vo RM bil izbran za po~esen prof. na Univ. †Sv. Kiril i Metodij# vo Skopje i za po~esen ~len na MZNDTVO. ^len e na Germanskata akademija za prirodni nauki †Leopoldina# (1986), na Germanskata akademija za prirodni nauki vo Berlin (1986), na Belgiskata akademija na medicinskite nauki (1986), na Wujor{kata akademija na naukite (1986), na Royal College of Physicians Edinburgh, UK (1988), na International Academy of Medical Science, Geneva / New Delhi (1990) i na Royal College of Physicians and Surgeons Glasgow, UK (1994). Kako viziting profesor odr`al predavawe na 38 univerziteti. Dobil pove}e priznanija kako po~esen doktor i po~esen profesor na univerzitetot. Bil pretsedatel na ISAO, na ESAO, na ERA/EDTA i na WAA. Za ~len na MANU nadvor od rabotniot sostav e izbran na 27. V 2003 g. 702

IZV.: Bilten na MANU. ^etirinaeseto izborno sobranie, III tom, Skopje, 2. 2003, 117‡141. BIBL.: The prospects of apheresis in the 21st century by new adsorption technologies, †Nephrol Dial Transplant#, 16, Suppl. 6, 2001; koavtor: Adiverse events of subcutanerus recombinant human erythopoietin therapy, †Contrib Nephrol.#, 100, 1992, 127–38; The need for a systems approach, †J Lab Clin Med.#, 121 (2), February 1993, 2003–2004; The biocompatibility puzzle partly solved, partly enigmatic, †Nephrol Dial Transplant.#, 9, Suppl. 2, 1994, 184–186; Dilemma of membrane biocompatibility and reuse, †Artif. Organs#, 20 (5), May 1996, 426–432; Survival of patients on chronic hemodialysis: single center experience, †Artif. Organs#, 23 (1), January 1999, 61–64; Recurrence of left ventricular hypertrophy following cessation of erytropoietin theraphy, †Artif. Organs#, 26 (2), February 2002, 98–102. M. Pol.

Atila Klin~e

KLIN^E, Atila (Gostivar, 30. X 1958) ‡ akter. Diplomiral na Fakultetot za dramski umetnosti vo Skopje (1982), kade {to e primen za asistent po tehnika na govorot; akter vo Turskiot teatar i negov direktor (2002–2006). ULOGI: Memed (vo istoimenoto delo), Cibra vo †Tetovirani du{i#, Enkidu vo †Gilgame{#, ^ovekot vo †Ku}a na granica#, Rexep-aga vo †Hurem Sultan#, Jakup vo †Elis# i dr. R. St.

Liljana Klisarova

KLISAROVA, Liljana \or|ieva (Skopje, 24. VII 1939) – redoven profesor (1997) na PMF (Institut za hemija). Preminala na rabota na Farmacevtskiot fakultet vo Skopje i zaminala vo penzija vo 2002 g. Diplomirala (1962), magistrirala (1979) i doktorirala (1984) vo Skopje. Izveduvala nastava po organska hemija, organska stereohemija i heterocikli~na hemija za studenti po hemija i po farmacija. Glavna nau~na

preokupacija $ bila sintezata i izolacijata na biolo{ki aktivni supstanci i sledewe na nivnata antibakteriska aktivnost, makar {to otprvin rabotela vo oblasta na analiti~kata hemija. Objavila pove}e trudovi vo doma{ni i stranski spisanija, a prezentirala i soop{tenija na nau~ni manifestacii. LIT.: Prirodno-matemati~ki fakultet – Skopje, 1946–1996, Skopje, 1996, 234; 60 godini Prirodno-matemati~ki fakultet – Skopje, Skopje, 2006, 239. B. [.

KLUKAJDRVCI (Picidae) – familija mali, do sredno golemi ptici od redot detlovidni ptici (Piciformes), od koi vo Makedonija se registrirani 10 vidovi: vrtivratka (Jynx torquilla), crn klukajdrvec (Dryocopus martius), troprst klukajdrvec (Picoides tridactylus), golem {aren klukajdrvec (Dendrocopus major), belogrb {aren klukajdrvec (Dendrocopus leucos), siri- Klukajdrvec ski {aren klukajdrvec (Dendrocopus syriacus), mal {aren klukajdrvec (Dendrocopus minor), srednogolem {aren klukajdrvec (Dendrocopus medius), zelen klukajdrvec (Picus viridis) i sivoglav klukajdrvec (Picus canus). LIT.: Birds in Europe: population estimates, trends and conservation status, †BirdLife International Conservation Series#, 12, Cambridge, 2004; C. Harrison, An Atlas of the Birds of the Western Palaearctic, Glasgow, 1982. Sv. P. – V. Sid.

KLU^KA – HIPODROM – nekropola so goreni pokojnici od samiot preod kon `eleznoto vreme (XI v. pr. n.e.). Se nao|a na isto~nata periferija na Skopje, otkriena pri grade`ni raboti za izgradba na avtopat. Dosega e istra`en samo del od nea, so vkupno 11 grobovi. Ritualot na pogrebuvawata podrazbira kremirawe na pokojnicite vo ramkite na nekropolata i polagawe na izgorenite ostanki vo sadovi ‡ urni, naj~esto pokrieni so drugi sadovi kako kapaci. Urnite bile vkopuvani i zagraduvani so konstrukcii od amorfni kamewa. Me|u prilozite se otkrivaat formi od severnobalkansko poteklo (na pr., kanelirana keramika), kako i formi od egejsko poteklo, kako {to e mikenskiot {lem od zabipesjaci od diva sviwa. Nekropolata e zasega edinstvena od toj vid i e manifestacija na {ireweto na t.n. kulturna grupa Dowa Brwica kon jug.

KQUSEV

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

LIT.: D. Mitrevski, A Brnjica Type Necropolis near Skopje, †Starinar#, XLIII-XLIV, Beograd, 1994; D. Mitrevski, Protoistoriskite zaednici vo Makedonija, Skopje, 1997. Dr. M.

profesor, op{testvenik, dr`avnik, literat, akademik. Osnovno u~ili{te i gimnazija zavr{il vo rodnoto mesto. Diplomiral na

Pando Kqa{ev so ~etata

KQA[EV, Pando Nakov (s. Smrde{, Kostursko, 29. IX 1882 – s. Drenoveni, Kostursko, 1. VIII 1907) – u~itel, revolucioner, vojvoda, u~esnik vo Ilindenskoto vostanie. Se {koluval vo Solun i vo Bitola. Bil vo ~etata na Marko Lerinski (1901). U~estvuval na Smilevskiot kongres (1903). Bil ~len na Gorskoto na~alstvo na Kosturskiot revolucioneren reon, se borel vo Kostursko-lerinskiot region. Bil ~len na Bitolskiot okru`en komitet (1906). Vo borba so osmanliskite vojski kaj s. Drenoveni (Kostursko) bil te{ko ranet i se samoubil. Ostavil spomeni za svojata revolucionerna aktivnost. IZV.: Osvoboditelnite borbi v Kostursko. Spomeni na Pando Kqa{ev, SofiÔ, 1925. V. \.

Nikola Kqusev

KQUSEV, Nikola ([tip, 2. X 1927 – Skopje, 17 I 2008) – ekonomist, nau~en istra`uva~, univ.

Ekonomskiot fakultet vo Belgrad (1953), kade {to go odbranil doktoratot od oblasta na ekonomskite nauki (1964). Po diplomiraweto se vrabotil (1953) vo Institutot za nau~ni istra`uvawa vo industrijata na NRM vo Skopje, prvo kako stru~en, a potoa bil unapreden vo vi{ stru~en sorabotnik (1960). Vo 1961 g. se prefrlil na Ekonomskiot institut vo Skopje kako nau~en i podocna vi{ nau~en sorabotnik (1964). Vo Institutot objavil pet knigi i rabotel na pove}e istra`uva~ki proekti. Na Ekonomskiot fakultet vo Skopje e izbran za vonreden (1968) i za redoven profesor (1972). Bil rakovoditel na postdiplomskite studii od oblasta na ekonomskiot razvoj i ekonomskata analiza. Bil ~len na Ekonomskiot sovet na SFRJ i na Ekonomskiot sovet na SRM; ~len na Centralniot odbor i na Nau~nata sekcija na Sojuzot na ekonomistite na Jugoslavija, pretsedatel na konzorciumot na ekonomskite instituti i ~len na redakcijata na sp. †Ekonomist#. Bil glaven i odgovoren urednik na sp. †Stopanski pregled#. Izbran za dekan na Ekonomskiot fakultet vo Skopje (1985–1987). Vo slednata godina e izbran za ~len na MANU (1988). Stanuva pretsedatel na prvata demokratska Vlada na samostojna RM (1991–1992). Izbran za pretsedatel na Nacionalnata konvencija na Makedonija (1994) i na Sovetot na VMRODPMNE (1997). Ja izvr{uval funkcijata minister za odbrana vo Vladata na RM (2000). Izbran e za rakovoditel na Centarot za strategiski istra`uvawa pri

K

MANU (2002). Negova preokupacija se teoriskite i metodolo{kite aspekti na investiciskite i razvojnite problemi. Vo ovaa oblast gi ostvaril site nau~ni stepeni, od doktoriraweto do izborot za akademik. Na Ekonomskiot fakultet vo Skopje prvpat voveduva dve zna~ajni nau~ni disciplini, postaveni na moderni osnovi: teorija i politika na stopanskiot razvoj i investicii – teorija, politika, ekonomika – ocenuvawe i izbor. Negovite trudovi se nezaobikolni referencii za razvojnata ekonomija i investiciite vo na{ata zemja i po{iroko. Za dvete disciplini ima objaveno u~ebnici {to se koristeni na site univerziteti vo porane{na Jugoslavija. Bil mentor na desetici magisterski i doktorski disertacii. Pokraj nastavata i postdiplomskite studii na pove}e univerziteti, toj rakovodel ili rabotel na brojni doma{ni i me|unarodni proekti. Negoviot opus broi pove}e od 300 relevantni referenci: knigi, statii, studii, analizi, elaborati i proekti, koi zafa}aat skala od mikroekonomski analizi i ocenki do makrostrategiski, teoriski elaboracii i empiriski studii. Bil na specijalizacii i studiski prestoi vo SAD (Fordova fondacija na univerzitetite †Kolumbija# vo Wujork i †Berkli# vo San Francisko), vo Velika Britanija (na Univerzitetot †Saseks# vo Brajton i na Londonskata ekonomska {kola), vo Akademijata na naukite na Sovetskiot Sojuz vo Moskva i vo Akademijata na naukite vo Polska vo Var{ava, vo Me|unarodnata banka za obnova i razvoj vo Va{ington i dr. U~estvuval na me|unarodni kongresi na ekonomistite vo Montreal, vo Madrid i vo Budimpe{ta. Vo ramkite na me|unarodniot proekt †Instrumenti na nau~notehnolo{kata politika# (STPI) prestojuval vo pove}e zemji (Barbados, Brazil, Venecuela, Meksiko, Egipet, Indija, Koreja, Japonija, Anglija). Vo oblasta na literaturata objavil knigi poezija, esei i proza. Vo niv se manifestira i zapis na anga`iran intelektualec i op{testvenik. BIBL.: Aktivizacionen period na investiciite, Skopje, 1963, 389; Teorija i ekonomska investicija u preduzeÊu, Skopje, 1968, 300; Efektivnost na investiciite vo industrijata na SR Makedonija, Skopje, 1969, 345; O kriterijumima i metodima funkcionirawa ekonomske efektivnosti investicija, Skopje, 1965, 298; Izbranite dela vo 6 toma: Teorija i politika na ekonomskiot razvoj. Tom 1; Investicii: teorija – politika – ekonomika, Tom 2; Problemi na stopanskiot razvoj, Tom 3; Investiciono-razvojni problemi, Tom 4; Patot na makedonskata ne-

703

K

KNE@EVSKI

zavisnost, Tom 5; Zlatno zrno, Tom 6; Skopje, 2001. Poezija: Antiteza, Skopje, 1994; Kamen Ostrov, Skopje, 1994; Silata na zborot, Skopje, 1994; Grauntele de aur / selectie si postfata de Dumitru M. Jon; traducere : Dumitru M. Jon, Carolina Ilica, Bucuresti: ,,Orient, Occident#, 1985; Oda na zborot, Skopje, 1994; Neizrteno seme, Skopje, 1996; Re~nik na srceto, Skopje, 2001; La Semence d’or, Skopje, 2003; Hayat Cesilemeleri, Ankara, 2005; Ispra}am son~ev zrak, Skopje, 2006. Esei: Pogledi i promeni, Skopje, 1994; Verba i izmama, (Predizvici; kniga 1), Skopje, 1997; Bessoni no}i, (Predizvici; kniga 2), Skopje, 1998; Viduvawe, (Predizvici; kniga 3), Skopje, 2000. Proza: Lenman (Hronika na edna mladost), roman, Skopje, 2003. IZV.: Bilteni na Univerzitetot †Sv. Kiril i Metodij# Skopje, soodvetnite godini; bilteni na MANU, soodvetnite godini. G. Pet.

KNE@EVSKI SEMEJSTVA VO KRATOVO. Vo izvorite od XVI v. vo Kratovo se spomnuvaat kne`evskite semejstva Boj~i}evci i Pepi}evci, poznati po svojata dare`livost kon manastirite i crkvite vo Makedonija. Knezot Dimitrija Pepi} bil eden od zakupuva~ite na kratovskite rudnici, a se ~ini i gi rakovodel sobirite na rudarite i gi re{aval nivnite sporovi. Kon sredinata na vekot i edno od maalata vo Kratovo go noselo imeto Pepi}. LIT.: A. Stojanovski, Gradovite vo Makedonija od krajot na XIV do XVII vek. Demografski prou~uvawa, Skopje, 1981; A. Stojanovski, I. Eren, Kratovskata nahija vo XVI vek, GINI, VI/1, Skopje, 1971. Dr. \.

†KNI@ICI ZA PRO^IT# (Solun, 1889‡1891 i 1893‡1895) ‡ spisanie so beletristi~ka, tehni~ka, nau~na i zabavna sodr`ina vo izdanie i pe~at na kni`arnicata na Kone G. Samarxiev, pod redakcija na Dimitar Matov. Se pe~ati na bugarski jazik. Sorabotuvale bugarski i makedonski pisateli. Me|u prilozite na prvata kniga (s. 5‡72) treba da se odbele`at: Za nosovkite vo kosturskiot govor, pesni od Voden, od Veles i od seloto Zagori~ani (Kostursko), poslovici od Kumanovo i soveti za lozarite. Vtorata kniga (3‡88) me|u drugoto donesuva: prozni tvorbi od I. S. Turgenev, L. N. Tolstoj, M. Tven i V. Igo; Opis na seloto Pazvantovo (Kire~}oj), Solunsko; narodni prikazni od s. Bobi{ta (Kostursko); Edna kratka pro{etka po Solunskiot kraj (Enixe-Vardar i Voden) od Vasil K’n~ov i soveti za lozarite. Tretata kniga (3‡80) donesuva prozni zapisi od Ivan Vazov (†Edna badnikova ve~er vo Pirin-planina#) i od Gi de Mopasan; Edna pro{etka po Solunsko (Negu{) od Vasil K’n~ov; folklorna studija za †Navite# od Dimitar Matov; poslovici od 704

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Prilep, pesni od Voden, Lerin, [tip i soveti za lozarite. G. T. KNI@NI VO[KI I SENOJADI (Psocoptera-Corrodentia) – sitni insekti bez krilja. Teloto im e dolgo od 0,5 do 6 mm. Imaat usten aparat za grickawe. Spored goleminata i bojata (kako prav), gi narekuvaat i pra{ni vo{ki. Vo svetot gi ima okolu 2.600 vidovi. Vo Makedonija se poznati 48 taksoni od dve familii, me|u koi, vidot Liposcelis macedonicus Gunther (1980) e endemi~en. Familijata kni`ni vo{ki (Liposcelidae) se beskrilni mnogu sitni insekti; se namno`uvaat me|u stari knigi, kade {to se hranat so lepak, tutkal, Kni`na vo{ka skrob ili so or- Liposcelis Terricolis ganski ostatoci. Pretstavnicite od familijata senojadi (Psocidae) imaat dva para membranozni krilja; `iveat na povr{inata na korewa i listovi, na kameniti yidovi i ogradi, a i vo pti~ji gnezda, kade {to se hranat so rastitelni materii. LIT.: Kurt K. Gunter, Beitrage zur Kenntnis der Psocoptera – Fauna Mazedoniens, Acta Mus. Mac. Sci. Nat., Skopje, 1980, 16(134): 1–32 ; Vladimir Krpac and Branislava Mihajlova, Biodiversity of Macedonia from a view point of hitherto faunistic investigations. Participation with Underproject: Klass Insecta, Macedonian Museum of Natural History – Ministry of Science, Final Report, Skopje, 1999, 23–30; Grupa avtori, Country Stady for biodiversity of the Republic of Macedonia (first national report), Ministry of environment and physical planning, Skopje, 2003. V. T. K. – M. Kr.

toa za naroden pratenik od Vraca. Kon prou~uvawata na Makedonija se orientiral pod vlijanie na Marin Drinov. Vo obemnite trudovi dava izvonredno korisni podatoci za naselenieto i negovata ekonomska sostojba vo Makedonija od toa vreme. BIBL.: PÍtuvane po dolinite na Struma, Mesta i Bregalnica, †Sbornik na narodni umotvoreni®, nauki i kni`nina#, kn. 10–13, SofiÔ, 1894–1896; Makedoni®. Etnografi® i statistika, Sofi®, 1900; Orohidrografi® na Makedoni®, PlovdivÍ, 1911. Al. St.

KOVA^, Bane (Skopje, 12. XI 1919 ‡ Skopje, 15. V 1983) ‡ eden od prvite novinari i stenografi vo Makedonija. Zavr{il Trgovska akademija vo Skopje. U~esnik vo naprednoto dvi`ewe, od krajot na 1941 do septemvri 1944 g. vo zatvor vo Bugarija. Inicijator i direktor na prvata ednogodi{na Novinarska {kola vo Makedonija so 40 slu{ateli (1950). Bil urednik na Radio Skopje i na vesnikot †Edinstvo#. Dolgi godini vo NIP †Nova Makedonija#, vo eden period zamenik na glavniot urednik na vesnikot i rakovoditel na Zaednicata za izdava~ka dejnost. Pretsedatel na Zdru`enieto na novinarite na Makedonija. B. P. \.

Van~o Kova~ev

Vasil K’n~ov

K’N^OV, Vasil (Vraca, Bugarija 4. VII 1862 – Sofija, 22. I 1902) – bugarski etnograf. Osnovno obrazovanie zavr{il vo Vraca, gimnazija vo Lom; studiral hemija na Harkovskiot univerzitet i hemiska tehnologija na univerzitetite vo Minhen i [tutgart (1885– 1888). Potoa doa|a da raboti vo Makedonija, i toa najprvin kako u~itel vo Solunskata gimnazija, kade {to bil i nejzin direktor. Bil egzarhiski inspektor na u~ili{tata vo Makedonija (1893– 1897). Bil izbran za minister za prosveta na Bugarija (1901), a po-

KOVA^EV, Van~o Panev (Radovi{, 26. V 1927 – Skopje, 24. XII 2007) ‡ fiziolog, redoven prof. na Med. f. vo Skopje. Studiite po medicina gi zapo~nal vo Leningrad (Rusija), a gi zavr{il vo Skopje. Na Institutot za fiziologija na Med. f. vo Skopje e od 1954. Bil direktor na Institutot i prodekan. Nositel i sorabotnik e na pove}e nau~ni proekti od oblasta na fiziologijata. Publikuval 26 truda vo me|unarodni spisanija. LIT.: Bilten za izbor vo nastavno zvawe, br. 203, 15. XI 1973 god. D. S.-B.

KOVA^EV, Vladimir ([tip, 1875 ‡ Sofija, 1910) ‡ poet i revolucioner, avtor na zaedni~ka pesnarka so Hristo Siljanov (†Tagata na robot#), blizok soborec na Goce Del~ev, brat-bliznak na Vladislav (Slav~o) Kova-

KOVA^EVSKI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

~ev, istaknat aktivist na VMRO i avtor na publicisti~ki trud od kapitalno zna~ewe. @iveel i tvorel kako emigrant vo Bugarija. Vo tekot na relativno kratkiot `ivot rano se projavil kako u~esnik vo revolucionernoto dvi`ewe. Tatko mu Mihail Kova~ev (1840–1908) bil rakovoditel na [tipskiot revolucioneren komitet i u~esnik vo Ilindenskoto vostanie. U~itelstvuval vo [tip, Skopje i Solun. ^i~ko mu Josif Kova~ev (1839–1898), poznat pedagog, bil osnova~ na prvoto ma{ko pedago{ko u~ili{te vo [tip (1869) i avtor na u~ebnici za toga{nite u~ili{ta. Brat mu Slav~o e {tipski vojvoda vo vremeto na Ilinden; diplomiral pravo na Sorbona vo Pariz. Vo Skopje pominal del od svoeto detstvo. Obrazovanieto go prodol`il vo Sofija, kade {to so brojnoto semejstvo emigriral kon krajot na XIX v. Se {koluval kako pitomec na sofiskoto Voeno u~ili{te. Ovdeka ja vpiva idejata na ruskite socijal-demokrati (Dobroqubov, ^erni{evski, Hercen, Pisarev), a ima mo`nost da se zapoznae i so lektira od makedonskite socijalisti vo Bugarija (Dimitar Blagoev, Vasil Glavinov, Spiro Gulap~ev). Kontaktira so makedonskata grupa okolu sp. †Loza#. Kon literaturata projavuva interes u{te od {kolskite klupi. Od toj period poteknuva negovata rakopisna stihozbirka †Pesni za Makedonija#, koja posthumno e objavena vo Skopje (1997) vo prepev na Petar T. Bo{kovski i Tome Arsovski. Pesnarkata ja pronao|a vo Dr`avniot arhiv na Bugarija d-r Zoran Todorovski. Pesnite se vo duhot na nasokata {to ja vovedoa Marko Cepenkov, Trajko Kitan~ev, Eftim Sprostranov, Nikola Kirov Majski ‡ sozdavawe kult kon porobenata tatkovina. G. T. KOVA^EV, Vladislav (Slav~o) ([tip, 5. I 1875 – Sofija, 13. IX 1924) – u~esnik vo Ilindenskoto vostanie, voda~ i ideolog na MEFO, `urnalist, sudija vo Bugarija. Zavr{il Voeno u~ili{te vo Sofija. Bil sekretar na Vrhovniot komitet (1899–1901) i redaktor na negoviot organ v. †Reformi#. Vo 1902 se opredelil protiv vrhovizmot, so ~eta zaminal vo Makedonija i vodel borba protiv vrhovistite za spre~uvawe na Xumajskoto vostanie. Vo Ilindenskoto vostanie kako {tipski vojvoda se borel vo [tipsko, Ko~ansko i Kratovsko. Vo 1910 g. zavr{il pravni nauki vo Pariz, a vo 1911 g. doktoriral vo Brisel. Po Prvata svetska vojna vo So-

Vladislav Kova~ev

fija bil advokat i sudija, redaktor na v. †Avtonomna Makedonija# (1920–1923), ideolog na MEFO (1921) so opredelba za Nezavisna Makedonija vo Balkanska federacija. Od 1923 bil ~len na rakovodnoto telo na Ilindenskata organizacija. Ubien po gornoxumajskite ubistva (1924) izvr{eni od VMRO na Iv. Mihajlov. Avtor e na bro{urata †Avtonomna Makedonija# (1919) i na rakopisot †Politi~koto veruju na Makedoncite# (1924). LIT.: Vladislav Kova~ev, Politi~koto veruju na Makedoncite. Predgovor i redakcija d-r Zoran Todorovski, Skopje, 2000. Z. Tod.

Josif Kova~ev

KOVA^EV, Josif ([tip, 14. I 1839 – Sofija, 31. X 1898) – pedagog i prosvetitel, modernizator na {kolstvoto i obrazovanieto vo Makedonija vo vtorata polovina na XIX v. Se {koluval na Duhovnata seminarija vo Belgrad (1860–1863) i na Duhovnata akademija vo Kiev (1864– 1868). Po vra}aweto vo [tip (1869) go osnoval prvoto Pedago{ko-bogoslovsko u~ili{te vo Makedonija, preku koe osposobil nekolku generacii u~iteli vo duhot na modernite pedago{ki barawa. Takva dejnost, malku podocna, }e razvie i vo Prilep (1874–1877). Za vreme na rusko-turskata vojna (1877) bil prinuden da emigrira vo Bugarija kade {to na novootvorenata Vi{a {kola vo Sofija bil nazna~en (1888) za profesor po nekolku pedago{ki predmeti (Pedagogija, Istorija na pedagogijata, Pedago{ka psihologija). Kova~ev e avtor na u~ebnikot

K

†[kolska pedagogija# (1873) i na prviot bukvar izraboten po glasovniot analiti~ko-sinteti~ki metod. Prv vo makedonskite u~ili{ta go vovel i go rasprostranil zvu~niot (glasovniot) metod vo bukvarskata nastava, so {to zna~itelno go olesnil procesot na po~etnoto ~itawe i pi{uvawe kaj decata. Vnimanie posvetuval i na narodnoto prosvetuvawe, odnosno na obrazovanieto na vozrasnite. Vo svojata †[kolska pedagogija# i vo studijata †Vrz organizacijata na narodnite {koli# go istaknal zna~eweto i ulogata na gimnastikata i detskite igri. Toj e istaknat teoreti~ar i prakti~ar vo prosvetnata dejnost, sistematizator na gimnasti~kite ve`bi i osnovopolo`nik na pedago{ko-teoretskite i prakti~nite osnovi na fizi~koto vospitanie. DELA: [kolska pedagogika, Sof., 1873; UpÍtstvo za ~etanwe i pisane po zvu~nata metoda, 1874; BÍlgarski bukvar po zvu~nata metoda za narodnite u~ili{ta, Sof., 1875. LIT.: A. Ilievski, Josif Kova~ev – neumoren pedago{ki mislitel i deec, Prosvetno delo, 1, Skopje, 2000, 11–21. K. Kamb. – D. S.

Antoaneta Kova~evi}

KOVA^EVI], Antoaneta (Skopje, 27. III 1933) ‡ akterka. Eden od osnovopolo`nicite na Albanskata drama vo Teatarot na narodnostite vo Skopje (1950–1990) g., kade {to e i penzionirana i vo koj (vo kontinuitet) go nose{e tekovniot repertoar. ULOGI: Duwa{a (†@enidba#), Ko{tana, Mande i Elektra (vo istoimenite dela), Ortenzija (†Mirandolina#), Marina (†Vujko Vawa#), Jokasta (†Car Edip#) i dr. R. St.

KOVA^EVSKI, Nikola (Skopje, 9. XII 1923 ‡ Skopje, 3. VII 2001) ‡ eden od doajenite na makedonskoto sportsko novinarstvo. Po~nal kako sorabotnik na †Sportski glas# (1949) i na †Sport#. Odgovoren urednik na †Sportski glas# (1952), od 1953 g. do penzioniraweto (1983) vo †Nova Makedonija# (vo eden period urednik na Sportskata rubrika). Eden od osnova~ite i glaven i odgovoren urednik na 705

K

KOVA^ESKI

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

†Sportist# (1955/56), vesnik {to izleguval na makedonski i srpskohrvatski jazik. Izvestuval od olimpijadite vo Rim (1960) i Minhen (1972). B. P. \.

Stojan Kova~eski

KOVA^ESKI, Stojan Jordanov (Struga, 28. III 1941) ‡ internistnefrolog. Med. f. i specijalizacija zavr{il vo Skopje, a primarius e od 1986 g. Raboti vo Medicinskiot centar vo Struga, kade {to formiral Zavod za nefrologija i dijaliza (1978) i go rakovodel do 1999 g. Objavil nad 40 stru~ni truda. BIBL.: D-r Dimitar Nestorov: `ivot i delo, Struga, 2004; D-r Boris Spirov, Ki~evo, 2006. Sl. M. P.

Moneti od Kratovskata i od Ohridskata monetokovnica

KOVNICI NA PARI VO MAKEDONIJA (monetarnici, darbhani, tarapani) – poznati se u{te vo anti~kiot period i podocna vo sredniot vek. Tesno bile povrzani so eksploatacijata na rudnite bogatstva i so obrabotkata na blagorodnite metali (zlato, srebro i bakar). So doa|aweto na Turcite osmanlii na Balkanot i vo Makedonija povtorno se aktivirale vo: Serez, Kavala, Solun, Kratovo, Siderokapsa, Skopje, Ohrid i za kratok period vo Resen, Ko~ani i Bitola. Od dejnosta na kovnicite zavisele glavnite faktori vo Osmanliskata Imperija, koi se odnesuvale na dr`avnata i carskata kasa (hazna), preku koi se finansirale osvojuva~kite poho706

di pri {ireweto na islamskata dr`ava. Kovnicite bile povrzani so davaweto kreditni zaemi na zakupuva~i na dr`avni i carski prihodi (hasovi) od rudnici, solani, barutani, oru`arnici, daljani (ribnici), kasapnici i dr., preku sistemot mali}ane i mukataa (zakupi); sobiraweto na razni voeni i civilni danoci i taksi od zemjodelstvoto, sto~arstvoto, trgovijata, pana|urite i pazarite, selskoto i gradskoto naselenie; dejnosta na sarafite (menuva~i na pari), lihvarite (zelena{ite), krupnite trgovci (bizri|anite), esnafskite organizacii (kasi i lonxi), kujunxii i zlatari. Koveweto i kursot na monetite bile regulirani so carski zakoni (kanuni), naredbi (fermani, berati), so statuti i propisi, posebno protiv falsifikatorite na monetite, koi bile najstrogo kaznuvani. Pri izrabotkata na monetite se upotrebuvala mernata edinica miskal = 1,1/2 drama = 24 karati = 4,618 g, ili eden gram te`el 0,19 g. Se kovele bakarni, srebreni i zlatni moneti. Najmnogu se kovele srebreni ak~iwa vo XV–XVI v., koi bile mali, imale nepravilna forma i razli~na vrednost, dijametar i te`ina; so arapski natpis na imeto od sultanot, mesto i godina na se~eweto i blagoslov so religiozno zna~ewe. Vo Makedonija moneti kovele slednite sultani: Mehmed I ^elebi: srebreni (Serez), 1419–1421; Mustafa ^elebi: srebreni (Serez); Murad II: srebreni (Serez, Skopje); bakarni (Serez); Mehmed II †Fatih# (†Osvojuva~#): srebreni (Serez, Skopje); bakarni (Serez), 1481–1512; Bajazid II: zlatni (Serez, Kratovo); srebreni (Serez, Skopje, Kratovo, Solun); bakarni (Skopje, Kratovo), 1512–1520; Selim I: zlatni (Serez); srebreni (Serez, Skopje, Kratovo) 1520– 1566; Sulejman I †Kanuni# (†Zakonodavec#): zlatni (Serez, Kratovo, Siderokapsa, Solun, Ko~ani); srebreni (Serez, Skopje, Kratovo, Siderokapsa, Solun, Ko~ani); bakarni (Serez), 1566–1574; Selim II: zlatni (Serez, Kratovo, Siderokapsa, Ko~ani); srebreni (Serez, Skopje, Kratovo, Siderokapsa, Solun, Ko~ani, Ohrid), 1574–1595; Murad III: zlatni (Serez, Krato-

vo, Siderokapsa, Ko~ani); srebreni (Serez, Skopje, Kratovo, Siderokapsa, Solun, Ko~ani, Ohrid); Mehmed III: zlatni (Serez); srebreni (Skopje, Kratovo, Siderokapsa, Solun, Ohrid), 1603–1617; Ahmed I: zlatni (Siderokapsa); srebreni (Serez, Skopje, Kratovo, Ohrid), 1617–1618; Mustafa I: srebreni (Ohrid), 1618–1622; Osman II: zlatni (Serez, Kratovo, Siderokapsa); srebreni (Serez, Skopje, Kratovo, Siderokapsa, Solun, Ohrid), 1622–1640; Murad IV: zlatni (Serez); srebreni (Serez, Skopje, Kratovo, Siderokapsa, Solun, Ohrid), 1648– 1687; Mehmed IV †Avxi#: srebreni (Skopje), 1687–1691; Sulejman II: zlatni (Kratovo); srebreni (Kratovo), 1909–1918; Mehmed V Re{ad: zlatni (Solun, Bitola) LIT.: D. A. Ih~ievÍ, MateriÔli za monetnoto delo vÍ TurciÔ, IzvestiÔ na istori~eskoto dru`estvo vÍ SofiÔ, kn. III, SofiÔ, 1911, 100–154; N. Pere, Osmanlilarda Madeni Paralarda, Istanbul, 1968, 71, 80, 84–85, 90–91, 100, 105–106, 111–114, 121–122, 127, 129, 136, 142, 153, 159; S. Sre~kovi}, Osmanlijski novac kovan na tlu Jugoslavije, Beograd, 1987, 54, 65–66, 68, 70–75, 78, 81, 84–85, 92, 96, 98, 101, 103, 106, 108–111, 113–114, 116–119, 121–123, 127–129, 133, 135, 140, 146–147, 149, 152, 158–159, 166, 172, 178, 184, 188–189. J. Jan.

Masar Kodra

KODRA, Masar (Masar Kodra) (Debar, 1932 ‡ Skopje, 2004) – istori~ar, nau~en sorabotnik, univ. profesor. Diplomiral na Filozofskiot fakultet vo Skopje (Grupa istorija, 1955). Doktoriral na Filozofskiot fakultet vo Zagreb na tema †Albanska nacionalnost u Makedoniji u narodnooslobodila~koj borbi# (1974). Be{e asistent i nau~en sorabotnik vo Institutot za nacionalna istorija vo Skopje (1. I 1967 ‡ 1. VII 1975), a potoa profesor na Katedrata po istorija na Filozofskiot fakultet vo Pri{tina. Ima objaveno nad 30 nau~ni trudovi za sovremenata istorija na Albancite vo Makedonija.

KOZAROSKI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

BIBL.: Zna~aen jubilej ‡ 25 godini od formiraweto na KPM, †Bezbednost#, VIII, 1, Skopje, 1968, 20–24; Sorabotkata na albanskiot i makedonskiot narod vo tekot na NOB (1941‡1944), †11 Oktomvri#, Skopje, 1972, 76–82; U~estvoto na pripadnicite na albanskata narodnost vo pro{iruvaweto na slobodnite teritorii vo Makedonija, †Slobodnite teritorii vo Makedonija 1943#, Skopje, 1975, 137–154; Komunisti~kata partija na Makedonija i narodnostite (1919‡1945), †Osnovaweto i razvojot na Komunisti~kata partija na Makedonija#, kn. vtora, Skopje, 1980, 983–1010. S. Ml.

KODRA, Xafer (2. IV 1923 ‡ Skopje, 2. V 1995) ‡ komunisti~ki deec. Bil u~esnik vo NOAVM (od 1941), ~len na KPM (od prvata polovina na 1943), sekretar na OK na KPM vo Debar (od septemvri 1943) i zamenik politi~ki komesar na Sedmata makedonska {iptarska NO brigada (od septemvri 1944). Po Osloboduvaweto izvr{uval razni politi~ki i op{testveni dol`nosti, me|u koi i minister vo Vladata na NRM (od 6. I 1951). No poradi opredelbata za Rezolucijata na Informbiroto, bil smenet od funkcijata i represiran. LIT.: Makedonski vladi. 60 godini, Skopje, 2005, 23 i 29; Dim~e Naj~eski, Golooto~ki svedo{tva. Kniga treta. Posledici. Skopje, 2006, 43. S. Ml.

K

rakopisi. Deneska e trgovski i industriski centar na ovoj del od Makedonija. Vo gradot ima pove}e industriski pretprijatija, a se za~uvani i nekolku ku}i od XIX v., postoi istorisko-etnolo{ki muzej, dom na kulturata, gimnazija, a jugoisto~no od graAl. St. dot i golem aerodrom. KO@UF – visok planinski masiv {to se nao|a vo krajnite ju`ni delovi od RM, na makedonskogr~kata granica, pome|u Tikve{kata Kotlina na severozapad i Gevgelisko-valandovskata Kotlina na istok. Se protega vo pravec jz–si. Planinskoto bilo e zaobleno i neras~leneto. Negovi najvisoki vrvovi se Zelen Breg (2.165 m), Dudica (2.138 m), Smreka (2.112 m), Porta (2.097 m) i dr. Zafa}a povr{ina od 893 km². Geolo{kiot sostav go pravat paleozojski {krilci, koi se nao|aat vo podinata, a preku niv vo povisokite delovi le`at trijaskite varovnici i vulkanski karpi. Vo neogenot Ko`uf bil zafaten so intenzivna vulkanska aktivnost pretstavena so silni erupcii i izlivi na vulkanska lava i piroklasti~en materijal. Od andezitite se izgradeni pove}e vulkanski kupi i vozvi{enija i toa: Ostrec, Cvrstec, Momina ^uka. Vulkanskata aktivnost ovozmo`ila sozdavawe na rudni le`i{ta na antimonska i arsenova ruda (kaj Al{ar i Smrdliva Voda), i na bakarna i olovno-cinkova ruda (kaj Dudica). Na Ko`uf e razvien karstniot reljef, osobeno vo karstnata oblast Huma. Za vreme na pleistocenot najvisokite delovi na ovaa ju`na planina na Makedonija bile zafateni so glacijacija, taka {to se sre}avaat tragi od nea vo vid na cirkovi. Na najvisokite delovi se razvieni izvori{nite ~elenki na rekite: Do{nica, Bo{ava, Bla{tica i dr.

Ko`ani

LIT.: A. Stojmilov, Fizi~ka geografija na R. Makedonija, PMF, Skopje, 2003. T. And.

KO@ANI – grad vo Egejskiot del na Makedonija, Grcija, so 35.700 `. (2002 g.). Se nao|a vo jugoisto~noto podno`je na planinata Sne`nik, na nadmorska visina od okolu 700 m. Vo nego se vkrstuvaat dve me|unarodni soobra}ajnici: E–90, koja na istok go povrzuva so Solun, a na zapad so Egumenica na bregot na Jonskoto More i E–65, koja na sever go povrzuva so Lerin i Bitola, a na jug so Volos na bregot na Egejskoto More. K. e star grad vo koj se nao|a vtorata po golemina biblioteka vo Grcija po atinskata, so za~uvani pove}e retki dragoceni

Planinata Ko`uf

Ivan Kozarev

KOZAREV-BALKAN, Ivan (s. Dobrini{te, Razlo{ko, 5. IV 1901 – Dobrini{te, Razlo{ko 1. IV 1944) – prviot partizan vo Makedonija i na Balkanot. U~estvuval vo Septemvriskoto vostanie (1923), bil eden od najaktivnite ~lenovi na VMRO(Ob). Progonuvan od ~etnicite na Ivan Mihajlov, nelegalno `iveel vo Sofija, Sliven, Plovdiv i dr. Bil uapsen (1935) i osuden na 5 godini zatvor. Vo zatvorot posebno vnimanie mu posvetil na samoobrazovanieto vo {to mu pomagal Nikola Parapunov. Po izleguvaweto od zatvor (1939) u~estvuval na Konferencijata na koja bilo re{eno da se sozdadat kanali za povrzuvawe na makedonskoto nacionalnoosloboditelno dvi`ewe na podelena Makedonija. Od 7. II 1941 g. `ivee nelegalno. Prviot oru`en sudir so bugarskata policija stanal na 26. VI 1941. Bil borec na prvite partizanski ~eti vo Pirinskiot kraj, a potoa komandir na ~eta na Razlo{kiot PO †Nikola Parapunov#. Mnogupati bil osuduvan na smrt (vo otsustvo). Tragi~no zaginal vo blizina na rodnoto selo. LIT.: Georgi Madolev, Parapunovci. (Spomeni),SofiÔ, 1980; Pirinski sokoli, SofiÔ, 1970; Georgi D`od`ov (Drago), Za kogo peÔt murite, SofiÔ, 1971. V. Jot.

KOZAROSKI (Kozar), Mice Lazarov (psevd. Jandre) (Varo{, Prilepsko, 24. IX 1910 – s. Ne`ilovo, Vele{ko, 19. XII 1942) – pripadnik na rabotni~koto i ko-

707

K

KOZINEC

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

`uf vo Mariovo. Planinskoto bilo e golo, zaobleno i so meridijanski pravec na protegawe, a najvisok vrv e Baltova ^uka (1.807 m). Severno od nego se izdiga vrvot Peron (1.700 m), dodeka na samata granica so Grcija e Golem Kozjak (1.814 m). Me|u prevoite najzna~aen e Trebor (1.406 m) preku koj komuniciraat prilepskiot i kavadare~kiot del od T. And. Mariovo. Mice Kozaroski

munisti~koto dvi`ewe. Vo 1934 g. bil ~len na KPJ i ~len na prilepskiot Mesten komitet. Rakovodel skoevska grupa i se istaknal so revolucionernata aktivnost, poradi {to bil progonuvan i zatvoran. Po Okupacijata bil eden od organizatorite i rakovoditelite na NOB vo Prilep i Azot (Vele{ko). U~estvuval vo napadot na 11-ti oktomvri vo Prilep. Bil komandant na Vele{kiot partizanski odred †Pere To{ev#, a potoa i na odredot †Dimitar Vlahov#.

†KOZJAK# – akumulaciona HC na dolniot tek na rekata Treska (jugozapadno od Skopje). Ima dva agregata so francis turbini. Vkupnata instalirana mo}nost e 80 MW. Prviot agregat bil pu{ten vo pogon na 7. VII 2004 g., a vtoriot na 30. IX 2004 g. Proektiranoto prose~no godi{no proizvodstvo e 150 GWh. Predvideno e akumulacijata da se koristi za pove}e nameni. Glavnata uloga na ovaa HC e da u~estvuva vo pokrivaweto na vrvovite od dnevnite dijagrami na optovaruvaweto na EES. Dr. R.

so volumen na teloto od 3,34 milioni m3 formira akumulacija do 550 milioni m3, nameneta za retenzija na poplavni vodi, proizvodstvo na elektri~na energija (252 kWh/g.) i vodosnabduvawe (vo idnina). Pridru`ni objekti: {ahten prelivnik, tunelski dovod i temelen ispust, pribranska hidrocentrala i dr. Spa|a me|u najvisokite brani vo po{irokiot region, vo relativno slo`eni geolo{ki uslovi, uspe{no realizirana od na{ata grade`na operativa. Q. T. KOZJA^KI NARODNOOSLOBODITELEN PARTIZANSKI ODRED (mesnosta Studena Voda, Kumanovsko, 12. X 1941 ‡ Malotino, 17. X 1941) ‡ partizanska edinica na NOV i POM. Bil formiran od 25 borci. Komandant na Odredot bil Qubomir ZdravkovskiGa~o, a politi~ki komasar Kiro Nacev-Fetak. Odredot pristignal na planinskiot vrv Kitka, na pl. Kozjak (13. X), a po nekolku dena bil opkolen od bugarskata voj-

LIT.: Stoilko Ivanoski-Planinski, Mice Kozar – @ivot i delo 1910–1942, Skopje, 1996. O. Iv.

KOZINEC NA ^ERWAVSKI (Astragalus cernjavskii Stoj.) – lokalen endemit vo florata na RM od famijata Fabaceae (Leguminosae), poznat samo za okoliKozinec na ^erwavski nata na Negotino (Orlovo Brdo) i podno`jeto na planinata Serta. Vl. M. KOZINEC, MAEROV (Astragalus mayeri Micevski) – floristi~ki subendemit, opi{an od akademik Kiril Micevski od Gali~ica, a imeto na vidot e posveteno na poznatiot slovene~ki botani~ar, akademik Ernest Majer, golem prijatel na Makedonija. Vl. M. KOZINEC, MARIOVSKI (Astragalus mariovoensis Micevski) – lokalen makedonski floristi~ki endemit od podra~jeto na Mariovo (Gola Skrka kaj s. Vitoli{te), od familijata Fabaceae, opi{an od akademik Kiril Micevski. Vl. M. KOZJAK – srednovisoka planina {to se nao|a vo ju`niot del na RM, pome|u planinite Nixe i Ko-

Akumulacionoto ezero „Kozjak“ so kameno-zemjenata brana

†KOZJAK# – kameno-zemjena brana so glineno jadro, najvisoka kaj nas (114 m), zavr{ena vo 2004 g., na rekata Treska, 16,5 km sprotivodno od Matka, so pribranska hidrocentrala so dva agregata (150 106 kWh godi{no proizvodstvo). Locirana e na tesno mesto

Mariovskoto s. Vitoli{te vo pazuvite na planinata Kozjak

708

ska i policija i razbien. Nekolku borci zaginale, nekolkumina uspeale da se probijat, a pogolemiot del bile zarobeni i osudeni. IZV.: Kumanovo i Kumanovsko vo NOV 1941–1945, Dokumenti, Kumanovo, 1988. LIT.: Spomen zbornik na zaginatite borci od NOV i `rtvi na fa{isti~ki-

KOKALESKI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

rekata Hifas, pobaral od nego da go prekine pohodot i da ja vrati vojskata vo Makedonija. Naskoro potoa, koga makedonskata vojska ve}e go zapo~nala vra}aweto, Kojnos nenadejno se razbolel i po~inal, a smrtta ponekoga{ se doveduva vo vrska so negovoto protivre~je kon kralot. Za Aleksandar, koj go po~estil so rasko{en pogreb, se veli deka ja oplakal negovata smrt, no sepak †dofrlil deka Kojnos samo pred nekolku dena odr`al takov govor kako samo toj da saka da ja vidi Makedonija#.

Borbeniot pat na Kozja~kiot narodnoosloboditelen partizanski odred

ot teror od Kumanovo i Kumanovsko 1941–1945, Kumanovo, 1976, 171; Saltir Putinski, Formirawe i akcii na Kozja~kiot partizanski odred. Kumanovo i Kumanovsko vo NOV 1941–1942 godina. Materijali od nau~niot sobir odr`an na 12, 13 i 14 dekemvri 1978 godina, Kumanovo, dekemvri 1979, 605–622. S. Ml.

†Alkaloid#, Skopje

KOZMETI^KA INDUSTRIJA – del od hemisko-farmacevtskata industrija. Pogolem broj pogoni od koi pozna~ajni se: †Alkaloid# – Skopje, †Jaka 80# – Radovi{, †OHIS# – Skopje i pove}e mali pretprijatija so ograni~en asortiman. Profitniot centar – Kozmetika vo Alkaloid se temeli vrz fabrikata †Cvetan Dimov# so koja se integrira vo 1973 g. Fabrikata †Cvetan Dimov# e osnovana vo 1945 g. kako Fabrika za sapuni i kozmetika od Fabrikata †Aero#, koja rabotela od 1935 g. kako fabrika za sapun i juteni vre}i. Profitniot centar Kozmetika proizveduva sredstva za higiena (sapuni, {amponi, †Glos# kolekcija), parfemi, toaletni vodi i losioni, razni kozmeti~ki preparati (†Bekutan# kolekcija) i dekorativni proizvodi. Sv. H. J. ‡ M. C. KOJNOS (Koinos) ‡ eden od najistaknatite vojskovodci na Aleksandar III Makedonski vo negoviot pohod na Istok. Zemaj}i zbor pred govorot na svojot kral kraj

IZV.: Arriani, Anabasis, Lipsiae, 1907; Q. Curti Rufi, Historiarum Alexandri Magni Macedonis, Lipsiae, 1893; Diodori, Bibliotheca historica, Leipzig, 1896. LIT.: N. Proeva, Istorija na Argeadite, Skopje, 2004; F. Papazoglu, Istorija na helenisti~kiot period, Skopje, 1995. K. M.-R.

KOKALANOV, \orgi (Skopje, 18. V 1949) – grad. in`., red. prof. na Grade`niot fakultet vo Skopje (od 1995) po predmeti od oblasta na teorijata na konstrukciite, eden od na{ite najgolemi specijalisti za primena na numeri~kite metodi vo grade`ni{tvoto i po{iroko, posebno na metodot na kone~nite elementi. Doktoriral vo 1984 g., formuliraj}i nov vid izoparametarski element za analiza na plo~i. Vodel nau~noistra`uva~ki proekti i objavil mnogubrojni trudovi vo zemjata i vo stranstvo, me|u koi i va`nite knigi: †Programirawe – FORTRAN#, †Statika na arhitektonski konstrukcii#, †Bridge design tutorial# (Nurnberg, 2003), i dr. Q. T.

Sa{o Kokalanov

KOKALANOV, Sa{o (Skopje, 1977) ‡ sovremen makedonski pisatel i novinar. Raboti vo dnevniot vesnik †Dnevnik# vo Skopje. Pi{uva prozna beletristika. Avtor e na knigite: †Samecot#, 2003; †No} na `elezni~kata stanica vo Rozendal#, 2003; †Izabela, Ismaela i jas#, 2005, kako i na dramskiot tekst †Kafez za budali#. Spored sudot na kritikata, romanite na Kokalanov otkrivaat pisatel so darba, avtor so prepoznatliv, sve`, moderen tvore~ki rakopis i pretstavuva neod-

K

minliv beleg na noviot trend vo razvitokot na makedonskiot roG. T. man.

Petar Pop~ev: \ur~in Kokaleski (portret vo MANU)

KOKALESKI, \ur~in (Lazaropole, 1775 – Lazaropole, 1863) – eden od prvite makedonski prerodbenici, istaknat golemoposednik, trgovec, knez, ktitor i avtor na prviot avtobiografski tekst so svetovna sodr`ina vo makedonskata literaturna istorija na naroden jazik i so slovenskoto pismo pod naslov †Nakazanie#. Izu~il pove}e zanaeti, a koga po~nuva da se zanimava so sto~arstvo stanuva }aja. Formira kara{ica (1801) i e me|u prvite organizatori na sto~arska proizvodna zadruga; pretstavnik na manufakturna industrija i zemji{en golemoposednik, a se zanimaval i so lihvarstvo i trgovija. Stanuva za{titnik na hristijanite i borec protiv gr~kata kulturna dominacija. Uspeva da izdejstvuva audiencija kaj sultanot, od kogo dobil dozvola za gradewe crkva i xamija, za postojano nosewe oru`je i ferman so koj }e se reguliraat dava~kite vo negoviot kraj. Za~uvan e fermanot za zakonskoto pravo da go za{tituva svojot kraj od odmetnicite i da u~estvuva vo Pokrainskoto sobranie. Vo rodniot kraj finansira izgradba, zografisuvawe i snabduvawe so crkovnoslovenski knigi na crkvata †Sv. \or|ija# vo Lazaropole, vo koja bilo osnovano i prvoto osnovno u~ili{te (1841). Gradi xamija vo s. Lubanovo, pomaga vo obnovata na manastirot †Sv. Pre~ista# kaj Ki~evo, mu pomaga na manastirot †Sv. Jovan Bigorski#, kako i pri izgradbata na hramot vo s. Rosoki (1836). Vo lazaropolskata crkva za nego imalo poseben prestol, na koj{to ~esto sedel, a po smrtta bil pogreban pokraj oltarot. Stanuva junak vo mija~kite pesni i predanija. LIT.: Aleksandar Beliÿ, Gali~ki dijalekat, Beograd-Srem. Karlovci, 1935, 275–305; Aleksandar Matkovski, \ur~in Kokaleski 1775–1863 (Prilog kon pra{aweto za sozdavawe na selska, sto~arskotrgovska bur`oazija vo Makedonija, Skopje, 1959. B. R.-J.

709

K

KOKINO

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Megalitskata opservatorija Kokino, pogled od centralnata astronomska pozicija

KOKINO – kompleksen praistoriski arheolo{ki lokalitet (2000 g. pr.n.e.) na teritorijata na Op{tinata Staro Nagori~ane, Kumanovsko. Opfa}a pogolem del od neovulkanskiot rid Tati}ev Kamen, vo ~ie podno`je se nao|a s. Kokino. Arheolo{kite istra`uvawa, zapo~nati vo 2001 godina, otkrija mnogubrojni arheolo{ki artefakti {to mu pripa|aat na t.n. bronzeno vreme. Naodite od ranoto (XIX–XVII v. pr.n.e.) i od srednoto bronzeno vreme (XVII– XIV v. pr.n.e.) se relativno pomalubrojni, a dominiraat naodite od docnoto bronzeno vreme (XIV–XI vek pr.n.e.). Najnovite arheolo{ki istra`uvawa otkrija tragi od naselba od t.n. `elezno vreme (VII v. pr.n.e.) na ju`nata padina na lokalitetot, so {to se potvrduva negovata upotreba vo vremenski raspon od nad 1200 godini. Nekoi topografski karakteristiki na lokalitetot (golema vidlivost od najvisokiot del na ridot, do koj se stignuva preku blago nakloneta pristapna pateka od jugoisto~nata strana), kako i mno{tvo arheolo{ki naodi najdeni vo strukturi so obreden karakter, ja potvrduvaat negovata upotreba kako „sveta planina“. Eden od obredite, verojatno vrzan za plodnosta i Golemata Bogin-

ka–Majka, se izveduval na toj na~in {to vo prirodni cepnatini vo stenite se deponirale sadovi, verojatno polni so plodovi, koi potoa bile zatrupuvani so zemja i kamen. Drugiot obred se odnesuval na svetoto spojuvawe na nebeskoto bo`estvo Sonceto so Golemata Boginka–Majka, personificirana kako karpest planinski vrv i se izveduval vo sredinata na letoto (30 ili 31 juli). Vo toj den zracite na utrinskoto sonce, koe se pojavuvalo zad obredniot marker na najvisokiot del na lokalitetot, minuvale niz ve{ta~ki prese~enata tran{ea dvaesetina metri pod markerot i osvetluvale samo eden od u~esnicite vo ceremonijata, koj{to sedel na edno od nekolkute kameni sedi{ta na dolnata (zapadna) platforma na lokalitetot. I dvata obreda imale cel da obezbedat pogolem rod i cikli~na obnova na prirodata. Megalitskata opservatorija e edna od najinteresnite sodr`ini na ovoj kompleksen lokalitet. Raspolo`ena e pod samiot vrv na ridot, so dimenzii od 100 m vo nasoka istok–zapad i 50 m vo nasoka sever–jug. Gledano vo tretata dimenzija, sodr`inite na opservatorijata se rasporedeni na dve platformi: isto~na i zapadna, od koi isto~nata e za 20 m povisoka

od zapadnata. Na toj prostor od andezitni karpi drevnite `iteli gi nabquduvale nebesnite tela, pred s° Sonceto i Mese~inata i gi odbele`uvale mestata na izgrevaweto na vidliviot horizont. Na zapadnata strana bile izgradeni mesta za nabquduvawe, a na povisokata isto~na strana, vo karpite, formirale markeri za odbele`uvawe na mestata na izgrevaweto na Sonceto i na Mese~inata vo to~no opredeleni denovi vo godinata. Na toj na~in, so dolgotrajno i posveteno sobirawe informacii, ja osoznale periodi~nosta vo dvi`eweto na Sonceto i Mese~inata i bile vo sostojba da izrabotat i da koristat lunaren kalendar. Tie uspeale da gi prepoznaat i ciklusite na zatemnuvawata na Sonceto i Mese~inata i mo`ele da gi predvidat, koe{to verojatno imalo golemo zna~ewe vo gradeweto na pretstavata za svetot i organizacijata na religiozniot `ivot na toga{nata zaednica. Precizno opredelenata starost na opservatorijata, homogenosta na strukturata, na~inot na gradbata i doka`anata namena, pridonese da bide rangirana na ~etvrto mesto na listata na stari opservatorii vo svetot objavena od strana na Amerikanskata vselenska agencija NASA (2005).

NAODI OD KOKINO:

Kamena sekira, docna bronza (XIV-XI v. pr.n.e.)

710

^a{a, rana bronza (XIX-XVII v. pr.n.e.)

Pehar, rana bronza (XIX-XVII v. pr.n.e.)

Sad, sredna bronza (XVII-XIV v. pr.n.e.)

KOKO[KI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

Na zapadnata strana na lokalitetot e otkriena centralna ili astronomska pozicija, od koja se gledaat site 9 markeri za odbele`uvawe na mestata na izgrevaweto na Sonceto i na Mese~inata na isto~niot horizont. Tri od markerite se nameneti za odbele`uvawe na mestata na izgrevaweto na Sonceto vo denot na letnata dolgodnevnica, denot na zimskata kratkodnevnica i denot na proletnata i esenskata ramnodnevnica. Preku mereweto na pozicijata na markerot za izgrevaweto na Sonceto vo denot na dolgodnevnicata e utvrdena starosta na opservatorijata. Drugite 6 markeri gi ozna~uvale mestata na izgrevaweto na polnata Mese~ina, od koi dva markera letno vreme gi ozna~uvale denovite koga taa ima maksimalna i minimalna vrednost na deklinacijata, a drugite dva vo zimata gi ozna~uvale denovite koga taa imala minimalna i maksimalna vrednost na deklinacijata. Drugite dva markera slu`ele za opredeluvawe na dol`inata na lunarniot mesec od 30 dena letno vreme i 29 dena zimno vreme. Preku nabquduvawata od centralnata pozicija bil izrabotuvan lunaren kalendar so perioda od 19 lunarni godini. Celiot ciklus sodr`el 12 obi~ni lunarni godini so 12 lunarni meseci (6 zimski od 29 dena i 6 letni od 30 dena), a 7 godini bile prestapni i sodr`ele 13 lunarni meseci, pri {to dodadeniot lunaren mesec imal dol`ina od 30 dena. Vo naukata ovoj ciklus e poznat kako Metonov ciklus, koj po teoretski pat bil postaven od atinskiot filozof Meton (423 g. pr.n.e.) i vo anti~kiot period bil mnogu popularen. Istra`uvawata poka`aa deka najmalku 1500 godini pred Meton ovoj ciklus im bil poznat na drevnite nabquduva~i od Kokino, koi na ednostaven na~in go merele, a so markeri trajno go odbele`ale vo karpite na isto~niot horizont. Vtorata po va`nost e pozicijata za nabquduvaweto na ciklusite na zatemnuvaweto na Sonceto i Mese~inata. Vo astronomijata e poznat faktot deka, gledano od

Sad, docna bronza (XIV-XI v. pr.n.e.)

Arheolo{ka sonda na Kokino

isto geografko mesto, ciklusite na zatemnuvaweto na Sonceto i Mese~inata se povtoruvaat na sekoi 54 godini i 34 dena. Na isto~niot horizont se otkrieni 4 markeri, koi se gledaat samo od edno, posebno obraboteno mesto na zapadnata strana, vedna{ do prestolite. Od ovaa mesto za nabquduvawe nabquduva~ite na neboto gi markirale mestata na isto~niot horizont, koi go poka`uvaat mestoto na izgrevaweto na polnata Mese~ina to~no vo denot koga nastapuva noviot ciklus na zatemnuvawata od 54 godini i 34 dena. Merewata i matemati~kite analizi poka`aa deka najstariot marker poteknuva od 1917 g. pr.n.e. {to zna~i deka gradeweto i funkcioniraweto na opservatorijata zapo~nalo najmalku vo XX v. pr.n.e. Vo 2008 godina Upravata za za{tita na kulturnoto nasledstvo go stavi lokalitetot pod privremena za{tita kako Kulturen predel Kokino. LIT.: Jovica Stankovski, Tati}ev Kamen - megalitska opservatorija i svetili{te, „Muzejski glasnik“ br. 7-9, Kumanovo, 2002; \ore Cenev, Megalitska opservatorija vo Kokino, na ostoto mesto; Jovica Stankovski, Tri megalitski spomenici vo Kumanovskiot region, Pirajhme, tom 2, Zbornik na Narodniot muzej Kumanovo, Kumanovo, 2003; Gjore

Bokal, `elezno vreme (VII v. pr.n.e.)

K

Cenev, Archaeo-astronomical analyze on Kokino site, Proceedings of the Conference of SEAC (European Society for Astronomy in Culture), Kecskemet, 2004; istiot, Archaeoastronomic interpretation of Kokino, Proceedings of the International Conference „The Archaeology of World Megalithic Cultures“, Theme Session: Euro Mediterranean Megalithic Cultures, 5000–1300 BC, Rodeoas, 2004; \ore Cenev – Jovica Stankovski, Kokino Ancient observatory katalog, DI „Tumba“ – Kumanovo, MID – Skopje, Kumanovo, 2005; NASA – GSFC, Ancient Observatories Timeless Knowledge – poster, Sun Earth Day 2005, http://sunearthday.nasa.gov/2005/images/ao_poster.pdf; Gjore Cenev, Megalithic Observatory Kokino, Proceedings of the XIV National Conference of Astronomers of Serbia and Montenegro, Beograd, 2006; Gjore Cenev – Jovica Stankovski, Kokino – Holy Mountain and Ancient Observatory, „Macedonian Affairs“ VI, 1: Cultural Heritage: A Bridge Towards a Shared Future, MIC, Skopje, 2007; Gjore Cenev, Archaeo-astronomical characteristics of the Kokino archaeological site, Astrophysical Investigations, Institute of Astronomy at Bulgarian Academy of Science, No. 9, Sofia, 2007; Jovica Stankovski, Kokino tvrdina na sonceto, katalog, NU Muzej Kumanovo, Kumanovo, 2007; istiot, The Peak Sanktuary Taticev Kamen at the Village of Kokino and Two of its Cults, „Thracia“, XVII, Istitute of Thracology, Sofia, 2007; Gjore Cenev, Kokino Calendar, Proceedings of the International Conference „Studing Nature Trough Centuries“, Beograd, 2008. \. Cen. - J. S.

KOKO[KI, BLATNI (Rallidae) – familija na mali, do sredno golemi `eravovidni ptici (Gruiformes), so kratok masiven klun, so dolgi prsti i so kratka opa{ka. Vo Makedonija `iveat 7 vidovi, od vkupno 9 poznati vo Blatna koko{ka (Gruiformes) Evropa. LIT.: Birds in Europe: population estimates, trends and conservation status. Cambridge, †BirdLife International Conservation Series#, 12, Cambridge, 2004; C. Harrison, An Atlas of the Birds of the Western Palaearctic, Glasgow, 1982. Sv. P. – V. Sid.

KOKO[KI, STEPSKI (Pterocletidae) – familija sredno golemi ptici, koi naseluvaat stepskopustinski podra~ja. Kaj nas neredovno se javuva eden vid stepska koko{ka ili kopitka (Syrhaptes paradoxus).

Grne, sredna bronza (XVII-XIV v. pr.n.e.)

Kalap, docna bronza (XIV-XI v. pr.n.e.)

711

K

KOLABORACIONISTI^KO

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

LIT.: Birds in Europe: population estimates, trends and conservation status, †BirdLife International Conservation Series#, 12, Cambridge, 2004; C. Harrison, An Atlas of the Birds of the Western Palaearctic, Glasgow, 1982. Sv. P. – V. Sid.

KOLABORACIONISTI^KO KOMITSKO DVI@EWE vo Egejskiot del na Makedonija (1943) – politi~ko i oru`eno dvi`ewe na Makedoncite dirigirano od bugarskite i italijanskite okuptorski vlasti. Vo Kostursko bile opfateni 60 sela so okolu 10 iljadi privrzanici {to organizirale vooru`eni komitski ~eti {to sodejstvuvale so italijanskite okupatorski vlasti vo borbata protiv gr~koto nacionalno (monarhisti~ko i komunisti~koto) i makedonskoto nacionalno-revolucionerno dvi`ewe. Makedonskite sela gi branele od napadite na gr~kite maxiri. Glavni rakovoditeli bile: Pando Makriev, Luka Damjanov, Koqo [esterov (Baj Koqo) i dr. Komitskoto dvi`ewe bilo porazeno so zaedni~ki akcii od gr~koto komunisti~ko antifa{isti~ko dvi`ewe (KPG – ELAS) i makedonskoto nacionalno revolucionerno dvi`ewe SNOF. Dvi`eweto imalo izrazito antigr~ki, antikomunisti~ki i probugarski karakter. LIT.: T. Mamurovski, Bugarskata propaganda vo Jugozapadna i Centralna Egejska Makedonija 1941–1944, Skopje, 1989. St. Kis.

KOLADONIJA, MAKEDONSKA (Heptaptera macedonica Bornm.) – makedonski floristi~ki endemit od familijata Apiaceae (Umbelliferae) ({titocvetni rastenija), poznat vo okolinata na Kavadarci, Negotino i Demir Kapija. Se nao|a na svetskata crvena lista Makedonska koladonija na zagrozeni rastenija (IUCN 1997 Red List of Threatened Plants). Vl. M. KOLAROVSKI, Atanas (Dra~evo, Skopsko, 1926) – igraorec i koreograf. So formiraweto na Dr`avniot ansambl †Tanec# stanal negov ~len i re~isi dvaeset godini bil umetni~ki direktor, koreograf i solo-igraorec. Od 1970 g. se preselil vo SAD kade {to ja prodol`il svojata aktivnost kako instruktor. Toj e avtor na pove}e koreografii, a nekoi od niv (†Dra~evka#, †Kalajxisko#, †Nevestinsko# itn.) stanaa del od antologiskiot repertoar M. Kol. na †Tanec#. 712

†Panorama# vo Kru{evo (1978); objektot na NIP †Nova Makedonija# (1985). Se zanimava i so publicisti~ka dejnost i so slikarstvo.

Goce Kolarovski

KOLAROVSKI, Goce (Skopje, 5. I 1959 ‡ Skopje, 30. XI 2006) ‡ kompozitor, dirigent, pedagog, nau~nik, op{testven deec. Vo svoeto tvore{tvo (orkestarsko, kamerno, solisti~ko) ja spojuva makedonskata muzi~ka tradicija (folklor, duhovna muzika) so sovremenite kompozitorski tehniki. Avtor na muzikolo{ki studii po pra{awata na sovremenata muzika i muzi~koto obrazovanie. Redoven profesor (1999– 2005 ‡ dekan) na FMU-Skopje, gostin-profesor na Univerzitetot vo Ni{. Sozdava~ e na edna od najmnogubrojnite klasi po kompozicija vo istorijata na FMU. Vo Ohrid osnova~ e na me|unarodnata letna {kola Tehniki na komponirawe vo muzikata na XX v. ^len e na Pretsedatelstvoto na SOKOM, pretsedatel na Upravniot odbor na ZAMP. V. K.-G.

Blagoja Kolev

KOLEV, Blagoja (Sv. Nikole, 2. II 1930) – arhitekt i urbanist. Diplomiral na Arhitektonskiot otsek na Tehni~kiot fakultet vo Skopje (1955). Doktoriral vo Belgrad (1981). Kako proektant rabotel vo Zavodot za urbanizam na SRM i vo Zavodot za urbanizam i arhitektura na Grad Skopje. Redoven profesor na Arhitektonskiot fakultet vo Skopje. Negovoto tvore{tvo od oblasta na arhitektonsko-urbanisti~ko proektirawe e bogato i raznovidno. U~estvuval vo izrabotkata na prostorno-urbanisti~kite planovi na Skopje. Pozna~ajni realizacii: Domot na kulturata vo Kumanovo (1974); Stopanska banka vo Skopje (1975); hotelot

BIBL.: Sistemski pristup prostorne organizacije grada †Jiginus#, Beograd, 1983. LIT.: E. Koleva, Arhitekt Blagoj Kolev (1930), vo: Arhitekturata na po~vata na Makedonija od sredinata na XIX do krajot na HH vek, Prilozi za prou~uvaweto na istorijata na kulturata na po~vata na Makedonija, 14, Skopje, 2006, 177–186. Kr. T.

Pando Kolevski

KOLEVSKI, Pando (s. Dolno Kotori, Lerinsko, Egejska Makedonija, 4. VI 1937) ‡ poet i preveduva~. Vo Gra|anskata vojna vo Grcija (1949) ja napu{ta rodnata grutka i nao|a svoja vtora tatkovina vo ^e{ka. Gimnazija i Filozofski fakultet zavr{uva vo Praga, kade {to i ostanuva da `ivee. Vraboten e kako bibliotekar vo Bibliotekata †Klementinum# vo Praga. ^len e na DPM od 1987 g. ^est u~esnik na SVP vo Struga. Avtor e na knigite: †Doa|aweto na ju`niot vetar# (1970); †Izgubena ramnote`a# (1978); †More zgr~eno vo do`d# (1984); †Okovi na korewata# (1989); †Aleksandar Makedonski#, poema (1994) ‡ site na makedonski jazik, i †Dobar den, Makedonijo# (1998) na ~e{ki. Preveduval ~e{ki poeti na makedonski jazik. G. T. KOLEVSKI, Perko \or|iev (Bune{, Probi{tipsko, 27. XII 1944) ‡ spec. po transfuziologija i imunologija, redoven prof. po imunologija na Med. f. vo Skopje. Bil minister za zdravstvo vo prvata Vlada na RM, glaven istra`uva~ na 3 nau~ni proekti. Organiziral HLA laboratorija za tkivna histokompatibilnost, u~estvuval so imunolo{kiot del vo prvite transplantacii na bubreg vo Makedonija (1977). Vraboten e vo RZT i avtor na brojni stru~ni i nau~ni trudovi. Br. N. KOLEVSKI-LAVSKI, Lazo Filipov (s. Mrzenovo, Vele{ko, 1918 ‡ blizu do Pletvar, na patot Kavadarci‡Prilep, 2. III 1942) ‡ prvoborec i naroden heroj. Kako

KOLI[EVSKI-MITRE

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

Lazo KolevskiLavski

pe~albar vo Belgrad, se vklu~il vo tamo{noto sindikalno dvi`ewe. Po vra}aweto vo Prilep, kako aktivist na URS-ovite sindikati, bil primen za ~len na KPJ i u~estvuval vo Ilindenskite demonstracii vo Prilep (1940), poradi {to bil uapsen. Po Aprilskata vojna (1941) bil ~len na Mesniot voen {tab na MK na KPJ vo Prilep i instruktor za rakuvawe so oru`je. Pri akcijata na Tunelot kaj Bogomila (septemvri 1941) go ubil stra`arot. Bil borec na Prviot prilepski NOPO †Goce Del~ev#. Zaginal vo neprijatelska zaseda, zaedno so narodniot heroj Borka Taleski. Proglasen e za naroden heroj na Jugoslavija (11. X 1953).

vaat `elbi za sre}a, zdravje i napredok i za toa se daruvani so kola~i, jabolka, kosteni, orevi, pari i sl. Poradi vakvata funkcija, i nivniot karakter e obredno ceremonijalen. Kako pesni {to se ispolnuvale na po~etokot od novata godina, so niv lu|eto gi izrazuvale svoite `elbi i nade`i taa da im donese blagosostojba, sre}a i zdravje. Osven iska`anite `elbi, vo niv decata go najavuvaat i doa|aweto na golemot praznik Bo`ik (Deneska e Kolede utre e Bo`ik...), kako i Novata godina ‡ Vasilica (Koledica meledica, i po nea Vasilica...). Vo nekoi krai{ta (Vele{ko, Tikve{ijata i dr.) okolu koledarskiot ogan se peele erotski pesni. Mnogu od ovie pesni po nekoi voobi~aeni {emi se improviziraat na samoto mesto, zavisno od potrebite na u~esnicite vo koledarskite obi~ai. Ova osobeno se odnesuva za erotskite pesni {to se peat okolu koledarskiot ogan. LIT.: Bla`e Ristovski, Makedonskiot folklor i nacionalnata svest, 1, Skopje, 1987, 65; Kiril Penu{liski, Odbrani folkloristi~ki trudovi, 2, Skopje, 1988; Marko Kitevski, Makedonska narodna lirika, (Obredni pesni), Skopje, 1997. M. Kit.

fesionalni skalila: sorabotnik vo Gradskata rubrika, vo †Ekran#, dopisnik od Belgrad, urednik na Sabotniot prilog, zamenik na glavniot urednik i odgovoren urednik, generalen direktor (1988‡98). Osnova~ i glaven i odgovoren urednik na †Biznis#, prv dneven ekonomski vesnik vo B. P. \. Makedonija (2005). KOLENCEV-KOKINOS, Hristo (Lerin, 1916 – Skopje, 1987) – pripadnik na makedonskoto i na gr~koto komunisti~ko dvi`ewe, u~esnik vo Antifa{isti~kiot otpor. Bil ~len na Okru`niot odbor na NOF za Lerinsko i sekretar na Okru`niot komitet na KOEM za Lerinsko. LIT.: Egejska Makedonija vo NOB, V, 1948, Skopje, 1981. St. Kis.

KOLETIS, Joanis (?, 1774 – Atina, 1847) – gr~ki politi~ar, voda~ na t.n. †francuska# partija, pretsedatel na gr~kata Vlada (1844 –1847). Vo gr~koto Sobranie ja promoviral megali idejata kako politi~ka programa za sozdavawe golema gr~ka dr`ava za smetka na balkanskite vladenija na osmanliskata dr`ava, vklu~uvaj}i ja i Makedonija (1844). LIT.: Ri~ard Klog, Istorija Gr~ke novog doba, Beograd, 2000. D. Jov.

LIT.: Prilep i Prilepsko niz istorijata, kn. vtora, Prilep, 1972; Koce Solunski, Kolevski Filip Lazo ‡ Lavski (1918–1942), Narodni heroi od Makedonija, Skopje, 1973, 180–185; Prilep i Prilepsko vo NOV 1941 godina, Skopje, 1976; Prilep i Prilepsko vo NOV 1942 godina, kn. prva i vtora, Skopje, 1978. S. Ml.

KOLEDARSKI NARODNI PESNI ‡ obredni lirski narodni pesni {to se ispolnuvaat na praznikot Badnik ‡ Kolede. Tie se nerazdelno povrzani so koledarskite obi~ai, so paleweto na koledarskiot ogan, no i so odeweto po koledica po ku}ite. Decata najprvin okolu koledarskiot ogan, a potoa po domovite peat koledarski pesni, so koi iska`u-

K

Pande Kolemi{evski

KOLEMI[EVSKI, Pande (Resen, 17. II 1948) ‡ novinar. Zavr{il Filozofski fakultet vo Skopje. Vo NIP †Nova Makedonija# od 1971 g. gi minal site pro-

Lazar Koli{evski

Koledari (Kumanovo, 5. I 2007)

KOLI[EVSKI-MITRE, Lazar Panev (Sveti Nikole, 12. II 1914 ‡ Skopje, 6. VII 2000) ‡ metalski rabotnik, komunisti~ki i nacionalen deec, naroden heroj na Jugoslavija i dr`avnik ‡ pretsedatel na prvata vlada na NRM, organizacionen sekretar na PK na KPJ za Makedonija. Go zavr{il Voenozanaet~iskoto u~ili{te na Voenotehni~kiot zavod vo Kraguevac i se vklu~il vo komunisti~koto rabotni~ko dvi`ewe kako ~len na SKOJ (1932) i na KPJ (1935). Bil sekretar na partiski713

K

KOLI[EVSKI-MITRE

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Lazar Koli{evski (vtor od desno) so Prezidiumot na ASNOM, Glavniot {tab na Makedonija i ~lenovite na sojuzni~kite misii srde~no pre~ekani od gra|anite na Skopje (noemvri 1944)

ot komitet vo Voenotehni~kiot zavod, kade {to rabotel, organizacionen sekretar na Okru`niot komitet na KPJ vo Kraguevac i delegat na Pettata zemska konferencija na KPJ (Zagreb, 1940). Poradi politi~kata aktivnost pove}e pati bil apsen i progonuvan. Po odluka na PK na KPJ za Srbija, zaradi formirawe organizacija na KPJ, bil ispraten na partiska rabota vo Smederevska Palanka (po~etokot na 1941). Potoa, po odluka na CK na KPJ, bil ispraten za organizacionen sekretar na PK na KPJ za Makedonija (septemvri 1941), kade {to do{ol vo otvoren sudir so stavovite na Metodija [atorov-[arlo. Kako rakovoditel na Pokrainskiot voen {tab, bil eden od organizatorite na oru`enoto vostanie vo Makedonija, no naskoro bil uapsen od bugarskata policija (po~etok na noemvri 1941) i bugarskiot Voen preki sud vo Ohrid go osudil na smrt. Podocna kaznata mu bila zameneta so do`ivotna robija, a ja izdr`uval vo Pleven (Bugarija) do kapitulacijata na fa{isti~ka Bugarija (8. IX 1944). Iako v zatvor, vo otsustvo bil izbran za sekretar na novoformiraniot CK na KPM (19. III 1943 ‡ juli 1963). Vo otsustvo bil izbran i za delegat na Vtoroto zasedanie na AVNOJ (1943), za ~len na Prezidiumot na AVNOJ i delegat za Prvoto zasedanie na ASNOM. Na Vtoroto vonredno zasedanie na ASNOM bil izbran za pretsedatel i kooptiran za pretsedatel na Rabotnoto telo pri Prezidiumot na ASNOM. Po Osloboduvaweto bil pretsedatel na prvata Vlada na NRM (16. IV 1946) i pretsedatel na Izvr{niot sovet na NRM, ~len na CK na KPJ/SKJ, republi~ki i sojuzen pratenik, pretse714

datel na Narodnoto sobranie na NR Makedonija, kandidat za ~len na Politbiroto na CK na KPJ, ~len na Izvr{niot komitet na CK na SKJ, ~len na Pretsedatelstvoto na CK na SKJ, ~len na Glavniot i na Sojuzniot odbor na Narodniot front, pretsedatel na Sojuzniot odbor na SSRNJ (1953‡1967), pretsedatel na Glavniot odbor na SSRNM, ~len na Pretsedatelstvoto na Sojuzniot odbor na SSRNJ, ~len na Centralniot odbor na Sojuzot na borcite od NOVJ, sekretar na Izvr{niot komitet na CK na SKM, ~len na Sovetot na Federacijata (1967‡1972), ~len na Pretsedatelstvoto na SKJ, potpretsedatel i pretsedatel na Pretsedatelstvoto na SFRJ po smrtta na J. B. Tito (1972‡1984), kako i na drugi rakovodni dol`nosti. Siot raboten vek bil dosleden sprovodnik na politikata na KPJ, no

vodel smetka i za nacionalnite interesi na Makedonija i makedonskiot narod. Po negova inicijativa i pod negovo rakovodstvo se formirani niza makedonski nacionalni nau~ni i kulturni institucii. Toj bil eden od retkite jugoslovenski revolucioneri {to imal hrabrost da mu se sprotistavi na nekoi stavovi na J. B. Tito. Na sednicata na Izvr{niot komitet na SKJ (18–19. II 1963), me|u drugoto, se zalo`il za †Leninovata definicija na ramnopravnosta na naciite: nikakva privilegija nitu za edna nacija, nitu za eden jazik... Jugosloven (koga stanuva zbor za jazikot) mo`e da se smeta onoj {to ne e obremenet so razni predrasudi kon makedonskata i slovene~kata nacija i jazik, tuku nastojuva da gi zapoznae kulturata i jazikot na tie nacii. Vladeeweto na trite jazici, podvlekov: na trite jazici, edna e od pretpostavkite za zacvrstuvawe na jugoslovenstvoto, a ne obratno: insistiraweto na srpskiot jazik kako vladeja~ki jazik! Vpro~em, koga se raboti za ramnopravnost i na naciite i na nivnite jazici, brojot i goleminata na edna nacija ne mo`e da ima nikakva uloga za pogolemata od druga nacija ili pomalku razviena nacija.# Po~ina kako penzioner povle~en od javniot `ivot. Avtor e na istoriografski, politi~ki i publicisti~ki izdanija. Celiot bogat li~en arhiv i svojata biblioteka pred smrtta gi predal na Arhivot na MANU. Nositel e na Partizanska spomenica 1941, Orden naroden heroj na Jugoslavija, Orden na narodnoto osloboduvawe, Orden junak na socijalisti~kiot trud i drugi visoki doma{ni i stranski odlikuvawa.

Lazar Koli{evski, vo svojstvo na potpretsedatel na Pretsedatelstvoto na SFRJ, govori na pogrebot na J. B. Tito pred tribinata na stranskite dr`avnici (8. V 1980)

KOLONIZACIITE

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

IZV.: Majskite i junskite denovi vo 1941 godina vo Makedonija, ^etirieset godini, kn. 5, Skopje, 1962, 127–141; Grub falsifikat. Odgovor na Lazar Koli{evski po povod pismoto na Ligata za demokratija i pi{uvaweto na sofiska †Duma#, †Nova Makedonija#, XLVI, 15585, Skopje, 15. VI 1990, 4. BIBL.: 11 oktomvri 1941 i narodnoto vostanie vo Makedonija, †Nov den#, I, 1, Skopje, 1945, 3–9; Politi~ko-ekonomskoto polo`enie. (Referat). Oddel(enie) za pe~at i agitacija na zems(kiot) odbor na N(aroden) f(ront) na Makedonija, Skopje, 1946; Govor na Vonrednoto zasedanie na ASNOM, odr`ano na 14 april 1945 godina vo Skopje, Govori i statii, Skopje, 1947, 66–77; 11 Oktomvri 1941 godina i narodnoto vostanie vo Makedonija, Govori i statii, Skopje, 1947, 47–58; Govor odr`an na proslavata na 11 oktomvri 1946, †Nov den#, IV, 5, Skopje, 1948, 3–8; Politi~ki izve{taj na Centralniot komitet na Komunisti~kata partija na Makedonija. Referat odr`an na I Kongres na KPM, Skopje, 1949; Govor na Lazar Koli{evski na sve~eniot miting po povod petgodi{ninata na Narodna Republika Makedonija na 2 avgust 1949 vo Skopje, †Socijalisti~ka zora#, I, 4, Skopje, 1949, 24–32; Za nekoi aktuelni stopanski pra{awa, Skopje, 1949; Istorija, stvarnost, aspiracii, Skopje, 1959; Macedonian National question, Beograd, 1959; Op{testveno-politi~eskoe razvitie Narodnoj Republiki Makedonii, Beograd, 1959; Social and political development in the peoples Republic of Macedonia, Beograd, 1959; Borbata na makedonskiot narod mo`e{e da bide samo vooru`ena borba protiv site okupatori i site hegemonisti~ki posegawa. Govor na pretsedatelot na Narodnoto sobranie na Makedonija Lazar Koli{evski na golemiot naroden sobir vo Prilep, †Makedonija#, VIII, 103, Skopje, 6–15; Aspekti na makedonskoto pra{awe, Skopje, 1962, 1979 i 1988; Na{ata revolucija ostanuva kakva {to be{e ‡ Titova, †Glasnik# na INI, XXIV, 2, Skopje, 1980, 39–43; Zna~eweto na Fu{tanskoto sovetuvawe, Fu{tansko partisko sovetuvawe, Skopje, 1983; Majskite i junskite dni vo 1941 vo Makedonija, Skopje vo osloboditelnata vojna i revolucija 1941–1945, tom I, kn. prva, Skopje, 1984, 114–127; The Macedonian take charge of their own fate, †Macedonian Rewiev#, XV, 2, Skopje, 1985, 169–174; Majski i junski dani u Makedoniji 1941, Makedonija od ustanka do slobode 1941–1945, Beograd, 1987, 131–141; Zna~aj 11 oktobra, na istoto mesto, 271–278; Okupljanje makedonskog naroda na platformi Narodnog fronta, na ist. m., 579–588; Organizaciono pitanje NOF u Makedoniji, na ist. m., 589-604. LIT.: Vidoe Podgorec, Koli{evski Panev Lazar ‡ Mitre (1914), Narodni heroi od Makedonija. Skopje, 1973, 187–191; Narodni heroji Jugoslavije, knjiga prva A–M, Beograd, 1975; Krste Crvenkovski, Lazo me klevete{e kaj Tito, Odgovor na Krste Crvenkovski na ka`uvawata na Koli{evski, †Ve~er#, Skopje, 4. XI 1989, 24–25; Abdu{ Husein ‡ ]amuran Tahir, Dali samo dvajca-trojca Turci, †Ve~er#, Skopje, 4. XI 1989, 24; @arko Rajkovi}, Magle oko Lazara Koli{evskog, Plju{te javne optu`be na ra~un nekada{njeg makedonskog lidera, †As#, X, 481, Sarajevo, 9. III 1990, 1 i 5; Slobodan Kqakiÿ, Kako je stvarana koalicija Bakariÿa i Kardeqa. Akademik Vladimir Dedijer o radu na IV tomu †Novih priloga za biografiju Josipa Broza Tita# (21), †Politika#, Beograd, 22. IV 1990, 21; Stevan Zec, Kako su graÚene rezidencije. Josip Kopini~: [ta je skrivala {ifra †Vazduh# (10), †Politika#, LXXXVII, 27529, Beograd, 29. V 1990, 27; R. S. Ko je Koli{ev(ski), †Svet#, XI, 213, Beograd, 13. VI 1990, 6; Katarina Gogo-

va, Zo{to ne be{e obesen Lazar Koli{evski. Koli{evski ne go mole{e bugarskiot car, †Nova Makedonija#, XLVI, 15598/9, Skopje, 28 i 29. VI 1990, 4; Goce Mitevski, Molba do carot postoi!, †Ve~er#, XXVIII, 8369, Skopje, 30. VI 1990, 22– 23; Vojin Lukiÿ, Verovao u Titovo po{tewe, Brionski plenum: za{to je Rankoviÿ morao da padne, †Politika ekspres#, XXVIII, 9454, Beograd, 4. VII 1990, 16; S. Dautoviÿ i R. Ùuriÿ, Kada je po~eo stvarni raspad Jugoslavije, †Politika#, LXXXVIII, 17932, Beograd, 12-28 (i ponatamu), VII 1991; Pero Tikvar, Izjava za periodot 1939‡1942 godina (6 juni 1948), †Nova Makedonija#, XLVII, 16080, Skopje, 29. X 1991 (i ponatamu), 17; (Lazar) Koli{evski, Ocenki inkorporirani vo Politi~kiot izve{taj, †Nova Makedonija#, XLVII, 16080, Skopje, 29. X 1991 (i ponatamu), 17; Koli{evski vo aut. Ohridskoto sobranie donese odluka za odzemawe na titulata po~esen gra|anin. †Republika#, I, 110, Skopje, 27. XII 1991, 1; D. ^., Lazar Koli{evski bez titulata po~esen gra|anin. Odluka na odbornicite na Sobranieto na Ohrid, †Nova Makedonija#, XLVII, 16140, Skopje, 28. XII 1991, 4; Dragan Kqaki}, Vremeto na Koli{evski. Redaktor i prevod od srpski Mirko Mironski, Skopje, 1994. S. Ml. ‡ Sv. [.

K

Marko Kolovski

nik i urednik na Muzi~kata programa na Radio Skopje. Zabele`itelna e negovata uloga kako direktor na Ansamblot za narodni igri i pesni †Tanec# (2002– 2006), koga pod negovo vodstvo do`ivuva vistinski podem so koncertnite nastapi niz svetot. Avtor e na knigite †Makedonski kompozitori i muzikolozi# (1993) i †Ex tempore# (2001), kako i na brojni statii, osvrti i kritiki objaveni vo doma{ni i vo stranB. Ort. ski publikacii. KOLO@EG ‡ narodno imenuvawe na prviot mesec vo godinata ‡ januari. S. Ml.

Ostatoci od hramot Apolon Eteudanos (Gromobiec) vgradeni vo crkvata †Sv. Bogorodica#, vo s. Dabnica, Prilepsko

KOLOBAISA, TRESKAVEC (Dabnica, Prilepsko) – anti~ko planinsko svetili{te. 350 m zapadno pod dominantniot Zlatovrv (1.422 m) na dolgoto planinsko plato Treskavec. Se nao|a 4 km severno od Varo{, 600 m nad poleto. Na natpisot posveten na Apolon Eteudanos (Gromobiec) i na Artemida mestoto e imenuvano kako Kolobaisa. Ostatocite od nivniot hram se sekundarno vyidani vo srednovekovnata crkva †Sv. Bogorodica#. Vo docnata antika na istoto mesto bila podignata ranohristijanska crkva, ~ii{to kameni oltarni plutei se isto taka vyidani vo crkvata. LIT.: I. Mikul~i}, Anti~ki gradovi vo Makedonija, Skopje, 1999, 89–90. V. L.

