Logika i język: studia z semiotyki logicznej

(/) , r ó w ­ nież d r u g i e g o t y p u . O t o n p . g d y z a m i a s t „ / " w s t a w i m y „ i n t e ­ ligencja", powstały sąd będzie p r a w d z i w y , a g d y z a m i a s t „/" w s t a w i m y „zapominanie", o t r z y m a m y sąd fałszywy. Możemy z a t e m b u d o w a ć z d a n i a z a w i e r a j ą c e p r e d y k a t y j a k o z m i e n n e zwią­ zane; oto np. zdanie: „Piotr m a tylko pożyteczne cechy", przy­ bierze postać: ±

x

u

=>?(/)]

(2)

B y w a j ą funkcje z d w o m a l u b więcej a r g u m e n t a m i , w k t ó r y c h a r g u m e n t y t e są r ó ż n y c h t y p ó w . N a z y w a m y t e f u n k c j e h e t e r o ­ g e n i c z n y m i . N p . w zdaniu: „Piotr nienawidzi sknerstwa", funkcja „nienawidzi" m a w pierwszej pozycji a r g u m e n t t y p u zerowego, czyli t y p u r z e c z o w e g o , a w d r u g i e j — t y p u p i e r w s z e g o . F u n k c j e

Wyższy

takie uważa argumentów; jest funkcją właściwości,

rachunek

funkcji

81

się z a w y ż s z e o j e d e n t y p a n i ż e l i n a j w y ż s z y t y p i c h w naszym zatem przykładzie funkcja „nienawidzi" t y p u drugiego. Zdanie: „bywają takie pożyteczne k t ó r y c h nauczyciele nie rozwijają", ma postać: m{cp(f)'(x)[t(x)Dyj(f x)]} J

(3)

g d z i e „ż" f i g u r u j e z a m i a s t „ n a u c z y c i e l " , z a ś „y>" z a m i a s t „ r o z w i j a " . Oprócz zdań tego rodzaju u ż y w a m y zdań, k t ó r e chociaż nie z a w i e r a j ą f u n k c j i w y ż s z e g o t y p u , t o j e d n a k o d n o s z ą się d o p e w n e j całości, z ł o ż o n e j z f u n k c j i t y p u p i e r w s z e g o . E o z w a ż m y z d a n i e ( u ż y t e j a k o p r z y k ł a d p r z e z E u s s e l l a ) : „ N a p o l e o n o d z n a c z a ł się wszelkimi właściwościami wielkiego generała". M o ż e m y je zapisać w postaci: (x)[g (x)Df(x)]Df(x ) 1

1

(4)

T u „ ^ " w y s t ę p u j e z a m i a s t „ w i e l k i g e n e r a ł " , z a ś „a^" — z a m i a s t „ N a p o l e o n " . „ / " j e s t z m i e n n ą w o l n ą f u n k c y j n ą . W z ó r (4) z a t e m można czytać w następujący sposób: „każda cecha, którą odzna­ czają się w s z y s c y w i e l c y g e n e r a ł o w i e , j e s t c e c h ą N a p o l e o n a " . W tej postaci nasze zdanie należy do prostego r a c h u n k u funkcji; t y l k o że j e s t o n o t u t a j w y r a ż e n i e m n i e o k r e ś l o n y m , p o n i e w a ż za­ wiera zarówno stałą funkcyjną, mianowicie „#i", j a k z m i e n n ą wolną funkcyjną, mianowicie „/". Możemy z wypowiedzi tej uczy­ nić wyrażenie określone, wiążąc z m i e n n ą „ / " : (f){(x)[g (x)Df(x)]Df(x )} 1

1

(5)

F o r m a t a odpowiada pierwszej wersji słownej: „Napoleon odzna­ czał się w s z e l k i m i w ł a ś c i w o ś c i a m i w i e l k i e g o g e n e r a ł a " . M i m o że o z n a j m i e n i e t o nie z a w i e r a f u n k c j i w y ż s z e g o t y p u , b ę d z i e m y j e traktowali jako należące do wyższego r a c h u n k u funkcyjnego. P r z y j m u j e m y z a t e m z a s a d ę , że f o r m u ł y z a w i e r a j ą c e z m i e n n ą funkcyjną, związaną przez operator, należy zaliczać do wzorów { wyższego r a c h u n k u . M u s i m y t e r a z o m ó w i ć w a ż n ą r ó ż n i c ę m i ę d z y o g ó ł e m r z e c z y J
82

Hans

Eeichenbach

muje tylko rzeczy r e a l n e , t j . rzeczy będące przedmiotami świata f i z y c z n e g o . Ogół f u n k c j i o b e j m u j e n i e t y l k o w ł a s n o ś c i r e a l n y c h p r z e d m i o t ó w , lecz r ó w n i e ż w ł a s n o ś c i , k t ó r e n i e p r z y s ł u g u j ą ż a d n e j fizycznej r z e c z y , a p o w s t a ł y j e d y n i e d z i ę k i p o t ę d z e l u d z k i e j w y ­ o b r a ź n i . T a k więc c e c h ę b y c i a w ę ż e m m o r s k i m a l b o c e c h ę b y c i a s k o ń c z e n i e d o s k o n a ł y m c z ł o w i e k i e m z a l i c z a się d o o g ó ł u w ł a s n o ś c i , m i m o że c e c h y t e n i e p r z y s ł u g u j ą ż a d n e m u o b i e k t o w i . D l a t e g o p o w i a d a m y , że k a ż d a c e c h a , k t ó r ą m o ż n a z d e f i n i o w a ć , w c h o d z i w skład ogółu własności. Przyczyną obrania takiej właśnie koncepcji ogółu własności j e s t t o , że p r a g n i e m y m ó w i ć o c e c h a c h z a r ó w n o w z w i ą z k u z o d p o ­ wiadającymi im obiektami, j a k i niezależnie od t y c h obiektów. Uważamy wyrażenie: (ttx)f(x)

(6)

z a s y n t e t y c z n e ; c h c e m y p r z e z t o p o w i e d z i e ć , że m o ż e m y m ó w i ć t a k ż e o c e c h a c h /, d l a k t ó r y c h (6) j e s t f a ł s z y w e . W y r a ż e n i e n a t o ­ miast: (7) jest a n a l i t y c z n e i zachodzi dla każdego W y p o w i e d ź (7), i g d y ją w y g ł o s i m y w o d n i e s i e n i u d o z m i e n n e j w o l n e j „ # " , m ó w i , I że k a ż d a r z e c z m a p r z y n a j m n i e j j e d n ą w ł a s n o ś ć . W y p o w i e d ź t a i jest p r a w d z i w a , ' p o n i e w a ż g d y b y istniała j a k a ś rzecz zupełnie po­ z b a w i o n a c e c h , n i e m o g l i b y ś m y n a w e t m ó w i ć o t e j r z e c z y , j a k o że „ t a k i , o k t ó r y m się m ó w i " s t a n o w i ł o b y p r e d y k a t ; r z e c z t a k a z a t e m nie p o z o s t a w a ł a b y w ż a d n y c h s t o s u n k a c h w z g l ę d e m i n n y c h r z e c z y i nie m o ż n a b y jej u z n a ć za istniejącą. O p r ó c z z d a ń a n a l i t y c z n y c h k s z t a ł t u (7) b y w a j ą t a k ż e z d a n i a syntetyczne o własnościach, stwierdzające istnienie. Weryfikuje się t e w y p o w i e d z i z a p o m o c ą o b s e r w a c j i e m p i r y c z n e j , t a k j a k zdania egzystencjalne o obiektach fizycznych. Tego rodzaju zda­ n i e m j e s t : „ i s t n i e j e t a k a w ł a ś c i w o ś ć , w k t ó r e j P i o t r się w y b i j a " . Głosi o n o , że p e w i e n e m p i r y c z n y p r z e d m i o t m a p e w n e g o r o d z a j u c e c h ę , co m o ż n a s y m b o l i c z n i e t a k o t o z a p i s a ć : mf(xi)-
(8)

Wyższy

rachunek

funkcji

83

Obserwacja empiryczna zawsze będzie konieczna, gdy owa wypo­ wiedź wymienia rodzaj o m a w i a n e j własności i w d o d a t k u zawiera odniesienie do przedmiotów fizycznych. Podobnie wypowiedź: „istnieje pewien rodzaj uczciwości, którego b r a k Piotrowi", jest t a k ż e s y n t e t y c z n a i e m p i r y c z n a . Ale n a w e t g d y b y n i k t nie b y ! u c z c i w y w t y m s t o p n i u , j a k i e g o o d m a w i a m y P i o t r o w i , ciągle jeszcze istniałaby t a k a własność. D l a t e g o zdanie k s z t a ł t u : (9) może mieć c h a r a k t e r nieempiryczny; wówczas znaczy ono po p r o s t u , że t e g o r o d z a j u / m o ż n a z d e f i n i o w a ć . P o z w a l a m y sobie dla takiej cechy użyć imienia własnego „ / / ' ; w t e d y zgodnie z przy­ j ę t ą z a s a d ą : ,J{x ) ^ ($[x)f(x)-{x = x) można napisać: u

1

1

W)
J

= h)

(10)

A z a t e m o i s t n i e n i u c e c h r o z s t r z y g a się p r z y p o m o c y k r y t e r i ó w s z e r s z y c h n i ż t e , k t ó r e s t o s o w a l i ś m y w w y p a d k u o b i e k t ó w fi­ z y c z n y c h ; istnienie t a k i e n a z w a ć m o ż n a f i k c y j n y m (por. t a k ż e u w a g i d o d a n e d o f o r m u ł y ( 2 5 , § 41) o r a z § 4 9 ) . Eóżnica w wymaganiach egzystencjalnych wyraża charakte­ rystyczną asymetrię między z m i e n n y m i t y p u rzeczowego a t y p u funkcyjnego. Właśnie ze względu n a t ę różnicę wyższy r a c h u n e k f u n k c j i w y m a g a o s o b n e g o p o t r a k t o w a n i a , m i m o że jeśli idzie o f o r m ę t e c h n i k i l o g i s t y c z n e j , s t o s u j e się o n ściśle d o r e g u ł p r o s t e g o rachunku. Technikę tę przedstawiamy w § 41. Podobnie jak funkcje, również i k l a s y podzielimy n a klasy r ó ż n y c h t y p ó w . D o f u n k c j i

8

84

Hans

Beichenbach

P r z y k ł a d e m k l a s y k l a s są N a r o d y Z j e d n o c z o n e . N a r ó d a n g i e l s k i , tj. klasa Anglików, jest członkiem Narodów Zjednoczonych. Ale stosunek t e n zachodzi jedynie względem n a r o d u angielskiego j a k o całości; p o j e d y n c z y Anglik nie jest członkiem tej organizacji. Eelacja bycia elementem klasy nie jest p r z e c h o d n i a * ; z tego właśnie p o w o d u sylogizm r a c h u n k u klas, mający przesłanki M e P o r a z x € M, n i e d a j e k o n k l u z j i . N a l e ż y z w r ó c i ć u w a g ę , że r ó w n i e ż k l a s ę m a j ą c ą t y l k o j e d e n e l e m e n t t r z e b a o d r ó ż n i a ć o d t e g o e l e m e n t u , j a k o że j e s t o n a wyższego t y p u . Eozróżnienie to łatwo m o ż n a wyjaśnić w wy­ p a d k u k l a s y k l a s . Z a ł ó ż m y , że k l a s a 0 m a t y l k o j e d n ą k l a s ę F j a k o swój e l e m e n t , n a t o m i a s t F s k ł a d a się z t r z e c h e l e m e n t ó w . W ó w c z a s g d y b y ś m y u t o ż s a m i l i 0 o r a z F, 0 s k ł a d a ł o b y się z t r z e c h e l e m e n t ó w , p o d c z a s g d y , z g o d n i e z definicją, 0 m a t y l k o j e d e n e l e m e n t . W celu u n i k n i ę c i a t e j s p r z e c z n o ś c i m u s i m y o d r ó ż n i ć 0 o d F **. l

* Mówiąc bardziej precyzyjnie, powiedzenie, że relacja bycia elementem klasy jest przechodnia, jest bezsensowne (por. § 40). ** Argument ten, pochodzący od Fregego, cytują B . Kussell i A. N . Whitehead w Principia Mathematica, wydanie drugie, Macmillan, N e w York 1924, t o m I, s. 340. Ponieważ d o t y c z y on tylko klasy klas, kwestią jest, czy klasę jednego obiektu fizycznego trzeba odróżniać od tego obiektu. Eozszerzenie omawianego rozróżnienia na ten przypadek należy traktować jako konwencję przyjętą zgodnie z teorią t y p ó w (por. § 40).

V I I . A N A L I Z A J Ę Z Y K A POTOCZNEGO

§ 45. B R A K I

GRAMATYKI

TRADYCYJNEJ

W rozdziale niniejszym s p r ó b u j e m y zastosować m e t o d y logiki formalnej do analizy języka potocznego. Zacznijmy od porówna­ nia naszej analizy s t r u k t u r y wewnętrznej sądów logicznych z ana­ lizą d o k o n a n ą p r z e z g r a m a t y k ę t r a d y c y j n ą . P o w a ż n ą w a d ą g r a m a t y k i t r a d y c y j n e j jest t o , że nie wie o n a nic o funkcjach zdaniowych. Z a m i a s t tego g r a m a t y k a w s w y m a r s e n a l e k a t e g o r i i słów p o s i a d a t r z y r ó ż n e r o d z a j e t e r m i n ó w , z k t ó r y c h k a ż d y m u s i m y wcielić d o f u n k c j i z d a n i o w y c h . Są t o rzeczowniki, przymiotniki i czasowniki. Wydzielenie rzeczowników s p o ś r ó d d w ó c h p o z o s t a ł y c h k a t e g o r i i d a się u z a s a d n i ć o t y l e , że rzeczowniki m o ż n a uważać za wyrażenia wskazujące klasę, dla k t ó r e j d a n y p r e d y k a t jest stosowny, czyli ekstensję [zakres]. N a t o m i a s t doniosłość podziału n a p r z y m i o t n i k i i czasowniki jest d y s k u s y j n a ; p o k a ż e m y p ó ź n i e j ( p o r . § 51), że l e p i e j j e s t t r a k t o w a ć przymiotnik na równi z czasem czasownika. W a ż n y p o d z i a ł f u n k c j i ze w z g l ę d u n a l i c z b ę z m i e n n y c h p o ­ j a w i a się w g r a m a t y c e j a k o r o z r ó ż n i e n i e m i ę d z y c z a s o w n i k a m i p r z e c h o d n i m i i n i e p r z e c h o d n i m i , n i e r o z c i ą g a się j e d n a k n a r z e ­ c z o w n i k i a n i p r z y m i o t n i k i . E z e c z i n t e r e s u j ą c a , że w k a ż d e j z t y c h trzech kategorii g r a m a t y c z n y c h s p o t y k a m y funkcje z jedną, d w i e m a l u b t r z e m a z m i e n n y m i , co p r a w d a n i e r ó w n o m i e r n i e r o z ­ d z i e l o n e . F u n k c j a m i z j e d n ą z m i e n n ą są p r z e w a ż n i e r z e c z o w n i k i b ą d ź p r z y m i o t n i k i , j a k n p . : „% j e s t d o m e m " c z y jest czerwone"; t r a f i a j ą się j e d n a k ż e i c z a s o w n i k i b ę d ą c e f u n k c j a m i z j e d n ą z m i e n n ą , mianowicie czasowniki nieprzechodnie, jak: śpi". Pośród 8*

86

Hans

Meiehenbafih

funkcji z dwiema zmiennymi dominują czasowniki, mianowicie wszystkie czasowniki przechodnie, mające jeden przedmiot, jak: „x w i d z i ale z a l i c z a m y r ó w n i e ż d o f u n k c j i z d w i e m a z m i e n ­ n y m i czasowniki połączone z d r u g i m a r g u m e n t e m za pomocą p r z y i m k a , n p . : „x m ó w i d o y , „x r ó ż n i się o d jy", k t ó r e g r a m a t y c y k l a s y f i k u j ą j a k o n i e p r z e c h o d n i e . M o ż e się j e d n a k o k a z a ć d o g o d n e t r a k t o w a n i e w y r a ż e ń z ł o ż o n y c h : „ m ó w i d o " , „ r ó ż n i się o d " — j a k o funkcji zdaniowych. D o g r u p y tej należą przymiotniki w s t o p n i u w y ż s z y m , t a k i e j a k w y s t ę p u j ą c y w f u n k c j i : „x j e s t w i ę k s z y niż ?/"; j e d n a k ż e z n a j d u j e m y t u r ó w n i e ż p r z y m i o t n i k i w s t o p n i u r ó w n y m , j a k n p . : „ # j e s t p o d o b n y d o ?/". W ś r ó d r z e ­ c z o w n i k ó w n a l e ż ą c y c h d o t e j g r u p y są t e r m i n y o k r e ś l a j ą c e p o ­ k r e w i e ń s t w o , n p . : „ # j e s t m a t k ą ;*/-ka"; i n n y m p r z y k ł a d e m r z e ­ c z o w n i k a z t e j g r u p y b ę d z i e : „x j e s t w r o g i e m ?/-ka". F u n k c j a m i z t r z e m a z m i e n n y m i są p r z e w a ż n i e c z a s o w n i k i , m i a n o w i c i e t e , które mają d w a przedmioty, jak n p . : „Piotr wysyła telegram do P a w ł a " , g d z i e „ P i o t r " , „ t e l e g r a m " i „ P a w e ł " są a r g u m e n t a m i , a „wysyła" — funkcją. P r z y k ł a d u z rzeczownikiem jako funkcją trójargumentową dostarcza zdanie: „książka t a jest prezentem o d J a n a d l a M a r i i " , m a j ą c e f o r m ę : „a? j e s t p r e z e n t e m o d y d l a 2 " . P o ś r ó d t y c h f u n k c j i z n a j d u j e m y r ó w n i e ż słowo „ m i ę d z y " , k t ó r e w gramatyce niezgrabnie zaklasyfikowano jako przyimek; oto b o w i e m : „x j e s t m i ę d z y y o r a z z" s t a n o w i f u n k c j ę t r ó j a r g u m e n ­ tową. u

W funkcjach wieloargumentowych kolejność zmiennych jest d o s t o s o w a n a d o z n a c z e n i a w y r a ż e n i a . A z a t e m : „a? k o c h a y" r ó ż n i się o d : „y k o c h a x . W logice f o r m a l n e j t e d w a p r z y p a d k i r o z r ó ż n i a się j a k o „f(x,y) o r a z „f(y,x)". J ę z y k w deklinacji rzeczowników i zaimków rozwinął system przypadków, przy­ r o s t k ó w i p r z y i m k ó w , co częściowo p r z y n a j m n i e j u n i e z a l e ż n i a n a s od kolejności słów; miejsce z a t e m zmiennej c h a r a k t e r y z u j e m y d o d a j ą c z n a c z e k d o a r g u m e n t u . O t o n p . : „ o n ją k o c h a " m o ż n a p r z e k s z t a ł c i ć n a : „ją o n k o c h a " l u b n a w e t : „ją k o c h a o n " ; m i m o ż e t a k o l e j n o ś ć słów j e s t n i e z w y k ł a , s e n s p o z o s t a j e — j a k w i d a ć — bez zmiany. Podobnie zdanie: „On daje książkę J a n o w i " , można przekształcić na: „Janowi on daje książkę", lub: „Janowi książkę u

u

Analiza

języka

potocznego

87

on daje". Umożliwione w ten sposób o d s t ę p s t w a od n o r m a l n e g o p o r z ą d k u słów w y k o r z y s t u j e się d l a e m f a z y b ą d ź d o i n n y c h ce­ l ó w s t y l i s t y c z n y c h ; j ę z y k i b o g a t e w p r z y r o s t k i , j a k ł a c i n a , sze­ r o k o k o r z y s t a j ą z t e j s w o b o d y w p o r z ą d k u słów. W logice t e ś r o d k i w y r a z u nie odgrywają żadnej roli; a bez znaczków wskazujących m i e j s c e z m i e n n e j m o ż n a się o b e j ś ć , n a ogół b o w i e m k o l e j n o ś ć z n a k ó w b y w a ściśle o k r e ś l o n a . E o z w a ż a n i a t e w s k a z u j ą , że s t r u k t u r a j ę z y k a j e s t w s p o s ó b oczywisty przystosowana do używania orzeczników wieloargum e n t o w y c h ; t y m c z a s e m g r a m a t y k a t r a d y c y j n a nie uwzględnia t a k i c h f u n k c j i . T r a k t u j e o n a k a ż d e z d a n i e j a k o z a p i s a n e w for­ mie podmiotowo-orzecznikowej, t j . , w naszej terminologii, jako pochodzące od orzecznika j e d n o a r g u m e n t owego. Tak więc w: „ P i o t r j e s t w y ż s z y n i ż P a w e ł " , słowo „ P i o t r " u w a ż a się z a p o d m i o t , a z w r o t : „jest w y ż s z y n i ż P a w e ł " i n t e r p r e t u j e się j a k o orzecznik. J e d n a k ż e interpretacja t a k a gwałci s t r u k t u r ę zdania, w k t ó r y m oba t e r m i n y , „ P i o t r " i „ P a w e ł " , zajmują pozycję lo­ giczną t e g o s a m e g o t y p u ; o b a są p o d m i o t a m i w t y m sensie, że coś się o n i c h m ó w i , m i a n o w i c i e t o , co z o s t a ł o s f o r m u ł o w a n e z a pomocą zwrotu: „jest wyższy niż". Pogląd, według którego p o d m i o t i p r z e d m i o t należą do róż­ n y c h k a t e g o r i i l o g i c z n y c h o r a z p r z e d m i o t s t a n o w i część o r z e c z n i k a , prowadzi do dalszej trudności, mianowicie czyni niezrozumiałą n a t u r ę logiczną f u n k c j i k o n w e r s j i . Zdefiniowaliśmy kon­ w e r s j ę w (9, § 2 2 ) ; j e s t r z e c z ą j a s n ą , że definicję t a k ą m o ż n a zbudować jedynie dla orzeczników d w u a r g u m e n t o w y c h . Oto n p . „niższy" jest konwersją d w u a r g u m e n t o w e j funkcji „wyższy". D l a t e g o jeśli p o w y ż s z e z d a n i e u w a ż a się z a j e d n o a r g u m e n t o w y f u n k c j o n a ł „g(x) , g d z i e „ # " z n a c z y : „ j e s t w y ż s z y niż P a w e ł " , to konwersji nie m o ż n a zdefiniować. Zdanie: „Paweł jest niższy niż P i o t r " , t r z e b a b y z a p i s a ć j a k o „h(y) , g d z i e „A" z n a c z y : „ j e s t n i ż s z y niż P i o t r " ; o w a j e d n a k f u n k c j a „A" n i e j e s t k o n w e r s j ą f u n k c j i „ # " , p o n i e w a ż „fe" z a w i e r a t e r m i n „ P i o t r " , a „ # " z a w i e r a t e r m i n „ P a w e ł " . E a z j e s z c z e ś w i a d c z y t o o f a k c i e , iż t r a d y c y j n a g r a m a t y k a błędnie interpretuje język, skoro nie m a w niej miejsca n a istniejące w języku formy konwersji. D l a p r z y m i o t n i k ó w u

il

88

Hans

Beichenbach

i rzeczowników jako funkcji m a m y odpowiadające im terminy, t a k i e j a k : „ w y ż s z y " , „ n i ż s z y " , „ r o d z i c e " , „ d z i e c k o " ; d l a cza­ s o w n i k ó w r o z w i n ę ł a się w j ę z y k u s t r o n a b i e r n a . O t o : x w i d z i y", m o ż n a p r z e k s z t a ł c i ć n a : „y j e s t w i d z i a n y p r z e z # " . M e c h c e m y t w i e r d z i ć , że f a ł s z e m j e s t t r a k t o w a n i e p o ł ą c z e n i a orzecznika z a r g u m e n t e m j a k o nowego p r e d y k a t u . J e s t rzeczą dopuszczalną u w a ż a ć zwrot „bycie w y ż s z y m niż P a w e ł " — za j e d n o a r g u m e n t o w y p r e d y k a t „ / " , m i a n o w i c i e z a o r z e c z n i k zło­ ż o n y , k t ó r y w c h ł o n ą ł w siebie j e d e n z a r g u m e n t ó w z d e f i n i o w a ­ n y c h w (20, § 22) . P o s ł u g u j ą c się t ą t e r m i n o l o g i ą m o ż e m y p o ­ w i e d z i e ć , że g r a m a t y c y n i e u z n a j ą p r o s t y c h o r z e c z n i k ó w , m a j ą c y c h więcej niż j e d e n a r g u m e n t , t y l k o zawsze t r a k t u j ą t a k i e orzeczniki j a k o złożone oraz j e d n o a r g u m e n t o w e zarazem. P o n a d t o nie do­ s t r z e g a się, ż e p o d o b n e ściągnięcie, d o p r o w a d z a j ą c e d o u z y s k a n i a f u n k c j i j e d n o a r g u m e n t o w e j , j e s t m o ż l i w e r ó w n i e ż ze w z g l ę d u n a drugi a r g u m e n t jako podmiot. Można zatem nasze zdanie inter­ p r e t o w a ć j a k o głoszące o P a w l e , że P i o t r jest od niego wyższy. T u t a j : „ P i o t r jest wyższy n i ż " s t a n o w i funkcję złożoną, k t ó r a w c h ł o n ę ł a w siebie a r g u m e n t „ P i o t r " , a s ł o w o „ P a w e ł " z u ż y ł a j a k o p o z o s t a ł y a r g u m e n t , czyli p o d m i o t . P o d o b n i e w z d a n i u : „ J a n k o c h a Marię", m o ż e m y „Marię" u w a ż a ć za p o d m i o t , a „ J a n ko­ c h a " — za orzecznik; według tej interpretacji zdanie to mówi o Marii, że J a n ją k o c h a . v

44

Dalszą konsekwencją niezwracania uwagi n a funkcje zda­ n i o w e j e s t t o , że g r a m a t y k a n i e r o z r ó ż n i a s t r u k t u r y s ą d ó w za-

4 4

Odpowiedni fragment tekstu ma następującą postać: „Innym rodzajem funkcji złożonych są funkcje, które wchłonęły pewne swe uszczegółowione argu­ m e n t y . Możemy np. potraktować termin «syn Williama» jako predykat od jednego argumentu, powstały z predykatu od dwóch argumentów, mia­ nowicie z orzecznika «syn», na skutek uszczegółowienia jednego z argumentów w t y m ostatnim. Za pomocą symboli zapiszemy t o : g(x) f(x, ) w

yi

(20)

«!/!» n a z y w a m y a r g u m e n t e m i m p l i c i t e , czyli u k r y t y m , funkcjonału «g(x)». Symbol «g(x)» jest s y m b o l e m ś c i ą g n i ę t y m , natomiast nie jest nim sym­ bol «f(x y )» . u

t

1

Analiza

języka

89

potocznego

wierających zmienne związane oraz sądów powstałych w drodze uszczegółowienia. E o z w a ż m y następujące t r z y zdania: Sokrates jest śmiertelny W s z y s c y l u d z i e są ś m i e r t e l n i Wszyscy ludzie mają ojców W

logice f o r m a l n e j

odpowiadać im będą mt{x ) (x)[m(x) D mt(x)] (x)(Ry)[rn(x)Df(y,x)] 1

następujące

(1) (2) (3) formuły: (4) (5) (6)

T u t a j „mt" z n a c z y „ ś m i e r t e l n y " , „ m " z n a c z y „ l u d z i e " , „ / " z n a c z y „ o j c i e c " . T e t r z y z d a n i a t r a k t u j e się w g r a m a t y c e t r a d y c y j n e j jako mające tę samą formę, jako mające p o d m i o t i orzecznik, z t y m t y l k o , że w (2) i (3) d o d a n o p r z y m i o t n i k n i e o k r e ś l o n y (!) „ w s z y s c y " , a w (3) o r z e c z n i k m a p r z e d m i o t . W i d z i m y , ż e (1) i (2) r ó ż n i ą się p o d w z g l ę d e m b u d o w y — w s p o s ó b z a s a d n i c z y , g d y ż (2) za­ wiera zmienną związaną, wskazaną przez słowo „wszyscy". N a d a j ą c w y r a ż e n i u (2) f o r m ę j ę z y k o w ą , b a r d z i e j o d p o w i a d a j ą c ą f o r m u l e (5), o t r z y m a m y z d a n i e : „jeśli coś j e s t c z ł o w i e k i e m , j e s t o n o ś m i e r ­ telne". Tutaj zaimek nieokreślony „coś" reprezentuje zmienną z w i ą z a n ą . W t e r m i n o l o g i i k l a s , (1) r e p r e z e n t u j e r e l a c j ę b y c i a ele­ m e n t e m k l a s y , p o d c z a s g d y (2) u s t a n a w i a r e l a c j ę i n k l u z j i k l a s . P r z e c h o d z ą c d o (3) w i d z i m y n a p o d s t a w i e (6), ż e r ó ż n i c a w s t o ­ s u n k u d o (2) p o l e g a n i e t y l k o n a p o j a w i e n i u się t z w . p r z e d m i o t u , t j . d r u g i e g o a r g u m e n t u , lecz r ó w n i e ż n a o b e c n o ś c i d r u g i e g o o p e r a ­ tora, mianowicie operatora egzystencjalnego, k t ó r y wiąże drugą zmienną, t a k jak to wyjaśniono w omówieniu tego przykładu w (16, § 20) . 45

Istnienie form należących do funkcji wieloargumentowych, jak p r z y p a d k i r z e c z o w n i k a i s t r o n a b i e r n a , i s t n i e n i e w y r a ż e ń speł­ niających zadanie operatorów i zmiennych oraz istnienie innych 4 5

Oto cytowane omówienie: „Przykładu zawierającego oba rodzaje opera­ torów dostarcza zdanie: «każdy człowiek ma ojca», które zapisujemy za po­ mocą formuły: (x)( &y)[m{x) 3 f(y, x)]; (16). «m» figuruje tu zamiast «człowiek», «/» — zamiast «ojciec»". r

90

Hans

Beichenbaeh

ś r o d k ó w w s k a z u j ą c y c h s t r u k t u r ę — ś w i a d c z y o t y m , że j ę z y k j a k o n a r z ę d z i e , k t ó r e r o z w i j a ł o się i d o s k o n a l i ł o w m i a r ę r o z w o j u c y w i l i z a c j i l u d z k i e j , j e s t c z y m ś w y ż s z y m niż t e o r i a t e g o n a r z ę ­ d z i a s k o n s t r u o w a n a p r z e z l o g i k ó w . G r a m a t y k a t r a d y c y j n a od­ zwierciedla to p r y m i t y w n e s t a d i u m , w k t ó r y m logika pozosta­ w a ł a a ż d o p o c z ą t k ó w l o g i s t y k i . N i e p o w i n n i ś m y się d z i w i ć , g d y n a u k a s k ł a d n i , w s z k o ł a c h ś r e d n i c h i w y ż s z y c h , s p o t y k a się ze s p r z e c i w e m , w s z c z e g ó l n o ś c i ze s t r o n y i n t e l i g e n t n y c h s t u d e n t ó w . N a s z a o b e c n a g r a m a t y k a , t a k t ó r e j się u c z y , z j e j s z t u c z n y m i k l a s y f i k a c j a m i i b e z z a s a d n y m i k o n s t r u k c j a m i , o p i e r a się n a oczy­ wistym niezrozumieniu s t r u k t u r y języka. Pragnęlibyśmy wierzyć, że w y n i k i l o g i k i f o r m a l n e j p e w n e g o d n i a t r a f i ą d o s z k ó ł p o d s t a ­ wowych — w postaci zmodernizowanej gramatyki. W y d a j e się n a m , że w a d y g r a m a t y k i t r a d y c y j n e j są t a k s a m o dostrzegalne we współczesnej nauce o języku. Z wysokim po­ z i o m e m a n a l i z y h i s t o r y c z n e j i p s y c h o l o g i c z n e j — w filologii n i e idzie w p a r z e r ó w n i e w y s o k i p o z i o m r o z u m i e n i a l o g i c z n e j s t r o n y j ę z y k a . G d y b y filologowie s p r ó b o w a l i z u ż y t k o w a ć z m o d e r n i z o ­ w a n ą g r a m a t y k ę d l a c e l ó w l i n g w i s t y c z n y c h , m o g l i b y oni o d k r y ć n o w e ś r o d k i d o w y j a ś n i e n i a n a t u r y j ę z y k a . M a j ą c n a d z i e j ę , że n a s z a p e l z o s t a n i e u s ł y s z a n y p o z a o b o z e m l o g i k ó w i s p o t k a się z o d z e ­ w e m t y c h n i e l i c z n y c h j ę z y k o z n a w c ó w , k t ó r z y z d a j ą sobie s p r a w ę , że n a u k i o j ę z y k u n i e m o ż n a z b u d o w a ć b e z n a u k o w e j logiki, p r z e d s t a w i a m y w n a s t ę p n y c h paragrafach obecny stan logistycznej analizy języka potocznego oraz zarys g r a m a t y k i logistycznej.

§ 46. I M I O N A

WŁASNE

K l a s y f i k a c j a l o g i c z n a części m o w y j ę z y k a p r z e d m i o t o w e g o r o z p o c z y n a się o d p o d z i a ł u słów n a t r z y g ł ó w n e k a t e g o r i e . W p i e r w ­ szej m a m y t e r m i n y u ż y w a n e j a k o a r g u m e n t y ; w d r u g i e j — t e r ­ m i n y u ż y w a n e jako f u n k c j e ; w trzeciej — t e r m i n y l o g i c z n e , t j . t a k i e j a k „ j e s t " o r a z „ l u b " , k t ó r e w s k a z u j ą s t r u k t u r ę logiczną z d a n i a . W §§ 4 6 — 5 1 z a j m u j e m y się p i e r w s z ą k a t e g o r i ą ; w §§ 5 2 — 54 — d r u g ą ; w r e s z c i e w §§ 5 5 — 5 7 — t r z e c i ą .

Analiza

języka

potocznego

91

Najprostszym rodzajem a r g u m e n t u jest i m i ę w ł a s n e . Imię własne jest to symbol przyporządkowany pewnej indywidualnej r z e c z y — n a m o c y definicji. P o s ł u g u j e m y się i m i o n a m i w ł a s n y m i w odniesieniu do osób, firm h a n d l o w y c h , niektórych zwierząt, miast, krajów, statków, gwiazd itd. Jeśli jakiś termin m a otrzymać miano imienia własnego, musi istnieć odpowiadająca m u rzecz. N a z w y z a t e m m i t y c z n e , j a k „ Z e u s " , n i e są i m i o n a m i w ł a s n y m i , tylko n a z w a m i , t j . słowami u ż y t y m i podobnie jak imiona własne, mianowicie j a k o a r g u m e n t y funkcji. Dlatego też zdania o takich m i t y c z n y c h i n d y w i d u a c h , t w i e r d z ą c e , iż p r z y s ł u g u j ą i m p e w n e w ł a s n o ś c i , nie są o b i e k t y w n i e p r a w d z i w e , t y l k o w y r a ż a j ą f i k c y j n ą f o r n i ę i s t n i e n i a , z k t ó r ą b ę d z i e m y mieli d o c z y n i e n i a p ó ź n i e j (§ 49). T o , że z d a n i a p r a w d z i w e , z a w i e r a j ą c e i m i o n a w ł a s n e , s t w i e r ­ dzają istnienie odpowiadających im i n d y w i d u ó w , zostało wyra­ ż o n e w r e l a c j i (5, § 1 8 ) . P o n a d t o z d a n i e e g z y s t e n c j a l n e m o ż n a wywieść nawet wówczas, gdy zdanie zawierające imię własne nie jest prawdziwe. F a k t t e n m o ż n a p o k a z a ć w n a s t ę p u j ą c y sposób. J e ż e l i „ / ( # ! ) " j e s t f a ł s z y w e , t o z d a n i e ,,/(a?i) b ę d z i e p r a w d z i w e . T r a k t u j ą c f u n k c j ę „ / " j a k o r e p r e z e n t u j ą c ą p e w n ą f u n k c j ę „
u

im

l

(Kx)g{x)-(x

= x) 1

(1)

46

Odpowiedni fragment w § 18 ma następującą postać: „E g z y s t e n c j ę, czyli i s t n i e n i e , wyraża za pomocą operacji w języku przedmiotowym; wyrażeniem, które w metaję/jrku odpowiada istnieniu, jest p r a w d a . Ilekroć jakieś zdanie jest prawdziwe, możemy je przełożyć na wypowiedź, iż coś istnieje w sferze obiektów. Ta relacja między prawdą a istnieniem — miewa swój odpowiednik w obrębie języka przedmiotowego, gdy zamiast oznajmienia, że dane zdanie jest prawdziwe, u ż y w a m y samego tego zdania uznanego za prawdę. Powstałą wypowiedź wyraża się za pomocą formuły ogólnej *: = (5) U ż y t y tutaj znak równości reprezentuje identyczność, relację zachodzącą między argumentami, gdy tymczasem znak równoważności, trzy poziome kreski, występuje między sądami. [Por. dyskusję tej formuły w § 46 i na końcu § 49, zwłaszcza w związku z (18, § 49); dalej — nasze uwagi dotyczące (11, § 56)]".

Hans

92

Beichenbach

Z a s t ę p u j ą c „
=

(2)

W i d z i m y , że s k ł a d n i a i m i o n w ł a s n y c h z o s t a ł a s k o n s t r u o w a n a w t e n s p o s ó b , iż w y p o w i e d ź t a , z a w i e r a j ą c a i m i ę w ł a s n e , p o c i ą g a z a s o b ą istnienie odpowiedniego i n d y w i d u u m , bez względu n a to, czy owa wypowiedź jest prawdziwa, czynie. F a k t ten został także wyrażony w r e l a c j i (19, § 43), s t w i e r d z a j ą c e j i s t n i e n i e n i e z a l e ż n i e o d j a k i e g o ­ kolwiek zdania prawdziwego, „/(#)" czy „/(#)" . J e d n a k ż e t a wiedza, którą zdobyliśmy na podstawie wystąpienia imienia w ł a s n e g o , n i e d o t y c z y ś w i a t a f i z y c z n e g o ; o d n o s i się o n a w y ł ą c z n i e d o j ę z y k a , k t ó r y m się p o s ł u g u j e m y . I m i ę w ł a s n e m ó w i n a m j e d y n i e , że i s t n i e j e o d p o w i a d a j ą c a m u r z e c z — i n i c p o n a d t o ; a l e w t e j w i a d o m o ś c i z a w i e r a się i n f o r m a c j a t y l k o o j ę z y k u , g d y ż o g r a n i c z a się o n a d o s c h a r a k t e r y z o w a n i a i m i e n i a w ł a s n e g o j a k o t e r m i n u , k t ó r y coś o z n a c z a . J e s t t o t e n s a m r o d z a j w i e d z y , co ta, którą uzyskujemy na podstawie wystąpienia innych symboli; w istocie rzeczy, m u s i m y znać klasyfikację symboli n a : oznacza­ j ą c e f u n k c j e , o d n o s z ą c e się d o o p e r a c j i p r o p o z y c j o n a l n y c h i t d . , jeśli p r a g n i e m y s y m b o l a m i t y m i p o s ł u g i w a ć się z p o w o d z e n i e m . 4 7

§ 47.

DESKRYPCJE

L i c z b a i m i o n w ł a s n y c h j e s t m a ł a w p o r ó w n a n i u z liczbą i n d y ­ w i d u a l n y c h r z e c z y , k t ó r y m i się i n t e r e s u j e m y . D l a t e g o j ę z y k w y ­ pracował inną m e t o d ę charakteryzowania indywidualnych rzeczy, m e t o d ę d e s k r y p c j i . J e d e n r o d z a j d e s k r y p c j i o s i ą g a się z a p o ­ mocą orzecznika lub kombinacji orzeczników, w t e n sposób d o b r a n y c h , że i s t n i e j e t y l k o j e d n a r z e c z , k t ó r a j e s p e ł n i a . M o ż e m y n p . opisać pewnego człowieka, j a k o : „pierwszego człowieka, k t ó r y w i d z i a ł ż y w ą s i a t k ó w k ę o k a l u d z k i e g o " . O k a z u j e się, że w t y m w y p a d k u deskrypcja t a określa człowieka noszącego dobrze znane imię własne, mianowicie H e r m a n a von Helmholtza, 4 7

Cytowana

formuła

(19, § 4 3 )

ma następującą

postać:

r

( dx) (x =

Analiza

języka

potocznego

93

g d y ż właśnie fizyk o t y m nazwisku, p r z y p o m o c y oftalmoskopu, k t ó r y s a m wynalazł, j a k o pierwszy człowiek w y k o n a ł w s p o m n i a n e doświadczenie. D e s k r y p c j a : „pierwszy człowiek, k t ó r y rozniecił o g i e ń " — r ó w n i e ż w y z n a c z a o k r e ś l o n ą o s o b ę , t y l k o że n i e z n a m y j e j i m i e n i a , a m o ż l i w e , iż t a k o w e g o n i e m i a ł a . T r a k t u j ą c k o m b i ­ nację orzeczników t a k j a k jeden orzecznik, m o ż e m y powiedzieć, że d e s k r y p c j a t e g o r o d z a j u p o w s t a j e p r z y u ż y c i u o r z e c z n i k a , którego ekstensją jest indywiduum. D e s k r y p c j a d r u g i e g o r o d z a j u t y m r ó ż n i się o d p o p r z e d n i e j , że o p r ó c z o r z e c z n i k a z a w i e r a i m i ę w ł a s n e p e w n e g o i n d y w i d u u m , i j a k a ś i n n a rzecz i n d y w i d u a l n a zostaje określona właśnie za po­ mocą odniesienia do owego pierwszego i n d y w i d u u m . Deskrypcja „ m a t k a Napoleona" zawiera d w u a r g u m e n t o w y p r e d y k a t „ m a t k a " o r a z i m i ę w ł a s n e „ N a p o l e o n " ; o s o b ę , o k t ó r ą c h o d z i , w y z n a c z a się j a k o jednostkę pozostającą do N a p o l e o n a w relacji m a t k a . D e s k r y p c j a m i t e g o s a m e g o r o d z a j u są t a k i e , j a k : „ d o m J a n a " czy „statek, n a k t ó r y m K o l u m b odkrył A m e r y k ę " . J e s t to ro­ dzaj deskrypcji najczęściej u ż y w a n e j . Jeżeli t r a k t u j e m y t a k i e wy­ rażenia jako deskrypcje powstałe dzięki orzecznikom złożonym, to dwa powyższe rodzaje deskrypcji przybierają tę samą formę, i d l a t e g o m o ż e m y w s z y s t k i e d e s k r y p c j e p o d c i ą g n ą ć p o d definicję następującą: deskrypcja powstaje przy użyciu predykatu, którego ekstensją jest indywiduum. K i e d y p o s ł u g u j e m y się d e s k r y p c j a , m u s i m y z d o b y ć p e w n o ś ć , że i s t n i e j e i n d y w i d u u m , k t ó r e t ę d e s k r y p c j e s p e ł n i a . O t o n p . d e ­ s k r y p c j a „ k r ó l F r a n c j i " , g d y j ą r o z u m i e ć j a k o o d n o s z ą c ą się do teraźniejszości, nie wyznacza i n d y w i d u u m , gdyż obecnie F r a n c j a nie m a króla; t y m c z a s e m deskrypcja „król Anglii" wyznacza określoną osobę. Z a z n a c z a m y istnienie jednej i tylko jednej odpowiadającej rzeczy, stawiając rodzajnik określony przed d e s k r y p c j a [w j ę z y k u n p . angielskim]. P o w i a d a m y więc „(ten oto) król Anglii" i u ż y w a m y tego wyrażenia, t a k jak imienia własnego, w roli a r g u m e n t u w z d a n i a c h , n p . w z d a n i u „(ten oto) król Anglii 48

4 9

5 0

4 8

4 9

5 0

„King of France". „King of England". „The King of England".

Hans

94

Eeichenbaeh 5A

był koronowany w Opactwie Westminsterskim" . Nie wolno n a t o m i a s t stawiać rodząjnika określonego przed z w r o t e m „król F r a n c j i " ; zdania w t e n sposób skonstruowane, jak n p . : „(ten o t o j e d y n y ) k r ó l F r a n c j i j e s t ( p e w n y m ) F r a n c u z e m " , są f a ł s z y w e , p o n i e w a ż z a w i e r a j ą o n e s t w i e r d z e n i e , że i s t n i e j e t a k a o s o b a . Użycie słowa „ t h e " różni powyższe zdanie od zwykłej impli­ kacji: „ g d y b y istniał (pewien) król Francji, to b y ł b y ( p e w n y m ) F r a n c u z e m " , będącej zdaniem przypuszczalnie prawdziwym. Z drugiej strony, rodzajnik określony w połączeniu z rzeczownikiem w liczbie p o j e d y n c z e j — w y k l u c z a j ą t a k ż e t o , że i s t n i e j e więcej niż j e d n o i n d y w i d u u m s p e ł n i a j ą c e d a n ą d e s k r y p c j ę *. F a ł s z y w e więc b ę d z i e p o w i e d z e n i e : „ ( t e n o t o j e d y n y ) m i n i s t e r a n g i e l s k i wygłosił (pewne) przemówienie" ; p o p r a w n a b y ł a b y t a k a forma: „(pewien) minister angielski wygłosił (pewne) przemówienie" . E o d z a j n i k n i e o k r e ś l o n y w s k a z u j e , że i s t n i e j e więcej niż j e d n o i n d y w i d u u m spełniające d a n y orzecznik. 5 2

53

5 4

55

5 6

5 7

Zgodnie z P e a n o i Eussellem u ż y w a m y dla deskrypcji notacji: (rx)j{x)

takiej (1)

co z n a c z y : „ r z e c z x m a j ą c a w ł a s n o ś ć / " . O p e r a t o r e m w t y m w y ­ r a ż e n i u j e s t o d w r ó c o n e g r e c k i e „t" i d l a t e g o nosi o n n a z w ę o p e r a ­ t o r a j o t a ; „x" w t y m w y r a ż e n i u j e s t z m i e n n ą z w i ą z a n ą . O b i e k t opisany za pomocą deskrypcji n a z y w a ć będziemy d e s c r i p t u m . J ę z y k i , w k t ó r y c h nie m a rodzajnika określonego, n p . łacina c z y t u r e c k i , j a k o d e s k r y p c j i u ż y w a j ą r z e c z o w n i k a w liczbie p o j e ­ d y n c z e j , j a k w „ E e x F r a n c o r u m " , co z n a c z y „ ( t e n o t o j e d y n y ) 58

* Interpretację połączenia rodzajnika określonego z rzeczownikiem w liczbie mnogiej zawiera § 54. „The King of England was crowned in Westminster Abbey". „King of France". „The King of France is a Frenchman". „Ten", „ten oto", „ten oto jedyny"; rodzajnik, czyli przedimek określony. „If there were a King of France he would be a F r e n c h m a n ' . „The minister of England made a speech". „A minister of England made a speech". Stosuje się również formę polską: „deskrypt". 5 1

52

5 3

5 4

55

5 0

5 7

5 8

.1 ualiza

języka

potocznego

95

59

k r ó l F r a n c u z ó w " . P o n i e w a ż w ł a c i n i e nie m a t a k ż e r o d z a j n i k a n i e o k r e ś l o n e g o , p r z e t o n i e z a z n a c z a się t a m r ó ż n i c y m i ę d z y d e s k r y p t y w n y m użyciem rzeczownika a użyciem wyrażającym przy­ n a l e ż n o ś ć e l e m e n t u d o k l a s y ; t r z e b a się w t y m o r i e n t o w a ć n a podstawie kontekstu. J ę z y k turecki posiada rodzajnik nieokreślony; d l a t e g o f o r m a d e s k r y p t y w n a , z b u d o w a n a bez r o d z a j n i k a , j e s t t u t a j niedwuznaczna. W wyjątkowych w y p a d k a c h podobne użycie wy­ stępuje w języku angielskim: rodzajnik określony można niekiedy o p u ś c i ć , j a k w „ G e o r g e V I is k i n g of E n g l a n d " czy w zwrotach stanowiących dopowiedzenie. Z drugiej strony, rodzajnika określo­ n e g o u ż y w a się n i e k i e d y w ó w c z a s , g d y d e s k r y p c j a j e s t d w u z n a c z n a , j a k n p . w z d a n i a c h t e g o r o d z a j u : „ t h e t r a i n will a r r i v e a t 7 P . M . " . Konieczność dodania takiego rodzajnika jest wtedy zrozumiała. Zazwyczaj polega to na odniesieniu do poprzedzającego wyraże­ n i a ; r o z u m i e się z a t e m w t a k i s p o s ó b : „ t h e t r a i n of w h i c h w e spoke" . W tego rodzaju w y p a d k a c h rodzajnik określony zaczyna s p e ł n i a ć f u n k c j ę t e g o , co w g r a m a t y c e n o s i n a z w ę „ p r z y m i o t n i k a w s k a z u j ą c e g o " , z k t ó r e g o z n a c z e n i e m w i ą ż e się h i s t o r y c z n i e . W i s t o c i e r z e c z y , słowo „ t h e " j e s t t o s t a r e d e m o n s t r a t i v u m , spokrewnione z „ t h a t " . Podobnie francuskie rodzajniki „le" i „la" pochodzą od ł a c i ń s k i c h przymiotników wskazujących „ille" i „ i l l a " , co z n a c z y t y l e co „ t h a t " — >ów", „ t a m t e n " . W § 50 b ę ­ dziemy analizowali znaczenie terminów wskazujących, które re­ p r e z e n t u j ą d e s k r y p c j e s p e c j a l n e g o r o d z a j u , n a p e w n o z a ś n i e są przymiotnikami. 6 0

61

62

?

Zdania zawierające imię własne oraz zdania zawierające d e s k r y p c j e o t y l e są d o siebie p o d o b n e , że i j e d n e , i d r u g i e i n f o r m u j ą n a s , iż i s t n i e j e o d p o w i a d a j ą c a i m r z e c z . E ó ż n i ą się o n e j e d n a k ż e t y m , że i m i ę w ł a s n e w p r o w a d z a się z a p o m o c ą definicji, j a k o z n a k d a n e j r z e c z y , g d y t y m c z a s e m jeśli d e s k r y p c j e d o b i e r a m y d o p e w n e j r z e c z y , t o m u s i m y z a p y t a ć , czy d o b ó r t e n j e s t t r a f n y . O t o n p . zdanie: „ L o n d y n nosi nazwę « L o n d y n » " , p o w i a d a m i a nas 59

6 0

6 1

62

„The king of the Freneh". „Jerzy VI jest królem Anglii". „(Ten właśnie) pociąg przybędzie o 7 po południu". „(Ten właśnie) pociąg, o którym mówiliśmy".

Hans

96

Reichenbach

t y l k o , że i s t n i e j e p e w n a r z e c z m a j ą c a t ę n a z w ę ; r e s z t a j e s t t a u t o ­ logią n a p o d s t a w i e definicji. W p r z e c i w i e ń s t w i e d o t e g o z d a n i e : „ L o n d y n j e s t ( j e d y n ą ) stolicą A n g l i i " , nie t y l k o m ó w i n a m o t y m , że i s t n i e j e j a k a ś r z e c z o n a z w i e „ L o n d y n " , lecz t a k ż e d o ­ daje syntetyczną informację o tej rzeczy. Słowo „jest" w t y m przykładzie wyraża relację i d e n t y c z n o ś c i . Zdanie to przedsta­ wimy jako: 6 3

6 4

x

x

—. (ix)c(x,

z) x

(2)

u

g d z i e „x z n a c z y „ L o n d y n " , „z^ z n a c z y „ A n g l i a " o r a z „ c " z n a ­ czy „stolica". D o t y c h c z a s t y l k o rzeczy fizyczne i osoby wymienialiśmy j a k o a r g u m e n t o w e p r z e d m i o t y funkcji. D r u g ą klasę a r g u m e n t ó w sta­ nowią określenia przestrzenno-czasowe. Zdanie: „ J a n spotkał J o a n n ę w Holywoodzie we wtorek o 8 wieczorem", m a jako a r g u m e n t y : owe d w a imiona własne „ J a n " i „ J o a n n a " , okolicznik miejsca „ H o l y w o o d " i okolicznik czasu „ wtorek 8 wieczorem"; d l a t e g o d a j e o n o f u n k c j ę c z t e r o a r g u m e n t o w ą : „ / ( # , y, s, t)". A że m a m y t y l k o n i e w i e l e i m i o n w ł a s n y c h n a d a j ą c y c h się n a o k o l i c z n i k i indywidualnego miejsca lub czasu (takich jak „Trafalgar Square", „ D y l u w i u m " i t d . ) , p r z e t o j ę z y k w y p r a c o w a ł w t y m celu s y s t e m deskrypcji, odpowiadających współrzędnym m a t e m a t y c z n y m . Jeśli i d z i e o c z a s , p u n k t z e r o w y d e f i n i u j e się j a k o p u n k t c z a s o w y jednoczesny z p e w n y m wydarzeniem, np. urodzeniem Jezusa Chrystusa; w t e n sposób uzyskujemy deskrypcję za pomocą f u n k c j i z ł o ż o n e j . O k o l i c z n i k c z a s u „5 g r u d n i a 1 9 4 0 " z n a c z y „ d z i e ń p r z y p a d a j ą c y w 1940 lat, 11 miesięcy i 5 dni p o p u n k c i e z e r o w y m " . P o d o b n i e , o k o l i c z n o ś c i m i e j s c a o t r z y m u j e się z a p o m o c ą w s k a z a ­ nia d y s t a n s u od p u n k t u zerowego. Liczby, figurujące w tego rox

6 3

„London is the capital of England". Relacji identyczności poświęcono rozważania § 43, gdzie m. in. wy­ stępuje taka definicja i jej interpretacja: 6 4

fr=V)T5iU)[f(x)

= / ( y ) l . czyli

„dwa symbole denotują tę samą rzecz, jeżeli jednakową wartość logiczną mają dowolne dwa odpowiadające sobie zdania, w których te symbole występują w odpowiadających sobie miejscach".

Analiza

języka

potocznego

97

d z a j u d e s k r y p e j a c h , o d g r y w a j ą t ę s a m ą r o l ę co n a z w y w b a r d z i e j prymitywnej charakterystyce argumentów. Wyższość tej m e t o d y polega n a przedstawieniu a r g u m e n t o w y c h przedmiotów w sposób u p o r z ą d k o w a n y ; a to — nie t y l k o upraszcza odszukanie t a k opisa­ n y c h obiektów, ale p o n a d t o umożliwia w p r o w a d z e n i e m e t o d m a ­ t e m a t y c z n y c h . O w s k a z y w a n i u czasu i miejsca za p o m o c ą słów takich, j a k : „ t e r a z " czy „ t u t a j " , oraz za pomocą form czasowych c z a s o w n i k ó w — b ę d z i e m o w a p ó ź n i e j (§§ 5 0 — 5 1 ) .

Stosowanie określeń przestrzenno-czasowych jest w a ż n y m spo­ sobem tworzenia jednoznacznych deskrypcji rzeczy. Oto n p . do­ wody tożsamości, takie j a k paszporty, w s k a k u j ą oprócz nazwisk miejsce i czas urodzenia danej osoby. Tego właśnie rodzaju de­ s k r y p c j e s t o s u j e się w c e l u n a d a n i a l u d z i o m i m i o n w ł a s n y c h . W rejestrach narodzin znajdujemy takie oto stwierdzenia: „(to o t o ) d z i e c k o u r o d z o n e z m a t k i ~N. d n i a 17 c z e r w c a 1 9 1 7 r. o t r z y ­ m u j e (to oto) imię «Izabella»" . Z d a n i e t o m o ż n a zapisać za pomocą wzoru: 65

x ^(ix)b{x,z ,t ) 1

1

(3)

1

g d z i e „ 6 " z n a c z y „ u r o d z o n e " . Z n a k ,,^f" s t o i t u t a j m i ę d z y a r g u ­ m e n t a m i , a nie między sądami. M e zawsze, oczywista, ko­ nieczne jest stosowanie określeń przestrzenno-czasowych, doty­ czących narodzin, w deskrypcjach służących do n a d a n i a imienia własnego. Wiele imion własnych to pierwotne deskrypcje, k t ó r y c h znaczenie uległo później zapomnieniu, j a k n p . „ L e o n a r d o d a Vinci", „ E d w a r d t h e Confessor", „ S m i t h " . M e zawsze więc m o ż n a p r z e p r o w a d z i ć w y r a ź n ą linię d e m a r k a c y j n ą m i ę d z y imio­ nami własnymi a deskrypcjami. Z d a n i a , w k t ó r y c h w y s t ę p u j e r e l a c j a i d e n t y c z n o ś c i , j a k (2), n i e są j e d y n y m r o d z a j e m w y p o w i e d z i z a w i e r a j ą c y m d e s k r y p c j e . Możemy wprowadzić deskrypcje j a k o a r g u m e n t y w każdej funkcji zdaniowej. Zacznijmy od p r z y k ł a d u : „Jerzy V I był k o r o n o w a n y w Opactwie Westminsterskim", k t ó r y po sformalizowaniu przy­ bierze p o s t a ć : c(x y ) (4) 6 6

19

65

M

x

„The child born to Mrs. N. on June 17, 1917, receives the name Isabelle". „Leonard z Vinci", „Edward Wyznawca", „Kowal".

Hans

9$

Reichenbach

g d z i e „ c " z n a c z y „ k o r o n o w a n y " , „a^" z n a c z y „ J e r z y V I " , a „y " z n a ­ czy „ O p a c t w o Westminsterskie". Zamiast „ J e r z y V I " m o ż e m y napisać „(ten oto) król Anglii" ; o t r z y m a m y t e d y zdanie: x

6 7

x

x

gdzie

„jfe" z n a c z y

j ą c (5) d o (4)

= (ix)k(x,

„król",

a

„z "

z)

(5)

x

znaczy

x

„Anglia".

Podstawia­

mamy: c[(ix)k(x,z ),y ] 1

(6)

l

j a k o odpowiednik zdania: „(ten oto) król Anglii był k o r o n o w a n y 6 8

w Opactwie Westminsterskim"

. W i d z i m y , że z d a n i e z d e s k r y p c j ą

jako argumentem ma strukturę podobną własnym jako argumentem,

jak zdanie z imieniem

z tą różnicą,

j e d n a k ż e , iż s a m

ów

a r g u m e n t m a swoją b u d o w ę w e w n ę t r z n ą ; jest t o t e r m i n złożony, z a w i e r a j ą c y f u n k c j ę z d a n i o w ą , i n n e a r g u m e n t y o r a z z m i e n n ą zwią­ zaną. Gdy

proszą,

abyśmy

d a l i definicję

operatora

o d p o w i e d z i e ć , że n i e m o ż e m y z d e f i n i o w a ć natomiast potrafimy

jota,

p o d a ć definicję k a ż d e g o z d a n i a , w

o p e r a t o r j o t a w y s t ę p u j e . Z n a c z y t o , że m a m y j e d y n i e przez

użycie

w następujący

musimy

t e g o t e r m i n u j a k (1),

operatora

jota. Oto n p . definiujemy

którym

definicję zdanie

(6)

sposób:

(Kx){k(x,

z )-e(x 1

1

y )-(u)[k(u,

z ) D (u = x)]}

x

(7)

x

W i d z i m y , że z d a n i e z a w i e r a j ą c e d e s k r y p c j ę m o ż n a z a s t ą p i ć

zda­

n i e m e g z y s t e n c j a l n y m , k t ó r e z a w i e r a z a s t r z e ż e n i e , iż i s t n i e j e t y l k o jeden argument

spełniający

tę funkcję;

zastrzeżenie

to

zostało

w y r a ż o n e p r z y k o ń c u w z o r u (7), m i a n o w i c i e w s t w i e r d z e n i u ,

że

w s z e l k i e r z e c z y u, s p e ł n i a j ą c e f u n k c j ę A:, są i d e n t y c z n e z x ( p o r . 1, § 44)

6 9

. Z a p i s w (6) o d p o w i a d a d o k ł a d n i e s f o r m u ł o w a n i u s ł o w n e m u

7

« ^ T h e ~ K i n g of England". „The king of England was crowned at Westminster Abbey". Odpowiedni fragment § 44 ma następującą postać: „Kiedy chcemy powiedzieć, że pewna własność / przysługuje jednemu i tylko jednemu obiektowi, możemy tę wypowiedź tak oto sformułować: 68

69

C&x)f(x).(y)[f(y)1(y u

- x)\

(1)

Pierwsza część tej formuły, ,,{'&x)f(x) głosi, że istnieje c o n a j m n i e j jedno x mające własność /; druga zaś część stanowi, że istnieje n a j w y ż e j jedno ta­ kie x".

Analiza

języka potocznego

99

w j ę z y k u p o t o c z n y m ; (7) z a ś s t a n o w i t r a n s k r y p c j ę p r z y u ż y c i u terminów operatora egzystencjalnego. A b y uprościć naszą notację, wprowadzimy skrót dla zazna­ czenia w a r u n k u , zgodnie z k t ó r y m istnieje jedno i tylko jedno i n d y w i d u u m mające określoną własność /. P i s z e m y : (&x)f™(x) TO (Kx)f(x) Możemy zatem napisać stępujący sposób:

ogólną

- (u)[f(u)

D (u = x)]

definicję

operatora

(8) jota

1

g[(ix)f(x)] y (&x)f \x)-g(x) 1

w

na­ (9)

f

Składnia operatora jota wymaga pewnych dodatkowych uwag. J e s t o n a b a r d z o p r o s t a , o ile o p e r a t o r z o s t a ł p o p r a w n i e u ż y t y , t j . g d y istnieje jeden i tylko jeden p r z e d m i o t mający własność /. W t y m w y p a d k u d e f i n i c j ę (9) m o ż n a z a s t o s o w a ć d o k a ż d e g o wyrażenia, w k t ó r y m wyrażenie jota występuje jako argument. D a się t o p o k a z a ć , j a k n i ż e j . Eozważmy wyrażenie: g\i?x)f(x)

(io)

M a m y d w a sposoby wyeliminowania operatora jota. P o pierwsze, m o ż e m y z a s t o s o w a ć d e f i n i c j ę (9) d o f u n k c j i „ # " , a n a s t ę p n i e postawić znak negacji n a d całym o t r z y m a n y m wyrażeniem. O t r z y m a m y wówczas: l

(^)? \x)-ji&)

(11)

D r u g a d r o g a p o l e g a n a t y m , że t r a k t u j e m y f u n k c j ę w y s t ę p u j ą c ą w (10) j a k o f u n k c j ę „ g " , a z a t e m p o w i n n i ś m y , s t o s u j ą c (9), z a ­ stąpić znak z n a k i e m „
(12)

P o d w a r u n k i e m , że i s t n i e j e j e d e n i t y l k o j e d e n p r z e d m i o t m a j ą c y w ł a s n o ś ć / , t e d w a w y r a ż e n i a są r ó w n o w a ż n e , p o n i e w a ż m a m y następującą relację tautologiczną: 1

l)

{ Kx)f {x)

1)

D [(3:x)f (x)-g(x)

1]

= (^x)f (x)

• g(xj]

(13)

P r z y p o p r a w n y m użyciu operatora jota, t j . g d y istnieje descriptum, n i e m a w i ę c p o t r z e b y r o z r ó ż n i a n i a (11) o r a z (12). P o d o b n e r o z Logika i język

9

Hans

100

Reichenbach

w a ż a n i a o d n o s z ą się d o w s z e l k i c h r o d z a j ó w w y r a ż e ń z ł o ż o n y c h z a w i e r a j ą c y c h a r g u m e n t j o t a . D l a t e g o jeżeli o p e r a t o r z o s t a ł u ż y t y w s p o s ó b w ł a ś c i w y , s t a j e się o b o j ę t n e , w j a k i s p o s ó b g o w y e l i m i n u ­ j e m y : powstałe wyrażenie zawsze będzie równoważne. A r g u m e n t jota m a t u t a j własności s y n t a k t y c z n e imienia własnego. I n a c z e j r z e c z się m a z n i e p o p r a w n y m u ż y c i e m o p e r a t o r a j o t a , t j . g d y n i e i s t n i e j e ż a d e n b ą d ź i s t n i e j e więcej n i ż j e d e n przedmiot spełniający „/(#)". W takich w y p a d k a c h należy uzu­ p e ł n i ć n o t a c j ę j o t a , d o d a j ą c z n a k w s k a z u j ą c y z a k r e s , czyli z a ­ s i ę g , o p e r a t o r a j o t a , t j . s y m b o l w s k a z u j ą c y t ę część f o r m u ł y , d o k t ó r e j w n a s z e j i n t e n c j i m a się s t o s o w a ć d e f i n i c j a (9). D l a z a z n a ­ c z e n i a t e g o z a k r e s u u ż y w a ć b ę d z i e m y p ó ł n a w i a s ó w „' " *. W y r a ­ ż e n i e (10) d o p u s z c z a w ó w c z a s d w o j a k ą i n t e r p r e t a c j ę :

?

!

^{^mxrp

t

r~g[(ix)f(x)r

u

) (15)

I n t e r p r e t a c j a (14) w y r a ż e n i a (10) p r o w a d z i d o r o z u m i e n i a (11), g d y t y m c z a s e m i n t e r p r e t a c j a (15) — d o r o z u m i e n i a (12). T e d w a r o z u m i e n i a n i e są r ó w n o w a ż n e , g d y n i e i s t n i e j e ż a d n e d e s c r i p t u m . P r z y k ł a d e m (14) j e s t z d a n i e : f a ł s z e m j e s t , iż ( j e d y n y ) o b e c n y k r ó l Francji m a c z t e r d z i e ś c i l a t ; p r z y k ł a d e m z a ś (15) b ę d z i e z d a n i e : (jedyny) obecny król Francji nie m a czterdziestu lat. Pierwsze z t y c h z d a ń jest prawdziwe, a drugie — fałszywe. Innego przykładu dostarczają następujące dwie wypowiedzi: 7 0

r

9Wx)f(x)]

r

Są

(16)

v gWx)f(x)p

(17)

r

g[Mf(x)-p

one przekładalne,

V g[(ix)f(x)p

odpowiednio, n a takie dwie wypowiedzi: (1)

(gqO/ (sHg(aO VgW>] w

(®x)f (x)

-g{x)y

w

(&x)f (x)-g(x)

(18) (19)

* Zaznaczanie zakresu wprowadził Russell w związku ze swoją koncepcją deskrypcji. Jednakże nasz symbol zakresowy różni się od symbolu użytego przezeń (B. Russell i A. N . Whitehead, Principia Mathematica, N e w York 1924, MacMillan, wydanie drugie, t o m I, s. 173, 14.01). „The present king of France". 7 0

Analiza

języka

101

potocznego

P r z y n i e w ł a ś c i w y m u ż y c i u o p e r a t o r a j o t a — (18) s t a j e się f a ł s z e m , p o d c z a s g d y (19) n a w e t w ó w c z a s z a c h o w u j e p r a w d z i w o ś ć . F a ł ­ s z y w e t e d y j e s t — z g o d n i e z (18) — p o w i e d z e n i e : ( j e d y n y ) o b e c n y król Francji m a czterdzieści lat lub nie m a czterdziestu lat; n a t o m i a s t p r a w d ą będzie: (jedyny) obecny król F r a n c j i m a czter­ dzieści l a t l u b f a ł s z e m j e s t , iż m a o n c z t e r d z i e ś c i l a t . (16) p o p r z e z t r a n s k r y p c j ę n a (18) w s k a z u j e , że a r g u m e n t j o t a n i e p o p r a w n i e u ż y t y n i e z a c h o w u j e się t a k j a k i m i ę w ł a s n e i d l a t e g o n i e p o z w a l a n a z a p e w n i e n i e , iż tertium non datur . J e ż e l i p o p r a w n i e p o s ł u ż y l i ś m y się o p e r a t o r e m j o t a , t o m o ż e m y opuścić zaznaczanie zakresu. I na odwrót, będziemy interpreto­ wać formuły, zawierające operator jota bez zaznaczenia zakresu, jako p r z y p a d k i p o p r a w n e g o zastosowania owego operatora, t j . j a k o formuły, k t ó r e oprócz swego bezpośredniego znaczenia stwierdzają j e s z c z e i t o , co głosi w y r a ż e n i e , , ( 3 t e ) / ( # ) " . W p r o w a d z e n i e s y m ­ bolu zakresowego w przypadkach niepoprawnego użycia wspomnia­ n e g o o p e r a t o r a m a t ę z a l e t ę , że t a k i c h z d a ń , j a k : „ ( j e d y n y ) o b e c n y król Francji m a czterdzieści lat", nie jesteśmy zmuszeni u w a ż a ć z a b e z s e n s o w n e , lecz t y l k o p o p r o s t u z a f a ł s z y w e , a n a w e t że można z nich uczynić zdania prawdziwe, dodając negację n a zewnątrz zakresu operatora jota. 7 1

72

(1)

M i m o że d e s k r y p c j e c z ę s t o w y s t ę p u j ą w j ę z y k u p o t o c z n y m , to przecież rodzajnik określony nie zawsze sygnalizuje deskrypcje. Język wykazuje tendencję w kierunku z r ó w n y w a n i a , wyraża­ nia skomplikowanych pod względem logicznym s t r u k t u r za po­ mocą formy językowej mającej prostą strukturę. Oto np. zdania o g ó l n e c z ę s t o w y r a ż a się w f o r m i e a n a l o g i c z n e j d o z d a ń u s z c z e g ó ł o ­ wionych. P o w i a d a m y : „lew jest ( pew nym ) dzikim zwierzęciem", a r o z u m i e m y t o j a k o : „ w s z y s t k i e l w y są d z i k i m i z w i e r z ę t a m i " . E o d z a j n i k o k r e ś l o n y [w a n g i e l s k i e j w e r s j i p i e r w s z e g o z t y c h p r z y k ł a d ó w : „ t h e l i o n is a f e r o c i o u s a n i m a l " ] w y s t ę p u j e t u n i e d l a z a z n a c z e n i a d e s k r y p c j i , lecz d l a w y r a ż e n i a o g ó l n o ś c i . D l a t e g o , i n t e r p r e t u j ą c logicznie t a k i e zdania, m u s i m y z a c h o w a ć ostrożność;

7 1

72

„The present king of France". „Nie ma trzeciej możliwości". 9*

102

Hans

Beichenbach

p o p r a w n a formalizacja wymienionego zdania: „lew jest (pewnym) dzikim zwierzęciem" — powinna p r z y b r a ć t a k ą postać: (x)[l{x)Df(x)^a(x)']

(20)

g d z i e „Z" z n a c z y „ l e w " , „ / " — „ d z i k i " , „ a " z a ś — „ z w i e r z ę " . Błędna interpretacja takich z d a ń jest źródłem średniowiecznej kontrowersji między realistami a nominalistami; realizm średnio­ w i e c z n y , j a k o k i e r u n e k , k t ó r y u t r z y m y w a ł , iż t e r m i n y o g ó l n e o d n o s z ą się d o b y t ó w s a m o d z i e l n i e i s t n i e j ą c y c h , u w a ż a ć n a l e ż y za ofiarę językowej t e n d e n c j i do z r ó w n y w a n i a . Wszelkie terminy określające indywidua, a z a t e m imiona własne oraz deskrypcje indywiduów, wraz z określeniami przestrzenno-czasowymi, nazywać będziemy t e r m i n a m i indywi­ d u a l n y m i . O p e r a c j ę u s z c z e g ó ł o w i e n i a ( p o r . § 17) d e f i n i u j e się więc jako zastąpienie zmiennej wolnej t e r m i n e m i n d y w i d u a l n y m . Zdanie uszczegółowione jest to zdanie, w k t ó r y m przynajmniej jeden a r g u m e n t został w y r a ż o n y za p o m o c ą t e r m i n u indywidual­ n e g o ; w pełni uszczegółowione zdanie, czyli zdanie p a r t y k u ­ l a r n e , jest to wypowiedź, w której wszystkie argumenty wy­ rażono za pomocą t e r m i n ó w indywidualnych. Ze względu n a to, że t e t e r m i n y i n d y w i d u a l n e m o g ą się s k ł a d a ć z d e s k r y p c j i , z d a n i e p a r t y k u l a r n e może zawierać zmienne związane. Zdania, w k t ó r y c h żaden a r g u m e n t nie jest t e r m i n e m indy­ w i d u a l n y m oraz k t ó r y c h nie m o ż n a zapisać w takiej formie, noszą nazwę zdań u n i w e r s a l n y c h . Ograniczenie to jest konieczne, gdyż deskrypcje indywidualne można wyeliminować, nadając z d a n i u k s z t a ł t t a k i j a k (7). O ile d e s k r y p c j e p o d a n o b e z u ż y c i a innych terminów indywidualnych, jak w powyższych przykła­ dach, t o wówczas przekształcone zdanie nie będzie zawierało ż a d n y c h terminów indywidualnych. Zgodnie jednak z naszą de­ finicją, z d a n i e t a k i e n i e j e s t u n i w e r s a l n e , p o n i e w a ż m o ż n a j e n a ­ pisać w formie tautologicznie równoważnej, w której wystąpi termin indywidualny. Oprócz deskrypcji d o t y c h c z a s r o z w a ż a n y c h istnieje jeszcze drugi ich rodzaj. Jeśli zachodzi p o t r z e b a rozróżnienia t y c h dwóch rodzajów, to deskrypcje pierwszego rodzaju n a z y w a m y de-

Analiza

języka

potocznego

103

skrypcjami o k r e ś l o n y m i , ponieważ wyznaczają one jedno i tylko jedno indywiduum. W deskrypcjach drugiego rodzaju p o m i j a się ó w w a r u n e k j e d y n o ś c i ; d l a t e g o n o s z ą o n e n a z w ę d e ­ s k r y p c j i n i e o k r e ś l o n y c h . D e s k r y p c j e o k r e ś l o n e b u d u j e się w języku p o t o c z n y m [m. in. angielskim] p r z y p o m o c y rodzajnika o k r e ś l o n e g o [w a n g i e l s k i m ] „ t h e " , a d e s k r y p c j e n i e o k r e ś l o n e —• p o s ł u g u j ą c się r o d z a j n i k i e m n i e o k r e ś l o n y m [ w j ę z y k u a n g i e l s k i m — przyp. tłum.] „a". R o z w a ż m y z d a n i e : „a m a n a n s w e r e d P e t e r " [„(jakiś) człowiek odpowiedział P i o t r o w i " ] . Z w r o t „a m a n " [„(jakiś) człowiek"] m o ż n a uważać za deskrypcje nieokreśloną, t j . deskrypcje nie­ określonego i n d y w i d u u m ; stwierdza ona istnienie, ale bez u s t a n o ­ wienia jedyności. Zapisu takiej nieokreślonej deskrypcji dokonu­ j e m y p r z y p o m o c y s y m b o l u „(rix)f(x) *; p o w y ż s z e z d a n i e m o ż n a wówczas napisać w takiej formie: u

g[(rix)f(x), \ yi

(21)

gdzie „/" występuje z a m i a s t „człowiek", „#" — z a m i a s t „odpo­ w i e d z i a ł " , z a ś „ y " — z a m i a s t „ P i o t r " . D e f i n i c j ę s y m b o l u r\ b u d u ­ j e m y p r z y p o m o c y r e g u ł y , w e d ł u g k t ó r e j (1) m a t a k i e z n a c z e n i e : x

(nx)f(x)'g(x, ) yi

(22)

D e f i n i c j a t a r ó ż n i się o d (7) p o m i n i ę c i e m t e g o w a r u n k u , k t ó r y z o s t a ł w (7) s f o r m u ł o w a n y w n a w i a s a c h , t j . w a r u n k u , że i s t n i e j e j e d n o i t y l k o j e d n o x m a j ą c e w ł a s n o ś ć /. O ile w z a p i s i e s y m b o l i c z n y m f o r m a (22) o k a z u j e się t a k s a m o d o g o d n a j a k (21), t o p o z a t y m (21) m a t ę w y ż s z o ś ć , że ściślej odpowiada sposobowi użycia stosowanemu w języku potocznym. J e s t e ś m y skłonni interpretować wspomniane zdanie jako ustana­ w i a j ą c e r e l a c j ę m i ę d z y j a k i m ś c z ł o w i e k i e m a P i o t r e m , t a k iż t e d w a t e r m i n y powinny zajmować analogiczne pozycje w sformuło­ waniu symbolicznym. Z technicznego jednak p u n k t u widzenia używanie deskrypcji n i e o k r e ś l o n y c h w i ą ż e się z p e w n y m i n i e d o g o d n o ś c i a m i . R e l a c j a (13) * D . Hilbert i P . Bernays, Gruntllagen der Mathematik, Berlin 1939, Sprin­ ger, tom II, s. 10. Grecką literę wymawia się „eta".

104

Hans

Beichenbaeh

u p a d a , s k o r o p o m i n i ę t y z o s t a n i e i n d e k s w „/(*)"; w z w i ą z k u z t y m deskrypcje nieokreślone trzeba zaopatrzyć w specjalne reguły zakresowe, nawet przy p o p r a w n y m użyciu owych deskrypcji, t j . g d y i s t n i e j e j a k i e ś x m a j ą c e w ł a s n o ś ć /. D l a t e g o z a k ł a d a m y r e g u ł ę , w e d ł u g k t ó r e j z a k r e s o p e r a t o r a r\ j e s t z a w s z e n a j w ę ż s z y m zakresem możliwym. A zatem wyrażenie: (23) m a znaczyć:

WJWgT^)

(24)

n a t o m i a s t (23) n i e m a z n a c z y ć : C&x)f(x)-g{x, )

(25)

yi

Ta reguła zakresowa odpowiada p r a k t y c e językowej; oto np. gdy m ó w i m y : „ n i e j e s t p r a w d ą , że (jakiś) c z ł o w i e k odpowiedział P i o t r o w i " , m a m y n a m y ś l i (24), a n i e (25), g d y ż (25) p o z o s t a n i e p r a w d z i w e , n a w e t jeśli (jakiś) c z ł o w i e k o d p o w i e d z i a ł P i o t r o w i . E e g u ł a zakresowa w odniesieniu do deskrypcji nieokreślonych w i ą ż e się z r e g u ł ą d o t y c z ą c ą u ż y c i a d e s k r y p c j i n i e o k r e ś l o n y c h w definicjach. Można b y podjąć p r ó b ę w p r o w a d z e n i a funkcji h za p o m o c ą n a s t ę p u j ą c e j definicji: 7 3

h[(rjx)f(x),

y ] ^ g[(rjx)f(x),y ] ±

1

(26)

G d y t e r a z definicję o p e r a t o r a r; z a s t o s u j e m y d o lewej s t r o n y w z o r u (26), o t r z y m a m y z n a c z e n i e (25). P r z y c z y n ą j e s t t o , że r e g u ł a „ p r z y j m i j m o ż l i w i e n a j w ę ż s z y z a k r e s " p r o w a d z i d o od­ m i e n n e g o r e z u l t a t u , o ile u ż y t o f u n k c j i „ft". D l a t e g o w ł a ś n i e z a ł o ż y l i ś m y , że n i e w o l n o d e s k r y p c j i n i e o k r e ś l o n y c h s t o s o w a ć w definicjach. E e g u ł a t a w y n i k a z reguły „definiendum nie może z a w i e r a ć z m i e n n y c h z w i ą z a n y c h " , p o n i e w a ż d e s k r y p c j a nie­ określona stanowi operator egzystencjalny w definiendum. Z u w a g i n a t e k o m p l i k a c j e r z a d k o w logice f o r m a l n e j p o s ł u g u ­ j e m y się d e s k r y p c j a m i n i e o k r e ś l o n y m i . Są o n e j e d n a k p o t r z e b n e w g r a m a t y c e l o g i s t y c z n e j ze w z g l ę d u n a i c h z a s t o s o w a n i a w j ę z y k u potocznym. „A man"

Analiza

języka

potocznego

P o d o b n i e j a k r o d z a j n i k o k r e ś l o n y , t a k ż e i r o d z a j n i k nie­ o k r e ś l o n y s t o s u j e m y n i e k i e d y n i e d l a w y r a ż e n i a i s t n i e n i a , lecz ogólności; w t y m znaczeniu nie stanowi on deskrypcji, tylko m a sens słowa „wszelki". O d s y ł a m y do p r z y k ł a d ó w przy k o ń c u § 2 1 .

§ 48. Z A G A D N I E N I E

INDYWIDUÓW

Musimy teraz przystąpić do dokładniejszej analizy terminu „ i n d y w i d u u m " . M o ż e m y j e z d e f i n i o w a ć j a k o coś, co z a j m u j e ciągłą a o g r a n i c z o n ą część p r z e s t r z e n i i c z a s u . D e f i n i c j a t a m o ż e b y ć p o p r a w n a , d o p ó k i w grę wchodzą p u n k t y czy pola przestrzenne lub czasowe; natomiast w odniesieniu do rzeczy wywołuje ona t r u d n o ś c i . W y k l u c z a ł a b y rzeczy złożone z oddzielnych p o d wzglę­ d e m p r z e s t r z e n n y m części; i r z e c z y w i ś c i e , p o w i e d z i e l i b y ś m y n p . , iż u m e b l o w a n i e j a k i e g o ś d o m u n i e j e s t p e w n y m i n d y w i d u u m , lecz klasą indywiduów. Tylko krzesła, stoły itd., z k t ó r y c h to umeblo­ w a n i e się s k ł a d a , u w a ż a m y z a i n d y w i d u a . F i z y c y j e d n a k ż e m ó w i ą n a m , że p o s z c z e g ó l n e k r z e s ł o s k ł a d a się z a t o m ó w , t a k s a m o j a k umeblowanie — z krzeseł i stołów; m a t e r i a nie jest nieprzerwana, a o d s t ę p y p o m i ę d z y jej c z ę ś c i a m i są s t o s u n k o w o o wiele w i ę k s z e niż o d s t ę p y m i ę d z y krzesłami w d o m u . A m o ż e u z n a ć za indy­ w i d u a — o s t a t e c z n e c z ą s t k i , k t ó r e w y k r y l i f i z y c y ; lecz k t ó ż za­ r ę c z y , że są o n e o s t a t e c z n e ? W k a ż d y m r a z i e w i a d o m o t y l e , że i c h j e d n o s t k o w o ś ć m a w ą t p l i w y c h a r a k t e r , j a k o że n i e s t o s u j ą się one do przestrzenno-czasowego porządku przyczynowego — ota­ czającego nas świata. J e d n a t y l k o i s t n i e j e d r o g a w y d o b y c i a się z t e j t r u d n o ś c i : zrezygnować z w a r u n k u połączenia fizycznego w s p o m n i a n y c h części i u z n a ć o k r e ś l e n i e i n d y w i d u u m z a s p r a w ę k o n w e n c j i . T r a k t o ­ wanie a t o m ó w j a k o j e d y n y c h i n d y w i d u ó w nie jest konieczne, j e ś l i i d z i e o cele p o w s z e d n i e j p r a k t y k i ; m o ż n a z a i n d y w i d u a uważać kawałki makroskopowej materii. Wtedy jednakże musimy t e ż przyjąć terminologię, wedle której umeblowanie d o m u sta­ nowić będzie i n d y w i d u u m , oraz inną terminologię, wedle której k r z e s ł o s k ł a d a ć się b ę d z i e z i n d y w i d u a l n y c h części, t a k i c h j a k

106

Hans

Reichenbach

n o g i , s i e d z e n i e i o p a r c i e . G d y .owa d r u g a t e r m i n o l o g i a m o ż e się p r z y d a ć stolarzowi, pierwszą b ę d ą niekiedy woleli h a n d l a r z e r u c h o ­ m o ś c i . W i d z i m y , że p r z y t y c h i n t e r p r e t a c j a c h z r e z y g n o w a n o z w a r u n k u zajmowania nieprzerwanej przestrzeni, a z drugiej s t r o n y , i s t n i e n i e więzi f i z y c z n e j n i e p r z e s z k a d z a d z i e l e n i u d a n e j rzeczy n a kilka indywiduów. R o z w a ż a l i ś m y j u ż a r b i t r a l n o ś ć definicji i n d y w i d u u m p r z y okazji analizowania orzeczników u ż y t k u (por. § 17). W s p o m i ­ n a l i ś m y , że g d y t e j s a m e j r z e c z y u ż y w a m y w r ó ż n y s p o s ó b , t o niekiedy m ó w i m y o r ó ż n y c h rzeczach. Oto więc t u r b a n i t e m b l a k u w a ż a się z a r z e c z y r ó ż n e , c h o ć są o n e f o r m a m i t e j s a m e j c h u s t y . A gdy u ż y w a m y d z b a n k a do h e r b a t y jako d z b a n k a do k a w y , c z y p o w i n n i ś m y m ó w i ć , że są t o d w i e r ó ż n e r z e c z y i T u t a j p r z y s z ł o b y się z a w a h a ć . W y d a j e się n a t o m i a s t o c z y w i s t e , iż g d y s p r u j e m y wełniany sweter i z tej samej włóczki wełnianej zrobimy n a d r u t a c h r ę k a w i c z k i , t o n i e b ę d ą o n e t ą s a m ą r z e c z ą co ó w s w e t e r . J ę z y k s t o s u j e się t u d o n i e p i s a n y c h p r a w i d e ł , k t ó r y c h u m o w n y c h a r a k t e r s t a j e się w i d o c z n y , i l e k r o ć n a p o t y k a m y p r z y p a d e k g r a n i c z n y i n i e w i e m y , n a co się z d e c y d o w a ć . Istnieje i n n y jeszcze rodzaj arbitralności, o k t ó r y m teraz należy powiedzieć. Z wyjątkiem p u n k t ó w i wycinków przestrzennoczasowych wszystkie rozpatrywane dotychczas indywidua nale­ ż a ł y d o t y p u r z e c z y ; są o n e , j a k ciało l u d z k i e , s k u p i e n i a m i m a t e r i i u t r z y m u j ą c e j się p r z e z p e w i e n c z a s w t y m s a m y m m i e j s c u . D o teorii względności fizycy współcześni wprowadzili i n d y w i d u a i n n e g o r o d z a j u , n a l e ż ą c e d o t y p u z d a r z e ń ; są t o k o i n c y d e n c j e przestrzenno-czasowe, trwające bardzo krótko. W związku z t y m rzecz b y w a t r a k t o w a n a j a k o klasa zdarzeń. D l a fizyków zdarze­ n i a są b a r d z i e j p o d s t a w o w e a n i ż e l i r z e c z y . A n a l i z a u j a w n i a , że j ę z y k p o t o c z n y r ó w n i e ż p r z e p r o w a d z a rozróżnienie m i ę d z y t y m i d w o m a t y p a m i i n d y w i d u ó w oraz że wypracował formy językowe odpowiadające obu t y m rodzajom a r g u m e n t ó w . D z i e j e się t a k d l a t e g o , że t a k ż e w ż y c i u c o d z i e n n y m zdarzenia bywają ważnymi jednostkami. Koronacja, morderstwo, t r z ę s i e n i e z i e m i , w y p a d e k s a m o c h o d o w y — są t o z d a r z e n i a , a n i e rzeczy; język zaś posiada określenia t a k i c h z d a r z e ń i u ż y w a t y c h

Analiza

języka

potocznego

107

określeń jako a r g u m e n t ó w w zdaniach. Określeniami t a k i m i by­ wają przeważnie deskrypcje i n d y w i d u ó w , nie zaś imiona własne. M ó w i m y w i ę c : „ k o r o n a c j a J e r z e g o V I o d b y ł a się w O p a c t w i e W e s t m i n s t e r s k i m " l u b : „po trzęsieniu ziemi nastąpiła eksplozja w fabryce". Drugie z t y c h zdań jest sformułowaniem dwuelem e n t o w e j relacji m i ę d z y d w o m a zdarzeniami, pierwsze zaś — d w u e l e m e n t o w e j relacji m i ę d z y z d a r z e n i e m a rzeczą. Często j e d n a k m o ż n a wyeliminować a r g u m e n t y zdarzeniowe. N p . p i e r w s z e z n a s z y c h z d a ń d a się p r z e d s t a w i ć w f o r m i e r ó w n o ­ ważnej: „Jerzy VI był koronowany w Opactwie Westminster­ skim". Podobnie drugie zdanie można przekształcić na: „ziemia z a t r z ę s ł a się w^ c z a s i e t , a f a b r y k a e k s p l o d o w a ł a w c z a s i e t oraz / > t ". W i d z i m y , że t y l k o w p i e r w s z y m p r z y k ł a d z i e z n i k ł y a r g u m e n t y zdarzeniowe; w drugim n a t o m i a s t , wprawdzie wyeli­ m i n o w a n o p i e r w o t n e a r g u m e n t y zdarzeniowe, ale n a ich miejsce p o j a w i ł y się n o w e , m i a n o w i c i e s y m b o l e „ V i „£ ", j a k o że p u n k t y c z a s o w e są z d a r z e n i a m i ( c z y r a c z e j k l a s a m i r ó w n o c z e s n y c h z d a ­ rzeń). Bywają takie relacje, k t ó r e m o ż n a przedstawić za pomocą sformułowania — jedynie jako relacje między zdarzeniami, jak n p . n a s t ę p s t w o c z a s o w e ; d l a t e g o ze z d a ń t a k i c h n i e d a się całkowicie wyeliminować określeń zdarzeniowych. I n n y m waż­ n y m p r z y k ł a d e m relacji między zdarzeniami jest przyczynowość. x

2

2J

±

2

Użyliśmy terminu s y t u a c j a dla oznaczenia obiektu odpo­ wiadającego sądowi. Opisując j a k ą ś s y t u a c j ę w sądzie złożonym z funkcji i a r g u m e n t u , rozszczepiamy tę sytuację na obiekt argu­ m e n t o w y i obiekt orzecznikowy (bądź własność). Poprzednie nasze r o z w a ż a n i a w s k a z u j ą , że i s t n i e j ą d w a s p o s o b y r o z s z c z e p i a n i a sytuacji; rozróżniamy je jako r o z s z c z e p i e n i e na rzeczy i r o z s z c z e p i e n i e n a z d a r z e n i a . Między odpowiadającymi sądami zachodzi zatem tautologiczna równoważność: f(®i)

-

flf(*i)

(1)

g d z i e „%" o z n a c z a d a n e z d a r z e n i e , „ # " z a ś — w ł a s n o ś ć t e g o z d a ­ rzenia [akcent „ " n a d znakiem równoważności wskazuje na konek t y w n y c h a r a k t e r tej operacji; por. § 9]. x

Hans

108

Beichenbach

R ó w n o w a ż n o ś ć t ę m o ż n a z a s t o s o w a ć w celu z d e f i n i o w a n i a z d a r z e n i a i j e g o w ł a s n o ś c i — z a p o m o c ą t e r m i n ó w o d n o s z ą c y c h się d o r z e c z y i jej w ł a s n o ś c i . W y g o d n i e j j e s t i d e ę t ę w y r a z i ć w m e t a ­ j ę z y k u , j a k o r e l a c j ę m i ę d z y t e r m i n a m i . P o w i a d a m y w ó w c z a s , że a r g u m e n t zdarzeniowy i jego p r e d y k a t m o ż n a zdefiniować j a k o f u n k c j ę a r g u m e n t u r z e c z o w e g o i j e g o p r e d y k a t u . O t o n p . , jeżeli znaczy: „ J e r z y V I jest k o r o n o w a n y " , „#" jest p r e d y k a t e m „koronacja Jerzego V I " , b ę d ą c y m funkcją zarówno p r e d y k a t u „jest k o r o n o w a n y " , j a k i a r g u m e n t u „ J e r z y V I " . D l a z a z n a c z e n i a p r z e j ś c i a d o r o z s z c z e p i e n i a n a z d a r z e n i a p o s ł u g i w a ć się b ę d z i e m y g w i a z d k ą , p i s z ą c f u n k c j ę „ # " w f o r m i e : „[f(x )]* . Zamiast zatem wyrażenia m o ż n a n a p i s a ć : ^[f(x )]*(v ) . Użyty t u argu­ u

1

u

1

1

m e n t „ t ^ " j e s t m i a n e m z d a r z e n i a m a j ą c e g o w ł a s n o ś ć [f(x )]*, które jest z d e t e r m i n o w a n e wówczas, g d y d a n e zostały: z a r ó w n o orzecz­ n i k „jest k o r o n o w a n y " , j a k i a r g u m e n t „ J e r z y V I " . Z a z w y c z a j v b y w a o z n a c z o n e n i e z a p o m o c ą i m i e n i a w ł a s n e g o , lecz z a p o m o c ą deskrypcji, p r z y użyciu funkcji ,,/[(#i)]*"; dlatego z n a k a r g u m e n t u z d a r z e n i o w e g o „v " m o ż n a n a p i s a ć w f o r m i e : x

x

±

(^)[f(x )]*(v)

2)

l

Z m i e n n a z w i ą z a n a „?;" w s k a z u j e t u z d a r z e n i e . T e n s p o s ó b w y ­ rażania, przeważający w języku p o t o c z n y m , prowadzi do używa­ nia t a k i c h orzeczników, j a k „zdarza się" i „ w y s t ę p u j e " ; wyrażają one jedynie istnienie. Mówimy np, „koronacja Jerzego V I odbyła się". W j ę z y k u symbolicznym zdanie to reprezentują z m i e n n a związana i operator egzystencjalny w następującej formule: (3) J a k o r ó w n o z n a c z n i k a słowa „ z d a r z e n i e " u ż y w a ć b ę d z i e m y s ł o w a „ f a k t " . F u n k c j ę p r z e d m i o t o w ą [f(x )] * n a z y w a ć b ę d z i e m y sytuacyjną f u n k c j ą faktyczną; o d p o w i a d a j ą c ą jej f u n k c j ę językową b ę d z i e m y więc n a z y w a ć zdaniową funkcją faktyczną. W odróżnieniu od funkcji tego rodzaju, funkcjom / oraz „/" na­ d a m y — odpowiednio — miana sytuacyjnej f u n k c j i r z e c z o w e j oraz zdaniowej f u n k c j i rzeczowej. 1

Analiza

języka

109

potocznego

W y r a ż o n e w (1) p r z e k s z t a ł c e n i e , p o l e g a j ą c e n a p r z e j ś c i u o d a r g u m e n t u rzeczowego do a r g u m e n t u zdarzeniowego, nazwać można p r z e k s z t a ł c e n i e m h o l i s t y c z n y m , czyli c a ł o ś c i o ­ w y m , p o n i e w a ż w y r a ż e n i a , , / ( # i ) " o r a z , g(v ) są sobie r ó w n o ­ w a ż n e t y l k o jako c a ł o ś c i , g d y t y m c z a s e m między ich częściami, „ / " o r a z „ # j " z j e d n e j s t r o n y , a „g" o r a z — z d r u g i e j , n i e za­ chodzi ż a d n a p r o s t a odpowiedniość. Przekształcenia takie mają swe analogon w holistycznych transformacjach, stosowanych w mate­ m a t y c e . Zwykła transformacja funkcji m a t e m a t y c z n e j , polegająca n a przekształceniu współrzędnych, jest operacją innego rodzaju, mianowicie — p r z e k s z t a ł c e n i e m punktowym, tj. takim, w k t ó r y m każdy p u n k t jednego systemu współrzędnych odpo­ wiada jednemu punktowi w drugim układzie. Jednakże inne transformacje, stosowane w m a t e m a t y c e , mają holistyczny cha­ rakter. Należą do nich p r z e k s z t a ł c e n i a s t y c z n o ś c i o w e . P o ­ dobnie j a k przekształcenia punktowe, transformacje te przy­ p o r z ą d k o w u j ą k r z y w e j b ą d ź f u n k c j i m a t e m a t y c z n e j y>(x, y) = 0 n a p ł a s z c z y ź n i e x y — k r z y w ą y>(Uj v) = 0 n a p ł a s z c z y ź n i e u, v. T u t a j j e d n a k p u n k t d a n y x, y n i e w y z n a c z a p u n k t u u, v. P u n k t p r z y p o r z ą d k o w a n y u,v z a l e ż e ć b ę d z i e n i e t y l k o o d x,y, lecz r ó w n i e ż o d k s z t a ł t u k r z y w e j (p(x, y) = 0 ( m i a n o w i c i e o d k i e r u n k u e l e m e n t u liniowego tego ostatniego p u n k t u ) . Dlatego odpowiadają sobie w z a j e m n i e t y l k o k r z y w e j a k o całości. I n n y m m a t e m a t y c z n y m p r z y k ł a d e m p r z e k s z t a ł c e n i a h o l i s t y c z n e g o są t r a n s f o r m a c j e i n t e ­ g r a l n e , r e p r e z e n t o w a n e p r z e z e k s p a n s j e F o u r i e r a *. M u s i m y r ó w ­ nież t r a k t o w a ć j a k o h o l i s t y c z n e p e w n e t r a n s f o r m a c j e , zwane przez F . K l e i n a * * p r z e k s z t a ł c e n i a m i z e z m i a n ą e l e m e n t u p r z e s t r z e n n e g o , jak np. transformacje, w których p u n k t y jako w s p ó ł r z ę d n e z a s t ę p u j e się l i n i a m i p r o s t y m i w roli w s p ó ł r z ę d n y c h . N p . w i ę c t r ó j k ą t m o ż e m y z d e f i n i o w a ć j a k o z b i ó r t r z e c h linii p r o s t y c h x ,r , x , m a j ą c y c h t ę w ł a s n o ś ć / , że k a ż d e d w i e z n i c h mają p u n k t wspólny, n a t o m i a s t nie istnieje żaden p u n k t wspólny ii

1

l

y

l7

* Por.

2

3

Reiehenbach:

Philosophie

Foundations

of

Cuanttim

Meehanies,

Berkeley 1944, University of California Press, § 12. ** Por. Feliks Klein, Elemenlarmathematik

Springer, Berlin 1925, T. I I , s. 63, 117.

vom hólieren

Standpunkte

a-m,

Hans

110

Reichenbach

dla wszystkich trzech; albo też m o ż e m y zdefiniować trójkąt j a k o z b i ó r t r z e c h p u n k t ó w xi, xk, #3, m a j ą c y c h t ę w ł a s n o ś ć / , że n i e m a t a k i e j linii p r o s t e j , n a k t ó r e j b y w s z y s t k i e o n e l e ż a ł y . M a m y w i ę c równoważność : /(a?!, a? , x ) ^ f'(x[, 2

B

x , x' ) 2

(4)

z

o d p o w i a d a j ą c ą (1); a r g u m e n t y p o l e w e j s t r o n i e w z o r u (4) są li­ niami prostymi, a po prawej stronie — p u n k t a m i . O ile f u n k c j a r z e c z o w a „ / " z a w i e r a k i l k a a r g u m e n t ó w , t o funkcję f a k t y c z n ą m o ż n a z b u d o w a ć w r ó ż n o r a k i sposób, w za­ l e ż n o ś c i o d t e g o , c z y w ł ą c z y m y d o niej w s z y s t k i e a r g u m e n t y , c z y t y l k o i c h część. O t o n p . z d a n i e „ A m u n d s e n p o l e c i a ł d o B i e ­ g u n a P ó ł n o c n e g o w m a j u 1926 r . " , m a j ą c e w r o z s z c z e p i e n i u n a rzeczy następującą postać symboliczną: *i)

/ K ,

(5)

m o ż n a przekształcić n a rozszczepienie n a zdarzenia — w różnoraki sposób. J e d n y m z nich jest użycie funkcji faktycznej „lot A m u n d ­ sena do B i e g u n a P ó ł n o c n e g o w m a j u 1926 r.", czy p o sformalizo­ waniu „[/(#!, y

1 ?

^i)]*"; n a p i s z e m y

więc:

(^v)[f(x ,y ,t )r(v) i

l

(6)

1

S ł o w a m i c z y t a się t o t a k : „ p r z e l o t , p r z e d s i ę w z i ę t y p r z e z A m u n d ­ s e n a d o B i e g u n a P ó ł n o c n e g o w m a j u 1926 r., o d b y ł s i ę " . I n n y w z ó r o t r z y m a m y s t o s u j ą c f u n k c j ę f a k t y c z n ą ,,[f(x ,y )]*" *: 1

1

(^)[f(x y )]*(v t ) 19

1

(7)

9 1

M o ż n a t o o d c z y t a ć j a k o : „lot A m u n d s e n a d o B i e g u n a P ó ł n o c n e g o o d b y ł się w m a j u 1926 r . " . T r z e c i w z ó r p o w s t a n i e , g d y u ż y j e m y funkcji faktycznej [f(x )]* : u

v

i

m)U(x mv,y t ) 1

(8)

lJ 1

W s f o r m u ł o w a n i u s ł o w n y m : „ j e d e n z l o t ó w A m u n d s e n a o d b y ł się n a d B i e g u n e m P ó ł n o c n y m w m a j u 1926 r . " . * Funkcję „f(j\, »(a*)/(*i,yi,0".

#1)" można

traktować

jako zdefiniowaną w

formie:

Analiza

języka

potocznego

111

G d y funkcja rzeczowa zawiera zmienne związane, to zawsze w ł ą c z a się j e d o f u n k c j i f a k t y c z n e j . R o z w a ż m y n p . f u n k c j ę r z e ­ c z o w ą : „% z o s t a ł ( a ) p o ś l u b i o n y ( a ) " , m a j ą c ą k s z t a ł t : „C3y)m(x, y)" gdzie „ m " to „poślubiony(a)". M o ż e m y skrócić t ę funkcję, nadając j e j p o s t a ć „ / ( # ) " ; w ó w c z a s (2) w y r a ż a f a k t o z n a c z o n y p r z e z z w r o t „ b y c i e p o ś l u b i o n y m ( ą ) p r z e z x". J e ś l i się n i e z a s t o s u j e żadnego skrótu, to funkcję faktyczną wyrazimy w następujący s p o s ó b : „[(CŁy)m(x, 2/)]*". Ilekroć zdanie, d a n e w rozszczepieniu n a rzeczy, zostanie w s k a z a n e nie za p o m o c ą funkcji, t y l k o za p o ś r e d n i c t w e m zmien­ n e j „ a " , t y l e k r o ć s t o s o w a ć b ę d z i e m y g w i a z d k ę w celu w s k a z a n i a funkcji faktycznej. Oto n p . piszemy: 7

az=(Kv)a*{v)

(9)

Zdarzenie więc czy fakt, b ę d ą c y odpowiednikiem owego „a", zapi­ s u j e się w p o s t a c i : (iv)a*(v)

(10)

N a l e ż y z a z n a c z y ć , że g w i a z d k a n i e j e s t p r z e m i e n n a w z g l ę d e m z n a k u n e g a c j i . F u n k c j e f a k t y c z n e „) <**(*>) N a t o m i a s t nie zachodzi wówczas fakt „ a " ; t j . relacja: (Kv)a*(v)

(U) odpowiadający

zmiennej (12)

n i e j e s t p r a w d z i w a , g d y „ a " j e s t p r a w d z i w e . O t o n p . o ile P i o t r m a samochód, to zachodzi fakt posiadania przezeń samochodu, a o p r ó c z t e g o z a c h o d z i w i e l e f a k t ó w , k t ó r e n i e są p o s i a d a n i e m przezeń s a m o c h o d u ; g d y n a t o m i a s t nie m a on s a m o c h o d u , i t y l k o wówczas, zachodzi fakt nieposiadania przezeń samochodu. Dlatego f a k t o m przysługuje fizyczna egzystencja rzeczy, a nie fikcyjne istnienie sytuacji czy własności; w y w ó d , wedle k t ó r e g o istnieje

Hans

112

Reichenbach 7 4

s y t u a c j a o d p o w i a d a j ą c a z d a n i u f a ł s z y w e m u , n i e d a się p r z e ­ prowadzić w zastosowaniu do funkcji faktycznych, a to z p o w o d u nieprzemienności gwiazdki i negacji. Możemy z a t e m u w a ż a ć fakty c z y z d a r z e n i a z a b ę d ą c e t e g o s a m e g o t y p u co r z e c z y . R e l a c j ę w z a j e m n e j w y m i a n y g w i a z d k i ze z n a k i e m n e g a c j i ujmuje następująca formuła: (Kv)a*(v)

= (&v)d*(v)

(13)

R ó w n o w a ż n o ś ć t a z a c h o d z i , p o n i e w a ż o b i e s t r o n y są r ó w n o w a ż n e „ a " ; jeśli idzie o s t r o n ę lewą, s t a j e się t o w i d o c z n e , g d y z a n e g u j e m y o b i e s t r o n y w z o r u (9), a d l a p r a w e j s t r o n y — g d y w (9) n a m i e j ­ sce „ a " p o d s t a w i m y „ a " . G d y s k r ó c i m y z n a k n e g a c j i w (13), o t r z y m a m y następującą relację: (v)a*(v)

= (&v)d*(v)

(14)

W z ó r t e n m ó w i , że z n a k n e g a c j i m o ż n a u s u n ą ć n a d z n a k i e m gwiazdki, g d y przed funkcjonałem stoi wielki k w a n t y f i k a t o r , k t ó r y w ó w c z a s p r z e d z i e r z g a się w o p e r a t o r e g z y s t e n c j a l n y . N i e d a się n a t o m i a s t w y p r o w a d z i ć a n a l o g i c z n e g o w z o r u d l a z a n e g o 7 4

Oto wspomniany w y w ó d : „W następujący sposób wykazuje się, że nie­ możliwe jest ograniczenie istnienia sytuacji do egzystencji fizycznej. Gdy zda­ nie «a» jest prawdziwe, piszemy «{ &p)(p = a)». Wyrażamy zatem istnienie sytuacji, odpowiadającej zdaniu prawdziwemu, w sposób podobny do stoso­ wanego wobec obiektów będących rzeczami; mianowicie w odniesieniu do obiektów będących rzeczami piszemy «(3a?) (x = x )». Teraz jest oczywiste, że wypowiedź «(p)(p = a)» nie może być prawdziwa. Gdyby była ona praw­ dziwa, moglibyśmy opuścić wielki kwantyfikator i napisać «p = a», gdzie «p» jest zmienną wolną, «a» zaś niezinterpretowaną stałą, która jest prawdziwa; ale z formuły «p == a» można uzyskać fałsz, dobierając na miejsce «p» zdanie fałszywe. Dlatego formuła: r

1

«(p)(p

=

a)»

musi być prawdziwa. Formułę tę łatwo przekształcić w ten sposób, b y otrzy­ mać «C3LP)(P == Ale ta ostatnia formuła ustanawia istnienie a, w taki sam sposób jak analogiczna formuła poprzednia ustanawiała istnienie a; czyli a oraz a istnieją. Znaczy to, że istnieje także sytuacja odpowiadająca zdaniu fałszywemu; m a m y zatem istnienie fikcyjne".

Analiza

języka

potocznego

113

wanego funkcjonału, przed k t ó r y m stoi operator egzysten­ cjalny. J ę z y k u ż y w a słówka „ ż e " dla zaznaczenia przejścia od roz­ szczepienia n a rzeczy do rozszczepienia n a zdarzenia. M ó w i m y n p . : „ P i o t r u j r z a ł , że k o t z e s k o c z y ł " ; s ł ó w k o „ ż e " w s k a z u j e t u t a j , iż P i o t r zobaczył zdarzenie. To nie to samo co: „Piotr ujrzał k o t a " , gdyż m o ż e m y widzieć rzeczy, nie dostrzegając ich r u c h u , n p . wska­ zówki zegarka. Słowo „ ż e " z a t e m spełnia rolę o p e r a t o r a jota, wprowadzającego zdarzenie, a u ż y t e g o w zdaniu, d a n y m w roz­ s z c z e p i e n i u n a r z e c z y *. N a t o , że f u n k c j a j e s t f a k t y c z n a w s k a z u j e często [w j ę z y k u angielskim] zastosowanie sufiksów „ing" l u b „ i o n " [ p o l s k i e „ a n i e " l u b „ e n i e " ] , k t ó r e d o d a j e się d o t e m a t u czasownikowego. N p . powyższe zdanie można przekształcić n a : „ P i o t r ujrzał zeskoczenie (zeskok) k o t a " . P o n i e w a ż funkcja f a k t y c z n a z o s t a ł a t u p o d a n a explicite , słówko „że" przestało b y ć k o n i e c z n e ; z a s t ą p i ł j e [w t e k ś c i e a n g i e l s k i m ] o p e r a t o r j o t a „ t h e " . P o n a d t o bezosoboAve u ż y c i e s ł o w a „ i t " wskazuje zwykle n a odniesienie do a r g u m e n t u zdarzeniowego, j a k w zdaniu: „it was m y tenth birthday" . 75

7 6

7 7

7 8

P a r a l e l i z m m i ę d z y z d a r z e n i a m i a r z e c z a m i u j a w n i a się w n a ­ stępującym rozważaniu. P o d o b n i e j a k rzeczy, również i zdarzenia są n o s i c i e l a m i r ó ż n y c h w ł a s n o ś c i ; d l a t e g o o t y m s a m y m z d a r z e ­ niu można wypowiedzieć rozmaite twierdzenia. Mówimy n p . : „trzęsienie ziemi było przerażające" i „trzęsienie ziemi zostało spowodowane przez w y b u c h w u l k a n u " ; albo: „skok k o t a b y ł pełen g r a c j i " i „ p o j a w i e n i e się p s a s p o w o d o w a ł o s k o k k o t a " . W p r a w d z i e zwykle nie n a d a j e m y zdarzeniom imion własnych, ale m o ż n a b y t o r o b i ć ; w y d a j e się, że t e r m i n y t a k i e , j a k „ R e n e s a n s " c z y „ R e ­ s t a u r a c j a " , k t ó r e w p r a k t y c e u t r a c i ł y swój o p i s o w y c h a r a k t e r , można traktować jako imiona własne zdarzeń. * W kwestii rozmaitych sposobów użycia słowa „że" por. § 49. „Peter saw t h e jumping of t h e cat". „Wyraźnie", „w rozwinięciu". „Ono", „to". „Były to moje dziesiąte urodziny".

75

7 6

7 7

7 8

114.

Hans

Reichenbach

P o d s u m o w u j ą c nasze u w a g i o a r g u m e n t a c h , s t w i e r d z a m y , że panuje szeroka różnorodność w zakresie możliwości w y b o r u argu­ m e n t u . P o pierwsze, w kręgu rzeczy, m o ż e m y dobierać jako argu­ m e n t y coraz to mniejsze jednostki, j a k k o m ó r k i m a t e r i i organicz­ nej, a t o m y czy p r o t o n y i elektrony. P o drugie, m o ż e m y w p r o ­ w a d z a ć zdarzenia jako p r z e d m i o t y a r g u m e n t o w e . P o trzecie, m o ż e m y w r ó ż n o r a k i s p o s ó b z e s t a w i a ć z d a r z e n i a w celu u k s z t a ł t o ­ wania rzeczy, t r a k t u j ą c różne n a s t ę p s t w a zdarzeń jako rzeczy. O t o n p . m o ż n a u w a ż a ć , że r ó ż n e s t a n y c z ą s t e c z k i w o d y k s z t a ł t u j ą rzecz zwaną „cząsteczką w o d y " ; z n o w u różne s t a n y różnych cząsteczek w o d y m o ż n a zjednoczyć i t r a k t o w a ć j a k o rzecz zwaną „falą w o d n ą " . F a l a w o d n a n i e j e s t r z e c z ą w s e n s i e t r w a ł e g o k o m ­ p l e k s u m a t e r i a l n e g o ; a l e o w e t r w a ł e k o m p l e k s y m a t e r i i n i e są p o d ż a d n y m w z g l ę d e m „ l e p s z y m i " r z e c z a m i . W i e m y , że wiele r z e c z y m a t e r i a l n y c h t y m t y l k o r ó ż n i się o d fal w o d n y c h , że z a c h o d z i w n i c h w o l n i e j s z a w y m i a n a m a t e r i i ; m ó w i się n p . , że w ciele l u d z k i m w y m i a n a m a t e r i i o d b y w a się w p r z e c i ą g u s i e d m i u l a t . Niedostrzeganie swobody w doborze obiektów jako argumen­ t ó w doprowadziło do niefortunnego absolutyzmu w niektórych s y s t e m a c h filozoficznych. O t o m a t e r i a l i z m p o n o s i , j a k się z d a j e , winę za absolutyzowanie rzeczy a r g u m e n t o w y c h ; inne systemy filozoficzne p o s z u k u j ą a b s o l u t n y c h a r g u m e n t ó w r z e c z o w y c h , k o n ­ struując substancje poza rzeczami materialnymi. Z drugiej strony, z a p a t r z e n i e się n a d o w o l n o ś ć w z a k r e s i e a r g u m e n t ó w d o p r o w a d z i ł o do błędu polegającego n a o d m a w i a n i u egzystencji rzeczom. G d y H e r a k l i t p o w i a d a : „nie możesz d w a k r o ć wejść do tej samej rzeki", m a r a c j ę , o ile c h c e p o w i e d z i e ć , że r z e k a n i e j e s t r z e c z ą w s e n s i e t r w a j ą c e j s u b s t a n c j i , lecz s e k w e n c j ą z d a r z e ń , w k t ó r e j m a t e r i a n i e p o z o s t a j e t a s a m a ; n i e m a n a t o m i a s t r a c j i , jeśli c h c e w y ­ c i ą g n ą ć w n i o s e k , iż n i e w o l n o u w a ż a ć r z e k i z a r z e c z . Z n a c z e n i e z w r o t u „ t a s a m a r z e k a " j e s t k w e s t i ą definicji; i o k r e ś l i w s z y słowo „ r z e k a " j a k o oznaczające rzecz, k t ó r a polega n a n a s t ę p s t w i e zdarzeń, m o ż n a dwukrotnie wkroczyć do tej samej rzeki. Dlatego n i e z g a d z a m y się z s y s t e m a m i f i l o z o f i c z n y m i , k t ó r e c h c ą u s u n ą ć r z e c z y ; u w a ż a m y n a t o m i a s t definicję o b i e k t u a r g u m e n t o w e g o z a s p r a w ę dowolnej decyzji.

Analiza

języka

115

potocznego

§ 49. I S T N I E N I E

FIKCYJNE

W p r o w a d z o n y przez nas operator egzystencjalny reprezentuje i s t n i e n i e f i z y c z n e , t j . tego rodzaju egzystencję, która przy­ sługuje k o n k r e t n y m p r z e d m i o t o m naszego codziennego otoczenia, j a k również o b i e k t o m o d k r y w a n y m za p o m o c ą m e t o d n a u k o w y c h , i B y w a n i e k i e d y w y g o d n i e m ó w i ć p o z a t y m o i s t n i e n i u w sensie i fikcyjnym, i w związku z t y m w p r o w a d z i ć klasy obiektów fikcyj­ n y c h , co u ł a t w i a opis ś w i a t a . Pierwszymi obiektami tego rodzaju, o których należy tu w s p o m n i e ć , są p r z e d m i o t y p o s t r z e ż e n i a . M ó w i m y o w i d z e n i u p r z e d m i o t u nie t y l k o wówczas, g d y jest on fizycznie o b e c n y ; p o w i a d a m y , że w i d z i m y p e w n e o b i e k t y t a k ż e w e ś n i e c z y t e ż p a t r z ą c n a p r z e d m i o t y odmiennego rodzaju; n p . czarne i białe p l a m k i n a ekranie k i n o w y m p o s t r z e g a m y j a k o osoby czy obiekty fizyczne, takie j a k w n a s z y m c o d z i e n n y m otoczeniu. P r z e d m i o t y t a k i e są f i k c y j n e ; w y g o d n i e j e s t j e d n a k o b c h o d z i ć się z n i m i t a k , jak gdyby były realnymi obiektami. Będziemy je nazywać r z e ­ c z a m i s u b i e k t y w n y m i . N a z w a r z e c z y b e z p o ś r e d n i e ogar­ niać będzie zarówno postrzegane przez nas rzeczy obiektywne, j a k i rzeczy s u b i e k t y w n e ; a z a t e m jeśli j a k a ś rzecz jest bezpo­ średnia, o t w a r t e pozostaje zagadnienie, czy jest ona zarazem o b i e k t y w n a . S ł o w e m „ p o s t r z e g a ć " b ę d z i e m y się p o s ł u g i w a l i w c e l u z a z n a c z e n i a , że c h o d z i o r z e c z y b e z p o ś r e d n i e , n a t o m i a s t słowo „ o b s e r w o w a ć " z a r e z e r w u j e m y dla egzystencji o b i e k t y w n e j , fizycznej. Słowa „widzieć" u ż y w a m y w obu znaczeniach; niekiedy w y r a ż e n i e : „ w i d z ę p s a " — o d n o s i się t a k ż e d o m a r z e ń s e n n y c h , niekiedy zaś m a sens j e d y n i e t a k i j a k z d a n i e : „obserwuję p s a " . Zdanie: „ ^ postrzega psa", zapiszemy za pomocą symboli j a k o : {®-y)xd(y)-pc(xi,

(i)

y)

Mówimy t u o i s t n i e n i u b e z p o ś r e d n i m ; wskaźnik „#i", dodany d o o p e r a t o r a e g z y s t e n c j a l n e g o , c z y t a się j a k o : „ d l a x istnieje b e z p o ś r e d n i o b y t y". U ż y w a m y „ d " z a m i a s t „ p i e s " , „ p c " z a m i a s t „ p o s t r z e g a " . O d p o w i a d a j ą c e t e m u z d a n i e : '„x o b s e r w u j e p s a " , k t ó r e i m p l i k u j e e g z y s t e n c j ę f i z y c z n ą , p i s z e się: x

x

CS.y)d(y)'obs(x , l

Logika i język

y)

(2) 10

Hans

116

Beichenbach

g d z i e s y m b o l „obs" w y s t ę p u j e z a m i a s t „ o b s e r w u j e " . Z g o d n i e z n a s z ą u m o w ą co d o u ż y c i a o p e r a t o r a i s t n i e n i a b e z p o ś r e d n i e g o — (1) n i e w y k l u c z a t e g o , iż z a r a z e m (2) j e s t p r a w d ą ; p o z o s t a w i a się t o k w e s t i ą o t w a r t ą . A z a t e m (1) o d n o s i się z a r ó w n o d o m a r z e n i a s e n n e g o c z y d o f i l m u , j a k i d o r e a l n e g o p s a ; (2) t y l k o d o r e a l n e g o p s a . P o r ó w n a n i e (1) z (2) u k a z u j e a n a l o g i ę w s t r u k t u r z e t y c h dwóch zdań. Rozważając s u b i e k t y w n e rzeczy f i k c y j n e , idziemy za kon­ cepcją e m p i r y z m u l o g i c z n e g o , j a k r ó w n i e ż z a i n t e r p r e t a c j ą z g o d n ą ze z d r o w y m r o z s ą d k i e m . W e d l e t e j k o n c e p c j i t y m , co m o ż n a u z n a ć za istniejące fizycznie podczas m a r z e n i a sennego, j e s t j e d y n i e p r o c e s fizjologiczny w ciele l u d z k i m , t a k i j a k i b y zachodził, g d y b y istniał realny obiekt fizyczny tego samego ro­ dzaju. Zdanie to m o ż n a sformułować, dla p r z y p a d k u postrzega­ n i a p s a , p o s ł u g u j ą c się s k r ó t e m „bst" z a m i a s t „ s t a n u k ł a d u n e r w o ­ wego": (m{bst(x z)[(Ky)obs{x , y)-d(y) D bst(x , z)]} (3) 17

1

1

Znaczy t o : istnieje z będące s t a n e m u k ł a d u nerwowego x takie, że g d y x o b s e r w u j e p s a , t o w ó w c z a s x j e s t w s t a n i e z *. N i e s t w i e r d z a się t u f i z y c z n e g o i s t n i e n i a p s a , p o n i e w a ż o d p o w i e d n i e zdanie w y s t ę p u j e j a k o p o p r z e d n i k implikacji. I m p l i k a c j ę t ę za­ pisaliśmy jako konektywną, a b y uniknąć paradoksów implikacji a d i u n k t y w n e j ; n a l e ż y ją r o z u m i e ć j a k o s y n t e t y c z n ą i m p l i k a c j ę k o n e k t y w n ą , z g o d n i e z definicją, p o d a n ą w r o z d z i a l e V I I I . R ó w n o w a ż n o ś ć w y r a ż e ń (1) i (3) w y z n a c z a t e z ę e m p i r y z m u logicznego. R ó w n o w a ż n o ś ć t a świadczy o możliwości eliminacji wyrażeń ustanawiających istnienie bezpośrednie. Z drugiej strony, w s k a z u j e o n a , że n a w e t e m p i r y k o w i w o l n o u ż y w a ć t a k i c h w y 7

u

x

x

* W bardziej precyzyjnym sformułowaniu trzeba wprowadzić argument czasowy t: C3fi)b8t(x

19

z, tj. (t)[(^[y)obs(x ,

y,t).d(y)h

1

bst(x z, ly

t)]

(3a)

Zamiast (1) napiszemy wówczas: CKy)x d(y)'pc(x , 1

1

Znaczy t o : x postrzega psa w czasie t . x

x

y, t ) x

(la)

Analiza

języka

potocznego

117

r a ż e ń , o ile służą o n e s p e c j a l n y m c e l o m *. W y r a ż e n i a t e n a l e ż ą d o s p o s o b u m ó w i e n i a n i e w p r o s t , p r z e k ł a d a l n e g o n a i s t n i e n i e fi­ z y c z n e . M e t a f i z y c y , k t ó r z y u t r z y m u j ą , że i s t n i e j ą t z w . o b i e k t y „ u m y s ł o w e " , w y s t ę p u j ą c e w sferze n i e o s i ą g a l n e j d l a p o j ę ć e m p i ­ r y c z n y c h , p o p e ł n i a j ą p o w a ż n y b ł ą d . W i d z i m y r a c z e j , że „ n i e f i z y c z n e " i s t n i e n i e t a k i c h o b i e k t ó w w y w o d z i się s t ą d , iż w e m p i ­ r y c z n y m p r z e k ł a d z i e (3) o p e r a t o r e g z y s t e n c j a l n y f i g u r u j e w p o ­ p r z e d n i k u implikacji, a z a t e m t e r m i n egzystencjalny nie podlega a s e r c j i . M a m y t u i n s t r u k t y w n y p r z y k ł a d w y j a ś n i a j ą c e j siły a n a l i z y l o g i c z n e j : a n a l i z a t a u j a w n i a , że w y s t ą p i e n i e t e r m i n u e g z y s t e n c j a l ­ nego w p o p r z e d n i k u t ł u m a c z o n o sobie w sposób do tego s t o p n i a b ł ę d n y , iż d o p r o w a d z i ł o t o d o p o w s t a n i a m e t a f i z y c z n e j k o n c e p c j i różnych rodzajów istnienia. N i e k i e d y p o s ł u g u j e m y się i s t n i e n i e m f i k c y j n y m i n n e g o t y p u , co r o z s z e r z a d z i e d z i n ę i s t n i e n i a w z n a c z n i e w i ę k s z y m s t o p n i u aniżeli c z y n i t o i s t n i e n i e b e z p o ś r e d n i e . W e d l e t e j d r u g i e j k o n ­ cepcji m ó w i m y o i s t n i e n i u , i l e k r o ć p r z y p u s z c z e n i e i s t n i e n i a fizycz­ nego nie jest sprzeczne. W t e n sposób w p r o w a d z a m y kategorię i s t n i e n i a l o g i c z n e g o , a formułujemy to symbolicznie jako:

(mif(oo) Z g o d n i e z n a s z ą definicją wypowiedź

(4)

(4) z n a c z y t y l e , c o : n

e

„(a#)/(#)" i J t e s

sprzeczna

(5)

(4) j e s t z d a n i e m j ę z y k a p r z e d m i o t o w e g o , (5) z a ś — m e t a j ę z y k a . Dlatego nie m o ż e m y między nimi postawić z n a k u równoważności; z a m i a s t t e g o m a m y t u r e l a c j ę e k w i p o l e n c j i , czyli r ó w n o s i l n o ś c i . Z a l e t a p o s ł u g i w a n i a się i s t n i e n i e m l o g i c z n y m p o l e g a n a t y m , iż p o z w a l a t o n a w y r a ż e n i e w j ę z y k u p r z e d m i o t o w y m t a k i c h w y p o w i e d z i , k t ó r e — ściśle m ó w i ą c — n a l e ż ą d o m e t a j ę z y k a ; t a k i e j e d n a k ż e u ż y c i e p r o w a d z i d o t e g o , c o ś m y w y ż e j (§ 5, p o r . t a k ż e § 62)

* W taki sam sposób użył autor terminu „istnienie bezpośrednie", w znacze­ niu przekładalnym na egzystencję fizyczną, w książce Experience and Prediction, University of Chicago Press, Chicago 1938, § 24 oraz s. 266. Odsyłamy do tej książki po dalsze wyjaśnienia powyższej notacji. 10*

118

Hans

Beichenbach

nazwali n i e w ł a ś c i w y m i w y p o w i e d z i a m i p r z e d m i o t o w y m i . Dokonujemy p r z e s t a w i e n i a p i ę t r a j ę z y k o w e g o . I s t n i e n i e m l o g i c z n y m p o s ł u g u j e się n p . K a r o l M o r r i s * w swej teorii znaku, g d y odróżnia d e s y g n o w a n i e od d e n o t o w a n i a . M e k a ż d y z n a k d e n o t u j e ; ale k a ż d y z n a k d e s y g n u j e , jeśli o d p o w i e d n i e z d a n i e e g z y s t e n c j a l n e n i e j e s t s p r z e c z n e . O t o n p . słowo „wąż m o r s k i " desygnuje; jego desygnatowi, wężowi morskiemu, p r z y s ł u g u j e i s t n i e n i e l o g i c z n e . I n n y s p o s ó b p o s ł u g i w a n i a się istnieniem logicznym w y s t ę p u j e w w y r a ż e n i a c h t a k i c h , j a k : „rze­ c z y m o ż l i w e l o g i c z n i e " , „ l o g i c z n i e m o ż l i w e f a k t y " . N i e c o od­ m i e n n e znaczenie m a zwrot „ f a k t y fizycznie możliwe", k t ó r y definiujemy w § 65. Możliwość tego t y p u posłużyć może do zde­ f i n i o w a n i a i s t n i e n i a f i k c y j n e g o ; s t o s u j e się j ą n p . , g d y p o w i a d a m y , że t e o r i a f i z y k a l n a u t r z y m u j e się w o b l i c z u w s z e l k i c h m o ż l i w y c h faktów. Istnienie fikcyjne trzeciego rodzaju występuje w zdaniach, k t ó r e m ó w i ą o t y m , co E u s s e l l ** n a z w a ł p o s t a w a m i p r o p o z y c j o n a l n y m i , t j . p o s t a w a m i względem sądów. Taką formę mają n p . z d a n i a : „x w i e r z y , ż e . . . " , w ą t p i , c z y . . . " , „x z a p r z e c z a , j a k o b y ...", „x m ó w i , że ..." o r a z „x wie, że ...". R o z w a ż m y z d a n i e : „ P i o t r w i e r z y , że J a n z o s t a ł z a b i t y " . I n t e r ­ p r e t u j ą c s p ó j n i k „ ż e " j a k o słowo z a z n a c z a j ą c e r o z s z c z e p i e n i e n a z d a r z e n i a ( p o r . § 48), m o ż e m y z d a n i e t o z a p i s a ć w n a s t ę p u j ą c y s p o s ó b : „ P i o t r w i e r z y w z a b i c i e J a n a " . W y r a ż a j ą c się w t e n s p o s ó b , n i e c h c e m y p o w i e d z i e ć , że i s t n i e j e fizycznie f a k t t a k i , j a k o p i s a n y \ w z d a n i u p o d r z ę d n y m , t j . że J a n z o s t a ł z a b i t y ; a n i t e ż n i e "chcemy t w i e r d z i ć czegoś p r z e c i w n e g o . S t o i m y r a c z e j n a s t a n o w i s k u , że z d a r z e n i e t o i s t n i e j e w j a k i m ś z n a c z e n i u f i k c y j n y m , a n a ­ s t ę p n i e p o w i a d a m y , że P i o t r w t o w i e r z y . P o n i e w a ż t e n r o d z a j istnienia jest p o d o b n y do wspomnianego poprzednio, będziemy m ó w i l i t u t a j , t a k j a k p r z e d t e m , o i s t n i e n i u l o g i c z n y m ; ale b ę x

±

t

x

* Charles Morris, Foundations of the Theory of Signs, International Encyclopaedia of Unified Science, t. I, nr 2; oraz Signs, Language, and Behaińor, N e w York 1946, Prentice-Hall. ** Bertrand Eussell, Inguiry into Meaning and Truth, N e w York 1940, Norton, s. 22 oraz 336—342.

Analiza

języka

119

potocznego

dziemy je odróżniali od t a m t e g o istnienia logicznego, u ż y w a j ą c dużego „ i " j a k o wskaźnika. A b y z d a n i e t o z a p i s a ć z a p o m o c ą s y m b o l i , o z n a c z m y p r z e z „j>" zdanie podrzędne: „ J a n został zabity"; wówczas funkcję faktyczną „ z a b i c i e J a n a " n a p i s z e m y j a k o „ p * " ( p o r . 9, § 4 8 ) . Całe z d a n i e przybierze teraz taką postać: (mLbi(x v)>p*(v)

(6)

19

z n a k bl" w y s t ę p u j e z a m i a s t „ w i e r z y " . W celu w y j a ś n i e n i a f o r m u ł y (6) r o z w a ż m y t e r a z z d a n i e : „ P i o t r w i e , że J a n z o s t a ł z a b i t y " . P o s ł u g u j ą c się s ł o w e m „ w i e " , d a j e m y d o z r o z u m i e n i a , ż e r o z w a ż a n y w y p a d e k r z e c z y w i ś c i e się wydarzył; dlatego też możemy zdanie to sformułować posługując się o p e r a t o r e m e g z y s t e n c j a l n y m , p o z b a w i o n y m dodatkowych określeń, i napisać: v

(^Lv)Jcn(x ,v)'p*(v)

(7)

1

Z n a k „fcn" f i g u r u j e z a m i a s t „ w i e " . S t r u k t u r a w z o r u (7) u k a z u j e g e n e z ę f o r m u ł y (6). W y p o w i e d ź o w i e r z e b u d u j e się a n a l o g i c z n i e d o w y p o w i e d z i o w i e d z y . T a właśnie t e n d e n c j a d o a n a l o g i i przywiodła język potoczny do wprowadzenia istnienia logicznego. Musimy teraz p o d a ć transkrypcję zawierającą przekład z d a ń tego rodzaju n a zdania, które obejmują istnienie obiektywne. < Tak jak poprzednio, można tego dokonać jedynie przy pomocy j metajęzyka. J a k o przedmiot wierzenia będziemy tedy trakto-j w a l i n i e f a k t , lecz z d a n i e „ p " b ą d ź „(CLv)p*{v) , stwierdzającej istnienie owego faktu, i napiszemy: j u

bl(x p")

(8)

1Jv

lub używając sformułowania analogicznego do (6): r

( Ks)bl(x ,s)-eqs( , 1

s

„p")

(9)

„s" jest tutaj zmienną nazwozdaniową, t j . zmienną, której war­ t o ś c i a m i s z c z e g ó ł o w y m i są n a z w y z d a ń ( p o r . § 3 ) . S y m b o l „eąs" z n a c z y „ r ó w n o z n a c z n y " ; z r e l a c j ą t ą z e t k n ę l i ś m y się w § 2 i § 9 ;

120

Hans

Beichenbach

m o ż n a ją u w a ż a ć z a r e l a c j ę w m e t a j ę z y k u , k t ó r a z a c h o d z i w ó w c z a s , g d y o d p o w i a d a j ą c e s o b i e z d a n i a są r ó w n o w a ż n e w s e n s i e ko* n e k t y w n y m *. Reguła transkrypcji, stosowana w odniesieniu do tego ro­ d z a j u i s t n i e n i a l o g i c z n e g o , s t a j e się j a s n a , g d y d o k o n a m y p r z e j ś c i a o d (6) d o (9). W y m a g a o n o z a s t ą p i e n i a z m i e n n e j f a k t y c z n e j v z m i e n n ą n a z w o z d a n i o w ą o r a z w y r a ż e n i a „p*(v) wyrażeniem „eqs( W p o d a n e j p r z e z C a r n a p a i n t e r p r e t a c j i (8) l u b (9) u ż y w a się j e d y n i e e g z y s t e n c j i o b i e k t y w n e j , g d y ż z d a n i a i s t n i e j ą f i z y c z n i e j a k o z n a k i a t r a m e n t u n a p a p i e r z e b ą d ź fale g ł o s o w e wytworzone przez gardło ludzkie, w t y m nawet w y p a d k u , gdy n i e i s t n i e j e ż a d e n o d p o w i a d a j ą c y i m f a k t , t j . g d y są o n e f a ł s z y w e . F o r m u ł a (8) w y m a g a p e w n e g o z a s t r z e ż e n i a . Z n a c z e n i e cu­ dzysłowów zależy od rodzaju relacji równoznaczności między e g z e m p l a r z a m i z n a k ó w , p r z y j ę t e j w definicji c u d z y s ł o w ó w ( p o r . § 3 ) . P r z y z w y k ł e j i n t e r p r e t a c j i c u d z y s ł o w ó w — (8) g ł o s i ł o b y , że x wie­ r z y w z d a n i e „p" w d a n y m j e g o t a k i m a t a k i m w y s ł o w i e n i u . A l e p r z e c i e ż n i e ż y c z y m y s o b i e o g r a n i c z a n i a (8) d o t a k w ą s k i e g o rozumienia; p r a g n i e m y pozostawić o t w a r t ą kwestię, czy P i o t r wierzy w zdanie k s z t a ł t u : „ J a n został z a b i t y " , czy też: „ J a n u m a r ł , lecz n i e b y ł a t o ś m i e r ć n a t u r a l n a " , c z y w r e s z c i e w o d p o ­ wiednie zdanie w jakimś języku obcym. Dlatego też przyjętą w (8) r e l a c j ę r ó w n o z n a c z n o ś c i t r z e b a p o j m o w a ć w j a k n a j s z e r s z y m sensie, ogarniającym wszelkie możliwe wersje z d a n i a „ p " . F o r ­ m u ł a (9) n i e w y m a g a t e g o z a s t r z e ż e n i a co d o c u d z y s ł o w ó w , p o ­ n i e w a ż r e l a c j ę r ó w n o z n a c z n o ś c i p o d a n o t u expliciłe i m o ż n a ją pojmować w dowolny a dogodny sposób. Cudzysłowy zatem mogą m i e ć w (9) s w e z w y k ł e w ą s k i e z n a c z e n i e . u

Sj

x

Co p r a w d a , i n t e r p r e t a c j e (8) i (9) n i e o d p o w i a d a j ą ściśle w y ­ s ł o w i e n i u z d a ń o w i e r z e n i u , j a k o że z d a n i a t a k i e n i e z a w i e r a j ą z d a n i a podrzędnego „ p " w cudzysłowie, t y l k o formułują je w języku p r z e d m i o t o w y m . D l a t e g o (6) s t a n o w i s y m b o l i c z n y z a p i s r z e c z y ­ wistego wysłowienia t a k i c h zdań, polegającego n a w y k o r z y s t a n i u * Por. rozdział V I I I . Kównoważność konektywną, którą m a m y się tu posłużyć, można traktować albo jako tautologiczną, albo jako syntetyczną, w zależności od tego, jakie się przyjmie rozumienie równoznaczności.