KOLOVSKI, Marko (Struga, 25. XI 1957) ‡ muzikolog. Na Fakultetot za muzi~ka umetnost vo Skopje diplomira (1983) prvin na Oddelot po muzi~ka teorija i pedagogija, a potoa i na Oddelot po muzikologija, vo klasata na prof. Dragoslav Ortakov. Raboti kako nastavnik vo Struga, a potoa (od 1985) e muzi~ki sorabot-

KOLONIZACIITE VO MAKEDONIJA (1918–1953). Vo ozna~eniot period vo Makedonija bile izvr{eni dve kolonizacii. Prvata kolonizacija bila izvr{ena vo periodot me|u dvete svetski vojni (1918–1941). So kolonizirawe vo Makedonija semejstva od drugite krai{ta na Kralstvoto Jugoslavija golemosrpskiot vladeja~ki re`im nastojuval da ja razbie kompaktnata etni~ka celost na naselenieto od ovoj del na Makedonija i da izvr{i denacionalizacija i asimilacija na makedonskiot narod. Utvrdeno e deka vo ozna~eniot period na podra~jeto na Vardarskiot del na Makedonija bile naseleni vkupno 4.167 kolonisti~ki semejstva. Kolonistite dobivale pokrupni imoti i poplodna zemja, steknuvale pravo da gi polzuvaat utrinite, {umite i pasi{tata vo dr`avna i vo selska sopstvenost, im bil dodeluvan zemjodelski inventar, dobivale ku}i i drugi pomo{ni zgradi {to gi podigala dr`avata, bile snabduvani so povolni zaemi, osloboduvani od pla}awe: danoci, op{tinski dava~ki, carini i sl. Kolonizacijata ne gi postignala o~ekuvanite rezultati. Etni~kata kompaktnost na makedonskot narod ne bila razbiena. Kolonisti~kite semejstva, i pokraj dobienite brojni privilegii i potro{enite sredstva, ne uspeale da sozdadat stabilni zemjodelski stopanstva i ne go unapredile zemjodelskoto 715

K

KOLONIZACIJATA

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Aleksandar Apostolov: Kolonizacijata na Makedonija vo stara Jugoslavija

Istoriska karta na kolonizacijata vo Vardarskiot del na Makedonija (1919-1929)

proizvodstvo. Mno{tvo kolonisti~ki semejstva, osven {to doa|ale vo sudir so mesnoto naselenie, ne uspevale da se prisposobat na klimatskite uslovi i se vra}ale vo rodnite krai{ta ili se naseluvale vo makedonskite gradovi, kade {to povtorno so obilna poddr{ka na re`imot navleguvale vo trgovijata, bankarstvoto, industrijata i vo drugite poprofitabilni dejnosti i zanimawa. Vo vremeto od 1945 do 1953 g. vo Makedonija, kako federalna edinica na novata jugoslovenska dr`ava, naporedno se odvivale dva vida kolonizacii. Dokolku preseluvaweto bilo nadvor od Makedonija, odnosno vo druga federalna edinica (republika), kolonizacijata bila narekuvana sojuzna (nadvore{na), a kolonizacijata vo ramkite na samata republika bila narekuvana zemska (vnatre{na). Nadvore{nata kolonizacija bila naso~ena kon naseluvawe semejstva vo Vojvodina. Ovaa kolonizacija bila so namerata za †slovenizacija# na Vojvodina, zad {to vsu{nost se kriele namerite za †srbizacija#. Od Makedonija bile naseleni vo Vojvodina vkupno 1.678 makedonski selski semejstva so 10.352 ~lenovi. Naseluvaweto vo Vojvodina bilo so mnogu te{kotii. Naselenicite sakale da dobijat imoti vo individualna sopstvenost, a bile prinuduvani da vleguvaat vo formiranite zemjodelski zadrugi i kolektivno da ja obrabotuvaat zemjata. Mesnoto naselenie poka`uvalo neprijatelski stav sprema kolonistite. Mnozina od 716

kolonistite po izvesno vreme se vra}ale nazad vo svoite rodni mesta. Preku vnatre{nata kolonizacija se nastojuvalo da se re{i problemot so siroma{nite semejstva od pasivnite krai{ta. Semejstva od selata na Skopska Crna Gora bile naseluvani vo nizinskite predeli na Skopskata Kotlina. Vo Pelagonija i vo Tikve{ijata bile naseluvani semejstva od pasivnite krai{ta na Debarca i na Malesija. Mnogu begalci od Egejskiot del na Makedonija bile naseleni vo Ov~e Pole i vo Negotinska okolija. I ovaa kolonizacija (po obem mnogu poskromna od nadvore{nata), bila povrzana so brojni problemi i te{kotii od sekakov vid (preselba, smestuvawe, obezbeduvawe so zemja, ku}i, pomo{ni zgradi, prisposobuvawe, socijalno integrirawe vo novata sredina i sl.). IZV.: d-r Eftim Bojaxievski, Kolonizacijata vo Makedonija, †Godi{nik na Ekonomskiot fakultet#, Skopje, 1961; d-r Aleksandar Apostolov, Kolonizacijata na Makedonija vo stara Jugoslavija, Skopje, 1966; d-r Simo Mladenovski, Banatskoto selo Jabuka, Skopje 1986; d-r Risto Hristov, Selskoto stopanstvo na Vardarska Makedonija me|u dvete svetski vojni niz arhivski izvori, †Istorija#, br. 1–2, Skopje, 1987; D-r Simo Mladenovski, Makedoncite vo Vojvodina po Osloboduvaweto, Naciite, malcinstvata i balkanskata sorabotka, Del~evo, 1987, 345–350; d-r Risto Hristov, Seloto vo Vardarskiot del od Makedonija me|u dvete svetski vojni (socio-ekonomski istra`uvawa), Skopje, 1993; d-r Violeta A~koska, Agrarnata reforma i kolonizacija vo Makedonija 1944–1953 (dokumenti), Skopje, 1997; istata, Agrarno-sopstveni~kite odnosi, promeni i procesi vo Makedonija 1944–1953, Skopje, 1998. R. H.

KOLONIZACIJATA na Vardarskiot del na Makedonija kako sistem (1912–1941) – tu|ozemno naseluvawe za menuvawe na nacionalnata struktura sproveduvana vo 4 etapi: 1912–1915, 1919–1924, 1924–1928, 1929–6 april 1941 g. Koloniziraweto se vr{elo vrz osnova na specijalnite akti: †Uredba za naseluvawe na novoosvoenite i prisoedineti oblasti na Kralstvoto Srbija# od 20. II 1914 i †Prethodni odredbi za podgotovka na agrarnata reforma# od 27. II 1919 g. Bile kolonizirani †dobrovolci#, ~etnici, poniski dr`avni slu`benici, avtokolonisti – privatna i dr`avna kolonizacija, a se instalirale i kulturni, prosvetni, stopanski i drugi ustanovi. Objekti na kolonizacijata bile: slobodnata dr`avna zemja, op{tinskite i selskite zemji i utrini, imotite na begalcite i zemji{tata {to mo`at da se izdvojat od pogolemite imoti. Kolonizacijata ja sproveduvale: Agrarnoto oddelenie, so 6 otseci pri Ministerstvoto za agrarna reforma na Kralstvoto na SHS (od 12. II 1920); agrarnite zaednici (od 20. II 1922), odnosno agrarnite zadrugi (od 1931); Vrhovnoto poverenstvo na agrarnata reforma vo Skopje (od 1931); agrarnite poverenstva vo pove}e gradovi i Vi{iot agraren sud vo Skopje. Krajniot rezultat na kolonizacijata vo Vardarskiot del na Makedonija do krajot na oktomvri 1940 g. bil: 200 kolonii i 4.167 kolonisti~ki semejstva. LIT.: D-r Aleksandar Apostolov, Kolonizacijata na Makedonija vo Stara Jugoslavija, Skopje, 1966. N. Cv.

KOLONIZACIJATA na Egejskiot del na Makedonija (1913 – 1928) – dr`avno i me|unarodno stimuliran imigrantsko-emigrantski proces. Paralelno so proteruvaweto na makedonskoto naselenie po silata na Nejskiot dogovor (1919) i Lozanskiot miroven dogovor (1923), gr~kata dr-

KOLOMONOS

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

`ava sproveduvala kolonizacija na Egejskiot del na Makedonija za da go smeni etni~kot sostav na naselenieto. Kolonizacijata se vr{ela so naselenie od stara Grcija (vnatre{na kolonizacija) i so gr~ko i negr~ko hristijansko naselenie dojdeno od drugi zemji (nadvore{na kolonizacija). So vnatre{nata kolonizacija vo Egejskiot del na Makedonija od 1913 do 1928 g. bile kolonizirani 53.056 Grci, a so nadvore{nata kolonizacija bile kolonizirani 565.143 du{i (Grci, Karamanlii, Ermenci i pripadnici na razni kavkaski narodi). Vo toj period bile kolonizirani 618.199 lica, razli~ni po svoeto poteklo, jazik i kulturni tradicii. Gr~kata kolonizacija imala te{ki etnojazi~ni posledici za makedonskiot narod. So golemata gr~ko-hristijanska kolonizacija Makedoncite go zagubile svojot etni~ki istoriski status – od narod (najmnogubroen) stanale malcinstvo vo svojata rodna zemja, a makedonskiot jazik bil sveden na jazik na malcinstvo. I pri site tie nasilni promeni vo etni~kata istorija na Ju`na Makedonija od strana na noviot gr~ko-maxirski etni~ki asimilatorski sistem, makedonskoto naselenie davalo otpor i opstojalo kako nacionalno malcinstvo na svojata zemja. LIT.: S. Kiselinovski, Gr~kata kolonizacija vo Egejska Makedonija (1913–1940), Skopje, 1981; istiot, Etni~kite promeni vo Makedonija (1913–1995), Skopje, 2000. St. Kis.

KOLONIZACIJATA VO MAKEDONIJA vo vremeto na osmanliskoto vladeewe (XIV–XIX v.) – vseluvawe inorodno naselenie na teritorijata na Makedonija. Najva`niot faktor na osmanliskata kolonizacija vo Makedonija bile turskite nomadski sto~ari, pred s# Jurucite. U{te kon krajot na XIV v., dobrovolno ili so prisila od dr`avata, bile prefrluvani od Mala Azija. Jurucite bile vklu~eni i vo posebna voena organizacija {to ja pomagala redovnata osmanliska vojska. Prvite podatoci za prisustvo na Jurucite vo Makedonija datiraat od XV v. i se odnesuvaat za okolinata na Prilep. Podocna Jurucite bile kolonizirani i vo Bitolsko i Lerinsko. Najintenzivnoto doseluvawe na Jurucite se slu~ilo kon krajot na XV i XVI v. koga bila sozdadena i posebna teritorijalna organizacija na Jurucite vo Solunskiot i vo Ov~epolskiot juru~ki sanxak, vo koi bile opfateni najgolemiot del od Jurucite vo Makedonija. Se smeta deka kon sredinata na XVI v. brojot na juru~koto nasele-

nie vo Makedonija stignal ok. 140.000. Ovaa kolonizacija dovela do zna~ajni promeni vo demografskata struktura na oddelni regioni, a isto taka i do promeni vo strukturata na selskoto stopanstvo zasiluvaj}i go pred s# sto~arstvoto. Vo vremeto na osmanliskoto vladeewe na teritorijata na Makedonija se doselilo i brojno evrejsko naselenie, posebno po nivnoto proteruvawe od [panija i Portugalija (1492). LIT.: Aleksandar Stojanovski, Gradovite na Makedonija od krajot na XIV do XVII vek, Skopje, 1981; A. Vacalopoulos, History of Macedonia, 1354–1883, Thessaloniki, 1973; Mustafa Akda\, Twrkiye’nin iktisadx ve i]timai tarihi, cilt X, 1243–1453, Istanbul 1974. Dr. \.

K

na otporot vo Grcija. Spored povoenite popisi, brojot na Makedoncite vo Vojvodina variral: od 9.090 Makedonci (1948), 10.726 (1953), 15.190 (1961, od koi 8.571 od ma{ki i 6.619 lica od `enski pol), 18.897 (1971) i 11.785 (2002) ili 0,58% od vkupnoto naselenie. Nema okolija bez Makedonci, a najmnogu gi ima vo Pan~eva~kata i Vr{a~kata okolija. LIT.: D-r Simo Mladenovski, Banatskoto selo Jabuka, Skopje, 1986; istiot, Makedoncite vo Vojvodina, Naciite, malcinstvata i balkanskata sorabotka, †Gocevi denovi# ‡ Del~evo, 1987, 345–350; istiot, Mnoguvekovni vrski na `itelite od Makedonija i Vojvodina, †Makedonska videlina#, I, 1, Pan~evo, dekemvri 2006, 15. S. Ml.

@amila Kolomonos Simo Mladenovski: Banatkoto selo Jabuka (1986)

KOLONIZACIJATA NA MAKEDONCITE VO VOJVODINA (1945‡1946) ‡ kolonizacija izvr{ena vrz osnova na Uredbata za naseluvawe vo Vojvodina i Uredbata na Komisijata za naseluvawe od Agrarniot sovet na DFJ (8. IX 1945). Agrarniot sovet donel re{enie od Makedonija vo Vojvodina da bidat kolonizirani 2.000 semejstva, glavno vo Banat (vo okolinata na Pan~evo, Vr{ac i Plandi{te). Vo s. Jabuka, vo okolinata na Pan~evo, bile doseleni 643 makedonski semejstva so 3.784 `iteli i Makedoncite pretstavuvale 92% od naselenieto, vo s. Glogow 90%, a vo s. Ka~arevo 82,3% Makedonci od vkupniot broj `iteli vo seloto. Vo vr{a~kiot del na Banat doselenicite od Makedonija se naselile vo Gudurica, Veliko Sredi{te, Plandi{te, Velika Greda, Hajdu~ica, Stari Lec i Du`ine (vkupno 353 semejstva so 2.096 `iteli). Isto taka, vo Vojvodina bile zgri`eni i izvesen broj semejstva od Egejskiot del na Makedonija ‡ begalci od Gra|anskata vojna vo Grcija, a bile otvoreni i nekolku internatski domovi za decatabegalci bez roditeli (vo Bela Crkva i vo drugi mesta). Vo Bulkes bile zgri`eni okolu 6.000 Makedonci i Grci od Dvi`eweto

KOLOMONOS, @amila Isak (Bitola, 18. VI 1922) – revolucionerka i prvoborec, profesorka po francuska filologija, op{testvenik, pisatel i publicist od (evrejsko poteklo) vo Skopje. Diplomirala na Filozofskiot fakultet (Katedra za francuski jazik i kni`evnost). Kako ~len na SKOJ i prvoborec (april 1941) bila istaknat organizator na evrejskata mladina vo NOD. Bila primena za ~len na KPJ (april 1942) i naskoro preminala vo ilegalstvo. Stanala borec na Bitolskiot narodnoosloboditelen partizanski odred „Goce Del~ev# (april 1943). Bila zamenik politi~ki komesar vo Prvata makedonsko-kosovska narodnoosloboditelna udarna brigada i zamenik politi~ki komesar na ^etirieset i vtorata (makedonska) divizija na NOVJ, sekretar na bataljonski, brigaden i diviziski komitet na KPM. Podocna bila izbrana za ~len na Okru`niot komitet na KPM vo Bitola i ~len na PK na SKOJ za Makedonija (dekemvri 1944). Po Osloboduvaweto bila funkcioner na AF@ na Makedonija, sekretar na Okru`niot naroden odbor vo Tetovo, kandidat za ~len na CK na KPM (izbrana na Prviot kongres na KPM) i ~len na CK na KPM (birana na Vtoriot, Tretiot i ^etvrtiot kongres na CK na KPM/SKM), na~alnik na Personalnoto oddelenie vo Vla717

K

KOQOZOV

data na NRM, ~len na Agitprop na CK na KPM, ~len na Kadrovskata komisija na CK na KPM, republi~ki pratenik vo Sobranieto na SRM (vo pove}e svikuvawa), pretsedatel na Sojuzot na `enskite dru{tva na Makedonija, pretsedatel na Republi~kiot sovet na dru{tvata za za{tita i vospituvawe na decata i aktivist na podocne{niot Sovetot za gri`i i vospituvawe na decata na Makedonija. Izbrana za profesor emeritus na Katedrata za romanska filologija na Filozofskiot fakultet vo Skopje (1962). Nositel e na Partizanska spomenica 1941 i Orden na bratstvoto i edinstvoto so zlaten venec. Avtor e na prilozi i knigi se}avawa i dokumenti za minatoto na Evreite vo Makedonija, posebno vo Vtorata svetska vojna i NOB, za judeo{panskiot jazik i kni`evnost (jazikot i kni`evnosta na Sefardite) i dr. BIBL.: Poslovice, izreke i pri~e Sefarda, Beograd, 1978; Evreite vo Makedonija vo Vtorata svetska vojna (1941-1945), t. 1-2, Skopje, 1986 (koredaktor); 500 godini od evrejsko-{panskiot jazik vo Makedonija, Sefardski odglasi. Studii i se}avawa za Evreite vo Makedonija, Skopje, 1995, 53-64; Migraciite na Evreite vo Makedonija od anti~ko vreme do denes, na istoto mesto, 77-85; U~estvoto na Evreite od Makedonija vo narodnoosloboditelnoto dvi`ewe i revolucijata, na istoto mesto, 102-147; Evreite vo Makedonija i nivniot jazik, na istoto mesto, 224-249; Morfologija na evrejsko-{panskite govori vo Bitola i Skopje, na istoto mesto, 250-270; Evreite vo Makedonija i nivniot jazik, Jazicite na po~vata na Makedonija, MANU, Skopje, 1996, 111126; Morfologija na evrejsko-{panskite govori vo Bitola i Skopje, na istoto mesto, 127-138; Sinteyas de los sefardes de la Makedonia: memoria, uzos, mantinision, Skopje, 2005; Evrejskite zaednici vo Makedonija do 1941 godina, Skopskite Evrei, Skopje, 2002, 7-51; Monastir without Jews, New York, 2008 (se}avawa). S. Ml.

KOQOZOV, Boris (Bogdanci, 1930 – Skopje, juni 1998) – grad. in`., red. prof. na Grade`niot fakultet vo Skopje (1980 g.) po predmetite od oblasta na metalnite konstrukcii i ispituvaweto na konstrukciite. Se usovr{uval vo SAD (1964/65). Bil dekan na Grade`niot fakultet (1979– 1981). So temelnoto poznavawe na ~eli~nite konstrukcii, imal zna~ajna uloga vo razvojot na metalnata industrija kaj nas. Q. T. KOMARCI, VISTINSKI (Culicidae) – dvokrilni insekti, so tenko telo i so izdol`eni noze. Slabi leta~i. Ma`jacite se sre}avaat pokraj vodi i se hranat so rastitelni sokovi, a `enkite cicaat krv od ~ovekot i od `ivotnite. Larvite i kuklite `iveat vo vodna sredina. Vo Makedonija ovaa familija e zastapena so ne718

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

kolku vidovi. Naj~est e obi~niot komarec (Culex pipiens L.), koj `ivee pokraj reki, neiste~ni vodi, bari, kanali i na drugi vla`ni mesta. Vo opredelen period od godinata se pojavuva masovno. Sli~en na obi~niot e Obi~en komarec malari~niot komarec (Anopheles maculipennis Mg.) {to se sre}ava po mo~uri{ni predeli. Toj e prenesuva~ na malari~niot parazit vo krvta na ~ovekot {to ja predizvikuva bolesta malarija. LIT.: Jon~e [apkarev, Zoologija na bez’rbetnite `ivotni, Skopje, 1991. V. T. K. – M. Kr.

KOMARCI, DOLGONO@NI (Tipulidae) – dvokrilni insekti so dolgi noze i so dolgi tesni krilja. Slabi leta~i. Sli~ni se na vistinskite komarci. Razvitokot i rasprostranuvaweto im e usloveno od vla`nosta. Se sre}avaat vo vla`ni {umi i livadi, vo gusti grmu{ki, pokraj bregovi na reki, Dolgono`en planinski potokomarec ci i pokraj drugi vodi. Ovaa familija vo Makedonija e zastapena so 108 vidovi. Najkrupen pretstavnik e golemiot komar (Tipula oleracea L.). LIT.: Du{ka Simova-To{i}, Dolgono`ni komarci ‡ Tipulidae (Diptera ‡ Insecta), Fauna na Makedonija, III, Prirodonau~en muzej na Makedonija, Skopje, 1977. V. T. K. – M. Kr.

KOMERCIJALNI (DEPOZITNI) BANKI VO RM – finansiski institucii, ~ija osnovna dejnost se sostoi vo pribirawe depoziti i odobruvawe krediti. Na krajot od 1992 g. bankarskiot si-

Komercijalna banka, Skopje

Stopanska banka, Skopje

stem na RM go so~inuvaa samo 6 banki. Vo tekot na 1993 g. doa|a do golem interes za osnovawe novi privatni banki i brojot na bankite se zgolemuva na 20. Vo maj 1993 g. se donesuva prviot Zakon za banki i {tedilnici so koj se utvrduvaat uslovite za osnovawe i rabotewe na bankite, a vo april 1995 g. zapo~nuva obemen proces na sanacija na bankarskiot sistem. Vo sredinata na 1990-tite evidentna e pazarnata dominacija na dve banki, koi u~estvuvaat so nad 50% vo vkupnata aktiva, a lo{ite plasmani u~estvuvaat so 44% vo vkupnite plasmani na bankite. Vo 2000 g. e donesen nov Zakon za banki, koj kapitalniot cenzus go postavuva na 3, 5 i 9 milioni evra za bankite so malo i so golemo ovlastuvawe, soodvetno, a isto taka se voveduvaat novi organi na bankite so cel da se podobri upravuvaweto so rizicite. Kako rezultat na sanacijata na bankite i na promenite vo zakonskata regulativa, nivoto na lo{ite plasmani opa|a i vo tekot na 2006 g. e svedeno na 9%, a bankite se odlikuvaat so visoko nivo na kapitaliziranost (koeficient na adekvatnost od 19%). Na krajot od 2006 g., vo RM funkcioniraat vkupno 19 banki, koi raspolagaat so 73 filijali i 198 ekspozituri. Od aspekt na sopstvenosta, bankarskiot sektor se odlikuva so visok stepen na privatiziranost, koj iznesuva 93%, pri {to samo edna banka e celosno vo dr`avna sopstvenost. Spored vidot na sopstvenosta, 11 banki se vo sopstvenost na doma{ni akcioneri, dodeka 8 banki se vo sopstvenost na stranski lica. Pritoa, bankite vo stranska sopstvenost u~estvuvaat so okolu 50% vo kapitalot i aktivata na bankarskiot sektor. Vrz osnova na goleminata na aktivata, bankite se delat vo tri grupi: golemi, mali i sredni. Grupata golemi banki ja

KOMINTERNATA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

so~inuvaat onie ~ija aktiva e pogolema od 15 milijardi denari (Komercijalna banka AD Skopje, Stopanska banka AD Skopje i NLB Tutunska banka AD Skopje). Vo grupata sredni banki spa|aat onie so aktiva me|u 4,5 i 15 milijardi denari: Alfa banka AD Skopje, Ohridska banka AD Ohrid (vo me|uvreme otkupena od poznatata francuska banka Societé general), Prokredit banka AD Skopje i Stopanska banka AD Bitola. Pogolemiot del od makedonskite banki spa|aat vo grupata mali banki, so aktiva pomala od 4,5 milijardi denari. Vo ovaa grupa vleguvaat: Eurostandard banka AD Skopje, Investbanka AD Skopje, Internacionalna privatna banka AD Skopje, Izvozna i kreditna banka AD Skopje, Komercijalno investiciona banka AD Kumanovo, Makedonska banka AD Skopje, Makedonska banka za poddr{ka na razvojot AD Skopje, Po{tenska banka AD Skopje, TX Ziraat bankasi AD Skopje, TTK banka AD Skopje i UNI banka AD Skopje. Bankarskiot sistem na RM s# u{te se odlikuva so visoka koncentracija, bidej}i trite golemi banki u~estvuvaat so 65% vo vkupnata aktiva, 68% vo bruto-kreditite i 71,5% vo vkupnite depoziti na bankarskiot sektor. Komercijalna banka AD Skopje e formirana vo 1955 g. Taa e najgolema banka vo zemjata, so aktiva od 36.943 milioni denari, {to pretstavuva u~estvo od 26% vo vkupnata aktiva na bankarskiot sektor (sostojba na krajot od 2005 g.). Kapitalot na bankata iznesuva 4.040 milioni denari (u~estvo od 18,1% vo vkupniot bankarski kapital), a e vo sopstvenost na 526 pravni i 3.830 fizi~ki lica. Bankata raspolaga so 7 filijali i 42 ekspozituri vo RM. Za svoeto rabotewe, bankata e ~etirikraten dobitnik na priznanieto za banka na godinata vo RM od strana na spisanieto †The Banker#. Od 2003 g., akciite na Komercijalna banka kotiraat na oficijalniot pazar na berzata i denes tie se edni od najlikvidnite i se vklu~eni vo berzanskiot indeks. Stopanska banka AD Skopje e formirana na Vtoroto vonredno zasedane na ASNOM (1944). Vo periodot neposredno po monetarnoto osamostojuvawe, Stopanska banka AD Skopje ima{e dominantna polo`ba vo bankarskiot sistem na RM so u~estvo od 65% vo vkupnata bankarska aktiva. Vo april 2000 g. bankata e privatizirana, pri {to gr~kata banka NBG se javuva kako dominanten sopstvenik. Denes, taa e vtora po goleminata banka vo

zemjata, so kapital od 3.741 milion denari (u~estvo od 16,8% vo vkupniot kapital na bankarskiot sistem) i so aktiva od 33.362 milioni denari (u~estvo od 24% vo vkupnata aktiva na bankarskiot sektor). Bankata e posebno aktivna vo kreditiraweto na naselenieto i vo ovoj segment taa se nametnuva kako vode~ka banka, so pazarno u~estvo od 40%. NLB Tutunska banka AD Skopje e osnovana vo 1985 g. Od 2000 g. bankata stanuva del od grupacijata NLB od Slovenija (NLB poseduva 81% od kapitalot na bankata). NLB Tutunska banka e treta banka po golemina vo Makedonija. Na krajot od 2005 g., kapitalot na bankata iznesuva{e 2.841 milion denari (u~estvo od 12,8% vo vkupniot bankarski kapital), dodeka aktivata na bankata iznesuva{e 22.533 milioni denari (u~estvo od 16% od vkupnata aktiva na bankarskiot sistem). Bankata ima 436 vraboteni, a raspolaga so 24 ekspozituri vo RM. Pritoa, vo fokusot na bankata e finansiraweto na razvojot na malite i srednite pretprijatija i vo ovoj segment taa se nametnuva kako vode~ka banka vo zemjata. Za svoeto rabotewe NLB Tutunska banka e dvapati dobitnik na priznanieto za banka na godinata vo RM {to go dodeluva finansiskoto spisanie †The Banker#. LIT.: Kiki Mangova Powavi}, Van~o Kargov, 60 godini centralno bankarstvo vo Republika Makedonija, Narodna banka na Republika Makedonija, Skopje, 2006; Izve{taj za bankarskiot sistem i bankarskata supervizija na Republika Makedonija vo prvata polovina od 2006 godina, Narodna banka na Republika Makedonija, oktomvri 2006. G. P.

Kometalki so nagradniot pehar

†KOMETAL# ‡ \OR^E PETROV ‡ `enski rakometen klub osnovan vo Skopje (1961), podocna pod pokrovitelstvo na Kome-

K

tal (od 1993) go osvojuval prvenstvoto na Makedonija 14 i Kupot 13 pati (1993–2006). Nastapuval nekolku pati vo Kupot na evropskite {ampioni. Igral tripati vo finale, a 2002 go osvoil prvoto mesto. So golem uspeh nastapuval i na golem broj me|unarodni natprevari i turniri. Makedonskata reprezentacija e sostavena glavno od rakometarkite na ovoj D. S. klub. KOMINTERNATA I MAKEDONSKOTO NACIONALNO PRA[AWE (1919–1943). Od formiraweto na Kominternata i nejziniot Balkanski sekretarijat makedonskoto nacionalno pra{awe be{e prisutno vo site oficijalni akti, bidej}i be{e centralen problem na Balkanot, osobeno po podelbata na Makedonija so Balkanskite vojni (1913), potvrdena i na Versajskata mirovna konferencija (1919). Otprvin toa be{e razgleduvano kako politi~ko, a vo partiskite diskusii po 1923 g. i kako nacionalno. Aktivnosta i materijalite na Makedonskoto nau~no-literaturno drugarstvo, na Makedonskata kolonija i osobeno na Makedonskiot revolucioneren komitet vo Petrograd ima{e silno vozdejstvo za sogleduvawe na nacionalniot karakter na pra{aweto. Pojavata i pe~atenite organi na VMRO(Ob) i na MNS vo SAD i Kanada isto taka imaa u~estvo vo makedonskata kulturno-nacionalna afirmacija – ne samo vo site delovi na raspar~eniot narod, tuku i na me|unarodni relacii. Razvitokot na nacionalnata svest na narodot be{e manifestiran ve}e niz takvi formi {to ne mo`e{e da ne go privle~e vnimanieto i na Kominternata. Taa sogleda svoj politi~ki interes da go poddr`i vnatre{niot nacionalen razvitok i zatoa vo periodot od 20. XII 1933 do 7. I 1934 g. od Balkanskiot sekretarijat na Kominternata be{e podgotven tekstot na Rezolucijata za makedonskoto nacionalno pra{awe, prifaten od Politi~kiot sekretarijat i potvrden od Izvr{niot komitet na 11. I 1934 g. {to potoa kako Rezolucija na CK na VMRO (Obed.) vo april i.g. be{e i objavena vo organot †Makedonsko delo# pod naslov †Polo`bata vo Makedonija i zada~ite na VMRO (Obedineta)#. Toa be{e prvoto me|unarodno priznavawe na makedonskata nacija, jazik i istorija i ima{e pozitivno vlijanie vrz natamo{niot razvitok na makedonskata nacionalnoosloboditelna misla i akcija. Toj proces go pomognaa i pe~atenite organi na komunisti~kite partii na 719

K

KOMISIJA

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

nadvore{ni raboti na Grcija. Negovata dejnost za {irewe gr~ka prosveta i propaganda vo Makedonija ja finansirala Vladata preku konzulatite.

LIT.: Ελενη Μπελια, Η εκπαιδευση και αλυτρωτικη πολιτικη. Η περιπτοση της Θρακης 1856−1912, Θεσσαλονικη, 1995. D. Jov.

Zgradata na Kominterna vo Moskva (1919-1943)

Balkanot i vo Evropa. Se sozdade makedonski pe~at, izdanija za makedonskata istorija i kultura, no i umetni~ka literatura na makedonski jazik. Vo toj duh rabotea i Makedonskiot literaturen kru`ok vo Sofija, Kulturno-prosvetnoto dru{tvo †Vardar# vo Zagreb, MANAPO i dr. Taka makedonskoto progresivno razdvi`uvawe vleze vo sferata na antifa{isti~koto dvi`ewe i se vklu~i vo Nacionalnoosloboditelnata borba vo site delovi na Makedonija {to dovede i do sozdavaweto na makedonskata dr`ava na eden del od svojata teritorija. LIT.: Dimitar Vlahov, Memoari, Skopje, 1970; Kostadin Pale{utski, Ágoslavskata komunisti~eska partiÔ i makedonskiÔt vÍpros 1919–1945, SofiÔ, 1985; Spiridon Blagoev, [eeset godini od rezolucijata za makedonskoto pra{awe i VMRO(Ob) na Komunisti~kata internacionala, †Ve~er#, Skopje, 15–16. I 1994; Bla`e Ristovski, Makedonija i makedonskata nacija, Skopje, 1995, 335–355; istiot, Istorija na makedonskata nacija, MANU, 1999, 579–593. Bl. R.

KOMISIJA ZA HARTII OD VREDNOST NA RM (KHV) – regulatorno i nadzorno telo na pazarot na hartii od vrednost vo RM. Komisijata e osnovana na 19. VI 1992 so odluka na Vladata na RM, vrz osnova na toga{ prezemeniot Zakon za hartii od vrednost na SFRJ. Specifi~no za slu~ajot na RM e toa {to regulatornoto telo na pazarot na hartii od vrednost e osnovano nekolku godini pred da zapo~nat so rabota Makedonskata berza za hartii od vrednost (1996) i drugite institucii {to dejstvuvaat na toj pazar. Celta na funkcioniraweto na KHV e da se obezbedi efikasen i transparenten pazar na hartii od vrednost i za{tita na pravata na investitorite vo hartii od vrednost, so {to se postignuva jaknewe na doverbata na javnosta vo instituciite na pazarot na hartii od vrednost vo RM. 720

KHV vr{i regulacija i kontrola na primarniot i na sekundarniot pazar na hartii od vrednost vo RM. Vo odnos na primarniot pazar KHV gi odobruva novite emisii na hartii od vrednost vo RM, obezbeduvaj}i po~ituvawe na regulatornite barawa za obelodenuvawe informacii relevantni za donesuvawe racionalni odluki od strana na investitorite vo hartii od vrednost. Vo odnos na sekundarniot pazar, KHV vr{i nadzor i kontrola vrz instituciite {to se vklu~eni vo organiziraweto na trguvaweto so hartii od vrednost, kako {to se: Makedonskata berza na hartii od vrednost AD Skopje, Centralniot depozitar za hartii od vrednost AD Skopje i ovlastenite u~esnici na pazarot na hartii od vrednost (brokerskite ku}i i direkciite za rabota so hartii od vrednost vo ramkite na komercijalnite banki). Od 1994 g. KHV e redovna ~lenka na Me|unarodnata organizacija na komisiite za hartii od vrednost (International Organization of the Securities Commissions – IOSCO). Spored Zakonot za hartii od vrednost od 2005 g., ~lenovite na KHV gi izbira i gi razre{uva Sobranieto na RM.

KOMITOPULI – mladi knezovi, sinovi na knezot Nikola, bra}ata David, Mojsej, Aron i Samuil. Tie ja iskoristile te{kata situacija vo Bugarija (969) sozdadena so napadite na knezot Svjatoslav, se osamostoile vo Jugozapadna Makedonija i gi postavile temelite na novata dr`ava vo Makedonija, poznata kako Samuilovo Carstvo. Vo po~etokot ja priznavale vizantiskata vlast. Vo 973 ispratile prateni{tvo kaj carot Oton I vo Kvedlinburg. Po smrtta na Jovan Cimiski krenale vostanie, ja otfrlile vizantiskata vlast i po~nale da vladeat samostojno (976). LIT.: S. Antoljak, Samuilovata dr`ava, Skopje, 1969; S. Pirivatriÿ, Samuilova dr`ava, Beograd, 1997. K. Ax.

Moneta na Aleksej I Komnin, avers/revers

KOMNIN, Aleksij – sin na Konstantin Angel i Teodora (}erka na carot Aleksij Komnin), ktitor na manastirskata crkva †Sv. Pantelejmon# vo s. Nerezi (Skopsko), izgradena i `ivopisana vo 1164 g. LIT.: D. Barxieva-Trajkovska, Sv. Pantelejmon, Nerezi, Skopje, 2004. Z. R.-N.

IZV.: Zakon za hartii od vrednost, †Slu`ben vesnik na Republika Makedonija#, br. 95, Skopje, 2005; Komisija za hartii od vrednost na Republika Makedonija, Pazarot na hartii od vrednost vo Republika Makedonija: denes i utre, Skopje, 2006; Komisija za hartii od vrednost na Republika Makedonija, Izve{taj za rabota na Komisijata za hartii od vrednost vo 2006 godina, Skopje, 2007. LIT.: V. Filipovski, Finansiskiot sektor i ekonomskiot razvoj vo Rapublika Makedonija, Otvoreni predizvici na Makedonskata ekonomija, MANU, Skopje, 357–379. V. F.

KOMITET ZA PODDR[KA NA GR^KATA CRKVA I OBRAZOVANIETO (Atina, 1886) – prodol`uva~ na propagandnata dejnost na ukinatiot Silogos za {irewe na gr~kata pismenost. Komitetot bil pod direktna nadle`nost na Ministerstvoto za

Dinastijata Komninci

KOMNINI – vizantiska familija i dinastija (1081–1185). Za osnovopolo`nik se smeta Aleksij I Komnin (1081–1118). Vo vre-

KOMUNALNI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

meto na Komninite Vizantiskoto Carstvo do`ivealo politi~ki, ekonomski i kulturen prosperitet. Pokraj Aleksij I vladeele i Jovan II (1118–1143), Manuil I (1143–1180), Aleksij II (1180– 1183) i Andronik I (1183–1185). Posebno se istaknala i istori~arkata Ana Komnina. LIT.: F. Chalandon, Les Comnènes. Étude sur l’empire byzantin au XIe et XIIe siècles, Paris, 1900–1912, vol. 3. K. Ax.

KOMNOV, Jovan ‡ zograf od XVII v. Ja `ivopisal crkvata †Sv. Petka# vo Selnik, kade {to vo ktitorskiot natpis go spomnal svoeto ime. Mu se pripi{uvaat yidnite sliki vo alinskiot manastir †Sv. Spas# vo Bugarija (1626). Slikarstvoto na J. K. se odlikuva so solidna ikonografska i likovna kultura. LIT.: M. M. Ma{ni}, Crkvata Sveta Petka vo Selnik i nejzinite paraleli so slikarstvoto na Alinskiot manastir Sveti Spas, †Kulturno nasledstvo#, 17–18/1990–91, Skopje, 1994, 101‡112.M. M.

KOMPIR (Solanum tuberosum) – ednogodi{no rastenie od fam. Solanaceae. Poteknuva od Ju`na Amerika. Vo Evropa e prenesen vo XVI v., a kaj nas na krajot od XVIII. Vo svetot se odgleduva na okolu 18.500.000 ha, kaj nas na 14.000 ha, so vkupno proizvodstvo od 190.000 t. Se odgleduva zaradi klubenite, koi se odlikuvaat so visoka energetska vrednost, sodr`at suva materija (okolu 22%) vo koja ima: jagleni hidrati (19,5%), surovi proteini (2%), surova celuloza Kompiri (0,7%), mineralna materija (1%, K2O, P2O5, MgO, Na, Ca i dr.), kako i vitamini (A1, B1, B2 i S). Kompirot e toploqubivo rastenie, optimalna temperatura za rast i za formirawe na klubenite e 18–21oS. Vo potoplite podra~ja se odgleduva za rano, a vo umereno toplite i povisoki reoni za docno proizvodstvo. D. J. KOMPIROVA ZLATKA (Leptinotarsa decemlineata Say.) – tvrdokrilen insekt so `olti pokrilci i deset nadol`ni crni linii. @ivee po listovite, naj~esto na kompirot, po {to go dobil imeto. Poznat e kako golem gradinarski {tetnik, koj vo Evropa e prenesen od Severna Amerika. LIT.: Jon~e [apkarev, Zoologija na bez’rbetnite `ivotni, Skopje, 1991. V. T. K. – M. Kr. Kompirova zlatka

KOMUNALNI DEJNOSTI – ekonomski dejnosti {to se povrzani so zadovoluvaweto na permanentnite (sekojdnevni) potrebi na lu|eto vo urbaniziranite naselbi. Ovie dejnosti opfa}aat: ureduvawe, odr`uvawe i ~istewe na ulicite; gradsko osvetluvawe, vodovod, gradsko zelenilo, kanalizacija, lokalen soobra}aj, higienski slu`bi, grobi{ta, toplifikacija, pazari i dr. Pod objekti na komunalna infrastruktura se podrazbiraat: grade`nite objekti, postrojkite, uredite, instalaciite, javnosoobra}ajnite povr{ini i drugite objekti {to slu`at za vr{ewe komunalna dejnost. Edinicite na lokalnata samouprava za vr{ewe komunalni dejnosti osnovaat javni pretprijatija ili davaat koncesii i dozvoli za vr{ewe komunalna dejnost. Vladata na RM za infrastrukturnite sistemi {to imaat ekonomsko, tehni~ko-tehnolo{ko, funkcionalno i ekolo{ko zna~ewe za dr`avata, osnova javni pretprijatija za vodosnabditelni sistemi (Studen~ica, Zletovica), kanalizacioni sistemi so pre~istitelni stanici (kolektorski sistemi za za{tita na Ohridskoto, Prespanskoto i Dojranskoto Ezero), deponii za cvrst komunalen otpad, deponii za industriski opasni i {tetni materii, krematoriumi i dr.

K

ta, se razviva{e i komunalnata dejnost, iako so pobavna dinamika vo odnos na drugite ekonomski sektori. Pogolem podem komunalnite dejnosti zabele`aa vo periodot 1976–1985 g. koga, kako rezultat na zgolemenata investiciona aktivnost, be{e izgraden zna~itelen del od objektite na komunalnata infrastruktura vo zemjata. Denes vo RM, najgolemiot broj doma}instva (96%) raspolagaat so vodovod, kanalizacija i elektri~na energija, dodeka parnoto greewe e dostapno samo za 15% od niv (70% otpa|aat na doma}instvata {to `iveat vo Skopskiot region). Lokalnata patna mre`a, spored podatocite od 2005 g., iznesuva 8.566 km, od koi pod asfalt i kocka se 3.622 km. Javniot gradski prevoz, organiziran kako avtobuski prevoz na patnici, e zastapen vo 11 gradski centri vo dr`avata. Skladiraweto na cvrstiot komunalen otpad go vr{at 40 deponii, {to gi upravuvaat javni op{tinski pretprijatija. Industriskiot otpad ne se me{a so komunalniot i obi~no se odlaga vo granicite na industriskite kapaciteti. Okolu 70% od naselenieto e povrzano so op{tinski vodosnabditelni sistemi (ostatokot e glavno ruralno naselenie so lokalni ili so individualni sistemi za vodosnabduvawe), dodeka samo nekolku gradovi vo dr`ava-

Pretprijatija za javna higiena, lokalni pati{ta i vodovod i kanalizacija po selektirani op{tini (2005) Op{tina Kumanovo Prilep Ko~ani Kavadarci Strumica Skopje Gostivar Debar Ohrid Bitola Veles Gevgelija [tip Probi{tip Tetovo

Pretprijatija za javna higiena 5 3 4 2 2 5 3 3 3 5 2 2 4 3 3

Lokalni pati{ta (km)

Vodovod / Kanalizacija (km)

128 263 116 295 112 537 99 105 163 141 132 65 150 78 85

107 140 40 58 97 689 44 48 104 191 58 48 129 31 44

Izvor: Dr`aven zavod za statistika na Republika Makedonija i ELS.

Po Vtorata svetska vojna, kako rezultat na nasledstvoto od minatoto, komunalnata dejnost vo Makedonija be{e sosema nerazviena. Komunalnite dejnosti vo selata otsustvuvaa, a vo gradovite se izveduvaa samo sobiraweto na smetot i odr`uvaweto na ulicite. Naporedno so op{tiot ekonomski razvoj i so urbanizacija-

ta (Ohrid, Struga, Resen, Makedonski Brod, Sveti Nikole i Dojran) raspolagaat so kanalizaciski sistem so pro~istitelna stanica za otpadni vodi. So novata teritorijalna podelba na Republikata i implementacijata na fiskalnata decentralizacija se otvoraat mo`nosti za pobrz razvoj na ovie dejnosti vo idnina. 721

K

KOMUNISTI^KA

LIT.: Zakon za komunalni dejnosti, ,,Slu`ben vesnik na RM#, br. 45/97 od 12. 9. 1997 godina; N. Uzunov, Stopanstvoto na Republika Makedonija, 1945–1990, MANU, Skopje, 2001, 369–370; UNDP i Ministerstvo za lokalna samouprava, Socioekonomski dispariteti me|u op{tinite vo Makedonija, Skopje, 2004; Dr`aven zavod za statistika, Statisti~ki godi{nik na Republika Makedonija, Skopje, 2006. D. E. – D. N.

KOMUNISTI^KA ORGANIZACIJA NA EGEJSKIOT DEL NA MAKEDONIJA (KOEM) – makedonska komunisti~ka organizacija formirana od KPG po sudirot pome|u SSSR i Jugoslavija za poefikasno sproveduvawe na svojata politika me|u Makedoncite. Osnova~kiot sostanok se odr`al na 27. III 1949 g. vo prisustvo na 163 makedonski komunisti, na koj bile izbrani: Organizaciona komisija od 9 ~lena (na ~elo so Mihal Malio) i privremeni okru`ni rakovodstva vo Lerinsko (sekretar Hristo Kolencev) i vo Kostursko (sekretar Sterjo Da~o). Po porazot na DAG (avgust 1949), KPG ja raspu{tila organizacijata (9. X 1949). LIT.: R. Kirjazovski, Narodnoosloboditelniot front i drugite organizacii od Egejska Makedonija 1945–1949, Skopje, 1985. St. Kis.

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

dat „klasna borba“. Makedonija ne bila zastapena neposredno, tuku kako del od jugoslovenskata socijaldemokratija. Na Vtoriot kongres (20–25. VI 1920, Vukovar) $ bilo smeneto imeto vo Komunisti~ka partija, bile doneseni nejzinite Programa i Statut i bilo realizirano povrzuvaweto so KI. Po proglasuvaweto na januarskata monarhisti~ka voena diktatura (6. I 1929 g.), nejzinoto rakovodstvoto izbegalo vo stranstvo. Se razvile frakcionerski borbi za vlast vo samiot vrv na KPJ. KI, koja se zalagala za posebni nacionalni dr`avi vo Jugoslavija, vo 1934 g. go priznala postoeweto i na makedonskata nacija. Toa, imalo vlijanie za donesuvawe na re{enieto za formirawe na Avtonomna organizacija na KP za Makedonija, {to toga{ ne bilo realizirano, kako {to bilo vo Slovenija i Hrvatska, bidej}i nekoi rakovodni kadri od srpska nacionalnost smetale deka ne postojat uslovi za toa. Sepak, toa re{enie bilo zna~ajno za podemot na makedonskoto nacionalno dvi`ewe. Po VII kongres na KI (letoto 1935), koga bila afirmirana idejata za nacionalni dr`avi, vo Makedonija po~nalo da dejstvuva i Makedonskoto nacionalno dvi`ewe (MANAPO). Negovite privrzanici vo nego ja videle mo`nosta za natamo{na afirmacija na makedonskata nacija i za sozdavawe nacionalna dr`ava. Vo 1937 g. KI, poradi frakcionerskite borbi, go smenila Milan Gorki}, a za gene-

U~esnici na II kongres na KPJ vo Vukovar (2. VI 1920)

KOMUNISTI^KA PARTIJA NA JUGOSLAVIJA (KPJ), SOJUZ NA KOMUNISTITE NA JUGOSLAVIJA (SKJ) i makedonskoto nacionalno pra{awe i makedonskata dr`avnost – politi~ka partija na Jugoslavija osnovana na Kongresot vo Belgrad (20–23. IV 1919) pod imeto Socijalisti~ka rabotni~ka partija na Jugoslavija (komunisti) (SRPJk). Na nego prisustvuvale socijaldemokratski partii so cel da vo722

Mladi partiski kursisti

ralen sekretar go postavila Josip Broz, koj vo 1938 formiral nov CK. Iako ne vlegle makedonski pretstavnici, KP i natamu go zadr`ala stavot za makedonskata nacija, no izostanala realizacijata. KPJ pred Vtorata svetska vojna go organizirala otporot protiv fa{izmot. Vo 1941 g. ja povela i ja rakovodela NOB. Vo mart 1943 g., so soglasnost na KPJ, se formirala avtonomna KPM preku izborot na CK na KPM. So toa kone~no bila realizirana i odlukata na KPJ od pred Vojnata. Vo 1952 g. KPJ go menuva imeto vo Sojuz na komunistite na Jugoslavija. Celiot period po 1945 g. neprikosnoveno ja rakovodela zemjata kako edinstvena politi~ka sila, a makedonskata avtonomnost ne bila formalna. Toa bilo garantirano vo Ustavot na SFRJ od 1974 g. So neuspehot na XIV kongres na SKJ (januari 1990) SKJ vsu{nost se raspadnala. BIBL.: Istorija na Sojuzot na komunistite na Jugoslavija, „Komunist“, Skopje, 1985, 1–569. N. V.

KOMUNISTI^KA PARTIJA NA MAKEDONIJA (KPM) / SOJUZ NA KOMUNISTITE NA MAKEDONIJA (SKM) / SOJUZ NA KOMUNISTITE – PARTIJA ZA DEMOKRATSKA PREOBRAZBA (SKPDP) (1943–1990) – ilegalna i legalna politi~ka partija. Na IV Plenum na KPJ (1934) bilo doneseno re{enie za formirawe na nacionalni komunisti~ki partii na Hrvatska, Slovenija i Makedoni-

KONDAKOV

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

ja vo ramkite na KPJ. KPM bila formirana vo Skopje (pred 28. II 1943), vo prisustvo na delegatot na CK na KPJ i V[ na NOV i POJ Svetozar Vukmanovi}–Tempo i instruktorot na CK na KPJ Dobrivoe Radosavlevi}. Bil formiran CK na KPM vo sostav: Lazar Koli{evski (sekretar), Kuzman Josifovski, Cvetko Uzunovski, Mara Naceva, Strahil Gigov i Bane Andreev. Brojnata sostojba na ~lenovite na organizacijata na KP vo Makedonija bila od 300‡740 (1941), 2.665 (1944), 6.077 (1945) i 27.029 (1948). KP bila organizirana po }elii i osnovni organizacii na ~elo so MK (1941), reonski, okoliski, okru`ni i oblasni komiteti (1942–1943). Prviot CK na KPM (po negovoto formirawe) teritorijata na Makedonija ja podelil na pet oblasni organizacii so oblasni komiteti (1943–1944). Prvata sednica na CK na KPM bila odr`ana vo Tetovo (19. III 1943), vtorata vo mesnosta Lopu{nik, me|u Ki~evo i Debar (4‡5 juli 1943), a tretata sednica vo blizinata na Ote{evo vo Prespa (2–4. VIII 1943). Na voeno-partiskoto sovetuvawe vo s. Fu{tani vo Egejska Makedonija (21. XII 1943) bila napravena analiza za tekot na NOB, uspesite i problemite. Prvpat bilo progovoreno za slu~uvawata vo Organizacijata na KPJ vo Makedonija vo 1941, za pri~inite za smenuvaweto od sekretarskata dol`nost na PK na KPJ na Metodija [atorov[arlo i za negovoto isklu~uvawe od ~lenstvo. CK na KPM i partiskite rakovodstva na terenot go organizirale izborot na delegatite za ASNOM, spored instrukciite vo cirkularno pismo na CK (mart 1944). Partijata imeto KPM go promenila vo Sojuz na komunistite na Makedonija (1953), a podocna vo Sojuz na komunistite na Makedonija – partija za demokratska preobrazba (1990). LIT.: Osnovaweto i razvojot na KPM, Skopje, 1980. Vl. Iv.

KOMUNISTI^KATA PARTIJA NA GRCIJA (KPG) i makedonskoto nacionalno pra{awe. Stavot na KPG po ova pra{awe evoluiral vo tri periodi: a) periodot †ni dr`avnost ni nacionalnost# za makedonskiot narod (1918–1924), b) periodot †dr`avnost bez nacionalnost# (1924– 1935) i v) periodot †nacionalnost bez dr`avnost# (po 1935). Vo prviot period KPG ne go priznavala postoeweto na makedonskiot narod i se zalagala za teritorijalniot integritet na ednonacionalnata gr~ka dr`ava. Vo vtoriot period, pod vlijanie na Kominternata, KPG ja prifatila

Risto Kirjazovski: KPG i makedonskoto nacionalno pra{awe 1918&1974 (1982)

politikata za obedineta i nezavisna Makedonija, t.e. formirawe makedonska dr`ava na Balkanot, no ne go priznavala postoeweto na makedonskiot narod kako poseben entitet. Vo tretiot period go napu{tila stavot deka makedonskiot narod e {arenilo na narodi i ja priznala negovata nacionalna posebnost. So priznavaweto na makedonskiot narod KPG go prifatila i formiraweto na VMRO(Ob) vo Egejskiot del na Makedonija na ~elo so Andreja ^ipov. LIT.: R. Kirjazovski, KPG i makedonskoto nacionalno pra{awe 1918–1974, Skopje, 1982; S. Kiselinovski, KPG i makedonskoto nacionalno pra{awe 1918–1940, Skopje, 1985; istiot, Egejskiot del na Makedonija (1913–1989), Skopje, 1990. St. Kis.

KONAK HAVZI-PA[A – s. Bardovci, kraj Skopje. Izgraden e na ~iflikot na Havzi-pa{a vo periodot pome|u 1830–1845 g. Kompleksot go so~inuvaat tri delovi so zgradi i dvori{ta ogradeni so yidovi od kamen, zasileni so osum odbranbeni kuli. Vo sredi{niot dvor se nao|a selamlukot vo koj prestojuval pa{ata so ma{kiot del od semejstvoto. Na isto~nata strana bil haremlakot so `enskiot dvor vo koj se nao|ala zgrada za kujna i za poslugata. Me|u dvata konaka e riznicata za ~uvawe na bogatstvoto i oru`jeto na pa{ata, povrzana so drven most. Krajniot del e za ekonomija, so kowu{nica i poilo. Dvata konaka se simetri~ni so prizemje i kat. Vnatre{nosta na zgradite bila dekorirana so boena dekoracija po yidovite i so tavani vo rezbi. LIT.: B. Kojiÿ, Konaci i ^iflik Avzi pa{e, u Bardovcu kod Skopqa, Zbornik za{tite spomenika kulture, IV-V, Beograd, 1955, 223–242. Kr. T.

KONDAKOV, Nikodim Pavlovi~ (Halaw, Kurska gubernija, Rusija, 1. (13) XI 1844 ‡ Praga, ^e{ka, 17. II 1925) ‡ ruski akademik, osnova~ na novata ruska arheolo-

K

Nikodim Pavlovi~ Kondakov

gija, mo{ne projaven isleduva~ na drevnite evropski umetnosti i inovator na ikonografskiot metod. Eden od poistaknatite ruski nau~nici-makedonoznalci. Ja predvodi nau~nata ekspedicija na Ruskata imperatorska akademija na naukite vo Makedonija (1900), vo ~ij sostav se nao|aat i P. N. Miljukov i Petar Lavrov. Podocna ja objavuva knigata †Makedonija# (1909) so koja se vbrojuva vo redot na vrvnite svetski makedonoznalci. Od 1861 g. e student na Istoriskiot fakultet na Moskovskiot univerzitet, kade {to, pod vlijanie na prof. F. I. Buslaev, projavuva interes kon arheologijata i istorijata na umetnosta, pred s# anti~kata, starohristijanskata i vizantiskata. Profesor po teorija i istorija na umetnosta na Odeskiot univerzitet (1870 ‡ 1888). Vr{el istra`uvawa vo Gruzija, Turcija, Grcija, Egipet. Vo 1876 mu izleguva (vo Odesa) prvata pozabele`liva nau~na studija †Istorija na vizantiskata umetnost i ikonopis#. Kako profesor od 1888 vo SanktPeterburg, re~isi triesetina godini od `ivotot mu gi posvetuva na Ermita`ot. Vr{el ~esti istra`uvawa vo Sirija i Palestina. Vo 1919 emigrira vo Turcija (Carigrad), potoa izvesno vreme e profesor na Sofiskiot univerzitet, a od proletta na 1922 g. preminuva vo Praga i predava na Karloviot univerzitet, odbivaj}i ja vo me|uvreme pokanata za profesura na pariskata Sorbona. Se izvi{uva vo naukata kako patrijarh na vizantologijata. Monografijata †Makedonija# e edno korektno viduvawe na makedonskiot problem od strana na visok reprezent na ruskata nauka. Makedonija e pretstavena kako edinstvena istoriska i etno-kulturna celina, pa kako superioren nau~en komentar knigava pretstavuva prilog kon razbistruvaweto na op{tite pretstavi za Makedonija vo postilindenskiot period. LIT.: Bla`e Ristovski, Ranite rakopisi na Krste Misirkov na makedonski jazik, Skopje, 1998. G. T.

723

K

KONDARKO

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Blagoj Kondarko

KONDARKO, Blagoj (Kru{evo, 25. X 1918 – Skopje 7. XI 1997) ‡ istaknat u~itel i pedagog. Zavr{il u~itelska {kola (1937) i studii po pedagogija na Filozofskiot fakultet vo Skopje (1961). Pripa|al na naprednoto u~itelsko dvi`ewe pred Osloboduvaweto. U~esnik vo NOB, nositel na †Partizanska spomenica 1941#. Izvr{uval razni dol`nosti vo prosvetata. Vo 1948 g. e nastavnik po makedonski jazik vo Pirinskiot del na Makedonija. Bil prosveten inspektor i samostoen pedago{ki sovetnik vo Republi~kiot zavod za unapreduvawe na obrazovanieto i vospitanieto (1958 –1978). Objavil nad 100 trudovi od oblasta na obrazovanieto. Avtor e na pove}e u~ebnici (~itanki) za osnovno obrazovanie. BIBL.: Pedago{ki zapisi (1989). LIT.: ^. Popovi}, Blagoj Kondarko,Prosvetno delo, 5–6, Skopje, 1979, 97–101. K. Kamb.

Todor Kondev

KONDEV, Todor (Kratovo, 20. III 1903 – Skopje, 10. X 1978) – geograf. Osnovno obrazovanie dobil vo rodnoto mesto, gimnazija zavr{il vo [tip i vo Kratovo, a diplomiral na Filozofskiot fakultet vo Skopje, Grupa geografija (1926). Kako profesor po geografija rabotel vo pove}e gradovi vo Srbija i vo Makedonija: Kur{umlija, Prokuple, Subotica, Novi Sad, Belgrad, Bitola i Skopje. Toj e osnova~ i prv direktor na Ekonomskiot tehnikum vo Skopje. Vo 1953 g. e izbran za predava~ po antropogeografija, ekonomska geografija i metodika 724

na nastavata po geografija na Katedrata za geografija na Filozofskiot fakultet vo Skopje. Doktoriral na Prirodno-matemati~kiot fakultet vo Skopje na koj bil izbiran za docent, vonreden i redoven profesor. Bil prodekan na Prirodno-matemati~kiot fakultet, {ef na Institutot za geografija i pretsedatel na Geografskoto dru{tvo na Makedonija. Negovite trudovi se glavno od oblasta na socioekonomskata geografija. BIBL.: Kratovo, Posebna izdawa Geografskog dru{tva, sv. 11, Beograd, 1931; Osogovija. Prirodno-geografski odliki naselenie i naselbi, †Godi{en zbornik na Geografskiot institut pri PMF#, kn. 14, Skopje, 1963; Problemi na proizvodstvoto i na teritorijalnata razmestenost na zemjodelstvoto vo Makedonija, †Geografski razgledi#, kn. 5, Skopje, 1967. LIT.: Mitko Panov, Prof. d-r Todor Kondev – `ivot i dejnost, †Geografski razgledi#, kn. 15–16 Skopje, 1978. Al. St.

Todorka Kondova -Zafirovska

KONDOVA-ZAFIROVSKA, Todorka (Prilep, 1. II 1926 ‡ Skopje, 29. V 2003) ‡ akterka i re`iserka. Zavr{ila Teatarska akademija vo Belgrad, na Otsekot za re`ija (1952). ^len na Dramata vo MNT (1945–1964) i vo Dramskiot teatar od 1964 g. do penzioniraweto. Nejziniot tvore~ki opus e obemen, rasko{en spored karakterot i dimenziite i se vbrojuva vo redot na ostvaruvawata na izbranite velikani na makedonskoto glumi{te. Taa se iska`uva kako dramska, filmska, radio i TV akterka, re`iserka i profesorka po aktersko majstorstvo na Fakultetot za dramski umetnosti vo Skopje, koe{to i go potvrdi so objaveniot u~ebnik †Aktersko majstorstvo#. ULOGI: Donka (†Begalka#), Fjokla Ivanovna (†@enidba#), Laura (†Vo agonija#), Emilija (†Otelo#), Caricata (†Jane Zadrogaz#), Keron (†Partitura za eden Miron#), Andromaha (†Trojanki#), Lisistrata (vo istoimenoto delo), Martina (†U~eni `eni#) i dr. RE@II: †Vejka na vetrot#, †Sid#, †Begalka#, †Kroja~ za dami#, †Sojuz na la`ni svetci#, †Pigmalion#, †Vladimir i Kosara# i dr. R. St.

Dimitar Kondovski

KONDOVSKI, Dimitar (Prilep, 30. IX 1927 ‡ Skopje, 8. VIII 1993) ‡ slikar, scenograf, dizajner, dop. ~len na MANU, profesor na Fakultetot za likovni umetnosti vo Skopje. Ima osobeno zna~ewe za razvitokot na makedonskoto sovremeno slikarstvo vo {eesettite godini. Diplomiral na Akademijata za likovni umetnosti vo Belgrad (1952). Izlagal samostojno vo Skopje, Zagreb, Rim, Wujork. Vo po~etokot, vo slikite [ahovska tabla, Arlekin i Balkon ima vlijanie od Pariskata {kola. Podocna oformuva avtohton geometriski izraz, vtemelen vrz srednovekovnoto slikarstvo i orientalnata ornamentika, i od vizuelen i od tehnolo{ki aspekt (Samrak, Poliptih 2). Koristel tehnologija karakteristi~na za izrabotkata na ikoni. Rabotel i na poleto na scenografijata, grafikata, ilustracijata. LIT.: Cvetan Grozdanov, 25 godini Kondovski (katalog), Skopje, 1977; Emil Aleksiev, Dimitar Kondovski, Skopje, 2001; istiot, Dimitar Kondovski, MANU, 2003. S. Ab.-D.

Dimitar Kondovski: Stari pisma

KONESKI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

KONDOVSKI, Nase (s. Izglibe, Kostursko, Egejskiot del na Makedonija, Grcija, 23. IX 1946) ‡ univ. profesor, gimnasti~ar. Zavr{il Fakultet za fizi~ka kultura vo Saraevo (1979). Magistriral (1984) i doktoriral (1988) na Fakultetot za fizi~ka kultura vo Zagreb. Vo sportskata gimnastika e apsoluten prvak na Makedonija (1964–1970). Na Prvenstvoto na Jugoslavija vo Leskovac (1966) osvoil prvo mesto. Bil kandidat za nastap na olimpiskite igri vo Meksiko (1968). Bil ~len i na Bore~kiot klub †[ar# vo Tetovo. Na prvenstvoto na Jugoslavija vo borewe sloboden stil vo Tetovo (1961) osvoil prvo mesto. D. S. Bla`e Koneski

Smilja Koneska

KONESKA, Smilja (Prilep, 8. I 1931) – fizi~ar, red. prof. (1986) na PMF. Diplomirala (1954) na Filozofskiot fakultet na Grupata za fizika. Magistrirala na PMF vo Zagreb od oblasta na nuklearnata fizika. Doktorirala (1979) na PMF so †Termodilataciona studija na leguri na antimon i cink#. Specijalizirala vo Trst i vo Kopenhagen. Go vovela predmetot Nuklearna fizika na PMF, podgotvila laboratoriski praktikum za nego i u~ebnik (†Nuklearna fizika#, so D. Ger{anovski, 1998). Objavuvala kaj nas i vo stranstvo glavno za svojstvata na legurite. Bila dekan na Fakultetot za fizika (1981–83). LIT.: Prirodno-matemati~ki fakultet – Skopje 1946–1996, Skopje, 1996, str. 162; 60 godini Prirodno-matemati~ki fakultet – Skopje, Skopje, 2006, str. 171. V. Ur.

KONESKI, Bla`e (s. Nebregovo, Prilepsko, 19. XII 1921 – Skopje, 7. XII 1993) – filolog, poet, univerzitetski profesor. Najistaknata figura na makedonistikata vo periodot po Osloboduvaweto na Makedonija. ^len na Komisijata za kodifikacija na makedonskiot literaturen jazik i nejzin najistaknat pretstavnik (sostavuva~ na najgolem del od prviot Makedonski pravopis, 1945, i na pro{irenoto izdanie Makedonski pravopis so pravopisen re~nik, 1950). Tvorec na osnovo-

polo`ni~kite trudovi na makedonskiot jazik (gramatikata, re~nikot, istorijata, istoriskata fonologija). Osnovnoto obrazovanie go zapo~nuva vo rodnoto selo na nepolni {est godini, za da ne zgasne u~ili{teto poradi nedovolen broj u~enici. Otkako go zavr{il prvoto oddlelenie, semejstvoto se preseluva vo Prilep, pa tamu go zavr{uva osumgodi{noto {koluvawe. Srednoto obrazovanie go prodol`uva, poradi ukinuvaweto na Gimnazijata vo Prilep, vo Gimnazijata vo Kraguevac i maturira vo 1939 g. Tamu se vklu~uva vo literaturniot `ivot na Gimnazijata, stanuva urednik na u~ili{noto spisanie †Podmladak#, pi{uva pesni na srpski jazik, a ve}e vo po~etokot na 1939 nastanuva kaj nego smena na jazikot i po~nuva da pi{uva na makedonski. Prvata pesna na makedonski mu e Pismo do edna majka (po ugled na soodvetna pesna od Majakovski). Po nagovor od drugarite i `elba od roditelite, obrazovanieto go prodol`uva na Medicinskiot fakultet vo Belgrad. No samo po eden semestar pominato na nego, sfa}a deka negov interes ne e medicinata. Ve}e vo letniot semestar na 1940 g. se prefrla na Filozofskiot fakultet, na slavistika i izbira retka kombinacija: jugoslovenska literatura pod A, a pod B ruska literatura i ruski jazik. Privle~en od poezijata na nekoi polski poeti (Mickjevi~, Slovecki i dr.) posetuva fakultativen kurs po polski jazik. So vremeto na studiite vo Belgrad se svrzuva i negovoto otkrivawe na narodnoto tvore{tvo na Marko Cepenkov, objavuvano vo poznatiot bugarski Zbornik za narodni umotvorenija. Zapoznavaweto so ovoj materijal mu pomaga

K

da napravi u{te kako student nacrt na gramatika na makedonskiot jazik i opis na prilepskiot govor. Dobar del od ovie negovi bele{ki se iskoristeni, po Osloboduvaweto, vo oformuvaweto na negovata Gramatika (1952, 1954) i monografijata Prilepskiot govor (1948). Zapo~nuvaweto na Vtorata svetska vojna na prostorite na Jugoslavija vo 1941 g. mu go onevozmo`uva {koluvaweto vo Belgrad, pa e prisilen da gi prodol`i studiite na Univerzitetot vo Sofija. Tuka mu se priznaeni trite semestri od Belgrad i diplomira vo 1944 g. Rabotej}i na seminarska rabota za deloto na nade`niot slavist Dimitar Matov, toj doa|a do zna~ajni podatoci za razvojot na makedonskiot jazik. Me|u drugoto, se zapoznava so obemnata recenzija na Aleksandar Teodorov – Balan za deloto na Krste Misirkov „Za makedonckite raboti#. I pokraj upornoto insistirawe da dojde direktno do ova znamenito delo za makedonskata posebnost, toa ne mu se ovozmo`uva. No mislata da se zapoznae popodrobno so nego ne go napu{ta. Go koristi prviot mo`en slu~aj po Osloboduvaweto, koga op{testvenite uslovi se izmeneti, da go pobara deloto. Vo juni 1945 g. odi vo Sofija, ja dobiva knigata, pravi bele{ki i ja objavuva vedna{ vo pe~atot op{irnata statija Edna makedonska kniga i so toa vr{i prva popularizacija na Misirkov kaj nas. Esenta 1944 g., u{te pred celosnoto osloboduvawe na zemjata, toj e ve}e vo privremeniot dr`aven i politi~ki centar na slobodnata teritorija vo s. Gorno Vranovci, Vele{ko. Tuka e toj preveduva~, korektor i lektor na vesnicite i drugite publikacii, tuka toj dr`i pred po{irok auditorium kulturni i op{testveni dejci nekolku predavawa za razvojot na makedonskiot jazik i za negoviot literaturen lik.

B. Koneski: Kon makedonskata prerodba (vtoro izdanie, 1959)

725

K

KONESKI

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

kedonski zbor#, kn. 3, Fondacija za makedonski jazik †Nebregovo“, Skopje, 2006; Nulo Minisi, Bla`e Koneski poet i gramati~ar. MANU, Skopje, 2007. T. S.

B. Koneski: Gramatika na makedonskiot literaturen jazik (1952)

Po Osloboduvaweto Koneski e nazna~en za lektor na Makedonskiot teatar: preveduva pomali tekstovi za igra na scenata i piesata „Platon Kre~et# od Aleksandar Kornej~uk, so koja na 3 april 1945 g. be{e ozna~ena dejnosta na Dramata na MNT so celove~erna pretstava, a ja pi{uva i aktuelnata edno~inka Gladna koko{ka proso sonue, so koja vo Teatarot be{e pre~ekana Novata 1945 g. Pred po{irokata javnost se pretstavuva vo maj 1945 g. so predavaweto Makedonskata literatura i makedonskiot literaturen jazik na Narodniot univerzitet vo Skopje. Od proletta 1945 g. toj e na rabota vo Ministerstvoto za prosveta, u~estvuva vo mnogu akcii od oblasta na prosvetata i kulturata, kako i vo osnovaweto na Filozofskiot fakultet vo Skopje. Eden e od osnova~ite na Filozofskiot fakultet (1946), na Institutot za makedonski jazik †Krste Misirkov# (1953), na MANU (1967, prv pretsedatel), na Dru{tvoto na pisatelite na Makedonija (1947, prv pretsedatel), na Dru{tvoto (Sojuzot) za makedonski jazik i literatura (1954), na Makedonskiot slavisti~ki komitet (1963), na sp. †Makedonski jazik# (1950, prv glaven i odgovoren urednik) i dr. Dekan na Filozofskiot (Filolo{kiot) fakultet vo Skopje, rektor na Univerzitetot †Sv. Kiril i Metodij# vo Skopje (1958–1960). ^len na akademiite na naukite na Hrvatska (1962), Srbija (1963), Slovenija (1963), Bosna i Hercegovina (1969), a potoa i na Vojvodina i na Crna Gora, kako i na Avstrija i Polska. Po~esen doktor na univerzitetite vo ^ikago (1968), Vroclav (1970), kako i na Univerzitetot †Sv. Kiril i Metodij# vo Skopje. Nositel e na Wego{evata i na Herderovata nagrada, na nagradite AVNOJ, †Skender Kulenovi}#, Sojuzot na pisatelite na SSSR, †Zlatniot venec# na Stru{kite ve~eri na poezijata i dr. 726

Bla`e Koneski: Lozje (raskazi)

Svojot odnos kon li~nosta i deloto na Koneski, makedonskata nau~na i kulturna javnost go poka`a so imenuvaweto na Filolo{kiot fakultet vo Skopje so negovoto ime i so osnovaweto na Fondacijata za makedonski jazik „Nebregovo#. BIBL.: Gramatika na makedonskiot literaturen jazik (I 1952, II 1954), Re~nik na makedonskiot jazik (I 1961, II 1965, III 1966, redaktor), Istorija na makedonskiot jazik (1965), Istoriska fonologija na makedonskiot jazik (Hajdelberg, 1983, na angliski; Skopje, 2001, na makedonski). Avtor i na mnogu drugi zna~ajni trudovi: Makedonskite u~ebnici od XIX vek – Eden prilog kon istorijata na makedonskata prerodba (1949), Prilepski govor (1949), Makedonskata literatura vo XIX vek – Kratok pregled i tekstovi (1950), Za makedonskiot literaturen jazik (1952), Vrane{ni~ki apostol (1956), Jazikot na makedonskata narodna poezija (1971), Besedi i ogledi (1972), Makedonskiot XIX vek. Jazi~ni i kni`evno-istoriski prilozi (1986), Likovi i temi (1987), Makedonski mesta i imiwa (1991). Negovi se i stihozbirkite: Zemjata i qubovta (1948), Pesni (1953), Vezilka (1955), Sterna (1966), Rakuvawe (1969), Stari i novi pesni (1979), ^e{mite (1984), Sobrani pesni (1987), Sredba vo rajot (1988), Crkva (1988), Zlatovrv (1989), Seizmograf (1989), Crn oven (1993). I prepevite: Gorski venec od Wego{ (1947), Lirski intermeco na H. Hajne (1952), Otelo na V. [ekspir (1953), Kr{tevawe na Savica od F. Pre{ern (1980), kako i pesni od Aleksandar Blok, Adam Mickjevi~, Vladimir Majakovski, Desanka Maksimovi} i dr. LIT.: Makedonski jazik, XXXII–XXXIII (1981–1982). Posveteno na akademik Bla`e Koneski po povod na 60-godi{ninata. Skopje, 1982; Cane Andreevski, Razgovori so Koneski, Skopje, 1991; Liljana Ristevska, Bibliografija na trudovite na akademikot Bla`e Koneski. Spomenica, MANU, Skopje, 1994; Pridonesot na Bla`e Koneski za makedonskata kultura. Univerzitet †Sv. Kiril i Metodij#, Filolo{ki fakultet †Bla`e Koneski#, Skopje, 1999; Deloto na Bla`e Koneski (ostvaruvawa i perspektivi) Me|unaroden nau~en sobir po povod 80-godi{ninata od ra|aweto na Bla`e Koneski, MANU, Skopje, 2002; Studii i ogledi za Koneski. Edicija †Makedonski zbor#, kn. 1, Fondacija za makedonski jazik †Nebregovo#, Skopje, 2002; Po {to go zapametiv Koneski. Edicija †Makedonski zbor#, kn. 2, Fondacija za makedonski jazik †Nebregovo#, Skopje, 2003; Trajko Stamatoski, Mislata na Bla`e Koneski. Edicija †Ma-

KONESKI, Kiril (Prilep, 19. I 1929) – lingvist, univerzitetski profesor. Po diplomiraweto raboti vo IMJ †Krste Misirkov# na proektot Pravopis na makedonskiot literaturen jazik so pravopisen re~nik (1. VII 1957 – 31. I 1969). Potoa e profesor po sovremen makedonski jazik na Pedago{kata akademija †Kliment Ohridski# vo Skopje, a podocna na Filolo{kiot fakultet †Bla`e Koneski#. Negov nau~en interes e sovremeniot makedonski jazik, oblast od koja ima objaveno pove}e monografii. Redaktor e na Tolkovniot re~nik na makedonski jazik (dosega se objaveni tri toma). BIBL.: Glagolskite konstrukcii so }e vo makedonskiot jazik, 1996; Za makedonskiot glagol, 1999; Pravopisen re~nik na makedonskiot literaturen jazik, 1999; Zboroobrazuvaweto vo sovremeniot makedonski jazik, 2003. T. S.

Kone~ka Planina (Serta) so Demikarpiskata Klisura

KONE^KA PLANINA (SERTA) – srednovisoka planina {to se protega pome|u Tikve{kata Kotlina na zapad i Krivopalane~kiot Greben na istok. Na sever planinata zapo~nuva od dolinata na rekata Bregalnica, a na jug zavr{uva kaj Demirkapiskata Klisura. Preku prevalot Preslap sprema ji se nadovrzuva na Grade{ka Planina. Planinskoto bilo e dolgo 24 km, so pravec na protegawe sz–ji. Biloto e zaobleno i samo na mesta se izdigaat povisoki delovi pretstaveni so najvisokite vrvovi Vol~jak (1.159 m), Bel Kamen (1.151 m) i dr. Geolo{kiot sostav go pravat paleozojski {krilci i mermeri vo povisokite delovi, a vo podno`jeto se neogeni sedimenti koi se dosta erodobilni. T. And.

KONSTANTIN

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

KONKURENTNOST – sposobnost na firmite, na oddelni ekonomski sektori ili na ekonomijata vo celina uspe{no da nastapuvaat na stranskite pazari. Ispituvawata i merewata na konkurentskata sposobnost na makedonskata ekonomija {to gi zemaat predvid razli~nite determinanti na konkurentnata sposobnost na ekonomiite poka`uvaat nezadovolitelni rezultati. Tie mo`at da se sumiraat na sledniov na~in: (1) makedonskata ekonomija poka`uva izvozna konkurentnost vo ~etiri klasteri: materijali i metali, prehranbeni proizvodi i pijalaci, tekstil i konfekcija i donekade proizvodi za doma}instva i poku}nina; (2) izvoznite proizvodi vo koi ekonomijata bele`i izvozna konkurentnost se, so mali isklu~oci, so nizok stepen na finalizacija i so niska sodr`ina na dodadena vrednost; (3) kvalitetot na proizvodnite faktori {to ja determiniraat konkurentnosta e slab, i toa kako na trudot (preku 70% od vkupniot izvoz na zemjata e rezultat na koristewe na niskokfalifikuvan trud) taka i na kreiranite faktori (stopanska infrastruktura, nau~noistra`uva~ka infrastruktura i sl.); (4) niskiot priliv na stranski direktni investicii vo zemjata (v. stranski direktni investicii) isto taka e dokaz za slabata konkurentna sposobnost na makedonskata ekonomija. Ottuka, i vo Izve{tajot za globalnata konkurentnost na Svetskiot ekonomski forum od @eneva, RM lo{o kotira. Spored indeksot na razvojnata konkurentnost, pome|u 103 ekonomii, RM e rangirana na 81 mesto, spored indeksot na kvalitetot na instituciite na 93 mesto, spored indeksot na tehnologijata na 70 mesto, spored indeksot na delovnata konkurentnost na 82 mesto i sl. Dobri ocenki RM dobiva samo za nekolku indikatori: realen devizen kurs (rang 6 od 102 ekonomii), stapka na inflacija (rang 37 od 102 ekonomii), broj na telefoni per capita (rang 42 od 102 ekonomii), otsustvo na diskriminacija na pazarot na trudot i slabo vlijanie na bolesta SIDA vrz vodeweto na biznisot. Podigaweto na konkurentnata sposobnost na makedonskata ekonomija e dolgoro~en proces, a toj pretpostavuva: kreirawe uslovi za brz razvoj na privatniot sektor i na pretpriemni{tvoto i negovo partnerstvo so javniot i gra|anskiot sektor, zajaknuvawe na kapacitetot na dejstvuvaweto na instituciite i na javnata administracija i osmisluvawe politiki

za poddr{ka (poddr{ka, a ne za{tita) na konkurentni firmi. IZV.: V. Uzunov, Predizvikot evropska integracija i konkurentnosta na makedonskata ekonomija, Otvoreni predizvici na makedonskata ekonomija, MANU, Skopje, 2004; World Economic Forum The Global Competitiveness Report 2003 –2004, Oxford University Press, 2004. LIT.: V. Uzunov, Strategija i politika na kreiraweto na konkurentnost na makedonskata ekonomija, Skopje, 2001. T. F.

K

i se vr{i izmena na preambulata i na ustavnite odredbi so koi se reguliraat malcinskite prava. Konsenzualnata demokratija se ostvaruva i preku drugi oblici na sorabotka, osobeno preku vladeja~kata koalicija na partiite od makedonskiot i albanskiot etni~ki blok. LIT.: Arend Liphart, Demokratijata vo pluralnite op{testva, Skopje, 1994; Svetomir [kari}, Ustavno pravo, Skopje, 2006. Sv. [.

KONSTANTIN – sin \urgi~ev, vnuk [agmanov, nov ktitor na manastirot Zrze (Prilepsko), na krajot na XIV – prvite decenii na XV v. LIT.: Z. Rasolkoska-Nikolovska, Istorijatot na manastirot Zrze niz natpisite i zapisite od XIV–XIX v., †Zbornik na Arheolo{kiot muzej#, IV-V, Skopje, 1966, 77–93. Z. R. - N. Margita KonPopovska

KON-POPOVSKA, Margita Vladislavova (Bitola, 23. XI 1948) – informati~ar, red. prof. (1998) na PMF. Diplomirala (1972) na Otsekot za tehni~ka matematika pri PMF vo Qubqana, magistrirala (1975) na Ekonomskiot fakultet vo Qubqana, kade {to i doktorirala (1992) so temata †Enoparametarsko zvezno linearno programiranje, teoreti~ni in algoritemski pristop#. Glavna nau~na preokupacija $ e parametarskoto linearno programirawe. Rakovodela golem broj stru~ni proekti i aplikacii i e {ef na Institutot za informatika (1993-1995 i 2005-). LIT.: PMF 1946-2006, monografija, Skopje, 2006; BU br. 706/98 i 588/93. N. C.

KONSENZUALNATA DEMOKRATIJA VO SRM/RM ‡ (lat. consensus – soglasnost), odlu~uvawe vrz osnova na usoglaseni stavovi me|u dva ili pove}e kolektiviteta vo podelenite i pluralnite op{testva. Ovoj sistem na odlu~uvawe zapo~na da se primenuva vo SRM od 1971 g. pri postapkata za izmena na Ustavot na SFRJ i pri donesuvaweto na samoupravnite spogodbi i op{testvenite dogovori. Po{iroka primena do`ivuva po potpi{uvaweto na Ramkovniot dogovor (13. VIII 2001) i donesuvaweto na Ustavnite amandmani (16. XI 2001), po {to vo Sobranieto na RM se voveduva dvojnoto mnozinstvo glasovi: mnozinstvo glasovi od prisutnite pratenici i mnozinstvo glasovi od pratenicite {to im pripa|aat na zaednicite {to ne se mnozinstvo vo RM (Badenterovo mnozinstvo). So ovoj vid mnozinstvo se donesuvaat zakoni od interes za malcinskite zaednici

Spomenik na carot Konstanti I Veliki

KONSTANTIN I Veliki (ok. 285 – 337) – rimski imperator (306–337), prv rimski hristijanski car. Go izdal Milanskiot edikt za ramnopravnost na religiite (313), go svikal i go rakovodel Prviot crkoven vselenski sobor vo Nikeja za utvrduvawe na †Simvolot na verata# (325). Po pobedata nad zetot Licinij (zaedno vladeele od 312 g.), i Istokot do{ol pod negova vlast. Vedna{ zapo~nal na Bosforot da go gradi Konstantinopol (324) i go inauguriral za nova prestolnina na Imperijata (11 maj 330). Se smeta deka se pokrstil na smrtniot odar; od crkvata e proglasen za svetec, zaedno so majka mu Elena. LIT.: D. G. Kousoulas, The Life and Times of Constantine the Great: The First Christian Emperor, Bethesda, 2003; M. Grant, Constantine the Great ‡ The Man and His Times, New York, 1993. B. Petr.

727

K

KONSTANTIN

KONSTANTIN BREGALNI^KI (PRESLAVSKI) (IX‡X v.) ‡ u~enik na svetite bra}a Kiril i Metodij, vtor slovenski episkop (po sv. Kliment Ohridski). Napi{al pove}e crkovni dela, me|u koi najpoznato mu e †Pou~noto evangelie#. Klu~en eti~ko-filozofski poim vo ovoj tekst e milosrdieto kako osnova na hristijanskata religija. Me|u lu|eto }e se razvijat vistinski eti~ki odnosi ako znaat {to e milosrdie, a motiv na nivnoto moralno dejstvuvawe treba da bide dobroto. Predvodnici na patot na moralnoto usovr{uvawe treba da bidat verata, qubovta i blagodarnosta iska`ana sprema Bog, {to e tvorecot na ~ovekot. V. G.-P.

Sv. Kiril Filosof, ikona od Di~o Zograf (XIX v.)

KONSTANTIN-KIRIL FILOSOF (Solun, 827 ‡ Rim, 14. II 869) ‡ slovenski prosvetitel. Za `ivotot i dejnosta na K.-K.F. ima golem broj izvori na lat., slov. i dr. jazici. Najbogat so podatoci i najsiguren od niv e Op{irnoto `itie (@K) so izvodi i od negovi originalni dela, napi{ano od brat mu Metodij i Kliment Ohridski (me|u 870 i 882). Kratkite `itija, koi se od podocne`no vreme, sodr`at i providni tendenciozni interpolacii. Sedmo dete na ugledni roditeli od Solun. Tatko mu Lav bil visok vizantiski slu`benik ‡ drungar, a majka mu, spored edno od kratkite `itija, se vikala Marija. Neobi~no nadaren so bistar um, od detska vozrast projavil silna `ed za u~ewe, posebno za razbirawe na duhovnite besedi od sv. Grigorij Bogoslov kogo vo stihovite {to sam gi sostavil go 728

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

moli da mu bide †u~itel i pomo{nik#. Mu se dala retka mo`nost da u~i vo Carigrad vo visokata Magnaurska {kola kaj dvajca najobrazovani Vizantijci: Fotij i Lav Mudriot zaedno so toga{ maloletniot vizant. imperator Mihail III. Po rakopolagaweto na Fotij za carigr. patrijarh (856) K.-K.F. bil izbran za predava~ po filozofija na negovata katedra vo istata {kola. Se odlikuval so retka skromnost. Re{itelno otka`al svetski zvawa i po~esti. Pove}e pati se povlekuval vo usamenost i bezmolvie, {to go umudrilo u{te pove}e i napolno go zaslu`il epitetot †Filosof#. Vizant. politi~ki i crkovni funkcioneri go ispra}ale vo nadvore{ni misii: Saracenskata (855) za da gi za{titi hristijanite od islamisti~kite agresori vo Arabija; Hazarskata (861), zaedno so brata si Metodija, za da im se sprotivstavi na judejskite teolozi, i poslednata – Moravskata (863 do krajot na `ivotot) za prosvetuvawe na Slovenite. Kon sekoja od zada~ite pristapuval so golema serioznost i odgovornost. Kaj Saracenite trgnal so poznavawe i na Koranot, kaj Hazarite ‡ so solidno znaewe na evrejskiot, duri i na samarit. varijanta, a za Slovenite sozdal pismo so nekoi znaci od koe i vizuelno go predaval Evangelieto; go oformil kni`ev. staroslov. j. spored principite na vizant. gr~. Mo{tite na sv. Kliment Rimski, {to gi otkril vo Herson na pat za Hazarija, gi donel so brata si M. vo Rim, kade {to nabrgu potoa, otkako primil zavet velika shima pod imeto Kiril, po~inal na 14 fevr. (st. stil), pogreban so golemi po~esti i naskoro kanoniziran. Od mnogubrojnite prozni i poetski dela za~uvani se samo fragmenti i parafrazi. Pi{uval na vizant. gr~. i staroslovenski {to go oformil vo kni`even samiot. Poznati se dve molitvi od negovata rana vozrast: Obra}awe kon sv. Grigorij Bogoslov i †Solomonova# molitva pred trgnuvawe vo Carigrad za u~ewe. Spomnati se i molitvi pred otkrivaweto na slov. pismo i na mo{tite od sv. Kliment Rimski. Pretsmrtnata molitva mu e upatena kon brat mu i u~enicite za da se borat protiv trijazi~nicite. Napi{al 4 polemi~ki dela: protiv patrijarhot Janis i za trite misii (od Moravskata za Venecijanskiot disput). Prevodite na Evangelieto, Psaltirot i odbranite crkovni slu`bi mu se zaedni~ki so brat mu Metodija. Na K.K.F. mu se pripi{uva i Progla-

sot kon Sv. evangelie. KiriloMetod. bibliografija sodr`i preku 10.000 naslovi. LIT.: S. B. Bern{tejn, KonstantinFilosof i MefodiŸ, Moskva 1984; P. Dinekov, Konstantin-Kiril Filosof, K.-M.E., 2, 388–423; Christianity among the Slavs. The Heritage of Saints Cyril and Methodius. Roma 1988, P. Hr. Ilievski, Svetila nezaodni, Sk., 1999, 13–123; H. R. Cooper, Jr., Slavic Scriptures, Madison ‡ Teaneck, 2003, 48–65. P. Hr. Il.

Du{an Hr. Konstantinov

KONSTANTINOV, Du{an Hristov (Kraguevac, Srbija, 17. V 1924 ‡ Bitola, 20. I 2002) ‡ etnolog i istori~ar, izdava~ na vesnici i oddelni publikacii, eden od osnova~ite na Dru{tvoto za nauka i umetnost vo Bitola, poliglot (so poznavawe na nad 20 jazici) i so dve disertacii odbraneti na Univerzitetot „Sveti Kiril i Metodij# vo Skopje (na Prirodno-matemati~kiot fakultet) od oblasta na etnologijata na tema „Pe~albarstvoto vo Makedonija# i na Filozofskiot fakultet od oblasta na nacionalnata istorija na tema „Damjan Gruev. Li~nosta na revolucionerot, negovata uloga i negovoto mesto vo makedonskoto revolucionerno i narodnoosloboditelno dvi`ewe# (1980). Avtor e na komparativen prevod na Svetoto pismo od staroevrejski (jidi{) so koristewe na prevodite na gr~ki, latinski, staroslovenski i prevodite na sovremenite svetski jazici. Avtor e i koavtor na nad 50 knigi i golem broj bibliografski edinici za makedonskoto minato; ~esto kako koavtor so brat mu Milo{ Konstantinov (v). Kako bibliofil, ostavil li~na biblioteka od okolu 50.000 knigi. BIBL.: Hronika na bitolsko Lavci, Bitola, 1962 (so koavtori); Letopis na Vtoriot reonski komitet na Komunisti~kata partija na Jugoslavija ‡ Bitola (1941‡1944), Bitola, 1963 (so koavtori); Pusta Reka, Bitola, 1963 (so koavtori); Bitola. Skica za vodi~ot, Bitola, 1964 (so koavtor); Protivpo`arnata aktivnost vo Bitola, Bitola, 1964 (so koavtor); PTT vo Makedonija ‡ op{t osvrt vrz istoriskiot razvoj, Skopje, 1970 (so koavtori); Sindikatite vo Skopje (1900‡1908‡1971). Prilog za istorijata na rabotni~koto i sindikalnoto dvi`ewe, Skopje, 1971 (so ko-

KONSTANTINOV

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

avtori); Dramski teatar ‡ Skopje (1946‡1976). Trieset godini tvore~ki podem, Skopje, 1976 (so koavtori); Ilustrirana Biblija za mladi, Zagreb, 1977 (koavtor na makedonskiot prevod, zaedno so rimokatoli~kiot sve{tenik Petar Ta{ev); Kratka etni~ka i kulturna istorija na makedonskiot narod (KEKIMAN), kn. 1, Skopje‡Bitola, 1978 (so koavtori); Pe~albarstvo, disertacija, Bitola, 1984; Damjan Gruev, disertacija, Smilevo, 1984. S. Ml.

rodi. Avtor i koavtor e na golem broj monografii, studii i drugi prilozi, edna zbirka poezija za deca i nekolku knigi proza na temi od makedonskoto minato. ^esto rabotel kako koavtor so brat mu Du{an Konstantinov (v). Ima zna~aen pridones vo istra`uvaweto na makedonskoto minato, etnologijata na Makedoncite i arhivistikata vo Makedonija. Qup~o Konstantinov

donska saga# i dr.) i muzika za teatarski pretstavi (preku sto), pri {to osobeno e plodna sorabotkata so re`iserot Paolo Maxeli (†Elektra#, †[eherezada#, †La`niot car#, †Hasanigica# i M. Kol. dr.). Janko Konstantinov

KONSTANTINOV, Janko (Bitola, 18. I 1926) – arhitekt. Diplomiral na Arhitektonskiot fakultet vo Belgrad (1952). Razvil bogata proektantska dejnost i u~estvuval na anonimni arhitektonski konkursi. Kako proektant rabotel vo [vedska i vo SAD. Vo 1964 g. vo Skopje e anga`iran vo izrabotkata na planot na centralnoto gradsko podra~je. Od 1966 g. do penzioniraweto (1991) rabotel vo Institutot za studii i proektirawe †Beton# vo Skopje. U~estvuval na pove}e anonimni arhitektonski konkursi. Pozna~ajni realizirani dela: Pedago{kata gimnazija †Nikola Karev# vo Skopje (1969); Protestantskata crkva vo Skopje (1973); Srednoto medicinsko u~ili{te vo Skopje (1973); Telekomunikaciskiot centar za PTT vo Skopje (1974); Hotelot †Aleksandar Palas# vo Skopje (1998). Se zanimava i so slikarstvo. LIT.: K. Tomovski, Arhitekt Janko Konstantinov (1926), vo: Arhitekturata na po~vata na Makedonija od sredinata na XIX do krajot na HH vek. Prilozi za prou~uvaweto na istorijata na kulturata na po~vata na Makedonija, 14, Skopje, 2006, 151–158. Kr. T.

KONSTANTINOV, Qup~o (Ohrid, 11. XII 1946) ‡ kompozitor i aran`er. Negovite prvi tvore~ki obidi datiraat od krajot na {eesettite i po~etokot na sedumdesettite godni na XX v. Se istaknuva i kako aran`er na golem broj hitovi (†Samo ti#, Kaliopi; †Bela ptica#, D. Popovski; †Qubovta e skazna zaboravena#, M. Antevska, †Te baram#, B. Veletanli} i dr.). Podocna pi{uva i filmska muzika (†Tulge{#, 1977; †Crveniot kow#, 1981; †Sre}na Nova ’49#, 1986; †Make-

K

Milo{ Konstantinov

KONSTANTINOV, Milo{ Hristov (Resen, 26. III 1926 ‡ Skopje, 7. VI 1993) ‡ etnolog, istori~ar i publicist, dolgogodi{en direktor na gradskite arhivi na Bitola i na Skopje, univerzitetski profesor. Osnovno u~ili{te i gimnazija zavr{il vo Bitola (1937‡1946). Bil u~esnik vo NOAVM i na slu`ba vo JNA (1944‡ 1947). Go izdaval brigadniot vesnik †Zrak# (1944) i objavuval stihovi. Otkako go zavr{il ednogodi{niot kurs za novinari vo TANJUG-ovata {kola (1947/1948), bil nazna~en za dopisnik na TANJUG za Bitolskata oblast so sedi{te vo Bitola. Po diplomiraweto na skopskiot Filozofski fakultet – na Grupata za etnologija (1954), bil nazna~en za direktor na Arhivot vo Bitola (1956). Doktoriral na Prirodno-matemati~kiot fakultet vo Skopje na tema „Zanaeti i esnafi vo Bitola i okolijata# (1960). Podocna bil nazna~en za direktor na Arhivot na Skopje (1964), izbran za vi{ nau~en sorabotnik (1968) i nau~en sovetnik (1969). Po penzioniraweto (1984) izbran za redoven profesor na Prirodno-matemati~kiot fakultet po nastavnite predmeti etnologija na Makedoncite, etnologija na evropskite narodi i etnologija na vonevropskite na-

BIBL.: Zbornik na padnatite borci vo Narodnoosloboditelnata borba od Bitolska okolija, Bitola, 1958 (koavtor); Arhiv Bitola, Bitola, 1961 (so koavtor); Zanaeti i esnafi vo Bitola i okolijata: pri~ini za razvitok i opa|awe so osvrt vrz nivnata uloga vo XIX i XX vek, Bitola, 1961; Anegdoti, Bitola, 1961 (so koavtori); Bekstvo, Bitola, 1961 (so koavtor); Blokada, Bitola, 1961 (so koavtor); Napad, Bitola, 1961 (so koavtor); ^arli, Bitola, 1961 (so koavtor); SKOJ. Gimnazija Bitola (1941–1944), Bitola, 1962; Hronika na bitolsko Lavci, Bitola, 1962 (so koavtori); Goran (stihozbirka za deca), Bitola, 1962; Letopis na Vtoriot reonski komitet na Komunisti~kata partija na Jugoslavija ‡ Bitola (1941‡ 1944), Bitola, 1963 (so koavtori); Pusta Reka, Bitola, 1963 (so koavtori); Bitola. Skica za vodi~ot, Bitola, 1964 (so koavtor); Protivpo`arnata aktivnost vo Bitola, Bitola, 1964 (so koavtor); Bitola i okolijata, Bitola, 1965; PTT vo Makedonija ‡ op{t osvrt vrz istoriskiot razvoj, Skopje, 1970 (so koavtori); Sindikatite vo Skopje (1900‡1908‡1971). Prilog za istorijata na rabotni~koto i sindikalnoto dvi`ewe, Skopje, 1971 (so koavtori); Za{tita na arhivskata gra|a. Analiza na arhivskite propisi so osvrt vrz nivnoto zna~ewe vo organiziraweto na op{testvenata za{tita na arhivskata gra|a i registratorskiot materijal, Skopje, 1972; Stvarna i mesna nadle`nost na lokalnite organi na vlasta i upravata vo Socijalisti~ka Republika Makedonija, Skopje, 1974; Vodi~ niz arhivskite fondovi vo Arhivot na Skopje, Skopje, 1976; Prilozi i publikacije arhivskih radnika Jugoslavije, Beograd, 1976; Dramski teatar ‡ Skopje (1946‡1976). Trieset godini tvore~ki podem, Skopje, 1976 (so koavtori); Vodi~ niz arhivskite fondovi vo Istoriskiot arhiv Bitola, Skopje, 1977; Vodi~ niz istoriskite fondovi vo Istoriskiot arhiv na op{tinite Tetovo i Gostivar, Skopje, 1978; Kratka etni~ka i kulturna istorija na makedonskiot narod (KEKIMAN), kn. 1, Skopje‡Bitola, 1978 (so koavtori); Etnoonomasti~ki prilog, Skopje, 1978; Georgi [optrajanov. Prilog kon negoviot `ivotopis (1907‡ 1944), Skopje, 1979; Materijali za etnologijata na Makedoncite. (Etnologija na Makedonija), kn. 2, tom 1, Skopje, 1979; Zbiren vodi~ niz arhivskite fondovi vo arhivite na Makedonija, Skopje, 1980; Etnologija, I, Skopje, 1980; Jordan Nikolov-Orce. Prilog kon biografijata. Skopje, 1984; Arhivistika za III godina na srednoto naso~eno obrazovanie (kulturolo{ka nasoka), Skopje, 1986; Evropejci, Skopje, 1991; Makedonci, Skopje, 1992; Amerikanci, Avstralijci i Okeanci, Skopje, 1993. LIT.: Bla`e Ristovski, Makedonskiot stih 1900‡1944. Istra`uvawa i materijali, II Skopje, 1980, 453‡456; Fima Anastasovska ‡ Milka Krstevska, Bibliografija. Milo{ Konstantinov, Muzej na Makedonija, Skopje, 1994. S. Ml.

729

K

KONSTANTINOVI]

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

KONSTANTINOVI], Mihajlo (Bitola, krajot na XVIII ‡ Srbija, vtorata pol. na XIX v.) ‡ ikonopisec. Sorabotnik na zografot Jawa Moler, koj rabotel nara~ki za Milo{ Obrenovi}. Slikal ikoni za crkvite vo okolinata na [abac i na Valevo (me|u 1825 i 1833). So zografot Nikola Jankovi} od Ohrid ja `ivopisale crkvata vo manastirot Trono{a i go naslikale ikonostasot vo manastirot ^oke{ina (1834). LIT.: B. Vujoviÿ, Umetnost obnovqene Srbije 1791‡1848, Beograd, 1986, 256‡259. J. ^.-F.

D-r Gavril Konstantinovi~

KONSTANTINOVI^, d-r Gavril Konstantinovi~ (vistinskoto polno ime: Gavril/Gavro Kostadinov Tasev) (Smrde{, Kostursko, Egejskiot del na Makedonija vo RGr, 4. IV 1878 – vo vozot kon Murmansk, Rusija, 1. IX 1918) – makedonski nacionalen deec, eden od osnova~ite i potpretsedatel na MNLD vo S.-Peterburg, voen lekar. Po {koluvaweto vo gr~ki i vo bugarski u~ili{ta, od 1 juli 1897 g., so stipendija od Ministerstvoto za nadvore{ni raboti na Srbija, se zapi{uva vo VI klas na II belgradska gimnazija. Vo noemvri 1898 g. moli da bide zapi{an kako pitomec vo Voenata akademija, no po informaciite od Srpskiot konzulat vo Bitola, molbata mu e odbiena. Vo 1900 g. ja zavr{uva Belgradskata klasi~na gimnazija †Vuk Karaxi}# i se zapi{uva kako redoven student na Filozofskiot fakultet (Otsek za prirodni nauki) vo Belgrad. Na 8 oktomvri povtorno go moli ministerot za nadvore{ni raboti za stipendija, naglasuvaj}i deka †bez sredstva i sloboda nema ni vospitanie ni obrazovanie#. Dobiva stipendija kako pitomec, no †da se {koluva na nekoj ruski univerzitet i da se podgotvuva za lekar#. Po zavr{uvaweto na prvata godina na Filozofskiot fakultet vo Belgrad, na 15. VII 1901 g. podnesuva molba i od 1. IX se zapi{uva vo I godina na Voeno-medicinskata akademija vo S.-Peterburg. Na 28. V 1902 g. go izvestuva Ministerstvoto za 730

nadvore{ni raboti vo Belgrad da ne mu se pra}a ve}e srpskata stipendija, bidej}i o~ekuva ruska. Na 11. III 1903 g. srpskiot ambasador vo S.-Peterburg St. Novakovi} go izvestuva svoeto ministerstvo deka G. K. po avgust minatata godina †nikoga{ ve}e ne mu se javuva na Prateni{tvoto#. Me|uvremeno, se zbli`uva so K. Misirkov, D. ^upovski, St. Dedov, D. Mi{ajkov i drugi makedonski studenti i emigranti, pa na 28. H 1902 g. toj e me|u potpisnicite-osnova~i na MNLD, a na vtorata sednica (29. XII 1902) e izbran za potpretsedatel i u~estvuva vo site aktivnosti na Drugarstvoto. Po predavawata na Misirkov i pojavata na knigata †Za makedonckite raboti#, vo dekemvri 1903 g., se nao|a vo golema materijalna kriza i se soglasuva da dobie srpska godi{na pomo{. No nastanuvaat studentski branuvawa na Univerzitetot i vo Voenata akademija, zapo~nuva i Rusko-japonskata vojna (1904–1905) i G. K. e ispraten kako pomo{nik-lekar vo IX moskovski lete~ki odred na japonskiot front. Vo 1907 g., so odli~en uspeh, ja zavr{uva Voeno-medicinskata akademija, no zakonski nema †pravo na slu`ba i lekarska praktika vo granicite na Ruskata Imperija#, bidej}i nema †rusko matursko svidetelstvo#, pa e ostaven za ordinator na Klinikata. Projavuva aktivnost vo slovenofilskite krugovi i izbran e za redoven ~len na SPbSBD i na Crveniot krst (1908), dr`i javno predavawe protiv avstro-ungarskata aneksija na Bosna i Hercegovina i go potpi{uva memorandumot {to ruskite univerziteti i dru{tva mu go upatuvaat †na celiot svet#. Nemaj}i uslovi da slu`i ni vo Rusija ni vo tatkovinata, stanuva lekar vo Turkestan (1908–1910) i raboti vo suzbivaweto na ~umata vo Manxurija. Se vra}a vo S.-Peterburg kako ordinator vo privatnata Hirur{ka klinika na prof. Fjodorov (1910/11), a potoa e †ordinator na Klinikata pri Katedrata za specijalna patologija i terapija na vnatre{nite bolesti#. Sogleduvaj}i ja opasnosta od balkanska vojna i od podelba na Makedonija, zaedno so D. ^upovski i N. Dimov, zapo~nuvaat postapka za registracija na novoosnovanoto Slovenomakedonsko nacionalno-prosvetno dru{tvo †Sv. Kiril i Metodija# (27. VI 1912). Nadle`nite ruski vlasti go odbivaat registriraweto i po~nuva Prvata balkanska vojna. Sakaj}i da se najdat na mestoto na nastanite, K. Misirkov stignuva vo Solun,

N. Dimov vo Sofija, D. ^upovski vo Veles, a na 5. H 1912 g. G. K. podnesuva molba do SPbSBD †za lekar vo odredot {to se ispra}a vo Srbija i Crna Gora#, naglasuvaj}i deka †kako ~ovek rodum od Makedonija gi vladeam gr~kiot, turskiot, bugarskiot, srpskiot i slovenomakedonskiot jazik#. Stanuva upravnik na Ruskata voena bolnica vo Cetiwe (23. H 1912). Odlikuvan za rabotata, no razo~aran od rezultatite od vojnata za Makedonija, na 27. I 1913 g. ja napu{ta Crna Gora i se vra}a vo Peterburg (7. II 1913). Kako eden od trojcata najistaknati ~lenovi na Makedonskata kolonija vo S.-Peterburg, na 1. III 1913 g. go potpi{uva prviot Memorandum na opolnomo{tenite Makedonci do Londonskata konferencija. Se gotvi makedonska delegacija da patuva vo Pariz i vo London. Na 7 juni go potpi{uva i vtoriot Memorandum do Vladite i do javnosta na sojuznite balkanski dr`avi. U~estvuva na razni sobranija i tribini i vo podgotovkite i izdavaweto na sp. †MakedonskiŸ golos† (Makedonski glas)#. Dava izjava za Makedonija vo v. †PetrogradskaÔ gazeta# (4. VII 1913). Vo 1914 g., pod psevdonimot Vra`inovski, ja objavuva malata bro{urka-agitka †Slavjanofilite i novovremenskite makedonofobi# protiv slovenofilite vo †SlavÔnskiÔ izv‹stiÔ# i srbofilite vo †Novoe vremÔ#, a za makedonska dr`ava vo Balkanska federacija. Zaminuva vo Praga i raboti kako †ordinator na Hirur{kata klinika na profesorot Kukuli i na Ginekolo{kata klinika na profesorot Pihta#. Po po~nuvaweto na Prvata svetska vojna se vra}a vo Petrograd, no naskoro e mobiliziran i ispraten na frontot vo Prusija, kako †postar lekar vo Kovenskata bolnica#. Po otstapuvaweto na ruskite vojski, se vra}a vo ruskata prestolnina. Po barawe na sojuzni~kata Srbija, ispraten e vo Ni{ kako dogovoren †voen lekar vo V kadrovski polk na [umadinskata divizija#. Ranet e vo bitkite so bugarskata vojska kaj Leskovac, no i natamu ja izvr{uva svojata dol`nost. Go pre`ivuva prefrlaweto na srpskata vojska preku Albanija do ostrovot Krf, kade {to Vrhovnata komanda na srpskata armija mu odobruva †otsustvo za lekuvawe# (23. II – 1. V 1916), na raspolagawe na Srpskata legacija vo Petrograd. Dr`i predavawa za vojnite na Balkanot i objavuva statii vo pe~atot. Od avgust 1916 g. e posta-

KONSTITUIRAWE

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

ven za dogovoren trupen lekar na I srpska dobrovole~ka divizija i, kako sanitetski kapetan od I klasa, preku Odesa gi prodol`uva borbite vo Dobruxa, no doa|a vo sudir so srpski oficeri i e zatvoren. Nezadovolen, ja frla srpskata uniforma i kako ruski podanik ja oblekuva ruskata i na 15. II 1917 g. podnesuva ostavka. Vedna{ e ispraten vo Elisavetgrad kako upravnik na I srpska ambulanta za da gi lekuva srpskite begalci i dobrovolci. Se razboluva i se vra}a vo Petrograd, kade {to se vklu~uva vo Makedonskiot revolucioneren komitet na D. ^upovski za Balkanska Federativna Demokratska Republika. Na 10. VII 1917 g. napi{uva †Otvoreno pismo od ju`noslovenski revolucioner do predavnicite na Rusija i na slovenstvoto# i go objavuva vo petrogradski vesnik, poradi koe vesnikot e zabranet i tekstot se rastura vo rakopis so potpisot †Ruski gra|anin d-r Konstantinovi~, makedonski revolucioner#. Od po~etokot na avgust 1917 g. zaminuva vo gr. Kem kako epidemiolog pri Direkcijata za izgradba na Murmanskata `eleznica. Po Oktomvriskata revolucija se opredeluva za bol{evicite i vo maj 1918 g. stanuva ~len na Izvr{niot komitet na Sovetot na rabotni~kite i selskite deputati vo gradot Kem i komesar za narodno zdravje. Gi podaruva site pari i dobieni ordeni †vo polza na Revolucijata#. Kako lekar, komesar i op{testvenik u~estvuva vo rabotata na Revolucionerniot tribunal i na Okoliskiot sovet na rabotni~kite i selskite deputati, ~esto zboruva i podnesuva referati. Vo eden takov govor se deklarira kako †Ju`en Sloven i makedonski revolucioner# i nastapuva od imeto na †makedonskite revolucioneri#. Napi{uva i eden †dijalog# pod naslov †Revolucioner i tiran#. No vo po~etokot na juli 1918 g. intervencionistite od Antantata go zazemaat Kem, go fa}aat G. K. i go predavaat za isleduvawe vo I srpska dobrovole~ka divizija. Obvinet e za †svoevolno napu{tawe na srpskata vojska# i za †bespravno otfrlawe na srpskata kokarda i epoleti#, kako dezerter, predavnik, {pion, protivnik na Srbija i na nejzinite sojuznici, pritoa bol{evik i sovetski funkcioner {to odr`uval vrski so disidentite vo Elisavetgrad i ne se priznaval kako Srbin, tuku kako †Makedonski Sloven#. Po dolgo ispituvawe, ne bile najdeni pravni dokazi za sudewe i bil ispraten kaj Angliskiot intervencionisti~-

K

ki centar vo Murmansk, no nabrgu e vraten vo Dopolnitelniot bataljon na SHS i, po novite ispituvawa, bil ubien vo vozot za Murmansk i isfrlen od vagonot. BIBL.: Makedonec† d-r† Konstantinovi~†, †PeterburgskaÔ gazeta#, XLVII, – 180, Petrograd†, 4. VII 1913, 2; Vra`inovskiŸ, SlavÔnofilì i novovremennìe makedonofobì, Petrograd†, 1914; G. V.......skiŸ, PisÝmo iz† Kostura, †MakedonskiŸ golos† (Makedonski glas)#, II 9, Petrograd†, 2. III 1914, 13–15; U`asì geroi~eskoŸ Serbii. Raskaz† d-ra Konstantinovi~a, †Bir`eviÔ v‹domosti# (ve~erniŸ vìpusk†), 15431, Petrograd†, 9 (22). II 1916; U`asì geroi~eskoŸ Serbii. Raskaz† d-ra Konstantinovi~a, – †Bir`eviÔ v‹domosti# (ve~erniŸ vìpusk†), 10. III 1916; Strani~ka balkanskih† ko{marov†, Raskaz† d-ra Konstantinovi~a, †Bir`eviÔ v‹domosti# (ve~erniŸ vìpusk†), 15477, 1 (14). IV 1916. IZV>: CentralÝnìŸ GosudarstvennìŸ Voenno-istori~eskiŸ Arhiv, Moskva, f. 316, op. 66, d. 1239; CentralÝnìŸ GosudarstvennìŸ Istori~eskiŸ Arhiv Sankt-Peterburga, f. 400, op. 1, ed. hr. 1407; Arhiv Srbije, Beograd, f. PP, red 314, 1897; PP, red 255, 1898; PP, red 253, 1899; PP, red 270, 1900; PP, red 309, 1902; f. V[, VI– 1283, 1900. LIT.: Dan~o Zografski, Razvojniot pat i u~estvoto na Makedonecot d-r Gavril Konstantinovi} vo Oktomvriskata revolucija, †Glasnik na INI#, I, 2, Skopje, 1957, 17–37; Bla`e Ristovski, Dimitrija ^upovski (1878–1940) i Makedonskoto nau~no-literaturno drugarstvo vo Petrograd, I, Skopje, 1978, 164–172 i II, 59–60 i 316–317. Bl. R.

Georgi Konstantinovski

KONSTANTINOVSKI, Georgi Hristov (Kraguevac, Srbija, 29. VII 1930) – arhitekt, redoven profesor na Arhitektonskiot fakultet vo Skopje. Diplomiral na Arhitektonskiot otsek na Tehni~kiot fakultet vo Skopje (1956). Magistriral na Jelskiot univerzitet vo SAD (1985). Pokraj so pedago{ka dejnost, se zanimaval i so proektirawe na raznovidni objekti – izrabotil nad 360 proekti i nad 30 studii povrzani so stanbenata problematika. U~estvuval na pove}e arhitektonski konkursi. Se zanimaval i so publicistika. Publikuval pove}e stru~ni statii vo dnevniot pe~at i vo spisanija. Pozna~ajni realizirani objekti: Arhivot na Skopje, na [tip i na Ohrid; Studentskiot dom †Goce Del~ev#

Arhivot na Skopje, proekt na arh. G. Konstantinovski

vo Skopje (1969); Institutot za zemjotresno in`enerstvo i in`enerska seizmologija vo Skopje (1978); Spomen-domot na Razlove~koto vostanie vo s. Razlovci (1979); Palatata †Unija# vo Skopje (1993); Palatata †Kuzman# vo Skopje (1995); Spomen-domot na ASNOM vo s. Pelince (2004). BIBL.: Graditelite vo Makedonija XVIII–XX vek, Skopje, 2001 i 2004. LIT.: Minas Bakal~ev, Arhitekt Georgi Konstantinovski (1930) vo: Arhitekturata na po~vata na Makedonija od sredinata na XIX do krajot na HH vek. Prilozi za prou~uvaweto na istorijata na kulturata na po~vite na Makedonija, 14, Skopje, 2006, 203–214. Kr. T.

KONSTITUIRAWE NA DR@AVATA NA MAKEDONSKIOT NAROD. Prakti~noto konstituirawe na makedonskata dr`ava e rezultat na antifa{isti~kata borba na makedonskiot narod (1941–1945) i na negovata suvereno deklarirana politi~ka volja na Prvoto zasedanie na ASNOM (2. VIII 1944), ramnopravno so site drugi jugoslovenski narodi da `ivee vo ramkite na Jugoslovenskata Federacija. So toa, vo prisustvo na pretstavnici na golemite sili, e otstraneta golemata istoriska nepravda protiv koja makedonskiot narod se borel so vekovi. Makedonskata dr`ava, zasnovana vrz principite na †ramnopravost na site gra|ani pred zakonite#, †osiguruvawe sloboden nacionalen `ivot na nacionalnite malcinstva#, †makedonskiot kako slu`ben jazik# itn., vo period od 46 godini (1945–1991) funkcionira kako dr`ava – konstitutivna ~lenka na Jugoslovenskata Federacija so site elementi na dr`avnost vo ramkite na federativnata konstrukcija, no bez suvereni ovlastuvawa vo odnosite so dr`avite nadvor od federativniot sojuz. 731

K

KONSTITUIRAWETO

Sepak, i pokraj faktot na dr`avnost samo kon vnatre, makedonskata dr`ava postignuva civilizaciski dostreli vo kulturniot, vo duhovniot, vo ekonomskiot, vo socijalniot i vo politi~kiot razvitok. Procesot na osamostojuvaweto na RM od SFRJ e demokratski i miren, a ne krvav, voen i tragi~en. Toa e pri~inata poradi koja RM, s# do izbuvnuvaweto na vojnata vo mart 2001 g., vo sporedbenoto ustavno pravo figurira kako †model na mirot na Balkanot#. LIT.: E. Dimitrov, ASNOM i integritetot na makedonskiot narod; \. Caca, ASNOM i prviot ustav na NRM, zb. ASNOM vo sozdavaweto na dr`avata na makedonskiot narod, Skopje, 1987; Tadekazu Fukase ‡ Svetomir [kari}, Mirot i ustavite, Skopje, 1997. T. Petr.

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

branieto – Partijata za demokratski prosperitet i Narodnodemokratskata partija glasaa †protiv#. Na referendumot (8. IX 1991), od vkupniot broj polnoletni gra|ani na RM – Plakatot za Referendumot 1.495.807, izza nezavisnost (1991) leguvaat 1.329.891 ili 75,74% od izbira~koto telo. Od brojkata na izlezenite 1.079.308 (ili 95,26%) glasaat †za#, odnosno

Faksimil od odlukite i re{enijata na Prvoto zasedanie na ASNOM (1944)

Ustavot na Republika Makedonija, izglasan so 92 glasa „za# od 120 izbrani pratenici (17. XI 1991)

KONSTITUIRAWETO NA RM KAKO SUBJEKT NA ME\UNARODNOTO PRAVO I POLITIKA. Procesot na (re)etablirawe na makedonskata dr`ava kako subjekt na me|unarodnata scena se odviva vo 1991 g., vo nekolku sukcesivni fazi. Prvata faza e zavr{ena na 25. I 1991 g., so ednoglasnoto usvojuvawe na Deklaracijata za suverenost na SRM od strana na Sobranieto, so 120 glasa †za# i so potpoln konsenzus na site 17 toga{ postojni politi~ki partii – izraz na voljata na makedonskiot narod da go praktikuva neotu|ivoto i trajnoto pravo na samoopredeluvawe. Vtorata faza se sostoi od usvojuvaweto na Odlukata za raspi{uvawe referendum za nezavisnost i za suverenost na RM, so apsolutno mnozinstvo glasovi †za#. Pretstavnicite na koalicijata na albanskite partii pretstaveni vo So-

72,16% od vkupnoto glasa~ko telo. Ovaa faza zavr{uva so Deklaracijata za suverenost, usvoena vo Sobranieto na RM. Procesot na voobli~uvaweto na dr`avnosta na RM e zaokru`en na 17. XI 1991 g., koga prviot pove}epartiski parlament go usvojuva Ustavot na RM, na demokratski na~in, so 92 glasa †za# od vkupno 120 izbrani pratenici. Vedna{ potoa, za Odlukata za proglasuvaweto na Ustavot glasaat 96 pratenika. Vo usvojuvaweto na Ustavot ne u~estvuvaat ~etirinaesette pratenici od politi~kite partii na albanskoto malcinstvo, iako zemaat u~estvo vo sobraniskata debata, a prethodno i vo postapkata na podgotvuvaweto/formuliraweto na sodr`inata na dokumentot vo site rabotni tela na Sobranieto.

732

IZV.: Declaration on Sovereignity of the Socialist Republic of Macedonia, †Balkan Forum#, No.10/1992.

LIT.: Rekonstituirawe na RM i priem vo OON i EU, RM 60 godini po ASNOM, Zbornik od nau~niot sobir po povod {eesetgodi{ninata od ASNOM, odr`an vo Skopje na 15–16 dekemvri 2004 godina, MANU, Skopje, 2005. T. Petr.

†KONSTRUKTOR# – stru~no spisanie – v. Grade`en konstruktor. KONSTRUKCII VO MEBELOT – sostaven del na sekoj drven proizvod. Tie imaat posebno zna~ewe kaj mebelot izraboten od masivno drvo i od drveni plo~i. Konstrukciite vo mebelot se izrabotuvaat kako fiksni i monta`no-demonta`ni vrski. Fiksnite drveni vrski davaat cvrst spoj, koj ostanuva nedeformiran vo tekot na eksploatacioniot period na proizvodot. Ovie vrski mo`at da bidat izraboteni so slepuvawe na ramni kantovi (povr{ini), so obrabotka na kantovite so specijalni vrski ili so vmetnuvawe na posebni elementi za povrzuvawe na detalite. Monta`no-demonta`nite vrski se izraboteni od metal i od plasti~ni masi. Nameneti se za povrzuvawe na elementite od mebelot na na~in {to ovozmo`uva tie da se demontiraat, so mo`nost za nivno povtorno spojuvawe (montirawe). B. Il. KONFERENCIJA ZA JUGOSLAVIJA – svikana vrz osnova na Deklaracijata za Jugoslavija (27. VIII 1991), otvorena na 7. IX 1991 g. vo Hag vo prisustvo na pretstavici od site jugoslovenski republiki, Evropskiot sovet, dr`avite~lenki na EU i Evropskata komisija. Na plenarnata sesija odr`ana na 26–27. VIII 1992 g. vo London, vo prisustvo na pretstavnici na pove}e od 30 dr`avi i(li) organizacii, se usvoeni 12 principi, Plan za akcija i Specijalni odluki. Vospostaven e Postojan komitet so Sajrus Vens (OON) i Dejvid Oven (EU) kako ko-pretsedateli, 6 rabotni grupi za spravuvawe so krizata vo SFRJ i sekretarijat kako administrativno-tehni~ka infrastuktura. IZV.: Brana Markovi}, Yugoslav Crisis and the World: Cronology of Events January 1990 – October 1995, Belgrade, 1996. T. Petr.

KONCENTRACIONI LOGORI VO BUGARIJA (1941–1944) – logori formirani so Uredba na Ministerstvoto za vnatre{ni raboti i narodno zdravje (31. I 1941), potvrdena od Ministerskiot sovet (26. II 1941), imenuvani kako †Seli{ta na dr`avnata sigurnost#. Bugarskite koncentracioni logori od germanskite se razlikuvale samo po toa {to vo niv nemalo krematoriumi, gasni komori, ne bile vr{eni medicinski eksperimenti nad logora{i-

KOWUH

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

K

Preku regionalen pat e povrzano so Radovi{. Ima 967 `. od koi 444 se Makedonci i 521 Turci. Naselenieto se zanimava glavno so odgleduvawe tutun. Toa e sedi{te na op{tina, koja zafa}a povr{ina od 23.305 ha, so 14 naseleni mesta vo koi `iveat 3.536 `. Postoi osumgodi{no u~ili{te, zdravstvena stanica i manastir so crkva †Sv. Stefan# od XIV v. Al. St.

Makedonski internirci vo bugarskite koncentracioni logori

te i nemalo masovni strelawa. Poznati logori vo Bugarija bile: Eni-]oj, Gonda Voda, Sveti Nikola, ^u~uligovo, ostrovot Sv. Anastasija, vo Haskovsko (s. Todorovci) i dr. Vo niv bile internirani golem broj makedonski nacionalni dejci i revolucioneri. LIT.: Fani Milkova, Izkl• ~itelnoto nakazatelno zakonodatelstvo – reakcionno orÍdie protiv vÍorÍ`enata antifa{istka borba na bÍlgarskiÔ narod 1941–1944, SofiÔ, 1976; Konclager †Eni kÝoŸ#. Pobeda 1941–1944, SofiÔ, 1969. V. Jot.

KONCEPTUALNA UMETNOST ‡ likovna nasoka vo koja osnovni ozna~uva~i na deloto se idejata i nekonformizmot. Se razviva osobeno vo {eesettite godini na XX v. (grupite Gutai i Fluksus) kako najglobalizira~ka tendencija. Makedonskite umetnici vo nea se vklu~uvaat podocna. S. [emov i N. Fidanovski (1973), niz neobi~ni akcii interveniraat vo estetikata na prirodata i gradot (1973), D. Be`an i M. Koxoman izveduvaat performansi (1972‡74), S. Uzunovski pravi instalacii (1974). Podocna se organiziraat izlo`bi. Kon konceptualnata umetnost se priklu~uvaat i D. Per~inkov, M. Man~evski, @. Vangeli.

muzi~kite umetnici na Makedonija, a podocna i na Muzi~kata mladina na Makedonija. Nejzinata osnovna zada~a bila da organizira koncerti na muzi~ki umetnici od zemjata i od stranstvo. Od 1975 g. stanala samostojna organizacija, so posebno finansirawe i uprava, a prv nejzin direktor bil Stojan Krstevski. Do 1974 g., koga prestanala so svojata rabota, nea ja vodele Vasil ]orto{ev i Kiril Spirovski. Od 1951 do 1974 g. ovaa institucija na koncertnite podiumi vo Makedonija, gi pretstavi najslavnite svetski muzi~ki umetnici od toj J. T. period. KON^E – selo vo Radovi{ko. Se nao|a vo severoisto~noto podno`je na Grade{ka Planina, na nadmorska visina od okolu 580 m.

KOWANI^KA BRIGADA (dekemvri 1944 – 1945) – voena edinica na NOV i POM. Bila formirana od sostavot na Prviot kowani~ki divizion na G[ na NOV i POM i od borcite od drugite edinici {to slu`ele vo kowanicata. Bila neposredno pot~ineta na G[ na NOV i POM. Vo formaciskiot sostav imala tri divizioni, od koi dva kowani~ki. Zaedno so Devettata i Dvaesettata makedonska NO brigada, vo mart 1945 g. u~estvuvala vo ~isteweto na zapadniot del na Makedonija od ostatoci na kolaboracionisti~kite balisti~ki sili. V. St. KOWI^KI TRKI VO SKOPJE. Prvpat se odr`ale vo Skopje (1902). Vo prvata trka pobedil Haxi Mehmed ^erkez od Kosovo na dorat visok 141 sm. Vtor pristignal Jusuf Isak ^erkez od Kosovo na kow zelenko visok 146 sm. Vo vtorata trka prv bil [aban od seloto Dobrevo od Kosovo na dorat visok 131 sm, a vtor Husein od Smirna na kow zelenko visok 151 sm. Vo tretata trka prv pristignal [aban, pobednikot od vtorata trka. D. S. KOWUH (selo kaj Kumanovo – Rotonda, VI v.) – crkva situirana na ju`nite padini na utvrdenoto Gradi{te. Kru`niot enterier na crkvata e vpi{an vo trapezoidna gradba, so narteks na zapadnata strana definiran so dva strani~ni kompartimenta. Od narteksot

LIT.: Vladimir Veli~kovski, Likoven me|uprostor, Skopje, 1986; Idejateka ‡ Dokumenti za konceptualniot diskurs vo Makedonija (prireduva~ S. Abaxieva), Skopje, 2003. S. Ab.-D.

KONCERTNA DIREKCIJA NA MAKEDONIJA, SKOPJE (1951 ‡1974) ‡ osnovana 1951 g. vo ramkite na dejnosta na Dru{tvoto na

Utvrdenoto Gradi{te, s. Kowuh, Kumanovsko

733

K

KOPA^KA

niz tro~len vlez (tribelon) se vleguvalo vo glavniot crkoven prostor so centralen potkupolen prostor opkru`en so zasvoden koridor, deambulatorium. Oltarniot prostor e zatvoren me|u prviot par nose~ki stolpci so oltarnata pregrada na zapad i apsidata na istok, vo koja nad ambitusot bila postavena episkopska katedra pridru`ena so strani~ni sintronosi. Crkvata, definirana kako martirium, se atribuira vo vremeto na Justinijan I (523– 565), prepoznatliva po minuciozno ornamentiranata arhitektonska dekorativna plastika {to se ~uva vo Muzejot na Makedonija vo Skopje. LIT.: S. Radoj~i¢, Crkva u Kowuhu, †Zbornik radova Vizantolo{kog instituta#, 1, Beograd, 1952, 148–162; Lj. D`idrova, Art, Form and Liturgy in the Rotunda at Konjuh, †Zbornik radova: Ni{ i Vizantija#, V, Ni{, 2007, 149–178. Q. X.

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

stvoto vo Unijata, vklu~itelno i pridr`uvawe kon celite na politi~kata, ekonomskata i monetarnata unija. Madridskite kriteriumi (dekemvri 1995) ja pro{iruvaat implementacijata na Kopenhagenskite vo administrativnite i pravosudnite strukturi na dr`avite – idni kandidati za ~lenstvo, Luksembur{kiot sovet (dekemvri 1997) gi definira kriteriumite kako pretpostavki za ~lenstvo, a Helsin{kiot (dekemvri 1999) pretpostavkite za otvorawe pregovori za pristapuvawe. IZV.: European Councis in Copenhagen 21–22 june, 1993, †Conclusions of the Presidency#, June 21–22, 1993, http://ue.eu.int/ueDocs/ cms_Data/docs/pressData/en/ec/72921.pdf LIT.: Tatjana Petru{evska, Spogodba za stabilizacija i pridru`uvawe me|u RM i EZ i dr`avite-~lenki na EU, zb. Evrointegracija na pravniot, politi~kiot i op{testveniot sistem na RM, Skopje, 2002. T. Petr.

†Cyclops# go dobil imeto, aludiraj}i na xinot kiklop od gr~kata mitologija, ~ie edinstveno oko bilo smesteno na sredinata na ~eloto. Vo kopnenite vodi na evropskiot kontinent se registrirani okolu 500 vidovi, dodeka vo Makedonija vkupniot broj iznesuva 140 vidovi, koi pripa|aat na tri reda. Redot ciklopoidni rak~iwa (Cyclopoida) e pretstaven so 60 vidovi, od koi 10 se makedonski endemiti. Redot harpaktikoidni rak~iwa (Harpacticoida) so 50 vidovi, od koi 6 se endemiti i redot kalanoidni rak~iwa (Calanoida) so 30 vidovi, me|u koi ne se registrirani endemi~ni formi. LIT.: T. Petkovski, Fauna na Makedonija V, Calanoida (Crustacea, Copepoda), Prirodonau~en Muzej na Makedonija, Skopje, 1983; T. Petkovski, Beitrag zur Kenntnis der jugoslavischen Cyclopiden, †Acta Mus. Maced. Sci. Nat.#, 2 (1), Skopje, 1954, 1–32; P. A. Meglitsch, Invertebrate Zoology, Oxford, 1972; J. Illies, Limnofauna Europaea. A Cheklist of the Animals Inhabiting European Inland Waters, with Accounts of their Distribution and Ecology (except Protozoa), Stutgart/New York/Amsterdam, 1978. Sv. P. – V. Sid.

Makedonskoto narodno oro †Kopa~ka# vo izvedba na ansamblot †Tanec“

KOPA^KA ‡ makedonsko narodno oro od Male{evsko vo 2/4 ritam. Izveduva~ite se ma`i, so dr`ewe za pojas ‡ so levata raka pred desnata. Se igra poletno i temperamentno, so mali brzi ~ekori na polustapalata. Obiluva so potskoci, doskoci, bo~ni dvi`ewa, no`ici i potkopnuvawe so nozete po podot, od {to e proizlezeno imeto na oroto. LIT.: Mihajlo Dimoski, Makedonski narodni ora, Skopje, 1977, 80. \. M. \.

KOPENHAGENSKI KRITERIUMI ZA ^LENSTVO VO EU – mre`a od pretpostavki za ~lenstvo vo EU, definirani od Evropskiot sovet vo Kopenhagen (21–22.VI 1993): stabilnost na instituciite {to garantiraat demokratija, vladeewe na pravoto, ~ovekovi prava i po~ituvawe i za{tita na pravata na pripadnicite na malcinstvata; postoewe funkcionira~ko pazarno stopanstvo sposobno da se nosi so pritisokot na konkurencijata i pazarnite sili na evropskiot pazar i sposobnost za prezemawe na obvrskite {to proizleguvaat od ~len734

KOPEPODI (Copepoda) – potklasa veslonogi organizmi od klasata na rakoobrazni (Crustacea) {to gi naseluvaat moriwata, so pove}e od 2.500 vidovi i kopnenite Kopepod vodi so okolu 2.000 vidovi. Vo mirnite kopneni vodi masovno se razvivaat i mu davaat osnoven beleg na zooplanktonot vo ezerata, blatata, mo~uri{tata i vo pomalite efemerni vodi, igraj}i zna~ajna uloga vo verigata na ishranata, zatoa {to se hranat so sitni mikroskopski organizmi, a slu`at kako hrana za ribite i vodozemcite. Toa se sitni organizmi, ~ija dol`ina na teloto ne nadminuva 1–2 mm, ~ie telo e jasno podeleno na toraks i abdomen. Vo sredinata na predniot del od glavata e smesteno edine~no oko so upadliva crvena ili crna boja, pa ottamu najpoznatiot rod od kopepodite

Stranica od kirili~niot rakopis Kopitarov triod (XIII v.)

KOPITAROV TRIOD – kirilski posen triod od XIII v., 72 l., Qubqana NUK Cod. Kop. 9. Pravopisno-jazi~nite osobenosti potvrduvaat severoist. mak. poteklo. Zapisite uka`uvaat na povrzanost so Pre{evskata oblast so najzna~ajnoto kult. sredi{te – manastirot †Sv. Prohor P~iwski#. Tekstot pripa|a kon postarata redakcija na triodot, bez parimii i so celi ve~erni za sekoj den. LIT.: V. Mo{in, Kopitarjeva zbirka slavenskih rokopisov in Zojsov }irilski fragment iz Narodne in univerzitetske biblioteke v Ljubljani, SAZU, Dela, 25, Ljubljana, 1971, 112 + (3) (opis i snimka); G. A. IlÏinskij, Kopitrarova

KORAB

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

triodÏ XIII v., RFV, 1906, 199–215 (ortograf.-jaz. osobenosti). Zd. R.

KOPNENI EKOSISTEMI – vo Makedonija se najzabele`livi {umskite ekosistemi, koi prestavuvaat mozaik od najrazli~ni rastitelni grupirawa so nepovtorliv svoeobrazen oblik. Tie se pozabele`itelni kolku {to e pogolema nivnata biomasa, koja se sozdava od avtotrofnite organizmi preku fotosinteza. Ovie rastitelni fitocenozi, razgleduvani zaedno so `ivotnite {to `iveaat vo niv i golemata grupa saprobionti (gabi, bakterii i invertebrati), vklu~eni vo procesite na razgraduvaweto na organskata materija, prestavuvaat slo`ena biocenoza. Ogromniot broj organizmi vo biocenozata, soedineti so mnogubrojni vidovi vrski, ovozmo`uvaat vo nea da se razvivaat hranlivi i horolo{ki vrski, preku koi se odviva postojana borba za prostor i hrana. Ovoj fukcionalen sistem {to vo sebe ja vklu~uva zaednicata na site `ivi organizmi i biotopot na koj se razvivaat, se ozna~uva kako ekolo{ki sistem ili ekosistem. Vo Makedonija ima mnogu kopneni i vodeni ekosistemi. Q. Gr.

Koprivec

golemi populacii od maj do oktomvri. Rasprostranet e vo cela Evropa. I vo Makedonija e rasprostranet i e ~est vid.

LIT.: Josef Thurner, Die Lepidopterenfauna Jugoslawish Mazedoniens. I. Rhopalocera, Grypocera und Noctuidae, Posebno izdanie. †Acta. Mus. Mac. Sci. Nat.#, Skopje, 1964; Lionel G. Higgins and Norman D. Riley, A fild guide to the Butterflies of Britain and Europe, London and Glasgow, 1970; Paul Scheider – Predrag Jaksic, Die Tagfalter von Jugoslawisch Mazedonien Durina (Rhopalocera und Hesperiidae), Munchen, 1990. V. T. K. – M. Kr.

KOPRIVKA (BRESLIKA) (Celtis L., fam. Ulmaceae) – rod {to ima okolu 70 vida listopadni i zimzeleni drvja, se sre}ava od umerenite do tropskite regioni na Severnata hemisfera. Koprivka Listovite se celi, pri osnovata koso prese~eni so tri posilno izrazeni nervi. Plodot e trkalezna koski~ka so mesesta, slatka obvivka. Vo RM se zastapeni crnata (C. australis L.) i `oltata koprivka (C. tournefortii Lam.), a mnogu retko C. caucasica Willd. Al. And.

KOPRIVEC (Aglais urticae L.) – dnevna {arena peperuga. Se hrani so nektar i so rastitelni sokovi. @enkata polaga jajca na rastenieto kopriva, na opa~inata od listovite, po {to ovoj vid go dobil i imeto koprivec. @ivee po cvetnite livadi i vo son~evi gradini. Se pojavuva vo po-

be{e prviot makedonski u~esnik na Pesnata na Evrovizija (AngliM. Kol. ja, 1998).

Qup~o Koprovski

KOPROVSKI, Qup~o Iliev (Ohrid, 17. V 1929) – pedagog, univ. profesor. Osnovno obrazovanie i gimnazija zavr{il vo rodniot grad, a studii po pedagogija na Filozofskiot fakultet vo Skopje (1953). Rabotel vo U~itelskata {kola †Nikola Karev# vo Skopje (1954–1959) i na Filozofskiot fakultet vo Skopje (1959–1989). Za redoven profesor e izbran vo 1977 g., po odbranata na habilitaciskiot trud na Filozofskiot fakultet vo Skopje (1966). Bil republi~ki sekretar (minister) za obrazovanie i nauka (1972–1978), dekan na Filozofskiot fakultet (1981–1985), rakovoditel na Institutot za pedagogija, glaven i odgovoren urednik na sp. †Prosvetno delo#, pretsedatel na Sojuzot na pedago{kite dru{tva na Makedonija i dr. Se zanimava so op{topedago{ka problematika i pra{awa na vospitno-obrazovniot sistem. Avtor e na 120 trudovi. BIBL.: Marks, Engels, Lenin za vospitanieto i obrazovanieto, 1963 (koavtor); Glavni faktori vo razvojot na li~nosta, 1964; Pedagogija, 1965 (koavtor); prer. izdanie, 1998. LIT.: Filozofski fakultet: 1946–1996, Skopje, 1996, 49. K. Kamb.

Ma{ka gorna obleka koporan

KOPORAN ‡ gorna obleka {to se nosela vo potopliot period vo godinata, namesto guwata. Toj e dolg do polovinata, kolku da go pokrie pojasot. Rakavite bile pro{ieni samo na ednata strana ‡ na ramenata i od sredinata nadolu. Retko se oblekuvale i naj~esto se nosele pu{teni. Bil izrabotuvan od crna boena kla{na i bogato ukrasen so gajtani. Vo gornite planinski sela kako dodatok imal golema jaka, koja pri lo{o vreme mo`ela da se formira vo }ulavka. J. R.-P.

K

Grigor Koprov

KOPROV, Grigor (Ohrid, 30. IX 1943) ‡ avtor na popularni pesni. Po profesija e pravnik, no talentot go odvel i vo vodite na muzikata, najnapred kako interpretator, a potoa kako avtor. So svojata prva kompozicija †Megi# u~estvuval na festivalot vo Opatija (1969). Redoven u~esnik na re~isi site izdanija na Skopskiot festival i na pove}e festivali vo porane{na Jugoslavija. Avtor e na nekolku stotini pesni od oblasta na popularnata i avtorskata pesna vo naroden duh. So pesnata †Ne zori zoro#, vo interpretacija na Vlado Janevski,

KORAB – visoka vene~na planina {to $ pripa|a na zapadnomakedonskata zona. So svoeto morfolo{ko prodol`enie De{at se nao|a vo krajniot zapaden del na RM. Na sever, preku prevalite vo izvori{niot del na Radika, se nadovrzuva na [ar Planina. Ima meridijanski pravec na protegawe i po negoviot srt se protega makedonsko-albanskata granica. Na makedonskata strana, zaedno so De{at, zafa}a povr{ina od 290 km². Isto~nite strani strmno se spu{taat vo dolinata na Radika, a na zapad vo dolinata na Crni Drim, Republika Albanija. Na K. se nao|a najvisokiot vrv vo RM Golem Korab (2.764 m). Golem Korab e ~etvrti po viso~inata vrv na Balkanskiot Poluostrov & po 735

K

KORABQOV

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

kedonska organizacija, koja{to u{te vo 1900 g. go izdigna principot za avtonomija na Makedonija i po silata na ova toj nema{e mo`nost da se vrati vo tatkovinata. Sega negovite ideali i negovata rabota od strana na Jugoslovenskata vlada isto taka se smetaat {tetni i opasni#, pa zatoa †zaslu`uva sekakvo vnimanie i poddr{ka#. BIBL.: SobitìÔ vÍ Makedonii i StaroŸ Serbii, SPb., 1903. LIT.: Pere~enÏ literaturnìhÍ i nau~niÎhÍ rabotÍ V. N. Korableva sÍ 1894 po konecÍ 1911, SPb.. 1912; Bla`e Ristovski, Dimitrija ^upovski (1878‡1940) i Makedonskoto nau~no-literaturno drugarstvo vo Petrograd, II, Skopje, 1978; istiot, Stoletija na makedonskata svest. Istra`uvawa za kulturno-naconalniot razvitok, Skopje, 2001, 517. Bl. R.

Korab, najvisokata planina vo Makedonija so vrvot Golem Korab (2.764 m)

Mikasa (2.929 m) na Olimp, Musala (2.918 m) na Rila i Vihren (2.915 m) na Pirin vo Bugarija. Od drugite, pova`ni vrvovi se: Crn Kamen (2.572 m), Kepu Bard (2.683 m), Kabo{ (2.391 m), Korabska Vrata (2.062 m), Ciganski Premin (2.295 m), Deli Senica (2.255 m). Vo morfolo{ki pogled Korab se odlikuva so oddelni zaramneti delovi vo vid na platoa od koi se izdigaat prethodno visokite vrvovi. Vo morfotektonski pogled Korab pretstavuva horst formiran za vreme na alpskata orogeneza, a kone~no oblikuvan vo tercierot. Geolo{kiot sostav e pretstaven so paleozojski tvorbi – filiti, metapeso~nici, dodeka povisokite delovi – vrvovite se od trijaski varovnici. Vo vremeto na pleistocenot bil zafaten so glacijacija, poradi {to e razvien fosilen glacijalen reljef: cirkovi, valovi i moreni. Planinskite padini se disecirani so postojani vodeni tekovi {to izgradile dlaboki klisuri, a vo nivnite izvori{ni ~elenki se razvieni cirkovi. Takvi cirkovi se javuvaat vo izvori{tata na [tirovica, Gabrovska Reka, Dlaboka Reka i dr. Vo cirkovite na Ribni~ka Reka se nao|aat osum glacijalni ezera. LIT.: D. Vasileski, Radika, Tetovo, 1997; A. Stojmilov, Fizi~ka geografija na R. Makedonija, PMF, Skopje, 2003. T. And.

KORABQOV, Vasilij Nikolaevi~ (VasiliŸ Nikolaevi~ Korab736

lev) (12/24. IV 1873 ‡ ?, 1937) ‡ ruski slovenofil, publicist, redaktor, literaturen istori~ar, slavist i istori~ar na slavistikata. Po zavr{uvaweto na Istorisko-filolo{kiot fak. na S.Peterbur{kiot univ. (1897) patuva po slovenskite zemji vo Srbija i Bosna i Hercegovina (1897‡ 1898), a podocna i vo ^e{ka (1908). Redaktor na †Izv‹stiÔ SPb. sl. bl. ob-va# (1902‡1910 i od 1912), pom. redaktor na †PravitelÏsvennÎj vestnikÍ#, sekretar na SPb. slov. k-t (od 1907), a potoa predava srpsko-hrv. i ~e{ki jazik i istorija na literaturite na Istorisko-filolo{kiot fak. i na @enskiot pedago{ki institut vo SPb. Vo voenite godini (od 1915) e inspektor na Petrogradskiot u~eben okrug, a po Oktomvriskata revolucija e prof. na FON na Leningradskiot dr`aven univ. (1924) i sorabotnik na Institutot za slavistika vo Leningrad (1932‡1934). Blizok so studentot K. Misirkov, no kako redaktor na †Sl. izv.# (1912‡1913) vodi `estoka polemika so D. ^upovski i negoviot †Makedonskij golosÍ (Makedonski glas)# po makedonskoto pra{awe. Po Revolucijata, kako profesor, vo edna preporaka (25. VIII 1924) pi{uva deka ^upovski e †rodum od Makedonija, li~no mi e poznat od 1910 g. kako op{testven rabotnik od najdobrata strana. Toj vo tekot na redica godini rabote{e vo Revolucionernata ma-

„Prosek# (Demir Kapija), kompleks na tvrdini: 1-4 centralen kastron „Kale# - ^elovec; 5,6 „Markov Grad# - Kore{nica, 7 „Kula# - Kore{nica, tvrdina nad gradot

KORE[NICA, MARKOVA KULA, DEMIRKAPISKO – ranoanti~ki dvorec i srednovekovna vizantiska tvrdina. Na dominantnite karpi nad tesnecot kaj Demir Kapija vo antikata i vo sredniot vek bile podignati pet utvrdeni pozicii. Najgolemata e Markov Grad, nad samata utoka na r. Bo{ava vo Vardar, koj vrti vo ostar lak okolu nea. Na Markova Kula – Juru~ki Kamen (najvisokata utvrdena pozicija), 700 m severno od Markov Grad, vo ranata antika bil podignat dvorec so kvadratna forma (40 h 36 m), izgraden od masivni paralelopipedni kameni blokovi. Yidovite bile {iroki 2,40 – 3,20 m. Vo docnata antika platoto okolu dvorecot bilo povtorno fortificirano vo dolga fortifikcaija, so posebni zajaknuvawa so kuli i porti (vo cvrst malteren opus) na severnoto i na ju`noto ~elo. Istata bila koristena i vo sredniot slovensko-vizantiski period. LIT.: I. Mikul~i}, Topografija na Stenae – Prosek – Demir Kapija, †Godi{en zbornik na Filozofskiot fakultet#, 15–16 (41–42), Skopje, 1988–1989, 75 J na planot, 76–77. V. L.

KOROBAR

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

KORINTSKI MIR (Korint, Helada, 337 pr. n.e.) ‡ sklu~en pome|u makedonskiot kral Filip II Makedonski i deset helenski polisi. So odredbite od dogovorot helenskite polisi se obvrzale da go za~uvuvaat mirot, Makedonskoto Kralstvo bilo priznaeno za hegemon na Helenite, a nim im se garantirala avtonomijata, no so zabrana za nasilno menuvawe na ureduvaweto, so nova preraspredelba na zemjata, otpi{uvawe na dolgovite, osloboduvawe na robovite, proteruvawe na politi~kite protivnici, konfiskacija na imotite, vra}awe na politi~kite begalci, stapuvawe vo slu`ba na tu|i dr`avi, zdru`uvawe vo sojuzi i me|usebni borbi. Helenskite polisi nemale obvrska da pla}aat danok na Makedonskoto Kralstvo. Garancija za po~ituvaweto na dogovorot bile ~etirite strate{ki voeni bazi na makedonskata vojska (tebanskata tvrdina Kadmeja, Akrokorint, Ambrakija i Halkida na ostrovot Evboja). Vo izvorite e poznat kako Koine eirene (Zaedni~ki mir). Od povikanite ne prisustvuvale samo pretstavnicite na Sparta. Za~uvani se dve par~iwa od nego – del od zakletvata i spisokot na polisite so rednite broevi. Ovoj dogovor go obezbedil uslovot za mir i zaedni~ka naso~enost kon zaedni~kiot neprijatel ‡ Persija. LIT. : N. Proeva, Istorija na Argeadite, Skopje, 2004; Svetomir [kari} i \orge Ivanov, Politi~ki teorii ‡ antika, Skopje, 2006. K. M.-R.

sre}avaat i kaj nas: golem kormoran (Phalacrocorax carbo) i mal kormoran (Phalacrocorax pygmeus). LIT.: Birds in Europe: population estimates, trends and Golem conservation status, †BirdLife kormoran International Conservation Series#, 12, Cambridge, 2004; C. Harrison, An Atlas of the Birds of the Western Palaearctic, Glasgow, 1982. Sv. P. – V. Sid.

K

tivni metodi vo angiolo{kite istra`uvawa na srceto i bubregot so sovremeni metodi. Vodela dva nacionalni proekta i objavila nad 150 trudovi. Predava~ na kursevi i rabotilnici vo zemjata i vo stranstvo (Belgrad, Lajden, Padova i Berlin). ^len na nacionalni i me|unarodni stru~ni asocijacii. Koavtor e na prviot enciklopediski medicinski re~nik vo Makedonija. BIBL.: Koavtor: Medicinski angliskomakedonski re~nik, Skopje, 2002; Anatomija na karlica, Skopje, 1993, 2000; Anatomija na ~ovekot, Skopje, 2000. LIT.: Bilten na UKIM, br. 844. K. K.-P.

Melpomeni Korneti

KORNETI, Melpomeni (Ko~ani, 7. V 1952) ‡ novinar i diplomat. Diplomirala na Arhitektonskiot fakultet vo Skopje (1978). Bila novinar vo †Nova Makedonija# (1980–1984), a potoa (do 1990) urednik vo Redakcijata za kultura. Gi vr{ela funkciite direktor na Makedonskata filharmonija (1990–1994) i generalen direktor na Makedonskata radiotelevizija (1994–1996). Zamenik na ministerot za kultura vo Vladata na RM (2002–2006), a vo maj 2006 e nazna~ena za vonreden i opolnomo{ten ambasador na RM vo Republika Turcija. J. F.

KOROBAR, Boro Angelov (Veles, 11. V 1912 – Skopje, 23. X 1989) – stopanstvenik, pripadnik na revolucionernoto dvi`ewe me|u dvete svetski vojni. Organizator i u~esnik na rabotni~kite protesti i demonstracii vo Veles (1935–1941). ^len na KPJ od 1940, sekretar na MK na KPJ za Veles (1941), a vo 1942 g. u~estvuva vo formiraweto na NOPO †Dimitar Vlahov#. Vo maj 1943, poradi negovoto anga`irawe vo NOD, bil osuden na 15 godini zatvor. Po Vojnata izvr{uval pove}e zna~ajni funkcii: sekretar na MK na KPM za Veles, ~len na Kontrolnata komisija za stopanstvo na Makedonija, direktor na Proektantskoto biro na Makedonija i direktor na TP †Lafoma# vo Skopje. Nositel na Partizanska spomenica 1941 g. LIT.: Veles i Vele{ko vo NOV 1943–45, T. Veles, 1977. \. Malk.

Koritos, mo`nata lokacija vo Gorno Gradi{te, Sopot (srednovekoven love~ki dvorec?)

KORITOS – srednovekoven grad/tvrdina na patot Skopje – Strumica, oddale~en za eden den odewe od Skopje. Zabele`an e kaj geografot Idrizi (i kako Kurta); za nego ima samo u{te dve izvorni vesti (XII i XIII v.). Koritos se identifikuva so ov~epolsko \uri{te. LIT.: T. Tomoski, Kade le`el gradot †Qorytos#?, Makedonija niz vekovite. Gradovi, tvrdini, komunikacii, Skopje, 1999. B. Petr.

KORMORANI (Phalacrocorax) – rod sredni po golemina ptici od familijata kormoranovi ptici (Phalacrocoracidae). Vo Evropa se prisutni tri vida od koi dva se

Kostandina Korneti -Pekevska

KORNETI-PEKEVSKA, Kostandina Leonidova (Ko~ani, 11. II 1949) ‡ anatom, redoven prof. na Med. f. vo Skopje (1999). Diplomirala medicina vo Skopje (1973), magistrirala (1980), a vo 1988 g. doktorirala za isleduvaweto na krvnite sadovi na srceto. Se usovr{uvala i istra`uvala vo Baltimor (1984), London (1998) i Berlin (1999 i 2002). Prodekan na Med. f. (1994‡1997), direktor na Institutot za anatomija (1998‡1999). Vovela injek-

Pero A. Korobar

KOROBAR, Pero Angelov (Veles, 29. III 1916 ‡ Skopje, 29. X 2004) ‡ nacionalen i politi~ki deec, prvoborec, op{testvenik i publicist. Zavr{il sredno tehni~ko u~ili{te. Kako ~len na SKOJ (1932) i KPJ (1940), bil osuden na smrt, a potoa pomiluvan i upaten na izdr`uvawe na zatvorska kazna vo zatvorot Glavwa~a. Student vo Belgrad, drugaruval so K. Racin. Kako u~esnik vo NOAVM (od 1941), bil ~len na MK i Okoliskiot komitet na KPM vo Veles, a potoa 737

K

KOROBAR

borec vo voenite edinici i ~len na Agitprop na G[ na NOV i POM. Po Osloboduvaweto bil na~alnik na Oddelenieto na Agitprop na CK na KPM, direktor na Dr`avnoto knigoizdatelstvo na Makedonija, na Izdava~koto pretprijatie †Prosvetno delo# i na Izdava~koto pretprijatie †Kultura#. Bil deec na makedonskata kulturna avtonomija vo Pirinskiot del na Makedonija (do 1948), a po vra}aweto na~alnik na Oddelot za nadvore{ni raboti na CK na KPM, upravnik na Makedonskiot naroden teatar (1949‡1957), ~len na Revizionata komisija na SKM, ~len na Sovetot na kulturno-prosvetnite zaednici na Jugoslavija, pratenik vo sojuzniot Kulturno-prosveten sobor, potpretsedatel na Kulturno-prosvetnata zaednica na Makedonija, direktor na Istoriskiot muzej na SRM, osnova~ i tri decenii glaven i odgovoren urednik na sp. †Kulturen `ivot#, vo dva mandata ~len na Sovetot na Republikata, ~len na Pretsedatelstvoto na SZBNOVM, ~len na Glavniot odbor na SSRNM i pretsedatel na Komisijata za pe~at i izdava~ka dejnost. Avtor e na pove}e filmski i televiziski scenarija, crte`i i portreti na Ko~o Racin, Krste Misirkov, Dimitrija ^upovski, Apostol Guslarot i dr. Vo negovata bogata publicisti~ka dejnost glavna tvore~ka preokupacija mu be{e poetot i revolucioner Ko~o SolevRacin, negov blizok prijatel. BIBL.: Pet godini Narodna Republika Makedonija, Skopje, 1950; Dvaeset godini obrazovanie, kultura i nauka, Skopje, 1966; K. Racin vo spomenite na sovremenicite, (se}avawa), Skopje, 1972; Vo srceto na [panija, (se}avawa), Skopje, 1975; Racin, Skopje, 1978; Ilindenskata proslava vo Veles 1941 god., Veles i Vele{ko vo NOV 1941, Titov Veles, 1973, 205–211; Istoriska vistina (dokumenti), Skopje, 1981 (so koavtor Orde Ivanoski); Dim~e Mir~ev, Titov Veles, 1983; Organiziraweto na OZN-a vo Vele{ko, Istoriski denovi na Gorno Vranovci, Skopje, 1984, 114–117; Gan~o Haxipanzov, Skopje, 1986; @ivotopisot na Ko~o Racin, Skopje, 1987; Vo internacionalnite brigadi na [panija (se}avawa), Skopje, 1987 (so koavtor Bo`o Stefanovski); Makedonskata nacionalna kultura vo Pirinskiot del na Makedonija, Skopje, 1987 (na angliski jazik) i Skopje, 1988 (na srpski jazik); Se}avawa na sovremenicite za Racin, Skopje, 1987; Racin vo moite se}avawa, Skopje, 1989; Beli mugri ‡ likovni viduvawa, Skopje, 1989; Likovno viduvawe na `ivotot i tvore{tvoto na Racin, Skopje, 2000; Panko Bra{nar, Skopje, 2002. S. Ml.

KOROBAR, Pero D. (Veles, 17. III 1914 ‡ Skopje, 2001) ‡ pravnik i op{testvenik. Bil pripadnik na makedonskoto progresivno studentsko dvi`ewe i diplomiral na Pravniot fakultet vo Belgrad (1939). Kako u~esnik vo 738

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Pero D. Korobar

NOB, bil sekretar na ilegalniot NOO vo Veles i voeno-sudski obvinitel pri Glavniot {tab na NOV i POM. Po Osloboduvaweto bil prv javen obvinitel na Makedonija i pomo{nik javen obvinitel na Jugoslavija, sekretar za zakonodavstvo na Izvr{niot sovet na NRM i sekretar na Sobranieto na NRM, sekretar na Sekretarijatot za organizacija na vlasta i upravata pri Vladata na NRM i pratenik vo Republi~kiot sobor na Sobranieto na NRM. Bil eden od osnova~ite i pretsedatel na Sovetot na Pravniot fakultet vo Skopje, pretsedatel na Univerzitetskiot sovet na Skopskiot univerzitet, prv pretsedatel na Ustavniot sud na Makedonija (1963 i 1970) i pretsedatel na Sojuzniot sud na Jugoslavija, potpretsedatel na Sojuzot na dru{tvata na pravnicite na Jugoslavija i pretsedatel na Sojuzot na dru{tvata na pravnicite na Makedonija. Bil odgovoren urednik na sp. †Pravna misla#. Ima zna~aen pridones za razvojot na pravosudniot sistem vo DFM/ NRM/SRM/RM. Bil pretsedatel na Fudbalskiot sojuz na Makedonija i na Fudbalskiot sojuz na Jugoslavija. BIBL.: Narodnoosloboditelniot fond vo Veles, ^etirieset godini (1941‡1945), kn. 7, Skopje 1963, 186–188; Fondot na Narodna pomo{ vo Veles i Vele{ko vo 1942, Veles i Vele{ko vo NOV 1942, Titov Veles, 1969, 177–183; Nardnoosloboditelnoto dvi`ewe vo Veles od 1 januari do 1 juli 1943 godina, Veles i Vele{ko vo NOV 1943 ‡ 15 maj 1945 godina, Titov Veles, 1977, 63–70; Formiraweto i rabotata na Narodnoosloboditelniot odbor za Veles od oktomvri 1943 do maj 1945 godina, na istoto mesto, 171–179 (so koavtor Qubo N. Zafirovski). S. Ml.

KOROVE[OV, Atanas (s. Smrde{, Kostursko, 1913 – s. Korni{or, Enixevardarsko, 2. IX 1945) – deec na makedonskoto nacionalno i komunisti~ko dvi`ewe, borec vo makedonskiot partizanski odred †Lazo Trpovski# (1943). Vo 1944 g., po sudirot so rakovodstvoto na KPG za makedonskoto nacionalno pra{awe, so grupa makedonski borci preminal vo Vardarskiot del na Makedonija i

Atanas Korove{ov

bil komandant na bataljon na Prvata makedonska NOU brigada i vojuval zaedno so makedonskata vojska. Bil komandant na bataljon na Udarnata brigada na Makedoncite od Egejskiot del na Makedonija, ~len na rakovodstvoto na NOF za Egejskiot del na Makedonija. Zaginal na planinata Pajak vo borba so gr~kite monarhisti~ki sili. LIT.: T. Mamurovski, Svetli likovi od Egejska Makedonija (1945–1949), Skopje, 1987. St. Kis.

KORPORATIVNO UPRAVUVAWE – sistem na pravila, vodewe i kontrolirawe na korporaciite, {to treba da ovozmo`i optimizacija na raboteweto na menaxerite vo polza na sopstvenicite na kapitalot (akcionerite). Vo zemjite so razvien pazar na kapital efikasnoto korporativno upravuvawe go ovozmo`uva berzata. Imeno, cenite na akciite na berzata se realen odraz na temelnite (fundamentalnite) vrednosti na korporaciite. Dokolku cenite na akciite rastat, toa e samo dokaz deka menaxerite dobro rabotat, za {to sleduvaat nagradi i stimuli. Obratno, ako cenite na akciite opa|aat, menaxerite mo`at da bidat smeneti od strana na sopstvenicite (akcionerite) ili od strana na novite sopstvenici, dokolku dojde do prezemawe na firmata. Korporativnoto upravuvawe vo RM e s# u{te neefikasno. Pri~inite le`at vo nedovolnata razvienost na pazarot na kapital, poradi {to cenite na akciite ne se realen odraz na vistinskata performansa na pretprijatijata. Slabosti se prisutni i vo sistemot na informirawe na investitorite za finansiskite i osobeno za nefinansiskite performansi na kotiranite firmi. Sepak, so najnovite izmeni na korporativnoto zakonodavstvo, RM napravi zna~aen progres vo ovoj domen. Spored EBRD, od aspekt na usoglasenosta na zakonodavstvoto od oblasta na korporativnoto upravuvawe so me|unarodnite standardi, RM stoi najdobro me|u zemjite vo tranzicija.

KORUBIN

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

Aktuelnite napori vo ovoj domen se naso~eni kon: zgolemuvawe na efikasnosta na implementacijata na postojnata zakonska regulativa; podobruvawe na informiraweto na akcionerite so prifa}awe i primena na EU direktivite za transparentnost {to ja reguliraat problematikata na sodr`inite na finansiskite izve{tai i nivno dopolnuvawe so nefinansiski informacii (planovite na razvoj na firmite, kvalitetot na menaxerskite ekipi itn.); pottiknuvawe na razvojot na kapital preku ponuda na novi vidovi hartii od vrednost, dano~ni olesnuvawa i sl.

NOV i POM (24. IX 1944) prvite dva korpusa bile imenuvani kako makedonski. VK na NOVJ reagiral so telegrama deka vo zborot makedonski se sodr`el separatizam, pa naredil Prviot makedonski korpus da se preimenuva vo XVI MNOK na NOVJ, a Vtoriot makedonski vo XV MNOK na NOVJ. IZV.: Zbornik NOR, VII, Beograd, 1954. V. St.

IZV.: EBRD Transition report 2005, 24. LIT.: EBRD Transition report 2005, 24.; S. Arsov, Korporativnoto upravuvawe i pazarot na kapital, †Bilten# br. 7–8, Ministerstvo za finansii na Republika Makedonija, Skopje, 2004. T. F. Blagoja Korubin

Petnaesettiot (makedonski) korpus na NOVJ na avstrisko-jugoslovenskata granica (maj 1945)

KORPUSI NA NOVM (oktomvri 1944 ‡ 1945) ‡ operativni i operativno-teritorijalni voeni formacii vo sostavot na NOVM. Bile formirani tri korpusi: Prviot makedonski (skopski) korpus (vo ~ij sostav vlegla 42-ta i Kumanovskata divizija) so vkupno 6.737 borci i oficeri; Vtoriot makedonski (bitolski) korpus (vo ~ij sostav vlegle 41-ta i 49-ta divizija, a podocna i 42-ta i 48-ta divizija) so vkupno 11.340 borci i oficeri; Bregalni~ko-strumi~ki korpus (vo ~ij sostav vlegle 50-ta i 51-ta divizija) so vkupno 11.963 borci i oficeri. Osven diviziite, korpusite imale i pridru`ni edinici za vrska, za artilerija, za in`enerija, NOPO i dr. So naredbata na G[ na

KORUBIN, Blagoja (Prilep, 1. III 1921 – Skopje, 17. II 1995) – nacionalen deec, prvoborec, filolog i preveduva~ (od srpski, ruski i francuski), nau~en sovetnik, istra`uva~ i rakovoditel na Oddelenieto za sovremen makedonski jazik vo Institutot za makedonski jazik „Krste Misirkov# vo Skopje. Osnovno u~ili{te i gimnazija zavr{il vo Prilep. Kako ~len na Literaturnata sekcija vo Gimnazijata go napi{al i prviot prozen sostav na srpski jazik „@ivot u Prilepu i okolini#(1937/1938). Bil ~len na vospitna grupa za kandidati za SKOJ, na koja Borka Taleski im dr`el predavawa za makedonskoto nacionalno pra{awe. Po obukata stanale ~lenovi na SKOJ (1938/1939), a po maturiraweto i ~lenovi na KPJ (juni 1940). Naskoro bil izbran i za ~len na MK na SKOJ vo Prilep, koj ~esto organiziral mladinski izleti so kulturna i politi~ka programa, za koi sostavuval muzi~ko-poetski humoristi~no-satiri~ni pesni („vrap~iwa“). Stanal istaknat nacionalen komunisti~ki aktivist i organizator. Mesniot komitet na SKOJ, vo koj ~lenuval, ja organiziral i Ilindenskata demonstracija vo Prilep (1940). Potoa zaminal na studii na Pedago{kata grupa na Filozofskiot fakultet vo Skopje (1940/1941). Tuka formiral Makedonska grupa od 15‡18 ~lenovi na KPJ i na SKOJ, a vo Studentskiot dom kade {to `iveel bil eden od urednicite na Yidniot vesnik, kade {to objavuval svoi politi~ki napisi i afirmativen napis za makedonskiot jazik od Nula Kacavolu. So podocne{ni-

K

ot prof. d-r Pan~e Kirovski prevele od francuski na makedonski jazik publikacijata „Pra{awata na leninizmot“ od J. V. Stalin. Istovremeno ja rakovodel i skoevskata grupa vo Srednoto tehni~ko u~ili{te vo Skopje, a bil zadol`en za stru~na pomo{ i na partiskata }elija vo rabotilnicata na Papateodosi i na }elijata na {iva~kite rabotnici. Koga bil napraven obid za povtorno izdavawe na vesnikot „Na{a re~“ (januari ili fevruari 1941), vlegol vo Redakcijata zaedno so Dejan Aleksi} i Anton Kolendi} i ja napi{al uvodnata statija za prviot broj. Po potpi{uvaweto za pristapuvaweto na Kralstvoto Jugoslavija kon Paktot (25. III 1941), ve~erta na 26 mart skopskite studenti izlegle na skopskoto korzo so paroli protiv paktot i vojnata. Po govorite na A. Kolendi} i Filimena Mihajlova, po barawe na demonstrantite toj govorel na makedonski jazik, poradi {to moral da se spasuva so begstvo od re`imskite agenti. Po fa{isti~kata okupacija stanal borec na Prviot prilepski narodnoosloboditelen partizanski odred „Goce Del~ev# i u~estvuval vo prvata vostani~ka akcija na Denot na vostanieto na makedonskiot narod (11. X 1941). Naskoro potoa bil uapsen i osuden, pa celiot period na NOB go minal vo Skopskiot zatvor (14. X 1941 – maj 1943 i juni 1943 – septemvri 1944) i vo zatvorot vo Haskovo (maj–juni 1943). Tuka ja napi{al za~uvanata „Pesna na skopskite zatvorenici# (kon krajot na 1941). Vo prostorijata vo koja bile smesteni okolu 60 zatvorenici od Makedonija i Ju`na Srbija, toga{niot sekretar na PK na KPJ za Makedonija Lazar Koli{evski formiral zatvorsko partisko rakovodstvo, vo koe bil i B. Korubin kako odgovoren za organizacijata na kulturno-zabavniot `ivot. Za potrebite na priredbite {to gi organizirale, toj napi{al i drugi pesni, „vrap~iwa# i bile izveduvani dramski tekstovi vo proza i vo stihovi. Po Osloboduvaweto izvesno vreme rabotel vo Prilep, a potoa vo Skopje kako jazi~en redaktor vo Izdava~koto pretprijatie „Kultura# (1946) i vo Institutot za zdravstveno prosvetuvawe na SRM kako rakovoditel na Oddelot za pe~at (1946‡1953). Na eden konkurs ja osvoil prvata nagrada za raskazot „Prvite izleguvaat# (1947). Vo me|uvreme gi prodol`il studiite na Filozofskiot fakultet (grupa za makedonski jazik) vo Skopje (1947/1948) i bil represiran po Rezolucijata na Inform739

K

KORUBIN

biroto (1948), a po diplomiraweto (1952) preminal na rabota kako asistent vo Oddelenieto za jazik na Institutot za folklor (vo januari 1953), po dva meseci osamostoen kako Institut za makedonski jazik, od kade {to, kako rakovoditel na Oddelenieto za sovremen jazik (1965‡1986), zaminal vo penzija (1986). Bil dolgogodi{en pretsedatel na Dru{tvoto na literaturnite preveduva~i na Makedonija (1959‡1966) i na Sojuzot na dru{tvata za makedonski jazik na Makedonija. Avtor e na stru~ni i nau~ni knigi, golem broj statii, se}avawa, prozni sostavi, ~etiri stihotvorbi i drugi prilozi. Bil posebno posveten vo istra`uvawata na praktikata na makedonskiot jazik i pove}e decenii ja ureduval rubrikata „Jazi~no kat~e# na dnevniot vesnik „Nova Makedonija# i bil dolgogodi{en urednik na spisanieto „Makedonski jazik# i „Literaturen zbor#. IZVORI: Blagoja Korubin, Se}avawa, AINI, Skopje, 7. VII 1976, intervjuto go vodel Simo Mladenovski. BIBL.: Jazikot na Krste P. Misirkov, Skopje, 1956; Re~nik na makedonskiot jazik so srpskohrvatski tolkuvawa, tom I-III, Skopje, 1961, 1965 i 1966 (so koavtori, a pod redakcija na Bla`e Koneski); Krste P. Misirkov (1874-1926), Skopje, 1966; Jazikot na{ dene{en, kniga 1-6, Skopje, 1969, 1976, 1980, 1986, 2000 i 2001; Idejata za formirawe na makedonskiot jazik i KPJ, „Glasnik“ na INI, XIV, 2-3, Skopje, 1970, 5-24; Nacionalnosta, nacionalnata svest i jazikot so osvrt na makedonskata nacionalnost i makedonskiot literaturen jazik, Skopje, 197; Martovskite demonstracii vo Skopje vo 1941 godina, „Nova Makedonija#, XXVII, 8683‡8685, Skopje, 25‡27. III 1971; Yvezdeniot mig na Skopje, „Ve~er#, 2430, Skopje, 26. III 1971, 15; Makedonskite studenti na Skopskiot fakultet vo u~ebnata 1940-41 godina, Skopje vo NOV 1941, Skopje, 1973, 57-62; Martovskite demonstracii vo Skopje 1941 godina. Diskusija, Skopje vo NOV 1941, Skopje, 1973, 401-403; Sintaksi~ko-generativen re~nik na makedonskite glagoli, Skopje, 1979 (probna sveska); Martovskite demonstracii vo Skopje vo 1941 godina, Skopje vo Osloboditelnata vojna i revolucija 1941-1945, tom I, kn. prva, Skopje, 1984, 128-133; Makedonskite studenti na Skopskiot fakultet vo u~ebnata 19401941 godina, na istoto mesto, 134-139; Momenti na partiskiot `ivot vo Varo{. Pred Oktomvri: Edinaesetti oktomvri: na Crveni Steni i napadot na Prilep, Prilep i Prilepsko vo NOV 1944‡15 maj 1945 godina, III, Skopje, 1985, 447-456; Ne{to za emocionalnite odliki i idejno-politi~kite motivacii na martovskite demonstracii vo 1941 godina vo Makedonija, Martovskite nastani 1941 godina vo Makedonija so poseben osvrt na Skopje, Skopje, 1985, 114-118; Martovskite demonstracii vo Skopje vo 1941 godina, Skopje vo osloboditelnata vojna i revolucija 1941-1945, tom I, kniga prva, Skopje, 1984, 128-133; Makedonskite studenti na skopskiot fakultet vo u~ebnata 1940-1945, na ist. mesto, 134-139; Na makedonsko grama-

740

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

ti~ki temi, Skopje, 1990; Intencijalnosintaksi~ki re~nik na makedonskite glagoli, 6, Skopje, 1992–2001 (so koavtor); Makedonski istorio-sociolingvisti~ki temi, Skopje, 1994. LIT.: Studiski den posveten na Blagoja Korubin, Skopje, 1998; Pedeset godini Institut za makedonski jazik „Krste Misirkov 1953-2003, Skopje, 2003, 99-103; Bla`e Ristovski, Makedonskiot stih 1900-1944, Skopje, 1980, 196-202. S. Ml.

tvoto. Diplomiral na ALU vo Belgrad (1951). Rabotel kako profesor vo UPU vo Skopje. Avtor na meki stilizirani pejza`i (Pejza` od Pariz, 1957) i vpe~atlivi portreti (Slavko Janevski, S. Ab.-D. 1955/56).

Gorjan Korunoski Jovan Korubin

KORUBIN, Jovan (Skopje, 9. III 1948 ‡ Skopje, 21. XI 2006) ‡ univerzitetski profesor, sociolog. Osnovno i sredno obrazovanie zavr{il vo rodniot grad. Diplomiral na Pravniot fakultet vo Skopje (1975), magistriral na Pravniot fakultet vo Belgrad (1984) i doktoriral na Filozofskiot fakultet vo Skopje na tema „Nau~nata inteligencija vo strukturata na makedonskoto op{testvo“ (1992). Izbran za asistent (1977), za predava~ (1984), za docent (1992), za vonreden (1997) i za redoven profesor po predmetite Sociologija na pravoto i Sociologija na masovnite komunikacii na Filozofskiot fakultet vo Skopje (2002). Objavil preku 70 nau~ni truda od oblasta na sociologijata. BIBL.: @iviot pesok na inteligencijata, Skopje, 1997; Sociolo{ki temi za jazikot, Skopje, 2005. LIT.: Filozofski fakultet 1920 ‡ 1946 ‡ 2006, Skopje, 2006. Sv. [.

KORUNOSKI, Gorjan (Prilep, 29. I 1961 ‡ Belgrad, 6. XII 2005) ‡ dirigent, pijanist i kompozitor. Kompozicija studira na Konzervatoriumot Petar Ili~ ^ajkovski vo Moskva (1980–1985) kaj prof. N. Sidelnikov. Vo 1992 g. diplomira dirigirawe na FMU vo Belgrad (prof. A. Kolar i S. [epi}), a magistrira (1995) vo Vajmar, Germanija (prof. G. Kalert). Dirigent i korepetitor vo Narodno pozori{te vo Belgrad i dirigent vo MNT vo Skopje (1988–1993), dirigent vo Operata vo Hof, Germanija (1993–2001), dirigent, a potoa i umetni~ki direktor na teatarot Milenianum vo Belgrad (2002–2005). Kako kompozitor pi{uva dela pred s# od kamerniot i od vokalniot muB. Ort. zi~ki rod. KOSAR ‡ narodno imenuvawe na pettiot mesec vo godinata ‡ maj. S. Ml. KOSARA (X–XI v.) – makedonska princeza, }erka na carot Samuil i Agata. Se vqubila vo zetskiot knez Jovan Vladimir, koj bil zatvoren vo Prespa i go ubedila tatka si da ja oma`i za nego (krajot na X v.). Po smrtta na Vladimir (1016) se zamona{ila pod imeto Teodora. Vo Kraina, nad Skadarskoto Ezero go podignala manastirot †Sv. Bogorodica#, kade {to i bila pogrebana. LIT.: Ljetopis popa Dukljanina, Zagreb, 1950. K. Ax.

Mile Korubin

KORUBIN, Mile (Prilep, 28. IX 1922 – Skopje, 13. IX 2000) ‡ slikar i pedagog. Ostvaril zabele`itelni rezultati preku obedinuvawe na figurativnite i apstraktnite poimi vo slikars-

KOSELSKA REKA – izvira od zapadnite padini na Plakenska Planina na viso~ina od 1.070 m, a se vliva vo Ohridskoto Ezero na viso~ina od 693 m, kaj Ohrid. Vkupnata dol`ina na re~niot tek iznesuva 66 km, ima vkupen pad od 377 m, i prose~en pad od 5,71 ‰. Slivot zafa}a povr{ina od 214 km2. Prose~niot godi{en protok iznesuva 1,30 m3/sec. Naj-

KOSOVSKATA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

Koselska Reka

golemo koli~estvo voda ima vo prolet, a najmalo kon krajot na letoto. Dr. V. KOSOVI, VODNI (Cinclidae) – mali ptici so zbieno telo i so kratki krilja, koi `iveat pokraj planinskite potoci. Nurkaat vo voda i so klunot gi prevrtuvaat kamewata, baraj}i larvi od Voden kos insekti. Vo Evropa i kaj nas `ivee samo eden vid – voden kos (Cinclus cinclus). LIT.: Birds in Europe: population estimates, trends and conservation status. Cambridge, †BirdLife International Conservation Series#, 12, Cambridge, 2004; C. Harrison, An Atlas of the Birds of the Western Palaearctic, Glasgow, 1982. Sv. P. – V. Sid.

68,8 l/sec voda, koja ima temperatura od 48°C i radioaktivnost od 34 M.E. Vo sebe sodr`i kalcium, magnezium, natrium i kalium, kako i sulfati, hidrokarbonati i hloridi. Mnogu e prisuten sulfurvodorodot, a od retkite elementi litiumot i fluorot. Po koli~estvoto sulfur vo eden litar voda, K. B. se nao|a na treto mesto vo Evropa i e mnogu sli~na so vodata od Ahenskite Izvori. Vo nea so uspeh se lekuvaat revmati~ni, ginekolo{ki i ko`ni zaboluvawa, kako i bolesti na `ol~nite i bubre`nite pati{ta. Zdravstveniot turizam vo bawata zapo~nuva da se razviva vo periodot me|u dvete svetski vojni, koga se izgradeni dva hotela od po 50 legla (1931 i 1933). Deneska bawata raspolaga so sovremen hotel od 120 legla, a godi{no vo nea prestojuvaat po pove}e od 5.000 posetiteli. LIT.: Aleksandar Stojmilov, Debarski Bawi, Bawi{te i Kosovra{ka Bawa, †Geografski razgledi#, kn. 8–9, Skopje, 1971. Al. St.

KOSOVSKATA VOJNA I RM – vojnata me|u SRJ i NATO. Zapo~nuva na 24. III 1999 g., po neuspehot na pregovorite vo dvorecot Rambue (na ok. 50 km od Pariz), t.e. otkoga na 23. III 1999 g. srpskoto sobranie go odbiva ultimatumot

Kosovra{ka Bawa

KOSOVRA[KA BAWA – se nao|a na 5 km severno od Debar, na samiot breg na ve{ta~koto ezero [pilje, na nadmorska visina od 590 m. Bawata so most e povrzana so patot Mavrovo–Debar. Termomineralniot izvor e predisponiran so dlabinski rased. Terenot e izgraden od fli{ni sedimenti {to sodr`at gips. Izvorot dava

na NATO. Zavr{uva na 10. VI 1999 g. so sklu~uvawe (vo Kumanovo) voeno-tehni~ki dogovor za povlekuvawe na jugoslovenskite sili od Kosovo. Za vremetraeweto na vojnata NATO bombardira voeni i civilni celi na teritorijata na SRJ, a silite na U^K vojuvaat so pripadnicite na Jugoslovenskata armija i so srpski-

K

Sili na KFOR na Kosovo

te paramilitarni edinici. Formalno-pravno, vojnata zavr{uva bez teritorijalni promeni. Spored Rezolucijata 1244 na Sovetot za bezbednost na OON, Kosovo ostanuva vo sostavot na SRJ, no fakti~ki provincijata e politi~ki i ekonomski odvoena od SRJ i vo nea e rasporedeno civilno i bezbednosno prisustvo na OON (Misija na ON za privremena administracija na Kosovo – UNMIK). Na 2. XII 1998 g. Vladata na RM donesuva Odluka za soglasnost za vospostavuvawe sili na NATO na teritorijata na RM za izvlekuvawe na Verifikacionata misija na OBSE vo Kosovo. Silite se aktivirani na 10. XII 1998 g., a pravna osnova na nivniot status e Osnovniot dogovor za operaciite na NATO misiite vo RM (24. XII 1998). Na 4. IV 1999 g. RM dava soglasnost za izgradba na kampovi za zgri`uvawe na 100.000 begalci od Kosovo i gi otvora granicite za premin na begalcite do kampovite vo blizinata na Skopje. Vo vremeto na vojnata RM prima 350.000 begalci od Kosovo. Re~isi istovremeno so vleguvaweto na KFOR vo Kosovo (12. VI 1999) vo RM se vospostavuva zadninska baza – [tab vo Skopje. Statusot na KFOR na teritorijata na RM se regulira so Dogovorot od 18. V 2001 g. Kako nagrada za sevkupnata uloga na RM vo vremeto na Kosovskata vojna, sleduvaat zaklu~oci na Ministerskiot sovet na EU od 26. IV 1999 g. so koi †se pozdravuva namerata na Evropskata Komisija pod itno da ja razgleda mo`nosta, vo svetlinata na regionalniot pristap i na pridonesot na EU za idniot Pakt za stabilnost, za nadgraduvawe na dogovornite odnosi me|u EU i RM“ vo funkcija na po~etok na pregovori za spogodba za stabilizacija i asocijacija. 741

K

KOSOVSKI

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

LIT.: Salname-i vilayeti Kosovo, ikinci defa, H. 1300 (1882/1883); Islam Ansiklopedisi, 65 cwz, Istanbul, 1954; Die Provinzen des Osmanischen Reiches von Andreas Birken, Wiesbaden, 1976. Dr. \.