Analiza

języka

121

potocznego

istnienia logicznego. G d y p r a g n i e m y interpretację ( 9 | uczynić m o ż l i w ą d o p r z y j ę c i a , m o ż e m y z w i ą z a ć j ą z j ę z y k i e m faktycznie używanym, w następujący sposób: zdanie podrzędne, następujące p o słowie „ ż e " , o p i s u j e f a k t m o ż l i w y , a z d a n i e , w k t ó r e ^ e r z y x jest p e w n y m zdaniem, stwierdzającym ów fakt; jedynie forma tego zdania nie j e s t n a m ^ z n a n a . Ale wyjaśnienie t o r a z jeszcze o d w o ł u j e się d o i s t n i e n i a l o g i c z n e g o , u ż y w a j ą c t e r m i n u „ f a k t m o ż l i w y " . O ile p r a g n i e m y u n i k n ą ć i s t n i e n i a l o g i c z n e g o , m u s i m y j r o z u m i e ć s p ó j n i k „ ż e " j a k o p r z e d s t a w i a j ą c y — n i e rozszczepienie! n a z d a r z e n i a , lecz c u d z y s ł o w y , i t o takie, k t ó r e służą z a z n a c z e n i u j n a j s z e r z e j p o j m o w a n e j r e l a c j i r ó w n o z n a c z n o ś c i ; i n t e r p r e t a c j a tai p r o w a d z i w p r o s t d o f o r m u ł (8) i ( 9 ) . \ Można podać podobną interpretację zdań o innych postawach\ 1 propozycjonalnych. Jedynie dla i u n k c j L «wie" transkrypcja jest z b y t e c z n ą , p o n i e w a ż — j a k w i d a ć z (7) — f u n k c j ę t ę m o ż n a w y ­ r a z i ć w p r o s t , b e z p o s ł u g i w a n i a się i s t n i e n i e m l o g i c z n y m . D o g o d n e jest jednakże zinterpretowanie tej funkcji w sposób analogiczny do innych funkcji tej g r u p y i t r a k t o w a n i e p r z e d m i o t u wiedzy jako r ó w n i e ż p o l e g a j ą c e g o n a z d a n i u . Z a s t ą p i m y p r z e t o (7) — j e d n ą z dwóch następujących formuł: 5

17

;

kn(x

ly

„p")

(Es)kn(x ,s)'eq8(s, 1

(10) „p")

(11)

I n t e r p r e t a c j i (8) — (11) s t a w i a n o z a r z u t , i ż c z ł o w i e k , k t ó r y w c o ś w i e r z y l u b c o ś w i e , n i e m u s i swej w i a r y c z y w i e d z y f o r m u ­ łować w zdaniu, przynajmniej dopóki chodzi o jego własne myśle­ nie. M o ż e m y odpowiedzieć, że g d y człowiek myśli, powstają w y ­ obrażenia l u b pewnego rodzaju procesy psychologiczne, które mają n a t u r ę j ę z y k o w ą i d a d z ą się w ł ą c z y ć d o z a k r e s u z m i e n n e j n a z w o zdaniowej ; mają one charakter zdaniowy, gdyż odpowiednie f a k t y u c z y n i ą z n i c h p r a w d ę a l b o fałsz. T e p r o c e s y p s y c h o l o g i c z n e noszą niekiedy nazwę i n t e r p r e t a n t u zdania i w t e n sposób zostają odróżnione od właściwego języka. I s t o t n i e mają o n e cha­ r a k t e r „ j ę z y k a w e w n ę t r z n e g o " , k t ó r y r ó ż n i się o d z w y k ł e g o t y l k o t y m , ż e j e g o s k ł a d n i a nie j e s t j a s n o o k r e ś l o n a . s

122

Hans

Beichenbach

U w a g a o k o n c e p c j i R u s s e l l a . Russell uważa za przedmiot wierzenia nie fakt wskazany przez zmienną związaną v, lecz całą sytuację przyporządko­ waną zdaniu „^)". Pisze tedy: bl(x p)

(12)

19

Ten sposób pisania ma tę wadę, że trzeba wyrzec się zasady: / t o ) = (aa;)/(aO-(a =

X j

) ;

wprawdzie (12) jest obiektywnie prawdziwa, nie m o ż e m y przyporządkować jej zdania głoszącego istnienie obiektywne, lecz raczej musimy napisać: (&q) bl(z q).(q L

^ p)

l9

(13)

gdzie „q" jest zmienną zdaniową lub — co na jedno wychodzi — zmienną sytuacyjną. Akcent nad znakiem równoważności wskazuje, że idzie t u o równo­ ważność konektywną, wprowadzoną w (2, § 9), t j . o równoważność tautologiczną, która występuje zamiast relacji identyczności z podanej wyżej zasady [...] Interpretacja ta eliminuje też problem ekstensjonalności, omawiany przez Russella w związku z wzorem (12).

I n n a f o r m a i s t n i e n i a f i k c y j n e g o w i ą ż e się z c z y m ś , co m o ż n a n a z w a ć p r z e d m i o t a m i i n t e n c j o n a l n y m i . M ó w i m y : ..pragnie mieszkać w N o w y m J o r k u " , „ma zamiar zostać aktorem", „próbuje napisać powieść" e t c ; w zdaniach tych zamieszkanie w N o w y m J o r k u , zostanie a k t o r e m , napisanie powieści — to p r z e d m i o t y i n t e n c j o n a l n e , o k t ó r y c h r e a l n y m i s t n i e n i u n i c się n i e r z e k ł o , ponieważ nie wiemy, czy odpowiedni zamiar kiedykolwiek zosta­ nie urzeczywistniony. G d y t e r m i n y takie, jak: „pragnie", „ m a zamiar", „próbuje", t r a k t u j e m y jako funkcje, to t y m s a m y m z m u s z e n i j e s t e ś m y i n t e r p r e t o w a ć z a s a d ę ,J(x ) == { Kx)f{x) • (x = x ) w t e n s p o s ó b , że o d n o s i się o n a d o i s t n i e n i a f i k c y j n e g o . I s t n i e n i e t o d a się p o r ó w n a ć d o w s p o m n i a n e g o w y ż e j i s t n i e n i a s u b i e k t y w ­ n e g o l u b b e z p o ś r e d n i e g o , z t ą j e d n a k r ó ż n i c ą , że p r z e d m i o t in­ t e n c j o n a l n y n i e z o s t a ł d a n y w d r o d z e p e r c e p c j i . M o ż e się o n k o ­ jarzyć z p e w n y m i mniej czy bardziej nieokreślonymi wyobraże­ n i a m i ; a l e t o n i e o w y c h w y o b r a ż e ń d o t y c z ą n a s z e i n t e n c j e : są one wszak skierowane k u realizacji t y c h wyobrażeń. Używając s y m b o l u „($Lx) dla przedmiotów intencjonalnych, można zda­ nie: „Piotr pragnie mieszkać w N o w y m J o r k u " — zapisać w na­ stępujący sposób: f

1

u

1

u

in

(Kv) [f{x y )']*{v)'d8(x v) in

19

1

19

(14)

Analiza

języka

potocznego

123

„ / ( # ! , 2/1)" z n a c z y t u t a j : „ P i o t r m i e s z k a w N o w y m J o r k u " , ds" z a ś znaczy „pragnie". F o r m a bezokolicznika akcentuje przy tej inter­ p r e t a c j i , że i d z i e t u o r o z s z c z e p i e n i e n a z d a r z e n i a . P r z e k ł a d t a k i c h w y r a ż e ń n a z d a n i a p o s ł u g u j ą c e się j e d y n i e egzystencją fizyczną jest raczej s k o m p l i k o w a n y . Nie m o ż e m y u ż y ć z d a ń j a k o p r z e d m i o t ó w intencji, b o przecież t y m , czego p r a g n i e Piotr, nie jest zdanie: „Piotr mieszka w N o w y m J o r k u " . Ani też n i e m o ż n a p o w i e d z i e ć , że s t a n c i e l e s n y o s o b y P i o t r a j e s t t a k i , jaki by powstał, gdyby Piotr mieszkał w N o w y m J o r k u : byłoby to nieprawdą, albowiem skoro Piotr mieszka w N o w y m J o r k u , t o jego pragnienie zostało już spełnione, a z a t e m nie t r w a on w sta­ n i e p r a g n i e n i a . M u s i m y r a c z e j p o w i e d z i e ć , \ ż e P i o t r z n a j d u j e się w stanie cielesnym, dla którego zamieszkanie w N o w y m J o r k u b y ł o b y z a s p o k o j e n i e m . A z a t e m p r z e d m i o t y i n t e n c j o n a l n e defi­ niujemy za pomocą t e r m i n ó w odpowiadających psychologicznemu p o j ę c i u s p e ł n i e n i a . D e f i n i u j e m y , n p . , z d a n i e (14) p r z y p o m o c y n a s t ę p u j ą c e g o z d a n i a , k t ó r e p o s ł u g u j e się e g z y s t e n c j ą j e d y n i e fizyczną: n

r

mz)bst(x

z) • [f(x

1J

y ) D ff(z)]

19

x

(15)

„bst" z n a c z y t u „ s t a n c i e l e s n y " , t a k j a k w (3), „ / / " z n a c z y „ z a s p o ­ k o j e n i e " . Z d a n i e t o n i e s t w i e r d z a , że P i o t r b ę d z i e m i e s z k a ł , w N o ­ w y m J o r k u , j a k o że t e r m i n „f(x ,y ) figuruje w p o p r z e d n i k u implikacji. J a k i poprzednio, istnienie fikcyjne uległo wyelimino­ w a n i u , g d y ż z d a n i a „f(x ,y ) bądź odpowiadającego m u argu­ m e n t u z d a r z e n i o w e g o „ ^ " u ż y t o n i e j a k o a r g u m e n t u f u n k c j i , lecz jako t e r m i n u związanego z i n n y m i t e r m i n a m i za pomocą operacji p r o p o z y c j o n a l n e j . I m p l i k a c j ą z a k c e n t e m p o s ł u ż y l i ś m y się ze w z g l ę d ó w w y j a ś n i o n y c h w z w i ą z k u z (3). u

1

1

u

x

x

W p o d o b n y sposób m o ż n a zdefiniować inne t e r m i n y intencjo­ nalne. Eóżnica między pragnieniem, planowaniem, spodziewaniem się — d a się s p r o w a d z i ć d o r ó ż n y c h r o d z a j ó w z a s p o k o j e n i a . T e r ­ m i n y takie, j a k : „ p l a n o w a n i e " , „ p r ó b o w a n i e " , zawierają w sobie d o d a t k o w e o z n a j m i e n i e , iż d a n a o s o b a p o d e j m u j e p e w n e d z i a ł a n i a , k t ó r e p r z y n a j m n i e j b ę d ą i m p l i k o w a ł y cel, z p e w n y m p r a w d o p o d o ­ b i e ń s t w e m . A b y w i ę c p o d a ć p e ł n ą definicję t a k i c h t e r m i n ó w ,

Hans

124

Beichenbach

m u s i m y się p o s ł u ż y ć i m p l i k a c j ą p r o b a b i l i s t y c z n ą . N i e m o ż e m y w tej książce zamieścić w y k ł a d u n a t e m a t implikacji probabili­ s t y c z n e j ; p o p r z e s t a j e m y więc n a odesłaniu czytelnika do innej p u b l i k a c j i t e g o ż a u t o r a *. Istnieją inne rodzaje istnienia fikcyjnego. Oto n p . w powieściach m a m y do czynienia z obiektami fikcyjnymi, k t ó r y c h istnienie p r z y j m u j e się, g d y z d a n i a d o t y c z ą c e t a k i c h o b i e k t ó w w y s t ę p u j ą w książce. F i k c y j n e istnienie t y c h obiektów, zasługujące n a m i a n o i s t n i e n i a l i t e r a c k i e g o , d a się w i ę c p r z e ł o ż y ć n a f i z y c z n e i s t n i e n i e z d a ń w k s i ą ż c e . U ż y w a j ą c z n a c z k a „li" d l a z a z n a c z e n i a istnienia literackiego, piszemy: (&x)uf(x)

a

interpretujemy

to

wyrażenie

jako

(16)

równosilne

zdaniu

meta­

języka: zdanie „ ( H # ) / ( # ) " występuje w książce

"

(17)

N i e k t ó r z y filozofowie u w a ż a j ą , że i n t e r p r e t a c j a t a p o m n i e j s z a i s t o t n ą w a r t o ś ć t w ó r c z o ś c i l i t e r a c k i e j , i u t r z y m u j ą , że w l i t e r a ­ turze m a m y do czynienia z wyższym rodzajem prawdziwości. T a k a k r y t y k a o p i e r a się n a n i e p o r o z u m i e n i u . W dziele l i t e r a c k i m tylko wypowiedziom faktycznym przysługuje rodzaj prawdziwości, w s k a z a n y p r z e z n a s z z n a c z e k „li" **. Z a c h o w a n i e o s ó b f i k c y j n y c h w ich fikcyjnym otoczeniu powinno b y ć przedstawione w t e n sposób, b y przebiegało wedle p r a w psychologii, rządzących rze­ c z y w i s t y m i l u d ź m i ; i n n y m i słowy, p r a w a , k t ó r y m p o d p o r z ą d k o ­ wano postępowanie fikcyjnych postaci, powinny być o b i e k t y w ­ n i e p r a w d z i w e . Spełnienie tego w y m a g a n i a obiektywnej praw­ dziwości jest j e d n y m z kryteriów, p r z y p o m o c y k t ó r y c h oceniamy wartość literatury pięknej. Następny postulat dotyczy tego, by p r a w a , w y r a ż o n e p r z e z z a c h o w a n i e się b o h a t e r ó w f i k c y j n y c h , odgrywały ważną rolę w n a s z y m w ł a s n y m życiu i dzięki t e m u p o m a g a ł y n a m z r o z u m i e ć p o s t ę p o w a n i e l u d z k i e w ogóle. * H. Reichenbach, Wahrscheinlichkeitslehre, Leiden 1935, A. W. Sijthoff, § 9. ** Można również istnienie literackie przełożyć na istnienie wyobrażeń i emocji w czytelniku. Interpretacja ta prowadzi do istnienia fikcyjnego, po­ dobnego do istnienia bezpośredniego.

Analiza

języJca

125

potocznego

P o d a n e p r z y k ł a d y ś w i a d c z ą o t y m , że i s t n i e n i e f i k c y j n e speł- \ nia w j ę z y k u p o t o c z n y m pożyteczne zadanie, upraszczając go I w z n a c z n y m stopniu. Można owo istnienie . i i k e y j n ^ p o r ó w n a ć z t a k i m ż e istnieniem o b i e k t ó w m a t e m a t y c z n y c h , chociażby n p . nie­ s k o ń c z e n i e o d l e g ł e g o p u n k t u , w k t ó r y m p r z e c i n a j ą się d w i e r ó w n o ­ ległe. W p o s ł u g i w a n i u się t a k i m i w y r a ż e n i a m i n i e t k w i ż a d n e n i e b e z p i e c z e ń s t w o , o ile p a m i ę t a m y o i c h p r z e k ł a d a l n o ś c i n a wyrażenia operujące istnieniem fizycznym. Również składnia ta­ kich w y r a ż e ń — j a k widać z n a s z y c h p r z y k ł a d ó w — nie na­ stręcza trudności. W s z c z e g ó l n o ś c i n i e t r z e b a o d r z u c a ć z a s a d y ,,f(x ) = E C&x)f(x) • • (x=x )", czyli r e l a c j i m i ę d z y p r a w d z i w o ś c i ą a i s t n i e n i e m . J e ś l i jakieś zdanie jest fizycznie p r a w d z i w e , t o zawsze m o ż n a je p r z e ł o ż y ć n a i s t n i e n i e f i z y c z n e . J e d y n i e z d a n i a , k t ó r e są p r a w ­ d z i w e w sensie z m o d y f i k o w a n y m , w y m a g a j ą i s t n i e n i a f i k c y j n e g o p r z y s t o s o w a n i u c y t o w a n e j z a s a d y . O t o n p . , jeśli k o m u ś się śni, że w i d z i w y p a d e k s a m o c h o d o w y , t o z d a n i e : „ d w a s a m o c h o d y się zderzyły" — będzie tylko subiektywnie prawdziwe; zastosowa­ n i e z a t e m p o w y ż s z e j z a s a d y w y m a g a p o s ł u ż e n i a się i s t n i e n i e m b e z p o ś r e d n i m w z g l ę d e m z d a n i a : „ z d a r z y ł się w y p a d e k s a m o ­ chodowy". W istnieniu logicznym pierwszego rodzaju, własność bycia niesprzecznym o d g r y w a rolę prawdziwości i jest przekład a l n a n a istnienie logiczne. Jeśli idzie o istnienie literackie, t o p r a w d z i w o ś ć , c z y r a c z e j n a m i a s t k ę p r a w d z i w o ś c i , definiuje się j a k o własność bycia stwierdzonym w książce. 1

1

Z drugiej strony, zdania, w k t ó r y c h u s t a n a w i a m ę istnienie f i k c y j n e , t a k i e j a k z d a n i e (1) czy (6), są o b i e k t y w n i e p r a w d z i w e . Są o n e p r z e k ł a d a l n e n a o b i e k t y w n i e p r a w d z i w e w y p o w i e d z i , k t ó r e d o t y c z ą i n n y c h p r z e d m i o t ó w , o d z n a c z a j ą c y c h się i s t n i e n i e m fi­ z y c z n y m ; ale d o p ó k i z a t r z y m u j e m y p r z e d m i o t f i k c y j n y , n i e m o ż n a j w y e l i m i n o w a ć o g r a n i c z o n e g o , czyli z a w i e r a j ą c e g o d o p i s a n y w s k a ź ­ n i k , o p e r a t o r a e g z y s t e n c j a l n e g o . W celu p r z e p r o w a d z e n i a t e j ' zasady przyjmujemy regułę, według której przedmiotom fikcyjnym nie w o l n o n a d a w a ć i m i o n w ł a s n y c h . W o l n o j e t y l k o o p i s y w a ć ;i d l a t e g o w y r a ż a się j e z a p o m o c ą z m i e n n y c h z w i ą z a n y c h p r z e z ^ograniczone o p e r a t o r y e g z y s t e n c j a l n e . S ł o w o „ H a m l e t " n i e j e s t j

Ł

Hans

126

Reichenbach

tedy imieniem własnym, tylko skrótem, który występuje zamiast deskrypcji fikcyjnego b o h a t e r a . N a z w y tego rodzaju m o ż n a wy­ różnić, dopisując n a d nimi wskaźnik informujący, o jakiego ro­ dzaju istnienie w d a n y m w y p a d k u chodzi. A więc zdanie: „ H a m ­ l e t z a b i ł s w e g o o j c z y m a " — d a się u j ą ć s y m b o l i c z n i e j a k o : u

u

(^Lx) 8t(x y )'k(y li

J

1

1 9

(18)

x)

g d z i e „2/i " f i g u r u j e z a m i a s t „ H a m l e t " , „st" — z a m i a s t „ o j c z y m " , „&" z a ś z a m i a s t „ z a b i ł " . G d y d o w z o r u t e g o z a s t o s u j e m y z a s a d ę f{x ) = C3Lx)f(x) - (x = x ) t o a r g u m e n t „y™" u l e g n i e p r z e k ł a ­ dowi n a drugi operator istnienia literackiego. N a koniec, m o ż n a t u wymienić j a k o rodzaj istnienia fikcyjnego — i s t n i e n i e c e c h , czyli w ł a s n o ś c i . W i d z i e l i ś m y w § 3 9 , że i s t n i e n i e t o o p i e r a się n a k r y t e r i a c h s z e r s z y c h a n i ż e l i s t o s o w a n e w z g l ę d e m i s t n i e n i a f i z y c z n e g o , i że c e c h ę , k t ó r a j e s t d e f i n i o w a l n a , u w a ż a m y z a i s t n i e j ą c ą w t y m sensie, iż n a d a n o j e j j a k i e ś i m i ę w ł a s n e . M o ż n a b y próbować sprowadzenia istnienia tego rodzaju do egzystencji fizycznej, stosując procedurę analogiczną do u ż y t e j w przy­ p a d k u fikcyjnego istnienia p r z e d m i o t ó w b ę d ą c y c h rzeczami. P l a n taki prowadzi jednakże do komplikacji, ponieważ technika wyż­ szego r a c h u n k u f u n k c y j n e g o w i e d z i e — j a k w i a d o m o — auto­ m a t y c z n i e d o f i k c y j n e g o i s t n i e n i a c e c h . R e z u l t a t t e n s p r a w i a , że z r o z u m i a ł e się s t a j e p r a g n i e n i e n i e k t ó r y c h l o g i k ó w , -by w o g ó l e wyeliminować wyższy r a c h u n e k funkcyjny. J a k dotąd jednak nie w y m y ś l o n o w zastępstwie niczego zadowalającego. Z?

u

r

1

1

}

7 9

79

W § 41 c z y t a m y na ten temat: „Formuła: (25) e&f)(x)fx głosi, że istnieje taka cecha, która nie przysługuje żadnej rzeczy. Formuła ta zabezpiecza zatem istnienie klasy pustej A w taki sam sposób jak formuła « ( 3 / ) (x)f(x)» gwarantuje istnienie klasy uniwersalnej y . Ponadto (25) jasno wskazuje, że -— jak ustalono w § 3 9 — kryteria egzystencjalne, zastosowane wobec funkcji, są szersze od kryteriów w y m a g a n y c h w w y p a d k u rzeczy fi­ zycznych. Świadczy ona o t y m , że technika wyższego rachunku funkcyjnego zmusza nas do mówienia o istnieniu i takich także własności, których żadna fizyczna rzecz nie posiada, a zatem do przyznania cechom istnienia o cha­ rakterze fikcyjnym".

Analiza

języka

potocznego

127

§ 50. S Ł O W A S A M O Z W R O T N E *

W i d z i e l i ś m y , że w i ę k s z o ś ć d e s k r y p c j i i n d y w i d u a l n y c h s k o n ­ s t r u o w a n a j e s t w t e n s p o s ó b , iż o d n o s z ą się o n e d o i n n y c h i n d y ­ widuów. Istnieje j e d n a k m . in. klasa deskrypcji, w k t ó r y c h o w y m i n d y w i d u u m o p i s y w a n y m jest sam a k t mówienia. M a m y specjalne słowa dla w y r a ż e n i a takiej relacji, mianowicie słowa takie, j a k : „ja", „ t y " , „ t u t a j " , „teraz", „ten". Takiż c h a r a k t e r mają czasy g r a m a t y c z n e czasownika, ponieważ określają czas, za pomocą o d n i e s i e n i a d o c z a s u , w k t ó r y m d a n e s ł o w a w y g ł o s z o n o . W celu u p r z y t o m n i e n i a sobie f u n k c j i t y c h s ł ó w m u s i m y się p o s ł u ż y ć rozróżnieniem między e g z e m p l a r z e m z n a k u a s y m b o l e m , przy czym „egzemplarz znaku" to d a n y indywidualny znak, a „ s y m b o l " — t o klasa p o d o b n y c h e g z e m p l a r z y z n a k u (por. § 2). S ł o w a i z d a n i a są t o s y m b o l e . E o z w a ż a n e o b e c n i e s ł o w a są t o t a k i e w y r a z y , k t ó r e o d n o s z ą się d o o d p o w i a d a j ą c e g o i m e g z e m ­ plarza danego znaku, użytego w p e w n y m i n d y w i d u a l n y m akcie mówienia lub pisania; m o ż n a je z a t e m nazwać s ł o w a m i s a m o z w r o t n y m i , czyli s ł o w a m i , k t ó r e „ o d b i j a j ą " swój w ł a s n y e g z e m p l a r z , z w r a c a j ą się d o s a m y c h siebie. 8 0

Ł a t w o się z o r i e n t o w a ć , że k a ż d e z t y c h słów m o ż n a zdefinio­ w a ć p o s ł u g u j ą c się t e r m i n a m i z a w i e r a j ą c y m i z w r o t „ t e n w ł a ś n i e egzemplarz z n a k u " . Słowo „ja", n p . , znaczy tyle, co: „osoba, k t ó r a wygłosiła t e n właśnie egzemplarz z n a k u " ; „teraz" znaczy tyle, co: „czas, w k t ó r y m u ż y t o tego właśnie egzemplarza z n a k u " ; „ten stół" znaczy tyle, co: „stół w s k a z a n y p r z y p o m o c y gestu towarzyszącego t e m u właśnie egzemplarzowi z n a k u " . A z a t e m p o w i n n i ś m y z b a d a ć jedynie znaczenie owego z w r o t u „ten właśnie egzemplarz znaku". Można interpretować funkcję zwrotu „ten właśnie egzemplarz z n a k u " , jako operację p o d o b n ą do operacji cudzysłowowej, wy­ jaśnionej w § 3 ; t ę nową operację w y r ó ż n i m y w zapisie s y m b o * Rozwinięcie idei przedstawionych w t y m paragrafie umożliwiła mi uprzejmość Profesora Bertranda Russella, który łaskawie udostępnił mi swój rękopis, opublikowany następnie w jego książce pt. An Inąuiry into Meaniug and Truth, N e w York 1940, Norton, rozdz. V I I , „Egocentric Particulars". „Token-reflexive words". 8 0

Hans

128

Reichenbach

licznym przy pomocy c u d z y s ł o w ó w p r z y e g z e m p l a r z o w y c h . Podczas gdy operacja ujmowania wyrażenia w zwykły cudzysłów p r o w a d z i od pewnego słowa do n a z w y tegoż słowa, t o operacja ujmowania wyrażenia w cudzysłów przyegzemplarzowy pro­ wadzi od pewnego egzemplarza z n a k u do egzemplarza denotującego ó w e g z e m p l a r z z n a k u . P o s ł u ż m y się s t r z a ł k a m i d l a o z n a c z e ­ nia cudzysłowów przy egzemplarzowych; wówczas znak: ^a^

(1)

b ę d z i e — n i e n a z w ą e g z e m p l a r z a z n a k u „ a " w (1) *, lecz j e g o e g z e m p l a r z e m z n a k u . (1) n i e j e s t n a z w ą , p o n i e w a ż e g z e m p l a r z z n a k u (1) j e s t e g z e m p l a r z e m z w r o t n y m i n i e d a się p o w t ó r z y ć ; a zatem: " W

(2)

n i e t y l k o j e s t e g z e m p l a r z e m z n a k u r ó ż n y m o d (1), ale p o n a d t o o d n o s i się d o i n n e g o e g z e m p l a r z a z n a k u . J e ś l i c h c e m y w p r o w a d z i ć n a z w ę e g z e m p l a r z a z n a k u (1), t j . p e ­ wien symbol, a zatem klasę egzemplarzy znaku, możemy to uczy­ nić, u ż y w a j ą c n i e z w r o t n y c h e g z e m p l a r z y z n a k u . Ż e b y t o lepiej zrozumieć, rozważmy naprzód operację wprowadzenia nowych symboli z a m i a s t i n n y c h symboli. Jeśli piszemy definicję: P TO « V b

(3)

l u b o d p o w i a d a j ą c e jej z d a n i e , w k t ó r y m w y s t ę p u j ą n a z w y symboli: m a t o s a m o z n a c z e n i e c o : a V b" v

tych

(4)

t o o w o z d a n i e — ściśle m ó w i ą c — z n a c z y : k a ż d y e g z e m p l a r z z n a k u , p o d o b n y d o ^p^, jest z k a ż d y m egzemplarzem znaku, podobnym do

równoznaczny V b^ (5)

W i d z i m y , że w p r o w a d z e n i e s y m b o l u s y n o n i m i c z n e g o p o c i ą g a za s o b ą z a s t o s o w a n i e r e l a c j i r ó w n o z n a c z n o ś c i m i ę d z y e g z e m * Zwrot ten jest skrótem powiedzenia: „egzemplarz znaku w (1), podobny do egzemplarza znaku

u

a^ .

Analiza

języka

potocznego

129

plarzami znaków oraz operacji ujmowania w cudzysłowy przyegzemplarzowe. W p o d o b n y sposób m o ż n a wprowadzić niezwrotne egzemplarze z n a k u , r ó w n o z n a c z n e ze z w r o t n y m e g z e m p l a r z e m z n a k u . M o ­ żemy np. napisać: k a ż d y e g z e m p l a r z z n a k u p o d o b n y d o ^w ^ j e s t r ó w n o z n a c z n y 1

z egzemplarzem znaku

(6)

Z d a n i e t o z n a c z y , że „ w " j e s t n a z w ą e g z e m p l a r z a z n a k u „ 6 " w (6). W ten sam sposób m o ż n a b y wprowadzić nazwę egzemplarza z n a k u „ a " w (1); m u s i e l i b y ś m y w ó w c z a s n a p i s a ć z w r o t b ę d ą c y o d p o w i e d n i k i e m (6), w m i e j s c u , k t ó r e n a p a p i e r z e b e z p o ś r e d n i o p o p r z e d z a t o m i e j s c e , g d z i e f i g u r u j e (1), n a s t ę p n i e z a ś m u s i e l i ­ byśmy dodać drugi komplet cudzysłowów przyegzemplarzowycłi d o e g z e m p l a r z a z n a k u (1). N a w i a s e m m ó w i ą c , j u ż e ś m y się p o s ł u ż y l i t a k ą n a z w ą w z o r u (1), k i e d y ś m y u ż y l i s y m b o l u „ ( 1 ) " ; n a p i s , za­ wierający taki symbol liczbowy obok zwrotnego egzemplarza znaku, n a l e ż y w ł a ś n i e r o z u m i e ć w sensie t a k i m j a k (6) *. R o z u m i e m y teraz funkcję symbolu „ten egzemplarz Np. zdanie:

znaku".

ten oto kawałek papieru, n a k t ó r y m widnieje ten właśnie egzemplarz znaku

(7)

m o ż n a b y z a s t ą p i ć z d a n i e m z ł o ż o n y m z e g z e m p l a r z a z n a k u (7) w c u d z y s ł o w i e p r z y e g z e m p l a r z o w y m o r a z ze s ł ó w : „ t e n o t o k a ­ wałek papieru, n a k t ó r y m widnieje", poprzedzających ów egzem­ p l a r z . B ą d ź t e ż , p o s ł u g u j ą c się n a z w ą e g z e m p l a r z a z n a k u „ ( 7 ) " , moglibyśmy na dowolnym kawałku papieru napisać zdanie: „ten oto k a w a ł e k p a p i e r u , n a k t ó r y m widnieje egzemplarz z n a k u (7)". * Nasz sposób użycia symbolu liczbowego „(1)" jako nazwy egzemplarza znaku różni się od zwykłego używania symboli liczbowych przy formułach, ponieważ zazwyczaj symbole te są nazwami symboli, t j . odnoszą się do do­ wolnego egzemplarza znaku, byleby był on podobny do tego, przy którym ów symbol liczbowy figuruje. Symboli liczbowych przy zwrotnych egzem­ plarzach znaku używa się zawsze w taki sam sposób, w jaki u ż y t y został nasz symbol „(l)".

130

Hans

Beichenbach

W t e n s p o s ó b u l e g ł a e l i m i n a c j i s a m o z w r o t n o ś ć , czyli z j a w i s k o „odbijania" przez d a n y egzemplarz znaku — samego siebie*. W i d z i m y , d a l e j , że s y m b o l „ t e n w ł a ś n i e e g z e m p l a r z z n a k u " nie jest z w r o t e m a n i zbiorem słów — w z w y k ł y m znaczeniu wy­ r a z u „ z w r o t " . R ó ż n e e g z e m p l a r z e z n a k u , p o d o b n e d o siebie, s t a ­ n o w i ą c e w e s p ó ł s y m b o l „ t e n w ł a ś n i e e g z e m p l a r z z n a k u " , n i e są równoznaczne. Dlatego symbol „ten właśnie egzemplarz z n a k u " n a z y w a ć będziemy niby-zwrotem. Symbol „ten właśnie egzem­ plarz z n a k u " b y w a u ż y w a n y dla wskazania pewnej operacji; znaczenia tej operacji nie m o ż n a sformułować w d a n y m języku, t y l k o w j e g o m e t a j ę z y k u . W s z y s t k i e s ł o w a s a m o z w r o t n e są n i b y słowami; m o ż n a je zastąpić właściwymi słowami w połączeniu z pewną operacją, mianowicie z operacją „ten właśnie egzemplarz znaku". W celu u z y s k a n i a d o g o d n e j notacji w p r o w a d z i m y s y m b o l „ 0 " j a k o n a z w ę specyficznego egzemplarza z n a k u , k t ó r y jest po­ d o b n y do tego egzemplarza, w k t ó r y m u ż y t o „ 0 " . P r z y p u ś ć m y np., że k t o ś m ó w i : „ t e n c h ł o p i e c j e s t w y s o k i " ; w ó w c z a s e g z e m p l a r z z n a k u u ż y t y przez tego kogoś (tj. całe wygłoszone p r z e z e ń zda­ nie) o t r z y m a n a z w ę „ 0 " . Z d a n i e w y g ł o s z o n e p r z e z t ę o s o b ę m o ż n a teraz symbolicznie zapisać w następującej postaci: t[(ix)b(x):rf(x,

0)]

(8)

„tf" z n a c z y t u t a j „ w y s o k i " , „ 6 " z n a c z y „ c h ł o p i e c " , „ r / " z a ś z n a c z y „ o d n o s z ą c y się d o " . O d n i e s i e n i e t o j e s t z w y k l e d a n e p r z y p o m o c y bliskości przestrzenno-czasowej. E g z e m p l a r z z n a k u oznaczony przez „ 0 " nie jest t y m egzemplarzem, k tó r e go u ż y t o w p o w y ż s z y m s f o r m u ł o w a n i u z d a n i a (8), t y l k o i n n y m e g z e m p l a r z e m t e g o sa-

* Zachodzi drobna różnica w sposobie użycia zwrotu „ten właśnie egzem­ plarz znaku" oraz użycia cudzysłowów strzałkowych. Egzemplarz znaku, zawierający cudzysłów strzałkowy, odnosi się do tegoż egzemplarza znaku, z wykluczeniem owego cudzysłowu; tymczasem zwrot „ten właśnie egzemplarz znaku" odnosi się do tegoż egzemplarza znaku wraz z egzemplarzem słów „ten właśnie". Egzemplarze słów „ten właśnie" są więc zwrotne, podczas gdy cudzysłowy strzałkowe — nie. Różnica ta jest jednakże nieistotna.

Analiza

języka

potocznego

131

mego zdania, t y m mianowicie, k t ó r y został wygłoszony przez wspomnianą osobę. Dlatego symbol „ 0 " nie jest samozwrotny, lecz z w r o t n y w i n n y m s e n s i e : o d n o s i się o n d o p o d o b n e g o e g z e m ­ plarza, k t ó r y należy osobno wyszczególnić. J e s t on z a t e m nazwą właściwą, ale specjalnej n a t u r y , u ż y t ą w m e t a j ę z y k u . Właściwie, s ł o w o „ t e n " , g d y go u ż y j e m y w c u d z y s ł o w i e o b e j m u j ą c y m m o w ę niezależną, m a znaczenie z n a k u „ 0 " , a nie s a m o z w r o t n e g o „ t e n " , figurującego w z w y k ł y m kontekście bez cudzysłowu. P o s ł u g u j ą c się t ą n o t a c j ą m o ż e m y z d a n i a , k t ó r e p i e r w o t n i e zostały wygłoszone w formie samozwrotnej, zapisać w t a k i sposób, że u ż y t y s y m b o l n i e b ę d z i e s a m o z w r o t n y . D l a p r z y k ł a d u n a p i s z m y w postaci symbolicznej zdanie: „tutaj ja stoję", wygłoszone przez L u t r a w R e i c h s t a g u w W o r m a c j i w r. 1 5 2 1 . Słowa L u t r a ozna­ c z y m y za p o m o c ą „ 0 " . W ó w c z a s słowo „ j a " m o ż n a n a p i s a ć w p o s t a c i : „ t e n x, k t ó r y p o w i e d z i a ł 0 " ; słowo „ t u t a j " w y r a z i m y z w r o t e m : „ m i e j s c e z, w k t ó r y m w y g ł o s z o n o 0 " . M a m y z a t e m , p o s ł u g u j ą c się f u n k c j ą „x m ó w i y w z", g d z i e „sp" z a s t ą p i „ m ó w i " , a „st" — „ s t o j ę " : St[{lX)C&z)sp{x,

0 , Z)'(iz){$£x)8p{%,

0 , Z)]

(9)

J e s t r z e c z ą j a s n ą , że s ł o w a „ t u t a j " o r a z „ j a " , u ż y t e w c y t a c i e z L u t r a , nie mają znaczenia s a m o z w r o t n y c h , k t ó r e przysługuje odpowiednim słowom jego oryginalnego, pierwotnego powiedze­ nia, tylko znaczenie ustalone za pomocą t e r m i n ó w „ 0 " , a u ż y t e w (9). Z a m i a s t cudzysłowu strzałkowego, a z a r a z e m w celu u z y s k a n i a n o t a c j i ściśle o d z w i e r c i e d l a j ą c e j u j ę c i e s ł o w n e , w ł a ś c i w e j ę z y k o w i p o t o c z n e m u , p o s ł u ż y m y się s y m b o l e m „ 0 * " w z n a c z e n i u p i e r ­ w o t n e g o „ t e n " , czyli j a k o n a z w y całego e g z e m p l a r z a z n a k u , w obrębie którego to egzemplarza występuje egzemplarz symbolu „ 0 * " . A z&tem z d a n i e „ s t r o n a , n a k t ó r e j t o z d a n i e z o s t a ł o n a ­ pisane, m a n u m e r 1 3 1 " m o ż n a przedstawić za pomocą symboli — „2>" z a m i a s t „ s t r o n a " , „ w " — z a m i a s t „ z o s t a ł o n a p i s a n e n a " o r a z „fen" z a m i a s t „ m a n u m e r " — j a k o w z ó r k s z t a ł t u : Kn[{ix)p(x)-wr(0*

9

Logika i język

x)j 1 3 1 ]

(10) 11

132

Hans

Reichenbach

W p r a w d z i e z d a n i e (10) j e s t p r a w d z i w e w o d n i e s i e n i u d o k a ż d e g o egzemplarza tej książki, t o przecież jego znaczenie jest ze względu n a k a ż d y e g z e m p l a r z i n n e ; o d n o s i się o n o d o o k r e ś l o n e j s t r o n i c y tego konkretnego egzemplarza, w k t ó r y m właśnie zostało wy­ d r u k o w a n e . E g z e m p l a r z s y m b o l u „6>*", f i g u r u j ą c y w (10), d e n o t u j e t e n j e d y n y e g z e m p l a r z z d a n i a (10), w k t ó r y m s a m w y s t ę ­ p u j e *.

§ 51. C Z A S Y G R A M A T Y C Z N E

CZASOWNIKÓW

Czasy g r a m a t y c z n e czasowników stanowią szczególnie w a ż n y rodzaj s y m b o l u s a m o z w r o t n e g o . Czasy t e determinują czas w od­ niesieniu do p u n k t u czasowego samego a k t u mówienia, t j . wy­ głoszonego egzemplarza z n a k u . Bardziej d o k ł a d n a analiza ujawnia, że w s k a z y w a n i e c z a s u p r z e z c z a s y g r a m a t y c z n e m a w c a l e z ł o ż o n ą strukturę. Nazwijmy p u n k t czasowy egzemplarza znaku punktem m o w y . Wówczas następujące trzy określenia: „przed p u n k t e m m o w y " , „równocześnie z p u n k t e m m o w y " i „po punkcie m o w y " , d a d z ą t y l k o t r z y c z a s y g r a m a t y c z n e ; a że l i c z b a c z a s ó w g r a m a ­ t y c z n y c h jest oczywiście większa, będzie n a m p o t r z e b n a bardziej złożona i n t e r p r e t a c j a . Ze zdania takiego, j a k : „ P i o t r poszedł b y ł " — w i d a ć , że p o r z ą d e k c h r o n o l o g i c z n y , w y r a ż o n y p r z e z w y ­ stępujący t u czas g r a m a t y c z n y , d o t y c z y nie jednego zdarzenia, tylko dwóch zdarzeń, których pozycje zostały zdeterminowane ze w z g l ę d u n a p u n k t m o w y . T e p u n k t y c z a s o w e n a z w i e m y p u n k ­ t e m z d a r z e n i a i p u n k t e m o d n i e s i e n i a . W naszym przy­ k ł a d z i e p u n k t e m z d a r z e n i a j e s t c z a s , k i e d y P i o t r szedł, p u n k t e m zaś odniesienia — czas m i ę d z y o w y m p u n k t e m zdarzenia a p u n k t e m mowy. W izolowanym zdaniu, t a k i m j a k p o d a n e dla przykładu, n i e j e s t j a s n e , co z a p u n k t c z a s o w y z o s t a ł u ż y t y j a k o p u n k t o d n i e * Jeśli chcemy zdefiniować u ż y t y w (10) egzemplarz znaku „ 0 * " , posłu­ gując się jako terminami cudzysłowami przy egzemplarzowy mi, to m o ż e m y tego dokonać w następujący sposób: Naprzód wprowadzamy nazwę „w" egzem­ plarza (10), na zasadzie analogii względem (6). Następnie definiujemy: egzem­ plarz znaku „ 0 * " , u ż y t y w obrębie w, jest równoznaczny z w.

Analiza

języka

potocznego

133

sienią. B y w a t o r a c z e j w y z n a c z o n e p r z e z k o n t e k s t . W o p o w i a ­ daniu, n p . , seria r e l a c j o n o w a n y c h w y p a d k ó w w y z n a c z a p u n k t odniesienia, k t ó r y m będzie t y m r a z e m przeszłość oglądana z p u n k t u m o w y ; wówczas p e w n e zdarzenia leżące poza t y m p u n k t e m od­ n o s i się n i e b e z p o ś r e d n i o d o p u n k t u m o w y , lecz w ł a ś n i e d o p u n k t u odniesienia, k t ó r y został z d e t e r m i n o w a n y przez opowiadanie. Następujący przykład, zaczerpnięty z W. Somerset Maughama Of Humań Bondage, p r z y c z y n i się m o ż e d o w y j a ś n i e n i a t y c h s t o ­ sunków czasowych: Ale Filip przestał o niej myśleć w chwilę po t y m , jak usadowił się b y ł w powozie. Myślał tylko o przyszłości. Napisał był do pani Otter — „massiere", której Hayward był go polecił, i wiózł w kieszeni zaproszenie na herbatę na­ zajutrz . 81

Seria zdarzeń, zrelacjonowanych tu w zwykłym czasie przeszłym, wyznacza miejsce p u n k t u odniesienia przed p u n k t e m m o w y . N i e k t ó r e w y p a d k i , j a k : u s a d o w i e n i e się w p o w o z i e , p i s a ­ nie listu oraz danie polecenia, poprzedzają p u n k t odniesienia i dlatego zostały p o d a n e w czasie zaprzeszłym. Innej ilustracji takich stosunków czasowych dostarczyć może opowiadanie historyczne, zaczerpnięte z Macaulaya: W roku 1678 zmieniło się było całkowicie oblicze sytuacji... osiemnaście lat złych rządów wywołało było wśród większości pragnienie, b y gwarancję swych swobód uzyskać za wszelką cenę. Szał ich powracającej lojalności wyładował się był w pierwszym wybuchu. W ciągu paru zaledwie miesięcy powywieszali byli i na wpół powywieszali, poćwiartowali i wypatroszyli w ilości wystarcza­ jącej, b y osiągnąć zaspokojenie. Stronnictwo Okrągłogłowych było, jak się zdaje, nie tylko pokonane, ale nadto rozbite i rozproszone, b y móc się kiedy­ kolwiek pozbierać. W t e d y rozpoczął się odpływ opinii publicznej. Naród za­ czynał rozumieć, jakiemu to człowiekowi powierzył był bez zastrzeżeń wszystkie

8 1

Przekład ten jest celowo niezgrabny, gdyż konieczne było zachowanie w nim form czasu zaprzeszłego; w oryginale fragment ten brzmi następująco: „But Philip ceased to think of her a moment after he had settled down in his carriage. He thought only of the futurę. H e had written to Mrs. Otter, the «massiere» to whom Hayward had given him an introduction, and had in his pocket an invitation to tea on the following day". 11*

Hans

134

Reichenbach

swe najdroższe -interesy, jakiego człowieka tak hojnie obdarzył był s w y m naj­ gorętszym przywiązaniem . 82

P u n k t e m odniesienia jest t u rok 1678. Zdarzenia z tego roku, t a k i e j a k początek o d w r o t u opinii publicznej oraz uświadomienia s o b i e c h a r a k t e r u k r ó l a , z r e f e r o w a n o w z w y k ł y m czasie p r z e s z ł y m . Z d a r z e n i a p o p r z e d z a j ą c e t e n p u n k t c z a s o w y u j ę t o w c z a s i e za­ p r z e s z ł y m : a więc z m i a n ę oblicza sytuacji, w y b u c h y o k r u c i e ń s t w a , zaufanie n a r o d u do m o n a r c h y . W niektórych czasach gramatycznych dwa lub trzy p u n k t y są r ó w n o c z e s n e . O t o n p . w z w y k ł y m c z a s i e p r z e s z ł y m p u n k t z d a ­ r z e n i a i p u n k t o d n i e s i e n i a są r ó w n o c z e s n e i o b a z n a j d u j ą się p r z e d p u n k t e m m o w y ; użycie w p o w y ż s z y m cytacie czasu przeszłego j a s n o t o u k a z u j e . T y m w ł a ś n i e z w y k ł y c z a s p r z e s z ł y r ó ż n i się o d c z a s u g r a m a t y c z n e g o , z w a n e g o present perfect. W z d a n i u : „ I h a v e seen C h a r l e s " , zdarzenie jest przed p u n k t e m m o w y , ale odnie­ siono je do p u n k t u równoczesnego z p u n k t e m m o w y ; t j . p u n k t y m o w y i o d n i e s i e n i a p o k r y w a j ą się. T o z n a c z e n i e c z a s u g r a m a t y c z ­ n e g o present perfect m o ż n a z i l u s t r o w a ć p r z y p o m o c y n a s t ę p u j ą ­ cego c y t a t u z K e a t s a : 8 3

Much have 1 traveled in the realms of gold, And m a n y goodly states and kingdoms seen;

8 2

I tutaj przekład jest niezgrabny, trzeba bowiem było zachować formy czasu zaprzeszłego.'A oto tenże fragment w oryginale: „In 1678 the whole face of things had changed... eighteen years of misgovernment had made the... majority desirous to obtain security for their liberties at any risk. The fury of their returning loyalty had spent itself in its first outbreak. In a very few months t h e y had hanged and half-hanged, ąuartered and emboweled, enough to* satisfy them. The Koundhead party seemed to be not merely overcome, b u t to o much broken and scattered ever to rally again. Then commenced the reflux of public opinion. The nation began to find out to what a man it had intrusted without conditions all his dearest interests, on what a jnan it had lavished all its fondest affection". Polski odpowiednik „Widziałem Karola" ze względu na użycie zwykłego czasu przeszłego nie może stanowić dobrej ilustracji tego rodzaju stosunku czasowego. 8 3

Analiza

języka

potocznego

135

Round many western islands have I been Which bards in fealty to Apollo liold . 84

P o r ó w n u j ą c t o z p o p r z e d n i m i c y t a t a m i w i d z i m y , że t u t a j , w s p o s ó b o c z y w i s t y , z d a r z e n i a m i n i o n e o g l ą d a się z p u n k t u o d n i e s i e n i a , k t ó r y nie* z n a j d u j e się, t a k j a k o n e , w p r z e s z ł o ś c i , t y l k o z b i e ż n y jest z p u n k t e m m o w y . I to jest właśnie przyczyna, dla której s ł o w a K e a t s a n i e m a j ą c h a r a k t e r u n a r r a c y j n e g o , lecz d z i a ł a j ą n a n a s z b e z p o ś r e d n i o ś c i ą w ł a ś c i w ą z w r a c a n i u się w p r o s t d o c z y ­ t e l n i k a . J a k w i d a ć , p o t r z e b n e są t r z y p u n k t y c z a s o w e n a w e t d l a rozróżnienia t y c h czasów g r a m a t y c z n y c h , które przy powierzchow­ n y m b a d a n i u z d a j ą się d o t y c z y ć t y l k o d w ó c h p u n k t ó w c z a s o w y c h . Trudności, k t ó r e książki do g r a m a t y k i mają z wytłumaczeniem z n a c z e ń r ó ż n y c h c z a s ó w g r a m a t y c z n y c h , b i o r ą się s t ą d , że a u t o r z y owych podręczników nie uznają trójmiejscowej s t r u k t u r y , jaką o d z n a c z a się d e t e r m i n a c j a c h r o n o l o g i c z n a , w y s t ę p u j ą c a w c z a s a c h g r a m a t y c z n y c h *. W t e n sposób dochodzimy do następujących tabel, w k t ó r y c h inicjały „ £ " , „i?" i „ # " figurują odpowiednio z a m i a s t : „ p u n k t u zdarzenia", „ p u n k t u odniesienia" i „ p u n k t u m o w y " , a strzałka od lewej do p r a w e j w s k a z u j e k i e r u n e k c z a s u : 8 5

* W świetnej analizie gramatyki J. O. H. Jespersena (The Philosophy of Gramnmr, H. Holt, N e w York 1924) znajduję trzypunktową strukturę w odnie­ sieniu do takich czasów gramatycznych, jak past perfect i futurę perfect (s. 256), natomiast nie stosuje się jej t a m do interpretacji innych czasów gra­ matycznych. To tłumaczy trudności, które nawet Jespersen ma w odróżnie­ niu czasu present perfect od zwykłego czasu przeszłego, czyli simple past (s. 269). Zauważa on słusznie bliski związek między czasem teraźniejszym a present perfect, widoczny w takich zdaniach, jak: „now I have eaten enough". Podaje jednak nieco mętną definicję czasu present perfect, nazywając go „retro­ spektywną odmianą czasu teraźniejszego". [„Now I have eaten enough" — „Najadłem się (i teraz jestem syty)"]. Również i w t y m w y p a d k u polski przekład tego wiersza nie stanowi dobrej ilustracji omawianego zagadnienia, gdyż present perfect ustąpi w nim prostemu czasowi przeszłemu: „Wiele podróżowałem po królestwach złota I wiele pięknych państw i królestw widziałem; Opłynąłem wiele w y s p za­ chodnich, Które bardowie dzierżą w lennie dla Apollina". Zachowuję angielską terminologię i brzmienie przykładów, gdyż polskie odpowiedniki nie oddają w pełni relacji chronologicznych. 8 4

85

Hans

136 Past

Perfect

Simple

I had seen John R

Reichenbach

S

Present

Simple

i

S,R

Futurę

Futurę

I shall see John ».

S,R E 9

Perfect

I have seen John

S

R,E

I see John

Present

Past

I saw John

i

i

S,R

E

Perfect

I shall have seen John

» .

i

s

S

'

E

,

»

R

W niektórych czasach g r a m a t y c z n y c h z a w a r t a jest d o d a t k o w a w s k a z ó w k a , dotycząca czasowej rozciągłości zdarzenia. J ę z y k an­ gielski p o s ł u g u j e się i m i e s ł o w e m c z y n n y m c z a s u t e r a ź n i e j s z e g o , z w a n y m present participle, d l a z a z n a c z e n i a , że d a n e z d a r z e n i e p o k r y w a pewien przeciąg czasu. O t r z y m u j e m y z a t e m następujące tabele : 8 6

Past

Perfect,

Extended

I had been seeing John E

R

S

Present, Extended I am seeing John

Simple

Past,

Extended

I was seeing John R,E

S

Simple Futurę, Extended I shall be seeing John

Present

''IT

SJR

E

S

E

T y c h r o z c i ą g ł y c h c z a s ó w g r a m a t y c z n y c h u ż y w a się z a z n a c z e n i a p o w t a r z a n i a się d a n e g o z d a r z e n i a , a n i e Oto np. mówimy: „women are wearing larger hats w t y m z n a c z e n i u , iż j e s t t o p r a w d a w b a r d z o w i e l u 8 6

^

Futurę Perfect, Extended I shall have been seeing John ,

S.R

Extended

I have been seeing John

E S,R

Perfect,

. Ii

niekiedy dla jego trwania. this year" , przypadkach. 8 7

Jak i poprzednio zachowuję terminologię angielską i takież brzmienie przykładów, gdyż odpowiedniki w języku polskim nie oddają należycie relacji chronologicznych. W przykładach tych występuje zdanie: „Widzę Jana", koniugowane ze względu na czas gramatyczny. „Kobiety noszą w t y m roku większe kapelusze". 8 7

Analiza

języka

potocznego

137

P o d c z a s g d y język angielski w y r a ż a rozciągłe czasy g r a m a t y c z n e — z a p o m o c ą present participle, i n n e j ę z y k i p o s ł u ż y ł y się s p e c j a l n y m i suf i k s a m i w celu o d d a n i a t e j f o r m y c z a s o w n i k o w e j . W j ę z y k u t u ­ r e c k i m , n p . , i s t n i e j e t e g o r o d z a j u c z a s g r a m a t y c z n y , z w a n y mu­ zari, k t ó r y w s k a z u j e n a p o w t a r z a n i e się l u b t r w a n i e , z n a c i s k i e m n a p o w t a r z a n i e się, i t o r ó w n i e ż w y p a d k ó w p r z e s z ł y c h o r a z przyszłych. T e n czas g r a m a t y c z n y m o ż n a p r z e d s t a w i ć za p o m o c ą następującego diagramu: Turecki

Muzari

górurum E E E E E E E 1 — i — i — i

i

i

i

»»

S,R

P r z y k ł a d e m t e g o c z a s u g r a m a t y c z n e g o j e s t t u r e c k i e słowo „ g ó r u r u m " , co z n a c z y „ w i d u j ę " , „ z w y k l e w i d z ę " . S y l a b a „ g ó r " j e s t r d z e n i e m o z n a c z e n i u „ w i d z i e ć " , „ u r " t o sufiks w y r a ż a j ą c y m u z a r i , „ u m " zaś t o k o ń c ó w k a pierwszej osoby liczby pojedyn­ czej *. Z d a n i e „ j a w i d z ę " b r z m i a ł o b y p o t u r e c k u „ g ó r u y o r u m " ; j e d y n ą różnicę w porównaniu z poprzednim p r z y k ł a d e m stanowi infiks „ u y o r " w ś r o d k u s ł o w a , w y r a ż a j ą c y g r a m a t y c z n y c z a s t e r a ź n i e j s z y . J ę z y k g r e c k i p o s ł u g u j e się a o r y s t e m d l a w y r a ż e n i a p o w t a r z a n i a się b ą d ź z w y c z a j o w e g o w y s t ą p i e n i a w g r a m a t y c z n y m czasie teraźniejszym. Aoryst j e d n a k jest pierwotnie nierozciągłym czasem przeszłym, i to drugie zastosowanie przybrał na skutek p r z e s u n i ę c i a się z n a c z e n i a ; g d y m a s e n s c z a s u g r a m a t y c z n e g o r o z c i ą g ł e g o , n o s i n a z w ę a o r y s t u g n o m i c z n e g o **. J ę z y k i niemiecki i francuski nie mają czasów g r a m a t y c z n y c h * Samogłoski tureckie z dwiema kropkami wymawia się tak jak podobne samogłoski niemieckie. ** To przesunięcie się znaczenia można wytłumaczyć w następujący sposób: Stwierdzono jeden t y p o w y wypadek w przeszłości ^słuchaczowi po­ zostawia się dokonanie inferencji indukcyjnej, wedle której pod podobnymi warunkami to samo powtórzy się w przyszłości. Podobne przesunięcie się znaczenia s p o t y k a m y w angielskim: „Faint heart never won fair lady" [czyli „słabe serce nigdy nie zwycięży(ło) pięknej damy"]. Por. W. W. Goodwin, Greek Grammar, Boston 1930, Ginn, s. 275.

138

Hans

Beichenbach

rozciągłych, t y l k o wyrażają t a k i e znaczenia p r z y p o m o c y specjal­ n y c h słów, j a k n p . r ó w n o w a ż n i k ó w słów „ z a w s z e " , „ z w y k l e " i t d . W y j ą t e k stanowi franouski p r o s t y czas przeszły. W j ę z y k u francu­ s k i m w y s t ę p u j ą t u d w a r ó ż n e c z a s y g r a m a t y c z n e , imparfait oraz passe defini. E ó ż n i ą się o n e t y m , ż e imparfait jest czasem g r a m a t y c z n y m r o z c i ą g ł y m , a> passe defini — nie. M a m y z a t e m : Imparfait

Passe

je voyais Jean

defini

je vis Jean

S

RE %

S

To samo rozróżnienie s p o t y k a m y w grece, mianowicie greckie imperfectum o d p o w i a d a f r a n c u s k i e m u imparfait, a grecki aoryst w s w y m p i e r w o t n y m znaczeniu, j a k o czas przeszły, o d p o w i a d a f r a n c u s k i e m u passe defini. J ę z y k i , w k t ó r y c h n i e m a passe defini, n i e k i e d y p o s ł u g u j ą się i n n y m c z a s e m g r a m a t y c z n y m o t y m z n a ­ c z e n i u ; t a k n p . w ł a c i n i e u ż y w a się w t y m sensie c z a s u g r a m a t y c z ­ n e g o present perfect {perfectum historyczne). M o ż n a t u d o d a ć , że p r z y m i o t n i k m a t ę s a m ą n a t u r ę l o g i c z n ą c o imiesłów teraźniejszy czasownika. W s k a z u j e o n rozciągły czas g r a m a t y c z n y . Jeśli n p . w naszych tabelach rozciągłych czasów g r a m a t y c z n y c h w s t a w i m y słowo „ h u n g r y " [ „ g ł o d n y " ] n a miejsce słowa „seeing" [„widzący"], t o o t r z y m a m y t e s a m e rozciągłe czasy g r a m a t y c z n e . D r o b n a różnica w użyciu polega t u n a t y m , że p r z y m i o t n i k i są b a r d z i e j s t o s o w n e , o ile c z a s t r w a n i a z d a r z e ­ nia jest długi; dlatego p r z y m i o t n i k i m o ż n a często i n t e r p r e t o w a ć j a k o opisujące trwałe cechy rzeczy. Przejście d o czasu g r a m a ­ tycznego rozciągłego, s t a m t ą d zaś d o czasu g r a m a t y c z n e g o per­ m a n e n t n e g o , s t a j e się w i d o c z n e w p r z y k ł a d a c h : „ h e p r o d u c e s " , „ h e is p r o d u c i n g " , „ h e is p r o d u c t i v e " . 8 8

K i e d y n i e p r a g n i e m y w y r a z i ć p o w t a r z a n i a się a n i t r w a n i a , lecz t o , że coś z a c h o d z i z a w s z e , w k a ż d y m c z a s i e , w t e d y p o s ł u g u ­ j e m y się gramatycznym c z a s e m t e r a ź n i e j s z y m . P o w i a d a m y n p . 88

Przekład polski nie obrazuje tego przejścia, prędzej już przybliżone odpowiedniki: „produkuje", „właśnie teraz produkuje przez pewien czas% lub „jest (zawsze) produktywny".

Analiza

języka

139

potocznego

„ d w a r a z y d w a jest c z t e r y " . T u t a j czas teraźniejszy łącznika „ j e s t " w s k a z u j e , że a r g u m e n t c z a s o w y z o s t a ł u ż y t y j a k o z m i e n n a wolna; czyli zdanie t o m a sens: „ d w a r a z y d w a jest cztery — w k a ż d y m czasie". Użycie to stanowi drugą funkcję czasową gramatycznego czasu teraźniejszego. W p r a k t y c e j ę z y k n i e z a w s z e t r z y m a się s c h e m a t ó w p o d a n y c h w naszych tabelach. W angielskim n p . u ż y w a m y niekiedy czasu simple past w w y p a d k a c h , g d y n a s z s c h e m a t w y m a g a ł b y c z a s u g r a m a t y c z n e g o present perfect. A n g i e l s k i present perfect bywa c z ę s t o u ż y w a n y w sensie t a k i m j a k o d p o w i a d a j ą c y m u r o z c i ą g ł y c z a s g r a m a t y c z n y , z t y m d o d a t k o w y m z a s t r z e ż e n i e m , że d a n e zdarzenie t r w a aż do p u n k t u m o w y . M a m y więc t u t a j t a k i s c h e m a t : Angielski

present

perfect

drugiego

rodzaju

I have seen him E

S,H

W takim, jak na t y m schemacie, znaczeniu mówimy n p . : „I have k n o w n h i m for t e n y e a r s " . J e ś l i n i e c h o d z i o t r w a n i e z d a r z e n i a , t o w ó w c z a s w j ę z y k u a n g i e l s k i m u ż y w a się z w y k ł e g o c z a s u p r z e s z ł e g o simple past, z a m i a s t present perfect, jak w zdaniu: „I saw him ten years ago" . P o niemiecku i po francusku użyłoby się t u present perfect. G d y k i l k a z d a ń w i ą ż e się w z d a n i e z ł o ż o n e , w ó w c z a s c z a s y g r a m a t y c z n e p o s z c z e g ó l n y c h z d a ń s k ł a d o w y c h są w z a j e m d o s t o ­ sowane, zgodnie z p e w n y m i regułami, k t ó r y m g r a m a t y c y nadali nazwę reguł n a s t ę p s t w a c z a s ó w g r a m a t y c z n y c h . Możemy r e g u ł y t e r o z u m i e ć j a k o z a s a d ę głoszącą, że c h o c i a ż z d a r z e n i a , d o k t ó r y c h o d n o s z ą się p o s z c z e g ó l n e z d a n i a s k ł a d o w e , m o g ą się znajdować w różnych p u n k t a c h czasowych, to jednak p u n k t odniesienia winien być t e n sam dla wszystkich z d a ń składowych; zasada ta — powiadamy — wymaga s t a ł o ś c i p u n k t u odnie89

90

89

Po polsku wystąpiłby tu czas teraźniejszy: „Znam go od dziesięciu

lat". 90

„Widziałem go dziesięć lat temu".

Hans

140

Beichenbach

s i e n i ą . A z a t e m czasy g r a m a t y c z n e w z d a n i u : „ W y s ł a ł e m był list, gdy J a n przyszedł i opowiedział mi nowiny" — m o ż n a n a dia­ gramie przedstawić w następujący sposób: 9 1

I zdanie: E I I zdanie: I I I zdanie:

— R R R

x

x

21

3J

E E

2

3

— 8 — 8 — S

(1)

T u t r z y p u n k t y o d n i e s i e n i a p o k r y w a j ą się. N i e p o p r a w n e b y b y ł o powiedzenie: „I łiad mailed t h e letter w h e n J o h n has c o m e " ; w t y m złożeniu uległby zmianie p u n k t odniesienia. J a k o i n n y przykład rozważmy zdanie złożone: „I h a v e not decided which t r a i n I s h a l l t a k e " . N a s t ę p u j ą c y d i a g r a m w s k a z u j e , że z d a n i e t o czyni zadość regule stałości p u n k t u odniesienia: 92

I zdanie: E— I I zdanie: x

8, R S, R — E x

2

U

)

2

Tutaj niepoprawne b y było powiedzenie: „I did not decide which train I shall t a k e " . G d y p u n k t o d n i e s i e n i a z n a j d u j e się w p r z e s z ł o ś c i , a z d a r z e n i e p o k r y w a się z p u n k t e m m o w y , n a l e ż y z a s t o s o w a ć c z a s g r a m a ­ t y c z n y R — Sj E. W t y m z n a c z e n i u b y w a u ż y w a n a f o r m a „ h e would do", którą można traktować jako powstałą z prostego c z a s u p r z y s z ł e g o „ h e will d o " — p r z e z p r z e s u n i ę c i e w t y ł p u n k ­ t ó w R o r a z E. M ó w i m y n p . : „ I d i d n o t k n o w t h a t y o u w o u l d b e here" ; ilustracją tego zdania jest następujący diagram: 93

I zdanie: 2 2 E — 8 I I zdanie: R — 8, n

2

x

E

2

9 4

Sformułowanie: „I did not know t h a t you were here", m a nieco i n n e z n a c z e n i e ; j e s t o n o p o p r a w n e t y l k o w t e d y , jeżeli f a k t o b e c 9 1

„I had mailed the letter when John came and told me the news". „Nie zdecydowałem się, którym pociągiem będę jechał". Zamiast „będę jechał" poprawniej po polsku byłoby „pojadę", ale ta forma nie tak dokładnie oddaje zwykły czas przyszły, u ż y t y w angielskim zdaniu podrzędnym. „Nie wiedziałem, że tutaj będziesz". „Nie wiedziałem, że tutaj jesteś". 92

9 3

9 4

Analiza

języka

potocznego

141

n o ś c i d a n e j o s o b y t u t a j — r o z c i ą g a się t a k , b y o b j ą ć r ó w n i e ż ów miniony czas, którego dotyczy zdanie: „I did n o t k n o w " , c z y l i jeśli o s o b a t a b y ł a t u t a j j u ż w t e d y , g d y o t y m n i e wie­ działem. Nawiasem mówiąc, w zdaniach tych formy „would b e " i „were" nie spełniają funkcji modalnej wyrażania^nierzeczywis t o ś c i ( p o r . § 5 7 ) ; t o z n a c z y n i e j e s t t o t r y b w a r u n k o w y (conditional) a n i ł ą c z ą c y (subjunctive), g d y ż n i e k w e s t i o n u j e się f a k t u , o k t ó r y m mowa. F u n k c j ę niemodalną ilustruje zdanie: „I did not know t h a t he was here", natomiast sformułowanie: „that he were h e r e " — jest t u t a j niepoprawne . G d y d o d a j e się o k r e ś l e n i e c z a s u , n p . w p o s t a c i słów t a k i c h , j a k „ t e r a z " czy „wczoraj", czy wreszcie niezwrotnego symbolu, w r o d z a j u „7 l i s t o p a d a 1944 r . " , t o d o t y c z y o n o n i e d a n e g o z d a ­ r z e n i a , lecz p u n k t u o d n i e s i e n i a w r o z p a t r y w a n y m z d a n i u . M ó w i m y : „ S p o t k a ł e m g o w c z o r a j " ; t o , że słowo „ w c z o r a j " o d n o s i się t u t a j d o o p i s a n e g o z d a r z e n i a , p o c h o d z i s t ą d t y l k o , iż p o k r y w a j ą się p u n k t y odniesienia i zdarzenia. Gdy m ó w i m y : „Spotkałem był g o w c z o r a j " , w ó w c z a s t o , co b y ł o w c z o r a j , j e s t p u n k t e m o d n i e ­ sienia, a owo s p o t k a n i e mogło nastąpić p r z e d w c z o r a j . B ę d z i e m y zatem mówili o p o z y c y j n y m u ż y c i u p u n k t u odniesienia; p u n k t o d n i e s i e n i a w y s t ę p u j e t u j a k o nosiciel s t a n o w i s k a c z a s o ­ wego. Z t a k i m przynajmniej użyciem m a m y do czynienia w języku a n g i e l s k i m . P o d o b n i e się d z i e j e , g d y p u n k t y c z a s u z e s t a w i a m y z a p o m o c ą słów t a k i c h , j a k : „ k i e d y " , „ z a n i m " l u b „ p o t e m " c z y „ s k o r o " ; w ó w c z a s z e s t a w i e n i e t o o d n o s i się b e z p o ś r e d n i o d o p u n k t ó w o d n i e s i e n i a , nie z a ś d o z d a r z e ń . O t o n p . w p r z y t o c z o n y m w y ż e j p r z y k ł a d z i e (1) p u n k t y c z a s u , k t ó r e z o s t a ł y z a p o m o c ą s ł o w a „ g d y " u l o k o w a n e w t y m s a m y m m i e j s c u , są t o p u n k t y odniesienia trzech zdań składowych, natomiast zdarzenie z pierw­ szego z d a n i a p o p r z e d z a z d a r z e n i a z d r u g i e g o i t r z e c i e g o . E o z w a ż m y t e r a z z d a n i e : „ H o w u n f o r t u n a t e ! N o w t h a t J o h n tells m e this I h a v e mailed t h e letter" . Czasem, k t ó r y został t u zidenty95

9 6

95

Sens tego zdania jest taki: nie wiedziałem, że tutaj jest oraz był przedtem (od momentu, do którego odnosi się zdanie nadrzędne); w drugim wariancie zdania podrzędnego zamiast „jest" występuje „byłby". „Jak to niedobrze! Teraz, kiedy Jan mi to mówi, ja już wysłałem ten list". 9 6

142

Hans

Beichenbach

fikowany z m o m e n t e m opowiedzenia nowin przez J a n a , nie jest c z a s w y s ł a n i a l i s t u , lecz p u n k t o d n i e s i e n i a d r u g i e g o z d a n i a s k ł a ­ dowego, identyczny z p u n k t e m m o w y ; m a m y zatem następujący schemat: I zdanie: S, B , E I I z d a n i e : E — 8, B ' x

x

(

2

2

Dlatego też niepoprawne byłoby powiedzenie: „Now t h a t J o h n tells m e t h i s I m a i l e d t h e l e t t e r " . O ile s t o s u n k i e m c z a s ó w , k t ó r y z a c h o d z i m i ę d z y p u n k t a m i o d n i e s i e n i a , n i e j e s t i d e n t y c z n o ś ć , t y l k o n a s t ę p s t w o , t j . o ile p o ­ w i e d z i a n o , że j e d e n z n a j d o w a ć się m a p r z e d d r u g i m , w ó w c z a s n i e d a się, o c z y w i s t a , z a c h o w a ć z a s a d y s t a ł o ś c i p u n k t u o d n i e ­ sienia. W z d a n i u : „ h e t e l e p h o n e d b e f o r e h e c a m e " , u s t a l a się, że B m a b y ć p r z e d J ? ; ale, p r z y n a j m n i e j , u ż y t e t u c z a s y g r a m a ­ t y c z n e m a j ą t ę s a m ą s t r u k t u r ę . I n a c z e j r z e c z się m a w p r z y k ł a ­ d z i e : „ h e w a s h e a l t h i e r w h e n I s a w h i m t h a n h e is n o w " . T u mamy taką strukturę: 9 7

x

2

98

I zdanie: B , I I zdanie: B , I I I zdanie: x

2

E — 8 E — 8 8, i ? , E x

(5)

2

3

3

W takich w y p a d k a c h regułę stałości p u n k t u odniesienia zastępuje bardziej ogólna zasada p o z y c y j n e g o u ż y c i a p u n k t u o d n i e ­ s i e n i a . Dlatego pierwszą z t y c h reguł należy uważać za p r z y p a d e k szczególny, występujący wówczas, gdy stosunkiem czasowym mię­ dzy p o r ó w n y w a n y m i p u n k t a m i odniesienia jest identyczność. Nawiasem mówiąc, przyjęte w języku angielskim stosowanie c z a s u g r a m a t y c z n e g o simple past t a m , g d z i e i n n e j ę z y k i u ż y w a j ą c z a s u present perfect, j e s t , b y ć m o ż e , w y n i k i e m ścisłego s t o s o w a ­ n i a się d o z a s a d y p o z y c y j n e g o u ż y c i a p u n k t u o d n i e s i e n i a . G d y m ó w i m y : „ t h i s is t h e m a n w h o d r o v e t h e c a r " , p o s ł u g u j e m y się c z a s e m g r a m a t y c z n y m simple past w z d a n i u p o d r z ę d n y m , g d y ż 99

9 7

98

99

„Telefonował, zanim przyszedł". „Był zdrowszy, gdy go widziałem, niż teraz". „To jest człowiek, który prowadził samochód".

Analiza

języka

potocznego

1U

wspomniana zasada pozycyjności zmusiłaby nas do tego, skoro t y l k o d o d a l i b y ś m y o k r e ś l e n i e c z a s u t a k i e , j a k w z d a n i u : „ t h i s is t h e m a n w h o d r o v e t h e c a r a t t h e t i m e of t h e a c c i d e n t " ° . J ę z y k n i e m i e c k i s t a w i a t u present perfect, i p r z e d o s t a t n i e z d a n i e n a l e ż a ł o b y przełożyć n a : „dies ist der M a n n , der d e n W a g e n gefahren h a t " . M i m o że t o w y d a j e się l e p s z e o d w e r s j i a n g i e l s k i e j , m a j e d n a k w a d ę u j a w n i a j ą c ą się p o d o d a n i u o k r e ś l e n i a c z a s u . W n i e m i e c k i m z m u ­ szeni j e s t e ś m y ó w okolicznik czasu odnieść do samego zdarzenia, nie zaś do p u n k t u odniesienia, j a k t o w i d a ć z p r z y k ł a d u : „dies ist der M a n n , der den W a g e n zur Zeit des Unglucksfalles gefahren h a t " . W w y p a d k a c h tego rodzaju język może uczynić zadość albo zasadzie stałości p u n k t u odniesienia, albo też zasadzie pozycyj­ nego użycia p u n k t u odniesienia, nigdy zaś obu t y m . z a s a d o m zarazem. 10

U ż y c i e g r a m a t y c z n y c h c z a s ó w p r z y s z ł y c h w i ą ż e się n i e k i e d y z p e w n y m i odchyleniami od pierwotnego znaczenia t y c h czasów. W zdaniu: „ N o w I shall g o " — p r o s t y czas przyszły m a zna­ c z e n i e S, R — JB; w y n i k a t o z z a s a d y p o z y c y j n e g o u ż y c i a p u n k t u o d n i e s i e n i a . N a t o m i a s t w z d a n i u : „ I s h a l l go t o m o r r o w " — ta s a m a zasada skłania nas do interpretowania czasu przyszłego w f o r m i e 8 — R, E. P r o s t y c z a s p r z y s z ł y m o ż n a z a t e m r o z u m i e ć d w o j a k o , a że ż a d n e z t y c h r o z u m i e ń n i e m a p r z e w a g i , p r z e t o nie m o ż n a też któregoś z nich uznać za jedynie p o p r a w n e * . Dalsze odchylenia występują w następstwie czasów gramatycz­ n y c h . E o z w a ż m y zdanie: „I shall t a k e t h e p h o t ó g r a p h w h e n y o u c o m e " . F o r m a : „ w h e n y o u will c o m e " — b y ł a b y b a r d z i e j słuszna; wolimy j e d n a k użyć t u czasu teraźniejszego zamiast przyszłego. Użycie to m o ż n a interpretować w następujący spo1 0 1

1 0 2

1 0 3

* Różnicę między francuskimi formami czasu przyszłego „je vais voir" i „je verrai" można, jak się zdaje, traktować jako odróżnienie porządku S, R— E od porządku *S — R, E [„zaraz zobaczę", „zobaczę"]. „To jest człowiek, który prowadził samochód w czasie wypadku". „Teraz będę szedł". „Pójdę jutro". Odpowiednikiem, nie zaś dokładnym przekładem na polski, byłoby: „Zro­ bię zdjęcie, gdy przyjdziesz"; dosłownie zaś: „będę robił zdjęcie, gdy przy­ chodzisz", w drugim zaś wariancie „gdy będziesz przychodzić". y

1 0 0

1 0 1

102

1 0 3

144

Hans

Beichenbach

sób. P o pierwsze, g r a m a t y c z n y czas przyszły został w zdaniu n a d ­ r z ę d n y m z a s t o s o w a n y w z n a c z e n i u 8 — R, E; p o d r u g i e , z l e k c e ­ ważono w zdaniu p o d r z ę d n y m p u n k t mowy. Zlekceważenie to jest możliwe, ponieważ słowo „ w h e n " i t a k w sposób j a s n y odnosi p u n k t odniesienia owego zdania podrzędnego do przyszłego zdarzenia. P o ­ d o b n a anomalia występuje w zdaniu: „ W e shall hear t h e record w h e n w e h a v e d i n e d " , g d z i e z a s t o s o w a n o present perfect z a m i a s t c z a s u g r a m a t y c z n e g o futurę perfect: „ w h e n w e s h a l l h a v e d i n e d " *. W r a c a j ą c do ogólnego zagadnienia kolejności chronologicznej w s p o m n i a n y c h t r z e c h p u n k t ó w , w i d z i m y z n a s z y c h t a b e l , że n i e wyczerpaliśmy możliwości u p o r z ą d k o w a n i a t y c h p u n k t ó w czasu. O g ó ł e m i s t n i e j e 1 3 m o ż l i w o ś c i , ale w j ę z y k u a n g i e l s k i m w y s t ę p u j e tylko 6 czasów g r a m a t y c z n y c h . Jeśli chcemy u s y s t e m a t y z o w a ć możliwe czasy gramatyczne, m o ż e m y postąpić w taki oto sposób. J a k o p u n k t wyjścia obieramy p u n k t m o w y ; p u n k t odniesienia m o ż e się w z g l ę d e m n i e g o z n a j d o w a ć w p r z e s z ł o ś c i , w t y m s a m y m czasie l u b w p r z y s z ł o ś c i . D a j e t o t r z y m o ż l i w o ś c i . N a s t ę p n i e bierzemy pod uwagę p u n k t zdarzenia; może on występować przed p u n k t e m odniesienia, równocześnie z n i m bądź po nim. O t r z y m u ­ j e m y z a t e m 3 - 3 = 9 możliwych form, k t ó r y m n a d a j e m y nazwę f o r m p o d s t a w o w y c h . Pozostałe różnice form powstają w t e d y tylko, gdy rozważamy, jaka jest pozycja danego zdarzenia w stosunku do p u n k t u m o w y ; pozycja t a jednakże b y w a zwykle nieistotna dla zagadnienia. Oto formę S — E — R m o ż n a odróżnić o d f o r m y # , E — R- j e d n a k ż e ze w z g l ę d u n a r e l a c j e z a c h o d z ą c e między 8 oraz R z jednej strony, a R oraz E — z drugiej, formy t e n i e r ó ż n i ą się i d l a t e g o u w a ż a m y , że r e p r e z e n t u j ą o n e t ę s a m ą formę podstawową. J a k więc z tego w y n i k a , nie m a p o t r z e b y 1 0 4

7

* W niektórych gramatykach znajdujemy uwagę, że przejściu od m o w y niezależnej do m o w y zależnej towarzyszy zmiana czasu gramatycznego z te­ raźniejszego na przeszły. Jednakże tego przesunięcia nie należy uważać za zmianę w znaczeniu czasu gramatycznego; wynika ona ze zmiany p u n k t u mowy. Oto np.: „I a m cold" — ma punkt m o w y leżący przed punktem m o w y w zdaniu: „I said that I w a s cold". [Język polski nie oddaje tej różnicy: „Jest mi zimno" i „Mówiłem, że jest mi zimno", nie zaś, że „było mi zimno"]. „Będziemy słuchać płyty, g d y zjemy obiad" — to odpowiednik; do­ słownie zaś: „gdy zjedliśmy obiad". 1 0 4

Analiza

języka

145

potocznego

z a j m o w a ć się w s z y s t k i m i t r z y n a s t o m a m o ż l i w y m i f o r m a m i : w y ­ s t a r c z y o g r a n i c z y ć się d o d z i e w i ę c i u f o r m p o d s t a w o w y c h . D l a t y c h dziewięciu form p o d s t a w o w y c h p r o p o n u j e m y na­ s t ę p u j ą c ą t e r m i n o l o g i ę . P o z y c j ę R w s t o s u n k u d o S w s k a z u j e się p r z y p o m o c y słów „przeszły", „teraźniejszy" i „przyszły". P o ­ z y c j ę E w s t o s u n k u d o R w s k a z u j e się p r z y p o m o c y s ł ó w „ p o ­ przedzający", „ p r o s t y " , „następujący", p r z y c z y m słowa „ p r o s t y " u ż y w a się d l a z a z n a c z e n i a k o i n c y d e n c j i R o r a z E. D o c h o d z i m y więc do takich nazw: Noiva

Struktura E — B — S

Nazwa

nazwa

Czas przeszły poprzedza­

jmy E,*B — S

Czas przeszły prosty

B — E—S B — S, E B—S — E

Czas przeszły następujący

E — S, B S, B, E S, B — E S — E — B 8, E — B E — S — B

Czas teraźniejszy poprze­ dzający Czas teraźniejszy prosty Czas .teraźniejszy pujący

nastę­

Czas przyszły poprzedza­

tradycyjna

Past

perfect (czas za­ przeszły) Simple past (czas prze­ szły)

Present

perfect

Present (czas teraźniej­ szy) Simple futurę (czas przy­ szły) Futurę

perfect

j ą

S — B, E

Czas przyszły prosty

S — B — E

Czas

przyszły

Simple futurę (czas przy­ szły)

następu­

jmy W i d z i m y , że w i ę c e j n i ż j e d n a s t r u k t u r a p r z y p o r z ą d k o w a n a j e s t t y l k o d w ó m r e t r o g r e s y w n y m , czyli „ c o f a j ą c y m s i ę " , c z a s o m g r a m a t y c z n y m , mianowicie czasowi przeszłemu następującemu oraz czasowi przyszłemu poprzedzającemu, w k t ó r y c h kieru­ n e k S — R j e s t p r z e c i w n y w z g l ę d e m k i e r u n k u R — E. J e ś l i p r a g n i e m y wprowadzić rozróżnienie między t y m i t r z e m a struktu-

146

Hans

Beichenbach

r a m i , to o z n a c z a m y je jako pierwszy, drugi i trzeci czas przeszły n a s t ę p u j ą c y bądź czas przyszły poprzedzający. Czasy g r a m a t y c z n e , dla k t ó r y c h język nie m a u s t a l o n y c h form, w y r a ż a się za p o m o c ą t r a n s k r y p c j i [czyli w t y m p r z y p a d k u : p r z e ­ niesienia s t r u k t u r y czasowej n a i n n y czasownik — p r z y p . t ł u m . ] . M ó w i m y n p . : „ I s h a l l b e g o i n g t o see h i m " , w y r a ż a j ą c w t e n s p o s ó b c z a s p r z y s z ł y n a s t ę p u j ą c y 8 — B — E, z a p o m o c ą p o w i e ­ dzenia nie o zdarzeniu E bezpośrednio, tylko o akcie przygoto­ wania do tego zdarzenia; tą drogą m o ż e m y przynajmniej oddać kolejność chronologiczną zdarzeń, następujących zaraz po punkcie odniesienia. J ę z y k i , w k t ó r y c h istnieje imiesłów czasu przyszłego, futurę participle, rozporządzają bezpośrednimi formami czasu przyszłego następującego. Oto łacińskie: „abiturus ero" — jest przykładem tego czasu gramatycznego i dosłownie znaczy: „b^dę j e d n y m z tych, którzy będą odchodzić". Dla wyrażenia czasu p r z e s z ł e g o n a s t ę p u j ą c e g o B — E — 8 u ż y w a się w j ę z y k u a n ­ gielskim formy: „he would do", n p . : „I did not expect t h a t he w o u l d w i n t h e r a c e " . S p o t k a l i ś m y się z t ą f o r m ą w j e d n y m z powyższych p r z y k ł a d ó w i t a m i n t e r p r e t o w a l i ś m y ją j a k o odpo­ w i a d a j ą c ą s t r u k t u r z e B — $, E; a l e p r z e c i e ż s t r u k t u r a t a n a l e ż y d o t e j s a m e j f o r m y p o d s t a w o w e j co s t r u k t u r a B — E — Si d l a t e g o m o ż n a ją o z n a c z y ć z a p o m o c ą t e j s a m e j n a z w y . Z a m i a s t f o r m y : „ h e w o u l d d o " , k t ó r e j g r a m a t y k a n i e u w a ż a oficjalnie z a c z a s g r a m a t y c z n y *, u ż y w a się c z ę s t o t r a n s k r y p c j i w e w s p o m n i a n y m już znaczeniu. Mówimy więc: „I did not expect t h a t he was going t o win t h e race", czy też w dokumencie oficjalnym: „ t h e king lavished his favor on t h e m a n w h o was t o kill h i m " . W t y m o s t a t n i m przykładzie kolejność B — E — 8 wyrażono za pomocą 105

1 0 6

1 0 7

* Niekiedy określa się tę formę jako czas gramatyczny trybu warun­ kowego conditional, będącego odpowiednikiem francuskiego conditionnel. Jednakże w rozważanych wyżej przykładach nie jest to tryb warunkowy, tylko czas gramatyczny trybu oznajmiającego. „Pójdę go zobaczyć"; jest to odpowiednik polski, a nie dosłowny przekład. „Nie spodziewałem się, że on wygra wyścig". „Król obdarzył łaską człowieka, który miał go zabić". 1 0 5

1 0 6

1 0 7

Analiza

języka

formy: „was to kill", k t ó r a ujmuje jeszcze nie zaszłe, lecz j a k o Dodajmy,

że p o c h o d z e n i e

147

potocznego

zdarzenie E w czasie R

jako

zamierzone. historyczne

wielu

czasów

grama­

tycznych można odnaleźć w podobnych transkrypcjach. Oto np.: „ I shall g o znaczenie

4 4 1 0 8

— znaczyło pierwotnie: „ I a m obliged t o g o "

gramatycznego

czasu

przyszłego

rozwinęło

t e m u , że t o , co z m u s z o n y j e s t e m r o b i ć , u c z y n i ę w czasie *. F r a n c u s k i

czas

przyszły

ma

takie

samo

się

1 0 9

;

dzięki

późniejszym pochodzenie;

o t o f o r m a : „je d o n n e r a i " , c z y l i „ d a m " , w y w o d z i się z: „je d o n n e r a i " , c o z n a c z y : „ m u s z ę d a ć " . W t a k i w ł a ś n i e s p o s ó b p i s a ł o się w j ę ­ zyku starofrancuskim **. Dwojaka funkcja rażającego

posiadanie oraz g r a m a t y c z n y

czas przeszły,

się z t e j i d e i , że t o , co p o s i a d a m , z o s t a ł o n a b y t e w a

zatem:

„I

have

seen"

1 1 1

— znaczyło

n o

słowa „ h a v e "

pierwotnie:

,

wy­

wywodzi

przeszłości; „posiadam

obecnie r e z u l t a t y widzenia", n a s t ę p n i e zaś zaczęło b y ć r o z u m i a n e j a k o o d n o s z ą c e się d o z d a r z e n i a p r z e s z ł e g o * * * . Z h i s t o r i i

języka

* W języku staroangielskim nie istniał wcale czas przyszły i czasu te­ raźniejszego używało się zarówno dla wyrażenia teraźniejszości, jak i przyszłości. Słowem „shall" posługiwano się wyłącznie w sensie zobowiązania. W języku średnioangielskini słowo „shall" stopniowo nabierało funkcji wyrażania grama­ tycznego czasu przyszłego. Por. „The N e w English Dictionary", Oxford 1914, t. V I I I , s. 609, koi. 3, pkt. 2, S-Sh. ** Ten sposób wyrażania — gramatycznego czasu przyszłego poprze­ dzony został przez podobny rozwój języka łacińskiego, biorący początek od łaciny wulgarnej. Oto zamiast formy: „dabo", gramatycznego czasu przyszłego, „dam", używano formy: „dare habeo", czyli odpowiednika angielskiego: „I have to give" — „mam dać". Por. Ferdinand Brunot, Precis de grammaire historigue de la laugue francaise", Paris 1899, Masson et Cie, s. 434. *** Jest to nawet bardziej widoczne, g d y używa się funkcji dwuargumentowej. Oto np.: „I have finished m y work" [„skończyłem pracę"] znaczy pierwotnie: „I have m y work finished" [„mam pracę skończoną"], t j . : „I possess m y work as a finished one" [„posiadam pracę jako oś ukończonego". Por. „The N e w English Dictionary", Oxford 1901, T. V, s. 127, kol. 1—2, pkt. I, H. W języku niemieckim dotychczas posługujemy się pierwotnym porządkiem słów, jak w: „Ich habe meine Arbeit beendet" [„skończyłem pracę", dosłownie zaś: „mam moją pracę ukończoną"]. „Będę szedł". „Zobowiązany jestem iść". „Mieć". „Widziałem", a dosłownie „mam widziane". 108

109

110

1 1 1

Logika i język

1 2

us

Hans

Reichenbach

w i d a ć , że w j e g o p o c z ą t k a c h n i e d o s t r z e g a n o j a s n o k a t e g o r i i l o g i c z n y c h i że n a s t ą p i ł o t o w w y n i k u d ł u g o t r w a ł e g o r o z w o j u ; d l a t e g o nie p o w i n n i ś m y się d z i w i ć , że j ę z y k w s p ó ł c z e s n y n i e z a w s z e p a s u j e d o s c h e m a t u , k t ó r y s t a r a m y się s k o n s t r u o w a ć w logice formalnej. Język m a t e m a t y c z n y można skoordynować z językiem e t n i c z n y m — j e d y n i e w sensie p e w n e g o p r z y b l i ż e n i a .

§ 52. K L A S Y F I K A C J A

FUNKCJI

Podział g r a m a t y c z n y funkcji n a rzeczowniki, p r z y m i o t n i k i i czasowniki, s k r y t y k o w a n y przez nas w § 45, m a jedynie techniczną d o n i o s ł o ś ć . C z a s o w n i k j e s t n o s i c i e l e m c z a s u g r a m a t y c z n e g o i sufiksów o s o b o w y c h , d z i ę k i c z e m u m o ż n a go u w a ż a ć z a f u n k c j ę zdaniową. Ezeczowników i przymiotników używa się jako funkcji — tylko w połączeniu z czasownikiem posiłkowym „ b y ć " . K ó ż n i c a l o g i c z n a w i ą ż e się z r o z r ó ż n i e n i e m l i n g w i s t y c z n y m o t y l e t y l k o , o ile r z e c z o w n i k i m o ż n a t r a k t o w a ć j a k o t e r m i n y d e n o t u jące klasy, podczas gdy p r z y m i o t n i k m a c h a r a k t e r czasu g r a m a ­ t y c z n e g o i d l a t e g o lepiej p r z y m i o t n i k i w ł ą c z y ć d o c z a s o w n i k ó w ( p o r . § 51). Klasyfikację funkcji, doniosłą p o d względem logicznym, d a się s k o n s t r u o w a ć p r z y p o m o c y p o j ę ć o p r a c o w a n y c h w § 2 2 ; n a s t ę p n i e t r z e b a r o z w a ż y ć r o z r ó ż n i e n i a w y j a ś n i o n e w § 39 i 4 8 . D o c h o d z i m y t e d y do następującej klasyfikacji. 1. Z a c z y n a m y o d z e b r a n i a w j e d n e j g r u p i e k i l k u o d m i a n p o ­ d z i a ł u , m i a n o w i c i e w s z y s t k i c h p o d z i a ł ó w f u n k c j i ze w z g l ę d u n a w ł a s n o ś c i d o t y c z ą c e i c h a r g u m e n t ó w . M a m y t u p o d z i a ł w za­ leżności od l i c z b y z m i e n n y c h ( z w y k l e n i e z a l i c z a się t u a r g u ­ m e n t ó w przestrzenno-czasowych), dalej podział dotyczący jedno­ z n a c z n o ś c i , d o t y c z ą c y s t r u k t u r y p o l a (pole p o d z i e l o n e , n i e p o d z i e lone, funkcje jednolite, funkcje spójne), dotyczący symetrii, p r z e c h o d n i o ś c i , z w r o t n o ś c i . K a ż d a f u n k c j a m a swą w ł a s n ą k a ­ tegorię w k a ż d y m z tych podziałów; zasada ta dotyczy, odpo­ w i e d n i o , t a k ż e i n a s t ę p u j ą c y c h p o d z i a ł ó w . C z a s o w n i k i z w r o t n e są, w naszej terminologii, przeważnie funkcjami półzwrotnymi;

A waliza

języka

potocznego

149

n p . „ u d e r z y ł e m s i ę " m o ż e b y ć p r a w d ą , lecz n i e m u s i . T e r m i n g r a m a t y c z n y „ z w r o t n y " z n a c z y t y l e , co l o g i c z n y „ n i e p r z e c i w z w r o t n y " , czyli „ n i e i r r e f l e k s y j n y " . N a w i a s e m m ó w i ą c , w j ę z y k u a n g i e l s k i m c z ę s t o o p u s z c z a się z a i m e k z w r o t n y i w ó w c z a s k o n ­ s t r u u j e się c z a s o w n i k i z w r o t n e j a k o f u n k c j e z j e d n ą z m i e n n ą , jak w wyrażeniu „the enemy surrendered" . W innych językach t a k się nie p o s t ę p u j e ; c y t o w a n e więc z d a n i e b r z m i a ł o b y p o n i e ­ m i e c k u : „ d e r F e i n d e r g a b s i c h " , a p o f r a n c u s k u : „ F e n n e m i se rendit". 2. D r u g i m r o d z a j e m k l a s y f i k a c j i j e s t p o d z i a ł ze w z g l ę d u n a w e w n ę t r z n ą s t r u k t u r ę funkcji. E o z r ó ż n i a m y w n i m funkcje p r o s t e i z ł o ż o n e . F u n k c j ę b ę d z i e m y u w a ż a l i z a p r o s t ą , jeśli z o s t a ł a w y r a ż o n a za p o m o c ą n i e z a l e ż n e g o s ł o w a , k t ó r e n i e w s k a z u j e n a jej p o c h o d z e n i e o d i n n y c h f u n k c j i . O t o n p . f u n k c j ę „ b r a t " u w a ż a ć b ę d z i e m y z a w s z e za f u n k c j ę p r o s t ą . Co p r a w d a , nie j e s t t o l o g i c z n i e k o n i e c z n e . M o ż n a b y z a t e m f u n k c j ę : „x j e s t b r a t e m y" — t r a k t o ­ w a ć j a k o f u n k c j ę z ł o ż o n ą o p o s t a c i : „ i s t n i e j e u o r a z v t a k i e , że u j e s t o j c e m x o r a z y, z a ś v j e s t m a t k ą x o r a z y, p r z y c z y m x o r a z y n i e są i d e n t y c z n e i x j e s t p ł c i m ę s k i e j " . W o l i m y j e d n a k n i e c z y n i ć u ż y t k u f o r m a l n e g o z t e j definicji. T o w i ę c , czy p e w n ą f u n k c j ę n a z y w a m y p r o s t ą , z a l e ż y o d j ę z y k a , k t ó r y m się p o s ł u g u j e m y ; gdy w języku t y m występuje specjalny termin, odpowiadający d a n e j f u n k c j i , o k a ż e się d o g o d n e u w a ż a ć ją z a f u n k c j ę p r o s t ą . Z drugiej strony, w wyrażeniu takim, jak „brat Wiliama", kompo­ z y c j a j ę z y k o w a w s k a z u j e , że m a m y t u s t r u k t u r ę f u n k c j i z ł o ż o n e j . Ł a t w o ją p o d z i e l i ć n a części p r o s t e , m i a n o w i c i e f u n k c j ę „ b r a t " i a r g u m e n t „Wiliam". Niekiedy jesteśmy zmuszeni mówić o funk­ c j a c h z ł o ż o n y c h , n a w e t w ó w c z a s g d y nie j e s t m o ż l i w y p o d z i a ł n a części j ę z y k o w e , j a k n p . w p r z y p a d k u k i e d y d a n e słowo, p o p r z e z swe r e l a c j e w z g l ę d e m i n n y c h słów, w y k a z u j e c h a r a k t e r s y m b o l u ś c i ą g n i ę t e g o . S ł o w a m i t e g o r o d z a j u są p e w n e c z a s y g r a m a t y c z n e czasowników. N p . w mocnej koniugacji g r a m a t y c z n y czas przeszły p o w s t a j e nie n a s k u t e k d o d a n i a s u f i k s u , lecz d z i ę k i z m i a n i e s a m o ­ głoski w t e m a c i e c z a s o w n i k o w y m ; z a t e m p o w s t a ł e s ł o w o w y r a ż a 112

112

„Wróg się poddał". 12*

150

Hans

Reichenbach

r ó w n o c z e ś n i e d a n ą f u n k c j ę i jej a r g u m e n t c z a s o w y . O t o nj>. „broke" jest t e r m i n e m ściągniętym, k t ó r y w y r a ż a za p o m o c ą jednego słowa funkcję „ b r e a k " oraz a r g u m e n t czasowy w g r a m a ­ t y c z n y m czasie przeszłym. D l a t e g o nie m o ż e m y t u oddzielić ter­ m i n u wyrażającego funkcję od t e r m i n u wyrażającego ów a r g u m e n t c z a s o w y , co m o ż n a u c z y n i ć w g r a m a t y c z n y m czasie p r z e s z ł y m słabego czasownika, t a k i m j a k „killed" . Ale złożoność słowa „ b r o k e " widać jasno, dzięki jego stosunkowi do t e m a t u „ b r e a k " . I n n y m p r z y k ł a d e m j e s t słowo „ p r e z y d e n c k i " , k t ó r e w t a k i c h złożeniach, jak „prezydencki j a c h t " , znaczy „należący do prezy­ d e n t a " , a z a t e m z a w i e r a f u n k c j ę , m i a n o w i c i e „ n a l e ż ą c y " , o r a z jej uszczegółowiony a r g u m e n t . 1 1 3

1 1 4

3 . K l a s y f i k a c j a t r z e c i e g o r o d z a j u p o l e g a n a d z i e l e n i u ze względu na n a t u r ę a r g u m e n t u , mianowicie na podziale na funkcje rzeczowe i funkcje f a k t y c z n e (por. § 48). Większość t e ­ m a t ó w czasownikowych w y r a ż a j ą c y c h funkcje — t o funkcje rze­ c z o w e ; p r z e j ś c i e z a ś d o f u n k c j i z d a r z e n i o w e j u z y s k u j e się z a z w y ­ c z a j z a p o m o c ą s u f i k s u , j a k w słowie „ t h e b e a t i n g " . I s t n i e j ą j e d n a k i inne postaci funkcji zdarzeniowych, z b u d o w a n e bez po­ m o c y sufiksu, t a k i e j a k „ t h e s a l e " . H i s t o r y c z n i e , o c z y w i s t a , s ł o w a t a k i e d a j ą się s p r o w a d z i ć d o f u n k c j i r z e c z o w y c h ; o t o „ s a l e " p o c h o d z i o d f u n k c j i r z e c z o w e j „ t o sell" . W s ł o w a c h t a k i c h j a k „coronation" — pochodzenie od czasownika, t j . od funkcji rzeczowej, widoczne jest t y l k o w łacińskim t e m a c i e tego słowa, czasownika „coronare" . Czasownik angielski „to crown", choć t a k ż e p o c h o d z i o d t e g o ż p n i a , r ó ż n i się o d e ń , w w y n i k u r o z w o j u fonetycznego, k t ó r e m u odpowiedni rzeczownik nie podlegał, stąd też czasownik t e n nie s t a n o w i logicznego t e m a t u odpowiedniej funkcji faktycznej. 115

1 1 6

1 1 7

1 1 8

1 1 9

113

1 1 4

115

1 1 6

1 1 7

118

1 1 9

„Złamał", „łamał". „Zabił", „zabijał". „Bicie". „Sprzedaż". „Sprzedawać". „Koronacja". „Koronować".

Analiza

języka potocznego

151

4. B ę d z i e m y w r e s z c i e s t o s o w a ć k l a s y f i k a c j ę ze w z g l ę d u n a t y p , polegającą n a rozróżnieniu funkcji wyższych i niższych. W y m a g a ono specjalnej analizy, którą p r z e d s t a w i m y w n a s t ę p n y m paragrafie.

§ 53. F U N K C J E W Y Ż S Z Y C H

TYPÓW

W § 39 w y j a ś n i l i ś m y , d l a c z e g o k o n i e c z n e j e s t s t o s o w a n i e f u n k c j i w y ż s z y c h t y p ó w . W g r a m a t y c e l o g i s t y c z n e j są o n e p o t r z e b n e w szczególności do i n t e r p r e t a c j i modyfikatorów f u n k c y j n y c h . T e r m i n y t e z n a n e są w t r a d y c y j n e j g r a m a t y c e pod nazwą p r z y s ł ó w k ó w lub d o p e ł n i e ń przysłówkowych. A b y zrozumieć, jaka jest n a t u r a t y c h modyfikatorów, porów­ n a j m y z d a n i e : „ J a n w o l n o p r o w a d z i s a m o c h ó d " — ze z d a n i e m : „ E o y c e H a l l jest c z e r w o n y m b u d y n k i e m " . Słowo „wolno" jest m o d y f i k a t o r e m funkcji: „ p r o w a d z i s a m o c h ó d " ; słowo „ c z e r w o n y " n a t o m i a s t n i e j e s t m o d y f i k a t o r e m f u n k c j i „ b u d y n e k " , lecz s t a ­ n o w i n i e z a l e ż n ą f u n k c j ę . N i e z a l e ż n o ś ć t a s t a j e się w i d o c z n a , g d y drugiemu z naszych zdań n a d a m y taką postać: „Eoyce Hall jest b u d y n k i e m i E o y c e Hall jest czerwony"; w pierwszym zdaniu nie m o ż n a d o k o n a ć takiego przekształcenia. G r a m a t y k a t r a d y ­ cyjna popełnia poważny błąd, interpretując wszystkie przy­ miotniki jako modyfikatory rzeczowników; większość przymiotni­ ków to funkcje niezależne, t a k j a k rzeczowniki i czasowniki. Symetryczny charakter przymiotnika i rzeczownika w zdaniach takich jak dane — dostrzegł Leibniz, k t ó r y traktował takie sądy jako koniunkcje dwóch sądów. N i e w s z y s t k i e j e d n a k ż e p r z y m i o t n i k i są f u n k c j a m i n i e z a l e ż ­ nymi. N a p i s z m y zamiast pierwszego zdania: „ J a n jest p o w o l n y m k i e r o w c ą " . Z d a n i e t o r ó ż n i się o d p i e r w s z e g o t y m t y l k o , ż e s t w i e r ­ d z a się w n i m s t a ł ą c e c h ę J a n a i d l a t e g o w y s t ę p u j e w n i m c z a s g r a m a t y c z n y rozciągły; jest ono równoważne zdaniu: „ J a n zawsze p r o w a d z i s a m o c h ó d w o l n o " . Słowo „ p o w o l n y " z a t e m jest t u t a k ż e m o d y f i k a t o r e m funkcji „kierowca". To jasne, t a k ż e i dlatego, że nie m o ż n a tego zdania podzielić n a takie d w a : „ J a n jest powolny

152

Hans

Re iv henbach

i J a n j e s t k i e r o w c ą " . M e c h o d z i t u o t o , że J a n j e s t w ogóle p o ­ w o l n y , t y l k o że J a n j e s t p o w o l n y p r z y p r o w a d z e n i u s a m o c h o d u ; t a k w i ę c słowo „ p o w o l n y " , t a k j a k i p r z e d t e m , o d g r y w a r o l ę m o d y f i k a t o r a słów „ p r o w a d z i ć s a m o c h ó d " . L o g i c z n i e p r z e t o byłoby mówić: „ J a n jest wolno kierowcą" °. Tendencja do z r ó w n y w a n i a jeąt t y m , co p o w s t r z y m u j e j ę z y k a n g i e l s k i ( j a k również i inne języki) przed rozróżnianiem dwóch różnych spo­ sobów użycia przymiotnika w połączeniu z rzeczownikiem, mimo że j ę z y k a n g i e l s k i w y r a ź n i e z a z n a c z a c h a r a k t e r t y c h ż e słów j a k o modyfikatorów, gdy występują one w połączeniu z czasownikiem, zaznacza zaś przez d o d a n i e sufiksu „ly". J ę z y k niemiecki po­ p e ł n i a , r z e c z w c a l e d z i w n a , p r z e c i w n y b ł ą d . W ogóle n i e o d r ó ż n i a p r z y m i o t n i k a od przysłówka, gdy przysłówek t e n dokonuje mo­ dyfikacji czasownika; za to w p e w n y c h p r z y m i o t n i k a c h , u ż y t y c h j a k o m o d y f i k a t o r y r z e c z o w n i k ó w , z a z n a c z a t a k ą ich r o l ę , p i s z ą c p r z y m i o t n i k i rzeczownik j a k o jedno słowo. O t o n p . dwie postaci naszego zdania będą w języku niemieckim wyglądały w następu­ j ą c y s p o s ó b : „ J o h a n n f a h r t l a n g s a m " i „ J o h a n n i s t ein L a n g s a m fahrer" , choć w tej drugiej wersji m o ż n a b y po niemiecku t a k ż e powiedzieć: „ J o h a n n ist ein l a n g s a m e r F a h r e r " . Zazwyczaj w ję­ z y k u n i e m i e c k i m u ż y w a się w t a k i s p o s ó b t y l k o p e w n y c h u s t a ­ lonych połączeń, j a k n p . : „Schnellfahrer" , „Schwerverwundeter" , „Schwerarbeiter" itd. M a m y t u do czynienia z przy­ p a d k i e m , g d y j a s n e p o d w z g l ę d e m l o g i c z n y m r o z r ó ż n i e n i e nie znalazło pełnego odbicia w językach potocznych. 12

121

122

123

1 2 4

W celu z r o z u m i e n i a n a t u r y m o d y f i k a t o r ó w m u s i m y z d a ć sobie s p r a w ę z t e g o , że w i ę k s z o ś c i p r e d y k a t ó w u ż y w a się w t a k i s p o s ó b , iż p o z o s t a j e t r o c h ę w o l n e g o m i e j s c a n a d a l s z e u s z c z e g ó ł o w i e n i e . F u n k c j a : „x się p o r u s z a " , n p . p o z o s t a w i a o t w a r t ą k w e s t i ę s p r e ­ c y z o w a n i a s z y b k o ś c i , w s k a z u j ą c j e d y n i e , że j e s t o n a r ó ż n a o d z e r a . D o d a n i e p r z y s ł ó w k a t a k i e g o , j a k „ w o l n o " , z a m y k a ową 120

1 2 1

1 2 2

1 2 3

1 2 4

„John is a slowly driver". „Jan wolno prowadzi samochód" i „Jan jest powolnym kierowca/'. „Szybki kierowca". „Ciężko ranny". „Ciężko pracujący".

Analiza

języka

153

potocznego

s z y b k o ś ć w w ę ż s z y m p r z e d z i a l e . M o ż e m y p o j e d y n c z y r u c h #-a, mający określoną szybkość, kierunek itd., t r a k t o w a ć jako włas­ ność /, z w a n ą w ł a s n o ś c i ą s z c z e g ó ł o w ą ; różne zatem włas­ ności / tego rodzaju m o ż n a połączyć w klasę własności ruchowych, r e p r e z e n t o w a n ą p r z e z f u n k c j ę ^ ( / ) . Z d a n i e : „x się r u s z a " , m ó w i n a m , że x m a j e d n ą z o w y c h w ł a s n o ś c i r u c h o w y c h ; w z a p i s i e s y m b o l i c z n y m , g d z i e „m(a?)" z n a c z y : się r u s z a " , b ę d z i e t o : ±

x

m(x )

•/*(/)

1

W

W i d z i m y , że „m(«r)" j e s t s y m b o l e m ś c i ą g n i ę t y m , k t ó r y f i g u r u j e z a m i a s t f u n k c j i z ł o ż o n e j , o b e j m u j ą c e j p r e d y k a t i z m i e n n ą zwią­ z a n ą , m j e s t w ł a s n o ś c i ą p r z y s ł u g u j ą c ą k a ż d e m u t a k i e m u x, k t ó r e m a w ł a s n o ś ć / p r z y n a l e ż n ą d o /z; j a k o w ł a s n o ś ć o b i e k t u t y p u zerowego, m jest własnością t y p u pierwszego. W terminologii k l a s o w e j : k l a s a Jf, p r z y p o r z ą d k o w a n a m - o w i , j e s t d y s j u n k t e m w s z y s t k i c h k l a s F, p r z y p o r z ą d k o w a n y c h f u n k c j o m / , m a j ą c y m w ł a s n o ś ć //. 1 2 5

Możemy teraz wprowadzić modyfikator „wolno". Napiszmy „rnsl(x) zamiast: w o l n o się r u s z a " , , , c r ( / ) " z a ś z a m i a s t : „/ j e s t powolny"; wówczas o t r z y m a m y : u

m8l(x ) (^)f(x )^(f)'a(f) 1 Wf

(2)

l

Analiza t a pokazuje, dlaczego przysłówki m o ż n a o t r z y m a ć z przy­ m i o t n i k ó w z a p o m o c ą d o d a n i a w t y c h o s t a t n i c h s u f i k s u ; są o n e p r e d y k a t a m i , t a k j a k p r z y m i o t n i k i , t y l e że n i e d e n o t u j ą w ł a s n o ś c i 1 2 5

Dysjunkt dwóch klas, czyli klasę połączoną, definiuje autor za pomocą

relacji: x

eF

V

G

Wf

(x

cF)

(x*G)

V

co można odczytać jako: „x jest elementem klasy F lub G — to tyle, co x jest elementem klasy F lub x jest elementem klasy G . Jeśli np. F to klasa członków Polskiego Towarzystwa Filozoficznego, a G to klasa członków Polskiego To­ warzystwa Socjologicznego, wówczas dysjunktem t y c h klas, czyli klasą po­ łączoną, będzie klasa złożona z członków pierwszego tylko Towarzystwa, z członków drugiego tylko Towarzystwa i z członków należących do obu Towarzystw (z t y m , że jeśli ktoś jest członkiem obu Towarzystw, to w obrę­ bie klasy połączonej liczy się go tylko jeden raz). Por. 4, § 35. u

154

Hans

Beichenbach

r z e c z y , t y l k o własności w ł a s n o ś c i . Sufiks „ly" w s k a z u j e n a t o u ż y c i e *. F u n k c j e fi o r a z er, u ż y t e w (2), r ó ż n i ą się w j e d n y m w a ż n y m p u n k c i e . W ł a s n o ś c i / , z a w a r t e w fi, w y k l u c z a j ą s i ę w z a j e m n i e ; z n a c z y t o , że jeśli r z e c z x m a j e d n ą z t y c h c e c h , t o n i e m o ż e m i e ć ż a d n e j z p o z o s t a ł y c h . O t o n p . jeżeli x p o r u s z a się z p r ę d ­ k o ś c i ą 3 0 m i l / g o d z . , t o n i e m o ż e j e d n o c z e ś n i e p o r u s z a ć się z p r ę d ­ k o ś c i ą 40 m i l / g o d z . N a t o m i a s t w ł a s n o ś c i / z a w a r t e w o- n i e w y ­ k l u c z a j ą s i ę . N p . x m o ż e p o r u s z a ć się w o l n o i z a r a z e m j e ś ć wolno czy myśleć wolno. Z a z w y c z a j w ł a s n o ś ć p i e r w s z e g o t y p u w p r o w a d z a się w p o ­ s t a c i (1) — t y l k o w w y p a d k u f u n k c j i w y ż s z y c h o d n o s z ą c y c h się d o w ł a s n o ś c i , k t ó r e się w z a j e m w y k l u c z a j ą , t a k j a k fi. J e ś l i z a ś f u n k c j a w y ż s z a o d n o s i się d o w ł a s n o ś c i , k t ó r e się n i e w y k l u c z a j ą , j a k f u n k c j a a, t o o d p o w i a d a j ą c ą jej w ł a s n o ś ć p i e r w s z e g o t y p u definiuje się p r z y p o m o c y ż ą d a n i a , b y w i e l k a l i c z b a p o s z c z e g ó l ­ n y c h w ł a s n o ś c i p r z e d m i o t u x n a l e ż a ł a d o a, l u b b y t e p o s z c z e g ó l n e w ł a s n o ś c i p r z e d m i o t u x , k t ó r e n a l e ż ą d o p e w n e j f u n k c j i x, b y ł y z a w a r t e w o*. T u % m o ż e z n a c z y ć , n p . w ł a s n o ś c i p o c i ą g a j ą c e z a s o b ą z m i a n ę w czasie b ą d ź p r z y n a j m n i e j g r u p ę w a ż n y c h w ł a s n o ś c i t e g o r o d z a j u . A z a t e m w ł a s n o ś ć p i e r w s z e g o t y p u d e f i n i u j e się t a k : x

x

x

x

x

sl(x )^(f)[x(f)'f(x )Da(f)] 1

1

^

(3)

W t a k i s p o s ó b d e f i n i u j e się n p . p r z y m i o t n i k „ p o w o l n y " . Z d a n i e : „x j e s t p o w o l n y " , f o r m u ł u j e się p r z y p o m o c y w y r a ż e n i a „sl{x ) , z d e f i n i o w a n e g o w (3). N i e c o b a r d z i e j s k o m p l i k o w a n a r e l a c j a m i ę ­ d z y sl(x ) o r a z a(f), p o k a z a n a w (3), t ł u m a c z y , d l a c z e g o z n a c z e n i a p r e d y k a t u t y p u p i e r w s z e g o „sl", t j . p r z y m i o t n i k a „ p o w o l n y " , o r a z p r e d y k a t u t y p u d r u g i e g o a, t j . t e m a t u s ł o w n e g o „ s l o w " w przysłówku „slowly" — nie odpowiadają sobie w sposób ścisły. u

x

1

1

1 2 6

* Zdania: „# porusza się wolno", nie można symbolicznie zapisać w postaci: „m(x )- tf(m)", ponieważ własność p o r u s z a n i a s i ę nie jest w ogólności po­ wolna; jedynie szczególny rodzaj poruszania się, przysługujący przedmiotowi x to wolne poruszanie się. Z tej właśnie przyczyny poszczególną własność / należy wprowadzić w sposób przedstawiony w (2). „Wolno", „powoli". 1

l9

1 2 6

Analiza

języka

potocznego

155

W i ę k s z o ś ć p r z y s ł ó w k ó w t o f u n k c j e er, t y p u n i e w yk l u c z a j a c y e h się. T a k i m i p r z y s ł ó w k a m i są n p . : „ b a r d z o " , „ d u ż o " , „ n a d z w y c z a j " . K t o ś m o ż e m i e ć wiele p o s z c z e g ó l n y c h w ł a s n o ś c i , d o k t ó r y c h s t o s u j e się m o d y f i k a t o r „ b a r d z o " ; m o ż e b y ć b a r d z o i n t e l i g e n t n y , b a r d z o s i l n y , b a r d z o u c z y n n y . J ę z y k n i e z a w s z e r o z p o r z ą d z a sło­ w e m odpowiadającym własności t y p u pierwszego, zdefiniowanej w (3). N i e m ó w i m y n p . : x j e s t b a r d z o " , c h o c i a ż w y r a ż e n i e t o d a ł o b y się z d e f i n i o w a ć z g o d n i e z (3). B y ć m o ż e , iż t e r m i n : jest w y b i t n y " , m o ż n a b y uważać za pochodzący od przysłówka „ b a r d z o " n a m o c y (3), o ile w t e j f o r m u l e „ e r " b ę d z i e m y i n t e r ­ pretować jako „bardzo". P o r ó w n a j m y t e r a z m o d y f i k a c j ę p r z y s ł ó w k o w ą — ze z d a n i e m stwierdzającym dwie niezależne własności. Cytowane wyżej zda­ nie: „ E o y c e Hall jest czerwonym b u d y n k i e m " — można zapisać w następującej postaci: n

bl(x )-r(x ) 1

(4)

1

g d z i e „bl" f i g u r u j e z a m i a s t „ b u d y n e k " , „ r " z a ś — z a m i a s t „czer­ wony". T a k jak w poprzednim w y p a d k u , wolno każdą z tych własności t r a k t o w a ć jako sumę poszczególnych własności; b u d y n e k z a t e m obejmuje wiele k s z t a ł t ó w i w y m i a r ó w , a kolor czerwony d a się p o d z i e l i ć n a wiele r ó ż n y c h o d c i e n i c z e r w i e n i . D l a t e g o m o ż n a u w a ż a ć , że o w e w ł a s n o ś c i t y p u p i e r w s z e g o w y w o d z ą się o d w ł a s ­ ności t y p u drugiego: W0*i) W

' Hf)

r(x ) 1

Wf

m)f(x ) 1

• (f)

(5)

e

T u X odpowiada klasie poszczególnych rodzajów b u d y n k ó w , q z a ś — k l a s i e o d c i e n i k o l o r u c z e r w o n e g o . P o d s t a w i a j ą c (5) d o (4) otrzymamy wypowiedź:

[(a/)/(^i)^(/)]-[(a/)/(^i)^(/)]

W

Z e s t a w i a j ą c t o z (2), w i d z i m y u d e r z a j ą c ą r ó ż n i c ę w s t r u k t u r z e : (6) głosi, że i s t n i e j e p o s z c z e g ó l n a w ł a s n o ś ć / p r z e d m i o t u x nale­ żąca do o r a z r ó w n i e ż t a k a w ł a s n o ś ć , n a l e ż ą c a d o p; (2) z a ś głosi, że t o t a s a m a p o s z c z e g ó l n a w ł a s n o ś ć / n a l e ż y d o f u n k c j i fi o r a z o\ M o ż n a u w a ż a ć , że o w a i d e n t y c z n o ś ć p o s z c z e g ó l n y c h u

156

Hans

Reiclienbach

własności, w y r a ż o n a p r z y p o m o c y sufiksu przysłówkowego „ly", wyznacza różnicę między p r z y s ł ó w k o w y m określeniem funkcji a użyciem dwóch funkcji niezależnych. E e l a c j a m i ę d z y t y m i d w i e m a f o r m u ł a m i , (2) o r a z (6), j e s t n a s t ę p u j ą c a . F o r m u ł ę o d p o w i a d a j ą c ą (6), m i a n o w i c i e :

m o ż n a w y w i e ś ć z (2), m i m o że n i e z a c h o d z i r e l a c j a w p r z e c i w n y m k i e r u n k u ; (2) głosi więcej niż (7). D l a t e g o z o k r e ś l e n i a p r z y s ł ó w k o ­ wego można wywieść wypowiedź stwierdzającą występowanie d w ó c h niezależnych własności. Ale t y l k o pierwsza z owych dwóch w ł a s n o ś c i j e s t t ą s a m ą , co t a , k t ó r a w y s t ę p u j e w z d a n i u p r z y s ł ó w k o ­ w y m ; j e s t t o w ł a s n o ś ć w y w i e d z i o n a z w y k l u c z a j ą c e j się f u n k c j i /u, w n a s z y m p r z y k ł a d z i e p i e r w s z e k l a m r y w z o r u (7), t o z n a c z y , z g o d n i e z (1), „x się r u s z a " . D r u g a n i e z a l e ż n a w ł a s n o ś ć , w y ­ w i e d z i o n a z n i e w y k l u c z a j ą c e j się f u n k c j i o, n i e j e s t p r z y m i o t n i ­ kiem odpowiadającym danemu przysłówkowi. W naszym przy­ k ł a d z i e d r u g i e k l a m r y w z o r u (7) o k r e ś l a j ą w ł a s n o ś ć t y p u p i e r w ­ szego, nie mającą o d p o w i e d n i k a nazwowego w j ę z y k u p o t o c z n y m , ponieważ p r z y m i o t n i k „powolny" został zdefiniowany nie w t y c h k l a m r a c h , t y l k o w e w z o r z e (3). Z t e j w ł a ś n i e p r z y c z y n y z d a n i e : x

się p o r u s z a o r a z x j e s t p o w o l n y " — n i e d a się w y w i e ś ć ze z d a ­ nia: p o r u s z a się w o l n o " . P o d o b n e r o z w a ż a n i a s t o s u j e się w w y p a d k a c h , g d y s f o r m u ł o ­ w a n o i n n e g o r o d z a j u definicję p r z y m i o t n i k a . O t o n p . p r z y m i o t ­ n i k a „ p i ę k n y " n i e d a się w y w i e ś ć z o d p o w i a d a j ą c e j m u f u n k c j i t y p u d r u g i e g o (3), a n i t e ż n i e r e p r e z e n t u j ą g o d r u g i e k l a m r y w (7). K o z w a ż m y z d a n i e : „ A n k a p i ę k n i e t a ń c z y " ; m a o n o p o ­ stać: Ł

(8) gdzie d reprezentuje funkcję obejmującą własności tańczenia, (3 z a ś — f u n k c j ę o b e j m u j ą c ą własności piękna. Zdanie t y p u pierwszego: „ A n k a t a ń c z y " — m o ż n a zdefiniować j a k o : O)

Analiza

języka

potocznego

157

N a t o m i a s t p r e d y k a t u t y p u pierwszego, mianowicie, „piękny", nie d a się z d e f i n i o w a ć w t e n s a m s p o s ó b . G d y m ó w i m y : „ A n k a j e s t p i ę k n a " , m a m y n a m y ś l i t o , że p e w n a c e c h a A n k i , m i a n o w i c i e jej p o s t a ć z e w n ę t r z n a , jest p i ę k n a . P r o w a d z i t o d o następującej definicji p r z y m i o t n i k a „ p i ę k n y " : bt(x ) r mf(x )'a(f)^(f) 1

1

t

1

(1.0)

gdzie a t o funkcja obejmująca wszystkie indywidualne kształty cielesne l u d z i , t a k iż k a ż d e /, n a l e ż ą c e d o n i e j , j e s t p o s z c z e g ó l n ą c e c h ą k s z t a ł t u całego ciała. W i d z i m y , że definicja t a j e s t o d p o ­ w i e d n i k i e m (2), a n i e (1); m o ż n a j ą c z y t a ć w t a k i s p o s ó b : „ A n k a j e s t p i ę k n i e u k s z t a ł t o w a n a " . S t ą d w i d a ć , że c h o c i a ż f o r m u ł a o d p o w i a d a j ą c a w z o r o w i (7) d a się w y w i e ś ć z (8), t o j e d n a k z d a ­ n i e (8) n i e i m p l i k u j e z d a n i a m a j ą c e g o p o s t a ć : „ A n k a t a ń c z y i j e s t piękna". A n a l i z a p o w y ż s z a w y j a ś n i a , d l a c z e g o m i m o iż w y r a ż e n i a t a k i e , j a k (2) i (8), są s y m e t r y c z n e , jeśli idzie o d w i e f u n k c j e w y ż s z e g o t y p u , to jednak czasownik i przysłówek nie zajmują pozycji symetrycznych w języku potocznym. Tylko wówczas g d y b y ś m y m o g l i z a s t o s o w a ć definicję p r z y m i o t n i k a „ p i ę k n y " o d p o w i a d a j ą c ą w z o r o w i (9), m i a n o w i c i e definicję o p o s t a c i : bt(x ) mf(x )-ft(f) 1 Wt

1

(11)

t o m o g l i b y ś m y t a k ż e n a d a ć w y r a ż e n i u (8) i n t e r p r e t a c j ę s y m e ­ tryczną; to znaczy moglibyśmy je czytać także w postaci: „Anka jest piękna tanecznie". Ale chociaż t a k a terminologia może i nie o k a z a ł a b y się n i e p o p r a w n a , t o p r z e c i e ż n a p e w n o n i e o d p o w i a d a ona przyjętej obecnie p r a k t y c e językowej. Należy t u dodać uwagę o konieczności wprowadzenia funkcji w y ż s z y c h d o i n t e r p r e t a c j i p r z y s ł ó w k ó w . Z d a w a ć b y się m o g ł o , iż m o ż n a b y się o b e j ś ć b e z t y c h f u n k c j i , g d y b y z a s t o s o w a ć r e l a c j ę i n k l u z j i k l a s . Z a m i a s t f u n k c j ą ó, p o s ł u ż y l i b y ś m y się w ó w c z a s f u n k c j ą d w y s t ę p u j ą c ą w (9), b ą d ź o d p o w i a d a j ą c ą j e j k l a s ą D ; p o d o b n i e , u ż y l i b y ś m y f u n k c j i bt, z d e f i n i o w a n e j w (11), b ą d ź o d p o w i a d a j ą c e j j e j k l a s y Bt. W t e d y k l a s t y c h n i e definiowali­ b y ś m y p r z y p o m o c y definicji (9) o r a z (11), lecz p r z y j ę l i b y ś m y j e 7

158

Hans

Reichenbach

j a k o t e r m i n y p i e r w o t n e , t a k j a k d o r a z (i w i n n e j i n t e r p r e t a c j i . Stosując relację inkluzji klas z a m i a s t relacji bycia e l e m e n t e m klasy, zapisalibyśmy wówczas zdanie: „Anka pięknie tańczy" — w postaci: (KF) {x eF)-(FC D)-(FC Bt) (12) 1

W y r a ż e n i e t o f i g u r o w a ł o b y n a m i e j s c u (8). M o ż n a j e d n a k w y ­ k a z a ć , że t a k i e j i n t e r p r e t a c j i n i e d a się d o p r o w a d z i ć d o k o ń c a . F o r m u ł a (12) j e s t r ó w n o w a ż n a w y r a ż e n i u : (x e D) • (x € Bt) x

(13)

x

127

p o n i e w a ż k i e d y x n a l e ż y d o k l a s y w s p ó l n e j T> o r a z Bt , to zawsze istnieje podklasa F obu t y c h klas, do której x należy. Dlatego nie m o ż e m y t u odróżnić modyfikatora przysłówkowego od zwykłego p r z y m i o t n i k a . T y m c z a s e m stosując funkcje wyższe, uzyskujemy możność skonstruowania n a u ż y t e k tego rozróżnie­ n i a d w ó c h r ó ż n y c h f o r m u ł , (7) o r a z (2); g d y o d p o w i a d a j ą c e i m f o r m u ł y (12) o r a z (13) są i d e n t y c z n e . N a w i a s e m m ó w i ą c , o m a ­ wiana ostatnio interpretacja nie uwolniłaby n a s od wyższego ra­ c h u n k u f u n k c y j n e g o , j a k o że w y s t ą p i e n i e k l a s y F w roli z m i e n n e j z w i ą z a n e j , t a k j a k w (12), s t a n o w i o p e r a c j ę n a l e ż ą c ą d o t e g o r a ­ chunku. x

x

Z d r u g i e j s t r o n y , n i e c h c e m y t w i e r d z i ć , że f u n k c j e t y p u w y ż ­ szego d a j ą się w j ę z y k u p o t o c z n y m z a w s z e j a s n o o d r ó ż n i ć o d funkcji t y p u pierwszego. Logistycznej interpretacji języka po­ tocznego nie m o ż n a wprowadzić bez p e w n y c h a r b i t r a l n y c h re­ strykcji znaczeniowych. P r e d y k a t ó w ogólnych, takich jak „kolor" c z y „ r u c h " , n i e z a w s z e u ż y w a m y w ściśle t y m s a m y m s e n s i e . Oto n p . g d y m ó w i m y : „czerwony jest kolorem", u ż y w a m y słowa 1 2 7

Klasę wspólną dwóch klas, czyli koniunkt klas F oraz G, definiuje się w następujący sposób: xeF-Gj=(xcF).{x€G) Przykładem jest klasa czerwonych kwiatów, jako klasa wspólna kwiatów oraz rzeczy czerwonych. Ilustracją graficzną jest wspólny wycinek dwóch przecinających się kół.

Analiza

języka

159

potocznego

„ k o l o r " j a k o o r z e c z n i k a t y p u d r u g i e g o ; w z d a n i u z a ś : „rzecz czerwona jest rzeczą kolorową" — u ż y w a m y go j a k o p r e d y k a t u t y p u pierwszego. Przejdźmy teraz do innej interpretacji przysłówków, która chociaż t a k ż e polega n a stosowaniu funkcji wyższych, m a t ę zaletę, że przysłówek ulega w niej redukcji d o funkcji t y p u pierw­ szego. W e d l e t e j k o n c e p c j i p r z y s ł ó w e k t r a k t u j e się n i e j a k o p r e ­ d y k a t a r g u m e n t u d a n e g o z d a n i a , lecz f a k t u p r z y p o r z ą d k o w a ­ nego t e m u zdaniu. Zgodnie z tą interpretacją zdanie: „Anka pięknie tańczy" — zapiszemy w postaci: mf(x )-ó(f)'M{(w)[f(x mv)} l

1

( u )

g d z i e d, t a k j a k p r z e d t e m , o b e j m u j e w s z y s t k i e p o s z c z e g ó l n e w ł a s n o ś c i t a ń c z e n i a , p o d c z a s g d y „bt" u ż y t o t u t a j j a k o t e r m i n u p i e r w o t n e g o , n i e w y w i e d z i o n e g o z f u n k c j i w y ż s z e j . F o r m u ł ę (14) m o ż n a czytać w następujący sposób: „ A n k a t a ń c z y i jej tańczenie j e s t p i ę k n e " . Z w r o t „jej t a ń c z e n i e " t r a k t u j e się t u j a k o d e s k r y p c j e danego zdarzenia, a nie jako deskrypcje poszczególnej własności. Zaletą takiej interpretacji jest bardzo prosta koncepcja przy­ s ł ó w k ó w , m i a n o w i c i e j a k o p r z y m i o t n i k ó w o d n o s z ą c y c h się d o zdarzenia wskazanego przez dane zdanie. T r z e b a j e d n a k d o d a ć p e w n e zastrzeżenie. P r a g n i e m y zwrócić uwagę, że zachodzi związek między sposobem tańczenia a włas­ nością b y c i a p i ę k n y m ; t o z n a c z y : u w a ż a się, iż t a a t a c e c h a d a ­ nego zdarzenia kwalifikuje poszczególną własność / w t a k i sposób, że w ł a s n o ś ć o w a m u s i m i e ć p e w i e n o k r e ś l o n y c h a r a k t e r . W z ó r (14) nie w y r a ż a tego związku, gdyż zachowuje on swą ważność także i w t e d y , g d y z w i ą z e k t a k i w c a l e n i e z a c h o d z i . N p . z d a n i e : „x z o ­ stał zamordowany i zamordowanie x doprowadziło do wojny" — r ó w n i e ż d a się w y r a z i ć w f o r m i e (14), o ile s y m b o l „ ó " r o z u m i e ć b ę d z i e m y j a k o „ z o s t a ł z a m o r d o w a n y " , a „bt" — j a k o „ d o p r o w a ­ dziło d o w o j n y " . J e d n a k ż e f a k t , iż z d a r z e n i e t o w y w o ł a ł o w o j n ę , nie wyznacza sposobu, w jaki popełniono owo m o r d e r s t w o ; ustala tylko konsekwencję, która wypływa nie z rodzaju popełnionego m o r d e r s t w a , lecz z okoliczności p o l i t y c z n y c h , w j a k i c h się o n o x

x

160

Hans

Reichenbach

w y d a r z y ł o . P r z y k ł a d t e n ś w i a d c z y o t y m , iż (14) n i e o d d a j e p e ł n e g o znaczenia zdania przysłówkowego o tańczeniu i dlatego w y m a g a dopełnienia w postaci pewnego zastrzeżenia. T y m d o d a t k i e m , k t ó r e g o w y m a g a w z ó r (14), j e s t s t w i e r d z e ­ n i e z w i ą z k u m i ę d z y / o r a z bt] m o ż e o n o p r z y b r a ć t a k ą p o s t a ć : f(no )Dbt{(iv)[f(x )]*(v)} 1

1

(15)

W y r a ż e n i e t o t r z e b a d o (14) d o d a ć w t e n s p o s ó b , b y z a s i ę g o p e r a ­ t o r a e g z y s t e n c j a l n e g o o b e j m o w a ł f o r m u ł ę (15). Z a p o m o c ą t e g o u z u p e ł n i e n i a s t w i e r d z a się w ó w c z a s , że w ł a s n o ś ć / , j m s i a d a n a przez x i m p l i k u j e k o n e k t y w n i e c e c h ę bt d a n e g o z d a r z e n i a ; t ą d r o g ą u z y s k u j e się u s z c z e g ó ł o w i e n i e / . P o s ł u g u j e m y się t u t a j i m p l i ­ kacją k o n e k t y w n ą o c h a r a k t e r z e s y n t e t y c z n y m (por. rozdz. V I I I ) w celu w y k l u c z e n i a p a r a d o k s ó w z w i ą z a n y c h z i m p l i k a c j ą a d i u n k t y w n ą . Zastosowanie ogólnej implikacji a d i u n k t y w n e j nie b y ł o b y wystarczające. A zatem kiedy wyrażenia przysłówkowe interpre­ t u j e się w s p o s ó b (14), n a l e ż y — j a k o s a m o p r z e z się z r o z u m i a ł e — p r z y j ą ć u z u p e ł n i e n i e (15). l}

G r a m a t y k a zalicza do kategorii p r z y s ł ó w k ó w wielką liczbę t e r m i n ó w , k t ó r y c h n i e p o w i n n o się u w a ż a ć z a p r z y s ł ó w k i , t j . z a m o d y f i k a t o r y f u n k c j i . N p . wielu g r a m a t y k ó w słowo „ n i e " t r a k t u j e jako przysłówek; t y m c z a s e m jest to termin logiczny. T a k ż e i t z w . p r z y s ł ó w k i c z a s u i m i e j s c a n i e są p r z y s ł ó w k a m i ; są t o t e r m i n y specyfikujące a r g u m e n t czasu i miejsca, do którego to a r g u m e n t u o d n o s i się z d a n i e j a k o c a ł o ś ć . I o n e t a k ż e są f u n k c j a m i w y ż s z y m i , a nie p r z y s ł ó w k a m i . W y s t ę p u j ą one n p . , g d y m o w a o k l a s a c h k l a s , j a k w t e r m i n i e „ N a r o d y Z j e d n o c z o n e " czy w d e ­ finicji l i c z b . W j ę z y k u c z ę s t o u ż y w a się o k r e ś l e ń n u m e r y c z n y c h , takich jak słowa: „często", „rzadko", „zwykle"; terminy te, przez g r a m a t y k ę z a l i c z a n e d o p r z y s ł ó w k ó w , n i e są m o d y f i k a t o r a m i funkcji, tylko wyrażają relacje częstościowe w odniesieniu do wy­ stępowania obiektów bądź zdarzeń. Stanowią one z a t e m funkcje wyższe, użyte jako k w a l i f i k a t o r y n u m e r y c z n e , czyli c z ę ­ s t o ś c i o w e . Oto n p . w zdaniu: „reakcjom chemicznym często t o w a r z y s z y w y d z i e l a n i e c i e p ł a " — słowo „ c z ę s t o " n i e m o d y f i k u j e funkcji „ t o w a r z y s z y " , g d y ż nie określa ono jakiegoś specjalnego

Analiza

jeżyka

potocznego

161

r o d z a j u t o w a r z y s z e n i a ; słowo t o w s k a z u j e , że k l a s a z d a r z e ń , o p i s a n y c h p r z e z w s p o m n i a n e z d a n i e j a k o całość, j e s t d u ż a . Z drugiej strony, bywają p e w n e t e r m i n y , niesłusznie zaklasy­ fikowane jako przymiotniki. N a z y w a ć przymiotnikiem takie słowo, j a k „ w s z e l k i " , g d y p o p r z e d z a o n o r z e c z o w n i k , t o a b s u r d l o g i c z n y . J e s t o n o t e r m i n e m l o g i c z n y m , a n i e f u n k c j ą . Co w i ę c e j , to błąd — pierwszy t e r m i n w rzeczowniku złożonym t r a k t o w a ć j a k o p r z y m i o t n i k . O t o n p . w złożeniu „door beli" słowo „door" n i e z o s t a ł o u ż y t e j a k o p r z y m i o t n i k , p o n i e w a ż z d a n i a : x is a d o o r b e l i " , n i e m o ż n a r o z b i ć n a t a k i e d w a z d a n i a : „x is a d o o r " o r a z „.i? is a b e l i " . A l e słowo „ d o o r " n i e z o s t a ł o t a k ż e u ż y t e j a k o p r z y s ł ó w e k . S t a n o w i o n o r a c z e j część f u n k c j i z ł o ż o n e j , t a k j a k wyjaśniono to w (23, § 22). Jeśli p o t r z e b a rozróżnienia t e r m i n o ­ logicznego, m o ż e m y pierwszy termin, w n a s z y m przykładzie słowo „ d o o r " , n a z w a ć p o ś r e d n i ą c z ę ś c i ą z ł o ż e n i a ; d r u g i t e r ­ m i n , słowo „ b e l i " w n a s z y m p r z y k ł a d z i e , m o ż e m y n a z w a ć b e z ­ p o ś r e d n i ą c z ę ś c i ą z ł o ż e n i a , j a k o że j e s t o n o f u n k c j ą , k t ó r a o d n o s i się b e z p o ś r e d n i o d o a r g u m e n t u z d a n i a . B y w a j ą i n n e p o s t a c i f u n k c j i z ł o ż o n y c h , o d b i e g a j ą c e o d w z o r u ( 2 3 , § 22). O t o f u n k c j a „ o s t a t n i G o t o w i e " j e s t f u n k c j ą złożoną, w k t ó r e j „ o s t a t n i " nie m a c h a r a k t e r u p r z y m i o t n i k a , p o n i e w a ż : „,r j e s t o s t a t n i m G o ­ t e m " — n i e d a się r o z b i ć n a d w a z d a n i a : „x j e s t o s t a t n i " o r a z ...r j e s t G o t e m " ; t o z n a c z y : x j e s t o s t a t n i , t y l k o o ile j e s t o n G o ­ t e m . S ł o w o „ o s t a t n i " f i g u r u j e t u j a k o s k r ó t o g r a n i c z e n i a głoszą­ cego, że n i e b y ł o p o t e m ż a d n y c h G o t ó w ; o g r a n i c z e n i e t o m o ż n a by bez t r u d u przedstawić w postaci symbolicznej przy p o m o c y t e r m i n ó w l o g i c z n y c h . D l a t e g o s ł o w a „ o s t a t n i " nie m o ż n a u z n a ć z a n i e z a l e ż n ą f u n k c j ę , t y l k o t r z e b a je t r a k t o w a ć j a k o s y m b o l niekompletny, mający znaczenie tylko w połączeniu z funkcjami. R o z r ó ż n i e n i e części b e z p o ś r e d n i c h i p o ś r e d n i c h d a się z a s t o s o ­ wać również i do tego rodzaju funkcji złożonych. F u n k c j e t a k i e 1 2 8

1 2 9

v

130

1 3 1

132

128

129

1 3 0

131

132

„Dzwonek u drzwi". ..Drzwi". „./• jest dzwonkiem u drzwi". jest drzwiami". „x jest dzwonkiem".

162

Hans

Reichenbach

można, nawiasem mówiąc, zbudować w obrębie każdego typu. „ O s t a t n i a l i c z b a c a ł k o w i t a m n i e j s z a niż 1 0 0 " , n p . , t o d e s k r y p c j a p o w s t a ł a p r z y p o m o c y funkcji złożonej wyższego t y p u . D o d a j m y jeszcze u w a g ę n a t e m a t użycia p r z y m i o t n i k ó w pred y k a t y w n y e h , czyli o r z e c z n i k ó w p r z y m i o t n i k o w y c h , p o c z a s o w n i ­ k a c h i n n y c h niż ł ą c z n i k . M ó w i m y n p . : „ t o w i n o w y d a j e się d o b r e " ; p r z y m i o t n i k a „ d o b r e " u ż y w a m y w ó w c z a s w t e n s p o s ó b , że o k r e ś l a o n w i n o , a n i e m o d y f i k u j e w ł a s n o ś c i w y d a w a n i a się. O k a z u j e się t o p o p r a w n e ; f a k t y c z n i e z d a n i e t o z n a c z y : „ w y d a j e się, że t o wino jest d o b r e " ; albo w bardziej wyszukanej wersji: „to wino m a t a k i w y g l ą d , k t ó r y s p r a w i a , że m ó w i ą c y w i e r z y , iż j e s t o n o d o b r e " . T u t a j słowo „ d o b r e " w y s t ę p u j e j a k o o r z e c z n i k a r g u m e n t u „to wino". Z d a r z a j ą się i n n e f o r m y , k t ó r e c h o ć n a p i e r w s z y r z u t o k a w y ­ d a j ą się m i e ć t a k ą s a m ą k o n s t r u k c j ę , j e d n a k w y m a g a j ą o d m i e n ­ nego wyjaśnienia. Mówimy: „oranges taste good" , m a m y zaś, o c z y w i s t a , n a m y ś l i , że t o s m a k j e s t d o b r y . S ł o w o „ d o b r y " z a t e m m a t u charakter przysłówkowy, i bardziej odpowiednie wyda­ w a ł o b y się s f o r m u ł o w a n i e : „ o r a n g e s t a s t e w e l l " . F o r m a p r z y ­ miotnikowa wynika przypuszczalnie z przesunięcia, które na­ s t ą p i ł o w z n a c z e n i u s ł o w a „ t a s t e " . P i e r w o t n i e u ż y w a n o go w sposób przechodni: „I taste t h e orange" . Z czasownika prze­ chodniego zawsze m o ż e m y o t r z y m a ć nieprzechodni, wiążąc jedną zmienną przy pomocy operatora egzystencjalnego. M a m y zatem dwie formy: „I t a s t e " — w z n a c z e n i u : „ t h e r e is s o m e t h i n g t h a t I t a s t e " , o r a z : „ t h e o r a n g e is t a s t e d " , w z n a c z e n i u : 133

1 3 4

135

1 3 6

1 3 7

138

139

133 p e k ł a d polski nie oddaje właściwości tego przykładu. Dosłownie zdanie to brzmi: „pomarańcze smakują d o b r e ' , zatem najbliższy, choć nie najładniejszy przekład brzmiałby: „pomarańcze d o b r z e smakują"; pomijając już niepoprawność tego wyrażenia, musimy zwrócić uwagę, że nie ilustruje ono analizowanego przypadku, tylko jego interpretację. „Pomarańcze dobrze smakują". „Smakować". „Kosztuję pomarańczę", „próbuję smak pomarańczy". „Kosztuję", „próbuję", „badam smak". „Istnieje coś, co kosztuję". „Pomarańcza jest kosztowana". r z

1 3 4

135

1 3 6

1 3 7

138

1 3 9

Analiza

języka

potocznego

103 1 4 0

„ t h e r e is s o m e b o d y w h o t a s t e s t h e o r a n g e " . A l e c z a s o w n i k „taste", podobnie jak parę innych, np. „look" oraz „feel" , r o z w i j a ł się w s p o s ó b n i e z w y k ł y : p r z e j ś c i e d o f o r m y n i e p r z e c h o d n i e j p o ł ą c z o n e b y ł o ze z m i a n ą w m i e j s c u z m i e n n y c h a r g u ­ mentowych i teraz mówimy: „the orange tastes" . Przysłówek „well" p i e r w o t n i e ł ą c z y ł się t y l k o ze z n a c z e n i e m p r z e c h o d n i m ; w zdaniu: „I tasted t h e orange well" — modyfikuje on nie s m a k p o m a r a ń c z y , lecz z d o l n o ś c i o s o b y p r ó b u j ą c e j smaku. W odwróconym nieprzechodnim znaczeniu użyto przymiotnika „good" ; „the orange tastes good" występuje jako skrót zdania: „I tasted t h e orange a n d found it good to m y t a s t e " . Ale skoro czasownik „ t a s t e " p r z y b r a ł t e r a z w pełni odwrócone, n i e p r z e c h o d n i e z n a c z e n i e , b y ł o b y l o g i c z n e ł ą c z e n i e go t a k ż e i w t y m znaczeniu z przysłówkiem „well". 1 4 1

1 4 2

1 4 3

1 4 4

1 4 5

1 4 6

1 4 7

1 4 8

1 4 9

W z w r o t a c h takich, j a k „looks g o o d " , m o ż e m y rozróżnić d w a odmienne znaczenia. G d y m ó w i m y : „this m e a l looks good" , m a m y n a m y ś l i , że d a n a p o t r a w a w y g l ą d a t a k , j a k g d y b y b y ł a dobrą potrawą; tutaj forma przymiotnikowa jest stosowna. Na­ tomiast używając zwrotu „a good-looking girl" , pr agni emy po­ w i e d z i e ć n i e t o , że d z i e w c z y n a t a j e s t p r z y p u s z c z a l n i e d o b r a , lecz że d o b r y j e s t s p o s ó b , w j a k i o n a w y g l ą d a ; t u t a j s ł o w a „ g o o d " u ż y t o j a k o p r z y s ł ó w k a , i b a r d z i e j o d p o w i e d n i e w y d a w a ł o b y się s f o r m u ł o w a n i e „a w e l l - l o o k i n g g i r l " . Co j e d n a k c z y n i n i e d o 1 5 0

1 5 1

1 5 2

1 4 0

1 4 1

1 4 2

1 4 3

1 4 4

1 4 5

1 4 6

1 4 7

1 4 8

„Istnieje ktoś, kto kosztuje pomarańczę". „Patrzeć", „wyglądać". „Czuć", „czuć się". „Pomarańcza smakuje", „pomarańcza ma smak". „Dobrze". „Dobrze badałem smak pomarańczy". „Dobry". „Pomarańcza ma dobry smak". „Kosztowałem x>omarańczę i stwierdziłem, że jest ona dobra jak na mój

smak". 1 4 9

„Wygląda dobry (a, e)" •—tak dosłownie; swobodniej: „wygląda na dobry(ą, e, ego)", bądź „dobrze wygląda". „Ta potrawa wygląda na dobrą" („dobrze wygląda"). „Dziewczyna ładnie wyglądająca". „Dziewczyna dobrze wyglądająca". 1 5 0

1 51

152

Logika i język

13

164

Hans

Reichenbach

g o d n y m t e n o s t a t n i s p o s ó b w y s ł o w i e n i a , t o f a k t , że p r z y s ł ó w e k „well" p r z y b r a ł w odniesieniu do osób znaczenie p r z y m i o t n i k a „ z d r o w y " ; p o w i e d z e n i e , ż e d z i e w c z y n a d o b r z e w y g l ą d a , z n a c z y , iż wygląda ona tak, jak g d y b y była zdrowa. Historyczne wyjaśnie­ nie takiego użycia tego p r z y m i o t n i k a znaleźć m o ż n a w t a k i m s a m y m , j a k wspomniano wyżej, przejściu do odwróconej formy * nieprzecłiodniej. Ze względu n a swe powiązania z funkcjami wyższego t y p u — analiza przysłówka stanowi dosyć t r u d n y rozdział g r a m a t y k i . N i e p o w i n n i ś m y się d z i w i ć , że t a część j ę z y k a p o t o c z n e g o n i e zawsze odpowiada miernikom logicznym. To i t a k zdumiewające, że j ę z y k p o t o c z n y r o z p o r z ą d z a ś r o d k a m i d o o k r e ś l e n i a k a t e g o r i i terminów, k t ó r e należą do wyższego r a c h u n k u funkcji.

§ 54. F U N K C J E

DESKRYPTYWNE

Od funkcji zdaniowych przejdziemy teraz do funkcji innego rodzaju, k t ó r e p o w s t a ł y z deskrypcji i noszą n a z w ę f u n k c j i d e s k r y p t y w n y c h . F u n k c j e takie nie stanowią osobnej klasy słów; k o n s t r u u j e się j e z f u n k c j i p r o p o z y c j o n a l n y c h p r z y p o m o c y p e w n y c h z a b i e g ó w g r a m a t y c z n y c h . D l a t e g o n i e w y m i e n i l i ś m y ich w k l a s y f i k a c j i p o d a n e j w § 52. E o z w a ż m y zdanie, dane w notacji funkcyjnej:

f(yi^i) n p . z d a n i e „ ^ j e s t o j c e m x ". 1

Jeśli

(!) funkcjonał:

1(y,x) zawiera funkcję jedno-jednoznaczną lub jedno-wieloznaczną, m o ż n a z d a n i e (1) p o d a ć w z a p i s i e d e s k r y p t y w n y m : yi=('y)/(y,*i) Wprowadzając

(2) to

(3)

skrót: f{oo )^(iy)f(y,x ) 1

1

(4)

Analiza

języka

potocznego

165

m o ż e m y (3) n a p i s a ć w p o s t a c i : (5) Wpisując zmienne n a miejsce stałych,

otrzymamy: (6)

co j e s t j e d y n i e i n n ą p o s t a c i ą f u n k c j o n a ł u (2). M o ż e m y p o w i e d z i e ć , ż e ś m y r o z ł o ż y l i f u n k c j o n a ł „f(y, %)" z e w z g l ę d u n a a r g u m e n t „y . F u n k c j a „/'(#)" nosi nazwę f u n k c j i d e s k r y p t y w n e j , po­ n i e w a ż jej w a r t o ś c i s t a ł e , p o w s t a ł e z u s z c z e g ó ł o w i e n i a „ # " , są deskrypcjami. Funkcję tego rodzaju, opatrzoną wskaźnikiem „ p r i m " ('), n a l e ż y o d r ó ż n i ć o d f u n k c j i p r o p o z y c j o n a l n y c h , k t ó r y c h w a r t o ś c i a m i są s ą d y . J e ś l i c h c e m y z b u d o w a ć s ą d p r z y p o m o c y funkcji d e s k r y p t y w n e j , to m u s i m y nie tylko uszczegółowić argu­ m e n t , a l e p o n a d t o d o d a ć s y m b o l , w r o d z a j u „y = ". S y m b o l „ / ' ( # ) " w y r a ż a f u n k c j ę d e s k r y p t y w n ą w f o r m i e t e r m i n u ściągnię­ tego, gdyż nie zostały wskazane ani zmienna związana, ani ope­ rator jota; rozwiniętą postać funkcji deskryptywnej widzimy p o p r a w e j s t r o n i e n a s t ę p u j ą c e j definicji: iC

x

(?)

?

/' (^)TO( 2/)/(2/>#)

B y w a j ą t a k ż e f u n k c j e d e s k r y p t y w n e z więcej n i ż j e d n ą z m i e n n ą . N p . deskrypcji: „(ten oto) człowiek , k t ó r y idzie m i ę d z y P i o t r e m a P a w ł e m " — użyć m o ż n a do zbudowania funkcji d e s k r y p t y w n e j : „ ( t e n o t o ) z, k t ó r y i d z i e m i ę d z y x o r a z ?/", c z y l i z a p o m o c ą s y m 1 5 3

boli: „ / ' ( £ , £ ) " . F u n k c j e d e s k r y p t y w n e m o ż n a rozszerzyć n a funkcje t y p ó w wyższych. Oto np. deskrypcja: „(ten jedyny) k o l o r , który w widmie optycznym występuje między czerwonym a żółtym" w y z n a c z a k o l o r p o m a r a ń c z o w y ; m o ż n a ją z a p i s a ć w t a k i e j p o ­ staci: 1 5 4

9>'(r,8)TBi(if)P(f,r

9

1 5 3

1 5 4

s)-y(f)

(8)

„The man". „The color". 13*

166

Hans

Beiehenbach

g d z i e „ r " r e p r e z e n t u j e „ c z e r w o n y " , „ s " — „ ż ó ł t y " , „/?" — „ w wi­ d m i e o p t y c z n y m występuje między", „y" zaś — „kolor". (p'{r,s) j e s t p r z y k ł a d e m f u n k c j i d e s k r y p t y w n e j , o ile a r g u m e n t y r o r a z s u w a ż a ć b ę d z i e m y za zmienne. Eozróżnienie poprawnego i niepoprawnego użycia deskrypcji ( p o r . § 47) m a z a s t o s o w a n i e r ó w n i e ż d o f u n k c j i d e s k r y p t y w n y c h . O g ó l n i e m ó w i ą c , f u n k c j a d e s k r y p t y w n a d a się p o p r a w n i e z a s t o ­ sować względem jednych argumentów, a względem innych użycie jej będzie n i e p o p r a w n e . T a k n p . funkcja d e s k r y p t y w n a „(ten oto j e d y n y ) b r a t 5 - a " , zastosowana do osób j a k o do swych argu­ m e n t ó w , o k a ż e się p o p r a w n a , g d y x m a j e d n e g o i t y l k o j e d n e g o b r a t a ; w e w s z y s t k i c h i n n y c h p r z y p a d k a c h użycie jej będzie nie­ p o p r a w n e . G d y f u n k c j a d e s k r y p t y w n a d a się p o p r a w n i e u ż y ć p r z y wszelkich w a r t o ś c i a c h jej a r g u m e n t ó w w obrębie p e w n e g o z a k r e s u , n a z y w a ć ją b ę d z i e m y f u n k t o r e m ze w z g l ę d u n a t e n z a k r e s . A z a t e m f u n k c j a d e s k r y p t y w n a „ojciec # - a " jest funkto­ r e m ze w z g l ę d u n a z a k r e s u t w o r z o n y p r z e z w s z y s t k i c h l u d z i . 1 5 5

1 5 6

P o ś r ó d f u n k t o r ó w , szczególnie w a ż n e są j e d n o s t k o w e f u n k c j e m a t e m a t y c z n e . Są t o f u n k c j e d e s k r y p t y w n e w y ż s z e g o t y p u , k t ó ­ r y c h z a r ó w n o a r g u m e n t a m i , j a k i d e s k r y p t a m i są l i c z b y . Z a z w y ­ c z a j są o n e f u n k t o r a m i ze w z g l ę d u n a l i c z b y r z e c z y w i s t e j a k o i c h zakres. A zatem gdy piszemy równanie matematyczne w po­ s t a c i *: y-=/'(a>)

W

s y m b o l „ / ' " j e s t f u n k t o r e m ze w z g l ę d u n a l i c z b y r z e c z y w i s t e j a k o zakres jego a r g u m e n t ó w . Zakres d e s c r i p t u m y może b y ć bardziej obszerny; może on obejmować liczby zespolone, g d y n p . funktor „/'" d a n y jest za pomocą pierwiastka kwadratowego. F u n k t o r y , k t ó r y c h d e s c r i p t a są l i c z b a m i , m o ż n a n a z w a ć f u n k t o r a m i nu­ m e r y c z n y m i , czyli l i c z b o w y m i . * W celu zachowania zgodności z przyjętą notacją matematyczną nie piszemy zmiennych tego t y p u przy pomocy liter greckich; odstępujemy od notacji matematycznej jedynie, g d y stosujemy znak „'" przy „/" — dla zazna­ czenia charakteru deskryptywnego. „The brother of 5". „The father of x". 155

1 5 6

Analiza

języka

107

potocznego

R ó w n a n i e (9) j a k o całość j e s t który można napisać w postaci:

funkcjonałem

zdaniowym,

f(y,x)

(10)

Ó w z d a n i o w y c h a r a k t e r w i d a ć j a s n o s t ą d , że d l a p e w n y c h w a r ­ t o ś c i x o r a z y w y r a ż e n i e (10) j e s t p r a w d z i w e a l b o f a ł s z y w e . W m a ­ t e m a t y c e f u n k c j o n a ł y p r o p o z y c j o n a l n e p i s z e się z a w s z e w p o ­ s t a c i (9), t j . j a k o f u n k c j e d e s k r y p t y w n e b ą d ź f u n k t o r y . O g r a n i ­ czenie d o f u n k t o r ó w j e s t p r z y c z y n ą , d l a k t ó r e j n i e p o t r z e b n e są w n o r m a l n y m zapisie m a t e m a t y c z n y m symbole oznaczające funkcje zdaniowe. J e d n o s t k o w e funkcje m a t e m a t y c z n e z kilku zmiennymi to f u n k t o r y t y c h z m i e n n y c h . I l o c z y n z a t e m d w ó c h l i c z b , x o r a z y, j e s t f u n k t o r e m „f(x,y) . Menumerycznym funktorem matema­ t y c z n y m jest relacja i l o r a z u r ó ż n i c z k o w e g o , przyporządkowu­ jąca funkcję m a t e m a t y c z n ą funkcji m a t e m a t y c z n e j . Rozważane dotychczas funkcje d e s k r y p t y w n e wyznaczają, k a ż d a , d e s c r i p t a t e g o s a m e g o t y p u co i a r g u m e n t y o w y c h f u n k c j i ; f u n k c j e t e m o ż n a więc n a z w a ć h o m o g e n i c z n y m i . I s t n i e j ą t e ż funkcje d e s k r y p t y w n e innego rodzaju; w funkcji takiej p r e d y k a t zostaje wyznaczony w t e r m i n a c h a r g u m e n t u tego p r e d y k a t u ; takie funkcje d e s k r y p t y w n e nazwiemy h e t e r o g e n i c z n y m i . F u n k c j e t e w y w o d z ą się z o d p o w i a d a j ą c y c h i m d e s k r y p c j i p r e d y k a t ó w . R o z w a ż m y n p . deskrypcje „(ten oto) kolor tego d o m u " ; z a p i s z e m y ją j a k o : u

u

g d z i e „x figuruje z a m i a s t „ t e n d o m " , a „y" z a m i a s t orzecznika dotyczącego p r e d y k a t ó w koloru. D e s k r y p c j e t ę m o ż n a skrócić do postaci: (12) t

u

P o d s t a w i a j ą c n a m i e j s c e „x zmienną geniczny funkcjonał deskryptywny: x

„#", o t r z y m a m y

hetero­

(13)

168

Hans

Beichenbach

k t ó r y z n a c z y t y l e , co w n a s z y m p r z y k ł a d z i e „ ( t e n o t o ) k o l o r # - a " . F o r m u ł a (13) t o f u n k c j o n a ł w p o s t a c i s y m b o l u ś c i ą g n i ę t e g o ; j e j r o z w i n i ę t ą f o r m ę u k a z u j e p r a w a s t r o n a n a s t ę p u j ą c e j definicji: r\x)^(if)hx)' (t)

( w )

Y

Heterogeniczna funkcja d e s k r y p t y w n a występuje także w po­ staci deskrypcji, w k t ó r e j rodzajnik określony figuruje p r z y rze­ c z o w n i k u w liczbie m n o g i e j . O t o n p . z w r o t „ t h e b r o t h e r s of x" w y z n a c z a k l a s ę b r a c i x-&. D e s k r y p c j e k l a s y ipso facto spełniają w a r u n e k j e d n o s t k o w o ś c i , w y m a g a n y o d d e s k r y p c j i , j a k o że z a w s z e i s t n i e j e j e d n a i t y l k o j e d n a k l a s a o p i s a n e g o r o d z a j u , n a w e t jeśli jest t o klasa zerowa. Będziemy jednakże mówili o p o p r a w n y m użyciu tej deskrypcji tylko w p r z y p a d k u , g d y klasa t a nie jest pusta, ponieważ pod t y m tylko warunkiem zdania kategoryczne p r z e c i w n e , j a k : „ ( w s z y s c y ) b r a c i a «3y~a są N i e m c a m i " o r a z „ ( ż a d n i ) b r a c i a .r-a n i e są N i e m c a m i " , n i e b ę d ą z a r a z e m p r a w d z i w e . W d e s k r y p c j a c h k l a s y r o d z a j n i k o k r e ś l o n y p r z y b i e r a z n a c z e n i e słowa „ w s z y s c y " ; a w i ę c „ t h e b r o t h e r s of x" z n a c z y t y l e co „ w s z y s c y bracia #-a". Znaczenie słowa „wszyscy" t k w i również w prostych połączeniach rodzajnika określonego z nazwą klasy występującą w liczbie m n o g i e j , j a k w : „ t h e G r e e k s w e r e p o l y t h e i s t s " . 157

1 5 8

N i e t y l k o m a t e m a t y k a p o s ł u g u j e się l i c z b a m i w roli d e s c r i p t ó w funkcji d e s k r y p t y w n y c h . Bywają własności rzeczy fizycznych, wy­ r a ż a n e za p o m o c ą liczb. O t o n p . i n d y w i d u a l n ą własność r u c h u , /, m o ż n a scharakteryzować przy p o m o c y liczby wskazującej pręd­ k o ś ć . M e t o d a t a m a o g r o m n ą w y ż s z o ś ć w p o r ó w n a n i u ze s t o s o ­ w a n i e m n a z w w roli p r e d y k a t ó w ; u k a z u j e o n a r ó ż n e w ł a s n o ś c i w p o r z ą d k u l i c z b o w y m . Z w y k l e p r e d y k a t l i c z b o w y b y w a zdefinio­ w a n y dla zbioru obiektów fizycznych i wówczas funkcja deskryp­ t y w n a j e s t f u n k t o r e m n u m e r y c z n y m ze w z g l ę d u n a t e n z b i ó r . S a m ó w z b i ó r z a t e m s k ł a d a się z p r z e d m i o t ó w n i e b ę d ą c y c h liczbami, funktor zaś m a charakter heterogeniczny.

1 5 7

„(Wszyscy) bracia a*-a'\ „Grecy byli politeist-ami", czyli wg podanej interpretacji: Grecy byli politeistami". 1 5 8

„wszyscy

Analiza

języka

potocznego

J a k o p r z y k ł a d p r e d y k a t u liczbowego r o z w a ż m y zdanie: „ ^ p o ­ r u s z a się z p r ę d k o ś c i ą 50 m i l / g o d z . " . M o ż n a j e z a p i s a ć , a n a l o ­ g i c z n i e j a k (2, § 53), w p o s t a c i : ™ (x) 50

W f

( a / ) / ( ^ ) •/*(/)•(/ = 50)

(15)

T e r m i n „ ( / = 50)" f i g u r u j e t u t a j z a m i a s t t e r m i n u p r z y s ł ó w k o ­ w e g o ,,

(^)

P o d o k o n a n i u s k r ó c e n i a w g (14) o t r z y m a m y :

/"(^i) = 50

(17)

F u n k t o r l i c z b o w y „ / " ( # ) " z n a c z y t u t y l e , co „ p r ę d k o ś ć # - a " . F u n k t o r y n u m e r y c z n e o p o s t a c i h e t e r o g e n i c z n e j s t o s u j e się szeroko w n a u k a c h przyrodniczych. Terminy takie, j a k : „pręd­ kość", „ t e m p e r a t u r a " , „ciśnienie" i „ciężar", t o właśnie funktory tego rodzaju. W p r o w a d z o n e w t e n sposób wartości liczbowe sto­ s u j e się n a s t ę p n i e w celu s k o n s t r u o w a n i a r e l a c j i m a t e m a t y c z n y c h ; z n a c z y t o , że f u n k t o r y f i z y k a l n e w c h o d z ą j a k o a r g u m e n t y w s k ł a d funktorów m a t e m a t y c z n y c h , mianowicie funkcji matematycz­ nych . J ę z y k p o t o c z n y p o s ł u g u j e się p r e d y k a t a m i l i c z b o w y m i w sze­ r o k i m z a k r e s i e , c z ę s t o j e d n a k z t y m o g r a n i c z e n i e m , że u s t a l a j e d y n i e relacje kolejności, kwestię zaś s a m y c h wartości liczbowych pozostawia otwartą. P r a k t y k a t a k a znalazła wyraz w trzech formach k o m p a r a t y w n y c h , czyli p o r ó w n a w c z y c h , k t ó r e r o z w i n ę ł y się p o ś r ó d t e r m i n ó w f u n k c y j n y c h . J e d n ą s t a n o w i r e ­ l a c j a r ó w n o ś c i , w y r a ż a n a p r z y p o m o c y z w r o t u „ t a k . . . , j a k " , „za­ równo..., jak"; drugą — r e l a c j a r ó ż n i c y , wyrażana przy pomocy t e g o , co g r a m a t y k a n a z y w a s t o p n i e m w y ż s z y m , k o m p a r a t y w e m . O b i e t e f o r m y są n a r z ę d z i a m i d o k o n s t r u o w a n i a z d a n e j f u n k c j i — pewnej innej funkcji, mającej o jeden a r g u m e n t więcej, n p . funkcji z dwiema z m i e n n y m i — z funkcji j e d n o a r g u m e n t owej. Dlatego t e dwie formy należałoby we właściwym porządku ustawić

170

Hans

Beichenbach

w klasyfikacji g r a m a t y c z n e j . Istnienie pierwszej z t y c h form g r a m a t y k a tradycyjna przeoczyła i wymienia tylko stopień wyższy wśród trzech stopni przymiotników. Trzecia forma k o m p a r a t y w n a , a r e p r e z e n t u j e ją stopień najwyższy, czyli superlativus, m a odmienny charakter; jest ona deskrypcja i dlatego zasługuje n a m i a n o d e s k r y p c j i k o m p a r a t y w n e j , czyli p o r ó w n a w c z e j . N p . f o r m y p o r ó w n a w c z e n i e o g r a n i c z a j ą się d o p r z y m i o t n i k ó w ; m o ż n a je stosować t a k ż e w w y p a d k u czasowników i rzeczowni­ k ó w , t y l e że w ó w c z a s c z ę s t o d o d a j e się słowo „ b a r d z o " , o t o n p . m ó ­ w i m y : „ P i o t r p r z y p o m i n a cię b a r d z i e j niż J a n " c z y „ P i o t r p o ­ d z i w i a cię t a k s a m o j a k J a n " . W p r z y k ł a d a c h — t y c h relacji k o m p a r a t y w n y c h u ż y t o w celu z b u d o w a n i a f u n k c j i t r ó j a r g u m e n towej z funkcji z dwiema zmiennymi. K o n s t r u o w a n i e f o r m p o r ó w n a w c z y c h o g r a n i c z a się d o o r z e c z n i ­ k ó w , k t ó r e p o z w a l a j ą n a u p o r z ą d k o w a n i e l i n i o w e ; d a się t o z a n a l i ­ zować w następujący sposób. Formułując zdanie: „Piotr jest t a k w y s o k i j a k P a w e ł " , z a k ł a d a m y , że w s z e l k i e p o s z c z e g ó l n e w ł a s n o ś c i wzrostu m o ż n a u p o r z ą d k o w a ć liniowo, n a s t ę p n i e zaś s t w i e r d z a m y , że d a n a w a r t o ś ć w z r o s t u p r z y s ł u g u j e z a r ó w n o P i o t r o w i , j a k i P a w ­ łowi. W z a p i s i e s y m b o l i c z n y m , g d z i e „ T " t o t y l e , co „ w y s o k i " , mamy: mmmfM

• g(yi) • *(/) •

•(/ =
P o d o b n i e , zdanie: „ P i o t r jest wyższy niż P a w e ł " — m o ż n a pisać w postaci: (3/)Mffa)

-r(f) • r(flf) • ( / > g)

'9(yi)

18

(> za­

(19)

W y p o w i e d ź (18) m o ż n a t r a k t o w a ć j a k o definicję dwuargument o w e j r e l a c j i „ t a k w y s o k i j a k " , co d a się z a p i s a ć w p o s t a c i : ats(x ,y ) 1

1

(20)

Z n a c z y t o , że m o ż e m y z d e f i n i o w a ć „ t a k w y s o k i j a k " , b i o r ą c (20) j a k o definiendum, a ( 1 8 ) — j a k o definiens. P o d o b n i e wypowiedź (19) m o ż n a u w a ż a ć za definicję f u n k c j i z ł o ż o n e j „ w y ż s z y n i ż " , mającej postać: flr

(21)

Analiza

języka

potocznego

171

P o d o b n ą analizę m o ż n a przeprowadzić w odniesieniu do przyto­ c z o n y c h w y ż e j p r z y k ł a d ó w , w k t ó r y c h r e l a c j e p o r ó w n a w c z e są funkcjami z trzema zmiennymi. T r z e c i a f o r m a p o r ó w n a w c z a , czyli d e s k r y p c j a k o m p a r a t y w n a , z w a n a p r z e z g r a m a t y k ó w s t o p n i e m n a j w y ż s z y m , u j a w n i a swą o d m i e n n ą n a t u r ę w n a s t ę p u j ą c y m zapisie s y m b o l i c z n y m z w r o t u „(ten jedyny) najwyższy człowiek" , gdzie „ m " figuruje z a m i a s t „człowiek": 159

(ix)m(x)

- (y)[m(y)

• (y ^ x) D tlr(x,

y)]

(22)

F o r m y t e j u ż y w a się n i e k i e d y w o d m i e n n y s p o s ó b , m i a n o w i c i e j a k o deskrypcji, ale nie i n d y w i d u a l n e g o o b i e k t u w a r g u m e n c i e , lecz p e w n e j w ł a s n o ś c i . O t o m ó w i m y : „ J o a n n a j e s t n a j s z c z ę ś l i w ­ sza" czy „ J o a n n a jest j a k najbardziej szczęśliwa", w t y m zna­ c z e n i u , że J o a n n a r a d u j e się d o n a j w y ż s z e g o s t o p n i a , że j e s t w n a j w y ż s z y m s t o p n i u szczęśliwa. Mówiąc t a k — p r a g n i e m y oznaj­ m i ć , że J o a n n a j e s t b a r d z i e j s z c z ę ś l i w a l u b p r z y n a j m n i e j r ó w n i e szczęśliwa j a k k t o k o l w i e k i n n y ; z a t e m z a p o m o c ą t e j d e s k r y p c j i n i e w y z n a c z a m y j a k i e j ś p o j e d y n c z e j o s o b y , lecz p e w n ą o k r e ś l o n ą f o r m ę szczęśliwości. Z d a n i e t o m o ż n a w i ę c s y m b o l i c z n i e z a p i s a ć w takiej postaci: 1 6 0

•*(/);

{/ =

^9)(mo(oo)-d(g)-(y)(n)[ó(li)'h(y)D D(h<

g)]}

(23)

g d z i e „<5" f i g u r u j e z a m i a s t „ s z c z ę ś l i w o ś ć " . W y p o w i e d ź t ę m o ż n a t a k ż e z a p i s a ć s y m b o l i c z n i e w i n n e j p o s t a c i , s t o s u j ą c „ahs zamiast „ t a k szczęśliwy j a k " , „ftr" — z a m i a s t „ b a r d z i e j s z c z ę ś l i w y " o r a z „m" zamiast „człowiek": u

mf(x )'ó(f) 1

• (y)[m(y)

D Jir(x

1J

y) V alis(x

1J

y)]

(24)

S f o r m u ł o w a n i a (23) i (24) są r ó w n o w a ż n e . D l a d o k o n a n i a przejścia od relacji u p o r z ą d k o w a n i a do funktorów liczbowych język m a specjalne formy rzeczownikowe, takie 16fl

1 6 0

„The tallest man". „Jean is most happy".

172

Hans

Beichenbach 1 6 1

jak funktory „wysokość (tylu a tylu), np., m " i „ciężar (tylu a t y l u ) , n p . , k g " . F u n k t o r y n i e l i c z b o w e r ó w n i e ż w y r a ż a się za pomocą rzeczowników bądź form czasownikowych równoważnych rzeczownikom. W językach posiadających rodzajnik określony — f u n k t o r t e n z a z n a c z a się s t a w i a j ą c r o d z a j n i k o k r e ś l o n y p r z e d d a n ą d e s k r y p c j a ; n a t o m i a s t i n n e j ę z y k i p o s ł u g u j ą się t a k ż e f o r m ą rzeczownikową. F u n k c j e deskryptywne, determinujące a r g u m e n t y , m o ż n a o t r z y m a ć z k a ż d e j f u n k c j i p r o p o z y c j o n a l n e j , k t ó r a d a się u c z y n i ć j e d n o z n a c z n ą ze w z g l ę d u n a j e d e n a r g u m e n t . F u n k c j i t a k i c h , j a k „ o j c i e c " , „ k r ó l " i „ a u t o r " , u ż y w a się p r a w i e w y ł ą c z n i e j a k o f u n k c j i d e s k r y p t y w n y c h ; z a t e m w y p o w i e d z i , w k t ó r y c h za­ w a r t e są t a k i e t e r m i n y , m a j ą p o s t a ć (5). E o z p a t r u j ą c f u n k c j e d e s k r y p t y w n e o c h a r a k t e r z e heterogenicznym, m u s i m y wziąć p o d u w a g ę f a k t , iż f u n k c j e t a k i e są n i ż s z e g o t y p u a n i ż e l i f u n k c j a z d a n i o w a , o d k t ó r e j p o c h o d z ą . T a k w i ę c w w y r a ż e n i u „ t h e color of the house" zwrot „the color" jest funkcją d e s k r y p t y w n ą t y p u p i e r w s z e g o , p o d c z a s g d y słowo „ c o l o r " — t o funkcja zda­ niowa t y p u drugiego. 1 6 2

1 6 3

1 6 4

1 6 5

Dla funkcji d e s k r y p t y w n y c h , wywiedzionych z czasowników, znajdujemy w języku specjalne formy czasownikowe: rzeczowniki odczasownikowe, z b u d o w a n e przy p o m o c y imiesłowów l u b bez­ okoliczników. T e funkcje d e s k r y p t y w n e m o ż n a podzielić n a dwie grupy. W grupie pierwszej występują zwroty takie, j a k : „the d a n c i n g of x" , k t ó r e m o ż n a u w a ż a ć z a o p i s : a l b o w ł a s n o ś c i # - a , albo a r g u m e n t u zdarzeniowego, przyporządkowanego zdaniu „a? t a ń c z y " . W e d l e t e j d r u g i e j i n t e r p r e t a c j i z w r o t „ d a n c i n g of x" stanowi funkcję faktyczną, k t ó r a dzięki d o d a n i u rodzajnika określonego „ t h e " została u ż y t a jako deskrypcja a r g u m e n t u zda1 6 6

1 6 7

1 6 1

„The height of...". „The weight of...". W swobodniejszym przekładzie: „kolor tego domu", ściślej zaś: „(ten oto) kolor (tego oto) domu". „(Ten oto) kolor". „Kolor". W swobodnym przekładzie „taniec .r-a", ściślej natomiast „(to oto) tańczenie x-a". Dosłownie: „tańczenie #-a' . 1 6 2

1 6 3

1 6 4

1 6 5

1 6 6

1 6 7

;

Analiza

języka

173

potocznego

rzeniowego. Takie funkcje d e s k r y p t y w n e m o ż n a zbudować także w w y p a d k u f u n k c j i z d w i e m a z m i e n n y m i , co w i d a ć z p r z y k ł a d ó w t a k i c h , j a k „ t h e d e f e n d i n g of x b y y . A zatem gerundium, takie bowiem m i a n o nosi rzeczownik odczasownikowy, zbudo­ w a n y [w j ę z y k u a n g i e l s k i m ] z present participle, czyli i m i e s ł o w u teraźniejszego strony czynnej, to funkcja deskryptywna. J ę z y k niemiecki u ż y w a w takich funkcjach bezokolicznika czasu te­ r a ź n i e j s z e g o s t r o n y c z y n n e j , j a k w z w r o c i e „ d a s T a n z e n v o n x" . Ł a c i n a , k t ó r a , p o d o b n i e j a k i n n e j ę z y k i s t a r o ż y t n e , w y r ó ż n i a się w tworzeniu wyjątków od swych własnych reguł, w y r a ż a tego ro­ d z a j u f u n k c j ę d e s k r y p t y w n a p r z y p o m o c y infinitivu praesentis activi, czyli b e z o k o l i c z n i k a c z a s u t e r a ź n i e j s z e g o s t r o n y c z y n n e j , 0 ile j e s t t o nominativus, czyli m i a n o w n i k , o ile z a ś j a k i ś i n n y p r z y p a d e k d e k l i n a c y j n y , t o p r z y p o m o c y gerundium; t a k więc „ s c r i b e r e " t o t y l e , co „ p i s a n i e " , a „ s c r i b e n d o " — „ p i s a n i e m " . F a k t , iż f u n k c j e d e s k r y p t y w n e t e j g r u p y d a d z ą się i n t e r p r e t o w a ć dwojako, mianowicie j a k o opisujące funkcję albo opisujące zda­ r z e n i e , m o ż n a c h y b a w y t ł u m a c z y ć w t e n s p o s ó b , że r o z r ó ż n i e n i e t o j e s t d l a w i e l u celów n i e i s t o t n e . O t o w i d z i e l i ś m y w § 5 3 , że przysłówek m o ż e m y t r a k t o w a ć albo jako własność własności, albo jako cechę zdarzenia. Z drugiej strony bywają języki, w k t ó ­ r y c h występują różne formy, zaznaczające — t a k to m o ż n a ro­ zumieć — owo rozróżnienie. F o r m y takie znajdujemy w językach a ł t a j s k i c h . W j ę z y k u t u r e c k i m , n p . , są d w a r o d z a j e t a k i c h rze­ czowników odczasownikowych. Oto z czasownika „yuriimek", co z n a c z y „ b i e g a ć " , w y w o d z ą się d w i e f o r m y : „ y u r u m e s i " i „ y i i r u d i i g i i " . P i e r w s z a z n a c z y „ h i s r u n n i n g " , czyli „jego b i e g a n i e " , u

1 6 8

169

1 o d n o s i się d o w ł a s n o ś c i ; d r u g a z a ś t o t y l e , co „his h a v i n g r u n " , czyli „ t o , że b i e g ł " , i o d n o s i się d o c z y n n o ś c i b i e g a n i a , t j . d o z d a ­ rzenia. D o drugiej grupy należą funkcje d e s k r y p t y w n e , które determi­ n u j ą a r g u m e n t r z e c z o w y . W j ę z y k u a n g i e l s k i m p o w s t a j ą o n e ze wszystkich form imiesłowu, dzięki d o d a n i u słowa „ o n e " ° , wska1 7

1 6 8

1 6 9

1 7 0

Dosłownie: „(to oto) bronienie x-a przez ?/". „(To oto) tańczenie #-a". Tu: „ktoś", „coś" lub „osoba", „rzecz".

174

Hans

Reichenbach

ż u j ą c e g o , że idzie o z m i e n n ą r z e c z o w ą . O t o m ó w i m y : „ t h e b e a t e n one" i „the beating one" . J ę z y k niemiecki u ż y w a odpo­ wiednich imiesłowów bez d o d a w a n i a terminu wyrażającego zmienną: „der Schlagende" oraz „der Geschlagene". Łacina, roz­ p o r z ą d z a j ą c a i m i e s ł o w e m p r z y s z ł y m , m o ż e się t ą f o r m ą p o s ł u ż y ć t a k ż e w celu z b u d o w a n i a f u n k c j i d e s k r y p t y w n e j , j a k w „ m o r i t u r i " , co z n a c z y „ci, k t ó r z y b ę d ą u m i e r a ć " . O p r ó c z r z e c z o w n i k ó w o d c z a s o w n i k o w y c h w sensie g r a m a t y c z ­ n y m , b y w a j ą i n n e r z e c z o w n i k i w y w o d z ą c e się o d c z a s o w n i k ó w , a u ż y w a n e w roli f u n k c j i d e s k r y p t y w n y c h ; z p u n k t u w i d z e n i a l o g i k i m a j ą o n e t e n s a m c h a r a k t e r co r z e c z o w n i k i o d c z a s o w n i kowe, i z tego p o w o d u należałoby je włączyć do tej samej kategorii. R z e c z o w n i k a m i , k t ó r e n a l e ż ą d o g r u p y p i e r w s z e j , b ę d ą f o r m y za­ kończone sufiksem „ion", j a k „annihilation" . W grupie drugiej m a m y f o r m y z a k o ń c z o n e n a „ e r " l u b „ o r " , n p . słowo „ p a i n t e r " w języku angielskim, „victor" — w angielskim i w łacinie, „Sieger" — w niemieckim. W funkcjach d e s k r y p t y w n y c h , pochodzących od funkcji jednoa r g u m e n t o w e j , miejsce zmiennej b y w a w wielu językach w s k a z a n e przy pomocy postawienia a r g u m e n t u w dopełniaczu. W w y p a d k u funkcji d w u a r g u m e n t o w y c h jeden a r g u m e n t stoi w dopełniaczu, a drugi w t a k i m p r z y p a d k u deklinacyjnym, jakiego w y m a g a użycie strony biernej czasownika. Oto m ó w i m y „the defending of t h e c o u n t r y b y t h e s o l d i e r s " , „ d a s V e r t e i d i g e j i d e s Y a t e r l a n d s d u r c h die S o l d a t e n " . T a k i e z n a c z e n i e g e n e t i w u , czyli d o p e ł ­ n i a c z a , r o z w i n ę ł o się z j e g o p i e r w o t n e g o s e n s u , j a k o p o s s e s s i w u , czyli p r z y p a d k u w y r a ż a j ą c e g o p o s i a d a n i e , co w i d o c z n e j e s t w z w r o ­ t a c h t a k i c h , j a k „ t h e h o u s e of x . Nie wszystkie jednak języki 1 7 1

1 7 2

1 7 3

1 7 4

1 7 5

1 7 6

u

1 7 7

1 7 1

„(Ten oto) pobity", „(ten oto) zwyciężony". ..(Ten oto) bijący", „(ten oto) zwyciężający". „Unicestwienie", „zniszczenie". „Malarz". „Zwycięzca". Dosłownie: „(to oto) bronienie (tego oto) kraju przez żołnierzy". „(Ten oto) dom #-a". 1 7 2

1 7 3

1 7 4

1 7 5

1 7 6

1 7 7

(wszystkich)

Analiza

języka

potocznego

175

u ż y w a j ą do tego celu dopełniacza. W łacinie n p . a r g u m e n t funkcji d e s k r y p t y w n e j stoi w t y m p r z y p a d k u deklinacyjnym, w k t ó r y m występowałby będąc argumentem funkcji propozyejonalnej, np. „defendere p a t r i a m m i l i t i b u s " .

§55. TERMINY

LOGICZNE W

ROLI

SYNTAKTYCZNEJ

Dotychczas mieliśmy do czynienia z pierwszymi dwiema s p o ś r ó d n a s t ę p u j ą c y c h t r z e c h k a t e g o r i i , n a k t ó r e dzielą się części m o w y języka przedmiotowego: terminów a r g u m e n t o w y c h , ter­ m i n ó w funkcyjnych oraz t e r m i n ó w logicznych. Przechodząc teraz d o k a t e g o r i i t r z e c i e j , r o z p o c z y n a m y b a d a n i e o d jej zdefinio­ wania. T e r m i n n a z y w a ć będziemy d e n o t a t y w n y m , g d y figuruje on n a miejscu zmiennej argumentowej bądź zmiennej funkcyjnej, bądź z m i e n n e j p r o p o z y c j o n a l n e j , czyli z d a n i o w e j . D e f i n i c j a t a , jeśli za­ s t o s o w a ć s y m b o l e l o g i c z n e , głosi, że p o s z c z e g ó l n e w a r t o ś c i z m i e n ­ n y c h , t a k i c h j a k : „ # " , „ / " , „ a " , są d e n o t a t y w n e . E ó ż n e t y p y z m i e n ­ n y c h r o z r ó ż n i a się u ż y w a j ą c r o z m a i t y c h g r u p l i t e r d l a o z n a c z e n i a każdego z tych typów. W języku potocznym wszystkie rodzaje zmiennych oddajemy przy pomocy jednego g a t u n k u symboli, m i a n o w i c i e z a i m k ó w t a k i c h , j a k [w j ę z y k u a n g i e l s k i m — p r z y p . tłum.] „ a n y " , „one" oraz rodzajnika nieokreślonego „a". A z a t e m rozróżnienie t y p ó w albo zostaje wskazane pośrednio — przez na­ t u r ę funkcji, do której d a n y a r g u m e n t należy: m ó w i m y n p . „ a m a n " , a t a k ż e „ a c o l o r " , a l b o z a z n a c z a się j e b e z p o ś r e d n i o , dodając termin denotujący klasę utworzoną przez wszystkie szczegółowe wartości d a n e j z m i e n n e j , j a k n p . w z w r o t a c h : „a p r o p e r t y " , „a t h i n g " , „ a n y t h i n g " . W sformułowaniach t y c h r o d z a j n i k n i e o k r e ś l o n y z n a c z y t y l e , co z a i m e k n i e o k r e ś l o n y „ o n e " (nie l i c z b a „ j e d e n " ) ; m i a n o w i c i e „ a m a n " z n a c z y „ o n e a m o n g t h e 1 7 8

1 7 9

180

1 8 1

1 7 8

1 7 9

1 8 0

1 8 1

„(Jakaś) własność"; (por. też przypis 3 i 17 — „any"). „(Jakaś) rzecz". „Coś", „cokolwiek". „Pewien", „niejaki".

176

Hans

Reichenbach

182

1 8 3

m e n " , „a p r o p e r t y " zaś znaczy „one a m o n g t h e properties" . P o d o b n i e , m ó w i m y t a k ż e „ a s i t u a t i o n " , c z y „ a s t a t e of affairs" . Ten sposób mówienia wystarczająco wyjaśnia, j a k a jest n a t u r a d a n e j z m i e n n e j , i d z i ę k i t e m u m o ż n a n a s z ą definicję t e r ­ minów d e n o t a t y w n y c h zastosować również do języka potocznego. Oprócz terminów d e n o t a t y w n y c h — w języku występuje wielka r ó ż n o r o d n o ś ć t e r m i n ó w e k s p r e s y w n y c h . B ę d z i e m y m ó w i l i , że jakiś t e r m i n jest ekspresywny, g d y nie został on u ż y t y jako t e r m i n denotatywny. Wyjaśnijmy, jaka jest n a t u r a tych terminów, n a następującym przykładzie. W zdaniu: „Piotr jest wysoki" — s ł o w a „ P i o t r " i „ w y s o k i " są d e n o t a t y w n e ; t e r m i n a r g u m e n t o w y „Piotr" denotuje Piotra, a termin funkcyjny „wysoki" denotuje c e c h ę b y c i a w y s o k i m . F a k t , iż P i o t r m a c e c h ę b y c i a w y s o k i m , k o n s t y t u u j e relację między P i o t r e m a byciem wysokim; nazwijmy ją r e l a c j ą f u n k c y j n o - a r g u m e n t o w ą . W celu s k o n s t a t o w a n i a t e g o f a k t u z a p o m o c ą z d a n i a , p o s ł u g u j e m y się d w i e m a n a z w a m i , „ P i o t r " i „wysoki", budując z nich relację, k t ó r a jako stosunek między z n a k a m i — jest relacją s y n t a k t y c z n ą . Moglibyśmy w t y m celu p o p r o s t u u ż y ć z e s t a w i e n i a słów i p o w i e d z i e ć , t a k j a k t o c z y n i ą dzieci, „ P i o t r w y s o k i " . P r z e s t r z e n n e z a t e m n a s t ę p o w a n i e p o s o b i e d w ó c h słów d a j e w r e z u l t a c i e r e l a c j ę m i ę d z y n i m i , b ę d ą c ą o d b i ­ ciem relacji f u n k c y j n o - a r g u m e n t o w e j , k t ó r a zachodzi m i ę d z y o d p o w i a d a j ą c y m i t y m s ł o w o m o b i e k t a m i . W celu w y r a ź n i e j s z e g o ukazania tego stosunku między znakami, w języku p o t o c z n y m u ż y w a się s ł o w a „ j e s t " . S ł o w o t o o d z w i e r c i e d l a r e l a c j ę f u n k c y j n o a r g u m e n t o w ą w t a k i s a m sposób j a k napisanie, jedno za d r u g i m , w s p o m n i a n y c h słów. E e l a c j a f u n k c y j n o - a r g u m e n t o w ą zachodzi m i ę d z y p r z e d m i o t a m i t y c h słów, k t ó r e p r z e d z i e l a s ł ó w k o „ j e s t " . Stosowanie specjalnego znaku, takiego jak „jest", m a t ę zaletę, że u s u w a w i e l o z n a c z n o ś ć ; w s z a k z a p i s y w a n i e słów, j e d n o o b o k drugiego, w wielu z d a n i a c h nie spełnia z a d a n i a polegającego n a odzwierciedlaniu stosunku funkcyjno-argumentowego. 1 8 4

185

182

1 8 3

1 8 4

185

„Pewien (jeden) spośród (wszystkich) ludzi". „Pewna spośród (wszystkich) cech", „jedna z (wszystkich) własności". „(Jakaś) sytuacja". „(Pewien) stan rzeczy".

Analiza

języka

potocznego

177

Słowo „jest" o d z w i e r c i e d l a relację funkcyjno-argumentową, a l e j e j n i e d e n o t n j e . A t o z t e j p r z y c z y n y , że — z g o d n i e z r e ­ g u ł a m i j ę z y k a — d e n o t a c j ę s t o s u n k ó w u z y s k u j e się w i n n y s p o s ó b . W y j a ś n i j m y t o , p o s ł u g u j ą c się z a p i s e m s y m b o l i c z n y m , w k t ó r y m całe rozróżnienie łatwiej będzie dostrzec. Zdanie: „Piotr jest wysoki" — po sformalizowaniu przy­ bierze postać: f(x) (1) T u t a j n a w i a s y grają rolę łącznika „jest"; odbijają one relację funkcyjno-argumentową. N a t o m i a s t zdanie, w k t ó r y m p e w n a re­ lacja jest denotowana, b r z m i : „Piotr kocha Marię", a po sforma­ lizowaniu: f(x,y)

(2)

T u t a j s y m b o l „ / " d e n o t u j e r e l a c j ę k o c h a ć . W i d z i m y , że d e n o t o w a n i e r e l a c j i u z y s k u j e się, p i s z ą c n a z w y a r g u m e n t ó w w n a w i a s a c h , a n a z w ę danej relacji umieszczając jako t e r m i n funkcyjny — przed nawiasami. Gdy chcemy wprowadzić symbol denotatywny w w y p a d k u relacji funkcyjno-argumentowej, m u s i m y relację t ę zapisać w następującej postaci: <*(f,x)

(3)

Z n a k „a" denotuje t u relację funkcyjno-argumentową. W i d z i m y j e d n a k , iż w celu w p r o w a d z e n i a n a z w y t a k i e j r e l a c j i m u s i m y t a k ż e użyć nawiasów, t j . znaku, k t ó r y jedynie odzwierciedla zachodzenie relacji f u n k c y j n o - a r g u m e n t o w e j . W i d z i m y teraz, dlaczego z n a k t a k i , j a k n a w i a s y czy łącznik „ j e s t " , t r a k t u j e się j a k o z n a k e k s p r e s y w n y . O t o d l a t e g o , że o d b i j a o n r e l a c j ę f u n k c y j n o - a r g u m e n t o w ą , p r z y p o m i n a o jej z a c h o d z e ­ niu. N a t o m i a s t nie d e n o t u j e jej, gdyż do denotowania dochodzi w naszym języku w inny sposób, mianowicie przez umieszczenie znaku będącego nazwą danego obiektu, w pozycji zmiennej funkcyjnej bądź argumentowej. P o w y ż s z y p r z y k ł a d odsłania t r z y w a ż n e właściwości. P o p i e r w s z e , w s k a z u j e , że z n a k e k s p r e s y w n y j e s t c z y m ś z d e c y d o w a n i e r ó ż n y m o d z n a k u d e n o t a t y w n e g o . P o d r u g i e , ś w i a d c z y o t y m , iż

Hans.

178

Reichenbach

znak ekspresywny może zostać w y r u g o w a n y przez znak denotat y w n y . P o trzecie, ujawnia on, w jaki sposób owemu rugowaniu m o ż e t o w a r z y s z y ć p o n o w n e p o j a w i e n i e się o d p o w i e d n i e g o z n a k u w postaci ekspresy wne j . Z myślą o tej ostatniej właściwości — mówić będziemy o n i e z b ę d n y m znaku ekspresywnym. N i e w s z y s t k i e z n a k i e k s p r e s y w n e są n i e z b ę d n e . M o g l i b y ś m y np. zastąpić znak d e n o t a t y w n y „czerwony" znakiem ekspresywn y m ; moglibyśmy argument „#" napisać czerwonym atramentem, w p r o w a d z a j ą c r e g u ł ę , iż t e g o r o d z a j u n a p i s z n a c z y : „x j e s t czer­ w o n e " . W t a k i m w y p a d k u ów z n a k ekspresywny, oczywista, nie b ę d z i e n i e z b ę d n y , p o n i e w a ż o d p o w i e d n i z n a k n i e p o j a w i się p o ­ nownie, skoro użyjemy sformułowania: jest czerwone". Traktowanie łącznika „jest" jako znaku ekspresywnego, na r ó w n i z n a w i a s a m i w (1), n i e z a ś j a k o z n a k u d e n o t a t y w n e g o , w y ­ m a g a pewnego usprawiedliwienia. Eeguły syntaktyczne języka p o t o c z n e g o n i e są s f o r m u ł o w a n e t a k j a s n o j a k r e g u ł y s k ł a d n i o w e języka sformalizowanego. W notacji symbolicznej znak funkcyjny p o z n a j e się p o t y m , że f i g u r u j e o n p r z e d n a w i a s a m i . W j ę z y k u p o t o c z n y m z n a k i f u n k c y j n e p o z n a j e się p o t y m , że są t o c z a s o w n i k i bądź połączenia rzeczownika lub przymiotnika z jakąś formą czasownika „być", zwanego z tej przyczyny czasownikiem po­ s i ł k o w y m . M o ż n a z a t e m p o w i e d z i e ć , że t o n a t u r a s y n t a k t y c z n a d a n e g o c z a s o w n i k a s ł u ż y z a z n a c z e n i u , iż m a m y d o c z y n i e n i a z funkcją. Z drugiej j e d n a k strony, skoro łącznik, w y s t ę p u j ą c y o s o b n o , n i e k o n s t y t u u j e s a m o d z i e l n i e f u n k c j i , lecz c z y n i t o t y l k o w p o ł ą c z e n i u z p r z y m i o t n i k a m i l u b r z e c z o w n i k a m i , w y d a j e się u z a s a d n i o n e t r a k t o w a n i e owego łącznika j a k o słowa, k t ó r e spełnia j e d y n i e z a d a n i e s y n t a k t y c z n e , p o l e g a j ą c e n a z a z n a c z e n i u , że i d z i e o f u n k c j ę , g d y t y m c z a s e m jej t r e ś ć u s t a l a j ą p r z y m i o t n i k l u b r z e ­ c z o w n i k . U w a ż a m y w i ę c , że s f o r m u ł o w a n i a : „x s l e e p s " oraz „x is s l e e p i n g " , m a j ą p o d o b n y c h a r a k t e r l o g i c z n y . Ł ą c z n i k z a t e m o k a z u j e się c z y m ś a n a l o g i c z n y m d o s u f i k s u „ s " w y s t ę p u j ą ­ cego w j ę z y k u a n g i e l s k i m w t r z e c i e j o s o b i e l i c z b y p o j e d y n c z e j . 1 8 6

1 8 7

186

„35 Śpi". Dosłownie: „x jest śpiący", w znaczeniu: „śpi obecnie", „jest uśpiony"; swobodnie — „a? śpi". 1 8 7

Analiza

języka

potocznego

179

M o ż n a t u n a d m i e n i ć , że w j ę z y k u t u r e c k i m d o d a j e się ó w ł ą c z n i k j a k o sufiks — d o p r z y m i o t n i k a , w t a k i s a m s p o s ó b j a k sufiks oso­ b o w y — do t e m a t u czasownikowego; oto np. „guzeldir" znaczy: „ o n j e s t p i ę k n y " , p r z y c z y m „ d i r " t o w ł a ś n i e ł ą c z n i k , czyli s p ó j k a ; „gidiyor" zaś znaczy: „on idzie", t u znów „iyor" jest sufiksem t r z e c i e j o s o b y . Ł ą c z n i k , k t ó r y p i e r w o t n i e b y ł n i e z a l e ż n y m cza­ s o w n i k i e m , c a ł k o w i c i e się z d e g e n e r o w a ł i s t a ł się s u f i k s e m . J ę z y k potoczny rozporządza również środkami, które pozwa­ lają w y r u g o w a ć o m a w i a n y ł ą c z n i k , z a p o m o c ą z n a k u d e n o t a tywnego. Oto np. możemy powiedzieć: „Peter has the argumentfunction relation with respect to tallness" . Zwrot „argumentfunction relation" jest z n a k i e m d e n o t u j ą c y m odpowiednią re­ l a c j ę . T o , iż p o d a n e s f o r m u ł o w a n i e j e s t a n a l o g i c z n e w z g l ę d e m (3), w i d a ć z w y s t ą p i e n i a s u f i k s u „ n e s s " w słowie „ t a l l n e s s " ° ; sufiks t e n w s k a z u j e , że s ł o w a „ t a l l n e s s " u ż y t o t u n i e j a k o n i e z a l e ż n e j f u n k c j i , lecz j a k o a r g u m e n t u i n n e j f u n k c j i . T a k s a m o j a k w (3) — t e r m i n e k s p r e s y w n y r e l a c j i f u n k c y j n o - a r g u m e n t o w e j z j a w i a się ponownie, mianowicie w czasowniku „has" . 188

1 8 9

1 9

1 9 1

Z d r u g i e j s t r o n y , w y s t ę p o w a n i e c z a s o w n i k ó w w roli t e r m i n ó w f u n k c y j n y c h w s k a z u j e , że n i e z a w s z e m o ż n a o d d z i e l i ć t e r m i n e k s p r e s y w n y o d d e n o t a t y w n e g o . W z d a n i u : „ I see t h e t o w e r " — czasownik „see" nie m a sufiksu, k t ó r y m o ż n a u z n a ć za zaznacze­ n i e c h a r a k t e r u f u n k c y j n e g o . C h a r a k t e r t e n z n a j d u j e swój w y r a z r a c z e j w t y m f a k c i e , że s ł o w o „ s e e " należy do kategorii wyrażeń u ż y w a n y c h w celu w s k a z a n i a c z a s u g r a m a t y c z n e g o . M o ż e m y p o ­ równać t e n sposób wyrażania cechy strukturalnej — do notacji, w k t ó r e j l i t e r y „ / " , „ # " o d p o w i a d a j ą f u n k c j o m , l i t e r y z a ś „,r", „?/" — a r g u m e n t o m , i k t ó r a nie stosuje nawiasów. B y w a j ą i inne sposoby 1 9 2

1 9 3

188

Dosłownie: „Piotr ma relację argumentowo-funkcyjną ze względu na wysokość", czyli swobodniej: „Piotr pozostaje w stosunku argumentowofunkcyjnym do bycia wysokim". „Relacja argumentowo-funkcyjna. „Wysokość", „bycie wysokim"; „to, że się jest wysokim". „Ma". „Widzę (tę oto) wieżę". „Widzieć". 189

190

191

192

1 9 3

Logika i język

14

180

Hans

Reichenbach

łączenia n a t u r y ekspresywnej z d e n o t a t y w n ą w j e d n y m termi­ nie. W istocie, większość t e r m i n ó w d e n o t a t y w n y c h m a k o m p o ­ n e n t ę p r a g m a t y c z n ą o c h a r a k t e r z e e k s p r e s y w n y m . O t o n p . słowo „jatki" wyraża konotację pejoratywną, k t ó r a jednak nie należy do jego d e n o t a t y w n e g o znaczenia. T e r m i n a m i , k t ó r e n a s t u t a j i n t e r e s u j ą , są t e r m i n y w y ł ą c z n i e ekspresywne. T e r m i n y wyłącznie ekspresywne spełniają p e w n ą funkcję języ­ kową, k t ó r a przecież nie polega n a denotowaniu. Tworzą one o k r e ś l o n e s t r u k t u r y z n a k o w e i w t e n s p o s ó b coś c z y n i ą ; n a t o ­ m i a s t nie m ó w i ą tego czegoś. Mogą one j e d y n i e w y r a ż a ć cechy i s t n i e j ą c e p o z a d z i e d z i n ą z n a k ó w . Z n a k i t a k i e b u d u j e się z w y k l e , w j ę z y k u s y m b o l i c z n y m , n i e w p o s t a c i l i t e r , lecz s p e c j a l n y c h , z n a c z k ó w , t a k i c h j a k n a w i a s y czy symbole^ o p e r a c j i p r o p o z y c j o nalnych. Z n a k „e" jest wyjątkiem od tej reguły. W języku po­ t o c z n y m m ó w i o n y m r o l ę t a k i c h z n a c z k ó w o d g r y w a j ą c z ę s t o suf i k s y b ą d ź p o r z ą d e k słów. W j ę z y k u p i s a n y m n a t o m i a s t u ż y w a się ponadto specjalnych znaków, np. interpunkcyjnych; w języku m ó w i o n y m stosujemy gesty oraz intonację. Ale t a k ż e u ż y w a m y słów j a k o z n a k ó w e k s p r e s y w n y c h , n p . w y r a z ó w t a k i c h , j a k : „jest" czy też „i", „lub", stosowanych w operacjach propozycjon a l n y c h . Z p u n k t u w i d z e n i a l o g i k i o k a z u j e się w s k a z a n e o d r ó ż ­ nienie t e r m i n ó w wyłącznie e k s p r e s y w n y c h od t e r m i n ó w d e n o t a ­ t y w n y c h , za pomocą specjalnych znaków. Ze względu n a ich ekspresywny charakter, znaków ekspre­ s y w n y c h n i e z a l i c z a się d o t e o r i i t y p ó w . T a k n p . ł ą c z n i k „ j e s t " nie należy do żadnego p i ę t r a t y p ó w . J e s t t o dalsza p r z y c z y n a , d l a k t ó r e j u w a ż a się ó w ł ą c z n i k z a t e r m i n e k s p r e s y w n y . G d y b y ś m y go t r a k t o w a l i j a k o słowo, k t ó r e d e n o t u j e relację funkcyjnoargumentową, to wówczas zdanie: „Piotr jest wysoki" — przy­ b r a ł o b y p o s t a ć (3) i z t e g o p o w o d u z a c z ę ł o b y n a l e ż e ć d o w y ż s z e g o r a c h u n k u funkcji. Stosowanie t e r m i n ó w ekspresywnych pozwala n a m n a włączenie p e w n y c h t e r m i n ó w do niższego piętra, g d y t y m c z a s e m t e same t e r m i n y , u ż y t e w sposób d e n o t a t y w n y , n a ­ leżałyby do piętra wyższego. Możemy teraz przejść do zdefiniowania t e r m i n ó w logicznych. Będziemy termin nazywali l o g i c z n y m , g d y jest on wyłącznie

Analiza

języka

'potocznego

181

e k s p r e s y w n y i n i e z b ę d n y b ą d ź g d y m o ż n a go zdefiniować p r z y pomocy takich jedynie terminów. U z u p e ł n i e n i e t o m a t ę w a ż n ą k o n s e k w e n c j ę , że d o t e r m i n ó w logicznych pozwala zaliczyć także p e w n e t e r m i n y d e n o t a t y w n e . Oto n p . t e r m i n d e n o t a t y w n y , „relacja funkcyjno-argumentową", j e s t t e r m i n e m l o g i c z n y m , g d y ż d a się z d e f i n i o w a ć p r z y p o m o c y samych t e r m i n ó w wyłącznie ekspresywnych oraz niezbędnych, j a k t o w y k a z a n o w (3). M o ż n a g o n a z w a ć d e n o t a t y w n y m k o r e l a t e m łącznika. P o d a m y później inne przykłady takich d e r y w a t y w n y c h , czyli p o c h o d n y c h t e r m i n ó w l o g i c z n y c h , k t ó r e są zarazem denotatywne. W n a s z e j definicji t e r m i n ó w l o g i c z n y c h p r ó b o w a l i ś m y p r z e ­ z w y c i ę ż y ć w i e l o z n a c z n o ś ć , k t ó r a d o t y c h c z a s w i ą z a ł a się z t y m m i a n e m *. Z a z w y c z a j definicję t e r m i n ó w l o g i c z n y c h p o d a j e się w p o s t a c i wyliczenia t a k i c h t e r m i n ó w , bez p o d a w a n i a ich wspólnej własności, przy czym dołączanie dalszych t e r m i n ó w pozostawia się r o z u m o w a n i u p r z e z a n a l o g i ę . Z d a j e m y s o b i e s p r a w ę z t e g o , że i nasza definicja niezupełnie u s u w a w s p o m n i a n ą wieloznaczność. W s z c z e g ó l n o ś c i słowo „ n i e z b ę d n y " w n a s z e j definicji m o ż n a s t o ­ s o w a ć w r ó ż n y s p o s ó b ; co u w a ż a ć się b ę d z i e z a n i e z b ę d n e , z a l e ż y o d celu, d l a k t ó r e g o d a n y j ę z y k z b u d o w a n o . B ę d z i e m y t e r a z m i e l i o k a z j ę b a r d z i e j p r e c y z y j n i e u s t a l i ć , j a k i e t o cele m a m y n a myśli, mówiąc o niezbędnych znakach ekspresywnych. W y j a ś n i j m y to za pomocą następującego p r z y k ł a d u . Operator, z w a n y d u ż y m czy wielkim k w a n t y f i k a t o r e m , jest z n a k i e m ekspres y w n y m , g d y ż nie w y s t ę p u j e o n n a m i e j s c u z m i e n n e j f u n k c y j n e j ani a r g u m e n t o w e j . W odniesieniu do relacji funkcyjno-argumen­ towej m o ż e m y z a m i a s t wielkiego k w a n t y f i k a t o r a w p r o w a d z i ć o d p o w i e d n i z n a k d e n o t a t y w n y ; d o k o n u j e się t e g o , stosując f u n k c j ę a, m a j ą c ą p o s t a ć (18, § 4 1 ) . Z a s t o s u j m y s k r ó t „Z7n" z a m i a s t s ł o w a „ u n i w e r s a l n y " ; w ó w c z a s m o ż e m y u w a ż a ć , iż for­ m u ł a (18, § 41) d e f i n i u j e o z n a j m i e n i e , że p e w n a w ł a s n o ś ć j e s t 1 9 4

* Zauważył to R. Carnap, Introduction Harvard University Press, § 13. « [ / ] ™ (*)/(*).

to Semantics,

Cambridge

1942,

1 9 4

14*

182

Hans

u n i w e r s a l n a , i definicję staci:

tę

Reichenbach

m o ż e m y zapisać w następującej

Un(f) (x)f(x)

po­ (4)

w

F u n k c j a „ D V jest t e r m i n e m d e n o t a t y w n y m ; jest to funkcja drugiego stopnia. Można teraz w y r u g o w a ć wielki k w a n t y f i k a t o r p r z y p o m o c y z n a k u „ D V ; a ponieważ zmienną wolną zawsze m o ż n a wyeli­ minować stosując duży kwantyfikator, przeto m o ż e m y zbudować n o t a c j ę , w k t ó r e j o g ó l n o ś ć w y r a ż a się z a w s z e z a p o m o c ą t e r m i n u d e n o t a t y w n e g o . N p . zamiast relacji: (x)[f(x)

D g(x)] D [(x)f(x)

D (x)g(x)]

(5)

napisalibyśmy: Un[f(x)Dg(x)]D

{Un[f(x)]D

Un[g(x)]}

(6)

O ile w n a s z e j n o t a c j i n i e p o s ł u g u j e m y się w i e l k i m k w a n t y f i k a t o r e m , t o funkcję „ D V należy u z n a ć za t e r m i n p i e r w o t n y . Nie b ę d z i e t o n a t o m i a s t t e r m i n l o g i c z n y w sensie n a s z e j definicji, g d y ż w ó w c z a s n i e d a się o n z d e f i n i o w a ć p r z y p o m o c y t e r m i n ó w e k s p r e s y w n y c h . Z d r u g i e j s t r o n y , f o r m u ł a (6) b ę d z i e p r a w d z i w a t y l k o dla funkcji „ D V ; przestanie n a t o m i a s t b y ć prawdziwa, gdy n a m i e j s c e „ D V p o d s t a w i m y z m i e n n ą f u n k c y j n ą . (6) z a t e m j e s t w z o r e m , k t ó r y m o ż n a z w e r y f i k o w a ć bez u c i e k a n i a się d o o b s e r ­ w a c j i e m p i r y c z n e j , ale z a r a z e m w z o r e m , k t ó r y p r z e s t a j e b y ć prawdziwy, g d y figurujący w nim termin d e n o t a t y w n y zastąpimy odpowiadającą m u zmienną. Tylko w w y p a d k u g d y b y ś m y mogli f u n k c j ę „ D V u w a ż a ć za t e r m i n l o g i c z n y , k o n s e k w e n c j a t a n i e b y ł a b y niedogodna. A b y t o osiągnąć, w p r o w a d z a m y w naszej no­ tacji następującą regułę: Z a s a d a n o t a c j i . G d y j a k i ś w z ó r m o ż n a z w e r y f i k o w a ć bpz u c i e k a n i a się d o o b s e r w a c j i e m p i r y c z n e j , m u s i b y ć z a g w a r a n t o w a n a możliwość n a p i s a n i a go w t a k i e j postaci, b y pozostał on p r a w ­ d z i w y , jeśli w s z y s t k i e s t a ł e d e n o t a t y w n e z a s t ą p i m y o d p o w i a d a ­ jącymi im zmiennymi. Eeguła t a stwarza konieczność wprowadzenia ekspresywnego z n a k u o g ó l n o ś c i , t a k i e g o j a k w i e l k i k w a n t y f i k a t o r . F o r m u ł y (6) nie będziemy uważali za niedopuszczalną w naszej notacji; tyle

Analiza

języka

potocznego

183

że j e s t o n a d o p u s z c z a l n a d z i ę k i t e m u t y l k o , iż i s t n i e j e r ó w n o ­ w a ż n y j e j z a p i s , m i a n o w i c i e (5). Z t e r m i n u „Un" u c z y n i o n o z a t e m t e r m i n l o g i c z n y , g d y ż m o ż e m y t e r a z p o s ł u ż y ć się definicją (4). W i d z i m y , że p o d a n a z a s a d a n o t a c j i j e s t p o s t u l a t e m w y z n a c z a j ą ­ c y m , co się u w a ż a z a n i e z b ę d n e t e r m i n y e k s p r e s y w n e . P e w n e u z u ­ pełnienia dotyczące terminu „niezbędny" p o d a m y później. Z a s t o s o w a n i e z n a k u e k s p r e s y w n e g o d l a z a z n a c z e n i a ogól­ ności m a t ę zaletę, że p o z w a l a n a zapisanie formuły t a k i e j , j a k (5), w p r o s t y m r a c h u n k u f u n k c j i . W z ó r (6) n a l e ż y d o r a c h u n k u w y ż s z e g o , j a k o że „Un jest funkcją t y p u drugiego. Ponownie w i d z i m y , że p o s ł u g i w a n i e się z n a k i e m e k s p r e s y w n y m u w a l n i a n a s od restrykcji związanych z t e r m i n a m i f u n k c y j n y m i w teorii t y ­ p ó w . W s z y s t k i e t e r o z w a ż a n i a s t o s u j ą się o d p o w i e d n i o d o o p e r a ­ t o r a e g z y s t e n c j a l n e g o , czyli m a ł e g o k w a n t y f i k a t o r a . u

Ł ą c z n i k i d u ż y k w a n t y f i k a t o r , k t ó r y m i p o s ł u g i w a l i ś m y się d o t y c h c z a s d l a z i l u s t r o w a n i a n a s z y c h r o z w a ż a ń , są t e r m i n a m i logicznymi różnych rodzajów. Łącznik występuje w r o l i s y n t a k t y c z n e j , ponieważ jego zadanie polega n a ustaleniu relacji między z n a k a m i . D u ż y k w a n t y f i k a t o r zaś występuje w r o l i s e ­ m a n t y c z n e j , ponieważ rozciąga on zasięg prawdziwości danego oznajmienia na wszystkie rzeczy. Oba n a t o m i a s t rodzaje terminów t o t e r m i n y e k s p r e s y w n e o c h a r a k t e r z e p o z n a w c z y m . Z n a k i lo­ giczne trzeciego rodzaju, występujące w r o l i p r a g m a t y c z n e j , o m ó w i m y p ó ź n i e j ; są t o t e r m i n y e k s p r e s y w n e o c h a r a k t e r z e i n s t r u m e n t a l n y m *. Z a s t o s u j m y t e n p o d z i a ł w k l a s y f i k a c j i t e r m i ­ nów logicznych. P i e r w s z a z k l a s , k t ó r e b ę d z i e m y r o z w a ż a l i , s k ł a d a się z t e r ­ minów logicznych, w y s t ę p u j ą c y c h w roli s y n t a k t y c z n e j . Podzielmy t ę klasę n a podklasy, wyliczając różne rodzaje takich terminów. O pozostałych dwóch klasach będzie m o w a w następnych paragrafach. * Prof. E . Carnap, w liście skierowanym do mnie, sugerował, b y zaniechać rozróżniania terminów w roli syntaktycznej oraz w roli semantycznej, i trakto­ wać te dwa rodzaje znaków logicznych jako przynależne do jednej grupy. Wówczas rozróżniałoby się tylko znaki logiczne poznawcze oraz instrumen­ talne. Wolałbym kwestię tę pozostawić otwartą do dalszej dyskusji.

184

Hans

Reichenbach

D o pierwszej podklasy zaliczamy t e r mi n y o d n o s z ą c e się d o a r g u m e n t ó w . Pośród nich znajdujemy naprzód terminy, k t ó r e wskazują miejsce zmiennej, a więc: formy deklinacyjne rze­ czowników i p r z y i m k i . P r z y i m k i zazwyczaj nie t y l k o spełniają t o z a d a n i e l o g i c z n e , lecz t a k ż e p r z e j m u j ą część z n a c z e n i a d a n e g o zdania; oto n p . zdania: „to leży n a stole" i „to leży p o d stołem" — r ó ż n i ą się p o d w z g l ę d e m w s k a z a n i a m i e j s c a . D l a t e g o n i e k t ó r e p r z y i m k i lepiej zaliczyć do funkcji p r o p o z y c j o n a l n y c h wyższego typu, na równi z przysłówkami. P o drugie, m a m y terminy repre­ z e n t u j ą c e z m i e n n e . Są t o t e r m i n y e k s p r e s y w n e , z g o d n i e z n a s z ą definicją, g d y ż t y l k o s z c z e g ó ł o w e w a r t o ś c i z m i e n n y c h — coś d e n o t u j ą . W j ę z y k u p o t o c z n y m z m i e n n e są r e p r e z e n t o w a n e p r z e z z a i m k i . N a l e ż ą t u z a i m k i o s o b o w e „ o n " , „ o n a " , „ o n o " * (ale n i e z a i m k i takie, jak „ja" i „ty", które — jako deskrypcje samozwrotne — należy zaklasyfikować do argumentów), zaimki względne i zaimki dzierżawcze. Z a i m k i dzierżawcze wyrażają, łącznie, funkcję, mia­ n o w i c i e p o s i a d a n i e ; d l a t e g o są o n e s y m b o l a m i ś c i ą g n i ę t y m i . Z a l i ­ czamy tu, dalej, zaimki nieokreślone, takie jak: „somebody", „any", „ o n e " . S p o ś r ó d t y c h słów — „ a n y " w y r a ż a o g ó l n o ś ć z a p o m o c ą z m i e n n e j w o l n e j i d l a t e g o n a l e ż y o n o p o części d o k a t e g o r i i s e m a n ­ t y c z n e j . T o s a m o d o t y c z y słowa „ s o m e b o d y " , j a k o mogącego w y r a ­ ż a ć o p e r a t o r e g z y s t e n c j a l n y , czyli m a ł y k w a n t y f i k a t o r . P r z y k ł a d y ś w i a d c z ą o t y m , iż k a t e g o r i e t e n i e w y k l u c z a j ą się w z a j e m n i e . 1 9 5

N a s t ę p n a p o d k l a s a s k ł a d a się z t e r m i n ó w o d n o s z ą c y c h s i ę d o f u n k c j i . M a m y t u t e r m i n y , k t ó r e wyrażają konwersję funkcji, jak n p . strona bierna; dalej, terminy wyrażające któryś z mo­ d y f i k a t o r ó w f u n k c y j n y c h , t a k i c h j a k : sufiks „ l y " o r a z t e r m i n „ i n such a w a y " . 1 9 6

* Zaimki te są zmiennymi o ograniczonym zakresie, podobnie jak nasza zmienna „x'" w wyrażeniu ,,{ 3.y) f{x\ y)", ponieważ rodzaj gramatyczny męski, żeński czy nijaki wyraża ograniczenie do pewnej tylko kategorii przedmiotów. „Somebody" — „ktoś"; „any" — „jakiś", „jakikolwiek", „którykol­ wiek", „każdy", „żaden"; „one" — „jakiś", „ktoś", „niejaki". Mowa, oczywiście, o języku angielskim, gdzie „ly" jest sufiksem przy­ słówkowym; w języku polskim: „ie", „o". „In such a way" —- „w taki sposób", „tak, że". r

1 9 5

196

,

Analiza

Do

następnej

argumentu

i

podklasy funkcji.

języka

potocznego

należą Wśród

terminy

18ó

odnoszące

nich występuje

się

łącznik

do

„jest",

k t ó r y omawialiśmy wyżej jako środek w y r a ż a n i a relacji funkcyjnoargumentowej. W połączeniu tj. w postaci: np.

w zdaniu:

1 9 7

„is a " „John

„a... is... a" — w y r a ż a

z rodzajnikiem

, wyraża

nieokreślonym

on bycie elementem

is a n A m e r i c a n

citizen"

1 9 8

;

klasy,

w

i n k l u z j ę k l a s , c z y l i z a w i e r a n i e się 1 9 9

jak

połączeniu

klasy w drugiej, j a k w zdaniu *: „a person b o r n in t h e S t a t e s is a n A m e r i c a n c i t i z e n "

„a",

jednej United

. Jeśli natomiast rodzajnik

nie­

określony zostanie u ż y t y bez wspomnianego łącznika, to wówczas rodzajnik

ten

należy

do

terminów

semantycznych,

ponieważ

spełnia z a d a n i e o p e r a t o r a egzystencjalnego, czyli małego fikatora

2 0

°. P o z a t y m do podklasy tej należą t e r m i n y

rozszczepienie

na

zdarzenia,

takie jak

spójnik

kwanty-

wskazujące

„że" lub

sufiksy

„ i o n " , „ i n g " 201 ( p o r . § 4 8 ) . Inną

podklasę

terminów

syntaktycznych

tworzą

niektóre

znaki i n t e r p u n k c y j n e , zwłaszcza zaś przecinek i średnik (kropka * Bardziej poprawne jest m oże sformułowanie, że całe połączenie „a...is..a" wyraża inkluzję klasową. Można uważać, że łącznik „is" [czyli ang. „jest"] w obrębie tego połączenia, wyraża bycie elementem klasy, przynależność ele­ m e n t u do klasy, mianowicie g d y zdanie to zinterpretujemy jako zbudowane w następujący sposób: „an x which is a member of the first class i s a member of the second class" [tzn. „x, które jest elementem klasy pierwszej, jest zarazem elementem klasy drugiej"; dosłownie: „(pewne) x... (pewnym) elementem (jedynej) klasy..." itd.]. „Jest", „jest (pewnym)". „Jan jest (pewnym) obywatelem amerykańskim". „Osoba urodzona w Stanach Zjednoczonych jest obywatelem amery­ kańskim" — dosłownie: „(Pewna) osoba... jest (pewnym) obywatelem...". N a t e n temat Beichenbach pisze w § 18: „Operator egzystencjalny stosuje się nie tylko w sformalizowanym zapisie zdań zawierających explicite wyrażenia takie, jak «istnieje»; używa się go również przy formalizowaniu rodzajnika nieokreślonego. A zatem zdanie: «Jeanne eats an apple» («Joanna je jabłko») przybierze postać « ( 3 y ) e (x y)-a(y)». «e» figuruje t u zamiast «je», zaś «a» zamiast jabłko. Operator egzystencjalny jest t u konieczny, ponieważ to jabłko, które je Joanna, nie zostało nazwane; powiedziano o nim tylko tyle, że istnieje jabłko, które jest jedzone". Mowa tu o sufiksach w języku angielskim; w polskim odpowiadają im sufiksy „anie", „enie" itd. 1 9 7

1 9 8

199

2 0 0

l9

2 0 1

186

Hans

Reichenbach

n a l e ż y d o t e r m i n ó w p r a g m a t y c z n y c h , co w y j a ś n i m y n i ż e j ) . W s k a ­ zują o n e j e d n o s t k i , z j a k i c h s k ł a d a j ą się z d a n i a ; p r z y t y m z a ­ danie t o spełniają p o p r o s t u , wyrażając t e jednostki, nie zaś mówiąc o nich. Dlatego interpunkcję zaliczamy do języka przed­ miotowego. W istocie, niemożliwością b y ł o b y z b u d o w a n i e j ę z y k a p r z e d m i o t o w e g o b e z i n t e r p u n k c j i , czyli p r z e s t a n k o w a n i a . J e s t o n o k o n i e c z n e t a k ż e w j ę z y k u s y m b o l i c z n y m , t y l e że j e g o r o l ę p r z e j ą ć mogą nawiasy. N a koniec, istnieje podklasa d e n o t a t y w n y c h t e r m i n ó w synt a k t y c z n y c h . t j . t e r m i n ó w , k t ó r e denotują, ale z a r a z e m — j a k w y k a z u j e a n a l i z a l o g i c z n a — są s p r o w a d z a l n e d o e k s p r e s y w n y c h t e r m i n ó w s y n t a k t y c z n y c h . M a m y t u relację funkcyjno-argumen­ tową, którą oznaczyliśmy przez „a" . Więcej tego rodzaju ter­ minów znajdziemy w kategorii semantycznej. 2 0 2

§ 56. T E R M I N Y

LOGICZNE W ROLI

SEMANTYCZNEJ

Przechodzimy teraz do drugiej klasy terminów logicznych, k t ó r a s k ł a d a się z t e r m i n ó w w y s t ę p u j ą c y c h w r o l i s e m a n t y c z ­ n e j . Pierwszą podklasę tej klasy stanowią o p e r a c j e propoz y c j o n a l n e . Operacje t e u w a ż a m y za s e m a n t y c z n e z uwagi n a i c h definicję, d o k o n a n ą z a p o m o c ą t a b e l , c z y l i m a t r y c p r a w d z i ­ wości, p r z e z co o p e r a c j o m t y m n a d a j e się c h a r a k t e r f u n k c j i p r a w ­ dziwościowych. N a t u r a semantyczna operacji propozycjonalnych, czyli z d a n i o t w ó r c z y c h , p r z e j a w i a się r ó w n i e ż w t y m , że m o ż n a z b u d o w a ć f o r m u ł y p r a w d z i w e , z ł o ż o n e j e d y n i e ze z m i e n n y c h 202

Oto uwagi autora na temat funkcji „a": „Wyrażenie «/(#)» traktujemy jako funkcję zarówno zmiennej «/», jak i zmiennej «x», i zapisujemy w postaci: « a [ / , x]»; wprowadzamy zatem definicję: « a [ / , x] = / ( # ) » . Funkcję «a» można uważać za funkcję t y p u drugiego; nie jest to jednak zmienna, lecz stała. Stałą logiczną można ją nazwać dlatego, że nie ma ona żadnej zawartości empirycz­ nej, takiej, jaką posiadają stałe empiryczne. N a z y w a m y ją stałą, także ze względu na jej właściwości techniczne: «a» można jedynie podstawić na miejsce innych funkcji, natomiast nie można innych funkcji podstawić na miejsce «a»" (por. § 4 1 ) .

Analiza

języka

potocznego

187

i o p e r a c j i p r o p o z y c j o n a l n y c h . T o , że — w szczególności — o p e ­ r a c j e k o n e k t y w n e są s e m a n t y c z n e , w i d a ć s t ą d , iż z g o d n i e z i c h definicją — t y l k o w w y p o w i e d z i a c h p r a w d z i w y c h m o g ą b y ć za­ w a r t e o p e r a c j e k o n e k t y w n e ( p o r . § 9). Z d r u g i e j s t r o n y , t a i n t e r ­ p r e t a c j a o p e r a c j i k o n e k t y w n y c h w s k a z u j e , iż n a l e ż a ł o b y j e t r a k ­ t o w a ć j a k o niewłaściwe t e r m i n y p r z e d m i o t o w e ; precyzyjną ich definicję p o d a j e się w m e t a j ę z y k u . M i m o t o u m i e s z c z a m y t e o p e r a c j e w n i n i e j s z e j k l a s y f i k a c j i , g d y ż p o s ł u g u j e m y się n i m i w j ę ­ zyku przedmiotowym. P r z e j d ź m y teraz do rozważenia kwestii, czy o w y c h operacji ])ropozycjonalnych należy używać jako terminów ekspresyw­ n y c h , czy też j a k o d e n o t a t y w n y c h . Zapis symboliczny o d p o w i a d a użyciu e k s p r e s y w n e m u . G d y b y ś m y mieli n a p i s a ć operację propozycjonalną, n p . „lub", j a k o t e r m i n d e n o t a t y w n y , to musieli­ b y ś m y to uczynić w takiej postaci: lub(a,6)

(1)

W ó w c z a s u w a ż a ł o b y się, że słowo „ l u b " d e n o t u j e f u n k c j ę , k t ó r e j a r g u m e n t a m i są s y t u a c j e a o r a z b. F u n k c j o n a ł y o p o s t a c i (1) m i a ł y b y t ę o s o b l i w ą w ł a s n o ś ć , że m o ż n a b y i c h u ż y ć j a k o a r g u ­ mentów w funkcjach tego samego rodzaju; można b y zatem napisać: l u b [ a , l u b (6, c)]

(2)

Byłoby to t y m s a m y m , co: a V (6 V c)

(3)

S p o s ó b z a p i s u , z a s t o s o w a n y w (2), n i e n a r u s z a t e o r i i t y p ó w . W p r a w d z i e f u n k c j a „ l u b " j e s t f u n k c j ą t y p u w y ż s z e g o niż jej a r g u ­ m e n t y , t o j e d n a k wyrażenie „ l u b ( a , 6)" jest tego samego t y p u , co „ a " b ą d ź „ 6 " , g d y ż t y p d a n e j f u n k c j i n i e u l e g a p r z e n i e s i e n i u n a sąd, w k t ó r y m f u n k c j a t a w y s t ę p u j e . O trudnościach związanych z użyciem zmiennych zdaniowych w roli a r g u m e n t ó w funkcji b y ł a m o w a w i n n y m miejscu. Możnazresztą p r z y t o c z y ć n a w e t lepsze racje za e k s p r e s y w n y m u ż y w a n i e m o p e r a c j i p r o p o z y c j o n a l n y c h . J e s t r z e c z ą j a s n ą , że g d y t a u t o l o g i ę

188

Hans

Tteichenbach

z a p i s u j e m y p o s ł u g u j ą c się o p e r a c j a m i p r o p o z y c j o n a l n y m i j a k o s t a ł y m i f u n k c y j n y m i , t a k j a k w (1) o r a z (2), t o w ó w c z a s n i e w o l n o tych stałych zastępować zmiennymi funkcyjnymi, ponieważ wzór s t a ł b y się f a ł s z y w y . W ł a ś n i e d l a t e g o n a s z a z a s a d a n o t a c j i ( p o r . § 55) zmusza nas do wprowadzania operacji propozycjonalnych jako t e r m i n ó w e k s p r e s y w n y c h . A z a t e m z a p i s , z a s t o s o w a n y w (1) o r a z (2), j e s t r ó w n i e ż d o p u s z c z a l n y ; t y l e t y l k o , że t e g o r o d z a j u stałe funkcyjne m u s i m y u w a ż a ć za zdefiniowane za p o m o c ą ter­ m i n ó w e k s p r e s y w n y c h . Są w i ę c o n e z a r a z e m t e r m i n a m i logicz­ nymi. Winniśmy przeto napisać: l u b ( a , 6 ) ^ f (a V b)

(4)

W logice f o r m a l n e j e k s p r e s y w n y c h a r a k t e r o p e r a c j i p r o p o ­ z y c j o n a l n y c h p o z n a ć m o ż n a p o t y m , iż m i ę d z y l i t e r a m i „ a " oraz ,,6" w y s t ę p u j e z n a k szczególnego k s z t a ł t u ; b r a k zaś nawiasów, w k t ó r y c h b y f i g u r o w a ł y t e l i t e r y , w s k a z u j e , iż n i e s t o s u j e m y t u relacji f u n k c y j n o - a r g u m e n t o w e j . W j ę z y k u p o t o c z n y m o niez a c h o d z e n i u r e l a c j i f u n k c y j n o - a r g u m e n t o w e j ś w i a d c z y f a k t , iż s p ó j n i k i n i e są c z a s o w n i k a m i , p r z y m i o t n i k a m i c z y r z e c z o w n i ­ k a m i , a z a t e m iż n i e p o d l e g a j ą o n e k o n i u g a c j i a n i t e ż n i e w y m a g a j ą p r z y sobie łącznika. Z a s a d a t a d o t y c z y najważniej­ szych przynajmniej spójników, takich jak: „i", „lub", „albo", „jeżeli... t o " , „jeśli n i e . . . t o " *. W p e w n y c h j e d n a k u s t a l o n y c h z w r o t a c h w roli spójnika występują czasowniki; oto n p . implikację wysławiamy przy pomocy czasownika: „implikuje", „pociąga z a s o b ą " c z y t p . , j a k w z d a n i u : „ t o , że ( t e n ) c z ł o w i e k p r a c o ­ w a ł n a w ł a s n y m , i m p l i k u j e , iż n i e j e s t o n m o r d e r c ą " . A z a t e m czasownik „implikuje" m o ż n a uważać za formę denotatywną, d a j ą c ą się z d e f i n i o w a ć z a p o m o c ą t e r m i n u e k s p r e s y w n e g o „je-

* Słowo „unless" [„jeżeli nie", „chyba że"] zwykle znaczy tyle, co „jeśli nie"; ma wówczas ten sam sens, co „lub", rozumiane łącznie, gdyż „a unless 6" — . t o w t e d y to samo, co „6 D a " , czyli a V b". Niekiedy jednakże „a unless ?>" występuje ze znaczeniem dodatkowym „6 3 a", czyli „b V a". I w t e d y „unless" jest równoznaczne z rozłącznym „albo".

Analiza

języka

potocznego

189

żeli... t o " , c z y l i l o g i c z n e g o „ D " , a n a l o g i c z n i e j a k w (4) *. P o ­ d o b n i e , w y s ł o w i e n i e m l o g i c z n y m b y ł o b y : „ t o , że ( t e n ) c z ł o w i e k p r a c o w a ł n a w ł a s n y m , w y k l u c z a , iż j e s t o n m o r d e r c ą " ; c z a s o w n i k „wyklucza" jest formą d e n o t a t y w n ą operacji nazywanej niekiedy dysjunkcją, a p o d względem znaczeniowym odpowiadającej wy­ r a ż e n i o m : „ n i e z a r a z e m " , „ n i e o b a " , „ n i e . . . a l b o n i e . . . " . F a k t , iż g r a m a t y k a angielska nie pozwala n a takie użycie czasownika „wyłączać", „wykluczać" i w y m a g a wstawienia rzeczownika przed w y r a z e m „ e x c l u d e " , j a k w z d a n i u : „... e x c l u d e s t h e p o s s i b i l i t y t h a t . . . " , świadczy o sprzeciwie wobec d e n o t a t y w n e j formy ope­ racji propozycjonalnej. Dlatego to w operacjach propozycjonalnych spotykać bę­ d z i e m y n i e t y l k o s p ó j n i k i g r a m a t y c z n e , lecz r ó w n i e ż c z a s o w n i k i takie, jak: „implikować", „znaczyć", oraz przymiotnik „równo­ ważny". Z drugiej strony, pośród spójników g r a m a t y c z n y c h by­ w a j ą t a k i e , k t ó r e r ó ż n i ą się o d siebie n i e s w y m i f u n k c j a m i se­ m a n t y c z n y m i , lecz d o d a t k o w y m i k o n o t a c j a m i p r a g m a t y c z n y m i o charakterze instrumentalnym. Oto np. „furthermore" znaczy t y l e , co „ i " , „ o r a z " , z z a z n a c z e n i e m : „ z d a n i e n a s t ę p n e j e s t p o ­ dobne do poprzedniego"; „ b u t " znowu znaczy „i", „oraz", z z a z n a c z e n i e m : „ z d a n i e n a s t ę p n e w y d a j e się p r z e c z y ć p o p r z e d ­ niemu, nie czyniąc tego wyraźnie"; „ a l t h o u g h " znaczy to samo, co „ b u t " , z t y m j e d n a k , iż d o d a j e się o w o „ a l t h o u g h " d o j e d n e g o z dwóch współrzędnie połączonych zdań — w ten sposób, że: 2 0 3

2 0 4

2 0 5

2 0 6

* Gdy zdania składowe, rozpoczynające się od „że", „iż", będziemy w powyższym przykładzie interpretowali jako deskrypcje zdarzeń (por. § 48), wówczas można uważać, iż słowo „implikuje" ustanawia relację między zda­ rzeniami. Niektórzy logicy opowiadają się za interpretacją, według której słowo wyrażające operację propozycjonalną traktuje się jako czasownik wy­ rażający operację w metajęzyku. Oto np. W. V. Quine życzy sobie, b y słowa „implikuje" używać jedynie między nazwami zdań, a nie między zdaniami. Por. jego Mathematical Logic, N e w York 1940, Norton, s. 29. „... wyklucza (tę) możliwość, że...". „Ponadto", „prócz tego", „co więcej". „Ale", „lecz", „natomiast", „zaś". „Chociaż", „aczkolwiek", „wprawdzie". 2 0 3

2 0 4

2 0 5

2 0 6

Hans

190

'Reichenbach

2 0 7

2 0 8

„a b u t b" — t o t y l e , c o : „ a l t h o u g ł i a, b" b ą d ź „6 a l t h o u g h a" . P r z y t a k i m użyciu, t j . zarówno gdy stosujemy spójnik „ b u t " , j a k i „ a l t h o u g ł i " , k ł a d z i e się n a c i s k n a z d a n i e „ 6 " , w y s t ę p u j e o n o jako zdanie niespodziewane. Aluzje skierowane do czytelnika, występujące w takich konotacjach pragmatycznych, ułatwiają zrozumienie tekstu. Bywają p e w n e inne spójniki g r a m a t y c z n e , k t ó r y c h dodanie do spójników logicznych m a i n n y aniżeli p r a g m a t y c z n y cha­ r a k t e r . O t o słowo „ b e c a u s e " dodaje do znaczenia słowa „i" — oznajmienie n a t e m a t relacji przyczynowej m i ę d z y t y m i d w o m a f a k t a m i , d o k t ó r y c h o d n o s z ą się z d a n i a s k ł a d o w e . S p ó j n i k i t a k i e lepiej b y b y ł o z a l i c z y ć d o t e r m i n ó w ś c i ą g n i ę t y c h , k t ó r e łączą w sobie: w y r a ż a n i e właściwe spójnikowi logicznemu i d e n o t o w a nie c h a r a k t e r y s t y c z n e dla funkcji. A z a t e m „because" — oprócz t e g o , że g r a r o l ę e k s p r e s y w n e g o „ i " , „ o r a z " — d e n o t u j e t e ż f u n k c j ę faktyczną przyczynowości, t a k jak czasownik „to cause" . Po­ d o b n y s e n s m a s ł o w o „ s i ń c e " , g d y się g o u ż y w a w z n a c z e n i u bezczasowym. 2 0 9

2 1 0

211

2 1 2

Słowo „ e x c e p t " nie jest c z y s t y m spójnikiem. J e g o analiza o k a z u j e się d o s y ć s k o m p l i k o w a n a . E o z w a ż m y z d a n i e : „ a l l s o l d i e r s except t h e w o u n d e d were w i t h d r a w n " , m a ono postać: „wszyst­ k i e F o p r ó c z G są H", c z y l i : „(x){[f(x) o p r ó c z g{x)~\ D h(x)}". Stosując zmienną wolną zamiast dużego k w a n t y f i k a t o r a oraz s k r ó t „ex" z a m i a s t „ o p r ó c z " , m o ż e m y t e r m i n t e n z d e f i n i o w a ć w następujący sposób: 2 1 3

v

[f(x) ex g(x)] O h(x) ^

2 0 7

2 0 8

2 0 9

2 1 0

2 1 1

{1{x)-J{x)

D h(x)] • [f(x) • g(x) D h(x)]

„a, ale b". „Chociaż a, to jednak 6", „6, mimo że a". „Ponieważ", „gdyż". „Spowodować". Tu: „ponieważ"; poza t y m słowo to znaczy tyle, co: „skoro", „odkąd",

„gdy". 2 1 2

2 1 3

„Oprócz", „z wyjątkiem", „poza". „Wszyscy żołnierze oprócz rannych wycofali się".

Analiza

języka

potocznego

191

P o zastosowaniu odpowiednich przekształceń rozłącznego „ l u b " otrzymamy:

2 1 4

i wprowadzeniu

2 1 5

[/(a?) ex g(x)]

D h(x)

^f(x)

A h(x)]

D [g(x)

(5)

G d y t e r a z t e r m i n „ex" t r a k t u j e m y j a k o s p ó j n i k , t o w y k r y w a m y dwie osobliwości. P o pierwsze, spójnik t e n b y w a u ż y w a n y tylko między funkcjonałami zawierającymi ten sam argument, nigdy zaś między i n n y m i f o r m a m i sądów ani między z m i e n n y m i zdanio­ w y m i . M e p i s z e m y w i ę c „(a ex b) Dc". P o d r u g i e , g d y b y n a w e t z a s t o s o w a ć t e n o s t a t n i z a p i s , t o n i e m o ż n a b y s p ó j n i k a „ex" z d e f i n i o w a ć p r z y p o m o c y m a t r y c p r a w d z i w o ś c i o w y c h . O t o jeżeli „c" j e s t p r a w d z i w e , w ó w c z a s w y r a ż e n i e „(a ex b) D c" b ę d z i e praw^d z i w e n i e z a l e ż n i e o d w a r t o ś c i l o g i c z n e j w y r a ż e n i a „a ex &", g d y t y m c z a s e m w y r a ż e n i e „a D (b A c)" — g d y „c" j e s t p r a w d z i w e — b ę d z i e f a ł s z y w e , o ile z a r ó w n o „ a " , j a k i „b" są p r a w d z i w e . A z a t e m termin „except" nazwać można n i b y - s p ó j n i k i e m . Jest to skrót, zdefiniowany jak wyżej. D r u g ą p o d k l a s ę t e r m i n ó w l o g i c z n y c h w roli s e m a n t y c z n e j stanowią operatory. Zaliczamy do tej kategorii operatory: „ w s z y s t k i e " , „ i s t n i e j e " , „ n i e k t ó r e " , p o n i e w a ż m o ż n a je u w a ż a ć z a e k s t e n s j e o p e r a c j i k o n i u n k c j i i d y s j u n k c j i . N a l e ż ą więc o n e 2 1 6

2 1 4

Są to następujące przekształcenia w definiensie tej definicji: 1) zasto­ sowanie wzoru: „a 3 (b 3 c) == b 3 (a 3 c) = abD c"; 2) zastosowanie wzorów: „(a D i ) ' ( o D c ) ~ a D oraz „a 3 b a V 3) wreszcie zastosowanie równoważności: „a A b (a V b)- {a- b) == (a V b)- (a V b) ^ (a b) - - (a == &)". 2 1 5

Rozłączne, czyli ekskluzywne „lub", t j . alternatywa rozłączna, tu ozna­ czana symbolem „ A " , stanowi zaprzeczenie równoważności, a więc jest fał­ szywa zarówno wtedy, gdy oba jej człony są prawdziwe, jak i wtedy, g d y oba są fałszywe, prawdziwa zaś, gdy jeden z członów jest prawdziwy, a drugi fał­ szywy; operację tę należy odróżnić od dysjunkcji, wyrażanej często przy po­ mocy słowa „albo" i będącej połączeniem, które staje się fałszem tylko w przy­ padku prawdziwości obu jej członów. Idzie tu o dysjunkeję oznaczaną symbolem „ V " , zwaną też alternatywą łączną, czyli inkluzywnym „lub"; a oto odpowiednie wzory (5 i 6, § 19): 2 1 6

(x)f(x) Cdx)f(x)

^l(x )-f(x ) 1

...f(x )

2

== i(x ) l

n

V f{x ) 2

V ... V

Hx ) n

192

Hans

Beichenbach

d o t e j s a m e j g r u p y co o p e r a c j e p r o p o z y c j o n a l n e . T r z e b a t e ż d o n i e j w ł ą c z y ć o p e r a t o r j o t a , j a k o że d e f i n i u j e się go z a p o m o c ą innych operatorów. Z tej samej przyczyny do tejże kategorii należy rodzajnik określony „ t h e " oraz rodzajnik nieokreślony „a". P o n a d t o wchodzi w jej skład słowo „ a n y " , p o n i e w a ż w y r a ż a ono ogólność za p o m o c ą zmiennej wolnej (por. § 21). J a k stwierdzono wyżej, słowo to zaliczamy częściowo do k a t e g o r i i s y n t a k t y c z n e j . Sufiks l i c z b y m n o g i e j n a l e ż y r ó w n i e ż d o t e j g r u p y ; w y r a ż a o n w a r u n e k , z g o d n i e z k t ó r y m i s t n i e j e więcej niż j e d e n a r g u m e n t spełniający daną formułę. Podklasa trzecia — to d e n o t a t y w n e terminy seman­ t y c z n e , t j . t e r m i n y d e n o t u j ą c e coś, a p r z y t y m t a k i e , iż — j a k w y k a z u j e a n a l i z a l o g i c z n a — d a d z ą się s p r o w a d z i ć d o e k s p r e ­ sywnych terminów semantycznych. W grupie tej m a m y , po pierwsze, t e r m i n y d e n o t a t y w n e , z b u d o w a n e za pomocą operacji propozycjonalnych, jak czasownik „implikować". Dogodnie bę­ dzie j e d n a k t e r m i n y t e zaklasyfikować r a z e m z e k s p r e s y w n y m i formami operacji propozycjonalnych, jak to już uczyniono wyżej, p o n i e w a ż u ż y w a się i c h z a m i e n n i e . P o d r u g i e , m a m y t e r m i n y denotatywne, zbudowane z operatorów. Terminem tego rodzaju j e s t słowo „ u n i w e r s a l n y " , w p r o w a d z o n e w (4, § 5 5 ) . I n n y m d e n o t a t y w n y m t e r m i n e m l o g i c z n y m w roli s e m a n t y c z n e j j e s t t e r ­ min o b i e k t f i z y c z n y , którego u ż y w a m y w odniesieniu zarówno d o r z e c z y , j a k i d o f a k t ó w . A że w y k a z a l i ś m y , iż k a ż d y o b i e k t f i z y c z n y m a p e w n ą w ł a s n o ś ć /, p r z e t o m o ż e m y z d e f i n i o w a ć o b i e k t f i z y c z n y j a k o coś, co m a p e w n ą w ł a s n o ś ć / . S t o s u j ą c s k r ó t „phob" z a m i a s t z w r o t u „obiekt fizyczny", m o ż e m y więc p o d a ć t a k ą definicję: 2 1 7

phob(x) (ttf)f(x) W

(6)

P o n i e w a ż p o w y ż s z y d e f i n i e n s j e s t z a w s z e p r a w d z i w y , z d a n i e za­ t e m : „x j e s t o b i e k t e m f i z y c z n y m " , c z y l i : phob(x)

(7)

j e s t t a u t o l o g i ą . W p r a w d z i e f u n k c j a „phob" j e s t , o c z y w i s t a , s t a ł ą i n i e m o ż n a jej z a s t ą p i ć d o w o l n y m i f u n k c j a m i „ / " , j e d n a k p o s t a ć 2 1 7

W § 4 1 , wzór 12: (a?)

Analiza

języka

potocznego

193

w z o r u (7) n i e p o z o s t a j e w s p r z e c z n o ś c i z n a s z ą definicją t a u t o ­ l o g i i , g d y ż „phob" t o s t a ł a l o g i c z n a , n i e z a ś e m p i r y c z n a . P o z a t y m , n a p o d s t a w i e (4, § 55) o r a z f o r m u ł y (12, § 41), m a m y t a u t o l o g i ę : 2 1 8

Un(phob)

(8)

s t w i e r d z a j ą c ą , że b y c i e r z e c z ą j e s t w ł a s n o ś c i ą u n i w e r s a l n ą . F o r m u ł y (7) i (8) n a l e ż y r o z u m i e ć w n a s t ę p u j ą c y s p o s ó b . M e t o m a m y n a m y ś l i , że w (7) n a m i e j s c e „x" m o ż n a p o d s t a w i ć k a ż d y d o w o l n y t e r m i n , a o t r z y m a się w y p o w i e d ź p r a w d z i w ą . O t o n p . , m i m o że m u z y k a j e s t g ł o ś n a , a z a t e m m a p e w n ą w ł a s n o ś ć , n i e w o l n o b y p o w i e d z i e ć , że m u z y k a j e s t o b i e k t e m f i z y c z n y m . M u z y k a to własność wyższego t y p u , mianowicie to klasa tonów, między którymi zachodzą pewne stosunki, i dlatego terminu „ m u z y k a " n i e w o l n o p o d s t a w i ć n a m i e j s c e „ # " w (7). G d y b y ś m y t a k u c z y n i l i , t o d o s z l i b y ś m y n i e d o z d a n i a f a ł s z y w e g o , lecz d o b e z s e n s o w n e j k o m b i n a c j i z n a k ó w . N a z y w a j ą c (7) t a u t o l o g i ą m a m y n a m y ś l i , że k a ż d e d o p u s z c z a l n e p o d s t a w i e n i e n a m i e j s c e „a?" u c z y n i (7) z d a n i e m p r a w d z i w y m , ż a d n e z a ś p o d s t a w i e n i e n i e może doprowadzić do o t r z y m a n i a z niej fałszu. Termin w ł a s n o ś ć , c e c h a , m o ż n a zdefiniować przy p o m o c y relacji :

Pr(f)^(Kx)[f(x)vJWn

(9)

G d y b y ś m y o b r a l i j a k o d e f i n i e n s w y r a ż e n i e „ ( 3 a ? ) / ( # ) " , n a za­ s a d z i e a n a l o g i i w z g l ę d e m (6), ogół w ł a s n o ś c i u l e g ł b y o g r a n i c z e n i u d o w ł a s n o ś c i n i e p u s t y c h . P r z y j ę c i e w i ę c definicji (9) p r o w a d z i d o r o z s z e r z e n i a ogółu w ł a s n o ś c i w t e n s p o s ó b , b y o b e j m o w a ł o n również cechy puste. T e r m i n y d e n o t a t y w n e , znaczące egzystencję, istnienie, b u d o ­ w a ć m o ż n a r o z m a i c i e . W p r o w a d z a j ą c definicję a n a l o g i c z n ą d o (4, § 55), w k t ó r e j w y s t ę p u j e w y r a ż e n i e „ ( H # ) / ( # ) ' S d e f i n i u j e m y n i e p u s t o ś ć własności; synonimicznie u ż y w a ć b ę d z i e m y słowa w y ­ s t ę p o w a n i e . Mamy zatem:

oc(t) m)f(%) Wt

2 1 8

(io)

Brzmi ona (§ 41): „Tautologia jest to formuła prawdziwa, nie zawiera­ jąca żadnych stałych empirycznych, bądź formuła, powstała w drodze podsta­ wienia stałych na miejsce zmiennych w formule poprzednio wymienionej".

194

Hans

Beichenbach

S t w i e r d z a się t u , że p e w n a w ł a s n o ś ć w y s t ę p u j e , g d y i s t n i e j e r z e c z m a j ą c a t ę w ł a s n o ś ć . O t o n p . m ó w i m y , że m a l a r i a n i e w y ­ s t ę p u j e w A n g l i i , m a j ą c n a m y ś l i , iż n i e m a w A n g l i i p r z y p a d k ó w m a l a r i i . N i e k i e d y w t y m sensie u ż y w a się s ł o w a „ i s t n i e n i e " ; i t a k , poprzednie zdanie m o ż n a wysłowić w postaci: „malaria nie istnieje w A n g l i i " . W y d a j e się j e d n a k w s k a z a n e , b y n i e u ż y w a ć t u t e r ­ m i n u „istnieje", ponieważ operator egzystencjalny, w połączeniu ze z n a k i e m a r g u m e n t o w y m „x w (10), u l e g a p r z e k s z t a ł c e n i u n a w ł a s n o ś ć w ł a s n o ś c i /, n i e z a ś — n a w ł a s n o ś ć t e g o a r g u m e n t u . W ł a s n o ś ć e g z y s t e n c j a l n ą , p r z y s ł u g u j ą c ą r z e c z o m , m o ż n a zdefinio­ wać przy pomocy następującej relacji : u

2 1 9

^fC&y)(y

Ex(x)

= x)

(U)

F u n k c j a „Ex" r e p r e z e n t u j e t e r m i n d e n o t a t y w n y „ i s t n i e n i e " . T e n właśnie t e r m i n mieliśmy n a myśli, mówiąc o istnieniu rzeczy. Takie p r e d y k a t y w n e użycie t e r m i n u „istnienie" nie jest z a t e m bezsensowne; tylko jest tautologiczne. Tautologiczny charakter d e f i n i e n s a w z o r u (11) w y k a z a l i ś m y w (19, § 43) . I s t n i e n i e w ł a s n o ś c i definiuje się w p o d o b n y s p o s ó b : 220

Ex(f) (Rg)(g m

=/)

(12)

• F u n k c j a t a , i s t n i e n i e , jest oczywiście o jeden t y p wyższa od w y s t ę p u j ą c e j w e w z o r z e (11). G d y ,,0
Dodajmy uwagę na t e m a t predykatywnego użycia terminu „ i s t n i e n i e " . M ó w i ł o się n i e k i e d y , że u ż y c i e t a k i e j e s t n i e p o p r a w n e 2 1 9

N a podstawie wzoru (19, § 43): ( 3 # ) (x = 220 p poprzedni przypis. o r

x ). 1

Analiza

języka

potocznego

195

i prowadzi do błędu popełnianego w ontologieznym dowodzie istnienia B o g a . D o w ó d t e n — t a k przebiega a r g u m e n t a c j a — za­ w i e r a e g z y s t e n c j ę o b i e k t u w s a m e j definicji t e r m i n u i s t ą d w y ­ c i ą g a w n i o s e k , że ó w o b i e k t i s t n i e j e . T a j e d n a k k r y t y k a n i e t r a f i a w s e d n o . M e m a n i e b e z p i e c z e ń s t w a w e w ł ą c z e n i u d o definicji — owej własności istnienia. Oto n p . m o ż e m y zdefiniować węża morskiego j a k o stworzenie wężopodobne, żyjące w oceanie i m a ­ j ą c e w ł a s n o ś ć i s t n i e n i a . Z definicji t e j m o ż e m y w y c i ą g n ą ć w n i o s e k , że jeśli j a k a ś r z e c z j e s t w ę ż e m m o r s k i m , t o t a r z e c z i s t n i e j e — i będzie to stwierdzenie p o p r a w n e . I n n y m i słowy, m o ż e m y wy­ c i ą g n ą ć w n i o s e k , że w s z y s t k i e w ę ż e m o r s k i e i s t n i e j ą . B ł ą d w k r a d a się t y l k o w ó w c z a s , g d y d o k o n u j e m y i n f e r e n c j i w i o d ą c e j od „ w s z y s t k i e " d o „ p e w i e n " — i w n i o s k u j e m y , że i s t n i e j e p e w i e n w ą ż morski. 2 2 1

W i a d o m o , że w y n i k a n i e t a k i e z a c h o d z i ć m o ż e t y l k o w ó w c z a s , gdy d o d a m y przesłankę stwierdzającą niepustość poprzednika zdania ogólnego. Przesłanki tej nie m o ż n a j e d n a k wywieść z de­ finicji. D l a i l u s t r a c j i n a p i s z m y z a m i a s t : „x j e s t w ę ż e m m o r s k i m " — o r a z „sm,(x) z a m i a s t : „x j e s t m o r s k i m s t w o r z e ­ niem wężopodobnym"; wówczas będziemy mogli sformułować n a s t ę p u j ą c ą definicję: u

ss(x)

=gj sm(x) u

D o d a n i e e g z y s t e n c j a l n e g o „Ex{x) wynika tautologicznie z ,,sm(#)"

2 2 1

• Ex(x)

(13)

jest zupełnie nieszkodliwe, gdyż . Z (13) m o ż n a o t r z y m a ć :

2 2 2

ss(x)DEx(x)

(14)

ss(x)D

(15)

Oc(ss)

Wiadomo zaś na podstawie (13, 14, § 36), mianowicie: (x)[m(x) 3p(x)] (x)[m(x) 3 s(x)] C3Lx)m(x)

(x)[m(x) Dp(x)] (x)\m(x) 3 s(x)] K

'

l

y

'

\J1

(13)

*

(U)

L_L'

C3i%) 8 (x) > p (x) CKx) s (x) • p (x) Konkluzja „C3.x)s(x)-p(x) wynika tylko w (14), na skutek dodania trzeciej przesłanki. Na podstawie (5, § 18): f(x ) = (3#)/(&)• (x = x ). li

2 2 2

l

Logika i język

x

15

Hans

196

Beichenbach

I m p l i k a c j e t e b ę d ą t a u t o l o g i c z n e , o ile z n a c z e n i e t e r m i n ó w „Ex" o r a z „Oo" z o s t a n i e p o d s t a w i o n e z g o d n i e z (11) i (10). N i e m o ż n a n a t o m i a s t z (14) l n b (15) u z y s k a ć w y p o w i e d z i b e z w a r u n k o w e j : „(>8.x)ss(x)" c z y „Oc(ss) , z wyjątkiem przypadku, gdy prawdzi­ w o ś ć z d a n i a s y n t e t y c z n e g o „ss.(x) z o s t a n i e a k u r a t u s t a l o n a w d r o ­ dze obserwacji. A z a t e m o m a w i a n y błąd ontologiczny nie rodzi się z o r z e c z n i k o w e g o u ż y c i a t e r m i n u „ i s t n i e n i e " , lecz p o l e g a n a n i e ­ dozwolonej inferencji. Definicję w y s t ę p o w a n i a , w w y p a d k u własności wyższych t y p ó w , k o n s t r u u j e się a n a l o g i c z n i e j a k w (10), z t y m j e d n a k za­ s t r z e ż e n i e m , że w ł a s n o ś c i , k t ó r e są a r g u m e n t a m i d l a c e c h y w y ż ­ szego t y p u , m u s z ą b y ć n i e p u s t e . A z a t e m d e f i n i u j e m y : u

u

Oc(
(16)

K a ż d y ze z n a k ó w „ O c " n a l e ż y t u d o i n n e g o t y p u . D e f i n i c j ę t ę m o ż n a napisać w odniesieniu do własności wszelkich t y p ó w . J e s t t o r e k u r s y w n a definicja w y s t ę p o w a n i a , g d y ż o k r e ś l a się j e z a pomocą pojęcia w y s t ę p o w a n i a o jeden t y p niższego. Jeśli więc własność wyższego t y p u występuje, to owo występowanie jest sprowadzalne do istnienia obiektów najniższego piętra. W p r o ­ w a d z a m y z a t e m w zastosowaniu do funkcji wyższych rozróżnie­ nie między w y s t ę p o w a n i e m a niepustością; w w y p a d k u niep u s t o ś c i w y s t a r c z a j ą c y j e s t w a r u n e k „(a/)c>(/)". K l a s a w i ę c z a w i e r a j ą c a k l a s ę p u s t ą j a k o swój j e d y n y e l e m e n t — j e s t n i e p u s t a ; n a t o m i a s t nie przysługuje jej własność w y s t ę p o w a n i a . Dalszymi przykładami denotatywnych terminów semantycz­ n y c h są l i c z e b n i k i ; d e n o t u j ą o n e l i c z b y , t j . k l a s y k l a s . Są o n e skrótami skomplikowanych wyrażeń logicznych. P o z a t y m do tejże podklasy należy znak relacji identyczności, k t ó r a jest funkcją z d w i e m a z m i e n n y m i , d a j ą c ą się z d e f i n i o w a ć z a p o m o c ą t e r m i n ó w wyłącznie logicznych . W języku p o t o c z n y m relację t ę w y r a ż a 2 2 3

2 2 3

Oto definicja identyczności według Kussella: „(a? = y) = (/) [f(x) = = f(y)]"> można wysłowić tak: dwie rzeczy są identyczne, jeśli sobie odpo­ wiadają pod względem wszystkich swych własności. Ponieważ jednak, gdy mowa o identyczności, dziwne jest wymienianie dwóch rzeczy, poprawniejsze będzie sformułowanie metajęzykowe: dwa symbole denotują tę samą rzecz, 0 0

Analiza

języka

potocznego

197

się z a p o m o c ą s ł o w a „ j e s t " . D o c h o d z i m y w i ę c d o c z t e r e c h r ó ż n y c h z n a c z e ń s ł o w a „ j e s t " : p o p i e r w s z e , w y r a ż a o n o r e l a c j ę b y c i a ele­ m e n t e m k l a s y ; p o d r u g i e , r e l a c j ę i n k l u z j i , czyli z a w i e r a n i a się j e d n e j k l a s y w d r u g i e j *; p o t r z e c i e , o z n a c z a o n o i s t n i e n i e , j a k w zwrocie „był sobie", „bywają"; p o czwarte, w y r a ż a tożsamość, czyli i d e n t y c z n o ś ć . W t y m o s t a t n i m z n a c z e n i u „ j e s t " t o t e r m i n denotatywny. N a koniec, m a m y p o d k l a s ę złożoną z s y m b o l i służących do n a z y w a n i a z n a k ó w . Należą do niej cudzysłowy, gdyż prze­ k s z t a ł c a j ą o n e z n a k w n a z w ę t e g o ż z n a k u , i w t e n s p o s ó b speł­ niają wobec z n a k ó w funkcję d e n o m i n a t y w n ą ; n a t o m i a s t nie mówią o n e , co c z y n i ą . G d y p r a g n i e m y p o w i e d z i e ć , czego o n e d o k o n u j ą , u ż y w a m y t a k i c h słów, j a k „ n a z y w a ć " c z y „ d e n o t o w a ć " , k t ó r e denotują. S a m e zaś cudzysłowy niczego nie denotują; t o dopiero ich p r o d u k t , m i a n o w i c i e k o m b i n a c j a s ł o w a i c u d z y s ł o w u , d e n o t u j e . Możemy zatem napisać: »x" = (?y)v(y,

x)

(17)

gdzie „r" znaczy .tyle, co: „ n a z w a z b u d o w a n a p r z y p o m o c y cudzy­ słowu". Owo „r" jest t u t a j t e r m i n e m d e n o t a t y w n y m , n a t o m i a s t n i e j e s t n i m c u d z y s ł ó w . Ż e z a ś n i e j e s t , w i d a ć t a k ż e s t ą d , iż n i e m o ż e m y u w a ż a ć (17) z a definicję c u d z y s ł o w u , d o k o n a n ą z a p o ­ m o c ą f u n k c j i „ r " . P o p r a w e j s t r o n i e (17) m a m y d e s k r y p c j e n a z w y #-a, p o l e w e j z a ś s t r o n i e w y s t ę p u j e s a m a t a n a z w a . M e j e s t ona skrótem, k t ó r y figuruje zamiast deskrypcji. T a k więc, m i m o że N a p o l e o n j e s t z w y c i ę z c ą s p o d A u s t e r l i t z , słowo „ N a p o l e o n " nie jest s k r ó t e m w y s t ę p u j ą c y m zamiast z w r o t u „zwycięzca spod Austerlitz". Cudzysłowy tworzą znak, k t ó r y jest nazwą znaku; c z y n i ą c t o , w y r a ż a j ą o n e r e l a c j ę d e n o t o w a n i a , lecz n i e d e n o t u j ą j e j . (

E o z w a ż a n i a t e s ł u ż ą w y j a ś n i e n i u , iż c u d z y s ł ó w j e s t z n a k i e m e k s p r e s y w n y m . T o , że j e s t o n n i e z b ę d n y , n i e w y n i k a z n a s z e j z a s a d y n o t a c j i (§ 55), lecz w y m a g a u z a s a d n i e n i a n a i n n e j p o d jeśli dowolne dwa odpowiadające sobie zdania, w których symbole te w y ­ stępują w odpowiadających sobie miejscach, mają tę samą wartość logiczną (por. 1, § 43 oraz wysłowienie tej definicji). * Por. odsyłacz (*) str. 185. 15*

198

Hans

Beichenbach

stawie. G d y b y ś m y nie stosowali operacji ujmowania w cudzysłów, t o nie mielibyśmy żadnego ś r o d k a językowego, służącego do w p r o w a d z e n i a n a z w y z n a k u . M u s i e l i b y ś m y u c z y ć się n a p a m i ę ć n a z w z n a k ó w , t a k j a k u c z y m y się n a p a m i ę ć n a z w p r z e d m i o t ó w f i z y c z n y c h . T e c h n i c z n e o g r a n i c z e n i a t e j m e t o d y są o c z y w i s t e . Jeśli u w a ż a m y cudzysłowy za niezbędne, c z y n i m y t o ze względu n a technikę językową. Lecz g d y b y n a w e t z b u d o w a ć s y s t e m języ­ k o w y p o z b a w i o n y cudzysłowów, ich zadanie zostałoby przejęte n i e p r z e z t e r m i n y t e g o j ę z y k a , lecz p r z e z p r o c e s u c z e n i a się n a z w z n a k ó w . R o z w a ż a n i e t o w y k a z u j e , że c u d z y s ł o w y są z n a k a m i e k s p r e s y w n y m i , n i e z b ę d n y m i w t y m sensie, iż z a d a n i a i c h n i e d a się przekazać terminom denotatywnym. Zadanie polegające n a n a z y w a n i u znaków, p o d o b n e do wyko­ n y w a n e g o p r z e z c u d z y s ł ó w , s p e ł n i a n e j e s t t a k ż e p r z e z słowo s a m o z w r o t n e „ t e n " ( p o r . § 5 0 ) ; słowo t o z a l i c z y m y w i ę c d o t e j s a m e j grupy. Zaimek „ten" zaklasyfikujemy zatem jako semantyczny ter­ m i n l o g i c z n y , m i m o że w s w y m z w y k ł y m z n a c z e n i u j e s t t o t e r m i n ściągnięty, k t ó r y oprócz znaczenia zwrotu „ten egzemplarz z n a k u " m a sens p e w n y c h funkcji z d a n i o w y c h . O t o n p . w zwrocie „ t e n s t ó ł " słowo „ t e n " w y s t ę p u j e z a m i a s t s a m o z w r o t n e j f u n k c j i d e ­ s k r y p t y w n e j „stół w s k a z a n y p r z y p o m o c y gestu towarzyszącego t e m u egzemplarzowi z n a k u " . I n n e deskrypcje samozwrotne, nie z a w i e r a j ą c e explicite s ł o w a „ t e n " ( c h o c i a ż implicite ono w nich t k w i ) , t a k i e j a k : „ j a " , „ t y " , „ w y " o r a z c z a s y g r a m a t y c z n e cza­ sowników, zaliczamy do klasy argumentów.