Amerikanskiot pretsedatel Bil Klinton me|u pripadnicite na KFOR (22. VI 1999)

IZV.: Osnoven dogovor za operacii na NATO misiite vo RM, †Slu`ben vesnik na RM“, br.60/98; www.mfa.gov.mk; Report from the Commission on the Feasibility of Negotiating a Stabilization and Association Agreement with the former Yugoslav Republic of Macedonia, COM (1999) 300 final, Brussels, 16. 6.1999. LIT.: Svetomir Skaric, Law, Force and Peace: Macedonia and Kosovo, Skopje, 2002. T. Petr.

KOSOVSKI (ALBANSKI) KOMITET (1919–1925) – osnovan vo noemvri 1919 g. da dejstvuva za osloboduvawe na Kosovo i prisoedinuvawe kon Albanija i sozdavawe †Golema Albanija# pod protektorat na Italija. Politi~ki dejstvuval vo Kralstvoto na SHS/Jugoslavija od teritorijata na Albanija. Bil raspu{ten vo 1925 g., po doa|aweto na Ahmed Zogu na vlast vo Albanija. Vo godinite pred Vtorata svetska vojna, Komitetot ja obnovuva svojata aktivnost.

vite godini vleguvaat sanxacite: Pri{tina, Skopje, Prizren, Novi Pazar i Debar. Povremeno stanuvale promeni vo odnos na sanxacite, taka {to kon krajot na XIX i po~etokot na XX v. toj bil sostaven od slednive sanxaci: Skopje, Pri{tina, Sjenica, Pe}, Ta{lixa (Priepolje) i Prizren. Pogolem del od Severoisto~na Makedonija so kazite: Skopje, Tetovo, Gostivar, Kumanovo, Kriva Palanka, Kratovo, Veles, Ko~ani, [tip, Radovi{, Peh~evo, so povremeni promeni, bile del od vilaetot. Vo septemvri 1888 g. sedi{teto na vilaetot od Pri{tina bilo preseleno vo Skopje i vilaetot stanal poznat kako Skopski vilaet. Postoel do krajot na osmanliskoto vladeewe na Balkanot (1912).

KOSOVSKI NARODNOOSLOBODITELEN BATALJON (kaj man. Prohor P~inski, 11. XI 1943 ‡ s. Vi{evci, kaj Vlasotinac, Srbija, 25. III 1944) ‡ voena edinica na NOV i POS. Bil formiran od del od borcite na [arplaninskiot NOPO i edna ~eta kosovski partizani od Ju`nomoravskiot NOPO. Dejstvuval vo sorabotka so makedonskite i ju`nomoravskite edinici na kumanovskovrawskoto podra~je: napad na Kriva Palanka (bile oslobodeni okolu 1.000 sobrani selani za internacija vo Bugarija, 13. I 1944), kaj s. Bilja~a (7/8. II), kaj Tabanovce (11. II), vo razbivaweto na Vardarskiot ~etni~ki korpus kaj s. Sejac (29. II), kaj Bilja~a, Bratoselce, Bu{triwe, Sviwi{ta i Bugariwe (16. III). Naskoro vlegol vo sostav na Kosovskiot NOPO. IZV.: Kumanovo i Kumanovsko vo NOV 1941–1945. Dokumenti, Kumanovo, 1988. LIT.: Spomen zbornik na zaginatite borci od NOV i `rtvi na fa{isti~kiot teror od Kumanovo i Kumanovsko 1941–1945, Kumanovo, 1976. S. Ml.

†KOSTA ABRA[EVI]#, RABOTNI^KA KULTURNO-PROSVETNA GRUPA (Skopje, 1919‡ 1940) ‡ osnovana na 20. IV 1919 g. vo Skopje, po direktiva na Zdru`enite sindikati na Jugoslavija (URSJ), kade {to ~lenuvale rabotnici i mladinci od gradot Skopje. Celta bila aktivno da se dru`at rabotnicite i politi~ki da se izdignuvaat vo duhot na slo-

LIT.: Zoran Todorovski, Dejstvuvaweto na avtonomisti~kata VMRO (1918–1924), magisterski trud vo rakopis, Skopje, 1989; Historia e popullit chqipetar, II, Pristine, 1979. N. Cv.

Karta na Kosovskiot vilaet (1881-1912)

KOSOVSKI VILAET (1877– 1912 g.) – posebna administrativno-teritorijalna edinica vo ramkite na Osmanliskata Imperija so sedi{te vo Pri{tina. Vo pr742

Klubot KUD „Kosta Abra{evi}“ od Skopje na izlet vo Dra~evo na Spasovden (1939)

KOSTOV

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

bodata i pravata na rabotnikot. Bile formirani: Horska, Dramska i Recitatorska sekcija, kako i Naroden orkestar. Orkestarot go rakovodel prvoborecot Pan~e Arsovski (1922–1944). Vlasta ja zabranila dejnosta na ovaa grupa (24. XII 1940), no taa ja prodol`ila svojata dejnost pod imeto †Makedonija#, s# do po£etokot na Vtorata svetska vojna. Denes nejzinata tradicija vo Skopje ja prodol`uva Igraornata sekcija {to go nosi imeto †Abra{evi}#. J. T.

Osobeno e zabele`liva negovata novinarska aktivnost na poleto na xezot, pri {to vo tekot na 27 godini realizira 2 000 izdanija na emisijata †Vo svetot na xezot#. Ima napi{ano ~etiri knigi. Pi{uva muzi~ka kritika vo pove}e vesnici i spisanija. Pokrenuva~ e na nekolku muzi~ki festivali (najpoznat ‡ Folkfest Valandovo).

KOSTADINOV, Jordan – v. Ivanov Jordan Kostadinov.

KOSTEN (Castanea sativa Mill. syn. C. vesca Gaertn., fam. Fagaceae) – golemo listopadno drvo so {iroka kruna od ju`na Evropa, zapadna Azija i od severna Afrika. Listovite se golemi, elipsesto izdol`eni, so ostar vrv, krupno nazabeni. Cvetovite se sobrani vo dolgi i ispraveni (medonosni) resi, pri {to `enskite se nao|aat pri osnovata na resata. Plod o v i t e Kosten (kosteni) imaat temnokafeava lu{pa, po 1–3 zavitkani vo bodlikava kupola (e`ovka). Sodr`at golemo koli~estvo hranlivi materii. Nao|ali{tata na kostenot vo na{ata zemja se na Belasica i na [ar Planina. Poslednive decenii, vo celiot areal, kostenot e seriozno zagrozen od bolesta rak na korata (Endothia parasitica). Vo RM raste na 500– 1100 m n.v. Na Belasica se spu{ta do 250 m n.v. Vo niskite predeli ima i osameni stebla {to davaat visoki prinosi. So kalemeni sadnici mo`e da se podignat proizvodni nasadi so kvalitetni sorti i tipovi koi brzo proroduvaat i davaat redovni i visoki prinosi. Al. And. – B. R.

Petranka Kostadinova

KOSTADINOVA, Petranka (Sombor, Srbija, 14. VII 1948 ‡ Skopje, 3. II 2002) ‡ interpretatorka na narodni pesni. Eden od najkarakteristi~nite vokali. Ispeala i snimila golem del od makedonskite folklorni biseri (†Kirjana vino prodava#, †Ja izlezi stara majko#, †Ka`i An|o# i dr.). Poslednite decenii be{e aktivna i na poleto na avtorskata pesna. U~estvuvala i osvoila golem broj nagradi na festivalite †Valandovo# i †Cvetnici#. Od 2000 g. ~len na ansamblot †Tanec#. Odr`ala golem broj koncerti vo stranstvo (12 vo Avstaralija, 7 vo SAD itn.). M. Kol.

Kostadin Kostadinovski

KOSTADINOVSKI, Kostadin (Valandovo, 28. IV 1938) ‡ muzikolog i muzi~ki kriti~ar. Muzikologija diplomira vo Belgrad, vo klasata na profesorite N. Hercigowa i V. Peri~i}. Od 1967 g. e vraboten vo MRT (kratko vreme i pomo{nik-direktor za muzika).

DELA: Trajko Prokopiev ‡ `ivot i delo (1984); Tito i muzi~kata umetnost; Od bluzot do muzi~kata avangarda; i Odglasi od koncertnite sali. M. Kol.

Lira Grabul: kostimi za pretstavata †Madam Baterflaj# od Pu~ini (2005)

KOSTIMOGRAFIJA ‡ umetni~ka disciplina vo koja se dizajniraat i se izveduvaat kostimi na artistite za teatarska ili filmska pretstava. Vo kostimografijata se vklu~uva i praveweto maski,

K

{minkata i drugi specifi~ni formi. Vo Makedonija so kostimografija se zanimavaat i L. Grabul, B. Micevski, Q. Ristovska, M. Papu~evska, N. Efremov, A. No{pal, L. Geor|ieva i \. Zdravev. Vo 2006 g. vo Skopje e otvorena Italijanska {kola za formirawe kaAl. Cv. dar za kostimografija. KOSTI] (STOJANOVSKI), Stanko (s. Gorno Melni~ani, Debarsko, 1875 ‡ Bela Palanka, Srbija, 1915) ‡ sobira~ i izdava~ na makedonski narodni umotvorbi, u~itel. Podolgo vreme `iveel kako pe~albar vo Srbija. Zavr{il U~itelska podgotvitelna {kola vo Belgrad, a potoa rabotel kako srpski u~itel glavno vo Male{evijata. Podocna kako sve{tenik raboti vo Kratovo i Kriva Palanka. Posmrtno mu e izdadena zbirkata †Male{evski narodni pesni# (Skopje, 1959), vo redakcija na Todor Dimitrovski. Zbirkata stoela vo rakopis pove}e od polovina vek vo Arhivot na SANU vo Belgrad, kade {to avtorot ja deponiral kon samiot kraj na XIX v. Pesnite se sobrani vo Male{evijata (1899 ‡ 1900). G. T.

Vladimir Kostov

KOSTOV, Vladimir (Bitola, 22. IX 1932) ‡ eden od najplodnite makedonski romanopisci i avtori na kratka proza. Diplomiral na Filozofskiot fakultet vo Skopje. Rabotel kako profesor na Pedago{kata akademija pri Univerzitetot vo Bitola. BIBL.: Lica so maski, roman, Sk., 1967; Svadbata na Mara, roman, Sk., 1968; Igra, raskazi, Sk., 1969; Nov um, roman, Sk., 1970; U~itelot, roman, Sk., 1976; Crkvi~eto ^etirieset ma~enici vo Bitola, roman, Sk., 1984; Vujko, roman, Sk., 1984; Gre{niot Zaharie, noveli, Sk., 1986; Poslednoto celivawe, roman, Sk., 1992; Kele{ot, noveli, Sk., 1992; Gre{ka, roman, Sk., 1992; Bitolski triod, roman, Bitola, 1994; Seni{te vo grad Bitola, roman, Sk., 1994; Margarit, raskazi, Sk., 1996; Bitolska hronika ‡ semejna tragedija, dva kratki romani, Sk., 1998; Tane, roman, Sk., 2000 i dr. Delata Svadbata na Mara, Crkvi~eto ^etirieset ma~enici i Zaharie gre{nikot se postaveni na teatarskata scena vo Bitola. LIT.: R. Siljan, Izbor od makedonskiot raskaz, Sk., 2004 g. P. Gil.

743

K

KOSTOV

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Quben Karavelov. Bil dobrovolec vo Srpsko-turskata (1876) i vo Rusko-turskata vojna (1878/ 1879). Vo Kresnenskoto vostanie (1878/1879) bil vojvoda na ~eta. U~estvuval vo Srpsko-bugarskata (1885), kako i vo Balkanskite vojni (1912/1913). IZV. i LIT.: CDA, f.: 1075, op. 1, a.e. 28, ll. 44–46; H. Sil®nov, Osvoboditelnite borbi na Makedoni®, I, Sofi®, 1983. Al. Tr. Dimitar Kostov

KOSTOV, Dimitar (Resen, 1934 – ?, 2001) – redoven profesor na Tehni~kiot fakultet vo Bitola. Diplomiral na Elektrotehni~kiot fakultet vo Belgrad. Vo 1962 g. se vrabotil vo Fabrikata za fri`ideri †Georgi Naumov# vo Bitola. Od 1963 g. predava na Vi{ata tehni~ka {kola vo Bitola (predmet Elektri~ni mre`i). Bil izbran (1984) vo zvawe redoven profesor na Tehni~kiot fakultet vo Bitola po predmetot Elektrotehnika. Avtor e na dva u~ebnika. Bil dekan na Tehni~kiot fakultet vo Bitola. Aktiven ~len e na Dru{tvoto za nauka i umetnost vo Bitola (od 1979). Gl. K.

Kire Kostov

KOSTOV, Kire (Bitola, 14. IX 1949) ‡ kompozitor, aran`er, truba~. Najgolem del od svojot raboten vek go pominal kako truba~ vo Tancoviot orkestar na Makedonskata radio-televizija, a potoa i kako negov rakovoditel. So komponirawe zapo~nal mnogu rano kako avtor na detski pesni, a potoa sozdal brojni xez-kompozicii, popularni melodii, muzika za TV serii i za dramski pretstavi. Od negovite nad 300 kompozicii najpoznati se: †^ekam, ~ekam# (1967), †Letaj galebe# (1979), †Koga te nema# (1986) i dr. Zna~ajno mesto vo negoviot opus zazemaat kompoziciite i aran`manite pi{uvani za tancov i reviski orkestar. M. Kol. KOSTOV, Spiro (Veles, 8. XII 1848 – Sofija, 19. VIII 1931) – pe~albar, u~esnik vo Kresnenskoto vostanie. Kako pe~albar vo Romanija rabotel vo pe~atnicata na 744

Marija Kostova

Hari Kostov

KOSTOV, Hari (s. Pi{ica, Pribi{tipsko, 13. XI 1959) – ekonomist, bankar, aktuelen Prv generalen direktor na Komercijalna banka a.d. – Skopje, dr`avnik. Diplomiral na Ekonomskiot fakultet vo Skopje. Bil stru~en sorabotnik vo Izvr{niot sovet na Sobranieto na SRM i vo Vladata na RM, zamenik minister za finansii vo Vladata na RM, pretsedatel na Upravniot odbor na Agencijata za sanacija na banki na RM, pomo{nik na izvr{niot direktor na Svetskata banka (avgust 1995 – oktomvri 1996), generalen direktor na Komercijalna banka – Skopje (od oktomvri 1996) i minister za vnatre{ni raboti na Vladata na RM (1. XI 2002 – 2. VI 2004). Po izborot na dotoga{niot premier Branko Crvenkovski za pretsedatel na RM, izbran e za premier na Vladata na RM (2. VI – 15 XI 2004). Vo negoviot mandat donesen e Zakonot za novata, treta teritorijalna podelba na RM na 84 op{tini, no nabrzo potoa podnesuva ostavka i se vra}a kako Prv direktor na Komercijalna banka a. d. – Skopje (po~etokot na 2005). U~estvuval vo sklu~uvaweto na pove}e me|unarodni finansiski dogovori. Postignal zna~ajni rezultati vo ekonomskoto jaknewe i afirmacijata na Komercijalna banka a. d. – Skopje kako edna od vode~kite banki vo RM. LIT.: Makedonski vladi. Predgovor i biografski bele{ki d-r Marjan Dimitrijevski, Skopje, 2005. S. Ml.

KOSTOVA, Marija Boreva (Kru{evo, 5. IV 1946) – pedagog, univerzitetski profesor. Diplomirala na Filozofskiot fakultet

vo Skopje (1969). Magistrirala na Filozofskiot fakultet vo Saraevo (1981), a doktorirala na Filozofskiot fakultet vo Skopje (1989). Celiot raboten vek go pominala na Filozofskiot fakultet vo Skopje. Za redoven profesor po predmetite Op{ta pedagogija i Metodika na vospitnata rabota e izbrana vo 2000 g. Bila rakovoditel na Institutot za pedagogija. Ima objaveno pogolem broj trudovi od oblasta na op{topedago{kata problematika. BIBL.: Optovarenosta na u~enicite, 1995; Pedagogija za treta godina gimnazisko obrazovanie, 2005, (koavtor) i dr. LIT.: Filozofski fakultet vo Skopje: 1920–1946–2006, Skopje, 2006, 249. K. Kamb.

KOSTOVA, Slobodanka Todorova (Skopje, 19. VII 1929) ‡ socijalen rabotnik, osnova~ na Zavodot za gerijatrija i gerijatriskata slu`ba vo Skopje (1976). Bila prv i dolgogodi{en direktor na Zavodot. D. S.-B.

Atanas Kostovski

KOSTOVSKI, Atanas (Peh~evo, 1. VIII 1938) ‡ sportski novinar. Zavr{il gimnazija vo Ko~ani (1956). Bil urednik vo vesnikot †Mlad borec# (1960–1964) i na Sportskata redakcija na Televizija Skopje i Makedonskata televizija (1964–2001). Prokomentiral pove}e od 2500 sportski prenosi. Izvestuval od osum olimpiski igri (vo fudbalot i vo nekolku drugi sportovi), od 14 svetski i 14 evropski prvenstva, od pet balkanski {ampionati, univerzitetski i mediteranski igri i dr. D. S.

KOSTOVSKI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

K

1970) i vo Dramata na MNT (1970– 1995). Ima realizirano zabele`itelni ulogi i na film, radio i TV. ULOGI: Bojarski (†Zajdisonce#), Dimitrija (†Bure barut#), Direktorot (†Klanica#), Juda (†Ravi#), Karan (†Kral Lir#), Kr~marot (†Kr~ma pod zelenoto drvo#), Kris Didajka (†Kengurski skok#), Ku{ak (†Lov na divi pajki#), Tatkoto (†Sre}na Nova ’49#). R. St.

Branko Kostovski

KOSTOVSKI, Branko (24. VII 1924 ‡ Skopje, 30. IX 1994) ‡ slikar i scenograf, osobeno zna~aen za osovremenuvawe na scenografskiot jazik. Bil u~esnik vo NOB. Izvesen period studiral na APU vo Belgrad (1949). Od 1952 g. raboti na scenografijata vo MNT, a paralelno se zanimava i so slikarstvo. Najzabele`itelni se negovite scenografii za drama (Vitel, 1968; Crnila, 1971; Otepva~ka, 1976), opera (Aida, 1982) i balet (Ohridska legenda, 1969), vo

Dragi Kostovski

ski ulogi. Nastapuva{e i na film, vo niza radiodramski i TV programi, emisii od oblasta na poezijata i dr. ULOGI: Vi}a (†Somnitelno lice#), Vasko Pepel (†Na dnoto#), Zatvorenikot (†Vitel#), Protasov (†@iviot trup#), Gradona~alnikot (†Revizor#). Peel vo operite: †Ero od onoj svet#, †Aida#, †Sevilskiot berber#, a u~estvuval i vo baletite †Ohridska legenda# i †Valpurgiska no}#. Nastapil vo filmovite: †Mis Ston#, †Solunski atentatori#, †Makedonska krvava svadba#, †Istrel#, †Jad# i dr. R. St.

B. Kostovski: scenografija za dramata †Skup# od M. Dr`i} (1973)

koi vnesuva mnogubrojni novini, preku inventivno koristewe na etnoestetikata. LIT.: Sowa Abaxieva Dimitrova, Branko Kostovski, Skopje, 1982; Kole ^a{ule, Branko Kostovski (katalog), Skopje, 1972. S. Ab.-D.

KOSTOVSKI, Dragi (Bitola, 22. IV 1930 ‡ Skopje, 3. XII 1980) ‡ akter. Zavr{il Dr`avna sredna teatarska {kola vo Skopje (1947–1949). ^len na Dramata vo MNT (1949–1971), a potoa preminuva vo Dramski teatar s# do negovata smrt. So izvonredniot glasoven materijal i isten~eniot estetski vkus, na scenata dejstvuva{e vizuelno mo{ne markantno i vo najslo`enite dram-

Du{ko Kostovski

KOSTOVSKI, Du{ko (Debar, 28. V 1939 ‡ Skopje, 21. I 1995) ‡ akter vo Narodniot teatar †Anton Panov# vo Strumica (1967–

Jovan Kostovski

KOSTOVSKI, Jovan (Bitola, 8. VIII 1907 ‡ Skopje, 28. XII 1980) ‡ eden od predvoenite makedonski novinari {to ja prodol`il karierata i po Osloboduvaweto. Zavr{il Trgovsko u~ili{te i Gimnazija vo Skopje. So novinarstvo po~nal vo 1933 g. kako sorabotnik na skopskiot vesnik †Vardar#, podocna i negov urednik. Sorabotuval vo pove}e skopski i belgradski vesnici. Od 1945 g. prv dopisnik na Tanjug od Makedonija. Urednik na †Nova Makedonija# i Radio Skopje orientiraj}i se kon reporta`i i teatarski recenzii i esei. Nesebi~no go prenesuval svoeto bogato iskustvo na mladite novinari. Eden od najdobrite makedonski debatni stenografi. Ploden preveduva~ od srpsko-hrvatski na makedonski jazik. B. P. \. KOSTOVSKI, Savo (s. Leunovo, Gostivarsko, 1. III 1925 – Skopje, 3. VII 1993) – prvoborec. Zavr{il gimnazija vo Tetovo, kade {to se vklu~il vo progresivnoto mladinsko dvi`ewe (1937). Bil ~len na SKOJ (1941), ~len na KPJ (1942), sekretar na Organizacija na KPM vo s. Leunovo (1943), borec na Ki~evsko-mavrovskiot NOPO (maj 1943), polit. komesar na mavrovskata NOP ~eta, sekretar na SKOJ vo vtorata ~eta na Makedonsko-kosovskata NOUB (noem. 1943) i politi~ki komesar na bataljon (1944). Po Osloboduvaweto bil vo voena slu`ba do 1956 g. Bil sekretar na Op{tinski komitet na SKM vo Gostivar. Nositel e na Partizanska spomenica 1941. LIT.: DARM ‡ Skopje, rakopisna biografija, f. †Biografii#. Vl. Iv.

745

K

KOSTOVSKI

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Trifun Kostovski

KOSTOVSKI, Trifun (Skopje, 27. XII 1946) – biznismen i donator. Osnova~ na †Kometal Trejd# – Viena (1991); osnova~ na Fondacijata †Trifun Kostovski#; eden od osnova~ite i aktiven ~len na †Forumot za Makedonija 2001# (2001&2004), na †Forumot za evroatlanska integracija na RM# (2003) i na †Gra|anskoto dvi`ewe za Makedonija# (2004); ~len na Parlamentarnoto sobranie na CEI (2003), na Sovetodavnoto biznis telo, rabotna masa II na Paktot za stabilnost na Jugoisto~na Evropa (2003–) i na Bordot na Me|unarodnata krizna grupa (2003–2006); korporativen ~len na Sovetot za nadvore{ni raboti na SAD (2004–) i na Globalnata biznis koalicija za borba protiv SIDA (2005–); osnova~ i finansier na nekolku mediumski ku}i vo RM; finansier na brojni nevladini organizacii, bolnici, socijalni ustanovi, humanitarni i volonterski aktivnosti i pomaga~ na invalidi, socijalni slu~ai, bolni za operacii i lekuvawa; sponzor na za{tita i obnova na kulturno-istoriski spomenici, svetili{ta na MPC i na IVZ i ktitor na izgradbata na Soborniot hram †Sveta Bogorodica#– za{titni~kata na Skopje; donator na zna~ajni objekti i akcii; sopstvenik na rakometniot klub †Kometal# – \or~e Petrov (evropski rakometen klupski {ampion vo `enska konkurencija 2001/2002); pretsedatel i sponzor na fudbalskiot klub †Rabotni~ki Kometal#; sponzor na †Pelister Kometal# – pove}epatniot dr`aven {ampion vo rakomet vo ma{ka konkurencija; pretsedatel na Rakometnata federacija na RM (2003–2007); nezavisen pratenik vo Sobranieto na RM (2002– 2005); gradona~alnik na gradot Skopje (2005–2009). IZV.: Kabinet na Gradona~alnikot na grad Skopje, Skopje, 2007. T. Petr.

KOSTUR (Kastorija) – grad vo Egejskiot del na Makedonija (Grcija) so 20.300 `. (2002). Se nao|a na poluostrovot Gorica, na zapadniot breg na Kosturskoto Ezero, na nadmorska visina od 746

Kostur so Kosturskoto Ezero

okolu 690 m. Gradot imeto go dobil po latinskoto ime na `ivotnoto babar (Castog), koe vo minatoto `iveelo vo ova ezero. Toa imalo skapoceno krzno {to bilo mnogu ceneto, i zatoa ko`arstvoto vo Kostur e eden od najstarite zanaeti. Stariot grad bil podignat na poluostrovot Gorica i bil zagraden so yidovi. Novite gradski delovi bile podignati nadvor od tvrdinata. Okolu 1880 g. K. imal 10.157 `., od koi 3.758 bile Makedonci, 2.699 Grci, 2.400 Turci i 1.300 Evrei. Po Balkanskite i po Prvata svetska vojna, turskoto naselenie se iselilo vo Turcija, a na nivno mesto se doseleni Grci od Turcija i od Trakija. Vo 1941 g. gradot imal 11.090 `. od koi 7.500 bile Grci, 2.300 Makedonci, 790 Evrei, 400 Vlasi i 100 drugi. Ovoj broj se zadr`uva s# do 1961 g. (11.778 `.), za potoa da po~ne da se zgolemuva, taka {to vo 1971 g. K. imal 15.407 `., a sega vo nego `iveat pove}e od 20.000 `. Denes e sedi{te na oblast, vo koja postojat 114 naseleni mesta. Vo gradot se za~uvani pove}e ku}i od XVIII i XIX v., koi ovozmo`uvaat toj da bide grad– muzej. Naselenieto se zanimava so trgovija, zanaet~istvo i so turizam. Vo eden period od minatoto bil zna~aen crkoven centar, za {to svedo~at do denes za~uvanite tri crkvi od XI v. Ju`no od gradot ima aerodrom. LIT.: Todor Simovski, Naseleni mesta vo Egejska Makedonija, kn. I, Skopje, 1978. Al. St.

„KOSTUR“, ISELENI^KA ORGANIZACIJA (Fort Vejn, Indijana, SAD, 21. XI 1921) ‡ edna od najaktivnite iseleni~ki organizacii. Go organizirala prviot kongres na MPO (okt. 1922). Fort Vejn e i aktuelno sedi{te na CK na MPO. Sl. N.-K. KOSTURSKA EPARHIJA na Ohridskata arhiepiskopija (XIII v.) – eparhija vo jugozapadniot del na Makedonija i ju`niot del na sega{na Albanija. Vo XIII v. prerasnala vo mitropolija i sedi{teto bilo preneseno vo Kor~a. Toga{ Kor~anskiot episkop se spomnuva kako Prvoprestolen mitropolit, koj{to bil i prv zamenik na Ohridskiot arhiepiskop. LIT.: Ivan Snegarov, IstoriÔ na Ohridskata arhiepiskopiÔ, 1 i 2, vtoro fototipno izdanie, SofiÔ, 1995; Jovan Bel~ovski, Ohridska arhiepiskopija od osnovaweto do pa|aweto na Makedonija pod turska vlast, Skopje, 1997. Rat. Gr.

KOTEVSKA, Radmila Jovanova (Kumanovo, 10. VI 1924 ‡ Skopje, 15. IX 2003) ‡ pedijatar-nefrolog. Studii po medicina zavr{ila vo Belgrad, a specijalizacija po pedijatrija na Detskata klinika pri Med. f. vo Skopje. Se usovr{uvala vo dva navrata vo Pariz kaj prof. Debre. Osnova~ na Oddelot za detska nefrologija pri Klinikata za pedijatrija i pioner vo taa oblast. Za svojata stru~na aktivnost se steknala so zvaweto primarius. Objavila nad sto publikacii od oblasta na op{tata pedijatrija i od detskata N. P.-J. ‡ Sl. M. P. nefrologija.

KOCAREV

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

Cveta Kotevska

KOTEVSKA, Cveta (Prilep, 21. IV 1923) ‡ preveduva~, antologi~ar. Zavr{ila Filozofski fakultet vo Belgrad. Rabotela kako novinar, potoa kako urednik na †Jugoslovenski pregled#, a od 1959 g. e glaven urednik na izdava~koto pretprijatie †Narodna kniga# vo Belgrad. Avtor e na prevodi na nekolku desetici makedonski pisateli na srpski jazik (Bla`e Koneski, Sl. Janevski, Radovan Pavlovski, @. ^ingo, V. Maleski, M. Fotev, J. Koteski i dr.). Spored nejzin prevod se igrani drami od @. ^ingo, G. Stefanovski, J. Plevne{ i dr. So E. Kletnikov ja objavila Antologijata na makedonskata poezija na srpski jazik (Belgrad, 1985). P. Gil.

Qubomir Kotevski

ta za pulmologija i alergologija, {ef na Katedrata po interna medicina, dekan na Med. f. vo Skopje (vo dva mandata) i direktor na UCMN vo Skopje. Osobeni zaslugi ima za formiraweto i razvojot na oddelite za intenzivna respiratorna nega, za bronhoskopija i za gazometrija, voveduvaj}i najsovremeni metodi za dijagnostika i terapija. Bil i pretsedatel na Zdru`enieto na alergolozi i klini~ki imunolozi na SFRJ, ~len na Me|unarodno zdru`enie na alergologija i klini~ka imunologija. Avtor na brojni stru~ni i naBr. N. u~ni trudovi.

Jovan Koteski Dimitar Kotevski

KOTEVSKI, Dimitar Jovanov (Bitola, 13. X 1926) ‡ oftalmolog, primarius i zdravstven sovetnik. Zavr{il medicina vo Belgrad (1953), a oftalmologija specijaliziral vo Zagreb (1956), kade {to i doktoriral (1976). Bil na~alnik na O~noto odd. vo Bitola i prv vo Makedonija otvoril ortopti~ko-pleopti~ki oddel (1962), kabinet za ultrasonografija (1974) i za laserska terapija (1984). Bil direktor na Medicinskiot centar vo Bitola (1966‡ 1973), stru~en direktor na bolnicata vo Bengazi (Libija) (1976‡ 1978) i upravnik na O~nata klinika vo Skopje (1986‡1987). P. B. KOTEVSKI, Qubomir Jovanov (Skopje 3. VIII 1923) ‡ internistpulmoalergolog, redoven prof. na Med. f. vo Skopje. Osnova~ i dolgogodi{en direktor na Klinika-

K

fesor. Zavr{il gimnazija vo Bitola (1908) i Medicinski fakultet vo @eneva (1915), kade {to i doktoriral, a potoa bil lekar i privaten docent po onkologija na istiot Medicinski fakultet (1917‡1919). Kako osnova~ na Dru{tvoto †Makedonija# vo @eneva (1915), se zalagal †za edinstvena i nezavisna Makedonija# i za balkanska federacija. Podocna gi obedinil i drugite makedonski dru{tva od Cirih i Lozana vo zaedni~koto Dru{tvo na Makedoncite za nezavisna Makedonija (avgust 1918), koi go osnovale Glavniot odbor na makedonskite dru{tva vo [vajcarija so sedi{te vo Lozana (15. XII 1918 ‡ 27. XI 1919), so nego kako potpretsedatel (15. XII 1918 ‡ 2. V 1919) i pretsedatel (2. V ‡ 1. VIII 1919). Sorabotuval so Marija KiriSklodovska. Po~inal vo nerazjasneti okolnosti. LIT.: Quben Lape, Politi~kata aktivnost na d-r Anastas Kocarev vo [vajcarija od 1917‡1919 godina, †Prilozi„, OON-MANU, X, 2, Skopje, 1979, 35–52; D-r Bla`e Ristovski, Makedonija i makedonskata nacija, Skopje, 1995; Q. Lape, Edna akcija vo [vajcarija za za~uvuvawe na celosta i nezavisnosta na Makedonija, †Istorija„, XIX, 2, 1983, 169–178. S. Ml.

KOCAREV, Qup~o (Skopje, 25. II 1955) ‡ elektroin`ener, profesor na Fakultetot za elektrotehnika i informaciski tehnologii (od 2007), istra`uva~ vo Institutot za nelinearni nauki na Univerzitetot na Kalifornija vo San Diego (od 2000), ~len na MANU von rabotniot sostav (od 2003), redoven ~len na MANU (od 2007) i sekretar na Pretsedatelstvoto na MANU (od 2007). Dip-

KOTESKI, Jovan (s. Prisovjani, Stru{ko, 14. I 1932 ‡ Skopje, 12. VII 2001) ‡ poet i novinar. Zavr{il sredno obrazovanie. Rabotel kako novinar vo Radio Skopje. Bil pretsedatel na Sovetot na SVP, ~len na Makedonskiot PENcentar i ~len na DPM (1958). BIBL.: †Nasmevka pred zorite# (1958), †Zemja i strast# (1958), †Zlodoba# (1963), †Te`ina# (1965), †Peplosija# (1966), †Senki# (1972), †Zeleni porti# (1975), †Herakleja# (1978), †Pomorija# (1981), †Bdenija i snovidenija# (1982), †Polilej# (1983), †Plodovi# (1984), †Tapija# (1985), †@ivo`arica# (1990), †Son~eva belegija# (1990), †Mornici#(1991), †Gluv~eto so dvogled# (poezija za deca, 1991), †Ralica# (1992), †Zlodoba# (1992), †Lelejka# (1994), †Samotija# (1994), †Praznik# (bibliofilsko izdanie vo rakopis, 1995), †Traga~# (poema, 1995), †Re{etki# (1996), †Pri}e# (1997), †Razor# (1999), †Karte~nica# (2000). R.

KOCAREV, Anastas (Ohrid, 5. V 1889 ‡ Pariz 29. III. 1931) ‡ lekarkancerolog, doktor po medicinski nauki i univerzitetski pro-

Qup~o Kocarev

lomiral (1980) na ETF vo Skopje, magistriral (1988) na ETF vo Belgrad i doktoriral (1989) na PMF vo Skopje so tema za granicite me|u bazenite na privlekuvaweto kaj nelinearnite ednodimenzionalni preslikuvawa. Na ETF vo Skopje bil vonreden profesor po predmetot Fizika, istovremeno bil anga`iran i na postdiplomskite studii na ETF i PMF vo Skopje. Od 1998 g. prestojuval vo SAD i rabotel na te747

K

KOCAREV

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

oriskite i aplikativnite aspekti na nelinearnite pojavi kako {to se sinhronizacijata i kontrolata na haoti~nite sistemi, prenosot na informacii so haoti~ni nositeli i drugi srodni pra{awa. Rakovodel so pove}e proekti i ostvaril me|unarodna sorabotka so golem broj institucii. Objavil pove}e od 100 statii vo vrvni svetski spisanija, a osobeno e zabele`ana negovata rabota vo vrska so konceptot za generaliziranata sinhronizacija. Vo 2006 e izbran za Fellow na IEEE (po~esen ~len na Dru{tvoto na elektroin`enerite vo SAD). LIT.: Bilten na XIV Izborno sobranie. Predlozi na kandidati za izbor na ~lenovi na MANU nadvor od rabotniot sostav, III, fevruari 2003, 93-110. V. Ur.

Risto Kocarev

KOCAREV, Risto (Ohrid, 1925) – osnovno i sredno obrazovanie zavr{il vo Ohrid. Vo 1946 g. se zapi{al na Filozofskiot fakultet vo Skopje na Prirodnomatemati~kiot oddel (Grupa biologija), kade {to i diplomiral (1951). Vedna{ e nazna~en za asistent na Katedrata za biologija za predmetite Biohemija i Fiziologija. Doktoriral vo 1965 g. Istata godina e izbran vo docent, vo 1970 g. za vonreden profesor, a vo 1975 g. za redoven profesor po predmetot Biohemija. Nau~noistra`uva~kata rabota na profesorot Kocarev e od oblasta na fiziologijata, biohemijata i farmakologijata, a centralno mesto zazema problemot na dejstvoto na alkaloidite i stresnite sostojbi. D. Pr. KOCEV, Velko (Vata{a, 1920 ‡ Skopje, 1998) ‡ pripadnik na prvata generacija makedonski novinari. Diplomiran agronom. Vo †Nova Makedonija# od 20 dekemvri 1944 g. Dolgogodi{en urednik na Nadvore{no-politi~kata rubrika i komentator sè do penzioniraweto (1984). Vo me|uvreme glaven urednik na sedmi~nikot †Narodna kooperacija# (1948), dopisnik na Tanjug od Tanzanija (1962‡63), direktor za informacii na Gradskoto sobranie na 748

Skopje (vo postzemjotresniot period), komentator na †Ve~er# (1967). Izvestuval od pove}e znaB. P. \. ~ajni nastani vo svetot.

Dim~e Koco

Danilo Kocevski

KOCEVSKI, Danilo (Kumanovo, 2. V 1947) ‡ literaturen kriti~ar, eseist, prozaist, antologi~ar. Zavr{il Filozofski fakultet vo Skopje. Rabotel kako urednik vo Makedonskata televizija, potoa kako glaven urednik na spisanieto †Razgledi#. BIBL.: Da i Ne, kritiki i esei, Sk., 1981; Za novite tendencii, kritiki, Sk., 1984; Eppur si mouve, kritiki, Sk., 1985; ]e odime li kaj Xo, roman za deca, Sk., 1986; Odisej, roman, Sk., 1991; Moderno i postmoderno, esei, Sk., 1993; Magijata na Skopje, hroniki, Sk., 1997; Justinijana, roman, Sk., 1999; Novi esei, Sk., 2001; Roman za Noe, Sk., 2003; Pikolomini, roman, Sk., 2005 i dr. LIT.: Done Panovski: Predizvik za razmisluvawe vo knigata †Dopiri...# (1990); Venko Andonovski: Od stabilen znak do diseminacija, pogovor kon knigata †Antinomiite na kritikata#, Misla, 1989 g. P. Gil.

KOCEL – nevestinski ukras za na glava, napraven od prirodna kosa, od volna ili od kozina. Pretstavuval prodol`enie na pletenkite na nevestata ili pak se zaka~uval za gornata nevestinska obleka. Vo Mariovo se odlikuval so svojata te`ina, masivnost i specifi~en na~in na noKocli sewe. Sl. \. KOCO, Dim~e (Ohrid, 10. X 1910 ‡ Skopje, 17. III 1993) – prv makedonski istori~ar na umetnosta, akademik, dekan na Filozofskiot fakultet vo Skopje. Studiral na Grupata za istorija na umetnosta na Filozofskiot fakultet vo Belgrad. Po diplomiraweto, pred Vtorata svetska vojna predaval vo sredni u~ili{ta vo pove}e gradovi. Kako nastavnik na Filozofskiot fakultet vo Skopje od negovoto formirawe (1946), ja

osnoval Grupata za istorija na umetnosta, kade {to rabotel do svoeto penzionirawe. Se zanimaval so prou~uvawe na srednovekovnata umetnost na Makedonija, pred s# na `ivopisot, a realiziral i zna~ajni arheolo{ki istra`uvawa. Vo naukata se zdobil so trajno mesto so iskopuvawata na Klimentovata crkva „Sv. Pantelejmon“ vo Ohrid, vrz osnova na rezultatite objaveni vo 1948 g. Isto taka, vr{el iskopuvawa i vo manastirot „Sv. Naum Ohridski“ i na crkvata „Sv. Petnaeset strumi~ki ma~enici“ vo Strumica. Vo domenot na fresko`ivopisot se osobeno zna~ajni negovite rezultati od istra`uvawata na crkvata „Sv. Nikola“ vo s. Manastir (Mariovo), „Sv. Nikola Topli~ki“ (Demir Hisar), kako i na drugi spomenici od srednovekovniot i od docnosrednovekovniot period vo Makedonija. Vo naukata se prifateni negovite prou~uvawa na trikonhalnite crkvi, potoa za rekonstrukcijata na crkvata „Sv. Sofija“ vo Ohrid (osobeno za postoeweto na kupola vo postarata gradba), za datiraweto na crkvata „Sv. Bogorodica ^elnica“ vo Ohrid i dr. Vo 1969 g. e izbran za ~len na MANU. Bil ~len na Deutsches Archaologisches Institut (Romisch-germanische Komission) vo Frankfurt na Majna i doctor honoris causa na Univerzitetot vo Bezanson.

Dim~e Ko~o: Tri glavi, tapiserija (1978)

KO^ANSKA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

BIBL.: Klimentoviot manastir „Sv. Pantelejmon“ i raskopkata pri „Imaret“ vo Ohrid, GZFF, 1, Skopje, 1948, 129–180; Crkvata Sv. Sofija vo Ohrid, GZFF, 2, Skopje, 1949, 341–358; Nekolku novi podatoci za srednovekovnite spomenici vo Makedonija, „Glasnik na Muzejsko-konzervatorskoto dru{tvo na Makedonija“, I/2, Skopje, 1954, 7–22; Nouvelles considerations sur l’eglise de Sainte-Sophie à Ohrid, Archaeologia Iugoslavica, II, Beograd, 1956, 139–144; D. Koco, P. Miqkovi}-Pepek, Manastir, Skopje, 1958; Trikonhalnite crkvi vo Klimentovoto vreme, Slovenska pismenost ‡ 1050-godi{nina na Kliment Ohridski, Ohrid, 1966, 91–100; Novi podatoci za istorijata na Klimentoviot manastir Sv. Pantelejmon vo Ohrid, GZFF, 19, Skopje, 1967, 245–255; Prilog kon prou~uvawata na Bregalni~kata episkopija, Zbornik Svetozara Radoj~i¢a, Beograd, 1969, 155–160; Bogorodica ^elnica, Zbornik –. Bo{kovi¢, „Starinar“, XX, Beograd, 1970, 171–179; D. Koco, P. Miqkovi}-Pepek, B. Aleksova, Prvite rezultati od arheolo{kite iskopuvawa na lokalitetot Sv. 15 ma~enici vo Strumica ‡ 1972 god., „Likovna umetnost“, 1, Skopje, 1973, 43–44. LIT.: K. Petrov, Po povod 60-godi{ninata na profesorot Dim~e Koco, Zbornik posveten na Dim~e Koco, Skopje, 1975, 11–16. Cv. Gr.

peratura na vozduhot iznesuva 13,0°C, a prose~nite godi{ni vrne`i 522 mm. K. prvpat se spomenuva vo edna povelba na despot Oliver vo 1337 g. Za nego malku se znae od prvite vekovi na turskoto vladeewe. Spored Evlija ^elebija, vo vtorata polovina na XVII v. pretstavuval grat~e so 600 ku}i, imal edna xamija, eden an i okolu 15 du}ani. Kon krajot na XIX v. gradot stanal poznato pazari{te na oriz i afion. Vo nego se naselile dosta Turci od Mala Azija i toj stanal makedonskoturska naselba. Turcite `iveele vo severniot, a Makedoncite vo ju`niot del na gradot. Odreden razvoj gradot do`iveal po izgradbata na `elezni~kata linija vo 1926 g., koga stanal glavna sobirna stanica za ovoj del na Isto~na Makedonija. Gradot po~nal brzo da se razviva vo vtorata polovina na minatiot vek. Vo 1953 g. vo nego `iveele 8.034 `., a vo 2002 g. toj broj se zgolemil na 28.330 `. Od niv 25.730 `. bile

K

ka za tuli i }eramidi, a vo s. Span~evo rudnik za opalska bre~a. Ko~anskata kotlina e poznata po proizvodstvoto na oriz. LIT.: Jovan F. Trifunoski, Ko~ani, †Geografski pregled#, kw. VIII-IX, Sarajevo, 1964–1965; Aleksandar Stojmilov, Ko~ani – fizi~ko-geografski i antropogeografski pregled, Skopje, 1970. Al. St.

KO^ANSKA BAWA – lekuvali{te na 5 km zapadno od Ko~ani, vo s. Bawa, na nadmorska visina od 340 m. Predisponirana e so rased {to vodi pokraj severniot rab na Ko~anskata Kotlina. Vodata poteknuva od rezervoar {to e smesten vo paleozojski {krilci i mermeri. Porano izvorot bil so mala {tedrost, no so dup~ewa koli~estvoto na termomineralna voda e zgolemeno i sega iznesuva 65 l/sec, so temperatura od 64°C. Sodr`i natrium, kalium, kalcium i magnezium, potoa hlor, sulfati, hidrokarbonati, siliciumoksid, aluminiumoksid, `elezooksid i dr. Slabo e radioaktivna, ima samo 8 M.E. Spored fizi~ko-hemiskite osobini e sli~na so vodata od Negorska Bawa. Se smeta deka bawata ja koristele u{te Rimjanite, a podocna dosta aktivno i Turcite. Deneska e vo sostav na zdravstveniot dom vo Ko~ani. Se koristi pri lekuvawe na site vidovi revmati~ni zaboluvawa, zaboluvawa na `ol~nite pati{ta i mo~nite kanali, ginekolo{ki, nevrolo{ki i kataralni zaboluvawa, kako i bolesti na di{nite organi. Al. St.

Ko~ani

KO^ANI – grad vo isto~niot del na RM so 28.330 `. (2002 g.). Le`i od dvete strani na istoimenata reka vo prostorot, kade {to taa ja napu{ta planinata Osogovo i navleguva vo Ko~anskata Kotlina, na nadmorska visina od okolu 350 m. Preku Ko~ani vodi magistralniot pat M–5, koj na zapad go povrzuva so [tip i Veles, a na istok so Del~evo. Od Veles preku [tip do Ko~ani vodi `elezni~ka linija. Gradot zafa}a povr{ina od 770 ha, a topografski se protega po dolinata na Ko~anska Reka i okolnite ridovi. Ima umereno kontinentalna klima so odredeno mediteransko vlijanie. Prose~nata godi{na tem-

Makedonci, 1.951 Romi, 315 Turci, 193 Vlasi i 63 Srbi. K. e sedi{te na op{tina koja zafa}a povr{ina od 36.036 ha, ima 28 naseleni mesta so 38.092 `. Glavna stopanska granka e industrijata, i toa: prehranbenata, avtomobilskata, drvnata, celulozno-hartienata i tekstilnata industrija. Vo gradot ima tri osumgodi{ni i dve sredni u~ili{ta, dom na kulturata, kino, gradska biblioteka i zdravstven dom. Od kulturnoistoriskite spomenici ima za~uvano dve feudalni kuli od XVI i XVII v. i spomenik na ridot Lokubija, podignat vo ~est na `rtvite vo Ilindenskoto vostanie i vo NOB. Vo s. Ku~i~ino ima fabri-

KO^ANSKA KOTLINA. Se protega vo sredi{niot del od dolinata na rekata Bregalnica, pome|u Osogovskite Planini od sever, Pla~kovica od jug, Golak i Obozna od istok i niskite ridovi sprema Ov~e Pole od zapad. Taa e izgradena so pomestuvawe za vreme na oligomiocenite tektonski dvi`ewa. Spu{tena e po dol`inata na dva naporedni~ki rasedi ISI i ZJZ. Zafa}a vkupna povr{ina od 1.020 km². Najniskata to~ka se nao|a na izlezot na rekata Bregalnica od Ko~anskata Kotlina i iznesuva 290 m, a najvisokata to~ka e vrvot Ruen

Ko~anska Kotlina

749

K

†KO^O RACIN#

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

organizacioni raboti na Belgradskiot univerzitet (1974). ^len e na DPM (od 2007).

Ko~anska Kotlina - orizovi poliwa

(2.252 m). Dokazi za tektonskite dvi`ewa se pojavata na termomineralnite izvori vo Bawa i Istibawa, kako i strmnite otseci na Pla~kovica. Dnoto na kotlinata zafa}a povr{ina od 11.500 ha, so prose~na nadmorska visina od 330 m. Zaradi zagradenosta na kotlinata od sever i malata nadmorska viso~ina klimata se stremi kon umereno kontinentalna. Po dolinata na Vardar i Bregalnica navleguvaat mediteranski klimatski vlijanija. Kotlinata e poznata po odgleduvaweto na orizovata kultura, taka {to ovoj region e najgolem proizvoditel na oriz vo RM.

di lu|e, a osoben beleg ostavija grupata †Lazaropolci# so Rafe @ikovski i Doj~in Matevski, Emanuel ^u~kov, Atanas Kolarovski, Ko~o Petrovski, Stevo Teodosievski, Vasil ]orto{ev, Vaska Ilieva, Aleksandar Sarievski i Anka Gieva. Od pomladite generacii vo ovoj ansambl se afirmiraa Milan Zavkov, Zoran Markovski i Goran Ala~ki. Sega vo nego se vklu~eni okolu 400 M. Kit. ~lenovi.

BIBL.: Sredba, Skopje, 1989 (raskazi); Edna mrtva vojska, Skopje, 1992 (poezija); (Samo)`rtvuvaweto na Makedoncite pod Grcija. Kako i zo{to be{e izmanipuliran i `rtvuvan makedonskiot narod pod Grcija vo Gra|anskata vojna 19451949 godina, Skopje, 1994 (kriti~ki ogledi); Mrtvoto lice na vojnata. Pesni za progonstvoto i poluvekovnoto talkawe, Skopje, 1996; \or|i R. Pejkov, makedonski voin, Skopje, 1996 (monografija); Talka~i, Skopje, 1997 (roman); Nova godina vo zemjankite na Gramos, Skopje–Melburn, 1998 (roman); Vo presret na sudbinata, Skopje, 1998 (raskazi); Ideolo{kiot aktivizam na Makedoncite pod Grcija. Za tu|i politi~ki celi – na{a istoriska besmislenost. Skopje, 2000 (kriti~ki ogledi); Grobarot od Lerin, Skopje, 2001 (roman); Kazna bez vina. Slovo za bratojadstvoto i za patot na prokolnatite, Skopje, 2001 (roman); Koba. Niz senkite na progonstvoto, Skopje–Vorldbuk, 2000 i 2002 (izbrani noveli i raskazi); Esei i literaturno kriti~ki tolkuvawa, Skopje, 2002; Bilet vo eden pravec, Skopje, 2003 (istra`uvawa od nacionalnata istorija); Balkanska saga, Skopje, 2004 (roman); Golemoto vra}awe na talka~ite, Skopje, 2006 (roman); Makedoncite niz pekolot na crvenoto gubili{te, Skopje, 2007 (publicisti~ki trud za Gra|anskata vojna vo Grcija 1945-1949); Voinot i Margarita, Skopje, 2008 (roman). S. Ml.

LIT.: D. Manakovi}, T. Andonovski, Reljefni karakteristiki na Isto~na Makedonija, †Geografski razgledi#, kn. 17, Skopje, 1979. T. And.

Stojan Ko~ov

Ansamblot „Ko~o Racin#

†KO^O RACIN#, ANSAMBL ZA NARODNI PESNI I ORA (Skopje, 29. IX 1946‡) ‡ kulturnoumetni~ko dru{tvo. Formiran e na inicijativa na Mesniot sindikalen sovet na Skopje i dejstvuva pod patronat na grade`nata operativa. Svojata aktivnost ja zapo~na so nekolku sekcii, od koi najaktivni bea igraornata sekcija i horot. Prvite gostuvawa nadvor od zemjata gi napravija vo Albanija i Bugarija, a potoa gostuvaa vo mnogu zemji vo svetot, so nad 250 nagradi i priznanija. Ima snimeno golem broj gramofonski plo~i, audio i video materijali. Vo nego ~lenuvaa iljadnici mla750

KO^OV, Stojan (s. Turje, Lerinsko, Egejskiot del na Makedonija, 25. XII 1930) – dipl. in`ener za organizacija i proektirawe na tehnolo{ki procesi, poet, raska`uva~, literaturen kriti~ar i publicist. Osnovno obrazovanie dobil vo rodnoto selo. Bil u~esnik vo Gra|anskata vojna vo Grcija kako borec i vodnik na DAG (april 1947 – krajot na 1949). Emigriral vo Ta{kent (SSSR, 1950), kade {to zavr{il Tehnikum za ma{inska obrabotka (1950–1954), a potoa studiral na Fakultetot za ma{instvo (1954–1957). Po vra}aweto vo NRM (1957) rabotel vo Elektromonta`noto pretprijatie „Jug# vo Skopje (1957-1964), a po negovoto fuzionirawe vo Pretprijatieto za elektromonta`a i distribucija „Rade Kon~ar” bil rakovoditel na oddel na Institutot za proektirawe na tehnolo{ki procesi do penzioniraweto (1964–1990). Vo me|uvreme diplomiral i na Fakultetot za

Mirjana Jon~eva Ko~ova

KO^OVA (NEDELKOVSKA), Mirjana Jon~eva (Zemun, 9. V 1951) ‡ pedijatar, endokrinologgeneti~ar, redoven prof. na Med. f. vo Skopje. Med. f. zavr{ila vo Skopje (1974). Doktorirala (1988) od oblasta na genetikata, nastavnik po pedijatrija stanala vo 1989 g. Vo dva navrati bila na usovr{uvawe vo SAD. U~estvuvala vo mnogu doma{ni i me|unarodni proekti od oblasta na genetikata i detskata endokrinologija, objavila nad 200 trudovi vo stranski i doma{ni spisanija. Vo dva mandata bila direktor na Klinikata za detski bolesti. N. P.-J.

KO^OVSKA-CVETKOVI], Fana (s. Lavci, Bitolsko, 27. VII 1927 – Skopje, 17. IV 2004) – prvoborec i naroden heroj. So nepolni 14 godini bila mladinska aktivistka. Vo 1942 g. bila partizanka vo NOPO †Goce Del~ev#,

KO[ANIN

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

K

ti~ki obele`ja, do elementi na fovizam i koloristi~ki ekspresionizam (Seloto Pe{tani, 1932; Motiv od Ohrid, 1937; Pokraj Ezero, 1936; Motiv od Prilepsko I, 1956). LIT.: Qubica Damjanovska, Vangel Koxoman (katalog), Skopje, 1976; Vladimir Veli~kovski, Vangel Koxoman, 100 godini od ra|aweto (katalog), Skopje, 2004. Z. Al.-B. Fana Ko~ovskaCvetkovi}

mladinski rakovoditel vo NO bataljon †Stif Naumov# i u~esnik vo Fevruarskiot pohod. Nositel e na Partizanska spomenica 1941. Be{e najmlad proglasen naroden heroj na Jugoslavija. Po Osloboduvaweto vr{ela visoki op{testveni i dr`avni funkcii. V. V.-V.

Nikola Koxaba{ija

London, Anglija (H. Birtvisl, 2000). Rabotel vo master-klasi po kompozicija kaj M. Stropa, G. B. Ort. Kurtag i G. Ligeti.

Milo{ Koxoman

Vangel Koxoman

Jane Koxaba{ija

KOXABA[IJA, Jane (s. Kupa, Egejska Makedonija, 19. VII 1942 g.) ‡ kompozitor i muzikolog. Naporedno pi{uva kritiki {to gi objavuva na Radio Skopje, kade {to bil i urednik na Muzi~kata produkcija, kako i vo dnevniot pe~at. Vo poslednite dve decenii na XX v. projavi mo{ne intenzivna muzikolo{ka aktivnost vo istra`uvaweto na makedonskata duhovna muzika. Blagodarenie na nego, javnosta vo Makedonija se zapozna so deloto †Pashalija# na Joan Harmosin Ohridski i u{te so nekolku zna~ajni rakopisi od XIX v. Mo{ne intenzivno se zanimava i so problemite na teorijata i muzi~kata notacija od ovoj period. Napi{a i pove}e statii objaveni vo spisanieto †Muzika#. M. Kol. KOXABA[IJA, Nikola (Skopje, 6. VI 1970) ‡ kompozitor. Na Fakultetot za muzi~ka umetnost vo Skopje diplomira pijano (1993) i kompozicija (1997). Vo tekot na 1995–1998 g. raboti kako muzi~ki producent i TV prezenter na MRTV, a vo istiot period e i profesor po pijano vo MBUC †Ilija Nikolovski-Luj#. Se steknuva so titulata magister po kompozicija na Kralskiot kolex vo

KOXOMAN, Vangel (Struga, 14. II 1904 ‡ Skopje, 28. IX 1994) ‡ slikar, ~len na MANU, eden od osnovopolo`nicite na makedonskata sovremena umetnost. Zavr{il Umetni~ka {kola vo Belgrad (1930). Retrospektivna izlo`ba imal vo Skopje (MSU, 1976). Naj~est motiv vo negovite dela (akvareli, sliki, crte`i) se pejza`ot i starata gradska arhitektura. Likovniot rakopis mu se dvi`i od akademski realizam so postimpresionisti~ki i kubis-

KOXOMAN, Milo{ (Skopje, 22. X 1952) ‡ slikar. Diplomiral na Pedago{kata akademija vo Skopje (1974). Imal retrospektivna izlo`ba vo Skopje (Mala stanica, 2005). Prv go praktikuval performansot (zaedno so D. Be`an) kako model na eksperimentalno odnesuvawe povrzan so sostojbite na urbanoto `iveewe (Ufo, 1974). L. N. KO[ANIN, Nedeqko (1874 – 1934) – profesor po botanika na Univerzitetot vo Belgrad. Vo po~etokot na XIX v. go prou~uval rastitelniot svet na Srbija, Makedonija i Albanija i pretstavuval eden od najdobrite poznava~i na florata i vegetacijata na Balkanskiot Poluostrov. Objavil brojni trudovi od oblasta na fi-

Vangel Koxoman: Starata skopska ~ar{ija

751

K

KO[ARKATA

togeografijata, rastitelnata fiziologija, sistematikata i ekologijata na rastenijata. Opi{al pogolem broj vidovi od teritorijata na Makedonija novi za naukata, kako {to se: Colchicum macedonicum, Crocus cvijicii, Crocus scardicus, Dioscorea balcanica, Narthecium scardicum, Salvia jurisicii, Saxifraga karadzicensis, Verbascum macedonicum i dr. Vl. M. KO[ARKATA VO MAKEDONIJA. Otprvin se javuva vo ramkite na sokolskata organizacija (po 1930). Zabrzan razvoj zapo~nal po Osloboduvaweto (1945), koga e formirana ekipata †Van~o Prke# vo [tip, potoa †Makedonija# i †Rabotni~ki# vo Skopje, †Kumanovo# i †Rabotnik# vo Bitola (1949), a podocna i drugi. Bilo odr`ano republi~ko prvenstvo za ma{kite (1946) i za `enskite i mladinskite ekipi (1948). Bila organizirana Skopskata (1945) i Republi~kata ko{arkarska liga (1959). Bil formiran Odbor za sport na ~elo so Pan~e

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Blagoja Georgievski, Stojna Vangelovska i drugi. Najuspe{ni treneri bile: Stefan Todorovski, Lazar Le~i}, Aleksandar Kwazev i drugi, a me|u sudiite: Slave Atanasovski, Sveto Popovski, Qubomir Fi{i}, Avgustin Gulevski i drugi. Ko{arkarskite ekipi od Makedonija redovno u~estvuvaat i vo evropskiot i vo svetskiot sistem na natprevaruvawa (od 1992). LIT.: 35 godini ko{arka vo Skopje, 1946–1980, Skopje, 1980. D. S.

Dimitar Ko{tanov

kerna ko{ula so osnova i jatok od pamuk. @enskata ko{ula naj~esto bila skroena od pet platna: edno predni{te, edno zadni{te i po tri rebrwaci. Okolu vratot se pri{ivala tesna jaka (kolir). Rakavite na ko{ulata se sostaveni od dva dela: od edno platno (rukav), pogolemiot del, i ‡ pravo par~e (latica) {to se naddavalo pod gorniot del od rakavot. Nevestinskite ko{uli se odlikuvaat so bogata vezbena dekoracija, so mno{tvo simboli~ni motivi {to imaat naglasena obredno-magiska funkcija. Vezbenata dekoracija naj~esto bila izrabotuvana so crveni, crni i `olti `i~ki. Zadr`ani se mnogu veruvawa povrzani so ~inot na ven~avaweto i nevestinskata ko{ula. Ko{ulite nameneti za postaroto `ensko naselenie bile so poednostavna vezbena dekoracija, vo potemni, monohromni boi. J. R.-P. KO[ULA, MA[KA ‡ del od ma{kata narodna nosija. Bila izrabotena od pamuk ili od konop, no imalo i meleski, tkaeni od pamuk i konop (od kudeqka i buba}).

KO[TANOV, Dimitar (Gorna Xumaja, 18. III 1879 – mostot na r. Struma, do s. Pokrovnik, Gornoxumajsko, 21. V 1915) – revolucioner, vojvoda, gemixija. Ja zavr{il Egzarhiskata gimnazija vo Solun. Bil pripadnik na TMORO, a podocna stanal ~len na grupata na gemixiite. U~estvuval vo prokopuvaweto na podzemniot tunel na Otomanskata banka vo Solun. Stanal vojvoda vo Smolensko (1902). Bil eden od osnova~ite na Narodnata federativna partija vo Gorna Xumaja. LIT.: P. Mand`ukov, Predvestnici na burata, Sofi®, 1993. Al. Tr.

Ko{arkarski natprevar Makedonija - Hrvatska

Pandilov (1946) i Ko{arkarski sojuz na Makedonija na ~elo so Aco Petrovski (1950), a od neodamna i Federacija (2002). So izgradbata na sportski sali, osobeno od {eesettite godini, brojot na klubovite i kvalitetot na ekipite zna~itelno e unapreden. Republi~kiot prvak sekoja g. u~estvuval vo natprevarite za prvenstvo na Jugoslavija. Podocna se formirani prvata i vtorite sojuzni ligi, vo koi najuspe{na bila ma{kata ekipa na KK †Rabotni~ki# i `enskata na KK †Student# od Skopje. Za reprezentacijata na Jugoslavija nastapuvale: Dragoqub Lazi}, Jovan Jovanovski, Vladimir Bocevski, Dragan Radosavlevi}, Steruli Andonovski, Janko Lukovski, 752

KO[ULA ‡ sostaven i biten element na makedonskata ma{ka i `enska narodna nosija. Se izrabotuvala od doma{no tkaeno belo platno. Spored sostavot na materijalot, se sre}avaat nekolku vidovi ko{uli: konopica (ili prtena ko{ula) celosno izrabotena od konop, meleska so pamu~na osnova, a jatokot od konop, i buba-

@enska ko{ula

Ma{ka ko{ula

Bila kroena od dva stana (preden i zaden), predni{te i zadni{te, rebrnici (klinovi), kolir (jaka) i rukavi (rakavi). Krojot na nekoi od niv se sostoi i od dopolnitelno par~e postaveno na pazuvite (lambar~ik ili nastan). Kaj postariot tip, rakavite bile bez man`etni. Podocna ovoj tip se zadr`al samo kaj postaroto ma{ko naselenie, a mom~iwata i ergenite po~nale da nosat ko{uli zatvoreni i nabrani na dolniot kraj na ko{ulata, so man`etni (basamaci). So vez se ukrasuvale basamacite (man`etnite), kolirot (jakata) i lambar~ikite (pazuvite ili nastanot). Vezot naj~esto se izrabotuval so tehnikata krv~iwa, so ornamenti {to bile poinakvi od onie zastapeni kaj `enskata ko{ula. Koloritot na vezot kaj ko{ulite nameneti za pomladoto ma{ko naselenie bil vo jaki boi ‡ crvena, morova, ze-

KRALSTVO

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

lena, zastapena bila i srmata, a se crnele so crn konec. Za razlika od niv, vezot na ko{ulite za postaroto naselenie se izrabotuval so bel konec, so odredeni akcentirani elementi na vezot izraboteni so srma (teq). Jakata, koja kaj ma{kite ko{uli se narekuva kolir, sekoga{ e ispravena i na nea retko ima kop~e. Naj~esto se zakop~uvale (se vrzuvale) so usukani konci, na{ieni na kraevite od jakata. Me|u niv, poseben tip e zetovskata darovna ko{ula, koja so posebno vnimanie ja izrabotuvala sekoja devojka. Obi~ajot nalagal sekoja devojka na denot na svr{uva~kata da go daruva svojot svr{enik so bar edna ko{ula, a toj trebalo da ja nosi na denot na svadbata. J. R.-P. KO[UL^EVI ‡ vele{ko revolucionerno semejstvo {to dalo trojca istaknati zaginati borci vo NOAVM. Majkata patriotka, antifa{istka i nositel na Partizanska spomenica 1941 Vasa Ko{ul~eva (s. Sve}ani, Vele{ko, 8. VI 1887 ‡ Veles, 1970) gi zagubila trite sina: Andre Ristov Ko{ul~ev (Veles, 23. I 1923 ‡ s. Fojnica, Vele{ko, 16. II 1942), zaginal kako borec na Vele{kiot NOPO †Dimitar Vlahov#; Vlado Ristov Ko{ul~ev (Veles, 18. III 1912 ‡ s. Dejkovac, Skopsko, 7. I 1943), borec na Vele{kiot NOPO †Pere To{ev#, potoa vo Vele{kiot NOPO †Dimitar Vlahov#, zaginat vo borba so bugarskata policija, i Nikola Ristov Ko{ul~ev (Veles, 19. XI 1919 ‡ Sveti Nikole, 6. XI 1944), borec na Osmata makedonska (vele{ka) NO brigada i kurir na G[ na NOV i POM, zaginat vo germanska zaseda. LIT.: Veles i Vele{ko vo Narodnoosloboditelnata vojna 1942. Materijali od nau~niot sobir odr`an na 9 i 10 noemvri 1967 godina vo Titov Veles, Titov Veles, 1969; Veles i Vele{ko vo Narodnoosloboditelnata vojna od 1943 do 15 maj 1945 godina. Materijali od nau~niot sobir odr`an na 11 i 12 juni 1976 godina vo Titov Veles, Titov Veles, 1977; D-r Petar Stojanov ‡ \or|i Malkovski, Veles i Vele{ko vo Narodnoosloboditelnata vojna

Andre Ristov Ko{ul~ev

1941–1945. Spomen kniga na zaginatite borci vo NOV i `rtvi na fa{isti~kiot teror od Veles i Vele{ko, Titov Veles, 1985, 40–41 i 119–120. S. Ml.

KRAJNI^ANEC, Ivan Petrov (s. Krajnici, Vele{ko, 1869 ‡ Prilep, X 1945) ‡ farmacevt. Diplomiral na Farm. f. vo Lozana (1897). Po pokana od Bakalskiot esnaf vo Solun otvoril apteka †Zora#, koja bila vrtali{te na Makedoncite, a pod postojana kontrola na turskite vlasti, koi ~esto go zatvorale. Poradi ovie pri~ini ja zatvoril aptekata i otvoril nova apteka †Zora# vo Prilep (1906), koja uspe{no rabotela do negovata smrt. P. B. KRAKRA (X–XI v.) – blagorodnik i vojskovodec vo Samuilovata dr`ava, komandant na Pernik i okolnite kraevi. Dvapati uspe{no gi odbil napadite na Vizantijcite (1004, 1016). Po smrtta na Jovan Vladislav (1018) vo Ser mu se predal na carot Vasilij II, zaedno so arhontite na 35 tvrdini i ja dobil titulata patrikij. LIT.: Ioannis Scylitzae Sinopsis Historiarum, rec. I. Thurn, Berlin, 1973, 367, 70–75, 357, 65–68, 70–71. K. Ax.

Todor Kralev

KRALEV, Todor Pan~ev ([tip, 16. IX 1944) – ma{inski in`ener Diplomiral vo 1968 g. i magistriral vo 1972 na Ma{inskiot fakultet vo Belgrad, kade {to stanal asistent (1971–1973). Od 1973 do 1975 g. raboti pri Ekonomskiot institut vo Skopje. Od 1975 g. pominal na Elektroma{inskiot fakultet vo Skopje vo

Vlado Ristov Ko{ul~ev

Nikola Ristov Ko{ul~ev

K

zvaweto docent. Vo 1981 g. doktoriral na Ma{inskiot fakultet vo Belgrad. Vo 1987 g. e izbran za redoven profesor na Ma{inskiot fakultet vo Skopje. Bil dekan na Interdisciplinarni studii po za{tita pri rabota i in`enerstvo na `ivotnata sredina. Ima objaveno vkupno 173 nau~ni i nau~no-stru~ni trudovi: 26 knigi, 8 nau~ni temi, 20 truda pe~ateni vo spisanija, 71 trud prezentirani na nau~ni konferencii i simpoziumi, 16 studii i analizi, 20 proekti i elaborati, 4 televiSl. A. ziski i radioserii. KRALI], Branko (Krk, Hrvatska, 12. VIII 1915) – redoven profesor, specijalist za organizacija i ekonomika na {umarstvoto. Diplomiral vo Zagreb (1938), specijaliziral vo Francija (1956) i vo Germanija (1957). Na Zemjodelsko-{umarskiot fakultet vo Skopje doa|a kako nastavnik po organizacija i ekonomika vo {umarstvoto i prerabotka na drvoto (1949). Doktoriral vo Zagreb od oblasta na ekonomskite nauki (1956). Negovata †Ekonomika na {umarstvoto na Jugoslavija# (1964) e prviot u~ebnik od taa oblast. Bil redoven profesor i nau~en sovetnik na [umarskiot i honoraren profesor na Ekonomskiot fakultet vo Zagreb (1961– 1980). Po~esen ~len na Polskoto {umarsko dru{tvo. Objavil pove}e od 120 truda vo doma{ni i vo stranski spisanija. Al. And. KRALSTVO NA SRBITE, HRVATITE I SLOVENCITE (SHS)/ JUGOSLAVIJA (1918–1944) – dr`ava sozdadena na 1 dekemvri 1918 g. od Srbite, Hrvatite i Slovencite (od teritoriite na Srbija /so Vardarskiot del od Makedonija/, Hrvatska, Slovenija, Bosna i Hercegovina, Crna Gora i Vojvodina), nasledna ustavna unitarna monarhija so dinastijata Kara|or|evi}. Vo 1929 g. preimenuvano vo Kralstvo Jugoslavija. Dr`ava so dominanten agrar i slabo razviena industrija, bankarstvo, trgovija i soobra}aj, slo`ena dr`ava so vnatre{ni socijalni tenzii i me|unacionalni konfrontacii. Vo 1921 g. bil donesen Ustav na Kralstvoto SHS i dejstvuvale nacionalni politi~ki partii na trite konstitutivni narodi i jugoslovenski integristi~ki partii. Na 6 januari 1929 g. kralot Aleksandar go suspendiral Ustavot i vospostavil diktatura. Vo 1931 g. bilo vrateno ustavnoto ureduvawe so donesuvawe nov Ustav. Vladata na Cvetkovi}–Ma~ek na 25 mart 1941 g. potpi{ala akt za pristapuvawe na Kralstvoto kon Troj753

K

KRAMER

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Administrativno-teritorijalnata podelba na Kralstvoto Jugoslavija (1929-1939)

niot pakt, {to predizvikalo golemi martovski demonstracii. Na 27 mart 1941 g. bil izvr{en dr`aven udar, vlasta ja prezel generalot D. Simovi}. Na 6 april 1941 e izvr{en napadot na Germanija na Kralstvoto Jugoslavija, na 17 april 1941 g. bil potpi{an aktot za kapitulacija na Kralstvoto Jugoslavija. Me|unarodno pravno Kralstvoto Jugoslavija postoelo za seto vreme na Vtorata svetska vojna, pretstavuvano od Kralskata vlada vo London. Dr`avniot kontinuitet so FNRJ bil potvrden so dvata dogovora Tito–[uba{i} potpi{ani vo 1944 g., prviot na 16 juni na Vis, vtoriot na 1 noemvri vo Belgrad. LIT.: D-r Nade`da Cvetkovska, Politi~kite partii vo parlamentarnite izborni borbi vo vardarskiot del na Makedonija (1919–1929), Skopje, 2004; Makedonskoto pra{awe vo jugoslovenskiot parlament me|u dvete svetski vojni, Skopje, 2000. N. Cv.

Kristina Kramer

KRAMER, Kristina E. (Christina E. Kramer) (Hartford, Konektikat, SAD, 3. VIII 1954) – ameri754

kanski i kanadski slavist-makedonist, univ. profesor. Diplomirala na Univerzitetot Viskonsin (1969& 1971), magistrirala na Univerzitetot na Severna Karolina vo ^apel Hil, SAD (1979), kade {to i doktorirala (1983). Kako Fulbrajtov stipendist prestojuvala vo Skopje (1981/82). Docent na Katedrata za slovenski jazici i literaturi na Univerzitetot vo Toronto (1986), profesor (2001) i {ef na Katedrata za slovenski jazici i literaturi. Od 1987 g. predava makedonski jazik i glaven promotor e na makedonistikata vo Kanada. Ima objaveno 4 makedonisti~ki knigi i pogolem broj prilozi vo spisanija i zbornici. BIBL.: K n i g i: Makedonsko-angliski razgovornik (A Macedonian-English Phrasebook), Skopje, 1985; Analytic Modality in Macedonian, Munich, 1986; Macedonian: A Course for Elementary and Intermediate Students, Wisconsin, 1999; Macedonian: A Course for Elementary and Intermediate Students, double CDROM, Wisconsin, 2000 (vtoro revidirano izdanie 2006) (vo koavtorstvo so G. Fielder, L. Mitkovska, Ph. Hammonds); Information Technology, Macedonian Instruction on the Web (www.utoronto.ca/savic/macedonian). Statii: The Lexico-Syntactic Categories of the Modal Particles in Literary Macedonian, zb.: Proceedings of the 5th International Congress of Southeast European Studies, Columbus, 1984, 262-277; Da in Sintactically Dependent Constructions in the Macedonian Literary Language, „Folia Slavica#, 1986, 412-418; Towards a Comparison of Condicionals in Albanian, Bulgarian and Macedonian, „Makedonski jazik#, 37, 1988, 263-270; Analytic Modality in Macedonian, „Indiana Slavic Studies#, 6, 1993; Some Observations on the History and Current Status of Third-Person in Macedonian, „Australian Slavonic and East European Studies#, 8/2, 1994, 19-34 (koavtor so J. Schallert); In Memoriam –

Blaze Koneski, „Slavic and East Eurpean Journal#, 1994, 557-559; The Role of Macedonian Language in the Preservation of Ethnic Identity in Toronto, zb.: Studies in Macedonian Language, Literature and Culture, Michigan, 1995, 101-114; The Grammaticalization of the Future Auxiliary in the Balkan Languages, „Indiana Slavic Studies#, 7, 1995, 127-136; Na~inot, vremeto i vidot vo zavisnoslo`enite temporalni re~enici vo makedonskiot jazik, „Makedonski jazik#, 40-41, 1995, 283-290; Syntax and Prosody: li question in Macedonian and Bulgarian, Papers in phonetics and phonology, 7, Berlin – Toronto, 1996; Perspectives of the Futur Tense in the Macedonian Language: Verbal Tense or Mood, zb.:Studii za makedonskiot jazik, literatura i kultura, Skopje, 1996, 81-86; Aspect and Iterativity in Macedonian, „Balkanistica#, 10, 1997, 282-295; Blaze Koneski, Dictionary of Literary Biography, 181, 1997, 125-131; Negation and Grammaticalization of Have and Want Futures in Bulgarian and Macedonian, „Canadian Slavonic Papers#, 34, Toronto, 1998, 3-4; Official Language, Minority Language, No Language at All: Macedonian in Primary Education in the Balkans, „Language Problems and Language Planning#, 23/3, Fall, 1999, 233-250; Macedonian and Bulgarian li Questions: Beyond Syntax, „National Language and Linguistic Theory#, 17/3, Toronto, 1999, 541-586 (koavtor so C. Rudin, L. Billings, M. Baerman); Anton Panov’ Play Pecalbari and its Role in the Standardization of Macedonian, „Of All the Slavs my Favourites#, 2002; Between Dialect and Standard: Towards a Morphology of the Verbal System of the Macedonian dialect of Vrbnik, Albania, „Balcanica#, 18, 2005, 61-70; Makedonistikata vo Kanada (Macedonian Studies in Canada), zb.: 40 godini Me|unaroden seminar za makedonski jazik, literatura i kultura, Skopje, 2007; Shifting Borders – Shifting Identities: Individual Responses to Macedonian Language Standardization 19201950, „Canadian Slavonic Papers#, 2008; Macedonian and Bulgarian Language Contact, „Contactlinguistik#, 2 (65), Toronto, 1996, 1-6; Blaze Koneski’s 1945 Lecture ,Makedonskata literatura i makedonskiot literaturen jazik’, zb.: Deloto na Bla`e Koneski: ostvaruvawa i perspektivi, Skopje, 2002, 435-446. LIT.: Ivan Dorovski, Emilija Crvenkovska, Leksikon na stranski makedonisti XX i XXI vek, Skopje, 2008, 52-54. Bl. R.

Du~o Krango

KRANGO-DU^O, Sterjo (Skopje, 29. VIII 1920 ‡ Skopje, 24. IX 1991) ‡ komunisti~ki deec, prvoborec i pravnik. Go izu~il elektro-vodoinstalaterskiot zanaet. Kako ~len na URS-oviot sindikat, na KPJ (avgust 1940) i na MK na SKOJ vo Skopje, bil u~esnik vo prvite diverzanstki akcii vo gradot i borec na prviot Skopski NOPO (22. VIII 1941). Po ras-

KRATKI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

formiraweto na Odredot bil uapsen (esenta 1941) i vo sudskiot proces (27. IV ‡ 9. V 1942) osuden na smrt so besewe, zameneto so do`ivotna robija. Kaznata ja izdr`uval vo Skopskiot centralen zatvor i vo Idrizovo, od kade {to izbegal (29. VIII 1944) i se vklu~il kako ~len na [tabot na Tretata makedonska NOUB i potoa na ^etirieset i vtorata (makedonska) divizija na NOVJ. Po Osloboduvaweto rabotel vo OZN i UDB, a po vonrednoto diplomirawe na Pravniot fakultet vo Skopje, se oddal na pravosudnata dejnost. Nositel e na Partizanska spomenica 1941. BIBL.: Vo }elijata na smrtta, vtoro pro{ireno izdanie, Skopje, 1967; Se}avawa, Skopje, 1980; Bugarskiot teror i otpor vo Skopskiot zatvor, Se}avawa, Skopje, 1986. LIT.: Mitre Inadeski, Prvata godina na NOV i Revolucijata, Skopje, 1973; istiot, Nezgaslivi iskri. Pregled na diverzantsko-sabota`nite akcii i nekoi drugi ilegalni aktivnosti vo Skopje i Skopsko 1941–1944, Skopje, 1982; Aleksandar Spasovski, Partizanskoto dvi`ewe vo Skopje i Skopsko 1941–1945, Skopje, 1984. S. Ml.

Danail Krap~ev

KRAP^EV, Danail (Prilep, 15. XII 1880 ‡ Gorna Xumaja, 10. X 1944) ‡ novinar i publicist. Diplomiral pravo na Sofiskiot univerzitet. Poznava~ na makedonskite sostojbi, no izrazit antimakedonist. Urednik na vesnicite †Ote~estvo# (1909), †Vardar# (1911‡1912), †BÍlgarin# (1912) i †Zora# (1919‡1944). DELA: Izminat patÍ, tri toma, SofiÔ, (1936 ‡ 1941). V. Toc.

KRAP^EV-STARI, Damjan (Dame) (s. Ivawica, Srbija, 1912 ‡ pl. Pla~kovica, 24. V 1944) ‡ komunisti~ki deec i prvoborec. Bil student na Pravniot fakultet vo Belgrad, ~len na KPJ (od 1939) i aktivist na Sportskoto dru{tvo †Rabotni~ki# vo Skopje. Vo NOB u~estvuval vo diverzantskata akcija na rudnikot Radu{a (Skopsko, avgust 1941) i bil politi~ki komesar na Prviot skopski NOPO (oktomvri 1941). Po rasformiraweto na Odredot (29. XI 1941) se ilegaliziral, a potoa

Damjan Krap~evStari

bil nazna~en za politi~ki komesar na Vtoriot skopski NOPO. Na sudskiot proces vo Skopje (27. IV ‡ 9. V 1942) vo otsustvo bil osuden na smrt. Izvesno vreme bil borec i vo Skopsko-kosovskiot NOPO (prvata polovina na 1943), vo [arplaninskiot NOPO (letoto 1943), vo Kosovskiot NO bataljon i vo Tretata makedonska NOUB (od 26. II 1944). Zaginal vo borba so bugarskata vojska i policija. LIT.: Krsto Zdravkovski, Damjan Krap~ev-Stari, Skopje, 1974; istiot, Da ne se zaboravi. Spomenici i spomen belezi od NOV vo Skopje, Skopje, 1982; M. I., Cve}e za revolucionerot. 44 godini od zaginuvaweto na Dane Krap~ev, †Ve~er#, XXVI, 7721, Skopje, 25. V 1988, 10. S. Ml.

KRASNICI (Buprestidae) – tvrdokrilni insekti. Se prepoznavaat po prekrasnite metalnosjajni boi. Teloto im e izdol`eno, na zadniot del e stesneto i za{ileno, so kusi noze. Se sre}avaat po korata na drvjata i po trevestite rastenija. Poznati se kako {tetnici vo {umskoto stopanstvo i vo ovo{tarstvoto. Larvite se bez noze, `iveat vo drvesinata

Krasnici - tvrdokrilci (Buprestidae)

na steblata, pravej}i hodnici. Vo svetot se poznati okolu 12.000 vidovi. Vo Makedonija se poznati samo nekolku vidovi, me|u koi, boroviot krasnik (Chalcophora mariana Lajonquiere) koj `ivee vo borovi {umi, i pretstavnici od rodot Agrillus, poznati kako {tetnici – lisni mineri. LIT.: A. Serafimovski, Milka Ku{evska, Masovna pojava na topoloviot krasnik (Melanophila picta Pall.) po topolite vo Makedonija, [um. Prg. Skopje, 1967, 3–4: 29–37; A. Serafimovski, Milka Ku{evska, Pojava i {tetnost na poedini Agrilus vidovi po nekoi lisjari vo Makedonija, [um. Prg. Skopje, 1968, 1–2: 48; Jon~e [apkarev, Zoologija na Bez’rbetnite `ivotni, Skopje 1991. V. T. K. – M. Kr.

K

KRASTAVICA (Cucumis sativus) – ednogodi{no rastenie od fam. Cucurbitaceae. Poteknuva od jugoisto~na Azija, kade bila poznata u{te pred 3.000 godini. Na Balkanot bila poznata u{te pred XII v. Se odgleduva zaradi nezrelite plodovi, koi se konsumiraat sve`i ili konzervirani. Vo proizvodstvoto se z a s t a p e n i Krastavica (Cucumis sativus) dva tipa sorti: salatni i za konzervirawe (korni{oni). Statistikata ne go bele`i proizvodstvoto. D. J. KRATER (Krateros) (ok. 370 – Mala Azija, 321 pr. n.e.) ‡ makedonski vojskovodec, blizok sorabotnik i u~esnik vo site pogolemi bitki na Aleksandar III Makedonski. Ne go prifatil persiskiot na~in na oblekuvawe i obi~aen `ivot. Kako osobeno doverliv na svojot kral, mu bila doverena zada~ata da vrati vo tatkovinata 10.000 makedonski voeni veterani i da go prezeme od Antipatar upravuvaweto na evropskite delovi od Imperijata (324 pr. n.e.). Po smrtta na Aleksandar III Makedonski, izvr{uval najvisoki dol`nosti vo dr`avata, a u~estvuval i vo borbite pome|u dijadosite (321 pr. n.e.). Se opredelil za stranata na koalicijata Antipatar, Ptolemaj, Antigon i Lisimah protiv Perdika i Evmen. Zaginal vo borba protiv Evmen vo Kapadokija. Koga Evmen doznal za negovata smrt, mu priredil dostoen pogreb, a negovata pepel ja ispratil vo Makedonija. IZV.: Arriani, Anabasis, Lipsiae, 1907; Q. Curti Rufi, Historiarum Alexandri Magni Macedonis, Lipsiae, 1893; Diodori, Bibliotheca historica, Leipzig, 1896; Plutarchi, Vitae Paralellae, Lipsiae, 1921. LIT.: F. Papazoglu, Istorija na helenisti~kiot period, Skopje, 1995. K. M.-R.

KRATKI @ANRI ‡ kratki govorni narodni umotvorbi, usna narodna retorika. Kolku i da se heterogeni po svojata forma i sodr`ina, po arhai~nosta i na~inot na ka`uvaweto pretstavuvaat nerazdelna celina. Nemaat razvieno si`e i po pravilo se mnogu kratki formi. Vo sekoja jazi~na realizacija ne mo`at da se baraat fabularni, scenski ili emotivni zna~ewa. Nivnite bitni naznaki se isklu~itelno retori~ki i se klasificiraat kako zdravici, blagoslovi, baewa (gatawa, vr`awa), kletvi, zakletvi, zakolnuvawa, brzozborki, podbi755

K

KRATOVO

vawa (pokudi), la`ewa (la`gi, izmami), poslovici i pogovorki, izreki (frazeologizmi, javki), gatanki, pra{anki, igri na zborovi (kalamburi), zakani, pozdravi i otpozdravuvawa (pofalbi i ~estitki). Nekoi teoreti~ari vo kratkite `anri go vbrojuvaat i vicot. LIT.: Bone Veli~kovski, Kratkite `anrovi i detskiot folklor vo Ohridskostru{kiot region, Sovremenata sostojba na folklorot vo Ohridsko-stru{kiot region, Skopje, 2006, 35–66. B. V.

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

prodol`ilo i za vreme na Turcite. Vo XVI i XVII v. ovde se kovale srebreni pari. Po Avstro-turskata vojna od 1689 do 1690 g. i Karpo{ovoto vostanie, gradot bil opusto{en, a rudarskite okna zatvoreni. Vo po~etokot na XIX v. centar na rudarstvoto stanuva Zletovo, pa vo Kratovo sosema prestanuva rudarskata dejnost. Kon krajot na XIX v. vo Kratovo `iveele 4.500 `. od koi zna~aen broj bile Turci. Po 1912 g. golem del od Turcite se iseluva, taka

Stranica od Kratovskoto evangelie (XIV v.)

na XIV v., kratovska {kola. Rakopisot e pi{uvan na dobar pergament, format 23 x 16 cm, visina na tekstot 16, a {irina okolu 10 cm. Spomenikot sodr`i 151 list, nedostigaat 33 lista. Se ~uva vo NUB †Sv. Kliment Ohridski# vo G. G. Skopje.

Radin Most vo Kratovo

KRATOVO ‡ grad vo severoisto~niot del na RM so 6.924 `. (2002). Le`i na zapadnite padini na Osogovskite Planini od dvete strani na Kratovska Reka, na dnoto na izgasnat vulkanski krater, na nadmorska viso~ina od okolu 700 m. Zafa}a povr{ina od 220 ha. Ima umereno-kontinentalna klima so prose~na godi{na temperatura na vozduhot od 11,6° S i prose~na koli~ina na vrne`i od 700 mm. Kratovo se smeta za edna od najstarite gradski naselbi vo Makedonija. Pod imeto Kratiskara (Cratiscara) se spomenuva u{te vo rimsko vreme, a pod imeto Koritos za vreme na Vizantija. Vo sredniot vek bil zna~aen rudarski i trgovski centar vo koj Dubrov~anite imale svoja trgovska kolonija. Osven mesnoto naselenie i Dubrov~anite, vo Kratovo imalo i Sasi koi se zanimavale so rudarstvo. Od kratovskite rudnici se dobivalo olovo, cink, srebro, zlato, bakar i `elezo. Prestojot na Sasite go potvrduvaat topografskite imiwa koi i deneska postojat kako {to e [legovo, a za prestojot na Dubrov~anite (Latini), potokot Lati{nica. Intenzivno rudarewe 756

{to Kratovo se pretvora vo mala gradska naselba koja vo 1931 g. imala samo 1.883 `. I deneska toa e mal grad so taa karakteristika {to 97% od naselenieto se Makedonci. Od malcinstvata ima samo malku Romi (151 `.). Kratovo e sedi{te na op{tina koja zafa}a povr{ina od 37.544 ha, ima 31 naseleno mesto so 10.441 `. Naselenieto e vraboteno glavno vo rudarstvoto i vo industrijata. Postoi rudnik za nemetali, fabrika za brusevi, za plasti~ni masi i tekstilna fabrika. Ima so~uvano pove}e ku}i so stara gradska arhitektura, atraktivni ednosvodni kameni mostovi me|u koi posebno se istaknuvaat Radin, Joh~iski i ^ar{iski Most, i 6 srednovekovni kuli od koi se poznati Simi}evata, Haxi Kostovata i Emin Begovata Kula. Vo gradot postoi gimnazija, umetni~ka galerija i zdravstven dom. LIT.: Todor ™orÑevi¢, Kratovo, Posebna izdawa Geografskog dru{tva, sv. 11, Beograd 1931; Mitko Panov, Kratovo, †Geografski vidik#, br. 6, Skopje 1981. Al. St.