§ 57. T E R M I N Y L O G I C Z N E W

ROLI

PRAGMATYCZNEJ

T r z e c i a k l a s a t e r m i n ó w l o g i c z n y c h s k ł a d a się ze z n a k ó w w y ­ stępujących w r o l i p r a g m a t y c z n e j * . Wówczas połączenie z n a k ó w s t a j e się n a r z ę d z i e m m ó w i ą c e g o . Z n a k i t e s p e ł n i a j ą o w o z a d a n i e , lecz n i e m ó w i ą t e g o ; o n e w i ę c — j e d y n i e w y r a ż a j ą f u n k c j ę i n s t r u m e n t a l n ą . T o z a ś , że są r ó w n i e ż n i e z b ę d n e , w y n i k a * Por. odsyłacz (*) str. 183.

Analiza

języka

potocznego

199

z f a k t u , iż n i e m a m y i n n y c h ś r o d k ó w , k t ó r e b y z w y r a ż e ń j ę z y k a c z y n i ł y n a r z ę d z i a . J e s t r z e c z ą j a s n ą , że z a d a n i a t e g o n i e m o g ą spełniać t e r m i n y d e n o t a t y w n e , ponieważ pozostają one w obrębie sfery p o z n a w c z e j i n i e są z d o l n e d o p r z e k s z t a ł c e n i a w y r a ż e ń j ę z y ­ k o w y c h w coś n i e p o z n a w c z e g o . Z a n a l i z u j m y t o n a p r z y k ł a d z i e z n a k u asercji. W języku p i s a n y m z n a k i e m asercji jest k r o p k a n a k o ń c u zda­ nia, k t ó r a znaczy: piszący stwierdza to zdanie. W języku mówio­ n y m a s e r c j ę w y r a ż a się c z ę s t o — j a k w a n g i e l s k i m — z a p o m o c ą opadającej intonacji m o w y . D o grupy tej należą również d w a słowa, „ t a k " oraz „nie", k t ó r e potwierdzają lub zaprzeczają t o , co k t o ś i n n y p o w i e d z i a ł ; w y j a ś n i m y t o p o n i ż e j . R u s s e l l w s w y m j ę z y k u s y m b o l i c z n y m p o s ł u g i w a ł się z n a k i e m a s e r c j i „ h " i p i s a ł : Vp

(1)

a b y z a z n a c z y ć , że „_p" z o s t a ł o s t w i e r d z o n e . O t y m , że z n a k t e n j e s t e k s p r e s y w n y , a n i e d e n o t a t y w n y , m o ż n a się p r z e k o n a ć w n a ­ s t ę p u j ą c y s p o s ó b . Z d a n i e „ ( J a ) s t w i e r d z a m 'p można zapisać w takiej postaci: ni

asiJa^p")

(2)

O t ó ż g d y b y z n a k a s e r c j i b y ł d e n o t a t y w n y , t o (1) z n a c z y ł o b y t o s a m o , co (2), i m o g ł o b y z o s t a ć z d e f i n i o w a n e p r z y p o m o c y (2). N i e j e s t t o j e d n a k m o ż l i w e , p o n i e w a ż (1) n i e m o ż n a z a n e g o w a ć , p o d c z a s g d y (2) m o ż n a . M o ż e m y j e d y n i e n a p i s a ć : hp

(3)

nigdy zaś: Tp

(4)

P o ł ą c z e n i e z n a k ó w (4) n a l e ż y u w a ż a ć z a w y r a ż e n i e b e z s e n s o w n e . M o ż n a b y , o c z y w i s t a , w p r o w a d z i ć r e g u ł ę , w e d l e k t ó r e j (4) z n a c z y ­ ł o b y t o s a m o , co n e g a c j a w z o r u (2); w ó w c z a s (1) b y ł o b y t y m sa­ m y m , co (2). A l e t a k a r e g u ł a n i e o d p o w i a d a ł a b y u ż y c i u z n a k u asercji w j ę z y k u p o t o c z n y m . P o n a d t o , g d y b y ś m y wprowadzili taki sposób użycia, bylibyśmy też zmuszeni wprowadzić inny z n a k a s e r c j i , w y r a ż a j ą c y t o , ż e (4) z o s t a ł o s t w i e r d z o n e . J ę z y k

200

Hans

Beichenbach

n i e m o ż e o b e j ś ć się b e z c z y s t o e k s p r e s y w n e g o z n a k u a s e r c j i ( p o r . r ó w n i e ż § 4). W logice s y m b o l i c z n e j z w y k l e się t e r a z o p u s z c z a R u s s e l l o w s k i z n a k „ h " , p r z y j m u j ą c z a m i a s t t e g o z a s a d ę , iż for­ m u ł a z a p i s a n a w o s o b n y m wierszu p o d l e g a asercji. M o ż e m y zaś w y r a ż a ć a s e r c j ę w t e n p r o s t s z y s p o s ó b , p o n i e w a ż z a z w y c z a j nie piszemy formuł fałszywych. Jeśli, wyjątkowo, piszemy jakąś f o r m u ł ę f a ł s z y w ą — w celu jej z b a d a n i a — z a z n a c z a się t o w tekście p r z y p o m o c y opatrzonego asercją zdania metajęzyko­ w e g o , k t ó r e m ó w i , że u s u w a m y z n a k a s e r c j i z t a m t e g o f a ł s z y w e g o zdania. A n a l i z a t a w s k a z u j e r ó w n i e ż , że w y r a ż e n i a z a w i e r a j ą c e z n a k p r a g m a t y c z n y n i e są s ą d a m i . N i e są o n e p r a w d z i w e a n i f a ł s z y w e , co w i d a ć n a t e j p o d s t a w i e , ż e n i e m o ż n a i c h n e g o w a ć . Są t o n a ­ rzędzia sporządzone przy p o m o c y sądów i dlatego należą one do języka; to właśnie różni je od innych narzędzi, wymyślonych d l a o s i ą g n i ę c i a p e w n e g o celu. D l a t e g o n a l e ż y się n i m i z a j m o w a ć w teorii języka. Ale nie m o ż n a ich p o d s t a w i a ć n a miejsce sym­ b o l i „ a " , „&" i t d . , u ż y w a n y c h w e w z o r a c h l o g i c z n y c h . B ę d z i e m y m ó w i l i , że z d a n i e p r z e k s z t a ł c o n e p r z y p o m o c y z n a k u p r a g m a t y c z ­ n e g o j e s t w y r a ż e n i e m w t r y b i e p r a g m a t y c z n y m . A z a t e m (1) j e s t w y r a ż e n i e m w t r y b i e a s e r t y w n y m , czyli s t w i e r d z a j ą ­ c y m , jest wyrażeniem a s e r t y w n y m . P o n i e w a ż w y r a ż e n i a a s e r t y w n e n i e są s ą d a m i , n i e m o ż n a i c h p r z e t o ł ą c z y ć ze sobą w d r o d z e o p e r a c j i p r o p o z y c j o n a l n y c h . D l a t e g o t o d w a n a s t ę p u j ą c e p o s o b i e w y r a ż e n i a a s e r t y w n e nie s t a n o w i ą k o n i u n k c j i t y c h w y r a ż e ń . R a c z e j j u ż p o w i n n o się m ó w i ć , że u s t a w i e n i e o b o k siebie d w ó c h w y r a ż e ń a s e r t y w n y c h d a j e t y l e , co a s e r c j a k o n i u n k c j i o d p o w i e d n i c h z d a ń . O t o n p . z d a n i a w k s i ą ż c e , każde stwierdzone przy pomocy kropki, następują jedno po dru­ g i m ; d a j e t o w r e z u l t a c i e t o s a m o , co s t w i e r d z e n i e k o n i u n k c j i w s z y s t k i c h t y c h z d a ń , w z i ę t y c h , k a ż d e , b e z z n a k u a s e r c j i . A więc u s t a w i e n i e o b o k siebie j e s t t o p r a g m a t y c z n y o d p o w i e d n i k k o n ­ iunkcji. I n n e operacje dwójkowe nie mają t a k i c h odpowiedników. N e g a c j a n a t o m i a s t m a swoje p r a g m a t y c z n e a n a l o g o n ; j e s t n i m słowo „ n i e " , u ż y t e j a k o p o p r a w k a w s t o s u n k u d o p o p r z e d z a ­ jącego je stwierdzenia, w p r o w a d z o n a przez mówiącego lub inną

Analiza

języka

201

potocznego

o s o b ę . O w o „ n i e " u s u w a p o p r z e d z a j ą c ą j e a s e r c j ę , z a s t ę p u j ą c ją asercją negacji odpowiedniego z d a n i a ; w y r a ż a więc ono przejście o d (1) d o (3). T e r m i n y a s e r t y w n e stanowią pierwszą podklasę p r a g m a ­ t y c z n y c h t e r m i n ó w logicznych. Z n a k k r o p k i i słowa „ t a k " oraz „nie" — to pierwsza grupa w obrębie tej podklasy, do drugiej ^aś g r u p y należą t r y b y g r a m a t y c z n e czasowników: indicatiwus, c z y l i o z n a j m i a j ą c y , subiunctwus, czyli ł ą c z ą c y , i conditionalis, czyli w a r u n k o w y . P o ś r ó d nich t r y b oznajmiający w y r a ż a asercję, a t r y b y łączący i w a r u n k o w y wyrażają albo b r a k asercji, albo s t w i e r d z e n i e , że d a n e z d a n i e j e s t f a ł s z y w e , t j . a s e r c j ę n e g a c j i t e g o z d a n i a . Pierwsze znaczenie t r y b u łączącego m a m y w z d a n i u : „if h e b e y o u r f r i e n d , h e will h e l p y o u " . I s t n i e j e t e n d e n c j a , p r z y n a j m n i e j w k o l o k w i a l n e j a n g i e l s z c z y ź n i e , w k i e r u n k u za­ s t ę p o w a n i a w t a k i c h z d a n i a c h t r y b u łączącego oznajmiającym. U w a ż a się w i ę c , że s ł ó w k o „if" w wystarczający sposób wyraża, iż b r a k t u a s e r c j i . A n a l o g i c z n a z a s a d a o d n o s i się d o j ę z y k a f r a n ­ c u s k i e g o , g d z i e w y m a g a się, b y s p ó j n i k „ s i " r z ą d z i ł t r y b e m o z n a j ­ miającym. Języki nowożytne zatem redukują bogactwo wyrażeń odziedziczone po starożytnych. G d y j e d n a k zdanie jest zaprze­ c z o n e , w j ę z y k u a n g i e l s k i m u t r z y m u j e się t r y b ł ą c z ą c y ; u ż y w a się g o w ó w c z a s w g r a m a t y c z n y m c z a s i e p r z e s z ł y m , j a k n p . : „if h e w e r e y o u r f r i e n d , h e w o u l d h a v e h e l p e d y o u " . D r u g i e ze z d a ń , występujące w trybie w a r u n k o w y m , jest również zaprzeczone. 2 2 4

2 2 5

2 2 6

I n n e j ę z y k i są b o g a t s z e w t r y b y g r a m a t y c z n e niż a n g i e l s k i . Turecki, n p . , m a oprócz t r y b u łączącego i w a r u n k o w e g o specjalny t r y b , k t ó r y służy do wyrażenia p r a w d o p o d o b i e ń s t w a , t j . t r y b w s k a z u j ą c y , że p r a w d z i w o ś ć d a n e g o z d a n i a j e s t w c a l e n i e z a d o b r z e u s t a l o n a ; t r y b t e n z a z n a c z a się z a p o m o c ą s u f i k s u „ m i § " (wy­ m a w i a się: m i ś ) . T a k w i ę c „ g i t m i § " z n a c z y : „ p r a w d o p o d o b n i e wyszedł", natomiast „gitti" znaczy: „wyszedł". Niewiele w i e m y o pochodzeniu h i s t o r y c z n y m t r y b ó w wyra­ ż a j ą c y c h b r a k a s e r c j i . W i e m y j e d n a k ż e , iż c z a s p r z e s z ł y t r y b u 2 2 4

2 2 5

2 2 6

„Jeżeli jest t w y m przyjacielem, będzie ci pomagał". „Jeżeli". „Gdyby był t w y m przyjacielem, pomógłby ci".

202

Hans

Beichenbach 2 2 7

o z n a j m i a j ą c e g o , w p o ł ą c z e n i u z e s ł o w e m „if" , m o ż e p r z e j ą ć f u n k c j ę m o d a l n ą , j a k w w y r a ż e n i u : „if h e h a d c o m e " . W p r a w ­ dzie m o d a l n e u ż y c i e c z a s u p r z e s z ł e g o b y w a c z ę s t o p o p r z e d z o n e , historycznie, wystąpieniem t r y b u łączącego (francuskie „s'il avait" z a s t ą p i ł o s t a r s z ą f o r m ę „s'il e u t " ) , m o ż e o n o c h y b a wskazywać sposób, w jaki t r y b powstaje. Nie jest wykluczone, że owo z n a c z e n i e m o d a l n e p o c h o d z i s t ą d , iż s ł o w a „if" n i e s t o s u j e się z a z w y c z a j d o w y p a d k ó w p r z e s z ł y c h , k t ó r e r z e c z y w i ś c i e się w y ­ d a r z y ł y ; s k o r o t a k i e z d a r z e n i a są n a m z n a n e , n i e m ó w i m y : „ a D &", t y l k o : „ a • b . A z a t e m p o ł ą c z e n i e „if" z c z a s e m p r z e s z ł y m p o z o s t a ­ w i a się w w y p a d k a c h , g d y p o p r z e d n i k j e s t f a ł s z y w y *. Z c h w i l ą g d y p r z y j ę ł a się t a p r z e m i a n a g r a m a t y c z n e g o c z a s u p r z e s z ł e g o w t r y b g r a m a t y c z n y , sens m o d a l n y u l e g ł p r z e n i e s i e n i u n a w y p a d k i , w których prawdziwość poprzednika pozostaje otwarta, jak n p . w : „if h e c a m e n o w . . . " . H i p o t e z a t a t ł u m a c z y ł a b y r ó w n i e ż p r z e s u n i ę c i e w a r t o ś c i c z a s o w e j t e g o r o d z a j u t r y b ó w ; „if h e c a m e n o w . . . " w y r a ż a g r a m a t y c z n y c z a s t e r a ź n i e j s z y , a „if h e h a d c o m e . . . " w y r a ż a z w y k ł y c z a s p r z e s z ł y , c z y l i t z w . simple past. 2 2 8

2 2 9

2 3 0

u

2 3 1

N a inne źródło t r y b ó w g r a m a t y c z n y c h , w y r a ż a j ą c y c h b r a k asercji, wskazują t e r m i n y , k t ó r e p i e r w o t n i e w y r a ż a ł y zobowią­ zanie lub chęć, t a k i e j a k : „should" oraz „would" , obecnie uży­ w a n e w celu u t w o r z e n i a t r y b u w a r u n k o w e g o . W y d a j e się, że n i e ­ pewność spełnienia, związana z t y m i t e r m i n a m i , została w y z y s k a n a 2 3 2

2 3 3

* Nieco inne wyjaśnienie podaje J. O. H. Jespersen, A Modern English Gramwar, Heidelberg 1931, C. Winter, Część IV, s. 114. „Jeżeli", „jeśli", „gdyby", „jeśliby". „Grdyby przyszedł". „Jeżeli miał", „gdyby miał". „Avait" jest trzecią osobą liczby poje­ dynczej czasu przeszłego niedokonanego, czyli tzw. imparfait, czasownika „avoir" — „mieć", który jest zarazem słowem posiłkowym przy tworzeniu form koniugacyjnych. „Jeśli miał", „gdyby miał". (Jest to czas przeszły dokonany czyli passe defini, czasownika „avoir". „Gdyby teraz przyszedł". „Powinien" (czas przeszły od „shall"; słowo posiłkowe, służące w cza­ sie teraźniejszym do tworzenia form czasu przyszłego, a w czasie przeszłym — do tworzenia trybu warunkowego). J. w. (czas przeszły od czasownika posiłkowego „will"). 2 2 7

2 2 8

2 2 9

2 3 0

2 3 1

2 3 2

2 3 3

Analiza

języka

potocznego

203

d o w y r a ż e n i a b r a k u a s e r c j i . Z a s t o s o w a n i e t a k i e o k a z u j e się o d p o ­ w i e d n i e , z w ł a s z c z a g d y z o b o w i ą z a n i e o d n o s i się d o p r z e s z ł o ś c i , j a k o że z w y k l e o p r z e s z ł y m z o b o w i ą z a n i u m ó w i m y t y l k o w ó w c z a s , g d y n i e z o s t a ł o o n o w y p e ł n i o n e ; „ I słiould l i a v e g o n e " znaczy: „ b y ł e m o b o w i ą z a n y iść, a l e n i e u c z y n i ł e m t e g o " . J e s t r z e c z ą m o ­ żliwą, że g r a m a t y c z n y t r y b ł ą c z ą c y , k t ó r y o p r ó c z swej roli m o d a l n e j o d g r y w a t e ż r o l ę r o z k a ź n i k a (co w k r ó t c e w y j a ś n i m y ) , b y ł p o c z ą t k o w o t r y b e m r o z k a z u j ą c y m , a d o p i e r o n a s t ę p n i e wziął n a siebie r o l ę m o d a l n ą , w w y n i k u p o d o b n e g o p r z e s u n i ę c i a z n a c z e n i o ­ wego. Przypuszczenie to mogłoby t ł u m a c z y ć fakt stosowania czasu gramatycznego teraźniejszego w trybie łączącym, podczas gdy z n a c z e n i e g r a m a t y c z n e g o c z a s u p r z e s z ł e g o d a się c h y b a s p r o w a d z i ć do opisanego wyżej przesunięcia w obrębie czasu gramatycznego. 2 3 4

D o d r u g i e j g r u p y p r a g m a t y c z n y c h t e r m i n ó w l o g i c z n y c h za­ liczamy t e r m i n y p y t a j n e , takie j a k zaimki p y t a j n e oraz przy­ słówki p y t a j ne, a t a k ż e z n a k z a p y t a n i a . P o z a specjalnymi t e r m i ­ n a m i język posiada i inne środki wyrażenia pytania: odwrócenie k o l e j n o ś c i słów. J ę z y k a n g i e l s k i s t o s u j e i n w e r s j ę — j e d y n i e d o cza­ sownika „to do" i dlatego p y t a n i a w y r a ż a p r z y p o m o c y połącze­ nia czasownika, będącego nosicielem znaczenia, z o w y m czasowni­ k i e m „ t o d o " . J ę z y k f r a n c u s k i w o l i s t o s o w a ć i n w e r s j ę "do z w r o ­ t ó w z a i m k o w y c h , nie zaś rzeczownikowych, j a k n p . w : „ton pere viendra-t-il?" . W niektórych językach funkcję znaku zapyta­ nia p r z e j m u j e specjalne słowo, t a k j a k w łacinie „ n e " , a w t u ­ reckim „mi". Oto n p . „gittimi?" znaczy: „czy szedł?", gdy t y m ­ c z a s e m „ g i t t i " t o t y l e , co „ s z e d ł " . 2 3 5

2 3 6

2 3 7

O t y m , że p y t a n i a n a l e ż ą d o t r y b u p r a g m a t y c z n e g o , ś w i a d c z y f a k t , iż w y r a ż a j ą o n e p r a g n i e n i e m ó w i ą c e g o , m i a n o w i c i e p r a g n i e ­ nie o t r z y m a n i a odpowiedzi od słuchacza. I c h odpowiedniki po­ znawcze mają postać: „Pragnę poznać odpowiedź na to pytanie". 2 3 4

„Powinienem był iść". „Czynić" (czasownik posiłkowy, służący do negowania, tworzenia form czasu przeszłego oraz p y t a ń ) . Autor nie wspomina t u o t y m , że język an­ gielski stosuje inwersję — także do innych czasowników posiłkowych. „Czy twój ojciec przyjdzie?" „Czy". 2 3 5

2 3 6

2 3 7

204

Hans

Beichenbach

S a m o n a t o m i a s t p y t a n i e jedynie w y r a ż a tę chęć, ale tego nie mówi. J a k poprzednio, wyłącznie ekspresywny charakter wyka­ z u j e m y , z w r a c a j ą c u w a g ę n a t o , że p y t a n i e n i e p o d l e g a n e g a c j i . P y t a n i e nie jest oznajmieniem, t y l k o narzędziem, u ż y t y m do o k r e ś l o n e g o celu, m i a n o w i c i e p o t o , b y u z y s k a ć p e w n ą w i e d z ę . D l a t e g o p o w i a d a m y , że p y t a n i e j e s t w y r a ż e n i e m w t r y b i e p y tajnym. Owa wiedza, którą pragniemy uzyskać, powinna przybrać słowną p o s t a ć zdania; p y t a n i e więc m u s i w s k a z y w a ć , o jakie z d a n i e c h o d z i . W s k a z ó w k ę t ę p o d a j e się, f o r m u ł u j ą c w s p o m n i a n e zdanie w sposób niekompletny; to skłania słuchacza do uzu­ pełnienia. Zazwyczaj, mówiący nie zna brakującego t e r m i n u ; jedynie n a egzaminach czy w t e s t a c h b y w a t e n t e r m i n z n a n y , c h o ć n i e w y m i e n i o n y . P o n i e w a ż ów b r a k u j ą c y t e r m i n m o ż e n a l e ż e ć do jednej z trzech głównych kategorii języka przedmiotowego, m a m y też t r z y rodzaje p y t a ń , w zależności od tego, czy p y t a m y o a r g u m e n t , czy o funkcję, czy wreszcie o t e r m i n logiczny. W p y t a n i u , w k t ó r y m idzie o a r g u m e n t , f o r m u ł u j e m y funkcję p r o p o z y c j o n a l n ą w n a d z i e i , że s ł u c h a c z p o d a s p e ł n i a j ą c y j ą a r g u ­ ment. Obieramy przy t y m taką funkcję zdaniową, a b y istniał t y l k o j e d e n a r g u m e n t , k t ó r y ją s p e ł n i a . P y t a n i e t e g o r o d z a j u m o ż n a za p o m o c ą s y m b o l i p r z e d s t a w i ć w n a s t ę p u j ą c y s p o s ó b : (lx)f(x)

(5)

O p e r a t o r z n a k u z a p y t a n i a z n a c z y : „ k t ó r e t o j e s t x-em t a k i m , ż e " ; p r z y p o m i n a o n o p e r a t o r j o t a o t y l e , że m o ż n a go s t o s o w a ć t y l k o do funkcji mających dokładnie jeden a r g u m e n t . W j ę z y k u p o t o c z n y m o p e r a t o r z n a k u z a p y t a n i a w y r a ż a się przy pomocy zaimka pytajnego bądź przysłówka pytajnego. Zaimek ten lub przysłówek wskazuje, o jakiego rodzaju a r g u m e n t idzie; t a k więc „ k i e d y " figuruje zamiast a r g u m e n t u czasowego, „gdzie" — zamiast a r g u m e n t u miejscowego, „kto" — zamiast osoby; angielskie „which" w y s t ę p u j e z a m i a s t i n n y c h niż o s o b y rzeczy, a „ w h a t " — zamiast zdarzeń lub ciągów z d a r z e ń (trwa2 3 8

2 3 9

2 3 8

2 3 9

„Który", „co", „jaki". „Co", „ile", „jak", „jaki".

Analiza

języka

potocznego

205

łych czy stałych stanów). O t o n p . p y t a m y : „who p a i n t e d t h e M o n a L i s a ? " , „ w h i c h is y o u r c a r ? " , „ w h a t d o y o u w a n t ? " , p r z y c z y m to ostatnie p y t a n i e dotyczy pewnego działania, t j . zda­ r z e n i a , k t ó r e m a z a j ś ć . F u n k c j o n a ł „ / ( # ) " w (1) p o d a j e się n i e ­ k i e d y w p o s t a c i d e s k r y p t y w n e j „x = {?y)f(y) , jak w pytaniu: „ w h o is t h e p a i n t e r of M o n a L i s a ? . Z a i m e k „ w h i c h " m a t o d o d a t k o w e z n a c z e n i e , że w s k a z u j e s e l e k c j ę s p o ś r ó d p e w n e j o g r a n i ­ czonej liczby. Słowo „ w h y " jako pytajnik — również odnosi się d o z d a r z e n i a ; n i e t y l k o j e d n a k z a s t ę p u j e z m i e n n ą , lecz t a k ż e z a w i e r a w sobie część d e s k r y p c j i d e f i n i u j ą c e j o w o z d a r z e n i e , 2 4 0

2 4 1

2 4 2

u

2 4 3

2 4 4

2 4 5

0 k t ó r e c h o d z i ; „ w h y " b o w i e m z n a c z y : „ w h a t is t h e c a u s e of" . W w y p a d k u , g d y f u n k c j ę „ / ( # ) " s p e ł n i a więcej n i ż j e d e n a r g u ­ m e n t , nie m a m y odpowiedniej formy p y t a j n e j , t y l k o stosujemy wyrażenia mające inną postać, np. zdania rozkazującego: „wy­ mień jakiś d r a m a t Szekspira". D r u g i rodzaj p y t a ń , to te, k t ó r e dotyczą funkcji. Oto n p . py­ t a m y : „ w h a t is t h e color of y o u r h o u s e ? " . P y t a n i e t o m o ż e m y t a k oto zapisać w postaci symbolicznej: 2 4 6

(«)

A r g u m e n t „a^" w y s t ę p u j e t u z a m i a s t w y r a ż e n i a „ t w ó j d o m " , a funkcja t y p u drugiego „y" zastępuje „kolor", przy czym i jedno, 1 drugie podano w pytaniu. Słowami pytajnymi, które stosujemy w p y t a n i a c h t e g o r o d z a j u , są „ w h a t " i „ h o w " . S ł o w a „ h o w " u ż y w a m y w t e d y zwłaszcza, gdy p y t a n i e d o t y c z y modyfikatora, j a k n p . w : „ h o w d o y o u f e e l ? " . T e g o ż s ł o w a u ż y w a się, g d y 2 4 7

2 4 8

2 4 0

„Kto namalował Monę Lizę!" „Który jest twój samochód!" „Czego chcesz!" Dosłownie: „kto jest (jedynym) malarzem Mony Lizy?", czyli „kto namalował Monę Lizę?" „Dlaczego", „czemu". Dosłownie: „co jest przyczyną (tego a tego)?", czyli „jaka jest przy­ czyna?", „z jakiej przyczyny?" Dosłownie: „co za kolor ma twój dom?", czyli „jakiego koloru jest twój dom?" „Jak". „Jak się czujesz!" 2 4 1

2 4 2

2 4 3

2 4 4

2 4 5

2 4 6

2 4 7

2 4 8

206

Hans

Beichenbaeh

p y t a m y o liczbową w a r t o ś ć p r e d y k a t u , j a k w p y t a n i u : „how m a n y m i l e s is t h e d i s t a n c e f r o m x t o # ? " . T r z e c i r o d z a j s t a n o w i ą p y t a n i a o d n o s z ą c e się d o t e r m i n u l o ­ g i c z n e g o . W g r u p i e t e j n a j w a ż n i e j s z e są p y t a n i a d o m a g a j ą c e się asercji. Z d a n i e p w y g ł a s z a się b e z z n a k u a s e r c j i , a l e z a t o z e skierowanym do słuchacza wezwaniem, b y wypowiedział albo znak asercji „ t a k " , albo z n a k przeczenia „nie". Owo „nie", j a k wyjaśniono wyżej, wyraża asercję negacji danego oznajmienia. M a m y t u do czynienia z w y p a d k i e m , gdy zdanie wygłasza j e d n a osoba, a z n a k asercji — d r u g a . P y t a n i e tego rodzaju, t j . p y t a n i e — czy t o p r a w d a , czy nie­ prawda, można przedstawić w następującej postaci symbolicznej: 2 4 9

u

v

(7)

ty 25

P y t a n i e t a k i e , n p . : „ d i d P e t e r c o m e h o m e ? " ° , w y r a ż a się z a p o m o c ą z d a n i a m a j ą c e g o o d w r ó c o n y p o r z ą d e k słów b ą d ź , w n i e ­ k t ó r y c h językach, za pomocą specjalnego słowa p y t a j n e g o , wyżej już wspomnianego. Trzecia podklasa p r a g m a t y c z n y c h t e r m i n ó w logicznych składa się z t e r m i n ó w r o z k a z u j ą c y c h . M a m y t u t a j g r a m a t y c z n y t r y b rozkazujący czasowników; poza t y m zaliczamy do tej g r u p y terminy takie, jak: „shall" , „should" oraz t r y b łączący, u ż y t y j a k o r o z k a z u j ą c y ( „ b e i t r e s o l y e d t h a t . . . " , „ q u ' i l s'en a i l l e " ) . P o s ł u ż m y się z n a k i e m „ ! " d l a s y m b o l i c z n e g o z a z n a c z e n i a r o z k a z u . W ó w c z a s w y r a ż e n i e t a k i e , j a k „go o u t " , b ę d z i e m o ż n a z a p i s a ć w postaci: lp (8) 2 5 1

2 5 2

253

2 5 4

255

2 4 9

Dosłownie: „jak wiele mil wynosi odległość od x do yV\ czyli „ile jest mil od x do yV „Czy Piotr przyszedł do domu?", albo: „przyszedł Piotr do domu?" „Powinien" (słowo posiłkowe). „Powinien był" (czas przeszły od „shall"). Dosłownie: „niech będzie postanowione, że...", albo: zadecydujmy, że". „Niech on sobie idzie". „Wyjdź". 2 5 0

2 5 1

2 5 2

2 5 3

2 5 4

2 5 5

Analiza

języka

207

potocznego

Będziemy t u mówili o wyrażeniu w t r y b i e rozkazującym. J e g o o d p o w i e d n i k i e m p o z n a w c z y m j e s t z d a n i e : „ I wisłi y o u would go o u t " ; zdanie t o m o ż n a zapisać w takiej postaci: 2 5 6

w{Ja,p)

(9)

g d y j a k o a r g u m e n t p r z y j ą ć s y t u a c j ę p. M o ż n a t e ż , o c z y w i s t a , u ż y ć z a m i a s t t e g o n a z w y „j?"; p o r . § 19. O t y m , że (8) t o n i e t o s a m o , co (9), ś w i a d c z y , j a k p r z e d t e m , f a k t , iż n e g a c j a w z o r u (8) j e s t b e z s e n s o w n a , p o d c z a s g d y (9) d a się z a n e g o w a ć . M e m o ż e m y postawić słowa „nie" przed rozkaźnikiem; m o ż n a je tylko d o d a ć d o t e g o , co się n a k a z u j e . N i e m o ż e m y w i ę c p o w i e d z i e ć : „ n o t — g o o u t " ; m o ż e m y j e d y n i e p o w i e d z i e ć : „ d o n o t go o u t " . To ostatnie wyrażenie m a postać: 7

2 5 7

2 5 8

!p

(10)

podczas gdy poprzednie miałoby postać: ~lp

(11)

J e s t rzeczą, j a s n ą , że (11) t o w y r a ż e n i e b e z s e n s o w n e . P o d o b n i e , wyrażenie „you should not do t h a t " m a f o r m ę (10), n i e m o ż n a g o n a t o m i a s t i n t e r p r e t o w a ć j a k o m a j ą c e g o f o r m ę (11). T e r m i n u „ s h o u l d " n i e m o ż n a z a p r z e c z y ć . Z a m i a s t (11) p o s ł u g u j e m y się n e g a c j ą w z o r u (9), n p . w z d a n i u : „ y o u n e e d n o t d o t h a t " . Terminy takie, jak „need" oraz „ m u s t " , n i e w y s t ę p u j ą w roli p r a g m a t y c z n e j , lecz j a k o t e r m i n y d e n o t a t y w n e . T a k j a k w w y p a d k u t e r m i n ó w a s e r t y w n y c h , t a k ż e w odniesie­ niu do wyrażeń rozkazujących m a m y odpowiedniki koniunkcji i ne­ gacji, w y r a ż a n e p r z y p o m o c y napisania l u b wygłoszenia zwrotów, jeden po drugim, oraz słowa „nie". W y d a n i e , kolejno, dwóch 2 5 9

2 6 0

2 6 1

2 6 2

2 8 6

„(Ja) życzę sobie, żebyś wyszedł". Dosłownie: „nie — wyjdź!" „Nie wychodź!" W języku polskim odróżnienie formy „\p jest tak jaskrawe. „Nie powinieneś tego robić". „Nie potrzeba, żebyś to robił". „Potrzebować". „Musieć" (gdy z przeczeniem, znaczy: „nie wolno"). 2 5 7

2 5 8

2 5 9

2 6 0

2 6 1

2 6 2

u

oraz „!p" nie

208

Hans

Reichenbach

r o z k a z ó w — d a j e t o s a m o . co r o z k a z o b e j m u j ą c y k o n i u n k c j ę o d p o ­ w i e d n i c h s ą d ó w . S ł o w o „ n i e " , n ż y t e w sensie s k o r y g o w a n i a , j u ż p o w y d a n i u rozkazu, w y r a ż a przejście do rozkazu przeciwnego, t j . p r z e j ś c i e o d (8) d o (10). P o z o s t a ł e o p e r a c j e p r o p o z y c j o n a l n e n i e •mają s w y c h o d p o w i e d n i k ó w . W y k r z y k n i k a „!" u ż y ć m o ż n a w celu s y m b o l i c z n e g o w y r a ż e ­ n i a t e r m i n u „ r i g h t " , o m a w i a n e g o w § 4. „p is r i g h t " —• z a p i ­ suje się s y m b o l i c z n i e j a k o (8). T e r m i n u „ w r o n g " nie otrzymu­ j e m y p r z e z z a n e g o w a n i e t e r m i n u „ r i g h t " , lecz p r z y p o m o c y w y r a ­ ż e n i a (10). M ó w i m y n i e k i e d y : „ t h i s is n o t r i g h t " , a z a t e m s t o ­ sujemy przeczenie wprost do t e r m i n u „right"; t e n j e d n a k sposób m ó w i e n i a w y n i k a , j a k się z d a j e , z f a ł s z y w e j a n a l o g i i w z g l ę d e m zdań w gramatycznym trybie oznajmiającym. Znaczeniem wyra­ ż e n i a : „ t h i s is n o t r i g h t " — j e s t : „ d o n o t d o i t " , a z a t e m u z y s k u j e m y j e w e d ł u g (10). N a s t ę p n a grupa, należąca do terminów rozkazujących, składa się z t e r m i n ó w , k t ó r e w y r a ż a j ą p o z w o l e n i e . S ł o w o „ p o z w o l e n i e " m a d w a z n a c z e n i a . P o p i e r w s z e , m o ż e o n o z n a c z y ć t y l e , co b r a k p r z e c i w n e g o r o z k a z u , czyli z a k a z u . Z n a c z e n i e t o m o ż n a o d d a ć z a pomocą zdania oznajmiającego o postaci: 2 6 3

2 6 4

2 6 5

2 6 6

2 6 7

2 6 8

(QLx)c(x, P)

(12)

u

g d z i e „c(x,p) z n a c z y „x n a k a z u j e p"; (12) z n a c z y w i ę c „p j e s t dozwolone". D r u g i m znaczeniem słowa „pozwolenie" jest zachęta, b y d a n a osoba postępowała wedle własnego widzimisię; znaczenie to ująć wówczas m o ż n a w postaci: „rób, jak chcesz", a z a t e m w y r a ż e n i a r o z k a z u j ą c e g o . Z n a c z e n i e t o w y r a ż a się z a p o m o c ą 2 6 3

„Słuszny", „prawidłowy"; „to be right" — „mieć rację". „p jest słuszne". „Niesłuszny", „niewłaściwy", „nieodpowiedni"; „to be wrong" — „nie mieć racji". „To nie jest słuszne" (lub: „to jest niesłuszne"). „Nie rób tego". 268 \ y oryginale: „permission"; słowo to, jako pochodzące od łacińskiego „per" -f „mittere" („prze" + „puszczać"), w większym stopniu niż polski od­ powiednik — odznacza się dwuznacznością; „permission" bowiem to nie tylko „pozwolenie", „zezwolenie", ale i „zgoda" — w sensie braku sprzeciwu. 2 6 4

2 6 5

2 6 6

2 6 7

Analiza

języka

potocznego

209

2 6 9

2 7 0

terminów takich, jak „ m a y " . Wyrażenie: „you m a y smoke" — z n a c z y : „ s a m p o d e j m i j d e c y z j ę co d o p a l e n i a " . A w i ę c , g d y n a ­ p i s z e m y „d(Xjp) z a m i a s t : „x d e c y d u j e co d o p , m o ż e m y p o ­ wyższe: „you m a y smoke" — u j ą ć w takiej postaci symbolicznej: u

u

ld(x,p)

.

(13)

D l a t e r m i n ó w tego rodzaju utworzono w g r a m a t y c e specjalną kategorię, zwaną t r y b e m ż y c z ą c y m , czyli o p t a t y w n y m . B e z t e j k a t e g o r i i m o ż n a się o b e j ś ć ; (13) w s k a z u j e , że t e r m i n y z e z w a l a j ą c e d a d z ą się w ł ą c z y ć d o g r u p y t e r m i n ó w r o z k a z u j ą c y c h . Czwarta grupa p r a g m a t y c z n y c h terminów logicznych obej­ muje terminy w y k r z y k n i k o w e . M a m y t u okrzyki w rodzaju „ a c h " , „ o c h " , „ a u " , u ż y w a n e j a k o u c z u c i o w e w y ł a d o w a n i e się m ó w i ą c e g o . Są t o t e r m i n y e k s p r e s y w n e , p o n i e w a ż d a j ą c u j ś c i e emocjom, nie mówią tego. Możemy, oczywista, okrzykowi „ a u " p r z y p o r z ą d k o w a ć zdanie: „boli m n i e " ; ale owo „ a u " nie jest zna­ c z e n i o w y m r ó w n o w a ż n i k i e m t e g o z d a n i a , co w i d a ć c h o ć b y s t ą d , że n i e d a się z a n e g o w a ć s ł ó w k a „ a u " . O k r z y k t e n j e s t r a c z e j z n a k i e m w s k a ź n i k o w y m , czyli o z n a k ą , b ó l u ; d l a t e g o t o , g d y k t o ś k r z y k n i e „ a u " , w i e m y , że go b o l i . J e d n a k o w o ż , t e n z n a k w s k a ź n i ­ k o w y m a n a t u r ę językową; jesteśmy przez nasze otoczenie u w a r u n k o w a n i n a t e n wyraz, ludzie zaś pozostający w i n n y m środowisku językowym używają innych wyrażeń. Terminami w y k r z y k n i k o w y m i p o s ł u g u j e m y się n i e k i e d y z i n t e n c j ą k o m u n i ­ k a t y w n ą . O t o n p . p e ł n e a d m i r a c j i „ a c h " w y p o w i a d a się c z a s a m i z t ą i n t e n c j ą , a b y i i n n i p r z y ł ą c z y l i się d o n a s w p o d z i w i a n i u . N a t y m zakończymy nasz wykład o terminach logicznych. P o d a l i ś m y t y l k o z a r y s , z d a j ą c s o b i e s p r a w ę z t e g o , że g ł ó w n a część r o b o t y w tej dziedzinie pozostaje jeszcze do zrobienia, zwłaszcza zaś analiza i sformalizowanie t e r m i n ó w logicznych. Spośród nich rozkazy wymagają specjalnego opracowania, jako stanowiące ten r o d z a j w y r a ż e ń , k t ó r e w logice t r a d y c y j n e j n o s i ł y n a z w ę s ą d ó w w a r t o ś c i u j ą c y c h *. * Współczesne opracowanie logiki rozkazów, zawierające sugestie w spra­ wie jej symbolicznego ujęcia, znajduje się w następujących pracach: W. Du„Mogę", „wolno mi". „Możesz palić", „wolno ci palić". 2 6 9

2 7 0

210

Hans

Reichenbach

§ 58. T E R M I N Y

ZEWNĘTRZNE

Omawiane wyżej trzy kategorie, t e r m i n y argumentowe, ter­ m i n y f u n k c y j n e i t e r m i n y l o g i c z n e , o b e j m u j ą ogół t e r m i n ó w właściwego języka przedmiotowego, t j . s y s t e m u językowego, k t ó r y w sensie l o g i c z n y m n a z w a ć m o ż n a j e d n y m j ę z y k i e m . J e d n a k ż e język p o t o c z n y nie jest w t y m znaczeniu j e d n y m syste­ m e m j ę z y k o w y m . J e g o główny trzon — to s y s t e m logiczny, po­ dzielony przez nas n a powyższe kategorie; system t e n nazwijmy j ę z y k i e m p r z e d m i o t o w y m w w ę ż s z y m sensie. Oprócz tego s y s t e m u j ę z y k p o t o c z n y o b e j m u j e t e r m i n y m e t a j ę z y k a ; ale w y s t ę p u j ą w n i m i inne terminy, k t ó r e choć należą do języka przedmiotowego, n i e d a d z ą się wcielić d o o w e g o w ę ż s z e g o s y s t e m u . Z a k l a s y f i k u j m y wszystkie takie terminy jako czwartą kategorię i n a d a j m y im nazwę terminów z e w n ę t r z n y c h tego języka. T e r m i n y m e t a j ę z y k o w e m o ż n a p o d z i e l i ć ze w z g l ę d u n a t r z y części m e t a j ę z y k a . Z a c z n i j m y o d z b i o r u t e r m i n ó w m e t a j ę z y k o ­ wych, ułożonych z tego właśnie p u n k t u widzenia. W podklasie s y n t a k t y c z n e j m a m y słowa takie, j a k : „zdanie", „zdanie składowe", „słowo", „mowa", „litera", „termin"; poza t y m należą t u n a z w y kategorii g r a m a t y c z n y c h , takie j a k : „rze­ czownik", „operacja p r o p o z y c j o n a l n a " , czyli „działanie zdaniotwórcze", „funkcja zdaniowa". W skład tejże podklasy wchodzą t a k ż e t e r m i n y o d n o s z ą c e się d o t e c h n i k i r a c h u n k u l o g i c z n e g o , takie jak: „wywodliwy", „równosilny". Podklasa s e m a n t y c z n a obejmuje terminy należące do g r u p y d e n o t a c y j n e j , takie jak: czasowniki „denotować", „wyrażać", oraz zwrot „jest n a z y w a n y " . P o n a d t o m a m y t u t e r m i n y , k t ó r e należą do g r u p y p r a w d z i w o ś c i , takie jak: „prawdziwy", bislav, Zur TJnbegrundbarkeitderForderungssatze, „Theoria",3,1937; J.Jorgensen, Imperatives and Logic, „Erkenntnis", 7, 1938; K. Meriger, A Logic of the Doubtful: On Optative and Imperative Logic, „Reports of a Matli. Colloąuium", 2nd ser., no l , s . 53—64; R. Rand, Logik der Forderungssatze, „Zeitschr. f. Theorie des Rechtes", 1939; A. Hofstadter i J. C. C. McKinsey, On the Logic of Imperatives, „Phil. of Sci.", 6, s. 446—457, 1939. Dalsze uwagi na temat pragmatyki i gra­ matyki znajdują się w dysertacjach A. Kapłana i W . Holthera z Uniwersytetu Kalifornijskiego w Los Angeles.

Analiza

języka

potocznego

211

„fałszywy", „ p r a w d o p o d o b n y " . W g r a m a t y c e t r a d y c y j n e j nie­ k t ó r e z t y c h t e r m i n ó w z a l i c z a się d o p r z y s ł ó w k ó w . K l a s y f i k a c j a t a k a prowadzi do nonsensownych konstrukcji; np., zdanie: „Peter will p r o b a b l y c o m e " — i n t e r p r e t o w a ł o b y się w ó w c z a s j a k o za­ w i e r a j ą c e f u n k c j ę : „ t o c o m e p r o b a b l y " . F a k t y c z n i e z a ś słowo „probably" w p o w y ż s z y m zdaniu nie modyfikuje czasownika, lecz o d n o s i się d o t e g o z d a n i a j a k o d o całości i u s t a l a coś n a t e m a t w a r t o ś c i l o g i c z n e j t e g o z d a n i a *. T e r m i n a m i n a l e ż ą c y m i d o p o d k l a s y s e m a n t y c z n e j są t a k ż e : „tautologia", „analityczny", „ s y n t e t y c z n y " , „sprzeczność". Że ter­ m i n y t e są s e m a n t y c z n e , a n i e s y n t a k t y c z n e , w i d a ć z p o d a n e j p r z e z n a s definicji t y c h t e r m i n ó w , k t ó r a p r z e c i e ż z a w i e r a o d n i e ­ sienie do t a b e l p r a w d z i w o ś c i o w y c h . Uogólniona definicja t a u t o ­ logii r ó w n i e ż p o s ł u g u j e się s ł o w e m „ p r a w d z i w y " . W r e s z c i e , d o t e r m i n ó w s e m a n t y c z n y c h m e t a j ę z y k a m o ż e m y za­ liczyć — modalności, t j . t e r m i n y : k o n i e c z n y , m o ż l i w y , n i e m o ­ ż l i w y . P r z y p o m o c y t y c h t e r m i n ó w p o d d a j e się k w a l i f i k a c j i z d a ­ n i a ; w i s t o c i e , p r e c y z y j n e z n a c z e n i a t y c h słów m o ż n a z d e f i n i o w a ć j e d y n i e w m e t a j ę z y k u [...] Z g o d n i e z t a k ą i n t e r p r e t a c j ą b ę d z i e m y 2 7 1

2 7 2

2 7 3

2 7 4

* Istnieje i n n y sposób interpretowania słowa „prawdopodobny", miano­ wicie jako terminu należącego do języka przedmiotowego, który to termin ustala pewną częstość występowania czegoś. Przy takiej interpretacji słowo „prawdopodobny" uważać będziemy za d e n o t a t y w n y termin syn taktyczny w obrębie klasy terminów logicznych, jako że wyraża on relacje liczbowe. Por. tegoż autora rozprawę tlber die semantische und die Objekt-Auffassung von Wahrscheinlichkeitsausdruckeii w „Journal of Unified Science" („Erkenntnis"), 8, 1939, s. 50. „Piotr prawdopodobnie przyjdzie". „Przyjść prawdopodobnie". „Prawdopodobnie". W § 8 autor podaje następującą definicję terminu „tautologia"; „Tauto­ logia jest to formuła, która jest prawdziwa bez względu na to, jakie są wartości logiczne s ą d ó w elementarnych, z których się ona składa". „Tautologie nazywamy także analitycznymi". Sprzeczność charakteryzuje Reichenbach jako formułę, której matryca prawdziwości w każdej pozycji zawiera fałsz. Wreszcie: „for­ muły nie będące tautologiami ani sprzecznościami noszą nazwę syntetycznych". W § 41 z n a j d u j e m y ogólną definicję tautologii: „Tautologia jest to formuła prawdziwa, nie zawierająca żadnych stałych empirycznych, bądź formuła powstała z tej pierwszej w drodze uszczegółowienia". 2 7 1

2 7 2

2 7 3

2 7 4

Logika i język

16

Hans

212

Reichenbach 2 7 5

r o z u m i e ć , że z d a n i e : „ P e t e r will p o s s i b l y c o m e " — z n a c z y , iż z d a n i e : „ P e t e r will c o m e " — jest możliwe. Istnieje inna inter­ pretacja takich zdań, podana w języku przedmiotowym; poznamy ją n i e b a w e m . P o d k l a s a t r z e c i a s k ł a d a się z t e r m i n ó w p r a g m a t y c z n y c h . M a m y tu, przede wszystkim, czasownik „twierdzić" oraz rzeczownik „ t w i e r d z e n i e " . N a w i a s e m m ó w i ą c , s ł o w a „ t w i e r d z e n i e " u ż y w a się w trzech różnych znaczeniach: po pierwsze, denotuje ono sam a k t twierdzenia; po drugie, wynik tego aktu, t j . wyrażenie mające p o s t a ć „h p j p o t r z e c i e , z d a n i e , k t ó r e z o s t a ł o s t w i e r d z o n e , t j . z d a ­ nie „j?", w y s t ę p u j ą c e w o b r ę b i e w y r a ż e n i a „h p . N a l e ż y z a u w a ż y ć , że n i e m o ż n a z d e f i n i o w a ć c z a s o w n i k a „ t w i e r d z i ć " — p r z y u ż y c i u z n a k u asercji j a k o t e r m i n u definiującego. Mógłby k t o ś p r z y ­ p u s z c z a ć , że definicję t a k ą d a ł o b y się u t w o r z y ć , t r a k t u j ą c z d a n i e : ,,'_p' j e s t s t w i e r d z o n e " , j a k o r ó w n o z n a c z n i k w y r a ż e n i a „ h ; p " . P r z y p o r z ą d k o w a n i e to nie jest j e d n a k możliwe, gdyż „hi>" nie j e s t z d a n i e m ( p o r . § 57). 2 7 6

u

u

I n n y m t e r m i n e m p r a g m a t y c z n y m , m a j ą c y m c h a r a k t e r aser­ t y w n y , j e s t słowo „ p r z y p u s z c z a l n i e " . M a o n o z n a c z e n i e z b l i ż o n e d o z n a c z e n i a t e r m i n u „ m o ż l i w e " , ale o d n o s i się d o m ó w i ą c e g o i d l a t e g o j e s t p r a g m a t y c z n e . Z d a n i e : „ P e t e r will p r e s u m a b ł y come" — z n a c z y : „ I p r e s u m e t h a t P e t e r will c o m e " . T e r m i n ten m o ż n a też interpretować jako niewłaściwy t e r m i n przedmiotowy, co w y j a ś n i m y w d a l s z y m c i ą g u t e g o r o z d z i a ł u . T e r m i n a m i p r a g m a ­ t y c z n y m i t e g o r o d z a j u są r ó w n i e ż : „ o c z y w i ś c i e " o r a z „ w ą t p l i w e " . 2 7 7

2 7 8

P o n a d t o n a p o t y k a m y t u t e r m i n „ z n a c z e n i e " , o ile definiuje się je p r z e z o d n i e s i e n i e d o s p r a w d z a l n o ś c i , t a k j a k w t e o r i i s p r a w d z a l ności, czyli w e r y f i k o w a l n o ś c i , z n a c z e n i a ( p o r . § 2). S a m t e r m i n „ s p r a w d z a l n o ś ć " , czyli „ w e r y f i k o w a l n o ś ć " , j e s t t e r m i n e m p r a g m a ­ t y c z n y m , gdyż znaczy tyle, co: „możliwość sprawdzenia, czyli zweryfikowania, przez o b s e r w a t o r a " . To właśnie owo odniesienie d o o b s e r w a t o r a c z y n i ze „ s p r a w d z a l n o ś c i " t e r m i n p r a g m a t y c z n y ; 2 7 5

2 7 6

2 7 7

2 7 8

„Możliwe, że Piotr przyjdzie", „Piotr może przyjdzie". „Piotr przyjdzie". „Piotr przyjdzie przypuszczalnie". „Przypuszczam, że Piotr przyjdzie".

Analiza

języka

potocznego

213

n i e z a ś o d n i e s i e n i e d o m o ż l i w o ś c i , słowo „ m o ż l i w y " b o w i e m d a się z d e f i n i o w a ć j a k o t e r m i n s e m a n t y c z n y *. A z a t e m w e d l e t e j k o n ­ cepcji „ z n a c z e n i e " d l a t e g o j e s t t e r m i n e m p r a g m a t y c z n y m , że u s t a ­ n a w i a o n o w ł a s n o ś ć , k t ó r a p r z y s ł u g u j e z n a k o m ze w z g l ę d u n a i c h u ż y t k o w n i k a . M o ż n a t e ż p o d a ć s e m a n t y c z n ą definicję z n a c z e n i a , w e d l e k t ó r e j z d a n i e j e s t s e n s o w n e , jeżeli j e s t o n o p r a w d z i w e l u b f a ł s z y w e . T a j e d n a k ż e definicja n i e o k a z u j e się g o d n a p o l e c e n i a , j a k o że j e s t e ś m y z a i n t e r e s o w a n i w u ż y w a n i u t a k i c h j e d y n i e z n a ­ k ó w , k t ó r e m a j ą z n a c z e n i e d l a ich u ż y t k o w n i k a . D o t e r m i n ó w p r a g m a t y c z n y c h m e t a j ę z y k a należą jeszcze takie, jak: „rozkaz", „zezwolenie", „okrzyk" i „pytanie". Należy zazna­ c z y ć , że w s z y s t k i e t e t e r m i n y , w ł ą c z a j ą c w t o t e r m i n „ t w i e r d z i ć " , są p o z n a w c z e , ż a d n e j z a ś f u n k c j i i n s t r u m e n t a l n e j n i e s p e ł n i a j ą . Przejdźmy teraz do omówienia t e r m i n ó w zewnętrznych, k t ó r e nie n a l e ż ą d o m e t a j ę z y k a . M o ż e m y r o z w a ż a n i e t o p o w i ą z a ć z n a s z ą analizą istnienia fikcyjnego z § 49. W p r o w a d z i l i ś m y t a m zmodyfi­ k o w a n e operatory egzystencjalne. Czyniąc tak, porzuciliśmy k a t e ­ gorie logiczne j ę z y k a p r z e d m i o t o w e g o w w ę ż s z y m sensie. P r z y ­ p a t r z m y się t e j p r o c e d u r z e , b a d a j ą c f o r m ę definicji o p e r a t o r ó w egzystencjalnych opatrzonych zastrzeżeniem. W § 22 p o d a l i ś m y z b i ó r r e g u ł o g r a n i c z a j ą c y c h f o r m ę definicji t e r m i n ó w ściągniętych. K i e d y z p u n k t u widzenia t y c h reguł roz­ w a ż a m y definicję i s t n i e n i a b e z p o ś r e d n i e g o , s f o r m u ł o w a n ą p r z y p o m o c y r ó w n o w a ż n o ś c i w z o r ó w ( 1 , § 49) o r a z ( 3 , § 49), w i d z i m y , że definicja t a n a r u s z a r e g u ł y 4 — 6 . D e f i n i e n d u m , p r z e d s t a w i o n e za p o m o c ą w z o r u ( 1 , § 49), z a w i e r a z m i e n n ą z w i ą z a n ą ; co w i ę c e j , za­ w i e r a o n o f u n k c j ę w y s t ę p u j ą c ą w d e f i n i e n s i e ( 3 , § 49) o r a z o p e r a c j ę p r o p o z y c j o n a l n ą . O t ó ż j e s t j a s n e , że definicji t e g o r o d z a j u n i e m o ż n a z b u d o w a ć b e z p o d a n i a o g r a n i c z e ń . W (25, § 22) p r z e d s t a ­ w i l i ś m y p r z y k ł a d , w k t ó r y m z t a k i e j w ł a ś n i e definicji w y n i k ł y s p r z e c z n o ś c i . D e f i n i c j ę z d a n i a ( 1 , § 49), d o k o n a n ą z a p o m o c ą * Jedynie „możliwość techniczna" jest terminem pragmatycznym, ponieważ definiuje się ją za pomocą odniesienia do sił i możliwości ludzkich; por. Reichenbach, Experienee and Prediction, Chicago 1938, Chicago University Press, § 6. Ale możliwości technicznej prawie nigdy się nie używa w de­ finicji sprawdzalności. 16*

214

Hans

Reichenbach

z d a n i a ( 3 , § 49), d l a t e g o t y l k o m o ż n a u w a ż a ć za d o p u s z c z a l n ą , że o p e r a t o r e g z y s t e n c j a l n y w w y r a ż e n i u d e f i n i o w a n y m ( 1 , § 49) z o s t a ł o g r a n i c z o n y p r z e z z a o p a t r z e n i e go d o p i s k i e m . W t e n s p o s ó b odbiegliśmy od pojęcia istnienia, stosowanego w z w y k ł y m języku, a wprowadziliśmy nowy rodzaj istnienia. Postępując w ten sposób, wprowadziliśmy język z odmienną k a t e g o r i ą logiczną istnienia, a t y m s a m y m — język z o d m i e n n ą l o g i k ą . T e d w a j ę z y k i są z w i ą z a n e r ó w n o w a ż n o ś c i ą w y r a ż e ń ( 1 , § 49) o r a z ( 3 , § 49). Co w i ę c e j , o w a r ó w n o w a ż n o ś ć w s k a z u j e , ż e t o , co j e s t t e r m i n e m l o g i c z n y m w d r u g i m j ę z y k u , d a się p r z e ­ łożyć n a t e r m i n e m p i r y c z n y pierwszego języka; bezpośrednia egzystencja rzeczy jest p r z e k ł a d a l n a n a fizyczną egzystencję s t a n u ciała l u d z k i e g o . W y d a j e się j e d n a k k o n i e c z n e o d d z i e l e n i e o d siebie t y c h d w ó c h s y s t e m ó w j a k o d w ó c h r ó ż n y c h j ę z y k ó w . T o p r a w d a , że m ó w i ą c , c z ę s t o p r z e s k a k u j e m y o d j e d n e g o j ę z y k a d o d r u g i e g o , b e z w a h a n i a ; a l e n i e p o w i n n i ś m y z a p o m i n a ć , że mieszać t y c h dwóch języków nie wolno. W y n i k i t e o d n o s z ą się r ó w n i e ż d o i n n y c h r o d z a j ó w i s t n i e n i a fikcyjnego, w p r o w a d z o n y c h w § 49. K a ż d ą t a k ą dziedzinę istnie­ nia należy u w a ż a ć za p r z y n a l e ż n ą do innego języka. P o d o b n e roz­ w a ż a n i a znajdują zastosowanie względem użycia t e r m i n u „istnie­ n i e " w m a t e m a t y c e . K i e d y m ó w i m y , że i s t n i e j e r o z w i ą z a n i e r ó w n a n i a a l b o że d w i e r ó w n o l e g ł e p r z e c i n a j ą się w n i e s k o ń c z e n i e o d l e g ł y m p u n k c i e , t o p o s ł u g u j e m y się j ę z y k a m i , k t ó r e p o d w z g l ę ­ d e m s t r u k t u r y l o g i c z n e j r ó ż n i ą się o d n a s z e g o j ę z y k a . J ę z y k i t e są j e d n a k ż e z w i ą z a n e z n a s z y m z w y k ł y m j ę z y k i e m z a p o m o c ą p e w n y c h relacji, pozwalających n a p r z e k ł a d zdań, k t ó r e mówią o i s t n i e n i u f i k c y j n y m , n a z d a n i a o i s t n i e n i u f i z y c z n y m *. O analizie tej należy p a m i ę t a ć , g d y m a m y do czynienia z istnie­ n i e m f i k c y j n y m . W i e l o ś ć e g z y s t e n c j i j e s t n a m d o s t ę p n a t y l k o za * Bywają wypadki, kiedy istnieniem fizycznym możemy się posłużyć względem zmiennej związanej w definiendum. Wówczas trzeba wykazać, że definicja taka nie prowadzi do sprzeczności. Wydaje się, że tego rodzaju defi­ nicje są stosowane w fizyce, gdy istnienie atomów definiuje się za pomocą ter­ minów oznaczających dane obserwacji. Przy bardziej precyzyjnej analizie de­ finicje takie nie są równoważnościami, lecz związkami probabilistycznymi. Takie właśnie stanowisko zajął autor książki niniejszej w dziele pt. Experience

Analiza

języka

potocznego

215

pośrednictwem różnych języków. Dlatego modyfikowanie istnienia p r z y p o m o c y s ł o w a „ r e a l n e " —• j e s t k o n i e c z n e t y l k o w t e d y , g d y w t y m s a m y m kontekście u ż y w a m y innych języków i pragniemy zwykły język odróżnić od pozostałych. W obrębie zwykłego języka stosowanie słowa „realne" — to z b ę d n y pleonazm, ponieważ z n a c z y o n o t o s a m o , co t e r m i n t a u t o l o g i c z n y „ E x " , z d e f i n i o w a n y w ( 1 1 , § 56). K i e d y m ó w i m y : „ n i e d ź w i e d ź , k t ó r e g o w i d z i a ł e ś ostatniej nocy, był czymś realnym", należy to rozumieć t a k : „oznajmienie «istnieje niedźwiedź, k t ó r e g o widziałeś ostatniej nocy» jest prawdziwe w obrębie zwykłego języka". Wracając do zagadnienia klasyfikacji terminów: dlatego właś­ nie w p r o w a d z i m y kategorię t e r m i n ó w zewnętrznych, na­ l e ż ą c y c h d o r ó ż n y c h j ę z y k ó w p r z e d m i o t o w y c h . Pośród t a k i c h t e r m i n ó w m a m y : „ i s t n i e n i e b e z p o ś r e d n i e " , „ i s t n i e n i e lo­ giczne", „nierzeczywisty" itd. Poza t y m włączamy do tej klasy t e r m i n y , k t ó r e o d n o s z ą się d o o b i e k t ó w f i k c y j n y c h . T e r m i n e m tego rodzaju jest czasownik „postrzegać", ale t a k ż e t e r m i n „moż­ l i w y " , b o jeśli się go u ż y j e w j ę z y k u p r z e d m i o t o w y m , t o o d n o s i się o n d o p r z e d m i o t ó w f i k c y j n y c h . O d w o ł u j ą c się d o d a w n i e j s z e g o p r z y k ł a d u , m o ż e m y p o w i e d z i e ć , że p r z y j ś c i e P i o t r a j e s t m o ż l i w e . Z d a r z e n i e d e n o t o w a n e p r z e z z w r o t „ p r z y j ś c i e P i o t r a " t r a k t u j e się w ó w c z a s j a k o p r z y n a l e ż n e d o sfery i s t n i e n i a f i k c y j n e g o ; o b i e k t y w e w n ą t r z t e j sfery dzielą się n a r e a l n e ( l u b k o n i e c z n e ) , m o ż l i w e i niemożliwe, rozważane zaś zdarzenie zaliczamy do drugiej z t y c h g r u p . J e s t r z e c z ą j a s n ą , iż t a k s k o n s t r u o w a n e w y r a ż e n i e jest przykładem przestawienia piętra językowego; termin „moż­ liwy" jest zatem, wedle tej interpretacji, niewłaściwym t e r m i n e m języka przedmiotowego. Ale ten właśnie sposób mówienia jest faktycznie p r a k t y k o w a n y w języku potocznym. Takie same roz­ w a ż a n i a o d n o s z ą się d o i n n y c h m o d a l n o ś c i , t j . d o t e r m i n ó w „ k o ­ nieczny" oraz „niemożliwy". P o d o b n y m charakterem odznacza się t e r m i n p r a g m a t y c z n y „ p r z y p u s z c z a l n i e " , o ile z o s t a ł u ż y t y jako niewłaściwy t e r m i n przedmiotowy. and Prediction, Chicago 1938, University of Chicago Press, rozdziały I — I I . Analizę tego rodzaju związków językowych zamieścił w swej filozoficznej dysertacji dr Norman Dalkey z Uniwersytetu Kalifornijskiego w Los Angeles.

Hans

216

Reichenbach

Nazywając te terminy niewłaściwymi terminami przedmioto­ w y m i , nie c h c e m y wykluczać możliwości skonstruowania takiego r a c h u n k u logicznego, w k t ó r y m p o p r a w n i e zostanie sformułowane użycie terminów tego rodzaju w języku przedmiotowym. W t a k i m jednakże r a c h u n k u trzeba by znaczenia owych terminów przyjąć j a k o p i e r w o t n e . T y l k o w w y p a d k u , g d y idzie o s p r o w a d z e n i e t y c h znaczeń pierwotnych do innych, mających prostszą n a t u r ę , ko­ n i e c z n e o k a ż e się z a s t o s o w a n i e m e t a j ę z y k a .

§ 59. K L A S Y F I K A C J A

CZĘŚCI

MOWY

K l a s y f i k a c j i t e r m i n ó w j ę z y k o w y c h d o k o n u j e się z a z w y c z a j w t r z e c h k r o k a c h . P o p i e r w s z e , z d a n i a z ł o ż o n e dzieli się n a z d a ­ n i a e l e m e n t a r n e . P o d r u g i e , z d a n i a e l e m e n t a r n e dzieli się n a człony, zwane c z ę ś c i a m i z d a n i a ; należą do nich n p . deskrypcje i p o d o b n e i m w y r a ż e n i a z ł o ż o n e . P o t r z e c i e , części z d a n i a dzieli się n a n a j m n i e j s z e j e d n o s t k i , n a c z ę ś c i m o w y . O w e n a j m n i e j s z e jednostki to przeważnie poszczególne słowa; niekiedy j e d n a k mogą t o b y ć części słów, t a k i e j a k sufiks „ e d " c z y sufiks l i c z b y m n o ­ giej „ s " . D l a p o d z i a ł u n a części m o w y j e s t r z e c z ą o b o j ę t n ą , c z y się j e p i s z e o s o b n o , czy ł ą c z n i e z i n n y m i j e d n o s t k a m i , j a k o jedno słowo. P o d z i a ł y t e n i e z a w s z e są j e d n o z n a c z n e . Z d a n i e e l e m e n t a r n e m o ż e m y zdefiniować albo jako takie, k t ó r e nie zawiera żadnych operacji propozycjonalnych, albo też jako takie, które zawiera r ó ż n e f u n k c j o n a ł y , p o ł ą c z o n e ze s o b ą z a p o m o c ą o p e r a c j i p r o ­ pozycjonalnych i objęte wspólnie t y m s a m y m operatorem. Zgodnie z t ą definicją, z d a n i e : „ i t e x c i t e s m e t h a t I h a v e t o d o t h i s j o b a l o n e " , b y ł o b y z d a n i e m e l e m e n t a r n y m . N i e w y d a w a ł o b y się j e d n a k od rzeczy p o t r a k t o w a ć je j a k o złożone z dwóch zdań. To, że p i e r w s z e z d a n i e : „ i t e x c i t e s m e " , n i e m a o k r e ś l o n e g o z n a c z e n i a , 2 7 9

2 8 0

2 8 1

279 \ y j ę y k angielskim sufiks „ed" dodaje się w czasie przeszłym cza­ sowników regularnych, „s" w liczbie mnogiej rzeczowników. Dosłownie: „to mnie pobudza, że mam tę robotę wykonać sam". „To mnie pobudza". Z

2 8 0

2 8 1

u

A naliza

języka

potocznego

217

2 8 2

p ó k i się n i e d o d a i n f o r m a c j i d o t y c z ą c e j z a i m k a „ i t " , j e s t w s z a k r ó w n i e ż c e c h ą w i e l u i n n y c h z d a ń . N a t o m i a s t d l a celów l o g i c z n y c h może być dogodne traktowanie takich i n t e n s j o n a l n y c h po­ łączeń z d a ń jako jednego zdania elementarnego oraz zastoso­ w a n i e p o w y ż s z e j definicji. D r u g i p o d z i a ł j e s t t r u d n i e j s z y d o o k r e ś l e n i a . Co n a z w i e m y częściami zdania, zależeć będzie w dużej mierze od formy, w jakiej t o z d a n i e w y s t ę p u j e . E o z w a ż m y z d a n i e : „ a M e n d of a soldier c a m e " . C h c i a ł o b y się u z n a ć z w r o t „ a f r i e n d of a s o l d i e r " z a j e d n ą część, a f u n k c j ę „ c a m e " — za drugą. G d y j e d n a k przedstawiamy to zdanie w postaci symbolicznej, przyjmując „s" zamiast „soldier" , „/" zamiast „friend" oraz „c" zamiast „came", otrzymujemy: 2 8 3

2 8 4

2 8 5

2 8 6

(aa?)(ay)*(y)-/0», y)-c(x)

2 8 7

(1)

Z n i k n ę ł a t u t a j p i e r w s z a część, n a p o t y k a m y z a ś t r z y f u n k c j e , j e d n a k o w e w t y m s e n s i e , że n i e m o ż n a w ś r ó d n i c h w y r ó ż n i ć głów­ n e j . W i s t o c i e , z d a n i e (1) d a ł o b y się r ó w n i e ż w y s ł o w i ć j a k o : „ t h e r e is a s o l d i e r w h o w a s a f r i e n d of s o m e b o d y w h o c a m e " . T u t a j dwie funkcje, mianowicie „soldier" oraz „friend", m o ż n a b y u w a ż a ć za główne. J e ś l i c h c e m y s k o n s t r u o w a ć z a p i s s y m b o l i c z n y ściślej o d p o ­ wiadający s t r u k t u r z e p r a g m a t y c z n e j , tj. strukturze, która u w z g l ę d n i a e m f a z ę i i n n e i n t e n c j e p s y c h o l o g i c z n e , m o ż e m y się posłużyć deskrypcjami. Można więc nasze zdanie sformalizować, używając deskrypcji nieokreślonych; przybierze ono wówczas taką postać: e{(rjx)f[x, (rjij)s(y)]} (2) 2 8 8

2 8 2

„Ono", „to" (ale jako zaimek osobowy). „Przyszedł przyjaciel żołnierza" (dosłownie: „(jakiś) przyjaciel (jakiegoś) żołnierza"). Dosłownie: „(jakiś) przyjaciel (jakiegoś) żołnierza". „Przyszedł". „Żołnierz". „Przyjaciel" „Istnieje żołnierz, który jest przyjacielem kogoś, kto przyszedł" (do­ słownie: „(jakiś) żołnierz... (jakimś) przyjacielem..."). 2 8 3

2 8 4

285

2 8 6

2 8 7

2 8 8

Hans

218

Meichenbach

W p r a w d z i e z n a c z e n i e w z o r u (2) j e s t t a k i e s a m o j a k w z o r u (1), ale s f o r m u ł o w a n i e inrie, b o o b e j m u j e j a k o części: „ a s o l d i e r " o r a z „ a f r i e n d of a s o l d i e r " . W i d z i m y , że p o d z i a ł n a części z d a n i a o d b y w a się n i e ze w z g l ę d u n a z n a c z e n i e z d a n i a d z i e l o n e g o , lecz z e względu n a t ę , a n i e i n n ą w e r s j ę , w której zdanie to sformu­ łowano. P o d o b n i e , d e s k r y p c j e o k r e ś l o n e są c z ł o n a m i z d a n i a w y d z i e l o ­ n y m i w taki sposób, b y uczynić zadość w y m a g a n i u wyrażenia struk­ t u r y p r a g m a t y c z n e j . W z d a n i u : „ t ł i e k i n g of E n g l a n d w a s c r o w n e d a t W e s t m i n s t e r A b b e y " , m a m y dwie cząstki a r g u m e n t o w e : „the k i n g of E n g l a n d " i „Westminster Abbey" , podczas gdy funkcją główną jest „was crowned" . G d y za pomocą symboli p r z e d s t a w i m y t o z d a n i e w p o s t a c i (6, § 47), części t e , r z e c z y w i ś c i e , d a d z ą się w y r a ź n i e w y r ó ż n i ć . N a t o m i a s t w e w z o r z e (7, § 47) — z n i k a j ą . A w i ę c r a z j e s z c z e się o k a z u j e , że d e s k r y p c j e w y r a ż a j ą jedynie tę, a nie inną wersję danego zdania. Struktura pragmatyczna zdania bywa zwykle uwidoczniona dzięki w s k a z a n i u czasu przez czas g r a m a t y c z n y czasownika. Funkcja c z a s o w a — t a k w ł a ś n i e m o ż n a n a z w a ć czasow nik będący nosicielem czasu g r a m a t y c z n e g o — jest zazwyczaj funkcją g ł ó w n ą w sensie e m f a z y . W e w z o r z e (1) n i e w y r a z i l i ś m y f a k t u , iż f u n k c j a „ c a m e " , i t y l k o o n a , j e s t n o s i c i e l k ą a r g u m e n t u c z a s o ­ w e g o ; a p r z e c i e ż t o w ł a ś n i e ó w a r g u m e n t c z a s o w y s p r a w i a , że f u n k c j a „ c a m e " w y s t ę p u j e j a k o g ł ó w n a i, t y m s a m y m , d e t e r m i n u ­ j ą c a s t r u k t u r ę w y r a ż o n ą p r z e z w z ó r (2). Z d a r z a j ą się j e d n a k w y ­ j ą t k i . O t o n p . z w r o t „ t h e k i n g of E n g l a n d " należy interpre­ t o w a ć j a k o „ t h e p r e s e n t k i n g of E n g l a n d " , a w i ę c w z w r o c i e pierwszym, t a k samo j a k w drugim, zawarte jest zaznaczenie czasu, m i m o że f u n k c j i t e j n i e p o d k r e ś l o n o . 2 8 9

290

2 9 1

2 9 2

2 9 3

r

2 9 4

295

289

Dosłownie: „(jakiś) żołnierz". „Król Anglii koronowany był w Opactwie Westminsterskim". „(Jedyny) król Anglii" (rodzajnik określony „the" akcentuje, że w da­ n y m czasie istnieje tylko jedna taka osoba). „Opactwo Westminsterskie". „Był koronowany", „został ukoronowany". „Król Anglii" (w znaczeniu: „(ten oto jedyny) król Anglii)". „Obecny król Anglii" (rodzajnik „the" zaznacza jedyność). 2 9 0

2 9 1

292

2 9 3

2 9 4

2 9 5

Analiza

języka

potocznego

219

P r z e j d ź m y t e r a z d o części m o w y . P u n k t w i d z e n i a n a s z e j k l a ­ syfikacji jest t u w zasadzie i d e n t y c z n y z t y m , j a k i stosujemy p r z y g r u p o w a n i u części z d a n i a ; m i a n o w i c i e , k a ż d ą k a t e g o r i ę w y z n a c z a pozycja w obrębie danego zdania. Dochodzimy jednak do tego, że g d y r o z b i j e m y części z d a n i a n a n a j m n i e j s z e j e d n o s t k i , t o o w e o s t a t e c z n e c z ą s t k i z a w s z e są u ż y w a n e w t e j s a m e j k a t e g o r i i . W y ­ nik t e n pozwala n a skonstruowanie klasyfikacji absolutnej. N p . z w r o t „ t h e p r e s e n t k i n g of E n g l a n d " z o s t a ł w p o d a n y m wyżej zdaniu u ż y t y j a k o a r g u m e n t ; ale a r g u m e n t t e n m a struk­ t u r ę w e w n ę t r z n ą , k t ó r a w s k a z u j e , iż słowo „ k i n g " j e s t f u n k c j ą , słowo z a ś „ E n g l a n d " — i m i e n i e m w ł a s n y m , a z a t e m , o s t a t e c z n i e , t e r m i n e m a r g u m e n t o w y m . Postępując tą drogą, ułożyliśmy przed­ s t a w i o n ą niżej t a b e l ę części m o w y . T a b e l a t a n i e z a w i e r a k a t e g o r i i t a k i c h , j a k : d e s k r y p c j a , f u n k c j a c z a s o w a o r a z f u n k t o r , p o n i e w a ż są t o części z d a n i a m a j ą c e s t r u k t u r ę w e w n ę t r z n ą ; z a m i e s z c z o n o w niej t e j e d y n i e k a t e g o r i e , w k t ó r y c h s k ł a d w c h o d z ą o s t a t e c z n e części m o w y . P e w n e w i e l o z n a c z n o ś c i w y n i k a j ą s t ą d , że t e n s a m t e r m i n m o ż e n a l e ż e ć d o r ó ż n y c h k a t e g o r i i . P r z y i m k i , n p . , n a t u r ę f u n k c j i łączą w sobie z n a t u r ą t e r m i n u l o g i c z n e g o ; o t o n p . słowo „ t o " można u w a ż a ć za funkcję wyrażającą kierunek, zarazem zaś za t e r m i n logiczny, wskazujący miejsce zmiennej. Z a i m k i dzierżawcze wy­ rażają funkcję posiadania, a jednocześnie zmienną argumentową, niekiedy n a w e t o p e r a t o r j o t a ; „his c o a t " znaczy tyle, co: „the c o a t b e l o n g i n g t o o?" . T e r m i n y t a k i e n a z w a ć m o ż n a p ó ł l o g i c z n y m i ; dla w y g o d y zaliczamy je do t e r m i n ó w logicznych. 2 9 6

2 9 7

2 9 8

D o funkcji włączamy jedynie orzeczniki niezależne, a z a t e m nie u w z g l ę d n i a m y t u symboli n i e k o m p l e t n y c h , k t ó r e nabierają znaczenia jedynie w połączeniu z t e r m i n e m funkcyjnym, takich jak „last" (§ 53) c z y p r e f i k s „ u n " występujący w funkcjach „ u n d o " , „unfold" itp. 2 9 9

3 0 1

2 9 6

2 9 7

2 9 8

2 9 9

3 0 0

3 0 1

302

3 0 0

3 0 2

„Do", „ku". „Jego marynarka". „(Ta oto) marynarka należąca do sc-a". „Ostatni". „Nie-", „od-", „roz-". „Rozewrzeć", „rozpuścić", „unicestwić". „Rozwijać", „rozchylać", „odsłaniać".

220

Hans

Reiehenbaeh

D z i e l ą c f u n k c j e n a p o d k l a s y n i e p o s ł u g u j e m y się k l a s y f i k a c j ą g r a m a t y c z n ą na rzeczowniki, przymiotniki i czasowniki, z przyczyn wyłożonych w § 45. Zamiast tego stosujemy podział przedsta­ w i o n y w § 52. N i e o d r z e c z y b ę d z i e s f o r m u ł o w a ć k i l k a u w a g n a t e m a t tego podziału. P o d p u n k t y 1—4 p u n k t u I I n i e s t a n o w i ą p o d k l a s , t y l k o u s t a ­ lają z a s a d ę , w e d l e k t ó r e j m o ż n a d o k o n a ć k l a s y f i k a c j i . T o s a m o d o t y c z y k a t e g o r i i w y m i e n i o n y c h w p u n k c i e I , 1, d l a t e g o n i e są one oznaczone kolejnymi literami alfabetu. N a t o m i a s t katego­ r i e a — b , w y s t ę p u j ą c e w p u n k t a c h I I , 2 — 4 , są t o p o d k l a s y . W y ­ j a ś n i j m y to za pomocą p r z y k ł a d u . F u n k c j a „taller" , klasyfiko­ w a n a ze w z g l ę d u n a l i c z b ę a r g u m e n t ó w , j e s t f u n k c j ą z d w i e m a z m i e n n y m i ; k l a s y f i k o w a n a ze w z g l ę d u n a j e d n o z n a c z n o ś ć , j e s t f u n k c j ą w i e l o - w i e l o z n a c z n ą ; k l a s y f i k o w a n a ze w z g l ę d u n a w ł a s ­ n o ś c i p o l a , j e s t u n i f o r m a l n a i s p ó j n a ; k l a s y f i k o w a n a ze w z g l ę d u n a s y m e t r i ę , j e s t a s y m e t r y c z n a ; k l a s y f i k o w a n a ze w z g l ę d u n a p r z e c h o d n i o ś ć , j e s t p r z e c h o d n i a ; k l a s y f i k o w a n a ze w z g l ę d u n a z w r o t n o ś ć , j e s t p r z e c i w z w r o t n a ; k l a s y f i k o w a n a ze w z g l ę d u n a s t r u k t u r ę w e w n ę t r z n ą , j e s t f u n k c j ą p r o s t ą ; k l a s y f i k o w a n a ze względu n a c h a r a k t e r a r g u m e n t ó w , jest funkcją rzeczową; kla­ s y f i k o w a n a ze w z g l ę d u n a t y p , j e s t f u n k c j ą t y p u p i e r w s z e g o . 3 0 3

T e r m i n y l o g i c z n e o d z n a c z a j ą się w i e l k ą r ó ż n o r o d n o ś c i ą . T u t a j , b a r d z i e j niż w i n n y c h k a t e g o r i a c h , z a k l a s y f i k o w a n i e d a n e g o t e r ­ m i n u może budzić wątpliwości. W nawiasach wskazujemy, w miarę możności, odpowiednie kategorie gramatyki tradycyjnej wraz z p a r o m a przykładami.

Klasyfikacja

części

I. Argumenty (podmioty, przedmioty) 1. imiona własne („Jan", „Anglia") 2. deskrypcje samozwrotne a. osób („ja", „ty", „my", „wy")

3 0 3

„Wyższy".

mowy

Analiza

języka

221

potocznego

b. punktów przestrzenno-czasowych (przysłówki przestrzenno czasowe: „teraz", „wczoraj", „tutaj"; czasy gramatyczne cza­ sowników, sufiks „ed" ) 304

II. Funkcje 1. podział wedle własności przysługujących zmiennym: liczba zmiennych, jednoznaczność, własności pola, symetria, prze­ chodni ość , zwrotność 2. podział ze względu na strukturę wewnętrzną a. funkcje proste ( „ i widzi y") b. funkcje złożone („x is successful" ) 3. podział ze względu na charakter argumentu a. funkcje rzeczowe („spać", „koronować") b. funkcje faktyczne („koronacja", „trzęsienie ziemi") 4. podział wedle typów a. funkcje t y p u pierwszego (rzeczowniki, przymiotniki, czasowniki: „dom", „wyższy", „dawać") b. funkcje t y p ó w wyższych (rzeczowniki, przysłówki, modyfika­ tory, kwalifikatory numeryczne: „kolor", „temperatura", „powoli", „pięknie", „często") 305

I I I . Terminy logiczne 1. terminy w roli syntaktycznej a. terminy odnoszące się do argumentów a. wskazujące miejsce zmiennej (przypadki deklinacyjne rze­ czowników, przyimki: sufiks „s" , „do", „od", „z") fi. wskazujące zmienną (zaimki: „on", „który", „jakiś", „wszelki") b. terminy odnoszące się do funkcji (strona bierna, sufiks „ly" , sufiksy gerundium i bezokolicznika) c. terminy odnoszące się do argumentu i funkcji (łącznik „jest", -rodzajniki „the" i „a", sufiksy „ion", „ing" , spójnik „that" ) 306

307

308

3 0 4

309

Sufiks gramatycznego czasu przeszłego czasowników regularnych w ję­ zyku angielskim, np. „he print-ed" — „drukował". „sc ma powodzenie", „łr-owi się udaje". Za pomocą sufiksu „s" tworzy się w języku angielskim liczbę mnogą rzeczownika bądź dopełniacz — w sensie dzierżawczym — rzeczownika, za­ równo liczby pojedynczej, jak i mnogiej. Za pomocą sufiksu „ly", dodanego do przymiotnika, tworzy się w ję­ zyku angielskim przysłówek. sos języku angielskim sufiksy „ion" oraz „ing" służą m. in. do tworzenia rzeczowników odczasownikowych; poza t y m „ing" jest sufiksem imiesłowu czynnego czasu teraźniejszego. „Że", „ażeby". 3 0 5

3 0 6

3 0 7

3 0 9

Hans

222

Reichenbach

d. części syntaktyczne przestankowania (przecinek, średnik) e. terminy denotatywne (relacja funkcyjno-argumentową) 2. terminy w roli semantycznej a. spójniki (operacje propozycjonalne: „lub", „i", „lecz", „je­ żeli... to") b. operatory i terminy wskazujące, że zmienna jest wolna („każdy", „istnieje", „pewien", „dowolny") c. terminy denotatywne (terminy powszechne, takie jak: „przed­ miot fizyczny", „istnienie"; liczebniki; „jest" w sensie „jest identyczny") d. symbole służące do nazywania znaków (cudzysłowy; cudzy­ słowy przyegzemplarzowe: „ten") 3. terminy w roli pragmatycznej a. terminy asertywne (kropka, tryby czasowników, „tak", „nie") b. terminy pytajne (zaimki pytajne i przysłówki pytajne, znak zapytania) c. terminy rozkazujące (tryby: rozkazujący i życzący, „shall" oraz „should" — w znaczeniu rozkazującym, „may" , wykrzy­ knik) 3 1 0

311

d. terminy wykrzyknikowe („och", „au") IV. Terminy zewnętrzne 1. terminy metajęzykowe a. terminy syntaktyczne („zdanie", „słowo", „funkcja propozycjonalna", „wywodliwy") b. terminy semantyczne („denotować", „prawdziwy", „fałszywy", „prawdopodobny", „tautologia", „syntetyczny", „konieczny", „możliwy") c. terminy pragmatyczne (twierdzenie", „znaczenie", „rozkaz", „pytanie", „przypuszczalny") 2. terminy należące do innych struktur językowych („istnienie bezpośrednie", „postrzegać"; terminy takie, jak „możliwy", u ż y t e jako niewłaściwe terminy przedmiotowe). Hans Reichenbach, Elements of Symbolic 1948, Macmillan, stron X I I I + 444. 3 1 0

Logic

(fragmenty). N e w York

„Powinienem"; t u : formy czasu teraźniejszego oraz przeszłego, cza­ sownika posiłkowego, który w czasie teraźniejszym w drugiej i trzeciej osobie służy do wyrażania obowiązku, nakazu itp., a w czasie przeszłym ma takież m. in. znaczenie w e wszystkich trzech osobach. „Wolno", „można", „móc" — czasownik posiłkowy, służący do wy­ rażania możliwości, pozwolenia, dowolności, życzenia lub nadziei. 3 1 1

C z ę ś ć II

WYBRANE STUDIA Z LOGICZNEJ

SEMIOTYKI

Gottlob

Frege

SENS I N O M I N A T

1

Idea tożsamości w y m a g a zastanowienia. Wywołuje pytania, n a k t ó r e n i e ł a t w o o d p o w i e d z i e ć . Czy t o ż s a m o ś ć j e s t r e l a c j ą ? R e l a c j ą m i ę d z y o b i e k t a m i ? Czy m i ę d z y n a z w a m i b ą d ź z n a k a m i obiektów? Tę drugą możliwość przyjąłem w Begriffsschrift. A r g u m e n t y , k t ó r e p r z e m a w i a j ą z a nią, są n a s t ę p u j ą c e : „ a = a o r a z „ a = ft" t o z d a n i a m a j ą c e z n a c z e n i e p o z n a w c z e — w s p o s ó b o c z y w i s t y o d m i e n n e ; „ a = a " z a c h o d z i a priori i — w e d l e K a n t a — p o w i n n o z w a ć się z d a n i e m a n a l i t y c z n y m , g d y t y m c z a s e m z d a n i a k s z t a ł t u „ a = &" c z ę s t o z a w i e r a j ą b a r d z o c e n n e r o z w i n i ę c i e n a s z e j w i e d z y i n i e z a w s z e d a j ą się u z a s a d n i ć w s p o s ó b a p r i o r y c z n y . O d k r y c i e , że t o n i e j a k i e ś i n n e i n o w e z a k a ż d y m r a z e m słońce w s c h o d z i co r a n o , lecz z a w s z e t o s a m o , b y ł o w a s t r o n o m i i n a p e w n o jednym z najbardziej brzemiennych w konsekwencje. Nawet i dzisiaj r o z p o z n a n i e ( i d e n t y f i k a c j a ) p l a n e t o i d u c z y k o m e t y n i e z a w s z e b y w a k w e s t i ą o c z y w i s t o ś c i . G d y b y ś m y chcieli p a t r z e ć n a identyczność j a k o na relację zachodzącą między o b i e k t a m i de­ s y g n o w a n y m i p r z e z n a z w y „ a " o r a z „ 6 " , t o w ó w c z a s „ a = b" u

2

1

Tytuł oryginału tJber Sinn und Bedeutung; „Sinn" — „myśl", „znacze­ nie", „Bedeutung" , znaczenie", „doniosłość", „to, co dane do zrozumie­ nia". Terminologię („sens" i „nominat") dostosowano do angielskiej, opartej na pracach Oarnapa (Meaning and Neeessity). Terminów tych używa też w przekładzie na język angielski Herbert Feigl w Beadings in Philosophical %

Analysis. 2

W oryginale: poznawcza".

„Eikenntniswert"

„wartość

poznawcza",

„doniosłość

226

Gottlob Frege

o r a z „a = a" nie w y d a w a ł y b y się n a m r ó ż n y m i o d siebie, o ile a = b" j e s t p r a w d ą . W y r a ż a ł o b y t o r e l a c j ę r z e c z y w z g l ę d e m s a m e j siebie, m i a n o w i c i e r e l a c j ę , k t ó r a z a c h o d z i m i ę d z y k a ż d ą rzeczą a nią s a m ą , n i g d y z a ś m i ę d z y j e d n ą r z e c z ą a d r u g ą . T y m , co p r a g n i e się w y r a z i e z a p o m o c ą „ a = fc", j e s t — j a k się w y ­ d a j e — że z n a k i c z y n a z w y „ a " o r a z nazywają tę samą rzecz; w t y m przeto w y p a d k u mielibyśmy do czynienia z owymi zna­ k a m i : s t w i e r d z a ł o b y się r e l a c j ę m i ę d z y n i m i . E e l a c j a t a j e d n a k m o g ł a b y z a c h o d z i ć o t y l e t y l k o , o ile o n e coś n a z y w a j ą , c z y l i d e s y g n u j ą . P o ś r e d n i c z y w niej n i e j a k o z w i ą z e k k a ż d e g o z w y ­ mienionych z n a k ó w z t y m s a m y m n o m i n a t e m . J e d n a k ż e związek ten jest arbitralny. M e można zabronić użycia dowolnie wskaza­ n e g o p r o c e s u c z y o b i e k t u — j a k o z n a k u czegoś i n n e g o . A z a t e m z d a n i e w r o d z a j u „ a = b" n i e o d n o s i ł o b y się d o ż a d n e g o f a k t u zewnętrznego, tylko już raczej do naszego sposobu desygnowaniaf nie w y r a ż a ł o b y żadnego a u t e n t y c z n e g o poznania. Właśnie j e d n a k takie a u t e n t y c z n e poznanie niejednokrotnie przecież p r a g n i e m y w y r a z i ć . O ile b y z n a k „ a " r ó ż n i ł się o d z n a k u „ 6 " t y l k o j a k o p r z e d m i o t ( t u t a j k s z t a ł t e m ) , a n i e swą rolą, k t ó r ą j a k o z n a k o d g r y w a , t o j e s t n i e s p o s o b e m , w j a k i coś d e s y g n u j e , w ó w c z a s z n a c z e n i e p o z n a w c z e w y r a ż e n i a „a = a " b y ł o b y z a s a d n i c z o t a k i e samo j a k wyrażenia „a = jeśli „a = b j e s t p r a w d ą . E ó ż n i c a mogłaby powstać tylko wtedy, g d y b y różnicy między znakami o d p o w i a d a ł a r ó ż n i c a w s p o s o b i e , w j a k i d a n e są d e s y g n o w a n e o b i e k t y . N i e c h a, b, c b ę d ą l i n i a m i p r o s t y m i , ł ą c z ą c y m i w i e r z c h o ł k i t r ó j k ą t a ze ś r o d k a m i j e g o p r z e c i w l e g ł y c h b o k ó w . P u n k t p r z e ­ cięcia a o r a z b j e s t w ó w c z a s t e n s a m , co p r z e c i ę c i a b o r a z c. M a m y w i ę c r ó ż n e d e s y g n a c j e , czyli o z n a c z e n i a , t e g o s a m e g o p u n k t u , a odpowiednie n a z w y („przecięcie a oraz „ p r z e c i ę c i e b o r a z c") z a r a z e m w s k a z u j ą s p o s ó b , w j a k i p u n k t y t e są p r z e d s t a w i o n e . Dlatego w odpowiednim zdaniu zostaje wyrażone a u t e n t y c z n e poznanie. v

u

M o ż n a t e d y ze z n a k i e m (z n a z w ą , z z e s p o ł e m słów, z w y r a ­ ż e n i e m ) z w i ą z a ć nie t y l k o o b i e k t d e s y g n o w a n y , czyli — z g ó d ź m y się n a t a k i e m i a n o — n o m i n a t t e g o z n a k u , lecz r ó w n i e ż sens (konotację, znaczenie) owego z n a k u , w k t ó r y m t o sensie z a w a r t y

Sens i

nominał

227

jest sposób oraz k o n t e k s t przedstawienia. W naszych z a t e m przy­ k ł a d a c h n o m i n a t w y r a ż e ń „ p u n k t p r z e c i ę c i a p r o s t y c h a o r a z b" i „ p u n k t p r z e c i ę c i a p r o s t y c h b o r a z c" b y ł b y t e n s a m , a i c h s e n s — nie. N o m i n a t wyrażeń „Gwiazda Wieczorna" i „Gwiazda P o r a n n a " jest t e n s a m , n a t o m i a s t ich sens — nie. Z t e g o , co p o w i e d z i a n o , w i d a ć , że p r z e z „ z n a k " b ą d ź „ n a z w ę " rozumiem t u dowolne wyrażenie, które funkcjonuje jako imię własne i którego nominat jest wobec tego określonym obiektem (w n a j s z e r s z y m sensie t e g o s ł o w a ) . N a t o m i a s t n i e i d z i e t u o ż a d n e p o j ę c i e c z y r e l a c j ę . T y m i k w e s t i a m i t r z e b a się b ę d z i e z a j ą ć w in­ n y m e s e j u . O z n a c z e n i e p o j e d y n c z e g o o b i e k t u m o ż e się s k ł a d a ć z k i l k u słów c z y z r ó ż n y c h z n a k ó w . D l a k r ó t k o ś c i k a ż d e t a k i e oznaczenie będziemy uważali za imię własne. Sens imienia własnego rozumie k a ż d y , k t o zna d a n y język, czyli ogół o z n a c z e ń , k t ó r y c h częścią j e s t o w o i m i ę w ł a s n e *; t o jednakże w sposób bardzo jednostronny rzuca światło n a nominat, jeśli t a k o w y i s t n i e j e . K o m p l e t n a w i e d z a o n o m i n a c i e w y m a g a ł a b y tego, b y ś m y potrafili, ilekroć d a n y jest dowolny sens, n a t y c h m i a s t powiedzieć, czy przynależy on do owego n o m i n a t u . Tego nigdy n a m się n i e u d a o s i ą g n ą ć . Zazwyczaj związek między znakiem, jego sensem i jego nomin a t e m j e s t t a k i , że z n a k o w i o d p o w i a d a o k r e ś l o n y s e n s , a t e m u sensowi odpowiada znów określony n o m i n a t ; n a t o m i a s t d a n e m u nominatowi (obiektowi) nie musi odpowiadać tylko jeden znak. W różnych językach, a n a w e t w t y m s a m y m języku, t e n s a m sens o d d a j ą r ó ż n e w y r a ż e n i a . Co p r a w d a , z d a r z a j ą się w y j ą t k i o d t e j reguły. Zapewne, w k o m p l e t n y m układzie znaków każde wy­ r a ż e n i e p o w i n n o m i e ć swój o k r e ś l o n y s e n s , j e d n a k ż e j ę z y k i n a t u * W przypadku imion naprawdę własnych, takich jak „Arystoteles", opinie co do ich sensu mogą się rozchodzie. Można n p . jako sens słowa „Arysto­ teles" zaproponować: uczeń Platona i nauczyciel Aleksandra Wielkiego. Każdy, kto zaakceptuje ten sens, inaczej rozumieć będzie znaczenie twierdzenia: • „Arystoteles urodził się w Stagirze", aniżeli ktoś, kto za sens słowa „Arysto­ teles" uważa: pochodzący ze Stagiry nauczyciel Aleksandra Wielkiego. Dopóki nominat pozostaje ten sam, takie fluktuacje sensu są dopuszczalne. Natomiast należy ich unikać w systemie nauki demonstratywnej, nie powinny się też pojawiać w języku doskonałym. L o g i k a i język

17

228

Gottlob Fregi

ralne w wieloraki sposób nie czynią t e m u w y m a g a n i u zadość. M u s i m y b y ć z a d o w o l e n i , jeśli d a n e s ł o w o , p r z y n a j m n i e j w t a k i m s a m y m kontekście, m a t e n s a m sens. M o ż n a c h y b a założyć, że w y r a ż e n i e m a s e n s , jeśli j e s t z b u d o w a n e p o p r a w n i e p o d w z g l ę d e m g r a m a t y c z n y m i zastępuje imię własne. N a t o m i a s t tego, czy istnieje denotacja odpowiadająca danej konotacji, n a tej drodze się n i e r o z s t r z y g n i e . S ł o w a „ciało n i e b i e s k i e , n a j b a r d z i e j o d l e g ł e o d Ziemi" mają sens; b a r d z o n a t o m i a s t wątpliwe, czy mają one n o m i n a t . W y r a ż e n i e „szereg mający najmniejszą zbieżność" m a s e n s ; m o ż n a n a t o m i a s t d o w i e ś ć , że n i e m a o n o n o m i n a t u , g d y ż d l a k a ż d e g o s z e r e g u z b i e ż n e g o d a się z n a l e ź ć i n n y , m n i e j z b i e ż n y . D l a t e g o u c h w y c e n i e sensu nie daje niezawodnej gwarancji, że istnieje odpowiadający m u n o m i n a t . G d y u ż y w a m y słów w z w y k ł y s p o s ó b , w ó w c z a s t y m , o c z y m m ó w i m y , są i c h n o m i n a t y . A l e m o ż e się z d a r z y ć , że k t o ś p r a g n i e m ó w i ć o s a m y c h s ł o w a c h a l b o o ich s e n s a c h . Z p i e r w s z y m w y ­ p a d k i e m m a m y d o c z y n i e n i a , g d y k t o ś c y t u j e czyjeś s ł o w a w m o ­ wie niezależnej (zwykłej). W t y m w y p a d k u słowa osoby mówiącej n a z y w a j ą ( d e n o t u j ą ) b e z p o ś r e d n i o z e s p ó ł słów w y g ł o s z o n y c h p r z e z t ę drugą osobę, a dopiero t e ostatnie mają swe zwykłe no­ m i n a t y . M a m y w i ę c z n a k i z n a k ó w . N a p i ś m i e p o s ł u g u j e m y się cudzysłowami, o b e j m u j ą c y m i słowa-obrazy. D l a t e g o też słowao b r a z u w cudzysłowie — nie należy rozumieć w zwyczajny sposób. J e ś l i p r a g n i e m y m ó w i ć o sensie w y r a ż e n i a „-4", m o ż e m y t o uczynić po p r o s t u za p o m o c ą z w r o t u „sens w y r a ż e n i a «A»". W m o w i e z a l e ż n e j (nie w p r o s t ) m ó w i m y o serfsie n p . słów j a k i e j ś i n n e j o s o b y . W i d a ć s t ą d , że t a k ż e w m o w i e z a l e ż n e j s ł o w a n i e m a j ą s w y c h z w y k ł y c h n o m i n a t ó w ; n a z y w a j ą o n e w ó w c z a s t o , co n o r m a l n i e b y ł o b y i c h s e n s e m . Ż e b y t o s f o r m u ł o w a ć zwięźle, p o ­ w i e m y : s ł o w a w m o w i e z a l e ż n e j u ż y w a n e są w s p o s ó b z a l e ż n y , czyli p o ś r e d n i , p r z y t o c z o n y , m a j ą z a l e ż n e , czyli p o ś r e d n i e , p r z y t o c z o n e n o m i n a t y . O d r ó ż n i a m y więc z w y k ł y n o m i n a t słowa od jego n o m i n a t u z a l e ż n e g o ; i analogicznie sens z w y k ł y od sensu z a l e ż n e g o . A z a t e m zależny n o m i n a t słowa to jego z w y k ł y s e n s . O t a k i c h w y j ą t k a c h t r z e b a p a m i ę t a ć , jeśli się p r a g n i e

Sens i

nominat

229

we właściwy sposób rozumieć, jak w k a ż d y m d a n y m w y p a d k u z n a k i , s e n s y i n o m i n a t y są w z a j e m n i e z s o b ą p o w i ą z a n e . Z a r ó w n o n o m i n a t , j a k sens z n a k u n a l e ż y odróżnić od skojarzo­ n e g o z n i m w y o b r a ż e n i a . O ile n o m i n a t z n a k u t o p r z e d m i o t p o s t r z e żenia zmysłowego, o tyle moje wyobrażenie skojarzone z t y m z n a k i e m j e s t t o o b r a z w e w n ę t r z n y *, p o w s t a ł y ze w s p o m n i e ń m y c h wrażeń zmysłowych i działań, wewnętrznych bądź zewnętrz­ n y c h . C z ę s t o k r o ć w y o b r a ż e n i e t o z l e w a się z u c z u c i a m i ; o k r e ś l o n o ś ć r ó ż n y c h j e g o części m o ż e u l e g a ć z m i a n o m i f l u k t u a c j o m . N a w e t u tej samej osoby d a n e m u sensowi nie zawsze t o w a r z y s z y to samo wyobrażenie. J e s t ono subiektywne; wyobrażenie u jednej osoby nie jest takie s a m o j a k u innej. S t ą d owe r o z m a i t e różnice m i ę d z y w y o b r a ż e n i a m i z w i ą z a n y m i z j e d n y m i t y m s a m y m sen­ sem. Malarz, jeździec i zoolog przypuszczalnie b a r d z o różne wiążą wyobrażenia z nazwą „Bueefał". S k u t k i e m tego owo wyobrażenie r ó ż n i się w s p o s ó b z a s a d n i c z y o d k o n o t a c j i z n a k u , k t ó r a m o ż e doskonale b y ć wspólną własnością wielu osób, a z a t e m nie jest częścią c z y c e c h ą i n d y w i d u a l n e g o u m y s ł u ; n i e m o ż n a p r z e c i e ż z a p r z e c z y ć , że l u d z k o ś ć p o s i a d a w s p ó l n y s k a r b m y ś l i , p r z e k a z y ­ w a n y z p o k o l e n i a n a p o k o l e n i e **. O ile w i ę c n i e m a z a s t r z e ż e ń p r z e c i w m ó w i e n i u b e z o g r a n i c z e ­ nia o sensie w odniesieniu do w y o b r a ż e ń , o t y l e m u s i m y dla ścisłości d o d a w a ć , c z y j e t o są w y o b r a ż e n i a i k i e d y w y s t ę p u j ą . M ó g ł b y k t o ś p o w i e d z i e ć : t a k s a m o j a k s ł o w a są z w i ą z a n e z r ó ż n y m i u d w ó c h r ó ż n y c h o s ó b w y o b r a ż e n i a m i , r ó w n i e ż z w i ą z a n e są i s e n s y ; ich t o t a k ż e d o t y c z y . J e d n a k ż e r ó ż n i c a t a p o l e g a ł a b y jedynie n a sposobie kojarzenia. M e przeszkadza ona obu t y m osobom w uchwyceniu tego samego sensu, n a t o m i a s t nie mogą * Obok wyobrażeń można w t y m samym rzędzie umieścić postrzeżenia, w których wrażenia zmysłowe i same działania zajmują miejsce owych śladów pozostałych w świadomości. Dla naszych celów różnica ta jest nieważna, zwłaszcza że poza doznaniami i działaniami wspomnienia t a k o w y c h pomagają w spełnieniu przedstawienia intuicyjnego. „Postrzeżenie" można również rozumieć jako przedmiot, jako że jest ono przestrzenne, czyli dostępne pozna­ niu zmysłowemu. ** Dlatego jest rzeczą niewskazaną — za pomocą jednego słowa „wyobra­ żenie" (czy „idea") desygnować rzeczy, które różnią się w sposób zasadniczy. 17*

Gottlob

230

Frege

o n e m i e ć t e g o s a m e g o w y o b r a ż e n i a . Si duo idem faciunt, non est idem . G d y dwie osoby w y o b r a ż a j ą sobie t ę samą rzecz, t o j e d n a k k a ż d a z n i c h m a s w e w ł a s n e w y o b r a ż e n i e . T o p r a w d a , że o d c z a s u do czasu m o ż n a w y k r y ć różnice między wyobrażeniami bądź n a w e t wrażeniami u różnych osób. Ale dokładne porównanie jest niemożliwe, ponieważ wyobrażenia te nie mogą r a z e m wystąpić w jednej świadomości. N o m i n a t imienia własnego to ten obiekt, k t ó r y ono desygnuje; wyobrażenie, które możemy mieć zarazem, jest czymś całkiem s u b i e k t y w n y m ; s e n s z a w i e r a się p o ś r o d k u : n i e j e s t s u b i e k t y w n y , j a k wyobrażenie, ale też nie jest o w y m obiektem. Następujące porównanie m o ż e p o m ó c w wyjaśnieniu t y c h zależności. K t o ś o b s e r w u j e k s i ę ż y c p r z e z t e l e s k o p . K s i ę ż y c d a się p r z y r ó w n a ć d o n o m i n a t u ; jest p r z e d m i o t e m obserwacji, d a n y m za pośrednictwem obrazu rzeczywistego, rzuconego przez obiektyw do wnętrza teleskopu, oraz za pośrednictwem obrazu siatkówkowego, powsta­ łego w o k u o b s e r w a t o r a . T e n pierwszy obraz p o r ó w n a ć m o ż n a z sensem, drugi zaś z przedstawieniem (bądź wyobrażeniem w zna­ czeniu psychologicznym). Obraz rzeczywisty we w n ę t r z u teleskopu jest j e d n a k ż e r e l a t y w n y ; zależy od p u n k t u widzenia; m i m o t o j e s t o b i e k t y w n y , o t y l e że m o ż e s ł u ż y ć k i l k u o b s e r w a t o r o m . D a ł o b y się w p r o w a d z i ć t e g o r o d z a j u u r z ą d z e n i a , b y k i l k u o b s e r w a ­ t o r ó w m o g ł o z e ń k o r z y s t a ć . A l e k a ż d y z n i c h m i a ł b y t y l k o swój w ł a s n y obraz s i a t k ó w k o w y . Z p o w o d u różnej b u d o w y oczu nie m o ż n a b y osiągnąć — n a w e t podobieństwa geometrycznego; rze­ czywista zgodność byłaby w k a ż d y m razie niemożliwa. Można b y p o r ó w n a n i e t o s z c z e g ó ł o w o z b a d a ć , z a k ł a d a j ą c , iż o b r a z s i a t k ó w ­ k o w y , p o w s t a ł y u o s o b y A, m o ż n a u c z y n i ć w i d z i a l n y m d l a a l b o g d y b y o s o b a A m o g ł a w i d z i e ć w l u s t r z e swój w ł a s n y o b r a z s i a t k ó w k o w y . W t e n s p o s ó b d a ł o b y się c h y b a p o k a z a ć , j a k p r z e d ­ stawienie może ulec przetworzeniu n a obiekt; ale m i m o t o n i g d y b y ono nie było dla (zewnętrznego) obserwatora t y m , czym jest dla osoby przeżywającej dane wyobrażenie. J e d n a k ż e rozważania biegnące w t y m kierunku n a z b y t odwodzą nas od t e m a t u . 3

8

„Grdy dwaj robią to samo, nie jest to t y m samym".

Sens i

nominat

231

O b e c n i e m o ż e m y się z a p o z n a ć z t r z e m a p o z i o m a m i r ó ż n i c d o t y c z ą c y c h słów, w y r a ż e ń i c a ł y c h z d a ń . E ó ż n i c a t a k a m o ż e dotyczyć t y l k o s t r o n y wyobrażeniowej, albo p o n a d t o sensu, ale nie n o m i n a t u , albo wreszcie również n o m i n a t u . W odniesieniu do p i e r w s z e g o z t y c h p o z i o m ó w n a l e ż y z a u w a ż y ć , iż n a s k u t e k n i e ­ określoności korelacji między wyobrażeniami a słowami, dla jednej osoby może zachodzić różnica, której k t o inny nie dostrzega. Różnice w obrębie p r z e k ł a d u z oryginału nie p o w i n n y właściwie wykraczać poza ów pierwszy poziom. Pośród różnic s p o t y k a n y c h w tej dziedzinie — w y m i e n i m y cieniowanie i zabarwienia, k t ó r e j>oezja s t a r a się n a d a ć s e n s o m . T o c i e n i o w a n i e i k o l o r y t n i e są obiektywne. K a ż d y słuchacz lub czytelnik musi je dodać, zgodnie z aluzjami p o e t y czy mówiącego. Z a p e w n e , s z t u k a b y ł a b y nie­ możliwa bez pewnego pokrewieństwa ludzkich wyobrażeń; nigdy j e d n a k n i e d a się n a p e w n o s t w i e r d z i ć , j a k d a l e c e z o s t a ł y zreali­ zowane intencje poety. O d t ą d już nie b ę d z i e m y więcej w s p o m i n a l i o w y o b r a ż e n i a c h i o b r a z o w a n i u ; m ó w i ł o się o n i c h p o t o t y l k o , ż e b y n i e m i e s z a ć w y o b r a ż e n i a w y w o ł a n e g o p r z e z słowo — z j e g o s e n s e m b ą d ź z jego n o m i n a t e m . A b y u ł a t w i ć k r ó t k i e i p r e c y z y j n e w y s ł o w i e n i e się, m o ż e m y przyjąć następujące sformułowania: I m i ę w ł a s n e (słowo z n a k , z e s p ó ł z n a k ó w , w y r a ż e n i e ) w y r a ż a swój s e n s , a d e s y g n u j e , czyli o z n a c z a s w ó j n o m i n a t . P r z y j m u j e m y , że z n a k w y r a ż a swój s e n s , a d e s y g n u j e swój n o m i n a t . B y ć m o ż e , że o d p e w n e g o j u ż c z a s u n a r a ż a m y się n a n a s t ę p u ­ j ą c ą o b i e k c j ę ze s t r o n y i d e a l i s t ó w b ą d ź s c e p t y k ó w : „ M ó w i ł e ś b e z w a h a n i a o k s i ę ż y c u j a k o o p r z e d m i o c i e ; a l e s k ą d w i e s z , że n a z w a « k s i ę ż y c » m a n a p r a w d ę n o m i n a t ? S k ą d w i e s z , że — w ogóle — coś m a n o m i n a t ? " O d p o w i a d a m , że n i e j e s t n a s z y m z a m i a r e m m ó w i ć o w y o b r a ż e n i u k s i ę ż y c a a n i że n i e z a d o w a l a ł b y n a s t a k i sens, g d y m ó w i m y „księżyc"; zamiast tego, z a k ł a d a m y t u no­ m i n a t . C a ł k o w i c i e b y ś m y się r o z m i n ę l i z w ł a ś c i w y m z n a c z e n i e m , g d y b y ś m y p r z y j ę l i , że w z d a n i u : „ K s i ę ż y c j e s t m n i e j s z y n i ż Zie­ m i a " była m o w a o wyobrażeniach. G d y b y o to n a m chodziło, użylibyśmy takiego zwrotu, jak „moje wyobrażenie Księżyca"

232

Gottlob

Frege

Oczywista, założenie to może b y ć błędne i tego rodzaju błędy z d a r z a ł y się o d c z a s u d o c z a s u . J e d n a k ż e k w e s t i a , c z y j e s t rzeczą m o ż l i w ą , że z a w s z e m y l i m y się w t e j s p r a w i e , m o ż e t u p o z o s t a ć n i e r o z s t r z y g n i ę t a ; d l a u z a s a d n i e n i a , że c h o d z i n a m o n o m i n a t z n a k u , w y s t a r c z y n a r a z i e o d w o ł a ć się d o n a s z y c h i n t e n c j i w t r a k c i e mówienia i myślenia; n a w e t g d y b y ś m y mieli uczynić zastrzeżenie: o ile t a k i n o m i n a t i s t n i e j e . D o t y c h c z a s b r a l i ś m y p o d u w a g ę sens i n o m i n a t t a k i c h t y l k o w y r a ż e ń , słów i z n a k ó w , k t ó r e n a z y w a m y i m i o n a m i w ł a s n y m i . Teraz p r z e j d z i e m y do b a d a n i a sensu i n o m i n a t u całego z d a n i a o z n a j m i a j ą c e g o . Z d a n i e t a k i e z a w i e r a w sobie s ą d w z n a c z e n i u l o g i c z n y m * . Czy t e n s ą d n a l e ż y u w a ż a ć z a s e n s b ą d ź n o m i n a t t a k i e g o z d a n i a ? P r z y j m i j m y n a r a z i e , że m a o n o n o m i n a t . J e ś l i w i ę c z a s t ę p u j e m y w n i m j a k i e ś słowo i n n y m s ł o w e m , m a j ą c y m t e n s a m co p i e r w s z e n o m i n a t , lecz o d m i e n n y s e n s , t o w ó w c z a s takie zastąpienie nie może mieć w p ł y w u n a n o m i n a t owego zdania. Z d a j e m y sobie j e d n a k s p r a w ę , że w t a k i c h p r z y p a d k a c h s ą d logiczny ulega zmianie; n p . sąd logiczny w z d a n i u : „Gwiazda P o r a n n a j e s t c i a ł e m o ś w i e t l o n y m p r z e z S ł o ń c e " — r ó ż n i się o d sądu w zdaniu: „Gwiazda Wieczorna jest ciałem oświetlonym p r z e z S ł o ń c e " . K t o ś , k t o b y n i e w i e d z i a ł , że G w i a z d a W i e c z o r n a t o t o s a m o co G w i a z d a P o r a n n a , m ó g ł b y j e d e n z t y c h s ą d ó w u w a ż a ć za p r a w d z i w y , a drugi za fałszywy. Ów z a t e m sąd nie m o ż e b y ć n o m i n a t e m n a s z e g o z d a n i a ; t r z e b a go n a t o m i a s t b ę d z i e u z n a ć z a s e n s t e g o z d a n i a . A l e co z n o m i n a t e m ? Czy w ogóle m o ż n a s t a w i a ć t a k i e p y t a n i e ? M o ż e z d a n i e j a k o całość — m a t y l k o s e n s , a n i e m a n o m i n a t u ? W k a ż d y m r a z i e m o ż n a się s p o ­ d z i e w a ć , że i s t n i e j ą t a k i e z d a n i a — t a k j a k i s t n i e j ą s k ł a d n i k i z d a ń mające sens, a nie mające n o m i n a t u . Z a p e w n e zdania, w k t ó r y c h występują imiona własne pozbawione n o m i n a t u , muszą b y ć zda­ niami tego właśnie t y p u . Zdanie: „Głęboko uśpiony Odys został w I t a c e w y s a d z o n y ze s t a t k u n a l ą d " — o c z y w i ś c i e m a s e n s . P o n i e w a ż j e d n a k wątpliwe jest, czy występujące w n i m imię * Przez „sąd w znaczeniu logicznym" rozumiem nie subiektywne a k t y myślenia, lecz ich obiektywną zawartość, która może być wspólną własnością wielu. [W oryginale występuje t u termin „Gredanke" — „myśl"].

Sens i

nominat

233

„ O d y s " m a n o m i n a t , jest również wątpliwe, czy m a go całe to z d a n i e . J e s t j e d n a k r z e c z ą p e w n ą , że k a ż d y , k t o n a serio u w a ż a je za p r a w d z i w e albo za fałszywe, z a r a z e m imieniu „ O d y s " przy­ p i s u j e n o m i n a t , nie t y l k o z a ś s e n s ; p o n i e w a ż , o c z y w i s t a , t o w ł a ś n i e n o m i n a t o w i t e g o i m i e n i a p r z y z n a j e się ó w p r e d y k a t a l b o g o o d ­ m a w i a . Ten, k t o owego n o m i n a t u nie uznaje, nie może m u przyzna­ w a ć a n i o d m a w i a ć p r e d y k a t u . M o ż n a b y w y s u n ą ć a r g u m e n t , że r o z w a ż a n i a n a t e m a t n o m i n a t u t e g o i m i e n i a p o s u w a j ą się t u d a l e j , niż t o j e s t k o n i e c z n e ; m o ż n a b y się z a d o w o l i ć s e n s e m , o ile p o ­ zostajemy p r z y sądzie logicznym. G d y b y t y l k o sens tego zdania (tj. ów sąd logiczny) b y ł dla nas wszystkim, to wówczas nie t r z e b a b y się z a j m o w a ć n ó m i n a t a m i s k ł a d n i k ó w z d a n i a , g d y ż j e d y n i e sens t y c h składników może mieć znaczenie dla sensu całego zda­ nia. W s p o m n i a n y sąd logiczriy^pozostaje t e n sam, bez względu n a t o , c z y i m i ę „ O d y s " m a n o m i n a t , c z y t e ż n i e m a . F a k t , iż w ogóle n i e p o k o i m y się o n o m i n a t s k ł a d n i k a z d a n i o w e g o , w s k a z u j e , że p o w s z e c h n i e u z n a j e m y b ą d ź p o s t u l u j e m y i s t n i e n i e n o m i n a t u sa­ mego zdania. D a n y sąd logiczny przestaje nas interesować, skoro t y l k o się o r i e n t u j e m y , że j e d n e j z j e g o części b r a k n o m i n a t u . D l a t e g o w ł a ś n i e d a się u z a s a d n i ć , iż d o p o m i n a m y się o n o m i n a t zdania, nie t y l k o zaś o jego sens. Czemu j e d n a k p r a g n i e m y , a b y k a ż d e i m i ę w ł a s n e m i a ł o n i e s e n s j e d y n i e , lecz r ó w n i e ż i n o m i n a t ? D l a c z e g o s a m sens n i e w y s t a r c z y ? O d p o w i a d a m y : d l a t e g o że t y m , co m a d l a n a s z n a c z e n i e , j e s t w a r t o ś ć l o g i c z n a . N i e z a w s z e j e d n a k t a k j e s t . kSłuchając e p i k i n p . , j e s t e ś m y z a f a s c y n o w a n i e u f o n i ą języka, a także sensem z d a ń oraz w y w o ł a n y m i wyobrażeniami i wzruszeniami. K i e d y zaś p r z e c h o d z i m y do kwestii prawdziwości, to p o r z u c a m y oceny a r t y s t y c z n e n a rzecz r o z w a ż a ń n a u k o w y c h . D l a t e g o k w e s t i a , czy i m i ę „ O d y s " m a n o m i n a t , j e s t d l a n a s n i e ­ i s t o t n a t a k d ł u g o , j a k d ł u g o p e r c y p u j e m y d a n y w i e r s z j a k o dzieło s z t u k i *. A w i ę c w ł a ś n i e u b i e g a n i e się o p r a w d ę j e s t t y m , co k a ż e n a m przeniknąć poza sens, do n o m i n a t u . U p r z y t o m n i l i ś m y s o b i e , że m a m y p o s z u k i w a ć n o m i n a t u

zda-

* Pożądane byłoby mieć określenie na znaki, które mają tylko sens. G d y b y ś m y je nazwali znakami „ikonicznymi", czyli „obrazami", to słowa aktora na scenie b y ł y b y obrazami; nawet sam aktor byłby obrazem.

234

Gottlob

Frege

ni&, i l e k r o ć n o m i n a t y s k ł a d n i k ó w z d a n i a są t ą rzeczą, k t ó r a m a dla n a s znaczenie, i że t a k jest zawsze i t y l k o wówczas, g d y idzie n a m o w a r t o ś ć logiczną. W ten sposób zostaliśmy — jak sami widzimy — przekonani, że n a l e ż y p r z y j ą ć w a r t o ś ć l o g i c z n ą z d a n i a j a k o j e g o n o m i n a t . P r z e z w a r t o ś ć l o g i c z n ą z d a n i a r o z u m i e m t o , że j e s t o n o p r a w d z i w e albo fałszywe. M e m a ż a d n y c h innych wartości logicznych. Dla krótkości — jedną nazywać będę Prawdą, a drugą Fałszem. K a ż d e zdanie oznajmiające, w k t ó r y m chodzi właśnie o n o m i n a t y słów, w i n n o z a t e m b y ć u w a ż a n e z a i m i ę w ł a s n e ; a j e g o n o m i n a t — jeśli t a k o w y i s t n i e j e — t o a l b o P r a w d a , a l b o F a ł s z . T e d w a o b i e k t y u z n a j e , c h o c i a ż b y t y l k o m i l c z ą c o , k a ż d y w ogóle, k t o sądzi, k t o u t r z y m u j e , że coś j e s t p r a w d z i w e , a w i ę c n a w e t s c e p t y k . N a z y ­ wanie wartości logicznych obiektami może na razie robić wraże­ n i e k a p r y s u a l b o z w y k ł e j g r y słów, z k t ó r e j n i e m o ż n a w y c i ą g n ą ć ż a d n e g o w a ż n e g o w n i o s k u . T o , co n a z y w a m o b i e k t e m , d a się p r z e d y s k u t o w a ć jedynie w związku z n a t u r ą pojęć i relacji. P r o b l e m t e n odłożę do innej rozprawy. Można j e d n a k n a w e t i t u sprawę wyjaśnić: w k a ż d y m akcie sądzenia * — bez względu n a to, jak b a r d z o o c z y w i s t e g o — r o b i się k r o k z p i ę t r a s ą d ó w l o g i c z n y c h n a piętro nominatów (faktów obiektywnych). Nęcić może t r a k t o w a n i e s t o s u n k u sądu logicznego do P r a w d y — n i e j a k o r e l a c j i s e n s u w z g l ę d e m n o m i n a t u , lecz j a k o r e l a c j i p o d ­ m i o t u w z g l ę d e m o r z e c z n i k a . K t o ś m ó g ł b y Słusznie p o w i e d z i e ć : „ S ą d l o g i c z n y , że 5 t o l i c z b a p i e r w s z a , j e s t p r a w d z i w y " . P r z y b l i ż s z y m j e d n a k z b a d a n i u z a u w a ż a m y , że n i e m ó w i się t u n i c z e g o więcej niż w z d a n i u p r o s t y m : „ 5 j e s t l i c z b ą p i e r w s z ą " . T o w y ­ j a ś n i a , że. r e l a c j i s ą d u l o g i c z n e g o w z g l ę d e m P r a w d y n i e w o l n o p o r ó w n y w a ć z relacją p o d m i o t u względem orzecznika. P o d m i o t i o r z e c z n i k (w r o z u m i e n i u l o g i c z n y m ) są p r z e c i e ż s k ł a d n i k a m i s ą d u l o g i c z n e g o ; w y s t ę p u j ą o n e n a t y m s a m y m p i ę t r z e , co p o z n a ­ nie. Łącząc p o d m i o t z orzecznikiem, zawsze dochodzimy — t y l k o do sądu logicznego; w t e n sposób nigdy nie przechodzimy od sensu do n o m i n a t u ani od sądu logicznego do jego wartości logicznej. * Akt sądzenia to nie tylko zrozumienie myśli, czyli sądu logicznego, lecz również uznanie jego prawdziwości. [W oryginale „Urteil" — „sąd"].

Sens i

nominat

235

Pozostajemy n a t y m s a m y m piętrze i nigdy nie wstępujemy n a n a s t ę p n e . T a k s a m o j a k S ł o ń c e n i e m o ż e b y ć częścią s ą d u lo­ g i c z n e g o , r ó w n i e ż n i e m o ż e nią b y ć w a r t o ś ć l o g i c z n a , j a k o że n i e j e s t o n a s e n s e m , lecz o b i e k t e m . J e ś l i n a s z e p r z y p u s z c z e n i e (że n o m i n a t z d a n i a t o j e g o w a r t o ś ć logiczna) jest słuszne, wówczas owa w a r t o ś ć logiczna m u s i po­ zostać niezmieniona, gdy jakiś składnik zdania zastępujemy wy­ r a ż e n i e m m a j ą c y m t e n s a m n o m i n a t , lecz o d m i e n n y s e n s . I s t o t n i e , L e i b n i z s t w i e r d z a : „ E a d e m s u n t , q u a e sibi m u t u o s u b s t i t u i p o s s u n t , s a l v a v e r i t a t e " . Cóż — p o z a w a r t o ś c i ą l o g i c z n ą — m o ż n a b y z n a l e ź ć t a k i e g o , co p r z y s ł u g i w a ł o b y p o w s z e c h n i e k a ż d e m u b e z w y j ą t k u z d a n i u i w z g l ę d e m czego o d g r y w a ł y b y i s t o t n ą r o l ę n o m i n a t y składników^ o w e g o z d a n i a o r a z co p o z o s t a w a ł o b y n i e z m i e ­ nione przy zastąpieniach wskazanego typu? Jeżeli, teraz, wartość logiczna zdania jest jego n o m i n a t e m , to wszystkie zdania prawdziwe mają ten sam nominat i podobnie w s z y s t k i e z d a n i a f a ł s z y w e . I m p l i k u j e t o , że w n o m i n a c i e z d a n i a w s z e l k i e szczegóły u l e g ł y z a m a z a n i u . T y m w i ę c , co n a s i n t e r e s u j e , nigdy nie może być jedynie ów n o m i n a t ; s a m sąd logiczny, znowu, nie dostarcza wiedzy; czyni t o — t y l k o ów sąd logiczny wespół z o d p o w i a d a j ą c y m m u n o m i n a t e m , t j . w a r t o ś c i ą logiczną. S ą d z e n i e m o ż n a u w a ż a ć za przechodzenie od sądu logicznego do jego nomi­ n a t u , t j . do jego wartości logicznej. To, oczywista, nie m a b y ć definicją. S ą d z e n i e j e s t w i s t o c i e c z y m ś o s o b l i w y m i j e d y n y m w s w y m r o d z a j u . M o ż n a b y r z e c , że p o l e g a o n o n a r o z r ó ż n i a n i u części w o b r ę b i e w a r t o ś c i l o g i c z n e j . T o r o z r ó ż n i a n i e n a s t ę p u j e w s k u t e k u c i e k a n i a się d o d a n e g o s ą d u l o g i c z n e g o . K a ż d y s e n s , p r z y n a l e ż n y d o w a r t o ś c i l o g i c z n e j , n a swój w ł a s n y s p o s ó b o d p o w i a ­ d a ł b y tej analizie. J e d n a k ż e słowa „część" u ż y ł e m t u w szczególny s p o s ó b : p r z e n i o s ł e m n a c a ł o ś ć o r a z część r e l a c j ę z d a n i a w z g l ę d e m j e g o n o m i n a t u . U c z y n i ł e m t o , t r a k t u j ą c n o m i n a t s ł o w a j a k o część 4

4

„Tożsame są [wyrażenia], wzajemnie zastępowalne, z zachowaniem prawdziwości". Idzie tu o wyrażenia równoważne; g d y w zdaniu zastąpimy dane wyrażenie jego równoważnikiem, wartość logiczna tego zdania nie ulegnie — jak wiadomo — zmianie; wyjątek stanowią m. in. wypowiedzi przytoczone.

Gottlob Frege

236

n o m i n a t u z d a n i a , o ile s a m o t o s ł o w o j e s t częścią o w e g o z d a n i a . Co p r a w d a , t a k i e p o s t a w i e n i e s p r a w y m o ż e b u d z i ć z a s t r z e ż e n i a , p o n i e w a ż co się t y c z y n o m i n a t u — t o t e n , j a k o c a ł o ś ć , o r a z j e d n a z j e g o części n i e w y z n a c z a j ą , r a z e m w z i ę t e , o w e j p o z o s t a ł e j części; a t a k ż e p o n i e w a ż słowo „ c z ę ś ć " w o d n i e s i e n i u d o ciał m a z w y c z a ­ j o w o o d m i e n n e r o z u m i e n i e . N a l e ż a ł o b y d l a o d d a n i a t e g o , co w y ż e j zarysowano, u k u ć specjalne wyrażenie. O b e c n i e p o d d a m y d a l s z e m u b a d a n i u p r z y p u s z c z e n i e , że w a r ­ t o ś ć l o g i c z n a z d a n i a j e s t j e g o n o m i n a t e m . S t w i e r d z i l i ś m y , że p o ­ zostaje ona niezmieniona, gdy jakieś wyrażenie w obrębie tego z d a n i a zastąpić s y n o n i m e m . N a t o m i a s t nie rozważaliśmy jeszcze w y p a d k u , w k t ó r y m samo owo wyrażenie mające ulec wymianie jest z d a n i e m . Jeśli nasz pogląd jest słuszny, to w a r t o ś ć logiczna z d a n i a , z a w i e r a j ą c e g o i n n e z d a n i e j a k o swą część, m u s i p o z o s t a ć n i e z m i e n i o n a , g d y o w ą część z a s t ą p i m y i n n ą w y p o w i e d z i ą , k t ó r a m a t ę s a m ą , co p o p r z e d n i a , w a r t o ś ć logiczną. W y j ą t k ó w n a l e ż y się s p o d z i e w a ć , o ile o w o c a ł e z d a n i e a l b o o w a j e g o część s f o r m u ł o ­ w a n e są w m o w i e n i e z a l e ż n e j b ą d ź z a l e ż n e j ; b o w t e d y , j a k e ś m y widzieli, n o m i n a t y słów n i e są z w y k ł y m i n o m i n a t a m i . Z d a n i e w m o w i e n i e z a l e ż n e j m a j a k o swój n o m i n a t w d a l s z y m c i ą g u z d a ­ n i e , n a t o m i a s t z d a n i e w m o w i e z a l e ż n e j m a j a k o swój n o m i n a t — sąd logiczny. Z w r ó c i m y z a t e m u w a g ę n a z d a n i a p o d r z ę d n e (czyli z a l e ż n e ) . P r z e d s t a w i a j ą się o n e j a k o części s t r u k t u r y z d a n i o w e j , k t ó r a — z p u n k t u widzenia logiki — również robi wrażenie zdania, a n a w e t wygląda tak, jak gdyby była zdaniem głównym. Tutaj jednak stajemy wobec kwestii, czy do z d a ń zależnych — t a k ż e odnosi się t o , iż n o m i n a t a m i są w a r t o ś c i l o g i c z n e . W i e m y j u ż , że n i e j e s t t a k , jeśli i d z i e o z d a n i a w m o w i e z a l e ż n e j . G r a m a t y c y u w a ż a j ą z d a n i a p o d r z ę d n e z a coś, co z a s t ę p u j e części z d a n i a , i z g o d n i e z t y m dzielą j e n a p o d m i o t o w e , w z g l ę d n e o r a z o k o l i c z n i k o w e . M o g ł o b y t o s u g e r o w a ć , że n o m i n a t e m z d a n i a p o d r z ę d n e g o n i e j e s t w a r t o ś ć l o g i c z n a , lecz r a c z e j , iż m a o n c h a r a k t e r p o d o b n y d o 5

5

Ta niewyczerpująca klasyfikacja zdań w gramatyce niemieckiej — modyfikacjom.

podrzędnych

uległa — także

Sens i

nominat

237 6

n o m i n a t u rzeczownika, p r z y m i o t n i k a czy p r z y s ł ó w k a ; k r ó t k o m ó w i ą c , t a k i e j części z d a n i a , k t ó r e j s e n s e m n i e j e s t c a ł y s ą d lo­ g i c z n y , t y l k o j e g o część. J e d y n i e g r u n t o w n e b a d a n i a m o g ą w y ­ j a ś n i ć t ę s p r a w ę . N i e b ę d z i e m y t u szli ściśle p o d r o d z e w y t y c z o n e j p r z e z g r a m a t y k ę , lecz z g r u p u j e m y t o , co j e s t p o r ó w n y w a l n e p o d względem logicznym. Naprzód wyszukajmy takie przykłady, w k t ó r y c h — j a k e ś m y właśnie przypuszczali — sens zdania pod­ rzędnego to nie s a m o w y s t a r c z a l n y sąd logiczny. P o ś r ó d z d a ń d o p e ł n i a j ą c y c h , z a c z y n a j ą c y c h się o d „ ż e " , s p o t y ­ k a m y m o w ę z a l e ż n ą , w k t ó r e j -— j a k e ś m y w i d z i e l i — s ł o w o m p r z y s ł u g u j ą n o m i n a t y n i e w p r o s t ( z a l e ż n e ) , b ę d ą c e t y m s a m y m , co z w y k l e j e s t s e n s e m t y c h słów. W t y m w i ę c w y p a d k u t a k i e z d a n i e m a j a k o s w ó j n o m i n a t n i e w a r t o ś ć logiczną, lecz s ą d l o g i c z n y ; j e g o z a ś s e n s e m n i e j e s t s ą d l o g i c z n y , lecz s e n s słów „ s ą d l o g i c z n y , i ż . . . " , b ę d ą c y t y l k o częścią s ą d u l o g i c z n e g o , o d p o w i a d a j ą c e g o całej s t r u k t u r z e z d a n i o w e j . Z d a r z a się t o w z w i ą z k u ze s ł o w a m i : „mówić", „słyszeć", „być zdania", „być p r z e k o n a n y m " , „wniosko­ w a ć " i t p . * I n a c z e j m a się r z e c z , i w s p o s ó b b a r d z i e j s k o m p l i k o ­ wany, z takimi słowami, jak: „uznawać", „wiedzieć", „wierzyć"; rozważymy to później. M o ż n a z a u w a ż y ć , że w t y c h w y p a d k a c h n o m i n a t z d a n i a p o d ­ rzędnego t o istotnie sąd logiczny, ponieważ to, czy ów sąd jest p r a w d z i w y , czy też fałszywy, nie m a znaczenia dla prawdziwości całego zdania. P o r ó w n a j m y n p . n a s t ę p u j ą c e d w a z d a n i a : „ K o ­ p e r n i k w i e r z y ł , że o r b i t y p l a n e t są k o l i s t e " o r a z „ K o p e r n i k w i e r z y ł , że z j a w i s k o r u c h u S ł o ń c a j e s t w y w o ł a n e p r z e z r z e c z y w i s t y r u c h Ziemi". Można t u jedno zdanie p o d r z ę d n e zastąpić drugim, nie w p ł y w a j ą c n a p r a w d z i w o ś ć całości. Sens z d a n i a n a d r z ę d n e g o w r a z z p o d r z ę d n y m — t o j e d e n s ą d l o g i c z n y ; p r a w d z i w o ś ć z a ś całości * W wypowiedzi: „A kłamał, że widział B", zdanie podrzędne denotuje sąd logiczny, o którym powiedziano, po pierwsze, że A stwierdził go jako prawdę, i po drugie, że A był przekonany o jego fałszywości. Autor zapewne dlatego wymienia te właśnie części mowy, że uważa, iż w obrębie zdania złożonego zdania podrzędne podmiotowe, względne oraz okolicznikowe są odpowiednikami, kolejno, rzeczownika jako podmiotu, przy­ miotnika jako przydawki oraz przysłówka jako okolicznika — w obrębie zdania prostego. ,J

Gottlob

238

Frege

nie pociąga za sobą ani prawdziwości, ani fałszywości z d a n i a podrzędnego. W tego t y p u w y p a d k a c h nie wolno zastępować w zdaniu podrzędnym jednego wyrażenia drugim, mającym ten s a m , co t a m t o , n o m i n a t . T a k i e g o z a s t ą p i e n i a d o k o n a ć m o ż n a jedynie między wyrażeniami mającymi ten sam n o m i n a t zależny, czyli t e n s a m z w y c z a j o w y s e n s . G d y b y k t o ś m i a ł w n i o s k o w a ć : n o m i n a t zdania to nie jego wartość logiczna („ponieważ w t e d y dane zdanie zawsze m o ż n a b y zastąpić i n n y m , m a j ą c y m tę samą, co t a m t o , w a r t o ś ć l o g i c z n ą " ) , w ó w c z a s z a wiele b y d o w o d z i ł ; r ó w n i e d o b r z e m o ż n a b y u t r z y m y w a ć , że n o m i n a t e m słów „ G w i a z d a P o r a n n a " nie jest W e n u s , ponieważ nie zawsze m o ż n a słowem „ W e n u s " zastąpić słowa „Gwiazda P o r a n n a " . J e d y n ą p o p r a w n ą k o n k l u z j ą j e s t , że n o m i n a t z d a n i a t o n i e z a w s z e j e g o w a r t o ś ć l o g i c z n a , o r a z że s ł o w a „ G w i a z d a P o r a n n a " n i e z a w s z e są n a z w ą p l a n e t y W e n u s ; g d y ż i s t o t n i e n i e j e s t t a k , g d y słów t y c h u ż y ć z ich n o m i n a t e m zależnym. Z t a k i m w y j ą t k o w y m w y p a d k i e m m a m y d o c z y n i e n i a w ł a ś n i e w z d a n i a c h d o p i e r o co r o z w a ż a n y c h , k t ó r y c h n o m i n a t jest sądem logicznym. G d y m ó w i m y : „ w y d a j e się, ż e . . . " , t o c h c e m y p r z e z t o p o ­ w i e d z i e ć : „ w y d a j e m i się, ż e . . . " b ą d ź „ j e s t e m z d a n i a , ż e . . . " A t o znowu ten sam wypadek. Podobnie z wyrażeniami takimi, jak: „cieszyć się", „żałować", „ a p r o b o w a ć " , „nie p o c h w a l a ć " , „mieć nadzieję", „bać się". G d y Wellington p o d koniec b i t w y p o d BelleA l l i a n c e b y ł r a d , że n a d c h o d z ą P r u s a c y , u p o d ł o ż a j e g o r a d o ś c i leżało p e w n e p r z e k o n a n i e . G d y b y w ó w c z a s z o s t a ł o s z u k a n y , n i e c i e s z y ł b y się m n i e j , b y l e b y t y l k o n a d a l w i e r z y ł ; z a n i m z a ś d o s z e d ł d o p r z e k o n a n i a , że P r u s a c y n a d c h o d z ą , z a p e w n e się z t e g o n i e cieszył, c h o c i a ż b y n a w e t j u ż się z b l i ż a l i . 7

J a k przekonanie lub wiara może stanowić podstawę uczucia, t a k samo może być podstawą innego przekonania, takiego jak w rozumowaniu. W zdaniu: „ K o l u m b wnioskował z kulistości Z i e m i , że m ó g ł b y , ż e g l u j ą c n a z a c h ó d , d o t r z e ć d o I n d i i " , m a m y j a k o n o m i n a t y j e g o części d w a s ą d y l o g i c z n e : że Z i e m i a j e s t k u 7

Używana przez Niemców nazwa bitwy pod Waterloo; pochodzi od nazwy folwarku La Belle Alliance, opodal miejscowości Waterloo, zajętego przez środkowe zgrupowanie wojsk francuskich.

Sens i

nominat

239

l i s t a o r a z że K o l u m b , p o d r ó ż u j ą c n a z a c h ó d , m ó g ł b y d o t r z e ć d o I n d i i . W a ż n e j e s t t u t a j t y l k o t o , że K o l u m b b y ł p r z e k o n a n y za­ r ó w n o o j e d n y m , j a k i o d r u g i m o r a z że t o p i e r w s z e p r z e k o n a n i e s t w a r z a p o d s t a w ę dla drugiego. Nie m a zaś znaczenia dla prawdzi­ wości naszego z d a n i a to, czy Ziemia n a p r a w d ę jest k u l i s t a i czy K o l u m b mógłby dotrzeć do Indii w zamierzony sposób. Natomiast n i e b ę d z i e b e z z n a c z e n i a , jeśli s ł o w o „ Z i e m i a " z a s t ą p i m y s ł o w a m i : „ p l a n e t a , której t o w a r z y s z y satelita o średnicy większej niż j e d n a c z w a r t a średnicy owej p l a n e t y " . T u t a k ż e m a m y do czynienia z z a l e ż n y m i n o m i n a t a m i słów. Z d a n i a o k o l i c z n i k o w e celu, ze s p ó j n i k i e m „ t a k , b y " , r ó w n i e ż t u t a j n a l e ż ą ; ó w cel, t o o c z y w i s t a s ą d l o g i c z n y ; s t ą d : n o m i n a t y z a l e ż n e słów w y p o w i e d z i a n y c h w t r y b i e ł ą c z ą c y m . Z d a n i e p o d r z ę d n e , ze s p ó j n i k a m i „ a b y " , „ b y " p o c z a s o w n i k a c h „ r o z k a z y w a ć " , „prosić", „nie pozwalać", występuje w mowie niezależnej w t r y b i e r o z k a z u j ą c y m . E o z k a ź n i k i nie mają nomin a t ó w , t y l k o s e n s . I s t o t n i e , r o z k a z y c z y p r o ś b y n i e są s ą d a m i l o g i c z n y m i , a l e są t e g o s a m e g o t y p u , co s ą d y . D l a t e g o s ł o w o m w zdaniach zależnych po „rozkazywać", „prosić" etc. przysługują n o m i n a t y zależne. N o m i n a t więc takiego zdania, to nie wartość l o g i c z n a , lecz r o z k a z , p r o ś b a i t p . 8

9

Z p o d o b n ą s y t u a c j ą s p o t y k a m y się w w y p a d k u p y t a ń zależ­ n y c h , w z w r o t a c h t a k i c h , j a k : „ w ą t p i ć , c z y " , „ n i e o r i e n t o w a ć się, c o " . Ł a t w o z a u w a ż y ć , że t u t a j t a k ż e n a l e ż y i n t e r p r e t o w a ć s ł o w a j a k o mające n o m i n a t y zależne. Z d a n i a p y t a j n e zawisłe, zawiera­ jące: „ k t o " , „co", „gdzie", „kiedy", „jak", „po c z y m " e t c , często są n a p o z ó r b a r d z o z b l i ż o n e d o z d a ń o k o l i c z n i k o w y c h , w k t ó r y c h słowom przysługują ich zwykłe n o m i n a t y . W y p a d k i t e odróżnia się p o d w z g l ę d e m j ę z y k o w y m z a p o m o c ą t r y b u c z a s o w n i k a . W trybie łączącym m a m y p y t a n i e zależne i zależne n o m i n a t y s ł ó w , t a k iż i m i e n i a w ł a s n e g o n i e m o ż n a z a z w y c z a j z a s t ą p i ć in­ n y m imieniem tego samego obiektu. W dotychczas r o z w a ż a n y c h w y p a d k a c h , słowa w zdaniu pod8

Tryb łączący występuje w zdaniach celowych, m. in. w języku niemieckim i niekiedy angielskim. Odnosi się to m. in. do gramatyki niemieckiej. 9

240

Gottlob Frege

r z ę d n y m m i a ł y n o m i n a t y z a l e ż n e ; d z i ę k i t e m u s t a ł o się z r o z u ­ m i a ł e , że i n o m i n a t s a m e g o z d a n i a p o d r z ę d n e g o j e s t z a l e ż n y , t z n . że n i e j e s t n i m w a r t o ś ć l o g i c z n a , lecz s ą d l o g i c z n y , r o z k a z , prośba, pytanie. Owo zdanie podrzędne można by traktować jak rzeczownik, a n a w e t j a k imię własne tego sądu logicznego, rozkazu e t c , w k t ó r e g o roli z d a n i e t a k i e f u n k c j o n u j e w o b r ę b i e d a n e j struktury zdaniowej. Przejdziemy teraz do rozważenia zdań podrzędnych innego t y p u , w k t ó r y c h słowom przysługują ich zwykłe n o m i n a t y , m i m o że s ą d l o g i c z n y n i e w y s t ę p u j e t a m j a k o s e n s , a w a r t o ś ć l o g i c z n a j a k o n o m i n a t . J a k to możliwe, najlepiej wyjaśnią p r z y k ł a d y . „Ten, kto odkrył eliptyczność orbit planetarnych, umarł w nędzy".

G d y b y w t y m przykładzie sens z d a n i a p o d r z ę d n e g o był sądem l o g i c z n y m , t o m u s i a ł b y d a ć się w y r a z i ć t a k ż e w z d a n i u g ł ó w n y m . Tego j e d n a k nie m o ż n a zrobić, ponieważ p o d m i o t g r a m a t y c z n y „ten, k t o " nie m a niezależnego sensu. Pośredniczy on t y l k o w re­ l a c j a c h w z g l ę d e m d r u g i e j części t e g o z d a n i a : „ u m a r ł w n ę d z y " . D l a t e g o s e n s e m z d a n i a p o d r z ę d n e g o n i e j e s t p e ł n y sąd l o g i c z n y , a n o m i n a t e m z d a n i a p o d r z ę d n e g o n i e j e s t w a r t o ś ć l o g i c z n a , lecz K e p l e r . M o ż n a b y w b r e w t e m u t w i e r d z i ć , że j e d n a k w sensie całości z a w a r t y j e s t , j a k o j e g o część, s ą d l o g i c z n y ; m i a n o w i c i e sąd, iż b y ł k t o ś , k t o j a k o p i e r w s z y w y k r y ł e l i p t y c z n o ś ć o r b i t p l a n e t a r n y c h ; b o jeśli c a ł o ś ć u z n a j e m y z a p r a w d ę , t o n i e m o ż e m y z a p r z e c z y ć t e j części. N i e w ą t p l i w i e t a k ; ale t y l k o d l a t e g o , że w przeciwnym razie zdanie podrzędne: „Ten, k t o odkrył eliptycz­ n o ś ć e t c . " — n i e m i a ł o b y w c a l e n o m i n a t u . I l e k r o ć się coś s t w i e r ­ d z a , t y l e k r o ć z g ó r y p r z y j m u j e się z a ł o ż e n i e , iż u ż y t e i m i o n a w ł a s n e , p r o s t e c z y z ł o ż o n e , m a j ą n o m i n a t y . T a k w i ę c jeśli s t w i e r ­ d z a m y : „ K e p l e r u m a r ł w n ę d z y " , t o z a k ł a d a m y , że n a z w i s k o „ K e p l e r " k o g o ś l u b coś d e s y g n u j e . J e d n a k ż e s ą d l o g i c z n y , iż n a z w i s k o „ K e p l e r " k o g o ś l u b coś d e s y g n u j e , n i e z a w i e r a się — p o m i m o t e g o , co w y ż e j — w sensie z d a n i a : „ K e p l e r u m a r ł w n ę - * dzy". G d y b y t a k było, to zaprzeczenie nie b r z m i a ł o b y : „Kepler nie u m a r ł w n ę d z y " , lecz: „ K e p l e r nie u m a r ł w n ę d z y lub nazwisko « K e p l e r » p o z b a w i o n e j e s t n o m i n a t u " . T o , że n a z w i s k o „ K e p l e r "

Sens i

nominat

241

k o g o ś l u b coś d e s y g n u j e , j e s t w ł a ś c i w i e z a ł o ż e n i e m z a r ó w n o twierdzenia: „Kepler u m a r ł w n ę d z y " , j a k i jego negacji. Otóż jest t o w a d a j ę z y k ó w , że w i c h o b r ę b i e m o ż l i w e są w y r a ż e n i a , k t ó r e c h o ć p o d w z g l ę d e m swej f o r m y g r a m a t y c z n e j w i d o c z n i e p r z e z n a ­ c z o n e są d o d e s y g n o w a n i a j a k i e g o ś o b i e k t u , p r z e c i e ż t e g o w a ­ r u n k u nie spełniają w p e w n y c h w y p a d k a c h ; to b o w i e m zależy od prawdziwości danego zdania. N a p r z y k ł a d więc od prawdziwości z d a n i a : „ B y ł k t o ś , k t o o d k r y ł e l i p t y c z n o ś ć o r b i t " , z a l e ż y , czy zdanie p o d r z ę d n e : „ten, k t o odkrył eliptyczność orbit", rzeczy­ wiście d e s y g n u j e j a k ą ś o s o b ę , c z y t e ż t y l k o w y w o ł u j e p o z ó r t e g o , p o d c z a s g d y f a k t y c z n i e n i e m a n o m i n a t u . M o g ł o b y się w i ę c z d a ­ w a ć , że n a s z e z d a n i e p o d r z ę d n e z a w i e r a j a k o część s w e g o s e n s u — sąd l o g i c z n y , iż i s t n i a ł k t o ś , k t o o d k r y ł e l i p t y c z n o ś ć o r b i t . G d y b y t a k było, to zaprzeczenie musiałoby brzmieć: „Ten, kto pierwszy o d k r y ł eliptyczność orbit, nie u m a r ł w nędzy, b ą d ź nie było nikogo, k t o o d k r y ł eliptyczność o w y c h orbit". To, rzecz oczywista, wy­ p ł y w a z niedoskonałości języka, od której — nawiasem mó­ wiąc — n a w e t język symboliczby analizy logicznej nie jest całko­ wicie w o l n y ; w n i m t a k ż e m o g ą w y s t ę p o w a ć z n a k i z ł o ż o n e , k t ó r e s p r a w i a j ą t a k i e w r a ż e n i e , j a k g d y b y coś d e s y g n o w a ł y , t y m c z a s e m zaś, p r z y n a j m n i e j d o t y c h c z a s , nie mają n o m i n a t u , n p . szereg niezbieżny nieskończony. Można tego u n i k n ą ć — n p . za p o m o c ą s p e c j a l n e j u m o w y , że n o m i n a t e m t a k i e g o s z e r e g u m a b y ć l i c z b a 0. N a l e ż y ż ą d a ć , a b y w l o g i c z n i e d o s k o n a ł y m j ę z y k u (w j ę z y k u logiki formalnej) k a ż d e wyrażenie, k t ó r e w sposób g r a m a t y c z n i e p o p r a w n y zbudowano jako imię własne — z uprzednio wprowa­ dzonych symboli, rzeczywiście desygnowało jakiś obiekt; i żeby ż a d n e g o s y m b o l u n i e w p r o w a d z a ć j a k o i m i e n i a w ł a s n e g o , jeśli n i e m a p e w n o ś c i , że p r z y s ł u g u j e m u n o m i n a t . N a l e ż y d o z w y c z a j u w tekstach logicznych ostrzegać przed dwuznacznością wyrażeń j a k o ź r ó d ł e m b ł ę d ó w . U w a ż a m z a co n a j m n i e j r ó w n i e w s k a z a n e ostrzegać p r z e d i m i o n a m i w ł a s n y m i n a pozór, k t ó r e nie mają n o m i n a t ó w . H i s t o r i a m a t e m a t y k i m a wiele d o o p o w i e d z e n i a n a t e m a t błędów, k t ó r e pochodzą z tego właśnie źródła. Demagogiczne, n i e w ł a ś c i w e u ż y c i e z d a r z a się t u r ó w n i e c z ę s t o (a m o ż e i częściej) jak w wypadku wyrażeń dwuznacznych. „Wola ludu" może być

Gottlob Frege

242

t e g o p r z y k ł a d e m ; ł a t w o b o w i e m u s t a l i ć , że n i e i s t n i e j e ż a d e n powszechnie przyjęty n o m i n a t tego wyrażenia. Nie bez znaczenia więc jest raz n a zawsze zniszczyć źródło t y c h błędów, p r z y n a j m n i e j zaś przeszkodzić ich w y s t ę p o w a n i u n a terenie n a u k i . Wówczas t a k i e z a s t r z e ż e n i a , j a k t e , k t ó r e ś m y o m a w i a l i w y ż e j , s t a n ą się n i e m o ż l i w e , p o n i e w a ż w t e d y b ę d z i e w i d a ć , iż t o , c z y i m i ę w ł a s n e m a swój n o m i n a t , n i g d y n i e m o ż e z a l e ż e ć o d p r a w d z i w o ś c i s ą d u logicznego. R o z w a ż a n i a nasze m o ż n a z t y c h z d a ń p o d m i o t o w y c h roz­ szerzyć n a logicznie p o k r e w n e z d a n i a względne i okolicznikowe. Z d a n i a w z g l ę d n e r ó w n i e ż s t o s u j e się p r z y b u d o w i e z ł o ż o n y c h imion własnych, chociaż w odróżnieniu od z d a ń p o d m i o t o w y c h — t e p i e r w s z e n i e w y s t a r c z ą s a m e d o t e g o celu. T e z d a n i a w z g l ę d n e m o g ą u c h o d z i ć z a r ó w n o w a ż n e p r z y d a w k o m . Z a m i a s t : „pier­ w i a s t e k k w a d r a t o w y l i c z b y 4, k t ó r y j e s t m n i e j s z y o d 0 " — m o ż e m y też powiedzieć: „ujemny pierwiastek k w a d r a t o w y liczby 4". M a m y t u w y p a d e k , k i e d y z w y r a ż e n i a p o j ę c i o w e g o t w o r z y się z ł o ż o n e i m i ę w ł a s n e , p r z y p o m o c y r o d z a j n i k a o k r e ś l o n e g o w liczbie p o j e ­ dynczej . J e s t to w k a ż d y m razie dozwolone, g d y d a n e pojęcie * dotyczy jednego i tylko jednego obiektu. Wyrażenie pojęciowe m o ż n a z b u d o w a ć w t a k i sposób, b y jego cechy c h a r a k t e r y s t y c z n e zostały wskazane przez zdania względne, jak w naszym przy­ kładzie — przez zdanie: „który jest mniejszy od 0". Oczywista, takie zdanie względne, t a k samo jak — wyżej — zdania podmio­ t o w e , n i e o d n o s z ą się d o s ą d u l o g i c z n e g o j a k o d o s w e g o s e n s u , a n i do wartości logicznej j a k o do swego n o m i n a t u . Sens ich jest t y l k o częścią s ą d u l o g i c z n e g o , k t ó r ą w w i e l u w y p a d k a c h m o ż n a w y r a z i ć przy pomocy prostej przydawki. Tak jak w zdaniach podmio­ towych — b r a k t u t a j niezależnego podmiotu, i dlatego nie m o ż n a sensu tego zdania podrzędnego przedstawić w niezależnym zdaniu głównym. 1 0

* Zgodnie z naszymi poprzednimi uwagami, takie wyrażenie zawsze powinno mieć zagwarantowany nominat, np. na podstawie specjalnej umowy, iż nominatem t y m ma być liczba 0, o ile nie istnieje żaden przedmiot bądź przedmioty denotowane przez to wyrażenie. D o t y c z y to języka niemieckiego (m. in.). 1 0

Sens i

nominat

243

M i e j s c a , d a t y i p r z e d z i a ł y c z a s o w e są z p u n k t u w i d z e n i a logiki o b i e k t a m i ; dlatego s y m b o l j ę z y k o w y określonego miejsca, chwili lub okresu czasu należy u w a ż a ć za imię własne. Z d a n i a m i o k o l i c z n i k o w y m i m i e j s c a l u b c z a s u m o ż n a się w i ę c p r z y t w o r z e n i u takich imion własnych posługiwać w sposób analogiczny do wspom­ nianego w w y p a d k u zdań podmiotowych i względnych. Podobnie tworzyć można wyrażenia pojęć oznaczających miejsca etc. Tutaj r ó w n i e ż — co w a r t o z a u w a ż y ć — s e n s u z d a ń p o d r z ę d n y c h n i e m o ż n a oddać w zdaniu głównym, ponieważ b r a k istotnego skład­ nika, mianowicie określenia miejsca i czasu; jedynie aluzję do n i e g o c z y n i z a i m e k w z g l ę d n y b ą d ź s p ó j n i k *. E ó w n i e ż w zdaniach w a r u n k o w y c h , t a k samo j a k t o widzie­ liśmy w w y p a d k u z d a ń p o d m i o t o w y c h , w z g l ę d n y c h i okolicznikowych, występuje element zawierający nieokreśloną wskazówkę, k t ó r e m u odpowiada analogiczny składnik w następniku. Wza­ j e m n i e związane, t e d w a z d a n i a t w o r z ą r a z e m całość wyrażającą z reguły jeden tylko sąd logiczny. W zdaniu: „Jeśli liczba jest m n i e j s z a o d 1, a w i ę k s z a o d 0, t o jej k w a d r a t t a k ż e j e s t m n i e j s z y o d 1, a w i ę k s z y o d 0 " s k ł a d n i k i e m t y m j e s t w z d a n i u w a r u n k o * Jednakże w odniesieniu do t y c h zdań łatwo sobie wyobrazić kilka inter­ pretacji. Sens zdania: „Po t y m jak Szlezwik Holsztyn został oderwany od Danii, Prusy i Austria poróżniły się ze sobą" — można by też oddać za po­ mocą: „Po oderwaniu Szlezwiku Holsztynu o4 Danii Prusy i Austria po­ różniły się ze sobą". W t y m sformułowaniu jest wystarczająco jasne, żeśmy nie powinni traktować go jako części tego sensu, iż Szlezwik Holsztyn kiedyś został oderwany od Danii; lecz raczej że jest to założenie konieczne dla samego istnienia nominatu wyrażenia „po oderwaniu Szlezwiku Holsztynu od Danii". Jednakże nasze zdanie można b y także interpretować i w ten sposób, że Szlezwik Holsztyn został kiedyś oderwany od Danii. Ten wypadek rozważymy później. Ażeby jaśniej zdać sobie sprawę z tej różnicy, p o s t a w m y się w położenie Chiń­ czyka, który słabo znając historię Europy uważa za fałsz to, iż Szlezwik Holsztyn był kiedykolwiek oderwany od Danii. Chińczyk ten owo zdanie, w pierwszym z podanych jego rozumień, uważać będzie za ani prawdziwe, ani fałszywe. Odmówi mu chyba w ogóle nominatu, ponieważ zdanie zależne nie miałoby nominatu. Owo zdanie zależne — jedynie pozornie podaje determinację cza­ sową. Jeśli jednak ten Chińczyk rozumieć będzie nasze zdanie w drugi sposób, to wówczas uzna, że wyraża ono sąd logiczny, zdaniem jego — fałszywy, a ponadto że zawiera składnik, który — według niego — p o z b a w i o n y jest nominatu. Logika i język

18

244

Gottlob

Frege

w y m s ł o w o „ l i c z b a " , a w n a s t ę p n i k u — słowo „ j e j " . W ł a ś n i e dzięki tej nieokreśloności sens całego okresu w a r u n k o w e g o n a ­ b i e r a c h a r a k t e r u u n i w e r s a l n e g o , j a k i e g o o c z e k u j e się o d p r a w a . A l e t e ż w t e n w ł a ś n i e s p o s ó b d o s z ł o d o t e g o , iż s a m o z d a n i e w a ­ r u n k o w e nie m a pełnego sądu logicznego j a k o swego sensu oraz że wespół z n a s t ę p n i k i e m w y r a ż a j e d e n sąd logiczny, k t ó r e g o części n i e są j u ż s ą d a m i . M e z a w s z e t a k b y w a , iż a k t s ą d z e n i a hipotetycznego koreluje d w a a k t y sądzenia. Postawienie sprawy w t e n ( l u b p o d o b n y ) s p o s ó b r ó w n a ł o b y się u ż y c i u słów „ a k t są­ d z e n i a " w t y m s a m y m sensie, k t ó r y p r z y p i s a ł e m s ł o w o m „ s ą d logiczny". W t a k i m w y p a d k u musiałbym powiedzieć: w hipo­ t e t y c z n y m s ą d z i e l o g i c z n y m są z s o b ą z w i ą z a n e d w a s ą d y l o g i c z n e . Tak jednak mogłoby być tylko przy braku składnika denotującego w s p o s ó b n i e o k r e ś l o n y *; a l e w ó w c z a s z n i k ł a b y t e ż u n i w e r s a l ­ ność. J e ś l i m o m e n t c z a s o w y m a się w s p o s ó b n i e s p r e c y z o w a n y w s k a ­ zać w zdaniu w a r u n k o w y m i w n a s t ę p n i k u , t o nierzadko osiąga się t e n s k u t e k p r z y p o m o c y tempus praesens czasownika, co wówczas nie konotuje czasu teraźniejszego. T a właśnie forma g r a m a t y c z n a występuje zamiast zawierającego niesprecyzowaną wskazówkę elementu w zdaniu głównym i zależnym. Oto przykład: „ K i e d y S ł o ń c e z n a j d u j e się n a d Z w r o t n i k i e m E a k a , n a p ó ł k u l i p ó ł n o c n e j j e s t n a j d ł u ż s z y d z i e ń " . T u t a j r ó w n i e ż n i e d a się w z d a ­ niu głównym wyrazić sensu zdania zależnego. Sens t e n bowiem to nie pełny sąd logiczny; g d y b y ś m y powiedzieli: „Słońce znaj­ d u j e się n a d Z w r o t n i k i e m E a k a " , t o m ó w i l i b y ś m y o c h w i l i o b e c n e j i przez t o zmienilibyśmy sens. P o d o b n i e i sens z d a n i a głównego t a k ż e n i e j e s t s ą d e m l o g i c z n y m ; d o p i e r o c a ł o ś ć , z ł o ż o n a ze z d a n i a g ł ó w n e g o i p o d r z ę d n e g o , m i e ś c i w s o b i e s ą d l o g i c z n y . M o ż e się t e ż z d a r z y ć , że w s p o s ó b n i e s p r e c y z o w a n y w s k a z a n y c h j e s t k i l k a składników, wspólnych zdaniu warunkowemu i następnikowi. 11

J e s t rzeczą oczywistą, „kto", „co", oraz zdania

iż z d a n i e p o d m i o t o w e , z a w i e r a j ą c e : o k o l i c z n i k o w e ze s ł o w a m i : „ g d z i e " ,

*Niekiedy nie występuje żadna wyraźna wskazówka językowa, i inter­ pretacja musi zależeć od całego kontekstu. Ł a c ; „(gramatyczny) czas teraźniejszy". 1 1

Sens i

nominat

245

„ k i e d y " , „ g d z i e k o l w i e k " , „ k i e d y k o l w i e k " , n a l e ż y — o t y l e , o ile chodzi o ich sens — często i n t e r p r e t o w a ć t a k , j a k z d a n i a w a r u n ­ kowe; n p . : „Ten, k t o d o t y k a smoły, brudzi się". Zdania w a r u n k o w e m o ż n a t a k ż e zastąpić względnymi. Sens w y m i e n i o n e g o w y ż e j z d a n i a d a się o d d a ć z a p o m o c ą z d a n i a : „ K w a d r a t l i c z b y , k t ó r a j e s t m n i e j s z a o d 1, a w i ę k s z a o d 0, j e s t m n i e j s z y o d 1, a w i ę k s z y o d 0 " . Z u p e ł n i e i n a c z e j r z e c z się m a w w y p a d k u , g d y j a k o ó w w s p ó l n y element zdania głównego i podrzędnego występuje imię własne. W z d a n i u : „ N a p o l e o n , k t ó r y zdał sobie s p r a w ę z niebezpieczeństwa n a s w y m p r a w y m skrzydle, osobiście p o p r o w a d z i ł wojsko n a pozycje w r o g a " — zostały w y r a ż o n e d w a sądy logiczne: 1) N a p o l e o n z d a ł s o b i e s p r a w ę z n i e b e z p i e c z e ń s t w a n a s w y m p r a w y m skrzydle. 2) N a p o l e o n osobiście p o p r o w a d z i ł w o j s k o n a p o z y c j e w r o g a . K i e d y i g d z i e się t o s t a ł o , m o ż n a — p r a w d ę p o w i e d z i a w s z y — ustalić tylko n a podstawie k o n t e k s t u ; należy j e d n a k u z n a ć za określone w t e n właśnie sposób. Jeśli w y g ł a s z a m y całe nasze zda­ nie jako twierdzenie, to t y m s a m y m stwierdzamy jednocześnie oba jego zdania składowe. Jeśli jedno z nich jest fałszywe, t o i całość s t a j e się f a ł s z e m . M a m y t u w y p a d e k , w k t ó r y m s a m o z d a n i e z a l e ż n e m a j a k o swój s e n s — p e ł n y s ą d l o g i c z n y (o ile u z u p e ł ­ n i ł o b y się j e w s k a z a n i e m c z a s u i m i e j s c a ) . D l a t e g o n o m i n a t t a k i e g o zdania zależnego — to wartość logiczna. Możemy z a t e m oczekiwać, że d a się j e z a s t ą p i ć z d a n i e m m a j ą c y m t ę s a m ą w a r t o ś ć logiczną, n i e p o w o d u j ą c p r z e z t o z m i a n y p r a w d z i w o ś c i całej w y p o w i e d z i . T a k j e s t r z e c z y w i ś c i e ; n a l e ż y j e d n a k p a m i ę t a ć , że z p r z y c z y n czysto g r a m a t y c z n y c h jego p o d m i o t e m musi b y ć „Napoleon"; tylko wówczas bowiem zdanie to można przedstawić w formie z d a n i a w z g l ę d n e g o , z w i ą z a n e g o ze s ł o w e m „ N a p o l e o n " . J e ś l i d o ­ p u s z c z a się p o s t u l a t , a b y p r z e d s t a w i ć j e w t e j f o r m i e , o r a z jeśli p r z y j m u j e się k o n i u n k c j ę z „ i " , w t e d y z a s t r z e ż e n i e t o o d ­ pada. P o d o b n i e , w z d a n i a c h p o d r z ę d n y c h ze s p ó j n i k i e m „ c h o c i a ż " dochodzi do wyrażenia pełnych sądów logicznych. Spójnik t e n w istocie nie m a żadnego sensu ani nie w p ł y w a n a sens t a k i e g o 18*

Gottlob Frege

246

z d a n i a ; r a c z e j n a ś w i e t l a g o w s w o i s t y s p o s ó b *. N i e w p ł y w a j ą c n a p r a w d z i w o ś ć całości, m o ż n a o w o z d a n i e p o d r z ę d n e z a s t ą p i ć i n n y m , m a j ą c y m t ę samą w a r t o ś ć logiczną; wówczas j e d n a k w s p o m n i a n e n a ś w i e t l e n i e s e n s u ł a t w o m o g ł o b y się o k a z a ć n i e s t o ­ sowne, t a k j a k b y ktoś miał s m u t n ą pieśń zaśpiewać w sposób wesoły. W t y c h o s t a t n i c h p r z y k ł a d a c h z prawdziwości całego z d a n i a złożonego w y n i k a ł a implikacyjnie prawdziwość z d a ń składowych. Z odmienną sytuacją m a m y do czynienia, gdy przez samo zdanie p o d r z ę d n e w a r u n k o w e zostaje w y r a ż o n y k o m p l e t n y sąd logiczny; mianowicie g d y w zdaniu, w y r a ż a j ą c y m t a k i sąd, z a m i a s t skład­ nika, k t ó r y stanowi jedynie wskazówkę, występuje imię własne l u b coś, co p o c z y t u j e się z a r ó w n o w a ż n e i m i e n i u w ł a s n e m u . W z d a ­ niu: „Jeżeli słońce już wzeszło, to niebo b a r d z o jest z a c h m u ­ r z o n e " — czasem g r a m a t y c z n y m jest czas teraźniejszy, z a t e m o k r e ś l o n y . Miejsce r ó w n i e ż n a l e ż y u w a ż a ć z a o k r e ś l o n e . M o ż n a t u p o w i e d z i e ć , że r e l a c j ę u s t a n o w i o n o t a k , iż n i e z d a r z a się w y p a d e k , w k t ó r y m p o p r z e d n i k m a j a k o swój n o m i n a t P r a w d ę , a n a ­ s t ę p n i k — F a ł s z . Całe p r z e t o d a n e z d a n i e j e s t p r a w d z i w e , jeżeli słońce jeszcze nie wzeszło (wszystko j e d n o , czy niebo jest b a r d z o z a c h m u r z o n e , c z y n i e ) , a t a k ż e jeżeli s ł o ń c e w z e s z ł o i n i e b o j e s t z a s n u t e c i ę ż k i m i c h m u r a m i . W o b e c t e g o że t y m , co o d g r y w a r o l ę , są t y l k o w a r t o ś c i l o g i c z n e , m o ż n a z a t e m , n i e z m i e n i a j ą c w a r t o ś c i l o g i c z n e j c a ł e g o o k r e s u w a r u n k o w e g o , k a ż d e ze z d a ń s k ł a d o w y c h z a s t ą p i ć i n n y m , m a j ą c y m t ę s a m ą w a r t o ś ć logiczną. W t y m t e ż w y p a d k u wspomniane naświetlenie sensu zazwyczaj wydawałoby się n i e s t o s o w n e ; s ą d l o g i c z n y , o k t ó r y m m o w a , m ó g ł b y się ł a t w o okazać a b s u r d e m ; nie m a to j e d n a k nic wspólnego z wartością l o g i c z n ą n a s z e g o z d a n i a . T r z e b a z a w s z e p a m i ę t a ć , że u b o c z n i e b u d z ą się m y ś l i s k o j a r z o n e ; n i e są o n e j e d n a k f a k t y c z n i e w y r a ż o n e , i dlatego nie należy ich b r a ć w r a c h u b ę ; ich wartości logiczne nie m o g ą o d g r y w a ć r o l i **. 1 2

* Tak samo w wypadkach „ale" oraz „a jednak". ** Sąd logiczny, odpowiadający cytowanemu zdaniu, m o ż n a b y i tak sformułować: „albo słońce jeszcze nie wzeszło, albo niebo jest bardzo zachmu­ rzone". Wskazuje to, jak rozumieć zdanie złożone tego t y p u . W znaczeniu potocznym. 12

Sens i

nominał

247

Rozważyliśmy, m a m y nadzieję, proste t y p y zdań. Zbierzmy t e r a z t o , d o c z e g o ś m y doszli. Sens zdania podrzędnego nie jest zazwyczaj sądem logicznym, lecz j e d y n i e j e g o częścią. N o m i n a t z a t e m t a k i e g o z d a n i a n i e j e s t wartością logiczną. P r z y c z y n ą t e g o b y w a : a l b o t o , że słowom w zdaniu p o d r z ę d n y m odpowiadają — tylko n o m i n a t y zależne, t a k iż t o n o m i n a t , a n i e s e n s t a k i e g o z d a n i a j e s t s ą d e m l o g i c z n y m , a l b o t o , że o w o z d a n i e p o d r z ę d n e , p o n i e w a ż z a w i e r a w s o b i e składnik będący niesprecyzowaną wskazówką, jest dlatego właśnie n i e k o m p l e t n e , t a k iż d o p i e r o w e s p ó ł ze z d a n i e m n a d r z ę d n y m w y r a ż a sąd logiczny. J e d n a k ż e bywają w y p a d k i , w k t ó r y c h sens zdania podrzędnego jest k o m p l e t n y m sądem logicznym, i wówczas zdanie takie można zastąpić innym, mającym tę samą wartość logiczną, n i e z m i e n i a j ą c p r z e z t o w a r t o ś c i l o g i c z n e j c a ł e g o z d a ­ n i a z ł o ż o n e g o ; t o z n a c z y , o t y l e , o ile n i e s t a j ą n a d r o d z e ż a d n e przeszkody gramatyczne. Dokonując przeglądu różnych spotykanych zdań podrzędnych, d a się z ł a t w o ś c i ą w y l i c z y ć k i l k a , k t ó r e n i e b ę d ą n a l e ż y c i e p a s o w a ł y d o ż a d n e j z w y r ó ż n i o n y c h k l a s . O ile się o r i e n t u j ę , p r z y c z y n a t e g o l e ż y w t y m , że z d a n i a t e n i e m a j ą t a k c a ł k i e m p r o s t e g o s e n s u . W y d a j e się, iż p r a w i e z a w s z e z g ł ó w n y m s ą d e m l o g i c z n y m , k t ó r y w y r a ż a m y , ł ą c z y m y s ą d y s k o j a r z o n e ; t e , jeśli n a w e t się i c h n i e w y r a ż a , r ó w n i e ż s ł u c h a c z o w i k o j a r z ą się z n a s z y m i s ł o w a m i , z g o d n i e z p r a w a m i p s y c h o l o g i i . A p o n i e w a ż z j a w i a j ą się o n e j a k o skojarzone automatycznie z naszymi słowami (tak jak w wy­ p a d k u głównego sądu logicznego), m i m o wszystko p r a g n i e m y t a k i e s ą d y s k o j a r z o n e w y r a z i ć w r a z z g ł ó w n y m i s ą d a m i logicz­ n y m i . Sens* z d a n i a s t a j e się p r z e z t o b o g a t s z y , i ł a t w o m o ż e się z d a r z y ć , że b ę d z i e m y m i e l i p r o s t s z e s ą d y niż z d a n i a . W p e w n y c h w y p a d k a c h z d a n i e d a się i n t e r p r e t o w a ć w t e n s p o s ó b , w i n n y c h może p o w s t a ć wątpliwość, czy ów skojarzony sąd logiczny należy d o s e n s u d a n e g o z d a n i a , c z y t e ż t y l k o m u t o w a r z y s z y *. M o ż n a b y u w a ż a ć , że w z d a n i u : „ N a p o l e o n , k t ó r y z d a ł s o b i e s p r a w ę z niebezpieczeństwa n a s w y m p r a w y m skrzydle, osobiście p o * Może to być ważne dla kwestii, czy dane twierdzenie jest kłamstwem, przysięgą czy też krzywoprzysięstwem.

248

Gottlob

Frege

prowadził wojsko n a pozycje wroga" — występują nie tylko d w a p o p r z e d n i o w y m i e n i o n e s ą d y l o g i c z n e , lecz r ó w n i e ż s ą d , iż z d a n i e sobie s p r a w y z niebezpieczeństwa było przyczyną, dla której p o p r o w a d z i ł s w e w o j s k o n a w r o g a . M o ż n a się i s t o t n i e z a s t a n a w i a ć , czy sąd t e n został t y l k o z lekka zasugerowany, czy też faktycznie w y r a ż o n y . R o z w a ż m y k w e s t i ę , c z y n a s z e z d a n i e s t a ł o b y się fał­ s z e m , g d y b y p o s t a n o w i e n i e N a p o l e o n a u f o r m o w a ł o się, z a n i m z d a ł o n sobie sprawę z niebezpieczeństwa. G d y b y nasze zdanie było prawdziwe — nawet p o m i m o tego, to wówczas owego skojarzo­ n e g o s ą d u l o g i c z n e g o n i e p o w i n n o b y się u w a ż a ć z a część s e n s u wspomnianego zdania. W w y p a d k u a l t e r n a t y w n y m sytuacja jest dosyć s k o m p l i k o w a n a : mielibyśmy c h y b a w t e d y sądy logiczne prostsze aniżeli zdania. G d y b y ś m y teraz zastąpili zdanie: „Na­ poleon zdał sobie sprawę z niebezpieczeństwa n a s w y m p r a w y m s k r z y d l e " — i n n y m z d a n i e m , m a j ą c y m t ę s a m ą w a r t o ś ć logiczną, n p . : „ N a p o l e o n m i a ł p o n a d 45 l a t " , z m i e n i ł o b y t o n i e t y l k o n a s z p i e r w s z y s ą d l o g i c z n y , ale t a k ż e i t r z e c i ; a t y m s a m y m m o g ł o b y t o zmienić również w a r t o ś ć logiczną tego trzeciego sądu, m i a n o ­ w i c i e w p r z y p a d k u , jeśli j e g o w i e k n i e b y ł p r z y c z y n ą j e g o d e c y z j i w sprawie p o p r o w a d z e n i a wojsk n a wroga. A z a t e m jest rzeczą j a s n ą , że w t a k i c h w y p a d k a c h z d a n i a m a j ą c e t ę s a m ą w a r t o ś ć l o g i c z n ą n i e z a w s z e m o g ą się w z a j e m z a s t ę p o w a ć . D a n e z d a n i e — j e d y n i e d z i ę k i p o ł ą c z e n i u z i n n y m — w y r a ż a coś w i ę c e j , n i ż b y wyrażało występując samodzielnie. R o z w a ż m y o b e c n i e w y p a d k i , w k t ó r y c h z d a r z a się t o z r e g u ł y . W z d a n i u : „ B e b e l i m a g i n u j e s o b i e , że f r a n c u s k ą ż ą d z ę z e m s t y d a ł o b y się z a s p o k o i ć z w r a c a j ą c A l z a c j ę i L o t a r y n g i ę " — w y r a ż o n e są d w a sądy logiczne, k t ó r e j e d n a k ż e nie odpowiadają zdaniu głównemu i podrzędnemu, mianowicie: 1) B e b e l w i e r z y , ż e f r a n c u s k ą ż ą d z ę z e m s t y d a ł o b y się z a s p o ­ koić zwracając Alzację i Lotaryngię. 2) F r a n c u s k i e j ż ą d z y z e m s t y n i e m o ż n a z a s p o k o i ć z w r a c a j ą c Alzację i Lotaryngię. W sformułowaniu pierwszego z t y c h sądów słowom zdania p o d r z ę d n e g o p r z y s ł u g u j ą n o m i n a t y z a l e ż n e ; t y m c z a s e m t y m sa­ m y m słowom w sformułowaniu drugiego sądu logicznego przysłu-

Sens i

nominat

249

g u j ą i c h z w y k ł e n o m i n a t y . W i d z i m y z a t e m , że z d a n i e p o d r z ę d n e w naszym wyjściowym zdaniu złożonym należy faktycznie inter­ pretować w dwojaki sposób, t j . jako mające różne nominaty, z k t ó r y c h j e d e n j e s t s ą d e m l o g i c z n y m , a d r u g i — w a r t o ś c i ą lo­ giczną. Analogiczna sytuacja występuje powszechnie w w y p a d k u wyrażeń takich, j a k : „wiedzieć", „uznawać", „wiadomo". Zdanie przyczynowe i związane z n i m zdanie główne wyrażają kilka sądów logicznych, które jednak zdaniom t y m nie odpowia­ d a j ą w s p o s ó b j e d n o - j e d n o z n a c z n y . Z d a n i e : „ W o b e c t e g o że c i ę ż a r w ł a ś c i w y l o d u j e s t m n i e j s z y niż w o d y , l ó d p ł y w a w w o d z i e " , stwierdza: 1. Ciężar w ł a ś c i w y l o d u j e s t m n i e j s z y niż w o d y . 2. J e ż e l i coś m a c i ę ż a r w ł a ś c i w y m n i e j s z y n i ż w o d a , t o p ł y w a w niej. 3. Lód pływa w wodzie. Trzeciego z t y c h sądów logicznych nie należałoby może wy­ m i e n i a ć w y r a ź n i e , j a k o że w y n i k a o n z d w ó c h p i e r w s z y c h . J e d n a k ż e ani sąd pierwszy wraz z trzecim, ani drugi wraz z trzecim nie oddałyby w sposób k o m p l e t n y sensu naszego zdania. Widzimy w i ę c , iż p r z e z z d a n i e p o d r z ę d n e : „ w o b e c t e g o ż e c i ę ż a r w ł a ś c i w y lodu jest mniejszy niż w o d y " — w y r a ż o n y zostaje z a r a z e m nasz p i e r w s z y s ą d l o g i c z n y i część d r u g i e g o . A z a t e m n a s z e g o z d a n i a podrzędnego nie m o ż n a zastąpić i n n y m , m a j ą c y m t ę samą wartość logiczną; bo w t e n sposób g o t o w i ś m y zmienić nasz drugi sąd l o g i c z n y i ł a t w o m o g l i b y ś m y w p ł y w a ć n a j e g o w a r t o ś ć logiczną. P o d o b n a s y t u a c j a z a c h o d z i w w y p a d k u z d a n i a : „ G d y b y że­ l a z o b y ł o lżejsze n i ż w o d a , p ł y w a ł o b y w n i e j " . M a m y t u t a j d w a s ą d y l o g i c z n e : że ż e l a z o n i e j e s t lżejsze o d w o d y i ż e c o k o l w i e k j e s t lżejsze n i ż w o d a , p ł y w a w n i e j . I z n o w u p r z e z z d a n i e p o d ­ r z ę d n e w y r a ż o n y z o s t a j e p i e r w s z y z t y c h s ą d ó w i część d r u g i e g o . Jeśli poprzednio omawiane zdanie: „Po t y m jak Szlezwik-Holsztyn z o s t a ł o d e r w a n y o d D a n i i , P r u s y i A u s t r i a p o r ó ż n i ł y się z e s o b ą " — i n t e r p r e t u j e m y j a k o z a w i e r a j ą c e s ą d l o g i c z n y , iż S z l e z w i k - H o l s z t y n swego czasu został o d e r w a n y od Danii, t o wówczas m a m y : po p i e r w s z e , t e n w ł a ś n i e s ą d , p o d r u g i e , s ą d , iż w c z a s i e , ściślej o k r e ś l o ­ n y m przez cytowane zdanie zależne, P r u s y i Austria poróżniły

250

Gottlob Frege

się ze s o b ą . R ó w n i e ż i t u t a j p r z e z t o z d a n i e p o d r z ę d n e w y r a ż o n y z o s t a j e n i e t y l k o j e d e n s ą d l o g i c z n y , a l e i część d r u g i e g o . D l a t e g o najczęściej nie m o ż n a owego z d a n i a p o d r z ę d n e g o zastąpić i n n y m , m a j ą c y m t ę s a m ą w a r t o ś ć logiczną. T r u d n o wyczerpać wszystkie możliwości występujące w j ę z y k u ; m a m j e d n a k n a d z i e j ę , że — p r z y n a j m n i e j w z a s a d z i e — u j a w n i ­ łem przyczyny, dla których, przy niezmiennej prawdziwości całego zdania złożonego, nie zawsze m o ż n a zdanie p o d r z ę d n e zastąpić i n n y m , m a j ą c y m t ę s a m ą w a r t o ś ć logiczną. P r z y c z y n y t e są następujące: 1. t o , że o w o z d a n i e p o d r z ę d n e n i e d e n o t u j e w a r t o ś c i l o g i c z n e j , g d y w y r a ż a t y l k o część s ą d u l o g i c z n e g o ; 2. t o , że o w o z d a n i e p o d r z ę d n e w p r a w d z i e d e n o t u j e w a r t o ś ć logiczną, a l e n i e j e s t d o t e j j e d n e j f u n k c j i o g r a n i c z o n e , g d y j e g o s e n s o b e j m u j e p o z a j e d n y m s ą d e m l o g i c z n y m t a k ż e część d r u g i e g o . Pierwszy wypadek zachodzi: a) p r z y z a l e ż n y c h n o m i n a t a c h s ł ó w ; b ) jeśli j a k a ś część z d a n i a j e s t j e d y n i e w s k a z ó w k ą p o ś r e d n i ą , a nie imieniem własnym. W drugim w y p a d k u owo zdanie podrzędne należy interpreto­ wać w dwojaki sposób; mianowicie: raz z jego zwykłym nomina­ t e m , kiedy indziej — z jego n o m i n a t e m zależnym; albo też sens części t e g o z d a n i a p o d r z ę d n e g o m o ż e z a r a z e m b y ć s k ł a d n i k i e m innego sądu logicznego, k t ó r y wraz z sądem logicznym, wyrażo­ n y m bezpośrednio w o w y m zdaniu p o d r z ę d n y m , dają całkowity sens z d a n i a głównego i p o d r z ę d n e g o . Z t e g o w y n i k a z w y s t a r c z a j ą c y m p r a w d o p o d o b i e ń s t w e m , iż w y p a d k i , w k t ó r y c h z d a n i e p o d r z ę d n e n i e d a się z a s t ą p i ć i n n y m , m a j ą c y m t ę s a m ą w a r t o ś ć logiczną, n i e o b a l a j ą n a s z e g o z a p a t r y ­ w a n i a , że w a r t o ś ć l o g i c z n a z d a n i a j e s t j e g o n o m i n a t e m , a s e n s zdania — sądem logicznym. W r ó c i m y d o n a s z e g o p u n k t u w y j ś c i a . O ile p r z e d t e m r ó ż n i c ę p o d względem znaczenia poznawczego m i ę d z y „a = a oraz „ a = b" d o s t r z e g a l i ś m y w o g ó l n y c h z a r y s a c h , o t y l e t e r a z s t a j e się o n a j a s n a d z i ę k i f a k t o w i , iż d l a p o z n a w c z e g o z n a c z e n i a z d a ­ nia sens tego zdania, t j . w y r a ż o n y w n i m sąd logiczny, jest n i e a

Sens i

nominat

251

m n i e j i s t o t n y niż j e g o n o m i n a t , czyli j e g o w a r t o ś ć l o g i c z n a . J e ś l i a = bj t o n o m i n a t t e g o „ a " j e s t f a k t y c z n i e t e n s a m co n o m i n a t t e g o „&", a z a t e m t a k ż e w a r t o ś ć l o g i c z n a w y r a ż e n i a „ a = b" j e s t t a k a s a m a j a k w y r a ż e n i a „ a = a". M i m o t o s e n s w y r a ż e n i a „fe" m o ż e b y ć r ó ż n y o d s e n s u w y r a ż e n i a „ a " ; a z a t e m r ó w n i e ż i sąd l o g i c z n y , w y r a ż o n y p r z e z „ a = 6", m o ż e się r ó ż n i ć o d s ą d u lo­ gicznego, wyrażonego przez „a = a"; w t e d y te d w a zdania nie m a j ą t a k i e g o s a m e g o z n a c z e n i a p o z n a w c z e g o . A w i ę c jeśli, t a k j a k wyżej, przez „ a k t sądzenia" r o z u m i e m y przechodzenie od sądu logicznego do jego wartości logicznej, to wówczas m o ż e m y t a k ż e p o w i e d z i e ć , że t e d w a a k t y s ą d z e n i a są r ó ż n e . Gottlob Frege, liber Sinn und Bedeutuny. „Zeitschrift fur Philosophie und Philosophische Kritik", 100, 1892; przekład angielski w zbiorze Beadings in PhilosopJiieal Analysis, ed. Herbert Feigl and Wilfrid Sellars, N e w York 1949, Appleton-Oentury-Orofts, Inc.

Bertrand

Russell

DENOTO WANIĘ

Przez „zwrot denotujący" rozumiem taki zwrot, jak każdy z poniższych: „a m a n " , „some m a n " , „ a n y m a n " , „all m e n " , „ t h e p r e s e n t K i n g of E n g l a n d " , „ t h e p r e s e n t K i n g of F r a n c e " , „ t h e c e n t r ę of m a s s of t h e S o l a r S y s t e m a t t h e first i n s t a n t of t h e t w e n t i e t h c e n t u r y " , „ t h e r e v o l u t i o n of t h e s u n r o u n d t h e e a r t h " . A więc zwrot jest z w r o t e m d e n o t u j ą c y m — wyłącznie n a m o c y s w e j f o r m y . M o ż e m y r o z r ó ż n i ć t r z y w y p a d k i : (1) Z w r o t m o ż e b y ć z w r o t e m d e n o t u j ą c y m , a m i m o to niczego nie d e n o t o w a ć ; n p . „ t h e p r e s e n t K i n g of F r a n c e " . (2) Z w r o t m o ż e d e n o t o w a ć j e d e n o k r e ś l o n y o b i e k t ; n p . „ t h e p r e s e n t K i n g of E n g l a n d " d e n o ­ t u j e p e w n e g o m ę ż c z y z n ę . (3) Z w r o t m o ż e d e n o t o w a ć w s p o s ó b n i e j a s n y ; n p . „ a m a n " d e n o t u j e n i e — w i e l u l u d z i , lecz j a k i e g o ś nieokreślonego człowieka. I n t e r p r e t a c j a t a k i c h zwrotów sprawia x

2

5

7

3

4

6

8

9

1

„(Jakiś) człowiek", „(jakiś) mężczyzna". „Jakiś człowiek", „pewien człowiek", „jakiś mężczyzna", „pewien mężczyzna". „Każdy człowiek", „pierwszy lepszy człowiek", „każdy mężczyzna", „pierwszy lepszy mężczyzna". „Wszyscy ludzie", „wszyscy mężczyźni". „(Ten oto) obecny król Anglii", „(jedyny) obecny król Anglii". „(Ten oto) obecny król Francji". „Środek masy systemu słonecznego w pierwszej chwili dwudziestego stulecia". „Obrót Słońca wokół Ziemi". Rozprawa ta została opublikowana po raz pierwszy w r. 1905, kiedy na tronie zasiadał król Edward V I I . 2

3

4

5

6

7

8

9

254

Bertrand

Bussell

nie lada trudności; n a p r a w d ę , b a r d z o t r u d n o z b u d o w a ć teorię, k t ó r a by nie była n a r a ż o n a n a zarzuty formalne. W s z y s t k i m j e d n a k z n a n y m m i t r u d n o ś c i o m s t a w i a czoło — o t y l e , o ile m o g ę się z o r i e n t o w a ć — t e o r i a , k t ó r ą m a m w ł a ś n i e w y ł o ż y ć . P r o b l e m denotowarna m a bardzo duże znaczenie nie t y l k o w logice i m a t e m a t y c e , lecz r ó w n i e ż w t e o r i i p o z n a n i a . W i e m y n p . , że ś r o d e k m a s y s y s t e m u s ł o n e c z n e g o w o k r e ś l o n e j c h w i l i t o p e w i e n o k r e ś l o n y p u n k t , i m o ż e m y o n i m w y p o w i e d z i e ć w i e l e s ą d ó w lo­ gicznych; nie jest j e d n a k n a s z y m udziałem bezpośrednie p o z n a ­ n i e tego p u n k t u , z n a m y go j e d y n i e n a p o d s t a w i e opisu. R ó ż n i c a między p o z n a n i e m bezpośrednim a w i e d z ą o c z y m ś to róż­ nica między postrzeganiem rzeczy a docieraniem do n i c h — j e ­ d y n i e za p o m o c ą z w r o t ó w d e n o t u j ą c y c h . C z ę s t o się z d a r z a , iż w i e m y , że p e w i e n z w r o t d e n o t u j e w s p o s ó b n i e d w u z n a c z n y , c h o c i a ż t e g o , co o n d e n o t u j e , n i e z n a m y w s p o s ó b b e z p o ś r e d n i ; t a k właśnie jest w p o w y ż s z y m w y p a d k u z o w y m środkiem m a s y . W p e r c e p c j i z a z n a j a m i a m y się z p r z e d m i o t a m i p e r c e p c j i , a w m y ś l e ­ niu — z przedmiotami mającymi bardziej abstrakcyjny charakter logiczny, niekoniecznie n a t o m i a s t z p r z e d m i o t a m i d e n o t o w a n y m i p r z e z z w r o t y z ł o ż o n e ze słów, k t ó r y c h z n a c z e n i a z n a m y . Ż e b y Avymienić b a r d z o w a ż n y p r z y k ł a d : n i e m a c h y b a p o w o d u p r z y ­ p u s z c z a ć , że k i e d y k o l w i e k o s i ą g a m y p o z n a n i e c u d z e j p s y c h i k i , s k o r o n i g d y w p r o s t jej n i e p o s t r z e g a m y ; t o z a t e m , co o niej w i e m y , u z y s k u j e się z a p o m o c ą d e n o t o w a n i a . W s z e l k i e m y ś l e n i e m u s i b r a ć swój p o c z ą t e k o d p o z n a n i a z m y s ł o w e g o , n a s t ę p n i e j e d n a k r o z w i j a się w m y ś l e n i e o w i e l u r z e c z a c h , k t ó r y c h b e z p o ś r e d n i o nie z n a m y . Tok moich w y w o d ó w będzie następujący. Zacznę w i e n i a t e o r i i , z a k t ó r ą m a m z a m i a r się o p o w i e d z i e ć omówię teorie Fregego i Meinonga, wykazując, czemu m n i e nie z a d o w a l a ; dalej p o d a m a r g u m e n t y n a rzecz t e o r i i ; w r e s z c i e w s k a ż ę p o k r ó t c e jej k o n s e k w e n c j e

od przedsta­ *; n a s t ę p n i e ż a d n a z nich mej własnej filozoficzne.

* Sprawę tę omawiałem w Principles of Mathematies, rozdz. V oraz § 476. Teoria, której tam bronię, jest niemal zupełnie taka sama, jak Fregego, różni się zaś zupełnie od teorii, której m a m bronić w następujących niżej rozważa­ niach.

Denotowanie

255

T e o r i a m o j a j e s t , k r ó t k o m ó w i ą c , n a s t ę p u j ą c a . J & k o pod&taw o w e p r z y j m u j ę p o j ę c i e z m i e n n e j ; w y r a ż e n i e m „C (%)" p o s ł u g u j ę się d l a o z n a c z e n i a s ą d u l o g i c z n e g o *, k t ó r e g o s k ł a d n i k i e m j e s t x, zmienna zasadniczo i całkowicie nieokreślona. Możemy t e d y roz­ w a ż y ć d w a p o j ę c i a : „C (x) j e s t z a w s z e p r a w d z i w e ' o r a z „ 0 (x) j e s t n i e k i e d y p r a w d z i w e " **. W ó w c z a s w s z y s t k o , n i c o r a z c o ś n a l e ż y rozumieć w następujący sposób: 4

C (wszystko) C (nic) C (coś)

z n a c z y : „C (x) j e s t z a w s z e p r a w d z i w e " ; z n a c z y : „«0 (x) j e s t f a ł s z e m » j e s t z a w s z e p r a w ­ dziwe" ; z n a c z y : „ M e p r a w d ą j e s t , że «C (x) j e s t f a ł s z e m » jest zawsze prawdziwe"

P o j ę c i e „C (x) j e s t z a w s z e p r a w d z i w e " p r z y j ę t o t u j a k o o s t a t e c z n e i n i e d a j ą c e się z d e f i n i o w a ć , p o z o s t a ł e z a ś d e f i n i u j e się z a p o m o c ą n i e g o . Z a k ł a d a się, że w s z y s t k o , n i c o r a z c o ś , g d y w y s t ę p u j ą s a m o d z i e l n i e , n i e m a j ą ż a d n e g o z n a c z e n i a , n a t o m i a s t p r z y p i s u j e się z n a c z e n i e k a ż d e m u s ą d o w i l o g i c z n e m u , w k t ó r y m s ł o w a t e figu­ r u j ą . J e s t t o z a s a d a t e o r i i d e n o t o w a n i a , z a k t ó r ą p r a g n ę się o p o ­ w i e d z i e ć : m i a n o w i c i e że z w r o t y d e n o t u j ą c e n i g d y s a m e p r z e z się n i e m a j ą j a k i e g o k o l w i e k z n a c z e n i a , lecz że k a ż d y s ą d l o g i c z n y , w którego słownym sformułowaniu występują, m a znaczenie. W s z y s t k i e t r u d n o ś c i z w i ą z a n e z d e n o t o w a n i e m są, j a k s ą d z ę , r e z u l t a t e m błędnej analizy sądów logicznych, k t ó r y c h sformuło­ wanie słowne zawiera zwroty denotujące. P o p r a w n ą analizę, jeśli się n i e m y l ę , m o ż n a d a l e j p r z e d s t a w i ć w n a s t ę p u j ą c y s p o s ó b . O t o p r z y p u ś ć m y , że p r a g n i e m y z i n t e r p r e t o w a ć s ą d l o g i c z n y : „ I m e t a m a n " . Jeśli to jest p r a w d a , t o spotkałem pewnego 1 0

* Ściślej — funkcji zdaniowej. ** Drugie z nich da się zdefiniować przy p o m o c y pierwszego, jeśli przyj­ miemy, że ma ono znaczyć: „Nieprawdą jest, że «C (x) jest fałszem» jest zawsze prawdziwe?" *** Niekiedy zamiast tego skomplikowanego zwrotu używać będę wy­ rażenia: „C (x) nie jest zawsze fałszywe" lub „C (x) jest niekiedy prawdziwe", jako w założeniu, n a m o c y d e f i n i c j i , znaczącego to samo, co ów skompliko­ w a n y zwrot. „Spotkałem (jakiegoś) człowieka", „Spotkałem (jakiegoś) mężczyznę". 1 0

Bertrand

256

Bussell

określonego człowieka; nie to j e d n a k stwierdzam. W e d ł u g n i o n e j p r z e z e m n i e t e o r i i t y m . co s t w i e r d z a m , j e s t :

bro­

„«Spotkałem x oraz x jest ludzkie» nie jest zawsze fałszywe". W ogóle, d e f i n i u j ą c k l a s ę l u d z i j a k o k l a s ę o b i e k t ó w orzecznik l u d z k i , m ó w i m y , że:

mających

„C (a m a n ) " z n a c z y : „«C (x) o r a z x j e s t l u d z k i e » n i e j e s t zawsze fałszywe". P o z o s t a w i a się t u s a m o „ a m a n " , c a ł k o w i c i e p o z b a w i o n e z n a c z e n i a , n a t o m i a s t n a d a j e się z n a c z e n i e k a ż d e m u s ą d o w i l o g i c z n e m u , w którego sformułowaniu słownym występuje „a m a n " . R o z w a ż m y z k o l e i s ą d l o g i c z n y : „ W s z y s c y l u d z i e są ś m i e r t e l n i " . S ą d t e n * j e s t w r z e c z y w i s t o ś c i h i p o t e t y c z n y i s t a n o w i , że - j e ś l i coś j e s t c z ł o w i e k i e m , t o j e s t ś m i e r t e l n e . Czyli s t a n o w i , że jeśli x j e s t c z ł o w i e k i e m , t o x j e s t ś m i e r t e l n e , bez w z g l ę d u n a t o , c z y m x j e s t . A zatem podstawiając j e s t l u d z k i e " n a m i e j s c e „x j e s t czło­ wiekiem", otrzymujemy: „ W s z y s c y l u d z i e są ś m i e r t e l n i " z n a c z y : „ « J e ż e l i x j e s t l u d z k i e , to x jest śmiertelne» jest zawsze prawdziwe". T o j e s t w ł a ś n i e t o , co w logice f o r m a l n e j w y r a ż a się z a p o m o c ą p o w i e d z e n i a , że „ w s z y s c y l u d z i e są ś m i e r t e l n i " z n a c z y : „«x j e s t ludzkie)) i m p l i k u j e , iż «x j e s t śmiertelne)) d l a w s z e l k i c h w a r ­ tości #-a". W sposób bardziej ogólny p o w i a d a m y : „C ( w s z y s c y l u d z i e ) " z n a c z y : „ « J e ż e l i x j e s t l u d z k i e , t o C (x) j e s t prawdziwe)) jest zawsze p r a w d z i w e " . Podobnie: „C ( ż a d n i l u d z i e ) " z n a c z y : „ « J e ż e l i x j e s t l u d z k i e , t o C {x) j e s t fałszywe)) j e s t z a w s z e p r a w d z i w e " . „C ( n i e k t ó r z y l u d z i e ) " z n a c z y ć b ę d z i e t o s a m o , c o : „ C ( a m a n ) " * * , * Jak mądrze wykazał p. Bradley w Logice, Księga I, rozdz. II. ** Z psychologicznego p u n k t u widzenia, w wyrażeniu „C (a man)" tkwi sugestia, iż idzie o j e d n e g o t y l k o , a w wyrażeniu „C (niektórzy ludzie)" — że o w i ę c e j n i ż j e d n e g o ; nam jednak wolno pominąć te sugestie — w za­ rysie wstępnym.

Denotowanie

257

zaś „C (a m a n ) " z n a c z y : „ N i e p r a w d a , ż e «C (x) o r a z x j e s t l u d z k i e » jest zawsze fałszywe". „C ( k a ż d y c z ł o w i e k ) " z n a c z y ć b ę d z i e t o s a m o , c o : „C ( w s z y s c y ludzie)". 1 1

Pozostaje podać interpretację zwrotów zawierających t h e . Są t o n i e w ą t p l i w i e n a j b a r d z i e j i n t e r e s u j ą c e i n a j t r u d n i e j s z e spośród zwrotów denotujących. W e ź m y jako przykład: „The f a t h e r of C h a r l e s T T w a s e x e c u t e d " . W z d a n i u t y m s t w i e r d z a się, że i s t n i a ł j a k i ś x, k t ó r y b y ł o j c e m K a r o l a I I , i ż e z o s t a ł s t r a c o n y . O t ó ż t h e , u ż y t e w s p o s ó b ścisły, p o c i ą g a z a s o b ą j e d y n o ś ć ; c o p r a w d a , m ó w i m y : „ t h e s o n of S o - a n d - s o " , n a w e t jeśli S o - a n d - s o m a kilku synów, bardziej jednak poprawne byłoby w takim wy­ p a d k u „ a s o n of S o - a n d - s o " . D l a n a s z y c h z a t e m c e l ó w p r z y j ­ m u j e m y , że t h e p o c i ą g a ża~sobą j e d y n o ś ć . A^więc g d y p o w f a d a m y : „ ^ T M ^ i r r l a t h e r of C h a r l e s I I " , t o n i e t y l k o s t w i e r d z a m y , że x p o z o s t a w a ł w o k r e ś l o n y m s t o s u n k u p o k r e w i e ń s t w a w z g l ę d e m K a r o l a I I , lecz r ó w n i e ż , ż e n i k t p o z a t y m w t y m ż e s t o s u n k u n i e pozostawał. Relację, o której mowa, bez założenia jedyności i bez z w r o t ó w d e n o t u j ą c y c h , w y r a ż a z d a n i e : „x b e g a t C h a r l e s I I " . A b y o t r z y m a ć r ó w n o w a ż n i k z d a n i a : „x w a s t h e f a t h e r of Charles I I " , m u s i m y d o d a ć : „Jeśli y jest różny o d #-a, t o y nie s p ł o d z i ł K a r o l a I I " , l u b — co j e s t r ó w n o w a ż n e — „ J e ż e l i y s p ł o ­ dził K a r o l a I I , t o y j e s t t o ż s a m y z # - e m " . A z a t e m : „x j e s t o j c e m K a r o l a I I " , p r z e c h o d z i w : „a? s p ł o d z i ł K a r o l a I I ; o r a z «jeżeli y s p ł o d z i ł K a r o l a I I , t o y j e s t t o ż s a m y z x-em» j e s t z a w s z e p r a w ­ dziwe w odniesieniu do #-a". 1 2

1 3

1 4

15

1 6

1 1

Rodzajnik, czyli przedimek określony; „ten", „ta", „to", „ci", „te"; „jedyny". „Ojciec Karola II został stracony". „(Ten oto) syn Takiego a takiego", „(ten oto) s y n Tego a tego"; „(jedyny) syn Takiego a takiego", „(jedyny) syn Tego a tego". „(Jakiś) syn Takiego a takiego, „(któryś) syn Tego a tego". „x b y ł ojcem Karola II". „x spłodził Karola II". 12

1 3

1 4

16

16

Bertrand

258

Bussell

A więc „Ojciec K a r o l a I I został s t r a c o n y " przechodzi w : „ N i e j e s t z a w s z e f a ł s z e m w o d n i e s i e n i u d o x, że x s p ł o d z i ł K a r o l a I I * i że x z o s t a ł s t r a c o n y , i że «jeśli y s p ł o d z i ł K a r o l a I I , t o y j e s t t o ż s a m y z x-em» j e s t z a w s z e p r a w d z i w e w o d n i e s i e n i u d o y - a " .

\

I n t e r p r e t a c j a t a m o ż e się w y d a w a ć n i e c o n i e p r a w d o p o d o b n a , ja jednak obecnie nie podaję uzasadnienia, tylko p r z e d s t a w i a m teorię. A b y p o d a ć i n t e r p r e t a c j ę w y r a ż e n i a „C ( t h e f a t h e r of C h a r ­ les I I ) " , g d z i e C z a s t ę p u j e d o w o l n ą w y p o w i e d ź o n i m , w i n n i ś m y t y l k o w p o w y ż s z y m p o d s t a w i ć C (x) z a m i a s t „x z o s t a ł s t r a c o n y " . Z a u w a ż m y , że w e d ł u g p o w y ż s z e j i n t e r p r e t a c j i , b e z w z g l ę d u n a t o , j a k i m b y C t w i e r d z e n i e m b y ć m o g ł o , „C ( t h e f a t h e r of C h a r ­ les I I ) " — i m p l i k u j e : „ N i e j e s t z a w s z e f a ł s z e m w o d n i e s i e n i u d o a?, że «jeśli y s p ł o ­ dził K a r o l a I I , t o y j e s t t o ż s a m y z x-em» j e s t z a w s z e p r a w d z i w e w o d n i e s i e n i u d o 2/-a", c z y l i t o , co w z w y k ł y m j ę z y k u w y r a ż a m y m ó w i ą c : „ C h a r l e s I I h a d one father a n d no m o r e " . Jeśli przeto w a r u n e k t e n nie jest s p e ł n i o n y , t o k a ż d y s ą d l o g i c z n y , m a j ą c y p o s t a ć : „C (ojciec K a r o l a I I ) " , s t a j e się f a ł s z e m . T a k w i ę c n p . k a ż d y s ą d l o g i c z n y , m a j ą c y k s z t a ł t : „C ( t h e p r e s e n t K i n g of F r a n c e ) " , j e s t f a ł s z y w y . W i e l k a t o z a l e t a n i n i e j s z e j t e o r i i . W y k a ż ę p ó ź n i e j , że n i e s p r z e ­ c i w i a się t o p r a w u s p r z e c z n o ś c i , j a k b y się m o g ł o w p i e r w s z e j chwili w y d a w a ć . 11

1 8

\

Uwagi powyższe dają redukcję wszelkich sądów logicznych, w k t ó r y c h w y s t ę p u j ą z w r o t y dęnotnj.ące^ d o s f o r m u ł o w a ń w o l n y c h od takich zwrotów. Dlaczego koniecznie trzeba takiej redukcji d o k o n a ć , p o s t a r a m y się w y k a z a ć w t o k u d a l s z e j d y s k u s j i . Ś w i a d e c t w e m n a r z e c z p o w y ż s z e j t e o r i i są - t r u d n o ś c i , n i e ­ uniknione chyba, gdy zwroty denotujące, spotykane w słownych sformułowaniach sądów logicznych, t r a k t u j e m y jako wyrażenia, k t ó r e występują zamiast zwykłych składników t y c h sądów. Spośród teorii, dopuszczających takie składniki, najprostsza jest 1 6

1 7

„Karol II miał tylko jednego ojca". „(Ten oto) obecny król Francji", „(jedyny) obecny król Francji".

Denotowanie

259

t e o r i a M e i n o n g a *. T e o r i a t a k a ż d y p o p r a w n y p o d w z g l ę d e m g r a m a t y c z n y m zwrot denotnjący u w a ż a za wyrażenie, k t ó r e wy­ stępuje z a m i a s t jakiegoś o b i e k t u . T a k więc „ t h e p r e s e n t K i n g of F r a n c e " , „ t h e r o u n d s ą u a r e " etc. mają to być autentyczne o b i e k t y ^ P r z y z n a j e się, że o b i e k t y t a k i e n i e i s t n i e j ą , n i e m n i e j j e d n a k u w a ż a się j e za o b i e k t y . J e s t t o z a p a t r y w a n i e , k t ó r e s a m o w sobie kryje t r u d n o ś c i ; ^ g ł ó w n y j e d n a k z a r z u t polega n a t y m , że t a k i e o b i e k t y — w e d ł u g p o w s z e c h n e j o p i n i i — c z ę s t o n a r u s z a j ą p r a w o s p r z e c z n o ś c i . U t r z y m u j e się n p . , j a k o b y ( j e d y n y ) i s t n i e j ą c y obecny król F r a n c j i istniał, a zarazem nie istniał, j a k o b y (ten oto) okrągły k w a d r a t b y ł okrągły, a z a r a z e m nieokrągły, etc. To zaś j e s t n i e d o p r z y j ę c i a ; jeśli w i ę c m o ż n a z n a l e ź ć j a k ą k o l w i e k t e o r i ę , k t ó r a b y u n i k n ę ł a t e g o r e z u l t a t u , t o n a p e w n o trzeba j e j d a ć 1 9

2 0

pierwszeństwo. Powyższego pogwałcenia p r a w a sprzeczności u n i k a teoria Fregego. Rozróżnia on w zwrocie d e n o t u j ą c y m d w a elementy, k t ó r e m o ż e m y n a z w a ć z n a c z e n i e m i d e n o t a c j ą **. O t o n p . w y ­ rażenie „środek m a s y systemu słonecznego n a początku dwu­ dziestego stulecia" jest wysoce złożone p o d względem z n a c z e n i a , n a t o m i a s t j e g o d e n o t a c j ą t o o k r e ś l o n y p u n k t , a w i ę c coś p r o s t e g o . S y s t e m s ł o n e c z n y , d w u d z i e s t e s t u l e c i e e t c . są składnikami wspomnianego z n a c z e n i a ; natomiast d e n o t a c j ą , o której mó­ w i m y , W ogóle n i e m a ż a d n y c h s k ł a d n i k ó w ***. J e d n ą z z a l e t t e g o * Zobacz Untersuchungen zur Gegenstandstheorie und Psychologie, Leipzig 1904, pierwsze trzy artykuły (Meinonga, Amesedera i Mally'ego). ** Zob. Gottlob Frege, tlber Sinn und Bedeutung, „Zeitschr. f. Philos. und Philos. Kritik", 1892 [w niniejszym tomie zob. s. 225—251]. *** Frege rozróżnia te dwa elementy, znaczenie i denotację, wszędzie, a nie tylko w złożonych zwrotach denotujących. A zatem to właśnie z n a c z e ­ n i a składników zespołu denotującego wchodzą w skład jego z n a c z e n i a , nie zaś ich d e n o t a c j ą . W sądzie logicznym: „Mont Blanc ma ponad 1000 m wysokości" — to właśnie, zdaniem Fregego, z n a c z e n i e wyrażenia „Mont Blanc", a nie faktycznie istniejąca góra, jest składnikiem z n a c z e n i a tego sądu. [W c y t o w a n y m tekście Fregego terminy „znaczenie" („Sinn") i „detonacja" („Bedeutung") oddano w przekładzie, odpowiednio, przez 'fśeits^i „nominat"]. „(Ten oto) okrągły kwadrat. „ S u b s i s t " — „istnieją", ale w sposób zależny, niesamodzielny, niesamoistny, w przeciwieństwie do istnienia niezależnego, samodzielnego („exist"). 19

20

Logika i język

19

Bertrand

260

Russell

r o z r ó ż n i e n i a j e s t t o , że p o k a z u j e o n o , d l a c z e g o n i e r a z w a r t o s t w i e r d z i ć i d e n t y c z n o ś ć ^ G d y m ó w i m y : „ S c o t t is t h e a u t h o r of «Waverley»" , stwierdzamy identyczność denotacji przy jedno­ czesnej różnicy znaczenia. Nie b ę d ę j e d n a k p o w t a r z a ł a r g u m e n t ó w p r z e m a w i a j ą c y c h z a t ą t e o r i ą , j a k o że jej t w i e r d z e n i a p r z y t o c z y ł e m g d z i e i n d z i e j (loc. c i t . ) , a t e r a z i d z i e m i o i c h p r z e d y s k u t o w a n i e . J e d n a z pierwszych trudności, k t ó r e stają przed n a m i , gdy p r z y j m u j e m y p o g l ą d , iż z w r o t y d e n o t u j ą c e w y r a ż a j ą z n a c z e n i e , a d e n o t u j ą d e n o t a c j ę *, w i ą ż e się z w y p a d k a m i , k i e d y o w e j d e n o t a c j i , j a k się o k a z u j e , b r a k . G d y m ó w i m y : „ T h e K i n g of E p g l a n d is b a l d , n i e j e s t t o — w y d a w a ł o b y się — w y p o w i e d ź o z ł o ż o n y m z n a c z e n i u „ t h e K i n g of * E n g l a n d " , lecz o k o n ­ k r e t n y m c z ł o w i e k u , d e n o t o w a n y m p r z e z t o z n a c z e n i e . Ale t e r a z r o z w a ż m y : „ T h e K i n g of F r a n c e is b a l d " . N a p o d s t a w i e p a r a lelizmu formy — to również powinno być o denotacji zwrotu „ t h e K i n g of F r a n c e " . T e n j e d n a k z w r o t — a c z k o l w i e k m a z n a ­ c z e n i e , o ile m a j e „ t h e K i n g of E n g l a n d " — n a p e w n o n i e m a d e n o t a c j i , p r z y n a j m n i e j w ż a d n y m o c z y w i s t y m sensie. M o ż n a b y z a t e m m y ś l e ć , iż „ t h e K i n g of F r a n c e is b a l d " p o w i n n o b y ć n o n ­ s e n s e m ; n i e j e s t t o j e d n a k n o n s e n s , w o b e c t e g o że j e s t t o p o p r o s t u fałsz. A l b o z n ó w r o z w a ż m y t a k i o t o s ą d l o g i c z n y : „ J e ż e l i u j e s t klasą, k t ó r a m a t y l k o jeden element, t o t e n j e d y n y element jest e l e m e n t e m k l a s y u", c z y t e ż — m o ż n a t o i t a k s f o r m u ł o w a ć — „If u is a u n i t c l a s s , t h e u is a u" . S ą d t e n p o w i n i e n b y ć z a w s z e p r a w d z i w y , ponieważ jegoT"następnik jest p r a w d z i w y , i l e k r o ć p r a w d z i w y j e s t p o p r z e d n i k . A l e „ t h e u" t o z w r o t d e n o t u j ą c y , 21

u

22

23

2 4

25

* W teorii tej mówię będziemy, że dany zwrot denotujący w y r a ż a znaczenie; a zarówno o o w y m zwrocie, jak i wspomnianym znaczeniu będziemy mówili, że d e n o t u j ą one denotację. Natomiast w teorii, której bronię, nie istnieje żadne z n a c z e n i e , tylko niekiedy — d e n o t a c j a . „Scott jest (jedynym) autorem «Waverleya»'\ „(Ten oto) król Anglii jest łysy", „(jedyny obecnie) król Anglii jest 2 1

22

łysy". 2 3

2 4

„(Ten oto) król Anglii", „(jedyny obecnie) król Anglii". „(Ten oto) król Francji jest łysy", „(jedyny obecnie) król Francji jest

łysy". 2 5

„Jeżeli u jest klasą jednostkową, to (to oto jedyne) u jest (jakimś) u".

Denotowanie

261

właśnie więc o jego denotacji, nie zaś o znaczeniu powiedziano, że j e s t ( p e w n y m ) u. N o , a jeśli u n i e j e s t k l a s ą j e d n o s t k o w ą , t o „ t h e u" n i c z e g o- c h y - b a - n i e d e n o t u j e ; n a s z z a t e m s ą d l o g i c z n y — w y g l ą d a ł o b y n a t o , że s t a j e się n o n s e n s e m , s k o r o t y l k o u p r z e s t a j e być klasą jednostkową. A l e p r z e c i e ż j e s t r z e c z ą z r o z u m i a ł ą , że t a k i e s ą d y l o g i c z n e n i e s t a j ą się n o n s e n s a m i , d l a t e g o t y l k o że i c h p o p r z e d n i k i są f a ł s z y w e . K r ó l w Burzy m ó g ł b y r z e c : „ J e ś l i F e r d y n a n d n i e u t o n ą ł , F e r d y ­ n a n d jest m y m j e d y n y m synem". Otóż „mój jedyny syn" to zwrot denotujący, który — na pierwszy rzut oka — m a denotację wtedy i tylko wtedy, gdy m a m dokładnie jednego syna. Niemniej jednak powyższa wypowiedź pozostałaby prawdziwa, gdyby F e r d y n a n d rzeczywiście utonął. A z a t e m m u s i m y albo zapewnić denotację w w y p a d k a c h , g d y n a pierwszy r z u t oka jej b r a k , albo też zre­ z y g n o w a ć z p o g l ą d u , że t o w ł a ś n i e o o w ą d e n o t a c j ę c h o d z i w są­ dach logicznych, zawierających zwroty denotujące. O p o w i a d a m się z a d r u g ą z t y c h m o ż l i w o ś c i . P i e r w s z ą m o ż n a p r z y j ą ć , t a k j a k to uczynił Meinong, uznając obiekty, k t ó r e nie istnieją , a zaprze-/ czając, j a k o b y b y ł y one posłuszne p r a w u sprzeczności; tego j e d n a k n a l e ż y w m i a r ę m o ż n o ś c i u n i k a ć . I n n e w y j ś c i e w r a n d a c h tejże( p i e r w s z e j m o ż l i w o ś c i (idzie ciągle o w s p o m n i a n ą t u a l t e r n a t y w ę ) w y b r a ł F r e g e , k t ó r y definicyjnie zawarowuje p e w n ą czysto u m o w n ą denotację, w w y p a d k a c h g d y w p r z e c i w n y m razie wcale b y jej n i e b y ł o . T a k więc „ t h e K i n g of F r a n c e " m a d e n o t o w a ć k l a s ę z e r o w ^ f ^ f c h e o n l y s o n of M r . S o - a n d - s o " (który to pan" m a j a k się p a t r z y r o d z i n ę d z i e s i ę c i o o s o b o w ą ) m a d e n o t o w a ć k l a s ę w s z y s t ^ kich jego synów, itd, Ale t a p r o c e d u r a , choć może i nie d o p r o w a d z a ; do faktycznego błędu logicznego, t o j e d n a k jest w sposób oczywisty sztuczna i nie daje właściwej analizy naszego p r z e d m i o t u . Jeśli się w i ę c z g o d z i m y , że z w r o t y d e n o t u j ą c e z a z w y c z a j m a j ą t e d w i e strony, mianowicie znaczenie i denotację, to w y p a d k i , w k t ó ­ r y c h — j a k się z d a j e — n i e m a ż a d n e j d e n o t a c j i , s p r a w i a j ą / t r u d n o ś c i z a r ó w n o p r z y z a ł o ż e n i u , iż r z e c z y w i ś c i e i s t n i e j e d e n o - \ t a c j a , j a k p r z y z a ł o ż e n i u , iż t a k o w e j n a p r a w d ę n i e m a . \ 26

2 6 a

26

2 6 a

„Subsist"; zob. przypis 20, s. 259. „(Ten oto) jedyny syn pana Takiego a takiego".

1

19*

262

Bertrand

Bussell

Teorię logiczną m o ż n a w y p r ó b o w a ć b a d a j ą c , w jakiej mierze r a d z i sobie o n a z ł a m i g ł ó w k a m i ; i z d r o w y t o sposób postępowa­ nia, rozmyślając n a d logiką z a d a w a ć sobie do rozwiązania możliwie j a k n a j w i ę c e j ł a m i g ł ó w e k , t e b o w i e m służą p o d o b n e m u celowi, j a k e k s p e r y m e n t y w fizyce. D l a t e g o p o d a m t r z y ł a m i g ł ó w k i , które teoria dotycząca denotowania powinna móc rozwiązać; n a s t ę p n i e z a ś p o k a ż ę , że m o j a t e o r i a j e r o z w i ą z u j e . (1) J e ż e l i a j e s t i d e n t y c z n e z 6, t o c o k o l w i e k j e s t p r a w d ą o j e d n y m z nich, jest też p r a w d ą o drugim, oraz każde z t y c h dwóch m o ż n a p o d s t a w i ć n a m i e j s c e p o z o s t a ł e g o w d o w o l n y m sądzie logicznym, nie zmieniając przez to prawdziwości ani fałszywości o w e g o s ą d u . O t ó ż J e r z y I V p r a g n ą ł się d o w i e d z i e ć , c z y S c o t t jest a u t o r e m „Waverleya"; i faktycznie Scott j e s t autorem „ W a v e r l e y a " . Możemy z a t e m podstawić S c o t t n a miejsce a u t o r „Waverleya" i t y m s a m y m d o w i e ś ć , że J e r z y I V p r a g n ą ł się dowiedzieć, czy S c o t t jest S c o t t e m . A j e d n a k zainteresowanie prawem identyczności trudno przypisać pierwszemu dżentelme­ nowi Europy. 2 7

2 8

(2) N a m o c y p r a w a w y ł ą c z o n e g o ś r o d k a m u s i b y ć p r a w d ą albo „A jest B " , albo „A nie jest B " . A z a t e m p r a w d ą b y ć musi a l b o : „ T h e p r e s e n t K i n g of F r a n c e is b a l d " , a l b o : „ T h e p r e s e n t K i n g of F r a n c e is n o t b a l d " . A j e d n a k g d y b y ś m y w y l i c z y l i r z e c z y ł y s e , n a s t ę p n i e z a ś r z e c z y n i e ł y s e , t o n a ż a d n e j z t y c h list n i e znaleźlibyśmy (jedynego) obecnego króla Francji. Hegliści, k t ó r z y k o c h a j ą s y n t e z ę , w y c i ą g n ą p r a w d o p o d o b n i e w n i o s e k , że n o s i o n perukę. (3) E o z w a ż m y s ą d l o g i c z n y : „ A r ó ż n i się o d B " . J e ś l i t o p r a w d a , t o i s t n i e j e r ó ż n i c a m i ę d z y A o r a z B , co m o ż n a w y r a z i ć w p o s t a c i z d a n i a : „ T h e difference b e t w e e n A a n d B s u b s i s t s " . J e ś l i j e d n a k f a ł s z e m j e s t , iż A r ó ż n i się o d B , t o n i e m a r ó ż n i c y m i ę d z y A o r a z B , co m o ż n a w y r a z i ć w p o s t a c i z d a n i a : „ T h e dif29

2 7

„The author" — „(jedynym) autorem". „The author of «Waverley»" „(jedyny) autor «Waverleya»". „(Ta, o której mowa) różnica między A oraz B istnieje" [„Subsists"; zob. przypis 20, s. 259]. 2 8

2 9

263

Denotowanie 3 0

ference b e t w e e n A a n d B does n o t subsist" . J a k ż e j e d n a k jakiś pie-byt może b y ć p o d m i o t e m sądu logicznego? „Myślę, więc jestem" wcale nie jest bardziej oczywiste niż: „Jestem p o d m i o t e m s ą d u l o g i c z n e g o , w i ę c j e s t e m " , p o d w a r u n k i e m że „ j e s t e m " u ż y t o d l a s t w i e r d z e n i a s u b z y s t e n c j i , c z y l i b y c i a *, n i e z a ś e g z y s t e n c j i . W y g l ą d a ł o b y w i ę c n a t o , że z a p r z e c z e n i e b y c i a c z e g o k o l w i e k m u s i zawsze mieć c h a r a k t e r wewnętrznie sprzeczny- ale widzieliśmy, w z w i ą z k u z M e i n o n g i e m , iż u z n a n i e b y c i a — t a k ż e n i e k i e d y p r o w a d z i d o s p r z e c z n o ś c i . A z a t e m jeśB"""Arofaz"'B n i e r ó ż n i ą się o d siebie, t o z a r ó w n o m n i e m a n i e , że i s t n i e j e , j a k m n i e m a n i e , że n i e i s t n i e j e t a k i o b i e k t , j a k „ t h e d i f f e r e n c e b e t w e e n A a n d B " , w y d a j ą się j e d n a k o w o n i e m o ż l i w e . Stosunek omawianego znaczenia do omawianej denotacji pociąga za sobą dosyć dziwne t r u d n o ś c i i już one s a m e starczą c h y b a z a d o w ó d , iż t e o r i a , k t ó r a d o n i c h p r o w a d z i , m u s i b y ć błędna. Gdy pragniemy mówić o z n a c z e n i u zwrotu denotującego, w p r z e c i w i e ń s t w i e d o jegi5 d e n o t a c j i , t o n a t u r a l n y m s p o s o b e m jest t u użycie cudzysłowów. 0 | o n p . m ó w i m y : 3 1

Środek m a s y systemu słonecznego t o p u n k t , nie zaś zespół denotujący ; „ Ś r o d e k m a s y s y s t e m u słonecznego" t o zespół d e n o t u j ą c y , nie zaś p u n k t . 3 2

N

Albo też: P i e r w s z y wiersz „ E l e g i i " G r a y a j e s t s ą d e m l o g i c z n y m . „ P i e r w s z y w i e r s z «Blegii» G r a y a " n i e j e s t s ą d e m l o g i c z n y m . B i o r ą c z a t e m d o w o l n y z w r o t d e n o t u j ą c y , p o w i e d z m y C, p r a g n i e m y rozważyć relację między C oraz „C", gdzie różnica między tymi dwoma elementami m a taki charakter, jak w przy­ toczonych wyżej dwóch przykładach. * U ż y w a m tych słów jako synonimów [zob. przypis 20, s. 2 5 9 ] . „(Ta, o której mowa) różnica między A oraz B nie istnieje". „A n o n - e n t i t y " V - „(jakiś) nie-byt", „(jakaś) nicość", „coś nie istnieją­ cego", „coś, co ńfe jest bytem". „A denoting complex". 3 0

31

32

264

P r z e d e w s z y s t k i m : p o w i a d a m y , że g d y w y s t ę p u j e C, t o w ł a ś n i e d e n o t a c j a j e s t t y m , o c z y m się m ó w i ; g d y n a t o m i a s t w y s t ę ­ p u j e „ C " , t o t y m c z y m ś jest z n a c z e n i e . O t ó ż t a r e l a c j a z n a c z e ­ n i a i d e n o t a c j i n i e j e s t j e d y n i e j ę z y k o w a w Obrębie owego iwrotu: musi t u wchodzić w grę relacja logiczna, którą w y r a ż a m y mówiąc, że d a n e z n a c z e n i e 4 e n o t ^ ^ 4 a r n ą r - d e n o t a c j ę r - f f l e trudiro&ć^ k t ó r a p r z e d n a m i s t a j e , p o l e g a n a t y m , iż n i e u d a j e n a m się z a r a z e m / zachować związku znaczenia i denotacji o r a z nie dopuścić do tego, / b y b y ł y o n e j e d n y m i t y m s a m y m ; a t a k ż e n a t y m , iż d o o w e g o znaczenia nie m o ż n a dotrzeć inaczej, j a k t y l k o za pośrednictwem, Zwrotów d e n o t u j ą c y c h . D z i e j e się t o w n a s t ę p u j ą c y s p o s ó b . /" J e d e n i ten sam zwrot C miał mieć zarówno znaczenie, j a k ddi n o t a c j ę . A l e jeśli m ó w i m y o „ z n a c z e n i u o w e g o C " , d a j e t o nanjl z n a c z e n i e o d p o w i e d n i e j d e n o t a c j i (o ile w ogóle j e s t t a k o w e ) . „Znaczenie pierwszego wiersza «Elegii» G r a y a " jest t a k i e samo jak: „Znaczenie zdania: «Wieczorny dzwon obwieszcza pogrzeb gasnącego d n i a » " , a nie jest takie samo j a k : „Znaczenie z w r o t u : «pierwszy wiersz »Elegii« G r a y a » " . Ż e b y więc u z y s k a ć znaczenie, o k t ó r e n a m chodzi, m u s i m y mówić nie o „znaczeniu owego C", lecz o „ z n a c z e n i u « C » , k t ó r e j e s t i d e n t y c z n e z s a m y m „ C " . Analogicznie: „TJenotMja owego C " nie oznacza denotacji, o k t ó r ą n a m c h o d z i , lecz o z n a c z a coś, co d e n o t u j e (o ile w o g ó l e d e n o t u j e ) , t o , co j e s t d e n o t o w a n e p r z e z d e n o t a c j ę , o k t ó r ą n a m chodzi. M e c h n p . „C" będzie t o „zespół denotujący, k t ó r y wy­ stępuje w drugim z powyższych przykładów". Wówczas C = „pierwszy wiersz «Elegii» G r a y a " , a d e n o t a c j a owego C = Wie­ c z o r n y d z w o n o b w i e s z c z a p o g r z e b g a s n ą c e g o d n i a . A l e t y m , co m y ś m y c h c i e l i mieć jako omawianą denotację, było: „Pierwszy w i e r s z « E l e g i i » G r a y a " . A z a t e m n i e u d a ł o n a m się u z y s k a ć t e g o , c z e g o ś m y chcieli. 3 3

3 4

3 5

3 6

Trudność . i k w i ą c ą - J Ł J i i o ^ ę n i u o znaczeniu zespołu 33

denotują-

„The meaning of C" — „znaczenie Cea". „The curfew tolls the knell of parting day" — (dosłownie) „Hasło do gaszenia ogni wydzwania podzwonne odchodzącemu dniu". „The meaning of «C»" — „znaczenie (zwrotu) «C»". „The denotation of C" —- „denotacja C e a " . 3 4

35

36

Denotowanie

265

cego m o ż n a t a k s c h a r a k t e r y z o w a ć . W t y m m o m e n c i e gdy umieszczamy ów zespół - w a d z i e l o g i c z n y m , sąd t e n zaczyna b y ć s ą d e m o o d p o w i e d n i e j d e n o t a c j i ; g d y więc b u d u j e m y s ą d l o g i c z n y , k t ó r e g o p o d m i o t e m j e s t „ z n a c z e n i e o w e g o C", t o w ó w c z a s p o d ­ m i o t t e n — t o z n a c z e n i e (o ile w ogóle j e s t t a k o w e ) o d p o w i e d n i e j denotacji; a t o nie było zamierzone. Skłania to nas do powiedze­ n i a , że g d y r o z r ó ż n i a m y z n a c z e n i e i d e n o t a c j ę , t o m u s i m y się zajmować takim oto znaczeniem: znaczenie to m a denotację oraz jest p e w n y m zespołem, i nie istnieje nic innego, poza o w y m z n a c z e n i e m , co m o ż n a b y - n a z w a ć t a k i m z e s p o ł e m i o c z y m m o ż n a b y p o w i e d z i e ć , że m a z a r ó w n o z n a c z e n i e , j a k d e n o t a c j ę . W ł a ś c i ­ w y m s f o r m u ł o w a n i e m , jeśli i d z i e o o m a w i a n e z a p a t r y w a n i e , b ę b ę d z i e , iż p e w n e z n a c z e n i a m a j ą d e n o t a c j ę . T o j e d n a k s p r a w i a t y l k o , że n a s z a t r u d n o ś ć , t k w i ą c a w m ó ­ w i e n i u o z n a c z e n i a c h , s t a j e się b a r d z i e j w i d o c z n a . T f z ^ j U l i j T n y b o w i e m , iż C j e s t n a s z y m z e s p o ł e m ; w ó w c z a s p o w i n n i ś m y p o ­ w i e d z i e ć , że C j e s t z n a c z e n i e m t e g o z e s p o ł u . N i e m n i e j j e d n a k , i l e k r o ć C w y s t ę p u j e b e z c u d z y s ł o w u , t y l e k r o ć t o , co się m ó w i , n i e s t o s u j e się d o o w e g o z n a c z e n i a , lecz t y l k o d o o d p o w i e d n i e j denotacji, t a k jak wtedy, gdy powiadamy: Środek masy systemu s ł o n e c z n e g o j e s t „ p u n k t e m . Ą w i ę c , a b y b y ł a m o w a o s a m y m O, czyli a b y p o w s t a ł s ą d l o g i c z n y o o w y m z n a c z e n i u , n a s z y m p o d m i o t e m _ n i 0 m o ż e b y ć C. t y l k o , coś, p r z e z , c o 0 j g s t j d e n o t o ^ a a e . A z&tem „ 0 " , k t ó r e j e s t t y m w ł a ś n i e ^ e z e g o u ż y w a m y , g d y c h c e m y mówić o w s p o m n i a n y m znaczeniu, musi b y ć nie o w y m znaczeniem, lecz c z y m ś , p r z e z co o w o z n a c z e n i e j e s t d e n o t o w a n e . C w i ę c n i e m o ż e b y ć s k ł a d n i k i e m t e g o z e s p o ł u ( t a k j a k jGsttfifft w z w r o c i e „ z n a ­ czenie owego C" ) ; b o jeśli C się p o j a w i w t y m z e s p o l e , w ó w c z a s t y m , co w y s t ą p i , b ę d z i e j e g o d e n o t a c j ą , a n i e j e g o z n a c z e n i e , nie m a zaś żadnej drogi powrotnej od denotacji do znaczeń, po­ nieważ k a ż d y obiekt może b y ć denotowany przez nieograniczoną liczbę różnych zwrotów denotujących. 3 6 a

W y d a w a ł o b y się p r z e t o , że „ C " o r a z C są r ó ż n y m i b y t a m i , t a k i m i że 0 j e s t d e n o t o w a n e p r z e z „ C " ; t o j e d n a k n i e m o ż e s t a 3 6 a

„The meaning of C".

266

Bertrand

Bussell

n o w i ć w y t ł u m a c z e n i a , pcmiawąż r e l a c j a „ C " w z g l ę d e m O p o z o s t a j e całkowicie tajemnicza; i gdzie m a m y natrafić n a ów denotujący zespół „0", przez k t ó r y T T m a b y ć d e n o t o w a n e f P o z a t y m , g d y 0 z j a w i a się w s ą d z i e l o g i c z n y m , w ó w c z a s t y m , co w y s t ę p u j e , j e s t n i e t y l k o odpowiednia d e n o t a c j a (jak z o b a c z y m y w n a s t ę p n y m ustępie); n a razie j e d n a k , w świetle r o z w a ż a n y c h poglądów, C — to tylko denotacja, znaczenie zaś zostaje całkowicie przesu­ nięte do „C". J e s t to g m a t w a n i n a nie do rozwikłania i c h y b a do­ w o d z i , ż e c a ł e r o z r ó ż n i e n i e z n a c z e n i a o r a z d e n o t a c j i z o s t a ł o źle pomyślane. ;., £:> T e g o , że z n a c z e n i e j e s t c z y m ś i s t o t n y m , g d y w s ą d z i e lo­ g i c z n y m p o j a w i a się z w r o t d e n o t u j ą c y , f o r m a l n i e d o w o d z i c y t o ­ w a n a łamigłówka n a t e m a t a u t o r a „Waverleya". Sąd logiczny ^Scott był autorem «Waverleya»" -— m a w ł a s n o ś ć n i e p r z y s ł u ­ g u j ą c ą s ą d o w i : „ S c o t t b y ł S c o t t e m " , t ę m i a n o w i c i e , że J e r z y I V p r a g n ą ł się d o w i e d z i e ć , c z y t o p r a w d a . T e w i ę c d w a s ą d y l o g i c z n e n i e są i d e n t y c z n e ; a z a t e m z a r ó w n o z n a c z e n i e z w r o t u „ t h e a u t h o r of « W a v e r l e y » " , j a k j e g o d e n o t a c j a — m u s L b y ^ jeżeli o b s t a j e m y p r z y p o g l ą d z i e , k t ó r e m u r o z r ó ż n i e n i e t o j e s t w ł a ś c i w e . A j e d n a k , j a k e ś m y d o p i e r o co widzieli, d o p ó k i t r z y m a m y się t e g o p o g l ą d u , j e s t e ś m y z m u s z e n i t w i e r d z i ć , że t y l k o o w a d e n o ­ tacja m o ż e b y ć czymś i s t o t n y m . T r z e b a więc o m a w i a n y p u n k t widzenia odrzucić. 3 6 b

Pozostaje pokazać, w jaki sposób wszystkie te rozważane ł a m i g ł ó w k i r o z w i ą z u j e się p r z y p o m o c y t e o r i i , k t ó r ą ś m y w y ­ jaśniali n a początku tego artykułu. Zgodnie z poglądem, którego jestem zwolennikiem, zwrot d e n o t u j ą c y — t o w p i e r w s z y m rzędzie c z ę ś ć zdania, i nie m a on, p o d o b n i e j a k w i ę k s z o ś ć p o j e d y n c z y c h słów, ż a d n e g o z n a c z e n i a n a w ł a s n y swój r a c h u n e k . Jeśli m ó w i ę : „Scott was a m a n " , t o jest t o w y p o w i e d ź m a j ą c a p o s t a ć : „a? w a s a m a n " — i m a o n a s ł o w o „ S c o t t " j a k o swój p o d m i o t . J e ś l i n a t o m i a s t m ó w i ę : „ T h e a u t h o r 3 7

3 8

36ł)

3 7

38

„Scott w a s t h e author of «Waverley»". „Scott był (jakimś) człowiekiem", „Scott był (pewnym) mężczyzną". „x był (jakimś) człowiekiem", „a? był (pewnym) mężczyzną".

Denotowanie

267

39

of « \ V a v e r l e y » w a s a m a n " , t o n i e j e s t t o w y p o w i e d ź , m a j ą c a p o s t a ć : „,r w a s a m a n " , i n i e m a o n a s ł ó w : „ T h e a u t h o r of « W a verley>>" j a k o s w e g o p o d m i o t u . S k r a c a j ą c w y p o w i e d ź s f o r m u ł o ­ waną na początku tego artykułu, możemy — zamiast: „The a u t h o r of « W a v e r l e y » w a s a m a n " — p o w i e d z i e ć , j a k n a s t ę p u j e : „One a n d only one entity wrote «Waverley», a n d t h a t one was a m a n " . ( N i e j e s t t o t a k ściśle t o , co się m a n a m y ś l i , j a k w w y ­ p a d k u pierwszej wypowiedzi; ale łatwiej to zrozumieć). Mówiąc więc o g ó l n i e : p r z y j m i j m y , że p r a g n i e m y p o w i e d z i e ć , iż ( j e d y n y ) a u t o r « W a v e r l e y a » m i a ł w ł a s n o ś ć <Ź>, a w ó w c z a s t o , co p r a g n i e m y powiedzieć, równoważne jest zdaniu: „ J e d n a i tylko jedna istota napisała «Waverleya» i istota t a miała własność # " . 4 0

Wyjaśnienie d e n o t a c j i jest teraz następujące. K a ż d y sąd l o g i c z n y , w k t ó r y m w y s t ę p u j e „ t h e a u t h o r of « W a v e r l e y » " , i n t e r ­ p r e t o w a n y j a k w y ż e j , n p . s ą d „ S c o t t w a s t h e a u t h o r of « W a v e r l e y » " (czyli „ S c o t t b y ł i d e n t y c z n y z ( j e d y n y m ) a u t o r e m « W a v e r l e y a » " ) — s t a j e się s ą d e m : „ O n e a n d o n l y o n e e n t i t y wrote «Waverley», and Scott was identical with that o n e " ; a l b o w r a c a j ą c d o p o s t a c i w p e ł n i r o z w i n i ę t e j : „ I t is n o t a l w a y s false of x t h a t x w r o t e « W a v e r l e y » , t h a t i t is a l w a y s t r u e of y t h a t if y w r o t e « W a v e r l e y » y is i d e n t i c a l w i t h x, a n d t h a t S c o t t is i d e n t i c a l w i t h ,r" . J e ś l i w i ę c „ C " j e s t z w r o t e m d e n o t u j ą c y m , t o m o ż e się z d a r z y ć , że i s t n i e j e j e d e n b y t x (nie m o ż e t u b y ć więcej niż j e d e n ) , w o d n i e s i e n i u d o k t ó r e g o p r a w d z i w y j e s t s ą d l o g i c z n y „x j e s t i d e n t y c z n e z C", o ile s ą d t e n i n t e r p r e t u j e się j a k w y ż e j . M o ż e m y p r z e t o p o w i e d z i e ć , iż ó w b y t x t o d e n o t a c j ą w s p o m n i a ­ nego zwrotu „C". Scott z a t e m jest denotacją zwrotu „the a u t h o r 41

4 2

43

3 9

„(Jedyny) autor «Waverleya» był (jakimś) człowiekiem", „(ten oto) autor «Waverleya» był (pewnym) mężczyzną". „Jedna i tylko jedna istota napisała «Waverleya» i istota ta była (jakimś/pewnym) człowiekiem/mężczyzną". „Scott was identical with the author of «Waverley»". „Jedna i tylko jedna istota napisała «Waverleya» i Scott był identyczny z tą istotą". „Nie zawsze jest fałszem w odniesieniu do x, że x napisał «Waveiieya», gdy zawsze jest prawdą w odniesieniu do y, że jeśli y napisał «Waverleya», to y jest identyczn3 z x, oraz że Scott jest identyczny z x". #

4 0

4 1

42

4 3

r

268

Bertrand

Bussell

of « W a v e r l e y » " . O w o „ C " w c u d z y s ł o w i e b ę d z i e p o p r o s t u z w r o ­ t e m , n i e z a ś c z y m ś , co m o ż n a b y n a z w a ć o d p o w i e d n i m z n a c z e ­ n i e m . Z w r o t t e n per se n i e m a ż a d n e g o z n a c z e n i a , p o n i e w a ż w ż a d n y m sądzie logicznym, zawierającym go, po p e ł n y m rozwi­ n i ę c i u o w e g o s ą d u — z w r o t u t e g o n i e b ę d z i e , r o z p ł y n i e się. W i d a ć t e r a z , że ł a m i g ł ó w k a n a t e m a t c i e k a w o ś c i J e r z e g o I V m a bardzo proste rozwiązanie. Sąd logiczny: „Scott was theautfaor of «Waveriey>^L - k t ó r y - w p o p r z e d n i m u s t ę p i e z o s t a ł n a p i s a n y w postaci nieskróconej, wcale nie zawiera składnika „ t h e a u t h o r of « W a v e r l e y » , n a k t ó r e g o m i e j s c e m o ż n a b y p o d s t a w i ć „ S c o t t " . W c a l e t o nie k o l i d u j e z p r a w d z i w o ś c i ą w n i o s k ó w w y n i k a j ą c y c h z d o k o n a n i a t e g o , co j e s t p o d w z g l ę d e m w e r b a l n y m p o d s t a w i e ­ n i e m „ S c o t t " n a m i e j s c e „ t h e a u t h o r of « W a v e r l e y » " , b y l e t y l k o „ t h e a u t h o r of « W a v e r l e y » " w y s t ę p o w a ł w r o z w a ż a n y m s ą d z i e j a k o z w r o t w u ż y c i u p r y m a r n y m , czyli p o d s t a w o w y m . B ó ż n i c a m i ę d z y ^ p r x m a r u y m ~ a s e k u n d a r n y m , czyli w t ó r n y m , u ż y c i e m zwrotów deaotujących jest t a k a oto: G d y m ó w i m y : „ J e r z y TV p r a g n ą ł się d o w i e d z i e ć , c z y t a k a t a k " — lub gdy m ó w i m y : „To a to jest dziwne", czy: „To a to jest p r a w d ą " e t c , owo „ t a k a t a k " bądź „to a t o " musi b y ć sądem l o g i c z n y m . Z a ł ó ż m y t e r a z , iż „ t a k a t a k " c z y „ t o a t o " z a w i e r a w sobie z w r o t d e n o t u j ą c y . M o ż e m y ó w z w r o t d e n o t u j ą c y u s u n ą ć albo z o b r ę b u p o d r z ę d n e g o sądu logicznego „ t a k a t a k " , albo z o b r ę b u całego tego sądu logicznego, w k t ó r y m „ t a k a t a k " jest jedynie składnikiem. W zależności od tego, j a k postąpimy, p o w s t a n ą różne sądy. Słyszałem o p e w n y m d r a ż l i w y m właści­ cielu j a c h t u , że g d y k t o ś z gości, w i d z ą c ó w j a c h t p o r a z p i e r w s z y , z a u w a ż y ł : „ M y ś l a ł e m , że t w ó j j a c h t j e s t w i ę k s z y niż w r z e c z y ­ wistości" , t e n odpowiedział: „ M e , m ó j j a c h t nie jest większy ńiż w rzeczywistości" . Gość ów miał n a myśli: „ W y m i a r y , które — j a k m y ś l a ł e m — m a t w ó j j a c h t , są w i ę k s z e o d t y c h , k t ó r e m a o n r

4 4

45

4 4

„I thought your yacht was larger than it is" — (dosłownie): „Myślałem, że twój jacht jest większy, niż jest. „No, m y yacht is not larger than it is" — (dosłownie): „Nie, mój jacht nie jest większy, niż jest". 4 5

Denotowanie

269

f a k t y c z n i e " ; p r z y p i s a n o zaś jego słowom t a k i e znaczenie: „Myśla­ ł e m , że w y m i a r y t w e g o j a c h t u są w i ę k s z e o d w y m i a r ó w t w e g o j a c h t u " . Ż e b y wrócić do Jerzego I V i „ W a v e r l e y a " — g d y mó­ wimy: „George I V wished to k n o w whether Scott was t h e a u t h o r of « W a v e r l e y » " , t o n o r m a l n i e m a m y n a m y ś l i : „ J e r z y I V p r a g n ą ł się d o w i e d z i e ć , c z y j e d e n i t y l k o j e d e n c z ł o w i e k n a p i s a ł « \ V a v e r l e y a » i czy S c o t t j e s t o w y m c z ł o w i e k i e m " ; a l e m o ż e m y t a k ż e mieć na myśli: „ J e d e n i t y l k o j e d e n człowiek napisał « W a v e r l e y a » , a J e r z y I V p r a g n ą ł się d o w i e d z i e ć , c z y S c o t t j e s t o w y m c z ł o w i e k i e m " . P r z y t e j d r u g i e j i n t e r p r e t a c j i „ t h e a u t h o r of « W a v e r l e y » " m a c h a r a k t e r p r y m a r n y , p r z y pierwszej zaś — s e k u n d a r n y . Tę drugą interpretację można wyrazić przy po­ m o c y z d a n i a „ J e r z y I V p r a g n ą ł się d o w i e d z i e ć — co się t y c z y tego człowieka, k t ó r y faktycznie napisał « W a v e r l e y a » — czy to Scott" . Byłaby to prawda, gdyby np. J e r z y I V zobaczył Scotta z d a l e k a i z a p y t a ł : „Czy to S c o t t ? " S e k u n d a r n e użycie z w r o t u denotującego zdefiniować m o ż n a jako takie, w k t ó r y m występuje o n w sądzie l o g i c z n y m będącym jedynie składnikiem rozważa­ nego sądu logicznego, p r z y c z y m w s p o m n i a n e zastąpienie z w r o t u d e n o t u j ą c e g o w i n n o z o s t a ć d o k o n a n e w o b r ę b i e p, n i e z a ś w o b r ę ­ bie c a ł e g o o m a w i a n e g o s ą d u . T a k i e j d w u z n a c z n o ś c i , j a k m i ę d z y użyciem p r y m a r n y m a sekundarnym, trudno uniknąć w języku; n i e p r z y n o s i o n a j e d n a k s z k o d y , o ile m a m y się p r z e d nią n a b a c z ­ n o ś c i . W logice f o r m a l n e j ł a t w o j e j , r z e c z j a s n a , u n i k n ą ć . 4 6

4 7

48

49

Powyższe rozróżnienie użycia p r y m a r n e g o i sekundarnego daje n a m również możność rozwiązania kwestii, czy (jedyny) o b e c n y k r ó l F r a n c j i j e s t ł y s y , c z y t e ż n i e , a t a k ż e w ogóle z a g a d n i e n i a s t a n u logicznego zwrotów denotujących, k t ó r e niczego nie deno4 6

„Jerzy IV pragnął się dowiedzieć, czy Scott jest (jedynym) autorem «Waverleya»". „George IV wished to know whether one and only one man wrote «Waverley» and Scott was that man". „One and only one man wrote «Waverley» and George IV wished to know whether Scott was that man". „George IV wished to know, concerning the man who in fact wrote «Waverley», whether he was Scott". 4 7

4 8

4 9

Bertrand

270

Bussell

tują. Jeśli „C" jest z w r o t e m denotującym, n p . „the t e r m h a v i n g t h e p r o p e r t y F" , t o w ó w c z a s : 5 0

5 1

„O m a w ł a s n o ś ć 0" znaczy*: „Jeden i tylko jeden termin m a w s p o m n i a n ą własność F i t e n ż e t e r m i n m a ową własność 0 . Jeśli teraz owa własność F nie przysługuje ż a d n e m u terminowi b ą d ź p r z y s ł u g u j e k i l k u t e r m i n o m , t o z t e g o w y n i k a , że „C m a w ł a s n o ś ć <£" j e s t f a ł s z e m d l a w s z e l k i c h w a r t o ś c i z m i e n n e j 0. A z a t e m : „ T h e p r e s e n t K i n g of F r a n c e is b a l d " j e s t n a p e w n o f a ł s z y w e ; a „ t h e p r e s e n t K i n g of F r a n c e is n o t b a l d " j e s t f a ł s z y w e , o ile z n a c z y : U

52

„Istnieje (jakaś) istota, k t ó r a jest teraz królem F r a n c j i i nie jest łysa" , 53

j e s t n a t o m i a s t p r a w d z i w e , o ile z n a c z y : „Fałszem jest, że: istnieje (jakaś) istota, k t ó r a jest teraz k r ó l e m Francji i jest łysa" . 5 4

T o z n a c z y : „ T h e K i n g of F r a n c e is n o t b a l d " j e s t f a ł s z e m , jeśli „ t h e K i n g of F r a n c e " w y s t ę p u j e w u ż y c i u p r y m a r n y m , p r a w d ą z a ś — jeśli w s e k u n d a r n y m . W s z y s t k i e w i ę c s ą d y l o g i c z n e , w k t ó r y c h „ t h e K i n g of F r a n c e " w y s t ę p u j e w u ż y c i u p r y m a r n y m , są fał­ s z y w e ; z a p r z e c z e n i a t a k i c h s ą d ó w są p r a w d z i w e , w n i c h j e d n a k „ t h e K i n g of F r a n c e " w y s t ę p u j e w u ż y c i u s e k u n d a r n y m . T a k o t o u n i k n ę l i ś m y w n i o s k u , że ó w k r ó l F r a n c j i m a p e r u k ę . Teraz możemy także zrozumieć, w jaki sposób zaprzeczyć, że i s t n i e j e o b i e k t t a k i , j a k r ó ż n i c a m i ę d z y A o r a z B , w w y p a d k u g d y A o r a z B się n i e r ó ż n i ą . J e ś l i A o r a z B się r ó ż n i ą , t o i s t n i e j e jeden i tylko jeden b y t x t a k i , że: „# jest ową różnicą między A * Jest to interpretacja skrótowa, nie zaś ściślejsza. „(Jedyny) termin mający (tę oto) własność F". „C has the property & . „One and only one term has the property F, and that one has the pro­ perty 0 " . „There is an e n t i t y which is no w King of France and is not bald". „It is false that there is an entity which is now King of France and is bald". 5 0

5 1

52

5 3

5 4

u

Denotowanie

271

o r a z B " — t o s ą d l o g i c z n y p r a w d z i w y ; j e ż e l i A o r a z B się n i e różnią, t o t a k i b y t x nie istnieje. Zgodnie z a t e m z n i e d a w n o wy­ j a ś n i o n y m z n a c z e n i e m denotacji, „ t h e difference b e t w e e n A and B " m a d e n o t a c j ę , g d y A o r a z B są r ó ż n e , n i e m a z a ś — w p r z e c i w n y m r a z i e . B ó ż n i c a t a s t o s u j e się w ogóle d o p r a w d z i ­ w y c h i f a ł s z y w y c h s ą d ó w l o g i c z n y c h . J e ż e l i „&BZ>" z n a c z y : a p o ­ z o s t a j e w s t o s u n k u B w z g l ę d e m &", t o g d y allb j e s t p r a w d ą , w ó w c z a s i s t n i e j e t a k i b y t , j a k ó w s t o s u n e k B m i ę d z y a o r a z b; g d y aRb j e s t f a ł s z e m , b y t t a k i n i e i s t n i e j e . Z k a ż d e g o w i ę c s ą d u logicznego m o ż n a zrobić zwrot denotujący, k t ó r y denotuje j a k ą ś i s t n i e j ą c ą r z e c z , jeśli ó w s ą d j e s t p r a w d z i w y , n i e d e n o t u j e z a ś .żadnego b y t u , jeśli ó w s ą d j e s t f a ł s z y w y . N p . p r a w d ą j e s t ( p r z y ­ n a j m n i e j b ę d z i e m y t a k m y ś l e ć ) , że Z i e m i a o b r a c a się w o k ó ł S ł o ń c a , a f a ł s z e m j e s t , że S ł o ń c e o b r a c a się w o k ó ł Z i e m i ; a z a t e m p r z e z „obrót Ziemi wokół Słońca" jest denotowany jakiś b y t , gdy tymczasem „obrót Słońca wokół Ziemi" nie denotuje żadnego b y t u *. 5 5

v

5 6

5 7

M o ż n a t e r a z w n a l e ż y t y s p o s ó b z a j ą ć się c a ł y m k r ó l e s t w e m b y t ó w nie istniejących realnie, takich jak: „okrągły k w a d r a t " , „ p a r z y s t a liczba pierwsza, różna od 2 " , „Apollo", „ H a m l e t " etc. W s z y s t k o t o są z w r o t y d e n o t u j ą c e , k t ó r e n i c z e g o n i e d e n o t u j ą . S ą d l o g i c z n y o A p o l l i n i e z n a c z y t y l e , co s ą d o t r z y m a n y w w y n i k u p o d s t a w i e n i a t e g o , co w e d ł u g s ł o w n i k a k l a s y c z n e g o r o z u m i e się przez Apollina, n p . „bóg słońca" . Wszystkie sądy logiczne, w k t ó r y c h w y s t ę p u j e A p o l l o , w i n n o się i n t e r p r e t o w a ć w e d l e p o ­ wyższych reguł, dotyczących zwrotów denotujących. Jeśli „Apollo" w y s t ę p u j e w użyciu p r y m a r n y m , to sąd logiczny, zawierający t e n w y r a z , j e s t f a ł s z y w y ; jeśli z a ś m a m y u ż y c i e s e k u n d a r n e , t o odpowiedni sąd logiczny może b y ć prawdziwy. P o d o b n i e też: 58

59

* Sądy logiczne, z których wywodzi się takie b y t y , nie są identyczne ani z t y m i bytami, ani też z sądami, iż o w y m b y t o m przysługuje subzystencja. „(Omawiana) różnica między A oraz B". „The revolution of the earth round the sun". „The revolution of the sun round t h e earth". „The even prime other than 2" — „(jedyna) parzysta liczba pierwsza, różna od 2". „The sun-god" — „(jedyny) bóg słoneczny". 5 5

5 6

5 7

58

5 9

Bertrand

Bussell

6 0

„ T h e r o u n d s ą u a r e is r o u n d " znaczy: „Istnieje jeden i tylko j e d e n b y t x, k t ó r y j e s t o k r ą g ł y i k w a d r a t o w y , i b y t t e n j e s t okrągły" , a t o sąd logiczny fałszywy, nie zaś — j a k u t r z y m u j e Meinong — prawdziwy. „ I s t o t a n a j d o s k o n a l s z a o d z n a c z a się w s z e l k i m i d o s k o n a ł o ś c i a m i ; e g z y s t e n c j a t o d o s k o n a ł o ś ć ; z a t e m I s t o t a n a j d o s k o n a l s z a ist­ nieje" — przechodzi w: 61

6 2

„ J e s t j e d e n i t y l k o j e d e n b y t x, k t ó r y j e s t n a j d o s k o n a l s z y ; b y t t e n o d z n a c z a się w s z e l k i m i d o s k o n a ł o ś c i a m i , e g z y s t e n c j a t o doskonałość, zatem b y t ów istnieje" . 63

J a k o dowód, nie spełnia to swego z a d a n i a n a s k u t e k b r a k u uza­ s a d n i e n i a p r z e s ł a n k i : „ I s t n i e j e j e d e n i t y l k o j e d e n b y t x, k t ó r y j e s t n a j d o s k o n a l s z y " *. P a n M a c Cali ( „ M i n d " , N . S., n r 54 o r a z n r 5 5 , s. 40.1) r o z ­ różnia indywidua dwojakiego rodzaju: realne i nierealne; w związku z t y m k l a s ę z e r o w ą definiuje j a k o k l a s ę z ł o ż o n ą ze w s z y s t k i c h i n d y w i d u ó w n i e r e a l n y c h . T k w i w t y m z a ł o ż e n i e , iż z w r o t y t a k i e , j a k „the present K i n g o | F r a n c e " , k t ó r e nie denotują żadnego i n d y w i d u u m realnego, niemniej j e d n a k denotują jakieś indy­ w i d u u m , t y l e ż e nierealne.. J e s t - t o w z a s a d z i e t e o r i a M e i n o n g a ; widzieliśmy zaś powód, k t ó r y każe ją odrzucić, ten mianowicie, iż k o l i d u j e o n a z p r a w e m s p r z e c z n o ś c i . P r z y p o m o c y n a s z e j t e o r i i d e n o t o w a n i a p o t r a f i m y obronić pogląd, że nie m a i a d n y c h indy* Można przeprowadzić rozumowanie, które b y wykazało w sposób nie­ zbity, że istnieją wszystkie elementy klasy istot najdoskonalszych; można też dowieść formalnie, że klasa ta nie może mieć w i ę c e j niż jeden element; ale, jeśli przyjąć definicję doskonałości jako posiadanie wszelkich predykatów pozytywnych, można dowieść prawie tak samo formalnie, iż klasa ta nie ma ani jednego elementu. „(Jedyny) okrągły kwadrat jest okrągły", „(ten oto) okrągły kwadrat jest okrągły". „There is one and only one entity x which is round and sąuare, and that entity is round". „The most perfect Being has all perfections; existence is a perfection; therefore the most perfect Being exists". „There is one and only one entity x which is most perfect; that one has all perfections; existence is a perfection; therefore that one exists". 6 0

6 1

62

6 3

Denotowanie

273

w i d u u i i w - J i i e r e a l n y c h ; z t y m j e d n a k , iż k l a s a c e r o w a t o - k l a & a n i e zawierająca ż a d n y c h elementów, nie zaś klasa, k t ó r a j a k o swe elementy zawiera wszystkie indywidua nierealne. Ezeczą w a ż n ą jest zdanie sobie s p r a w y , j a k i w p ł y w n a s z a teoria w y w i e r a n a i n t e r p r e t a c j ę definicji z b u d o w a n y c h p r z y p o m o c y z w r o t ó w d e n o t u j ą c y c h . W i ę k s z o ś ć definicji m a t e m a t y c z n y c h m a t a k i c h a r a k t e r , n p . : „ « m — n» m e a n s « t h e n u m b e r w h i c h , a d d e d t o iij g i v e s m » " . A z a t e m „ m — n" definiuje się j a k o z n a c z ą c e t o s a m o , co p e w i e n z w r o t d e n o t u j ą c y ; z g o d z i l i ś m y się j e d n a k , że i z o l o w a n e z w r o t y d e n o t u j ą e e n i e m a j ą ż a d n e g o z n a c z e n i a . A więc definicja t a faktycznie p o w i n n a p r z y b r a ć t a k ą p o s t a ć : „ A n y p r o p o s i t i o n c o n t a i n i n g «m — n» is t o m e a n t h e p r o p o s i t i o n w h i c h 6 4

6 5

r e s u l t s f r o m s u b s t i t u t i n g for <<m n» « t h e n u m b e r w h i c h , a d d e d t o n, g i v e s m» ^.i3trzyniany w w y n i k u sąd logiczny interpretuje się w T n y ś l p o d a n y c h j u ż r e g u ł i n t e r p r e t o w a n i a s ą d ó w l o g i c z n y c h , w których słownym sformułowaniu zawarty jest zwrot denotu­ j ą c y . W w y p a d k u g d y m o r a z n są t a k i e , iż j e s t j e d n a i t y l k o j e d n a l i c z b a Xj k t ó r a , d o d a n a d o n, d a j e m , i s t n i e j e p e w n a l i c z b a
66

u

Powyższa teoria tłumaczy przydatność i d e n t y c z n o ś c i . M k t , k t o nie pisze książki logicznej, nigdy nie m a ochoty powiedzieć „x j e s t x j a j e d n a k t w i e r d z e n i a o i d e n t y c z n o ś c i c z ę s t o f o r m u ł u j e się w t a k i e j p o s t a c i , j a k : „ S c o t t w a s t h e a u t h o r of « W a v e r l e y » " U

b4

„«m — n» znaczy: <i», winien znaczyć tyle, co sąd logiczny, który powstaje w wyniku podstawienia na miejscu «m — n» zwrotu: «liczba, która, dodana do n, daje m»". W oryginale „m — n" (w pierw­ szym wypadku) występuje bez cudzysłowu. 6 5

6,1

\ I

Bertrand

274

Bussell

6 7

bądź „thou a r t t h e m a n " . Znaczenia takich sądów logicznych n i e s p o s ó b p o d a ć , n i e p o s ł u g u j ą c się p o j ę c i e m i d e n t y c z n o ś c i , m i m o że n i e są t o p o p r o s t u o z n a j m i e n i a , iż „ S c o t t " j e s t i d e n t y c z n y z i n n y m t e r m i n e m , m i a n o w i c i e „ t h e a u t h o r of « W a v e r l e y » " , a l b o że „ t h o u a r t " j e s t i d e n t y c z n e z i n n y m t e r m i n e m , m i a n o w i c i e „ t h e m a n " . „ S c o t t is t h e a u t h o r of « W a v e r l e y » " n a j k r ó c e j m o ż n a w y r a z i ć c h y b a j a k o : „ S c o t t w r o t e « W a v e r l e y » ; a n d i t is a l w a y s t r u e of y t h a t if y w r o t e <<Waverle3a>L ^ is i d e n t i c a l w i t h Scott" . W ten wla$nre~sposóbIdentyczność wkracza do: „Scott is t h e a u t h o r of « W a v e r l e y » " ; i ze w z g l ę d u n a t a k i e w ł a ś n i e za­ stosowanie warto identyczność u t r z y m a ć . 68

r

69

A oto jeszcze jeden interesujący w y n i k powyższej teorii den o t o w a n i a : g d y i s t n i e j e coś, z c z y m n i e m a m y b e z p o ś r e d n i e g o k o n t a k t u p o z n a w c z e g o , lecz j e d y n i e definicję z a p o m o c ą z w r o t ó w denotujących, t o wówczas t e sądy logiczne, w k t ó r y c h dochodzi do p r z e d s t a w i e n i a owej rzeczy za p o m o c ą jakiegoś z w r o t u de­ notującego, nie zawierają faktycznie tej rzeczy j a k o składnika, lecz z a m i a s t t e g o w y s t ę p u j ą w n i c h s k ł a d n i k i w y r a ż o n e p r z e z o w y c h k i l k a słów w s p o m n i a n e g o z w r o t u d e n o t u j ą c e g o . W k a ż d y m więc s ą d z i e l o g i c z n y m , k t ó r y m o ż e m y z r o z u m i e ć (czyli n i e t y l k o w t y c h , o k t ó r y c h prawdziwości bądź fałszywości p o t r a f i m y rozstrzygać, lecz w e w s z y s t k i c h , o k t ó r y c h m o ż e m y p o m y ś l e ć ) , w s z y s t k i e składniki to b y t y realne, z k t ó r y m i m a m y bezpośredni k o n t a k t p o z n a w c z y . E z e c z y t a k i e , j a k m a t e r i a (w t a k i m sensie, w j a k i m m a t e r i a w y s t ę p u j e w fizyce) o r a z d u s z e i n n y c h l u d z i , z n a m y t y l k o za p o ś r e d n i c t w e m z w r o t ó w d e n o t u j ą c y c h , t z n . nie p o s t r z e g a m y i c h , t y l k o w i e m y o n i c h j a k o o c z y m ś , co m a t a k i e a t a k i e w ł a s ­ n o ś c i . A zatem ,' c h o c i a ż m o ż n a z b u d o w a ć f u n k c j e z d a n i o w e C(#), które muszą pozostawać w m o c y dla takiej a takiej cząsteczki ma­ terialnej czy dla duszy tego a tego, to j e d n a k nie z n a m y sądów l o g i c z n y c h , s t w i e r d z a j ą c y c h , iż t e r z e c z y , k t ó r e w i e m y , m u s z ą b y ć -

6 7

„Tyś jest (tym właśnie) człowiekiem". W t y m zdaniu wyrażenia, wzięte w cudzysłów, w oryginale występują bez cudzysłowu. „Scott napisał «Waverleya» oraz zawsze jest prawdą w odniesieniu do y, że jeśli y napisał «Waverleya», to jest on identyczny ze Scottem." 6 8

6 9

Denotowanie

275

prawdziwe, nie możemy bowiem uchwycić owych rzeczywistych bytów, o które chodzi. W i e m y tylko tyle: „Ten a t e n m a duszę, której przysługują takie a t a k i e własności", nie w i e m y n a t o m i a s t , że „ A m a t a k i e a t a k i e w ł a s n o ś c i " , g d z i e A j e s t w ł a ś n i e o w ą d u s z ą , o k t ó r e j m o w a . W t a k i m w y p a d k u w i a d o m e są n a m w ł a s ­ ności pewnej rzeczy, nie z n a m y n a t o m i a s t z własnego doświadcze­ n i a s a m e j t e j r z e c z y i — co z a t y m i d z i e — n i e z n a m y t e ż a n i jednego sądu logicznego, k t ó r e g o składnikiem jest t a właśnie rzecz. O wielu innych konsekwencjach zalecanego przeze m n i e po­ glądu nie b ę d ę wspominał. Chcę t y l k o usilnie prosić czytelnika, b y nie podejmował decyzji przeciwko t y m z a p a t r y w a n i o m — n a co m ó g ł b y m i e ć o c h o t ę n a s k u t e k i c h p o z o r n i e n a d m i e r n e g o skomplikowania — zanim sam nie spróbuje skonstruować własnej t e o r i i n a t e m a t d e n o t a c j i . P r ó b a t a , j a k s ą d z ę , p r z e k o n a g o , że — bez względu n a to, j a k a będzie owa p r a w d z i w a teoria — nie może \ o n a o d z n a c z a ć się t a k ą p r o s t o t ą , j a k i e j m o ż n a b y z r a z u o c z e k i w a ć . Bertrand Russell, On Benoting. „Mind", 1905, X I V ; przedruk w Beadings in Philosophical Analysis, ed. Herbert Feigl and Wilfrid Sellars, N e w York 1949, Appleton-Century-Crofts, Inc.