KRATOVSKO EVANGELIE ‡ makedonski crkovnoslovenski kni`even spomenik od sredinata

Stranica od Makedonskoto evangelie na pop Jovan 11 (XIII-XIV v.)

KRATOVSKO-ZLETOVSKA KNI@EVNA [KOLA ‡ makedonski kni`evno-kulturen centar (XIII-XIV v.). Se karakterizira so pove}e izraziti kni`evnokulturni sredi{ta vo niza crkvi i manastiri okolu gradovite Kratovo, Zletovo, Kriva Palanka, Kumanovo i Skopje, me|u koi najpoznati se manastirite Prohor P~iwski, Joakim Osogovski, Lesnovski, Matej~e, Karpinski, Markov i drugi. Ovie manastiri so slovensko mona{tvo i so pustino`iteli niknuvaat po pa|a-

KRESNENSKOTO

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

weto na Samuilovoto Carstvo, otkako Ohridskata patrijar{ija bila svedena na stepen na arhiepiskopija. Svojot najgolem podem go dostignala vo XIII i XIV v., koga i se napi{ani mnogu rakopisi, zna~ajni za istorijata na makedonskiot j., me|u koi popoznati se: Radomirovo ev., Makedonsko ev. na pop Jovana, Kratovsko ev., Karpinsko ev., Karpinski ap., Vrane{ni~ki ap., Verkovi}ev ap., Lobkovski parimejnik, Stanislavov prolog, Lesnovski parenezis i dr. Rakopisite od ovaa {kola dokumentiraat vkrstuvawe i simbioza na razni pravopisni tradicii. LIT.: Kita Bicevska, Pravopisni i fonetski osobenosti vo rakopisite od Severna Makedonija, Sk., 2000; Ilija Velev, Lesnovskiot kni`even centar, Sk., 1997. K. Bic.

KREASTA, Nikola Dimku (Kru{evo, 1843 ‡ Kru{evo, 1910) ‡ lekar, revolucioner. Medicina zavr{il vo Atina, a potoa bil lekar od op{ta praktika vo Kru{evo. Vo Ilindenskoto vostanie mu uka`al pomo{ na vostanatiot narod. Bil ~len na Privremeniot odbor na Kru{evskata Republika, zadol`en za zdravstveno-higienska za{tita na naselenieto, zaedno so d-r Batali i lekarskite pomo{nici Pitu Berbera i \u{u Pendifranga. P. B. KREDITI, ZEMJODELSKI – prvostepena merka na agrarnata politika vo zemjodelstvoto. So kombinacija na kamatata, rokot na otplata, u~estvoto, namenata na koristewe itn. se odreduva celta na kreditiraweto kako instrument na agrarnata politika. Prviot kredit vo zemjodelstvoto bil dodelen vo Germanija (XIX v.), a za osnova~ se smeta Rajfesen. Osnovna karakteristika na kreditiraweto vo zemjodelstvoto vo RM e {to dolg vremenski period be{e naso~eno kon op{testveniot sektor, a po obem zaostanuva{e vo sporedba so drugite stopanski granki. Pova`ni stranski kreditni linii vo zemjodelstvoto se: od Me|unarodna banka, preku agroindustriskiot proekt †Makedonija#, so suma od 7.800.000 USA $ (1974); od Svetska banka, so suma od 4.000.000 DM (1996); od Germanska banka, za poramnuvawe, so suma od 20.000.000 DM (1996); od IFAD 1 (International Fund for Agricultural Development), so suma od 7.300.000 USA $ (1998); od IFAD 2, so suma od 5.700.000 USA $ (2002); vo pet tran{i, kreditot za zemjodelska mehanizacija i repromaterijali od Vladata na Japonija, so suma od 10.500.000 USA $ (1997–2001) i dr. Dr. \o{.

K

le#). Nastapuvala i na koncertniot podium. Gostuvala vo muzi~kite centri na porane{na Jugoslavija, Bugarija, Romanija, [vajcarija. Poseduvala sugestivnost i senzibilitet vo izrazot i F. M. scenski {arm.

Stanoj Ivanov Krekmanski

KREKMANSKI, Stanoj Ivanov (s. Bistrica, Gornoxumajsko, 5. IV 1915 – Bistrica, Gornoxumajsko, 22. XII 1942) – istaknat makedonski revolucioner, ~len na VMRO (Ob), eden od prvite partizani vo Gornoxumajskata okolija. Kako ~len na VMRO(Ob) bil suden vo 1933, a kako sindikalen rakovoditel bil osuden vo 1940. Preminal vo nelegalstvo (22. VI 1941) i stapil vo partizanskata ~eta vo Gornoxumajsko. U~estvuval vo napadot na Germanskata telefonska centrala (6. XII 1942). Zaginal vo sudir so policijata. LIT.: Stojne (Don~o) Lisijski i Kiril Gramenov, VÍorÍ`enata borba v Gornod`umaska okoliÔ prez perioda 22 Óni 1941 – Óli 1942, †Voennoistori~eski sbornik#, IXL/3, SofiÔ, 1972 Pirinski sokoli, SofiÔ, 1970. V. Jot.

Zina Kreqa

KREQA, Zina (Bitola, 17. II 1925 – Skopje, 21. XI 2004) ‡ operska pevica, sopran, prvenka na Operata na MNT. Poteknuva od muzikalno semejstvo (majka Nada Xambazova – operska pevica). Peewe u~i vo Zagreb (prof. Rajzer), a vokalnoto obrazovanie go prodol`uva vo Rim (prof. Stra~ari). Vo 1946 g. debitira vo Zagreb so ulogata na Violeta Valeri vo operata Travijata. Edna sezona bila anga`irana vo Saraevskata opera, a vo Operata na MNT, kako eden od nejzinite osnova~i e od 1947 do 1981 g. Vo svojata kariera ostvarila pove}e od 20 ulogi, od koi pozna~ajni se: Konstanca (†Grabnuvawe od Sarajot#), Rozina (†Sevilskiot berber#), Kralicata na no}ta (†Vol{ebnata flejta#), Norina (†Don Paskva-

KRESNENSKOTO MAKEDONSKO VOSTANIE (5/17. X 1878‡1879) ‡ vostanie na makedonskiot narod protiv osmanliskata vlast. Zapo~nalo pod vodstvo na Dimitar Popgeorgiev i vojvodata Stojan Karastoilov koga bila razbiena voenata edinica i Kresna bila oslobodena. Vostani~kite dejstva proPe~atot na na~alnikot dol`ile po na Glavniot {tab tekot na rekana Kresnenskoto vostanie (1878) ta Struma i vo planinskata oblast Kar{ijak, kade {to bila sozdadena slobodna teritorija i bila organizirana makedonska revolucionerna vlast. Vostanicite osnovale i kowi~ka edinica pod komanda na vojvodite Nikolica Makedonski i Kosta Nikolaev. Od vostani~kata teritorija vostani~kite dejstva prodol`ile vo drugite kraevi: Xumajsko, Melni~ko Petri~ko, Mehomisko (Razlo{ko) i Male{evsko. Vo po~etokot na noemvri kratkotrajno bile oslobodeni Bansko i Razlog. Na slobodnata teritorija bila organizirana makedonska vostani~ka vlast. Bugarskiot dr`aven faktor interveniral da go spre~i samostojniot od na Vostanieto so otstranuvawe na mesnoto makedonsko vostani~ko rakovodstvo. So ubistvoto na avtoritetniot vostani~ki vojvoda Karastoilov i progonuvaweto na na~alnikot na Vostani~kiot {tab Dimitar Popgeorgiev-Berovski, vostani-

Akt za organizacionata postavenost na [tabot na Kresnenskoto vostanie (1878)

757

K

†KRESNIK OFICER#

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

vostanie. Voda~ot na Vostanieto Berovski bil uapsen i bil otstranet od Vostanieto. Vladata na osmanliskata dr`ava imala cvrsti garancii od Silite za zadr`uvawe na Makedonija, pred krajot na april upotrebila mo}ni sili na redovnata armija, gi razbila dezorganiziranite vostani~ki edinici i vospostavila vlast na vostani~kata teritorija. LIT.: Kresnenskoto vostanie vo Makedonija 1878–1879 godina, Skopje, 1982; Makedonija vo Isto~nata kriza 1875– 1881, Skopje, 1978; Pravilata–Ustavot na Makedonskiot vostani~ki komitet vo Kresnenskoto vostanie, Skopje, 1980. M. Min.

Karta na dejstvijata na Kresnenskoto vostanie (1878&1879)

cite bile dovedeni vo polo`ba na celosen poraz. Pred krajot na noemvri, so vra}aweto na vostani~kata teritorija na Dimitar Popgeorgiev, povtorno bil vospostaven redot i edinstvoto vo rakovodeweto. Pred krajot na 1878 g. i vo po~etokot na 1879 g. vostanicite ja zacvrstile odbranata na oslobodenata teritorija. Na celata slobodna teritorija bile vozobnoveDimitar Berovski ni site organi na makedonskata vostani~ka vlast. Se sozdale uslovi za {irewe na Vostanieto i negovo prerasnuvawe vo masovno narodno vostanie za osloboduvawe i za sozdavawe avtonomna ili samostojna makedonska dr`ava, obvrska prezemena so Ustavot na Ma-

kedonskiot vostani~ki komitet. Komitetot gi opredelil i odnosite so sosednite balkanski dr`avi, zasnovani na principite na ramnopravnost i neme{awe vo vnatre{nite raboti. Predvidel razmena na pretstavnici i odr`uvawe †bratski# me|usebni odnosi so Bugarija i so Srbija. Makedonskiot vostani~ki komitet bil edinstveno nadle`en da go pretstavuva suverenitetot na vostanatiot makedonski narod i da ja afirmira celta na Vostanieto za pridobivawe na Evropa, odnosno na evropskite Golemi sili da prifatat sozdavawe makedonska dr`ava. No, tie imale sprotivni interesi i odlu~ile Makedonija da se odr`uva pod vlasta na osmanliskata dr`ava. Koga stanalo izvesno deka zapadnite i centralnoevropskite Golemi sili bile edinstveni za spre~uvaweto na sozdavaweto na sanstefanska bugarska dr`ava, bugarskiot faktor mu zadal nov, re{ava~ki udar na makedonskoto

†KRESNIK OFICER# (†HEROJ OFICER#) – albanska organizacija (1941–1944), formirana od albanskata dr`ava za poddr{ka na albanskata `andarmerija za odr`uvawe na redot, progonuvawe i zatvorawe na antifa{istite vo okupiraniot del na Makedonija i za borba protiv edinicite na Makedonskata vojska. Dejstvuvala pod direktno rakovodstvo na okoliskiot na~alnik. Se rasformirala vo noemvri 1944 g. LIT.: \or|i Malkovski, Politi~kite partii i organizacii vo Makedonija vo Vtorata svetska vojna 1941–1944, Skopje, 2002; istiot, Balisti, Skopje, 2002. \. Malk.

KRE^ETALO (~krtalo) ‡ detski idiofoni~en udara~ki drven instrument. Go pravat samite deca naprolet od vrbovo drvo. Ima ~etiri glavni delovi ‡ ~etiriagolna ramka, jazi~e, zap~enik i ra~ka so oska {to go vrti zap~enikot. Pri vrtewe na zap~enikot so ra~kata, jazi~eto udira od eden vo drug zabec na zap~enikot i taka se proizveduva brzo ~krtawe so ostar zvuk. Decata se zabavuvaat natprevaruvaj}i se preku sozdavawe najsilen zvuk. LIT.: D-r Aleksandar Linin, Narodnite muzi~ki instrumenti vo Makedonija, Skopje, 1986, 20. \. M. \.

Pano Kr`ovski

Kresnenska Klisura

758

KR@OVSKI, Pano Dimitrov (s. Vladimirovo, Berovsko, 25. X 1939 ‡ Skopje, 6. III 1998), – matemati~ar, red. prof. (1987) na Ma-

KRIVA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

{inskiot fakultet. Diplomiral (1964) na PMF, magistriral (1970) vo Zagreb, a doktoriral (1981) na Matemati~kiot fakultet vo Skopje so temata Prilog kon teorijata na n-polugrupite i objavil trudovi od taa oblast. Bil prodekan na Matemati~kiot fakultet (1982– 1984) i na Ma{inskiot fakultet (1989–1990). N. C.

Kotlina, od dvete strani na Kriva Reka, na nadmorska visina od okolu 620 m. Zafa}a povr{ina od 400 ha. Ima umereno-kontinentalna klima so prose~na godi{na temperatura na vozduhot od 10,1°C, i prose~na godi{na koli~ina na vrne`i od 633 mm. Niz gradot pominuva magistralniot pat M–2, koj na zapad go povrzuva so Kumanovo, a na istok so ]ustendil i

kova~kiot zanaet. Koga ja posetil Ami Bue (1836), vo nea imalo nekolku topilnici za `elezna ruda i samokovi. Po osloboduvaweto na Bugarija del od Makedoncite od Kriva Palanka se otselile vo Bugarija, a na nivno mesto se naselile Turci, begalci od Bugarija. Me|utoa, po Balkanskite vojni tie naglo se iselile vo Turcija, taka {to vo 1921 g. vo K. P. imalo samo 2.148 `. Teritorijalno i urbano gradot bil dosta pro{iren vo godinite po Vtorata svetska vojna. Deneska najgolem del od naselenieto (95%) se Makedonci, a od malcinstvata vo pogolem broj se zastapeni edinstveno Romite (668 `.) i Srbite (88 `.). K. P. e sedi{te na op{tina {to zafa}a povr{ina od 48.081 ha, ima 34 naseleni mesta so 20.820 `. Naselenieto glavno e vraboteno vo rudarstvoto i vo industrijata. Postoi rudnik za olovna i cinkova ruda †Toranica#, tekstilna fabrika, gimnazija i zdravstven dom. Vo neposredna blizina na gradot vo mesnosta Sarandopor se nao|a manastirot †Sv. Joakim Osogovski# so dve crkvi, konaci i golema trpezarija.

Sofija vo sosedna Bugarija. Osnovana e od vezirot Bajram-pa{a kako tvrdina na patot Skopje– Sofija (1633). Imeto go dobila po Kriva Reka i vo po~etokot se vikala Krivore~ka Palanka ili na turski Egri Dere Palanka. Spored opisot na Evlija ^elebija od 1660 g., se sostoela od tvrdina vo koja imalo 50 ku}i, magacin i xamija i predgradie so 800 ku}i, pove}e du}ani, karvan saraj, tri xamii i amam. Vo XVII i XVIII v. gradot bil poznat kako rudarsko mesto vo koe se dobivalo mo{ne kvalitetno `elezo i bil razvien

LIT.: Pavle Daskalov, Geografska monografija na Kriva Palanka, †Geografski razgledi#, kn. 2–3, Skopje, 1965. Al. St.

Rekata Kriva Lakavica

KRIVA LAKAVICA – leva pritoka na r. Bregalnica. Izvira od severnite padini na Grade{ka Planina, na viso~ina od 570 m, a se vliva kaj s. Sofilari, na viso~ina od 251 m. Dolga e 42 km, ima vkupen pad od 319 m i prose~en pad od 7,6 ‰. Slivot zafa}a povr{ina od 425 km2. Vo izvorniot del e izgradeno ezeroto Mantovo. Dr. V. KRIVA PALANKA – grad vo severoisto~niot del na RM, ima 14.558 `. (2002 g.). Le`i vo krajniot isto~en del na Slavi{kata

K

Kawonot na Kriva Reka

Kriva Palanka

KRIVA REKA – leva i najgolema pritoka na rekata P~iwa. Izvira od severnite padini na Osogovskite Planini, na n.v. od 1.800 m, a se vliva na n.v. od 296 m. Se formira od pove}e povr{inski vodoteci, me|u koi pozna~ajni se Torani~ka, Kiseli~ka i Stani~ka Reka. Dol`inata na re~niot tek iznesuva 78,7 km, vkupniot pad 1.504 m, a prose~niot pad 19,11 ‰. Ima vkupnata povr{ina na slivot od 968 km2. Prose~niot 759

K

KRIVOGA[TANI

godi{en protek kaj vodomernata stanica Trnovac iznesuva 3,29 m3/sec; najgolem srednomese~en protek od 6,78 m3/sec se javuva vo april, a najmal od 1,24 m3/sec vo avgust. Dr. V.

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

skata armija, brojot na vostanicite se zgolemil na 3.000 – 4.000 lu|e. Vo nekolku sudiri vostanicite ja razbile osmanliskata redovna vojska zaedno so ba{ibozukot. Sedi{teto na vostanicite bilo vo manastirite Zabel i Karpino. Kon krajot na maj 1878 g., 5.000 osmanliski vojnici so baterija topovi, na ~elo so generalot Havzi-pa{a, gi razbile vostanicite. Vo tekot na juni 1878 g. Osmanliite ja reokupirale vostani~kata teritorija. Poradi terorot, golem del od mesnoto naselenie se raselilo vo Srbija. LIT.: Istorija na makedonskiot narod, kn. 2, Skopje, 1969; A. Trajanovski, Istorija na Makedonija, Skopje, 2005. Al. Tr.

KRIVOPALANE^KO-KUMANOVSKO VOSTANIE (1878) – go krenale makedonski dobrovolci od srpskata vojska vo Srpskoosmanliskata vojna (1876), na ~elo so mesnite vojvodi Jakim ^elope~ki, Nikola Algunski, Bogdan Dlibo~ki i dr., vo dogovor so makedonskite selski i gradski prvenci od Kumanovo, Kriva Palanka i Kratovo. Vostani~kite akcii bile prezemeni vo po~etokot na 1878 g. (pred krajot na Rusko-turskata vojna 1877/1878). Po dobivaweto 2.000 pu{ki od srp-

BIBL.: Kompendij anatomije ~oveka, I–III, Zagreb, 1978. LIT.: Vox Medici br. 48, okt. 2005. K. K.-P.

KRITIKA, LIKOVNA ‡ teoretska i prakti~na disciplina {to ja sledi i interpretira umetni~kata produkcija. Vo RM se javuva vo polovinata na XX v. Prvite tekstovi se od profesorite D. Mesesnel i D. Nedeqkovi} u{te vo triesettite, no duri vo ~etiriesettite godini pi{uvale L. Li~enoski i N. Martino-

Festival na narodnii nosii vo s. Krivoga{tani

KRIVOGA[TANI – selo vo Prilepsko. Se nao|a vo zapadniot del na Prilepsko Pole, na nadmorska visina od okolu 600 m. Niz seloto pominuva regionalniot pat Prilep–Kru{evo. Toa e naseleno so Makedonci, a nivniot broj iznesuva 1.870 `. Naselenieto se zanimava so odgleduvawe na `itni kulturi i tutun. Toa e sedi{te na op{tina koja zafa}a povr{ina od 9.357 ha, so 13 naseleni mesta vo koi `iveat 6.150 `. Ima osumgodi{no u~ili{te i zdravstvena stanica. Al. St.

Akademskata kariera ja prodol`il na Med. f. vo Rieka, kade {to bil izbran za redoven prof. vo 1961 g., {ef na Zavodot za anatomija i dekan na Med. f. vo dva mandata (1968‡1973). Gi istra`uval ektodermot vo razvoj, topografijata na dijafragmata, anatomijata na potslepoo~nata jama, a osobeno skeletnite odliki na glavata i kraniometriskite soodnosi. Publikuval nad 50 nau~ni trudovi i ilustriran u~ebnik po op{ta i specijalna anatomija.

Zdenko Kri`an

KRI@AN, Zdenko Stjepanov (Praga, ^e{ka, 13. II 1915 ‡ Rieka, Hrvatska, 10. VIII 2006) ‡ anatom, redoven prof. na Med. f. vo Skopje. Diplomiral na Med. f. vo Zagreb (1940). Postaven za docent po predmetot Anatomija na osnovaniot Med. f. vo Skopje vo 1947 g. Bil prv direktor na Institutot i {ef na Katedrata po anatomija (1948‡1957), ja organiziral teoretskata i prakti~nata nastava po predmetot i podgotvil bogata zbirka na osteolo{ki i disekcioni nagledni preparati. Dekan na Med. f. vo Skopje (1953‡ 1954). Redoven prof. od 1961 g. Antonie Nikolovski: Makedonskite zografi od krajot na XIX i po~etokot na XX v.

ski (negoviot prv tekst na makedonski jazik e vo 1944). D. Koco e prviot profesionalen istori~ar na umetnosta po vojnata. Se konstituira kako disciplina od pedesettite, koga po~nale da pi{uvaat A. Nikolovski, A. \ur~inov, E. Macan, B. Petkovski, S. Abaxieva, V. Veli~kovski, kako i umetnici, kni`evnici, novinari (V. Uro{evi}, G. ^emerski, P. Gilevski, L. Bari{i} i dr.). Presudna ulogata vo povrzuvaweto na kriti~kata metodologija so teorijata na umetnosta imal B. Petkovski.

Manastirot Zabel, ednoto od sedi{tata na vostanicite

760

LIT: Boris Petkovski, Retrospektivni razmisluvawa za likovnata kritika vo Makedonija, †Kulturen `ivot#, Skopje, 1998. L. N.

KRLE@I

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

Risto Krle

KRLE, Risto (Struga, 3. IX 1900 ‡ Skopje, 29. X 1975) ‡ dramski avtor, eden od osnovopolo`nicite na makedonskata dramska umetnost me|u dvete svetski vojni. Roden e vo siroma{no semejstvo na ~evlarski majstor. [koluvaweto mu e neredovno i so izvesni prekini. Zanimavaweto so amaterska akterska dejnost vo rodnata Struga, kako ~len na Kulturnoumetni~koto dru{tvo †Crn Drim#, vo Krle ja razbuduva `elbata da napi{e drama. Patot od strasta do realizacijata e dolg celi 12 godini. Vo 1925 g. toj zaminuva na pe~alba vo Podgradec (Albanija) kade {to raboti kako ~evlar. Istata godina ja slu{a i potresnata prikazna za pe~albarot {to ja imal taa nesre}a po 20 godini rabotewe da se vrati doma i da bide ubien od svoite zaradi parite {to gi donel od pe~alba. Svoeto najdobro ostvaruvawe (vo pet ~ina) †Parite se otepuva~ka# po~nuva da go pi{uva vo 1932 i po mnogu doteruvawa go zavr{uva vo letoto na 1937 g. Na scenata na Kralski skopski teatar e postaveno na 27. XII 1938 g. Ovoj dramski tekst na Krle prozvu~uva najuniverzalno od site makedonski socijalno-bitovi drami, za{to se zanimava so ve~niot problem na

†slu~ajot# ili †slu~ajnosta# poto~no so problemot na sudbinskata tragedija. Sledniot negov dramski tekst napi{an vo ~etiri ~ina e †Antica# izveden vo januari 1940 g. Istata godina e postavena i negovata drama vo tri ~ina †Milion ma~enici#, vo koja e prika`ana socijalnata agonija na stru{kite ~evlari predizvikana od nelojalnata konkurencija. Po Osloboduvaweto Risto Krle napi{uva u{te tri drami: †Grof Milivoj#, †Velik den# i †Nevesta pusta devojka#, koi ja nemaat sve`inata vo odnos na prethodnite. Negovoto tvore{tvo se kompletira so u{te nekolku raskazi i nedovr{enata, obemna †Avtobiografija#. DELA: Parite se otepuva~ka (1938), Milion ma~enici (1940), Antica (1940), Velikden (1950), Grof Milivoj (1958). LIT.: Aleksandar Aleksiev, Osnovopolo`nici na makedonskata dramska literatura (1976); Miodrag Drugovac, Istorija na makedonskata kni`evnost XX vek (1990); Jelena Lu`ina, Istorija na makedonskata drama (makedonska bitova drama) (1995). V. M.-^.

KRLE@, KOKO[KIN (Dermanyssus gallinae De Geer) – siten parazitski insekt. Ima telo dolgo do 1 mm. Dewe se krie vo koko{arnicite i gulabarnicite, a no}e izleguva i cica krv od doma{nite ptici; napa|a ~esto lastovi~ki, a mo`e da napadne deca i ~ovek. Od Koko{kin krle` otrovot {to go prenesuva so bockawe, koko{kite naj~esto umiraat, a kaj ~ovekot predizvikuva vospalenie i alergija. LIT.: Jon~e [apkarev, Zoologija na bez’rbetnite `ivotni, Skopje 1991. V. T. K. – M. Kr.

KRLE@, KU^E[KI (Ixodes ricinus L.) – mal parazitski insekt. @ivee skrien po drvja, grmu{ki i trevi od kade {to doa|a do teloto na `ivotnite i na ~ovekot. Usniot aparat e za cicawe, pomognat od eden par silni rilki so koi `enkata se pricvrstuva za doma}inot na koj parazitira. Ma`jakot ne e parazit, `ivee pricvrsten za teloto na `enkata. Cicaj}i krv `enkata ja zgolemuva te`i- Ku~e{ki krle` nata i do 200 pati. Jajcata gi polaga na zemja. Izvedenite krle`i parazitiraat prvo na ko`a od gu{teri, ptici i sitni cica~i, a potoa preminuvaat na krupnite cica~i i na ~ovekot. Plakat za pretstavata „Antica# (2. I 1940)

LIT.: Jon~e [apkarev, Zoologija na bez’rbetnite `ivotni, Skopje, 1991. V. T. K. – M. Kr.

K

Miroslav Krle`a

KRLE@A, Miroslav (Zagreb, 7. VII 1893 ‡ Zagreb, 29. XII 1981) ‡ najsestraniot hrvatski kni`evnik, so isklu~itelna tvore~ka aktivnost, i najvlijatelna kni`evna li~nost me|u dvete svetski vojni. Po Vtorata svetska vojna naroden pratenik, akademik, direktor na Leksikografskiot zavod vo Zagreb. Vo svoite lirski pesni i poemi stilot na Krle`a se dvi`i od impresionizam do ekspresionizam i satiri~en izraz. Vo sredi{teto na tvore{tvoto na Krle`a se nao|a negovata dramska dejnost. Obemna i raznolika, taa e trajna potvrda na Krle`inata vnatre{na potreba da go prika`e svojot poetski svet vo scenski, dijalo{ki oblik, vo strasten sudir so sopstvenite protivre~nosti. Krle`a e avtor na obemen eseisti~ki i polemi~ki opus vo koj rasprava za teoretskite likovni i kni`evni pra{awa, a vodi i beskompromisni polemiki so sovremenicite (Mojata presmetka so niv, 1932). Vo 1979 g. go dobil Zlatniot venec na SVP. BIBL.: Najzreli negovi ostvaruvawa se dramite od t.n. Glembaevski ciklus: Gospoda Glembaevi, 1929; Vo agonija, 1928 i Leda, 1939. Negovata novelisti~ka i romansierska dejnost najcelosno ja zafatila voenata i povoenata tematika (Hrvatskiot bog Mars, 1922; Vra}aweto na Filip Latinovi}, 1932). Posebno mesto vo tvore{tvoto na Krle`a i vo hrvatskata kni`evnost zazemaat Baladite na Petrica Kerenpuh (1936). LIT.: Bl. Koneski, Poetskite elementi vo deloto na Krle`a, †Poezija#, SVP, Struga, 1979. P. Gil.

KRLE@I (Acarina) – pajakovidni insekti. Teloto im e so mnogu mali razmeri, nekoi se vidlivi mikroskopski. Redot opfa}a preku 10.000 vidovi. @iveat na najrazli~ni stani{ta, glavno na kopno, no ima vidovi koi gi naseluvaat i vodnite sredini. Pogolem broj od Voden krle` vidovite se paraziti na razni `ivotni ili na rastenija. Redot krle`i vo Makedonija e pretstaven so 196 taksoni (193 vidovi i 3 podvida), od koi 9 761

K

KRLE@I

se endemi~ni. Pogolemiot broj pripa|a na grupata terestri~ni krle`i, 123 vidovi, a pomal e brojot na akvati~ni krle`i, 73 taksona (70 vidovi i 3 podvidovi). Vo narodot popoznati se: koko{kiniot krle`, ku~e{kiot krle` i vodniot krle`.

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Nositel e na Partizanska spomenica 1941. BIBL.: Partiskata organizacija vo Debar vo 1943 godina, †Slobodnite teritorii vo Makedonija 1943#, Skopje, 1975, 471–479. S. Ml.

LIT.: Jon~e [apkarev, Zoologija na bez’rbetnite `ivotni, Skopje 1991; Vladimir Krpac and Branislava Mihajlova, Biodiversity of Macedonia from a view point of hitherto faunistic investigations. Participation with Underproject: Klass Insecta, Macedonian Museum of Natural History – Ministry of Science, Final Report, Skopje, 1999, 23–30; Grupa avtori, Country Stady for biodiversity of the Republic of Macedonia (first national report), Ministry of environment and physical planning, Skopje, 2003. V. T. K. – M. Kr.

KRLE@I, VODNI (Hydracarina) – grupa pajakovidni ~lenkonogi organizmi. Pripa|aat kon rodot krle`i (Acarina). Gi naseluvaat kopnenite vodi, a se sre}avaat i vo moriwata. Imaat trkalezno telo, upadlivo oboeno. Prete`no se sitni, no ima i vidovi so Voden krle` dol`ina do 8 mm. Vo Makedonija vodnite krle`i gi naseluvaat neiste~nite vodi (bari, ezera). ^est vid e Diplohydrachna globosa De Geer, registriran vo Ohridskoto Ezero, razni blata, kanali i mirnite tekovi na rekata Vardar. LIT.: Jon~e [apkarev, Zoologija na bez’rbetnite `ivotni, Skopje, 1991. V. T. K. – M. Kr.

KRLIU, Meti (Debar, 30. VI 1923) ‡ politi~ar i op{testvenik. Bil u~esnik vo NOAVM (od 1941), ~len na KPM (od 1943), ~len na MK na KPM vo Debar, a potoa borec na partizanski i voeni edinici: politi~ki komesar na bataljon, ~len na brigaden Komitet na KPM i zamenik-komandant na voeno podra~je. Po Osloboduvaweto zavr{il Vi{a pedago{ka {kola vo Skopje i bil sekretar na Verskata komisija pri Vladata na NRM, personalen referent na Okoliskiot naroden odbor vo Skopje, {ef na dokumentacijata na Uredot za informacii pri Vladata na NRM, direktor na osumgodi{no u~ili{te, upravnik na Centarot za profesionalna orientacija, pretsedatel na Planskata komisija na Okoliskiot naroden odbor vo Skopje, pretsedatel na Sobranieto na op{tinata \or~e Petrov (Skopje), sekretar na Op{tinskiot komitet na SKM Kale (Skopje), potpretsedatel na Sobranieto na grad Skopje, ~len na CK na SKM (izbran na IV Kongres na SKM) i ~len na Sekretarijatot na CK na SKM (1970). 762

venski narodi, duri i za Romancite i Moldavcite. Od osobeno zna~ewe za maked. j. e tretiot sloj na elementi od narodniot govor, dopu{ten pod vlijanie na originalot. Vo naslovite od sekoe slovo Damaskin Studit naglasuva deka tekstot e na op{t, naroden govor, logos koine glosse; pezei phrasei, l. koinolektos i dr. I vo Grigorieviot prevod se proniknati takvi fonetski, morfolo{ki i leksi~ki elementi, tipi~ni za maked. j., koj vo XVI v. ve}e imal porazvieni balkanizmi (na pr. udvoeniot objekt) otkolku vo gr~. i vo Srednogorskiot bugarski prevod na damaskinot. LIT: P. Hr. Ilievski, Za maked. prevod na damaskinot, †MJ#, 11–12, 1960–1961, 33–51; istiot, Krninski damaskin, Institut za maked. j., Stari tekstovi, 3, Sk. 1972; istiot, Balkanolo{ki lingvisti~ki studii so poseben osvrt kon istor. razvoj na maked. j., Sk., 1988, 293–360; istiot, Tradicija i novacii vo maked. crkovnoslov. kni`evni spomenici od turskiot period, MANU, Skopje, 2005, 83–254. P. Hr. Il.

List od Krninskiot damaskin (XVI v.)

KRNINSKI DAMASKIN – rakopis od krajot na XVI v., najden vo manastirot †Sv. Pre~ista#, Krnino (Ki~evsko), vo 1956 g. Sodr`i prevod na prvite 20 slova od zbornikot Thesauros na Damaskin Studit; sega se ~uva vo Institutot za mak. jazik, br. 594. Zaedno so kievskiot rkp. br. 33, prenesen od arhim. Antonin Kapustin vo 60-tite godini od XIX v. vo Kievskata duhovna akademija (sega vo Publi~nata biblioteka). K.d. e eden od najpolnite so~uvani rakopisi od prviot krug prepisi na Makedonskiot prevod na damaskinot, napraven od ep. Grigorij Pelagoniski (me|u 1562‡1568). Pi{uvan e so ~etliv poluustav na debela `oltenikava hartija, naj~esto so voden znak zaokru`en lenger so krug ili yvezda odozgora, proizvodstvo od Verona (1579 ‡1583) vo obem 31,5 h 21,5, tekstot 21 h 11,5 cm. V. podroben opis vo Krninski damaskin (S., 1972). Vo jazikot jasno se razlikuvaat tri razli~ni sloja. Vo osnovata rakopisot e na crkovnoslov. {to bil upotrebuvan toga{ vo na{ata crkovna sredina. Vo citati od Biblijata se sre}ava seto bogatstvo na arhai~ni sinteti~ki formi i participski konstrukcii, no vo raska`uvaniot tekst se za~esteni analiti~ki morfosintaksi~ki formi. Vtoriot sloj go so~inuva eden ograni~en broj srbizmi, dojdeni preku resavskiot pravopis koj{to vo toa vreme bil zaedni~ki za site balkanski slo-

Melpomeni Krni~iu

KRNI^IU, Melpomeni (Men~a Krni~eva) (Kru{evo, 16. III 1900 – Rim, 12. IX 1964) – Vlainka, atentatorka od VMRO, sopruga na Ivan Mihajlov. Po Prvata svetska vojna emigrirala vo Sofija, se zapoznala so Ivan Mihajlov (1924) i stanala ~len na VMRO. Vo Viena vo Burgteatarot go ubila T. Panica (8. V 1925) i bila osudena na 8 godini zatvor, no „poradi lo{oto zdravje“ e oslobodena, se vratila vo Bugarija i se oma`ila za Iv. Mihajlov (1926). LIT.: IvanÍ MihajlovÍ, Spomeni IV. Osvoboditelna borba 1924–1934 g. (prodÍl`enie), Indianapolis, 1973; Trit‹ d‹la Praga–TaborÍ–Viena–Milano. Stranici otÍ borbata na Makedoni®, Sofi®, 1927. Z. Tod.

KRPA ‡ tkaenina vo pravoagolna forma. Od dvete strani, po krai{tata, e ornamentirana so friz od sitni motivi. Po kraevite bila ukrasuvana so na{ieni tanteli (ojki). Se nosela vdenata vo Krpa pojasot, so dvata

KRSTEVI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

kraja pu{teni da visat otstrana ili prefrlena preku vratot i ramenata. J. R.-P.

Vladimir Krpan

KRPAN, Vladimir (Zelina, 11. I 1938) ‡ pijanist. Eden od najzna~ajnite evropski i svetski pijanisti na svojata generacija. Studiite gi zavr{uva vo klasata na prof. S. Stan~i}, na Muzi~kata akademija vo Zagreb. Se usovr{uva kaj pro~ueniot italijanski pijanist A. B. Mikelanxeli. So pedago{ka dejnost zapo~nuva (1968) na Visokata muzi~ka {kola (podocna ‡ Fakultet za muzi~ka umetnost) vo Skopje, a potoa (od 1971 g.) e profesor na Muzi~kata akademija vo Zagreb. Od negovata klasa izleguvaat mnogu istaknati makedonski pijanisti i pedagozi (J. ^akar, D. Apostolov, T. Svetiev, N. Srebrova, E. Elezovi}Trpkova, K. Kostadinova-Gelebe{eva i dr.). B. Ort.

Vladimir Krpa~

KRPA^, Vladimir (Skopje, 19. XII 1947) – entomolog, muzejski sovetnik vo Prirodonau~niot muzej na Makedonija vo Skopje. Diplomiral na Prirodno-matemati~kiot fakultet (Grupa biologija) vo Skopje (1966–1976), po {to bil profesor vo Sredno-tehni~koto u~ili{te †Zdravko Cvetkovski# (1976–1987), a potoa kustos vo Oddelenieto za entomologija na Prirodonau~niot muzej na Makedonija (1978 do denes). Dva semestra postdiplomski studii posetuval na Zagrepskiot univerzitet, a magistriral na Prirodno-matemati~kiot fakultet vo Skopje na tema †Taksonomija i horfologija na rodot Veronica L. (Scrophylariace-

ae) vo Skopskata Kotlina# (2000). Doktoriral na bilo{kite nauki na Prirodno-matemati~kiot fakultet na Univerzitetot vo Novi Sad na tema †Faunata na osolikite muvi (Diptera, Syrphidae) vo Makedonija# (2006). Bil pretsedatel na Entomolo{koto dru{tvo za istra`uvawe i konzervacija na biodiverzitetot i odr`liviot razvoj na prirodnite ekosistemi vo Skopje i ~len na Makedonskiot nacionalen komitet na ICOM. Kako kustos u~estvuval vo realizacijata na izlo`bite †Florata i faunata na po{tenskite marki na Jugoslavija#, †Vo svetot na egzoti~nite peperugi#, †Florata i faunata na Dojranskoto Ezero# i †Florata i faunata od zbirkite na Prirodonau~niot muzej na Makedonija#. Posebno e zna~ajna negovata tematska izlo`ba †Vo svetot na jakonovite peperugi# (juni 2000). Objavil pove}e nau~ni i stru~ni trudovi za taksonomijata na insektite, posebno lebde~kite osoliki muvi (Diptera, Syrphidae), faunata na dnevnite peperugi (Lepidoptera: Rhopalocera), pevlivite crcorci (Auchenorrhynha: CicaS. Ml. doidea) i dr. KRPA^, Kosta (Debar, 1. VI 1927) ‡ filmski rabotnik, poet, urednik i propagandist i odgovoren za plasman na filmovite. Od 1957 g. raboti vo †Vardar film# kako odgovoren za u~estvoto na makedonskite filmovi na festivalite, za nivniot marketing i plasman vo zemjata i vo svetot. Rabotniot vek go posvetuva na promocija i prezentacija na makedonskata kinematografija. Od 1983 do 1987 g. raboti vo †Makedonija film# s# do penzioniraweto. V. Masl. KRP^E ‡ `ensko pokrivalo za na glava, vo pravoagolna forma, istkaeno od belo pamu~no platno dekorirano so vez. Dokolku ima izmolknati konci pri tkaeweto, se narekuva u{te i krp~e bu}av~e. J. R.-P.

KRSTA^KA ‡ makedonsko narodno oro za ma{ki sostav na izveduva~i vo 6/8 ritam. Se igra so

Krp~e

K

dr`ewe na racete za ramo. Toa e temperamentno oro, so ~esti vkrstuvawa na nozete, podriplivi ~ekori i istovremeno balansirawe na teloto. Naj~esto se igra vo Ko~ansko. LIT.: Mihajlo Dimoski, Makedonski narodni ora, Skopje, 1977, 110. \. M. \.

Bla`e KrstevBirin~eto

KRSTEV-BIRIN^ETO, Bla`e (s. Birino, Kru{evsko, 1873 – s. @ur~e, Demirhisarsko, 21. V 1911) – eden od makedonskite vojvodi, u~esnik vo Ilindenskoto vostanie, kru{evski vojvoda. Vo vostanieto se borel vo ~etata na vojvodata Pitu Guli. Po vostanieto bil ~etnik vo ~etata na kru{evskiot vojvoda \ur~in Naumov-Pqakot. Od esenta 1904 g. do smrtta dejstvuval kako kru{evski vojvoda. Bil ubien kaj manastirot †Sv. Atanasij#. LIT.: M. Stojanoski, Bla`e Krstev-Birin~eto, Bitola, 1982. Al. Tr.

KRSTEVI, Kore{nica ‡ nekropola na najgolemata srednovekovna krepost ‡ gradot Prosek, locirana na 2,5 km zapadno od Demirkapiskata Klisura. Vo periodot 1992‡1994 (E. Maneva) se otkrieni 64 grobovi. Osobeno e interesen materijalot od fazata Krstevi I (kraj na X‡XI v.), dodeka onoj od fazata Krstevi II (XII v.) e daleku poskromen i po obem i po kvalitet. Grobot 4, od krajot na X i preminot kon XI v. na pretstavni~ka od najvisokite op{testveni sloevi (mo`ebi i nevesta na vozrast od 20–23 godini) e eden od najbogatite od toa vreme ot-

Makedonskoto narodno oro „Krsta~ka#

763

K

KRSTEVSKI

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

tar †Jordan Haxi KonstantinovXinot# vo Veles, kade {to bil i direktor (2002–2006). Snimil nekolku filmovi vo sopstvena produkcija. ULOGI: Raskoqnikov (†Zlostorstvo i kazna#), Grof Milivoj i Don @uan (vo istoimenite dela), Gradona~alnikot i Vi}a (†Somnitelno lice#), Tatko Ibi (†Kral Ibi#), Patkoqosin (†@enidba#), Hlestakov (†Revizor#), Dezerterot i Brat Filipe (†Porcelanska vazna#) i dr. RE@II: †Grof Milivoj#, †Me~ka#; †Bra~ni ponudi# i dr. R. St. Srebreni obetki od nekropolata Krstevi (s. Kore{nica, Demirkapisko)

krieni na po~vata na RM. Pokraj prstenite, belezicite, nau{nicite, |erdanite, toj sodr`i i kolekcija srebren nakit so motivi na krin (unikatna pre~elnica i |erdan so monista ‡ liljanovi ~u{ki), 2 srebreni amajlii ispolneti so iscelitelen antimon, pozlateno minijaturno yvon~e ‡ amulet i pozlateno filigransko kop~e. Tragite od svilena obleka (od rakavot i od pokrivaloto za glava), kako i mikroskopskite ostatoci od zlatovez i srma okolu vratot zboruvaat isto taka za nejziniot rang i se edinstvena arheolo{ka potvrda za ovie materijali vo navedenoto vreme.

KRSTEVSKI, Stojan (Dolneni, Prilepsko, 25. X 1914 ‡ Skopje, 1987) ‡ violinski pedagog. Violina u~el vo Bitola, Belgrad (P. Stojanovi}) i vo Skopje (F. Bauman). Bil nastavnik vo Srednoto muzi~ko u~ili{te vo Skopje i prv direktor na Koncertnata direkcija na Makedonija. Vo negovata klasa se {koluvale golem broj u~enici, me|u niv i nekoi istaknati violinisti i pedagozi. Dr. O.

BIBL.: Gorica/Vinica. Ranohristijanska bazilika, †Arheološki pregled# (1986), Ljubljana, 1987, 108; Terakotni ikoni od Vinica, katalog od izlo`bata vo Muzejot na Makedonija , Skopje, 1991, 5-17; Rock Cut Chamber Tombs at Isar Marvinci, Macedonia and the neighbouring regions from 3 to 1 milenium B. C., Skopje, 1999, 121-126. LIT.: Liljana Miladinovska, Makedonsko arheolo{ko nau~no dru{tvo. Bibliografija na makedonskata arheologija 1945–2000, Ohrid, 2001, 186-188. R.

Kiro KrstevskiPlatnik

LIT.: E. Maneva, Krstevi ‡ Srednovekovna nekropola, Skopje, 2000. El. M.

KRSTEVSKI, Igwat (s. Po`arane, 21. XII 1906 – Skopje, 1980) – grad. in`., vonr. prof. na Grade`niot fakultet vo Skopje (od 1972 do penzionoraweto vo 1977 g.) po predmeti od oblasta proektirawe i gradewe `eleznici. Diplomiral vo Belgrad (1934 g.). Pred doa|aweto na Fakultetot (1964) rabotel na izgradba na prugi i na odgovorni mesta vo `eleznicite. Napi{al nekolku knigi, me|u koi i u~ebnici za predmetite @eleznici i Tuneli. Q. T.

ja na Filozofskiot fakultet vo Belgrad (1977). Raboti kako kustos-sovetnik za rimskiot period vo Muzejot na Makedonija vo Skopje. Vr{el iskopuvawa vo Vini~ko Kale i vo Isar Marvinci.

Traj~e Krstevski

KRSTEVSKI, Traj~e Jovanov (Veles, 3. XII 1938) ‡ general na ARM. Zavr{il Voena akademija vo JNA. Oficerskata kariera ja zapo~nal so dol`nosta komandir na vod, a potoa bil komandir na ~eta, komandant na bataljon i na brigada. Zavr{il i Komandno{tabna akademija i [kola za narodna odbrana. Vo ARM ja vr{el dol`nosta komandant na korpus, potoa na~alnik na General{tab na ARM (22. I 1996 – 11. II 2000), koga bil penzioniran. V. St.

KRSTESKI-PLATNIK, Kiro (psevd. Kir~e) (Prilep, 20. VII 1909 – 20. VI Skopje, 1965) – pripadnik na rabotni~koto i komunisti~koto dvi`ewe, progonuvan, zatvoran i ma~en od srpskata policija. Po okupacijata stanal nelegalen, vo septemvri 1941 g. izlegol vo prviot partizanski odred †Goce Del~ev# i u~estvuval vo napadot na Prilep. Bil komandir na partizanska ~eta. Go podgotvil formiraweto na Bitolskiot partizanski odred (1942) i bil komandant na Oblasniot operativen {tab. Vo 1943 g. bil politi~ki komesar na Vtorata operativna zona na Makedonija. Bil delegat na I zasedanie na ASNOM. Po vojnata zazemal visoki funkcii. Do{ol vo sudir so nekoi partiski i dr`avni rakovoditeli i predvreme bil penzioniran. LIT.: Izvori za Osloboditelnata vojna i revolucija vo Makedonija 1941–1945, I, 1, 2, 3, Skopje, 1970. O. Iv.

Mladen Krstevski

KRSTEVSKI, Mladen (Kratovo, 25. VIII 1953) ‡ filmski i teatarski akter i re`iser. Diplomiral na otsekot za dramski akteri na Visokata muzi~ka {kola vo Skopje (1978). ^len na Narodniot teatar vo [tip (1978–1979). Od krajot na 1981 g. e vo Narodniot tea764

Cone Krstevski

KRSTEVSKI, Cone (Kriva Palanka, 9. IV 1948) – arheolog. Diplomiral na Grupata za arheologi-

KRSTI], An|elko (s. Labuni{ta, Stru{ko, 1871 ‡ Labuni{ta, 1952) ‡ poet, raska`uva~, romansier, dramski avtor. Podolgo vreme `iveel i rabotel vo Belgrad, kako ~len na brojno pe~albarsko semejstvo. Tamu vo 1889 g. ja zavr{uva Podgotvitelnata u~itelska {kola, pa od 1890 g. do krajot na `ivotot raboti glavno kako u~itel po selata na Jablanica. Pi{uval na srpski jazik, so mnogu makedonizmi vo opisite i dijalozite, no isklu~ivo na makedonski, pe~albarski temi. Ko~o Racin me|u

KRU@EWE

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

K

spomenik#, Skopqe, 1930; Milan Risteski, Pore~e niz istorijata, Skopje, 1982, 39–87. S. Ml.

An|elko Krsti}

dvete svetski vojni se iska`uva vo superlativi za tvore{tvoto na Krsti}. Inaku, prviot literaturen prilog go objavil vo †Carigradski vesnik# pod psevdonimot Drimkolec (1904). Avtor e na delata: †Pripovetke#, prva kniga (Belgrad 1932), romanot †Trajan# (Skopje, 1932), †Zato~enici#, drama (1937), premierno izvedena vo Skopskoto narodno pozori{te (12. IX 1937) i †Pripovetke#, kniga vtora (Belgrad, 1951). Delata mu se prevedeni na makedonski jazik. Bil ~len na DPM. G. T.

Micko Krsti}

KRSTI], Micko (Micko Krstev Pavloski; Micko vojvoda) (s. Latovo, Pore~e, 1840 ‡ Makedonski Brod, 26. X 1909) ‡ pore~ki vojvoda. Po sudirot so ka~a~kiot voda~ Xemo na sopstvenata svadba, prvin rabotel kako samarxija vo Skopje, a potoa vo Turnu Severin (Romanija, april 1876). Tamu stapil vo malata ~eta na Stevan Petreski-Ugrinoski i po vra}aweto go likvidirale zulumxijata Xemo (letoto na 1878). Podocna oformil svoja ~eta, no vo edna borba bil zaroben (1882) i osuden na 20 godini robija. Po izleguvaweto od zatvor (1902) pak oformil ~eta, no po Ilindenskoto vostanie se priklonil kon srpskata oru`ena propaganda. Po Mladoturskata revolucija se obidel da se legalizira za mudur vo Samokov, no bil ubien od zaseda po naredba na ki~evskiot kajmakam. LIT.: Milojko V. Veselinoviÿ, Brsja~ka buna godine 1880 u Bitoqskom vilajetu i vojvoda Micko, Skopqe, 1905; Koxa, Vojvoda Micko ‡ `ivot i rad, †^etni~ki

Svetislav Krsti}

KRSTI], Svetislav (1961) – doktor po biolo{kite nauki, fikolog, osnovopolo`nik na laboratorijata za istra`uvawe na algite i hidro-ekosistemite na Institutot za biologija i prv pretsedatel na Makedonskoto algolo{ko dru{tvo. Doktoriral na tema †Saprobiolo{ki karakteristiki na mikroflorata na rekata Vardar kako pokazatel na intenzitetot na antropogenoto vlijanie# (1995). Raboti kako redoven profesor na Prirodno-matemati~kiot fakultet vo Skopje. Sv. K. KRSTOVDEN ‡ hristijanski pravoslaven praznik Vozdvi`enie na ~esniot krst (27/14 IX). Se praznuva vo spomen na krstot na koj bil raspnat Isus. Za podostoinstveno praznuvawe, kako i za so~uvstvo so Isusovite stradawa, crkvata opredelila ovoj den da bide strog post i se smeta za te`ok praznik. Vo nekoi mesta toga{ se berat lozjata, vo drugi ve~erta sproti praznikot od poleto se nosat razni proizvodi (grozje, grav, tikvi, kompiri, lubenici i dr.), se varat i se jadat na samiot praznik, a od niv utroto vo crkvata se razdava za zdravje. LIT.: Lazar Mirkovi¢, Heortologija, Beograd, 1961; Hristo [aldev, Gumenxe, †Makedonski pregled#, 2, Sofija, 1930. M. Kit.

KRSTONOSNI POHODI – voeno-kolonizatorski i religiski potfati na zapadnoevropskite feudalci protiv muslimanite na Istokot za osloboduvawe na †grobot Gospodov# vo Erusalim. Bile prezemeni osum pohodi: I (1096– 1099) go predvodele trojca (Fridrih Barbarosa, Filip II Avgust i Ri~ard Lavovsko Srce); IV (1202– 1204) go predvodel Bonifacij Monferatski; V (1217– 1221) – Andrej I i Leopold III; VI (1228–1229) – Fridrih II; VII (1248–1254) – Luj IX Sveti; VIII (1270) – povtorno Luj IX Sveti. Samo pri I i VI pohod privremeno bile osvoeni Erusalim i Levantskoto Primorje. Pri IV pohod bil osvoen Carigrad

Fridrih Barbarosa, eden od voda~ite na Prvata krstonosna vojna

(1204), a Vizantija bila privremeno likvidirana. Niz Makedonija (po Via Egnatija) pominale tri grupi krstonosci od I pohod (XII 1096 – IV 1097), predvodeni od Boemund Tarentski, Rajmund Tuluski (so papskiot legat Ademar) i od Robert Normanski, a pri III pohod eden del od vojskata na Fridrih Barbarosa. LIT.: N. Jaspert, The crusades, translated by Phyllis Jestice, New York-Routledge, 2006; P. M. Holt, The Crusader States and their Neighbours: 1098–1291, Longman, 2004; P. M. Holt, The Age of the Crusades, Longman, 1986. B. Petr.

KRTICI, KRTOVI (Talpidae) – familija relativno sitni `ivotni od redot insektojadni cica£i (Insectivora), so pove}e ili pomalku reducirani o~i i bez u{i. Poznati se vkupno 42 vida, od koi kaj nas `iveat tri vida: obi~en krt (Talpa europaea), relikten krt (Talpa stankovici) i slep krt (Talpa ca- Krt(ica) eca). LIT.: S. Petkovski – B. Krystufek, Cica~i na Makedonija, Skopje, 1998; A. J. MitchellJones, G. Amori, W. Bogdanovicz, B. Krystufek, P. J. H. Reijnders, F. Spitzenberger, M. Stubbe, J. B. M. Thissen, V.Vohralik, J. Zima, The Atlas of European Mammals, London–San Diego, 1999. Sv. P. – V. Sid.

KRU@EWE NA MINERALNI MATERII VO EKOSISTEMITE – hemiskite elementi {to ja izgraduvaat `ivata materija, cirkuliraat vo biosferata i ekosistemite po karakteristi~ni pati{ta od nadvore{nata sredina. Toa e vsu{nost dvi`ewe na hemiski elementi i na neorganski soedinenija, neophodni za `ivite organizmi i se narekuva kru`ewe na mineralni materii. Biogenite elementi, koi se potrebni vo pogolemi koli~estva se ozna~uvaat kako makroelementi (C, O, H, N i dr.), a onie vo pomali ko765

K

KRUPI[TE

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Katedralnata ranohristijanska crkva so martiriumot kaj Krupi{te, Ko~ansko

li~estva se ozna~uvaat kako mikroelementi. Vo ramkite na sekoj ciklus se razlikuvaat dva dela: rezerven fond, koj pretstavuva pogolema masa bavnodvi`e~ki materii, koi vo osnova ne se vrzani za organizmite i se aktiven prometen fond, pomal po masa, no daleku poaktiven i se odlikuva so brz promet pome|u organizmite i nivnoto opkru`uvawe. Koli~estvata {to se vra}aat so opadot vo gorskiot bukov ekosistem (Calamintho grandiflorae Fagetum) na Mavrovo iznesuvaat 219,81 kg/ha, a rezervite vo {umskata prostirka 1117,8 kg/ha. Vo daboviot ploska~evo-cerov ekosistem (Quercetum Frainetto-cerris macedonicum Oberd, 1948 em, H-at 1959) vo Nacionalniot park Gali~ica, vo katot na drvjata 145,1 kg/ha, vo katot na grmu{kite 3,97 kg/ha, a vo katot na trevestite rastrenija 11,8 kg/ha {to iznesuva vkupno 160,87 kg/ha, vo opadot na nadzemnite organi. Vo podzemnite organi, mineralnite materii iznesuvaat 33,50 kg/ha, ili vkupno 194,38 kg/ha. Q. Gr. KRUPI[TE (selo kaj Ko~ani – Kale) – lokalitet so arheolo{ki detektirana sodr`ina. Negovata lokacija vrz slabo izdignat teren nad okolnata mo~urliva ramnina na slivot na rekata Zletovica vo Bregalnica zna~itelno gi obremenila dosega{nite istra`uvawa. Kontinuiranata eksploatacija na grade`en materijal i fragmentirana arhitektonska dekorativna plastika od strana na lokalnoto naselenie, {to svedo~i za postoewe na avtoritetni arhitektonski objekti, pridonela za nivnata visoka ruiniranost. Lokalitetot so okolnite punktovi (Golem i Mal Capar) se povrzuva so postoeweto na anti~kiot grad Zapara, ubikacija {to ne e sosem izvesna. Docnosrednovekovniot grad Krupi{te, so koj se identifikuva ovoj lokalitet, e poznat od izvorite kako sedi{te na golemiot Crkoven sobor odr`an od Car Du{an vo 1355 766

g. Me|u arheolo{kite objekti na terenot dominiraat crkovnite gradbi: ranohristijanska krstoobrazna i pretpostavena petokorabna bazilika, t.n. katedralen hram so martirium; pretpostavenata kru`na crkva na Kletovnik i edna bazilikalna gradba pod dene{nata crkva posvetena na Sv. Nikola (1625/6, obnovena vo 1880) so mo`no poteklo vo ranovizantiskiot period. Severno od seloto se za~uvani ostatoci od gradskiot bedem, a severoisto~no od nego bile grobi{tata. LIT.: B. Aleksova, Episkopijata na Bregalnica, prv slovenski crkoven i kulturno-prosveten centar vo Makedonija, Prilep, 1989, 35–37, 73–104; I. Mikul~i}, Srednovekovni gradovi i tvrdini vo Makedonija, Skopje, 1996, 344–348. Q. X.

Kru{evo zime

KRU[A (Pyrus domestica) – ovo{na kultura. Vkupniot broj na steblata vo 1990 g. iznesuval okolu 1,5 milion, a proizvodstvoto na kru{i vo 1980–1991 se dvi`i od 15.000 do 22.000 t. Opasnite bolesti i {tetnici (ervinijata i psilata) napolno ja uni{tile kru{ata kaj nas. Sepak, vo na{ata zemja gi imame vneseno najva`nite otporni i kvalitetni sorti kru{i. Osven toa, razrabotena e i tehno- Kru{i logijata za integralno i ekolo{ko proizvodstvo, odnosno, sozdadeni se uslovi za revitalizacija na ovaa zna~ajna i tradicionalna ovo{na kultura. B. R. KRU[EVO ‡ grad vo zapadniot del na RM, so 5.330 `. (2002). Se nao|a na jugoisto~nite padini na Bu{eva Planina, vo izvori{niot del na Kru{evska Reka na nadmorska viso~ina od okolu 1.250 m. Zafa}a povr{ina od 180 ha. Ima planinska klima so prose~na godi{na temperatura na vozduhot od 8,5°C i prose~no godi{no koli~estvo vrne`i od 808 mm. Pretstavuva najvisoka gradska naselba vo RM. Prvpat se spomnuva vo 1468 g. koga kako mezdra bi-

KRU[EVSKA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

lo dadeno na spahijata Huseinbeg. Dolgo vreme bilo mala naselba, na pr., vo 1670 g. imalo samo 45 ku}i. Duri pri krajot na XVIII v., so doseluvaweto na Vlasite, prerasnuva vo gradska naselba. Prvite vla{ki doselenici, koi bile glavno zanaet~ii i trgovci, do{le od Moskopole i negovata okolina vo periodot od 1769 do 1788 g. i go osnovale Vla{koto Maalo. Vo po~etokot na XIX v. vo periodot od 1812 do 1821 g. vo Kru{evo se doseluva vtora grupa Vlasi, no sega ne od Moskopole tuku od planinata Gramos. Tie vo Kru{evo osnovale novo maalo poznato pod imeto Strunga. Po zanimawe bile glavno sto~ari i go razvile sto~arstvoto. Vo istoto vreme, od Ju`na Albanija vo Kru{evo do{la i grupa pravoslavni Albanci, koi levo i desno od Kru{evska Reka go osnovale Arnautskoto Maalo, a od okolnite sela se doselil i golem broj Makedonci, koi vo severniot del na gradot go formirale Gornoto Maalo. Po 30-tite godini na XIX v. vo Kru{evo se doseluvaat i Makedonci sto~ari od mija~kite sela: Gali~nik, Lazaropole, Treson~e, Gari i dr., koi go osnovaat Mija~koto Maalo. Kako zanaet~iski i trgovski centar Kru{evo zapo~nuva brzo da se razviva i ve}e vo 1883 g. vo nego `iveele 12.000 `. Pri zadu{uvaweto na Ilindenskoto vostanie, Kru{evo bilo zapaleno, a golem del od naselenieto se iselilo. Vo 1921 g. gradot imal 3.862 `., skoro isto tolku vo 1953 g., a ne e mnogu zgolemen ni vo 2002 g. Najgolem broj od naselenieto se Makedonci ‡ 4.273 `., potoa sleduvaat Vlasite ‡ 1.020 `., i sosema mal broj Srbi ‡ 26 `. Kru{evo e sedi{te na op{tina koja zafa}a povr{ina od 19.068 ha, so 19 naseleni mesta vo koi `iveat 9.684 `. Gradot se razviva kako zna~aen zimskosportski centar so nekolku hotelski objekti, so ski lift do skija~kite pateki i so golem broj doma}instva {to izdavaat stanovi za privatno smestuvawe. Od industrijata, prisutna e tekstilnata i industrijata za prerabotka na tutun. Kru{evo e †Grad muzej#, poznat e po starogradskata arhitektura, od koja so zakon se za{titeni okolu 80 ku}i, potoa ima spomenik na Ilindenskoto vostanie †Ilinden#, spomenik na pretsedatelot na Kru{evskata Republika Nikola Karev i na vojvodata Pitu Guli, Gradski muzej, galerija na akademskiot slikar Nikola Martinoski, severozapadno od gradot e mesnosta Me~kin Kamen, poznata po herojskiot pod-

vig na branitelite na Kru{evskata Republika, i dr. Vo Kru{evo ima gimnazija i zdravstven dom. LIT.: Jovan F. Trifunoski, Varo{ica Kru{evo, Glasnik SAN, kn. VII, Beograd 1956; Istorija na makedonskiot narod, kn. II, INI, Skopje, 1969. Al. St.

KRU[EVSKA AVTONOMNA GRUPA (1919) – osnovana vo Sofija na 1 juni 1919 g. od biv{ite rakovoditeli na Kru{evskata revolucionerna okolija i golema grupa avtonomisti emigranti i begalci od Kru{evo i Kru{evsko, so oddeluvawe od Kru{evskoto dobrotvorno bratstvo. Grupata se opredelila za borba za idealot na Ilinden i avtonomija na Makedonija. Rakovodstvoto go so~inuvale: Nikola Kirov–Majski, Toma D. Kr~ov i G. I. Atanasov. Na 1 i 8 juni 1919 g. objavila rezolucii za pristapuvawe kon Privremenoto pretstavni{tvo na biv{ata VMRO. Po prestanuvaweto na dejnosta na Privremenoto pretstavni{tvo Grupata ja prodol`ila aktivnosta me|u makedonskata emigracija (MEFO, Ilindenskata organizacija).

K

volucionerna vlast {to se sostoel od 60 ~lenovi. Sovetot izbral †Privremena uprava“ od 6 ~lena: Vangel Dinu (pretsedatel i odgovoren za sudstvoto), \or|i ^a~a (rekvizicija), Teohar Ne{kov (finasii), Hristo ]urk~iev (gradona~alnik i odgovoren za redot i za bezbednosta), Dimitar Sekulov (prehrana) i Nikola Baqu (sanitet). †Vladata“ (upravata) bila zadol`ena da sobira danok od gra|anite, da vr{i rekvizicija za ishrana na vostanicite i na naselenieto vo gradot i vo okolijata, da vr{i rekvizicija

LIT.: M-r Nade`da Cvetkovska, Politi~kata aktivnost na makedonskata emigracija vo Bugarija od 1918 do 1929 g., Skopje, 1990. N. Cv.

KRU[EVSKA NARODNOOSLOBODITELNA BRIGADA ‡ v. Petnaesetta makedonska (kru{evska) narodnoosloboditelna brigada. KRU[EVSKA REPUBLIKA (3 – 13. VIII 1903) – vostani~ka mesna vlast vo vremeto na Ilindenskoto vostanie. Po osloboduvaweto na Kru{evo (3. VIII 1903) bila vospostavena vostani~ka vlast, organizirana vrz republikansko-demokratski i revolucionerni na~ela, pod pretsedatelstvo na Nikola Karev, na~alnik na Gorskoto na~alstvo – voena vlast na slobodnata teritorija. Najvisok organ na civilnata vlast bil Sovetot na mesnata re-

Izgorenata turska kasarna vo Kru{evo

na materijali za obleka i obuvki za vostanicite, da vr{i mobilizacija na gra|anite, da sobira oru`je i municija, da se gri`i za ranetite i za bolnite vostanici i gra|ani, da go odr`uva redot i mirot vo gradot i da ispolnuva sudska vlast. Vo tekot na svoeto desetdnevno postoewe †Vladata“ organizirala revolucioneren sud za krivi~ni i za gra|anski predmeti; po{tenska slu`ba; sanitetska slu`ba so bolnica; learnica za kur{umi; proizvodstvo na vostani~ka oprema; bil raspi{an danok i zapo~nalo sobirawe dobrovolni prilozi; izvr{ena e rikvizicija na predmeti i objekti za

Opo`arenoto Kru{evo vo Ilindenskoto vostanie (1903)

767

K

KRU[EVSKI

potrebite na vostani~kata vlast i za odbranata na gradot; pretprijatijata bile nacionalizirani; bile izraboteni nekolku cre{ovi top~iwa; bile prezemeni merki za fortifikacisko utvrduvawe na gradot za odbrana. So deklaracija (poznata kako †Kru{evski manifest“) bilo povikano muslimanskoto naselenie od okolnite sela da ostane mirno. LIT.: Manol Pandevski, Ilindenskoto vostanie vo Makedonija, Skopje, 1978. V. \.

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Vostanicite }e se vozdr`uvaat od sekakvi neprijatelski dejstvija protiv mirnoto naselenie, ako samoto toa ne im pravi {teti na vostanicite. A po na{ata pobeda toa }e se polzuva, kako i nie, so blagodejanijata na dobienata od nas sloboda.# IZV.: N. K. Majski, Drama vÍ petÏ d‹jstviÔ.Kartini izÍ velikoto makedonsko vÍzstanie pr‹zÍ 1903 god. PÍrvo sobstveno izdanie, SofiÔ, 1923, 36–38; istiot, EpopeÔta na Kru{ovo, SofiÔ, 1955

Kru{evskiot manifest od dramata †Ilinden# na Nikola Kirov Majski

KRU[EVSKI MANIFEST – fragment od dramata †Ilinden# na Nikola Kirov-Majski, objavena (kako sopstveno izdanie) na makedonski jazik vo Sofija vo 1923 g. Vo me|uvoeniot period od rabotni~koto dvi`ewe i vo tekot na NOB ovoj tekst be{e proglasen kako Proklamacija na [tabot na kru{evskite ilindenski vostanici ili Kru{evski manifest (1903). Kru{ev~anecot Majski vo svojata drama, napi{ana dve decenii po Ilinden, vosproizveduva nastani vo duhot na negovata toga{na federalisti~ka politi~ka koncepcija i tie idei mu gi stava vo ustata na N. Karev kako dramski lik. Poznato e, me|utoa, od vremeto na Vostanieto (1903) edno kratko pismo na turski jazik upateno (kako pe~aten tekst i so nadle`en pe~at) do †uglednite Turci# vo Makedonija, vo koe{to pi{uva: †Makedonskiot centralen revolucioneren komitet re{i da stapi vo borba za da izvojuva spravedliva i humana administracija namesto sega{nata, koja{to e ednakvo te{ka i za hristijanite i za muslimanite. Borbata ve}e zapo~na i Komitetot ~uvstvuva dolg da im se obrati na uglednite Turci {to `iveat ovde so molba da gi uspokojat svoite bra}a za da ne gledaat neprijatelski na Vostanieto. 768

– romanizirana istorija vo rakopis, AM, f. Nikola Kirov Majski, k. 3. LIT.: Bla`e Ristovski, Stoletija na makedonskata svest. Istra`uvawa za kulturno-nacionalniot razvitok, Skopje, 2001, 319–320; Blagoj Stoi~ovski, Nikola Kirov Majski, Skopje, 1990, 208–220. Bl. R.

nica na NOV i POM. Bil formiran od porano izlezenite partizanski grupi vo Kru{evsko. Dejstvuval vo Kru{evsko i Demirhisarsko: vo s. Pribilci (6. VIII), na rudnikot Cer Neboj{a (7/8. IX), kaj selata Ko~i{ta (24. IX), Rastovica, @ur~e i Divjaci (2–11. X), na laboratorijata na rudnikot Cer Neboj{a i s. Dvorci (20. X), kaj s. Drenovo i dr. Po napadite bile odr`uvani i politi~ki sobiri. So nabli`uvaweto na zimata i zasilenite ofanzivni dejstvija na bugarskite okupacioni sili, Odredot bil rasformiran i podelen po grupi za zimuvawe. IZV. i LIT.: Zlate Biljanovski, Formiranje i dejstva Kru{evskog partizanskog odreda †Pitu Guli#, †1941–1942 u svedo~enjima u~esnika Narodnooslobodila~ke borbe#, knjiga 11, Beograd, 1970, 315–331; istiot. Odredot †Pitu Guli#, Skopje, 1973; istiot, Vrskite na Odredot †Pitu Guli#so Prilepskata partiska organizacija vo 1942 godina, Prilep i Prilepsko vo NOV 1942 godina, kn. vtora, Skopje, 1978, 403–408; D-r Mile Todorovski, Prilog kon pra{aweto za vremeto na formiraweto na Kru{evskiot partizanski odred †Pitu Guli#, †Glasnik#, INI, IX, 2, Skopje, 1965, 183–188; Viktorija Peti, Ilindenskite akcii na Partizanskiot odred †Pitu Guli#vo 1942 godina, Prilozi za Ilinden, IV, Kru{evo, 1982, 133–139; istata, Aktivnosta na partizanite od Partizanskiot odred †Pitu Guli#vo Tetovo vo 1943 god. Tetovo i Tetovsko vo NOV 1941–1945, kn. vtora, Tetovo, 1991, 65–69. S. Ml.

Tihomir Krckoski

Borbeniot pat na Kru{evskiot narodnoosloboditelen partizanski odred †Pitu Guli#

KRU[EVSKI NARODNOOSLOBODITELEN PARTIZANSKI ODRED †PITU GULI# (Grueva Niva na pl. Osoj, Kru{evsko, 19. VII 1942 ‡ Kru{evsko, noemvri 1942 ) ‡ partizanska edi-

KRCKOSKI, Tihomir Mihajlov (Skopje, 28. III 1948) ‡ spec. po op{ta hirurgija i supspecijalistvaskularen hirurg, redoven profesor na Med. f. vo Skopje (od 1999 g.). Med. f. i specijalizacijata gi zavr{il vo Skopje, a supspecijalizacijata vo Belgrad i Lion. Doktoriral vo 1990 g. Bil direktor na Torakovaskularnata klinika (2000‡2002), a potoa i na JZU †Univerzitetski klini~ki centar# ‡ Skopje (2002‡2005). Objavil nad 90 nau~no-stru~ni trudovi. BIBL.: Rekonstruktivni zafati na femoropoplitealna regija, Skopje, 1991. Al. Stavr. ‡ Sl. M. P.

KR^IN – visoka planina vo Zapadna Makedonija {to se nadovrzuva na sever na planinata De-

KUBA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

K

so kowi, tie molskavi~no napa|ale sela, gradovi, ~iflici, manastiri, a potoa brzo se povlekuvale. Bile aktivni do krajot na prvata decenija od XIX v. LIT.: S. Novakovi¢, Tursko carstvo pred Prvi srpski ustanak, Beograd, 1906. Dr. \.

Kserks I

Planinata Kr~in

{at. Se protega vo meridijanski pravec od Suva Bara (2.080 m) na sever, do dnoto na Debarskata Kotlina na jug vo dol`ina od 13 km. Planinskoto bilo e jasno izrazeno i od nego se izdigaat pove}e vrvovi so viso~ina od nad 2.000 m. Najvisok vrv e Golem Kr~in (2.341 m), Rudoka (2.238 m), Crvena Plo~a (2.107 m). Tektonsko-geolo{ki Kr~in spa|a vo Cukali Krasta zona i e izgraden od fli{ni sedimenti. Na podra~jeto na bawata Kosovrasti varovnicite se zameneti so gips, anhidrit i sulfurni naslagi, a vo okolinata na bawata Bawi{te se javuvaat sivo-beli varovnici so debelina od 300 – 400 m. Vrz osnova na golemite rezervi na gips koi se najgolemi na Balkanskiot Poluostrov izgradena e fabrikata za prerabotka na gipsot. T. And. KR^OV, Toma D. (Kru{evo, 18. III 1878 – Sofija, 1962) – revolucioner, socijalist. Se {koluval vo Kru{evo i vo Belgrad. Vo Sofija se zbli`il so V. Glavinov i N. Karev (1897) i stanal ~len na Makedonskata socijalisti~ka grupa. Vo proletta na 1904 g. bil izbran za ~len, a od mart 1906 g. za pretsedatel na Bitolskiot ORK na TMORO. Po 1908 g. osnoval socijalisti~ki klub vo Bitola. U~estvuval vo Balkanskite i vo Prvata svetska vojna. LIT.: T. Nikolov, Spomeni iz moeto minalo, Sofi®, 1989. Al. Tr.

KR^OVSKI, Joakim (s. Oslomej. Ki~evsko, ok. 1750 ‡ 1820) ‡ prviot avtor na novata makedonska kni`evnost. Vo Kratovo u~itelstvuval dolgo vreme, a pred toa u~el vo Carigrad. Od 1787 g. bil nazna~en za sve{tenik. Okolu 1807 g., po smrtta na `enata, stanal monah. Poznat e kako propovednik, koj zaedno so sinovite Ge-

Dragi H. Nikolov: portret na Joakim Kr~ovski

orgi i David Kr~ovski propovedale po razni crkvi i paraklisi vo Severna Makedonija. Prvpat otvora me{ano u~ili{te vo Kratovo. Po~inal na edno od negovite patuvawa za probuduvawe i prosvetuvawe na narodot. Svoite dela gi sozdaval kako pouka za narodot, a za da bidat bliski i razbirlivi, gi pi{uval na naroden jazik. Sostavil pet knigi {to bile pe~ateni vo Budim. DELA: Slovo iskazanoe zaradi umiranie, 1814; Povest radi stra{nago i vtorago pri{astvija Hristova, 1814; Sija kniga glagolemaa Mitarstva, 1817; ^udesa presvjatija Bogorodici, 1817 i Razli~na pou~itelna nastavlenija, 1819. LIT.: Haralampie Polenakovi}, Nikulcite na novata makedonska kni`evnost, Sk., 1973; Bla`e Koneski, Makedonskiot 19 vek, Sk., 1986; Haralampie Polenakovi}, Izbrani dela, kn. 3, Sk., 1989. V. Toc.

KRXALII – muslimanski odmetnici vo Osmanliskata Imperija {to se javile na preminot od XVIII vo XIX v. Protivnicite na centralnata vlast, krupnite ajani i pa{i vo Rumelija, gi najmuvale za borba protiv sultanskite vojski. Vo Makedonija posebno se pro{irile na Rodopskite Planini, [ar Planina, Skopska Crna Gora, Pqa~kovica i Ogra`den. Grupirani vo golemi dru`ini, dobro vooru`eni i opremeni

KSERKS I (Xerxes) ‡ persiski kral (486–465 pr. n.e.), sin i naslednik na kralot Darej I. Vedna{ po stapuvaweto na prestolot zapo~nal voena podgotovka i aktivna diplomatska dejnost za navleguvawe vo Helada. Otkako naredil da se izgradi most nad Helespont, da se prokopa kanal na poluostrovot Atos i da se napravat mostovi preku rekata Strimon, minuvaj}i niz Trakija i Makedonija, so mnogubrojna vojska navlegol vo Helada. Kako persiski vazal vo vremeto na negoviot pohod, Makedonskoto Kralstvo u~estvuvalo so voena sila vo ramkite na persiskata vojska. Po pobedata kaj Termopilite, Kserks ja opusto{il Atika, no pretrpel poraz vo bitkata kaj Salamina. Zaradi svojata li~na sigurnost bil prinuden da se povle~e, ostavaj}i eden del od vojskata, koja podocna isto taka bila porazena. Bil ubien. IZV.: Herodoti, Historia, Oxonii, 1927. K. M.-R.

Reljef: Ludvig Kuba

KUBA, Ludvig (Podebradi, ^e{ka, 16. IV 1863 ‡ Praga, 30. XI 1956) ‡ folklorist, muzikolog i slikar. Golema strast i `ivotna opredelba mu bila da patuva po slovenskite zemji i da gi bele`i i prou~uva nivnite narodni pes769

K

KUBE[

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

ni i instrumenti. Negovoto kapitalno delo e †Slovanstvo ve svych zpevech# vo 15 toma. Za Makedonija osobeno e zna~ajna negovata sobira~ka dejnost objavena vo XIV tom †Pisne Makedonske# (1929). Toj e prviot etnomuzikolog {to vo svoite analizi na makedonskata narodna pesna jasno uka`al na vlijanijata na orientalnata i zapadnoevropskata struja. Svoeto odu{evuvawe od makedonskata pesna go izrazil i so poznatata re~enica: †Taa e prekrasen mozaik od mnogu efekten mermer.# BIBL.: Ludvik Kuba, Slovanstvo, kniha XIV, Dil. Pisne jihoslovanske – P‹sni na Œ`nitÍ SlavÔni. ^ast VIII. Pisne Makedonske. Makedonski p‹sni. Prelo`il Jan Hudec, Praha, 1928. M. Kol.

Ludjek Kube{

KUBE[, Ludjek (^eski Brod, ^e{ka, 13. XI 1913 – Praga, 5. XI 1996) – arhitekt i urbanist. Diplomiral na Visokata {kola za arhitektura vo Praga (1945). Od 1947 g. se preselil vo Skopje i izrabotil idejna urbanisti~ka studija na gradot Skopje (1947), vrz ~ija osnova, so grupa in`eneri – planeri, raboti na Generalniot regulacionen plan (1948), a gi izrabotil i detalnite urbanisti~ki planovi za Skopje, za Ko~ani, za Ki~evo. Proektantskata aktivnost ja odviva vo pove}e proektantski organizacii. Izgradil pove}e stanbeni objekti i individualni semejni ku}i vo Skopje, vo Kumanovo, vo Resen, osnovnite u~ili{ta vo Peh~evo, vo Sveti Nikole i vo Negotino (1971). Se zanimaval i so proektirawe na enterieri i so publicisti~ka i literaturna dejnost. LIT.: K. Gr~ev, Arhitekt Ludjek Kube{ (1913–1996), vo: Arhitekturata na po~vata na Makedonija od sredinata na XIX do krajot na HH vek. Prilozi za istra`uvaweto na istorijata na kulturata na po~vata na Makedonija, 14, Skopje, 2006, 107–112. Kr. T.

KUGLAWETO VO MAKEDONIJA – sportska disciplina. Otprvin se odvivalo kako rekreativna aktivnost (1945–1972). Potoa e osnovan Kuglarskiot sojuz na Makedonija (1972), koj e preimenuvan vo Federacija (2002). Prva kuglana e izgradena vo hotelot 770

†Belvi# (1975), a potoa i drugi. Prvi klubovi bile †13 Maj#, †22 Dekemvri#, †Belvi#, †Invalid# vo Skopje i dr. Natprevari se odvivale po turnirski i po liga sistem. Na Svetskoto prvenstvo vo Bra{ov (Romanija, 2005) Boris Benedik osvoil dve zlatni i eden bronzen, a Damir Fu}kar bronzen medal. Vrvni rezultati postignuvale i Elizabeta ^olakovska, Viktorija Maxarovska, Todor D. S. Manev i drugi kuglari. KUZMAN KAPIDAN (KAREMAN) (s. Slivovo, Debarca, kon krajot na XVIII v. ‡ triesettite godini na XIX v.) ‡ ajdutin i serdar, za{titnik na naselenieto vo Zapadniot del na Makedonija od albanskite ka~aci. Kako bestra{en ajdutin i ajdutski aramba{a, bil anga`iran za krserdar na ohridskiot feudalec Xeladin-beg, so polna sloboda na dejstvuvawe. Se proslavil kako istaknat borec protiv zlodelata i grabe`ite na raznite aramii i bandi vo Ohridsko, Bitolsko i Prilepsko. Uspe{no gi likvidiral bandite na Osman Mura i Dervi{ Mu~a, poradi {to bil nare~en Kareman (arap. kahreman ‡ heroj, glavatar). Vo takov sudir i zaginal. Opean e vo pove}e makedonski narodni pesni i e glaven junak na poemata †Serdarot# (1860, na gr~ki jazik) od Grigor Prli~ev. LIT.: Kuzman Kariman, †Periodi~esko spisanie#, XI, Sredec, 1885; Naum Celakoski, Inspiraciite na Grigor Prli~ev od narodnoto tvore{tvo, Makedonskata narodna i umetni~ka literatura, [esti Racinovi sredbi, Titov Veles, 1969, 96; Kuzman Kapidan vo spomenot na narodot. Priredil Marko Kitevski, Biblioteka na spisanieto †Makedonski folklor# 24, Skopje, 1990. S. Ml.

Pasko Kuzman

KUZMAN, Pasko (s. Vapila, Ohridsko, 15. H 1947) & arheolog. Diplomiral arheologija vo Belgrad. Od 1979 godina raboti vo Zavodot za za{tita na spomenicite na kulturata i Naroden muzej vo Ohrid, kako kustos arheolog za praistoriska i protoistoriska arheologija, kade {to bil i direktor (1999&2004). Od 2006 godina e direktor na Upravata za za{tita

na kulturnoto nasledstvo vo Ministerstvoto za kultura na Republika Makedonija. Vo dva mandata bil pretsedatel na MAND (1980&1990). Vr{el terenski istra`uvawa: Zlastrana, Kutlina, Ohrid, Samuilovata tvrdina. Vo 2002 g. kaj Gorna Porta vo Ohrid otkriva grob so bogati prilozi od trebeni{kata kultura. Vo posledno vreme se zanimava so podvodna arheologija na Ohridskoto Ezero. Rakovodel pove}e arheolo{ki istra`uvawa: Kozluk, villa rustica (1984, korakovoditel so Vlado Malenko); Neolit i eneolit vo Jugozapadna Makedonija (1987–1989 korakovoditel so D. Simoska i B. Kitanoski); Zla strana, neolitska naselba (1988); Kutlina, eneolitska naselba (1990–1992); Urbanizacijata na Lihnidos (1994&1999, korakovoditel so V. BitrakovaGrozdanova, V. Malenko, N. Po~u~aKuzman); Podvodni arheolo{ki istra`uvawa na Ohridskoto Ezero, praistoriski nakolni naselbi (1997–2005); Samuilova tvrdina (2000&2008); Gorna Porta (2000&2002) Si Sveti-Le{ani (2005); Sred Selo-Vev~ani (2005). Gi koordiniral proektite: Plao{nik (1999&2002: Vozobnovuvawe na Svetiklimentovata crkva Sv. Pantelejmon vo Ohrid); Anti~ki teatar (2000&2001); Samuilova tvrdina (2000&2002: Arheolo{ki iskopuvawa, konzervacija i restavracija na citadelata i kompleksot Gorna Porta); Skopska tvrdina (2007&2008&2009: Arheolo{ki istra`uvawa, konzervacija i restavracija na jugozapadnite bedemi i kuli); Plao{nik (2007&2010: Vozobnovuvawe na Svetiklimentoviot univerzitet vo Ohrid); Muzej na voda na Ohridskoto Ezero (2007&2008&2009: Rekonstrukcija na praistoriskata palafitna naselba na lokalitetot Plo~a Mi}ov Grad vo Zalivot na Koskite na poluostrovot Gradi{te, Ohrid, Makedonija); Skupi&Skopje, Tetovsko Kale&Tetovo, Vini~ko Kale&Vinica, TaorSkopje, Bargala kaj [tip, Isar[tip, Carevi Kuli-Strumica, Vardarski Rid-Gevgelija, Marvici nekropolite&Valandovo, Kasteloto kaj Ko`le, Stibera&Prilepsko, Treskavec&Prilepsko, Herakleja&Bitola, Kiklopski yidini (Engelana), Ohrid (2008); Stobi & samostojna institucija (2008&2010). BIBL.: Zbirniot naod od Lozi{ta kaj Re~ica,Ohrid, 1983; Tri ^equsti i Vrtuqka: Trebeni{ta, Ohrid, 1985; Hermeleja, Ohrid, 1988; Dolno Trnovo, ranoneolitska naselba, Qubqana, 1989; Tumba, Opti~ari, pove}eslojna neolitska naselba, Qubqana, 1990; Zlastrana, Sredore~e, naselba od postariot neolit, Qubqana, 1990; Zla strana, neolitska naselba vo Ohridsko, Skopje, 1990; Ranohristijanski spomenici vo Ohridskiot

KUKUZEL

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

region, Ohrid, 1990; New Future, Skopje, 1992; Paleolit vo Makedonija, Skopje, 1993; Makedonija vo svetlosta na arheolo{kite otkritija, Skopje, 1995; Nekolku nafrloci vo vrska so sodr`inskite i metodolo{kite pra{awa na istra`uvaweto na istorijata na kulturata na Makedonija, Skopje, 1995; Podatoci za paleolitskite kulturi vo Makedonija, Skopje, 1995; Arheolo{ki tragi za Egip}anite vo Jugozapadna Makedonija, Skopje, 1996; Kutlina, Skopje, 1996; Umetnosta na Trebeni{ta, Skopje, 1997; Lychnidos dans la haute antiquite, Skopje, 1997, so V. B. Grozdanova; La Macédoine a la lumière des découvertes archéologiques La Republique de Macédoine, Paris, 1998; Lychnidos vo ranata antika, Skopje, 1998, so V. B. Grozdanova; Migracionite dvi`ewa i etni~kite promeni vo regionot na Ohridskoto Ezero od najstarite vremiwa do krajot na prviot milenium pred n.e., Belgrad, 1999; Lychnidos vo ranata antika, Skopje, 1999, so V. B.-Grozdanova; Prehistory Facts about Macedonia: Natural and Cultural Monuments, Skopje, 2000; Georgi [optrajanov i negovata uloga vo za{titata na kulturnoto nasledstvo vo Makedonija, Ohrid, 2000; Le masque funéraire en or d’Ohrid dans le contexte des trouvailles identiques du cercle culturel de Trebeništa, Belgrade, 2006; Staromakedonski simboli na arheolo{ki predmeti od Samuilovata tvrdina vo Ohrid, Skopje, 2006; Die Ur – und Frühgeschichte der OchridStruga Region, Sofia, 2007; Zaliv na koskite, Plo~a Mi}ov Grad, Praistoriska nadvodna naselba & Bay of the Bones, Plocha Michov Grad, Prehistoric Palafitte Settlement, Skopje&Ohrid, 2008; Zaliv na koskite, Patuvawe vo bronzenoto vreme, Skopje&Ohrid, 2008. D. Z.

Slobodanka Kuzmanova

KUZMANOVA, Slobodanka (Ulanci, Vele{ko, 1945) – red. prof. na Tehnolo{ko-metalur{kiot fak. vo Skopje i nau~nik. Diplomirala na Tehnolo{ko-metalur{kiot fak. vo Skopje (1970), kade {to i doktorirala (1979). Imala pove}e specijalizacii vo Evropa i vo SAD. Na Tehnolo{ko-metalur{kiot fakultet vo Skopje e od 1970 g., a redoven profesor e od 1994 g. Podra~je: biotehnologija (celuloza i biopolimeri), hidroliza na celulozni materijali i biokonverzija do ednokleto~ni proteini, mikrobna produkcija na alkoholi i enzimi. Rakovoditel e na nau~noistra`uva~ki proekti i avtor e na nau~ni trudovi. LIT.: †Bilten UKIM# br. 708, od 22. VI 1998 g., str. 30; 40 godini Tehnolo{ko-metalur{ki fakultet – Skopje, monografija, TMF Skopje, 2000 g., str. 71. Sv. H. J.