Logika i język

20

Bertrand

Russell

DESKRYPCJE

W

r o z d z i a l e p o p r z e d n i m m i e l i ś m y d o c z y n i e n i a ze s ł o w a m i a l l o r a z s o m e ; w n i n i e j s z y m r o z w a ż a ć b ę d z i e m y słowo t h e w liczbie pojedynczej, a w n a s t ę p n y m — w liczbie m n o g i e j . Może się w y d a ć p r z e s a d ą p o ś w i ę c a n i e d w ó c h r o z d z i a ł ó w j e d n e m u s ł o w u , ale dla filozofa-matematyka m a ono ogromną doniosłość: t a k j a k Gramatyk B r o w n i n g a — n a t e m a t e n k l i t y k i de , i j a z b u d o ­ w a ł b y m d o k t r y n ę n a t e m a t tego słowa, g d y b y m był „ m a r t w y od stóp aż do p a s a " , a nie jedynie w więzieniu. Mieliśmy już okazję wspomnieć o „funkcjach d e s k r y p t y w n y c h " , czyli o w y r a ż e n i a c h t a k i c h , j a k : „ t h e f a t h e r of x" c z y „ t h e sine of x . N a l e ż y j e d e f i n i o w a ć , o k r e ś l i w s z y u p r z e d n i o „ d e s k r y p c j e " . „Deskrypcja" może być dwojakiego rodzaju: określona lub n i e o k r e ś l o n a (czyli d w u z n a c z n a ) . D e s k r y p c j a nieakr^ŚliinaU^-AW*o# m a j ą c y p o s t a ć „a so-and-so" , d e s k r y p c j a zaś określona t o zwrot 1

2

3

4

5

6

u

7

8

1

„Wszystek", „wszystko", „wszyscy", „każdy". „Niektórzy", „niektóre", „pewien". Rodzajnik, czyli przedimek określony: „(ten)", „(ta)", „(to)", „(ci)", ..(te)", „(jedyny)". Por. Robert Browning (1812—1889), The Gramrnarian's Funeral (1855). Gr.; czyt. „de" — „zaś", „a", „natomiast", „tymczasem". „Ojciec #-a". „(Ten oto) sinus a?-a". „(Jakiś) taki a taki", „(jakiś) ten a ten", „(pewien) taki a taki", „(pe­ wien) ten a ten". 2

3

4

5

6

7

8

20*

Bertrand

278

Bussell

9

m a j ą c y p o s t a ć , , t h e s o - a n d - s o " (w l i c z b i e p o j e d y n c z e j ) . Z a c z n i j m y od pierwszej z nich. „ K o g o ś s p o t k a ł ? " — „ S p o t k a ł e m (jakiegoś) m ę ż c z y z n ę " — „ T o b a r d z o niesprecyzowane określenie". W naszej więc t e r m i n o ­ logii n i e o d c h o d z i m y o d p o t o c z n e g o r o z u m i e n i a . A o t o n a s z e p y ­ t a n i e : Co f a k t y c z n i e t w i e r d z ę , g d y t w i e r d z ę : „ I m e t a m a n " ? P r z y j m i j m y n a r a z i e , że t w i e r d z e n i e m o j e j e s t p r a w d z i w e i że w r z e c z y w i s t o ś c i s p o t k a ł e m J o n e s a . E z e c z j a s n a , iż t y m , co t w i e r ­ dzę, nie będzie: „I m e t J o n e s " . Mogę powiedzieć: „Spotkałem (jakiegoś) m ę ż c z y z n ę , ale t o nie b y ł J o n e s " ; w t a k i m w y p a d k u , c h o ć k ł a m i ę , t o j e d n a k n i e p r z e c z ę s a m e m u s o b i e , co u c z y n i ł b y m , g d y b y m m ó w i ą c , iż s p o t k a ł e m j a k i e g o ś m ę ż c z y z n ę , n a p r a w d ę m i a ł n a m y ś l i , że s p o t k a ł e m J o n e s a . E z e c z j a s n a r ó w n i e ż , iż o s o b a , d o k t ó r e j m ó w i ę , m o ż e z r o z u m i e ć t o , co m ó w i ę , n a w e t jeśli j e s t z innego k r a j u i nigdy o Jonesie nie słyszała. 1 0

1 1

12

M o ż n a j e d n a k p ó j ś ć d a l e j : n i e t y l k o Tonos, ale ż a d e n rfiPffiywistgk c z ł o w i e k n i e wchodzi~w-~obręl) m e j HyEPwiędzi.^ S t a j ę się t o oczywiste, g d y jest ona fałszywa, wówczas bowiem nie_maj^uż większych p o d s t a w , b y m n i e m a ć , że to J o n e s w c h o d z i w o b r ę b m e j w y p o w i e d z i , niż że k t o k o l w i e k i n n y . I s t o t n i e , w y p o w i e d ź t a pozostałaby sensowna, choć w żaden sposób nie m o g ł a b y być p r a w d z i w a , n a w e t g d y b y n i e i s t n i a ł ż a d e n w ogóle c z ł o w i e k . „I m e t & unicorn" czy „ I m e t a sea-serpent" t o z u p e ł n i e sen­ s o w n e . W i ę r d z e n i a ^ j e ś l i w i e m y , co b y t o z n a c z y ł o — b y ć j e d n o ­ r o ż c e m c z x w ę ż e m m o r s k i m , czyli j a k a jest definicja t y c h j y t w o r ó w z b a j k i . A w i ę c t y l k o t o coś, co n a z w a ć m o ż n a p o j ę c i e m , wchodzi w obręb owego sądu logicznego. W w y p a d k u „jednorożca" n p . , i s t n i e j e w y ł ą c z n i e o d p o w i e d n i e p o j ę c i e : n i e m a t e ż nigdzie^ czegoś t a k i e g o , j a k n p . cień, czegoś n i e r e a l n e g o , co b y n a z w a ć 1 3

9

1 4

„(Ten oto) taki a taki", „(ten oto) ten a ten", „(jedyny) taki a taki", „(jedyny) ten a ten". „I met a man" — „Spotkałem (jakiegoś) człowieka", „Spotkałem (pew­ nego) mężczyznę". „Spotkałem (jakiegoś) człowieka", Spotkałem (pewnego) mężczyznę. „Spotkałem Jonesa". „Spotkałem (jakiegoś) jednorożca". „Spotkałem (jakiegoś) węża morskiego". 1 0

1 1

1 2

1 3

1 4

Deshrypcje

>

/

279

15

m o ż n a „a u n i c o r n " . Dlatego też, skoro sensowne (choć fałszywe) jesfpOwied35enle „ F m e t a u n i c o r n " , t o — r z e c z j a s n a •— t e n s ą d logiczny, g d y go p o d d a ć p o p r a w n e j analizie, nie będzie z a w i e r a ć składnika „a unicorn", będzie jednak"^znwierać*— pojęcie „uni­ corn" . Kwestia „nierealności", wyrastająca przed n a m i w t y m m o ­ mencie, jest niezwykle ważna. W p r o w a d z o n a w błąd przez gra­ m a t y k ę , w i ę k s z o ś ć t y c h l o g i k ó w , k t ó r z y z a j m o w a l i się w s p o m n i a n ą k w e s t i ą , r o z w i ą z y w a ł a ją, k i e r u j ą c się b ł ę d n y m i z a i s a d a m i . U w a ż a l i oni formę g r a m a t y c z n ą za przewodniczkę w analizie bardziej pewną, niż nią jest w rzeczywistości. Me^wiedzieli też, jakie różnice w o b r ę b i e f o r m y g r a m a t y c z n e j są w a ż n e , „ l ^ m ą t Jon&&" o r a z „ Ł m e t a m a n " u w a ż a n o b y tradycyjnie za sądy mające tę samą p o s t a ć , a n a p r a w d ę mają one zupełnie różną p o s t a ć : pierwszy wymienia pewną rzeczywistą osobę, Jonesa, g d y t y m c z a s e m drugi zawiera w \ ą o b i e funkcję z d a n i o w ą K m ) r o z w i n i ę c i u <JaJ z d a n i e : „ F u ^ k ^ a « S p o t ^ a l e m i^ą i x j ^ ^ l u d z k i e H g e s t nife^iedy f r m w d z i ^ ą " . ( N a l e ż y p a m i ę t ^ s ^ ż e u m ó w i l i ś m y się u ż y w a ć s ł o > a „ n i f e k i e d y ^ ^ j a k o n i e implikującego „więcej niż j e d e n r a z " ) . T e n sąd logiczny — oczy­ wiście n i e m a p o s t a c i „ I m e t x", k t ó m t t a m a c z y i s t n i e B i e s ą d u logicznego „I m e t a unicorn", w b r e w f a k t o w i i ż . n i e i s t n i e j ę ż ą d n a r z e c z t a k a , j a k „a u n i c o r n " . 1 6

e

T

Z W a ł u ajVaratu f u n k c j i z d a n i o w y c h w i e l u l o g i k ó w d o s z ł o d o w n i o s k u , że i s t n i e j ą o b i e k t y n i e r e a l n e . M e i c o n g * n p . a r g u m e n t u j e , że m o ż n a m ó w i ć o „ ( t e j o t o ) z ł o t e j g ó r z e " c z y „ ( t y m o t o ) o k r ą g ł y m kwadracie" itd.; m o ż n a b u d o w a ć prawdziwe sądy logiczne, w Ktorycfrnsą o n e p o d m i o t a m i ; a z a t e m m u s i i m p r z y s ł u g i w a ć pewnego rodzaju istnienie logiczne, gdyż w p r z e c i w n y m razie owe sądy, w których występują, b y ł y b y bezsensowne. W teoriach takich, brak, j a k sądzę, tego poczucia rzeczywistości, k t ó r e należy zachować nawet w najbardziej abstrakcyjnych rozważaniach. 1 7

1 8

* TJntersuclmngen zur Gegensłandstheorie und Psychologie, „(Jakiś) jednorożec", „(pewien) jednorożec. „Jednorożec". „The golden mountain". „The round sąuare".

15

1 6

1 7

18

1904.

280

Bertrand

Bussell

Logice, skłonny b y ł b y m twierdzić, nie wolno w większym stopniu u z n a w a ć j e d n o r o ż c a , a n i ż e l i t o l e r u j e się t o w zoologii; l o g i k a b o ­ w i e m z a j m u j e się ś w i a t e m r e a l n y m t a k s a m o z g o d n i e z p r a w d ą j a k zoologia, m i m o że jego bardziej a b s t r a k c y j n y m i i ogólnymi cechami. T w i e r d z i ć , że j e d n o r o ż c e i s t n i e j ą w h e r a l d y c e , l i t e r a t u r z e czy w fantazji — t o j a k najbardziej żałosny i m a r n y wykręt. T o , co i s t n i e j e w h e r a l d y c e , n i e j e s t z w i e r z ę c i e m z k r w i i k o ś c i , k t ó r e samodzielnie biega i oddycha. Tylko obrazem l u b opisem s ł o w n y m . P o d o b n i e , u t r z y m y w a ć , iż n p . H a m l e t i s t n i e j e w s w y m w ł a s n y m świecie, m i a n o w i c i e w świecie i m a g i n a c j i S z e k s p i r a , t a k samo naprawdę, j a k (powiedzmy) Napoleon istniał w zwykłym świecie, t o głosić coś r o z m y ś l n i e b a ł a m u t n e g o b ą d ź t e ż t a k p o ­ g m a t w a n e g o , że aż t r u d n o uwierzyć. Istnieje t y l k o j e d e n świat, ś w i a t „ r e a l n y " : j e g o częścią j e s t w y o b r a ź n i a S z e k s p i r a ; t a k ż e te m y ś l i , k t ó r e m i a ł o n p i s z ą c Hamleta, są r e a l n e . T a k i e ż są i te myśli, k t ó r e m y m a m y czytając t ę sztukę. Ale t o należy właśnie d o i s t o t y fikcji, że t y l k o o w e m y ś l i , u c z u c i a i t d . S z e k s p i r a i j e g o c z y t e l n i k ó w są r e a l n e , n i e i s t n i e j e z a ś o p r ó c z n i c h ż a d e n o b i e k t y w n y H a m l e t . J e ś l i ś c i e wzięli p o d u w a g ę w s z y s t k i e u c z u c i a w z b u d z o n e przez N a p o l e o n a w piszących i czytających historię, toście nie z e t k n ę l i s i ę z n i m : n a t o m i a s t w w y p a d k u H a m l e t a n a t y m się s p r a w a kończy. G d y b y nikt nie myślał o Hamlecie, nic b y z niego n i e p o z o s t a ł o , g d y b y n i k t n i e m y ś l a ł o N a p o l e o n i e , j u ż o n b y się z a r a z t y m zajął, ż e b y o n i m p o m y ś l a n o . P o c z u c i e r z e c z y w i s t o ś c i j e s t w logice n i e z b ę d n e i k t o k o l w i e k n i m ż o n g l u j e , w m a w i a j ą c , że H a m l e t o w i przysługuje innego rodzaju b y t realny, wyświadcza w t e n sposób niedźwiedzią przysługę myśli. Mocne poczucie rze­ czywistości j e s t b a r d z o p o t r z e b n e p r z y p r z e p r o w a d z a n i u p o ­ prawnej analizy sądów logicznych o jednorożcach, złotych górach, okrągłych k w a d r a t a c h oraz innych takich pseudoobiektach. ^Zgodnie z p o c z u c i e m r z e c z y w i s t o ś c i b ę d z i e m y stanowczo twierdzić, że w analizie sądów logicznych n i e należy p r z y j m o w a ć n i c z e g o „ n i e r e a l n e g o " . A l e p r z e c i e ż jeśli n i e m a n i c n i e r e a l n e g o , m o ż e k t o ś z a p y t a ć , t o j a k ż e m o g l i b y ś m y coś nierealnego p r z y ­ j ą ć ? O d p o w i e d ź j e s t n a s t ę p u j ą c a : g d y z a j m u j e m y się s ą d a m i

Deskrypcje

281

logicznymi, t o początkowo m a m y do czynienia z symbolami, i jeśli b ę d z i e m y p r z y p i s y w a l i z n a c z e n i e g r u p o m s y m b o l i , k t ó r e znaczenia nie mają, t o p o p a d n i e m y w błąd przyjmowania rzeczy nierealnych w t y m j e d y n y m sensie, w j a k i m t o jest możliwe, mianowicie j a k o obiektów opisanych. W sądzie logicznym: „ I m e t a unicorn" — pełne cztery słowa, r a z e m wzięte, tworzą sensowny s ą d l o g i c z n y , a s a m o słowo „ u n i c o r n " j e s t s e n s o w n e , w t a k i m s a m y m a k u r a t z n a c z e n i u j a k słowo „ m a n " . N a t o m i a s t o w e d w a s ł o w a , „ a u n i c o r n " , nie s t a n o w i ą ^ p o d r z ę d n e j g r u p y , m a j ą c e j s w e w ł a s n e z n a c z e n i e . A z a t e m jeśli b ł ę d n i e p r z y p i s u j e m y s e n s t y m d w ó m s ł o w o m , t o p r z y ł a p u j e m y się n a t y m , iż o s i o d ł a ł n a s „ ( j a k i ś ) j e d n o r o ż e c " i że w z i ę l i ś m y n a s w e b a r k i c i ę ż a r z a g a d n i e n i a , j a k m o ż e i s t n i e ć t a k a r z e c z n a świecie, w k t ó r y m n i e m a ż a d n y c h jednorożców. „A u n i c o r n " t o deskrypcja nieokreślona, k t ó r a niczego n i e o p i s u j e . N i e j e s t t o z a ś d e s k r y p c j a n i e o k r e ś l o n a , k t ó r a o p i s u j e coś nierealnego. Taki sąd logiczny, j a k : jest nierealne", tylko wówczas m a znaczenie, g d y „#" — t o deskrypcja, określona bądź nieokreślona; sąd t e n w t e d y będzie prawdziwy, kiedy „ # " jest deskrypcja, k t ó r a niczego nie opisuje. Ale bez względu n a t o , czy o w a d e s k r y p c j a „ # " coś o p i s u j e , c z y t e ż n i c z e g o n i e o p i s u j e , n i e jest o n a w ż a d n y m razie składnikiem tego sądu logicznego, w k t ó ­ r y m w y s t ę p u j e ; p o d o b n i e j a k p r z e d chwilą „ a unicorn", nie jest t o g r u p a p o d r z ę d n a , m a j ą c a s w e w ł a s n e z n a c z e n i e . W s z y s t k o to"T w y n i k a z f a k t u , iż g d y „x" j e s t d e s k r y p c j a , t o „o? j e s t n i e r e a l n e " czy n i e i s t n i e j e " n i e j e s t n o n s e n s e m , lecz z a w s z e m a s e n s , a niekiedy jest prawdą. M o ż e m y t e r a z p r z y s t ą p i ć d o z b u d o w a n i a o g ó l n e j definicji znaczenia sądów logicznych, zawierających deskrypcje nie­ określone. Załóżmy, że p r a g n i e m y sformułować p e w n ą w y p o ­ wiedź o „(jakim^~taEin^a t a k i m " , gdzie „ t a c y a t a c y " to te obiekty, które mają pewną własność czyli t e o b i e k t y 1 9

19

2 0

„A so-and-so" — „(jakiś) ten a ten", „(pewien) ten a ten", „(pewien) taki a taki". „So-and-so" — „ci a ci", „te a te", „tacy a tacy", „takie a takie". 2 0

Bertrand

282

Bussell

d l a k t ó r y c h f u n k c j a z d a n i o w a 0x j e s t p r a w d z i w a . ( J e ś l i w e ź ­ m i e m y „a m a n " j a k o nasz p r z y k ł a d „(jakiegoś) takiego a ta­ k i e g o " , t o 0x d a : „x is h u m a n " ) . A t e r a z z e c h c i e j m y p r z y p i s a ć 2 1

2 2

23

g d y Wx j e s t p r a w d z i w e . ( N p . w w y p a d k u „ L m e t a m a n " , Wjc b ę ­ d z i e t o : „ I m e t x" ) . O t ó ż s ą d l o g i c z n y , iż „(jakiś) t a k i a t a k i " m a w ł a s n o ś ć W, t o n i e s ą d k s z t a ł t u „¥x". Gdyby t a k było, to „ ( j a k i ś ) t a k i a t a k i b y ł o b y i d e n t y c z n e z x, d l a p e w n e g o o d p o ­ w i e d n i e g o x\ i c h o ć ( p o n i e k ą d ) m o ż e t o b y ć p r a w d ą w p e w n y c h w y p a d k a c h , n i e j e s t nią n a p e w n o w w y p a d k u t a k i m , j a k „ a u n i ­ c o r n " . TęjL„ w ł a ś n i e f a k t , iż w y p o w i e d ź , że ( j a k i e m u ś ) t a k i e m u a t a k i e m u p r z y s ł u g u j e w ł a s n o ś ć W, n i e j e s t w y p o w i e d z i ą m a j ą c ą k s z t a ł t Wx, s p r a w i a , iż „(jakiś) t a k i a t a k i " m o ż e b y ć , w p e w n y m d a j ą c y m się j a s n o z d e f i n i o w a ć sensie, „ n i e r z e c z y w i s t y " . D e f i ­ nicja t a jest następująca: 2 4

i k

u

W y p o w i e d ź , że „ o b i e k t m a j ą c y w ł a s n o ś ć 0 m a t e ż w ł a s n o ś ć W znaczy: „ Ł ą c z n e s t w i e r d z e n i e 0x o r a z Wx n i e z a w s z e j e s t f a ł s z y w e " . 7

Z p u n k t u widzenia logiki jest t o t a k i s a m sąd logiczny, j a k i m o ż n a b y w y r a z i ć s ł o w a m i : „ N i e k t ó r e 0 są *F"; ale p o d w z g l ę d e m r e t o r y c z n y m zachodzi t u różnica, ponieważ w pierwszym wy­ p a d k u tkwi sugestia jednostkowości, a w drugim — mnogości. M e j e s t t o j e d n a k ż e szczegół w a ż n y . "Ważne j e s t t o , że s ą d y lo- j g i c z n e — w e r b a l n i e r z e c z b i o r ą c — o „ ( j a M m ś ) tajkim ą t a k i m " , \ g d y je we właściwy sposób zanalizować, jne zabieraj ^ / s k ł a d n i k a j r e p r e z e n t o w a n e g o p r z e z t e n /Zwrot. D l a t e g o j ^ ł a ś n i ^ ' s ą d y Jfekie i / m o g ą b y ć s e n s o w n e , n a w e t g d y n i e i s t n i e j e ż a d n a J ^ k a rzejśz j a k j (jakiś) t a k i a t a k i . ! I ;

\ | ! \

7

2 1

„(Jakiś) człowiek", „(pewien) człowiek", „(jakiś) mężczyzna", „(pewien) mężczyzna". „x jest ludzkie, x jest człowiekiem". „Spotkałem (jakiegoś) człowieka", „Spotkałem (jakiegoś) mężczyznę," „Spotkałem (pewnego) człowieka", „Spotkałem (pewnego) mężczyznę". „Spotkałem #-a". 22

2 3

24

Deskrypcje

283

Definicja i s t n i e n i a , w odniesieniu do deskrypcji nieokreślo­ n y c h , w y n i k a z t e g o , co p o w i e d z i a n o n a k o ń c u p o p r z e d n i e g o / r o z d z i a ł u . M ó w i m y , że „ l u d z i e i s t n i e j ą " l u b „ ( j a k i ś ) człowiek / i s t n i e j e " , jeśli f u n k c j a z d a n i o w a jest ludzkie" b y w a niekiedy I p r a w d z i w a ; o g ó l n i e z a ś „(jakiś) t a k i a t a k i " i s t n i e j e , jeżeli „% j e s t takie a takie" b y w a n i e k i e d y p r a w d ą . M o ż e m y t o w y r a z i e \, w i n n y m j ę z y k u . S ą d l o g i c z n y „ S o c r a t e s is a m a n " jest bez w ą t p i e n i a r ó w n o w a ż n y s ą d o w i „ S o c r a t e s is h u m a n " , a l e t o niezupełnie t e n s a m sąd. O w o i s w „ S o c r a t e s is h u m a n " w y r a ż a r e l a c j ę p o d m i o t u o r a z o r z e c z n i k a ; n a t o m i a s t i s w „ S o c r a t e s is a m a n " wyraża identyczność. To w s t y d dla rodzaju Judzkiego, że p o s t a n o w i o n o t e g o s a m e g o s ł o w a „ j e s t " u ż y ć d l a o d d a n i a t y c h d w ó c h z u p e ł n i e r ó ż n y c h i d e i , w s t y d , n a k t ó r y j ę z y k l o g i k i for­ malnej znajduje oczywiście lekarstwo. I d e n t y c z n o ś ć w „Socrates is a m a n " t o i d e n t y c z n o ś ć z a c h o d z ą c a m i ę d z y o b i e k t e m n a z w a ­ n y m (jeśli u z n a ć „ S o c r a t e s " z a n a z w ę , co p o d l e g a z a s t r z e ż e n i o m , o k t ó r y c h później) a obiektem o p i s a n y m w sposób niejedno­ z n a c z n y . O b i e k t n i e j e d n o z n a c z n i e o p i s a n y b ę d z i e „ i s t n i a ł " , o ile p r z y n a j m n i e j j e d e n t a k i s ą d l o g i c z n y j e s t p r a w d z i w y , c z y l i o ile istnieje p r z y n a j m n i e j jeden p r a w d z i w y sąd logiczny, mający f o r m ę „a? is a s o - a n d - s o " , g d z i e „ # " t o n a z w a . C h a r a k t e r y s t y c z n e j e s t dla d e s k r y p c j i n i e o k r e ś l o n y c h (w p r z e c i w i e ń s t w i e d o o k r e ś l o ­ n y c h ) , że m o ż e i s t n i e ć s p o r o p r a w d z i w y c h s ą d ó w l o g i c z n y c h , m a j ą c y c h p o w y ż s z y k s z t a ł t — S o c r a t e s is a m a n , P l a t o is a m a n , e t c . A z a t e m „ ( p e w i e n ) c z ł o w i e k i s t n i e j e " w y n i k a s t ą d , że i s t n i e j e Sokrates, P l a t o n czy ktokolwiek inny. N a t o m i a s t w w y p a d k u deskrypcji określonych sąd logiczny, mający postać, k t ó r a odpo2 5

2 6

2 7

2 8

29

3 0

31

32

2 5

„Men exist". „A man exists" — „(pewien) człowiek istnieje", „(jakiś) mężczyzna istnieje", „(pewien) mężczyzna istnieje". is so-and-so". „Sokrates jest (pewnym) człowiekiem". „Sokrates jest człowieczy", „Sokrates jest ludzki". „Jest". „Exist". „x jest (jakimś) takim a takim", „x jest (pewnym) t y m a t y m " . 2 6

2 7

28

29

3 0

31

32

Bertrand

284

Bussell 3 3

w i a d a p o w y ż s z e j , m i a n o w i c i e „x is t h e . s o - a n d - s o " (gdzie „ # " t o n a z w a ) , m o ż e b y ć p r a w d z i w y co n a j w y ż e j d l a j e d n e j t y l k o w a r ­ tości #-a. D o c h o d z i m y t u do p r o b l e m u deskrypcji określonych, k t ó r e należy zdefiniować w sposób analogiczny do zastosowanego wobec deskrypcji nieokreślonych, ale nieco bardziej skompliko­ wany. Z b l i ż a m y się t e r a z d o g ł ó w n e g o z a g a d n i e n i a n i n i e j s z e g o r o z ­ d z i a ł u , m i a n o w i c i e d o definicji s ł o w a t h e (w liczbie p o j e d y n ­ czej). J e d e n b a r d z o w a ż n y p u n k t , d o t y c z ą c y definicji z w r o t u „ a s o - a n d - s o " , s t o s u j e się b e z z m i a n d o „ t h e s o - a n d - s o " ; p o s z u k i ­ w a n a definicja t o definicja sądów logicznych, w k t ó r y c h t e n zwrot figuruje, a nie definicja s a m e g o tego z w r o t u , osobno występują­ cego. W w y p a d k u z w r o t u „a so-and-so" s p r a w a jest zupełnie o c z y w i s t a : n i k o m u b y c h y b a n i e p r z y s z ł o d o g ł o w y , że „ a m a n " t o j a k i ś o k r e ś l o n y p r z e d m i o t , k t ó r y m o ż n a b y , s a m j e d e n , zdefinio­ wać. Sokrates jest (pewnym) człowiekiem, P l a t o n jest (pewnym) człowiekiem , Arystoteles jest ( p e w n y m ) człowiekiem ; nie m o ­ ż e m y j e d n a k z t e g o w y w n i o s k o w a ć , że „ a m a n " z n a c z y t y l e co „ S o k r a t e s " , a t a k ż e t y l e co „ P l a t o n " o r a z t y l e co „ A r y s t o t e l e s " , ponieważ te trzy imiona mają różne znaczenia. M e m n i e j jednak g d y się w y l i c z y ł o w s z y s t k i c h l u d z i n a świecie, t o n i e p o z o s t a j e n i c , o c z y m m o ż n a p o w i e d z i e ć : „ T h i s is a m a n , a n d n o t o n l y so, b u t , it is t h e « a m a n » , t h e ą u i n t e s s e n t i a l e n t i t y t h a t is j u s t a n i n d e f i n i t e m a n without being a n y b o d y in particular" . Oczywista, jest r z e c z ą z u p e ł n i e j a s n ą , że w s z y s t k o t o , co i s t n i e j e n a świecie, j e s t o k r e ś l o n e : jeśli t y m c z y m ś j e s t c z ł o w i e k , b ę d z i e t o p e w i e n o k r e ś l o n y c z ł o w i e k - t e n , a n i e i n n y . N i e m o ż e z a t e m i s t n i e ć n a świecie t a k i b y t jak „a m a n " , stanowiący przeciwieństwo określonych ludzi. 3 4

35

3 6

3 7

33

„x jest (tym oto) t y m a tym", „x jest (tym oto) takim a takim", „a? jest (jedynym) t y m a tym", x jest (jedynym) takim a takim". Kodzajnik, czyli przedimek określony: „ten", „ta", „to", „ci", „te". „Plato is a man". „Aristotle is a man". „To jest (pewien) człowiek, a co więcej — t o jest t e n o t o j e d y n y «(pewien) człowiek», byt kwintesencjalny, który jest wyłącznie nieokreślonym człowiekiem, nie będąc żadnym konkretnym poszczególnym człowiekiem". n

3 4

3 5

3 6

3 7

^ x-c

Deskrypcje^

285

I s k u t k i e m t e g o j e s t rzeczą, n a t u r a l n ą , ż e n i e d e f i n i u j e m y / S a m e g o „ a m a n " , lecz t y l k o t e s ą d y l o g i c z n e , w k t ó r y c h o n o y y s t ę p u j e . W w y p a d k u „ t h e s o - a n d - s o " s p r a w a p r z e d s t a w i a sfe t a k s a m o , t y l e że — n a p i e r w s z y r z u t o k a — w s p o s ó b m n i e j o c z y w i s t y . Że t a k b y ć musi, m o ż e m y wykazać, rozważając różnicę między n a z w ą a d e s k r y p c j a o k r e ś l o n ą . W e ź m y j a k o p r z y k ł a d sąd l o g i c z n y : „ S c o t t is t h e a u t h o r of « W a v e r l e y » " . M a m y t u i m i ę w ł a s n e „ S c o t t " o r a z d e s k r y p c j e „ t h e a u t h o r of « W a v e r l e y » " , o k t ó r y c h się t w i e r d z i , iż o d n o s z ą się d o t e j s a m e j o s o b y . O w ą różnicę między nazwą a wszelkimi innymi symbolami można wy­ jaśnić w następujący sposób: / N a z w a j e s t s y m b o l e m p r o s t y m , k t ó r e g o z n a c z e n i e t o coś, cfo\ m o ż e w y s t ę p o w a ć j e d y n i e j a k o p o d m i o t , c z y l i coś, co w jpóz-j dziale X I I I zdefiniowaliśmy jako „ i n d y w i d u u m " czy „jednostkę".! A s y m b o l e m „ p r o s t y m " j e s t t a k i , k t ó r y n i e m a części b ę d ą c y c h symbolami. Oto np. „Scott" jest symbolem prostym, bo choć m a części ( m i a n o w i c i e p o s z c z e g ó l n e l i t e r y ) , części t e n i e są s y m b o l a m i . N a t o m i a s t „ t h e a u t h o r of « W a v e r l e y » " n i e j e s t s y m b o l e m p r o s t y m , g d y ż p o s z c z e g ó l n e s ł o w a , t w o r z ą c e t e n z w r o t , t o części, k t ó r e są s y m b o l a m i . J e ż e l i , z a l e ż n i e o d o k o l i c z n o ś c i , w s z y s t k o t o , co r o b i wrażenie i n d y w i d u u m , faktycznie podlega dalszej analizie, bę­ d z i e m y m u s i e l i się z a d o w o l i ć c z y m ś , co m o ż n a n a z w a ć „ i n d y ­ widuami względnymi"; będą nimi terminy, które w obrębie oma­ wianego k o n t e k s t u nigdy nie bywają inaczej analizowane i nigdy n i e w y s t ę p u j ą i n a c z e j j a k t y l k o w roli p o d m i o t u . A w t a k i m r a z i e b ę d z i e m y się t e ż m u s i e l i z a d o w o l i ć „ n a z w a m i w z g l ę d n y m i " . Z e stanowiska naszego obecnego problemu, mianowicie definicji d e s k r y p c j i , n a t o z a g a d n i e n i e , c z y t e n a z w y są b e z w z g l ę d n e , czy też tylko względne, m o ż n a nie zwracać uwagi, gdyż d o t y c z y ono różnych pięter w hierarchii „typów", podczas gdy m y m u s i m y z e s t a w i ć t a k i e p a r y , j a k „ S c o t t " o r a z „ t h e a u t h o r of « W a v e r l e y » " , w k t ó r y c h k a ż d y z c z ł o n k ó w o d n o s i się d o t e g o s a m e g o o b i e k t u , a więc p r o b l e m t y p ó w nie powstaje. M o ż e m y z a t e m chwilowo p r z y j ą ć , iż n a z w y m o g ą b y ć b e z w z g l ę d n e ; n i c z t e g o , co b ę d z i e m y 3 8

39

1

38

3 9

„Scott jest (jedynym) autorem «Waverleya»". „(Jedyny) autor «Waverleya»", „(ten oto) autor «Waverleya»".

Bertrand

286

Bussell

musieli powiedzieć, nie będzie zależało od tego założenia, n a t o m i a s t sformułowanie może dzięki t e m u ulec nieznacznemu skróceniu. M a m y w i ę c p o r ó w n a ć d w i e r z e c z y : (1) n a z w ę , k t ó r a j e s t s y m ­ bolem prostym, bezpośrednio desygnującym pewne indywiduum, k t ó r e j e s t jej z n a c z e n i e m , i m a j ą c y m t o z n a c z e n i e n a w ł a s n ą r ę k ę , n i e z a l e ż n i e o d z n a c z e ń w s z e l k i c h i n n y c h s ł ó w ; (2) d e s k r y p c j e , z ł o ż o n ą z k i l k u słów, k t ó r y c h z n a c z e n i a są j u ż u s t a l o n e i d a j ą w r e z u l t a c i e t o , co n a l e ż y t r a k t o w a ć j a k o „ z n a c z e n i e " o w e j d e ­ skrypcji. Sąd logiczny, zawierający deskrypcje, nie jest identyczny z t y m , co z e ń p o w s t a j e , g d y p o d s t a w i ć n a z w ę , n a w e t jeżeli t a n a z w a n a z y w a t e n s a m o b i e k t , k t ó r y o w a d e s k r y p c j a o p i s u j e . „ S c o t t is t h e a u t h o r of « W a v e r l e y » " t o o c z y w i ś c i e i n n y s ą d niż „ S c o t t is S c o t t " : pierwszy z nich jest faktem historycznoliterackim, a d r u g i b a n a l n y m t r u i z m e m . I jeśli w s t a w i m y k o g o k o l w i e k in­ n e g o niż S c o t t a n a m i e j s c e „ t h e a u t h o r of « W a v e r l e y » " , n a s z s ą d l o g i c z n y s t a n i e się f a ł s z e m , a z a t e m n a p e w n o j u ż n i e b ę d z i e t y m s a m y m s ą d e m . A l e , m o ż n a p o w i e d z i e ć , n a s z s ą d l o g i c z n y m a za­ s a d n i c z o t a k ą s a m ą p o s t a ć , j a k n p . : „ S c o t t is Sir W a l t e r " , w k t ó r y m — j a k się t w i e r d z i — d w i e n a z w y o d n o s z ą się d o t e j s a m e j o s o b y . N a t o t a k a o d p o w i e d ź : J e ś l i „ S c o t t is Sir W a l t e r " f a k t y c z n i e z n a c z y „ t h e p e r s o n n a m e d « S c o t t » is t h e p e r s o n n a m e d «Sir W a l t e r » " , t o n a z w t y c h u ż y w a s i ę . j a k o d e s k r y p c j i , czyłi o w ą o s o b ę , z a m i a s t n a z w a ć , o p i s u j e się j a k o n o s z ą c ą w y m i e n i o n e , i m i ę . J e s t t o s p o s ó b , w j a k i c z ę s t o w p r a k t y c e u ż y w a się n a z w , i z w y k l e n i e m a w e frazeologii n i c , co b y w s k a z y w a ł o , c z y u ż y w a się i c h t a k w ł a ś n i e , c z y t e ż j a k o n a z w . G d y n a z w y u ż y w a się wprost, jedynie a b y wskazać, o c z y m m ó w i m y , nie należy ona d o s t w i e r d z o n e g o f a k t u ; a n i t e ż n i e s t a n o w i części n i e p r a w d y , o ile n a s z e t w i e r d z e n i e j e s t a k u r a t f a ł s z y w e : j e s t p o p r o s t u częścią s y m b o l i k i , z a p o m o c ą k t ó r e j w y r a ż a m y n a s z ą m y ś l . T o , co c h c e m y w y r a z i ć , j e s t c z y m ś t a k i m , co d a ł o b y się ( n a p r z y k ł a d ) p r z e ł o ż y ć 4 0

41

42

4 0

„Scott jest Scottem". „Scott jest Sir Walterem". „(Ta) osoba, którą nazywa się Scott, jest (tą) osobą, która nazywa się Sir Walter". 4 1

4 2

Deskrypcje

287

n a j ę z y k o b c y ; c z y m ś , czego k o n k r e t n e s ł o w a są n o s i c i e l a m i , n i e z a ś częścią. N a t o m i a s t g d y b u d u j e m y s ą d l o g i c z n y o „(tej) o s o b i e , k t ó r a się n a z y w a « S c o t t » " , n a z w i s k o „ S c o t t " w c h o d z i w s k ł a d t e g o , co t w i e r d z i m y , n i e t y l k o z a ś w s k ł a d j ę z y k a u ż y t e g o do b u d o w y tego twierdzenia. Nasz sąd ulegnie przecież zmianie, jeśli p o d s t a w i m y z a m i a s t p o p r z e d n i e g o z w r o t : „ ( t a ) o s o b a , k t ó r a się n a z y w a «Sir W a l t e r » " . A l e d o p ó k i u ż y w a m y n a z w j a k o nazw, t o czy p o w i e m y „Scott", czy też „Sir W a l t e r " , jest t a k s a m o o b o j ę t n e w z g l ę d e m t e g o , co t w i e r d z i m y , j a k t o , c z y m ó w i m y p o a n g i e l s k u , c z y t e ż p o f r a n c u s k u . A z a t e m d o p ó k i u ż y w a się n a z w j a k o n a z w , „ S c o t t is Sir W a l t e r " j e s t r ó w n i e b a n a l n y m s ą d e m l o g i c z n y m j a k : „ S c o t t is S c o t t " . T o w ł a ś n i e j e s t d o k o ń c z e ­ n i e m d o w o d u , iż „ S c o t t is t h e a u t h o r of « W a v e r l e y » " n i e b ę d z i e t y m s a m y m s ą d e m l o g i c z n y m , co p o w s t a ł y z p o d s t a w i e n i a j a k i e j ś n a z w y n a m i e j s c e „ t h e a u t h o r of « W a v e r l e y » " , b e z w z g l ę d u n a to, jaką nazwę podstawimy. 43

4 4

45

G d y u ż y w a m y z m i e n n e j i m ó w i m y o f u n k c j i z d a n i o w e j , n p . &x, p r o c e s z a s t o s o w a n i a w y p o w i e d z i o g ó l n y c h o x-ie d o w y p a d k ó w szczególnych polegać będzie n a p o d s t a w i a n i u n a z w y n a miejsce l i t e r y „ # " , p r z y z a ł o ż e n i u że 0 j e s t t o f u n k c j a , k t ó r a j a k o s w e a r g u m e n t y m a i n d y w i d u a . P r z y j m i j m y n p . , że
„The person całled Scott". „The person called «Sir Walter»". „(Ten oto jedyny) autor «Waverleya»". „The author of «Waverley» is the author of «Waverley»".

Bertrand

288

Bussell

w ł a ś n i e d o w i e d l i , m i a n o w i c i e , że jeśli p o d s t a w i m y j a k ą ś n a z w ę n a m i e j s c e „ t h e a u t h o r of « W a v e r l e y » " w p e w n y m s ą d z i e lo­ g i c z n y m , t o o t r z y m a n y s ą d r ó ż n i ć się b ę d z i e o d p i e r w s z e g o . T o znaczy, stosując t e n w y n i k do naszego obecnego w y p a d k u : je­ żeli „a?" j e s t n a z w ą , w ó w c z a s „x = nie jest t y m s a m y m sądem l o g i c z n y m , co „ t h e a u t h o r of « W a v e r l e y » is t h e a u t h o r of « W a v e r ley»" , bez względu n a to, jaką nazwą będzie „#". A z a t e m z f a k t u , iż w s z y s t k i e s ą d y l o g i c z n e , m a j ą c e p o s t a ć „x = x" są p r a w d z i w e , n i e m o ż n a b e z d a l s z y c h ceregieli — w y c i ą g n ą ć w n i o s k u , że ( j e d y n y ) a u t o r „ W a v e r l e y a " j e s t ( j e d y n y m ) a u t o r e m „ W a v e r l e y a " . W r z e c z y w i s t o ś c i s ą d y l o g i c z n e m a j ą c e p o s t a ć „ t h e soa n d - s o is t h e s o - a n d - s o " n i e z a w s z e są p r a w d z i w e : t r z e b a ż e b y the so-and-so i s t n i a ł o ( t e r m i n t e n w k r ó t c e z o s t a n i e w y j a ś n i o n y ) . T o n i e p r a w d a , że ( j e d y n y ) o b e c n y k r ó l F r a n c j i j e s t ( j e d y n y m ) obecnym królem F r a n c j i a l b o że ( t e n o t o ) o k r ą g ł y k w a d r a t jest ( t y m oto) okrągłym k w a d r a t e m . G d y w s t a w i a m y deskrypi^ę n a m i e j s c e n a z w y , f u n k c j e z d a n i o w e , k t ó r e są „ z a w s z e p r a w d z i w e , m o g ą się s t a ć f a ł s z y w e , j e ś l i ' t a d e s k r y p c j a n i c z e g o n i e o p i s u j e . N i e m a w t y m n i c z a g a d k o w e g o , s k o r o t y l k o sobie u ś w i a d o m i m y (co z o s t a ł o d o w i e d z i o n e w p o p r z e d n i m u s t ę p i e ) , że g d y p o d s t a ­ w i a m y deskrypcje, to o t r z y m a n y wynik nie jest wartością funkcji zdaniowej, o której mowa. 4 7

48

4 9

5 0

51

44

M a m y teraz możność zdefiniowania sądów logicznych, w któ­ r y c h występuje d e s k r y p c j a określona. J e d y n ą rzeczą odróżnia­ jącą „ t h e so-and-so" od „a so-and-so" jest d o m n i e m a n i e jednostkow o ś c i . N i e m o ż n a m ó w i ć o „ t h e i n h a b i t a n t of L o n d o n " , p o n i e ­ w a ż b y c i e m i e s z k a ń c e m L o n d y n u t o a t r y b u t n i ej e d n o s t k o w y . N i e m o ż n a m ó w i ć o „ t h e K i n g of ^ F r a n c e " , p o n i e w a ż t a k o w y n i e ist52

53

4 7

„(Ten oto) autor «Waverleya»", „(jedyny) autor «Waverleya»". „(Jedyny) autor «Waverleya» jest (jedynym) autorem «Waverleya»". „(Ten oto) taki a taki jest (tym oto) takim a takim", „(ten oto) ten a ten jest (tym oto) t y m a tym", „(jedyny) ten a ten jest (jedynym) t y m a tym". „The present King of France is the present King of France". „The round sąuare is the round sąuare". „(Jedyny) mieszkaniec Londynu", „(ten oto) mieszkaniec Londynu". „(Jedyny obecnie) król Francji". 4 8

4 9

50

5 1

52

5 3

Deskrypcje

289 5 4

n i e j e ; m o ż n a n a t o m i a s t m ó w i ć o „ t h e p r e s e n t K i n g of E n g l a n d " . T a k więc p r z e z s ą d y l o g i c z n e o „ t h e s o - a n d - s o " — z a w s z e i m p l i k o ­ w a n e są o d p o w i a d a j ą c e i m s ą d y o „ a s o - a n d - s o " , z t y m u z u p e ł n i e ­ n i e m , że n i e i s t n i e j e więcej niż j e d e n so-and-so. T a k i s ą d l o g i c z n y , j a k : „ S c o t t is t h e a u t h o r of « W a v e r l e y » " n i e m ó g ł b y b y ć p r a w d z i w y , g d y b y „ W a v e r l e y " nigdy nie został napisany albo g d y b y napisało go k i l k u l u d z i : i t a k s a m o n i e m ó g ł b y b y ć p r a w d z i w y ż a d e n i n n y sąd logiczny, p o w s t a ł y z funkcji zdaniowej x n a s k u t e k podsta­ w i e n i a „ t h e a u t h o r of « W a v e r l e y » " n a m i e j s c e „ # " . M o ż n a p o ­ w i e d z i e ć , że „ T h e a u t h o r of « W a v e r l e y » " z n a c z y : „ T a w a r ­ t o ś ć ir-a, d l a k t ó r e j «x n a p i s a ł o ' W a v e r l e y a ' » j e s t p r a w d ą " . A z a t e m n p . s ą d l o g i c z n y : „ T h e a u t h o r of « W a v e r l e y » w a s S c o t c h " , p o ­ ciąga za sobą: (1) „x n a p i s a ł o « W a v e r l e y a » " — j e s t n i e z a w s z e f a ł s z e m ; (2) „jeśli x o r a z y n a p i s a ł o « W a v e r l e y a » , t o x o r a z y są i d e n ­ tyczne" — jest zawsze prawdą; (3) „jeśli x n a p i s a ł o « W a v e r l e y a » , t o x b y ł o S z k o t e m " — jest zawsze prawdą. Te trzy

sądy

logiczne, przełożone

na

język

potoczny,

głoszą:

(1) p r z y n a j m n i e j j e d e n c z ł o w i e k n a p i s a ł « W a v e r l e y a » ; (2) n a j w y ż e j j e d e n c z ł o w i e k n a p i s a ł « W a v e r l e y a » ; (3) t e n , k t o n a p i s a ł « W a v e r l e y a » , b y ł S z k o t e m . W s z y s t k i e t e t r z y s ą d y w y n i k a j ą i m p l i k a c y j n i e z: „ T h e a u t h o r of « W a v e r l e y » w a s S c o t c h " . I n a o d w r ó t , t e t r z y s ą d y r a z e m w z i ę t e (lecz n i e ż a d n e d w a z n i c h ) i m p l i k u j ą , że ( j e d y n y ) a u t o r « W a v e r l e y a » b y ł S z k o t e m . A z a t e m m o ż n a u w a ż a ć , że t e t r z y s ą d y l o g i c z n e , r a z e m w z i ę t e , określają, co się r o z u m i e p r z e z s ą d : „ T h e a u t h o r of « W a v e r l e y » w a s S c o t c h " . M o ż e m y nieco uprościć t e t r z y sądy logiczne. Pierwszy wraz z d r u g i m są r ó w n o w a ż n e p o w i e d z e n i u : „ I s t n i e j e p e w i e n t e r m i n c, t a k i ż e : «x n a p i s a ł o ' W a y e r l e y a ' ) ) — j e s t p r a w d ą , g d y x j e s t c, fał­ s z e m z a ś , g d y x n i e j e s t c". I n n y m i s ł o w y : „ I s t n i e j e p e w i e n t e r 5 4

„(Jedynym) obecnym królu Anglii", „(tym oto) obecnym królu Anglii"; wydane, gdy królem Anglii był Jerzy V.

Bertrand

290

Bussell

c

m i n Cj t a k i że «x n a p i s a ł o W a v e r l e y a ' » — j e s t z a w s z e r ó w n o w a ż n e w z g l ę d e m «x j e s t c»". ( D w a s ą d y l o g i c z n e są „ r ó w n o w a ż n e " , o ile o b a są p r a w d z i w e b ą d ź o b a f a ł s z y w e ) . M a m y t u , p r z e d e w s z y s t k i m , d w i e f u n k c j e X-2bl „X n a p i s a ł o « W a v e r l e y a » " o r a z „x j e s t c", i b u d u j e m y f u n k c j ę w s p o m n i a n e g o c, r o z w a ż a j ą c r ó w n o w a ż n o ś ć t y c h d w ó c h funkcji #-a p r z y wszelkich w a r t o ś ­ c i a c h # - a ; n a s t ę p n i e p r z e c h o d z i m y d o s t w i e r d z e n i a , iż o t r z y m a n a f u n k c j a o w e g o c j e s t „ n i e k i e d y p r a w d z i w a " , c z y l i że j e s t o n a p r a w d z i w a d l a j e d n e j p r z y n a j m n i e j w a r t o ś c i — z m i e n n e j c. ( O c z y ­ wiście n i e m o ż e o n a b y ć p r a w d z i w a d l a w i ę c e j n i ż j e d n e j w a r ­ t o ś c i — z m i e n n e j c). T e d w a w a r u n k i , r a z e m w z i ę t e , d e f i n i u j e się j a k o o d d a j ą c e z n a c z e n i e t w i e r d z e n i a : „ T h e a u t h o r of « W a v e r l e y » exists" . 5 5

Możemy teraz zdefiniować wyrażenie: „ t h e t e r m satisfying t h e f u n c t i o n &x e x i s t s " . J e s t t o f o r m a o g ó l n a , k t ó r e j p r z y p a d k i e m s z c z e g ó l n y m b y ł p o w y ż s z y p r z y k ł a d . „ T h e a u t h o r of « W a v e r l e y » " j e s t t o „ t h e t e r m s a t i s f y i n g t h e f u n c t i o n 'a? w r o t e « W a v e r l e y » ' " . E ó w n i e ż „ t h e s o - a n d - s o " z a w s z e b ę d z i e w y m a g a ć o d w o ł a n i a się do p e w n e j funkcji z d a n i o w e j , mianowicie do funkcji definiującej własność, k t ó r a czyni z jakiejś rzeczy a so-and-so. 5 5 a

5 6

Definicja n a s z a jest n a s t ę p u j ą c a : „ T h e t e r m s a t i s f y i n g t h e f u n c t i o n 0x e x i s t s " z n a c z y t y l e , c o : „ I s t n i e j e p e w i e n t e r m i n c, t a k i że 0x j e s t z a w s z e r ó w n o w a ż n e w z g l ę d e m «x j e s t
%

x napisało

«Waver-

„Istnieje (jedyny) autor «Waveileya»". „Istnieje (jedyny) termin, spełniający funkcję „Istnieje (ten oto) termin, spełniający funkcję
5 6

Deskrypcje

291 9

l e y a » ' j e s t z a w s z e r ó w n o w a ż n e w z g l ę d e m x j e s t c\oraz, Szkotem". u

A o g ó l n i e ; „ T h e t e r m s a t i s f y i n g &x satisfies Wx się j a k o m a j ą c y t a k i e o t o z n a c z e n i e :

(2) c j e s t

5 7

,

definiuje

„ I s t n i e j e p e w i e n t e r m i n e, t a k i ż e : (1) 0x j e s t z a w s z e r ó w n o ­ ważne względem j e s t
59

w

5 9

5 7

„(Jedyny) termin, spełniający &x, spełnia ^ic", „(ten oto) termin, speł­ niający &x, spełnia *Fx". „x jest ("tym"<5to) t y m a tym", „a? jest (tym oto) takim a takim", „x jest (jedynym) t y m a tym", „a? jest (jedynym) takim a takim". „The man who did the deed". / „(Ten oto) taki a taki istnieje", „(Jedyny) taki a taki istnieje". „a istnieje". 58

59

5 9 a

59t)

Logika i język

21

Bertrand

292

Bussell

n i c z e g o n i e - n a z y w a , n i e j e s t n a z w ą , i d l a t e g o jeżeli w y s t ę p u j e w roli n a z w y , t o s t a j e się s y m b o l e m p o z b a w i o n y m z n a c z e n i a ; t y m c z a s e m z a ś d e s k r y p c j a , t a k a j a k „ t h e p r e s e n t K i n g of F r a n c e " , n i e s t a j e się n i e z d o l n a d o w y s t ę p o w a n i a w s p o s ó b s e n s o w n y , z t e g o t y l k o p o w o d u , że n i c z e g o n i e o p i s u j e ; a n i e s t a j e się d z i ę k i t e m u , że j e s t o n a s y m b o l e m z ł o ż o n y m , k t ó r e g o ..znaczenie, w y ­ w o d z i się ze z n a c z e ń s y m b o l i s k ł a d o w y c h . I t a k , g d y p y t a m y , c z y istniał H o m e r , to słowa „ H o m e r " u ż y w a m y j a k o skróconej d e s k r y p c j i : m o ż e m y j e z a s t ą p i ć n p . s ł o w a m i : „ t h e a u t h o r of t h e « I l i a d » a n d t h e « O d y s s e y » " . T a k i e s a m e u w a g i s t o s u j ą się d o p r a w i e w s z y s t k i c h u ż y ć t e g o , co r o b i w r a ż e n i e i m i o n w ł a s n y c h . Gdy deskrypcje występują w sądach logicznych, trzeba ko­ n i e c z n i e o d r ó ż n i ć , co m o ż n a n a z w a ć i c h w y s t ę p o w a n i e m „ p r y ­ m a r n y m " , czyli p o d s t a w o w y m , a co „ s e k u n d a r n y m " , czyli w t ó r ­ n y m . Rozróżnienie abstrakcyjne jest następujące. Deskrypcja występuje w użyciu „ p r y m a r n y m " , gdy sąd logiczny, w k t ó r y m ona figuruje, p o w s t a ł z p o d s t a w i e n i a owej deskrypcji n a miej­ sce „a?" w p e w n e j f u n k c j i z d a n i o w e j @x , d e s k r y p c j a w y s t ę p u j e w u ż y c i u „ s e k u n d a r n y m " , g d y w r e z u l t a c i e p o d s t a w i e n i a jej n a m i e j s c e „ # " w f u n k c j i @x p o w s t a j e t y l k o c z ę ś ć o m a w i a n e g o s ą d u logicznego. Wyjaśni to p r z y k ł a d . t R o z w a ż m y zdanie: „ T h e present K i n g of F r a n c e is b a l d . ^,The p r e s e n t K i n g of F r a n c e " w y s t ę p u j e t u t a j w użyciu p r y m a r n y m , a cały t e n sąd logiczny jest fałszywy. F a ł s z y w y jest k a ż d y sąd logiczny, w k t ó r y m występuje w użyciu p r y m a r n y m deskrypcja nie opisująca niczego. A teraz r o z w a ż m y z d a n i e : „ T h e p r e s e n t K i n g of F r a n c e is n o t b a l d " . T o j e s t d w u ­ z n a c z n e . J e ś l i n a p r z ó d w e ź m i e m y : „x is b a l d " , n a s t ę p n i e p o d ­ s t a w i m y „ t h e p r e s e n t K i n g of F r a n c e " n a m i e j s c e „ # " i w r e s z c i e z a p r z e c z y m y w y n i k , t o „ t h e p r e s e n t K i n g of F r a n c e " w y s t ą p i 6 0

m

61

62

63

6 0

„(Jedyny) autor «Iliady» i «Odysei», „(ten oto) autor «Iliady» i «Ody-

sei»". 61

„(Jedyny) obecny król Francji jest łysy", „(ten oto) obecny król Francji jest łysy". „(Jedyny) obecny król Francji nie jest łysy", „(ten oto) obecny król Francji nie jest łysy". „a? jest łyse". fl2

6 3

Deskrypcje

293

w użyciu s e k u n d a r n y m i nasz sąd logiczny będzie p r a w d z i w y ; jeśli z a ś w e ź m i e m y : „x is n o t b a l d " — i podstawimy „the p r e s e n t K i n g of F r a n c e " n a m i e j s c e „ # " , t o „ t h e p r e s e n t K i n g of F r a n c e " w y s t ą p i w u ż y c i u p r y m a r n y m i s ą d t e n b ę d z i e f a ł s z y w y . Pomieszanie użycia prymarnego z sekundarnym jest źródłem stałych błędów, t a m gdzie w grę wchodzą deskrypcje. W m a t e m a t y c e deskrypcje występują głównie w postaci f u n k c j i d e s k r y p t y w n y c h , czyli „ t h e t e r m h a v i n g t h e r e l a t i o n li t o y" b ą d ź „ t h e E of y" , j a k m o ż n a p o w i e d z i e ć n a z a s a d z i e a n a l o g i i w z g l ę d e m „ t h e f a t h e r of y i zwrotów podobnych. P o w i e d z e n i e n p . : „ O j c i e c ?/-greka j e s t b o g a t y " , t o t y l e , co p o w i e ­ d z e n i e , że n a s t ę p u j ą c a f u n k c j a z d a n i o w a z m i e n n e j c: „c j e s t b o ­ g a t e o r a z «x s p ł o d z i ł y g r e k a » , j e s t z a w s z e r ó w n o w a ż n e w z g l ę d e m «x j e s t
6 5

6 6

u

6 7

Bertrand Russell, Descriptions. Rozdział X V I z I titroduction to Mathematical PMlosophy, London przedruk w Semantics and Philosophy of Language. ed. Leonard Linsky, "Trbana 1952, The University 64

05

6 6

6 7

książki: Bertrand Russell, 1919, Allen and U n w i n ; A Collection of Beadings, of Illinois Press.

„x nie jest łyse". „Terminu pozostającego w stosunku R względem t/". „R ygreka". „Ojciec ygreka".

\

21*

C. A.

Mace

PRZEDSTAWIANIE A

WYRAŻANIE

W o s t a t n i c h l a t a c h wiele p o ż y t k u p r z y n i o s ł o d o k o n a n e p r z e z I. A. E i c h a r d s a rozróżnienie między „ n a u k o w y m " a „emot y w n y m " , czyli „ w z r u s z e n i o w y m " , p o s ł u g i w a n i e m się j ę z y k i e m . M ó w i się t a m m i a n o w i c i e , że d a n e k o n k r e t n e w y g ł o s z e n i e z d a n i a m o ż n a w l a ć d o f o r m y t w i e r d z e n i a — w d w o j a k i m celu. O w o wygłoszone zdanie m o ż e r e p r e z e n t o w a ć , czyli p r z e d s t a w i a ć , pewien f a k t czy sąd, b ą d ź też m o ż e w y r a ż a ć p e w n e wzruszenie czy jakiś inny, czysto s u b i e k t y w n y s t a n u m y s ł u . G d y p o m i e s z a m y t ę f u n k c j ę p o z n a w c z ą ze w z r u s z e n i o w ą , p o w s t a j e k ł o p o t . C e l e m tego k o m u n i k a t u jest wysunięcie sugestii, a b y u t r z y m a ć poży­ t e c z n e p u n k t y w s p o m n i a n e g o r o z r ó ż n i e n i a , p e w n e i n n e z a ś le­ piej w y z y s k a ć za p o m o c ą sformułowania ich od n o w a . P r o p o n u j ę z a s t ą p i e n i e t e g o j e d n e g o r o z r ó ż n i e n i a d w o m a i n n y m i : (1) ogól­ niejszym rozróżnieniem „przedstawiających" i „wyrażających" f u n k c j i z d a n i a , (2) b a r d z i e j s z c z e g ó ł o w y m r o z r ó ż n i e n i e m p r z e d s t a ­ wiania bezpośredniego i pośredniego. Określanie drugiego sposobu użycia języka jako sposobu „wzruszeniowego" zwęża niepotrzebnie t ę funkcję, której m o ż n a najdogodniej przeciwstawić reprezentowanie. Bardziej podsta­ wowe jest rozróżnienie przedstawiania faktu lub sądu oraz wy­ rażania stanu umysłu. Z b y t n i nacisk n a stany wzruszeniowe z a c h ę c i ł d o p r z y j ę c i a m i l c z ą c e g o z a ł o ż e n i a , iż t w i e r d z e n i a n a u k o w e m a j ą c h a r a k t e r c z y s t o p r z e d s t a w i a j ą c y i p o z b a w i o n e są f u n k c j i ekspresywnej. T y m c z a s e m wcale t a k nie jest. Twierdzenie n a u k o w e

296

C. A.

Mace

j e s t w y r a z e m w i a r y b ą d ź p r z y p u s z c z e n i a . Cechą szczególną d y s k u r s u n a u k o w e g o j e s t n i e t o , że j e s t o n c z y s t o r e p r e z e n t u j ą c y , lecz t o , że w y r a ż a t y l k o n i e w i e l e s p o ś r ó d m o ż l i w y c h s t a n ó w u m y s ł u , i t o t a k i c h n a ogół, k t ó r e są j a s n e i p r z e z r o c z y s t e . Gdy ważniejsza jest funkcja ekspresywna twierdzenia, to n a o d w r ó t : o b i e k t y w n y j e g o o d p o w i e d n i k s t a j e się z a z w y c z a j c i e m n y ; byłoby jednakże niemal niemożliwe wskazanie przykładu kon­ kretnego wyrażenia, w k t ó r y m b y j e d n a z funkcji, przedstawianie b ą d ź w y r a ż a n i e , c a ł k o w i c i e z a n i k ł a . T w i e r d z e n i e , że t e n a t e n „kraj schodzi n a p s y " , nie d o s t a r c z a określonej informacji n a t e m a t w y d a r z e ń w o w y m kraju. W y r a ż a ono przede wszystkim uczucia, jakie w związku z t y m i w y d a r z e n i a m i żywi mówiący. Ale twier­ dzenie to d o t y c z y przecież w y p a d k ó w , k t ó r y c h c h a r a k t e r został bardzo ogólnikowo naszkicowany. F u n k c j ę e k s p r e s y w n a z d a n i a d e f i n i u j e się z a p o m o c ą o d n i e ­ sienia do relacji zachodzących m i ę d z y t y m z d a n i e m a poprzedza­ j ą c y m je s t a n e m u m y s ł u ; funkcje zaś przedstawiającą i referen­ c y j n ą , c z y l i o z n a c z a j ą c ą , d e f i n i u j e się z a p o m o c ą r e l a c j i o w e g o zdania do faktu lub sądu, względem którego wspomniany stan u m y s ł u pozostaje w t y m czy i n n y m stosunku, należącym do p e w n e j k l a s y r e l a c j i . Moją t e z ą j e s t , że d o p r z e d s t a w i e n i a f a k t ó w czy sądów dochodzi w t y c h t y l k o zdaniach, k t ó r e z a r a z e m wy­ r a ż a j ą j a k i ś s t a n u m y s ł u ; a t a k ż e — że w s z e l k i e t w i e r d z e n i a wyrażające s t a n u m y s ł u zawierają zarazem odniesienie do jakiegoś f a k t u l u b s ą d u . G d y b y t o s t a n o w i s k o u d a ł o się u t r z y m a ć , t o wówczas b y ł o b y błędem t r a k t o w a n i e w s p o m n i a n y c h dwóch funkcji j ę z y k a j a k o a l t e r n a t y w n y c h . Są o n e w s p o s ó b i s t o t n y k o n i u n k c y j n e . A l t e r n a t y w n e z a ś s t a j ą się n a s k u t e k d a l e k o i d ą c e j d e g e n e r a c j i . Jeśli wyrażenie niezdolne jest w s k a z a ć swego o b i e k t y w n e g o o d p o w i e d n i k a , t o m o ż e się w r e z u l t a c i e s t a ć c z y s t o w z r u s z e n i o w e . Jeśli przestaje oddawać stan umysłu, to, b y ć może, zasługuje na miano „przedmiotowego" i wyłącznie „naukowego". B r a k miejsca nie pozwala mi n a obronę ani n a w e t n a wyjaśnie­ n i e t e g o w s z y s t k i e g o , co — o c z y w i s t a — w y m a g a wyjaśnienia i o b r o n y . Z a d o w o l ę się p o c z y n i e n i e m p a r u w s t ę p n y c h o b s e r w a c j i p e w n y c h szczególnych p r z y p a d k ó w .

Przedstawianie

a

wyrażanie

297

P r z y p u ś ć m y , że m ó g ł b y i s t n i e ć i że i s t n i e j e f a k t , k t ó r y p o l e g a p o p r o s t u n a t y m , iż p e w n a o k r e ś l o n a w ł a s n o ś ć Q ( n p . j a k i ś szczególny odcień czerwieni) jednolicie p o k r y w a określoną po­ wierzchnię P w o k r e ś l o n y m czasie T . I n n y m i s ł o w y , i s t n i e j e fakt złożony z elementów Q P T , połączonych w t a k i sposób, w jaki własność, miejsce i czas b y w a j ą połączone, g d y owa włas­ ność zajmuje to miejsce we w s p o m n i a n y m czasie. D l a krótkości, nazwijmy ten fakt — F . J e s t r z e c z ą j a s n ą , że F n i e m o ż e z o s t a ć p r z e d s t a w i o n y d z i ę k i — że t a k p o w i e m — swej w ł a s n e j , t k w i ą c e j w n i m m o c y . D o t a k i e g o p r z e d s t a w i e n i a d o c h o d z i t y l k o n a s k u t e k t e g o , że ó w f a k t p o ­ zostaje w p e w n y c h stosunkach względem organizmu zdolnego do postrzegania i mówienia. Postrzeżenie przez ten organizm faktu F j e s t i n n y m z k o l e i f a k t e m . N a z w i j m y g o F . F t e d y , j a k o że w y ­ stępuje w kontekście psycho-fizycznym, da się wyrazić. W s p o m n i a n y o r g a n i z m m o ż e w y g ł o s i ć z b i ó r słów r ó w n o w a ż n y c h w z g l ę d e m : „ Q z a j m u j e P w c i ą g u TV . M o ż n a p o w i e d z i e ć , że t e n z b i ó r słów r e p r e z e n t u j e F a wyraża F . x

1 ?

1 ?

1 ?

x

x

x

x

2

2

4

Ł

x

l 7

2

G d y F p o l e g a n a ś w i a d o m o ś c i , że Q z a j m u j e m i e j s c e P w ciągu T t o w ó w c z a s w s z e l k i e e l e m e n t y F są z a r a z e m e l e m e n ­ t a m i F . S ( „ p o d m i o t " postrzegający F ) „zaznajomił się" z Q , P o r a z T . T w i e r d z e n i e , że — w o b r ę b i e p e w n e g o a k t u p o s t r z e ż e n i a j a k i e g o ś f a k t u — S m u s i się z a z n a j o m i ć z w s z y s t k i m i e l e m e n t a m i t e g o f a k t u , j e s t j e d y n i e i n n y m s p o s o b e m s t w i e r d z e n i a , że w s z y s t k i e e l e m e n t y t e g o f a k t u są e l e m e n t a m i faktu* ś w i a d o m o ś c i . Ale F — j e s t t o n i e m n i e j p e w n e — z a w i e r a e l e m e n t y n i e b ę d ą c e e l e m e n t a m i f a k t u F . Z t e g o c h o ć b y p o w o d u , że jeśli S p o ­ s t r z e g a , iż Q z a j m u j e m i e j s c e P w c i ą g u T t o S m u s i t o p r z e ż y ­ w a ć w p e w n y m czasie. D l a uniknięcia niedogodności o p e r o w a n i a faktami, w k t ó r y c h d w a r a z y w y s t ę p u j e dokładnie t e n s a m czas, m o ż e m y z a ł o ż y ć , że F p o l e g a n a t y m , iż S w czasie T p o s t r z e g a , że Q z a j m u j e P w c i ą g u T . Z g o d n i e z s z a c o w n ą t r a d y c j ą m o ż e m y m ó w i ć o T j a k o o czasie w o b r ę b i e o r z e k a n i a , z a ś o T j a k o o czasie o r z e k a n i a . 2

x

u

x

x

x

x

1

1

x

2

x

x

x

2

x

Ł

x

n

2

x

2

P o z o s t a j e j e s z c z e z a j ą ć się S - e m ; n a j p r o ś c i e j z a ś b ę d z i e z d e ­ finiować je jako miejsce orzekania — w przeciwstawieniu do

298

C. A.

Mace

miejsca w o b r ę b i e orzekania, t a k j a k czas orzekania przeciwsta­ w i a się c z a s o w i w o b r ę b i e o r z e k a n i a . M o ż n a w i ę c F określić w następującej postaci: W c z a s i e T w i d a ć z m i e j s c a P , że Q z a j m u j e m i e j s c e P w c i ą g u T Zasadniczo topiczna na­ t u r a S, c z y l i t o , że w swej i s t o c i e j e s t o n o p e w n y m m i e j s c e m , w y ł a n i a się z n a s t ę p u j ą c y c h r o z w a ż a ń . G d y a n a l i z u j e m y : „ T o j e s t c z e r w o n e " , w s p o s ó b , j a k i p o d s u w a n a m s f o r m u ł o w a n i e : „Czer­ w o n o t u t a j t e r a z " , w ó w c z a s słowo „ t u t a j " z a c h o w u j e s w e „ p r z e ­ strzenne" znaczenie. Czerwono jest w miejscu, k t ó r e pozostaje w p e w n y m o k r e ś l o n y m s t o s u n k u d o czegoś i n n e g o , co j e s t „ t a m " . W m i a r ę j a k coraz bardziej o d r y w a m y u w a g ę od wszelkich rzeczy poza t y m , danych n a m w polu widzenia, dochodzimy w sposób n a t u r a l n y d o s f o r m u ł o w a n i a o m ó w i o n e g o f a k t u w p o s t a c i : „Czer­ w o n o t a m t e r a z " , g d z i e „ t a m " z n a c z y , iż m i e j s c e , o k t ó r e i d z i e , z n a j d u j e się n a p r z e c i w m n i e . A w i ę c w ł a ś n i e t a m — w p r z e c i ­ w i e ń s t w i e d o t u t a j , g d z i e j a się z n a j d u j ę . O m i e j s c u w o b r ę b i e o r z e k a n i a — p o w i a d a m i a się z a p o m o c ą o d n i e s i e n i a d o m i e j s c a orzekania. Oczywista, byłoby czymś w rodzaju paszkwilu, gdy­ b y ś m y postrzegającego opisali j e d y n i e j a k o miejsce. M e jest o n „ p u s t y m m i e j s c e m " , lecz m i e j s c e m z a j ę t y m p r z e z i n n ą w ł a s ­ ność, p o w i e d z m y Q . S t ą d g d y w fakcie p r z e d s t a w i o n y m m a m y jedną własność, jedno miejsce i j e d e n czas, to w fakcie w y r a ż o n y m w y s t ę p u j ą d w i e w ł a s n o ś c i , d w a m i e j s c a i d w a c z a s y *. 2

2

x

1

2

v

2

W związku z F oraz F wspomnieć t r z e b a o jeszcze jednej r z e c z y . W w i ę k s z o ś c i „ a k t ó w p o s t r z e g a n i a " — a j a m y ś l ę , że d o t y c z y t o w s z y s t k i c h — n i e d a się w t e n s p o s ó b z a n a l i z o w a ć F , a b y u j a w n i ć , że z a w i e r a o n o F j a k o swoją część. F a k t y t y p u F w y m a g a j ą analizy p r z y użyciu pewnej relacji wielokrotnej, k t ó r a ł ą c z y w s z y s t k i e e l e m e n t y t e g o , co j e s t r e p r e z e n t o w a n e , z e l e m e n ­ t a m i t e g o , co j e s t w y r a ż a n e . Relacje F oraz F względem zdania, które reprezentuje p i e r w s z y z t y c h f a k t ó w , a w y r a ż a d r u g i , są z ł o ż o n e w s p o s ó b x

2

2

x

x

2

2

* W przypadku szczególnym, g d y ja sam postrzegam, że jestem tutaj teraz (o ile rzeczywiście to postrzegam), pewne Q, pewne P oraz pewne T są elementami faktów reprezentowanych. Są one również jedynymi elementami faktu wyrażonego, ale w t y m fakcie każdy z nich występuje dwa razy.

Przedstawianie

a

wyrażanie

299

u t r u d n i a j ą c y a n a l i z ę . F a k t ó w t y p u F — w ogóle n i e d a się w y r a z i ć . F a k t y t y p u F m o ż n a albo przedstawić, albo wyrazić. Ale podczas gdy za pomocą tego samego zdania w y r a ż a m y jeden fakt, a przed­ s t a w i a m y inny, żadne zdanie nie może zarazem przedstawiać i wyrażać tego samego faktu. Gdy powiadam: „Q jest t a m teraz", to przedstawiam fakt F a w y r a ż a m F . G d y zaś mówię: „Zdaję sobie s p r a w ę , że Q j e s t t a m t e r a z " , t o p r z e d s t a w i a m F , w y r a ż a m natomiast fakt F , który pozostaje w t a k i m stosunku do F jak F — d o F w p o p r z e d n i m p r z y p a d k u . W y d a j e się, iż ż a d n e zwykłe zdanie nie jest z b u d o w a n e w t a k i sposób, b y t o umożli­ w i a ł o n a m ł a t w e o d r ó ż n i e n i e e l e m e n t ó w t e g o , co r e p r e z e n t o w a n e , o d e l e m e n t ó w t e g o , co j e d y n i e w y r a ż a n e . Z a r ó w n o p o j e d y n c z e s ł o w a , j a k i z d a n i e w całości, służą d w o j a k i e m u celowi. S ł o w a „ j e s t " , „ b y ł " i t d . s t a l e są z a t r u d n i o n e : r e p r e z e n t u j ą c c z a s w o b r ę ­ bie orzekania, a wyrażając czas orzekania; reprezentując splot elementów, a wyrażając a k t stwierdzenia. J e d y n i e skrajnie sztuczny system symboliczny czyni możliwym odróżnienie reprezentowa­ nia od wyrażania. x

2

x

1 ?

x

3

2

2

2

2

x

T y l e w z w i ą z k u z t e z ą , że w z w y k ł y m j ę z y k u p r z e d s t a w i a n i e zawsze pociąga za sobą w y r a ż a n i e , czyli ekspresję. Teza o d w r o t n a , iż ż a d e n z w y k ł y j ę z y k n i e j e s t c z y s t o e k s p r e s y w n y , w y m a g a ł a b y u z a s a d n i e n i a b a r d z i e j s z c z e g ó ł o w e g o niż t o , n a j a k i e t u t a j m o ż e m y sobie pozwolić. P o k r ó t c e , jej o b r o n a p o s t ę p o w a ł a b y p o takiej linii: P o j ę c i e c z y s t o e m o t y w n e g o p o s ł u g i w a n i a się j ę z y k i e m z n a j ­ d u j e — j a k się z d a j e — o p a r c i e w d o k t r y n i e , w e d l e k t ó r e j i s t n i e j ą s t a n y c z y s t o s u b i e k t y w n e ; p o g l ą d t e n d a się w p r a w d z i e d o b r z e w y j a ś n i ć h i s t o r y c z n i e , a l e t e ż n i e w i e l e w n i m , co b y g o d n e b y ł o polecenia. Bardziej pociągająca jest inna możliwość: formułuje się ją z a z w y c z a j w p o s t a c i z d a n i a , że k a ż d y s t a n u m y s ł u m a swój „ o b i e k t y w n y o d p o w i e d n i k " ; ale w t y m p u n k c i e m o ż n a o b r a ć i n n ą d r o g ę . F a k t y f i z y c z n e i p s y c h i c z n e n i e są w z a j e m p r z y ­ porządkowane — ani w znaczeniu dualistycznym, ani w neutral­ n y m monistycznym. Dowolnemu możliwemu faktowi fizycznemu odpowiada zbiór możliwych faktów psychicznych. Zawierają one wszystkie e l e m e n t y odpowiadającego i m f a k t u fizycznego, a po­ n a d t o j e s z c z e i n n e e l e m e n t y . S k ł o n n y j e s t e m m y ś l e ć , że n i e k t ó r e

soo

G. A.

Mace

e l e m e n t y f a k t ó w p s y c h i c z n y c h są s w o i s t y m i e l e m e n t a m i t y c h f a k t ó w , ale r ó w n i e ż m o ż n a p r z y j ą ć , j a k o a l t e r n a t y w n y , p o g l ą d „behawiorystyczny" bądź „fizykalistyczny". W k a ż d y m razie fakt p s y c h i c z n y z a w s z e b ę d z i e się o d z n a c z a ł t y m , że się d o czegoś o d n o s i . Najważniejszym jednakże p u n k t e m w doktrynie języka wzru­ s z e n i o w e g o j e s t t o , że z d a n i e , w y g ł o s z o n e w p o s t a c i t w i e r ­ d z e n i a , może być — jedynie wyrazem wzruszenia. Wobec tego p o g l ą d u i s t n i e j ą b a r d z i e j s z c z e g ó ł o w e z a s t r z e ż e n i a . Co w y d a j e m i się p e w n e w o d n i e s i e n i u d o t w i e r d z e ń p o e t ó w , p o l i t y k ó w i filo­ zofów ( p r z y p a d k i z w y k l e c y t o w a n e ) , t o t y l e t y l k o , ż e : (1) t w i e r ­ d z e n i a t e w y r a ż a j ą w z r u s z e n i e o r a z (2) n i e s t w i e r d z a się w n i c h t e g o , co z d a j ą się o n e d o s ł o w n i e głosić. B e z p o d s t a w n y n a t o m i a s t j e s t w n i o s e k , że o g r a n i c z a j ą się d o w y r a ż a n i a e m o c j i ; p o z o s t a j e w s z a k o t w a r t a d r u g a m o ż l i w o ś ć , m i a n o w i c i e , iż r z e k o m e t w i e r ­ dzenie o jednej rzeczy może posłużyć jako środek techniczny do s t w i e r d z e n i a czegoś i n n e g o . Odpowiednie w tego rodzaju w y p a d k a c h jest nie owo b a r d z o o g ó l n e r o z r ó ż n i e n i e m i ę d z y r e p r e z e n t o w a n i e m a w y r a ż a n i e m , lecz m i ę d z y d w o m a j a s k r a w o r ó ż n i ą c y m i się s p o s o b a m i p r z e d s t a w i a ­ n i a , że i d z i e o t ę c z y i n n ą r z e c z . W z r o z u m i e n i u , co się m ó w i w wypowiedziach stwierdzających w sposób bardziej pośredni, wielką p o m o c ą jest zasada, k t ó r ą m o ż n a opisać j a k o z a s a d ę zgodności wzruszeń: J e ż e l i t a k i s a m e l e m e n t s u b i e k t y w n y b y w a w y w o ł a n y u odbiorcy przez sąd p jak przez s ą d q, t o w ó w c z a s d o p o w i a d o m i e n i a o ą posłużyć m o ż e s t w i e r d z e n i e p (zwłaszcza w tekście p o e t y c k i m ) . O c z y w i s t a , p o e t a o p i e r a się n i e n a t e j j e d n e j z a s a d z i e . T o w ł a ś n i e j e s t ź r ó d ł e m w i e l k i c h k o m p l i k a c j i , że w j ę z y k u p o e t y c k i m zachodzi subtelne pomieszanie zasad bezpośredniego oznaczania z zasadą oznaczania n a podstawie zgodności wzruszeń. W t y m s a m y m z d a n i u j e d n o słowo b y w a u ż y t e w t e n s p o s ó b , że b e z ­ p o ś r e d n i o się o d n o s i d o s w e g o o d p o w i e d n i k a , p o d c z a s g d y p o ­ zostałe czynią t o pośrednio. L e p i e j z n a n y (filozofom) j e s t p r z y p a d e k w i e l o s ł o w i a m e t a ­ f i z y c z n e g o . M ó w i się, że n i e j e d n o w y r a ż e n i e filozoficzne t o n o n ­ s e n s , z u p e ł n i e p o z b a w i o n y z n a c z e n i a ; i że b i o l o g i c z n a f u n k c j a

Przedstawianie

a

wyrażanie

301

tych wypowiedzi polega po prostu na wyrażeniu i wyładowa­ n i u w z r u s z e ń d a n e g o filozofa. M n i e j c h y b a k r a ń c o w y p o g l ą d zo­ stał sformułowany przez A. J . Ayera w postaci t a k często cyto­ w a n e g o e p i g r a m u , że wiele s p o ś r ó d w y p o w i e d z i filozofów p o ­ w i n n o się p u b l i k o w a ć n a ł a m a c h „ T h e L o n d o n M e r c u r y " *, n i e zaś w „Mindzie". W związku z t y m o d c z u w a m w a h a n i e , czy s a m ów e p i g r a m zasługuje n a ogłoszenie w „ M e r k u r y m " , czy też w „ M i n d z i e " . P o n i e w a ż z a w i e r a o n g ł ę b o k ą p r a w d ę filozoficzną, m u s z ę się o p o w i e d z i e ć za „ M i n d e m " . Z a r a z e m j e d n a k o w a p r a w d a z o s t a ł a t a k d o b r z e — i t a k „ p l a s t y c z n i e " — s f o r m u ł o w a n a , że w e d l e z a w a r t e g o w niej k r y t e r i u m z a s ł u g u j e r ó w n i e ż n a o g ł o s z e n i e w „Merkurym". Podobnie — jak skłonny jestem mniemać — c h o ć w n i e c o o d m i e n n y s p o s ó b , r z e c z się m a ze w s p o m n i a n y m wielosłowiem metafizycznym. Nieraz b y w a to przypuszczalnie s w e g o r o d z a j u n o n s e n s , ale c z y ż — t a k j a k w poezji — n i e j e s t to ten t y p nonsensu, którego zadaniem — przekazywanie sensu' Z d a n i a , o k t ó r y c h m o w a , jeśli się j e w w ł a ś c i w y s p o s ó b p r z e ł o ż y , są p r z y n a j m n i e j s e n s o w n e . M a m w r a ż e n i e , że s k ł a n i a t o , b y p o ­ dejrzewać o pewien brak zwykłej intuicji psychologicznej kogoś, k t o p r z y p u s z c z a , że k a ż d y z a w s z e m ó w i c a ł k o w i t e n o n s e n s y . G d y n a t c h n i e n i p o e c i i filozofowie, co zeszli n a m a n o w c e , w y d a j e n a m się, iż n i c — t y l k o b e ł k o c z ą , t o j u ż nie p o d w p ł y w e m m i ł o ­ s i e r d z i a , ale i d ą c z a t y m , co p r a w d o p o d o b n e , p o w i n n i ś m y p o w z i ą ć p r z y p u s z c z e n i e , że l u d z i e ci, p o p r o s t u , u ż y w a j ą słów w j a k i ś niezwykły sposób. Interesująca w tej sytuacji jest nie tyle kwestia, c z y t o , co o n i t w i e r d z ą , b ę d z i e a k u r a t p r a w d z i w e , ile w j a k i s p o s ó b m o g l i b y ś m y z r o z u m i a l e p o k a z a ć , co o n i c h c ą p o w i e d z i e ć . O b e c n i e filozofowie a n a l i t y c y są zajęci p r ó b a m i u s t a l a n i a z n a c z e n i a z d a ń , w k t ó r y c h słowa zostały u ż y t e w z w y k ł y sposób. Ale prędzej czy p ó ź n i e j m u s i się w y ł o n i ć n a s t ę p n e z a g a d n i e n i e : c z y j ę z y k e m o t y w n y n i e m o ż e m i e ć swej w ł a s n e j l o g i k i . }

C. A. Mace, Representation and Expression. „Analysis", 1934, Vol. 1, No. 3; przedruk w Philosophy and Analysis, ed. Margaret Macdonald, Oxford 1954, Basil Black well. * „The London Mercury". Czasopismo J. C. Squire'a, Londyn 1919—1939.

literackie

wydawane

przez

A.

M.

Mach er

W Y R A Ż E N I A W S K A Z U J Ą C E A IMIONA

WŁASNE

W artykule t y m spróbuję wyjaśnić pewne nieporozumienia, związane z wyrażeniami wskazującymi oraz imionami własnymi, o d w o ł u j ą c się d o j ę z y k a f a k t y c z n i e s t o s o w a n e g o w c e l a c h k o ­ munikatywnych . Język bywa używany zarówno s y m b o l i c z n i e , jak i su­ g e s t y w n i e . Ściślej: k a ż d e zdanie s y m b o l i z u j e p r z y n a j m n i e j p e w n ą część s w e g o z n a c z e n i a , r e s z t a n a t o m i a s t b y w a w w i e l u z d a n i a c h t y l k o sugerowana. (Mówię t u o „części" znaczenia d a n e g o z d a n i a w t a k i m o t o s e n s i e : t o , co z n a c z y w y r a ż e n i e : „ C o ś j e s t ś m i e r t e l n e " , b ę d z i e częścią t e g o , co z n a c z y w y r a ż e n i e : „ S o k r a t e s j e s t ś m i e r t e l n y " ) . M ó w i ę , że z d a n i e „ s y m b o l i z u j e " s w e z n a c z e n i e , o ile o w o z n a c z e n i e j e s t z r o z u m i a ł e ( d l a k a ż d e g o , k t o zna język danego zdania) jedynie dzięki kompozycji i struktu­ r z e t e g o z d a n i a ; p o w i a d a m n a t o m i a s t , że z d a n i e „ s u g e r u j e " s w e z n a c z e n i e , jeśli k a ż d y , k t o n a p o d s t a w i e t e g o z d a n i a m a z r o z u ­ m i e ć j e g o z n a c z e n i e , m u s i w z i ą ć p o d u w a g ę c z y n n i k i i n n e niż kompozycja i struktura wypowiedzi (np. kontekst, w k t ó r y m ono występuje). I n n y m i słowy, język został u ż y t y „sugestywnie", o ile s ł u c h a c z m a d o p e w n e g o s t o p n i a d o m y ś l a ć s i ę z n a c z e n i a . „Kompozycja i s t r u k t u r a " , o której t u mówię, jest to kom­ p o z y c j a i s t r u k t u r a g r a m a t y c z n a (czy t e ż , j a k b y p o w i e d z i a ł filolog, ś c i ś l e j — l e k s y k a l n a i g r a m a t y c z n a ) — czyli t o , że d a n e z d a n i e s k ł a d a się z t a k i c h a t a k i c h słów (nie z a ś z i n n y c h ) , zrelatywizowanych wzajemnie pod względem gramatycznym

304

A.

M.

Maclver

w t a k i , a n i e i n n y s p o s ó b . M o g ę t e ż d o d a ć , iż z g ó r y p r z e s ą d z a m , że t o t y l k o „ z d a n i e j a k o t y p " ( n a z w ą t ą p o s ł u g u j e się E a m s e y i inni) m a pierwotnie t a k ą k o m p o z y c j ę i s t r u k t u r ę . Jeśli m ó w i m y , że t z w . „ e g z e m p l a r z z d a n i a " m a s t r u k t u r ę i k o m p o z y c j ę g r a m a ­ t y c z n ą (że dzieli się o n n a s ł o w a , z k t ó r y c h j e d n o j e s t p o d m i o t e m g r a m a t y c z n y m , d r u g i e o r z e c z e n i e m g ł ó w n y m i t d . , i t d . ) , t o czy­ n i m y t o t y l k o w sensie p o c h o d n y m : j e s t t o j e d y n i e s k r ó t o w y s p o s ó b p o w i e d z e n i a , że t ę s t r u k t u r ę i k o m p o z y c j ę m a „ z d a n i e jako t y p " , którego p r z y p a d k i e m szczególnym jest nasz „egzemplarz z d a n i a " . W y m ó w i o n y „ e g z e m p l a r z z d a n i a " m o g ą dzielić f o n e t y c y , a n a p i s a n y — g r a f o l o g o w i e , i t o n a c z ą s t k i w o b r ę b i e części, ad infinitum; n a t o m i a s t ż a d n e j z t y c h części n i e m o ż n a n a z w a ć „ s ł o w e m " , c h y b a t y l k o w t y m s e n s i e , że są t o s ł o w a , n a k t ó r e p o d z i e l o n o „ z d a n i e j a k o t y p " , a d o p i e r o p r z y p a d k i e m szczegól­ n y m t e g o o s t a t n i e g o j e s t n a s z „ e g z e m p l a r z z d a n i a " (słowo u w a ­ ż a m y z a „ c z ę ś ć " „ z d a n i a j a k o t y p u " w t y m sensie, że m o ż e o n o b y ć c z y m ś w s p ó l n y m d w ó m t a k i m z d a n i o m , r ó ż n i ą c y m się i>od i n n y m i w z g l ę d a m i ) . T o w y d a j e m i się p o d s t a w o w ą r z e c z ą w t e o r i i j ę z y k a , m i m o że r z a d k o w y r a ź n i e u z n a w a n ą . W y n i k a o n a b e z ­ p o ś r e d n i o z p o g l ą d u , że j ę z y k — o t y l e , o ile j e s t s y m b o l i c z n y — jest też k o n w e n c j o n a l n y : właśnie bowiem u m o w a musi wiązać ze z n a c z e n i e m coś, co m o ż n a p o w t a r z a ć , a z a t e m coś, co n i e m o ż e być poszczególnym i k o n k r e t n y m wyrażeniem („egzemplarzem zdania"), t y l k o m u s i b y ć „ t y p e m " , względem którego owo wyra­ żenie jest t y l k o j e d n y m z p r z y p a d k ó w szczególnych. Zwykły język jest w bardzo znacznej mierze s u g e s t y w n y . K a ż d y , k t o z a s t a n a w i a się n a d z w y k ł ą r o z m o w ą , m u s i z a u w a ż y ć , j a k wiele ze z n a c z e n i a s w y c h w y p o w i e d z i m ó w i ą c y p o z o s t a w i a domysłowi słuchacza, jego z d r o w e m u rozsądkowi (tj. sądowi o t y m , co r o z m ó w c a p r a w d o p o d o b n i e m i a ł n a m y ś l i ) . W r o z ­ mowie n a przedmieściach Leeds k t o ś m ó w i : „I shall b e going to town soon" , i pozostawia domysłowi słuchacza (zakładając, że d o m y ś l i się o n t r a f n i e ) , c z y i d z i e m u o t o , że z a j a k ą ś g o d z i n ę u d a się d o ś r ó d m i e ś c i a L e e d s , c z y t e ż że, p o w i e d z m y , w p r z y s z ł y m x

1

„Wkrótce udam się do miasta"

Wyrażenia

wskazujące

a imiona

własne

305

tygodniu pojedzie do L o n d y n u . Niewątpliwie najbardziej intere­ sujące jest s y m b o l i c z n e stosowanie j ę z y k a ; jest ono wszak j e d y n y m środkiem umożliwiającym powiadomienie o całkowicie n o w y m z n a c z e n i u ( t j . t a k i m , że n i e m o ż e m y o c z e k i w a ć , b y k t o ­ k o l w i e k z d o ł a ł się go d o m y ś l i ć ) . A l e c z y s t o s y m b o l i c z n e p o s ł u g i ­ w a n i e się j ę z y k i e m b y w a n i e m a l w y ł ą c z n i e o g r a n i c z o n e d o n a u k i filozofii; a w ą t p i ę , c z y n a w e t t u t a j j e s t o n o c z y m ś więcej niż t y l k o p e w n ą i d e a l n ą g r a n i c ą , d o k t ó r e j u c z o n y b ą d ź filozof u s i ł u j e się z b l i ż y ć ( s t o s u j ą c p r e c y z y j n i e z d e f i n i o w a n e t e r m i n y , a p r o k s y ­ m a c j ę formy g r a m a t y c z n e j do logicznej itd., itd.). K a ż d e jednak zdanie c o ś s y m b o l i z u j e (nawet takie, które g ł ó w n i e s u g e r u j e ) : i s t n i e j e coś, co m o ż n a z r o z u m i e ć n a p o d s t a w i e s a m e j t y l k o k o m p o z y c j i i s t r u k t u r y t e g o z d a n i a , jeśli się z n a d a n y j ę z y k ; i n a c z e j n i e b y ł o b y t o w ogóle z d a n i e , lecz t y l k o j a k i ś o k r z y k . N p . w s p o m n i a n e z d a n i e : „1 shall be going to t o w n soon" — z r o z u m i e k a ż d y , k t o z n a j ę z y k a n g i e l s k i , n a w e t jeśli n i c z g o ł a n i e wie n a t e m a t k o n t e k s t u ( t j . jeśli, p o w i e d z m y , n a p o t k a t o z d a n i e j a k o p r z y k ł a d c y t o w a n y w g r a m a t y c e a n g i e l s k i e j ) ; d o w i e się z t e g o z d a n i a p r z y n a j m n i e j t y l e , że k t o ś p r z y p u s z c z a , iż u d a się k i e d y ś d o j a k i e g o ś m i a s t a (a n i e , że n p . w p e w n y m o g r o d z i e z o o l o g i c z n y m są l w y ) . B y w a j ą j e d n a k ż e t a k i e f o r m y j ę z y k o w e , k t ó r e s t o s u j e się t y l k o w ó w c z a s , g d y t o , co d a n e z d a n i e ściśle s y m b o l i z u j e , s t a n o w i z a l e d w i e m a ł ą część t e g o , co m ó w i ą c y c h c e p r z e k a z a ć ; całej z a ś , b a r d z o w a ż n e j , r e s z t y n a l e ż y się d o m y ś l i ć n a p o d s t a w i e k o n t e k s t u . (Użycie więc takiej formy to niejako wezwanie, b y tego rodzaju d o m y s ł powziąć). D o form t y c h należą, j a k sądzę, wyrażenia w s k a z u j ą c e i i m i o n a w ł a s n e . J e s t e m p r z e k o n a n y , że c a ł a b ł ę d n a teoria „imion logicznie w ł a s n y c h " p o w s t a ł a n a s k u t e k fałszywego p r z e ś w i a d c z e n i a , iż w j ę z y k u może dojść do symbolizowania p e w n e g o i n d y w i d u a l n e g o f a k t u p o s t r z e g a l n e g o — w całości, g d y t y m c z a s e m n a p r a w d ę tylko jego c z ę ś ć (mianowicie odpowiada­ jący m u fakt o g ó l n y ) może podlegać symbolizowaniu, reszta zaś — jedynie s u g e r o w a n i u . G d y np. wskazując czarno-białego p t a k a z zakrzywionym d z i o b e m , p o w i a d a m d o k o g o ś , k t o n i g d y t a k i e g o p t a k a n i e wi-

A.

306

M. Mac Iv er 2

dział: „ T o j e s t a w o c e t t ą " , wówczas owo zdanie nie sym­ b o l i z u j e ściśle n i c z e g o p o n a d t o , że coś j e s t a w o c e t t ą (czyli i n n y m i s ł o w y , że a w o c e t t ą i s t n i e j e ) ; t o z n a c z y : t y l e t y l k o m o ż e z t e g o zdania zrozumieć osoba nieznająca kontekstu. U ż y w a m jednak z a i m k a wskazującego „to", gdyż w rzeczywistości zależy m i nie n a t y m , b y p r z e k a z a ć m e m u słuchaczowi ową b a r d z o nieokreśloną ( l u b ogólną) m y ś l , lecz n a t y m , b y z a k o m u n i k o w a ć m u coś z n a c z n i e b a r d z i e j o k r e ś l o n e g o : że, m i a n o w i c i e , t e n o t o p t a k p r z e d n a m i t o właśnie awocettą; t o zaś n a p o d s t a w i e c y t o w a n e g o z d a n i a zro­ zumieć może t y l k o ten, k t o z n a k o n t e k s t i bierze go p o d u w a g ę . B ł ę d n e b y ł o b y t w i e r d z e n i e , że w t y m w y p a d k u p e ł n e z n a ­ czenie, o k t ó r e m i idzie, jest s y m b o l i z o w a n e , w p r a w d z i e nie przez s a m o t o zdanie, ale przez większy symbol, k t ó r e g o jedną częścią j e s t o n o w ł a ś n i e , d r u g ą z a ś — w s k a z a n i e p r z e z e m n i e t e g o a k u r a t p t a k a . W s k a z a n i e p a l c e m — t o p o p r o s t u ś r o d e k (a u ż y c i e słowa „ t o " , w połączeniu z gestem w s k a z u j ą c y m — to drugi ś r o d e k ) d o u z y s k a n i a p e w n o ś c i , iż m ó j s ł u c h a c z , u s ł y s z a w s z y wygłoszone przeze mnie zdanie, zwróci uwagę n a tego właśnie p t a k a i d z i ę k i t e m u — z a p e w n e p o p r a w n i e się d o m y ś l i , o co m i idzie. G d y b y on już p r z e d t e m p a t r z y ł n a tego p t a k a , w s k a z y w a ­ n i e m o ż n a b y sobie d a r o w a ć , p o d o b n i e j a k u ż y c i e s ł o w a „ t o . G d y b y ś m y n p . o b a j b y l i zajęci o g l ą d a n i e m s t a d a p t a k ó w , w ś r ó d których tylko jeden jest czarno-biały, m ó g ł b y m po prostu po­ wiedzieć: „ P t a k czarno-biały jest awocettą" , i mieć p r z y t y m w y s t a r c z a j ą c ą p e w n o ś ć , że r o z m ó w c a m ó j p o p r a w n i e się d o m y ś l i , o co m i c h o d z i . M ó g ł b y m n a w e t z r ó w n y m s k u t k i e m powiedzieć: „ T h e r e ' s a n a v o c e t f e e d i n g a l i t t l e apart f r o m a l l t h e o t h e r b i r d s " , o ile b y ł t y l k o j e d e n p t a k , k t ó r y s z u k a ł sobie p o ż y w i e n i a w p e w n e j odległości o d i n n y c h ( p r z y c z y m słowo „ T h e r e " n i e j e s t z a i m k i e m w s k a z u j ą c y m , lecz 4

3

4

5

2

P o d o b n y do bociana lub czapli, długonogi ptak brodzący (Becurvirostra). „The black-and-white bird is an avocet" — „(Jedyny tutaj) ptak czarno­ biały jest awocettą". „To a w o c e t t ą szuka pożywienia w pewnej odległości od reszty pta­ ków". Dosłownie: „tam"; w t y m wypadku wyraża emfazę i jest równoważni­ kiem zwrotu „to", „to właśnie". 3

4

5

Wyrażenia

wskazujące

a imiona

własne

307

zostało użyte zupełnie t a k samo jak w zdaniu: „There's milestones o n t h e D o v e r r o a d " , g d z i e p o ł o ż o n o n a c i s k n a słowie „ t h e r e ' s " ) . Z d a n i e : „ T h e r e is a n a v o c e t f e e d i n g a p a r t f r o m t h e o t h e r b i r d s " s y m b o l i z u j e d o k ł a d n i e t o s a m o . co m o ż n a b y o d d a ć z a p o m o c ą z d a n i a : T h e r e is a flock of b i r d s , o n e of w h i c h is f e e d i n g a p a r t f r o m t h e o t h e r s a n d is a n a v o c e t " , k t ó r e m a — j a k w i d a ć — c h a r a k t e r w p e ł n i o g ó l n y ; j e d n a k ż e m ó j r o z m ó w c a u w a ż a , iż p r a w d o p o d o b n i e nie p o w i e d z i a ł b y m tego, g d y b y t o nie pozosta­ w a ł o w p e w n y m z w i ą z k u ze sceną r o z g r y w a j ą c ą się p r z e d n a m i ; dzięki t e m u właśnie uzyskuje on możność zidentyfikowania awocetty. 6

7

8

9

D o t a k r o z u m i a n y c h d e m o n s t r a t i w ó w m u s i m y zaliczyć zaimki osobowe, takie jak: „ja" oraz „ty", „wy", a t a k ż e przysłówki wskazujące, takie jak: „ t u t a j " , „ t a m " , „ t e r a z " , „wtedy". N p . z d a n i e m : „ ( J a ) j e s t e m w L e e d s " m ó g ł b y m się p o s ł u ż y ć p o p r a w n i e w celu p r z e k a z a n i a s ł u c h a c z o w i ( p o w i e d z m y , p r z e z t e l e f o n ) s ą d u , że A . M. M a c l v e r b y ł w L e e d s w o k r e ś l o n y m czasie (mianowicie w t e d y , g d y wygłaszałem owo zdanie); j e d n a k ż e t a moja wypowiedź nie s y m b o l i z u j e wspomnianego sądu, ponieważ n i c z g o ł a w j e j s t r u k t u r z e a n i w k o m p o z y c j i n i e w s k a z u j e , że t o c h o d z i o A . M. M a c l v e r a . Co n a j w y ż e j , s y m b o l i z u j e o n a sąd, że k t o ś n i e t y l k o p r z e b y w a w L e e d s , a l e p o n a d t o m ó w i , że się t a m z n a j d u j e ; n a t o m i a s t k t o t o j e s t , s ł u c h a c z m a się s a m d o m y ś l i ć n a p o d s t a w i e czegoś s p o z a w y g ł o s z o n e g o z d a n i a . (Czasy g r a m a t y c z n e czasowników m a j ą również t a k r o z u m i a n y 6

„Są kamienie milowe przy drodze do Dover". „Są"; „właśnie, że są". W t y m wypadku, ponieważ idzie tylko o to, co cytowana wypowiedź symbolizuje, stosowniejszy będzie przekład: „Istnieje (pewna) awocetta, która, właśnie szuka sobie pożywienia w pewnej odległości od reszty ptaków"; lub: „(Jakaś) awocetta szuka sobie właśnie pożywienia w pewnej odległości od reszty ptaków". „Jest (pewne) stado ptaków, z których jeden szuka sobie właśnie poży­ wienia w pewnej odległości od reszty, i jest on awocetta". Przekład ten oddaje, co cytowana wypowiedź symbolizuje. Gdyby miał oddać również, co wypowiedź ta sugeruje w danej sytuacji, powinien b y zaczynać się od słów: „Oto stado ptaków; jeden z n i c h . . . " etc. 7

8

9

Logika i język

22

308

A.

M.

Maclver

charakter wskazujący, gdyż użycie pewnego czasu gramatycznego jest równoważne zastosowaniu przysłówka wskazującego bądź z w r o t u p r z y s ł ó w k o w e g o , t a k i c h j a k : „ t e r a z " czy „ j u ż p r z e d ­ tem"). P o w i e d z i a ł e m , że z d a n i e , w k t ó r y m w y s t ę p u j e w y r a ż e n i e w s k a z u j ą c e , r o z u m i e m y d z i ę k i z w r ó c e n i u się d o k o n t e k s t u w y ­ p o w i e d z i . T r z e b a j e d n a k d o d a ć , że i s t n i e j ą d w a r o d z a j e k o n ­ tekstów, które nazywać będziemy kontekstami „ e k s t r a l i n g w i s t y c z n y m i " , czyli „ p o z a j ę z y k o w y m i " , oraz „ i n t r a l i n g w i s t y c z n y m i " , czyli „ w e w n ą t r z j ę z y k o w y m i " . P o z a j ę z y k o w y m k o n t e k s t e m w y r a ż e n i a są o k o l i c z n o ś c i z e w n ę t r z n e , w k t ó r y c h o n o występuje; we wszystkich dotychczasowych przykładach kontekst, 0 k t ó r y c h o d z i ł o , b y ł w ł a ś n i e p o z a j ę z y k o w y ( f a k t , że m a m y p r z e d s o b ą t y l k o j e d n e g o p t a k a c z a r n o - b i a ł e g o ; f a k t , że o s o b ą m ó w i ą c ą jest A. M. M a c l v e r itd., itd.). n a t o m i a s t k o n t e k s t e m wewnątrzj ę z y k o w y m j e s t s z e r e g z d a ń , w y g ł o s z o n y c h w p o ł ą c z e n i u ze z d a ­ n i e m r o z w a ż a n y m , b ą d ź n a w e t n i e w y g ł o s z o n y c h , g d y ż i t a k są oczywiste. Wyrażenie wskazujące może, występując w d a n y m zdaniu, s u g e r o w a ć j e g o z n a c z e n i e a l b o d z i ę k i t e m u , że o d n o s i się d o k o n ­ t e k s t u p o z a j ę z y k o w e g o , a l b o t e ż — że w s k a z u j e n a k o n t e k s t wewnątrzjęzykowy. Jeśli np. mówię: „ O n b y ł w Harrow 1 w B a l l i o l " , k ł a d ą c l e k k i n a c i s k n a słowo „ o n " o r a z s k i e r o w u j ą c w z r o k k u p e w n e j o s o b i e , r o z u m i e ć się b ę d z i e — w ł a ś n i e d z i ę k i t e m u o d w o ł a n i u się d o o k o l i c z n o ś c i p o z a j ę z y k o w y c h — że t o chodzi o tę, a nie i n n ą . o s o b ę . Jeżeli n a t o m i a s t t o s a m o zdanie: „ O n b y ł w H a r r o w i w B a l l i o l " w y s t ę p u j e w .opisie s t a n o ­ w i ą c y m część p o w i e ś c i , t o w ó w c z a s p e ł n e z n a c z e n i e t e j w y p o ­ w i e d z i s t a n i e się d o s t ę p n e d z i ę k i p o z n a n i u p o p r z e d z a j ą c y c h ( l u b niekiedy następujących), z d a ń tegoż opisu, k t ó r e w sumie stanowią k o n t e k s t w e w n ą t r z j ę z y k o w y ; n i e o d w o ł u j e m y się z a ś d o n i c z e g o p o z a z e s p o ł e m z d a ń s k ł a d a j ą c y c h się n a w s p o m n i a n ą p o w i e ś ć . S u g e s t i ę co d o z n a c z e n i a d a n e j w y p o w i e d z i , p o l e g a j ą c ą n a o d w o ł a n i u się d o k o n t e k s t u w e w n ą t r z j ę z y k o w e g o , m o ż n a z a w s z e (w p r z e c i w i e ń s t w i e d o s u g e s t i i p r z e z o d w o ł a n i e się d o k o n t e k s t u pozajęzykowego) wyeliminować w drodze przeformułowania wy-

Wyrażenia

wskazujące

a imiona

własne

309

p o w i e d z i . T o s a m o , co z o s t a ł o p r z e d s t a w i o n e w s z e r e g u z d a ń , można zawsze p o d a ć w j e d n y m dłuższym zdaniu. W y b ó r jednej z pomiędzy t y c h dwóch możliwości jest wyłącznie kwestią sty­ l i s t y c z n ą . P o p r a w n y s t y l l i t e r a c k i w n i e k t ó r y c h j ę z y k a c h , n p . w ła­ cinie c z y niemieckiifr, p o l e g a n a u j m o w a n i u z a p o m o c ą j e d n e g o d ł u g i e g o z d a n i a — t e g o s a m e g o , co w p o p r a w n e j a n g i e l s z e z y ź n i e w y r a z i l i b y ś m y w kilku z d a n i a c h k r ó t s z y c h : ale szereg z d a ń k r ó t k i c h jest m o ż l i w y w łacinie czy niemieckim, a j e d n o zdanie długie j e s t m o ż l i w e w a n g i e l s k i m ; t y l e że n i e j e s t t o „ d o b r y s t y l " . G d y j e d n a k w e ź m i e m y z d a n i e , k t ó r e g o p e ł n e z n a c z e n i e u z y s k u j e się dzięki odniesieniu do k o n t e k s t u w e w n ą t r z językowego, i zastą­ p i m y j e d n y m długim z d a n i e m cały zespół z d a ń stanowiących kontekst, wraz z n a s z y m zdaniem, to wówczas zniknie sugestia p o l e g a j ą c a n a o d w o ł a n i u się d o k o n t e k s t u w e w n ą t r z j ę z y k o w e g o : t o , co d o t y c h c z a s b y ł o j e d y n i e s u g e r o w a n e , t e r a z s t a j e się s y m b o ­ lizowane. W e ź m y np. taką p a r ę zdań: „ L o r d A u b r e y d e V e r e p r z e c h a d z a ł się po P i c c a d i l l y . W r ę k u t r z y m a ł l a s e c z k ę " . R o z w a ż m y d r u g i e z d a n i e . T y l k o część j e g o z n a c z e n i a j e s t p r z e z n i e symbolizowana, gdyż na podstawie kompozycji i struktury mo­ ż e m y się j e d y n i e z o r i e n t o w a ć , że k t o ś t r z y m a ł w r ę k u l a s e c z k ę w p e w n e j s y t u a c j i ; a b y się d o w i e d z i e ć , k t o t o b y ł i k i e d y t o b y ł o , m u s i m y się o d w o ł a ć d o p o p r z e d n i e g o z d a n i a . G d y n a ­ tomiast zastąpimy te dwa zdania jednym dłuższym, to o t r z y m a m y : „ L o r d A u b r e y de V e r e p r z e c h a d z a ł się po P i c c a d i l l y trzy­ m a j ą c w r ę k u l a s e c z k ę " ; w zdaniu t y m sugestia, polegająca n a odesłaniu do k o n t e k s t u wewnątrz językowego, znikła. I m i ę w ł a s n e s t o s u j e się p o d o b n i e j a k w y r a ż e n i e w s k a z u j ą c e , z t ą r ó ż n i c ą , że s ł u ż y o n o j e d y n i e d o t e g o , b y s u g e r o w a ć o d n i e s i e ­ nie do k o n t e k s t u w e w n ą t r z j ę z y k o w e g o . N a j p r o s t s z y przy­ p a d e k t o w y s t ę p o w a n i e i m i e n i a w ł a s n e g o w p o w i e ś c i . Ż e b y za­ cytować przykład W. E. Johnsona — oto początek bajki: „ P e w ­ nego razu był sobie chłopiec imieniem Janek. Jednego d n i a J a n e k c h c i a ł i ś ć n a r y n e k " — i t d . , przy czym stale u ż y w a się i m i e n i a „ J a n e k " . M o ż n a b y j e d n a k ( c h o ć b y ł o b y t o niewygodne) opuścić imię własne ł zacząć t a k : „ P e w n e g o r a z u był sobie chłopiec, k t ó r y j e d n e g o d n i a chciał iść na ry22*

A.

310

31.

Maclver

n e k " — i o p o w i e d z i e ć całą h i s t o r i ę o J a n k u — w j e d n y m d ł u g i m zdaniu, złożonym z ogromnego szeregu p o d r z ę d n y c h z d a ń względ­ n y c h , w ogóle a n i r a z u n i e w y m i e n i a j ą c i m i e n i a „ J a n e k " . W ję­ z y k u a n g i e l s k i m s t a ł o b y się t o , o c z y w i s t a , b a r d z o p r ę d k o w nie­ znośny sposób niezgrabne, zwłaszcza g d y b y do tej historyjki w p r o w a d z i ć więcej p o s t a c i ; w ó w c z a s b o w i e m n i e b y ł o b y w i a d o m o , d o k t ó r e j z n i c h o d n o s i się d a n y z a i m e k w z g l ę d n y . N a t o m i a s t w językach (takich j a k łacina czy greka) posiadających imiesłowy o d m i e n n e , d e k l i n u j ą c e się z u w a g i n a p r z y p a d e k g r a m a t y c z n y , l i c z b ę g r a m a t y c z n ą i r o d z a j g r a m a t y c z n y , co s p r a w i a , że lepiej w i a d o m o — p r z y n a j m n i e j n i e k i e d y — d o czego się d a n e w y r a ż e ­ nie odnosi, m o ż n a b y wspomnianą procedurę stosować w znacznie szerszym zakresie; w zasadzie zaś — bez ograniczeń. I m i ę własne jest w rzeczywistości niczym i n n y m j a k tylko stylistycznym s u b s t y t u t e m z a i m k a w z g l ę d n e g o . ( S t ą d w y n i k a , że i m i ę w ł a s n e m a j e d y n i e doniosłość językową, nie zaś logiczną). W p o d a n y m p r z y k ł a d z i e h i s t o r y j k a z a c z y n a się o d z d a n i a e g z y s t e n c j a l n e g o : „ P e w n e g o r a z u b y ł s o b i e c h ł o p i e c " , co s p r a w i a , że n i e m a t u w c a l e o d w o ł a n i a się d o k o n t e k s t u p o z a j ę z y ­ kowego. G d y b y t o b y ł a historia a u t e n t y c z n a , nie zaś zmyślenie l i t e r a c k i e , t o jej p o c z ą t k i e m z p u n k t u w i d z e n i a l o g i k i m o g ł o b y b y ć zdanie w s k a z u j ą c e ; np.: „ W i d z i s z tego tam chłopca? O t ó ż n a i m i ę m u J a n e k " — i o p o w i a d a n i e r o z w i j a się d a l e j , t a k j a k za pierwszym razem, p r z y c z y m imię „ J a n e k " wystę­ p u j e j a k o s u b s t y t u t z a i m k a w z g l ę d n e g o , o d n o s z ą c e g o się d o o w e g o pierwszego zdania. Albo też owo odniesienie mogłoby b y ć po­ średnie; n p . : „Widzisz t a m t e n d o m ? O t ó ż m i e s z k a w n i m c h ł o p i e c i m i e n i e m « J a n e k » " — i z n o w u opowiadanie roz­ w i j a się j a k p r z e d t e m . ( A l b o w r e s z c i e — co j a s n o u k a z u j e n a t u r ę wyrażenia wskazującego — mógłby być i taki początek: „ W i d z i s z d o m w ś r ó d d r z e w n a s z c z y c i e wzgórza ? O t ó ż . . . " itd.). W y ­ s t ę p u j e t u niewątpliwie odniesienie pozajęzykowe, nie podlega­ j ą c e e l i m i n a c j i ; d z i e j e się t a k j e d n a k n i e d z i ę k i i m i e n i u w ł a s n e m u ( g d y ż o n o o d w o ł u j e się w y ł ą c z n i e d o k o n t e k s t u w e w n ą t r z j ę z y k o ­ w e g o ) , lecz t y l k o d z i ę k i w y r a ż e n i u w s k a z u j ą c e m u , d o k t ó r e g o 0

1 0

10

Tutaj: dzięki domyślnemu zaimkowi osobowemu „ty".

Wyrażenia

wskazujące

a imiona

własne

311

o w o i m i ę w ł a s n e się o d n o s i . C a ł a h i s t o r i a o J a n k u j e s t j e d y n i e bardziej skomplikowanym przypadkiem szczególnym zasady, którą ilustruje przykład: „ T o j e s t a w o c e t t a " (będący równo­ ważnikiem powiedzenia: „ T o j e s t c h ł o p i e c , k t ó r y . . . " , czy „To jest dom, w k t ó r y m m i e s z k a chłopiec, który..."). O p o w i a d a n i e nasze, p ó k i idzie o r e p r e z e n t o w a n i e s y m b o l i c z n e , mogłoby b y ć historią o j a k i m k o l w i e k chłopcu; nikt n a pod­ stawie samej tylko znajomości języka angielskiego nie m ó g ł b y powiedzieć, o k i m to m o w a ; słuchacz j e d n a k m a powód, a b y d o m y ś l a ć s i ę , że j e s t t o o p o w i a d a n i e o t y m w ł a ś n i e c h ł o p c u , k t ó r e g o w i d z i , c z y t e ż — k t ó r y m i e s z k a w u j r z a n y m p r z e z słu­ chacza domu. Z d a n i a w s k a z u j ą c e g o , d o k t ó r e g o o d w o ł u j ę się używając i m i e n i a w ł a s n e g o , n i e m u s z ę w y g ł a s z a ć , o ile i d z i e o coś i t a k w i a ­ domego. Jeśli pragnę współczesnemu wykształconemu Anglikowi p o w i e d z i e ć , coś o p a n u B a l d w i n i e , n i e m u s z ę z a c z y n a ć o d s ł ó w : „Widzisz to miejsce, gdzie właśnie stoimy. Otóż jest to część znacznie większego obszaru zwanego Anglią i pozostającego pod jednym rządem; a obecnym pre­ mierem tego rządu jest człowiek, k t ó r y n a z y w a się S t a n l e y B a l d w i n " . Mogę t o w s z y s t k o p r z y j ą ć za rzecz oczy­ wistą i zacząć po p r o s t u w t e n sposób: „ D o w i e d z i a ł e m s i ę , że B a l d w i n w y g ł o s i ł p r z e m ó w i e n i e " . P o d o b n i e , współ­ czesny powieściopisarz nie rozpoczyna swego u t w o r u — w stylu b a ś n i o w y m , od słów: „ P e w n e g o r a z u b y ł s o b i e . . . " U w a ż a on, że c z y t e l n i k s a m t o u z u p e ł n i i d l a t e g o z a c z y n a n p . t a k : „ « D o d i a b ł a » — p o w i e d z i a ł a K s i ę ż n a " . Wciąż j e d n a k jest to zro­ z u m i a ł e d z i ę k i t e m u t y l k o , że c z y t e l n i k i s t o t n i e d o ś p i e w u j e s o b i e o w o : „ P e w n e g o r a z u b y ł a K s i ę ż n a " , j a k o coś, co p o w i e ś c i o ­ pisarz b y napisał, g d y b y t o uznał za w a r t e zachodu. Analogicznie, zdanie: „ D o w i e d z i a ł e m się, że B a l d w i n w y g ł o s i ł p r z e ­ m ó w i e n i e " , j e s t z r o z u m i a ł e p o d t y m t y l k o w a r u n k i e m , że i s t n i e j e pewne zdanie wskazujące (takie jak: „ T o j e s t Baldwin", wskazujące tę właśnie osobę, czy takie j a k : „ T o j e s t A n g l i a " , 11

11

Artykuł ten opublikowano w r. 1936, kiedy osoba premiera Baldwina była powszechnie w świecie znana.

312

A.

M.

Maclver

wskazujące miejsce, o które chodzi), a słuchacz wie, iż mówiący mógłby je wygłosić, gdyby to było konieczne; ponadto zaś — że owo zdanie wskazujące sugerowałoby (lecz, oczywista, nie sym­ bolizowało) w obrębie doświadczeń słuchacza coś, do czego mógłby się on odwołać, bezpośrednio lub pośrednio, od tego, co powie rozmówca. A. M. Maclver, JDemonstratwes Vol. 3, N o . 6; przedruk w Philosophy Oxford 1954, Basil Blaekwell.

and Proper Names. „Analysis", 1930, and Analysis, ed. Margaret Macdonald,

C . Lewy

KILKA UWAG O T W I E R D Z E N I U *

Nie m a m z a m i a r u rozważać w tej rozprawie tzw. p r o b l e m u twierdzenia — w sposób szczegółowy. P r a g n ę t y l k o poczynić p a r ę u w a g k r y t y c z n y c h n a t e m a t t e g o , co p a n W i s d o m m ó w i w t e j s p r a w i e w s w y m n o w y m a r t y k u l e w „ M i n d z i e " **, o r a z k r ó t k o omówić kilka związanych z t y m zagadnień. M o o r e b a r d z o s z c z e g ó ł o w o r o z t r z ą s a ł c a ł y t e n p r o b l e m . *** i wiele z t e g o . co p o w i e m , j e m u w ł a ś n i e z a w d z i ę c z a m . Z d r u g i e j j e d n a k s t r o n y , p o w i n i e n e m m o ż e w s p o m n i e ć , że g ł ó w n a s p r a w a , k t ó r ą m a m t u o m ó w i ć , z a r y s o w a ł a m i się, z a n i m u s ł y s z a ł e m uwagi Moore'a o artykule Wisdoma. W i s d o m p o w i a d a ( o p . cit., s. 463), ż e : „ z d a n i a o s ą d a c h w sensie logicznym oraz cechach c h a r a k t e r y s t y c z n y c h , t a k i e j a k : «A stwier­ dził s ą d , że w A f r y c e j e s t g o r ą c o » , « O n a j e s t s z y k o w n a » , m o ż n a przekształcić w zdania o słowach: «A wygłosił zdanie: ' W Afryce j e s t g o r ą c o ' » , « O n a o d z n a c z a się t y m , co F r a n c u z i n a z y w a j ą ' c h i c ' » , z a w s z e i t y l k o w ó w c z a s jeżeli o w e z d a n i a o s ł o w a c h z o s t a ł y u ż y t e w t e n s p o s ó b , że m ó w i się, iż d a n y c z ł o w i e k w t e d y j e d y n i e j e r o z u m i e , o ile r o z u m i e n i e t y l k o w y r a ż e n i e « z d a n i e : x

* Wprawdzie wydaje mi się, że rozprawa ta zawiera kilka punktów godnych zastanowienia, to zarazem myślę teraz, iż jest w niej wiele błędów; byłoby jednak rzeczą niemożliwą poprawienie ich bez napisania — w rezultacie — nowej rozprawy — C. L. (1954). ** Metaphysics and Verification, „Mind", październik 1938. *** \ y wykładach. „Szykowna", „elegancka", „szyk", „elegancja". 1

314

C.

Lewy

' W A f r y c e j e s t g o r ą c o ' » , lecz r ó w n i e ż t a m t o z d a n i e , i — p o ­ d o b n i e — r o z u m i e c y t o w a n e słowo « c h i c » " . Twierdzenie to m o ż n a do pewnego stopnia u w a ż a ć za p r ó b ę s k o r y g o w a n i a s ł y n n e g o dziś b ł ę d u C a r n a p a , k t ó r y w s w o i m c z a s i e u t r z y m y w a ł , że z d a n i e : „ W e w c z o r a j s z e j l e k t u r z e b y ł a m o w a o B a ­ bilonie" m o ż n a przełożyć n a : „Słowo «Babilon» w y s t ę p o w a ł o w e w c z o r a j s z e j l e k t u r z e " *, a n a l o g i c z n i e z a ś , o c z y w i s t a , że s ą d : „ A s t w i e r d z i ł , że w A f r y c e j e s t g o r ą c o " m o ż n a p r z e ł o ż y ć n a : „A wygłosił zdanie: « W Afryce jest gorąco»". Są t o p r z y k ł a d y t ł u m a c z e n i a z t z w . „ s u p o z y c j i m a t e r i a l n e j " na „supozycję formalną". O t ó ż M o o r e z a u w a ż y ł (a p r a w d o p o d o b n i e i i n n i ) , że t a k n i e można. Przecież n p . p a p u g a może wymówić słowa: „ W Afryce jest gorąco", a mimo to nikt (chyba tylko z wyjątkiem Carnapa) n i e p o w i e , że m o ż e o n a t w i e r d z i ć , iż w A f r y c e j e s t g o r ą c o . Z cytowanego u s t ę p u z W i s d o m a nie widać w sposób z u ­ p e ł n i e j a s n y , czy tego samego z a r z u t u nie należałoby w y s u n ą ć p r z e c i w j e g o w ł a s n e m u p o g l ą d o w i , n i e w i a d o m o b o w i e m , czy s ł o w a : „... m ó w i się, iż d a n y c z ł o w i e k w t e d y j e d y n i e j e r o ­ z u m i e , o i l e . . . " , o d n o s z ą się d o s ł u c h a c z a czy d o m ó w i ą c e g o . G d y b y się m i a ł y o d n o s i ć d o s ł u c h a c z a , t o ó w z a r z u t p o z o s t a ł b y w m o c y (a t a k ż e z a r z u t p o d o b n y : p r z y p u ś ć m y , że N i e m i e c , z u p e ł n i e n i e znający angielskiego, wymówił słowa: „ W Afryce jest gorąco"; n i e p o w i e d z i e l i b y ś m y , iż t w i e r d z i ł o n , że w A f r y c e j e s t g o r ą c o ) . J e ż e l i j e d n a k , a m y ś l ę , że t a k w ł a ś n i e b y ł o , W i s d o m o w i szło o osobę mówiącego, to zastrzeżenia te upadają. A l e c h o ć W i s d o m u n i k n ą ł , z d a j e się, b ł ę d u C a r n a p a , t o w ł a s n y jego postulat, a b y w s p o m n i a n e d w a sądy były równoważne, j e s t — j a k m y ś l ę — n i e u z a s a d n i o n y . P o s t a r a m się s f o r m u ł o w a ć uwagi k r y t y c z n e , zaczynając od rozważenia, jakie w a r u n k i muszą z o s t a ć s p e ł n i o n e , jeśli A m a coś t w i e r d z i ć . Za Moorem n a d a m im następującą postać: (1) A m u s i się p o s ł u ż y ć t y m c z y i n n y m e g z e m p l a r z e m s ł o w a , (2) A m u s i się p o s ł u ż y ć p e w n y m e g z e m p l a r z e m s ł o w a w t y m * Por. Logical

8yntax

of Language,

s. 286.

Kilka

uwag o

twierdzeniu

315

czy i n n y m znaczeniu ( c z y l i A m u s i n a d a ć p e w n e znaczenie t e m u e g z e m p l a r z o w i s ł o w a , k t ó r y m się p o s ł u g u j e ) . T e d w a w a r u n k i są k o n i e c z n e , lecz n i e w y s t a r c z a j ą c e . Uwaga: Moore wymienia dwa inne warunki, uważane przez n i e k t ó r y c h filozofów z a k o n i e c z n e , w e d ł u g n i e g o z a ś n i e k o n i e c z n e . P i e r w s z y — t o t o , iż A , a b y t w i e r d z i ć , że p, p o w i n i e n a l b o w i e r z y ć , że p a l b o w i e d z i e ć , że p. U w a ż a n i e t e g o z a w a r u n e k konieczny jest niesłuszne, gdyż ktoś może z pewnością twierdzić, że p, i z a r a z e m k ł a m a ć . P o n a d t o w ogóle n i e m o ż n a b y k ł a m a ć , g d y b y się t e g o c z y o w e g o n i e t w i e r d z i ł o . Z d r u g i e j s t r o n y , m o ż n a — jak sądzę — zrozumieć pokusę, b y w a r u n e k ów t r a k t o w a ć jako konieczny. Istnieje bowiem, moim zdaniem, tendencja do mó­ w i e n i a , że A n i e s t w i e r d z i ł n a p r a w d ę , iż p, o ile k ł a m a ł . N i e m a m j e d n a k t u t a j czasu n a rozwinięcie tej kwestii. Drugi warunek, u w a ż a n y przez niektórych ludzi — b ł ę d n i e , w g M o o r e ' a — za k o n i e c z n y , t o t o , iż a b y t w i e r d z i ć , że p, t r z e b a u ż y ć egzemx>larza p b ą d ź e g z e m p l a r z a w y r a ż e n i a , k t ó r e j e s t r ó w n o z n a c z n e z p. M o o r e t e m u p r z e c z y , d l a u z a s a d n i e n i a z a ś s w e g o s t a n o w i s k a p o d a j e t e g o r o d z a j u p r z y k ł a d *. P r z y p u ś ć m y , iż u m ó w i ł e m się ze S m i t h e m , że jeśli p ó j d ę d o Z w i ą z k u , t o z o s t a w i ę na m o i m b i u r k u k a r t k ę białego papieru z w y r y s o w a n y m pośrodku k r z y ż e m . P r z y p u ś ć m y , że z o s t a w i ł e m t a k ą k a r t k ę n a b i u r k u , ale z a m i a s t p ó j ś ć d o Z w i ą z k u , p o s z e d ł e m d o B i b l i o t e k i U n i w e r s y ­ teckiej. W t e d y Smith miałby prawo oskarżyć mnie o złamanie u m o w y i p o w i e d z i e ć : „ M ó w i ł e ś , że idziesz d o Z w i ą z k u " . Z g a d z a m się z t y m p r z y k ł a d e m , n a t o m i a s t n i e u w a ż a m , b y p o p i e r a ł o n tezę Moore'a. Mieliśmy t u bowiem do czynienia z wprowadzeniem przeze m n i e nowego j ę z y k a (lub nowej u m o w y językowej), w k t ó ­ r y m zostawienie k a r t k i białego papieru z k r z y ż e m pośrodku m i a ł o z n a c z y ć t o s a m o , co p o a n g i e l s k u s ł o w a : „ I a m g o i n g t o t h e U n i o n " . P o s ł u ż y ł e m się z a t e m e g z e m p l a r z e m w y r a ż e n i a m a j ą c e g o t o s a m o z n a c z e n i e , co p. B y ć m o ż e , u ż y w a m w t y m w y ­ p a d k u słów „ w y r a ż e n i e " o r a z „ e g z e m p l a r z w y r a ż e n i a " w s z e r s z y m niż M o o r e z a k r e s i e , ale t o w y d a j e się n i e w a ż n e . M o ż n a , co n a j y

2

* Nie jest to akurat jego przykład, tylko wzorowany na jego przykładzie. „Idę do Związku".

2

316

C.

Lewy

w y ż e j — j a k m y ś l ę — p o w i e d z i e ć , iż w c e l u s t w i e r d z e n i a p, n i e j e s t k o n i e c z n e p o s ł u ż e n i e się e g z e m p l a r z e m w y r a ż e n i a p b ą d ź wyrażenia mającego w k t ó r y m k o l w i e k z i s t n i e j ą c y c h j ę ­ z y k ó w ( j a k f r a n c u s k i c z y n i e m i e c k i ) t o s a m o z n a c z e n i e , co p. P o d a n y p r z e z W i s d o m a o p i s c z y n i z a d o ś ć w a r u n k o m (1) o r a z (2), p o n a d t o zaś spełnia i n n y w a r u n e k (który nie jest j a k o t a k i ani k o n i e c z n y , a n i w y s t a r c z a j ą c y ) , m i a n o w i c i e że A n a d a j e w y r a ż e n i u p z w y k ł e znaczenie. To wszystko j e d n a k nie w y s t a r c z y jeszcze do u z a s a d n i e n i a j e g o t e z y , i ż : „ A s t w i e r d z i ł sąd, że w A f r y c e j e s t g o r ą c o " , z n a c z y t o samo, co: „A wygłosił zdanie: «W Afryce jest gorąco», zawsze i t y l k o w ó w c z a s jeżeli e t c " . Można to wyłożyć w następujący sposób. Zapisuję teraz sąd: „Labour P a r t y zwycięży w najbliższych wyborach powszechnych". Przypisuję wszystkim słowom, które występują w zdaniu wy­ r a ż a j ą c y m t e n s ą d , i c h z w y k ł e z n a c z e n i a e t c , czyż j e d n a k m o ż n a p o w i e d z i e ć , że j a s t w i e r d z i ł e m , iż L a b o u r P a r t y z w y c i ę ż y w najbliższych w y b o r a c h powszechnych? Oczywiście, nie. J a t y l k o mogłem r o z w a ż a ć t e n sąd. T a k s a m o a k t o r n a scenie n i e s t w i e r d z a ż a d n y c h s ą d ó w , w y ­ rażonych ^a pomocą zdań, k t ó r e wygłasza. Członkowie chóru w A u d e n a i I s h e r w o o d a Na granicy n i e t w i e r d z i l i : Może i zginiemy od salw plutonu egzekucyjnego, Może i zabiją nas, nic w t y m nie będzie dziwnego, Ale gdy padniemy, z ziemią na twarzy, Dziesięciu stanie na nasze miejsce — ileż lepszych do boju.

I ja też nic nie twierdzę, b y sięgnąć p o n o w y przykład, kiedy głośno c z y t a m t e n wiersz. S t ą d z a t e m w y c i ą g a m w n i o s e k , że z d a n i a : „ A s t w i e r d z i ł s ą d , że w A f r y c e j e s t g o r ą c o " , n i e m o ż n a p r z e ł o ż y ć n a : „ A w y g ł o s i ł z d a n i e : « W A f r y c e j e s t g o r ą c o » " , j a k się d o m a g a ł C a r n a p ; n i e można też tego uczynić w p r o p o n o w a n y przez Wisdoma, bardziej skomplikowany sposób. Zarówno jednak dla Carnapa, j a k i dla Wisdoma, istotna jest w s p o m n i a n a możliwość d o k o n a n i a tego przekładu. J e j doniosłość, w p r z y p a d k u W i s d o m a , p o l e g a n a t y m , iż p r a g n i e o n p o w i e d z i e ć ,

Kilka

uwag o

twierdzeniu

317

że k a ż d e m u z d a n i u o b y t a c h a b s t r a k c y j n y c h — s ą d a c h w z n a ­ czeniu logicznym, cechach charakterystycznych — odpowiada zda­ nie o słowach, k t ó r e w y s u w a takie same p o s t u l a t y faktyczne, c h o ć r ó ż n i się o d p o p r z e d n i e g o z n a c z e n i e m . M o ż e t o n a s u n ą ć n a m p r z y p u s z c z e n i e , że g d y W i s d o m m ó w i ł : „ Z d a n i e : « A s t w i e r d z i ł p» m o ż n a p r z e k s z t a ł c i ć n a : « A w y m ó w i ł : p'», z a w s z e i t y l k o w ó w c z a s jeżeli e t c " , .to m i a ł n a m y ś l i n i e t o , że o w e d w a z d a n i a t o s a m o z n a c z ą , lecz że w y s u w a j ą o n e t a k i e s a m e p o s t u l a t y faktyczne. Ale i t o nie b y ł o b y trafne. J e d n y m bowiem z „postulatów faktycznych", w y s u w a n y c h przez zdanie: „ A s t w i e r d z i ł , że w A f r y c e j e s t g o r ą c o " , b ę d z i e t o , iż a l b o w i e d z i a ł , że w A f r y c e j e s t g o r ą c o , a l b o w t o w i e r z y ł , a l b o k ł a m a ł ; t y m c z a s e m w y p o w i e d ź : „ A w y g ł o s i ł z d a n i e : « W A f r y c e j e s t g o r ą c o » " (jeśli n a w e t u ż y t o t e g o w sensie w y ł u s z c z o n y m p r z e z W i s d o m a ) , n i e w y s u w a takiego postulatu, gdyż ów ktoś mógł jedynie rozważać p r z y t o c z o n y sąd. e

W y m i e n i ł e m d w a w a r u n k i k o n i e c z n e d o t e g o , b y o r z e c , iż A t w i e r d z i ł , że p, p o w i e d z i a ł e m j e d n a k , iż n i e są o n e w y s t a r c z a ­ j ą c e . Czy m o ż n a p o d a ć w a r u n e k , k t ó r y w p o ł ą c z e n i u z t a m t y m i d w o m a u t w o r z y z b i ó r w y s t a r c z a j ą c y ? M y ś l ę , że t a k . I s t n i e j e pewien sposób mówienia, k t ó r y m o ż n a n a z w a ć „sposobem aser­ t y w n y m " . I w ł a ś n i e t y m , co o d r ó ż n i a s t w i e r d z e n i e s ą d u (w m o w i e ) o d r o z w a ż a n i a go j e d y n i e , j e s t ó w a s e r t y w n y s p o s ó b , w j a k i t e n sąd wygłoszono. W i s d o m w i ę c p o w i n i e n b y p o w i e d z i e ć , że z d a n i e : „ A s t w i e r ­ dził, iż w A f r y c e j e s t g o r ą c o " , m o ż n a p r z e k s z t a ł c i ć n a : „ A w y ­ głosił w s p o s ó b a s e r t y w n y z d a n i e : « W A f r y c e j e s t g o r ą c o » , z a w s z e i t y l k o w ó w c z a s jeżeli e t c " . Czy s ł u ż y ł o b y t o j e g o celowi, nie wiem. Co z j a k i e g o ś s p o s o b u c z y n i „ a s e r t y w n y s p o s ó b " ( m ó w i e n i a pewnych rzeczy w języku)? Istnieje tendencja do zadawania tego p y t a n i a z t ą m y ś l ą , że j e s t r z e c z ą m o ż l i w ą p o d a n i e j e d n e j l u b więcej cech c h a r a k t e r y s t y c z n y c h , k t ó r e b y ł y b y istotne, t j . z a r a z e m konieczne i wystarczające. M e mogę tego zrobić. Mogę n a t o m i a s t opisać t e n sposób p o ś r e d n i o , m ó w i ą c , że p a p u g a n i e w y g ł a s z a z d a ń w s p o s ó b a s e r -

318

0.