K

KUZMANOVSKI, Kuzman (Debar, 12. III 1912 ‡ Skopje, 1. HI 2004) ‡ kinodeec. Celokupniot raboten vek (1930–1983) go minuva vo kinoprika`uva~kata dejnost. Imal zna~aen pridones vo {ireweto na filmskata kultura, preku nesebi~niot anga`man vo oformuvaweto na kinomre`ata vo Makedonija i Skopje, osobeno po skopskiot zemjotres od 1963 g. (od 4 na 12 kina). Il. P. Marija Kukubajska

Tihomir Kuzmanovski

KUZMANOVSKI, Tihomir Kiprov (s. Lazaropole, Gostivar, 21. IX 1931 ‡ Skopje, 20. IV 2000) ‡ nevropsihijatar, redoven prof. na Med. f. vo Skopje (1977). Vraboten na Nervnata klinika vo Skopje (1960‡1998). Med. f. zavr{il vo Skopje (1958), specijalisti~ki ispit (1964), habilitiral (1974) od oblasta na elektromiografijata. Izbran za nastavnik (1977); dolgogodi{en {ef na Oddelot za op{ta nevrologija i edukator na brojni kadri nevrolozi vo RM i po{iroko. Avtor e na pove}e od 80 nau~ni i stru~ni trudovi od oblasta na nevrologijata i nevrofiziologijata. Il. X.

rat po literatura od Akademijata za umetnost i kultura pri Svetskiot kongres na poeti vo Marake{ vo Maroko (1984), a specijalizirala po mediteranska i malte{ka literatura na Malte{kiot univerzitet vo La Valeta na Malta (1985). Bila anga`irana kako asistent po kreativno pi{uvawe na Kaliforniskiot dr`aven univerzitet; lektor po angliski jazik vo Garjunis univerzitetot vo Bengazi vo Libija; asistent za kultura vo Kulturniot centar na Ambasadata na SAD vo Belgrad; direktor na Amerikanskata internacionalna {kola vo Makedonija i na Programata za specijalen razvoj na decata. U~estvuvala na pove}e me|unarodni kongresi, simpoziumi i pisatelski sredbi vo svetot; istra`uvala i objavuvala trudovi od oblasta na kni`evnata teorija, istorija i kultura i kulturna antropologija. Avtor e na stihozbirki i brojni prevodi od i na razni jazici, pa i na i od makedonski. BIBL.: Vremenija i neokrit (1973), Jaglen i dijamant (1975), Solomon i Balkina (monodrama, 1983). Bl. R.

KUKAVICI (Cuculidae) – familija sredno golemi ptici, koja vo Evropa i kaj nas e pretstavena so dva vida: obi~na kukavica (Cuculus canorus) i cuculesta ili afrikanska kukavica (ClamaKukavica tor glandarius). LIT.: Birds in Europe: population estimates, trends and conservation status, †BirdLife International Conservation Series#, 12, Cambridge, 2004; C. Harrison, An Atlas of the Birds of the Western Palaearctic, Glasgow, 1982. Sv. P. – V. Sid.

KUKUBAJSKA, Marija ([tip, 27. IV 1950) ‡ poet, eseist, kni`even kriti~ar i preveduva~. Diplomirala na Filolo{kiot fakultet (angliska filologija so germanski jazik) vo Skopje, a specijalizirala komparativistika na Univerzitetot †Erlangen# vo Nirnberg vo Germanija (1972). Magistrirala na Kaliforniskiot dr`aven univerzitet †^iko# vo SAD (1976), dobila po~esen dokto-

K. Manev: portret na Jovan Kukuzel

KUKUZEL, Jovan (@(X)ernonica ‡ @irovnica?, Debarsko, okolu 1280 ‡ Sveta Gora, ok. 1360) ‡ kompozitor i muzi~ki teoreti~ar. Poteknuva od semejstvo {to dava pove}e muzi~ki dejci, me|u koi se i Jovan (drug so istoto ime), Joasaf i Grigorij, no nivnata dejnost s# u{te ne e dostatno istra`ena. Po poteklo e Makedonec, roden vo seloto Xermenci kraj Debar, a ne (kako {to se naveduva vo negovoto `itie) vo Dra~ ‡ prvoto pogolemo najblis771

K

KUKUMJAVKI

ko mesto. Ruskiot patopisec od XVIII vek Vasilij Grigorovi~Barski veli deka K. e roden vo seloto Xernonica, toponim {to najverojatno so tekot na vremeto, isto kako i toponimot Xermenci, se vidoizmenuva vo sega{niot @irovnica, golemo selo vo blizina na Debar. Toj e najgolemiot kompozitor i teoreti~ar vo iljadagodi{nata istorija na vizantiskata i vizantisko-slovenskata crkovna muzika. Kako eden od najzna~ajnite reformatori na isto~nohristijanskoto peewe i notacija, mu se pripi{uva sozdavaweto na neovizantiskata, spored nego nare~ena Kukuzelova notacija, koja se sre}ava vo rakopisite od XV do XIX vek. Voveduva nov na~in na peewe, nare~eno papadikisko peewe, koe se odlikuva so prostranost vo melodikata, so bogati ornamentacii i naglaseni dinami~ki nijansirawa. Negovo najzna~ajno delo e †Golemoto iso na papadikiskoto peewe#. B. Ort. KUKUMJAVKI ili MALI UTKI (Otus, Athene, Aegolius, Glaucidium) – rod mali grablivi no}ni ptici od familijata vistinski utki (Strigidae). Vo Evropa i kaj nas se sre}avaat 4 vida: }uk (Otus scops), doma{na kukumjavka (Athene noctua), pernatonoga kukumjavka (Aegolius funereus) i mala kukumDoma{na kukumjavka javka (Glaucidium (Athene noctua) passerinum). LIT.: Birds in Europe: population estimates, trends and conservation status, †BirdLife International Conservation Series#, 12, Cambridge, 2004; C. Harrison, An Atlas of the Birds of the Western Palaearctic, Glasgow, 1982. Sv. P. – V. Sid.

KUKU[ (Kilkis) ‡ grad vo Egejskiot del na Makedonija (Grcija), so 12.400 `. (2002). Se nao|a vo severoisto~niot del na Solunskoto Pole, 50 km severno od Solun i 34 km jugoisto~no od Star Dojran. Kako gradska naselba se razvil vo XVIII v. Vo 1859 g. tuka e proglasena Kuku{kata unija. Vo 1870 g. vo nego `iveele 3.768 `., isklu~ivo Makedonci. Podocna po~nuvaat da se naseluvaat i Turci, taka {to vo 1898 g. Kuku{ imal 7.750 `. od koi, 7.000 bile Makedonci, a 750 `. bile Turci. S# do 1913 g. toj pretstavuval centar na makedonskata kultura i revolucionerno `ari{te od kade {to poteknuvaat pove}e bele`iti revolucionerni i kulturno-prosvetni dejci na Makedonija, me|u koi i Goce Del~ev. Vo Vtorata balkanska vojna gr~kata vojska go izgorela gradot do temel. Naselenieto izbegalo vo Strumi~ko i vo Bugarija. Vo 1924 g. Kuku{ e naselen so 772

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Grci, doselenici od Mala Azija i od Kavkaz. Vo 1940 g. vo nego `iveele 8.356 `., a vo 1961 g. 10.947 `. Denes toj e centar na Kuku{kata okolija, vo koja ima 162 naseleni mesta. Naselenieto se zanimava glavno so trgovija, zanaet~istvo i so zemjodelstvo. LIT.: Todor Simovski, Naseleni mesta vo Egejska Makedonija, kn. I, Skopje 1978. Al. St.

Grobot na Partenija Zografski vo crkvata †Sv. Stefan#, Istanbul

KUKU[KATA UNIJA I UNIJATSTVOTO VO MAKEDONIJA – obid na Dojransko-kuku{kata eparhija vo 1859 g. so spogodba za unija so Katoli~kata crkva, so zadr`uvawe na slovenskiot jazik vo crkvite i narodniot vo u~ili{tata i so za~uvuvawe na isto~niot obred i narodnite obi~ai, da se otfrli vlasta na Carigradskata patrijar{ija i preku pokrovitelstvo na Rim da se izdejstvuva versko-kulturna avtonomija so svoeroden vladika vo eparhijata i vo cela Makedonija i so politi~ko pokrovitelstvo od zapadnite dr`avi. Po dolgi i slo`eni razgovori i pregovori, kuku{anite upatuvaat obrazlo`eno pismo do papata Pij XI (juli 1859) za prifa}awe na unijata. So pritisok od Rusija i od bugarskite crkovni krugovi, Patrijar{ijata ja ispolnuva voljata na gra|anite na Kuku{ da im se dade svoeroden vladika i na 29. X 1859 g. e izvr{ena hirotonija na vladikata Partenija Zografski {to potoa e i ispraten za dojransko-kuku{ki mitropolit. So toa Kuku{kata unija privremeno e pridu{ena. Po ozakonuvaweto na Bugarskata egzarhija, kako edinstvena slovensko-pravoslavna crkva vo Turcija (1870), so koe{to se onevozmo`uva obnovuvaweto na Ohridskata arhiepiskopija, nastanuva novo dvi`ewe i protiv novata

crkva, bidej}i so vklu~uvaweto samo na Vele{kata eparhija vo diecezata na Egzarhijata, site drugi eparhii ostanuvaa i natamu pod jurisdikcija na Patrijar{ijata (so mo`nost za referendumsko izjasnuvawe). Koga vo Crkovniot sobor vo Carigrad u~estvoto na makedonskite delegati vo konstituiraweto na novata crkva i vo izborot na nejziniot poglavar (1872) e pre~ekano so otpor, {est makedonski crkovni op{tini od Ju`na Makedonija stapuvaat vo novi pregovori so Rim i masovno plamnuva novoto i pomasovno unijatsko versko-nacionalno dvi`ewe (1873–1874) so otvoreno barawe za svoerodna hierarhija i za obnovuvawe na Ohridskata arhiepiskopija kako unijatska crkva. Dvi`eweto dobiva i izrazito nacionalno-politi~ki karakter, se postavuva za re{avawe ve}e i †makedonskoto pra{awe# i ja zafa}a cela Makedonija. Od svoi pri~ini, ova dvi`ewe go poddr`uva i noviot solunski valija Mithat-pa{a i centar stanuvaat Solun i Kuku{, kon koi se priklu~uvaat i drugite gradovi. Na ~elo zastanuva izgonetiot od Patrijar{ijata berovski u~itel (ruski vospitanik i belgradski legioner) Dimitar PopgeorgievBerovski. Odnovo se anga`ira ruskata diplomatija, a egzarhot Antim go ispra}a najavtoritetniot bugarski nacionalen deec Petko Slavejkov vo Solun za da se zadu{i golemiot buntovni~ki antiegzarhiski bran. Makedoncite pravat neuspe{en obid za pregovori i so Anglikanskata crkva (16. I 1874). Izbuvnuva Razlove~koto vostanie pod rakovodstvo na D. Berovski (1876), pa so vklu~uvawe i na korumpiranite turski vlasti postepeno e zadu{ena i ovaa vtora unija vo Makedonija. No vedna{ po doa|aweto na egzarhiskiot vladika Teodosija Gologanov vo Skopje (mart 1890), toj pravi temelni podgotovki za otfrlawe na Egzarhijata i za proglasuvawe na makedonska crkovna samouprava. Po reakcijata na bugarskiot egzarh, mitropolitot Teodisija poveduva pregovori so papskiot nuncij vo Carigrad za da mo`e preku unija so Rim da ja obnovi Ohridskata arhiepiskopija. Vo edno pismo (22. VI 1891) vo {est to~ki ja objasnuva nacionalnata programa i naglasuva: †Nie Makedoncite nemame tolku maka od Turcite kolku od Grcite, Bugarite i Srbite {to kako orli na mr{a se vpu{tija vo ovaa na{a mnogustradalna zemja i sakaat da ja ras~ere~at#. Vo pismoto do papata Leon XIII (4. XII 1891) moli so obnovuvawe na Ohridskata ar-

KULTURNA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

hiepiskopija Svetiot otec celata makedonska pastva da ja primi pod svoe pokrovitelstvo. Me|utoa, vo momentot na izbuvnuvaweto na lozarskoto dvi`ewe, Egzarhijata go proglasuva Teodosija kako makedonski nacionalen separatist (januari 1892) i so posredstvo na turskite vlasti uspeva da go dovede vo Carigrad i da mu ja odzeme mitropolitskata titula (mart 1892), po koe go upatuva vo eden bugarski manastir. Taka zalnuva i tretata unija vo Makedonija. Potoa bea praveni i novi obidi, no do deneska od toa dvi`ewe ostanaa samo mali selski unijatski oazi vo Jugoisto~na Makedonija. LIT.: Bla`e Ristovski, Unijatstvoto vo Makedonija, I-IV, †Razgledi#, II, 9, maj 1960, 908–936; II, 10, juni 1960, 1005–1029; III, 1, septemvri 1960, 72–90 i III, 2, oktomvri 1960, 158–189; istiot, Portreti i procesi od makedonskata literaturna i nacionalna istorija, III, Skopje,1990, 29–65; Slavko Dimevski, Kuku{kata unija od 1859 g., †Glasnik na INI#, III, 2, 1960; istiot, Mitropolit skopski Teodosij. @ivot i dejnost, Skopje, 1960; Kiril Stojanov, Povijesno-pravni razvoj Katoli~ke crkve bizantsko-slavenskog obreda u Makedoniji, Zagreb, 1990. Bl. R.

Feudalna kula vo Skopje

KULA – samostoen objekt {to slu`i za odbrana i za `iveewe. Kulite gi gradele osmanliskite feudalci na svoite imoti i ~iflici ili vo naselbite. Imaat kvadratna i pravoagolna forma, visoki se nekolku kata. Gradeni se od kamen so debeli yidovi vo ~ija debelina se vgradeni kameni skali, osven za posledniot kat koj e povrzan so drveni skali. Po yidovite ima mali otvori – pu{karnici. Pogolemi prozorci se nao|aat na posledniot kat, kade {to se nao|aat i ispu{teni balkoni – teferi~i, izvedeni vo drvo koi le`at na profilirani kameni konzoli. Greeweto e re{eno so ogni{ta – kamini. Vo Skopje e

K

za~uvana Begovskata kula (najverojatno od po~etokot na XVIII v.). Pove}e kuli se za~uvani vo KraKr. T. tovo, vo Ko~ani i dr. Kulturen `ivot, spisanie za kultura i op{testveni pra{awa Skopje (1951)

Svetlana Kulevanova

KULEVANOVA, Svetlana Zareva (Saraevo, BiH, 10. VII 1960) ‡ farmacevt, redoven prof. i dekan na Farm. f. vo Skopje i rakovoditel na Institutot po farmakognozija. Avtor na kniga po farmakognozija i avtor na edno poglavje vo †Farmakoterapiskiot prira~nik#, kako i na brojni nau~no-stru~ni trudovi i soop{tenija na simpoziumi i kongresi vo i nadvor od zemjata. Rakovoditel i u~esnik na nekolku nau~noistra`uva~ki i stru~ni proekti. L. P.-T. KULEVSKI, Aleksandar (Prilep, 16. III 1939) ‡ velosipedist. Pove}ekraten prvak na Makedonija vo drumsko vozewe na velosiped (1952–1954), dr`aven reprezentativec (1953–1958) i u~esnik vo golem broj me|unarodni trki vo zemjata i vo stranstvo. Na nekoi od niv postignal visoki rezultati vo opredeleni etapi, kako Ankara–Istanbul – treto mesto, na Vr{i~ pristignal prv (1954). Toj e izbran za najdobar sportist na Makedonija (1955). VSJ mu dodelil zlatna plaketa za 100 postignati pobedi (1959), koja ja dobile samo trojca vo zemjata. \. K. KULI[EV, Hristo (Dojran, 27. I 1904 ‡ Skopje, 24. I 1983) ‡ spec. ginekolog. Diplomiral medicina vo Grac (1930), a potoa bil lekar vo Dojran i Kosmet. Vo 1941 g. se vrabotil vo Ginekolo{ko-aku{erskoto oddelenie pri Gradskata bolnica vo Skopje. Po Osloboduvaweto rabotel vo Rodilniot dom vo Prilep, a od mart 1951 g. vo Ginekolo{koto oddelenie vo Bitola. Bil premesten vo Zdravstveniot dom †Idadija# vo Skopje, kade {to ostanal do penzioniraweto (1974). P. B. †KULTUREN @IVOT# (Skopje, noemvri 1956-) – spisanie za kultura, umetnost i op{testveni

pra{awa, mese~en organ na Kulturno-prosvetnata zaednica na Makedonija, po 10 broja godi{no. Prv glaven urednik bil Pero Korobar, a odgovoren urednik Meto Jovanovski. Izvesen period glaven urednik bil i Du{ko Kali} (juli 1957 – septemvri 1959). Najdolgo go ureduval Boris Vi{inski kako glaven urednik (od noemvri 1959), a potoa kako glaven i odgovoren urednik. Spisanieto objavuva statii, poezija, proza, likovni prilozi, intervjua i posebni prilozi od dramskata literatura od doma{ni i stranski avtori. LIT.: 30 godini „Kulturen `ivot# i 15 godini „Makedonska revija#, „Kulturen `ivot#, XXXI, 1-2, Skopje, januari-fevruari 1986, 1-7. S. Ml.

†KULTURNA MAKEDONIJA# (Bitola, 15. X 1944 ‡ 5. I 1945) ‡ vesnik za kultura. Toa e prv vesnik za kultura vo slobodna Makedonija. Direktor bil Kiril V. Ta{kov, a odgovoren urednik Du{ko Hr. Konstantinov. Objaveni se vkupno tri broja. Vo tretiot broj kako direktor e naveden Metodija Lepavcov, a redaktori K. V. Ta{kov i D. Hr. Konstantinov. Sodr`i op{toobrazovni i napisi od minatoto na Bitola, zabavni sodr`ini i humor. U{te vo prviot broj, vo napisot †Soedinen narod ‡ svetla idnina# se zalaga za obedineta Makedonija: †Makedonskiot narod ne bara ~u`do, tuku saka da gi obedini site svoi zemji kaj {to `ivejat Makedonci i kaj {to tupka makedonsko srce. So toj ideal v srce denes treba da `ivej sekoj Makedonec.# LIT.: D-r Boro Mokrov, Razvojot na makedonskiot pe~at i novinarstvo (od prvite po~etoci do 1945 godina), Skopje, 1980, 434–436; D-r Boro Mokrov ‡ M-r Tome Gruevski, Pregled na makedonskiot pe~at (1885–1992), Skopje, 1993, 132. S. Ml.

KULTURNA AVTONOMIJA vo Pirinskiot del na Makedonija (1946–1948) – ostvaruvawe na kulturno-nacionalnite prava na Makedoncite vo Bugarija. So aktivnoto u~estvo vo antifa{isti~kata borba vo Vtorata svetska vojna Makedoncite gi izvojuvale svoite prava za slobodno izrazuvawe na makedonskiot nacionalen identitet i nacionalen i kulturen razvitok, priznati od partiskoto i dr`avnoto rakovodstvo na Bugarija. Vladata na NRB 773

K

†KULTURNO EDINSTVO#

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

rija i na drugite oblasti od Makedonija {to ostanale pod germanska, odnosno italijansko-albanska okupacija#. Vo Skopje bile poznati: Tetovsko-gostivarskoto, Gali~ko-debarskoto i Strumi~koto bratstvo. Vo niv ~lenuvale glavno lu|e bliski do idejata na Van~o Mihajlov i negovite otvoreni privrzanici.

Oblasniot makedonski naroden teatar vo Gorna Xumaja po izvedbata na teatarskata pretstava †Malogra|ani# od M. Gorki (1948)

dozvolila pri popisot na naselenieto Makedoncite slobodno da ja zapi{at svojata makedonska nacionalna pripadnost (dekemvri 1946). Vo u~ili{tata vo Pirinskiot del na Makedonija bilo vovedeno izu~uvaweto na istorijata na makedonskiot narod i makedonskiot literaturen jazik, predavani (po barawe od NRB) od nastavnici od NRM (93): vo Gornoxumajskata okolija 22, vo Nevrokopskata 22, vo Svetivra~kata 19, vo Petri~kata 16 i vo Razlo{kata 14. Bile otvoreni nacionalni kulturni institucii: Oblasten makedonski naroden teatar vo Blagoevgrad (maj 1947), kni`arnici na †Makedonska kniga# vo Gorna Xumaja, Sveti Vra~, Nevrokop i Petri~, a vo sedmi~niot vesnik †Pirinsko delo# bile pe~ateni materijali na makedonski jazik i pravopis. Po Rezolucijata na IB, so re{enie na CK na BRP(k) na XVI plenum (juli 1948), bila ukinata nacionalnata kulturna avtonomija vo Pirinskiot del na Makedonija. LIT.: Dimitar Mitrev, Pirinska Makedonija i drugi istoriografski ogledi, Skopje, 1970; Vasil Jotevski, Nacionalnata afirmacija na Makedoncite vo Pirinskiot del na Makedonija 1944–1948, Skopje, 1996; Van|a ^a{ule, Od priznavawe do negirawe (Bugarski stavovi za makedonskoto pra{awe), Skopje, 1970. V. Jot.

Spisanieto †Kulturno edinstvo# (Solun, 1908-1909)

†KULTURNO EDINSTVO# (1. H 1908‡1. III 1909) ‡ dvonedelen op{testveno-literaturen magazin {to izleguval vo Solun. Urednici Anton Stra{imirov i \or~e Petrov. Raboti na kulturnoto izdignuvawe na Makedonija pod devizata †Makedonija za Makedoncite#. Objavuval op{testveno-politi~ki, prosvetni i kulturni statii, raskazi i dramski tekstovi, op{testven pregled, bibliografii, vesti i bele{ki. Izlegle 11 broja. V. Toc. 774

†Kulturno Nasledstvo#, op{testvenoliteraturen magazin

„KULTURNO NASLEDSTVO“ ‡ spisanie na Republi~kiot zavod za za{tita na spomenicite na kulturata od Skopje. Izleguva periodi~no od 1959 g. (pod uredni{tvo na Dim~e Koco), a posledniot broj (30–31) e objaven vo 2005 g. Vo nego se publikuvani stru~ni i nau~ni trudovi od oblasta na arheologijata, istorijata na umetnosta, konzervacijata, arhitekturata, numizmatikata i drugite srodni nau~ni disciplini. D. Z. KULTURNO-PROSVETNI I DOBROTVORNI BRATSTVA VO MAKEDONIJA (1941–1944) – re`imski zdru`enija za {irewe na golemobugarskata ideja i za bugarizacija na Makedoncite. Se {irele po inicijativa i pod direktno vlijanie na Direkcijata za nacionalna propaganda. Imiwata na bratstvata proizleguvale od imiwata na makedonskite gradovi, odnosno od mestata od kade {to poteknuvale ~lenovite. Se vnimavalo organizatori na ovie bratstva da bidat istaknati bugarofili, privrzanici na bugarskata dr`ava. Celta im bila †preku bratstvata da rabotat na sozdavawe bugarski duh kaj svoite sogra|ani i da ja pomagaat dr`avnata vlast vo nejzinite nastojuvawa da go prevospita makedonskoto naselenie vo bugarski duh. Formiraweto na makedonskite bratstva vo Skopje imalo druga cel – prisoedinuvawe kon Buga-

LIT.: \or|i Malkovski, Profa{isti~kite i kolaboracionisti~kite organizacii i grupi vo Makedonija 1941–1944, Skopje, 1995; istiot, Politi~kite partii i organizacii vo Makedonija vo Vtorata svetska vojna 1941–1944, Skopje, 2002. \. Malk.

KUMANI (Polovci) – nomadski plemiwa od tursko poteklo. Vo XI v. prodrele od Azija vo Evropa, naseluvaj}i gi ju`noruskite stepi i teritoriite vo Dolen Dunav. Kako vizantiski sojuznici, u~estvuvale vo bitkata protiv Pe~enezite kaj Levunion (1091). Pretstavuvale va`en faktor vo Vtoroto Bugarsko Carstvo, osobeno vo vostanieto na bra}ata Petar i Asen (1185). Potisnati od Mongolite (1230), se povlekle vo Ungarija, Bugarija i Vizantija. Nikejskiot car Jovan III Vatac gi naseluval kako stratioti vo Trakija, vo Makedonija i vo Mala Azija. Se smeta deka po Kumanite go dobile svoeto ime gradot Kumanovo i selata Kumani~evo (Tikve{ko i Kostursko). LIT.: P. Diaconu, Les Coumans au Bas–Danube aux XIe et XIIe siecles, Bucaresti, 1978; G. Ostrogorski, O pronijarima Kumanima, Zbornik Vladimira Mo{ina, Beograd, 1977, 63–74. K. Ax.

KUMANOVO – grad vo severniot del na RM so 78.602 `. (2002 g.). Se nao|a vo sredi{niot del na Kumanovsko Pole (@egligovo), od dvete strani na Kumanovska Reka, na nadmorska visina od okolu 330 m. Zafa}a povr{ina od 1886 ha. Ima umereno-kontinentalna klima so prose~na godi{na temperatura na vozduhot od 11,8°C i prose~no godi{no koli~estvo vrne`i od 543 mm. Pretstavuva zna~aen soobra}aen jazol vo severniot del na RM. Niz nego vodi me|unarodniot pat E–75 i me|unarodna `elezni~ka linija, koi na sever go povrzuvaat so dolinata na Morava, a na jug so dolinata na Vardar. Sovremena soobra}ajnica vodi i kon istok i go povrzuva so Kriva Palanka i Sofija, a takva soobra}ajnica postoi i kon jugoistok kon Sveti Nikole i [tip. Kako naselba se spomnuva u{te vo XIV v. Imeto najverovatno poteknuva od plemeto Kumani, dojdeni od Kavkaz (rekata Kuma), kon krajot na X–XI v. Kako gradska naselba po~nalo da se razviva vo XVII v. Spored opisot na Evlija ^elebija od 1660 g. vo nego imalo 600 ku-

KUMANOVSKA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

K

(1972–1975 i 1978–1986) i Prvata sojuzna liga (1976). Reprezentativci na Jugoslavija stanale: Rexep Jakupi, Rexep Rexepovski, Sami Limanovski i Ace Rusevski. ^lenovi na Klubot osvoile golem broj trofei na me|unarodni prvenstvata i turniri, za {to se zaslu`ni trenerite Miroslav Petrovi}, Vladislav Trajkovski i drugi. LIT.: Svetozar Avramovski i Petar Trajkovski: 40 godini fizi~ka kultura vo Kumanovo, Kumanovo, 1986, 52–61. D. S.

Kumanovo

}i, xamija, tekija, medresa, an, amam i pove}e du}ani. Vo Avstroturskata vojna (1689) vo nego Karpo{ bil proglasen za †kral od Kumanovo#. Po krvavoto zadu{uvawe na vostanieto od Turcite brojot na naselenieto zna~itelno opadnal. S# do krajot na XVIII v. toa imalo prete`no agrarna fizionomija so okolu 300 ku}i. A. Bue zabele`al deka vo K. `iveat okolu 3.000 `. (1836), a bilo poznato kako bogato sto~no pazari{te. Vo razvojot na gradot zna~ajno vlijanie imale izgradbata na dr`avnoto xade Skopje–Kumanovo–Vrawe vo sedmata decenija od XIX v. i posebno pu{taweto vo upotreba na Moravsko-vardarskata `eleznica (1888). Toga{ K. stanalo zna~ajno migraciono sredi{te, vo nego se doseluvaat Grci od Janina i Vlasi od Kru{evo, a eden kvart e nare~en Vele{ki, bidej}i pove}e od semejstvata ovde bile dojdeni od Veles. Vo gradot intenzivno zapo~nuva da se razviva zanaet~istvoto i trgovijata, taka {to vo po~etokot na XX v. naselenieto se zgolemilo na 14.530 `. Od niv 7.700 bile Makedonci, 5.800 Turci, 600 Albanci, 350 Cigani, 50 Vlasi i 30 Evrei. Vo periodot me|u dvete svetski vojni Kumanovo ne naprednalo mnogu, pa vo 1931 g. negovoto naselenie broelo 16.984 `. Gradot zabrzano po~nuva da se razviva duri vo godinite po Osloboduvaweto. Vo sredinata na minatiot vek (1953) naselenieto broelo 23.339 `., a vo po~etokot na XXI v. toa se zgolemilo na 78.602 `. Od niv 49.198 `. bile Makedonci, 18.825 Albanci, 5.394 Srbi, 4.212 Romi, 256 Turci, 108 Vlasi i 609 se deklarirale kako drugi. Denes K. e op{tina koja zafa}a povr{ina od 50.948 ha, ima 48 naseleni mesta so 105.484 `. Gradot spa|a me|u vode~kite stopanski centri vo Republikata. Najrazviena dejnost e industrijata i toa:

ma{inskata, tekstilnata, ko`arskata i tutunskata. Vo po{irokata okolina na gradot zna~itelno e razvieno zemjodelstvoto. Ima Naroden muzej, Memorijalen muzej †Hristijan Todorovski Karpo{#, Umetni~ka galerija, Spomen kosturnica od NOB, a vo Kumanovsko se nao|aat manastirot †Matej~e# nad s. Matej~e, manastirot †Krapino# vo blizina na s. Orah, crkvata †Sv. \or|i# vo s. Staro Nagori~ane, spomenikot na ASNOM vo s. Pelince i dr. Vo gradot ima edna fakultetska institucija, gimnazija i dve sredni stru~ni u~ili{ta, potoa zdravstven dom, dom na kulturata, gradska biblioteka i drugi institucii od oblasta na kulturata i sportot. LIT.: Atanasije Uro{eviÿ, Kumanovo, †Godi{en Zbornik na FF#, kn. II, Skopje, 1949; Popis na naselenieto, doma}instvata i stanovite vo Republika Makedonija 2002, kn. X, DSZ, Skopje, 2004. Al. St.

†KUMANOVO# ‡ bokserski klub formiran vo Kumanovo (1969) so pretsedatel Mi{ko Todorovi}. Nabrgu sedum bokseri–juniori stanale prvaci na Makedonija (1970). Klubot se natprevaruval vo Ju`nata srpska liga (1970), Vtorata sojuzna liga – †Istok#

KUMANOVSKA ARTILERISKA BRIGADA (s. Stepance, Kumanovsko, vtorata polovina na 1944 ‡ Skopje, dekemvri 1944) ‡ voena edinica na NOV i POM. Bila formirana so dve baterii vo eden obedinet divizion od dotoga{nite artilerci na Sedumnaesettata i Osumnaesettata makedonska NO brigada. Dejstvuvala protiv germanskite sili na prostorot na selata Stracin, Mlado Nagori~ane, Dobra~a, Nikuqane, ^elopek, Koince i ^etirce, kako i vo borbite za osloboduvaweto na Kumanovo, Skopje, Ka~anik, Gwilane, Uro{evac i Pre{evo. Pri reorganizacijata na artileriskite edinici vlegla vo sostav na Prvata makedonska artileriska brigada. IZV.: AVII, Belgrad, k. 1364, reg. br. 6–5/2. LIT.: D-r Marjan Dimitrijevski, Makedonskata vojska 1944‡1945, Skopje, 1999, 159–160. S. Ml.

KUMANOVSKA BAWA – se nao|a na 3 km jugoisto~no od Kumanovo, do s. Proevci, po koe e poznata i kako Proevska Bawa. Bawskite objekti se locirani od levata strana na Kumanovska Reka, na nadmorska visina od okolu 300 m. So Kumanovo e povrzana preku regionalniot asfalten pat Kumanovo–Sv. Nikole. Dosega{nite istra`uva~i se na mislewe deka termomineralniot izvor na K. B. se nao|a na meridijanski rased na koj se nao|aat i Katlanovska Ba-

^lenovite od bokserskiot klub †Kumanovo#

775

K

KUMANOVSKA

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Kejot na Kumanovska Reka

razito poroen karakter i ~estopati predizvikuva poplavi. Prose~niot godi{en protek kaj KumaDr. V. novo iznesuva 0,39 m3/sec. ^e{mata vo Kumanovska Bawa

wa na jug i Vrawska Bawa na sever. Rezervoarot se nao|a vo paleozojski mermeri. Izvorot e so {tedrost od 6 l/sec, a vodata e so temperatura od 30°C, {to zna~i deka spa|a vo grupata na hipotermalni vodi. Po hemiskiot sostav najmnogu sodr`i natrium, kalcium, kobalt, cink i hidrokarbonati. Povolno dejstvuva pri lekuvawe na nervni bolesti, zaboluvawa na organite za varewe, {e}erna bolest i dr. Bawata raspolaga so okolu 200 legla od koi 90 se vo hotelot †Kuba#, a postoi i olimpiski bazen. Osven za stacionaren prestoj, Kumanovci ja koristat i kako izletni~ko mesto. Al. St.

KUMANOVSKA DIVIZIJA (s. @egqane, Kumanovsko, sredinata na oktomvri ‡ po~etokot na dekemvri 1944) ‡ voena edinica na NOVM. Vo nejziniot formaciski sostav vlegle 16-ta, 17-ta i 18ta makedonska NO brigada. Dejstvuvala na podra~jeto na Ka~ani~kata Klisura i na pravcite Vrawe–Kumanovo i Kumanovo– Kriva Palanka. Podocna vlegla vo formaciskiot sostav na Prviot makedonsko-srpski korpus, odnosno vo XVI-ot MNOK na NOVJ. U~estvuvala vo borbite za osloboduvaweto na Kumanovo i vo borbite vo Skopsko. Po rasformiraweto, borcite bile rasporedeni vo drugite voeni edinici. V. St.

Spomenikot Zebrwak za Kumanovskata bitka

KUMANOVSKA BITKA (Zebrwak, Kumanovsko, 23 ‡ 24. X 1912) – re{ava~ka bitka vo Prvata balkanska vojna pome|u srpskata i otomanskata vojska. Se vodela vo reonot na s. Mlado Nagori~ane, Kumanovsko. Zagubite na otomanskata armija iznesuvale 1.200 zaginati, okolu 3.000 raneti i 327 zarobeni vojnici. Na srpskata strana imalo 687 zaginati i 3.280 raneti. Po ovaa bitka, srpska vojska vlegla vo Skopje, a turskata se povlekla kon Bitola. V. St. KUMANOVSKA (GOLEMA) REKA – najgolema desna pritoka na r. P~iwa. Dolga e 44 km, ima vkupen pad od 1.060 m, a prose~niot pad iznesuva 24,1 ‰. Vkupnata povr{ina na slivot iznesuva 460 km2. Nejzina glavna pritoka e Lipkovska Reka, vo ~ija dolina se izgradeni ve{ta~kite akumulacii Lipkovo i Gla`wa. Poradi ogolenosta na slivot, K. R. ima iz776

KUMANOVSKA KOTLINA – se protega na krajniot severen del na RM. Granicata na kotlinata e najjasno izrazena na zapadnata, severozapadnata i severnata strana, kade {to vodi po bilata na Skopska Crna Gora (pretstavena so nejziniot ogranok Karadak), Ruen (775 m) i na Kozjak (1.326 m), a pote{ko mo`e da se sledi jugoisto~nata granica sprema Ov~e Pole. Sli~no e i so severnata granica kade {to ja se~e Kumanovsko-pre{evskata Dolina. Zafa}a povr{ina od 1.290,5 km², a mal del 66,5 km² pripa|a na Republika Srbija. Kumanovskata Kotlina se karakterizira so rit~esto-branoviden reljef koj e

Kumanovskata kotlina

nastanat so vsekuvawe na pomali re~ni tekovi vo nekoga{nata centralna ezerska ramnina. Vo taa smisla mo`at da se izdvojat dve morfostrukturni celini: planinski reljef i dolinski reljef. Vo sredi{niot del se protega Kumanovsko Pole. Vo nego se izdojuvaat dve morfolo{ki celini: @egligovo na zapad, Sredorek so Stracin na istok i Crno Pole, Nagori~anska Zaramnina, Vrelo Pole i Rudo Pole kako pomali celini. Dnoto na Kumanovsko Pole e pokrieno so neogeni sedimenti. Vo tekot na pliocen JI del na kotlinata e zafaten so silna vulkanska aktivnost. Dokaz za toa e formiraweto na golemata bazaltna plo~a kaj s. Nagori~ani, edinstvena od takov vid na Balkanskiot Poluostrov. Vo kotlinata se ~uvstvuvaat promenetokontinentalni i promenetomediteranski vlijanija. Toa ne{to ovozmo`uva odgleduvawe na gradinarski kulturi, p~enka, krmni rastenija i dr. Razviena e gradskata naselba Kumanovo. LIT.: T. Andonovski, I. Milevski, Geomorfolo{ki karakteristiki na Kumanovskata kotlina, †Geografski razgledi#, kn. 36, Skopje, 2001. T. And.

KUMANOVSKI DOGOVOR – voeno-tehni~ki dogovor sklu~en me|u Me|unarodnite bezbednosni sili ‡ KFOR i vladite na SR Jugoslavija i na R Srbija, no}ta me|u 9 i 10.VI 1999 g., vo bazata na KFOR – Talon (vo blizinata na Kumanovo), del od operacijata na NATO vo Kosovo. So nego e zavr{ena Kosovskata vojna. Predviduva pozicionirawe me|unarodni vooru`eni sili vo Kosovo (KFOR) i povlekuvawe na jugoslovenskite vooru`eni sili od Kosovo do 20. VI 1999 g., vozdu{na bezbednosna zona od 25 km od kosovskata granica i zemji{na zona od 5 km. IZV.: Voeno-tehni~ki ugovor izme|u Me|unarodnih bezbednosnih snaga i vlada SRJ i RSr, 10.06.1999, www.mfa.gov.yu. T. Petr.

KUNOVSKI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

K

vrti kumanovski NOPO (s. Trgovi{te, Vrawsko, 21. III 1944). IZV.: Kumanovo i Kumanovsko vo NOV 1941–1945. Dokumenti, Kumanovo, 1988. LIT.: Spomen zbornik na zaginatite borci od NOV i `rtvi na fa{isti~kiot teror od Kumanovo i Kumanovsko 1941–1945, Kumanovo, 1976; Kumanovo i Kumanovsko vo NOV 1941–1942 godina. (Materijali od nau~niot sobir odr`an na 12, 13 i 14 dekemvri 1978 godina), Kumanovo, 1979; Od desetina do bataljon. (Formiraweto i borbeniot pat na Vtoriot kumanovski NOPO). Podgotvil S. Markovski, †Nova Makedonija#, XXXIX, 13088– 13097, Skopje, 1–10. VII 1983. S. Ml.

KUNOVO – ^UKI (s. Orizari kaj Ko~ani) – arheolo{ki lokalitet na ~ija blaga ju`na padina {to se spu{ta kon rekata Bregalnica postoele duri 5 tumbi od koi 3 se dokumentirani. Tie se Borci od Kumanovskiot NO bataljon „Jordan Nikolov-Orce#

KUMANOVSKI NARODNOOSLOBODITELEN PARTIZANSKI ODRED (kumanovskite bav~i, 26. VI 1943 ‡ s. Pelince, Kumanovsko, 1. XII 1943) ‡ partizanska edinica na NOV i POM. Bil formiran od 11 ~lenovi na Kumanovskata organizacija na KPJ i SKOJ, vo dve odvoeni grupi. Bidej}i se razminale na zbornoto mesto kaj raskrsnicata na ^etirskiot i Nikuqskiot pat, ednata grupa kaj s. Bratoselce (Srbija) se priklu~ila kako ~etvrta desetina na Vtoriot ju`nomoravski NOPO, a vtorata grupa se upatila na kozja~kiot teren i izvr{ila napad na op{tinskata zgrada vo s. Suv Ora (4/5. VII 1943). Po kontakt so Kumanovskata organizacija na KPM, naskoro i taa grupa se priklu~ila kon ~etvrtata desetina na Vtoriot ju`nomoravski NOPO. So prilivot na novi borci, taa ~etvrta desetina prerasnala vo ~eta na Vtoriot ju`nomoravski NOPO i izvr{ila napad na `elezni~kata linija severno od Bukurevac, na rudnicite „Trnava“ i „Ostrovica“, vodela borba so ~etni~kite sili kaj s. Nerav (Srbija) i izvr{ila drugi akcii. Koga grupata narasnala na 21 borec od Kumanovsko, se izdvoila vo poseben Kumanovski NOPO (mesnost Slivni~ki U{i kaj s. Slivnica, Vrawsko), po {to se upatila da dejstvuva na kozja~kiot teren, Kumanovsko. Odredot vodel borba so bugarskata vojska i policija vo manastirot Karpino (5. X), so ~etni~kite sili vo s. Dragomance (7. X), so kontra~etnicite na Suqo vo reonot na s. Dumanovce (9. X), vr{el diverzii na `elezni~kata linija Skopje‡Ni{ i dr. Koga se zgolemil na nad 100 borci, prerasnal vo Prv kumanovski NO bataljon „Jordan Nikolov-Orce“.

IZV.: Kumanovo i Kumanovsko vo NOV 1941-1945. Dokumenti, Kumanovo, 1988. LIT.: Spomen-zbornik na zaginatite borci od NOV i `rtvi na fa{isti~kiot teror od Kumanovo i Kumanovsko 1941–1945, Kumanovo, 1976, 174–176; Od desetina do bataljon. Podgotvil S. Markovski. „Nova Makedonija“, XXXIX, 13088– 1397, Skopje, 1-10. VII 1983. S. Ml.

KUMANOVSKI NARODNOOSLOBODITELNI PARTIZANSKI ODREDI (12. X 1941‡ 1943) ‡ partizanski edinici na NOV i POM. Prvin bile formirani Karada~kiot NOPO (Menkova Koliba, Kumanovsko, 12. X 1941 ‡ s. Belanovce, Kumanovsko, 14. X 1941) i Kozja~kiot NOPO (Studena Voda, Kumanovsko, 12. X 1941 ‡ s. Malotino, Kumanovsko, 17. X 1941), no samo po nekolku dena bile razbieni od bugarskite okupatorski sili. Podocna bil formiran Tretiot kumanovski NOPO (manastir †Sv. Prohor P~iwski#, 2. VIII 1943 ‡ 10. X 1943), koj potoa bil preimenuvan vo Skopsko-kumanovski NOPO (10. X 1043‡1. XII 1943), a posle prerasnal vo Kumanovski NO bataljon †Jordan Nikolov# (1. XII 1943). Podocna bil formiran i ^et-

Kunovo - ^uki, s. Orizari - Mogila III od `eleznoto i rimskoto vreme

kompleksni pogrebni mogili so slo`ena struktura, vo koi pove}epatno, vo razni periodi, e vr{eno pogrebuvawe. Mogila III e edinstvenata celosno arheolo{ki istra`ena. Nea ja so~inuvala pomala `eleznodopska grobnica ogradena so kamenen prsten, dopolnitelno nasipana vo rimskiot period. Vo nea bile vkopani 20 grobovi. Me|u pogrebuvawata od XX v., vkopani vo rimskiot nasip, pri istra`uvawata e otkrien eden centralen srednovekoven grob. Naodite povrzani so nego (par bronzeni pozlateni mamuzi, bronzen prsten i kerami~ko grne) go otkrivaat identitetot na pokojnikot (verojatno vitez), u~esnik vo III krstonosen pohod (ok. 1189), edinstven naod od ovoj vid vo Makedonija. LIT.: Q. Xidrova, Grobot na krstonosecot od Kunovo-^uki, †Zbornik na Muzej na Makedonija ‡ Arheologija#, 2, Skopje, 2006, 259–289. Q. X.

Kumanovskiot partizanski odred (1943)

KUNOVSKI, Zafir (Debar, 04. III – 1934 – Skopje 14. IV – 2004) ‡ arhitekt, rakometar i trener. Zavr{il Arhitektonski fakultet vo Skopje (1964). Bil ~len na RK †Rabotni~ki# od Skopje (1953 – 1958), koj vo ovoj period bil tripati prvak na Makedonija vo gole777

K

KUNOVSKI

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Zafir Kunovski

miot, petpati vo maliot rakomet i dvapati osvojuva~ na Kupot na Makedonija. Klubot igral vo Prvata sojuzna liga (1954, 1955 i 1958). Bil najdobar strelec vo ekipata. Nastapuval i za drugi klubovi vo Makedonija (do 1960), a potoa bil uspe{en trener. Za Reprezentacijata na Jugoslavija odigral tri natprevari (1957). D. S.

Vasil Kunoski

sela detska istorija koja sekoga{ umee da intrigira i da nasmee. DELA: Vol{ebno liv~e, Sk., 1950; Pesni,

Sk., 1953; \erdan~e, Sk., 1956; Zaj~e bez opav~e, Sk., 1957; Pretprazni~ni ve~eri, Sk., 1960; Stra{no, postra{no i najstra{no, Sk., 1963; Ha-ha-ha i dve-tri ah, Sk., 1964; Svetulki nad trevi, Sk., 1964; To{o, Sne{ka i 101 sme{ka, Sk., 1970; Oro veselo, Sk., 1979; Oro {iroko, Sk., 1984. V. Toc.

KUPRIJANOVSKI (NOVGORODSKI) LISTOVI – v. Fragmenti na kirili~ki staroslovenski tekstovi od makedonsko poteklo KURBAN ‡ obredna `rtva dadena po odreden povod. Vo dale~noto minato `rtvite se davale na paganskite bo`estva, a podocna tie im bile nameneti na svetitelite, iako hristijanskata crkva ima negativen odnos kon ovaa pojava. Kiril Pej~inovi} vo deloto

†Ogledalo# (Budim, 1816), kade {to zboruva za sueverieto me|u narodot, posebno go naglasuva kurbanot kako ne{to {to ne smee da se izveduva vo krugot na crkvata. Sepak, kurban se dava i za pove}e praznici {to se praznuvaat so doma{ni slu`bi. Se veruva deka vo minatoto se `rtvuvale i lu|e, osobeno mladi, no podocna ovoj surov obi~aj bil zamenet so `rtvuvawe `ivotni (jagne, tele i sl.). Osobeno poznata `rtva e koleweto kurban vo temelot na ku}ata ili na drug pogolem objekt. Se veruva deka sekoja pogolema gradba (ku}a, kula, most i dr.) nema da se zastoi ako vo temelot ne se zayida `rtva. LIT.: Marko K. Cepenkov, Makedonski narodni umotvorbi, kn. 9, Narodni veruvawa, Detski igri, Skopje, 1972, 48; Kiril Pej~inovi}, Sobrani tekstovi, Priredil Bla`e Koneski, Skopje, 1974; Tanas Vra`inovski, Narodna mitologija na Makedoncite, kn.1, Skopje-Prilep, 1998, 267–269 i kn. 2, 111–112, 120, 124–143. M. Kit.

KURBINOVO (Resensko) ‡ Manastirot †Sv. \or|i# i nekropolata se smesteni na 12 km jugoisto~no od Resen. Pri istra`uva~kite raboti na crkvata (krajot na XII v.) vo 1953 g. se otkrieni grobovi vo nea i okolu nea (V. Lahtov). Grobovite se so kamena konstrukcija. Toga{ se identifikuvani i nau{nicite {to se narekuvaat tip Kurbinovo. Vo 1967 g.

Spase Kunovski: Portret so ~ador, 1971

KUNOVSKI, Spase (Debar, 24. IX 1929 – Skopje, 1. VIII 1978) ‡ slikar, najzna~aen pretstavnik na nadrealizmot i metafizi~koto slikarstvo. Bil ~len na grupata Mugri. Diplomiral na ALU vo Zagreb (1953). Oblikuval zagado~ni urbani pejza`i so fantasti~ni figuri vo sivo-sina gama (Logor, 1960; Vizija, 1961; Minato, 1966; Maneken, 1967). Go izrabotil zgrafitoto Bratstvo i edinstvo vo Debar (1969). S. Ab.-D. KUNOSKI, Vasil (Debar, 20. XI 1916 ‡ Skopje, 13. VI 1993) ‡ poet za deca. Zavr{il U~itelska {kola. Rabotel kako urednik vo Redakcijata na †Detska radost# pri NIP †Nova Makedonija#. Eden od osnovopolo`nicite na sovremenata makedonska literatura za deca i mladina. Naj~esto koristej}i ja dosetkata, svetot na deteto i na detstvoto se prestoruvaat vo ve778

Arhangel Mihail, freska vo crkvata †Sv. \or|i# vo Kurbinovo (1191)

KURC

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

del na Makedonija (1530‡1531). Od toa izdanie imalo za~uvani primeroci po eden vo Muzejskata biblioteka vo Saraevo i vo Univerzitetskata bilioteka vo Qubqana, a dva primeroka vo Narodnata biloioteka vo Belgrad, no se izgubeni. Sega e za~uvan samo rakopisen prepis.

Crkvata †Sv. \or|i“, Kurbinovo (1191)

se vr{eni sonda`ni iskopuvawa vo okolniot prostor, a vo 1981 g. se istra`eni nekolku grobovi so karakteristi~ni naodi na nakit od sredniot vek i periodot na turskoto srednovekovje. LIT.: B. Aleksova, Eden nov tip na obetki od arheolo{kite naodi vo Makedonija, ZAM, III (1959–1960), Skopje, 1961, 91‡93; E. Maneva, Srednovekoven nakit od Makedonija, Skopje, 1992, 216. El. M.

„Kurier#, neoficijalen organ na MNLD vo Sofija (1904)

†KURIER# (†KURIERÎ#) (Sofija, 1. VII – 31. XII 1904) – tretiot vesnik na redaktorot-izdava~ Stefan Jakimov Dedov, prodol`enie na v. †BalkanÍ#, neoficijalen organ na MNLD vo S.-Peterburg. Izleguva nedelno (br. 4–12 dvapati nedelno) na bugarski jazik. Se zalaga za Makedoncite kako etnokulturen subjekt, za avtonomija na Makedonija i za balkanska federacija. Prestanuva po br. 20 – od finansiski pri~ini.

BIBL.: Prevod na srpski jazik ^edomil Mijatovi¢, „Vidovdan#, br. 77–88, Beograd, 1863; Prevod na bugarski jazik vo „Periodi~esko spisanie na B†lgarskoto kni`ovno dru`estvo#. kn. 4, Sofi®, 1883; Itinerarium Wegrauss Kün. May. potschafft gen Constantinopel zu dem Turkischen Keiser Soleyman Anno XXX. Izdadeno od E. LambergSchwarzenberg, Innsruck, 1910; Putopis kroz Bosnu, Srbiju, Bugarsku i Rumeliju 1530. Prijevod \. Pejanovi}, Sarajevo, 1950. LIT.: R. Matkovi}, Putovanja po Balkanskom poluotoku XVI veka, „Rad# JA, Zagreb, 1881, 56. S. Ml.

KURTEV, Vladimir (Pleven, 19. H 1888 – Sofija, VI 1946) – Bugarin, u~esnik vo makedonskoto revolucionerno dvi`ewe. Zavr{il istorija i geografija na Sofiskiot univerzitet. Kako u~enik stanal ~len na VMORO (1905), ~etnik vo ~etata na tikve{kiot vojvoda D. Daskalov (1907), u~estvuval i vo bitkata kaj †No`ot#. Po Prvata svetska vojna bil profesor i direktor na gimnazijata vo ]ustendil, pretsedatel na dru{tvoto †Ilinden#, blizok sorabotnik na Iv. Mihajlov, punktov na~alnik na VMRO vo ]ustendil (1926), rezerven ~len (1928) i ~len na CK na VMRO (1932). Vo 1946 bil uapsen od vlastite i strelan. IZV.: DÍr`aven arhiv, KÓstendil, op. 2, a. e. 101; Boris J. Nikolov, VÍtre{na makedono-odrinska revolÓcionna organizaciÔ. Vojvodi i rÍkovoditeli (1893–1934). Biografi~no-bibliografski spravo~nik, SofiÔ, 2001. Z. Tod.

LIT.: D-r Boro Mokrov, Razvojot na makedonskiot pe~at i novinarstvo (od prvite po~etoci do 1945 godina), Skopje, 1980, 159–161. Bl. R.

KURIPE[I], Benedikt (Benedikt Curipeschitz) (Gorwi Grad, XVI v.) ‡ slovene~ki patopisec. Gi poznaval latinskiot i germanskiot jazik i bil strasten izu~uva~ na istorijata. Kako poznava~ na politi~kite i verskite odnosi vo Osmanliskata Imperija i kako „latinski preveduva~#, bil vklu~en vo 30-~lenoto avstrisko prateni{tvo {to go upatil Ferdinand I kaj sultanot Sulejman vo Carigrad za sklu~uvawe primirje, predvodeno od kraleviot sovetnik Hrvatot Mikola Juri{i} i kralskiot namesnik na Kraina grofot Jozef fon Lambert. Vo Viena (1531) objavil patopis za negovoto minuvawe vo severniot

Saliu Kurte{

KURTE[, Saliu (Saliu Kurtesh) ([timle, Kosovo, 1940) ‡ pravnik, univ. profesor. Osnovno u~ili{te zavr{il vo rodnoto mesto, a sredno obrazovanie vo Pri{tina. Diplomiral na Pravniot fakultet vo Pri{tina (1965), magistriral na Pravniot fakultet vo Zagreb i doktoriral na Pravniot fakultet vo Pri{tina (1977) na tema †Sozdavawe-

K

to, razvojot i polo`bata na SAP Kosovo vo jugoslovenskata socijalisti~ka federacija“. Na Pravno-ekonomskiot fakultet vo Pri{tina be{e izbran za asistent (1965), docent (1973), vonreden (1978) i redoven profesor po Ustavno pravo (1983). Istiot nastaven predmet go predava i na Pravniot fakultet na Jugoisto~na Evropa vo Tetovo. Bil viziting profesor na pove}e stranski univerziteti vo Evropa i Azija. Objavil pogolem broj trudovi i u~ebnici od oblasta na ustavnoto pravo.

BIBL.: E Drejta kushtetuese, Tetove, 2002; Kontrolli gjuqesor i kushtetutshmerise në bote, Tetove, 2002. Sv. [. ‡ Hat. O.

Jozef Kurc

KURC, Jozef (Josef Kurz) (Praga, ^e{ka, 3. II 1901 – Praga, ^e{ka, 6. XII 1972) – ~e{ki slavist, univ. prof. Studira na KU vo Praga kade {to doktorira vo 1924 g. (disertacija za Zografskoto ev.), a so vtor doktorat (DrSc) se zdobiva vo 1964 g. vrz osnova na trudot Studie ze syntaxe jazyka staroslov2nského. Prof. na MU vo Brno i na KU vo Praga. ^len na HAZU, inicijator i nositel na brojni proekti i na {iroka me|unarodna sorabotka, a na prvo mesto na izrabotka na stsl. re~nik i csl. re~nici, gl. red. na Slovnik jazyka staroslov2nského (Praha, 1966–1997). Vo nau~niot opus dominira paleoslovenisti~kata problematika (kirilometodievski problemi, vizantisko-slovenski odnosi, tekstolo{ki i morfo-sintaksi~ki pra{awa) i interes kon istorijata na slovenskata filologija (slavistika vo prerodbenskiot i vo jagi}evskiot period). Posebno vnimanie posvetuva na genezata na slo`enata deklinacija na pridavkite i na pojavata i razvojot na ~lenot, na jazikot na Zografskoto i Asemanovoto ev. kako negov editor (1929, 1955). Visoki nau~ni i pedago{ki kvaliteti ima negoviot U~ebnik po stsl. jazik. Bibliografijata na J. Kurc sodr`i 440 edinici. DELA: (izbor) Evangeliarium Assemani, I, Praha, 1029 (so J. Vajs); K Zografskemu evange-

779

K

KUR[UMLI-AN

liu. I. †Slavia#, 9, 1930–1931, 465–489, 673–695; II. †Slavia#, 11, 1932, 385–424; K otazce clenu v jazycich slovanskych, se zvlastnim zretelem k staroslovenstine. I. †Byzantinoslavica#, 7, 1937–38, 212–240; II. †Byzantinoslavica#, 8, 1939–1946, 172–288; Evangeliar Assemanuv II, Praha, 1955; Ucebnice jazyka staroslovenskeho, Praha 1969; Kapitoly ze syntaxe a morfologie staroslovenskeho jazyka, Praha, 1972 (izbor od trudovi so morfosintaksi~ka problematika). BIBL.: L. Rehacek, Bibliograficky soupis vedeckych praci prof. PhDr. Josefa Kurze, DrSc s prehledem jeho cinnosti, UK Praha, 1968; Z. Ribarova, Dodaci bibliografiji Josefa Kurza, †Slovo# 38, 1988, 101–107. Zd. R.

KUR[UMLI-AN (Skopje, Stara ~ar{ija, 1549) – spomenik na kulturata. Izgraden od Muslihudin Abdul Gani el Madini, zave{tan kon Du}anxik xamijata, podignata od istiot ktitor. Imeto Kur{umli go dobil vo XIX v. po olovniot pokriv (tur. kurþun – olovo). Ima povr{ina od 2.800 m² so 60 prostorii smesteni na dva kata. Anot se sostoi od dva dela, pogolemiot od koi slu`el za smestuvawe na trgovcite i nivnite stoki, a vo drugiot del se nao|ala {tala i drugi pomo{ni prostorii. Glavniot del ima pribli`no kvadratna forma okolu kvadraten dvor i se sostoi od prizemje i kat. Vo prostoriite se prio|a od trem vo prizemjeto i od galerija na katot, povrzani so polukru`ni laci potpreni na masivni kameni stolpci. Pokrien e so svodni konstrukcii. Graden e so kamen i so tula. Vo vtorata polovina od XIX v. bil pretvoren vo zatvor. Od 1955 g. e otvoren lapidariumot na Arheolo{kiot muzej na Makedonija. Vo letniot period slu`i kako otvorena scena. Po golemite o{tetuvawa (vo 1963) se izvr{eni poobemni restavratorsko-konzervatorski zafati. Vo

Kur{umli-an, Skopje (1549)

780

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

~ar{ijata se za~uvani i Kapan-an i Suli-an. LIT: D-r Hasan Kale{i, Koj e graditel i koga e izgraden Kur{umli-an vo Skopje?, †Glasnik na INI#, br. 1, Skopje, 1971; Lidija Kumbaraxi-Bogoevi}, Osmanliski spomenici vo Skopje, Skopje, 1998; Salih Asim, Istorija na Skopje i negovata okolina. Prevod i komentari d-r Dragi \orgiev, Skopje, 2005. Dr. \. i Kr. T.

KUSOKRILCI (Staphylinidae) – tvrdokrilni insekti so dolg abdomen i so kusi pokrovni krilja (elytrae). Se hranat so najrazli~en vid hrana; se sre}avaat vo gabi, gnile`i, na movovi, mr{i i sl. Vo svetot se poznati preku 20.000 vidovi, a vo MaKusokrilci kedonija se poznati samo nekoi vidovi kusokrilci {to `iveat vo molikovi {umi. LIT.: Jon~e [apkarev, Zoologija na bez’rbetnite `ivotni, Skopje, 1991. V. T. K. – M. Kr.

KUTMI^EVICA – oblast kade {to, spored Prostranoto `itie na sv. Kliment (gl. 17) sv. Kliment ja zapo~nal vo Makedonija (886) svojata prosvetitelska dejnost, a koga bil rakopolo`en za prv slov. ep. (893) na negovo mesto do{ol sv. Naum. Nazivot K. e poznat samo od ova mesto na gr~. `itie od Teofilakt (napi{ano vrz osnova na slov. predlo{ka), a dokumentirano od 9 rakopisi (6 od koi vo fragmenti). Vo rakopisite na ova gr~. `itie, kade {to e za~uvana 17 gl., imeto K. se predava razli~no Koutmitzinitzan/-s (Mosk.-Ohr.), Koutmitzinas (Vatop.) i dr., {to poka`uva deka toa bilo o{teteno (pogre{no

pro~itano od glag. rakopis) u{te vo avtografot. Poradi toa od nego ne mo`e da se opredeli to~no kade se nao|ala oblasta i bara novi onomasti~ki istra`uvawa. Od kontekstot i od drugite spomnati imiwa vo gl. 17 sepak mo`e pribli`no da se odredat nejzinite granici so glavno sedi{te gr. Devol vo gorniot tek na r. Devol (kaj dene{na Kor~a), kade {to knez Boris mu dal na Klimenta tri ku}i i (za po~ivka) edna kraj Ohrid i edna vo Glavinica, verojatno nekade vo Ju`na Albanija. LIT.: N. L. Tunickii, Sv. Kliment, episkop slovenskij. Ego `iznÍ i prosvetitelÏskaÔ deÔtelÏnostÍ, Sergiev Posad 1913, 151–190; Iv. Snegarov, BÍlgarskiÔt pÍrvou~itel Kliment Ohridski, †GSUBF#, 4 1926–7, 219–334; A. Milev, GrÍckite `itiÔ na Kliment Ohridski, S., 1966, 124–125, 156; Kr. Stan~ev ‡ G. Popov, Kliment Ohridski. @ivot i tvor~estvo, S., 1988, 17–18, 38–41; P. Hr. Ilievski, Pojava i razvoj na pismoto, Sk., 2006, 305–315. P. Hr. Il.

KUTRIGURI – hunobugarski plemiwa na teritorijata me|u Dolen Dnepar i Dunav (VI v.). Predvodeni od Zabregan, pominale preku r. Dunav i navlegle vo Trakija kon Carigrad, minale niz Makedonija do Grcija (558/ 559). Porazeni, sklu~ile mir so Vizantija i se povlekle. Po porazot od Utigurite, Avarite lesno gi pokorile (562). LIT.: V. Zlatarski, Izvestieto na Mihail SiriŸski za preselenieto na BÍlgarite, Tom V: Izbrani proizvedeniÔ, SofiÔ, 1972; R. Ra{ev, PrabÍlgarite prez V–VII vek, SofiÔ, 2005. B. Petr.

KUTUREC, Tomo (Kru{evo, 1906 ‡ Skopje, 14. XII 1979) ‡ komunisti~ki deec, politi~ar i diplomat. Bil ~len na KPJ (1935) i sekretar na Poverenstvoto na KPJ i MK na KPJ vo Kru{evo. Kako eden od organizatorite na NOB vo Kru{evsko i Debarsko, bil izbran za delegat na Vtoroto zasedanie na AVNOJ i u~esnik na Prvoto zasedanie na ASNOM. Po Osloboduvaweto bil sovetnik vo Ministerstvoto za nadvore{ni raboti vo Belgrad (1949), sovetnik vo Ambasadata na FNRJ vo Bern (1950), potpretsedatel na Narodnoto sobranie na NRM (1951‡1953), direktor na Uredot za informacii na Vladata na NRM, ~len na Pretsedatelstvoto na Glavniot odbor na SSRNM, republi~ki naroden pratenik, pretsedatel na Dru{tvoto na Obedinetite nacii za NRM i dr. Nositel e na Partizanska spomenica 1941. LIT.: Zlate Biljanovski, Odredot †Pitu Guli#, 1973; istiot, Kru{evski NOP odred, Beograd, 1971; Kru{evo, Skopje, 1977; istiot, Odredot †Pitu Guli#, Skopje, 1990. S. Ml.

KU[EVSKI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

K

kompozitor, istra`uva~ na ju`noslovenskata narodna muzika. Kako sobira~ na narodno tvore{tvo, zabele`al i melografiral okolu 4.000 narodni pesni, od koi okolu 2.000 i se objaveni, a okolu 700 se ostanati vo rakopis. Vr{el komparativni analizi na hrvatskite narodni pesni so drugite ju`noslovenski narodni pesni. Mihajlo Kufojanakis

KUFOJANAKIS, Mihajlo (Skopje, 20. III 1958) ‡ violinist. Diplomiral na FMU vo Skopje (Z. Dimitrovski, 1981). Postdiplomski studii zavr{il na Dr`avniot konzervatorium †P. I. ^ajkovski# vo Moskva (D. Ciganov, 1983). Od 1986 g. e profesor na FMU vo Skopje. Voda~ na Kvartet †Gajdov# (1989–1995). Solisti~ki koncertiral vo RM i vo pove}e evropski zemji. Sn. ^.-An.

BIBL.: Prilog za povijest glazbe ju`noslavjanske, „Rad# JA, Zagreb, 1877–1882; Ju`noslovenske narodne popievke, I-V, Zagreb, 1878‡1881 i 1941. S. Ml.

KU^EVI[KI MANASTIR – v. †Sveti Arhangeli# KU^IWA, SLEPI (Spalacinae) – potfamilija od familijata gluvci, staorci, poljanki i slepi ku~iwa (Muridae) specijalizirani za `ivot pod zemja. Kaj nas e prisuten eden vid, slepo ku~e (NannospaSlepo ku~e lax leucodon). LIT.: S. Petkovski – B. Krystufek, Cica~i na Makedonija, Skopje, 1998; A. J. Mitchell-Jones, G. Amori, W. Bogdanovicz, B. Krystufek, P. J. H. Reijnders, F. Spitzenberger, M. Stubbe, J. B. M. Thissen, V. Vohralik, J. Zima, The Atlas of European Mammals, London–San Diego, 1999. Sv. P. & V. Sid.

Frawo Kuha~

KUHA^, Frawo Ksaver (Osiek, 20. XI 1834 ‡ Zagreb, 18. VI 1911) ‡ folklorist, etnomuzikolog i

KU[EVSKI, Voislav (s. Trabotivi{te, Del~evsko, 28. VII 1921 – Skopje, 3. I 1999) – istori~ar, redoven profesor na Filozofskiot fakultet vo Skopje. Zavr{il u~itelska {kola vo Skopje (1941) i ednogodi{en kurs za predava~i po is-

Voislev Ku{evski

torija i po geografija (1946). Bil inspektor po istorija za srednite u~ili{ta (1949– 1959), direktor vo sredni u~ili{ta i predava~ na VP[ †Kliment Ohridski“. Asistent na Filozofskiot fakultet (od 1959), predava~ po predmetot Metodika na nastavata po istorija (1961). Doktoriral (1965) na tema †Makedonija pred Dru{tvoto na narodite“. Bil izbran za docent (1967), vonreden (1972) i redoven profesor (1977). Bil prodekan na Filozofskiot fakultet. Istra`uval vo pove}e arhivski centri vo zemjava i vo stranstvo. BIBL.: VMRO(Obedineta) sprema postavuvaweto na makedonskoto pra{awe pred Dru{tvoto na narodite, Istorija, 1, Skopje, 1985; Gr~ki diplomat za makedonskiot jazik, †Prilozi“, XXII, 2, Skopje, MANU, 1991; Za dejnosta i ulogata na VMRO na Todor Aleksandrov i Ivan Mihajlov vo vrska so postavuvaweto na makedonskoto pra{awe vo Dru{tvoto na narodite (1920–1934), zb. †Sto godini od osnovaweto na VMRO i 90 godini od Ilindenskoto vostanie“, Skopje, 1994. LIT.: Dimitar Dimeski, Voislav Ku{evski (in memoriam), Istorija, XXXVI, 1–2, Skopje, 2000. V. \.

781

L LABINO ‡ OHRID ‡ srednovekovna nekropola na gradot Ohrid smestena na zapad od Plao{nik, otkriena slu~ajno pri po{umuvaweto (1955‡1956). Lokacijata (podaleku od crkvenite objekti), kako i naodite (site se od bronza), upatuvaat na zaklu~ok deka ovde bile pogrebuvani srednoimotni gra|ani na Ohrid vo XI‡XIII v.

dot e crnomodra bobinka so edna semka. Vo anti~ko vreme se smetalo za sveto drvo na Apolon, simbol na mudrosta i na slavata. Kaj nas mo`e da se odgleduva ju`Al. And. no od Demir Kapija.

LIT.: V. Lahtov, Ranosrednovekoven nakit vo srednovekovnata zbirka na Narodniot muzej vo Ohrid, „Lihnid#, 1, Ohrid, 1957; E. Maneva, Srednovekoven nakit od Makedonija, Skopje, 1992, 177, 178. El. M.

LAV OHRIDSKI (Paflagonija, Mala Azija, XI v. – Ohrid, 1056) – ohridski arhiepiskop (ok. 1037–1056) i kni`even deec. Po Joana Debarski, toj bil prv ohridski arhiepiskop od nemakedonsko poteklo – Vizantiec. Go obnovil soborniot hram „Sv. Sofija#, razurnat vo 1018 g od Vizantijcite pri osvojuvaweto na Ohrid. So polemi~kite dela protiv Latinite i enciklikite upateni do papata Lav IX (1049–1054) i do site episkopi go otvoril sudirot za kone~noto odvojuvawe na Zapadnata i Isto~nata crkva od op{tohristijanskata ekumena. LIT.: I. Snegarov, IstoriÔ na Ohridskata arhiepiskopiÔ, 1, Vtoro fototipno izdanie, SofiÔ, 1995, 195‡197; J. Bel~ovski, Ohridskata arhiepiskopija od osnovaweto do pa|aweto na Makedonija pod turska vlast, Skopje, 1997; I. Velev, Vizantisko-makedonski kni`evni vrski, Skopje, 2005, 176‡178. I. Vel.

LAVOR (Laurus nobilis L., fam. Lauraceae) – mediteransko malo zimzeleno drvo. Listovite se ko`esti, izdol`eno-elipsovidni, temnozeleni, bogati so eterski masla i se koristat kako za~in. Plo-

Lavor

skago korolÔ Marka# i prepora~uva~ za negovite postdiplomski studii na Katedrata za slovenska filologija (1902). BIBL.: Spisok trudov prof. P. A. Lavrova, „IzvestiÔ Akademii nauk#, 6 ser., 1923, № 17; B. M. LÔpunov, Spisok u~enÎh trudov akad. P. A. Lavrova, nape~atannÎh s 1923 g., „IzvestiÔ AN#, 7 ser., Otdelenie gumanitarnÎh nauk, № 8, M., 1930; Bla`e Ristovski, Ranite rakopisi na Krste P. Misirkov na makedonski jazik, Skopje, 1998. Bl. R.

Petar Alekseevi~ Lavrov

LAVROV, Petar Alekseevi~ (Jaroslav, Rusija, 6/18. IX 1856 – Leningrad/SPb., 24. XI 1929) – ruski slavist, kirilo-metodievist, paleograf i istori~ar na starata slovenska pismenost i literatura. Go zavr{il Istorisko-filolo{kiot fakultet na Moskovskiot univerzitet (1879). Kandidatska disertacija odbranil za srpskite narodni pesni od kosovskiot ciklus, magisterska za crnogorskiot poet P. P. Wego{ i negovoto literaturno delo (1887), a doktorska za zvukovite i formalnite osobenosti na bugarskiot jazik (1893). Bil profesor na Moskovskiot, Var{avskiot, Novorosiskiot (Odeskiot) i S.-Peterbur{kiot univerzitet. Izbran za dopisen (1902) i redoven ~len (1923) na RAN, a dop. ~len e i na Srpskata (1906), ^e{kata (1907) i Jugoslovenskata akademija na naukite (1911). U~esnik vo „Makedonskata ekspedicija# na RAN (1900), koga se zapoznava i so svojot iden student K. P. Misirkov. Gi voveduva prvite univerzitetski predavawa za makedonskite govori (1900/01) i go pottiknuva Misirkova da sobira narodni pesni i da napravi opis na svojot kraj na rodniot govor, pa stanuva i negov mentor za diplomskata rabota „KÍ voprosu o narodnosti i pri~inÎ populÔrnosti Makedon-

Asen Lagadinov -Dim~o

LAGADINOV-DIM^O, Asen (Razlog, 28. V 1919 – m. Betolovoto, Pirin Planina, 5. VIII 1944) – istaknat mladinski rakovoditel, eden od prvite partizani vo Razlo{ko. @iveel i rabotel vo Sofija (od 1937). Sorabotuval po partiska linija so Nikola Vapcarov, Ivan Kozarev i dr. Se vratil vo rodniot grad (22. VI 1941) i stanal eden od prvite partizani vo Razlo{kata partizanska ~eta, bil borec vo Razlo{kiot partizanski odred „Jane Sandanski#, odnosno „Nikola Parapunov#. Zaginal vo oru`en sudir so kontra~etnici, preoble~eni kako makedonski partizani od Vardarskiot del na Makedonija. LIT.: Georgi D`od`ov, Asen Lagadinov (Biografi~en o~erk), II izd., SofiÔ, 1968; Pirinski sokoli, SofiÔ, 1970; BezsmÍrtnite 1922/1944, zb.: Zaginali v borba protiv kapitalizma i fa{izma ot Blagoevgradski okrÍg, SofiÔ, 1971. V. Jot.

LAGADINOV-PETAR, Kostadin (Razlog, 11. IV 1913) – u~esnik vo NOD vo Pirinskiot del na Makedonija, general-major. Vo sudski proces (1933) osuden na 12,5 godini zatvor, no emigriral vo SSSR (1934). Pod psevdonimot

LAZAREVSKI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

Petar Stefanov Vrzanov-Makedon~eto, zavr{il visoki voeni {koli. Se vratil vo Bugarija (11. VIII 1941) i bil partizan vo Razlo{ko (od X 1941), komandir vo Razlo{kiot p.o. „Jane Sandanski# i „Nikola Parapunov#. Prv komandant na Razlog (po 9. X 1944). Pove}epati bil odlikuvan. LIT.: Georgi Madolev, Parapunovci. (Spomeni), SofiÔ, 1980. V. Jot.

LAGADINOVA-AMAZONKA, Elena (Razlog, 9. V 1930) – najmladata partizanka vo Pirinskiot del na Makedonija, doktor po zemjodelski nauki. Bila borec (zaedno so tatkoto i dvajcata bra}a) vo Razlo{kiot partizanski odred „Nikola Parapunov# (VI 1944). Po vojnata zavr{ila Zemjodelski fakultet vo Moskva i se posvetila na nau~nata rabota od oblasta na agronomijata. Avtor e na nekolku dela. Bila pratenik vo Narodnoto sobranie na NR Bugarija. LIT.: Georgi D`od`ov (Drago), Za kogo peÔt murite, SofiÔ, 1971. V. Jot.

LAGIDI (Ptolemaidi) – egipetska dinastija od makedonsko poteklo (323 g. pr.n.e. – 30 g. pr. n.e.). Ja osnoval Ptolemaj I Soter (323–283), sin na Lag, po kogo i dinastijata go dobila imeto. Vtoroto ime go dobila po osnova~ot, Ptolemaj I, koj ja izbral Aleksandrija za svoja prestolnina. Dinastijata dala preku dvaeset vladeteli na Egipet: Ptolemaj II Filadelf (283–246), Ptolemaj III Everget (246–221), Ptolemaj IV Filopator (221–204), a od vremeto na Ptolemaj V Epifan (204–180) mo}ta na Lagidite zapo~nala da opa|a, zapo~nal period na dinasti~ki borbi, koj trael do pa|aweto pod rimska vlast. Posleden vladetel bila kralicata Kleopatra VII (51–30). LIT.: G. Holbl: Geschichte des Ptolemaerreiches. Politik, Ideologie und religiose Kultur von Alexander dem Groβen bis zur romischen Eroberung, Darmstadt, 1994. K. Ax.

Vasilka Ladinska

LADINSKA, Vasilka (Kumanovo, 2. H 1928) – arhitekt. Diplomirala na Arhitektonskiot fakultet pri Tehni~kata velika {kola vo Belgrad (1954). Proektirala i

realizirala stanbeni, op{testveni i zdravstveni objekti. U~estvuvala na pove}e anonimni arhitektonski konkursi. Se zanimava i so publicistika, objavila pove}e statii vo stru~ni spisanija. Pozna~ajni realizacii: stanben blok na ul. „Makedonija# vo Skopje (1962); stanben objekt na ul. „Ilinden# vo Skopje (1986 i 1987); Gimnazija „Josip Broz Tito# vo Skopje (1966); Komunalna banka vo Kr. T. Kumanovo (1964). „LAZAR POP TRAJKOV“, ISELENI^KO D’MBENSKO DOBROTVORNO DRU[TVO (Toronto, Kanada, 1940 ‡ ?) ‡ dru{tvo na Makedoncite po poteklo od s. D’mbeni (Kostursko), Egejskiot del na Makedonija. Bilo formirano so oddeluvawe i osamostojuvawe od istoimenoto dru{tvo vo Geri, Indijana, SAD. Sl. N.-K. „LAZAR POP TRAJKOV“, ISELENI^KO DRU[TVO (Medison, Ilinois, SAD, 1906 ‡ ?) ‡ dru{tvo na Makedonci doselenici po poteklo od s. D’mbeni (Kostursko), Egejskiot del na Makedonija. Dru{tvoto organizaciono se pro{irilo vo Hajmond (Indijana), so svoe oddelno sedi{te, a potoa i vo Kanada. Sl. N.-K.

L

Pravniot fakultet vo Skopje (1955/56 i 1958/59). Objavil golem broj u~ebnici i nau~ni trudovi od oblasta na gra|anskoto i trgovskoto pravo. LIT.: Praven fakultet ‡ Pedeset godini 19951 ‡ 2001, Skopje, 2001. Sv. [.

LAZAREVI], Marija (Skopje, 1935) – redoven profesor na Tehnolo{ko-metalur{kiot fakultet vo Skopje. Diplomirala na Prirodno-matemati~kiot fakultet vo Skopje (1959), a doktorirala na Tehnolo{ko-metalur{kiot fakultet vo Skopje (1974), kade {to raboti od 1960 g. (docent od 1972, redoven profesor od 1982 g.). Dekan na Fakultetot. Penzionirana vo 1999 g. Podra~ja: organska hemija, sinteza i karakterizirawe na organski soedinenija. Avtor e na nau~ni trudovi i na nau~noistra`uva~ki proekti. LIT.: „Bilten UKIM#, br. 509, 13. I 1989 g., 68; 40 godini Tehnolo{ko-metalur{ki fakultet – Skopje, Skopje, 2000 g., 110. Sv. H. J.

Blagorodna Lazarevska

Adam Lazarevi}

LAZAREVI], Adam (s. @abari, Srbija, 1900 ‡ Belgrad, 1970) ‡ univerzitetski profesor, pravnik. Gimnazija zavr{il vo Nim, Francija, a Praven fakultet vo Belgrad (1923), kade {to ja odbranil i doktorskata disertacija na tema „Za dr`avnata intervencija vo semejnite odnosi# (1926). Na istiot fakultet bil izbran za honoraren nastavnik po predmetot Gra|ansko pravo (1933) i za vonreden profesor po predmetot Gra|anska sudska postapka (1939). Za redoven profesor po predmetite Gra|ansko pravo i Gra|anska sudska postapka bil izbran na Pravniot otsek na Pravno-ekonomskiot fakultet vo Skopje (1951), a podocna go predaval i predmetot Gra|anska sudska postapka s¢ do odeweto vo penzija (1968). Dvapati bil dekan na

LAZAREVSKA, Blagorodna Sotirova (Prilep, 17. I 1932) ‡ spec. po bolesti na ustata i zabite, redoven prof. na St. f. Habilitirala vo 1974 g. Se usovr{uvala vo Moskva, Odesa, Leningrad, Belgrad. Inicijator za stru~na publikacija na stomatolozite vo Makedonija. Publikuvala 136 statii. U~estvuvala i rakovodela nau~ni proekti. Prodekan i dekan na St. f. i rakovoditel na Klinikata. E. M.

Mom~ilo Lazarevski

LAZAREVSKI, Mom~ilo Blagoev (Kumanovo, 6. II 1934) ‡ gine783

L

LAZAREVSKI

kolog-aku{er, uroginekolog, redoven prof. po ginekologija i aku{erstvo na Med. f. Bil direktor na Ginekolo{ko-aku{erskata klinika i prodekan na Med. f. vo Skopje. Opi{al slizen prolaps na mo~niot meur, vrski me|u pelvi~na koskena morfotopografija i etiopatogeneza na genitalen prolaps i ja dal Teorijata na nepermanentno aktivna suburetralna potporna struktura (originalni operacii za urinarna stres inkontinencija: slingovidna kolposuspenzija i suburetralna duplikacija na vaginata); patentiral dvobalonski lateks kateter za uretrografija. BIBL.: L’incontinence d’urines à 1’effort chez la femme, Aspects colpocystographiques, „J. Gyn. Obst. Biol. Repr.#, 1, 1972; Colpocystography in cases of genital prolapse and urinary stress incontinence in women, „Am. J. Obstet. Gynecol.#, 122, 1975; Suburethral duplication of the anterior vaginal wall – An original operation for urinary stress incontinence in women. „Int.Urogynecol. J.#, 6, 1995; Biomechanics of urinary stress incontinence surgery ‡ Theory of the non-permenetly acting suburethral supportive structure, „Int. Urogynecol. J.#, 11, 2000; Etude critique des procedees radiologiques de l’opacificquation de l’urethre feminin. Faculte de Medecine, Paris, 1971; Morfotopografski, stati~ki i dinami~ki promeni pri genitalen prolaps i urinarna stres-inkontinencija, Skopje, 1974; Medicinski fakultet Skopje 1947‡1987, Skopje, 1987; Biomehanika na genitalen prolaps i urinarna stres inkontinencija, Kumanovo, 2001; koavtor: Advances en obstetricia y ginecologia, Barcelona, 1978; Ginekologija i opstetricija, Beograd, 1983; Ginekologija i perinatologija, Zagreb, 1989; Perineologie... comprendre un equilibre et le preserver, Verviers, 1998; Ginekologija i perinatologija, Vara`dinske Toplice, 1995; Sovremena dijagnostika i terapija vo medicinata ‡ Prira~nik za lekari, Skopje, 2000. M. L.

LAZAREVSKI, Nikola (Skopje, 29. III 1931 ‡ Skopje, 4. XII 2002) ‡ filmski scenograf. Od 1953 g. rabotel vo †Vardar film#, prvin kako asistent, a potoa kako scenograf, arhitekt, organizator na film i direktor na film. Za makedonskata kinematografija ima realizirano pove}e desetici filmovi, me|u koi se i 23 igrani, kade {to rabotel vo svojstvo na scenograf. Isto taka, ima sorabotuvano i na pove}e me|unarodni filmski koprodukcii. Za svojot obemen opus toj e pove}epati nagraduvan so stru~ni i so op{testveni priznanija. V. Masl. LAZAREVSKI, Slobodan Krumev (s. Orlanci, Ki~evo, 1. IX 1939) ‡ spec. po maksilofacijalna hirurgija i prof. na St. f. vo Skopje. Habilitiral vo 1980 g. Bil prodekan na St. f. i direktor na Klinikata za maksilofacijalna hirurgija. Avtor e na 50 nau~no-stru~ni trudovi. Koavtor na „Tumori vo maksilofacijalnata

784

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Slobodan Lazarevski

regija# i „Ambulantski stomatoE. M. hirur{ki intervencii#. LAZARISTI vo Makedonija ‡ ~lenovi na Lazaristi~kata misija, osnovana od Katoli~kata crkva vo Istanbul vo 1776 g. so cel da se propagira katoli~kata vera me|u pravoslavnoto naselenie na Otomanskata Imperija. Lazaristite ja {irele i idejata za unija so katoli~kata crkva. Vo Makedonija osnovale misii vo Solun (1854) i vo Bitola (1856). Vo Bitola bila izgradena katoli~ka crkva i bil osnovan crkoven hor. Lazaristi~koto u~ili{te na francuski jazik, subvencionirano od francuskata vlada, steknalo osobeno golema popularnost. LIT.: Slavko Dimevski, Katoli~kata propaganda i unijatskoto dvi`ewe vo Makedonija (od sredinata na XIX vek do Balkanskite vojni), Odbraneta doktorska disertacija na Filozofskiot fakultet, Skopje, 1961. M. Ta{.

LAZARICA (X–XI v.) – makedonski blagorodnik i vojskovodec od vremeto na Samuilovoto Carstvo. Vo agonijata na makedonskata dr`ava (1018) toj im se predal na Vizantijcite so svojot odred vojnici, za {to dobil po~esti i privilegii.

Aleksandar Lazarov

centri, osobeno vo Germanija. Osnovopolo`nik e na operativnata ginekologija vo RM i educiral pove}e generacii lekari-ginekolozi. Bil direktor na Ginekolo{ko-aku{erskata klinika (1975‡1983). Objavil nad 250 naZ. X. u~ni i stru~ni trudovi. LAZAROV, Dime (Kavadarci, 1918 – Skopje, 30. IV 2001) – geod. in`., red. prof. na Grade`niot fakultet vo Skopje (od 1967 do penzioniraweto vo 1983 g.) po predmetite od oblasta na geodezijata. Diplomiral na Tehni~kiot fakultet vo Zagreb, kade {to i doktoriral (1964). Bil na studiski prestoi vo Cirih, Lozana i Moskva. Na Fakultetot rabotel od 1951 g., osnova~ e na Katedrata za geodezija. Bil dekan na Arhitektonsko-grade`niot fakultet (1967–69) i vr{el mnogubrojni drugi funkcii, me|u koi i pretsedatel na Sojuzot na in`enerite i tehni~arite na Makedonija i pretsedatel na Sojuzot na grade`nite in`eneri na Jugoslavija. Napi{al u~ebnik po predmetot geodezija i objavil golem broj trudovi. Q. T.

LIT.: Ioannis Scylitzae Synopsis Historiarum, rec. I. Thurn, Berlin, 1973. K. Ax.

LAZARICI ‡ obredna igra izveduvana na Lazareva sabota. U~esnicite se glavno Romi: edna postara `ena i dve de~iwa (ma{ko i `ensko). Odej}i od ku}a na ku}a, decata peat: †Igraj, igraj, Lazarke, / gola, bosa Ciganke, / ovaa ku}a bogata / ima dosta dukati...# Pesnite se peat za da izmolat plodnost, sre}a i napredok vo semejstvoto. Vo nekoi mesta vo Makedonija obi~ajot s# u{te se praktikuva. Tr. P. LAZAROV, Aleksandar Gligorov (Kavadarci, 27. I 1920 ‡ Skopje, 10. I 1990) ‡ ginekolog-aku{er, redoven prof. na Med. f. vo Skopje. U~esnik vo NOB. Med. f. zavr{il vo Belgrad (1948), a specijaliziral ginekologija i aku{erstvo (1953) vo Belgrad i Skopje. Se usovr{uval vo pove}e

Lazar Lazarov

LAZAROV, Lazar (s. Zrnovci, Ko~ansko, 2. II 1945) ‡ redoven profesor na FON vo Skopje. Osnovno u~ili{te zavr{il vo rodnoto selo, gimnazija vo Ko~ani i diplomiral na Filozofskiot fakultet ‡ Grupa istorija vo Skopje (1966‡1970). Izvesno vreme bil profesor vo gimn. †G. Dimitrov#, rabotel vo RSVR ‡ Skopje i potoa vo INI vo Oddelenieto za Na-

LAZAROV-KOWU[KI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

rodnoosloboditelnata vojna i najnovata istorija (1971‡2004). Magistriral na temata †Op{testveno-politi~kite organizacii vo obnovata i izgradbata na Makedonija (1944‡ 1948)# (1975) i doktoriral na †Op{testveno-ekonomskiot razvoj na NR Makedonija (1944‡ 1957)# (1984). Podocna preminal na rabota vo FON vo Skopje (2004). BIBL.: Op{testveno-politi~kite organizacii vo obnovata i izgradbata na NR Makedonija 1944‡1948, INI, Skopje, 1979; Zrnovci, Ko~ani, 1980 (so koavtor); Op{testveno-ekonomskiot razvoj na NR Makedonija vo periodot na obnovata i industrijalizacijata na NR Makedonija 1944‡1957, Skopje, 1988; VMRO niz francuskata dokumentacija, Skopje, 1997. LIT.: 50 godini Institut za nacionalna istorija, Skopje, 1998, 141‡143. S. Ml.

LAZAROV, Lazar Aleksandrov (Skopje, 11. IV 1953) ‡ internistkardiolog, redoven prof na Med. f. vo Skopje (od 1999). Med. f. zavr{il vo Skopje vo 1977 g., a specijalizacija vo 1984 g. Se usovr{uval vo SAD i vo Germanija. Doktoriral vo 1978 g., a docent e od 1989. Direktor na Institutot za srcevi zaboluvawa (1995‡ 1999). Objavil okolu 230 trudovi. ^len e na pove}e svetski kardiolo{ki zdru`enija i laureat na nivnite priznanija. BIBL.: Koavtor: [ok i srcevo belodrobno o`ivuvawe, Skopje, 1994; Kardiologija, Beograd, 1994; Sovremena dijagnostika i terapija vo medicinata, Skopje, 2000; Interna medicina, Skopje, 2003; Vodi~ niz Evropskata Unija, Skopje, 2005; Interna propedevtika, Skopje, 2005; Interna medicina za stomatolozi, Skopje, 2006; Praktikum po Interna medicina, Skopje, 2006. Sl. M. P.

LAZAROV, Qup~o (Skopje, 24. I 1949) – grad. in`., red. prof. na Grade`niot fakultet vo Skopje (od 1995) po predmetite od oblasta na tehni~kata mehanika i jakosta na materijalite. So Fulbrajtova stipendija prestojuval vo SAD (1978/79), a doktoriral vo 1985 g. vo Skopje. Rakovodel so nau~noistra`uva~ki proekti. Objavil pove}e trudovi vo zemjata i vo stranstvo. Q. T. LAZAROV, Mihajlo (Skopje, 1932) ‡ kerami~ar. Diplomiral na APU vo Belgrad. Rabotel kako profesor po keramika vo UPU vo Skopje. Izlagal samostojno i grupno vo Skopje i vo stranstvo. Raboti unikatna i skulptorska keramika so prefineto ~uvstvo za plasti~nost, povrzuvaj}i ja tradicijata so dekorativnoto i likovnoto. Sozdava bioformi i top~esti oblici so mineralni i rastitelni motivi. Dobitnik e na pove}e nagradi i priznanija.

L

delstvoto, statistika, tro{oci i kalkulacii). Izbran za docent (1958), za vonreden (1960) i za redoven profesor (1966), a penzioniran vo 1979 g. Bil rakovoditel na rasadnik vo Radovi{, direktor na Zemjodelskoto u~ili{te vo Kru{are (Bugarija), na~alnik na Oddelenieto za zemjodelstvo vo Stopanskata komora vo Skopje, urednik na spisanieto „Socijalisti~ko zemjodelstvo#. Objavil 70 nau~ni i stru~ni trudovi. Dr. \o{.

Mihajlo Lazarov: glazirana keramoplastika

LIT.: Vladimir Veli~kovski, Sovremena makedonska keramika, Skopje, 2004. Al. Cv.

LAZAROV, Todor ([tip, 1869 – Sofija, 29. IX 1912) – revolucioner, ~len na TMORO. Zavr{il VI klas gimnazija vo Solun. Stanal prviot ~len na RK na MRO vo [tip. Bil u~esnik na Solunskiot kongres (1903) na TMORO. Povtorno bil uapsen i sproveden vo osmanliskiot zatvor vo Damask (1905). Po Mladoturskata revolucija bil amnestiran. Te{ko razbolen, se samoubil. LIT.: M. Kumanov, Makedoni®, Sofi®, 1993. Al. Tr.

Risto Lazarov

LAZAROV, Risto ([tip, 3. X 1949) ‡ poet, kriti~ar, preveduva~, direktor na skopskata televiziska ku}a †Telma#. Zavr{uva Filolo{ki fakultet vo Skopje. Raboti kako dolgogodi{en novinar vo niza redakcii. Svoevremeno prv ~ovek na agencijata TANJUG. ^len na Makedonskiot PEN centar, a od 1972 g. ~len i na DPM. DELA: stihozbirki: No}na ptica vo parkot (1972), Jana (1980), Grozen kikot (1982), Kapki kisela vistina (1985), Leto preku okeanot (1988), To~ka na vriewe (1990), Odvajnade`na (1993), Siljan {trkot u{te edna{ ja obletuva Makedonija (1995), IstoriÔ bolezni (1996), Jave (1996), Heraklea (1999), Kolumbo (2000), Trojca za preferans (2001), Odmol~ena (2003), ^ehopek (2006); poezija za deca: Gorjan vo Dojran (1988) i Od Bitola pojdov (1990); publicistika: Prvo lice ednina (intervjua) i List po list. LIT.: Miodrag Drugovac, Istorija na makedonskata kni`evnost XX vek (1990). V. M.-^.

LAZAROV, Stojan ([tip, 1913 – Skopje, 1983) – agroekonomist. Osnovno u~ili{te zavr{il vo [tip, gimnazija vo Kraguevac, a diplomiral na Zemjodelsko-{umarskiot fakultet vo Zemun, Srbija (1940). Vo nastavniot proces na Zemjodelsko-{umarskiot fakultet vo Skopje e vklu~en od 1950 g. (smetkovodstvo vo zemjo-

Vawa Lazarova

LAZAROVA, Vawa (s. Stracin, Kumanovsko, 27. IV 1930) ‡ interpretatorka na narodni pesni. Vo tekot na svojot `ivot izvesno vreme rabotela vo Operata pri MNT, a bila ~len i na Dr`avniot ansambl za narodni igri i pesni †Tanec#. Ispeala nad stotina izvorni makedonski narodni pesni i re~isi site se snimeni vo Produkcijata na MRT (†Gukni mi gukni#, †Imala majka dve deca#, †Pro{eta se Jovka Kumanovka# i dr.). Nastapuvala na golem broj koncerti na pove}e kontinenti. Peela vo Albert hol vo London pred kralicata Elizabeta i premierot Vinston ^er~il. Nejziniot vokal se poka`a kako osobeno podatliv za sintezite vo etnomuzikata, koja dominira{e kon krajot na XX v. Poseben pridones ima vo sozdavaweto na muzikata za filmot †Pred do`dot# od Mil~o Man~evski. M. Kol. LAZAROV-KOWU[KI, Krsto (s. Kowuh, Kumanovsko, 1881 ‡ Kumanovo, 20. I 1945) ‡ kumanovski

785

L

LAZAROPOLE

vrhovisti~ki vojvoda. Bil u~esnik vo Ilindenskoto vostanie (1903), a vo vremeto na Balkanskite vojni (1912‡1913) na ~elo na probugarska komitska ~eta dejstvuval vo Isto~na Makedonija. Me|u dvete svetski vojni bil formalen ilegalen kumanovski vojvoda na VMRO (1919‡1930). Vo vremeto na NOAVM celosno se stavil vo slu`ba na bugarskite okupatorski vlasti. Od Voeniot sud na Skopskata voena oblast bil osuden na smrt i strelan. IZV.: Zoran Todorovski, Gor~livi sudbini na zabludenite borci (1‡5). Spomeni na Krsto Lazarov-Kowu{ki, †Zbor#, br. 43‡47, Skopje, 1977; Dokumenti za Narodnoosloboditelnata vojna i narodnata revolucija vo Kumanovo i Kumanovsko 1941‡1942, Vtoro dopolneto izdanie, Kumanovo, 1980; †Nova Makedonija#, 21. I 1945; Kumanovo i Kumanovsko vo NOV 1941‡1942 godina. (Materijali od nau~niot sobir odr`an na 12, 13 i 14 dekemvri 1978 godina), Kumanovo, 1979. S. Ml.

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

suvo i bezvodno, poradi gubewe na vodata vo pesoklivo-~akalestiot Dr. V. nanosen materijal.

na pedago{kata psihologija, 1980; Altruisti~ko i agresivno odnesuvawe, 1997. LIT.: Filozofski fakultet: 1946–1996, Skopje, 1996, 91. V. Arn.

LAZAROSKI, Jakov Gavrilov (s. Oktisi, Stru{ko, 18. X 1936) ‡ psiholog, univerzitetski profesor, op{testveno-politi~ki deec. Diplomiral na Filozofskiot fakultet vo Belgrad (1959), kade {to i magistriral (1970) i doktoriral (1990). Po diplomiraweto rabotel kako industriski psiholog, a potoa vo Slu`bata za psiholo{ki istra`uvawa pri Republi~kiot sekretarijat za vnatre{ni raboti vo Skopje. Vo Institutot za sociolo{ki i politi~ko-pravni istra`uvawa vo Skopje bil izbran za asistent (1966), a potoa za nau~en sorabotnik (1969). Na Filozofskiot fakultet vo Skopje e izbran za predava~ (1972), a potoa za redoven profesor (1996). Gi predaval

[umska laza~ka

LAZA^KI (Sittidae) – familija sitni ptici od podredot na pticite peja~ki (Oscines). Vo Evropa se rasprostraneti vkupno ~etiri vida, od koi vo Makedonija se sre}avaat tri: obi~na ili {umska laza~ka (Sitta euroapea), laza~ka kamewarka (Sitta neymayer) i karpolaza~ka (Tichodroma muraria).

S. Lazaropole

LAZAROPOLE – selo vo mija~kiot kraj. Se nao|a na jugozapadnite padini na planinata Bistra, na nadmorska visina od okolu 1.300 m. So Debar, po dolinata na Mala Reka e povrzano so lokalen asfalten pat. Vo minatoto L. bilo golemo selo. Naselenieto se zanimavalo so nomadsko sto~arewe. Vo 1953 g. vo nego `iveele 962 `., no vo podocne{nite godini seloto bilo zafateno od silna migracija, pa vo 2002 g. vo nego statistikata ne registrirala nitu eden postojan `itel. Sepak, porane{nite semejstva svoite ku}i gi obnovile i deneska L. prerasnalo vo turisti~ka naselba, koja, osobeno vo letniot period, e dosta posetena. Za smestuvawe na turistite postojat i 4 paviljoni so kapacitet od 130 legla. Al. St. LAZAROPOLSKA REKA – desna pritoka na Garska Reka. Izvira od ju`nite padini na planinata Bistra, na viso~ina od 1.663 m, a se vleva na viso~ina od 715 m. Dolga e 8,4 km, ima vkupen pad od 948 m i prose~en pad od 112,9 ‰. Slivot zafa}a povr{ina od 12,1 km2, a srednogodi{niot protek pri vlivot e 0,14 m3/sec. Vo leto koritoto kaj seloto Lazaropole e

786

predmetite pedago{ka psihologija i socijalna psihologija. Objavil nad 70 trudovi, od koi najgolemiot broj se odnesuvaat na me|unacionalnite odnosi i na javnoto mislewe, na me|u~ove~kite odnosi vo rabotnite organizacii i na socijalizacijata na mladite od aspektot na maloletni~kata delikvencija. Izvr{uval zna~ajni op{testveni i politi~ki funkcii: ~len na CK na SKM, izvr{en sekretar i pretsedatel na CK na SKM (19861989), kako i ~len na Pretsedatelstvoto na CK na SKJ BIBL.: Nacionalnata privrzanost i odnosot sprema drugite narodi, 1993; Osnovi

B. Lazeski: Fragment od freskata †NOB# (1951/56)

LIT.: Birds in Europe: population estimates, trends and conservation status, „BirdLife International Conservation Series#, 12, Cambridge, 2004; C. Harrison, An Atlas of the Birds of the Western Palaearctic, Glasgow, 1982. Sv. P. – V. Sid.

LAZESKI, Borko (Prilep, 22. X 1917 ‡ Skopje, 16. VI 1993) ‡ slikar i pedagog, so presudna uloga za osovremenuvaweto na fresko-slikarstvoto i voop{to za procutot na monumentalnata umetnost. U~estvuval vo NOB. Po diplomiraweto na Dr`avnata likovna akademija vo Sofija (1943), specijaliziral fresko, mozaik i vitra` vo Pariz. U~estvuval vo formiraweto na DLUM, Umetni~kata galerija i UPU vo Skopje. Preda-

LALA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

ΛΑΙΑΙ(ΟΙ) i {lem vo poleto gore (na aversot) i pegaz vo vdlaben kvadrat (na reversot). Is~eznale od istoriskata scena vo procesite na obedinuvaweto na pajonskite plemiwa i sozdavaweto na nivnata zaedni~ka dr`ava. IZV.: Thucydidis, Historiae, Oxonii, 1942. LIT.: E. Petrova, Pajonija, Skopje, 1999. K. M.-R.

Borko Lazeski

val na Pedago{kata akademija vo Skopje i na ALU vo Bagdad. Me|u prvite go primenuva apstraktniot izraz (1948), no raboti i impresionisti~ki, apstraktni i asocijativni kompozicii. Najgolemo zna~ewe imaat negovite modernisti~ki freski, pred s¢ Freskata za NOV na nekoga{nata Skopska `elezni~ka stanica (1956), koja izvr{ila golemo vlijanie vrz umetnicite od pedesettite. Fresko-rakopisot na B. L. e stegnat i stiliziran kubizam so topol kolorit i e vo relacija so vizantiskata estetika i so meksikanskite muralisti. Poznati se i negovite monumentalni vitra`i vo Stopanskata banka, Kompleksot banki vo Skopje, Spomenikot na Ilinden i NOV vo Kru{evo (1974).

LAINOVI], Andrija (Grahovo, Crna Gora, 1903–1986) – istori~ar, redoven profesor na Filozofskiot fakultet vo Skopje. Diplomiral istorija, komparativna kni`evnost i francuski jazik na Filozofskiot fakultet vo Belgrad (1927), doktoriral na Sorbona (1956). Predaval istorija na narodite i narodnostite na Jugoslavija (nov vek) na Filozofskiot fakultet vo Skopje (1959– 1975) i vo Pri{tina (1963– 1975). Objavil golem broj nau~ni i stru~ni trudovi. Bil {ef na NNSG za istorija (1970–1972), ~len na mnogu tela i organi na Filozofskiot fakultet, dobitnik na dr`avni i op{testveni priznanija. LIT.: M. Manojlovski, Prof. d-r Andrija Lainovi} (1903–1986), „Istorija#, XXII/2, 1986. K. Ax.

LIT.: Sowa Abaxieva Dimitrova, Borko Lazeski, Skopje, 1979; Lazo Plavevski, Borko Lazeski ‡ Freskata za NOV (katalog), Skopje, 1993. S. Ab.-D.

LAZOV, Petar Ristov (Kavadarci, 25. VI 1946) ‡ matemati~ar, red. prof. (1989) na ETF. Diplomiral (1969) na ETF vo Belgrad, kade {to magistriral (1975) i doktoriral (1977) so temata Polinomni re{enija na algebarski diferencijalni ravenki i nivna primena pri faktorizacija na polinomni diferencijalni operatori. Publikuval trudovi glavno od oblasta na diferencijalnite ravenki. N. C.

Oktodrahma na Laijaite, avers/revers

LAIJAI (Laiaioi) ‡ pajonsko pleme, prvpat spomnato od Tukidid vo deloto Istorija, vo vrska so pohodot na trakiskiot kral Sitalk (429 pr.n.e.). @iveele ju`no od pajonskoto pleme Agrijani, vo gorniot tek na rekata Strimon (Struma). Kovele svoi moneti. Nivnite oktodrahmi imale prose~na te`ina od 32 grama, so pretstava na bradest ma` {to upravuva kola vle~ena od vol, legenda

Blagorodna Lakinska

LAKINSKA, Blagorodna \orgieva (s. Bohula, Kavadare~ko, 9. VIII 1946 – Skopje, 9. V 2006) ‡ pedagog, univerzitetski profesor. Zavr{ila U~itelska {kola i Pedagogija na Filozofskiot fakultet vo Skopje (1970). Magistrirala pri Centarot za informaciski nauki na Univerzitetot vo Zagreb (1981), a so doktorat na pedago{kite nauki se zdobila na Filozofskiot fakultet vo Skopje (1989). Od 1971 do 2006 g. rabotela na Filozofskiot fakultet kako asistent, a potoa kako nastavnik. Za redoven profesor po predmetot didaktika e izbrana vo 1999 g. Bila prodekan na Filozofskiot fakultet, pretsedatel na Republi~kiot pedago{ki sovet, direktor na Dr`avniot prosveten inspektorat pri Ministerstvoto za obrazovanie i nauka, pretsedatel na Sojuzot na peda-

L

go{kite dru{tva na Makedonija. Objavila pogolem broj trudovi od oblasta na didaktikata. BIBL.: Samostojnata rabota na u~enicite vo nastavata, 1992; Odnosot me|u celite na nastavata i ocenuvaweto uspehot na u~enicite, 1999; Komunikacijata vo vospitno-obrazovnata rabota na u~ili{teto, 2001 i dr. LIT.: Filozofski fakultet vo Skopje: 1920–1946–2006, Skopje, 2006, 251.K. Kamb.

Divna Lakinska

LAKINSKA, Divna Ristova (Tetovo, 1. XI 1941) – andragog. Diplomirala na Filozofskiot fakultet vo Skopje (1966). Magistrirala na Filozofskiot fakultet vo Belgrad (1983), kade {to i doktorirala (1989). Rabotela kako sredno{kolski profesor, a od 1971 g. e profesor na Vi{ata {kola za socijalni rabotnici, podocna Institut za socijalna rabota i socijalna politika pri Filozofskiot fakultet vo Skopje, kade {to e redoven profesor (od 2005). Gi predavala predmetite: pedagogija, op{ta andragogija, socijalna andragogija, gerontologija i dr. Vo pove}e navrati bila rakovoditel na Institutot za socijalna rabota i socijalna politika. ^len e na rakovodni tela na pove}e me|unarodni asocijacii i institucii. Nositel i koordinator e na golem broj doma{ni i me|unarodni istra`uva~ki proekti od oblasta na socijalnata politika i socijalnata za{tita na razli~ni socijalno zagrozeni kategorii na lica. Avtor e na 60 truda od oblasta na obrazovanieto i socijalnata rabota. BIBL.: Semejstvoto i obrazovanieto, 1987; Dr`avna strategija za socijalen razvoj na Republika Makedonija (Country Policy Paper of the Republic of Macedonia), 1997; Zagrozenosta na romskite deca vo Op{tinata [uto Orizari (Vulnerability of Roma children in the municipaty of Shuto Orizari), UNICEF, 2000. LIT.: Filozofski fakultet vo Skopje: 1920–1946–2006, Skopje, 2006, 252. V. Panz.

LALA, Dimitrie (Bitola, 1843 ‡ Atina, 1912) ‡ kapelmajstor, violinist i muzi~ki deec. U{te od najrana vozrast projavil muzi~ka nadarenost. Po zavr{uvaweto na 787

L

LALE

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Gr~kata gimnazija, i pokraj protiveweto na tatkoto, L. zaminuva za Germanija na muzi~ko {koluvawe vo Lajpcig i vo Drezden. Po pristignuvaweto vo Bajrojt, sorabotuva so kompozitorot Rihard Vagner na prviot Bajrojtski festival (1876). Potoa e kapelmajstor-asistent na dirigentite Franc Fi{er, Feliks Motl, Anton Zajdl i dr. Se vra}a vo rodniot grad i predava muzika vo Gr~kata gimnazija (1878‡1880). Potoa se preseluva vo Atina, kade {to e nazna~en za direktor na Konzervatoriumot.

^upovski. Redoven ~len na RAN (1900). Pretsedatel na Etnografskoto oddelenie na Ruskoto geografsko dru{tvo (1865–1871 i 1887–1910) i mentor na P. D. Draganov za istra`uvaweto na Makedonija i za pe~atewe na makedonisti~kite istra`uvawa vo sp. „Izv‹stiÔ SPbSBO# {to toj go ureduva (1887–1888), a go objavuva i negoviot „SlavÔnsko-MakedonskiŸ SbornikÍ# (1894). Isto taka mu ovozmo`i na K. P. Misirkov da bide zapi{an na Univerzitetot (1897), a po tri meseci i da go pro~ita prviot istra`uva~ki trud vo EO na IRGD i da bide objaven vo negoviot organ „@ivaÔ starina# (1898).

LIT.: B. Ximrevski, Bitol~anecot Dimitrie Lala ‡ eden od kapelmajstorite na Rihard Vagner, „Muzika#, god. 3, br. 4, Skopje, 1999. Dr. O.

R. Lalovi}: Kompleksot banki i Delovniot centar vo Strumica (1977)

Strumica (1977); Kompleksot banki i deloven centar vo StruKr. T. mica (1977). Marianino lale

LALE, MARIANINO (Tulipa marianae Lindtn.) – lokalen makedonski floristi~ki stenoendemit od familijata Liliaceae (krinovi). Se razviva samo vo okolinata na seloto Krivolak (Orlovo Brdo). Vl. M. LALE, [ARPLANINSKO (Tulipa scardica Bornm.) ‡ lokalen makedonski floristi~ki endemit od familijata Liliaceae (krinovi), poznat za planinata @eden i okolinata na seloto Radu{a. Vl. M.

Radomir Lalovi}

LALOVI], Radomir (Skopje, 22. II 1933) – arhitekt. Diplomiral na Arhitektonskiot otsek na Tehni~kiot fakultet vo Skopje (1960). Se zanimava so proektirawe raznovidni objekti – stanbeni i op{testveni: OU „Mo{a Pijade# vo Ko~ani (1968); Kompleksot banki vo Skopje (1970, so O. Pape{); Domot na kulturata „Marko Cepenkov# vo Prilep (1971); Stokovnata ku}a „Jugohrom# vo 788

Vladimir Ivanovi~ Lamanski

LAMANSKI, Vladimir Ivanovi~ (S.-Peterburg, Rusija, 26. VI/8. VII 1833 – Petrograd, 19. XI/2. XII 1914) – univ. prof. i akademik, ruski slavist – filolog, istori~ar, etnograf i op{testvenik. Go zavr{il Istoriskofilolo{kiot fakultet na Peterbur{kiot univerzitet (1850– 1854) i rabotel vo Publi~nata biblioteka i vo Arhivot na Ministerstvoto za nadvor. raboti. Po magistriraweto (1860) patuval po slovenskite zemji, kako i vo Italija, Grcija i Turcija i vospostavil vrski so slovenski i drugi dejci, no rabotel i vo poznatite arhivi i biblioteki, prou~uvaj}i gi izvorite za deloto na Kirila i Metodija. Docent na Peterbur{kiot univerzitet (1865), doktor po slovenska filologija (1871) i redoven profesor (1890) i {ef na Katedrata za ruski i crkovnoslovenski jazik i istorija na ruskata literatura. Predava i na Akademijata na Generalniot {tab, kako i vo Duhovnata akademija, kade {to studira{e i D. D.

BIBL.: P. D. DraganovÍ, BibliografiÔ u~eno-literaturnÎhÍ trudovÍ V. I. Lamanskago i materialovÍ dlÔ ego biografii, vo zb.: NovΟ sbornikÍ stateŸ po slavÔnov‹d‹niÔ, SPb., 1905. LIT.: K. L. Strukova, Iz ÌpistolÔrnogo naslediÔ P. D. Draganova, „Sovetskoe slavÔnovedenie#, № 4, Moskva, 1970, 42‡ 47; Bla`e Ristovski, Makedonskiot narod i makedonskata nacija, II, Skopje, 1983, 385‡394; istiot, Makedonistot Petar Draganov 1857‡1926. Po povod 150godi{ninata od negovoto doa|awe, Skopje, 2007. Bl. R.

„L’AUTONOMI# („L’AUTONOMIE#, Avtonomija) (10. V – 15. VII 1902) – polumese~en organ na Nacionalniot komitet za avtonomija na Makedonija i Albanija vo London, so moto: „Makedonija na Makedoncite# i „Albanija na Albancite#. Izdava~ e organizatorot i rakovoditel na Komitetot Stefan Dam~ev Makedon (od Bitolsko), a redaktor ~lenot na NKAMA A. Lazarevi} (^ernucki). Programskata koncepcija e objavena vo prviot broj vo vid na memorandum do sultanot, kade {to vo 12 to~ki se bara: avtonomija na Makedonija (Kosovskiot, Bitolskiot i Solunskiot vilaet) i na Albanija (Skadarskiot i Janinskiot vilaet) pod politi~ka i voena vlast na sultanot. Tekstovite na pette broja na vesnikot se objavuvani na francuski i na angliski jazik, a so prvite tri broja, kako poseben dodatok, se pe~ati i se distribuira i v. „Eastern European Review#. LIT.: Bla`e Ristovski, Istorija na makedonskata nacija, MANU, 1999, 105‡126; Avtonomija. Izbor i redakcija Katerina Naumovska, Skopje, 1995. Bl. R.

LAMISKA VOJNA (323/2 pr.n.e.) ‡ vostanie na helenskite polisi predvodeni od Atina protiv hegemonijata na Makedonskoto Kralstvo. Izbuvnalo vedna{ po vesta za smrtta na Aleksandar III Makedonski. Atiwanite gi povikale drugite Heleni na borba za osamostojuvawe, pri {to im se priklu~ile polisi od Centralna He-

LASTOVICI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

lada, Tesalija i Peloponez. Po po~etnite uspesi vo bitkata kaj Lamija (grad vo Tesalija, Centralna Helada, juli 322 pr.n.e.), kade {to nastradal voda~ot Leonat, bile celosno porazeni od iskusnite makedonski vojskovodci Antipatar i Krater. Pritoa Atina bila prinudena da prifati stacionirawe na makedonski garnizon vo gradot, so u{te posurova hegemonija na Makedonija. IZV.: Diodori, Bibliotheca historica, Leipzig, 1896. LIT.: F. Papazoglu, Istorija na helenisti~kiot period, Skopje, 1995. K. M. - R.

LANGAR (? ‡ ok. 335 pr.n.e.) ‡ kral na pajonskoto pleme Agrijani. Bil sovremenik na makedonskiot kral Filip II i vo prijatelski odnosi so Aleksandar III Makedonski. Koga Makedonskoto Kralstvo prezelo pohod protiv Tribalite (335 pr.n.e.), navlegol vo zemjata na Avtarijatite i so toa go spre~il nivniot napad na vojskata na Aleksandar III Makedonski, za {to toj mu vozvratil so osobeni po~esti i bogati darovi, vetuvaj}i mu ja duri i sestra si Kinana za `ena. Nabrzo potoa po~inal. IZV.: Arriani, Anabasis, Lipsiae, 1907. LIT.: E. Petrova, Pajonija, Skopje, 1999. K. M. - R.

Horas Lant: Gramatika na makedonskiot literaturen jazik (II izd., 1999)

`i i makedonsko-angliski re~nik. Taa e va`na poradi tri raboti: 1) konsekventna primena na strukturalisti~kiot metod pri celosen opis na makedonskiot jazik, 2) ja odrazuva najranata faza na stabilizacijata na makedonskiot literaturen jazik po negovato oficijalno normirawe i pretstavuva zna~aen dokument za istorijata na na{iot literaturen jazik, 3) ima nesomnen pridones za afirmacijata na makedonskiot jazik me|u nau~nite i studentskite sredini vo Amerika (SAD i Kanada), no i po{iroko vo Evropa. BIBL.: Old Church Slavonic Grammar, Walter de Gruyter, 2001; A Grammar of the Macedonian Literary Language, Skopje, 1952; History, nationalism and the written language of early Rus’, „Slavic and East European Journal#, 34, 1, 1990. LIT.: Velemir Gjurin, Horace G. Lunt, Enciklopedija Slovenije, 6, Ljubljana, Mladinska knjiga, 1992, 338‡339; Q. Spasov, Dve amerikanski gramatiki na sovremeniot makedonski jazik, MANU, Skopje, 2003. Q. Sp.

Horas Lant

LANT, Horas Grej (Horace G. Lunt) (Kolorado Springs, SAD, 12. IX 1918) ‡ ~len na MANU nadvor od rabotniot sostav, lingvist na poleto na slavistikata i profesor emeritus na Univerzitetot vo Harvard, SAD. U~enik na poznatiot lingvist Roman Jakobson. Doktoriral na `ivotot i deloto na Boris Andreevi~ Pilwak. Negov glaven interes e stsl. (crsl.), protoslovenskiot i praslovenskiot jazik. Se zanimaval i so sporedbeno prou~uvawe na slovenskite jazici, osobeno na ruskiot, ukrainskiot i beloruskiot. Za makedonistikata, no i za jazi~nata teorija, osobeno e zna~ajna negovata Gramatika na makedonskiot literaturen jazik (A Grammar of the Macedonian Literary Language, Skopje, 1952), koja sodr-

Quben Lape

LAPE, Quben ( Prilep, 11. X 1910 ‡ Skopje, 24. XI 1985) ‡ istori~ar, univ. profesor, ~len na MANU. Se {koluval vo Prilep i vo Belgrad, kade {to gi zavr{il studiite po istorija. Bil profesor po istorija vo Podgori~kata gimnazija. Po kapitulacijata na Jugoslavija (IV 1941) se vratil vo Makedonija (Prilep). Za vreme na bugarskata okupacija bil profesor vo Strumica, a potoa bil premesten vo Pana|uri{te (Bugarija). Bil odveden vo logorot ^u~uligovo (april 1943). Po kapitulacijata na Bugarija (vo esenta 1944) bil osloboden, se

L

vratil vo Makedonija i bil postaven da ja rakovodi prosvetata vo Bitolskata oblast. Bil pomo{nik na poverenikot za prosveta (od januari 1945), stanal eden od osnova~ite na Filozofskiot fakultet (1946), na Pedago{kata akademija (1947), na Institutot za nacionalna istorija (1948), na Arhivot na Makedonija, na Dru{tvoto na istori~arite na Makedonija i dr. Bil direktor na Institutot za nacionalna istorija (1952‡1956), eden od pokrenuva~ite i redaktori na †Glasnikot na INI# i na sp. †Istorija#. Bil redoven profesor po predmetot istorija na makedonskiot narod (nov vek) na dodiplomskite i na postdiplomskite studii na Filozofskiot fakultet na Nastavnonau~nata grupa za istorija, mentor na magistranti i doktoranti i dal osoben pridones za izgraduvaweto na nastavno-nau~nite kadri za istoriskata nauka. Avtor e na pove}e od 200 nau~ni i stru~ni trudovi posveteni na istorijata na makedonskiot narod (XVIII‡XX v.). Bil izbran za dopisen (1972), a potoa i za redoven ~len na MANU (1974). LIT.: Quben Lape, 1910‡1985, Prilep, 1990; Quben Lape, `ivot i delo, Skopje, 1997. M. Min.

LAPRDI ‡ kalendarski obi~aj povrzan so praznikot Veliki pokladi (Pro~ka). Vo Zbornikot na bra}ata Miladinovci se veli: †Na pokladi ve~erta decata igraet okolu crkov so laprdi. Laprdi set dr’govi ne tolku d’lgi, na vrhot razcepeni, i v cepot nakladeno seno svrzano. V senoto klavaet jaglen, i vrtet laprdata na desno na levo, duri da se zapalit senoto i da izgasnit. Posle ostavaet dr’govite v crkva#. Obi~ajot e del od obrednite ognovi {to vo razni mesta na Makedonija se palat sproti praznikot Pro~ka.

LIT.: BŠlgarski narodni p‹sni sobrani odÍ bratÔ Miladinovci DimitriÔ i Konstantina i izdani odÍ Konstantina, vÍ ZagrebÍ, 1861. M. Kit.

LASTOVICI (Hirundinidae) – familija mali ptici od redot na vrap£evidnite ptici (Passeriformes), rasprostraneti glavno vo tropskite predeli. Kaj nas se sre}avaat 5 vida: skalesta lastovica

Crvenokrsna lastovi~ka

789

L

LASTOVICI

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

(Hirundo rupestris), selska lastovica (Hirundo rustica), crvenokrsna lastovica (Hirundo daurica), gradska lastovica (Delichon urbica) i peso£na ili krajbre`na lastovica (Riparia riparia). LIT.: Birds in Europe: population estimates, trends and conservation status, „BirdLife International Conservation Series#, 12, Cambridge, 2004; C. Harrison, An Atlas of the Birds of the Western Palaearctic, Glasgow, 1982. Sv. P. – V. Sid.

Lastovi~kina opa{ka

LIT.: Josef Thurner, Die Lepidopterenfauna Jugoslawish Mazedoniens. I. Rhopalocera, Grypocera und Noctuidae, Posebno Izdanie, Acta. Mus. Mac. Sci. Nat., Skopje, 1964; Lionel G. Higgins and Norman D. Riley, A feild guide to the Butterflies of Britain and Europe, London and Glasgow, 1970; Paul Scheider – Predrag Jaksic, Die Tagfalter von Jugoslawisch Mazedonien Durina (Rhopalocera und Hesperiidae), Munchen 1990. V. T. K. – M. Kr. Blatna lastovica

LASTOVICI, BLATNI (Glareolidae) – kratkoklunesti, mali vodni ptici od redot na bekasinovidnite ptici (Charadriiformes), od koi vo Makedonija se sre}ava eden vid – blatnata lastovica (Glareola pratincola). LIT.: Birds in Europe: population estimates, trends and conservation status. Cambridge, „BirdLife International Conservation Series#, 12, Cambridge, 2004; C. Harrison, An Atlas of the Birds of the Western Palaearctic, Glasgow, 1982. Sv. P. – V. Sid.

No}na lastovica

LASTOVICI, NO]NI (Caprimulgidae) – familija no}ni ptici od redot kozodoi (Caprimulgiformes), koi se hranat vo let, a se gnezdat na zemja. Kaj nas se sre}ava eden vid: no}na lastovica ili kozodoj (Caprimulgus europaeus). LIT.: Birds in Europe: population estimates, trends and conservation status, „BirdLife International Conservation Series#, 12, Cambridge, 2004; C. Harrison, An Atlas of the Birds of the Western Palaearctic, Glasgow, 1982. Sv. P. – V. Sid.

LASTOVI^KINA OPA[KA (Papilio machaon L.) – dnevna peperuga. Imeto go dobila po izrastocite na zadnite krila {to potsetuvaat na lastovi~kina opa{ka. Se hrani so nektar. Se pojavuva od april do septemvri so dve do tri generacii. Preselnik {to se sre}ava na otvoreni tereni, livadi i vo gradini. Rasprostraneta e vo cela Evropa. Vo Makedonija e ~est vid. 790

Krstonosci vo pohod (minijatura od XIII v.)

LATINSKO CARSTVO (1204– 1261) – dr`ava osnovana vo 1204 g. od krstonoscite od ^etvrtiot krstonosen pohod, po likvidiraweto na Vizantija, so prestolnina vo Carigrad. Za prv car bil izbran grofot Balduin Flandriski (1204–1205/6), a za carigradski patrijarh bil postaven venecijanecot Tomazo Morozini. Carstvoto gi zafa}alo Trakija, severozapadniot del na Mala Azija, pogolemiot del na Makedonija i na Grcija, kako i nekoi egejski ostrovi. Carstvoto pretrpelo katastrofalen poraz od Bugarite vo bitkata kaj Adrijanopol (1205), vo koja bil zaroben i carot Balduin. Vrvot na svojot razvitok Carstvoto go postignalo vo vremeto na carot Henrih I (1206–1216), bratot na Balduin, koj vodel uspe{ni vojni so sosedite (Nikeja, Bugarija, Epir, Strez). Po negovata smrt zapo~nalo brgu da opa|a. Nikejskiot car Mihail VIII Paleolog (1261) re~isi bez borba go osvoil Carigrad i go obnovil Vizantiskoto Carstvo. LIT.: J. Longnon, L’Empire latin de Constantinople et la Principaute de Moree, Paris, 1949; A. Carile, Per una storia dell’Impero Latino di Costantinopoli (1204–1261), Bologna, 1978. K. Ax.

LAFAZANOVSKI, Ermis (Klu`, Romanija, 8. XII 1961) ‡ pi-

Ermis Lafazanovski

satel, filolog, nau~en sovetnik vo Institutot za folklor „Marko Cepenkov# vo Skopje. Osnovno i sredno obrazovanie i Filolo{ki fakultet zavr{il vo Skopje (1988), magistriral na Filozofskiot fakultet vo Zagreb na tema „Utjecaj usmenoknji`evnjih pripovjedaka na makedonsku proznu knji`evnost XX-og stolje}a# (3. III 1993) i doktoriral na Filolo{kiot fakultet „Bla`e Koneski# vo Skopje na tema „Sozdavaweto na `ivotot i svetot vo makedonskite narodni legendi# (11. XII 1997). Po vrabotuvaweto vo Institutot (4. III 1991), prestojuval na specijalizacija vo Folklore Fellow’s summer Schol, University of Joensu vo Finska. BIBL.: Polovina bo`ilak, Skopje, 1992 (raskazi); Tradicija, naracija, literatura. Vlijanieto na makedonskite narodni prikazni vrz sovremenata prozna literatura od XX vek, Skopje, 1996; Blagorodnik, Skopje, 1997 (roman); Koga vo Skopje gi bea izmislile ~adorite, Skopje, 1999 (raskazi); Makedonskite kosmogoniski legendi, Skopje, 2000; Tekst i mentalitet. Zbornik so narodnite prikazni od Kumanovskiot region, Skopje, 2001 (priredil); Antropolo{ki dijalozi, Skopje, 2002; Itar Pejo Mariovecot, kn. 1 i 2, Skopje 2002 i 2004; Egzodusot na Makedoncite od Grcija. @enskite prikazni za Vtorata svetska vojna, Skopje, 2004 (so koavtor); Mitovi za sozdavaweto na svetot, Skopje, 2006. LIT.: 50 godini Institut za folklor. Bibliografija na izdanijata na Institutot za folklor „Marko Cepenkov# ‡ Skopje i na magisterskite i doktorskite disertacii na sorabotnicite 1950‡ 2000. Podgotvila Mirjana Anastasova, Skopje, 2000, 150; Referat za izbor na nau~en sovetnik vo Institutot za folklor „Marko Cepenkov# vo Skopje, Bilten na Univerzitetot „Sv. Kiril i Metodij# vo Skopje, br. 870, Skopje, 1. IV 2005, 75‡77 i 126. S. Ml.

LAHTOV, Vasil (Radovi{, 15. H 1914 ‡ Ohrid, 15. I 1964) ‡ arheolog. Diplomiral na Katedrata za istorija na umetnosta na Filozofskiot faklutet vo Skopje (1955), a doktoriral na Filozofskiot fakultet vo Qubqana (1962) vo oblasta na praistoriskata arheologija. Istra`uva~ na Ohrid i Ohridsko. Vr{i iskopuvawa na pove}e lokaliteti: nekropolite Trebeni{te, Trebe-

LEVKOV

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

L

ili nem lebed (Cygnus olor) i `oltoklun ili lebed peja£ (Cygnus cygnus).

†Le Muvement Macedonien# (5. IV 1902), faksimil

Redaktor bil Simeon Radev. Izleguval na 5-ti i 20-ti vo mesecot. Objaveni se vkupno 24 broja. Vasil Lahtov

ni{ko Kale i Crvejnca ‡ Prentov most; bazilikite Studen~i{ta, Radoli{ta i polikonhalnata crkva vo Ohrid. Gi zapo~nuva prvite arheolo{ki iskopuvawa na anti~kiot teatar vo Ohrid, koi{to s¢ u{te traat. BIBL.: Arheolo{ki iskopuvawa na „Trebeni{ko Kale# kaj seloto Trebeni{te ‡ Ohridsko, 1953‡1954, „Lihnid#, 2‡3, Ohrid, 1959, 11‡77; Ohrid ‡ Anti~ko pozori{te, „Arheoloski pregled#, IV, Beograd, 1962, 198‡ 203; Problem Trebeni{ke kulture, Ohrid, 1965. V. B.-Gr.

LAHTOVA, Kata (Radovi{, 30. VIII 1924 ‡ Skopje, 24. II 1995) ‡ op{testvenik i politi~ar. Studirala na Zemjodelsko-{umarskiot fakultet. Bila zadninski aktivist na NOB, politi~ki komesar na ~eta (septemvri 1944) i na bataljon vo ^etvrtata makedonska NO brigada. Po Osloboduvaweto bila direktor na Muzejot na Revolucijata na NRM (1951–1952), pretsedatel na AF@ na Makedonija (1952–1964), republi~ki i sojuzen pratenik, pretsedatel na Sojuzot na `enskite dru{tva na Makedonija, pretsedatel na Konferencijata za op{testvena aktivnost na `enite na Makedonija, pretsedatel na Op{testveno-politi~kiot sobor na Sobranieto na SRM (1976–1980), ~len na CK na SKM (1976–1980), potpretsedatel (1981‡ 1984) i pretsedatel na Sobranieto na SRM (28. IV 1984–1985). BIBL.: ASNOM ‡ izraz na istoriskite streme`i na makedonskiot narod, 40 godini od ASNOM, Skopje, juli–avgust 1983, 2–5. LIT.: Zbornik na dokumenti za u~estvoto na `enite od Makedonija vo Narodnoosloboditelnata vojna i revolucijata 1941–1945, Skopje, 1976; Doc. d-r Metodija Manojlovski, ^etvrtata makedonska narodnoosloboditelna brigada, INI, Skopje, 2004. S. Ml.

„LE MUVEMENT MASEDONIEN# („LE MOUVEMENT MACEDONIEN#, Makedonsko dvi`ewe) (Pariz, 5. IV 1902 ‡ 1903) ‡ vesnik, zastapnik na legalnite barawa na Makedoncite vo Francija, na francuski jazik. Imal cel da ja zapoznae evropskata javnost so makedonskoto pra{awe.

LIT.: D-r Boro Mokrov, Razvojot na makedonskiot pe~at i novinarstvo (od prvite po~etoci do 1945 godina), Skopje, 1980, 121‡123; D-r Boro Mokrov ‡ M-r Tome Gruevski, Pregled na makedonskiot pe~at (1885‡1992), Skopje, 1993, 82; „Makedonsko dvi`ewe# 1902‡1903 („Le Mouvement Macedonien#), Skopje, 2002. S. Ml.

LEBAJA – star grad vo Gorna Makedonija. Prvpat se spomnuva kaj Herodot, kako prestolnina na nekoj kral, a vo vrska so predanieto za potekloto na makedonskata kralska dinastija na Argeadite. Se naveduva deka tokmu vo ovoj grad izvesno vreme prestojuvale trojcata bra}a Gavan, Aerop i Perdika.

LIT.: Birds in Europe: population estimates, trends and conservation status, „BirdLife International Conservation Series#, 12, Cambridge, 2004; C. Harrison, An Atlas of the Birds of the Western Palaearctic, Glasgow, 1982. Sv. P. – V. Sid.

LEVI, Salvator Ardinov (Bitola, 28. V 1919 ‡ Skopje, 26. VII 1963) ‡ radiolog, vonreden prof. na Med. f. vo Skopje. Medicina zapi{al vo Sofija, a diplomiral vo Belgrad (1947). Specijaliziral vo Zagreb (1953). Organiziral i opremil RDG-oddelenija vo Bitola i Prilep. Od 1955 e asistent vo RDG-institut, a potoa docent. Supspecijalizira dijagnostika na GIT vo Pariz. Objavil nad 50 truda. Sl. M. P.

IZV.: Herodoti, Historia, Oxonii, 1927. K. M.-R.

LEBARKI (Blattoidea) – insekti pravokrilci. Teloto im e spleskano i ovalno so tenki i dolgi pipala. Dostignuvaat golemina od nekolku milimetri do nekolku santimetri. Imaat dolgi noze so ~etinki. Na zadniot del od teloto imaat eden par izrastoci (cerci). Usniot aparat im e prisposoben za grizewe. Nekoi vidovi se prisposobeni za `ivot vo ~ove~ki domovi, furni, magacini. Se hranat so leb, kompir, zelen~uk. [iroko se rasprostraneti – kosmopoliti. Aktivni se no}e i brzo begaat od svetlina. Indirektno mo`at da bidat prenesuva~i na razni zarazni bolesti. Podredot opfa}a okolu 3.500 vidovi. Vo Makedonija naj~esti se vidovite: golema crna lebarka (Blatta orientalis L.); mala lebarka (Blattella germanica L.) i {umska lebarka (Ectobius lapponicus L.). LIT.: Jon~e [apkarev, Zoologija na bez’rbetnite `ivotni, Skopje 1991. V. T. K. – M. Kr.

LEBEDI (Cygnus) – rod krupni ptici od potfamilijata guski i lebedi (Anserinae), od koi kaj nas se sre}avaat 2 vida: crvenoklun

@oltoklun lebed

Slavko Levi

LEVI, Slavko (Koprivnica, Hrvatska, 7. VIII 1904 – Zagreb, 1. III 1996) – arhitekt. Diplomiral na Visokata tehni~ka {kola na Arhitektonskiot oddel vo Drezden, Germanija (1930). Pretstavnik na modernata arhitektura vo triesettite godini vo Hrvatska. Rabotel vo proektantskata organizacija „Proektant# vo Skopje (1949–1953), koga realiziral nekolku zna~ajni objekti: Domot na invalidite vo Skopje (1953), Administrativniot centar na Garnizonskata uprava vo Skopje (1953), kako i hotelot „Skopje# vo Skopje (1955–1964). Kr. T. LEVKOV/LEVKATA, Rampo (Prilep, 1909 – Prilep, 19. IX 1942) – kulturno-nacionalen deec, pripadnik na studentskoto i komunisti~koto predvoeno dvi`ewe, poet, revolucioner i naroden heroj. Po zavr{uvaweto na Pravniot fakultet vo Belgrad (1933) raboti kako advokat i aktivist na Partiskata organizacija vo Prilep, poradi {to e zatvoran. Po bugarskata okupacija (1941) mu e ponudena visoka slu`ba, no ja odbiva i odnovo ja otvora advokatskata kancelarija {to stanuva svrtali{te na patriotskite i intelektualnite sili vo gradot. Vo ramkite na pre~ekot 791

L

†LEGALITET#

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Rampo Levkov -Levkata

na novata 1942 g., organiziran od Komisijata za agitprop na KP, kon krajot na dekemvri 1941 g. napi{uva edna od najzna~ajnite pesni ‡ poemi od vremeto na NOBM „Babuna#, koja{to vedna{ e i objavena vo partiskiot bilten „Naroden glas# (I, 5, maj 1942, 3‡4). Poradi nacionalno-politi~kata aktivnost, zaedno so grupa prilep~ani i dabni{ani e uapsen od bugarskata policija (14. IX 1942) i po petdnevni ma~ewa e ubien i frlen vo varnica vo okolinata na Prilep. LIT.: Petar Zdravkovski, Kako nastana „Babuna#, „Sovremenost#, XI, 8, 1961, 762‡767; Bla`e Ristovski, Makedonskiot stih 1900–1944. Istra`uvawa i materijali, I, Skopje, 1980, 430‡436. Bl. R.

„LEGALITET# – albanska monarhisti~ka organizacija (1943) (poznata i kako Zogisti~ka). Formirana od majorot Abaz Kupi za za~uvuvawe na granicite na „Golema Albanija# pod protektoratot na fa{isti~kite dr`avi. Organizacijata imala dve pogolemi grupi: edna vo severniot del na Tirana, rakovodena od Xemail Naip i druga vo Skadar, rakovodena od Sali Miftija. Skadarskata grupa izdavala svoe glasilo „Atan Nika#. Se procenuva deka organizacijata imala okolu 5.000 ~lenovi. Najgolemi privrzanici imala me|u oficerite i bajraktarite. LIT.: \or|i Malkovski, Politi~kite partii i organizacii vo Makedonija vo Vtorata svetska vojna 1941–1944, Skopje, 2002; istiot, Balisti, Skopje, 2002; Branislav Bo`oviÿ – Milorad Vakiÿ, Surova vremena na Kosovu i Metohiji, Beograd, 1991. \. Malk.

„LEGIJA NA VLASITE# – v. Vla{ko avtonomisti~ko dvi`ewe. LEGION „Polkovnik Boris Drangov# (1941–1944) – bugarska legionerska mladinska fa{isti~ka organizacija formirana vo Skopje vo noemvri–dekemvri 1941. Javno ja poddr`uvala bugarskata okupacija na Makedonija. Legionerite bile najgolemite privrzanici na fa{isti~ka Italija i Germanija. Nejzinite ~lenovi prvenstveno bile u~enici 792

od site u~ili{ta, prete`no dojdeni od Bugarija. Voda~ im bil Georgi Bo`inov, u~enik (dojden od Plovdiv). Bile vo prvite redovi vo mnogubrojnite propagandni manifestacii i proslavi so golemobugarska sodr`ina, kako i pri poseti na stranski delegacii, koi bugarskata vlast gi organizirala vo Skopje. Najgolemi protivnici na NOD i na komunistite, za koi sekoga{ barale prezemawe najstrogi sankcii. Se rasformirale vo septemvri 1944 g. LIT.: \or|i Malkovski, Profa{isti~kite i kolaboracionisti~kite organizacii i grupi vo Makedonija 1941–1944, Skopje, 1995; istiot, Politi~kite partii i organizacii vo Makedonija vo Vtorata svetska vojna 1941–1944, Skopje, 2002. \. Malk.

LEGION „Hristo Botev# (1941– 1944) – bugarska mladinska fa{isti~ka organizacija formirana vo Skopje vo noemvri–dekemvri 1941. ^lenovite prete`no bile mladinci {to porano ~lenuvale vo srpskata profa{isti~ka organizacija „Zbor#. Celta $ bila †da gi organizira site mladinci {to se borele za avtonomna Makedonija#. Voda~ bil Dimitar Galabov, kni`ar od Skopje. Organizirana bila po grupi od 4–5 lica so svoi voda~i, pot~ineti na Galabov. Cvrsto povrzana so van~omihajlovisti~kata VMRO. Organizacijata bila najgolem protivnik na NOV, na komunistite i na Evreite, a ~lenovite – aktivni sorabotnici na bugarskata policija. Se raspadnala vo septemvri 1944 g. LIT.: \or|i Malkovski, Profa{isti~kite i kolaboracionisti~kite organizacii i grupi vo Makedonija 1941–1944, Skopje, 1995; istiot, Politi~kite partii i organizacii vo Makedonija vo Vtorata svetska vojna 1941–1944, Skopje, 2002. \. Malk.

LEKARSKA KOMORA NA MAKEDONIJA ‡ profesionalno zdru`enie na lekarite od Makedonija. Gi za{tituva i gi unapreduva stru~nosta, eti~kite dol`nosti i pravata na lekarite i se gri`i za ugledot na lekarskata profesija. Ima javni ovlastuvawa: vodi registar na lekarite i izdava, prodol`uva, obnovuva i odzema licenci za rabota. Formirana e na 15. XII 1929 g. kako Zdru`enie na lekarite. Komorata e vozobnovena (zaedno so MLD) vo Skopje na 5. VI 1992 g., koga e usvoen i Statutot. Prv pretsedatel po vozobnovuvaweto e prof. d-r A. Duma. D. S.-B. LEKI]-[PANAC, Danilo (s. Krale, Andrievica, 23. VI 1913 ‡ ?, 1986) ‡ general-polkovnik. Kako student po filozofija na Filozofskiot fakultet vo Skopje i

Danilo Leki} -[panac

~len na KPJ (1935), bil eden od liderite na komunisti~koto dvi`ewe vo gradot, drugaruval i sorabotuval so Ko~o Racin. Naskoro po diplomiraweto (1936) zaminal kako dobrovolec na Republikanskata armija vo [panskata gra|anska vojna (juli 1937 ‡ fevruari 1939), kade {to bil komandant na Podoficerskata {kola, politi~ki komesar na bataljon i v.d. politi~ki komesar na XIII internacionalna brigada. Tamu sorabotuval so Trajko Mi{kovski i zaedno se dopi{uvale so K. Racin. Vo NOAVJ, me|u drugoto, bil komandant na Prvata proleterska NOU brigada i komandant na Dvanaesettiot korpus na NOVJ. Po Osloboduvaweto gi zavr{il Vi{ata voena akademija „Voro{ilov# vo Moskva (1945) i Vi{ata voena akademija vo Belgrad (1955). Izvesno vreme bil vo aktivna voena slu`ba i komandant na ^etvrtata armija na JNA, a potoa ambasador na FNRJ vo Brazil i OAR, postojan pretstavnik na SFRJ pri OON (1957). Proglasen e za naroden heroj na Jugoslavija. LIT.: D-r Bla`e Ristovski, Ko~o Racin. Istorisko-literaturni istra`uvawa, Skopje, 1983. S. Ml.

LEKOVITI RASTENIJA VO REPUBLIKA MAKEDONIJA – pretstavuvaat edni od najstarite formi na lekuvawe najrazli~ni bolesti. Se smeta deka 2/3 od ~ove{tvoto gi koristi kako glavno sredstvo za lekuvawe (fitoterapija). RM izobiluva so vistinsko bogatstvo od nekolku stotini vidovi lekoviti rastenija, so dolga i tradicionalna upotreba, kako {to se: Althaea officinalis (bel slez), Arctostaphylos uva-ursi (me~kino uvo), Asarum europaeum (kopitnik), Centaurium erytraea (crven kantarion), Equisetum arvense (kowsko opav~e), Gentiana lutea (lincura), Hypericum perforatum (`olt kantarion, zasekliva treva), Juniperus communis (modra smreka), Primula veris (proletna jaglika), Ruta graveolens (sedef~e), Sideritis scardica ({arplaninski ~aj), Thymus tosevii (to{eva maj~ina du{i~ka), Vaccinium myr-

LEOTAR

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

tillus (borovinka), Achillea millefolium (ajdu~ka treva), Allium ursinum (me~kin luk), Aristolochia clematitis (vol~jo jabolko), Arum maculatum (zmisko grozje), Berberis vulgaris (kisel trn), Chamomilla recutita (kamilica), Chelidonium majus (zmisko mleko), Chenopodium bonus-henricus (~uen), Crataegus monogyna (glog), Ephedra major (efedra), Frangula alnus (kru{ina), Hedera helix (br{len), Helleborus odorus (kukurek), Herniaria hirsuta (sitnica), Malva sylvestris (crn slez), Melissa officinalis (mate~ina), Ononis spinosa (zaja~ki trn), Origanum vulgare (planinski ~aj), Plantago major (golem tegavec), Polypodium vulgare (slatka paprat), Pulmonaria officinalis (veligden~e), Sambucus nigra (bozel), Teucrium chamaedrys (poddabec), Tilia cordata (sitnolisna lipa), Tussilago farfara (podbel), Urtica dioica (kopriva), Valeriana officinalis (ma~e treva) i dr. Vl. M.

LEKSIKOGRAFIJA KAJ MAKEDONCITE. Iako oficijalno kodificirana vo slobodnata zemja (1945), makedonskata nauka za jazikot ne e bez tradicija vo oblasta na leksikografijata. U{te vo XVI v. e napraven eden re~nik na kosturski govor, a vo 1802 g. vo Venecija e nape~aten i „^etirijazi~nikot# na Daniil (makedonski, gr~ki, vla{ki, albanski). Makedonski re~ni~ki materijal ostavija Konstantin Petkovi~ (1848) i Rajko @inzifov. Bra}ata Miladinovci objavija (vo svojot „Zbornik#) i mal makedonskohrvatski re~nik, a pak \or|ija Pulevski otpe~ati „Re~nik ot ~etiri jezika# (makedonski, albanski, turski i gr~ki, Belgrad, 1872) i „Re~nik ot tri jezika# (makedonski, albanski i turski, Belgrad, 1875, vsu{nost razgovornici). Re~ni~ki materijal ostavija i sobira~ite na narodnoto tvore{tvo [apkarev i Cepenkov. Po kodifikacijata se pojavija „Makedonski pravopisen re~nik# (1950) i „Re~nik na makedonskiot jazik# (I 1961, II 1965, III 1966), a potoa i golemi dvojazi~ni re~nici na pove}e slovenski i evropski jazici.

L

Jordan Leov

nika „Pobratimi# (1956), edna anga`irana proza so tradicionalno-realisti~ko i bitovo-regionalno iskustvo. DELA: zbirki raskazi: Posilni od smrtta (1952) i Dlaboka rana (1953); romani: Vior (1957), Gluvi mugri (1960), Afion (1963) i Antologija na bolkata (romanizirana biografija za Ko~o Racin, 1968); Bla`e Ristovski, Makedonskiot stih 1900&1944. Istra`uvawa i materijali, I, Skopje, 1980, 457&504. LIT.: Miodrag Drugovac, Istorija na makedonskata kni`evnost XX vek (1990); Hristo Georgievski, Makedonskiot roman 1952‡2000 (2002). V. M.-^.

LIT.: Qudmil Spasov, Za makedonskite re~nici, vo: Kompendium po istorijata na makedonskiot pismen jazik, Filolo{ki fakultet „Bla`e Koneski#. T. S. Moneta na kral Leon, avers/revers Aleksandar Lekovski

LEKOVSKI, Aleksandar (Ni{, 11. XII 1933) ‡ dirigent i kompozitor. Vo 1959 g. diplomiral dirigirawe na Muzi~kata akademija vo Belgrad (prof. @. Zdravkovi}), kade {to i magistriral (1967). Bil na specijalizacija vo Italija. Od 1960 raboti kako dirigent vo Operata i Baletot na MNT. Dve godini (1975–1977) bil na dol`nosta direktor na ovaa institucija. Vo MNT so uspeh realiziral pove}e od 20 operski i 15 baletski dela od klasi~niot, sovremeniot i doma{niot repertoar. Pozna~ajni ostvaruvawa, operi: Karmen, Aida, Boemi, Toska, Knez Igor, Palja~i, Travijata, Trubadur, baleti: Kopelija, Romeo i Julija, Ohridska legenda, Don Kihot. Nastapuval i na koncertniot podium kako simfoniski dirigent, realiziraj}i golem i raznoviden repertoar. Vo periodot 1982‡1986 bil direktor na Makedonskata filharmonija. Gostuval vo pove}e evropski zemji i vo pogolemite muzi~ki centri na porane{na Jugoslavija. Se zanimava i so kompozitorska aktivnost. Sozdal pove}e simfoniski i kamerni tvorbi, pogolem broj horski kompozicii, kako i dva baleta: (Streme`i i Elan). F. M.

Makedonsko leni~e

LENI^E, MAKEDONSKO (Thesium macedonicum Hendr.) – makedonski floristi~ki endemit, poznat za golem del od teritorijata na RM (Skopsko, Kumanovsko, Vele{ko, Ov~e Pole, [tipsko, Kavadare~ko, Prilepsko, Mariovo). Vl. M. LEOV, Jordan (Veles, 29. VIII 1920 ‡ Skopje, 20. IX 1998) ‡ raska`uva~, romansier, pravnik. Go zavr{uva Pravniot fakultet vo Belgrad. ^len e na DPM od 1952 g. Negovite literaturni interesirawa datiraat od pred Vtorata svetska vojna, no so prvite svoi tvorbi se javuva po vojnata vo spisanieto „Nov den#. Vnimanieto na makedonskata kriti~ka misla go svrtuva so romanot-hro-

LEON (Leon) (krajot na IV i prvata polovina na III v. pr.n.e.) ‡ pajonski kral (280/279‡250 g. pr. n.e.), najverojatno vtor sin na pajonskiot kral Avdoleon. Na prestolot do{ol neposredno po navleguvaweto i pusto{eweto od Galite (280/279 g. pr.n.e.). Toj uspeal da ja konsolidira i da ja vozobnovi opusto{enata zemja. Negovoto ime se sre}ava na eden natpis od Olimpija i vaza od Delfi. Osven toa, za~uvani se i negovi moneti od bronza. LIT.: E. Petrova, Pajonija, Skopje, 1999. K. M.-R.

Fransoa Leotar

LEOTAR, Fransoa (Francois Leotar) (Kan, Francija, 26. III 1942) – ~len na Republikanskata partija 793

L

LEPENEC

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

na Francija; minister za kultura (1986‡1988); minister za odbrana (1993–1995); specijalen pretstavnik na EU vo svojstvo na olesnuva~ vo procesot na sklu~uvaweto i implementacijata na Ramkovniot dogovor (13. VIII 2001, Ohrid) i negov potpisnik vo svojstvo na svedok. IZV.: Ministerstvo za nadvore{ni raboti na RM, Skopje, 2007; Framework Agreement, Ohrid, 13.VIII 2001. T. Petr.

Lerin

Rekata †Lepenec#

LEPENEC – pritoka na r. Vardar. Izvira od planinata @ar, vo Kosovo, na viso~ina od 1.860 m, a se vleva kaj naselbata Zloku}ani vo Skopje, na viso~ina od 253 m. Od izvorot do Ka~ani~kata Klisura te~e vo pravec zapad-istok, a potoa svrtuva vo pravec jug-jugoistok. Dolga e 75 km, ima vkupen pad od 1.603 m i prose~en pad od 21,4‰. Na teritorijata na RM vleguva kaj seloto Blace i ima dol`ina od 21 km. Slivot zafa}a povr{ina od 770 km2, od koja na RM $ pripa|aat 167,76 km2. Srednogodi{niot protek pred vlivot vo rekata Vardar iznesuva 10,0 m3/sec. Dr. V.

LERIN (Florina) – grad vo Egejskiot del na Makedonija, Grcija, so 15.100 `. (2002 g.). Se nao|a na zapadnata strana na Lerinsko Pole (ju`niot kraj na Pelagonija), vo podno`jeto na planinata Bigla, na nadmorska visina od okolu 700 m. Od makedonsko-gr~kata granica e oddale~en 17 km, a so Solun e povrzan so `elezni~ka linija i so me|unarodniot pat E–86. Do XVIII v. pretstavuval mala naselba naselena so makedonsko i tursko naselenie. Pri krajot na XIX v. K’n~ov naveduva deka L. ima 9.824 `., od koi 5.000 Turci, 4.344 Makedonci, 300 Albanci, 80 Vlasi i 20 Evrei. Po popisot od 1913 g. se vodi so 10.155 `. Potoa vo L. se naselile i okolu 1.000 Vlasi od Bitola i okolnite vla{ki sela. Na toj na~in vo 1920 g. gradot narasnal na 12.513 `. Pome|u 1920 i 1930 g. kaj naselenieto vo L. nastanuvaat zna~ajni etni~ki promeni. Najprvin vo 1922 g. vo nego se naselile 1.673 begalci, od koi 730 bile od Kralstvoto na SHS, a 484 od Albanija. Od narednata 1923 g. od L. se iseluvaat vo Turcija site muslimani, a na nivno mesto vo 1924 g. se doseluvaat okolu 2.000 Grci

od Mala Azija, Kavkaz, Pont i Isto~na Trakija. Vo 1941 g. L. imal 10.800 `., od koi 5.900 Makedonci, 4000 Grci (sose Vlasite grkomani), 500 Vlasi, 200 Albanci hristijani i 200 drugi `iteli. So toa L. od makedonsko-turski stanuva makedonsko-gr~ki grad. Potoa, kako pograni~no mesto, gradot dolgi godini stagnira i vo 1971 g. (11.164 `.) ima pomalku naselenie otkolku vo 1961 g. (11.933 `.). Deneska pove}e od polovina od naselenieto se Makedonci, a drugite se potomci na gr~ki doselenici od Mala Azija, i malku Vlasi i Albanci hristijani. L. pretstavuva stopanski i kulturno-prosveten centar na Lerinskata oblast. Ima razvieno zanaet~istvo i trgovija, a od industriski objekti, tekstilni i prehranbeni fabriki. Vo gradot postoi gimnazija, zemjodelsko u~ili{te i pedago{ka akademija. LIT.: Todor Simovski. Naseleni mesta vo Egejska Makedonija, kn. prva, Skopje, 1978. Al. St.

LERINSKO-KOSTURSKA MAKEDONSKA NARODNOOSLOBODITELNA BRIGADA (s. Grae{nica, Bitolsko, 22. X 1944 ‡ Bitolsko, 18. XI 1944) ‡ voena edi-

LEPE[KARI (Geotropinae) – tvrdokrilni insekti. Se sre}avaat na sve`i izmeti od goveda i na razni mr{i. Brojna, no slabo prou~ena familija vo Makedonija. Najpoznati pretstavniObi~en lepe{kar ci se: obi~en lepe{kar (Geotrupes stercorarius L.), majski bumbar (Melolontha melolontha L.) i nosoro`ec (Oryctes nasicornis L.), koj e za{titen vid. LIT.: Jon~e [apkarev, Zoologija na bez’rbetnite `ivotni, Skopje, 1991. V. T. K. – M. Kr.

794

Lerinsko-kosturskata makedonska narodnoosloboditelna brigada vo oslobodenata Bitola (1944)

LE^EBNICI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

nica na NOV i POM. Bila formirana od Lerinsko-kosturskiot makedonski NO bataljon na napu{teniot ELAS i od novopristignati borci od Egejskiot del na Makedonija. Vo sodejstvo so drugi edinici na NOV i POM, na patot Lerin‡Bitola napadnala germanska kolona (18 i 19. X) i od zaseda likvidirala dvajca Germanci vo avtomobil (20. H), vo Lerinsko vodela borba zaedno so edinici na ELAS (29. X) i zela u~estvo vo osloboduvaweto na Bitola (4. XI. 1944). Pri formiraweto na Prvata makedonska egejska NOUB vlegla vo nejziniot sostav. IZV.: DARM, Skopje, Zbirka †Egejska Makedonija vo NOB 1941‡1945#, a. e. 246/1, 2253, 255, 253; fond †Grcija#, K‡1/35; D-r Risto Kirjazovski, KPG i makedonskoto nacionalno pra{awe 1918‡1974, Skopje, 1982, 214. LIT.: Istiot, Makedonskite nacionalni institucii vo Egejskiot del na Makedonija (1941‡1961), Skopje, 1987; istiot, Demokratskite i antifa{isti~kite organizacii vo Egejskiot del na Makedonija (1941‡1945), Skopje, 1991. S. Ml.

LERINSKO-KOSTURSKI MAKEDONSKI NARODNOOSLOBODITELEN BATALJON (s. Pozdivi{te, Kostursko, 2. VIII 1944 ‡ s. Grae{nica, Bitolsko, 22. X 1944) ‡ makedonska voena edinica. Bil formiran so odluka na Oblasniot komitet na KPG za Makedonija od borcite na Kosturskiot NO bataljon na Karaorman i novopristignati borci. Dejstvuval protiv germanskite sili i kontra~etata vo Kostursko i Lerinsko i go izdaval v. †Pobeda# (prviot broj od 1. X. 1944). Vo obidot na ELAS da se rasformiraat makedonskite voeni edinici, [tabot na Bataljonot i borcite odlu~ile da se prefrlat vo Vardarskiot del na Makedonija (3. X), kade {to vlegle vo sostavot na Lerinsko-kosturskata makedonska NO brigada.

okolu desetina na broj, se prika~eni edna so druga so niza (rede{i) od sitni pari. Vo kumanovskiot region e poznata pod imeto lesa, a vo drugite kraevi se narekuva koceq. Kako sostaven del na `enskata nevestinska nosija se nosela sè do krajot na minatiot J. R. P. vek.

273 hartieni listovi. Jazi~nite osobenosti upatuvaat na zapadnomakedonsko poteklo. Tekstot sodr`i Lestvica na Jovan Sholastik, na l. 261 ima Slovo na Jovan Zlatoust i na l. 271 po~nuva tolkuvawe kon Lestvicata, koe se prekinuva vo tolkuvaweto na 13toto (?) slovo. V. D.

Le{nici od obi~na leska

LETNIK ‡ kalendarski obi~aj vo spomen na svetata prepodobna ma~enica Evdokija (1/14. III). Kaj narodot e poznat kako Letnik za{to toga{ zapo~nuva novoto leto. Prirodata {to preku zimata bila ogrdena, zapo~nuva da se razbuduva i da se razubavuva. Niz cela Makedonija na ovoj den se izveduvaat obi~ai {to vrz magiski principi treba da obezbedat za{tita od razni {tetnici (od zmii, bolvi, vo{ki, od {umski yverovi i sl.), no i da im obezbedat zdravje na lu|eto vo pretstojnata rabotna sezona. Ve~erta sproti praznikot se bere kukurek i drugi bilki i se zapotnuva za za{tita na objektite od razni nesre}i. Na praznikot se pravat martinki {to gi nosat decata, no i vozrasnite, kako magiska za{tita od razni nesre}i.

LESKA (Corylus L., fam. Betulaceae) – drvo od rodot zastapen so okolu 20 listopadni drvja ili grmu{ki vo Severnata hemisfera. Listovite se krupni, prosti, so dvojno nazaben rab. Ma{kite cvetni resi se formirani prethodnata sezona, a `enskite kako drugite papki. Plodot orev~e (le{nik) e obvien so ~a{kovidna obvivka. Vo na{ata zemja, avtohtoni se obi~nata leska (C. avellana L.), kako grmu{ka ili malo drvo, i divata leska (C. colurna L.), visoko drvo do 20 m. Al. And.

LIT.: Naum Celakoski, Debarca, Skopje, 1984, 144; Zbornik na Panajot \inoski, podgotvil i redaktiral Kiril Penu{liski, Skopje, 1995, 50. M. Kit.

LESNOVSKI MANASTIR & v. „Arhangel Mihail i pustino`itelot Gavril Lesnovski, Sv.# †L’effor#, faksimil (15. III 1990)

„L’EFFOR# („L’EFFORT#) (@eneva, 15. V 1900 ‡ 15. III 1901) ‡ vesnik na makedonskite studenti vo [vajcarija, na francuski jazik. Urednik bil Simeon Radev. Izleguval dvapati mese~no. Objaveni se vkupno 23 broja. Imal cel da ja izvestuva evropskata javnost za polo`bata vo Makedonija pod osmanliskata vlast i da go afirmira makedonskoto osloboditelno dvi`ewe.

IZV.: DARM‡Skopje, f. ACKSKJ, K‡1/ 23, 26; Egejska Makedonija vo NOB 1944‡ 1945, I, Skopje, 1971. LIT.: D-r Risto Kirjazovski, KPG i makedonskoto nacionalno pra{awe 1918‡1974, Skopje, 1982; istiot, Makedonskite nacionalni institucii vo Egejskiot del na Makedonija (1941‡1961), Skopje, 1887; istiot, Demokratskite i antifa{isti~kite organizacii vo Egejskiot del na Makedonija (1941‡1945), Skopje, 1991. S. Ml.

LESA (koceq)‡ `enski ukras za na kosa. Sostaven e od niza pleteni~ki ukrasi (pleten~iki) napraveni od prirodna kosa. Ovie pletenki se {iroki okolu 1 cm, a se dolgi 50‡60 cm. Pri{ieni se na par~e platno ‡ bogasija, {iroko okolu 5 sm. Na glavata se prika~uva od dvete strani so pomo{ na kuki. Samite pletenki,

L

LIT.: Quben Lape, Aktivnosta na Glavniot odbor na makedonskite dru{tva vo [vajcarija 1918/1919, „Nova Makedonija#, Skopje, 12. II 1971; D-r Boro Mokrov, Razvojot na makedonskiot pe~at i novinarstvo (od prvite po~etoci do 1945 godina), Skopje, 1980, 118‡120; D-r Boro Mokrov ‡ M-r Tome Gruevski, Pregled na makedonskiot pe~at (1885‡1992), Skopje, 1993, 63. S. Ml. Lestvica na Jovan Sholastik

LESTVICA ‡ makedonski rakopis od tretata ~etvrtina na XIV v. Od 1955 god. se ~uva vo Narodnata biblioteka na Srbija (Belgrad), sign. Rs 416. Ima vkupno

LE^EBNICI (LEKARSTVENICI) ‡ narodni zbornici so sobrani upatstva za dijagnosticirawe na bolestite i recepti za lekovite pri konkretnite zaboluvawa, nivnoto podgotvuvawe, dozirawe i na~inot na lekuvawe795

L

LE^I]

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

to, so prognosti~ki uka`uvawa. Nekoi od niv sodr`at i soveti za racionalna ishrana, na~inot na `iveeweto, higienata na teloto i domot, kako i prakti~ni soveti za semejstvoto. Poznati se i pod imiwata lekovnici, lekaru{i i lekarstvenici. Prvite poznati le~ebnici na makedonskite prostori bile prevedeni od gr~ki jazik, a podocna i od drugi jazici, no ~esto i so vmetnuvani iskustva od makedonskata narodna medicina. Del od niv se za~uvani: „Skopski le~ebnik# na sve{tenikot Joanaki (1884), „Bigorski le~ebnik#, „Lazaropolski le~ebnik# (od vtorata polovina na XIX v.), „Rekanski le~ebnik# (krajot na XIX v.), „Vev~anski le~ebnik#, „Vele{ki le~ebnik#, „Ohridski le~ebnik# na Eftim Sprostranov, „Le~ebnik# na Kuzman [apkarev, „Le~ebnik# na semejstvoto Piruzevi od Ohrid (1830) i dr. Eden od najpoznatite nivni sobira~i bil u~itelot Eftim A. Sprostranov (1868‡1931). IZV.: DARM, Podra~no oddelenie Veles, sign. M‡2; MA‡Ms 13; NUB Ms. 129, 130, 197; Sofiska narodna biblioteka, sign. br. 1120 i dr. LIT.: Hr. Kodov, Edin r†kopisen lekarstvenik ot minali® vek, †Izvesti® na Etnografski® muzeŸ#, I‡IV, Sofi®, 1927, 227‡236; Vladimir Mo{in, Slovenski rakopisi vo Makedonija, Skopje, 1971, 381‡396; Miladin Apostolov ‡ V®~eslav Botev, RÍkopisi s medicinsko sÍdÍr`anie ot Aton. Hilendarski medicinski sbornik No 517, „StarobÍlgaristika#. br. 1, Sofi®, 1982, 59‡86; Mihajlo Georgievski, Slovenski rakopisi vo Makedonija (otkrieni od 1970‡1985 godina), III, Skopje, 1988, 121-125; istiot, Slovenski rakopisi vo Makedonija (otkrieni od 1970-1985 godina), V (opis), VI (faksimili), Skopje, 1993, 102-104; Simo Mladenovski, Lekarstvenicite vo Makedonija, Zbornik na trudovi. Vtor makedonski kongres za istorija na medicinata so me|unarodno u~estvo, Strumica, 3‡5 noemvri 2005, [tip, 2006, 38‡40. S. Ml.

Lazar Le~i}

LE^I], Lazar (Skopje, 1939) ‡ ko{arkar i trener. Zavr{il Vi{a trenerska {kola vo Belgrad (1961). Uspe{en trener na KK „Rabotni~ki# vo Skopje i drugi klubovi vo zemjata i vo stranstvo. Toj e eden od trenerite na razni selekcii na jugoslovenska796

ta reprezentacija, so koi osvoil golem broj medali na balkanskite, evropskite i svetskite prvenstva i na mediteranskite igri D. S. (1967–1979).

Le{ok, Tetovsko. Registriran kaj nadle`nite dr`avni vlasti (jan. 2002). Ja neguval tradicijata na slavewe na sv. Bogorodica, patroSl. N.-K. not na seloto Le{ok.

LE[I, A}if – brat na Haxi Le{i. Poteknuva od begovsko semejstvo. Pred Vtorata svetska vojna bil albanski emigrant vo Kralstvoto Jugoslavija i sorabotnik na jugoslovenskata razuznava~ka slu`ba. Vo 1943 g. se priklu~il na NOAVM. Po Osloboduvaweto bil pretsedatel na Narodniot odbor i pretsedatel na Okoliskiot naroden odbor vo Ohrid, a nabrzo i potpretsedatel na Prezidiumot na NRM i pratenik vo Narodnoto sobranie na FNRJ. Vo 1950 g. prebegal vo NR Albanija, kade {to negoviot brat Haxi Le{i bil pretsedatel na Prezidiumot. S. Ml.

LE[O^KI MANASTIR & v. „Bogorodica, Sv.#

LE[I, Mustafa ‡ sin na A}if Le{i. Vo vremeto na NOAVM bil komandant na Komandata na mestoto vo Debar. Vo 1946 g. bil vraboten od UDB, kade {to napreduval do ~in poru~nik, a potoa prebegal vo NR Albanija (1950). S. Ml.

LE[I, Haxi (Albanija, 1913) – bajraktar, komandant na NOVA, general-major i dr`avnik na NR Albanija, brat na A}if Le{i. Poteknuva od begovsko semejstvo. Podolg period bil `itel na Debar (do 1941), a potoa stapil vo NOVA vo ~etata na Mislim Peza. Podocna i samiot stanal komandant na partizanska ~eta (od letoto 1942). Bil u~esnik na Nacionalnata antifa{isti~ka konferencija vo Pe} (16. IX 1942) i ~len na Albanskiot nacionalen komitet (juni 1943). Spored dogovor na G[ na NOV i POM i G[ na NOVA, so ~eta od 150 partizani podolgo vreme dejstvuval na teritorijata na Prvata operativna zona na NOV i POM vo Debarsko i Ki~evsko (avgust‡noemvri 1943) za pridobivawe na albanskoto naselenie vo NOAVM. U~estvuval vo formiraweto na Debarskiot mladinski NO bataljon na NOV i POM (5. X 1943). Im nanel golemi zagubi na balisti~kite sili na Xemail HasaniXemo i Mefail [ehu. Podocna stanal ~len na G[ na NOVA (od po~etokot na 1944). IZV.: Ki~evo i Ki~evsko vo NOV 1941‡1945. Dokumenti, Ki~evo, 1985, 127, 139, 171, 178, 180, 209, 110 i 216; Dokumenti za voenata organizacija 1941‡1945. Pokrainski i Glaven {tab na Makedonija 1941‡1943, tom I, kn, 1, Skopje, 2001, 146, 177, 2011, 202, 205, 212, 231, 236, 238 i 252. S. Ml.

„LE[OK“, ISELENI^KI KLUB (Detroit, Mi~igen, SAD, 2001 >) ‡ klub na doselenicite od seloto

L’@EV, Georgi (Voden, vtora pol. na XIX v. ‡ prva pol. na XX v.) ‡ makedonski melograf i muzi~ki deec. Eden od grupata prvi makedonski melografi na narodni pesni od krajot na XIX v. Negovite trudovi se pe~ateni vo sofiskite zbornici na narodni umotvorbi (1890‡1900), prepe~ateni vo knigata „Makedonskite melografi od krajot na XIX vek#, vo redakcija na @. Firfov i M. Simonovski. Dr. O. LIAKU, Dimitar Eftimov (Skopje, 20. I 1921) ‡ hirurg. Med. f. zavr{il vo 1949 g. vo Belgrad. Hirurgija specijaliziral (so prekini) vo Skopje i ja zavr{il vo 1954 g. Vo 1952 g. bil ispraten kako specijalizant na rabota vo Bitola, kade {to ostanal do penzioniraweto (1987). Bil na~alnik na Hirur{koto oddelenie, primarius i vi{ zdravstven sovetnik vo Bitola. P. B. LIAKU-ANOVSKA, Kleanti (Skopje, 3. III 1954) ‡ istori~ar na umetnosta so arheologija i sociolog, vi{ nau~en sorabotnik, istra`uva~ na folklorot i etnologijata na vla{kiot narod vo Institutot za folklor „Marko Cepenkov# vo Skopje. Zavr{ila gimnazija i diplomirala na Filozofskiot fakultet ‡ Grupa za istorija na umetnosta so arheologija (1977). Po vrabotuvaweto vo Institutot kako asistent (9. VII 1979) vo Oddelot za istra`uvawe na folklorot i etnologijata na etni~kite zaednici {to `iveat vo RM, bila na studiski prestoj na Katedrata za etnologija na Filozofskiot fakultet na Univerzitetot „Aristotel# vo Solun (1989/1990 i 2001), vo Romanskata akademija na naukite (1999) i vo BAN (2000). Magistrirala vo Institutot za sociolo{ki i politi~ko-pravni istra`uvawa (Grupa sociologija na kulturata) vo Skopje na temata „Socijalnata pripadnost na narodnite raska`uva~i od vla{kata etni~ka grupa vo SR Makedonija# (23. V 1991), kade {to i doktorirala na temata „Socijalnofolklorni prepletuvawa vo semejstvoto i semejnite odnosi kaj Vlasite# (2. IV 1995). Bila ~len na redakciskiot odbor na sp. „Makedonski folklor#. BIBL.: Socijalnata pripadnost na narodnite raska`uva~i Vlasi, Skopje,

LIDIJA

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

1995; Socijalno-folklorni interakcii vo vla{koto semejstvo, Skopje, 2000; Vla{kiot detski folklor, Skopje, 2001; Vla{kite narodni prikazni od Kru{evo, Skopje, 2002; Vla{kite narodni prikazni od Stru{ko, Skopje, 2004; Vla{kite narodni prikazni od Isto~na Makedonija, Skopje, 2007. LIT.: 50 godini Institut za folklor. Bibliografija na izdanijata na Institutot za folklor „Marko Cepenkov# ‡ Skopje i na magisterskite i doktorskite disertacii na sorabotnicite 1950‡ 2000. Podgotvila Mirjana Anastasova, Skopje, 2000, 99‡100, 124‡126 i 133; Referat za izbor na nau~en sovetnik za rabotnoto mesto istra`uva~ na folklorot i etnologijata na vla{kiot narod vo Institutot za folklor „Marko Cepenkov# vo Skopje, Bilten na Univerzitetot „Sv. Kiril i Metodij# vo Skopje, br. 843, Skopje, 15. I 2004, 50‡56. S. Ml.

formirana od SDSM (2002‡ 2006). Taa e ~lenka na Liberalnata internacionala i pridru`na ~lenka na Evropskata partija na liberalite. Pretsedateli na LDP: Petar Go{ev (do april 1999), a potoa Risto Penov i Jovan Manasievski. LIT.: Svetomir Skaric, Democratic Elections in Macedonia, 1990–2002, Skopje, 2005; Gordana Siljanovska-Davkova, Makedonske politi~ke partije kroz prizmu ideologije, Beograd, 2007. \or. I.

L

skutovi ili skut (predni poli), latica (par~e na{ieno pod pazuvite), rebrwaci (po eden od stranite) i xebovi na{ieni na prednite poli (skutovite). Po rabovite se ukrasuval so crn ili pak so sim (bel srmen) gajtan. J. R. - P. LIGA PROTIV EPILEPSIJA NA RM ‡ zdru`enie na lekari i drugi zdravstveni rabotnici (formirano vo 1996 g.), ~ii celi se: unapreduvawe i pro{iruvawe

Amblemot na Liberalnata partija

LIBERALNA PARTIJA ‡ politi~ka partija na centarot, formirana vo 1991 g., so spojuvawe na Sojuzot na reformskite sili na Makedonija i Mladata demokratska progresivna stranka. Del e od vladata na SDSM (1992‡1996), kako i od vladata na VMRO‡DPMNE (1998‡2002 i od 2006‡2008 g.). ^lenka e na Evropskata liberalno-demokratska i reformska partija. Pretsedatel e Stojan Andov. LIT.: Svetomir Skaric, Democratic Elections in Macedonia, 1990–2002, Editions Sigma; Gordana Siljanovska-Davkova, Makedonske politi~ke partije kroz prizmu ideologije, Freidrich Ebert Stiftung, Beograd, 2007. \or. I.

Amblemot na Liberalno-demokratskata partija

LIBERALNO-DEMOKRATSKA PARTIJA – politi~ka partija na centarot, formirana na 19. IV 1997 g., so spojuvawe na Liberalnata i na Demokratskata partija. Na parlamentarnite izbori odr`ani vo 1998 g. osvojuva ~etiri prateni~ki mandati, vo ~etvrtiot parlamentaren sostav (2002‡2006) ima devet, a vo pettiot (2006‡2010) pet pratenici. LDP be{e del od vladata na {irokata koalicija (2001‡2002) i koalicionen partner vo vladata

Prirodna livada

LIVADI – zemjodelski povr{ini na koi vegetiraat ednogodi{ni i pove}egodi{ni trevesti vidovi i vo pogolemiot del od godinata se iskoristuvaat so kosewe. Vo RM zafa}aat povr{ina od okolu 56.420 ha (2005), so prose~en prinos od 1.738 kg/ha. Spored postanokot, livadite se podeleni na prirodni i seani. Prirodnite livadi nastanale po priroden pat, seanite se antropogeni, gi zasnovuva i gi upravuva ~ovekot. Pokraj prirodnite, vo RM se podignati i okolu 25.000 ha seani livadi. Toa e realizirano so Republi~kata programa za zatrevuvawe na napu{teni i podlo`ni na erozija oranici, koi se zastapeni na pove}e od 200.000 ha. Ovaa programa zapo~na da se realizira vo 1976 i trae{e do 1991 g. Livadite se locirani prete`no vo nizinite, po~nuvaj}i od Gevgeliskata Kotlina, kako najniska, pa s¢ do Resenskata, kako najvisoka. Od niv se obezbeduva kabesta hrana za periodot koga j a nema vo dovolno koli~estvo, a se zna~ajni i za p~elarstvoto. P. Iv. LIVADSKA VEGETACIJA VO RM – v. Vegetacija na Republika Makedonija. LIVTAR ‡ `enska gorna obleka {to se nosela nad ko{ulata namesto saja. Se izrabotuval od crna alaxa, dezenirana so raznobojni vertikalni linii. Bil kroen od yadni{te ili sredwak (grb),

na znaeweto za epilepsijata, promovirawe na istra`uvawata i podobruvawe na kvalitetot na dijagnostikata i tretmanot na pacientite bolni od ovaa bolest. Prviot pretsedatel na Zdru`enieto bil prof. d-r Ratko Naumovski. D. Nik. LIDIJA (I v.) ‡ bibliska Makedonka od Filipi, prvata hristijanka vo Evropa, koja go primila hristijanstvoto li~no od apostolot Pavle. Taa bila prodava~ka na pro~uenata lidiska purpurna boja i purpurni platna od gradot Tijatir (Lidija, vo zapadniot del na Mala Azija). Pri pristignuvaweto vo Filipi, gi primila apostolot Pavle i negovite sorabotnici vo svojot dom vo Filipi i im ovozmo`ila da go propovedaat hristijanstvoto. Taa sama go vodela svoeto doma}instvo i se pretpostavuva deka bila vdovica ili nema`ena. Spored drugi izvori, taa go primila hristijanstvoto i vo imeto na Gospod Isus Hristos se pokrstila zaedno so celoto semejstvo. Pritoa stanala niven sorabotnik i ramnoapostolen propovednik na hristijanstvoto. Toga{ bila formirana i Filipiskata hristijanska op{tina kako prva hristijanska op{tina vo Evropa. Tokmu od nejziniot dom Pavle i negoviot pridru`nik Sila bile zatvoreni vo zandana i so ~udo oslobodeni. 797

L

†LIDIJA OD MAKEDONIJA#

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

IZV.: Sveto Pismo na Stariot i na Noviot zavet, vtoro izdanie, Skopje, 1991. LIT.: \. Pop-Atanasov, Biblijata za Makedonija i za Makedoncite, Skopje, 1995. K. M.-R.

Scena od operata †Lidija od Makedonija#

„LIDIJA OD MAKEDONIJA# ‡ opera vo ~etiri ~ina. M: R. Avramovski, L: G. [ele i D. Petrova. Prvo izveduvawe: Skopje, 9. V 2005. Dr. O. L. Li~enoski: †Pejza` so akvadukt# (1948)

Moneta na kralot Likej, avers/revers

LIKEJ (Lykkeios, Lykpeios, Lyppeios) ‡ pajonski kral (359/8‡340/335 pr.n.e.), sin ili blizok rodnina na pajonskiot kral Agis. Bil prinuden da ja priznae vrhovnata vlast na makedonskiot kral Filip II Makedonski (358 pr.n.e.), a potoa ja iskoristil mo`nosta i se priklu~il kon antimakedonskata koalicija predvodena od Atina, vo koja u~estvuvale i trakiskiot kral Ketripor i ilirskiot kral Grab. No po neuspehot bil prinuden pak da ja priznae vrhovnata vlast na Makedonskoto Kralstvo. Poznat e po razviena monetarna produkcija. Kovel moneti spored reduciraniot fenikiski standard, podocna poznat kako pajonski. IZV. : Diodori, Bibliotheca historica, Leipzig, 1896. LIT.: E. Petrova, Pajonija, Skopje 1999. K. M.-R.

LIKOVNA UMETNOST, MODERNA I SOVREMENA ‡ razni vidovi vizuelni umetnosti sozdavani vo tekot na XX i XXI v. So napu{taweto na vizantiskata estetika i dejstvuvaweto na poslednite zografi, postepeno se osloboduva patot kon svetovnata umetnost. Prvite {koluvani likovni umetnici pred 1945 g. (D. Pandilov, L. Li~enoski, N. Martinoski, D. Todorovski) sozdavaat realisti~ki, impresionisti~ki, ekspresionisti~ki ili fovisti~ki dela. S¢ do 1953 g. likovnata umetnost se razviva vo ramkite na razni vidovi reali798

zam. So grupata Denes (B. Lazeski, J. Grabuloski) zapo~nuva vistinskoto osovremenuvawe na likovniot govor, koj prodol`uva so nadrealizmot, apstrakcijata i ekspresionizmot na grupata Mug-

nici. Najo~evidni estetski pomestuvawa na likovnata scena ostvarila grupata Mugri (1960), sostavena od najeminentni tvorci na {eesettite. Grupata Zero dejstvuvala alternativno. S. Ab.-D.

Fidanoski & [emov: †Klop~e#, intervencii vo prostor, Prilepska kolonija, Varo{ (1983)

ri (P. Mazev, D. Kondovski, P. Haxi-Bo{kov, T. [ijak). Tendencijata kon avtohton izraz ja prodol`uvaat D. Per~inkov, S. [emov, G. ^emerski, R. Anastasov, T. Lulovski. Slednite generacii gi zbogatuvaat stilskite i estetskite nasoki (J. [umkovski, @. Vangeli, B. Manevski, T. Maznevski, I. Dimitrova). LIT.: Sowa Abaxieva, Antologija na makedonskata likovna umetnost 1894‡ 1994, Skopje, 1994; Vladimir Veli~kovski, DLUM ‡ 50 godini, Skopje, 1996. S. Ab.-D.