Lewy

t y w n y , i t a k s a m o a k t o r n a scenie czy k t o ś , k t o głośno c z y t a wiersz l u b p o w i e ś ć . J e ż e l i j e d n a k , p r ó b u j ą c t o o p i s a ć „ b a r d z i e j bezpośrednio", p y t a m y : Czy t o jest jakiś szczególny t o n w y p o ­ wiedzi, czy „poczucie przeświadczenia" towarzyszące wygłaszaniu danego zdania, czy może po p r o s t u samo wygłoszenie tego zdania p l u s t o , że m a m y o k r e ś l o n y o b r a z „ p r z e d o c z y m a d u s z y " ? — w i d a ć , iż ż a d n a z t y c h r z e c z y n i e p a s u j e d o w s z y s t k i c h w y p a d k ó w . B o c z y ż s t w i e r d z a j ą c coś, z a w s z e w y g ł a s z a m y o d p o w i e d n i e z d a n i e j a k i m ś j e d n y m s z c z e g ó l n y m t o n e m ? Czy „ p o c z u c i e p r z e ­ świadczenia" zawsze towarzyszy n a s z y m twierdzeniom? (W każ­ d y m r a z i e f a k t , że m o ż e m y coś t w i e r d z i ć , k ł a m i ą c z a r a z e m , ś w i a d c z y o t y m , iż — n i e z a w s z e ) . Czy z a w s z e m a m y p e w n e określone wyobrażenie przy stwierdzaniu danego sądu? A g d y b y n a w e t t a k b y ł o , t o czyż nie m o g l i b y ś m y m i e ć t e g o s a m e g o ( l u b dokładnie podobnego) wyobrażenia, gdy jedynie r o z w a ż a m y ów sąd? Możemy więc podjąć p r ó b ę opisania — asertywnego sposobu mówienia, biorąc p o d u w a g ę wyniki, do jakich on prowadzi. U w a ż a się, iż c h a r a k t e r y s t y c z n e j e s t w t y m w y p a d k u t o , że jeśli w y g ł a s z a m p w s p o s ó b a s e r t y w n y , t o c h c ę s p r a w i ć , b y m o i słu­ c h a c z e u w i e r z y l i w p b ą d ź p r z e k o n a ć i c h , iż j a w i e r z ę w p. K r ó t k i n a m y s ł w y k a ż e , iż i t o n i e j e s t a n i k o n i e c z n e , a n i w y s t a r c z a j ą c e . M o g ę s t w i e r d z a ć p, n i e w y w o ł u j ą c w ś r ó d m y c h s ł u c h a c z y w i a r y w p a n i n i e p r z e k o n u j ą c i c h , że j a w n i e w i e r z ę ( g d y t w i e r d z ę , iż p, a m o i s ł u c h a c z e p r z y j m u j ą t o j a k o m ą i r o n i c z n ą u w a g ę ) . N a o d w r ó t , m o g ę w y g ł a s z a j ą c p s p r a w i ć , iż m o i s ł u c h a c z e b ę d ą m y ś l e l i , że w i e r z ę w p, c h o ć w c a l e j a w ó w c z a s n i e t w i e r d z i ł e m , że p ( g d y n p . j a ż a r t u j ę , a m o i s ł u c h a c z e p r z y j m u j ą t o n a serio). 0

7

Nie potrafię zatem podać żadnej takiej cechy charaktery­ s t y c z n e j , k t ó r a m u s i w y s t ę p o w a ć , o ile s p o s ó b m ó w i e n i a m a b y ć a s e r t y w n y ; m y ś l ę j e d n a k , iż t o , co p o w i e d z i a ł e m , w y s t a r c z y , a b y z n a c z e n i e r o z w a ż a n e g o w y r a ż e n i a s t a ł o się z u p e ł n i e j a s n e . C, Lewy, Some Notes on Assertion. „Analysis", 1939, VoL 7, No. 1; przedruk w Philosophy and Analysis, ed. Margaret Macdonald, Oxford 1954, Basi] Black well.

Max

Black

SEMANTYCZNA DEFINICJA

1.

Do napisania nym

również

Prof. Alfreda

tej rozprawy

trudno

PRAWDY

WSTĘP

skłoniło m n i e podejrzenie,

zrozumieć

znaczenie

że in­

zbudowanej

T a r s k i e g o * t z w . „ s e m a n t y c z n e j " definicji

przez

prawdy.

K ł o p o t b i e r z e się p o c z ę ś c i s t ą d . ż e T a r s k i d e f i n i u j e t e r m i n „ p r a w ­ dziwy w X", gdzie L jest j e d n y m z wielu języków o względnie prostej

s t r u k t u r z e . Definicja

sztucznych,

jego jest złożona.

Gdy

j u ż j e d n a k u p o r a m y się z e z w i ą z a n y m i z n i ą t r u d n o ś c i a m i t e c h n i c z ­ n y m i , t o n a d a l p r a g n i e m y się d o w i e d z i e ć , w j a k i m s t o p n i u m o ż n a ją

zastosować

do

„zwykłej"

angielszczyzny

czy jakiegoś

j ę z y k a „ n a t u r a l n e g o " . M o ż e się t e ż k t o ś z a s t a n a w i a ć , j a k

innego dalece

wyniki w tej sprawie rozjaśnią „ f i l o z o f i c z n y problem p r a w d y " **.

* Źródłem podstawowym jest słynny esej Tarskiego pt. Der Wahrheitsbegriff in den formalisierten Sprachen, „Studia Philosophica", t. I, 261—405 (Lwów, 1935). Jest to przekład na język niemiecki polskiej pracy, opubliko­ wanej w r. 1933. Bardziej popularnym zarysem, zawierającym odpowiedzi na głosy krytyczne, jest tegoż autora The semantic conception of truth, „Philosophy and Phenomenological Research", t. 4 (1944), 341—375. Prace t e ozna­ czać będą skrótami: W F S oraz SCT — odpowiednio. ** Sam Tarski pracy swej przypisuje doniosłość f i l o z o f i c z n ą : „Jej problem centralny — skonstruowanie definicji twierdzenia prawdziwego (Aussage) i stworzenie naukowych podstaw teorii prawdy — należy do dziedziny teorii wiedzy, a nawet uchodzi za jedno z głównych zagadnień tej gałęzi filo­ zofii. Mam więc nadzieję, że praca t a zainteresuje epistemologów (Erkenntnisteoretiker) i że są oni powołani do dokonania analizy krytycznej zawartych t u wyników, oraz że zechcą zużytkować je w dalszych badaniach na t y m polu..." ( W F S , 392, w przekładzie).

Max

320

Blacie

P o s t a r a m się o p i s a ć , m o ż l i w i e n a j p r o ś c i e j , c h a r a k t e r y s t y c z n e cechy zastosowanej przez Tarskiego p r o c e d u r y . N a s t ę p n i e roz­ w a ż ę , j a k i e n a l e ż y w p r o w a d z i ć m o d y f i k a c j e , jeśli a n a l o g i c z n ą definicję p r a w d y p r z y j d z i e d o s t o s o w a ć d o j ę z y k a n a t u r a l n e g o („potocznej angielszczyzny"); zakończę wreszcie kilku u w a g a m i k r y t y c z n y m i n a t e m a t filozoficznej d o n i o s ł o ś c i t a k i e j definicji semantycznej.

2. O P O T R Z E B I E

ROZRÓŻNIANIA

TYPÓW

SEMANTYCZNYCH

J e d n ą z cech z a s t o s o w a n e g o p r z e z T a r s k i e g o s p o s o b u p o s t ę p o ­ w a n i a , co t r z e b a z całą u w a g ą n a ś l a d o w a ć , j e s t r y g o r y s t y c z n e o d r ó ż n i a n i e j ę z y k a „ p r z e d m i o t o w e g o " o r a z „ m e t a j ę z y k a " . T o , że rozróżnienie powyższe, albo r ó w n o w a ż n e , jest rzeczą potrzebną, łatwo w y k a z a ć za pomocą następującej figury: Twierdzenie wydrukowane wewnątrz p r o s t o k ą t a n a tej stronie jest fałszywe A b y u n i k n ą ć k ł o p o t l i w e g o s f o r m u ł o w a n i a , u m ó w m y się, że „ c " b ę d z i e s k r ó t e m słów „ T w i e r d z e n i e w y d r u k o w a n e w e w n ą t r z prostokąta na tej stronie". Jeśli czytelnik rozważy znaczenie w y r a ż e n i a „
= s l; (1) ma postać: m = k; podstawie-

Semantyczna

definicja

prawdy

321

twierdzenia, które jest w sposób oczywisty prawdziwe na mocy definicji (2), w y d e d u k o w a n o s p r z e c z n o ś ć *. Paradoks ten powstaje na skutek dwuznacznego rozumienia t e r m i n u „ t w i e r d z e n i e " ; m o ż n a go r o z w i ą z a ć , w p r o w a d z a j ą c o d p o ­ wiednie rozróżnienie. Jeśli twierdzenia zawierające t e r m i n „praw­ dziwy" bądź „fałszywy" będziemy systematycznie oznaczali jako „ w t ó r n e " , dla odróżnienia ich od twierdzeń „ p i e r w o t n y c h " , w k t ó ­ rych powyższe t e r m i n y nie występują, to wówczas żaden p a r a d o k s n i e p o w s t a n i e . T r z e b a b y b o w i e m z a ł o ż y ć , że w p r o s t o k ą c i e n a t e j s t r o n i e z n a j d ą się s ł o w a : „ T w i e r d z e n i e p i e r w o t n e , w y d r u k o w a n e w e w n ą t r z p r o s t o k ą t a n a tej stronie, jest fałszywe; s a m e t e słowa t w o r z ą t w i e r d z e n i e w t ó r n e , p o w i e d z m y s. P o n i e w a ż z a ś de facto ż a d n e . t w i e r d z e n i e pierwotne nie zostało w y d r u k o w a n e wewnątrz^o w e g o p r o s t o k ą t a , p r z e t o ł a t w o s p o s t r z e c , iż s j e s t f a ł s z y w e **, a nie wewnętrznie sprzeczne. P o d o b n e z a g a d k i m o ż n a s k o n s t r u o w a ć , p o s ł u g u j ą c się t a k i m i t e r m i n a m i „ s e m a n t y c z n y m i " , j a k „ d e s y g n u j e " czy „ n a z w a czegoś". Ogólne rozróżnienie języka przedmiotowego oraz metajęzyka prze­ szkodzi wystąpieniu którejś z nich. N a s t ę p n y m środkiem ostroż­ n o ś c i j e s t z a k a z p r z y j m o w a n i a słów s e m a n t y c z n y c h t e g o r o d z a j u — j a k o t e r m i n ó w p i e r w o t n y c h czy niezdefiniowanych; j e d n y m z waż. niejszych zadań semantyki, w programie Tarskiego, jest właśnie dostarczenie jasnych d e f i n i c j i owych podejrzanych pojęć. J a k należy to zrobić w w y p a d k u „ p r a w d y " , p o k a ż ę za chwilę p r z y p o m o c y p r z y k ł a d u (w p u n k c i e 4).

3. G Ł Ó W N A I D E A M E T O D Y

TARSKIEGO

Idee, które przyświecają Tarskiemu w poszukiwaniu seman­ t y c z n e j definicji p r a w d y , są z w o d n i c z o p r o s t e : (I) P o s t a n a w i a o n t r a k t o w a ć słowo „ p r a w d z i w y " j a k o p r e d y k a t o r z e k a j ą c y o z d a * Tę wersję paradoksu Epimenidesa przypisuje się J. Łukasiewiczowi (por. W F S , 270). ** Przyjmując Kussellowską analizę deskrypcji określonej „(ten oto) taki a taki".

322

Max

Black

n i a c h j ę z y k a p r z e d m i o t o w e g o ( t a k , że z d a n i e k s z t a ł t u „s j e s t prawdziwe" należy do metajęzyka). (II) Próbuje zbudować taką definicję s ł o w a „ p r a w d z i w y " , z k t ó r e j w y n i k a ł o b y , co n a s t ę p u j e : „Dzisiaj jest poniedziałek" jest p r a w d ą = Dzisiaj jest ponie­ d z i a ł e k *, „ L o n d y n jest m i a s t e m " jest prawdą = L o n d y n jest miastem, „Tomasz k o c h a Marię" jest p r a w d ą = Tomasz k o c h a Marię, etc. Powyższe wyliczenie p r z y k ł a d ó w zostało d o k o n a n e z roz­ m y s ł e m ; jest bowiem niemożliwością p o d a n i e a d e k w a t n e g o p o d w z g l ę d e m f o r m a l n y m p r z e k ł a d u słów „ e t c " . A ż e b y t r a f i ć w s e d n o p r a c y Tarskiego, trzeba zrozumieć, dlaczego t a k jest. N a t u r a l n y m sposobem uogólnienia w a r u n k u (II), podanego wyżej, byłoby następujące sformułowanie: (0) D l a w s z e l k i c h x, jeżeli x j e s t z d a n i e m , t o „a?" j e s t p r a w d z i w e ~ x. Ł a t w o j e d n a k s p o s t r z e c , że s f o r m u ł o w a n i e t o j e s t n o n s e n s o w n e . Z g o d n i e z p r z y j ę t y m i k o n w e n c j a m i co d o c u d z y s ł o w ó w , s y m b o l j w y s t ę p u j ą c y b e z p o ś r e d n i o p o słowie „ t o " (w 0) o d n o s i się d o s t a ­ ł e j , nie zaś do z m i e n n e j . Istotnie, „#" to dwudziesta czwarta l i t e r a a l f a b e t u , a n i e z d a n i e . P o w i e d z e n i e więc „ « # » j e s t p r a w - * dziwę" jest t a k samo nonsensowne jak powiedzenie „Tomasz j e s t p r a w d z i w y " **. M o ż n a b y p o d j ą ć p r ó b ę z a s t ą p i e n i a f o r m u ł y 0 t a k ą o t o n p . for­ mułą: D l a w s z e l k i c h x o r a z y, jeżeli x j e s t z d a n i e m , y z a ś d e s y g n u j e j e d y n i e x, t o y j e s t p r a w d z i w e == x. T o j e d n a k n i e n a l e ż y d o m e t a j ę z y k a , a m y ś m y chcieli, ż e b y definicja słowa „ p r a w d z i w y " została sformułowana w m e t a ­ języku; tymczasem powyższa formuła jest zdaniem meta-meta* Tutaj „ = " jest znakiem równoważności logicznej, synonimicznym z „zawsze i tylko jeżeli". ** Jeśli idzie o przyczyny przemawiające przeciw temu, by „a?" interpreto­ wać jako nazwę zmiennej zdaniowej, zob. W F S , 274—276.

Semantyczna

definicja

prawdy

323

j ę z y k a *. W r e s z c i e n i e z d e f i n i o w a n y t e r m i n s e m a n t y c z n y , „ d e ­ s y g n u j e j e d y n i e " , j e s t n i e m n i e j p r o b l e m a t y c z n y niż t e r m i n „ p r a w ­ dziwy", k t ó r y należy zdefiniować. Z b r a k u p r o s t e j definicji, w y r a ż a j ą c e j i n t e n c j ę p o d a n e g o w y ż e j w a r u n k u ( I I ) , n a j l e p s z e , co m o ż e m y z r o b i ć , t o n a p i s a ć schemat: (S)

s j e s t p r a w d z i w e = x.

M o ż e m y p o w i e d z i e ć , n i e f o r m a l n i e i nieściśle, że m o ż l i w a d o p r z y ­ jęcia definicja słowa „ p r a w d z i w y " m u s i b y ć t a k a , b y p r a w d z i w e było każde zdanie, otrzymane z S przez zastąpienie „#" zdaniem p r z e d m i o t o w y m , s zaś — nazwą l u b d e s k r y p c j a określoną tego z d a n i a p r z e d m i o t o w e g o . M u s i m y j e d n a k p a m i ę t a ć , że t a k i e postawienie s p r a w y jest równoważne sparafrazowaniu niemożli­ wej d o p r z y j ę c i a f o r m u ł y 6>. W k a ż d y m r a z i e , S n i e j e s t definicją p r a w d y , t y l k o co n a j w y ż e j k r y t e r i u m p o m o c n y m w p o s z u k i w a n i u definicji **. J a k się p o k a ż e n a p r z y k ł a d z i e j ę z y k a u p r o s z c z o n e g o , k t ó r e g o opis p o d a m y , Tarskiego definicja p r a w d y m a p o s t a ć zupełnie i n n ą niż s c h e m a t S. x

4. M O D E L P R Z Y K Ł A D O W Y ***

Z a k ł a d a m y , że stępujące słowa:

nasz

„a

język „u

przedmiotowy, „i

„b

L,

zawiera

na­

„jP

* Odnosi się ona do terminów „pierwotnych" oraz do „wtórnych", sama zatem musi zawierać terminy t r z e c i e g o stopnia. ** Ten punkt, mocno podkreślony zarówno w W F S jak SCT, wielu kry­ t y k ó w przeoczyło. Przyjmując błędnie, że S, lub jakiś jego równoważnik, jest proponowaną definicją, byli oni — co zrozumiałe — zdziwieni bezcelo­ wością dalszych manewrów. *** I n n y model, mogący się przydać, znajdzie czytelnik na s. 154 wyjaśnień M. Kokoszyńskiej Uber den absoluten Wahrheitsbegrif und einige anderę semantische Begriffe", „Erkenntnis", t. 6 (1936), 143—165. 1

Czyli zdaniem należącym do języka przedmiotowego.

Logika i język

23

Max

324

Black

Pierwsze cztery z t y c h symboli należy uważać za synonimiczne — odpowiednio — względem „ A m a z o n k a " . „ B a ł t y k " , „jest rzeką", „ j e s t m o r z e m " ; „ p " — t o z n a k i l o c z y n u l o g i c z n e g o , „w" z a ś — znak negacji. J a k o przykłady z d a ń języka L bierzemy „ra", „wsb oraz „np r a s b " . Z n a c z ą o n e t y l e , c o : „ A m a z o n k a j e s t r z e k ą " , „ B a ł t y k n i e j e s t m o r z e m " o r a z „ n i e p r a w d a , ż e : A m a z o n k a jest* r z e k ą a zarazem B a ł t y k jest morzem". Metajęzyk, M, k t ó r y m mówimy o znakach należących do L, z a w i e r a : (I) w s z y s t k i e z n a k i , n a l e ż ą c e d o L , ( I I ) z n a k i „ A " , „ B " , „ E " , „ S " , „ P " , „A ^", k t ó r e są n a z w a m i z n a k ó w „ a " , „ b " , „ r " , „ s " , „jp", „ w " — o d p o w i e d n i o , ( I I I ) u m o w ę u s t a l a j ą c ą , iż „ R A " b ę ­ dzie n a z w ą w y r a ż e n i a „ r a " , „A^RA" — n a z w ą w y r a ż e n i a „ w r a " , i t d . *, ( I V ) z w y k ł e s y m b o l e o p e r a c j i l o g i c z n y c h , „ ~ " , »V % u

7

4

„(a?)", „==", e t c . D e f i n i o w a n i e w y r a ż e n i a „ p r a w d z i w y w L " o d b y w a się w d w ó c h etapach. P o pierwsze, definiujemy „zdanie w L " lub — j a k b ę ­ dziemy dla krótkości mówili — „ Z d a n i e " (termin należący, oczy­ wista, do M). Używając zamiast M — języka polskiego jako naszego m e t a ­ j ę z y k a , m o ż e m y p o w i e d z i e ć n i e f o r m a l n i e , że z n a k , u , ( n a l e ż ą c y d o L) j e s t Z d a n i e m , z a w s z e i t y l k o w t e d y , jeżeli s p e ł n i o n y z o s t a n i e jeden z następujących trzech warunków: (I) u j e s t „ r a " l u b „ r b " , l u b „ s a " , l u b „ s b " , (II) u jest znakiem u t w o r z o n y m przez Zdanie poprzedzone s y m b o l e m „w", (III) u jest znakiem u t w o r z o n y m przez Zdanie poprzedzone Z d a n i e m p o p r z e d z o n y m s y m b o l e m „_p". O t o f o r m a l n a definicja, w y r a ż o n a w M : n e Zdanie 2

5 j { [ ( u = B A ) V ( u - R B ) V (u = S A ) V ( u - S B ) ] V [ ( S v ) ( v 6 Z d a ­ n i e =gf • u — Nv)'\ V [ ( 3 v ) ( a ; w ) ( v e Z d a n i e - w e Z d a n i e - u = P v w ) ] } . * W wykładzie formalnym trzeba b y ten nieprecyzyjny opis regułami formalnymi „konkatenacji", czyli wzajemnego powiązania należących do M. W oryginale mowa o języku angielskim. 2

zastąpić symboli

Semantyczna

definicja

prawdy

325

J e s t t o definicja „ r e k u r s y w n a " : daje n a m o n a środki do powzię­ cia — w skończonej liczbie k r o k ó w — decyzji, czy d o w o l n a d a n a f o r m u ł a , n a l e ż ą c a d o L , j e s t z d a n i e m , c z y t e ż n i e j e s t *. P o d a m y t e r a z definicję z w r o t u „ p r a w d z i w y w L " . Niefor­ malnie, stosując znowu język p o l s k i jako metajęzyk, m o ż e m y p o w i e d z i e ć , że z n a k , u , ( k t ó r y n a l e ż y d o L) j e s t P r a w d z i w y , o ile u j e s t Z d a n i e m ( z g o d n i e z p o d a n ą w y ż e j d e f i n i c j ą ) , a w d o ­ d a t k u zostanie spełniony jeden z trzech następujących warunków: 3

( I ) (u j e s t „ r a " o r a z r z e c z y w i ś c i e t a k j e s t , iż r a ) b ą d ź (u j e s t „ r b " o r a z r z e c z y w i ś c i e t a k j e s t , iż r b ) , (II) u m a p o s t a ć „wv" oraz v nie jest P r a w d z i w e , ( I I I ) u m a p o s t a ć ,,^>vw" o r a z z a r ó w n o v , j a k w, są P r a w d z i w e . Definicja sformalizowana, w y r a ż o n a w M, jest u € Prawdziwe -

następująca:

1)f

75f (u € Z d a n i e ) & & { [ u - R A - r a ) V (u = R B - r b ) V (u = S A • sa) V (u = S B • sb) V V [(3v)(u = J T v - ~ ( v e Prawdziwe)) V V [(3t)(5Iw)(u P v w - v e P r a w d z i w e - w e Prawdziwe)]}. N a w e t w t y m , b a r d z o u p r o s z c z o n y m m o d e l u , definicja ter­ minu „Prawdziwy" wygląda okropnie. Dosyć jednak łatwo uchwy­ cić, o co w n i e j g ł ó w n i e c h o d z i . D o n a s z e g o j ę z y k a p r z e d m i o t o ­ w e g o , L , n a l e ż y n i e s k o ń c z e n i e w i e l k a l i c z b a z d a ń , z t y m j e d n a k , iż każde z nich zbudowane jest w bardzo p r o s t y sposób z czterech zdań najprostszych, R A , R B , SA oraz S B , albo za pomocą posta­ wienia N przed d a n y m zdaniem, albo za pomocą poprzedzenia znakiem P — kombinacji danych dwóch zdań. W w y p a d k u naj­ p r o s t s z y c h z d a ń o k r e ś l a się, iż „ R A c P r a w d z i w e " j e s t r ó w n o ­ ważne zdaniu „ra" („Amazonka jest rzeką" jest prawdziwe, zawsze * W e ź m y jako przykład formułę P R A J ^ R B . Warunek (III), bądź jego równoważnik formalny, kwestię, czy jest to Zdanie, sprowadza do kwestii: czy zarówno RA jak A R B są Zdaniami. Warunek (I) wskazuje, że R A jest Zdaniem, warunek zaś (II) świadczy, iż 2V"RB jest Zdaniem, o ile jest nim R B , a gwarancję tego, że R B jest Zdaniem, stanowi znowu warunek (I). Zatem /Mi A A R B j e s t Zdaniem. W oryginale metajęzykiem jest angielski. 3

23*

326

Max

Black

i t y l k o w ó w c z a s jeżeli A m a z o n k a j e s t r z e k ą ) i p o d o b n i e w p o ­ zostałych trzech n a j p r o s t s z y c h w y p a d k a c h ; bardziej zaś złożone w y p a d k i m o ż n a s p r o w a d z i ć d o p r o s t s z y c h , s t o s u j ą c p o d a n ą defi­ nicję rekursywną. Może łatwiej będzie wyjaśnić to za pomocą p r z y k ł a d u . P r a g ­ n i e m y u s t a l i ć , c z y P B A J T R B j e s t p r a w d z i w e . W i e m y j u ż , że P B A J ^ B B jest z d a n i e m (zob. poprzedni odsyłacz). Trzeci w a r u n e k z n a n e j definicji w y m a g a , a b y ś m y u s t a l i l i , c z y z a r ó w n o B A j a k ^ " B B są p r a w d ą . Z g o d n i e z w a r u n k i e m p i e r w s z y m , B A j e s t p r a w d ą , zawsze i t y l k o wówczas jeżeli r a ; zgodnie zaś z w a r u n ­ k a m i d r u g i m i p i e r w s z y m , JVBB jest p r a w d ą , zawsze i t y l k o w ó w c z a s jeżeli ~ r b . Z n o w u n a s z a w i e d z a geograficzna uprawnia nas do stwierdzenia zarówno „ra" jak, „wrb" („Ama­ z o n k a j e s t rzeką, a B a ł t y k n i e jest"). Możemy z a t e m stwierdzić, że P B A ^ B B jest prawdziwe. W e wszystkich w y p a d k a c h procedura t a będzie podobna. D a n e z d a n i e z ł o ż o n e j ę z y k a L a l b o b ę d z i e m i a ł o p o s t a ć „w ( . . . ) " , a l b o t e ż „p (...) ( )". W pierwszym t r z e b a będzie z b a d a ć , czy „ ( . . . ) " jest n i e p r a w d z i w e ; w d r u g i m — c z y z a r ó w n o „ ( . . . ) " , j a k „( ) " są p r a w d z i w e . W k a ż d y m z w y p a d k ó w p r o b l e m n a s z s p r o w a d z i ł się do ustalenia prawdziwości prostszych zdań. N a l e ż y z a u w a ż y ć , że „ P B A J ^ B B " j e s t n a z w ą z d a n i a „ # r a r a * b " ; i ż e k r y t e r i u m p r a w d z i w o ś c i w y r a ż e n i a P B A J f B B z o s t a ł o explicite w y r a ż o n e p r z e z „^>rawrb". Z a w s z e p o w s t a w a ć b ę d z i e p o d o b n a sytuacja, c h o ć n i e w o l n o n a m t a k p o w i e d z i e ć . Możemy „ w i d z i e ć " , iż d o w ó d t w i e r d z e n i a „ i V B B j e s t p r a w d z i w e " z o s t a ł wyrażony za pomocą „ n r b " ; a twierdzenia „ P S A S B jest praw­ d z i w e " — z a p o m o c ą „ # s a s b " , i t d . *. K a ż d e j e d n a k u s i ł o w a n i e p o w i e d z e n i a t e g o p r o w a d z i z p o w r o t e m d o n i e u p r a w n i o n e j for­ m u ł y 0 , k t ó r ą ś m y odrzucili wyżej, w punkcie 3. * W naszym szczególnym w y p a d k u można b y nawet sformułować za­ sadę procedury: A b y zbadać twierdzenie mające postać „... jest prawdziwe", w którym „..." składa się wyłącznie z dużych liter, zbadaj twierdzenie „- - -", uzyskane z twierdzenia „..." przez zastąpienie dużych liter odpowiednimi małymi. Zasada ta jest jednakże narażona na krytykę, co wyjaśniono w punk­ cie 3 . Jeśli regułę tę sformułujemy explicite, to o t r z y m a m y twierdzenie po­ dobne do 0 lub S.

Semantyczna

definicja

327

prawdy

N i e t r u d n o się z o r i e n t o w a ć , j a k i e p o k r e w i e ń s t w o zachodzi m i ę d z y n a s z ą definicją z w r o t u „ p r a w d z i w y w L " a s c h e m a t e m (S), p o d a n y m w p o p r z e d n i m p u n k c i e . T e c h n i c z n a z a l e t a t e j definicji w y n i k a s t ą d , iż u d a ł o się w n i e j — że t a k p o w i e m — u o g ó l n i ć szczególne p r z y p a d k i w s p o m n i a n e g o s c h e m a t u . I t e r a z m o ż e m y z o b a c z y ć , j a k się t o s t a ł o . Z a m i a s t b e z o w o c n y c h p r ó b t r a k t o ­ w a n i a „x w f o r m u l e u

jest prawdziwe = x j a k o z m i e n n e j , o s i ą g n ę l i ś m y p o ż ą d a n y cel, w y l i c z a j ą c z n a n e k r y t e r i a w w y p a d k a c h n a j p r o s t s z y c h i s p r a w i a j ą c , że w s z y s t k i e b a r d z i e j z ł o ż o n e w y p a d k i s t a ł y się s p r o w a d z a l n e d o o w y c h n a j ­ prostszych.

5. T E C H N I C Z N E

ZASTOSOWANIA

DEFINICJI

TARSKIEGO

M o d e l , k t ó r y m się p o s ł u ż y ł e m , j e s t p o d n a s t ę p u j ą c y m i w z g l ę ­ d a m i różny od najprostszego p r z y p a d k u , omówionego przez Tar­ skiego. J e g o n a j p r o s t s z y język p r z e d m i o t o w y zawiera nieskoń­ czoną liczbę z m i e n n y c h (podczas g d y L nie zawiera żadnej), nie zawiera zaś stałych i n d y w i d u a l n y c h (podczas g d y L zawiera „ a " oraz „b") ani p r e d y k a t ó w od jednego a r g u m e n t u (podczas gdy L zawiera „r" oraz „s"), zawiera n a t o m i a s t jedną dwuczłonową r e l a c j ę i n k l u z j i (nie m a ż a d n e j w L) o r a z k w a n t y f i k a t o r u n i ­ w e r s a l n y (w L n i e m a ż a d n e g o ) . O ile L s k ł a d a się j e d y n i e z p o s p o ­ litych połączeń czterech nieskomplikowanych zdań, o tyle pierwszy język przedmiotowy Tarskiego jest już wystarczająco „bogaty", b y w y r a z i ć o g ó l n ą t e o r i ę r e l a c j i k l a s *. D l a c z y t e l n i k ó w i n t e r e s u j ą c y c h się f o r m a l n y m a s p e k t e m t a k i c h b a d a ń najciekawszy z wyników Tarskiego będzie ten, k t ó r y dotyczy * Ta wyższa złożoność wspomnianego języka przedmiotowego sprawia, że dla sformułowania rekursywnej definicji prawdy stają się potrzebne specjalne, bardzo pomysłowe środki. Oto Tarski naprzód definiuje pojęcie „spełniania" f u n k c j i zdaniowej, uzyskując definicję prawdziwości zdania w sposób je­ dynie pośredni. Jeśli idzie o tę definicję, zob. W F S , 303—316; co się zaś t y c z y wyjaśnienia, dlaczego trzeba obrać okrężną drogę, zob. SCT, 363.

328

Max

Black

warunków, w jakich możliwy jest poszukiwany przezeń t y p definicji p r a w d y ( t j . t y p definicji z g o d n y z p o d a n y m w y ż e j s c h e ­ m a t e m S ) . O k a z u j e się, że z a s t o s o w a n y m e t a j ę z y k m u s i b y ć „w istotny sposób — bogatszy" od danego języka przedmiotowego (tj. z g r u b s z a rzecz p r z e d s t a w i a j ą c — m u s i zawierać z m i e n n e w y ż s z y c h t y p ó w l o g i c z n y c h ) . A jeśli n i e m o ż n a t e g o w a r u n k u spełnić (jak b y w a w zwykłych w y p a d k a c h , g d y język przedmio­ t o w y zawiera nieskończoną liczbę t y p ó w logicznych), to wówczas w y r a ź n a , czyli explicite, d e f i n i c j a p r a w d y , w m e t a j ę z y k u , s t a j e się n i e m o ż l i w a *. W a ż n y m p r o d u k t e m ubocznym pracy Tarskiego jest metoda dowodzenia nierozstrzygalności pewnych sądów w „dostatecznie b o g a t y c h " s y s t e m a c h d e d u k c y j n y c h **. J e d n a k ż e z a l e t y t e c h n i c z n e t e j p r a c y n i e są z a l e ż n e o d j e j d o n i o s ł o ś c i filozoficznej. N a p r a w d ę , w y d a j e m i s i ę że g d y b y Tarski — w drodze zabiegów formalnych — zastąpił termin „praw­ dziwy" s y m b o l e m „ T " , „ X " czy jakimkolwiek i n n y m , dowolnie o b r a n y m , to t a k samo osiągnąłby owe ważne wyniki, dotyczące konsekwencji i zupełności systemów dedukcyjnych. Kwestia a d e k w a t n o ś c i j e g o p r a c y j a k o „filozoficznej r e k o n s t r u k c j i " p r e a n a l i t y c z n e g o p o j ę c i a p r a w d y — j e s t c z y m ś z u p e ł n i e i n n y m niż s p r a w a wartości jego w k ł a d u do ścisłych b a d a ń n a d s y s t e m a m i dedukcyjnymi. r

6. C Z Y P R O C E D U R Ę T A R S K I E G O M O Ż N A Z A S T O S O W A Ć DO „JĘZYKA POTOCZNEGO"?

T a r s k i e g o definicje p r a w d y z o s t a ł y s f o r m u ł o w a n e w z w i ą z k u z „językami sztucznymi", tj. uogólnionymi systemami dedukcyj­ nymi, w różnym stopniu złożonymi pod względem formalnym. * Najlepsze, co możemy w t e d y zrobić, to za pomocą aksjomatów wpro­ wadzić termin „prawdziwy" jako termin niezdefiniowany. ** Daje to metodę badania „zupełności" systemów dedukcyjnych, od­ mienną od dobrze znanych metod, zastosowanych w dowodzeniu twierdzenia Gódla. Por. A. Tarski, On undecidable statements in enlarged systems of logie and the concepts of truth, „The Journal of Symbolic Logic", t. 4 (1939), 105—112.

Semantyczna

definicja

prawdy

329

D o n i o s ł o ś ć filozoficzna j e g o p r a c y z a l e ż e ć b ę d z i e o d t e g o , w j a k i e j m i e r z e u d a się coś p o d o b n e g o s t w o r z y ć w o d n i e s i e n i u d o p o t o c z n e j angielszczyzny (oznaczmy ją j a k o E ) . Pamiętając o występujących w E paradoksach semantycznych, o m ó w i o n y c h w y ż e j w p u n k c i e 2 , t r z e b a się s p o d z i e w a ć , że k o ­ n i e c z n e się o k a ż e w p r o w a d z e n i e p e w n y c h m o d y f i k a c j i w E . N a j ­ ważniejszymi z nich będą: rygorystyczne narzucenie rozróżnienia języka przedmiotowego i metajęzyka oraz wprowadzenie odpo­ wiednich środków typograficznych dla odróżnienia terminów na­ leżących do j ę z y k a p r z e d m i o t o w e g o (np. L ) od t e r m i n ó w należą­ cych do m e t a j ę z y k a (np. M ) .Równie oczywiste, w świetle naszej wcześniejszej dyskusji, będzie żądanie, b y f o r m o w a n i e i prze­ k s z t a ł c a n i e r e g u ł j ę z y k a L ( r e g u ł s k ł a d n i o r a z d e d u k c j i logicznej) było całkowicie sformalizowane; oraz żeby wszystkie t e r m i n y semantyczne, takie jak „prawdziwy", „fałszywy", „wyrażanie", „ n a z w a " i im pokrewne, wykreślić z M (choć m o ż n a je n a p o w r ó t wprowadzić z a p o m o c ą d e f i n i c j i ) . Ważniejsze dla naszych c e l ó w są n a s t ę p u j ą c e w y m a g a n i a . E

E

E

E

(I) T r z e b a z a ł o ż y ć , że w s z y s t k i e t e r m i n y z d e f i n i o w a n e w E zostają zastąpione ich definicjami oraz m u s i b y ć d o s t ę p n a p e ł n a lista niezdefiniowanych terminów języka L . ( I I ) K a ż d y n i e z d e f i n i o w a n y t e r m i n w L — m u s i m i e ć swą, w y ­ różniającą go, nazwę w M * i m u s i b y ć d o s t ę p n a pełna lista takich nazw. W powyższych warunkach, z wyjątkiem tych, które nazwa­ ł e m (I) o r a z ( I I ) , z n a l a z ł y w y r a z o c z y w i s t e m o d y f i k a c j e , w y m a ­ gane we w s z e l k i c h ś c i s ł y c h rozważaniach o dopuszczalnie E

E

E

* Można by to zrobić w różnoraki sposób: Moglibyśmy ustalić, że każdy termin, nie zdefiniowany w L , ma odpowiadającą m u liczbę; albo „kotkot" mogłoby być nazwą słowa „kot", „człowiekczłowiek" — słowa „człowiek", itd.; albo można b y się posłużyć znanym dobrze środkiem, jakim są cudzysłowy. Jednakże chociażby tworzyło się owe nazwy konsekwentnie wedle jednej z takich zasad, to przecież w M nie mogłaby występować reguła, stanowiąca, że tak właśnie te nazwy tworzyć n a l e ż y . Musi to b y ć np. coś w rodzaju przy­ padku logicznego, że nazwę jakiegoś słowa z języka L otrzymujemy ujmując to słowo w cudzysłów. N i e można b y przyjąć żadnej obowiązującej uwagi na temat relacji strukturalnych między słowem języka L a jego nazwą w M . E

E

E

E

E

330

Max

Black

nieścisłej m o w i e . G d y b y w s z y s t k i e t e w a r u n k i m o ż n a b y ł o s p e ł n i ć (o c z y m n i e m a p o w o d u w ą t p i ć , z w y j ą t k i e m w a r u n k ó w (I) oraz (II)), to wówczas w zasadzie * nie byłoby żadnej trudności z zastosowaniem odpowiednio zmodyfikowanej procedury Tar­ skiego. T a k j a k w w y p a d k u naszego uproszczonego modelu ( p u n k t 4), t r z e b a b y n a p r z ó d w y l i c z y ć w a r u n k i d e f i n i c y j n e d l a k a ż d e g o z d a n i a o p o s t a c i „(...) j e s t p r a w d z i w e " , g d z i e „ ( . . . ) " z a s t ę p u j e się n a z w ą z d a n i a p i e r w o t n e g o w L ( t j . n i e z a w i e r a ­ jącego ż a d n y c h z n a k ó w logicznych). N a s t ę p n i e zaś należałoby s f o r m u ł o w a ć definicję r e k u r s y w n ą z w r o t u „ p r a w d z i w y w L " , E

E

t a k ą , k t ó r a b y w e r y f i k a c j ę w y r a ż e n i a „( ) jest prawdziwe", g d z i e „( )" zastąpiono nazwą zdania z ł o ż o n e g o , należącego do języka L , sprowadzała do weryfikacji prostszych przykła­ dów. Trudności techniczne w wypełnieniu tego p r o g r a m u nie mają t u t a j znaczenia. To właśnie pierwsze kroki — wyczerpujące wy­ liczenie oraz oznaczenie z n a k ó w p i e r w o t n y c h j ę z y k a L (wyżej p o d a n e w a r u n k i (I) i ( I I ) ) — w y m a g a j ą t r o s k l i w o ś c i i wielkiej u w a g i . K o n s e k w e n c j e b o w i e m są w y s o c e p a r a d o k s a l n e . G d y b y jakieś jedno imię własne, n p . „Calvin Coolidge", p o m i n ą ć w n a s z y m spisie, t o p o j ę c i e p r a w d y n i e b y ł o b y z d e f i n i o w a n e w o d n i e s i e n i u d o z d a ń , w k t ó r y c h o w o i m i ę w y s t ę p u j e . O z d a n i u : „ C a l v i n Coo­ lidge był p r e z y d e n t e m S t a n ó w Zjednoczonych", nie m o ż n a b y po­ w i e d z i e ć , a n i ż e j e s t p r a w d z i w e , a n i że f a ł s z y w e . S ł u s z n a b y ł a b y t u u w a g a , że p o n i e w a ż w n a s z e j definicji n i e b y ł o w z m i a n k i o i m i e ­ niu „Oalvin Coolidge", przeto t e r m i n „prawdziwy w L " nie sto­ s u j e się d o t e g o p r z y p a d k u . ( A l b o m o ż n a b y p o w i e d z i e ć , że „ C a l v i n Coolidge" nie należy do takiego j ę z y k a L , j a k i ś m y zdefiniowali). E

E

E

E

M o ż n a b y p o w i e d z i e ć , że o p u s z c z e n i e j a k i e g o ś i m i e n i a w ł a s n e g o , faktycznie używanego przez mówiących po angielsku, byłoby j e d y n i e o z n a k ą n i e d b a l s t w a p r z y b u d o w a n i u n a s z e j definicji. B e z w z g l ę d u j e d n a k n a t o , ile d r o b i a z g o w e j s u m i e n n o ś c i w ł o ż o n o b y w sporządzenie „ k o m p l e t n e j " listy terminów pierwotnych w języku angielskim, p o w s t a ł y s p i s s t a w a ł b y s i ę p r z e * Oprócz jednego wypadku: g d y b y się okazało, że L jest językiem za „bogatym" na to, aby była możliwa definicja zwrotu „prawdziwy w L . E

U

E

Semantyczna

definicja

331

prawdy

starzały, ilekroć nowa nazwa wchodziłaby w użycie. Za k a ż d y m r a z e m g d y ochrzczono jakieś niemowlę czy n a d a n o t y t u ł j a k i e m u ś r ę k o p i s o w i , spis t e n , a z a t e m i d e f i n i c j a p r a w d y n a n i m o p a r t a , s t a w a ł y b y się n i e d o k ł a d n e . „ O t w a r t y " c h a r a k t e r j ę z y k a n a t u r a l n e g o , o b j a w i a j ą c y się z m i e n n o ś c i ą b u d o w y j e g o słownictwa, stoi n a przeszkodzie p r ó b o m stosowania opartej n a w y l i c z e n i u p r o s t y c h p r z y k ł a d ó w — definicji p r a w d y . U s i ł o w a n i e t o j e s t t a k s a m o b e z n a d z i e j n e j a k p r ó b a u t w o r z e n i a definicji p o j ę c i a „ n a z w y " — za pomocą wyliczenia wszelkich, kiedykolwiek uży­ w a n y c h n a z w *.

7. D A L S Z Y C I Ą G U W A G K R Y T Y C Z N Y C H SEMANTYCZNEJ

O

DEFINICJI

Zrezygnujemy obecnie z zarzutów postawionych w ostatnim p u n k c i e . R e l a t y w n o ś ć , n a k t ó r ą z w r ó c i ł e m u w a g ę , m o g ł a b y się o s t a t e c z n i e o k a z a ć n i e u n i k n i o n a , t a k iż „ p r a w d a " b y ł a b y p r e d y ­ k a t e m , k t ó r e g o d e f i n i c j a z m i e n i a się w t o k u p r z e m i a n j ę z y k a a n ­ g i e l s k i e g o . Z a ł ó ż m y t e ż , że p r o p o n o w a n a d e f i n i c j a s e m a n t y c z n a wspomnianego t y p u dotyczy, powiedzmy, zwrotu „prawdziwy w j ę z y k u angielskim z d n i a 1 stycznia 1940 r.". D o jakiego stopnia mógłby k o m p e t e n t n y czytelnik, po zapoz­ n a n i u się z t a k ą definicją, z r o z u m i e ć t e r m i n „ p r a w d a " , o k r e ś l o n y przy jej j3omocy ? G d y b y mógł z r o z u m i e ć ^ n a czym polegają z a b i e g i t e c h n i c z n e t e j definicji r e k u r s y w n e j , t o n i e z a w o d n i e b y ł b y skłonny eliminować termin „prawdziwy" z każdego kontekstu, w k t ó r y m słowo t o w y s t ę p u j e . W t y c h z a t e m g r a n i c a c h p o t r a f i ł b y * Czytelnik może uważać, że pożytecznym ćwiczeniem będzie szczegółowe okazanie, dlaczego użycie w M g ogólnych predykatów językowych, takich jak „nazwa", prowadzi jedynie na powrót do formuł S oraz S z punktu 3. Rzeczywiście, wydaje się, że ekstensjonalny czy enumeracyjny charakter proponowanej definicji jest czymś dla niej istotnym. A jeśli tak jest, to albo musimy pogodzić się z t y m , że proponowane pojęcie „prawdy" ma charakter czegoś przejściowego i zmiennego, albo szukać innej drogi zdefiniowania go. Skoro z próby interpretowania „prawdy" jako własności obiektów językowych (zdań) wynikają paradoksalne rezultaty, warto by może jednak podjąć sta­ rania zmierzające do sformułowania „realistycznej" odmiany tego pojęcia.

332

Max

Black

p o s ł u g i w a ć s i ę t y m t e r m i n e m poprawnie i zgodnie z przezna­ czeniem, wyciągając p o p r a w n i e wnioski ze wszystkich stwierdzo­ n y c h z d a ń . w k t ó r y c h słowo t o m o g ł o b y f i g u r o w a ć . N a p e w n o j e d n a k z a r a z e m b y ł b y o n z d e c y d o w a n i e s k ł o n n y p o w i e d z i e ć coś w t y m r o d z a j u : „ B o z u m i e m z a s a d ę tej definicji". I m y sami, s z c z e r z e m ó w i ą c , r o z u m i e m y — z d a j e się — p r o c e d u r ę T a r ­ s k i e g o (w t a k i s p o s ó b , w j a k i k t o ś c h w y t a g ł ó w n ą i d e ę d o w o d u m a t e m a t y c z n e g o , n i e z w r a c a j ą c u w a g i n a w s z y s t k i e j e g o szcze­ g ó ł y ) . J a k się w y d a j e , z u p e ł n i e j a s n o w i d z i m y , iż t o , co r o b i T a r s k i , polega n a t a k i m zdefiniowaniu p r a w d y , b y s t w i e r d z e n i e , ż e zdanie jest prawdziwe, było logicznie równoważne s t w i e r d z e n i u t e g o z d a n i a . A czyniąc tak, m a m y poczucie, iż r o z u m i e m y t ę definicję, n i e t y l k o z a ś p o t r a f i m y ją z a s t o s o w a ć . G d y j e d n a k p r ó b u j e m y p o w i e d z i e ć t o , co — w e d ł u g n a s — rozumiemy, n a t y c h m i a s t popełniamy grzech przeciw k a n o n o m p o p r a w n o ś c i s y n t a k t y c z n e j . Z w r o t „ t w i e r d z i ć , że z d a n i e j e s t p r a w d z i w e , t o coś l o g i c z n i e r ó w n o w a ż n e g o s t w i e r d z e n i u t e g o zdania", intuicyjnie t a k jasny, jest faktycznie chropowatym sformułowaniem w potocznej polszczyźnie — owej, niemożliwej do przyjęcia, formuły 0 z p u n k t u 3. K a ż d y z a t e m , k o m u z a p r o p o n u j ą definicję z w r o t u : „ p r a w ­ d z i w y w j ę z y k u a n g i e l s k i m z d n i a 1 s t y c z n i a 1 9 4 0 r . " , m u s i się s t a n o w c z o p o w s t r z y m a ć o d p r z y j ę c i a z a ł o ż e n i a , iż „ r o z u m i e " z a s a d ę t e j definicji, w t y m s e n s i e że p o t r a f i p o d a ć definicję w y ­ r a ź n ą , czyli explieite *, d e f i n i o w a n e g o p o j ę c i a . J e ś l i b ę d z i e p r ó b o ­ w a ł p o d a ć t a k i e s f o r m u ł o w a n i e , t o o s i ą g n i e t y l k o t y l e , że b ę d z i e mówił nonsensy (wygłaszając zdanie, łamiące zasady s y n t a k t y c z n e języka, do którego samo należy). O d p o w i a d a j ą c n a t o , m o ż n a b y p o w i e d z i e ć , że z b y t wiele się w y m a g a — p r z e z i m p l i k a c j ę — o d definicji r e k u r s y w n e j . O s t a * Podanie definicji wyraźnej, czyli explicite, terminów semantycznych jest rzeczą tak samo możliwą jak podanie tego rodzaju definicji innych ter­ minów, wprowadzonych przy pomocy definicji rekursywnej. Pociąga to jednak za sobą konieczność użycia zmiennych wyższych typów niż zmienne, które występują w pierwotnej definicji rekursywnej, a więc nie rozwiązuje naszej trudności. N a ten temat zob. W F S , 292 (przypis 24).

Semantyczna

definicja

prawdy

t e c z n i e , o p e r a c j ę m n o ż e n i a (liczb c a ł k o w i t y c h ) d e f i n i u j e się w a r y t m e t y c e r e k u r s y w n i e , a przecież n i k t nie m ó g ł b y w sposób u z a s a d n i o n y n a r z e k a ć — z t e g o w ł a ś n i e p o w o d u — że „ p o ­ jęcie m n o ż e n i a " n i e j e s t „ r o z u m i a n e " . O ile p o t r a f i m y p o s ł u g i w a ć się w s p o s ó b p o p r a w n y z n a k i e m m n o ż e n i a w e w s z y s t k i c h k o n ­ t e k s t a c h , w k t ó r y c h z n a k t e n w y s t ę p u j e , t a k iż n i e r o b i m y ż a d n y c h błędów w rachunku, to „rozumiemy" mnożenie t a k dobrze, jak t y l k o m o ż n a je rozumieć. R e s z t a — t o psychologia. To, czy m a ­ t e m a t y k m a subiektywne poczucie „pojmowania", „wglądu" lub „rozumienia", nie m a nic wspólnego z kwestią logicznej a d e k w a t ­ n o ś c i definicji m a t e m a t y c z n e j . W s z y s t k o t o b a r d z o d o b r z e , jeśli i d z i e o m n o ż e n i e (i p o d o b n e t e r m i n y rekursywnie definiowane w m a t e m a t y c e ) . „Mnożenie" d e f i n i u j e się t a m r a z n a z a w s z e , r a z w o d n i e s i e n i u d o w s z y s t k i c h p r z y p a d k ó w * , i w y s t a r c z y , jeśli p o t r a f i m y p o s ł u g i w a ć się p o ­ p r a w n i e z n a k i e m mnożenia wszędzie t a m , gdzie może on wy­ s t ę p o w a ć . I n a c z e j n a t o m i a s t r z e c z się m a z „ p r a w d ą " . G d y b y ś m y się m i e l i b e z w z g l ę d n i e u p i e r a ć p r z y t y m , że n i e ­ d o r z e c z n a j e s t k a ż d a p r ó b a u o g ó l n i e n i a definicji z w r o t u „ p r a w ­ dziwy w j ę z y k u angielskim z d n i a 1 stycznia 1940 r.", t o p o w i n n i b y ś m y się r ó w n i e ż d o m a g a ć t e g o , b y w s p o m n i a n a definicja r e k u r s y w n a s t o s o w a ł a się w y ł ą c z n i e d o o w e g o „ j ę z y k a " . N a ż ą d a n i e , a b y p o d a ć i n n ą definicję z w r o t u „ p r a w d z i w y w j ę z y k u f r a n c u s k i m " czy n a w e t „ p r a w d z i w y w j ę z y k u angielskim z dnia 1 s t y c z n i a 1 9 5 0 r . " , t r z e b a b y o d p o w i e d z i e ć , że z u p e ł n i e n i e m a m y p o j ę c i a , j a k się d o t e g o z a b r a ć . To tak, jak b y m miał „zdefiniować" dla dziecka termin „nu­ m e r t e l e f o n u w N o w y m J o r k u " , w y l i c z a j ą c w t y m celu n u m e r y telefonów wszystkich t y c h osób w N o w y m J o r k u , które mają t e l e f o n . P r z e c i ę t n i e i n t e l i g e n t n e d z i e c k o s z y b k o b y się „ p o ł a p a ł o " , co r o b i ę . M o g ł o b y p o w i e d z i e ć : „ R o z u m i e m , p a n z a w s z e p o d a j e t e n numer, k t ó r y został przydzielony przez Urząd Telefonów". G d y b y m zaś odparł: „Nie, to nie m a z t y m n i c wspólnego — uważaj n a definicję", owo dziecko nie d a ł o b y sobie r a d y z rozszerzeniem tej * Gdy operację mnożenia uogólniamy tak, aby stosowała się do nieskoń­ czenie wielu odmian systemów liczb, to w t e d y sytuacja ta ulega zmianie.

334

Max

Black

definicji n a i n n e w y p a d k i . G d y b y m o j e u p o m n i e n i e b y ł o w i n ­ t e n c j i swej p o w a ż n e , t o n i e w y n i k a ł a b y s t ą d ż a d n a z a s a d a , o k r e ś l a ­ j ą c a , j a k r o z s z e r z y ć w y j ś c i o w ą definicję: w y r a ż e n i e , „ n u m e r telefonu w L o n d y n i e " m ó g ł b y t o b y ć wzrost ludzki, obwód w talii czy j a k a k o l w i e k liczba związana z d a n y m człowiekiem. P o d o b n i e , jeśli m a m y b r a ć definicje s e m a n t y c z n e w e d l e i c h w a r t o ś c i n o m i n a l n e j , t o m u s i m y z a ł o ż y ć , że , * p r a w d a " z o s t a ł a zdefiniowana t y l k o w odniesieniu do aktualnie rozważanych p r z y p a d k ó w , b e z ż a d n e j a b s o l u t n i e w s k a z ó w k i co d o r o z s z e r z e ­ n i a n a i n n e j ę z y k i . J e d n a k ż e u p i e r a j ą c się, że t a k w ł a ś n i e j e s t — o s z u k u j e m y s a m y c h siebie. N i e m o ż e u c h o d z i ć z a z a d o w a l a j ą c y ż a d e n t a k i opis s e m a n t y c z n e g o u j ę c i a definicji p r a w d y , k t ó r y n i e p o z w a l a n a m n a p o w i e d z e n i e t e g o , co w s p o s ó b n i e w ą t p l i w y r o ­ z u m i e m y z w y k ł a d u t e j t e o r i i *. W a r t o z a n o t o w a ć , iż s f o r m u ł o w a n i e o g ó l n e g o kryterium p r a w d y j e s t n i e z b ę d n e d l a b e z p o ś r e d n i e g o ** r o z w i ą z a n i a „filo­ zoficznego p r o b l e m u p r a w d y " . Filozof b o w i e m , z a c i e k a w i o n y n a ­ t u r ą p r a w d y , chce mieć zadowalający opis o g ó l n y r o z u m i e n i a t e g o s ł o w a . P o w i e d z e n i e , że t a k i e a t a k i e są p r z y k ł a d y p r a w d z i ­ wości, nie zaspokoi jego p r a g n i e n i a ogólności. Filozofowi, k t ó r y docieka, j a k a jest „ n a t u r a " czy „ i s t o t a " człowieka, nie n a wiele się z d a i n f o r m a c j a , że w s z y s c y A m e r y k a n i e są l u d ź m i .

8. D E F I N I C J A S E M A N T Y C Z N A W C A L E S I Ę N I E P R Z Y C Z Y N I A D O „FILOZOFICZNEGO PROBLEMU P R A W D Y "

ROZWIĄZANIA

E o z t r z y g a j ą c y m a r g u m e n t e m , k t ó r y p r z e m a w i a za tą kon­ k l u z j ą , j e s t f a k t , iż z w o l e n n i c y z g o d n o ś c i o w e j , k o h e r e n c y j n e j c z y * Ogólne kryterium prawdy dałoby się może sformułować w meta-metajęzyku (por. W F S , 306, odsyłacz 38), trzeba jednak wykazać, że można tego dokonać bez przywracania paradoksów semantycznych. W formalnych ba­ daniach nad semantyką stale powraca pokusa, aby ważne kwestie zesłać do „języka", którego struktura nie została zbadana. ** Chodzi mi o odpowiedź na pytanie stawiane przez filozofów, nie zaś o próbę wykazania, że pytanie to jest nieuprawnione i nie powinno się go stawiać.

Semantyczna

definicja

prawdy

335

pragmatycznej „teorii" p r a w d y — wszyscy z całkowitą obo­ jętnością zaakceptują schemat S z p u n k t u 3. Wszyscy oni byliby s k ł o n n i się z g o d z i ć *, ż e : „ D z i s i a j p a d a ś n i e g " j e s t p r a w d ą == D z i s i a j p a d a ś n i e g , „ L o n d y n jest m i a s t e m " jest prawdą ~ L o n d y n jest miastem, i t a k dalej I d o p ó k i owa definicja s e m a n t y c z n a m a k o n s e k w e n c j e t a k i e jąkate, i ż a d n y c h i n n y c h , w s p o m n i a n y s p ó r filozoficzny p o ­ z o s t a j e n i e r o z s t r z y g n i ę t y **. S p i e r a j ą c y c h się filozofów i n t e r e s u j e , co w o g ó l e u p r a w n i a n a s d o p o w i e d z e n i a : „ O b e c n i e p a d a ś n i e g " czy „ L o n d y n jest m i a s t e m " i t a k dalej. I n n y m i słowy, szukają oni wspólnej własności, przysługującej wszystkim d e s y g n a t o m praw­ dziwych zdań o przedmiotach. Do tych dociekań owa seman­ t y c z n a definicja p r a w d y nic nie wnosi. Niemniej j e d n a k o m a w i a n a definicja s e m a n t y c z n a sugeruje i n n ą f i l o z o f i c z n ą t e o r i ę p r a w d y (ale t a k ą , k t ó r ą n i e w i e l u filo­ zofów u z n a ł o b y z a a t r a k c y j n ą ) . G ł ó w n a i d e a t e j a d a p t a c j i p o l e g a na wprowadzeniu terminu „prawdziwy" do j ę z y k a p r z e d m i o ­ t o w e g o , z a p o m o c ą definicji r e k u r s y w n y c h , o d p o w i a d a j ą c y c h d e ­ f i n i c j o m s f o r m u ł o w a n y m p r z e z T a r s k i e g o ***. M o ż n a b y się f a k t y c z n i e u m ó w i ć , ż e : (1) (2) (3)

(s) ( t o , że s j e s t p r a w d z i w e s) ****, (s) [ t o , że ~ s j e s t p r a w d z i w e ^ ~ ( t o , że s j e s t p r a w d z i w e ) ] , (s)(t) [ t o , że (s & t ) j e s t p r a w d z i w e ] =gj- [ ( t o , że s j e s t p r a w ­ d z i w e ) & ( t o , że t j e s t p r a w d z i w e ) ] .

* Możliwe są t u jednak pewne ograniczenia. W odniesieniu do niektórych „realistycznych" teorii prawdy można b y twierdzić, iż prawdziwość sądu nie zakłada istnienia zdania wyrażającego ów sąd. Zgodnie z t y m poglądem znak równoważności logicznej należałoby zastąpić znakiem wynikania logicznego, jako zależności zachodzącej w jednym kierunku. ** Nie mogę przyjąć opinii Tarskiego, że jego definicja faworyzuje „kla­ syczną Arystotelesową koncepcję prawdy". U w a ż a m , że jego poglądy są neutralne względem tej oraz wszelkich innych f i l o z o f i c z n y c h teorii prawdy. *** Por. Carnapowskie rozważania na temat jego „absolutnego" pojęcia prawdy, Introduction to Semantics, 90. **** Należy zwrócić uwagę, iż słowo „prawdziwy" wiąże się t u ze zdaniem, a nie z nazwą zdania. Prawdziwość ta musi być własnością tego, co jest de-

336

Max

Black

W razie potrzeby m o ż n a b y dodać dalsze zdania t y p u rekursywnego. W ś w i e t l e t e g o p o g l ą d u z w r o t „ t o , że ... j e s t p r a w d z i w e " należałoby u w a ż a ć za j ę z y k o w y środek, służący do przerobienia z d a n i a n i e s t w i e r d z o n e g o n a s t w i e r d z o n e *. P r a w d a z a t e m m i a ł a b y t e n d e n c j ę d o u t r a c e n i a części s w e g o o b e c n e g o d o s t o j e ń s t w a . K t o ś m ó g ł b y b y ć skłonny do n a z w a n i a słowa „ p r a w d z i w y " z b ę d n y m frazesem i do ochrzczenia tej teorii, w sposób odbiegający od zwyczajowego, m i a n e m teorii „ M e - P r a w d y " . Takie j e d n a k kon­ sekwencje nie p o w i n n y nas zbijać z t r o p u . W s z a k k a ż d y t e r m i n zdefiniowany u z n a ć m o ż n a za z b ę d n y frazes, skoro gotowi j e s t e ś m y z n o s i ć p r a k t y c z n ą n i e w y g o d ę o b c h o d z e n i a się b e z n i e g o **. N i e t r z e b a się t e ż o b a w i a ć , że p r o p o n o w a n e p o j ę c i e p r a w d y pozwoli n a p o n o w n e wystąpienie p a r a d o k s ó w s e m a n t y c z n y c h . M o ż e m y b o w i e m w d a l s z y m c i ą g u „ r o z w a r s t w i a ć " (dzielić n a t y p y s e m a n t y c z n e ) wszelkie t e r m i n y , k t ó r e w n a s z y m języku odnoszą się d o j ę z y k a . A t o w y s t a r c z y d o u s u n i ę c i a z n a n y c h p a r a ­ d o k s ó w ***. P o w a ż n i e j s z y z a r z u t t o t e n , że w s p o m n i a n a p r o p o z y c j a zu­ pełnie nie przewiduje t a k i c h w y r a ż e ń , j a k : „ P r a w d a jest t r u d n a d o w y k r y c i a " , c z y i n n y c h , w k t ó r y c h o p r a w d z i e czy fałszu m ó w i się p r z y p o m o c y r z e c z o w n i k ó w . P o d t y m j e d n a k w z g l ę d e m p r o p o n o w a n a teoria nie jest ani t r o c h ę gorsza od teorii Tarskiego; a m o ż e p r e t e n d o w a ć d o t e g o , iż j e s t — co n a j m n i e j t a k s a m o bliska p r a k t y c e potocznej. J a j e d n a k n i e p o p i e r a m n a serio t e o r i i „ M e - P r a w d y " p r z e c i w jej b a r d z i e j o r t o d o k s y j n y m k o n k u r e n t k o m . W e d ł u g m n i e , k a ż d e p o s z u k i w a n i e b e z p o ś r e d n i e j o d p o w i e d z i n a „filozoficzny p r o b l e m p r a w d y " może w najlepszym razie doprowadzić do znalezienia sygnowane przez zdanie (może sądu w sensie logicznym), nie zaś własnością zdania. * „Prawdziwy" zatem byłżeby to „symbol niepełny", stanowiący część „drogowskazu", t j . znaku „h" u Fregego czy Whiteheada i Russella? ** Por. odpowiedź Tarskiego na podobny zarzut, SCT, 358—359. *** Niepoparte niczym twierdzenie tego rodzaju — niewiele jest warte. Jestem jednak przekonany, że nie byłoby trudno wykazać, iż proponowane reguły posługiwania się słowem „prawdziwy" są wzajem zgodne i konsekwentne.

Semantyczna

definicja

formuły, która będzie banalna i paradoksalna: dlatego bardziej „problemu" jest — rozproszyć zrodził. Nie m a j e d n a k miejsca nia. 9.

prawdy

337

i tautologiczna albo arbitralna obiecującą m e t o d ą z b a d a n i a tego n i e ł a d m y ś l o w y , z k t ó r e g o się na opracowanie tego zagadnie­

PODSUMOWANIE

Semantyczną m e t o d ę definiowania „ p r a w d y " objaśniłem przy pomocy przykładu uproszczonego „modelu" języka. Widzieliśmy, że w y s t ę p o w a n i e p a r a d o k s ó w s e m a n t y c z n y c h w „ j ę z y k u p o t o c z ­ n y m " pociąga za sobą konieczność odróżnienia „języka przed­ m i o t o w e g o " o d „ m e t a j ę z y k a " . T o z k o l e i s t a ł o się s u g e s t i ą d o wprowadzenia głównego w metodzie Tarskiego pojęcia, miano­ wicie t r a k t o w a n i a s ł o w a „ p r a w d z i w y " j a k o p r e d y k a t u orzekają­ cego o z d a n i a c h p r z e d m i o t o w y c h , czyli n a l e ż ą c y c h d o j ę z y k a p r z e d m i o t o w e g o , z t y m , że p r e d y k a t t e n d a j e się z d e f i n i o w a ć w o d p o w i e d n i m m e t a j ę z y k u . P r z e ś l e d z e n i e k r o k ó w , k t ó r e są potrzebne, gdy procedurę tę stosujemy wobec „potocznej an­ gielszczyzny", wydobyło na światło dzienne paradoksalne kon­ s e k w e n c j e . O t o definicja t a s t a w a ł a b y się n i e a k t u a l n a , i l e k r o ć wprowadzalibyśmy do naszego języka nowe nazwy; i wprawdzie g ł ó w n a „ i d e a " c z y z a s a d a t e j definicji b y ł a b y w i d o c z n a , ale — co s t a ł o się j a s n e — nie m o ż n a b y jej s f o r m u ł o w a ć , n i e p o p a d a j ą c p r z y t y m w s p r z e c z n o ś ć . D l a t e g o t o o w e j definicji s e m a n t y c z n e j n i e m o ż n a u z n a ć z a z a d o w a l a j ą c ą „ r e k o n s t r u k c j ę filozoficzną" przedanalitycznego rozumienia — rozważanego pojęcia. Istotnie, n e u t r a l n o ś ć definicji T a r s k i e g o w z g l ę d e m k o n k u r e n c y j n y c h fi­ l o z o f i c z n y c h t e o r i i p r a w d y w y s t a r c z y , b y w y k a z a ć , iż d e f i n i c j a t a nie dotyczy p r o b l e m a t y k i f i l o z o f i c z n e j . J e g o w y k ł a d j e d n a k ż e p o d s u w a p o m y s ł teorii „ N i e - P r a w d y " , której t o teorii zarys n a s z k i c o w a n o ; ale ani t a , a n i ż a d n a f o r m a l n a definicja p r a w d y n i e t r a f i a w s e d n o t r u d n o ś c i t k w i ą c y c h u p o d s t a w t z w . filozoficz­ nego problemu p r a w d y . Max Black, The Semantic Definition of Truth. „Analysis", 1948, Vol. 8, N o . 4; przedruk w Philosophy and Analysis, ed. Margaret Macdonald, Oxford 1954, Basil Blackwell.

Max

Black

Z D A N I A T Y P U : „p, A L E N I E W I E R Z Ę , IŻ p"

1

G d y b y T o m a s z p o w i e d z i a ł : „ G r z y b y są t r u j ą c e , a l e j a w t o nie wierzę", czy przeczyłby s a m sobie? K w e s t i ę t ę roztrząsało w i e l u p i s a r z y * i w s z y s c y z g o d n i są co d o t e g o , że n i e p o w s t a ł a b y żadna sprzeczność. W e d ł u g nich Tomasz w y p o w i a d a dokładnie t a k i s a m sąd j a k t e n oto, sformułowany przez kogoś innego: „ G r z y b y są t r u j ą c e , a l e T o m a s z w t o n i e w i e r z y " . T e n o s t a t n i sąd nie jest, oczywista, sprzeczny i doskonale mógłby b y ć praw­ dziwy; g r z y b y rzeczywiście m o g ł y b y b y ć trujące, a Tomasz nie musiałby w to wierzyć. Ci j e d n a k , co o m a w i a l i t ę k w e s t i ę , z g a d z a j ą się, że z r o b i e n i e takiej u w a g i b y ł o b y ze s t r o n y T o m a s z a „ k o m p l e t n y m absur­ d e m " **, i p o d a j ą wiele w y j a ś n i e ń n a t e m a t ź r ó d ł a o w e j a b s u r ­ d a l n o ś c i . W y d a j e m i się, że w e w s z y s t k i c h t y c h o p i n i a c h t k w i t e n s a m b ł ą d : a r g u m e n t u j ą c , iż T o m a s z w y g ł o s i ł b y t a k i s a m s ą d j a k ów, w y r a ż o n y w zdaniu, k t ó r e m ó w i o T o m a s z u p o imieniu, w s z y s c y o n i z a k ł a d a j ą , że w y p o w i e d z i a ł b y o n j a k i ś s ą d , t j . że * A. M. Maclver Some Questions about «know» and «think», „Analysis", t. 5, nr 3 (1938); G. E. Moore, Ethics (1912), s. 125; The Philosophy of G. E. Moore (wyd. P. A. Schilpp, 1942), s. 5 4 1 — 3 ; The Philosophy of Bertrand Russell (wyd. P. A. Schilpp, 1944), s. 203—4. Zob. również studia: C. H. Langforda w The Philosophy of G. E. Moore, s. 3 3 2 — 3 ; Y. Bar-HiUela, „Mind", 55 (1946), s. 333—7; P. F. Strawsona, „Mind", 59 (1950), s . 3 3 0 — 3 ; Normana Malcolma w Philosophical Analysis (wyd. M. Black, 1950), s. 259—61. ** Zob. następny cytat z Moore'a. Tytuł oryginału: Saying and Disbelieving czyli Mówienie i niewierzenie. 1

t

Logika i język

24

340

Max

Black

s f o r m u ł o w a ł b y t w i e r d z e n i e . M y ś l ę , że t o n i e s ł u s z n e , i s p r ó b u j ę pokazać, dlaczego. Z a c z n ę o d r o z w a ż e n i a t e g o , co m ó w i M o o r e . W e d ł u g j e g o p o g l ą d u , g d y T o m a s z w y g ł a s z a s ł o w a : „ G r z y b y są t r u j ą c e " , t o t e j e g o s ł o w a „ i m p l i k u j ą " , iż w i e r z y o n , że g r z y b y są t r u j ą c e . Co z n a c z y słowo „ i m p l i k u j ą " , M o o r e w y j a ś n i a w n a s t ę p u j ą c y sposób: „ W y d a j e się, że n i e m a n i c t a j e m n i c z e g o w s p r a w i e t e g o s e n s u s ł o w a « i m p l i k u j ą » , w j a k i m — jeśli t w i e r d z i s z , żeś w o s t a t n i wtorek poszedł do kina, i m p l i k u j e to, choć tego nie t w i e r d z i s z , iż w i e r z y s z l u b wiesz, że p o s z e d ł e ś ; i w j a k i m — jeśli t w i e r d z i s z , że c z y n B r u t u s a b y ł s ł u s z n y , i m p l i k u j e t o , c h o ć t e g o n i e t w i e r ­ d z i s z , iż a p r o b u j e s z ó w c z y n . W t y m p i e r w s z y m w y p a d k u t o , że twoje słowa rzeczywiście implikują ów sąd o twej obecnej p o s t a w i e , c h o ć n i e j e s t o n i m p l i k o w a n y p r z e z t o (czyli n i e p o ­ ciąga go za sobą to), c o twierdzisz, p o p r o s t u w y n i k a z f a k t u , k t ó r y w s z y s c y p o z n a j e m y z a p o m o c ą d o ś w i a d c z e n i a , że, m i a n o ­ wicie, w o g r o m n e j w i ę k s z o ś c i w y p a d k ó w c z ł o w i e k w y g ł a s z a j ą c y t e g o r o d z a j u t w i e r d z e n i e n a p r a w d ę w i e r z y w t o , co t w i e r d z i , l u b n a p r a w d ę w i e , co t w i e r d z i ; k ł a m s t w o , c h o ć j e s t c z y m ś d o s y ć pospolitym, należy do skrajnych wyjątków. Oto dlaczego powie­ dzenie takiej rzeczy, jak: «poszedłem w ostatni wtorek do kina, ale nie wierzę, że to zrobiłem», jest c z y m ś k o m p l e t n i e a b s u r d a l ­ n y m , m i m o iż t o , co się t u t w i e r d z i , j e s t c z y m ś c a ł k i e m m o ż l i w y m l o g i c z n i e . . . " *. W e wcześniejszych rozważaniach Moore powiada: „Istnieje ważne rozróżnienie, nie zawsze przestrzegane, mię­ d z y t y m , co k t o ś m a n a m y ś l i w d a n y m t w i e r d z e n i u , a t y m , co z a j e g o p o m o c ą w y r a ż a . I l e k r o ć f o r m u ł u j e m y j a k i e k o l w i e k t w i e r d z e n i e ( c h y b a że n i e m a m y n a m y ś l i t e g o , co m ó w i m y ) , z a w s z e w y r a ż a m y j e d n ą z d w ó c h r z e c z y — m i a n o w i c i e : a l b o że m y ś l i m y , iż j e s t t a k a t a k , a l b o ż e w i e m y , iż j e s t t a k a t a k " . O p a r ę zaś wierszy dalej — dodaje: „ N a w e t k i e d y n i e m a m n a m y ś l i t e g o , co m ó w i ę , t o m o ż n a o m y c h s ł o w a c h p o w i e d z i e ć , iż i m p l i k u j ą o n e : a l b o że m y ś l ę , * The Philosophy

of G. E. Moore, s. 542—3.

Zdania

typu:

„p, ale nie wierzą, iż p"

341

iż A j e s t Bj a l b o że t o w i e m ; z a z w y c z a j b o w i e m s k ł a n i a j ą o n e l u d z i d o p r z y p u s z c z e ń , że z a c h o d z i j e d n a z t y c h d w ó c h e w e n t u a l ­ n o ś c i " *. O s t a t n i e t w i e r d z e n i a M o o r e ' a n a t e n t e m a t są n a s t ę p u j ą c e : „ P o w i e d z e n i e t a k i e j r z e c z y , j a k : « W i e r z ę , że w y s z e d ł , o n j e d n a k nie wyszedł», jest a b s u r d e m . Choć to a b s u r d , nie m a w t y m sprzeczności wewnętrznej, może to wszak b y ć — równie dobrze — prawda. J e s t to jednak absurd, ponieważ powiedzenie « n i e w y s z e d ł » i m p l i k u j e , iż n i e w i e r z y m y , że w y s z e d ł , c h o ć a n i t e g o n i e t w i e r d z i m y , a n i n i e w y n i k a t o z c z e g o k o l w i e k , co t w i e r ­ dzimy. Że zaś i m p l i k u j e , znaczy to — m o i m z d a n i e m — jedynie coś, co w y p ł y w a z f a k t u , iż l u d z i e n a ogół n i e w y g ł a s z a j ą t w i e r ­ dzeń p o z y t y w n y c h , jak tylko w w y p a d k u g d y nie wierzą w p r a w d z i w o ś ć i c h p r z e c i w i e ń s t w a : l u d z i e n a ogół n i e s t w i e r d z a ­ l i b y : « n i e w y s z e d ł » , g d y b y w i e r z y l i , że w y s z e d ł . A t o w y p ł y w a z t e j o g ó l n e j p r a w d y , iż k t o ś , k t o s ł y s z y , j a k m ó w i ę : « n i e wyszedł)), b ę d z i e u w a ż a ł , że n i e w i e r z ę , iż w y s z e d ł , m i m o iż a n i n i e t w i e r d z i ­ ł e m , że n i e w i e r z ę , a n i t e ż n i e w y n i k a t o z m o i c h t w i e r d z e ń . A że l u d z i e b ę d ą n a ogół t a k u w a ż a l i , p r z e t o m o ż n a p o w i e d z i e ć , iż m o j e s ł o w a « n i e wyszedł)) t o w ł a ś n i e i m p l i k u j ą , g d y ż r e z u l t a t i c h w y ­ g ł o s z e n i a p o l e g a ć b ę d z i e z a z w y c z a j n a t y m , że s k ł o n i ą o n e l u d z i d o u w i e r z e n i a , iż w y s z e d ł , o r a z p o n i e w a ż j a d o s k o n a l e w i e m , że m o j e o d e z w a n i e się o d n i e s i e t e n w ł a ś n i e s k u t e k " **. Z tych uwag Moore'a można zaczerpnąć następujące wy­ jaśnienie sposobu, w jaki u ż y w a on t u t a j słowa „implikować": Z a ł ó ż m y , że (I) m ó w i ą c y p o s ł u g u j e się w y r a ż e n i e m E\ ( I I ) l u d z i e nie u ż y w a j ą z a z w y c z a j E, o ile n i e j e s t p r a w d z i w y p e w i e n zwią­ zany z nim sąd p \ ( I I I ) l u d z i e , u s ł y s z a w s z y , że m ó w i ą c y p o ­ s ł u ż y ł się w y r a ż e n i e m E, b ę d ą z a z w y c z a j w i e r z y ć w p r a w d z i ­ wość p j i wreszcie, (IV) m ó w i ą c y — w s z y s t k o to wie; a z a t e m jeśli t e c z t e r y w a r u n k i z o s t a n ą s p e ł n i o n e , t o m o ż n a p o w i e d z i e ć , że s ł o w a m ó w i ą c e g o i m p l i k u j ą p. E

E

E

D o t e g o w y j a ś n i e n i a s t o s u j ą się n a s t ę p u j ą c e p r z y k ł a d y : (a) N i k t n o r m a l n i e n i e p o w i e : „ D o d i a b ł a ! " , jeśli n i e j e s t z ł y , * Ethics, s. 125. ** The Philosophy

of Bertrand

Bussell,

s. 204. 24*

342

Max

Blach

l u d z i e z a ś s ł y s z ą c , że p r z e k l i n a , n o r m a l n i e u w i e r z ą , iż j e s t zły, i o n o t y m w i e ; jeśli w i ę c k t o ś m ó w i : „ D o d i a b ł a " , t o j e g o s ł o w a i m p l i k u j ą , że j e s t z ł y . (b) T y l k o k o b i e t a m o ż e , n o r m a l n i e r z e c z b i o r ą c , p o w i e d z i e ć : „Muszę p o d ł u ż y ć moją s u k n i ę " ; k t o ś , usłyszawszy t e słowa, będzie p r z e k o n a n y , że t o m ó w i k o b i e t a , i s a m a m ó w i ą c a w i e o t y m ; a z a t e m s ł o w a t e , p r z e z k o g o k o l w i e k u ż y t e , i m p l i k u j ą , że t e n k t o ś jest kobietą. (c) K a ż d y , k t o w y g ł a s z a j a k i e ś z d a n i e p o a n g i e l s k u , z w y k l e u m i e mówić t y m językiem; wiedzą to zarówno mówiący, j a k i słuchacze; a z a t e m zdanie wypowiedziane przez kogoś po an­ g i e l s k u i m p l i k u j e , że p o t r a f i o n m ó w i ć p o a n g i e l s k u . (d) J e ś l i k t o k o l w i e k r o b i j a k ą k o l w i e k u w a g ę , t o n o r m a l n i e r z e c z b i o r ą c — n i e ś p i ; i l u d z i e b ę d ą wiedzieli, że n i e śpi, a o n w i e , że o n i b ę d ą t o w i e d z i e l i ; a z a t e m j a k a k o l w i e k z r o b i o n a p r z e z e m n i e u w a g a i m p l i k u j e , że n i e ś p i ę . J e ś l i k t ó r a ś z t y c h i m p l i k a c j i o k a z u j e się f a ł s z y w a , t o z a s z e d ł mniej czy bardziej niezwykły w y p a d e k : k t o ś zaklął, nie będąc z ł y ; a l b o p o w i e d z i a ł o p o d ł u ż e n i u swej s u k n i , m i m o że j e s t m ę ż ­ czyzną; albo wygłosił zdanie po angielsku, nie umiejąc mówić t y m językiem; albo mówił we śnie. W ś w i e t l e t y c h u w a g t o , co p o w i e d z i a ł T o m a s z , m ó w i ą c : „ G r z y b y są t r u j ą c e , a l e j a w t o n i e w i e r z ę " , n i e b y ł o s p r z e c z n e , lecz t y l k o s k r a j n i e n i e p r a w d o p o d o b n e i n i e z g o d n e z t y m , d o czego — j a k m o ż n a się s p o d z i e w a ć — p o w i n n o p r o w a d z i ć d o ­ świadczenie. Absurdalność jego uwagi to absurdalność f a k t y c z n a , t a k a j a k w powiedzeniu: „ Z n a m własne imię, n a t o m i a s t zupełnie n i e m o g ę z a p a m i ę t a ć s w e g o n a z w i s k a " , c z y t e ż : „ C z u j ę się ś w i e t n i e , t y l k o zupełnie nie sypiam", czy wreszcie: „ W e w n ę t r z u mego c i a ł a j e s t p r ó ż n i a " . W s z y s t k i e t e p o w i e d z e n i a są z u p e ł n i e n i e ­ p r a w d o p o d o b n e , w s z y s t k i e t e ż są a b s u r d a l n e , p o n i e w a ż są n i e ­ wiarygodne, o c z y m mówiący wie. 7

M o o r e p o w i e d z i a ł , że k ł a m s t w o — a m y m o g l i b y ś m y d o d a ć : r ó w n i e ż i ż a r t — t o coś s k r a j n i e w y j ą t k o w e g o . A l e p r z e c i e ż m ó ­ w i ą c y m ó g ł b y b y ć u r o d z o n y m ł g a r z e m , d o t e g o s t o p n i a , że b y l i ­ b y ś m y r z e c z y w i ś c i e z d u m i e n i s t w i e r d z a j ą c , iż m ó w i o n p r a w d ę .

Zdania

typu:

„p, ale nie wierzę,

iż p "

343

O c z y w i s t a , k t o ś , k t o m ó w i : „p, a l e j a n i e w i e r z ę , iż p", n a t y c h ­ m i a s t s a m w p a d a we własne sidła; a t o jest bez wątpienia rzadsze niż b e z w s t y d n e i n i e w y m y ś l n e k ł a m s t w o , m o ż e równie r z a d k i e j a k widok człowieka chodzącego n a rękach. Można b y powiedzieć, że a b s u r d a l n o ś ć c z ł o w i e k a c h o d z ą c e g o n a r ę k a c h w y p ł y w a z o c z y ­ wistej bezsensowności takiego zachowania; g d y b y j e d n a k ów c z ł o w i e k p o w i e d z i a ł , że u p r a w i a a k r o b a c j ę , w ó w c z a s z r o z u m i e l i ­ b y ś m y , j a k i j e s t cel j e g o c z y n n o ś c i , i p r z e s t a l i b y ś m y u w a ż a ć j ą z a a b s u r d a l n ą . Czyż j e d n a k m o ż n a s o b i e p r z y n a j m n i e j w y o b r a z i ć , j a k i ż t o cel m o g ł o b y m i e ć w y g ł a s z a n i e w d o b r e j w i e r z e z d a n i a : „2>, a l e j a n i e w i e r z ę , iż p"! J e ś l i M o o r e m a r a c j ę , t o b ł ą d T o ­ masza polega n a opowiadaniu bajeczki, w którą normalnie m a m y wszelkie p o w o d y nie wierzyć; nie zachodzi n a t o m i a s t ż a d n a sprzecz­ ność logiczna między powyższymi d w o m a z d a n i a m i twierdzenia T o m a s z a . W p r a k t y c e j e d n a k ową oczywistą niezgodność mię­ d z y „ p " o r a z „ w i e r z ę , iż nie-p t r a k t u j e m y jako sprzeczność logiczną. P r z y p u ś ć m y , że s ł y s z y m y , j a k j a k i ś m ó w c a n a z e b r a n i u p u b l i c z n y m r z u c a t a k ą u w a g ę : „ W c i ą g u n a j b l i ż s z e g o dziesięcio­ lecia b ę d z i e n a s t ę p n a w o j n a ś w i a t o w a " , p o t e m z a ś s ł y s z y m y , j a k t e n s a m m ó w c a p o w i a d a : „ W i e r z ę , iż w c i ą g u n a j b l i ż s z y c h d z i e ­ sięciu l a t nie b ę d z i e n o w e j w o j n y ś w i a t o w e j " . B y ł o b y r z e c z ą n a t u r a l n ą i słuszną, g d y b y ś m y go poprosili, a b y u z g o d n i ł ze sobą t e d w i e u w a g i ; u w a ż a m y , że k a ż d a z n i c h p r z e m a w i a p r z e ­ c i w k o p r a w d z i w o ś c i d r u g i e j , i z a k ł a d a m y , że j e d n e g o i d r u g i e g o n i e n a l e ż y j e d n o c z e ś n i e t w i e r d z i ć . P r z y p u ś ć m y j e d n a k , że ó w m ó w c a w t e n sposób odpowie n a nasze żądanie: „Wiecie, j a k b a r d z o j e s t e m n i e o d p o w i e d z i a l n y ! T o , że w o j n a b ę d z i e w c i ą g u n a j b l i ż s z y c h l a t dziesięciu, p o w i e d z i a ł e m , b y w s t r z ą s n ą ć s ł u c h a ­ czami. N a p r a w d ę j e d n a k , widzicie, to ja w t o nie wierzę". T o w y t ł u m a c z e n i e p o z w o l i ł o b y n a m się z o r i e n t o w a ć , d l a c z e g o o n t a k powiedział; i w rezultacie zdziwienie, k t ó r y m zareagowaliśmy n a jego słowa, znikłoby. J e d n a k ż e wcale b y go to n a przyszłość nie u p r a w n i a ł o do tego, b y w d a l s z y m ciągu stwierdzał z a r a z e m : p o r a z „ w i e r z ę , iż n i e - ^ " . W o b e c z a r z u t u , ż e j e d n o t w i e r d z e n i e p r z e c z y d r u g i e m u , n i e m o ż n a się b r o n i ć , m ó w i ą c : „ K ł a m a ł e m , g d y p o w i e d z i a ł e m «p» . M o ż e t o t ł u m a c z y ć , w j a k i s p o s ó b d o s z ł o u

u

v

u

344

Max

Black

d o t e g o , iż k t o ś p o w i e d z i a ł : „j>, a l e z a r a z e m n i e - p " ; w c a l e n a t o m i a s t n i e z m i e r z a d o w y k a z a n i a , że t e d w a z d a n i a są w z a j e m z g o d n e . M o o r e w s w y c h u w a g a c h z a k ł a d a ł , iż k t o ś m ó g ł w k a ż d y m r a z i e t w i e r d z i ć : „ W o s t a t n i w t o r e k poszedłem do kina, nie wierzę j e d n a k , że t o z r o b i ł e m " . Z a ł o ż e n i e t o w y m a g a z b a d a n i a . E o z w a ż m y n a p r z ó d , j a k a b y b y ł a n a s z a reakcja, g d y b y ś m y usłyszeli, że k t o ś w y g ł a s z a t e s ł o w a t o n e m a s e r t y w n y m , c z y l i t w i e r d z ą ­ cym. P i e r w s z a t r u d n o ś ć polega n a w y o b r a ż e n i u sobie takiego kon­ tekstu, w k t ó r y m to zachowanie nie wprawiłoby nas w zdumienie i w z u p e ł n ą n i e w i e d z ę , co o t y m m y ś l e ć . O c z y w i ś c i e , filozofowie m o g ą m ó w i ć w s z y s t k o ; g d y b y ś m y w i ę c u s ł y s z e l i , że s ł o w a t e wygłasza członek Stowarzyszenia Arystotelesowego, moglibyśmy r a c z e j w s p ó ł c z u ć , a n i ż e l i się z d u m i e w a ć . G d y b y j e d n a k z w y k ł y człowiek w zwykłych okolicznościach wyskoczył z takim: „ W o s t a t n i w t o r e k p o s z e d ł e m d o k i n a , a l e n i e w i e r z ę , że t o z r o ­ b i ł e m " , t o w n a j l e p s z y m r a z i e m o g l i b y ś m y p r z y p u s z c z a ć , że r e c y t u j e o n w ł a ś n i e f r a g m e n t w i e r s z a , a l b o że n a s n a b i e r a , a l b o że „ p o p r o s t u t a k s o b i e t y l k o m ó w i " , n i e m y ś l ą c t e g o , co m ó w i . G d y b y j e d n a k ż e n a s z a p e w n i a ł , że t o b y ł o n a serio i że w ł a ś n i e t o , co m ó w i ł , m i a ł n a m y ś l i , i g d y b y d o t e g o p o w t ó r z y ł swą u w a g ę z jeszcze większą zapalczywością, t o wówczas m o g l i b y ś m y sądzić, iż w a r t o p o d j ą ć d a l s z e p r ó b y i n t e r p r e t a c j i . J ę z y k p o t o c z n y j e s t t a k u s t ę p l i w y , że n i e m a l k a ż d e m u z d a n i u m o ż n a n a d a ć z n a c z e n i e . K t o ś , k t o n a serio p o w i e d z i a ł : „ P o ­ szedłem wczoraj do kina, ale w to nie wierzę", mógł mieć n a myśli coś w t y m r o d z a j u : „Są d o w o d y n a t o , ż e p o s z e d ł e m w c z o r a j d o k i n a ( l u d z i e t w i e r d z ą , iż m n i e t a m widzieli, o t o o d c i n e k m e g o b i l e t u e t c ) , p r z y p u s z c z a m , że m u s i a ł e m t a m b y ć , n i c s o b i e j e d n a k z t e g o n i e m o g ę p r z y p o m n i e ć . W y d a j e m i się, iż p a m i ę t a m , j a k grałem tego wieczoru w szachy. Mimo wszystko nie mogę w t o uwierzyć". P r z y tej interpretacji — słowa: „Poszedłem wczoraj do kina", z o s t a ł y z a s t ą p i o n e s ł a b s z y m z d a n i e m : „ P r z y p u s z c z a m , że m u ­ siałem wczoraj pójść do k i n a " , k t ó r e n i e z d o ł a wyrazić pier­ wotnego twierdzenia. Osłabiając pierwsze zdanie pierwotnej para-

Zdania

typu:

„p, ale nie wierzę,

iż p"

345

d o k s a l n e j u w a g i , z y s k u j e m y t y l e , że n a b i e r a o n a r o z s ą d n e g o , choć niezwykłego znaczenia. P s y c h o l o g l u b filozof m ó g ł b y z a p r o p o n o w a ć d r u g ą i n t e r ­ pretację, mniej więcej p o takiej linii: „Owszem, poszedłem wczoraj do kina. Ale nie chciałbym, a b y w rezultacie użycia emocjonalnie z a b a r w i o n e g o s ł o w a „ w i a r a " w y d a ł o się, iż f a k t o w i t e m u p r z y ­ p i s u j ę p o w a ż n e z n a c z e n i e . U w a ż a m go z a r z e c z o c z y w i s t ą , d o k t ó r e j o d n o s z ę się j a k o d o c z e g o ś , co się n a p r a w d ę w y d a r z y ł o , ale nie m a w e m n i e n i c z o w e g o w y s i ł k u i n a p i ę c i a , k t ó r e są z n a k i e m autentycznej, aktywnej wiary". P r z y tej interpretacji drugie zdanie naszej paradoksalnej pierwotnej uwagi (mianowicie: „Nie w i e r z ę , iż p o s z e d ł e m w c z o r a j d o k i n a " ) u z y s k a ł o z n a c z e n i e s ł a b s z e d o s w e g o n o r m a l n e g o : „ N i e w i e r z ę " r o z u m i e się t u j a k o : „ N i e wierzę a k t y w n i e " . T a d r u g a i n t e r p r e t a c j a , p o d o b n i e j a k p i e r w s z a , n a d a j e p a r a d o k s a l n e j u w a d z e pierwotnej rozsądny, choć jeszcze bardziej niezwykły sens. O b i e t e i n t e r p r e t a c j e są n a c i ą g n i ę t e l u b w y m u s z o n e . G d y b y ś m y je mieli narzucić słowom mówiącego, t o t r z e b a b y przyjąć nie­ z w y k ł e h i p o t e z y n a t e m a t t e g o , co c h c i a ł o n p o w i e d z i e ć . T y l k o wówczas, g d y b y ś m y mieli p o z a t y m jakiś i s t o t n y p o w ó d , a b y p r z y p u s z c z a ć , że m ó w i ł o n w s p o s ó b o d p o w i e d z i a l n y , u p r a w n i a ł o b y to nas do podejmowania takich nadzwyczajnych wysiłków w kie­ r u n k u n a d a n i a s e n s u c z e m u ś , co w p i e r w s z e j c h w i l i b r z m i a ł o zupełnie niezrozumiale. W y o b r a ź m y s o b i e j e d n a k , że m ó w i ą c y o d r z u c a w s z y s t k i e t e pomysłowe próby rozsądnego, choć naciągniętego zinterpreto­ wania jego wypowiedzi. B y ć może odpowie: „To wszystko jest b a r d z o pomysłowe, ale zupełnie od rzeczy. Miałem n a myśli d o k ł a d n i e t o , co m ó w i ł e m , a słów u ż y w a ł e m w i c h z n a n y m z w y k ł y m z n a c z e n i u . N i e w c h o d z ą t u w g r ę ż a d n e d o w o d y , że p o s z e d ł e m wczoraj do kina — ja w to nie wierzę, w sposób a k t y w n y n i e d a j ę t e m u w i a r y ! " G d y b y t a k się s t a ł o , n i e p o z o s t a w a ł o b y n a m nic innego, j a k powiedzieć z rozpaczą: „ O n n i e m o ż e tego mówić n a serio". To nie w y r a z niedowierzania, j a k owe słowa: „Nie wierzę w t o " , wypowiedziane przez człowieka, k t ó r y po raz pierwszy zobaczył żyrafę. Moim zdaniem, b y ł o b y rzeczą n i e s ł u s z n ą mó-

346

Max

Black

w i ć , iż t a p i e r w o t n a p a r a d o k s a l n a u w a g a w ogóle j e s t t w i e r d z e ­ niem. K o z w a ż m y — w celu p o r ó w n a n i a i przeciwstawienia — na­ stępujący w y p a d e k . P e w i e n człowiek, przeciętnie wysoki, z a p y t a n y , j a k i e g o j e s t w z r o s t u , o d p o w i a d a z całą p o w a g ą : „ D w i e s t o p y " . D a l s z e b a d a n i e z d a j e się w s k a z y w a ć , że c z ł o w i e k t e n n i e ż a r t u j e , że i d z i e m u o t o , a b y j e g o w y p o w i e d ź r o z u m i a n o w s p o s ó b d o ­ s ł o w n y , z w y c z a j n y i n i e m e t a f o r y c z n y , że d o b r z e z r o z u m i a ł p o ­ c z ą t k o w e p y t a n i e , że w i e , co m ó w i , i t d . E o z w a ż a n i a t e s k ł a n i a ł y b y n a s d o o p i n i i , iż o n i s t o t n i e r z e t e l n i e t w i e r d z i , że m a d w i e s t o p y wzrostu. Z drugiej strony, równie silna jest w n a s skłonność, a b y n i e s ą d z i ć , że m ó g ł o n r z e t e l n i e t w i e r d z i ć t o , co — j a k się w y d a ­ wało — twierdził. 2

W i n n e j r o z p r a w i e * p i s a ł e m , że „ p r e s u p o z y c j ą " (czyli z a ł o ż e ­ n i e m ) w y r a ż e n i a „ r z e t e l n e t w i e r d z e n i e " j e s t t o , iż z a c h o d z i ć b ę d z i e pewna zgodność między zachowaniem mówiącego (użytymi przezeń s ł o w a m i ) a „ s t a n e m j e g o u m y s ł u " ( m . i n . j e g o w i e d z ą , że t o n i e d w i e s t o p y są m i a r ą j e g o w z r o s t u ) . W w y p a d k u n i e n o r m a l n y m , t a k i m j a k n i n i e j s z y , w k t ó r y m o w a p r e s u p o z y c j ą z o s t a ł a sfalsyfikowana, wyrażenie t a m t o nie m a zastosowania, a kwestia, czy w y p o w i e d z i a n o r z e t e l n e t w i e r d z e n i e , c z y t e ż n i e — zgoła nie p o w s t a j e . O t o co się d z i e j e , g d y człowiek n o r m a l n i e w y s o k i p o ­ w i a d a , że m a d w i e s t o p y w z r o s t u . Z d a n i a w i ę c : „ S t w i e r d z i ł r z e t e l n i e , że m a d w i e s t o p y w z r o s t u " , nie m o ż n a w opisanej sytuacji zastosować. Niepoprawne b y było z a r ó w n o p o w i e d z e n i e , iż m ó w i ą c y r z e t e l n i e s t w i e r d z i ł , że m a d w i e s t o p y w z r o s t u , j a k i p o w i e d z e n i e , iż n i e s t w i e r d z i ł o n r z e t e l n i e , że m a d w i e s t o p y w z r o s t u . N i e p o p r a w n ą r z e c z ą b y ł o b y w t y m w y ­ p a d k u samo u ż y c i e wyrażenia „rzetelnie stwierdził". (Jeśli wo­ l i m y , m o ż n a p o w i e d z i e ć , że p r z y p a d e k w y g ł o s z e n i a p r z e z k o g o ś zdania paradoksalnego, w opisanej sytuacji, n i e jest przypad­ k i e m w y p o w i a d a n i a r z e t e l n e g o t w i e r d z e n i a ; p o d w a r u n k i e m , iż * Definition, Presupposition, and Assertion, „The Philosophical Review 61 (1952), s. 532—550. W rozprawie tej starałem się wytłumaczyć szczegółowo, co rozumiem przez „presupozycje". 61 cm. 2

Zdania

typu;

„p, ale nie wierzę,

iż p"

347

r o z u m i e m y p r z e z t o t y l e t y l k o , że w t e g o t y p u w y p a d k u n i e można użyć wyrażenia „rzetelne twierdzenie"). G d y b y wszystko poza t y m zawiodło, powiedzielibyśmy może o c z ł o w i e k u , k t ó r y — j a k się w y d a j e — t w i e r d z i w s p o s ó b r z e t e l n y , iż m a d w i e s t o p y w z r o s t u , w o p i s a n y c h o k o l i c z n o ś c i a c h , że m u s i on być umysłowo chory. Opinia t a j e d n a k nie b y ł a b y diagnozą kliniczną (choć owa niezwykła u w a g a mówiącego m o g ł a b y b y ć p i e r w s z ą p o z y c j ą w l e k a r s k i m dossier). N a w e t g d y b y t e n k t o ś n i g d y w i n n y c h o k o l i c z n o ś c i a c h n i e z a c h o w y w a ł się i n a c z e j j a k t y l k o n o r m a l n i e , t o i t a k m i e l i b y ś m y p o k u s ę , ż e b y p o w i e d z i e ć , iż m u s i a ł o n b y ć c h w i l o w o n i e n o r m a l n y . P r z y p o m i n a t o p o w i e d z e n i e , że czyn, którego nie p o t r a f i m y sobie w ż a d e n sposób w y t ł u m a c z y ć , j e s t „ k w e s t i ą p r z y p a d k u " , co s t a n o w i t y l k o p o z ó r w y j a ś n i e n i a . W z r u s z a j ą c r a m i o n a m i n a w a r i a c t w o t e g o k o g o ś , w y k r ę c a m y się od d o k o n a n i a w y b o r u między „stwierdził" a „nie stwierdził"; u s u w a m y ten w y p a d e k z królestwa osadzeń logicznych. Analogiczne rozważania można zastosować w w y p a d k u osoby, k t ó r a — j a k się w y d a j e — t w i e r d z i r z e t e l n i e coś, co z n a j d u j e w y r a z w n a s t ę p u j ą c y c h słowach: „Poszedłem wczoraj do kina, ale w t o nie w i e r z ę " , p r z y c z y m słów t y c h u ż y w a n i e m e t a f o r y c z n i e , w i c h z w y k ł y m s e n s i e . J e ś l i w y g l ą d a n a t o , że t e n k t o ś m ó w i n a serio, r o z u m i e , co m ó w i , i t d . , t o z a ł o ż e n i e t e r m i n u „ r z e t e l n i e t w i e r d z i " ulega falsyfikacji. Byłoby rzeczą n i e p o p r a w n ą z a r ó w n o powie­ d z e n i e , iż t w i e r d z i on r z e t e l n i e , j a k z a p r z e c z e n i e , j a k o b y r z e t e l n i e t w i e r d z i ł . P o w i e d z e n i e z a ś , że m u s i a ł o n b y ć u m y s ł o w o c h o r y , byłoby po prostu pewnego rodzaju oddaleniem żądania, abyśmy wybrali jeden z tych dwóch sądów. W y d a j e m i się, że r o z u m i e n i e s e n s u s ł o w a „ t w i e r d z e n i e " n a l e ż y o p r z e ć n a z d a n i u sobie s p r a w y z s e n s u w y r a ż e n i a „ r z e t e l n e t w i e r ­ d z e n i e " , a nie vice versa *. Człowiek, k t ó r y k ł a m i e , s t a r a się o s z u k a ć s w y c h s ł u c h a c z y , z a c h o w u j ą c się j a k k t o ś , k t o w y p o w i a d a r z e t e l n e t w i e r d z e n i e . O t ó ż s k o r o j e s t c z y m ś n i e w ł a ś c i w y m m ó w i ć , że t e n ktoś mógłby przy pomocy danego zdania wypowiedzieć rzetelne t w i e r d z e n i e , t o w y d a w a ł o b y się, iż z t e g o w y n i k a , że m u s i b y ć * Stanowiska tego bronię w rozprawie cytowanej w poprzednim przy­ pisie.

348

Max

Black

c z y m ś n i e w ł a ś c i w y m m ó w i ć , iż m ó g ł b y o n s k ł a m a ć , p o s ł u g u j ą c się o w y m z d a n i e m . D l a t e g o u w a ż a m , że b y ł o b y r z e c z ą n i e s ł u s z n ą , g d y b y ś m y u z n a l i , że c z ł o w i e k n o r m a l n y , k t ó r y p o w i e d z i a ł : „ M a m d w i e s t o p y w z r o s t u " , k ł a m i e b ą d ź że w ogóle w y p o w i a d a j a k i e ś twierdzenie. Z d a n i e m : „ M a m d w i e s t o p y w z r o s t u " — m o ż n a b y się, w w y ­ jątkowych okolicznościach, posłużyć do wygłoszenia rzetelnego t w i e r d z e n i a . M ó g ł b y t o p o w i e d z i e ć k a r z e ł , a t a k ż e filozof, k t ó r y z a Alicją w s z e d ł d o k r ó l i c z e j j a m k i . M e m o ż n a n a t o m i a s t o p i s a ć o k o l i c z n o ś c i , w k t ó r y c h d a ł o b y się z b u d o w a ć r z e t e l n e t w i e r d z e n i e z a p o m o c ą słów — ż e b y z m i e n i ć p r z y k ł a d — „ o s t r y g i są j a d a l n e , ale j a w t o nie wierzę", p ó k i słów t y c h u ż y w a m y w ich z n a n y m z w y k ł y m sensie. M y ś l ę , że m o ż n a z r o z u m i e ć , d l a c z e g o s f o r m u ł o w a n i e : „ O s t r y g i są j a d a l n e , a l e j a w t o n i e w i e r z ę " , j e s t z a w s z e n i e p o p r a w n e . G d y s ł o w a : „ O s t r y g i są j a d a l n e " , w y g ł a s z a m y w s p o s ó b t w i e r d z ą c y , ton, j a k i m m ó w i m y , wraz z d o b o r e m stosownego łącznika („są", nie zaś „mogą b y ć " , czy „przypuszczalnie m o g ł y b y b y ć " , czy w r e s z c i e j a k i e ś i n n e n a d a j ą c e się t u w y r a ż e n i e ) , s t a n o w i ą k o n ­ w e n c j o n a l n y z n a k t e g o , co m o ż n a b y n a z w a ć „ d o b r ą w i a r ą " . A b y p o p r a w n i e p o s ł u g i w a ć się j ę z y k i e m a n g i e l s k i m , t r z e b a się n a u c z y ć , że w y m a w i a j ą c z d a n i e : „ O y s t e r s a r e e d i b l e " , o k r e ś l o n y m t o n e m , p r z e d s t a w i a m y s i e b i e s a m y c h j a k o kogoś, k t o wie, co m ó w i , l u b w i e r z y w t o , co m ó w i , l u b p r z y n a j m n i e j n i e j e s t t a k , że n i e w i e r z y w t o , co m ó w i . ( P o d p i s u j ą c czek, p r z e d s t a w i a m y się j a k o k t o ś posiadający pieniądze w b a n k u , k t ó r y m a ów czek h o n o r o w a ć ) . B y ć m o ż e , iż t o n , o k t ó r y m m o w a , k i e d y ś b y ł n a t u ­ r a l n y m i n i e u c z o n y m s p o s o b e m , w j a k i m a n i f e s t o w a ł o się p r z e ­ k o n a n i e . T a k c z y i n a c z e j j e d n a k ż e , t o n ó w s t a ł się z n a k i e m k o n ­ w e n c j o n a l n y m . T a k , iż b e z w z g l ę d u n a t o , c z y t e n k t o ś , k t o t w i e r d z i : „ O s t r y g i są j a d a l n e " , f a k t y c z n i e w i e r z y w t o , co m ó w i , c z y t e ż r o z m y ś l n i e k ł a m i e , z a w s z e p r z e c i e ż d a j e d o p o z n a n i a , że w i e , co m ó w i , l u b w i e r z y w t o , c o m ó w i , l u b że p r z y n a j m n i e j n i e j e s t t a k , iż n i e w i e r z y . ( G d y b y t a k n i e b y ł o , k ł a m s t w o s t a ł o b y się 3

3

„Ostrygi są jadalne"

Zdania

typu:

„p, ale nie wierzę,

iż p"

349

t r u d n i e j s z e , niż j e s t . K ł a m c a k o r z y s t a z k o n w e n c j o n a l n e g o z n a ­ c z e n i a w ł a s n y c h a k t ó w j ę z y k o w y c h w celu w y w o ł a n i a z w o d n i ­ czego w r a ż e n i a ) . M ó w i ą c , że w y g ł o s z e n i e j a k i e g o ś w y r a ż e n i a p e w n y m o k r e ś l o ­ n y m t o n e m s y g n a l i z u j e k o n w e n c j o n a l n i e — „ d o b r ą w i a r ę " ze s t r o n y m ó w i ą c e g o , m a m n a m y ś l i , iż t a k a ż w y p o w i e d ź b e z o w e j t o w a r z y s z ą c e j jej w i e d z y c z y w i a r y b y w a s ł u s z n i e t r a k t o w a n a j a k o pogwałcenie d a n e g o języka. G d y b y k t o ś zaczął zdanie od słów: „ P o wylądowaniu K o l u m b a w S a n Salvador...", a p r z y t y m w i e d z i a ł , że K o l u m b n i g d y n i e w y l ą d o w a ł w S a n S a l v a d o r , t o t e n k t o ś u ż y w a ł b y słów t a k s a m o b ł ę d n i e , j a k w w y p a d k u r o z m y ś l n e g o p o s ł u ż e n i a się s ł o w e m „ c z e r w o n y " d l a o p i s a n i a czegoś n i e b i e s k i e g o . K ł a m c a , k t ó r y m ó w i p o w a ż n i e , p o p r o s t u u d a j e , że w i e r z y ( t a k j a k c z ł o w i e k , k t ó r y n a k ł a d a j ą c p e r u k ę s t a r a się m ł o d z i e j w y ­ g l ą d a ć ) ; n a t o m i a s t k t o ś , k t o m ó w i „j>", n i e w i e r z ą c , że p, ł a m i e t y m s a m y m r e g u ł ę d o t y c z ą c ą z n a k u k o n w e n c j o n a l n e g o ( j a k nie­ z a m ę ż n a kobieta, k t ó r a nosi obrączkę). P o w i e d z i a ł e m , że m ó w i ą c y s y g n a l i z u j e , czyli d a j e d o p o z ­ n a n i a , iż n i e j e s t t a k , że n i e w i e r z y w t o , co m ó w i . O k r e ś l e n i e , iż o n t o m ó w i , b y ł o b y n i e t r a f n e , g d y ż w t a k i m k o n t e k ś c i e n o r ­ malnie u ż y w a m y słowa „ m ó w i ć " — t y l k o w odniesieniu do tego, co z o s t a ł o explicite sformułowane w zdaniu oznajmiającym lub co w y n i k a z w y p o w i e d z i a n e g o t w i e r d z e n i a . W s p o m n i a n y czło­ w i e k m ó w i , że o s t r y g i są j a d a l n e (a t a k ż e m ó w i i t o , co w y n i k a logicznie z p r a w d z i w o ś c i t e g o s ą d u ) , lecz n i c p o z a t y m . W t y m sensie s ł o w a „ m ó w i ć " , k t o ś , k t o w y d a ł r o z k a z , n i c z g o ł a n i e „ p o ­ w i e d z i a ł " , g d y ż n i e z b u d o w a ł explicite ż a d n e g o z d a n i a o z n a j m i a ­ jącego. N a pewno n a t o m i a s t z a k o m u n i k o w a ł pewną intencję, d z i ę k i t e m u , że u ż y ł z n a k u k o n w e n c j o n a l n e g o . P e w i e n t o n w y ­ p o w i e d z i w p o ł ą c z e n i u z t r y b e m r o z k a z u j ą c y m s y g n a l i z u j ą , że mówiący życzy sobie, a b y w y k o n a n o opisane przezeń działanie. Logicy niemal zawsze zaniedbywali owo s y g n a l i z o w a n i e , j a k o coś r ó ż n e g o o d z n a c z e n i a w y r a ż e ń ; w r e z u l t a c i e d o p r o ­ w a d z i ł o t o d o p r z e o c z e n i a m o ż l i w o ś c i k o n f l i k t ó w m i ę d z y t y m , co d w i e w y p o w i e d z i s y g n a l i z u j ą . J e ś l i m ó w i ę : „ Z a m k n i j d r z w i , ale i c h n i e z a m y k a j ! " , o k r e ś l e n i e , iż t o , co m ó w i ę , j e s t w e w n ę t r z n i e

350

Max

Black

s p r z e c z n e w l o g i c z n y m sensie t e g o t e r m i n u , b y ł o b y n i e t r a f n e . J e d n a k ż e w wyrażeniu: „Zamknij drzwi!" — jest zawarty znak k o n w e n c j o n a l n y , s y g n a l i z u j ą c y coś n i e z g o d n e g o z t y m , co s y g n a ­ l i z o w a n e j e s t p r z e z r o z k a z : „ N i e z a m y k a j t y cli d r z w i ! " G d y b y m b y ł p o w i e d z i a ł : „ C h c ę , ż e b y ś z a m k n ą ł t e d r z w i , lecz n i e c h c ę , żebyś zamknął te drzwi", to w mej wypowiedzi powstałaby zwykła s p r z e c z n o ś ć l o g i c z n a . Część j e d n a k t e g o , co się k o n w e n c j o n a l n i e s y g n a l i z u j e z a p o m o c ą w y r a ż e n i a : „ Z a m k n i j d r z w i , ale i c h n i e z a m y k a j ! " , j e s t z u p e ł n i e i d e n t y c z n a z t y m , co b y ł o b y s y g n a l i z o ­ w a n e za pomocą wewnętrznie sprzecznego zdania oznajmiającego. Te dwa współrzędne zdania rozkazujące sygnalizują w sposób niezgodny. Z a s t a n ó w m y się t e r a z , j a k a b y b y ł a n a s z a r e a k c j a n a s ł o w a : „Zamknij drzwi! M e chcę jednak, żebyś to zrobił". W t a k i m wy­ p a d k u m i e l i b y ś m y p r a w o u w a ż a ć , że z d a n i e o z n a j m i a j ą c e ( „ N i e chcę, żebyś t o zrobił") znosi rozkaz, i g d y b y polecenie to zostało p o w t ó r z o n e , n i e p o t r a f i l i b y ś m y z r o z u m i e ć , o co w ł a ś c i w i e i d z i e . Z a c h o d z i t u k o n f l i k t m i ę d z y t y m , co t o n r o z k a z u j ą c y s y g n a l i z u j e n a m k o n w e n c j o n a l n i e , a t y m , co głosi n a s t ę p n e z d a n i e o z n a j m i a ­ j ą c e ; t o , co s y g n a l i z o w a n e p r z e z z n a k k o n w e n c j o n a l n y , n i e z g a d z a się ze z n a c z e n i e m słów n a s t ę p u j ą c y c h w d a l s z y m c i ą g u . Z p o ­ d o b n y m w y p a d k i e m m a m y do czynienia, gdy próbujemy posłużyć się s ł o w a m i : „ O s t r y g i są j a d a l n e , ale j a w t o nie w i e r z ę " . W y g ł o ­ s z e n i e p i e r w s z y c h t r z e c h słów s y g n a l i z u j e k o n w e n c j o n a l n i e , iż n i e j e s t t a k , że m ó w i ą c y n i e w i e r z y w e w ł a s n e s ł o w a ; t o z a ś n i e zga­ d z a się z t y m , co explicite głosi n a s t ę p n e z d a n i e w s p ó ł r z ę d n e ; w k o n ­ s e k w e n c j i całe z d a n i e z ł o ż o n e p r z e s t a j e n a d a w a ć się d o u ż y t k u . Wygłoszenie z a t e m t o n e m t w i e r d z ą c y m zdania: „ J o n e s rze­ t e l n i e t w i e r d z i ł , że p o s z e d ł d o k i n a , ale że w t o nie w i e r z y " , b e z intencji nadania t y m słowom niezwykłego znaczenia, to n i e ­ w ł a ś c i w e u ż y c i e języka. Nie byłoby to nadużycie języka takie, jak w słowach: „Euncibles are chuffable" ; ani błąd tego rodzaju, 4

4

Pierwszy i trzeci człon tego napisu — to nie są słowa języka angielskiego ani żadnego innego, choć budową swą, np. infiksami, przypominają słowa angielskie; składnia całości również jest taka, jak w języku angielskim, do którego należy środkowy człon napisu, mianowicie słowo „are" — „są".

Zdania

typu:

„p, ale nie wierze,

iż p"

351

jak w powiedzeniu: „Każdy trójkąt m a dokładnie dwa boki"; ani t a k a niewłaściwość, j a k w następującej enuncjacji, pozba­ wionej ograniczenia: „Wirus jest czymś nieożywionym". Nie m a m y t u d o c z y n i e n i a z n o n s e n s e m , a n i ze s p r z e c z n o ś c i ą , a n i z p o z b a ­ wionym ograniczeń stosowaniem jakiegoś terminu do w y p a d k ó w granicznych. Zdanie, o k t ó r y m m o w a , n a z w a ć b y m o ż n a „nieo p e r a t y w n y m " , ponieważ jego p r a w d z i w o ś ć w y m a g a ł a b y falsyfikacji jednego z jego w ł a s n y c h założeń. M o g l i b y ś m y n a d a ć m u sens, g d y b y n a m przyszła ochota. Ale t o w y m a g a ł o b y z m i a n y w n a s z y m języku." Max Black, Saying and Disbeliening. „Analysis", 1952, Vol. 13, No. 2; przedruk w Philosophy and Analysis, ed. Margaret Macdonald, Oxford 1954, Basil Blackwell.

JP. F.

Strawson

PRAWDA *

W r o z w a ż a n i a c h p o n i ż s z y c h o g r a n i c z ę się d o k w e s t i i p r a w d z i ­ wości t w i e r d z e ń e m p i r y c z n y c h . M o i m z a d a n i e m p o z y t y w n y m j e s t o p r a c o w a n i e t e g o , co d a w n o j u ż t e m u p o w i e d z i a ł F . P . E a m s e y **. Moim zaś celem n e g a t y w n y m jest k r y t y k a będącej w obiegu b ł ę d n e j k o n c e p c j i — s e m a n t y c z n e j , czyli m e t a j ę z y k o w e j , t e o r i i p r a w d y — k t ó r a , j a k m i się z d a j e , p o w t a r z a w n o w y s p o s ó b p e w n e stare błędy. T a k dalece, j a k teoria t a stanowi jedynie przyczynek d o k o n s t r u k c j i j ę z y k ó w s z t u c z n y c h i n i e m a się z a m i a r u u w a ż a ć , że d o t y c z y o n a p o s ł u g i w a n i a się j ę z y k a m i f a k t y c z n i e i s t n i e j ą c y m i , nie j e s t e m nią z a i n t e r e s o w a n y . M y ś l ę j e d n a k , iż n i e j e d e n t w i e r ­ dził, n a p e w n o zaś w i e l u m n i e m a ł o , że r z u c a o n a ś w i a t ł o n a p r z y j ę t e o b e c n i e r o z u m i e n i e s ł o w a „ p r a w d z i w y " ; a l b o t e ż (co u w a ż a m z a i d e n t y c z n e t w i e r d z e n i e ) n a filozoficzny p r o b l e m p r a w d y . M y ś l ę , że i s t o t n i e r z u c a o n a n i e c o ś w i a t ł a ; m y ś l ę j e d n a k , że z a r a z e m p o w a ż n i e w p r o w a d z a w b ł ą d . J e d n a k ż e n i e n a l e ż y m n i e m a ć , iż c o k o l w i e k z n a s t ę p u j ą c y c h niżej r z e c z y i m p l i k u j e , że s ł o w a „ p r a w ­ d z i w y " n i g d y się n i e u ż y w a w s p o s ó b o p i s a n y p r z e z t e o r i ę se­ m a n t y c z n ą . O w s z e m , n a p e w n o p o s ł u g u j e m y się n i m w t e n s p o s ó b , * Rozszerzoną i pod pewnymi względami zmodyfikowaną wersję przedsta­ wionych t u poglądów można znaleźć w „Proceedings of the Aristotelian Society", Supplementary Volume, 1950. ** Ramsey, Foundations of Mathematics, s. 142—3.

354

P. F.

Strawson

z a r ó w n o d l a p e w n y c h celów t e c h n i c z n y c h , j a k n i e k i e d y i d l a n i e t e c h n i c z n y c h ; co p r a w d a , ż a d n e t a k i e n i e t e c h n i c z n e cele n i e są m i z n a n e . I

W n i e d a w n y c h dyskusjach n a t e m a t p r a w d y głoszono jedną ,z d w ó c h b ą d ź o b i e n a s t ę p u j ą c e t e z y . l P o p i e r w s z e , k a ż d e z d a n i e , z a c z y n a j ą c e się o d s ł ó w : „ P r a w d ą j e s t , ż e . . . " , n i e znaienia swego• a ^ r t y w n e g e - z n a ^ e w a r g 3 y o p u s z c z a . s^.wfotYrjPraw.dąi 4 e s t , „ że ,..Ogólniej-;.--iiiówiac, że j a k i e ś t w i e r ­ dzenie jest prawdziwe, wcale nie w y g ł a s z a m żadnego nowego twierdzenia; wygłaszam natomiast to samo twierdzenie. Nazwę t o t e z ą 1, P o d r u g i e , g d y p o w i a d a m , że j a k i e ś t w i e r d z e n i e j e s t p r a w d z i w e , to buduję twierdzenie o zdaniu danego języka, mianowicie tego j ę z y k a , w k t ó r y m s f o r m u ł o w a n o o w o p i e r w s z e t w i e r d z e n i e . Czyli ( p o s ł u g u j ą c się i n n y m i , b a r d z i e j t e c h n i c z n y m i t e r m i n a m i ) b u d u j ę twierdzenie w metajęzyku, przypisujące semantyczną własność prawdziwości (lub s e m a n t y c z n y p r e d y k a t „prawdziwy") zdaniu w języku przedmiotowym. Owo zdanie przedmiotowe, o k t ó r y m mowa, powinno bezwzględnie figurować w cudzysłowie, a b y stało się j a s n e , że m ó w i m y o t y m w ł a ś n i e z d a n i u ; p o z w r o c i e z a ś : „jest p r a w d z i w e " , p o w i n n o bezwzględnie n a s t ę p o w a ć wyrażenie w rodzaju „w L " , gdzie „ L " desygnuje język przedmiotowy, o k t ó r y n a m i d z i e . N a z w ę t o t e z ą 2. u

Z t y c h d w ó c h t e z p i e r w s z a j e s t p r a w d z i w a , lecz n i e a d e k w a t n a ; d r u g a z a ś f a ł s z y w a , ale w a ż n a . T e z a p i e r w s z a j e s t s ł u s z n a w t y m , co t w i e r d z i , a n i e s ł u s z n a w t y m , co s u g e r u j e . D r u g a z a ś n i e s ł u s z n a w t y m , co t w i e r d z i , a l e t r a f n a w t y m , co i m p l i k u j e . W t e z i e p i e r w ­ szej s ł u s z n i e się t w i e r d z i , że . m ó w i ą % A ż j s k i e ś t w i e r d z e n i e . Jest p r a w d z i w e , n i e f o r m u ł u j e m y n o w e g o t w i e r d z e n i a ; n a t o m i a s t nies ł t e z n i e " "silgeruje s i g _ p r z y p o m o c y t e j t e z y , że p o w i e d z e n i e , iż jakieś twierdzenie jest prawdziwe, nie jest czymś r ó ż n y m od wy­ g ł o s z e n i a t e g o t w i e r d z e n i a l u b c z y m ś więcej n i ż s a m o j e g o w y g ł o ­ s z e n i e . T e z a d r u g a s ł u s z n i e i m p l i k u j e , że m ó w i ą c , iż j a k i e ś t w i e r ­ d z e n i e j e s t p r a w d z i w e , r o b i m y coś o d m i e n n e g o , niż gdy s a m o to.

(

Prawda

/

355

t w i e r d z e n i e j e d y n i e w y g ł a s z a m y , n i e s ł u s z n i e n a t o m i a s t jw t e z i e t e j się t w i e r d z i , że t o ,,C(J§^dIntefinego • na s f o r m u ł o w a n i u n o w e g o t w i e i A z e n i a ^ mianowicie..XwierAzęnią o p e w n y m z d a n i u . M i m o iż o b i e t e t e z y n i e k i e d y głosi t e n s a m filozof, ł a t w o s p o s t r z e c , że n i e m o g ą o n e b y ć z a r a z e m p o p r a w n e . O t o b o w i e m jeżeli p r a w d ą j e s t , iż m ó w i ą c : (1) „ ć m y l a t a j ą w n o c y " , t w i e r ­ d z i m y t o s a m o , co w p o w i e d z e n i u : (2) „ T o p r a w d a , że ć m y l a t a j ą w n o c y " , t o w t a k i m r a z i e f a ł s z e m j e s t , iż w y g ł a s z a j ą c (2), m ó w i m y coś o [ p o l s k i m ] z d a n i u : „ ć m y l a t a j ą w n o c y " ; czyli n i e p r a w d a , że (2) p o w i n n o się, ściśle b i o r ą c , p i s a ć : „ « Ó m y l a t a j ą w n o c y » j e s t p r a w d ą [w j ę z y k u p o l s k i m ] " . J e ś l i m ó w i ą c (2) w y g ł a s z a m y t o s a m o t w i e r d z e n i e , co g d y m ó w i m y (1), t o w t a k i m r a z i e p o w i e ­ d z e n i e (2) n i e j e s t p o w i e d z e n i e m czegoś o p e w n y m z d a n i u [w j ę z y k u p o l s k i m ] , t y l k o p o w i e d z e n i e m czegoś o ć m a c h . Pomijając to, widać, jak bardzo wprowadza w błąd stawianie sprawy^...Jż-^wr-otH-yj...--jest p r a w d z i w e " u ż y w a się d o t e g o , b y mówić o z d a n i a c h ; widać zaś zwłaszcza w t e d y , g d y zwrot t e n p o r ó w n a m y z i n n y m i z w r o t a m i , k t ó r e n a p e w n o służą d o m ó ­ w i e n i a o z d a n i a c h (czy s ł o w a c h l u b z w r o t a c h ) . N p . k t o ś m ó w i p o f r a n c u s k u : „ I I p l e u v e " , a k t o ś i n n y p o p r a w i a g o , m ó w i ą c : „«I1 p l e u v e » t o n i e p o p r a w n i e p o f r a n c u s k u . P o w i n n o się m ó w i ć : «I1 p l e u t » " . A l b o t e ż , k r y t y k u j ą c s t y l j a k i e g o ś u r y w k a , k t o ś p o ­ w i a d a : „ Z d a n i e «...» j e s t ź l e n a p i s a n e " . P o d o b n i e , k t o ś m o ż e z a p y t a ć , co d a n e z d a n i e z n a c z y , c z y p o w i e d z i e ć , że j e s t o n o niegramatyczne, niepoprawne pod względem orto­ g r a f i c z n y m l u b że j e s t l i c h y m p r z e k ł a d e m . W e w s z y s t k i c h t y c h w y p a d k a c h c z y m ś n a t u r a l n y m j e s t s t a w i a n i e s p r a w y , że m ó w i się o z d a n i u . G d y b y j a k i e k o l w i e k t w i e r d z e n i e t e g o r o ­ dzaju przełożyć p o p r a w n i e n a dowolny język, to owo zdanie, o k t ó r y m się m ó w i , p o j a w i ł o b y się p o n o w n i e j a k o n i e p r z e t ł u m a czone p r z y t o c z e n i e w obrębie przełożonej całej wypowiedzi. 1

2

1

W oryginale jest tutaj „angielskim"; również w dalszym ciągu, gdy oryginał mówi o języku angielskim, w przekładzie występuje zwrot „[w ję­ zyku polskim]" a nawiasy prostokątne sygnalizują to odstępstwo od tekstu oryginału. „Pada deszcz". 2

Logika i język

25

]

/ L

/

P. F. Straw son

356

W p r z e c i w n y m r a z i e przekład b y ł b y n i e p o p r a w n y . J e s t n a t o m i a s t r z e c z ą c a ł k i e m o c z y w i s t ą , że p o p r a w n y p r z e k ł a d d o w o l n e g o - t w i e r ­ dzenia, W k t ó r y m - w y s t ę p u j e zwrot: „jest p r a w d ą " (użyty t a k , j a k się go z w y k l e u ż y w a ) , (nigdy n i e z a w i e r a p r z y t o c z o n e g o i n i e p r z e t ł u m a c z a n e g o „ t e g o zidania, d o k t ó r e g o z w r o t : „ j e s t p r a w d ą " odnosił się w w y p o w i e d z i p i e r w o t n e j . Z w r o t u : „ j e s t p r a w d ą " n i e stosuje s i ę d o zdiań; g d y ż n i e s t o s u j e s i ę go d o n i c z e g o . P r a w d z i w o ś ć n i e je&i w ł a s n o ś c i ą s y m b o l i ; n i e j e s t b o w i e m w ogóle właśhoącią.

s

v

II

j

Z w y c z a j n a z y w a n i a p r a w d y p o j ę c i e m „ s e m a n t y c z n y m " (a s ł o w a „ p r a w d z i w y " — „ p r e d y k a t e m s e m a n t y c z n y m " ) nie zmniejsza b ł ę d u t k w i ą c e g o w p o w i e d z e n i u , że „ p r a w d z i w y " — t o p r e d y k a t orzekający o zdaniach; p o m a g a jednak wskazać przypuszczalne i źródło tego błędu. Zrobię k r ó t k ą dygresję, a b y owo źródło z b a d a ć . Ż e b y rzucić światło n a t a k i e właśnie rozumienie słowa „seman­ t y c z n y " , z a c y t u j m y n a s t ę p u j ą c y p a s s u s z Introdnction to Semantics C a r n a p a (s. 2 2 ) : „Przez s y s t e m s e m a n t y c z n y rozumiemy tego rodzaju s y s t e m r e g u ł , s f o r m u ł o w a n y c h w m e t a j ę z y k u a o d n o s z ą c y c h się d o j ę z y k a p r z e d m i o t o w e g o , że r e g u ł y t e d e t e r m i n u j ą w a r u n e k prawdziwośj2JL każdego zdania we w s p o m n i a n y m języku przedmi(5Tiowym. W y s ł a w i a j ą c t o w i n n y s p o s ó b : r e g u ł y t e d e t e r m i n u j ą 1

s

z n a c z e n i e ^ czyli s e n s o w y c h z d a ń ' 1 . . . N a l e ż y z a u w a ż y ć , że w y r a ż e ń „ w a r u n e k p r a w d z i w o ś c i " o r a z „ z n a c z e n i e " u ż y t o s y n o n i m i c z n i e . S u g e r u j e t o , iż jeśli n a w e t nie i s t n i e j e r o z u m i e n i e z w r o t u „ j e s t p r a w d z i w y " , w k t ó r y m d a ł b y się on poprawnie zastosować do zdań (użyć do mówienia o zdaniach), t o istnieje l u b m o g ł o b y istnieć rozumienie z w r o t u „jest p r a w ­ dziwy, zawsze i tylko w t e d y jeżeli", w k t ó r y m t e n ostatni z w r o t d a ł b y się p o p r a w n i e z a s t o s o w a ć d o z d a ń ( u ż y ć d o m ó w i e n i a o zdaniach); mianowicie takie rozumienie, w k t ó r y m zwrot ten byłby synonimiczny względem zwrotu: „znaczy, że", który z pew­ n o ś c i ą j e s t u ż y w a n y d o m ó w i e n i a o z d a n i a c h . P r z y p u ś ć m y n p . , że

Prawda

357

chcemy podać informację n a t e m a t znaczenia zdania: „Monarcha odszedł n a zawsze". Możemy to uczynić przy p o m o c y następują­ cego m e t a t w i e r d z e n i a : (I) „ M o n a r c h a

odszedł

na

zawsze"

znaczy,

że k r ó l

umarł.