LIKOVNI GRUPI. Po 1945 g. se formirani {est avtohtoni pozna~ajni likovni grupi. Najstara e reformatorskata grupa Denes (1953), sosredoto~ena vrz osovremenuvawe i socijalizacija na umetnosta. Vo grupata VDIST (1955) ~lenuvale bitolski umet-

LIKOVNI KOLONII ‡ organizirano dejstvuvawe na likovnite umetnici vo alternativni prostori vo pomalite gradovi i mesta. Ovie slobodni akcii imaat pridones za zna~ajna decentralizacija na likovnata umetnost. Naj~esto se odr`uvaat vo manastiri, kulturni domovi ili vo hoteli i imaat me|unaroden karakter. Od triesetinata likovni kolonii, najzna~ajni i so najdolga tradicija se Prilepskata (1957), Strumi~kata (1964), Resenskata (1973) i Gali~kata (1990). S. Ab.-D. LILI], Dejan (Skopje, 26. X 1974) ‡ akter. Diplomiral na Otsekot za akterska igra na FDU vo Skopje (1997). Od 1998 g. e ~len na Dramskiot teatar od Skopje. Ulogi: Stefan (†Divo meso#); Vojdan (†Tetovirani du{i#); Mi-

†L’INDEPENDENS MASEDONIAN#

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

Dejan Lili}

hajlo (†Let vo mesto#); Edip (†Car Edip#); Maliot brat (†Dunek ili Prevrta~#); Padrajk (†Poru~nikot od In{imor#); Carot (†Kako se stanuva car#) i dr. R. St. LILJACI (Chiroptera) – red sitni `ivotni od klasata cica£i (Mammalia), prisposobeni za dolgotrajno letawe. Grupirani se vo dva podreda: golemi liljaci (Megachiroptera), so dol`ina na teloto do 40 cm i raspon na kriljata do 170 cm, rasprostraneti vo tropskite i suptropskite Mal liljak predeli i mali liljaci (Microchiroptera), so dol`ina na teloto do 16 cm i raspon na kriljata do 75 cm, rasprostraneti vo umerenite i tropskite predeli na Stariot i Noviot svet. Vo Makedonija se prisutni dve familii od podredot mali liljaci so vkupno 24 vida. LIT.: S. Petkovski – B. Krystufek, Cica~i na Makedonija, Skopje, 1998; B. Krystufek, V. Vohralik, J. Flousek, S. Petkovski, Bats (Mammalia: Chiroptera) of Macedonia, Yugoslavia, vo: I. Horacek, V. Vohralik, (eds.), Prague Studies in Mammalogy, Praha, 1992, 93–111; B. Krystufek – S. Petkovski, Annotated Checklist of the Mammals of the Republic of Macedonia, „Bonner zoologische Beitrage#, 51 (4), Bonn, 2002, 229–254; Ibid., Mammals of Macedonia – Current State of Knowledge, Anniv. Proceed., Eighty years of achievement by the Maced. Mus. of Nat. Hyst., Skopje, 2006, 95–104; A. J. Mitchell-Jones, G. Amori, W. Bogdanovicz, B. Krystufek, P. J. H. Reijnders, F. Spitzenberger, M. Stubbe, J. B. M. Thissen, V. Vohralik, J. Zima, The Atlas of European Mammals, London–San Diego, 1999. Sv. P. – V. Sid.

LIL^I], Viktor (Skopje, 16. V 1956) ‡ arheolog, univ. profesor. Diplomiral arheologija na Filozofskiot fakultet vo Skopje, kade {to i magistriral, a doktoriral na Filozofskiot fakultet vo Belgrad (2000). Od 1982 g. e asistent po klasi~na arheologija na Institutot za istorija na umetnosta i arheologija na Filozofskiot fakultet vo Skopje, a od 2000 g. profesor po predmetite: voved vo arheologijata, rim-

Viktor Lil~i}

ska arheologija i numizmatika. Vodel pove}e arheolo{ki istra`uvawa, vo ramkite na koi evidentiral i otkril pove}e bezimeni anti~ki i srednovekovni utvrdeni naselbi. Izrabotil i revidiral planovi na pove}e neregistrirani utvrduvawa i vr{el istra`uvawa na lokalitetite: Eudarist ‡ s. Drenovo, Davina Kula ‡ s. ^u~er, s. Bon~e i dr. Urednik e na spisanieto za arheolo{ko nasledstvo „Makedonska civilizacija“. BIBL.: Kralevite na Makedonija i nivnite moneti vo Republika Makedonija, Skopje, 1994 (so N. [eldarov); Anti~ka grade`na keramika vo Republika Makedonija, Skopje, 1996; Arhitektonska kamena plastika vo RM od I do VI vek n.e, Skopje, 2001/2002; Makedonskiot kamen za bogovite, hristijanite i za `ivot po `ivotot, I-II, Skopje, 2005. D. Z.

LIMANI (ZAJAZI), Ru{it Rexo (s. Zajas, Ki~evsko, 1896 – s. Bukoj~ani, Ki~evsko, juli 1945) – zemjodelec, delegat na Vtoroto zasedanie na ASNOM. Bil zadninski u~esnik vo NOAVM (od 1942), a potoa i partizan (1943). Po Osloboduvaweto bil pretsedatel na NOO na Op{tinata Zajas. Bil ubien vo balisti~ka zaseda na vra}awe od Vtoroto zasedanie na ASNOM, zaedno so delegatot na ASNOM Mehmed Dauti Mehmedi. LIT.: Slobodata be{e nivniot ideal. Zbornik na padnati borci vo NOV i na `rtvite na fa{isti~kiot teror od Ki~evo i Ki~evsko, Ki~evo, 1982, 153. S. Ml.

LIMANOVSKI, Nijazi (Rostu{e, Dolna Reka, 27. VI 1941 ‡ Skopje, 11. X 1997) ‡ etnolog, univ. docent. Poteknuva od roditeli islamizirani Makedonci. Diplomiral na Prirodno-matemati~kiot fakultet vo Skopje, Grupa geografija, a doktoriral na Katedrata za etnologija na Filozofskiot fakultet vo Belgrad so temata „Etnosocijalnite karakteristiki na islamiziranite Makedonci#. Vo fevruari 1994 g. e izbran za docent po grupa predmeti na studiite po Etnologija na Geografskiot institut pri PMF vo Skopje.

L

Nijazi Limanovski

Bil direktor na Radio Debar, potoa rabotel vo Slu`bata za informacii na Sobranieto na RM, pomo{nik na pretsedatelot na Republi~kiot komitet za obrazovanie i fizi~ka kultura, potoa potsekretar vo Ministerstvoto za obrazovanie, pratenik vo Sobranieto na RM, osnova~ na Republi~kata zaednica na kulturno-nau~nite manifestacii na Makedoncite-muslimani (1979), ~len na Sojuzot na novinarite, na Zdru`enieto na etnolozite na Makedonija, na Zdru`enieto na folkloristite, na Makedonskoto geografsko dru{tvo i dr. Objavil ~etiri knigi i nad 50 nau~ni trudovi od oblasta na etnografijata. LIT.: Prirodno-matemati~ki fakultet, Skopje 1946‡1996. M. K.

LIMON^EV, Ivan (Ohrid, 1864 – Ohridsko, 1899) – revolucioneren i kulturno-prosveten deec, okru`en rakovoditel na TMORO vo Ohrid. Bil eden od inicijatorite za formiraweto na u~eni~koto Kulturno-prosvetno dru{tvo „Sveti Kliment# vo Ohrid (1885). Zaedno so drugi ~lenovi na dru{tvoto, stanal ~len na zagovorni~kiot Kru`ok formiran vo Ohrid (20. VII 1886) za za{tita na naselenieto i za progon na razbojnicite Tair-Tolo, Bilan Balanca, Karanaxak i nivnite jataci, za odbegnuvawe na osmanliskite sudovi i re{avawe na sporovite so arbitra`a, za otvorawe u~ili{ta vo sekoe selo i sl. Bil eden od prvite ~lenovi na TMORO (od 1894) i ~len na Ohridskiot okru`en komitet na TMORO. LIT.: Ohrid i Ohridsko niz istorijata, kniga vtora, Od pa|aweto pod osmanliska vlast do krajot na Prvata svetska vojna, Ohrid, 1978, 177‡178. S. Ml.

„L’INDEPENDENS MASEDONIAN# („L’INDEPENDANCE MACEDONIENNE ‡ Nezavisna Makedonija#) (Lozana, [vajcarija, 16. X ‡ dekemvri 1919) ‡ spisanie, organ na Glavniot odbor na makedonskite dru{tva na studentite vo [vajcarija, „dvonedelen pregled za politika, socijalni i eko799

L

LINDRO

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

nomski pra{awa#, na francuski jazik. Objaveni se vkupno tri broja, na vkupno 72 stranici. Imalo cel da ja zapoznava evropskata javnost so makedonskoto pra{awe. LIT.: Quben Lape, Aktivnosta na Glavniot odbor na makedonskite dru{tva vo [vajcarija 1918/1919, „Nova Makedonija#, Skopje, 12. II 1971; istiot, Makedonskoto spisanie „L’ indenpendance Macedoniene# vo [vajcarija i negovata namena, „Glasnik# na INI, XV, 3, Skopje, 1971, 147‡156; D-r Boro Mokrov, Razvojot na makedonskiot pe~at i novinarstvo (od prvite po~etoci do 1945 godina), Skopje, 1980, 135‡138; Quben Lape, Makedonija vo XVIII, XIX i XX vek. Odbrani trudovi, Skopje, 1992, 599; D-r Boro Mokrov ‡ M-r Tome Gruevski, Pregled na makedonskiot pe~at (1885‡1992), Skopje, 1993, 63. S. Ml.

LINDRO, Milo{ (s. Kosel, Ohridsko, 9. IX 1952 ) ‡ poet, eseist i preveduva~. Studiral na Prirodno-matemati~kiot fakultet vo Skopje. Rabotel vo izdava~kata ku}a †Makedonska kniga# i bil glaven urednik na vesnikot †Glas#. Rabotel vo Ministerstvoto za kultura pri Vladata na RM. ^len na DPM (1982). BIBL.: †Polilema# (1977), †Vibracii# (1980), †Razgradba# (1983), †Slova za re~ta# (1988), †Raz‡Gradba# (1994), †Znakot, dumata, slovoto# (1990). R.

Aleksandar Linin

LININ, Aleksandar Nikolov (Kavadarci, 5. X 1908 ‡ Skopje, 13. IX 1998) ‡ etnomuzikolog. Studiral na Tehni~kiot fakultet vo Belgrad i diplomiral na Prirodno-matemati~kiot fakultet vo Zagreb, kade {to aktivno u~estvuval vo kulturno-prosvetnoto dru{tvo †Vardar# (1936/37) i bil sorabotnik na †Na{ vesnik# (1937), a podocna ja zavr{il i Pedago{kata akademija (Grupa za muzika) vo Skopje. Po Osloboduvaweto izvesno vreme bil nastavnik po matematika vo Kavadarci, a potoa bil muzi~ki urednik na Radio Skopje (1945), vi{ stru~en sorabotnik i rakovoditel na Oddelot za narodna muzika i ora vo Institutot za folklor vo Skopje (1. IX 1958 ‡ 24. IV 1974). Sobral okolu 3.000 narodni pesni i ora. Doktoriral na Fakultetot za muzi~ka i dramska umetnost vo Skopje na tema „Odnosot me|u ma800

kedonskiot stih i napev# (27. XII 1977). BIBL.: Narodnite muzi~ki instrumenti vo Makedonija, Skopje, 1978; Makedonski instrumentalni orski narodni melodii, Skopje, 1978; Makedonskiot stih i napev, Skopje, 1983; Makedonska narodna poetska umetnost, 1‡3, Skopje, 1985; Narodni napevi od Prizrenska Gora, Skopje, 1986. LIT.: 50 godini Institut za folklor. Bibliografija na izdanijata na Institutot za folklor „Marko Cepenkov# ‡ Skopje i na magisterskite i doktorskite disertacii na sorabotnicite 1950‡2000. Podgotvila Mirjana Anastasova, Skopje, 2000, 145. S. Ml.

LINKESTI – gornomakedonsko pleme {to ja naseluvalo oblasta Linkestida. Prvpat se spomnati kaj Tukidid vo vtorata polovina na V v. pr.n.e. Dolgo vreme se sprotivstavuvale na centralnata vlast na Argeadite. Vo Peloponeskata vojna bile napadnati od strana na makedonskiot kral Perdika II i spartanskiot kral Brasida (424/3 pr.n.e.). Toga{ kako niven vladetel se spomnuva Arabaj, sin na Bromer. Protiv niv vojuval i makedonskiot kral Arhelaj. IZV.: Thucydidis, Historiae, Oxonii, 1942. LIT.: N. Proeva, Istorija na Argeadite, Skopje, 2004. K. M.-R.

LINKESTIDA (Lynkestis) ‡ gornomakedonska oblast {to se protegala po sredniot tek na r. Erigon (Crna), vo ju`niot del na Pelagonija (Bitolsko-lerinskata ramnina), so planinata Baba na zapad, ju`niot del na visoramninata Mariovo i Kajmak~alan na istok. Niz nea minuval poznatiot anti~ki pat Via Egnatia i preku niskiot premin Kirli-Derven prodol`uval kon Eordaja na jug. Tuka `iveelo gornomakedonskoto pleme Linkesti. Glaven, a mo`ebi i edinstven vistinski grad vo ovaa oblast bil Herakleja (Herakleia), osnovan od kralot Filip II Makedonski. Od Linkestida se za~uvani zasega najstarite reljefi na nadgrobni steli. LIT.: Lj. Popovic, Deux reliefs funeraires de Macedoine, @A VII/2, 1957, 252; R. Vasic, Con-

tribution to the dating of the two Attie Gravereliefs found in Macedonia, @A XXI/1, 1971, 279; I. Mikul~i}, Anti~ki gradovi vo Makedonija, Makroproekt „Istorija na kulturata na Makedonija#, MANU, Skopje, 1999; F. Papazoglu, Makedonski gradovi u rimsko doba, Skopje, 1957. K. M.-R.

LINTNER, Vojteh (Lindtner, Vojteh) (1904‡1965) – slovene~ki botani~ar, mikolog, avtor na istra`uvawata za stenoendemi~nite vidovi Tulipa mariannae Lindtner i Dianthus kapinaensis Markgr. & Lindtner, ~ii areal e ograni~en samo na teritorijata na Republika Makedonija. Vl. M.

Srebrenolisna lipa

LIPA (Tilia L., fam. Tiliaceae) – rod so okolu 30 vida listopadni drvja vo umerenata zona na Severnata hemisfera. Listovite se srcevidni, po rabot nazabeni i na dolga dr{ka. Mirizlivite cvetovi (medonosni i lekoviti) se vo socvetija vrz dolga dr{ka, koja do polovinata e srasnata so jazi~esta braktea. Plodot e top~esto orev~e, tvrd, so 1‡2 semki. Vo planinite na RM, prirodno se zastapeni: sitnolisnata (T. cordata Mill.), golemolisnata (T. officinarum Grantz.) i srebrenolisnata lipa (T. tomentosa Moench.). Site tri se golemi i dekorativni drvja, so mnogu kvalitetno drvo. Naj~esto se sre}avaat vo klisurite na planinskite reki. Al. And. LIPKOVO – selo vo Kumanovsko. Se nao|a vo isto~noto podno`je na Skopska Crna Gora, od dvete strani na Lipkovska Reka, na nadmorska visina od okolu 420

Herakleja, edinstveniot vistinski grad vo oblasta Linkestida

LIRSKI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

m. Preku regionalen pat e povrzano so Kumanovo. Naseleno e so 2.644 `. Albanci. Naselenieto se zanimava glavno so odgleduvawe tutun. Toa e sedi{te na op{tina, koja zafa}a povr{ina od 26.782 ha, ima 22 naseleni mesta so 27.058 `. Vo seloto postojat osumgodi{no u~ili{te, zdravstvena i policiska stanica. Al. St.

MNT. Muzi~koto i vokalnoto obrazovanie go oformila vo Zagreb (prof. Rajzer). Vo 1947 g. debitirala vo Zagrepskata opera so ulogata na Olga vo operata Evgenij Onegin. Vo Operata na MNT doa|a vo 1948 kako eden od nejzinite osnova~i i vo nea ostanuva do 1980 g. Niz dolgogodi{noto rabotewe na operskata scena na MNT

L

zikalnost i silno izrazena sposobnost za dramsko oblikuvawe F. M. na svoite ulogi.

Liriodendron (Liriodendron tulipifera L.)

LIRIODENDRON (Liriodendron tulipifera L., fam. Magnoliaceae) – visoko listopadno drvo od jugoisto~nite delovi na Severna Amerika. Listovite se prosti, vo forma na instrumentot lira, na dolgi dr{ki. Cvetovite se `olto-zeleni, so forma i golemina na lale. Plodovite se smesteni vo {i{arkovidni soplodija. Kaj nas ve}e masovno se sadi vo parkovite. Ima kvalitetno drvo. Al. And.

Branata †Lipkovo#

„LIPKOVO# – la~na betonska brana visoka 29,5 m, locirana na Lipkovska Reka (vedna{ nad s. Lipkovo), vo krunata dolga 203 m, so volumen na teloto od 13.000 m3, zatvora akumulacija od 2,25 milioni m3. Vtora la~na brana izgradena kaj nas (1958), slu`i za vodosnabduvawe, navodnuvawe i proizvodstvo na elektri~na energija (preku malata hidrocentrala). Konstrukcijata na branata e izvedena so konstanten radius i centralen agol, vo relativno {iroko pregradno mesto, a vo sredi{niot del e izveden sloboden preliv za evakuacija na golemi vodi (9 poliwa po 4 m, kapacitet 152 m3/s). Q. T. LIPKOVSKA REKA – pritoka na Kumanovska Reka. Nastanuva kaj s. Go{ince so spojuvawe na Go{inska i Bre{tanska Reka, a nizvodno od levata strana ja prima Slup~anska Reka. Vo gorniot tek ima planinski, a nizvodno do vlivot (311,7 m) ramni~arski karakter. Dolga e 17,5 km, a slivot zafa}a povr{ina od 300 km2. Vo nejziniot sliv se izgradeni ve{ta~kite ezera Lipkovo i Gla`wa. Sredniot protek iznesuva 1,42 m3/s. Dr. V. LIP[A-TOFOVI], Ana (Sisak, Hrvatska, 23. VIII 1926) ‡ operska i koncertna pevica, mecosopran, prvenka na Operata na

ostvarila pove}e od 35 pogolemi i pomali ulogi. Pozna~ajni ostvaruvawa: Orfej (Orfej i Evridika), Amneris (Aida), Dalila (Samson i Dalila), Eboli (Don Karlos), Madam Flora (Medium),

Ana Lip{a -Tofovi}

Karmen, Adalxiza (Norma). Nastapuvala i na koncertniot podium so bogat i stilski raznoviden solisti~ki repertoar, a zela u~estvo vo golem broj vokalno-instrumentalni dela. So koncertot vo 1961 g. vo crkvata Sv. Sofija vo Ohrid go ozna~ila po~etokot na postoeweto na Festivalot „Ohridsko leto#. Gostuvala vo site pogolemi muzi~ki centri na Jugoslavija, kako i vo mnogu zemji na Evropa i Azija (Kina). Pevica so visokoizgradena peja~ka i stilska kultura, izvonredna mu-

LIRSKI NARODNI PESNI ‡ najobemen fond i pesni so najvisoki estetski vrednosti vo narodnata poezija. Tie gi opevaat narodnite ~uvstva, ne opi{uvaj}i gi nastanite {to gi pridru`uvaat. Toa se li~ni ~uvstva na edinkata, radost ili `alost, voodu{evuvawe ili razo~aruvawe, qubov ili omraza i drugi sostojbi {to gi do`ivuva ~ovekot. Isto taka, nivna odlika e i sinkreti~nosta, povrzanosta so muzikata i igrata, no i so obredot i magijata i drugite formi na ~ovekoviot `ivot. Spa|aat vo najstarite narodni pesni i vo minatoto pove}e bile povrzani so obredite, magijata ili drugi sli~ni dejstva, no podocna se oddelile od niv i prodol`ile samostojno da opstojuvaat. Gi karakterizira raznovidnosta na temite, od raznite ~uvstva na poedinecot, do kompleksnite odnosi na ~ovekot so okolinata, aktivnostite povrzani so kalendarot i sl. Vo niv se veli~aat pozitivnite ~ovekovi osobini, a se osuduvaat negativnostite ‡ vo trudovite pesni se veli~a trudot, vo semejnite semejstvoto, no i vo svadbenite, vodi~arskite, lazarskite i vo nekoi drugi pesni, vo |ur|ovdenskite se opeva prirodata i obnovuvaweto na vegetacijata, osobeno vo biljarskite pesni. LIT.: Kiril Penu{liski, Odbrani folkloristi~ki trudovi, 2, Skopje, 1988; Marko Kitevski, Makedonska narodna lirika (Obredni pesni), Skopje, 1997; istiot, Makedonska narodna lirika (mitolo{ki, trudovi, semejni, humo-

801

L

LISABONSKA

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

risti~ni, qubovni pesni), Skopje, 2000; Makedonska narodna lirika, izbor, redakcija i predgovor d-r Marko Kitevski, Skopje, 2002. M. Kit.

LISABONSKA DEKLARACIJA – popularen naziv na Deklaracijata na Evropskiot sovet na EZ za porane{na Jugoslavija (27. VI 1992), vo koja se izrazuva podgotvenost za priznavawe na „PJRM# vo ramkite na nejzinite postojni granici, vo soglasnost so Deklaracijata od 16. XII 1991 g., pod ime {to ne go sodr`i poimot Makedonija. IZV.: Deklaracija za Jugoslavija, 27. VI 1992, „Me|unarodna politika#, br.1005-6/92. T. Petr.

LIT.: F. Papazoglu, Istorija na helenisti~kiot period, Skopje, 1995. K. M. - R.

LISI^AR, Petar (Blato, o. Kor~ula, Hrvatska, 14. II 1908 – Split, 1987) – univerzitetski profesor, istra`uva~ na anti~koto minato na Rim, Grcija, Egipet, Stariot Istok. Doktoriral na Filozofskiot fakultet vo Belgrad (1951) na tema „Crna Korkira i koloniite na anti~kite Grci na Jadranot# (Skopje, 1951). Na skopskiot FF predaval op{ta istorija na stariot vek so arheologija (od 1948) kako docent (1951), vonreden prof. (1957–1959), a na FF vo Zadar op{ta istorija na stariot vek kako redoven prof. (1964–1976), koga se penzioniral, a prethodno bil i dekan (1960–1962). LIT.: F. Oreb, Prof. Dr. Petar Lisi~ar (1908–1987), zaslu`ni istra`iva~ pretpovesti i povesti otoka Kor~ule. Blato do kraja 18. stolje}a, svezak 2, Zbornik radova znanstvenog skupa odr`anog u Blatu u kolovozu 2004. godine, Blato, 2004; Jugoslovenski savremenici (ko je ko u Jugoslaviji), Beograd, 1970. B. Petr.

Lisimah

LISIMAH (Lysimachos) (Pela, ok. 350 ‡ Kuropedion, vo Lidija, 281 pr.n.e.) ‡ makedonski velikodostojnik, somatofilaks na Aleksandar III Makedonski i eden od dijadosite po negovata smrt. Gi dobil na upravuvawe Trakija i poluostrovot Hersones. Podocna gi zavladeal helenskite kolonii na zapadniot breg na Crnoto More i ja pro{iril teritorijata do utokata na r. Dunav. U~estvuval vo borbite na koalicijata na Kasandar, Selevk i Ptolemaj protiv Antigon I Ednookiot (315 pr.n.e.). Ja osnoval svojata nova prestolnina gradot Lisimahija (309 pr.n.e.) Podocna, po primerot na drugite dijadosi, se proglasil za kral (306 pr.n.e). Vo bitkata kaj Ipsos (301 pr.n.e.), zaedno so Selevk, go porazil Antigon I i ja zavladeal Severna i Centralna Mala Azija. Vo dogovor so epirskiot kral Pir, ja napadnal Makedonija i gi osvoil isto~nomakedonskite teritorii do r. Vardar (288 pr.n.e.). Po zazemaweto na Makedonija i Tesalija bez borba, istisnuvaj}i go Demetrij Poliorket (285 pr.n.e.), se proglasil za kral na Makedonija (284 pr.n.e.). Zaginal vo bitka protiv Selevk. Po negovata smrt, kralstvoto se raspadnalo na pove}e samostojni vladenija. IZV.: Arriani, Anabasis, Lipsiae, 1907; Q. Curti Rufi, Historiarum Alexandri Magni Macedonis, Lipsiae, 1893; Diodori, Bibliotheca historica, Leipzig, 1896; Plutarchi, Vitae Paralellae, Lipsiae, 1921.

802

Gabi lisi~arki

LISI^ARKA (Cantharellus cibarius Fr.) – edna od najzastapenite vidovi gabi. Raste vo iglolisni i listopadni {umi. Edna e od najeksploatiranite kaj nas. M. K.

ja, ~len na Okru`niot komitet (1936), apsen i osuden (1937), borec vo partizanskoto dvi`ewe vo Pirinskiot del na Makedonija (po 24. VI 1941). Vo oru`en sudir so bugarskata policija bil ranet i zaroben. Na sudskiot proces vo maj bil osuden na smrt i obesen vo Gornoxumajskiot zatvor zaedno so Grozdan Nikolov i Vlado ^imev. LIT.: Pirinski sokoli, SofiÔ, 1970; EnciklopediÔ Pirinski kraŸ, I, A‡M, Blagoevgrad, 1995; Stojne (Don~o) LisiŸski i Kiril Gramenov, VÍorÍ`enata borba v Gornod`umaŸska okoliÔ prez perioda 22 Óni 1941 – Óli 1942, „Voenno-istori~eski sbornik#, IXL, 3, SofiÔ, 1972. V. Jot.

LISKUNI – silikatni minerali {to relativno ~esto se pojavuvaat vo prirodata. Kristaliziraat monoklini~no, a kristalnite oblici se obi~no psevdoheksagonalni. Imaat sovr{ena ceplivost po monoklini~na baza. Spored hemiskiot sostav se razlikuvaat pove}e tipovi, od koi najzna~ajni se: muskovit (kaliumski liskun), paragonit (natriumski liskun), flogopit (magneziumski liskun), biotit (magneziumsko`elezen), lepidolit (litiumski), cinvaldit (litiumsko-`elezen). Bojata na liskunot zavisi od hemiskiot sostav. Liskunite se pojavuvaat kako pegmatitski minerali vo asocijacija so kvarcot i feldspatot vo oddelni pegmatitski tela vo Pelagoniskiot metamorfen kompleks. Bl. B. LISNI VO[KI (Aphididae) – mali parazitski ednakvokrilni insekti. Se sre}avaat po listovite na razni vidovi rastenija, ~etinarski i listopadni drvja. Imaat golema reproduktivna sposobnost. Vo Makedonija se sre}avaat lisni vo{ki {to cicaat rastitelni sokovi od razli~ni vidovi doma}ini, kako ru`ina lisna vo{ka (Macrosiphum rosae L.), praskina lisna vo{ka (Rhopalosiphum persicae L.), jabolkova vo{ka (Schizoneura lanigera L.) i lozina vo{ka (Phylloxera vastatrix Planch.). LIT.: Jon~e [apkarev, Zoologija na bez’rbetnite `ivotni, Skopje, 1991. V. T. K. – M. Kr.

Stanke Lisi~kov

LISI^KOV, Stanke (s. Logoda{, Gornoxumajsko 29. IX 1913 – Gorna Xumaja, Bugarija, 20. VIII 1942) – revolucioner-komunist, eden od prvite partizani vo Gornoxumajskata okolija. So nezavr{ena gimnazija stanal profesionalen revolucioner. Bil sekretar na Okoliskiot komitet na BKP za Gornoxumajskata okoli-

LISTOVI NA UNDOLSKI – v. Fragmenti na kirili~ki staroslovenski tekstovi od makedonsko poteklo. LISTOPAD ‡ narodno imenuvawe na desettiot mesec vo godinata ‡ oktomvri. S. Ml. „LITERATUREN KRITIK# (Sofija, januari ‡ 22 juli 1941) ‡ nedelnik za kritika {to po~nal da izleguva kako privatno izdanie. Od br. 13, vo podnaslovot stoi oti e nedelnik za umetnost, kri-

LIHNID

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

†Literaturen kritik#, faksimil, (1941)

tika i kultura. Se objavuvaat materijali od mladi pisateli, bez odredena idejna naso~enost. Od {estiot broj se pravi svrtuvawe kon progresivnata literatura i kritika. Od sedmiot do petnaesettiot broj negov urednik e Nikola Vapcarov. Spisanieto otvoreno zastanalo na poziciite na umetni~kiot realizam i vo negova javna odbrana, poradi {to i bilo zabraneto od vlastite. Toa e poslednoto tvore~ko uto~i{te na ~lenovite na MLK i na negovoto opkru`uvawe, vo koe objavuvale Anton Popov, Mihail Smatrakalev, \or|i Abaxiev, Anton Velikov, Asen [urdov-Vedrov, Dimitar Mitrev, Kosta Veselinov. V. Toc. LITII ‡ kalendarski obred, poznat i kako Pokrsti, Skrsti, Krstonosci i Bogomolka. Se izveduval vo su{nite periodi i imal cel da izmoli do`d za posevite, za dobitokot i za lu|eto. Vo Kumanovsko, koga podolgo vreme }e trael su{en period, lu|eto se dogovarale vo koj den }e go izveduvaat obredot. Najprvin vo crkvata se izveduvala posebna slu`ba †Zakon za d’`#. Nekoga{ pak, obredot bil povrzan so odreden den vo godinata ‡ Vodici, \ur|ovden, Veligden ili Sveti Nikola, praznici {to gi praznuvalo celoto selo ili pove}e sela zaedno. Utroto po otslu`uvaweto na slu`bata vo crkva, lu|eto gi zemale krstovite, litiskite ikoni i drugite ikoni i trgnuvale prvin niz seloto, potoa niz grobi{tata, a najposle niz poleto. Na grobi{tata sve{tenikot go peel sekoj grob posebno. Vo celoto vreme povorkata peela soodvetni pesni, vo koi se posakuva do`d, rodna godina, no i blagosostojba vo `ivotot. Sekoga{ se peela pesnata Krsti nosam, Boga molam / da zarosi sitna rosa... Ako litiite se izveduvale vo periodot od Veligden do Spasovden, se peel i veligdenskiot tropar Hristos voskrese iz mrtvih... Vo Ohridsko nekolku pati kaj nekoi bele`iti mesta (osameni drvja, raskrsnici, bunari i sl.) povorkata zastanuvala, lu|eto kleknuvale na kolena, a sve{tenikot ~ital od Evangelieto. Sekoj doma}in sakal povorkata da vleze i vo negovata niva. So

dr{kata od bajrakot kopale dupka, vo koja zakopuvale edno crveno veligdensko ili |ur|ovdensko jajce. Se veruvalo deka toa ja ~uva nivata od razni elementarni nepogodi, bolesti na rastenijata i sl. Povorkata odela do nekoe bele`ito mesto, kako †Tre{~en dab#, go pri~estuvale drvoto, sve{tenikot peel molitvi, potoa so svrdel dupnuvale dupka vo koja{to stavale vino i nafora. Najposle pak se vra}ale vo crkvata, gi rasturale bajracite i so toa obredot zavr{uval. Obredot e sozdaden na ~isto crkovno-hristijanska osnova i vo nego e manifestirana verata vo spasuva~kata mo} na svetata voda i molitvata na sve{tenikot.

LIT.: Bqlgarski narodni p‹sni sobrani odÍ bratÔ Miladinovci DimitriÔ i Konstantina i izdani odq Konstantina, vq ZagrebÍ, 1861; Zorka Delinikolova, Obi~ai svrzani so poedini praznici i nedelni dni vo Radovi{, „Glasnik na Etnolo{ki muzej#, 1, Skopje, 1960; Marko Kitevski, Makedonski narodni praznici i obi~ai, Skopje, 1996, 112. M. Kit.

LIHNID (LucnidÁV, Lychnidus) ‡ gradot Ohrid, na bregot na Ohridskoto Ezero, spomnuvan od Diodor (Diod. XVI, 8), koga Filip II ja osvoil ovaa oblast. Gradot se spomnuva od Livij (Liv. XXVII, 32, 9), koga lokalniot voda~ Erop go odzel od vlasta na Filip V. Edna od najpoznatite naselbi vo Dasaretija (Gorna Makedonija), koja se spomnuva vo kni`evnite i vo epigrafskite izvori od rimsko vreme. Od rimskiot period se otkrieni 4 natpisi so imeto na gradot i devet so imeto na Dasaretite. Vo sredinata na II v. pr.n.e. vleguva vo ramkite na provincijata Makedonija. Najstarata naselba

L

datira od docnobronzenoto i od rano`eleznoto vreme i $ prethodi na ranoanti~kata od VI–V v. pr.n.e., smestena na najvisokoto brdo kaj Gorni Saraj. Naselbata se {iri kon ju`nata strana na zapadniot rid na platoto Plao{nik. Tuka e otkriena nekropola od `eleznoto vreme, ranoanti~ki stanbeni gradbi, rimski palati i cisterna. Vo ranohristijanskiot period na Plao{nik se definira urbanoto jadro, plo{tadot na gradot, so bazilikite od V i VI v., polikonhalnata crkva od V v., i Episkopskiot dvor – site dekorirani so bogata arhitektonska plastika i polihromni mozaici so slo`ena ikonografija, so brojni pi{ani i ilustrirani poraki od Biblijata. Na isto~nata padina od ridot vo docnohelenisti~ko vreme e izgraden teatarot, koj{to od vremeto na Hadrijan e preureden za amfiteatralni igri, so gradewe visok za{titen yid pred gledali{eto i so preureduvawe na orkestrata vo vid na arena so elipsovidna osnova. Za goleminata na gradot, ekonomskata sostojba, zanaetite i za razvienata trgovija se znae od otkrienite gradbi, natpisi, no i od nekropolata na potegot Gorna porta ‡ Deboj, isto~niot rid na gradot. Lihnidskite gospodari vo krajot na VI i V v. se pogrebuvani so zlato i so oru`je, {to e identi~no so obi~aite vo celata anti~ka Makedonija (zlatni maski i pogrebni narakvici, nakit ‡ belegzii, prsteni i obetki, knemidi, {lemovi, kopja, bronzeni sadovi i dr.). Epigrafskite spomenici, reljefite so mitolo{ki temi i skulpturata zboruvaat za organiziran gradski `ivot vo rimskata

Panorama na Plao{nik, Ohrid (avionska snimka)

803

L

†LIHNID#

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

epoha, so site karakteristi~ni institucii (op{tina, gimnazion, teatar‡ amfiteatar). So ranohristijanskiot period nastanuva novo vreme za gradot, koj e utvrden so sna`ni yidini prese~eni so ~etiri porti (Gorna porta, Dolna porta, @elezna vrata, Isto~na vrata), gradeni vo opus mixtum, kako yidinite na drugite golemi gradovi na Balkanot. Stanuva episkopsko sedi{te od IV v. Se gradat pove}e ranohristijanski objekti: crkvite na Plao{nik, bazilikata vo Deboj, bazilikata (na ul. Ilindenska), kru`nata crkva pod Gorni Saraj. Gradot se brani od varavarskite napadi bidej}i, „postaven na utvrdeno mesto, izobiluval so hrana i izvori me|u yidinite# – spored Malhus (Malch. fr. 18, 128), a nastradal od golem zemjotres vo vremeto na Justinijan (Proc. Anec. 18, 42). LIT.: F. Papazoglu, Makedonski gradovi u rimsko doba, Skopje, 1957; V. BitrakovaGrozdanova ‡ P. Kuzman, Lychnidos dans la haute antique: (Nouvelles preuves archeologiques), @A, XLVII, Magistrae Humanissimae Fanulae Papazoglu, Skopje, 1997, 19‡28; Ead., Starohristijanski spomenici vo Ohridsko, Ohrid, 1975. V. B.-Gr.

„LIHNID# ‡ periodi~en zbornik na trudovi, izdanie na Narodniot muzej vo Ohrid, a podocna i na Zavodot za za{tita na spomenicite na kulturata na Ohrid. Dosega se izdadeni sedum broja (prviot vo 1957). Spisanieto gi obelodenuva aktivnostite od dejnosta na ovie institucii (arheolo{ki, etnolo{ki, istoriski i lingvisti~ki istra`uvawa). Posledniot broj 7 gi sodr`i trudovite od nau~niot sobir „Docnata antika na po~vata na Jugoslavija#, odr`an vo 1987 g. vo Ohrid. V. B.-Gr. LI^AUER, Viktor (Litschauer, Viktor) (1879–1939) – avstriski botani~ar i mikolog so svetsko renome, koj dava zna~aen pridones vo prou~uvaweto na kortikoidnite gabi, posebno od rodot Tomentella na [ar Planina i Korab. M. K.

Lazar Li~enoski (avtoportret)

LI^ENOSKI, Lazar (Gali~nik, 28. III 1901 ‡ Skopje, 10. IV 1964) ‡ slikar, pedagog, eden od osnovo804

L. Li~enoski: †Natfrluvawe so kamen#

polo`nicite na makedonskoto moderno slikarstvo. Imal golema uloga i vlijanie vrz razvojot na likovnata umetnost kaj nas. Studiral na Umetni~koto u~ili{te vo Belgrad (1921‡1927). Od 1927 do 1929 g. u~el slikarstvo kaj Andre Lot i fresko-slikarstvo kaj Marsel Lenoar vo Pariz. Bil ~len na belgradskata grupa Oblik. Od 1945 g. u~estvuval na site izlo`bi na DLUM i na SLUJ. Eden od osnova~ite na Umetni~koto u~ili{te vo Skopje (1945), na koe predaval i bil direktor od 1956 do krajot na `ivotot. ^len na SANU (1963). Me|u prvite pi{uval likovna kritika i esei. Samostojno izlagal vo Skopje, Belgrad, Zagreb, Novi Sad. Golema retrospektivna izlo`ba na negovoto tvore{tvo bila organizirana vo Skopje (MSU, 1998). Negovoto slikarstvo stilski se dvi`i od akademskiot realizam do koloristi~kiot ekspresionizam. Na izlo`bata vo Skopje (1927) izlo`il dela vo duhot na akademskata tradicija. Slikite od pariskiot period referiraat na umereniot kubizam na Lot i na monumentalnata figuracija na Pikaso. Negovite najzna~ajni dela datiraat od periodot na triesettite, koga zapo~nal da slika motivi od makedonskoto podnebje (Ba~ilo, 1933; Dolap, 1937), vo koi dominiraat {irokiot ekspresiven poteg i bogatite koloristi~ki re{enija, materijalizirani vo gusta i so~na faktura. Slikal portreti, pejza`i, mrtvi prirodi (Portret na Trevelijan, 1931; Ribi, 1939; Afioni, 1948; Rado`da, 1952). Se zanimaval i so freskoslikarstvo, mozaik (Albanska golgota, Krf, 1940) i tapiserija. LIT.: Zoe Li~enoska, Lazar Li~enoski (1901‡1964), Skopje, 1986; Valentino Dimitrovski, Tvore{tvoto na Lazar Li~enoski, „Kulturno nasledstvo#, Skopje, 1990‡1991; Viktorija Vaseva Dimeska, Lazar Li~enoski, Skopje, 1998. L. N.

„LOBI# („LOBY#) ‡ informativno-politi~ki nedelnik na al-

banski jazik, ~ij prv broj e otpe~aten vo Skopje na 19 fevruari 2001 g. Osnova~i: Iso Rusi (izdava~ i glaven i odgovoren urednik), Seqadin Xezairi i Kim Mehmeti. Za ~etiri godini se otpe~ateni 204 broja. Spored ocenkite na nekoi stranski nabquduva~i, „Lobi# e „najva`na i najnezavisna publikacija na albanski jazik vo Makedonija#. Od 2005 g. veb-sajtot na sedmi~nikot izleguva kako internet-dnevnik na angliski, makedonski i albanski jazik. B. P. \.

Vrven trofej (213,2 poena)

LOVE^KI TROFEJ – del od dive~ot ili celo `ivotno podgotveno ili preparirano (za da se za~uva podolgo vreme). Trofeite se traen, materijalen dokaz za kvalitetot na dive~ot, a so toa i za vrednosta na opredeleno lovi{te. So razvojot na op{testvoto se menuvalo i zna~eweto na trofeite. Vo dene{no vreme love~kite trofei pretstavuvaat i materijal za tipolo{ki istra`uvawa, a so sporeduvawe na trofeite od ist vid mo`at da se procenat genotipskite i fenotipskite karakteristiki na dive~ot na potesno ili na po{iroko podra~je. Spored Me|unarodniot sovet za lov i za{tita na dive~ot (Conseil International de la Chasse, CIC), love~kite trofei se ocenuvaat spored me|unarodno priznaeni formuli. Glavni trofei na vidovite dive~ vo RM se: a) za obi~en elen, elen lopatar i srna – rogovi so del od ~elnata koska; b) za divo-

†LOZA#

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

koza i muflon – rogovi ili cela, preparirana glava; v) za div vepar – zabi o~nici; g) za me~ka, volk, ris i diva ma~ka – ~erep i ko`a (se ocenuvaat oddelno); d) za jazovec – ~erep. V. Mal. LOVNA DRU@INA (1941–1944) – specijalna voena edinica na bugarskata vojska (nare~eni i lovni bataljoni), koristena vo specijalni uslovi za borba protiv partizanskite edinici i za pronao|awe i likvidirawe na borcite vo Makedonija. Toa bile dobro izve`bani edinici za dejstvuvawe vo najte{ki uslovi (sneg, planinski tereni, stud) i osposobeni za rakuvawe so sekakov vid oru`je. U~estvuvale vo voenite dejstva protiv makedonskite voeni edinici vo Fevruarskiot pohod, Proletnata ofanziva i vo drugi borbeni sudruvawa vo proletta i letoto na 1944 g. LIT.: \or|i Malkovski, Profa{isti~kite i kolaboracionisti~kite organizacii i grupi vo Makedonija 1941–1944, Skopje, 1995; istiot, Politi~kite partii i organizacii vo Makedonija vo Vtorata svetska vojna 1941–1944, Skopje, 2002. \. Malk.

Lovni ku~iwa

LOVNA KINOLOGIJA – nauka za lovnite rasi ku~iwa. Spored najnovata sistematizacija na Me|unarodnata kinolo{ka federacija (Federetion cynologique international, FCI), lovnite rasi ku~iwa se rasporedeni vo slednite grupi: III grupa – terieri (29 rasi); IV grupa – jazovi~ari (9 rasi); VI grupa – goni~i (tera~i), krvoslednici i srodni rasi (70 rasi); VII grupa – pti~ari, kontinentalni, britanski i irski (28 rasi); VIII grupa – retriveri, du{ka~i i ku~iwa za voda (19 rasi). Vo RM najzastapeni se slednive rasi: srpski (balkanski) gona~, bosanski ostrovlaknest gona~ (barak), hrvatski (posavski) gona~, troboen gona~ (troboec), germanski kusovlaknest pti~ar, germanski ostrovlaknest pti~ar, epawel breton, poenter, angliski i irski seter. V. Mal. LOVSTVO – dejnost ~ija osnovna cel e odgleduvawe, razmno`uvawe, za{tita, lovewe i koristewe na dive~ot. Osnovna cel na aktiv-

nostite od ovoj domen e formirawe i trajno odr`uvawe stabilni populacii dive~, so optimalna polova i vozrasna struktura za kontinuirana reprodukcija na zdravi i kvalitetni edinki so visoki trofejni vrednosti. Kako stopanska dejnost $ se pridava posebna va`nost, osobeno od aspekt na za{titata na prirodata. Vo ramkite na sektorot za {umarstvo vo Ministerstvoto za zemjodelstvo, {umarstvo i vodostopanstvo postoi posebno oddelenie za lov, nadle`no za celokupnata organizacija i upravuvawe na ovaa dejnost vo zemjata. Na [umarskiot fakultet vo Skopje, Katedrata za lov ja rakovodat eminentni specijalisti, ~ij pridones vo naukata i praktikata e osobeno zna~aen. V. Mal. LOGIKATA VO MAKEDONIJA ‡ filozofska disciplina {to gi prou~uva poimite, principite i zakonite {to gi koristat site nauki vo otkrivaweto, zasnovaweto i sistematiziraweto na znaewata vo svoite podra~ja (po{iroko zna~ewe). Vo ova zna~ewe, gi opfa}a logi~kite disciplini: teorija na poznanieto, formalna logika i metodologija; pod potesnoto zna~ewe na poimot logika se podrazbira samo eden nejzin del ‡ deduktivnata ili formalnata logika, koja sekoga{ gi istra`uva vistinitite iskazi, nezavisno od sodr`inata (logi~ki zakoni) i logi~kite sledstva. Kako teoriska i nastavna disciplina, logikata vo Makedonija se razviva od otvoraweto na Katedrata za filozofija pri Filozofskiot fakultet vo Skopje (1946). Vo po~etokot, logikata ja predavaa profesori od drugite univerzitetski centri vo toga{na Jugoslavija: (v.) @ivorad Radovi}, Bogdan [e{i} i Zagorka Mi}i}, koi objavija nekolku u~ebnici po logika, no istovremeno pomagaa vo oformuvaweto na sopstven nastavno-nau~en kadar. Naskoro doktorski disertacii od ovaa oblast odbranija (v.) Jon~e Josifovski i Mitko Ilievski i steknaa kvalifikacii za samostojna rabota na ova pole. Osobeno zasluga za razvitokot na logikata vo Makedonija ima prof. Josifovski, koj ja vovede sovremenata formalna (simboli~ka) logika vo obrazovanieto kaj nas, a koja e osnova na celata sovremena nauka i kompjuterska tehnologija. Na Institutot za filozofija se realiziraa pove}e nau~no-istra`uva~ki proekti od ovaa oblast: „Logi~ka analiza i formaliza-

L

cija na makedonskiot literaturen jazik#, „Sovremeni tendencii vo teorijata na argumentacijata# i „Makedonska logi~ka terminologija#. Sovremenata logika se razviva{e i se afirmira{e i niz nekolku neinstitucionalizirani formi: Interdisciplinarniot kurs (se realizira{e kontinuirano pove}e semestri) „Logika, jazik, ve{ta~ka inteligencija#, so predava~i od Filozofskiot, Filolo{kiot, Elektrotehni~kiot i Prirodno-matemati~kiot fakultet i slu{ateli od razni struki i profili; pove}e godini pri Institutot za filozofija raboti Logi~ko atelje, vo koe u~estvuvaat studenti od razni fakulteti. Paralelno se razvivaa i drugite logi~ki disciplini: teorija na poznanieto, epistemologija, metodologija i dr. Op{ta karakteristika na logikata vo RM e nadgraduvaweto i dooblikuvaweto na postojnata logi~ka aparatura, razvivaweto novi logi~ki sredstva; nejzina prakti~na primena vo razli~ni istra`uva~ki podra~ja (lingvistika, pravo, informatika i dr.); filozofskoto promisluvawe na vrednostite, mo`nostite i granicite na oddelni logi~ko-metodski postapki, kako i na konsekvenciite od nivnata primena. LIT.: V. Panzova, Logika ‡ op{ta teorija na racionalnosta, Skopje, 1999; Filozofski fakultet vo Skopje: 1920– 1946–2006, Skopje, 2006, 81‡87. V. Panz.

LOGORI na Vi~o (1948) – rabotni logori na KPG i DAG za Makedoncite osomni~eni za „titoizam# vo tekot na Gra|anskata vojna vo Grcija. Po sudirot me|u KPSS i KPJ, KPG prezela merki za izolacija. Obvinetite za razuznava~ka dejnost vo korist na Jugoslavija bile strelani (Bufskata afera, Afrikanskata afera). LIT.: R. Kirjazovski, Narodnoosloboditelniot front i drugite organizacii na Makedoncite od Egejska Makedonija 1945–1949, Skopje, 1985. St. Kis.

LOGOROT AKRONAVPLIJA (1936) – logor vo koj bile sproveduvani gr~ki i makedonski komunisti, porane{ni ~lenovi na VMRO(Ob) i t.n. trockisti. LIT.: S. Kiselinovski, KPG i makedonskoto nacionalno pra{awe 1918–1940, Skopje, 1985. St. Kis.

„LOZA# (Sofija, januari 1892 & juni 1894) & mese~no spisanie, organ na Mladata makedonska kni`ovna dru`ina, izrazitel na makedonskiot nacionalen separatizam. Osnova~ e ohri|anecot Kliment Kara|ulev, a odgovoren redaktor debar~anecot Ivan K. Bo`inov. Sorabotnici: Georgi Ba805

L

LOZANA

las~ev (Ezerski), Petar Poparsov, Kosta [ahov, Dimitar Mir~ev, Kliment Kara|ulev, Damjan Gruev, Ivan Haxi-Nikolov, Eftim Sprostranov (E. MarkuFaksimil od prviot broj na lev) i dr. Izspisanieto †Loza# (1892) leguvaat 6 broja vo dve oddelni i razli~ni etapi. Prvite 4 broja (1892) se pe~ateni na makedoniziran bugarski jazik so fonetski („pomakedon~en#) pravopis i so reducirana kirilska azbuka (so mestimi~na upotreba i na posebni grafemi za mekite konsonanti k’, g’, l’, n’), a poslednite dva broja (1894) izleguvaat na toga{niot oficijalen bugarski literaturen jazik i pravopis. Vedna{ po pojavata na prviot broj na spisanieto oficiozot „Svoboda# (18. II 1892, 3) ja alarmira bugarskata javnost: „Lu|eto ovde imaat drugi celi & da sozdadat nov literaturen makedonski jazik... Sledstveno, pra{aweto se sveduva kon streme`ot da se vovede literaturen separatizam {to prirodno go vle~e po sebe i politi~kiot... vo bugarskata prestolnina, vo srceto na Bugarija izleguvaat lu|e {to se silat da gi rasipat plodovite na tolkugodi{nite usilbi, da doka`at deka Makedonskite Bugari se oddelna nacija, so poseben jazik, so posebni istoriski zada~i!#. Vesnikot „Svoboda# gi otkriva i osnovnite celi na Dru`inata: „Od statijata ,Nekolku bele{ki’ str. 5 se gleda deka taa se vbrojuva ,kon dene{niot preovladuva~ki element’, deka imeto na toj slovenski element e ,Makedonci’, deka Makedonija e nivna tatkovina, deka taa e oddelno slovensko (?!) gospodarstvo, ~ie{to minato e pokrieno so blesok i osobeno vo vremeto na Filipa i Aleksandra Veliki...#. Skoro Dru`inata be{e rasturena od vlastite, ~lenovite i somislenicite bea apseni, internirani i progoneti. Soidejnicite vo istorijata se poznati po imeto na spisanieto kako „lozari#, a dvi`eweto kako „lozarstvo#. Po dve godini, so druga redakcija i so druga nacionalna koncepcija, se pojavija u{te dva broja i Dru`inata be{e zadu{ena. Sovremenikot K. Misirkov ocenuva deka toa e †iedno nacionalno separatisti~no dvi`eine so cel’a da se oddel’at interesite 806

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

na makedoncite od bugarckite so vozveduain’e na iedno od makedonckite nare~ia na stepen na literaturen iazik za site makedonci. Organ na toa separatistsko dvi`ein’e vo Bugaria be{e `urnalot ,Loza’. No toa duovno dvi`ein’e na makedoncite ne se aresa na bugarckoto stambolovcko praitel’stvo, koie zabrani da se izdaat ,Loza’ i zafati da gonit makedoncite separatisti#.

te pleveli vo Evropa#; „Ekolo{ki potencijali za zgolemuvawe na proizvodstvoto na hrana vo submediteranskoto podra~je na Jugoslavija#; „Potencijalni i realni mo`nosti za poefikasno koristewe na energijata od son~evata radijacija vo proizvodstvoR. to vo Makedonija# i dr.

LIT.: Bla`e Ristovski, Krste P. Misirkov (1874&1926). Prilog kon prou~uvaweto na razvitokot na makedonskata nacionalni misla, Skopje, 1966, 106&126; istiot, „Lozarite# vo razvitokot na makedonskata nacionalna misla, Skopje, 1968; istiot, Makedonski letopis. Raskopki na literaturni i nacionalni temi, I, Skopje, 1993, 42&122. Bl. R.

LOZANA, Mu{eref (Pri{tina, 18. VIII 1933) ‡ akterka. Bila ~len na Oblasnoto pozori{te vo Pri{tina (1951‡1955), a potoa (1955‡1991) bila ~len na Turskata drama na Teatarot na narodnostite vo Skopje. Ulogi: Skampolo i Mirandolina vo istoimenite dela, Ana (†Majka Hrabrost#), Emina (†Ludata Emina#), Dolores †(Jerma#), Kaplarot (†Kavkaski krug so kreda#). R. St. Risto Lozanoski †Lava#, detaq (1962)

Risto Lozanovski

LOZANOVSKI, Risto (Bitola, 3. IV 1925) ‡ doktor po zemjodelski nauki, redoven prof. po nastavniot predmet op{to poledelstvo so agroekologija, dopisen ~len na MANU od 1988, a redoven od 1996 g. Bil prodekan i dekan na Zemjodelskiot fakultet vo Skopje. Vo nau~noistra`uva~kata aktivnost (objavil pove}e od 150 nau~ni i stru~ni trudovi, zna~aen del od niv prezentirani na nau~ni sobiri ili objaveni vo soodvetni zbornici i periodi~ni nau~ni spisanija vo zemjata i vo stranstvo) razrabotuva problemi od agroekologijata, agrotehnikata i problematikata povrzana so prou~uvawata na plevelite i borbata protiv plevelite. Me|u pozna~ajnite trudovi se: „Plevelna vegetacija po orani~nite povr{ini vo Pelagonija i nejzinoto zemjodelsko zna~ewe#; „Distribucija i zna~ewe na klasesti-

LOZANOSKI, Risto (s. Golemo Ilino, Ki~evsko, 5. III 1923 – Belgrad, 13. V 1965) ‡ slikar, pedagog, pretstavnik na figurativnoto i apstraktnoto (lirsko i enformelno) slikarstvo. Diplomiral na ALU vo Belgrad (1951). U~esnik vo NOB. ^len na grupite Denes i Mugri. Retrospektivna izlo`ba e pretstavena vo Skopje (MSU, 1986). Se inspiriral od prilepskiot pejza` (Markovi kuli, 1961/2; Zima, 1963), a vo serija ekspresionisti~ki crte`i od li~nata drama. M. B.-P.

Anastas Lozan~ev

LOZAN^EV, Anastas (Bitola, 8. IV 1870 – Sofija, 8. XI 1945) – u~itel, revolucioner, ~len na Bitolskiot okru`en komitet i na Glavniot {tab na Ilindenskoto vostanie. Se {koluval vo Bitola i vo Solun, kade {to zavr{il egzarhiska gimnazija. U~itelstvu-

LOKALEN

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

val vo Smilevo i vo Mogila, Bitolsko (1891–1893). U~estvuval na Solunskiot kongres (januari 1903), bil eden od glavnite inicijatori za donesuvawe na odlukata za vostanie vo 1903 g. Za toa se zastapuval i na Smilevskiot kongres. Na Kongresot bil izbran za ~len na Glavniot {tab na II (Bitolskiot) revolucioneren okrug. Vo Vostanieto, poradi boleduvawe, ne se projavil. Po Vostanieto ostanal vo ilegalnost (do septemvri 1904), koga zaminal vo Bugarija i se pasiviziral. Po Mladoturskata revolucija (1908) se vratil vo Makedonija. Emigriral vo Bugarija (1913) i vo Sofija do krajot na `ivotot se zanimaval so industriska dejnost. Ostavil spomeni. BIBL.: Ilindenskoto vostanie, Skopje, 2003. LIT.: „Il. IlindenÍ“, br. 3‡4, 1936; br. 3, 1937. V. \.

LOZARI, LOZARSTVO – makedonsko „nacionalno-separatisti~ko# kulturno-literaturno i osloboditelno dvi`ewe sred mladata makedonska inteligencija i emigracija vo Bugarija {to se pojavi kako tendencija kon krajot na 80-tite i se izrazi vo po~etokot na 90-tite godini na XIX v., imenuvano po naslovot na sp. „Loza# (1892), organ na Mladata makedonska kni`ovna dru`ina vo Sofija. Poradi separatisti~kite idei i aktivnosti, toa be{e javno napa|ano i brutalno progonuvano od vlastite i prerasna vo drugi idejni i revolucionerni formi, stanuvaj}i osnova, me|u drugoto, i za formiraweto na Makedonskata socijalisti~ka grupa i na Makedonskata revolucionerna organizacija (1893). Bl. R. LOZI, Na{ku (Kru{evo, 1885 ‡ Kru{evo, 1912) ‡ vla{ki poet. U~el romansko u~ili{te vo rodniot grad i romanski licej vo Bitola. Vo Ilindenskoto vostanie se nao|al vo rodniot grad i neposredno po zadu{uvaweto na vostanieto (20. VIII 1903) ja napi{al na vla{ki pesnata †Piskotot na kru{ev~ani# (†Sghielu a Crusuveanlor#), pronajdena vo doma{nata arhiva na Kostika Telesku od Kru{evo. Pesnata e prepeana na makedonski jazik od Gane Todorovski i objavena vo knigata na Hristo Andonov-Poljanski †Za Makedoncite# (Skopje, 1969). G. T. LOZINSKI, Lav (Bjelove`, Polska, 1911 – Skopje, 30. I 1983) – diplomiral na PMF vo Belgrad (Grupa biologija). Vo 1946 g. e izbran za nastavnik na Filozofskiot fakultet vo Skopje. Po od-

L

`inata na prslinsko-puknatinskite sistemi vo andezitite. Sodr`inata na osnovnite rudni metali vo nao|ali{teto e promenliva, no vo prosek se dvi`i okolu 4% As, 5% Sb i 0,2 – 0,5% Ni. LIT.: Todor Serafimovski, Metalogenija na zonata Lece–Halkidiki. Doktorska disertacija. RGF, [tip, 1990. T. Ser.

Lav Lozinski

vojuvaweto na PMF od Filozofskiot, toj ostanuva tuka kako redoven profesor po predmetot op{ta fiziologija. Prvpat vo Zavodot za fiziologija gi vovel trite osnovni disciplini ‡ op{ta fiziologija, biohemija i D. Pr. sporedbena fiziologija. LOZOVA KRASTA (Eriophyes vitis Pgst.) – mikroskopski mal krle`. Ima dva para noze. Obrazuva gali po listovite na lozite nalik na krasta, po {to go dobil imeto. Dostignuva dol`ina do 0,16 mm. Vo Makedonija e {iroko rasprostranet, osobeno vo tekot na juni. LIT.: Jon~e [apkarev, Zoologija na bez’rbetnite `ivotni, Skopje, 1991. V. T. K. – M. Kr.

LOZOVO – selo vo Svetinikolsko. Se nao|a vo ju`niot del na Ov~e Pole, na nadmorska visina od okolu 300 m. Niz seloto pominuvaat magistralniot pat M–5 i `elezni~kata linija Veles–[tip –Ko~ani. Toa e naseleno so Makedonci, a nivniot broj iznesuva 896 `. i 26 Vlasi. Naselenieto se zanimava so odgleduvawe tutun i lozarstvo. Seloto e sedi{te na op{tina {to zafa}a povr{ina od 16.632 ha, a ima 11 naseleni mesta so 2.858 `. Vo seloto ima osumgodi{no u~ili{te i zdravstvena stanica. Al. St. LOJANE – nao|ali{te na Mo, Sb, As ruda. Se nao|a 10 km severozapadno od Kumanovo, prostorno lokalizirano po dol`inata na kontaktnite delovi na ultrabazitite i andezitite. Vo geolo{kata gradba na nao|ali{teto u~estvuvaat pogolemi masi na ultrabaziti-serpentiniti i fli{oidni sedimenti, vo ~ii kontaktni delovi polifazno se intrudirani riolitski i andezitski dajkovi, za koi genetski i paragenetski se povrzani najzna~ajnite As‡Sb orudnuvawa. As‡Sb mineralizacijata e od `i~en tip, sozdavana na kontaktot pome|u serpentinitite i andezitite, no i vo samite serpentiniti, vo neposredna blizina na hromitskite orudnuvawa, a ponekade i po dol-

LOKALEN EKONOMSKI RAZVOJ – ekonomski razvoj na nivo na edinicite na lokalnata samouprava – op{tinite. Vo Evropa, konceptot osobeno dobi vo zna~ewe po 1985 g., koga Sovetot na Evropa ja donese Evropskata povelba za lokalna samouprava, koja vo golema mera ja redefinira ulogata na lokalnite vlasti vo dinamiziraweto na lokalniot ekonomski razvoj. Su{tinata e preku fiskalna decentralizacija da se zgolemat ekonomskite nadle`nosti na lokalnite vlasti i da se pottiknat inicijativite i konkurencijata pome|u op{tinite, da se osiguri efikasno mobilizirawe na site vospostaveni resursi na lokalno nivo, zgolemuvawe na vrabotenosta i na blagosostojbata na gra|anite. Vo periodot 1991–1996 g, lokalnata samouprava vo Republika Makedonija prakti~no ne postoe{e, op{tinite bea re~isi celosno razvlasteni od ekonomskite (i ne samo od ekonomskite) nadle`nosti, vklu~uvaj}i gi tuka i onie {to im pripa|aa, spored regulativata vo prethodniot sistem. Vo tekot na 1996 g. se izvr{i nova teritorijalna podelba na zemjata (123 op{tini), no fiskalnata decentralizacija izostana. Vo periodot do 2005 g. u~estvoto na edinicite na lokalnata samouprava vo javnata potro{uva~ka be{e isklu~itelno nisko (finansiskite sredstva nameneti za op{tinite se dvi`ea pome|u 1,8 do 2% od vkupnite rashodi na centralniot buxet). Od 2004 g. usledi nova teritorijalna podelba na zemjata (85 op{tini) i se otvori procesot na fiskalna decentralizacija, so {to se sozdadoa neophodnite pretpostavki za zabrzuvawe na lokalniot ekonomski razvoj (v. fiskalna decentralizacija). Pritoa, razvojot na malite i srednite pretprijatija i na pretpriemni{tvoto, kako i vospostavuvaweto na sistemot za nivna poddr{ka na lokalno nivo (regionalni centri za MSP, biznis-inkubatori, konsultantski uslugi i sl.) i vo RM, kako {to e toa, vpro~em, slu~aj i vo evropskite zemji, ja ~inat osnovata za dinami~en i odr`liv lokalen ekonomski razvoj. IZV.: IDBC, Op{tinite vo Republika Makedonija (avtori na tekstovite: V. Popovski, A. Selmani), Skopje. 2006.

807

L

LOKALNI

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

LIT.: K. Bogoev, Predizvicite i implikaciite na decentralizacijata, ,,Prilozi#, XXXV, 1‡2, MANU, Skopje, 2004; T. Fiti, V. Haxi Vasileva–Markovska, M. Bejtmen, Pretpriemni{tvo, Skopje, 2007. T. F.

LOKALNI TIPOVI NA STAROSLOVENSKIOT JAZIK. Najstarata razvojna faza na jazikot na slovenskata pismenost, staroslovenskata, traela od 863 g. do krajot na XI v. Rakopisno e za~uvana fragmentarno vo prepisi od X–XI v., reprezentativni po bliskosta do kirilo-metodievskata osnova na jazikot. Sepak, nivniot jazik sodr`i i lokalni obele`ja na novite jazi~no-etni~ki sredini, koi ovozmo`uvaat razlikuvawe na nekolku lokalni tipovi na stsl. jazik, koj vo svojata osnova e edinstven. Kirilo-metodievskoto nasledstvo najdobro e za~uvano vo makedonskite i vo bugarskite prepisi izvr{eni vo Ohridskata i vo Preslavskata {kola. Ovie novi centri na slovenskata pismenost, oformeni od u~enicite na Kiril i Metodij, progoneti od Velika Moravija po Metodievata smrt (885), igraat najgolema uloga vo natamo{niot razvitok i {ireweto na slovenskata pismenost. U{te vo XI v. tie pretstavuvaat ishodi{te za ruskata pismenost, a podocna i za srpskata i romanskata csl. pismenost. Makedonskiot tip na stsl. jazik tesno e povrzan so dejnosta na Ohridskata kni`ovna {kola. Se istaknuva so osobeno po~ituvawe na kirilo-metodievskite tradicii, upotreba na glagolicata i podolgo zadr`uvawe na arhai~ni gramati~ki i leksi~ki sredstva. Najpoznati glagoli~ki spomenici od Ohridskata {kola se: Zografskoto ev., Mariinoto ev., Asemanovoto ev., Sinajskiot psaltir, Sinajskiot evhologij (?). Poteknuvaat od krajot na X i od XI v. Bugarskiot tip na stsl. jazik e tesno povrzan so dejnosta na Preslavskiot centar, ~ija literaturna dejnost do`ivuva osoben

rascut vo vremeto na carot Simeon (893‡927). Vo 893 g. oficijalno se voveduva kirilicata, doa|a do poizrazito podnovuvawe vo jazikot i slovenizacija na leksikata. Najpoznatite spomenici se pi{uvani so kirilica: Savina kniga (izborno ev.), Suprasalski zbornik (martovski minej) i Eninski apostol, site od XI v. LIT.: (izbor) V. N. …epkin, Razsu`denie o ÔzÎke SavvinoŸ knigi, S-Peterburg, 1901; K. Mir~ev, Hr. Kodov, Eninski apostol. StarobÍlgarski pametnik ot XI vek, SofiÔ, 1965, (izd.); J. Zaimov, M. Kapaldo, SuprasÍlski ili Retkov sbornik v dva toma, 1, SofiÔ, 1982, 2, SofiÔ, 1983 (najnovo izd.); zb. Preslavska kni`ovna {kola 1, [umen, 1995, 2, [umen, 1997; O. A. KnÔzevskaÔ, L. A. Korobenko, E. P. Dogramad`ieva, Savvina kniga. DrevneslavÔnskaÔ rukopisÏ XI‡XII i konca XIII veka, 1, RukopisÏ. Tekst. Kommentarii. Issledovanie, Moskva, 1999.

^e{kiot tip na stsl. jazik direktno se nadovrzuva na moravskata norma {to go potvrduvaat Kievskite liv~iwa (misal) od X v. Zastapen e so Pra{kite glagoli~ki odlomki od XI v. Iako ~e{kiot tip opstojuva samo do krajot na XI v., koga e zabraneta slovenskata liturgija vo ^ehija, toj se javuva kako superstrat pred sè vo jazikot na hrvatskata, no i na najstarata ruska pismenost. LIT.: (izbor) V. Vondrák, O pu°vodu Kyjevských listu° a Pra`ských zlomku° a o bohemismech v starších církevn2slovanských památkách vu°bec, Praha 1904; V. V. Nim~uk, KiïvsÏki glagoli~ni listki ‡ naŸ-davni{a pam’Ôtka pisemnosti, Kiïv, 1983; Z. Hauptová, Církevn2slovanské písemnictví v p5emyslovských ^echách, Jazyk a literatura v historické perspektiv2, Univerzita Jana Evangelisty Purkyn2, Ústí nad Labem 1998, 5‡42; F. V. Mareš, Pra`ské zlomky a jejich p5edloha v sv2tle hláskoslovného rozboru; Pra`ské zlomky a jejich pu°vod v svetl2 lexikálního rozboru, Cyrilom2todejská tradice a slavistika, Praha 2000, 347‡354, 355‡367.

Panonsko-slovene~kiot tip na stsl. jazik bil vo upotreba vo 869–873 g., do zabranata na slovenskata liturgija vo Panonija. Negovoto postoewe e potvrdeno so Frizin{kite odlomki od X–XI v., koi delumno se povrzuvaat so pretkirilo-metodievskite misii (ispovedni molitvi prevedeni od

starovisokogermanskiot), dodeka poukata pred ispoved (2. list) ima kirilo-metodievsko poteklo. Zapi{ani se so latinica. LIT.: (izbor) J. Zor, Bri`inski spomeniki. Znanstveno-kriti~na izdaja, SAZU, Razred za filolo{ke in literarne vede, Dela, 39, Ljubljana, 1993; Zbornik Bri`inski spomeniki, SAZU, Razred za filolo{ke in literarne vede, Dela, 45, Ljubljana, 1996.

Hrvatskiot tip na stsl. jazik ima velikomoravski i ~e{ki koreni (pokraj balkanskite, osobeno makedonskite). Najstarite spomenici poteknuvaat duri od samiot kraj na stsl. period. Toa se Vienskite glagoli~ki listovi (misal) od XI–XII v. i t.nar. Ba{~anska plo~a (ok. 1077). Do rascut na slovenskata pismenost pi{uvana so hrvatskata aglesta glagolica doa|a podocna, osobeno vo XIII–XV v. LIT.: (izbor) V. Jagic, Glagolitica. Wurdigung neuntdecter Fragmente, Philos.-hist. Klasse, 38, 2, 1890 (izd. na Vienskite l.); E. Hercigonja, Srednjovjekovna knji`evnost, Zagreb, 1975; istiot, Tropismena i trojezi~na kultura hrvatskoga srednjovjekovlja, Zagreb, 1994. Zd. R.

LONDONSKI MIROVEN DOGOVOR (1913) ‡ dogovor me|u turskata dr`ava i sojuzenite balkanski dr`avi: Bugarija, Grcija, Srbija, Crna Gora (17/30. V 1913). So Mirovniot dogovor, Turcija im gi otstapila na balkanskite sojuzeni dr`avi site oblasti na Balkanot zapadno od linijata od Enos na Egejskoto More do Midija na Crnoto More, osven Albanija. Opredeluvaweto na granicite i site drugi pra{awa za Albanija, kako i za ostrovite vo Egejskoto More, osven za poluostrovot Atos, bile vo nadle`nost na Golemite sili. Makedonija ostanuvala pod zaedni~ka okupatorska uprava na Bugarija, na Grcija i na Srbija. Balkanskite dr`avi ne go ratifikuvale Londonskiot miroven dogovor, podocna sklu~ile sekoja poseben miroven dogovor so Turcija. LIT.: Aleksandar Hristov i Jovan Donev, Makedonija vo me|unarodnite dogovori 1875‡1919, Skopje, 1994; Makedonija vo bilateralnite i multilateralni dogovori na balkanskite dr`avi, redakcija Mihajlo Minoski, Skopje, 2000. M. Min.

OHRIDSKA KNI@EVNA [KOLA:

Zografsko evangelie

808

Mariinsko evangelie

Asemanovo evangelie

Sinajski psaltir

LUKOVI

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

12.000 ha, so vkupno proizvodstvo od okolu 150.000 t. Toploqubiva kultura, optimalnata temperatura za rast i razvoj e 22‡30oS. Kaj nas se odgleduva vo pove}e podD. J. ra~ja.

Lopu{nik, spomenikot na Ko~o Racin

LOPU[NIK – lokalitet na planinata Bistra, vo reonot na Jama, na patniot pravec Ki~evo–Debar. Od krajot na mart, pa s¢ do 30 maj 1943 g. Lopu{nik bil baza na CK na KPM i na G[ na NOV i POM, kade {to bile formirani partizanskata grupa †Kozjak# i Ki~evsko-mavrovskiot NOPO. Tamu se nao|ala i partizanskata pe~atnica †Goce Del~ev#, koja pe~atela razni proglasi i letoci, zbirka Narodnoosloboditelni pesni, kade {to i zaginal Ko~o Racin. LIT.: \or|i ^akarjanevski, Glavniot {tab na NOV i POM i dr`avnosta na Makedonija (1941–1944), Skopje, 2000. M. Mih.

LUBEN – srednovisoka planina so najvisok vrv Kaf~al (1.762 m). Pripa|a na planinite od zapadnomakedonskata grupa. Se protega pome|u Cersko Pole na zapad i severozapad. So gorniot tek od dolinata na Cerska Reka i prevojot Kula (1.320 m) e odvoena od Baba Sa~. Na istok prodol`uva vo Bu{eva Planina, no od nea e odvoena so prevojot Strmol (1.370 m), a na jug e Demir Hisar. Geolo{kiot sostav e pretstaven so varovni~ki karpi {to ovozmo`ile intenzivna karstna erozija. Ima dinarski pravec na protegawe sz–ji i se razvieni povr{inski karstni formi: {krapi, vrta~i, uvali, mali karstni poliwa i skarsteni dolovi. T. And. LUBENICA (Citrulus vulgaris Schard.) – ednogodi{no gradinarsko rastenie od fam. Cucurbitacea (tikvi). Poteknuva od Centralna Afrika. Se konsumiraat zrelite plodovi bogati so vitamini, {e}eri i organski kiselini. Kaj nas se odgleduva na okolu Lubenici

LUDVIG, Alfred ‡ oftalmolog, osnovopolo`nik na Klinikata za o~ni bolesti na Med. f. vo Skopje i prv direktor na Klinikata i nastavnik po oftalmologija (1948). Dojden od Praga, so golem entuzijazam gi postavil temelite na sovremenata makedonska oftalmologija, a osoben interes i pridones poka`al za transplantacija na ro`nicata. Vo Skopje ostanal do 1952 g. i potoa se vratil vo Praga. Br. N.

L

Filipi. Bibliski gi zapi{al slu~uvawata vo crkvite niz Makedonija. Avtor e na Tretoto evangelie od Svetoto pismo (Filipi, kon 63 g.) i Delata na apostolite (ok. 64 g.). Podoc- Evangelistot Luka, ikona od †Sv. Petka“, na teloto crkvata mu bilo Malovi{ta (1828) preneseno vo Carigrad i polo`eno vo bazilikata „Dvanaesette apostoli# (375). Vo zapadnoevropskite dr`avi toj se ~estvuva kako patron na slikarite i na lekarite. MPC go odbele`uva se}avaweto na nego na 18/31 oktomvri. IZV.: Sveto pismo na Stariot i na Noviot zavet, vtoro izdanie, Skopje, 1991. LIT.: \. Pop-Atanasov, Biblijata za Makedonija i za Makedoncite, Skopje, 1995. K. M.-R.

Jelena Lu`ina

LU@INA, Jelena (Dubrovnik, Republika Hrvatska, 26. V 1950) ‡ profesorka na Fakultetot za dramski umetnosti vo Skopje po predmetot makedonska drama i teatar. Doktorirala na Univerzitetot †Sv. Kiril i Metodij#. Inicirala otvorawe postdiplomski studii po teatrologija na FDU. ^len e na DPM i na Makedonskiot PEN-centar. Konstituirala Institut za teatrologija (1999). Organizator i rakovoditel na teatrolo{ki simpozium na Festivalot †Vojdan ^ernodrinski# vo Prilep. Avtor e na studiite †Makedonska bitova drama#; †Nova makedonska drama# i †Teatralika#, kako i na pove}e teoriski i eseisti~ki studii od oblasta na teatrologijata. BIBL.: Makedonska bitova drama, Sk., 1996; Nova makedonska drama, Sk., 1996; Teatralika, Sk., 2000; Teatralika, izbrani esei, Sk., 2003; Prli~ko, monografija, Sk., 2004; Nova evropska drama, antologija, Sk., 2004. R. St.

LUKA (Antiohija, vtora polovina na I v. pr.n.e. ‡ ok. 70 g.) ‡ eden od ~etvoricata evangelisti, pridru`nik na svetiot apostol Pavle, eden od prvite propovednici na hristijanstvoto vo Makedonija. Kako blizok sorabotnik vo misijata vo Filipi, po negovoto zaminuvawe za Solun, toj ostanal kako rakovoditel na prvata crkovna op{tina vo Evropa vo

\okica Lukarevski

LUKAREVSKI, \okica (Skopje, 29. IV 1951) ‡ akter. Diplomiral na Otsekot za akterska igra (1976) na Fakultetot za dramski umetnosti vo Skopje. ^len na Dramskiot teatar od 1977 g. Akter so mo}no emotivno zra~ewe vo sekoj ton i gest, so scenska sila, so jasno akcentirani gradacii. Bele`i zna~itelni nastapi na estradata, kako i vo Teatarot za deca i mladinci. Ulogi: Islednikot (†Karamazovi#); Zganarel (†Don @uan#); Kral Ibi, Jadigar vo istoimenite dela; Dragi{a (†Kosan~i}ev venec#); Sre}ko (†Sobiren centar#); Kiro Stap (†^ija si#) i dr. R. St. LUKOVI KULTURI (Allium sp.) – edno, dve i pove}egodi{ni gradinarski rastenija od fam. Alliaceae, koi opfa}aat okolu 500 vida. Imaat golem areal na rasprostranetost. Najrasprostraneti se kromidot, prazot i lukot. 809

L

LULOVSKI

MAKEDONSKA ENCIKLOPEDIJA

Site se odgleduvaat zaradi glavicite ili zaradi zelenite listovi, koi se odlikuvaat so specifi~ni hranlivi, dietalni i lekoviti svojstva. Se konsumiraat sve`i ili vo najraznovidni prerabotki. Kromid (Allium cepa) – najrasprostraneta i ekonomski najzna~ajna lukova kultura. Vo svetot se odgleGlavica kromid duva na 1.500.000 ha, kaj nas na 4.500‡5.000 ha, so vkupno proizvodstvo od okolu 35.000 t, zastapen e re~isi vo site delovi od RM. Vo proizvodstvoto se zastapeni tri grupi sorti: luti (arpaxici), poluluti i slatki (zimski i letni ar{lami). Praz (Allium porrum) – se odgleduva pomalku od kromidot. Vo proizvodstvoto se prisutni dva sortni tipa: dolgi (kaKoreni praz mu{) i kusi (zapadnoevropski, kaj nas pomalku zastapeni). Luk (Allium sativum) – mnogu stara gradinarska kultura, poznata na starite Grci i Egip}ani. Se koristi Glavica luk kako hrana i lek za razni zaboluvawa (stoma~ni, srcevi, krven pritisok, karcinomi i dr.). Zastapeni se esenski i proletni sorti. Se odgleduva na mali povr{ini, vo doma{ni gradini. Se razmno`uva samo vegetativno, so klonirawe. D. J.

Tanas Lulovski

LULOVSKI, Tanas (Tane) (@elevo, Lerinsko, Egejskiot del na Makedonija vo Grcija, 20. II 1940 – Skopje, 2.VIII 2006) ‡ slikar, profesor na FLU, zna~aen pretstav810

fe International Conservation Series#, 12, Cambridge, 2004; C. Harrison, An Atlas of the Birds of the Western Palaearctic, Glasgow, 1982. Sv. P. – V. Sid.

T. Lulovski: †Bez naslov# (1976 g.)

nik na konceptualnata umetnost i hiperrealizmot. Diplomiral na Institutot za likovni umetnosti vo Bukure{t (1967). Od 1968 g. `iveel vo Skopje. Samostojno izlagal vo Bukure{t, Skopje, Belgrad, Dubrovnik. Negovoto tvore{tvo se razvivalo od lirska i analiti~ka apstrakcija, preku letrizmot i hiperrealizmot, do konceptualni i ambientalni ostvaruvawa {to doveduvaat do celosno isL. N. ~eznuvawe na deloto.

Artur Lundkvist

LUNDKVIST, Artur (Artur Lundkvist) (Oderljunga, [vedska, 3. III 1906 ‡ Stokholm, 10. VII 1991) ‡ istaknat {vedski liri~ar, raska`uva~ i publicist; pretsedatel na Nobeloviot komitet. Napi{al pove}e romani, eseisti~ki knigi, patopisi i avtobiografska proza. Vo 1977 g. go dobil Zlatniot venec na SVP. BIBL.: Poetski knigi: @ar, 1928; Gol `ivot, 1929; Siniot ~ovek, 1932; Agadir, 1961; Elegii za Pablo Neruda, 1975; lirski prozni knigi: Malinga, 1952; Ogledalo za denot i no}ta, 1953. LIT.: Jon Milo{, Sonuva~ so otvoreni o~i. Pesni, SVP, Struga, 1977. P. Gil.

LUWI (Milvus) – rod sredno golemi ptici od familijata grablivi ptici (Accipitridae) so dolgi, tesni krilja i so dolga opa{ka so zasek. Kaj nas se sre}avaat dva vida: crvena luwa (Milvus milvus) i crna luwa (Milvus migrans). LIT.: Birds in Europe: population estimates, trends and conservation status, „BirdLi-

Crvena luwa

LUTATA, Ko~o (s. Levunovo, Melni~ko, 1836 – ?, 1918) – u~esnik vo Kresnenskoto vostanie, vojvoda. Od Melni~ko se preselil vo Dupnica. Bil dobrovolec vo Rusko-osmanliskata vojna (1877/1878), vo ~etata na vojvodata Iqo Markov-Male{evski. Se istaknal vo poznatiot boj na [ipka. Kako vojvoda predvodel odred od 100 vostanici vo Kresnenskoto vostanie (1878/1879). LIT.: M. Kumanov, Makedoni®, Sofi®, 1993. Al. Tr.

LUTICA BOGDAN (XIV v.) ‡ feudalen vladetel vo Drama, epski junak. Vo vremeto na vladeeweto na srpskiot car Stefan Du{an ja imal titulata vojvoda, a po raspa|aweto na Du{anovoto Carstvo stanal gospodar na oblastite po dolniot tek na r. Vardar. Se sre}ava vo golem broj epski narodni pesni na raznite balkanski slovenski narodi, vo koi narodnite tvorci malku vodele smetka za istoriskoto vreme, opeanite li~nosti i prostori. Toa se razni verzii na epskite pesni „Marko Krale i Qutica Bogdan#, „Boi~i} Alil i Qutica Bogdan# (so motiv ‡ predizvikuvawe na dvoboj na mrtviot junak), baladite „Sestrata na Qutica Bogdan#, „Prodadenata Quba Bogdanova# (so motivot ‡ ma`ot ja prodava `enata), „@enidbata na gujata {arovita# i dr. vo zapisite na S. Verkovi}, P. Draganov, I. S. Jastrebov, V. Karaxi}, V. Ka~anovski, Miladinovci, [apkarev i dr. Za negovoto ime se povrzani i temi za svr{uva~kata na sestra mu, zmijata mlado`enec i sl. Vo Erlangenskiot rakopis pak se spomnuva me|u primorskite uskoci. LIT.: Branislav Krsti}, Indeks motiva narodnih pesama balkanskih Slovena, Beograd, 1984, 523, 605, 612, 614. Erlangenski rukopis starih srpskohrvatskih narodnih pesama, izdao dr Gerhard Gezeman, Sremski Karlovci, 1925, 141 i 208. S. Ml.

LUCERKA (Medicago sativa L. em Vass.) – eden od mnogute od rodot Medicago, so 64 vida (21 pove}egod. i 43 ednogod.). Najra{irena e obi~nata ili sina lucerka (2n=32 hromozomi), pove}egodi{no rastenie od fam. Fabaceae. Vo Evropa ima tri osnovni tipa sina lucerka: zapadnoevropski, isto~noevropski i ju`noevropski. Dava visok prinos i kvalitetna proteinska hrana. Kaj nas, so polna agrotehnika se dobivaat 5‡6 otkosi. Ima visoka hranliva vrednost obrabotena vo: zelena masa, seno, sila`a, sena`a, lucerkino bra{no.

†LU^#

MANU LEKSIKOGRAFSKI CENTAR

L

(cink i molibden). Vo RM e zastapena na 18.315 ha (2004), so prose~en prinos od 6.375 kg/ha seno. Seidbata se izveduva ma{inski (mo`e i ra~no) so 12‡15 kg/ha seme, koe e kvalitetno i bez prisustvo na Cuscuta sp. Seidbata, vo na{i uslovi, mo`e da se vr{i od mart do sredinata na septemvri. P. Iv.

Lucerka

Se koristi i vo humanata ishrana, vo faza na kostiledoni. Sodr`i surovi proteini (18‡22%), bogata e so fosfor i so kalcium, a posebno so vitamini (A, B1, B2, C, D, E, PP, K, H) i so mikroelementi

„LU^# (Skopje, 1. VI 1937 ‡ 20. V 1938) ‡ mese~no spisanie za kulturni, ekonomski i socijalni pra{awa. Sopstvenik bil \or|i Kiselinov, odgovorni urednici toj i d-r B. Arsov, a bilo pe~ateno vo skopskata pe~atnica „Nemawa#. Vo nego sorabotuvale Bl. Blagoev, Dimitar \uzelov, Anton Panov, Radoslav Petkovski, Ceko Stefanov, Popivanov, d-r T. A. Robe, Gligor Stavridis i dr. Podocna bila izvr{ena sopstveni~ka transformacija na spisanieto vo akcionersko dru{tvo

Spisanieto „Lu~#

na 28 lica (1. I 1938). Izleguvaweto bilo zabraneto od javniot obvinitel. LIT.: D-r Boro Mokrov, Razvojot na makedonskiot pe~at i novinarstvo (od prvite po~etoci do 1945 godina), Skopje, 1980, 389‡391; D-r Boro Mokrov ‡ M-r Tome Gruevski, Pregled na makedonskiot pe~at (1885‡1992), Skopje, 1993, 65. S. Ml.

811

Q QVOV, Andrej Stepanovi~ (A. S. LÏvov,) (Ka{ma{, ^uva{ija, RF, 5/18. X 1905 – Moskva, 10. X 1979) ‡ ruski lingvist, rusist i medievist. Diplomiral na Istorisko-filolo{kiot fak. vo Kazaw. Za studijata †O~erki po leksike pam®tnikov staroslav®nskoŸ pisÏmennosti# mu se priznava stepenot d-r po filolo{ki nauki. Q. go zastapuva stavot deka govorot na makedonskite Sloveni od okolinata na Solun e osnovata za stslov. jazik, a makedonskite govori se samostojni (nitu vo minatoto, nitu sega ne se bugarski). V. D.

QUBINKOVI], Radivoe ([abac, Srbija, 31. I 1910 ‡ Belgrad, 22. X 1979) & avtor na prvata monografija za crkvata †Sv. \or|i# vo Kurbinovo. Vo koavtorstvo so M. ]orovi}, Qubinkovi} ja objavil studijata za srednovekovnoto slikarstvo vo Ohrid. Gi rakovodel iskopuvawata vo †Sv. Sofija# vo Ohrid, od kade {to proizleguvaat i negovite istra`uva~ki rezultati. Poznati se i drugi negovi studii. Se zanimaval i so istorijata na Ohridskata arhiepiskopija (Patrijar{ija) vo vremeto na car Samuil i po padot na negovoto carstvo. BIBL.: Stara crkva sela Kurbinova, †Starinar#, III, ser. kw., XV (1940), Beograd, 1942, 101‡123; Srednovekovnoto slikarstvo vo Ohrid, Zbornik na trudovi,

Ohrid, 1961, 101‡106; Sveta Sofija u Ohridu, Konzervatorski radovi na crkvi Sv. Sofije u Ohridu, Beograd, 1955, 15‡18; Les influences de la vie politique contemporaine sur la decoration des eglises d’Ohrid, Actes du XIIe Congres international d’etudes byzantines, III, Belgrad‡Ochride 1964, 222‡224; La peinture murale en Serbie et en Macedonie aux XIe et XIIe siecle, IX Corso di cultura sull’arte revennate e bizantina, Ravenna, 1962, 410‡422. Cv. Gr.

„QUBOJNO“, ISELENI^KO DRU[TVO (Detroit, Mi~igen, SAD, 1992 –) ‡ dru{tvo na makedonski doselenici od Qubojno (Prespansko). Osobeno aktivno vo pomagawe na svoeto selo vo Makedonija, za odr`uvawe na verskite i komunalnite objekti. Organizira godi{na Majska sredba na qubojn~ani od Detroit, Vindzor i od drugi delovi na SAD. Sl. N.-K.

Vladislav Quba{

QUBA[, Vladislav (Wqadysqaw Luba]) (@arnovjec, Polska, 5. VI 1932) ‡ polski lingvist, slavist, specijalist vo oblasta na sociolingvistikata, onomastikata i lingvostilistikata, d-r h.c. na Univerzitetot vo Belgrad. Vo brojni slavisti~ki trudovi go tolkuva i makedonskiot jazi~en materijal. U~estvuval na nau~ni sobiri vo Makedonija. Objavuva vo makedonski nau~ni spisanija. Z. T.

Del od ~lenovite na Iseleni~koto dru{tvo †Qubojno# na Sve~en sobir vo crkvata †Sv. Bogorodica# vo Detroit

CIP - Katalogizacija vo publikacija Nacionalna i univerzitetska biblioteka †Sv. Kliment Ohridski#, Skopje 908(497.7)(031) MAKEDONSKA enciklopedija / [glaven i odgovoren redaktor Bla`e Ristovski]. - Skopje : Makedonska akademija na naukite i umetnostite, 2009. - 2 sv. (1671 str.) : ilustr. ; 30 sm Sodr`ina: [T.] I: A-Q. - XXIV, 812 str. [T.] II: M-[ - Str. 812-1671 ISBN 978-608-203-023-4 (1) ISBN 978-608-203-024-1 (2) a) Makedonija - Enciklopedii COBISS.MK-ID 76966666