Umieszczamy t u zdanie: „Monarcha odszedł n a zawsze", w cudzy­ słowie, b y z a z n a c z y ć , że m ó w i m y o t y m w ł a ś n i e z d a n i u . B u d u j e m y metatwierdzenie. I owo metatwierdzenie m a charakter empi­ r y c z n y , czyli j e s t s y n t e t y c z n e , k w e s t i a t o b o w i e m f a k t y c z n e g o s t a n u r z e c z y , czy o m a w i a n e z d a n i e m a [w j ę z y k u p o l s k i m ] t o w ł a ś n i e z n a c z e n i e c z y że w ogóle m a j a k i e ś z n a c z e n i e . Ściśle biorąc, należałoby to może t a k zapisać: 3

(Ta) „I^oj^archa^odszędł n a z a w s z e " [w j ę z y k u p o l s k i m ] z n a c z y , że^król j i m a r ł . j G d y b y ś m y mieli przełożyć t o m e t a t w i e r d z e n i e n a i n n y język, ż a d n e z w y s t ę p u j ą c y c h w n i m w y r a ż e ń lnie p o z o s t a ł o b y n i e z m i e ­ nione, z wyjątkiem zdania przytoczonego: „Monarcha odszedł na zawsze". Ono nie uległoby zmianie; w przeciwnym razie przekład b y ł b y n i e p o p r a w n y . O t ó ż p r z y c h o d z i n k m y ś l , żę r n o ^ n a b y — bez p o p a d a n i a w niezrozumiałośc"— W j ł a ć t ę samą informację w d o k ł a d n i e t e n s a m s p o s ó b , z t ą j e d y n i e r ó ż n i c ą , iż z a m i a s t z w r o t u : „znaczy, że", wystąpi zwrot: „jest p r a w d ą ^ zawsze i tylko wówczas jeżeli"; o t r z y m a m y w t e d y t a k i e oto metatwierdzenie, nie mające c h a r a k t e r u k o n i e c z n o ś c i : 4

(II) „Monarcha odszedł n a zawsze" jest prawdą, zawsze i tylko w ó w c z a s jeżeli k r ó l u m a r ł ; albo ściślej: ( I l a ) „ M o n a r c h a o d s z e d ł j i a z a w s z e " j e s t p r a w d ą [w j ę z y k u p o l s k i m ] , z a w s z e i t y l k o w ó w c z a s j e ż e l i k i r ó ! u m a r T . """" 3

„Contingent" — „możliwy", „ewentualny", „przypadkowy", t u : „empi­ ryczny", „zależny od okoliczności faktycznych", „logicznie niekonieczny", nieanalityczny ". Tzn. metatwierdzenie syntetyczne, którego weryfikacja ma charakter empiryczny. 4

25*

358

P. F.

Strawson

W y d a j e m i się, iż j e s t t o z r o z u m i a ł y s p o s ó b p o s t ę p o w a n i a . W s z y s t k o , co p o w i e d z i a ł e m o t w i e r d z e n i a c h (I) i ( l a ) , o d n o s i się do zdań (II) i (Ila); aby mówić o zdaniach, będziemy używać z w r o t u : „jest prawdą, zawsze i t y l k o jeżeli", w twierdzeniu o cha­ r a k t e r z e n i e k o n i e c z n y m , czyli s y n t e t y c z n y m . E o z w a ż m y t e r a z „zdegenerowany" wypadek takich metatwierdzeń, wypadek, któ­ r e g o p r z y k ł a d e m są n a s t ę p u j ą c e z d a n i a : (III) „Monarcha s k i m ] , że m o n a r c h a (IV) „Monarcha polskim], zawsze i zawsze.

o d s z e d ł n a z a w s z e " z n a c z y [w j ę z y k u p o l ­ odszedł n a zawsze. o d s z e d ł n a z a w s z e " j e s t p r a w d ą [w j ę z y k u t y l k o w ó w c z a s jeżeli m o n a r c h a o d s z e d ł n a

T r u d n a j e s t i — b y ć m o ż e — d l a n a s z e g o o b e c n e g o celu n i e bardzo ważna decyzja, jaki przypisać status t a k i m jak te zda­ niom. O t o rozważania, k t ó r e b y mogły skłonić nas do u z n a n i a t y c h z d a ń — w sposób niezachwiany za m e t a t w i e r d z e n i a praw­ d z i w e i p o z b a w i o n e c h a r a k t e r u k o n i e c z n o ś c i , czyli s y n t e t y c z n e . (a) W p r a w d z i e są o n e n i e p r z y d a t n e , jeśli i d z i e o p o w i e d z e n i e n a m , co p r z y t o c z o n e z d a n i e z n a c z y , t o p r z e c i e ż j a k i e j ś i n f o r m a c j i n a t e n t e m a t d o s t a r c z a j ą . W k a ż d y m r a z i e w s k a z u j ą , że o w o p r z y t o c z o n e z d a n i e m a j a k i e ś z n a c z e n i e [ w j ę z y k u p o l s k i m ] *. A t o n i e j e s t k w e s t i ą k o n i e c z n o ś c i , lecz c z y m ś d o w o l n y m i w p e w ­ n y m sensie p r z y p a d k o w y m . (b) T w i e r d z e n i a t e m o ż n a b y o t r z y m a ć w y c h o d z ą c o d p r z y k ł a ­ d ó w , k t ó r e n i e są „ z d e g e n e r o w a n e " , i s t o s u j ą c c a ł k o w i c i e d o z w o l o n e i poprawne środki: przekład, wnioskowanie i ponowny przekład n a p i e r w o t n y język. (Albo, prościej, ich p o p r a w n y przekład, powiedzmy, n a język francuski, bez wątpienia dałby w wyniku m e t a t w i e r d z e n i e , m a j ą c e c h a r a k t e r w e w s p o m n i a n y m w y ż e j sensie p r z y p a d k o w y , czyli s y n t e t y c z n y ) . 5

* Można sobie wyobrazić inne rozumienie twierdzeń (III) oraz (IV); np. g d y b y język przedmiotowy był polszczyzną pisaną, a metajęzyk — mó­ wioną. Jest to bowiem fakt empiryczny, nie zaś konieczność logiczna. 5

Prawda

359

6

(c) J e s t k w e s t i ą p r z y p a d k u , że k a ż d e z d a n i e z n a c z y t o , co w ł a ś n i e z n a c z y , że w y r a ż a o n o t e n s ą d w s e n s i e l o g i c z n y m , k t ó r y w ł a ś n i e w y r a ż a *. Chociaż rozważania t e n e g a t y w n i e przesądzają sprawę n a z y ­ w a n i a ( I I I ) oraz (IV) „logicznie k o n i e c z n y m i " , t o j e d n a k stanowią one bardzo niewystarczające p o d s t a w y do n a d a n i a w y m i e n i o n y m twierdzeniom wolnego od wszelkich ograniczeń m i a n a „prawdzi­ w y c h o r a z — w e w s p o m n i a n y m w y ż e j sensie — p r z y p a d k o w y c h " **. Jakąż bowiem przypadkową sprawę stwierdzają? Jeśli odpo­ w i a d a m y , p o d w p ł y w e m s u g e s t i i z a w a r t y c h w (a), że s t w i e r d z a j ą o n e j e d y n i e , iż p r z y t o c z o n e z d a n i e m a [w j ę z y k u p o l s k i m ] p e w n e znaczenie, t o wówczas ich forma (obecność w y r a ż e n i a „znaczy, ż e " ) c a ł k o w i c i e w p r o w a d z a w b ł ą d . J e ś l i n a t a r c z y w i e się d o p y t u ­ j e m y , co z a p r z y p a d k o w ą s p r a w ę się w n i c h s t w i e r d z a — k t ó r a t o k w e s t i a p o d p a d a p o d w y ż e j w y m i e n i o n y p u n k t (c) — t o w ó w ­ czas ż a d n a o d p o w i e d ź n i e j e s t m o ż l i w a . M e d a się u s t a l i ć , co znaczy dane zdanie, bez p o m o c y innego zdania. Z tych powodów proponuję, a b y ś m y nadal traktowali twier­ d z e n i a (czy p s e u d o t w i e r d z e n i a ) t a k i e , j a k ( I I I ) o r a z ( I V ) , n i e j a k o k o n i e c z n e , czyli a n a l i t y c z n e , a n i j a k o s y n t e t y c z n e , t y l k o p o prostu jako „zdegenerowane, nietypowe wypadki" metatwierdzeń * Por. C. Lewy, Truth and Significance, „Analysis", T. 8, N o 2, 1947. ** Mogłaby powstać pokusa, b y nazwać twierdzenia (III) oraz (IV) „ko­ niecznymi", gdyż wydaje się, że wewnętrznie sprzeczne byłoby powiedzenie: ( I l i a ) „Monarcha odszedł na zawsze" nie znaczy [po polsku], że monarcha odszedł na zawsze. B y ł b y to jednak błąd. Mówiąc, że pewne zdanie ma takie czy inne znaczenie, a zarazem nie ma żadnego znaczenia, głosilibyśmy coś wewnętrznie sprzecz­ nego. Mówiąc, że pewne zdanie ma jakieś określone znaczenie, a zarazem go nie ma, głosilibyśmy coś wewnętrznie sprzecznego. Jednakże w twierdze­ niu ( l i l a ) nie dochodzi do żadnej z tych rzeczy. Postać twierdzenia (III) na­ daje się do przypisywania pewnego określonego znaczenia, a postać twier­ dzenia ( I l i a ) nadaje się do odmawiania takiego znaczenia. Ponieważ jednak twierdzenie (III) nie przypisuje, a ( I l i a ) nie odmawia żadnego określonego znaczenia, przeto ( U l a ) nie jest ani twierdzeniem wewnętrznie sprzecznym, ani s y n t e t y c z n y m fałszywym; tylko — pseudotwierdzeniem. Tzn. takiego a takiego faktycznego stanu rzeczy; jest kwestią empi­ ryczną. 6

P. F.

360

Rtrawson

s y n t e t y c z n y c h , t e g o r o d z a j u co (I) o r a z ( I I ) . S p r a w a t a n i e j e s t s a m a w s o b i e w a ż n a ; w^ażne j e s t n a t o m i a s t , ż e b y n i e w y n i k ł o z niej ż a d n e nieporozumienie. N a s t ę p n y krok — to zwrócić u w a g ę n a zwodnicze podobieństwo między zwrotem „zawsze i tylko wówczas jeżeli","występującym w tego t y p u me^twijerdzeniu ' a t y m ż e zwmteBa*, u ż y t y m w w y r a ż e n i a c h , k t ó r e n i e są t w i e r d z e n i a m i s y n t e t y c z n y m i , tylko formułami koniecznymi TuF" d M n ^ f~ PrwkteRteni takiej formuły mogłoby być zdanie: M o n a r c h a o d s z e d ł n a z a w s z e , z a w s z e i t y l k o w t e d y jeżeli k r ó l umarł. T u t a j z w r o t : „jest p r a w d ą " , nie w y s t ę p u j e i ż a d e n f r a g m e n t tego wyrażenia nie figuruje w cudzysłowie. S a m a t a formuła nie dostarcza n a m informacji o znaczeniu zdania: „Monarcha odszedł n a z a w s z e " , n a t o m i a s t t w i e r d z e n i e , że t o j e s t f o r m u ł a k o n i e c z n a , d o s t a r c z y ł o b y n a m takiej informacji. Otóż podobieństwo mię­ dzy z w r o t e m „zawsze i tylko wówczas jeżeli", u ż y t y m w tych f o r m u ł a c h k o n i e c z n y c h , a t y m ż e z w r o t e m , u ż y t y m j a k o część w y r a ż e n i a : „jest p r a w d ą , zawsze i t y l k o wówczas j e ż e l i " , w m e t a t w i e r d z e n i a c h s y n t e t y c z n y c h , m o g ł o w y w o ł a ć silną p o k u s ę , b y owe „zdegenerowane" w y p a d k i t a k i c h m e t a t w i e r d z e ń przepołowić i u w a ż a ć to^ co n a s t ę p u j e p o z w r o c i e : „ z a w s z e i t y l k o w ó w c z a s j e ż e l i " , za d e f i n i e n s t e g o , co p o p r z e d z a t e n z w r o t , t j . za d e f i n i e n s w y r a ż e n i ^ ^ ^ d a ^ i e ^ < T r r - , ^ j ę s t p r a w d z i w e ( w L ) " ; n p . z a t e m całe w y ­ rażenie (III): " 7

?

„Monarcha odszedł n a zawsze" jest prawdą, zawsze i tylko wówczas jeżeli m o n a r c h a odszedł n a zawsze u w a ż a ć z a p r z y p a d e k s z c z e g ó l n y , k o n s e k w e n c j ę c z y część * o g ó l n e j definicji w y r a ż e n i a : „... j e s t p r a w d ą " ( b ą d ź w y r a ż e n i a : „... j e s t 7

Czyli analityczna, t j . taka, iż o jej wartości logicznej decyduje sens słów w niej zawartych oraz zastosowana w niej struktura syntaktyczna. * N p . Tarski w pracy The Semantie Gonception of Truth, „Philosophy and Phenomenological Research", T. 4, 1943—4, s. 344, powiada: „Każdą równoważność o postaci ( T ) [ ( T ) X jest prawdą, zawsze i tylko wówczas je-

Prawda

361

p r a w d ą w L " ) . I t a k f a k t y c z n i e u w a ż a m y ; t j . u w a ż a m y , że z p o ­ w y ż s z e g o w y n i k a , iż p o p r a w n a o g ó l n a d e f i n i c j a p r a w d y m u s i j a k o swe k o n s e k w e n c j e m i e ć t e g o o t o r o d z a j u w y r a ż e n i a * : (Y) „ D z i ś j e s t p o n i e d z i a ł e k " j e s t p r a w d ą , w ó w c z a s j e ż e l i dziś j e s t p o n i e d z i a ł e k . (VI) „ L o n d y n jest m i a s t e m " jest prawdą, w ó w c z a s jeżeli L o n d y n j e s t m i a s t e m .

zawsze

i

tylko

zawsze

i

tylko

W i d z i m y t e r a z , że t w i e r d z e n i a t a k i e , j a k (V) o r a z ( V I ) , są „ z d e generowanymi" wypadkami owych metatwierdzeń syntetycznych w r o d z a j u ( I I ) , w k t ó r y c h z w r o t : ^ęaiL^u^w-.dą,..-ŁawAz.e- i t y l k o w ó w c z ,as_jjg.że 1 i " f u n k c j o n u j e j a k o s y n o n i m z w r o t u r „z n a c z y , że". \Vystenuiace w taHćTf twierdzeniach wyrażenie: „jest p r a w d ą " , jeśli m a s ł u ż y ć d o o r z e k a n i a o z d a n i a c h , t o m u s i s t a - , n o wić c z ę ś ć_,pi e r w^-z e g Q ^ z w y m i e n i o n y c h z w r o t ó w . T r a k tując z a t e m owe „zdegenerowane" w y p a d k i jako p r z y p a d k i s z c z e g ó l n e c z y część p e w n e j i d e a l n e j f o r m u ł y d e f i n i c y j n e j z w r o t u : „ j e s t ^miwjdą. V w y d z i e l a m y t e n z w r o t z k o n t e k s t u , a t y l k o t e n k o n t e k s t n a d a j e m u m e t a j ę z y k o w y c h a r a k t e r , n a s t ę p n i e zaś u z y s k a n y r e z u l t a t u z n a j e m y za m o d e l ogólnego rozumienia słów: „jest p r a w d ą " . W t e n sposób p o p e ł n i a m y błąd, k t ó r y polega n a . powzięciu przypuszczenia-, tó^żwrot: „ j e s t p r a w d ą " , bywa~n*or-I m a l n i e (czy ściśle) u ż y w a n y j a k o p r e d y k a t m e t a j ę z y k o w y . " A z a t e m / w y r a ż e n i a t a k i e j a k (V), b ł ę d n i e i n t e r p r e t o w a n e J a k o f o r m u ł y / d e f i n i c y j n e , z a r a z e m f a s c y n u j ą i w y p r o w a d z a j ą w p o l e . W y pro-I w a d z a j ą w p o l e , b o — j a k e ś m y widzieli — p e t r y f i k u j ą f a ł s z y w i t e z ę 2. F a s c y n u j ą z a ś , p o n i e w a ż z d a j ą się z w r a c a ć u w a g ę n a p r a w ­ d z i w o ś ć t e z y 1 ; część b o w i e m w y r a ż e n i a , k t ó r e m a m y z d e f i n i o w a ć c

żeli p ] , otrzymaną dzięki zastąpieniu „p" konkretnym zdaniem, oraz „X*" nazwą tego zdania, można uważać za cząstkową definicję prawdy, wyjaśnia­ jącą, na c z y m polega prawdziwość tego właśnie konkretnego zdania. Definicja ogóJna ma być, w p e w n y m sensie, koniunkcją logiczną wszystkich tych defiri icj i cząstkowych". * Por. dokonane przez M. Blacka wyjaśnienia i krytykę poglądów Tar­ skiego: Max Black, The Semantic Definition of Truth, „Analysis", T. 8, N o 4, 1948 (Por. s. 319—337 w niniejszym tomie).

362

P. F.

Strawson

(mianowicie połączenie złożone z cudzysłowu oraz z w r o t u : „jest p r a w d ą " ) z n i k a w definiensie, n i c z y m nie zastąpiona. ( J a k i e ż t o d z i w a c z n e , n a w i a s e m m ó w i ą c , t a k ą definicję p r z e z z n i k n i ę c i e n a z y w a ć „ d e f i n i c j ą " ) . W t e n s p o s ó b p o g l ą d , że słowo „ p r a w d z i w y " jest czczym werbalizmem, niczego nowego J^^^ie^zs^^^^' p r z e d s t a w i a s i ę j a k o z w i ą z a n y jakoś, z p o g l ą d e n j j ^ z a l e ż n y : Qd J D O g l ą d u iż, „ p r a w d z i w y " t o p r e d y k a t m e t a j ę z y k o w y , orzekający 0 zdaniach. Możemy z a t e m główną tezę rozważanej teorii seman­ t y c z n e j t a k o t o w y r a z i ć : p o w i e d z e n i e , że j a k i e ś t w i e r d z e n i e j e s t prawdziwe, nie jest powiedzeniem czegoś nowego o p r z e d m i o c i e t e g o t w i e r d z e n i a , j e s t . n a t o m i a s t ..powiedzeniem t e g o s a m e g o o j e g o przedmiocie, z a p o m o c ą n o w e g o t w i e r d z e n i a , m i a n o w i c i a t w i e f d ^ r e n i a "b z d a n i u . Ale p o w i e d z i a ł e m , że t e z a 1 j e s t p r a w ­ d z i w a . A fortiorij m o d y f i k a c j a t e z y 1, n a z w i j m y ją t e z ^ 1 A , j e s t prawdziwa; oto ona: [* / f>\ f-r x^ -V ! P o w i e d z e n i e , że j a k i e ś twierdzenie jest/ p r a w d z i w e , n i e j e s t j p o w i e d z e n i e m czegoś n o w e g o o przedmiocie t e g o t w i e r d z e n i a , i lecz — o ile j e s t p o w i e d z e n i e m c z e g o k o l w i e k o t y m p r z e d m i o c i e , \ to jest powiedzeniem tego samego o nim. ] O t ó ż t e z a 1 A , n i e z a ś t e z a 1^ p o z o s t a j e w z g o d z i e z t e z ą 2 . T a teoria s e m a n t y c z n a polega n a łącznym stwierdzeniu tez 1A o r a z 2. W y d a j e m i się, że t e o r i a t a wiele ze swej p o z o r n e j s ł u s z n o ś c i zapożycza od prawdziwości tezy 1A. P r z y j m u j e m y za dobrą m o n e t ę — t e z ę 2, p r z e z w z g l ą d n a 1 A . O b e c n i e p r a g n ę p o k a z a ć , że n i e z m o d y f i k o w a n a t e z a 1 j e s t p r a w d z i w a i że d l a t e g o m o ż e m y 1 m u s i m y u z n a ć za p r a w d ę tezę 1A, odrzucając zarazem tezę 2, a z a t e m i całą t ę t e o r i ę s e m a n t y c z n ą . Co się t y c z y o p i s a n y c h w y ż e j n i e p o r o z u m i e ń — n i e p o r o z u m i e ń , k t ó r e p o l e g a j ą n a t y m , iż „ z d e g e n e r o w a n y " w y p a d e k t w i e r d z e ń syntetycznych, operujących w sposób metajęzykowy zwrotem: „ j e s t p r a w d ą , z a w s z e i t y l k o w ó w c z a s j e ż e l i " , poczytuje się z a f o r m u ł y p s e u d o d e f i n i c y j n e , w k t ó r y c h d e f i n i e n d u m s k ł a d a się ze z d a n i a p r z y t o c z o n e g o o r a z n a s t ę p u j ą c e g o p o n i m z w r o t u : „ j e s t p r a w d ą " — n i e t w i e r d z ę , że t e w ł a ś n i e n i e p o r o z u m i e n i a są g e n e z ą o m a w i a n e j t e o r i i s e m a n t y c z n e j , m y ś l ę n a t o m i a s t , że t o t a k ż e m o g ł o się p r z y c z y n i ć d o jej p o z o r n e j s ł u s z n o ś c i . 7

Prawda

363

III

N a j l e p s z y m s p o s o b e m p o k a z a n i a , iż t e z a 1 j e s t p r a w d z i w a , będzie s k o r y g o w a n i e jej n i e a d e k w a t n o ś c i . N a j l e p s z y m zaś spo­ sobem skorygowania owej nieadekwatności będzie wykrycie dal­ szych p r z y c z y n , k t ó r e d o p r o w a d z i ł y do p o w s t a n i a t e z y 2. A ż e b y wydobyć na jaw te cechy omawianej sytuacji, z których wynika b ł ę d n a o p i n i a , iż s ł o w o „ p r a w d z i w y " b y w a u ż y w a n e m e t a j ę z y k o w o (do o r z e k a n i a — p r z y j e g o p o m o c y — o z d a n i a c h ) , p r a g n ę n a p r z ó d p o r ó w n a ć owo rozumienie słowa „ p r a w d z i w y " z rozumieniem s ł o w a _ „ t a k " . G d y b y ś m y p r z e z p e w i e n c z a s siedzieli r a z e m w m i l ­ czeniu i nagle ja powiedziałbym: „ t a k " , spojrzałbyś c h y b a n a m n i e ze zdziwieniem i odrzekł: „ M c nie m ó w i ł e m " . Oczywista, człowiek m o ż e do siebie powiedzieć: „ t a k " ; będzie t o świadczyło, że r o z w i ą z a ł w ą t p l i w o ś c i w s w y m w ł a s n y m u m y ś l e l u b że p o w z i ą ł decyzję. N o r m a l n i e jednakajoży^wamyi-^ława « t a k " j a k o odpo­ wiedzi: ij k o r o n i e p a d ł o ż a d n e p y t a n i e , nie m o ż n a też d a ć żadnej o d p o w i e d z i . P r z y p u ś ć m y , że t e r a z p y t a s z : „ C z y b y ł t a m J o n e s ? " , a j a m ó w i ę : „ t a k " ; w y d a j e się, iż n i c z g o ł a n i e s k ł a n i a d o t e g o , b y t w i e r d z i ć , że o d p o w i a d a j ą c w t e n s p o s ó b , m ó w i ę o z d a n i u n a ­ leżącym do j ę z y k a [polskiego]: „Czy b y ł t a m J o n e s ? " W wy­ p a d k u w i ę c w y r a ż e n i a „ t a k " m a m y d o c z y n i e n i a ze s ł o w e m , którego n o r m a l n e użycie w y m a g a pewnej okazji językowej (py­ tania), p r z y czym nic nie skłania do twierdzenia, ż e - u ż y w ą n i ^ g p w t y m celu, b y m ó w i ć o o w y m z d a n i u , k t ó r e g o wygłoszenie~jest o k a z j ą d o u ż y c i a s ł o w a „ t a k " . C h c i a ł o b y się n a w e t p ó j ś ć d a l e j w p r z e c i w n y m k i e r u n k u i p o w i e d z i e ć , że o d p o w i a d a j ą c : „ t a k " , o n i c z y m z g o ł a n i e m ó w i ę , w ogóle n i c z e g o n i e s t w i e r d z a m , t y l k o po p r o s t u o d p o w i a d a m . W p e w n y m sensie jest t o słuszne, a w pew­ n y m — nie. B y ł o b y b o w i e m z waszej s t r o n y rzeczą całkiem słuszną, g d y b y ś c i e zdając s p r a w ę z naszej r o z m o w y powiedzieli o m n i e : „ M ó w i ł , że J o n e s t a m b y ł " . M o ż e m y z a t e m o n o r m a l n y m u ż y c i u s ł o w a „ t a k " p o w i e d z i e ć : p o p i e r w s z e , że w y m a g a onol)Tfa2ji j ę z y k o w e j , m i a n o w i c i e zehy z o s t a ł o zadańe~yaMes~~p d r u g i e , że n i e u ż y w a go się m e t a j ę z y k o w o w t y m c e l u , b y m ó w i ć o t y m p y t a n i u , lecz ż e b y n a n i e o d p o w i e d z i e ć ; p o t r z e c i e , że o ile

P, F.

364

Strmcsow,

w ogóle coś s t w i e r d z a m y p o s ł u g u j ą c się t y r p s ł o w e m , t o t r e ś ć o w e g o s t w i e r d z e n i a j e s t t a k a s a m a jaJk t r e ś ć w s p o m n i a n e g o j g y ? t a n i a . W y o b r a ź m y sobie t e r a z , że k t o ś , co j e s t r z e c z ą m o ż l i w ą , a może i o b i e g o w y m wulgaryzmem, użył wyrażenia „ditto" . T y w y g ł a s z a s z j a k i e ś t w i e r d z e n i e , a j a m ó w i ę : „ d i t t o " . O ile j a coś s t w i e r d z a m , o ile o c z y m ś m ó w i ę , t o m ó w i ę i s t w i e r d z a m t o , co t y mówisz i stwierdzasz. Oczywista — a świadczy to właśnie o nieadekwatności tezy 1 i o przyczynie błędu metajęzykowego — p o w i e d z e n i e „ d i t t o " n i e j e s t t y m s a m y m , co s f o r m u ł o w a n i e twierdzenia, o k t ó r y m m o w a ; bo przecież g d y b y m miał wygłosić o w o t w i e r d z e n i e , z a n i m j e s z c z e k t o ś i n n y z a b r a ł głos, t o w t a k i c h okolicznościach moje „ d i t t o " b y ł o b y bez sensu. „ D i t t o " , podobnie j a k słowo ^tak"^ w y m a g a o k a z j i j ę z y k o w e j . P o n a d t o zaJT—"co* j e s t rzeczą, j a k m y ś l ę , z a s a d n i c z ą — p o n i e w a ż w y r a ż e n i e „ d i t t o " n i e s k ł a d a się z p o d m i o t u g r a m a t y c z n e g o i z g r a m a t y c z n e g o p r e d y k a t u , p r z e t o n i c a b s o l u t n i e n i e s k ł a n i a , b y t w i e r d z i ć , że p o s ł u g u j ą c się w t e n s p o s ó b s ł o w e m „ d i t t o " , m ó w i ę o t y m z d a n i u , k t ó r e ś t y w y g ł o s i ł i k t ó r e g o w y g ł o s z e n i e s t a ł o się d l a m n i e o k a z j ą j ę z y k o w ą d o u ż y c i a o w e g o s ł ó w k a . N i e m ó w i ę o t y m , coś t y p o ­ wiedział (ani o a r t y k u ł o w a n y c h dźwiękach, które wydałeś, ani o z d a n i u , k t ó r e w y g ł o s i ł e ś , a n i o w y d a n y m p r z e z ciebie s ą d z i e l o g i c z n y m ) . Z g a d z a m się z t y m , coś p o w i e d z i a ł , p o t w i e r d z a m t o , p o d p i s u j ę się p o d t y m ; n a t o m i a s t g d y b y ś n i c z e g o n i e p o w i e d z i a ł , to j a b y m nie mógł t e g o a k u r a t uczynić, choć m ó g ł b y m s t w i e r ­ d z i ć t o , co t y t w i e r d z i ł e ś . O t ó ż w y r a ż e n i e : „ T o p r a w d a " , n i e k i e d y spełnia t a k ą właśnie funkcję, jaką — w m y m m n i e m a n i u — może s p e ł n i a ć słowo „ d i t t o " . A p o w i a d a : „ J o n e s t a m b y ł " , B z a ś m ó w i : „ T o p r a w d a " ; n a t o m i a s t C, z d a j ą c s p r a w ę z t e j r o z m o w y , m a p r a w o r z e c : „ Z a r ó w n o A , j a k B p o w i e d z i e l i , że J o n e s t a m b y ł " . C h o d z i j e d n a k o t o , że B n i e m ó g ł b y p o w i e d z i e ć , że J o n e s t a m b y ł , w t a k i właśnie sposób, w jaki to u c z y n i ł (tj. używając wyrażenia: „To p r a w d a " ) , g d y b y p r z e d t e m A nie wygłosił t e g o a k u r a t z d a n i a : „ J o n e s t a m był", albo jakiegoś z d a n i a r ó w n o w a ż n e g o . Może t o właśnie t e n fakt, j a k i m jest użycie (takije użycie) słowa „ p r a w d a " 8

8

9

Obiegowym — w języku angielskim. To samo, tak jest (z włoskiego).

9

Prawda

365

c z y „ p r a w d z i w y " , w e s p ó ł ze s t a r y m p r z e s ą d e m , że k a ż d e z d a n i e o z n a j m i a j ą c e m u s i coś o p i s y w a ć ( b y ć „o c z y m ś " ) , z a c h ę c a j ą t y c h , k t ó r z y s t a l i się z a o s t r o ż n i , b y m ó w i ć , iż p r a w d z i w o ś ć j e s t w ł a s ­ nością s ą d ó w l o g i c z n y c h , d o p o s t a w i e n i a s p r a w y w i n n y z a m i a s t t e g o s p o s ó b : że, m i a n o w i c i e , u ż y w a j ą c s ł o w a „ p r a w d z i w y " , m ó ­ w i m y o z d a n i a c h . ( T o , co p o w i e d z i a ł e m o s t o s o w a n i u w y r a ż e n i a : „ t o p r a w d a " , o d n o s i się, o c z y w i s t a , mutatis mutandis, do zwrotu: „to nieprawda"). O t ó ż i c i , co t w i e r d z ą , że słowo „ P r a w d z i w y " j e s t p r e d y k a t e m o r z e k a j ą c y m o z d a m a ć l i ^ n i e ^ b r a l i n a ogół p o d u w a g ę T y c h w f e ś n t e p r o s t y c h w y p a d k ó w u ż y c i a w y r a z u „ p r a w d z i w y " (i „ f a ł s z y w y " ) , t y l k o w y p a d k i b a r d z i e j i n t r y g u j ą c e , k t ó r e p r o w a d z ą l u k z d a j ą się prowadzić do paradoksów: takie jak wówczas, gdy ktoś wygłasza i z o l o w a n e z d a n i e : „ T o , co t e r a z m ó w i ę , j e s t f a ł s z e m " , a l b o p i s z e na tablicy, poza t y m niezapisanej, zdanie: „Każde twierdzenie, n a p i s a n e n a t e j t a b l i c y , j e s t f a ł s z y w e " . R o z w i ą z a n i e p o linii m e t a j ę z y k o w e j p o l e g a n a p r z y j ę c i u , że z d a n i a t e są s f o r m u ł o w a ­ niem twierdzeń drugiego piętra, mianowicie: (1) że i s t n i e j e p e w n e t w i e r d z e n i e p i e r w s z e g o p i ę t r a , n a p i s a n e na tej tablicy (bądź obecnie przeze mnie wygłoszone); oraz (2) że k a ż d e t w i e r d z e n i e p i e r w s z e g o p i ę t r a , n a p i s a n e n a tej tablicy (bądź obecnie przeze mnie wygłoszone), jest fałszywe. M ó w i się, że d z i ę k i t e m u r o z r ó ż n i e n i u p i ę t e r , r o z r ó ż n i e n i u m e t a j ę z y k a i j ę z y k a przedmiotowego, owe kłopotliwe zdania p r z e s t a j ą b y ć ź r ó d ł e m s p r z e c z n o ś c i : a l b o są o n e .po p r o s t u f a ł s z y w e , p o n i e w a ż f a ł s z y w a j e s t część e g z y s t e n c j a l n a t e g o , co głoszą, a l b o t e ż , o p u s z c z a j ą c e g z y s t e n c j a l n ą część t e j a n a l i z y i t r a k t u j ą c je j e d y n i e j a k o z d a n i a h i p o t e t y c z n e , u z n a j e się je za p u s t o s p r a w ­ d z o n e , j a k o że nie w y s t ę p u j e ż a d n e t w i e r d z e n i e p i e r w s z e g o p i ę t r a . R o z w i ą z a n i e t o j e s t f o r m a l n i e u d a n e , o t y l e że u n i k a się d z i ę k i n i e m u s p r z e c z n o ś c i . W y d a j e m i się j e d n a k , że o s i ą g n i ę t o t u sukces — jedynie na skutek powtórzenia podstawowego błędu, z k t ó r e g o s a m e o w e s p r z e c z n o ś c i się r o d z ą , a t a k ż e , i w k o n s e k w e n c j i , 1 0

10

dziwą.

Czyli za implikację mającą fałszywy poprzednik i dzięki temu praw­

366

P. F.

Strawson

n a s k u t e k t e g o , że w r o z w i ą z a n i e t o u w i k ł a n e z o s t a ł y t r u d n o ś c i , o k t ó r y c h wspomniałem n a początku tej rozprawy. Mianowicie, p o p i e r w s z e , k r y j e się w t y m r o z w i ą z a n i u p o g l ą d , że m ó w i ą c , iż jakieś t w i e r d z e n i a J £ ^ _ p E a w ^ wypowiadamy n o w e t w i e r d z e n i e d r u g i e g o p i ę t r a (co p ^ z ^ a j e ^ W ^ ^ H p T O e c z n o ś c i z t e z ą 1 ) ; a p o d r u g i e , k r y j e "się w n i m l ( z ^ do przyjęcia pogląd,.że owa4wierdzenie dmgięg(LPJętra j e s t o j a k i m ś zdaniu czy zdaniach. T y m c z a s e m celem poprzednich rozstrząsań n a t e m a t f a k t y c z n e g o s p o s o b u p o s ł u g i w a n i a się s ł o w e m „ t a k " , możliwego — słowem „ditto" i faktycznego — słowami „to p r a w d a " b y ł o p o k a z a n i e , że w y l i c z o n e w y ż e j z a b i e g i są n i e ­ potrzebne. G d y nikt nic nie powiedział, a ja mówię: „ d i t t o " , t o n i e w y g ł a s z a m f a ł s z y w e g o t w i e r d z e n i a , k t ó r e z n a c z y , iż k t o ś p o ­ wiedział p r a w d ę , ani też prawdziwego twierdzenia, k t ó r e znaczy, że n i e p o w i e d z i a n o n i e p r a w d y . W ogóle n i e w y g ł a s z a m ż a d n e g o twierdzenia;.tyll^-^e7:celowo^u£^iji^jryTaz. Gdy~kt©6-przednio s f o r m u ł o w a ł j a k i e ś t w i e r d z e n i a t o moj^—oderwanie.„.się: „ d i t t o " , z y s k u j e cel, w j a k i m m o ż e b y ć w y p o w i e d z i a n e , n a d a r z y ł a się d o j e g o w y p o w i e d z e n i a o k a z j a : i jeśli w o l a , m o ż e c i e p o w i e d z i e ć , ż e teraz to ja wygłaszam twierdzenie, powtarzając w pewien sposób t o , co r z e k ł m ó j r o z m ó w c a . N i e w y g ł a s z a m n a t o m i a s t n o w e g o t w i e r d z e n i a , m e t a t w i e r . d z e n i a . L e p i e j m o ż e b3^łol^^i][m wićj ^.,że m o j e o d e z w a n i e się t o w o g ó l a j a i e ż a d n e t w i e r d z e n i e , t y l k o z a c h o ­ w a n i e się j ę z y k o w e , d o k t ó r e g o w p i e r w s z y m w y p a d k u n i e b y ł o o k a z j i , a w d r u g i m by4a, 4 a k iż w p i e r w s z y m w y p a d k u . J * y ł © - t o z a c h o w a n i e się o d - r z e c z y , w drugim — do rzeczy. Podobnie, słowa „ p r a w d z i w y " i „fałszywy " ^ M f f i l ^ okazji j

L

d o ich s e n s o w n e g o u ż y c i a , a b y k t o ś z b u d o w a ł , b u d o w a ł l u b m i a ł z a m i a r " z b u d o w a ć (w m o w i e c z y n a p i ś m i e ) p e w n e t w i e r d z e n i e . (Sformułowanie owego twierdzenia nie m u s i p o p r z e d z a ć słowa „ p r a w d z i w y " czy „ p r a w d a " ; t w i e r d z e n i e m o ż e n a s t ę p o w a ć p o n i m , j a k w w y p a d k u w y r a ż e n i a : „ P r a w d ą j e s t , że ..." — f o r m ę słów omówię później). W ż a d n y m j e d n a k w y p a d k u samo zdanie oznaj­ m i a j ą c e , o k t ó r y m o r z e k a się p r z y p o m o c y z w r o t u p r e d y k a t y w n e g o : „ p r a w d ą j e s t " , w ogóle n i e s t a n o w i j a k o t a k i e t w i e r d z e n i a ( a n i n a w e t m e t a t w i e r d z e n i a ) i a fortiori n i e m o ż e s t a n o w i ć t w i e r -

Prawda

367

d z e n i a , k t ó r e g o w y s t ą p i e n i e j e s t w y m a g a n e j a k o o k a z j a d o sen­ s o w n e g o u ż y c i a słów „ p r a w d z i w y " c z y „ f a ł s z y w y " . N i e j e s t t o , w t e j p o s t a c i , c a ł k i e m ścisłe. B o z d a n i a o z n a j m i a j ą c e g o , k t ó r e m u jako predykat gramatyczny towarzyszy zwrot: „prawdą jest", można niekiedy — jak pokrótce pokażę — użyć do zbudowania m e t a t w i e r d z e n i a implicite. G d y się t a k j e d n a k dzieje, z w r o t : „ p r a w d ą jest", nie o d g r y w a żadnej roli p r z y tworzeniu owego metatwierdzenia. Zwrot: „prawdą jest", n i g d y nie spełnia funkcji twiefdżenio-twórcfcej* I g d y z d a ć s o b i e z t e g o s p r a w ę , w s p o m n i a n e p a r a d o k s y z n i k a j ą — b e z k o n i e c z n o ś c i o d w o ł y w a n i a się d o m a s z y ­ nerii m e t a j ę z y k o w e j ; p r z y n a j m n i e j zaś bez konieczności t r a k t o ­ w a n i a słów „ p r a w d z i w y " i „ f a ł s z y w y " j a k o części o w e j m a s z y n e r i i . P a r a d o k s y t e p o w s t a j ą p r z y z a ł o ż e n i u , że s ł o w a „ p r a w d z i w y " i „ f a ł s z y w y " d a d z ą mę* u ż y ć d o b u d o w y t w i e r d z e ń p i e r w s z e g o p i ę t r a . F o r m a l n i e r o z w i ą z u j e się j e , o ś w i a d c z a j ą c , iż słów- t y c h użyć m o ż n a jedynie do b u d o w y twierdzeń drugiego piętra. Za­ r ó w n o p a r a d o k s y j a k ich r o z w i ą z a n i e z n i k a j ą p r z y b a r d z i e j r a ­ d y k a l n y m z a ł o ż e n i u , ~łz w s p o m n i a n e s ł o w a n i e służą d o b u d o w y t w i e r d z e ń ż a d n e g o p i ę t r a , w ogóle n i e są używanę_„djQ_]3ndowy twierdzeń. P o w i e d z i a ł e m j e d n a k , że z d a n i a o z n a j m i a j ą c e , o k t ó r y c h o r z e k a się p r z y p o m o c y p r e d y k a t u g r a m a t y c z n e g o : „ p r a w d ą j e s t " czy „fałszem jest", mogą posłużyć do b u d o w a n i a m e t a t w i e r d z e ń implicite, w czym same wymienione zwroty nie biorą żadnego udziału. A b y to wyjaśnić, rozważmy następujące zdania: (1) T o , co t e r a z m ó w i ę , j e s t f a ł s z e m . (2) W s z y s t k i e t w i e r d z e n i a , s f o r m u ł o w a n e w j ę z y k u [ p o l s k i m ] , są f a ł s z y w e . (3) T o , co p o w i e d z i a ł p o l i c j a n t , j e s t p r a w d ą . N a p e w n o n i e j e s t n i c z y m n i e p o p r a w n y m , jeśli u w a ż a m y , że k a ż d e z t y c h z d a ń t w o r z y — implicite m e t a t w i e r d z e n i e e g z y s t e n c j a l n e , n i e z a w i e r a j ą c e s ł ó w „ p r a w d a " , „ p r a w d z i w y " a n i „ f a ł s z " , „fał­ s z y w y " . O w e m e t a t w i e r d z e n i a implicite — m o ż n a b y w t y m w y ­ p a d k u zapisać w następujący sposób: (la) Właśnie zbudowałem (mam zamiar zbudować) twierdzenie.

368

P. F. Straw son

(2a) N i e k t ó r e t w i e r d z e n i a są s f o r m u ł o w a n e [po p o l s k u ] . (3a) P o l i c j a n t w y p o w i e d z i a ł t w i e r d z e n i e . W s z y s t k o t o są z d a n i a t w i e r d z ą c e d r u g i e g o p i ę t r a , w e d l e k t ó r y c h i s t n i e j ą p e w n e z d a n i a t w i e r d z ą c e p i e r w s z e g o p i ę t r a , w y g ł o s z o n e (a) p r z e z e m n i e , (b) [ p o p o l s k u ] , (c) p r z e z p o l i c j a n t a . O w e z d a n i a t w i e r d z ą c e d r u g i e g o p i ę t r a m o ż e m y u w a ż a ć z a część t e g o , co d a j e n a m a n a l i z a z d a ń (1), (2) o r a z (3) *. O c z y w i s t a , n i e s t a n o w i ą o n e c a ł o k s z t a ł t u t e g o , co p r z y n o s i o w a a n a l i z a . Z d a n i e : „ P o l i c j a n t wypowiedział twierdzenie", rzecz j a s n a , nie m a tego samego zna­ c z e n i a co z d a n i e : „ T o , co p o w i e d z i a ł p o l i c j a n t , j e s t p r a w d ą " . W y g ł a s z a j ą c t o d r u g i e z d a n i e , c z y n i m y coś w i ę c e j , niż g d y b y ś m y z p r z e k o n a n i e m w y p o w i e d z i e l i p i e r w s z e . C z y m j e s t t o , co s t a n o w i ów d o d a t e k ? E o z w a ż m y okoliczności, w k t ó r y c h m o ż n a b y u ż y ć w y r a ż e n i a : „ T o , co p o w i e d z i a ł p o l i c j a n t , j e s t p r a w d ą " . Z a m i a s t u ż y w a ć tego wyrażenia, m ó g ł b y m p o w t ó r z y ć słowa policjanta. W t y m w y p a d k u p o w i e m y , że p o t w i e r d z i ł e m t o , co p o w i e d z i a ł policjant. Mógłbym jednakże wypowiedzieć zbiór twierdzeń do­ kładnie t a k i s a m j a k w t e d y , g d y p o w t a r z a ł e m słowa policjanta, czyniąc to wszelako, z a n i m wygłosił je policjant. W t y m wy­ p a d k u , c h o ć m o j e t w i e r d z e n i a n i c z y m się n i e r ó ż n i ą o d p o p r z e d n i c h , n i e c z y n i ę t e g o , co t a m t y m r a z e m , m i a n o w i c i e , n i e „ p o t w i e r d z a m j e g o s ł ó w " . A z a t e m p o t w i e r d z e n i e j e g o słów n i e p o l e g a n a p o w i e ­ d z e n i u czegoś n o w e g o . o j e g o s ł o w a c h , a n i n a w y g ł o s z e n i u z d a ń , k t ó r y c h o n u ż y ł , m i m o iż p o l e g a n a u c z y n i e n i u c z e g o ś , czego n i e m o ż n a b y uczynić, g d y b y on swego nie powiedział. Otóż w prze­ ciwieństwie do mojej wspomnianej wypowiedzi, którą m ó g ł b y m w y g ł o s i ć n a p o t w i e r d z e n i e j e g o słów, z d a n i e : „ T o , co p o w i e d z i a ł policjant, jest p r a w d ą " , nie spełnia żadnej innej funkcji p o z a p o t w i e r d z e n i e m słów o w e g o p o l i c j a n t a * * ; a l e p o d o b n i e j a k o w o * Obecnie b y ł b y m skłonny powiedzieć, nie że zdania (la) — (3a) są częściami uzyskanymi dzięki analizie zdań (1)—(3), lecz że wszelkie twier­ dzenia, sformułowane przy pomocy zdań (1)—(3), zakładają prawdziwość twierdzeń, które można b y zbudować przy pomocy zdań (la)—(3a). ** W y m a g a to ograniczenia. Gdy świadek wygłasza przytoczone zdanie, wówczas jest ono p o t w i e r d z e n i e m ; gdy wymuszą je na oskarżonym, stano­ wić będzie p r z y z n a n i e s i ę do winy. Bywają, bez wątpienia, i inne wypadki.

Prawda

369

sformułowane przeze m n i e potwierdzenie, zdanie t o nie m ó w i nie n o w e g o o j e g o s ł o w a c h a n i o z d a n i a c h , k t ó r y m i się, m ó w i ą c , posłużył. J e s t ono środkiem służącym do potwierdzenia jakiejś wypowiedzi, bez jej p o w t a r z a n i a . W ogólności więc: g d y u ż y w a m y t a k i c h w y r a ż e ń , t o p o t w i e r d z a m y coś, co k t o ś p o w i e d z i a ł , p o d ­ p i s u j e m y się p o d t y m , p r z y j m u j e m y t o , z g a d z a m y się z t y m ; n a t o m i a s t (z w y j ą t k i e m w y p a d k ó w , k i e d y implicite formułujemy m e t a t w i e r d z e n i a e g z y s t e n c j a l n e , w c z y m zwrot-: „ p r a w d ą j e s t " , nie o d g r y w a ż a d n e j roli) n i e b u d u j e m y ż a d n e g o n o w e g o w s t o ­ sunku do poprzednich twierdzenia; n i g d y też nie u ż y w a m y z w r o t u : „ p r a w d ą j e s t " w t y m celu, b y m ó w i ć o c z y m ś , co t a m t e t w i e r d z e n i a g ł o s z ą , czy o zdaniach, k t ó r y c h u ż y t o d o p o w i e d z e n i a t e g o czegoś. A z a t e m d l a u z u p e ł n i e n i a a n a l i z y całego z d a n i a (3): „ T o , co p o w i e d z i a ł p o l i c j a n t , j e s t p r a w d ą " , powinniśmy do wspomnianego metatwierdzenia egzystencjalnego d o d a ć z w r o t , k t ó r y n i e j e s t a s e r t y w n y , lecz (jeśli w o l n o z a p o ż y ­ czyć słowo o d p . A u s t i n a ) p e r f o r m a t y w n y , m a n i f e s t u j e p e w n e za­ c h o w a n i e się *, p e w n ą c z y n n o ś ć . M o ż n a b y n p . z a p r o p o n o w a ć j a k o pełną analizę jednego p r z y k ł a d u wyrażenie: „Policjant wypowie­ dział twierdzenia. J a je p o t w i e r d z a m " , gdzie wygłaszając słowa: „ J a j e p o t w i e r d z a m " , n i e o p i s u j ę czegoś, co r o b i ę , t y l k o w ł a ś n i e coś r o b i ę **. Z a c h o d z i p r z e t o r ó ż n i c a m i ę d z y b a r d z i e j s k o m p l i k o ­ wanymi wypadkami, w których przed zwrotem: „prawdą jest", występuje zwrot opisujący, a prostszymi z d a n i a m i (np. „To p r a w d a " ) , w k t ó r y c h p r z e d z w r o t e m : „ p r a w d ą j e s t " , stoi zaimek w s k a z u j ą c y . M o ż n a u w a ż a ć , iż t e p i e r w s z e z a w i e r a j ą implicite metatwierdzenie, podczas gdy te ostatnie mają charakter czysto potwierdzający (bądź czysto „przyznający" czy „zezwalający"). 11

12

* Por. J. L. Austin, Other Minds, P. S. A. Supp, t. X X , s. 169—175 za­ wiera wyjaśnienia na temat niektórych słów należących do tej klasy. (Termi­ nem u ż y t y m przez Austina jest słowo „performatory"). ** Por. też „przyznaję", „pozwalam". W y g ł o s z e n i e któregoś z tych słów, to — odpowiednio — przyznanie czegoś, udzielenie pozwolenia na coś. Tzn. niczego nie stwierdza. 12 przykładzie „to prawda"; zamiast słów: „prawdą jest", figuruje słowo „prawda", poprzedzone domyślnym „jest", na początku zaś stoi zaimek „to". 11

F. F.

370

Strawson

W żadnym natomiast z tych dwóch rodzajów przykładów zwrot: „ p r a w d ą j e s t " , n i e s p e ł n i a f u n k c j i a s e r t y w n e j , czyli s t w i e r d z a n i a czegoś, a n i m e t a a s e r t y w n e j . Mimo wszystko pewne uczucie niepokoju budzić może to, że z w r o t o w i : „ p r a w d ą j e s t " , o d m a w i a m y j a k i e j k o l w i e k f u n k c j i a s e r t y w n e j c z y d e s k r y p t y w n e j . A b y c h o ć w części z m n i e j s z y ć t e n n i e p o k ó j , p o w t ó r z ę coś d o b r z e z n a n e g o , co j u ż m ó w i ł e m : m i a n o w i c i e , że k i e d y m ó w i ę : ^ T o j j r a w ^ twierdzenie, t o do pewnego stopnia t a k , j a k b y m s a m wygłaszał twierdzenie, t o właśnie, k t ó r e padło z waszych u s t , czy opisywał t o właśme _ CQ„ w y ś c i e o p i s y w a l i . J e d n a k ż e z w r ó c e n i e u w a g i n a t ę w ł a ś c i w o ś ć z w r o t u : „ p r a w d ą j e s t " , eałkowiei^^ijozjastaje.w z g o d z i e z opinią, iż s a m o n , w e w ł a s n y m z a k r e s i e , n i e t w o r z y ż ą d n e g o [twierdzenia. Ani żadnego metatwierdzenia. Jeśli pozostałyJeazcze nakieś resztki niepokoju, t o j u ż c h y b a nie m a r a d y . B o jego źródłem (jest s t a r y p r z e s ą d , że k a ż d e z d a n i e o z n a j m i a j ą c e j e s t t w i e r d z e n i e m b ą d ź b u d n j e ^ - ^ y ' " l w d r z y . twierdzenie. JNazywam t o p r z e s ą d e m : zamiast tego można b y zeń uczynić kryterium. I nawet nie wy­ nikłaby żadna szkoda z przyjęcia tego k r y t e r i u m dla terminu „twierdzenie", g d y b y można było równocześnie przeprowadzić r o z w ó d m i ę d z y o w y m ściśle g r a m a t y c z n y m u ż y t k i e m t e g o s ł o w a a jego właściwościami logicznymi w i n n y c h zastosowaniach: w ł a ś c i w o ś c i a m i , k t ó r e s k ł a n i a j ą n a s d o t e g o , b y k i e d y podarne z o s t a ł o j a k i e ś „ t w i e r d z e n i e " , d o p y t y w a ć się, o c z y m o n o j e s t , co ono opisuje, j a k ą ono własność przypisuje czemuś i j & ^ g m u b y tow4-4ub--by^tom c z y t e ż j a k i e j t o r e l a c j i z a c h o d z e n i e i m i ę d z y jakimi b y t a m i stwierdza. Zadawanie tych p y t a ń wobec takiego z d a n i a , j a k : „ T o , co p o w i e d z i a ł P a s c a l , j e s t j ) r a w d ą " prowadzi do tego, że z a c z y n a m y szukać b y t u , k t ó r y jest t y m , c o p o w i e ­ d z i a ł P a s c a l ; p a t r z ą c o c z y m a o s t r o ż n e g o w s p ó ł c z e s n e g o czło­ wieka, dostrzegamy tylko jego słowa; i to skłania n a s do wyrażenia p o g l ą d u , iż p o s ł u g u j ą c się p r z y t o c z o n y m z w f o t e ^ z d a n i a c h j ę z y k a francuskiego, k t ó r e napisał czy wygłosił /Pascal. 4

T

3

* Raz po raz posługuję się t u takim nieszkodliwym barbaryzmem, jak: „To a to zdanie buduje twierdzenie", jako skrótem wyrażeń takich, jakt „l^ażdy kto wygłasza to zdanie, buduje pewne twierdzenie". \ l /

Prawda

P r z e s t a r z a ł y z a t e m j e s t d e z y d e r a t y~ b y z w r o t : „ p r a w d ą j e s t " , u w a ż a ć z a p e w n e g o rod^ajuL^zwrot o p i s o w y , e o n a s u w a / p r z e s t a r z a ł ą T n y ś l , i ż slowo~^ p i a w d a i ^ " w ^ . . t a p r e d y k a t d r u g i e g o -piętra,, orzekający o z d a n i a c h pierwszego piętra. Kzeczą ważniejszą od samego odrzucenia t e g o " " p o p ą ^ ^ ^ słuszny, powód do takiego j ^ r z ] ^ ^ jest", wcale nie jest opisowy. Jeżeli będaiemy• e b s t a waiLpczy J i y m , że o n coś o p i s u j e (je&t -o ^ z y m & ) z a p i ^ e c ż a j ą ^ zaxaze;aij. j a k o b y opisywał zdania (był o zdaniach), to s t a n i e m y w obliczu .starych ogólnych, p y t a ń n a temat" ^ f j i ^ y "prawdy, jej kryteriów,^ n a t u r y b y t ó w , m i ę d z y k t ó r y m i zachodzi r e l a c j a prawdziwości, itd. Za­ m i a s t s t a w i a ć p y t a n i e : „ J a k i e j^&t-Jto^fce^ lepiej z a p y t a ć : „ J a k i e są p o d s t a w y d o w y r a zgody?" —widzimy b o w i e m , że są o n e n i e m n i e j r ó ż n e niż t e m a t y , co d o k t ó r y c h m o ż n a z g o d ę o s i ą g n ą ć . I t o m o ż e z n i e c h ę c i n a s d o tego,^ ż e b y ś m y się starali różnicę między wyrażeniami jednego rodzaju a wyraże­ niami innego rodzaju zaznaczać p r z y p o m o c y takich n p . powie­ d z e ń , j a k : „ W y p o w i e d z i e t y c z n e n i e są p r a w d z i w e a n i f a ł s z y w e " . P o p r a w n e j e s t p o w i e d z e n i e , iż w y p o w i e d z i k a ż d e g o r o d z a j u s ą p r a w d z i w e a l b o f a ł s z y w e , jeżeli p o p r a w n a j e s t p r a k t y k a , k t ó r a polega n a w y r a ż a n i u naszej zgody albo niezgody z t a k i m i wypo­ w i e d z i a m i — w ł a ś n i e z a p o m o c ą s ł ó w „ p r a w d z i w y " a l b o „fał­ szywy". r

Oczywista, formuła, przyjęta przeze mnie w toku omawiania jednego rozumienia słowa „ p r a w d z i w y " , nie jest zabezpieczona p r z e d i n n y m w a r i a n t e m tej argumentacji g r a m a t y c z n e j , k t ó r a wiedzie d o t r a k t o w a n i a s ł o w a „ p r a w d z i w y " j a k o o p i s o w e g o . M ó g ł b y k t o ś p o w i e d z i e ć : W J 7 V T T I c c ł r j fthyś m ó g ł cpś p o t w i e r d z i ć , m u s i i s t n i e ć p e w i e n p r z e d m i o t t ę j czyflft.QŚql. ~ z d ^ n i e l u b s ą d w^sensie l o g i c z n y m ; ^wykonanie z a ś t e j c z y n n o ś c i n a t y n i ^ p r z M * ^ miocie m ^ j ^ T i i ^ y m i n n y m j a k s t w i e r d z e n i e m , że m a o n w ł a s n o ś ć , czy p o z o s t a j e w r e l a c j i , o k t ó r e j m ó w i się p r z y p o m o c y słowa „ p r a w d z i w y " . K a ż d e g o , k t o t a k mK^witr*" W"T3rÓw"cidzłił* ~^v ""błąd p o czgsci t e n f a k t iż czaiSOwniJk ^ p o t w i e r d z ^ l m a s w e g r a m a t y c z n e d o p e ł n i e n i e , czyli p r z e d m i o t y a p o części f a k t , że o w o z a c h o w a n i e się j ę z y k o w e ( p o l e g a j ą c e n a „ p o t w i e r d z a n i u " ) w y m a g a n i e p r z e d ri->

!

L

r

Logiką i język

23

372

P. i \ Straw son

miotri, ale o k a z j i , fakt, k t ó r y — j a k oświadczyłem — jest źle r o z u m i a n y m elementem p r a w d y w teorii semantycznej. I t o n a w e t t w i e r d z e n i e — ż e m u s i i s t n i e ć l u b - m - u e i m y - m y ś l e ć ^ , iż istnieje, pewnego rodzaju okazja j ę z y k o w a d o sensownego c z y trafnegQ z a s t o s o w a n i a s ł o w a „ p r a w d z i w y " — n i e j e s t c a ł k i e m p o ­ p r a w n e , jeśli z n a c z y o n o , ż e m u s i w y s t ą p i ć l u b m u s i m y m y ś l e ć , iż w y s t ą p i ł o , p e w n e w y m ó w i o n e c z y n a p i s a n e w y r a ż e n i e . N i e b y ł o b y bowiem rzeczą niepoprawną, choć b y ł o b y czymś nie­ z w y k ł y m , g d y b y ś m y p o w i e d z i e l i : . . T o , co m y ś l i c i e , jest p r a w d ą " ; m i m o ż e n i e p a d ł o a n i j e d n o s ł o w o . (Ale, w t a k i m r a z i e , r o z m o w ę m o ż n a prowadzić przy p o m o c y spojrzeń i skinień). IV

W filozoficznej d y s k u s j i n a t e m a t c a ł e g o t e g o z a g a d n i e n i a bardzo mało uwagi poświęcono rzeczywistemu sposobowi posługi­ w a n i a się s ł o w e m „ p r a w d z i w y " . C h c ę z a t e m z a k o ń c z y ć n a T n i e c ó szczegółowszym rozróżnieniu n o r m a l n y c h jego zastosowana W y ­ mienione dotychczas, skłonny byłem nazywać „manifestacjami p e w n e g o z a c h o w a n i a s i ę " , czyli „ p e r f o r m a t y w n y m i " . A l e n a z w a t o b ł ę d n a . U w a ż a m , że słowo b ę d ą c e m a n i f e s t a c j ą p e w n e g o z a c h o ­ w a n i a się, t a k j a k t o r o z u m i e i s t o s u j e A u s t i n , j e s t t o c z a s o w n i k , k t ó r y w pierwszej osobie czasu teraźniejszego w t r y b i e oznajmia­ j ą c y m , w y d a j e się, że o p i s u j e p e w n ą c z y n n o ś ć m ó w i ą c e g o , f a k t y c z ­ n i e z a ś j e s t o w ą c z y n n o ś c i ą . E z e c z j a s n a , iż u ż y c i e s ł ó w : „ p r a w d ą j e s t " , n i e w y d a j e się, b y s t a n o w i ł o opis pewnej czynności m ó w i ą c e g o ; r o b i o n o w r a ż e n i e opisu zdania, sądu logicznego l u b twierdzenia. W ogóle d l a t e g o p o s ł u ż y l i ś m y się t e r m i n e m A u s t i n a , że f a k t y c z n i e z w r o t : „ p r a w d ą j e s t " , m o ż n a n i e k i e d y z a s t ą p i ć *, co n i e w y w o ł u j e , żadnej ważnej zmiany w znaczeniu, t a k i m n p . zwrotem, j a k : „Po­ t w i e r d z a m t o " , k t ó r y j u ż w ścisłym sensie s t a n o w i manifestację za­ c h o w a n i a się. O w o z a s t ę p c z e słowo, b ę d ą c e m a n i f e s t a c j ą z a c h o w a 1 3

* Oczywista, nie p o p r o s t u zastąpić. B y ł y b y potrzebne inne zmiany słowne. ja oryginale — „performatory", czyli „ w y k o n a w c z y „ u s k u t e c z n i a ­ jący", „spełniający", termin wprowadzony przez Austina.

Prawda

373

n i a się, u c z y n i ę n a z w ą k a ż d e g o z t y c h w y p a d k ó w ; m ó w i ć w i ę c będę n p . o „potwierdzającym" czy „pozwalającym" bądź „przy­ z n a j ą c y m " użyciu słowa „ p r a w d z i w y " . Zaletą tego słowa j a k o np. środka potwierdzania — jest jego ekonomiczność. P r z y jego p o m o c y m o ż e m y coś p o t w i e r d z i ć — b e z p o w t a r z a n i a t e g o c z e g o ś . Słowo to m a inne, również nieopisowe, zastosowania. D o b r z e z n a m y taki n p . wypadek, kiedy występuje ono w obrębie zdania z a c z y n a j ą c e g o się o d z w r o t u : „ T o p r a w d a , ż e " , p o c z y m n a s t ę p u j e z d a n i e p o d r z ę d n e , p o n i m słowo „ a l e " i w r e s z c i e d r u g i e z d a n i e p o d r z ę d n e . Z a m i a s t s ł ó w : „ T o p r a w d a , że ale...", m o ż n a b y w t y c h zdaniach u ż y ć słowa „chociaż", czy słów: „Przyznaję, że..., a l e . . . " . J e s t t o z a t e m p r z y z w a l a j ą c e c z y p r z y z n a j ą c e u ż y c i e w s p o m n i a n e g o z w r o t u . W y d a j e się, iż t u t a j w ł a ś n i e szczególnie w i d o c z n e się s t a j e , j a k n i e s t o s o w n e j e s t p o d e j ś c i e m e t a j ę z y k o w e . Owo użycie czysto potwierdzające nie jest c h y b a bardziej powszechne od innych, k t ó r e wprawdzie wyglądają prawie t a k s a m o , ale się j e d n a k o d e ń — j a k m y ś l ę — r ó ż n i ą . K t o ś m o ż e w w a s z e j o b e c n o ś c i coś s t w i e r d z i ć , n i e p r a g n ą c , b y ś c i e t e m u p r z y ­ t a k n ę l i , a n i nie p o t o , b y r o z p r o s z y ć czyjeś c z y w ł a s n e w ą t p l i w o ś c i ; c h c e o n n a t o m i a s t w i e d z i e ć , że p o d z i e l a c i e j e g o p r z e k o n a n i e c z y nastawienie. Jeśli w t a k i m w y p a d k u powiadacie: „To p r a w d a " , t o n i e m ó w i c i e , t y l k o d a j e c i e d o p o z n a n i a , że p o d z i e l a c i e jego p r z e k o n a n i e . W y d a j e m i się, że b ę d z i e r z e c z ą n a t u r a l n ą , jeśli o p i s z e m y t o p o p r o s t u j a k o „ z g a d z a n i e s i ę " . W y d a j e m i się t e ż , że b a r d z o c z ę s t o u ż y w a m y z w r o t u : „ T o p r a w d a " , b y w y r a z i ć nie t y l k o n a s z ą z g o d ę n a t o , co p o w i e d z i a n o , lecz r ó w n i e ż i p o c z u c i e , że j e s t t o coś n o w e g o i w a ż n e g o . Z a z n a c z a m y w ó w c z a s , j a k n a s u d e r z a t o , co x>owiedziano, t a k m n i e j w i ę c e j , j a k b y ś m y t o m o g l i uczynić m ó w i ą c : „ N i g d y o t y m nie p o m y ś l a ł e m " . P r z e c i w i e ń s t w e m tego jest ironiczne: „ N a t u r a l n i e , t o p r a w d a " , z j a k i m niekiedy niezbyt uprzejmie p r z y j m u j e m y oczywisty b a n a ł . Słowo „ p r a w d a " m a t u t a j w y d ź w i ę k u d e r z a j ą c o i r o n i c z n y , w ł a ś n i e d l a t e g o , że n o r m a l n i e p o s ł u g u j e m y się n i m d l a w y r a ż e n i a z g o d n o ś c i z m ó ­ w i ą c y m , g d y t a b u d z i w ą t p l i w o ś c i , a l b o d l a z a a k c e n t o w a n i a , że u s ł y s z a n a r z e c z j e s t d l a n a s r e w e l a c j ą . C z a s a m i , w z d a n i a c h za­ c z y n a j ą c y c h się o d : „ C z y t o p r a w d a , ż e . . . ? " l u b „ A w i ę c t o p r a w d a , 26*

374

P. F. Straw son

że...", m o ż n a b y zachować ekspresyjny c h a r a k t e r c y t o w a n y c h zwrotów, zastępując je przysłówkiem „rzeczywiście", ulokowa­ n y m w odpowiednim miejscu danego zdania, i w ten sposób o d d a ć — j a k się t o z r e s z t ą c z y n i — n i e d o w i e r z a n i e c z y zdzi­ wienie. Słowo „ p r a w d a " , „ p r a w d z i w y " spełnia niewątpliwie i inne f u n k c j e ; t e j e d n a k , k t ó r e w y m i e n i ł e m , są c h y b a r ó w n i e p o s p o l i t e j a k p o z o s t a ł e . W a ż n e j e s t t o , że s p e ł n i a n i e t y c h f u n k c j i (a m a m w r a ż e n i e , że i w s z e l k i c h i n n y c h z a d a ń n i e t e c h n i c z n y c h , j a k i e w y r a z t e n spełnia) nie pociąga za sobą użycia p r e d y k a t u m e t a ­ j ę z y k o w e g o ; a t a k ż e i t o , że m o g l i b y ś m y , b e z b a r d z o p o w a ż n e g o pogwałcenia naszego języka, zadania takie w y k o n a ć , nie uciekając się d o p o m o c y ż a d n e g o w y r a ż e n i a , k t ó r e z d a j e s i ę ( t a k j a k z w r o t : „ p r a w t t ą jes^l"''twOTZyć'nprewne t w i e r d z e n i e . N p . p o d s t a w i e n i e s ł o w a „ c h o c i a ż " n a m i e j s c e z w r o t u : „ T o p r a w d a , że..., a l e . . . " , jest pospolitym sposobem postępowania w w y p a d k u użycia przy­ z w a l a j ą c e g o ; t o , co z r o b i ł ó w m a ł o m ó w n y k a n d y d a t w w y b o r a c h , k t ó r e g o m o w a s k ł a d a ł a się ze s ł ó w : „ D i t t o j a k p a n X " , m o ż n a b y r o z c i ą g n ą ć n a w y p a d k i u ż y c i a p o t w i e r d z a j ą c e g o , a p o części i ekspresyjnego; itp. P r z y wyborze w y r a ż e ń zastępczych kiero­ w a n o b y się, o c z y w i s t a , o p i n i ą s p e c j a l i s t ó w o d p r o p a g a n d y , k t ó r z y u w a ż a j ą , że n a l e ż y d o s t a r c z a ć j a k n a j m n i e j o k a z j i t y m , co c h c ą źle i c h z r o z u m i e ć z p o w o d u z w r o t ó w t w o r z ą c y c h t w i e r d z e n i a b ą d ź słów o p i s o w y c h . N a koniec j e d n a jeszcze s p r a w a : słówko o p r z y c z y n a c h , dla k t ó r y c h kłopot}^ z w i ą z a n e z p r a w d ą — z w y k l e z a z ę b i a j ą się z k ł o ­ p o t a m i d o t y c z ą c y m i p e w n o ś c i . D z i e j e się t a k n a d e w s z y s t k o w ó w c z a s , g d y p o w s t a j e j a k a ś w ą t p l i w o ś ć ; g d y m o ż l i w e w y d a j ą się b ł ę d y c z y o s z u s t w o ; g d y d a j e się o d c z u ć p o t r z e b a p o t w i e r d z e n i a ; wówczas to właśnie skłonni jesteśmy sięgnąć po owe słowa po­ świadczające, z których j e d n y m jest „prawdziwy", a inne to: „ p e w n y " , „ w i e d z i e ć " , „ u d o w o d n i ć " , „ u s t a l i ć " , „ u p r a w o m o c n i ć " czy „utwierdzić", „potwierdzić", „ d o w ó d " itd. T a k więc p y t a n i e : „ J a k a jest n a t u r a p r a w d y ? " , wiedzie w sposób n a t u r a l n y do py­ t a n i a : „ J a k i e są k r y t e r i a p r a w d y ? " , a t o z k o l e i — d o p y t a n i a : „ J a k i e są w a r u n k i p e w n o ś c i ? " . H i s t o r y c z n e c z y s ą d o w e d o c i e k a n i e

Prawda

373

p r a w d y to szukanie dowodu, k t ó r y rozwieje wątpliwości. Dążenie filozofów d o s c h a r a k t e r y z o w a n i a p r a w d y w o g ó l e z m i e r z a ł o k u t e m u , b y s t a ć się d ą ż e n i e m d o s c h a r a k t e r y z o w a n i a t e g o , co w o g ó l e u s u w a wątpliwości; rzeczywiście i ostatecznie usuwa. T a m gdzie z n a j d u j e c i e coś n i e w ą t p l i w e g o , z n a j d u j e c i e t e ż p r a w d ę . I t a m e t a f i z y c z n a d r o g a r o z g a ł ę z i a się w r ó ż n e ś c i e ż k i ; n a k o ń c u j e d n e j z n i c h z n a j d u j e się f a k t e l e m e n t a r n y , a n a k o ń c u d r u g i e j — A b s o l u t . N a z a k o ń c z e n i e p o w t ó r z ę , że m ó w i ą c , iż słowo „ p r a w d z i w y " s a m o w sobie n i e s p e ł n i a ż a d n e j f u n k c j i a s e r t y w n e j , f u n k c j i s t w i e r ­ d z a n i a , n i e m ó w i ę , o c z y w i s t a , że t a k i e z d a n i e , j a k : „ J e g o t w i e r ­ dzenie jest p r a w d z i w e " — t o zdanie n i e p o p r a w n e . Słowo „twier­ dzenie" m o ż e oczywiście b y ć p o d m i o t e m g r a m a t y c z n y m zdania, którego g r a m a t y c z n y m orzecznikiem jest z w r o t : „jest p r a w d z i w y " . Nie zalecam też zaniechania takiego sposobu użycia. Ale przecież z nim i t a k nie m a żadnego p r o b l e m u . P. F. Strawson, Truth. „Analysis", 1949, Yol. 9, N o . 6; przedruk w Philosophy and Analysis, ed. Margaret Macdonald, Oxford 1954, Basil Blackwell.

P.

O O D N O S Z E N I U SIĘ DO

Strawson

F .

1

UŻYCIA

WYRAŻEŃ

PRZEDMIOTÓW

I

B a r d z o często u ż y w a m y różnego rodzaju wyrażeń, b y wspo­ m n i e ć czy powiedzieć o jakiejś jednej osobie, o p o j e d y n c z y m przedmiocie, o poszczególnym zdarzeniu, miejscu bądź procesie; postępowanie takie normalnie opisujemy jako wygłaszanie twier­ d z e n i a o t e j o s o b i e , o t y m p r z e d m i o c i e , m i e j s c u , z d a r z e n i u czy p r o c e s i e . T e n s p o s ó b p o s ł u g i w a n i a się w y r a ż e n i a m i n a z y w a ć b ę d ę „użyciem jednostkowym". Oto klasy wyrażeń, których naj­ częściej u ż y w a się w t e n s p o s ó b : z a i m k i w s k a z u j ą c e w liczbie pojedynczej („ten" i „ t a m t e n " ) ; imiona własne (np. „Wenecja", „ N a p o l e o n " , „ J a n " ) ; z a i m k i o s o b o w e i n i e o s o b o w e w liczbie pojedynczej („on", „ona", „ja", „ t y " , „ono"); wreszcie zwroty z a c z y n a j ą c e się o d r o d z a j n i k a o k r e ś l o n e g o , p o k t ó r y m w y s t ę p u j e rzeczownik liczby pojedynczej z p r z y d a w k ą lub bez (np. „the t a b l e " , „ t h e old m a n " „ t h e k i n g of F r a n c e " ) . K a ż d e w y r a ż e ­ nie, należące do jednej z t y c h klas, m o ż e w y s t ę p o w a ć j a k o pod­ miot w zdaniu, które według tradycyjnego poglądu uznano b y za j e d n o s t k o w e p o d m i o t o w o - o r z e c z e n i o w e ; w y s t ę p u j ą c w t e j roli, 2

1

3

4

W oryginale tytuł brzmi: On Referring; z wielu znaczeń czasownika „refer" nadaje się t u kilka: „odnosić się (do czegoś)", „dotyczyć (czegoś)", „wspominać (o czymś)", „wymieniać (cos)", „czynić aluzję (do czegoś)", „uczy­ nić wzmiankę (o czymś)", „napomknąć (o czymś)", „mówić (o czymś)". „(Ten oto) stół". „(Ten oto) stary człowiek". „(Ten oto) król Francji". 2

3

4

378

P. F.

Strawson

wyrażenie takie stanowiłoby przykład tego właśnie użycia, które pragnę omówić. M e c h c ę t w i e r d z i ć , że w y r a ż e n i a , n a l e ż ą c e d o w y m i e n i o n y c h klas, nigdy nie bywają u ż y w a n e w sposób o d m i e n n y od tego, k t ó r y m a m z a m i a r p o d d a ć dyskusji. Przeciwnie, jest rzeczą oczy­ w i s t ą , że b y w a j ą . J e s t r z e c z ą o c z y w i s t ą , że t e n , k t o w y g ł o s i ł z d a n i e : „ T h e w h a l e is a m a m m a l " , u ż y w a s ł o w a „ t h e w h a l e " w s p o s ó b z u p e ł n i e i n n y niż k t o ś , k o g o o k o l i c z n o ś c i s k ł o n i ą d o p o ­ w i e d z e n i a n a serio z d a n i a : „ T h e w h a l e s t r u c k t h e s h i p " . W p i e r w ­ s z y m z d a n i u , o c z y w i s t a , n i c z e g o się n i e w y m i e n i a , a w d r u g i m , o c z y w i s t a , w y m i e n i a się coś, m i a n o w i c i e j a k i e g o ś j e d n e g o wielo­ r y b a . G d y b y m znów powiedział: „Napoleonb ył największym ż o ł n i e r z e m f r a n c u s k i m " , t o s ł o w a „ N a p o l e o n " u ż y ł b y m w celu wymienienia określonej jednostki, n a t o m i a s t zwrot „największy żołnierz francuski" nie służyłby t u do wymienienia pewnej j e d n o s t k i , t y l k o d o p o w i e d z e n i a czegoś o o w e j o s o b i e , k t ó r ą j u ż p r z e d t e m wymieniłem. B y ł o b y rzeczą n a t u r a l n ą , g d y b y ś m y t o wyrazili w t a k i sposób: przy pomocy powyższego zdania mówiłem o N a p o l e o n i e , a t y m , c o o n i m m ó w i ł e m , j e s t , że b y ł o n n a j ­ większym żołnierzem francuskim. Ale, rzecz jasna, m ó g ł b y m p o s ł u ż y ć się w y r a ż e n i e m „ n a j w i ę k s z y ż o ł n i e r z f r a n c u s k i " w c e l u w y m i e n i e n i a p e w n e j j e d n o s t k i ; n p . m ó w i ą c : „ N a j w i ę k s z y żołnierz f r a n c u s k i u m a r ł n a w y g n a n i u " . J e s t w i ę c o c z y w i s t e , że p r z y ­ najmniej niektóre wyrażenia, należące do wspomnianych klas, d a d z ą s i ę użyć w sposób odmienny od tego, k t ó r y p r a g n ę omówić. N i e chcę też twierdzić innej rzeczy: że, mianowicie, w d a n y m d o w o l n y m z d a n i u n i g d y n i e w y s t ę p u j e więcej niż j e d n o w y r a ż e n i e , u ż y t e w sposób, k t ó r y właśnie proponuję przedyskutować. Prze­ ciwnie, m o ż e , oczywista, w y s t ę p o w a ć więcej niż j e d n o . N p . w y ­ d a w a ł o b y się c z y m ś n a t u r a l n y m , g d y b y m p o w i e d z i a ł , że w w y g ł o ­ s z o n y m n a serio z d a n i u : „ T h e w h a l e s t r u c k t h e s h i p " , m ó w i ę coś z a r ó w n o o p e w n y m w i e l o r y b i e , j a k o p e w n y m s t a t k u ; że i w y 5

6

7

6

6

7

„Wieloryb jest ssakiem". „Wieloryb". „(Ten oto) wieloryb wyrżnął w (ten oto) statek"

O odnoszeniu

się użycia

wyrażeń

8

do przedmiotów

,

379

9

rażenia „the whale" , i wyrażenia „the ship" używam po to, b y w y m i e n i ć p o j e d y n c z y o b i e k t ; a l b o , i n n y m i s ł o w y , że u ż y w a m każdego z t y c h wyrażeń w sposób jednostkowy. Zazwyczaj jednakże b ę d ę się o g r a n i c z a ł d o r o z p a t r y w a n i a p r z y k ł a d ó w , w k t ó r y c h u ż y t e w t e n sposób wyrażenie występuje jako p o d m i o t grama­ tyczny zdania. M y ś l ę , że p r a w d ą b ę d z i e , jeśli p o w i e m y , iż E u s s e l l o w s k a t e o r i a ' deskrypcji, k t ó r a dotyczy ostatniej z wyliczonych wyżej przeze mnie klas wyrażeń (tj. wyrażeń o postaci „the so-and-so" ), cieszy się d o t y c h c z a s u z n a n i e m w s z e r o k i c h k r ę g a c h l o g i k ó w , gdyż trafnie zdaje sprawę z użycia takich wyrażeń w języku po- / t o c z n y m ^ P r a g n ę p r z e d e w s z y s t k i m w y k a z a ć , że t e o r i a t a , t r a k t o ­ wana w ten sposób, zawiera podstawowe błędy. I1 1 0

1

N a jakie p y t a n i e czy p y t a n i a d o t y c z ą c e z w r o t ó w o postaci L „the so-and-so" wspomniana teoria deskrypcji miała odpowie-/'" d z i e ć ? M y ś l ę , że p r z y n a j m n i e j j e d n o z t y c h p y t a ń d a się w n a ­ s t ę p u j ą c y s p o s ó b z i l u s t r o w a ć . Z a ł ó ż m y , że k t o ś w ł a ś n i e w y g ł o s i ł z d a n i e „ T h e k i n g of F r a n c e is w i s e " . M k t n i e p o w i e , że p o w y ż s z e z d a n i e j e s t b e z s e n s o w n e . K a ż d y p r z y z n a , że m a o n o s e n s . K a ż d y j e d n a k w i e , iż o b e c n i e n i e i s t n i e j e k r ó l F r a n c j i . J e d n o z p y t a ń , na które wspomniana teoria deskrypcji miała dać odpowiedź, / b r z m i : „ W j a k i s p o s ó b t a k i e z d a n i e , j a k : « T h e k i n g of F r a n c e is w i s e » , m o ż e b y ć s e n s o w n e w ó w c z a s n a w e t , g d y n i e i s t n i e j e n i c , , co b y o d p o w i a d a ł o z a w a r t e j w n i m d e s k r y p c j i , c z y l i w t y m w y - \ p a d k u — n i c , co b y o d p o w i a d a ł o d e s k r y p c j i „ t h e k i n g of F r a n c e " ? I j e d n y m z p o w o d ó w , d l a k t ó r y c h E u s s e l l m y ś l a ł , iż w a ż n e j e s t , b y d a ć p o p r a w n ą o d p o w i e d ź n a p o w y ż s z e p y t a n i e , b y ł o t o , że u w a ż a ł o n z a r z e c z d o n i o s ł ą w y k a z a n i e , iż e w e n t u a l n a i n n a m o ż l i w a o d p o ­ wiedź będzie b ł ę d n a . T ę zaś b ł ę d n ą w jego m n i e m a n i u odpowiedź, którą pragnął zastąpić alternatywną propozycją, można b y n

12

8

„(Ten oto) wieloryb". „(Ten oto) statek". „(Ten oto) taki a taki", „(ten oto) ten a ten". „(Ten oto) król Francji jest mądry"; tutaj zamiast „(ten oto)" może byó „(obecnie jedyny)". „(Ten oto) król Francji", „(ten jedyny obecnie) król Francji". 9

1 0

1 1

12

P. F. Straw son

380

przedstawić jako konkluzję każdego z dwóch następujących b ł ę d n y c h r o z u m o w a ń . N a z w i j m y z d a n i e : „ T h e k i n g of F r a n c e is w i s e " , z d a n i e m S. W ó w c z a s p i e r w s z e r o z u m o w a n i e p r z e b i e g a ć będzie w taki oto sposób: (1) Z w r o t „ t h e k i n g of F r a n c e " j e s t p o d m i o t e m z d a n i a S. D l a t e g o (2) jeśli S j e s t z d a n i e m s e n s o w n y m , t o S j e s t z d a n i e m 0 k r ó l u Francji. A l e (3) jeżeli w ż a d n y m sensie n i e i s t n i e j e k r ó l F r a n c j i , t o w s p o m n i a n e zdanie nie jest o niczym, a z a t e m i nie o królu Francji. W i ę c (4) s k o r o S j e s t s e n s o w n e , t o w t a k i m r a z i e m u s i w p e w ­ n y m sensie (w j a k i m ś świecie) e g z y s t o w a ć ( b ą d ź s u b z y s t o w a ć ) król Francji. 13

Drugie zaś r o z u m o w a n i e m a następującą

postać:

(1) J e ś l i S j e s t s e n s o w n e , t o j e s t a l b o p r a w d z i w e , a l b o fał­ szywe. (2) S j e s t p r a w d z i w e , o ile ó w k r ó l F r a n c j i j e s t m ą d r y , a fał­ s z y w e — o ile n i e j e s t o n m ą d r y . (3) A l e t w i e r d z e n i e , że ó w k r ó l F r a n c j i j e s t m ą d r y , o r a z t w i e r ­ d z e n i e , że n i e j e s t o n m ą d r y , są — t a k s a m o — p r a w d z i w e w ó w c z a s t y l k o , jeżeli i s t n i e j e (w p e w n y m s e n s i e , w j a k i m ś świecie) coś, co jest owym królem Francji. S t ą d w i ę c (4) — w o b e c s e n s o w n o ś c i z d a n i a S — w y n i k a t a k i s a m wniosek jak poprzednio. Są t o , w s p o s ó b z u p e ł n i e o c z y w i s t y , r o z u m o w a n i a b ł ę d n e 1 — zgodnie z naszymi przewidywaniami — Eussell je odrzuca. Postulowanie świata dziwnych b y t ó w , do k t ó r y c h należy ów król Francji, wykracza — mówi on — przeciw „poczuciu rzeczywistości, jakie należy z a c h o w a ć w najbardziej n a w e t a b s t r a k c y j n y c h docie­ k a n i a c h " . F a k t , iż E u s s e l l o d r z u c a t e r o z u m o w a n i a , j e s t j e d n a k ż e m n i e j i n t e r e s u j ą c y a n i ż e l i t o , d o j a k i e g o s t o p n i a , o d r z u c a j ą c ich k o n k l u z j e , z a r a z e m u z n a j e w a ż n i e j s z e ich p o d s t a w y . N a z w i j m y z w r o t „ t h e k i n g of F r a n c e " z w r o t e m D . W ó w c z a s m o ż n a b ę d z i e , 13

„Exist-(wsłihsist)"'; idzie tu o dwa sposoby istnienia: niezależny oraz zależny, samoistny oraz niesamoistny.

O odnoszeniu

sie^ użyeia, wyrażeń

do

przedmiotów

j a k myślę, w następujący sposób przedstawić w streszczeniu, z jakich powodów Eussell odrzucił wspomniane d w a rozumo­ w a n i a . B ł ą d p o w s t a j e z t e j p r z y c z y n y — p o w i a d a o n — że m y ś l i m y , iż D , k t ó r e n a p e w n o j e s t p o d m i o t e m g r a m a t y c z n y m z d a n i a S, t o również jego p o d m i o t l o g i c z n y . D j e d n a k nie jest p o d m i o t e m l o g i c z n y m z d a n i a S. W r z e c z y w i s t o ś c i z d a n i e S, c h o ć g r a m a t y c z n i e rzecz biorąc m a p o d m i o t w liczbie pojedynczej i orzecznik, nie jest wcale z p u n k t u widzenia logiki z d a n i e m podmiotowo-orzecznik o w y m . W y r a ż a n y p r z e z n i e s ą d w sensie l o g i c z n y m j e s t p e w n e g o r o d z a j u z ł o ż o n y m s ą d e m e g z y s t e n c j a l n y m , k t ó r e g o część m o ż n a b y s c h a r a k t e r y z o w a ć j a k o sąd „egzystencjalny j e d n o s t k o w y " . A b y p r z e d s t a w i ć formę logiczną tego sądu, p o w i n n i ś m y o m a w i a n e zdanie zapisać w postaci g r a m a t y c z n e j , dostosowanej do jego n a t u r y logicznej: w t a k i więc sposób, żeby znikło zwodnicze p o d o ­ bieństwo zdania 8 do zdania wyrażającego sąd podmiotowoorzecznikowy* i ż e b y ś m y się z a b e z p i e c z y l i p r z e d t a k i m i b ł ę d n y m i rozumowaniami, jak te, które wyżej podałem. Zanim p r z y p o m n i m y szczegóły E u s s e l l o w s k i e j a n a l i z y z d a n i a S, z a u w a ż m y , co z d a j e się w y n i k a ć z t e j części p o d a n e g o p r z e z E u s s e l l a r o z w i ą z a n i a , k t ó r ą d o t y c h c z a s p r z e d s t a w i ł e m . O t ó ż z d a j e się o n o i m p l i k o w a ć , iż w w y p a d k u zdania, które jest podobne do S pod t y m względem, ż e : (1) m a o n o f o r m ę g r a m a t y c z n ą p o d m i o t o w o - o r z e c z n i k o w ą oraz (2) j e g o p o d m i o t g r a m a t y c z n y d o n i c z e g o się n i e o d n o s i , ^ stajemy wobec takiej a l t e r n a t y w y : zdanie to jest bezsensowne j l u b w c a l e n a p r a w d ę ( t j . z p u n k t u w i d z e n i a logiki) n i e m a p o s t a c i j podmiotowo-orzecznikowej, tylko jakąś zupełnie inną. To zaś \ z k o l e i w y d a j e się i m p l i k o w a ć , że jeśli w ogóle b y w a j ą z d a n i a \ \ mające rzeczywiście postać podmiotowo-orzecznikową, to sam j u ż f a k t , iż są o n e s e n s o w n e , iż m a j ą z n a c z e n i e , s t a n o w i g w a r a n c j ę , że i s t n i e j e coś, d o czego się o d n o s i i c h p o d m i o t l o g i c z n y (i g r a m a ­ t y c z n y ) . Co w i ę c e j , r o z w i ą z a n i e p r o p o n o w a n e p r z e z E u s s e l l a i m p l i k u j e , j a k się z d a j e , że z d a n i a t a k i e i s t n i e j ą . B o jeśli p r a w d ą j e s t , iż p o d o b i e ń s t w o g r a m a t y c z n e z d a n i a 8 d o i n n y c h z d a ń m o ż e w y w o ł a ć czyjeś b ł ę d n e m n i e m a n i e , że z d a n i e t o m a , l o g i c z n i e rzecz b i o r ą c , p o s t a ć p o d m i o t o w o - o r z e c z n i k o w ą , t o w t a k i m r a z i e n a p e w n o m u s z ą i s t n i e ć i n n e z d a n i a , g r a m a t y c z n i e p o d o b n e d o AS",

382

P. F.

Strawson

k t ó r e istotnie m a j ą p o s t a ć podmiotowo-orzecznikowych. W celu w y k a z a n i a n i e t y l k o t e g o , iż o d p o w i e d ź E u s s e l l a z d a j e się i m p l i ­ k o w a ć t e k o n k l u z j e , a l e i t e g o , że p r z y j ą ł o n p r z y n a j m n i e j p i e r w s z e i d w i e z n i c h , w y s t a r c z y r o z w a ż y ć , co m ó w i o k l a s i e w y r a ż e ń , k t ó r e n a z y w a „ i m i o n a m i logicznie w ł a s n y m i " i przeciwstawia takim wyrażeniom jak D, k t ó r y m nadaje miano „deskrypcji określonych". O i m i o n a c h logicznie w ł a s n y c h Eussell m ó w i l u b daje w tej sprawie do zrozumienia następujące rzeczy: (1) Ż e o n e i t y l k o o n e m o g ą w y s t ę p o w a ć w r o l i p o d m i o t ó w zdań, które naprawdę mają postać podmiotowo-orzecznikowych. (2) Ż e w y r a ż e n i e , k t ó r e m a b y ć i m i e n i e m l o g i c z n i e w ł a s n y m , j e s t b e z s e n s o w n e , o ile n i e i s t n i e j e p e w i e n i n d y w i d u a l n y p r z e d ­ miot przez nie o z n a c z a n y : z n a c z e n i e b o w i e m takiego wyraże­ nia to właśnie ów i n d y w i d u a l n y p r z e d m i o t przez nie desygno­ w a n y . D l a t e g o , a b y w ogóle b y ł o o n o n a z w ą , m u s i coś d e ­ sygnować. 1 4

15

Ł a t w o s p o s t r z e c , że jeśli k t o ś d a j e w i a r ę t y m d w ó m t w i e r d z e ­ n i o m , t o j e d y n y m d l a ń s p o s o b e m o c a l e n i a s e n s o w n o ś c i S j e s t za­ p r z e c z e n i e , iż z d a n i e t o m a , l o g i c z n i e r z e c z b i o r ą c , c h a r a k t e r p o d m i o t o w o - o r z e c z n i k o w y . W o g ó l n o ś c i m o ż n a p o w i e d z i e ć , że Eussell uznaje tylko dwie drogi k u t e m u , b y sensowne mogły b y ć z d a n i a , k t ó r e z u w a g i n a swą s t r u k t u r ę g r a m a t y c z n ą w y d a j ą się mówić o jakiejś jednej osobie czy i n d y w i d u a l n y m obiekcie b ą d ź zdarzeniu: (1) P i e r w s z a — t o , ż e b y i c h p o s t a ć g r a m a t y c z n a w p r o w a d z a ł a w b ł ą d co d o i c h f o r m y l o g i c z n e j , ż e b y d a w a ł y się o n e z i n t e r p r e * t o w a ć t a k j a k S, j a k o s p e c j a l n e g o r o d z a j u z d a n i a e g z y s t e n c j a l n e . (2) D r u g a — t o , ż e b y i c h p o d m i o t g r a m a t y c z n y b y ł i m i e n i e m logicznie w ł a s n y m , k t ó r e g o z n a c z e n i e m jest rzecz i n d y w i d u a l n a , przez nie desygnowana. M y ś l ę , że E u s s e l l n i e w ą t p l i w i e n i e m a t u r a c j i i że z d a n i a , k t ó r e m a j ą s e n s , a z a c z y n a j ą się o d w y r a ż e n i a u ż y t e g o w s p o s ó b 1 4

„Unless there is some single object forivhich it s t a n d s " (podkr. tłum.); „to stand for" to tyle co „znaczyć", „zastępować (dosłownie), is oryginale występuje t u termin „designate".

O odnoszeniu

się użycia

wyrażeń

do

przedmiotów

383

jednostkowy, nie należą do żadnej z t y c h dwóch klas. Wyrażenia u ż y t e w s p o s ó b j e d n o s t k o w y n i g d y n i e są a n i i m i o n a m i l o g i c z n i e w ł a s n y m i , a n i d e s k r y p c j a m i , jeśli p r z e z t a k o w e się r o z u m i e w y ­ rażenia, które b y podlegały rozbiorowi według wzoru podanego przez Russella w jego teorii deskrypcji. M e istnieją i m i o n a logicznie własne i nie istnieją deskrypcje (w t y m sensie). R o z w a ż m y teraz szczegóły Russellowskiej analizy. W e d ł u g R u s s e l l a k a ż d y k t o s t w i e r d z a 8, s t w i e r d z a , iż: (1) I s t n i e j e k r ó l F r a n c j i . (2) N i e i s t n i e j e w i ę c e j niż j e d e n k r ó l F r a n c j i . (3) M e i s t n i e j e n i k t t a k i , k t o b y b y ł k r ó l e m F r a n c j i , a z a r a z e m nie był m ą d r y . Ł a t w o zauważyć i to, j a k Russell doszedł do t y c h wyników, i to, j a k umożliwiają m u one udzielenie odpowiedzi n a pytanie, o d k t ó r e g o ś m y zaczęli, m i a n o w i c i e : j a k m o ż e b y ć s e n s o w n e o m a ­ w i a n e z d a n i e S, g d y n i e i s t n i e j e ż a d e n k r ó l F r a n c j i . D r o g a , k t ó r ą doszedł on do powyższych w y n i k ó w analizy, polegała najwyraźniej n a z a d a w a n i u sobie p y t a n i a , w j a k i c h t o o k o l i c z n o ś c i a c h p o w i e m y , iż k t o ś , k t o w y g ł a s z a z d a n i e S, w y p o w i a d a t w i e r d z e n i e p r a w d z i w e . W y d a j e się t e ż r z e c z ą z u p e ł n i e j a s n ą , i n i e m a m z a m i a r u o t o się s p i e r a ć , że c y t o w a n e w y ż e j z d a n i a (1)—(3) i s t o t n i e opisują o k o ­ liczności, k t ó r e są p r z y n a j m n i e j k o n i e c z n y m i w a r u n k a m i s t w i e r ­ d z e n i a p r a w d y za p o m o c ą z d a n i a S. A l e , j a k m a m t o n a d z i e j ę wykazać, takie postawienie s p r a w y wcale nie jest tożsame z po­ w i e d z e n i e m , że R u s s e l l t r a f n i e p r z e d s t a w i ł s e n s z d a n i a S, a n i n a w e t że p o d a ł o n w y j a ś n i e n i a , k t ó r e c h o ć n i e p e ł n e , w t y m p r z e c i e ż , co głoszą, są s ł u s z n e ; n a p e w n o t e ż n i e j e s t t o ż s a m e z p o w i e d z e n i e m , że p o d a n y p r z e k ł a d w z o r c o w y t o p o p r a w n y w z ó r d l a w s z y s t k i c h ( b ą d ź n i e k t ó r y c h ) z d a ń j e d n o s t k o w y c h , z a c z y n a j ą c y c h się od zwrotu o budowie „the so-and-so". Ł a t w o t e ż się z o r i e n t o w a ć , że a n a l i z a t a u m o ż l i w i a R u s s e l l o w i udzielenie odpowiedzi n a p y t a n i e , w jaki to sposób omawiane zdanie S może b y ć sensowne wówczas n a w e t , gdy nie istnieje król F r a n c j i . O t o b o w i e m jeśli o w a a n a l i z a j e s t t r a f n a , t o k a ż d y , k t o

384.

P. F.

Strawson

dziś . w y g ł a s z a z d a n i e 8 , s t w i e r d z a t y m s a m y m ł ą c z n i e t r z y r z e c z y , ; z k t ó r y c h j e d n a ( t o m i a n o w i c i e , iż i s t n i e j e k r ó l F r a n c j i ) j e s t fałf szem; a ponieważ koniunkeja trzech sądów, z których jeden to | fałsz, s a m a j e s t f a ł s z y w a , p r z e t o o m a w i a n e t w i e r d z e n i e b ę d z i e j s e n s o w n e , lecz f a ł s z y w e . Ż a d e n w i ę c z p r z y t o c z o n y c h b ł ę d n y c h \ wywodów w obronie b y t ó w subzystująeych nie będzie miał | zastosowania do takiego twierdzenia. 1 6

II

A b y j e s z c z e o k r o k p o s t ą p i ć k u w y k a z a n i u , iż E u s s e l l o w s k i e r o z w i ą z a n i e j e g o p r o b l e m u j e s t b ł ę d n e , o r a z z b l i ż y ć się d o r o z ­ wiązania p o p r a w n e g o , p r a g n ę obecnie zarysować pew ne roz­ r ó ż n i e n i a . W t y m celu w d a l s z y m c i ą g u t e g o r o z d z i a ł u b ę d ę w y ­ rażenie użyte w sposób jednostkowy nazywał k r ó t k o „wyraże­ n i e m " , z d a n i e z a ś z a c z y n a j ą c e się o d t a k i e g o w y r a ż e n i a — k r ó t k o „ z d a n i e m " . B o z r ó ż n i e n i a , k t ó r e p r z e p r o w a d z ę , są — p r a w d ę powiedziawszy — niewyszukane, i bez wątpienia można b y przed­ stawić przypadki trudne, wymagające wysubtelnienia owych d y s t y n k c j i . M y ś l ę j e d n a k , iż s p e ł n i ą o n e s w e z a d a n i e . E o z r ó ż n i a ć będziemy: r

(Aj) z d a n i e . (A ) u ż y c i e z d a n i a , (A ) w y g ł o s z e n i e , czyli w y p o w i e d z e n i e 2

1 7

3

zdania;

oraz odpowiednio: (B ) wyrażenie, (B ) użycie wyrażenia, ( B ) w y g ł o s z e n i e , czyli w y p o w i e d z e n i e x

2

3

wyrażenia.

R o z w a ż m y r a z j e s z c z e z d a n i e : „ T h e k i n g of F r a n c e is w i s e " . Ł a t w o sobie w y o b r a z i ć , że z d a n i e t o w y g ł a s z a n o w r ó ż n y c h czaltt

\ Czyli „istniejących w sposób zależny, niesamodzielny", „niesamo1 istnych". Idzie tu zarówno o zakomunikowanie (zdania bądź wyrażenia) w mowie, jak na piśmie. 1 7

O odnoszeniu

się użycia

wyrażeń

do

przedmiotów

385

sach — p o w i e d z m y — o d p o c z ą t k u s i e d e m n a s t e g o w i e k u i p ó ź n i e j , podczas panowania każdego z następnych monarchów francuskich; ł a t w o t e ż sobie w y o b r a z i ć , że w y g ł a s z a n o j e r ó w n i e ż w o k r e s a c h , które nastąpiły p o t e m , kiedy więc F r a n c j a nie była już kró­ l e s t w e m . P r o s z ę z w r ó c i ć u w a g ę , iż j e s t c z y m ś n a t u r a l n y m , że m ó w i ę , iż t o w s p o m n i a n e „ z d a n i e " czy właśnie „to zdanie", p o w t a r z a n o o d c z a s u d o c z a s u w o w y m o k r e s i e ; czyli — i n n y m i słowy — że w y r a z i l i b y ś m y się w s p o s ó b n a t u r a l n y i p o p r a w n y , m ó w i ą c , iż w e w s z y s t k i c h t y c h , r ó ż n y c h o d siebie w y p a d k a c h wygłaszano j e d n o i t o s a m o z d a n i e . Otóż wyrażenia (A ) „ z d a n i e " p r a g n ę u ż y w a ć w t a k i m w ł a ś n i e sensie, w j a k i m p o ­ p r a w n i e m o ż n a b y p o w i e d z i e ć , że w e w s z y s t k i c h t y c h r o z m a i t y c h okolicznościach wygłaszano jedno i to samo zdanie. Zachodzą j e d n a k ż e r z u c a j ą c e się w o c z y r ó ż n i c e m i ę d z y p o s z c z e g ó l n y m i w y p a d k a m i u ż y c i a wspomnianego zdania. Np., gdyby jedna osoba wygłosiła je za czasów p a n o w a n i a L u d w i k a X I V , a i n n a — za c z a s ó w p a n o w a n i a L u d w i k a X V , t o b y ł o b y c z y m ś n a t u r a l n y m t w i e r d z i ć ( z a k ł a d a ć ) , że l u d z i e ci m ó w i l i — k a ż d y o k i m i n n y m ; m o ż n a b y t e ż u t r z y m y w a ć , że p i e r w s z y z m ó w i ą c y c h z b u d o w a ł przy pomocy tego zdania twierdzenie prawdziwe, a drugi — przy pomocy tego samego zdania — fałszywe. G d y b y n a t o m i a s t dwaj ludzie r ó w n o c z e ś n i e p o s ł u ż y l i się t y m z d a n i e m ( g d y b y n p . p i e r w s z y je n a p i s a ł , a d r u g i wygłosił) w czasie p a n o w a n i a L u d w i k a X I V , to wówczas m o ż n a b y j a k o rzecz n a t u r a l n ą twierdzić (zakładać), że o b a j m ó w i l i o t e j s a m e j o s o b i e i że w t y m w y p a d k u , p r z y p o ­ mocy tego zdania, m u s i e l i oni albo obaj z b u d o w a ć twierdzenie p r a w d z i w e , a l b o o b a j — f a ł s z y w e . O t ó ż t o w ł a ś n i e i l u s t r u j e , co rozumiem przez u ż y c i e zdania. T a m c i dwaj ludzie, którzy wy­ głosili o m a w i a n e z d a n i e , j e d e n z a p a n o w a n i a L u d w i k a X I V , a drugi za panowania L u d w i k a X V , użyli tego samego zdania — k a ż d y i n a c z e j ; ci z a ś d w a j , co w y p o w i e d z i e l i j e , w m o w i e l u b w piśmie, jednocześnie, za p a n o w a n i a L u d w i k a X I V , użyli * tego 1 8

x

18

„The sentence", z rodzajnikiem określonym. * To rozumienie słowa „użycie ' różni się, oczywista, od (a) rozumienia potocznego, kiedy to „użycie" (danego słowa, zwrotu czy zdania) = (z grubsza biorąc) „regułom posługiwania się", czyli „regułom użycia", = (z grubsza -

386

P. F.

Strawson

samego zdania — t a k s a m o . J e s t rzeczą oczywistą, zarówno w w y p a d k u t e g o z d a n i a , j a k i w i e l u i n n y c h , że nie m o ż e m y m ó w i ć , iż t o o w o z d a n i e j e s t p r a w d z i w e c z y f a ł s z y w e , t y l k o że u ż y t o go, b y z b u d o w a ć p r a w d z i w e c z y f a ł s z y w e t w i e r d z e n i e , l u b (jeśli t a k w o l i m y ) — b y w y r a z i ć p r a w d z i w y c z y f a ł s z y w y s ą d w sensie l o g i c z n y m . J e s t t e ż r z e c z ą r ó w n i e o c z y w i s t ą , że n i e m o ż e m y t w i e r ­ d z i ć , iż t o o w o z d a n i e j e s t o p e w n e j o s o b i e , g d y ż t e g o s a m e g o zdania można użyć w różnych momentach, po to by mówić — z a k a ż d y m r a z e m o k i m i n n y m ; m o ż n a t y l k o t w i e r d z i ć , że d a n e g o z d a n i a u ż y t o , b y p o w i e d z i e ć o t e j a t e j o s o b i e . W r e s z c i e , s t a j e się w y s t a r c z a j ą c o j a s n e , co r o z u m i e m p r z e z w y g ł o s z e n i e , czyli w y ­ p o w i e d z e n i e z d a n i a , g d y p o w i e m , że o w i d w a j l u d z i e , k t ó r z y równocześnie za p a n o w a n i a L u d w i k a X I V wygłosili o m a w i a n e z d a n i e , w y k o n a l i d w a r ó ż n e w y g ł o s z e n i a , czyli w y p o w i e d z e n i a t e g o s a m e g o z d a n i a , c h o ć p o s ł u ż y l i się n i m w t y m s a m y m u ż y c i u . J e ś l i t e r a z r o z w a ż y m y n i e c a ł e z d a n i e : „ T h e k i n g of F r a n c e is w i s e " , lecz j e g o część, m i a n o w i c i e w y r a ż e n i e „ t h e k i n g of F r a n c e " , t o s t a n i e się j a s n e , że m o ż e m y p r z e p r o w a d z i ć a n a l o g i c z n e , c h o ć n i e i d e n t y c z n e r o z r ó ż n i e n i a m i ę d z y o w y m (1) w y r a ż e n i e m , (2) j e g o u ż y c i e m o r a z (3) j e g o w y g ł o s z e n i e m , czyli w y p o w i e d z e n i e m . Kozróżnienia t e nie będą i d e n t y c z n e ; nie m o ż n a , oczywista, w s p o s ó b p o p r a w n y p o w i e d z i e ć o w y r a ż e n i u „ t h e k i n g of F r a n c e " , iż b y w a o n o u ż y w a n e w celu w y r a ż e n i a p r a w d z i w e g o a l b o fałszy­ w e g o s ą d u l o g i c z n e g o , p o n i e w a ż w ogóle t y l k o z d a n i a m o g ą z o s t a ć u ż y t e prawdziwie bądź fałszywie; podobnie też jedynie p r z y po­ m o c y zdania, a nie samego t y l k o wyrażenia niezdaniowego, mówić m o ż n a o pewnej osobie. Z a m i a s t tego p o w i e m y w t y m w y p a d k u , iż u ż y w a s i ę o m a w i a n e g o w y r a ż e n i a p o t o , b y w s p o m n i e ć o p e w n e j o s o b i e , b y w y m i e n i ć ją, w t r a k c i e u ż y c i a z d a n i a , k t ó r e o niej m ó w i . Ale, rzecz j a s n a , i w p r z y t o c z o n y m w y p a d k u , i p r z e ­ w a ż n i e w i n n y c h , o t y m , iż d a n e w y r a ż e n i e ( B ) w y m i e n i a coś c z y się d o czegoś o d n o s i , m ó w i ć m o ż n a w t y c h t y l k o g r a n i c a c h , x

biorąc) „znaczeniu"; a także od (b) mego własnego rozumienia w zwrocie „uniąuely referring use of expressions" [„użycie wyrażeń jako oznaczających w sposób jednostkowy", czyli krócej „jednostkowe użycie wyrażeń"], gdzie ,,use" [„użycie"] = (z grubsza biorąc) „sposób użycia", sposób posłużenia się".

O odnoszeniu

się użycia

wyrażeń

do

przedmiotów

387

w j a k i c h o z d a n i u d a się p o w i e d z i e ć , że j e s t o n o p r a w d z i w e a l b o f a ł s z y w e . D a n y m w y r a ż e n i e m m o ż n a się p o s ł u ż y ć w celu w y m i e ­ nienia innej za k a ż d y m razem rzeczy, t a k samo j a k danego zdania można użyć do sformułowania twierdzeń mających różne war­ tości logiczne. „ W s p o m i n a n i e o c z y m ś " , „wymienianie czegoś", „ o d n o s z e n i e się d o c z e g o ś " n i e j e s t c z y m ś w y k o n y w a n y m p r z e z w y r a ż e n i e ; j e s t t o coś, d o w y k o n a n i a czego m o ż n a w y r a ż e n i a u ż y ć . W y m i e n i a n i e c z e g o ś , c z y l i o d n o s z e n i e się d o c z e g o ś , j e s t cechą c h a r a k t e r y s t y c z n ą u ż y c i a w y r a ż e n i a , d o k ł a d n i e t a k s a m o j a k „ b y c i e n a t e m a t c z e g o ś " o r a z p r a w d z i w o ś ć a l b o f a ł s z y w o ś ć —r to cechy charakterystyczne u ż y c i a zdania. Z u p e ł n i e o d m i e n n y p r z y k ł a d m o ż e się p r z y c z y n i ć d o j a ś n i e j ­ szego u w y d a t n i e n i a t y c h r o z r ó ż n i e ń . R o z w a ż m y i n n e w y r a ż e n i e , używane w sposób jednostkowy, mianowicie wyrażenie „ja"; i p r z y j r z y j m y się z d a n i u : „ J e s t m i g o r ą c o " . N i e z l i c z e n i l u d z i e m o g ą się p o s ł u ż y ć t y m s a m y m z d a n i e m ; j e s t j e d n a k c z y m ś lo­ gicznie n i e m o ż l i w y m , b y d w i e r ó ż n e o s o b y u ż y ł y g o t a k s a m o , czy t e ż , jeśli k t o woli, b y u ż y ł y g o w celu w y r a ż e n i a t e g o s a m e g o s ą d u l o g i c z n e g o . W y r a ż e n i e m „ j a " m o ż e się p o s ł u ż y ć p o p r a w n i e w o d n i e s i e n i u d o siebie s a m e g o — z a k a ż d y m r a z e m j e d e n i t y l k o jeden spośród niezliczonego m n ó s t w a ludzi. Mówiąc to, m ó w i m y coś o w y r a ż e n i u „ j a " , w p e w n y m sensie p o d a j e m y j e g o z n a c z e n i e . To jest właśnie rzecz z r o d z a j u t y c h , jakie m o ż n a powiedzieć o w y r a ż e n i a c h . N a t o m i a s t nie m a sensu mówić o w y r a ż e n i u „ j a " , iż o d n o s i się o n o d o t e j a t e j o s o b y . J e s t t o coś, co m o ż n a powiedzieć jedynie o t y m a t y m użyciu cytowanego wyrażenia. \ Niech m i wolno będzie u ż y ć słowa „ t y p " j a k o skrótu zastępującego z w r o t „ z d a n i e l u b w y r a ż e n i e " . O t ó ż n i e t w i e r d z ę , że i s t n i e j ą zdania i w y r a ż e n i a (typy) o r a z ich użycia, o r a z ich wygłoszenia czyli w y p o w i e d z e n i a , t a k j a k i s t n i e j ą s t a t k i o r a z b u c i k i , o r a z k a w a ł k i l a k u . T w i e r d z ę , iż n i e m o ż e m y m ó w i ć t y c h samych r z e c z y o t y p a c h , u ż y c i a c h t y p ó w i w y g ł o s z e n i a c h , czyli w y p o ­ w i e d z e n i a c h t y p ó w . A f a k t e m j e s t , że m ó w i m y w ł a ś n i e o t y p a c h ; oraz że z n i e d o s t r z e ż e n i a r ó ż n i c m i ę d z y t y m , co m o ż n a p o w i e d z i e ć o t y p a c h , a t y m , co m o ż n a p o w i e d z i e ć j e d y n i e o u ż y c i a c h t y ­ p ó w , c z ę s t o w y n i k a b ł ą d . N i e j e d n o k r o t n i e w y o b r a ż a m y s o b i e , że L o g i k a i język

27

\

P. F.

Strawson

mówimy o zdaniach i wyrażeniach, gdy tymczasem mówimy o uży­ ciach z d a ń i wyrażeń. T a k właśnie postępuje Eussell. Ogólnie biorąc, w przeci­ w i e ń s t w i e d o E u s s e l l a , p o w i e m , co n a s t ę p u j e . Z n a c z e n i e (w j e d n y m p r z y n a j m n i e j , w a ż n y m sensie) j e s t f u n k c j ą z d a n i a b ą d ź w y r a ż e n i a ; w y m i e n i a n i e i o d n o s z e n i e się d o czegoś o r a z p r a w d z i w o ś ć i fałszyI w o ś ć są f u n k c j a m i d a n e g o u ż y c i a z d a n i a c z y w y r a ż e n i a . P o d a ć I z n a c z e n i e w y r a ż e n i a (w t y m sensie, w j a k i m j a u ż y w a m t e g o słowa) t o t y l e , co p o d a ć o g ó l n e d y r e k t y w y t a k i e g o j e g o u ż y c i a , b y o d n o s i ł o się o n o d o p e w n y c h o b i e k t ó w l u b o s ó b b ą d ź w y m i e ­ n i a ł o j e ; p o d a ć z n a c z e n i e z d a n i a t o t y l e , co p o d a ć o g ó l n e d y ­ r e k t y w y u ż y c i a go d o z b u d o w a n i a p r a w d z i w y c h b ą d ź f a ł s z y w y c h twierdzeń. Nie polega to na omawianiu któregokolwiek z wy­ p a d k ó w użycia owego zdania czy wyrażenia. Znaczenia wyrażenia n i e m o ż n a u t o ż s a m i a ć z o b i e k t e m , d o k t ó r e g o m a się o n o o d n o s i ć , gdy w d a n y m w y p a d k u zostało t a k a t a k użyte. Znaczenia zdania nie m o ż n a u t o ż s a m i a ć z twierdzeniem, do którego sformułowania zdanie to zostało w d a n y m w y p a d k u użyte. Mówiąc bowiem o zna­ c z e n i u w y r a ż e n i a c z y z d a n i a , n i e m ó w i się o j e g o u ż y c i u w d a n y m w y p a d k u , lecz o r e g u ł a c h , z w y c z a j a c h i k o n w e n c j a c h , k t ó r e w e wszystkich w y p a d k a c h rządzą jego p o p r a w n y m użyciem, t j . t a k i m , b y o d n o s i ł o się o n o d o czegoś l u b coś s t w i e r d z a ł o . A w i ę c k w e s t i a , c z y z d a n i e l u b w y r a ż e n i e j e s t s e n s o w n e , n i e m a w ogóle n i c wspólnego z kwestią, czy to a to zdanie, w y g ł o s z o n e w t y m a t y m w y p a d k u , zostało w t y m ż e w y p a d k u u ż y t e do zbudowania twierdzenia prawdziwego albo fałszywego, ani też z kwestią, j c z y t e g o a t e g o w y r a ż e n i a u ż y t o w d a n y m w y p a d k u t a k , b y się o n o w ogóle d o czegoś o d n o s i ł o c z y coś w y m i e n i a ł o . ;

Ź r ó d ł e m b ł ę d u E u s s e l l a b y ł o t o , iż m y ś l a ł o n , że o d n o s z e n i e się d o czegoś c z y w y m i e n i a n i e czegoś, jeśli w ogóle z a c h o d z i , m u s i b y ć znaczeniem. M e odróżniał (B ) od (B ); pomieszał wyrażenia z ich użyciem w d a n y m kontekście i w s k u t e k tego pomieszał z n a c z e n i e z w y m i e n i a n i e m c z e g o ś , z o d n o s z e n i e m się d o c z e g o ś . Mówiąc o mojej chusteczce, mogę n p . wyjąć z kieszeni i pokazać p r z e d m i o t , k t ó r e g o d o t y c z y t o , co m ó w i ę . M e m o g ę n a t o m i a s t wyjąć z kieszeni i p o k a z a ć znaczenia z w r o t u „moja chusteczka". 2

2

O odnoszeniu

się użycia

wyrażeń

do

przedmiotów

389

N a s k u t e k t e g o , że E u s s e l l p o m i e s z a ł z n a c z e n i e ze w z m i a n k o w a ­ n i e m , m y ś l a ł o n , iż g d y b y i s t n i a ł y w y r a ż e n i a u ż y t e j e d n o s t k o w o i b ę d ą c e t y m , n a co w y g l ą d a j ą ( t j . p o d m i o t a m i l o g i c z n y m i ) , n i e zaś czymś i n n y m w p r z e b r a n i u , to wówczas ich znaczeniem m u ­ siałby b y ć t e n właśnie obiekt, którego dotyczyć m a d a n e w y r a ­ żenie, t a k a t a k u ż y t e . S t ą d owa k ł o p o t l i w a mitologia i m i o n logicznie w ł a s n y c h . J e ś l i j e d n a k k t o ś z a p y t a m n i e o znaczenie wyrażenia „ t e n " — słowa, k t ó r e swego czasu było u l u b i o n y m k a n d y d a t e m Russella n a stanowisko takiego imienia logicznie w ł a s n e g o — t o n i e p o d a m m u t e g o o b i e k t u , o k t ó r y m i szło w u ż y ­ t y m właśnie w y r a ż e n i u , dodając jednocześnie wyjaśnienie, że zna­ czenie c y t o w a n e g o s ł o w a z m i e n i a się p r z y k a ż d y m j e g o u ż y c i u . Ani też nie wskażę t y c h wszystkich przedmiotów, w odniesieniu do k t ó r y c h zostało ono l u b mogło zostać u ż y t e . W y j a ś n i ę natomiastl. i zilustruję konwencje rządzące użyciem wspomnianego wyraże­ nia. N a t y m właśnie polega podanie znaczenia tego w y r a z u . To coś c a ł k i e m i n n e g o niż p o d a ć (w j a k i m k o l w i e k s e n s i e p o d a w a n i a ) p r z e d m i o t , d o k t ó r e g o się n a s z e s ł o w o o d n o s i ; s a m o b o w i e m w y ­ r a ż e n i e n i e o d n o s i się d o n i c z e g o , m i m o iż m o ż n a go u ż y ć w r o z ­ m a i t y c h w y p a d k a c h t a k , b y się o d n o s i ł o d o m n ó s t w a r z e c z y . P r a w d ę powiedziawszy, słowo „ m e a n " m a w języku angielskim t a k i sens, w k t ó r y m jest ono bliskie słowom „indicate" , „ m e n tion" c z y „refer t o " , n p . g d y k t o ś m ó w i (w n i e p r z y j e m n y sposób): „ I m e a n y o u " , albo g d y , wskazując kogoś l u b coś, p o w i a d a m : „ T h a t s t h e one I m e a n " . Ale „ t h e o n e I m e a n t " t o coś z u p e ł n i e i n n e g o niż „ t h e m e a n i n g of t h e e x p r e s s i o n " . W t y m s z c z e g ó l n y m sensie s ł o w a „ m e a n " s t a n o w i o n o o r z e c z e n i e 1 9

2 0

2 1

22

23

2 4

2 5

2 6

19

Tu: „mieć (kogoś, coś) na myśli". Tu: „wskazywać". „Wspominać" (o czymś), „wymieniać", „wzmiankować". Tu: „dotyczyć", „odnosić się do (czegoś)", „być skierowanym (pod czyimś adresem)". Tu: „O ciebie mi chodzi", „Ciebie m a m na myśli". Tu: „To jest właśnie ten (to), o którego (o co) mi chodzi", „Jego (ją) to właśnie mam na myśli". Tu: „Ten (to), o którego (o co) mi chodziło". „Znaczenie (tego) wyrażenia". 20

21

22

2 3

2 4

2 5

2 6

27*

I\

390

F.

Strawson

p r z y słowie „ l u d z i e " j a k o p o d m i o c i e , n i e z a ś p r z y słowie „ w y ­ rażenia" . Ludzie używają wyrażeń, aby wspomnieć o pewnych Określonych rzeczach. Ale znaczenie wyrażenia to nie t e n zbiór jrzeczy c z y t a p o j e d y n c z a r z e c z , d o k t ó r y c h m a się o d n o s i ć o w o , jpoprawnie u ż y t e , wyrażenie; znaczenie — to zbiór reguł, zwy­ c z a j ó w i k o n w e n c j i u ż y c i a w y r a ż e n i a j a k o o d n o s z ą c e g o się d o czegoś. T a k s a m o r z e c z się m a ze z d a n i a m i ; a n a w e t w s p o s ó b b a r d z i e j o c z y w i s t y . K a ż d y w i e , że z d a n i e „ ( T e n o t o ) s t ó ł j e s t z a w a l o n y k s i ą ż k a m i " m a s e n s , i k a ż d y w i e , co o n o z n a c z y . J e ś l i j e d n a k p y ­ t a m : „O jakim przedmiocie w t y m zdaniu m o w a ? " , to zadaję p y t a n i e absurdalne, p y t a n i e , k t ó r e nie może dotyczyć cytowanego z d a n i a , lecz j e d y n i e p e w n e g o j e g o u ż y c i a ; w t y m n p . w y p a d k u nie zostało ono u ż y t e po to, b y mówić o czymkolwiek, tylko po p r o s t u j a k o p r z y k ł a d . G d y w i e m y , co o n o z n a c z y , w i e m y , j a k m o ż n a b y go p o p r a w n i e u ż y ć w celu mówienia o rzeczach; zna­ j o m o ś ć w i ę c z n a c z e n i a n i e m a n i c w s p ó l n e g o z t y m , że się w i e o j a k i m ś o k r e ś l o n y m u ż y c i u t e g o z d a n i a w celu p o w i e d z e n i a o c z y m ś . P o d o b n i e , jeśli p y t a m : „ C z y t o z d a n i e j e s t p r a w d z i w e , v c z y f a ł s z y w e ? " , p y t a n i e m o j e j e s t a b s u r d a l n e i n i e s t a n i e się m n i e j absurdalne, gdy d o d a m : „Musi b y ć albo takie, albo takie, skoro m a sens". J e s t zaś a b s u r d a l n e , gdyż samo to z d a n i e w nie w i ę k s z y m stopniu jest p r a w d ą albo fałszem aniżeli z d a n i e m o c z y m ś . O c z y w i ś c i e , f a k t , iż m a o n o s e n s , j e s t t o ż s a m y z f a k t e m , iż m o ż n a g o p o p r a w n i e u ż y ć w celu p o w i e d z e n i a o c z y m ś o r a z że u ż y w a j ą c g o t a k , z b u d u j e m y t w i e r d z e n i e p r a w d z i w e a l b o fał­ s z y w e . D o d a m j e s z c z e , że z o s t a n i e o n o u ż y t e d o z b u d o w a n i a t w i e r d z e n i a p r a w d z i w e g o b ą d ź f a ł s z y w e g o , w ó w c z a s t y l k o , jeżeli \ o s o b a , k t ó r a się n i m p o s ł u g u j e , r z e c z y w i ś c i e o c z y m ś m ó w i . 2 7

1

natomiast, wygłaszając wspomniane zdanie, nie mówi ona o n i c z y m , t o t a k i e u ż y c i e n i e j e s t u ż y c i e m a u t e n t y c z n y m , lecz r z e ­ k o m y m , jest pseudoużyciem: nie buduje ona twierdzenia praw27 ^y oryginale: „In this special sense of «mean», it is people who raean, not expressions". Występuje tu gra dwóch znaczeń słowa „mean": „people raean" — „ludzie mają na myśli", gdy „expressions mean" — „wyrażenia znaczą"; w przekładzie trudno zachować ową grę znaczeń.

O odnoszeniu

się użycia

wyrażeń

do

przedmiotów

391

d z i w e g o c z y f a ł s z y w e g o , c h o ć m o ż e m y ś l e ć , że t a k c z y n i . T o w ł a ś n i e w s k a z u j e d r o g ę w i o d ą c ą d o p o p r a w n e g o r o z w i ą z a n i a za­ gadki, którą w s p o m n i a n a teoria deskrypcji rozwiązuje w sposób f a t a l n i e n i e p o p r a w n y . W a ż n e j e s t t o , iż k w e s t i a , c z y d a n e z d a n i e m a s e n s , czy t e ż go n i e m a , z u p e ł n i e n i e z a l e ż y o d k w e s t i i , k t ó r a może powstać w związku z t y m lub o w y m jego użyciem, m i a n o ­ wicie o d k w e s t i i , czy j e s t t o u ż y c i e a u t e n t y c z n e , czy t e ż r z e k o m e ; czy u ż y w a się t e g o z d a n i a , b y o c z y m ś p o w i e d z i e ć , c z y d l a z a baw3r,""czy~wreRzćie j a k o p r z y k ł a d u w filozofii. P y t a n i e , c z y d a n e zdanie m a sens, t o p y t a n i e , czy istnieją t a k i e zwyczaje, k o n w e n c j e bądź reguły językowe, k t ó r e b y pozwalały n a użycie owego zdania do mówienia o c z y m ś ; i dlatego p y t a n i e t o jest niezależne od tego, czy w d a n y m w y p a d k u p o s ł u ż o n o się o w y m z d a n i e m w t a k i właśnie sposób. III

R o z w a ż m y p o n o w n i e z d a n i e : „ T h e k i n g of F r a n c e is w i s e " — oraz t o , co z g o d n i e z p r a w d ą a l b o n i e z g o d n i e m ó w i o n i m R u s s e l l . Dwie przynajmniej rzeczy prawdziwe powiedziałby Russell o t y m zdaniu: (1) P o p i e r w s z e , że j e s t o n o s e n s o w n e ; że g d y b y k o m u ś p r z y s z ł o je t e r a z w y g ł o s i ć , t o w y p o w i e d z i a ł b y z d a n i e s e n s o w n e . (2) P o d r u g i e , że t e n , k t o t e r a z w y g ł a s z a t o z d a n i e , z b u d o ­ wałby twierdzenie prawdziwe, wówczas tylko, gdyby faktycznie istniał obecnie jeden i tylko jeden król F r a n c j i i g d y b y był on mądry. A jakie uwagi fałszywe poczyniłby Russell n a t e m a t omawia­ nego zdania? Oto one: (1) Ż e k a ż d y , k t o b y o b e c n i e w y p o w i e d z i a ł o w o z d a n i e , z b u ­ dowałby twierdzenie prawdziwe albo fałszywe; (2) Ż e częścią t e g o , co b y s t w i e r d z a ł , b y ł o b y , iż i s t n i e j e o b e c n i e jeden i tylko jeden król Francji. P o d a ł e m j u ż p e w n e p o w o d y , d l a k t ó r y c h n a l e ż y u w a ż a ć , iż t e d w a t w i e r d z e n i a są n i e s ł u s z n e . P r z y p u ś ć m y t e r a z , że k t o ś

392

P. F.

Strawson

f a k t y c z n i e z w r ó c i ł b y się d o w a s c a ł k i e m serio ze s ł o w a m i : „ T h e k i n g of F r a n c e is w i s e " . C z y p o w i e d z i e l i b y ś c i e : „ T o n i e p r a w d a " f M y ś l ę , że j e s t r z e c z ą c a ł k i e m p e w n ą , iż n i e p o w i e d z i e l i b y ś c i e w t e n s p o s ó b . A l e p r z y p u ś ć m y , że o n n a s t ę p n i e z a p y t a ł b y , c z y u w a ż a c i e , iż t o , co w ł a ś n i e p o w i e d z i a ł , j e s t p r a w d ą czy t e ż fał­ s z e m ; c z y się z t y m z g a d z a c i e , c z y n i e . M y ś l ę , iż b y l i b y ś c i e s k ł o n n i , z p e w n y m w a h a n i e m , p o w i e d z i e ć , że a n i t a k , a n i t a k : że p y t a n i e , c z y j e g o t w i e r d z e n i e t o p r a w d a , c z y t e ż fałsz, p o p r o s t u , n i e p o w s t a j e , gdyż nie istnieje n i k t t a k i j a k k r ó l F r a n c j i . G d y b y się r z u c a ł o w o c z y , że m ó w i o n n a serio ( g d y b y w y g l ą d a ł n a k o g o ś z a b ł ą k a n e g o n a m a n o w c a c h s t u l e c i ) , m o ż e r z e k l i b y ś c i e coś t a k i e g o : „ O b a w i a m y się, że t o j a k i e ś n i e p o r o z u m i e n i e ; p a n się m y l i . F r a n c j a nie jest królestwem. K r ó l Francji nie istnieje". U w y p u k l o n e t u z o s t a j e t o w ł a ś n i e , iż g d y b y k t o ś n a serio w y g ł o s i ł c y t o w a n e z d a n i e , w ó w c z a s w y p o w i e d ź t a b y ł a b y w p e w n y m sensie d o w o d e m , że ów ktoś w i e r z y w istnienie króla Francji. Nie byłby to jednak n a t o , że t a o s o b a w i e r z y w i s t n i e n i e k r ó l a F r a n c j i , d o w ó d t a k i p o p r o s t u , j a k f a k t , iż k t o ś sięga p o p ł a s z c z n i e p r z e m a k a l n y , j e s t d o w o d e m , że w i e r z y o n , iż p a d a d e s z c z . A l e t e ż n i e b y ł b y t o d o w ó d w t a k i m s e n s i e , w j a k i m s ł o w a : „ P a d a d e s z c z " — są d o w o d e m , że t e n , k t o j e w y p o w i e d z i a ł , w i e r z y , iż p a d a . M o ż n a b y t o p o ­ w i e d z i e ć w n a s t ę p u j ą c y s p o s ó b . G d y się m ó w i : „ T h e k i n g of F r a n c e is w i s e " , m a t o i m p l i k o w a ć , w p e w n y m sensie s ł o w a „ i m p l i ­ k o w a ć " , że i s t n i e j e k r ó l F r a n c j i . S ł o w o „ i m p l i k u j e " , w t y m s e n s i e , n a p e w n o n i e j e s t r ó w n o w a ż n e z w r o t o w i „z t e g o w y n i k a " (czyli „ i m p l i k u j e l o g i c z n i e " ) . A w i d a ć t o s t ą d , że g d y o d p o w i a d a j ą c n a c y t o w a n e t w i e r d z e n i e , p o w i e m y (co n a l e ż a ł o b y u c z y n i ć ) : „ N i e istnieje żaden król Francji", to na pewno n i e będziemy u t r z y m y ­ w a ć , że g ł o s i m y c o ś s p r z e c z n e g o z t w i e r d z e n i e m , iż ( t e n j e d y n y ) i k r ó l F r a n c j i j e s t m ą d r y . N a p e w n o t e ż n i e b ę d z i e m y u w a ż a l i , iż | jest ono fałszywe. My, raczej już, u z a s a d n i a m y w ten sposób \ o p i n i ę , iż p y t a n i e , c z y w s p o m n i a n e t w i e r d z e n i e j e s t p r a w d ą , p o iprostu nie powstaje. *W t y m w ł a ś n i e m i e j s c u m o ż e n a m p o m ó c r o z r ó ż n i e n i e , k t ó r e w y ż e j p r z e p r o w a d z i ł e m . Z d a n i e : „ T h e k i n g of F r a n c e is w i s e " , j e s t n i e w ą t p l i w i e s e n s o w n e , n i e z n a c z y t o j e d n a k , że k a ż d e z o s o b n a

O odnoszeniu

się użycia

wyrażeń

do

przedmiotów

393

j e g o u ż y c i e j e s t p r a w d z i w e a l b o f a ł s z y w e . U ż y w a m y go p r a w ­ d z i w i e a l b o f a ł s z y w i e , gdy p o s ł u g u j e m y się n i m , b y o k i m ś m ó w i ć ; g d y u ż y w a j ą c w y r a ż e n i a „ T h e k i n g of F r a n c e " , f a k t y c z n i e k o g o ś w y m i e n i a m y . F a k t , że c y t o w a n e z d a n i e i c y t o w a n e w y r a ż e n i e m a j ą , k a ż d e , swój s e n s , j e s t i d e n t y c z n y z f a k t e m , że o w e g o z d a n i a m o ż n a b y użyć w p e w n y c h okolicznościach do powiedzenia czegoś p r a w d z i w e g o a l b o f a ł s z y w e g o , a o w e g o w y r a ż e n i a m o ż n a b y użyć w p e w n y c h okolicznościach do wymieniania jakiejś jednej o s o b y ; z n a ć z a ś i c h z n a c z e n i e t o t y l e , co w i e d z i e ć , o j a k i e o k o ­ liczności t u i d z i e . K i e d y w i ę c w y g ł a s z a m y o m a w i a n e z d a n i e , nikogo faktycznie nie wymieniając za p o m o c ą z w r o t u „ T h e king of F r a n c e " , t o n i e p r z e s t a j e o n o b y ć s e n s o w n e ; t y l k o że n i e m ó ­ w i m y niczego prawdziwego ani fałszywego, ponieważ po prostu nikogo nie w y m i e n i a m y za p o m o c ą tego właśnie użycia owego w z u p e ł n o ś c i s e n s o w n e g o z w r o t u . J e p t t o , jeśli k t o woli, u p o z o r o ­ wane, rzekome użycie przytoczonego zdania i rzekome użycie w s p o m n i a n e g o z w r o t u ; m o ż n a się j e d n a k n i e k i e d y p o m y l i ć i w z i ą ć je za a u t e n t y c z n e . T a k i e r z e k o m e u ż y c i a * są ś w i e t n i e z n a n e . N a n i c h w ł a ś n i e p o l e g a w y r a f i n o w a n e f a n t a z j o w a n i e , w y s z u k a n a fikcja **. G d y b y m z a c z ą ł o d s ł ó w : „ K r ó l F r a n c j i j e s t m ą d r y " , d a l e j z a ś : „i m i e s z k a w złotym z a m k u , i m a sto żon" itd., to słuchacz świetnie b y mnie z r o z u m i a ł i n i e p o d e j r z e w a ł b y a n i że m ó w i ę o j a k i e j ś o k r e ś l o n e j o s o b i e , a n i że b u d u j ę f a ł s z y w e t w i e r d z e n i e , w e d l e k t ó r e g o i s t n i e j e o s o b a o d p o w i a d a j ą c a m e m u o p i s o w i . ( W a r t o d o d a ć , że t a m , g d z i e u ż y c i e z d a ń i w y r a ż e ń s ł u ż y j a w n i e t w o r z e n i u dzieł fikcji l i t e ­ rackiej, sens słowa „ o " może ulec zmianie. J a k powiedział Moore, n a j z u p e ł n i e j n a t u r a l n e i p o p r a w n e j e s t t w i e r d z e n i e , iż n i e k t ó r e z d a n i a w Klubie Pickwicka są o p a n u P i c k w i c k u . A l e t a m gdzie u ż y c i e z d a ń i w y r a ż e ń n i e s ł u ż y w s p o s ó b j a w n y t w o r z e n i u fikcji l i t e r a c k i e j , t a k i e u ż y c i e s ł o w a „ o " w y d a j e się m n i e j p o p r a w n e ; t j . n i e b y ł o b y z a z w y c z a j r z e c z ą p o p r a w n ą u t r z y m y w a ć , iż j a k i e ś * Wybór słowa „rzekomy" [„spurious"] wydaje mi się teraz niefortunny, przynajmniej w odniesieniu do pewnych użyć niestandardowych. Wolałbym obecnie niektóre z nich nazywać „wtórnymi", „drugorzędnymi". ** Baśnie niewymyślne zaczynają się od słów: „Pewnego razu był sobie..."

P. F.

394

Strawson

zdanie jest o p a n u X czy o t y m a t y m , g d y b y nie istniała t a k a o s o b a l u b r z e c z . W ł a ś n i e w i ę c w t y m , że n a p y t a n i e : „ O k i m o n mówi" — mogłaby paść odpowiedź: „O nikim", tkwi zagrażające zmyśleniom niebezpieczeństwo p o t r a k t o w a n i a ich n a serio; z odpo­ wiedzią t ą j e d n a k n i e w i ą ż e się p r z e ś w i a d c z e n i e , iż t o , co m ó w i a u t o r u t w o r u fikcji, j e s t f a ł s z e m b ą d ź n o n s e n s e m ) . P o z o s t a w m y j e d n a k n a b o k u s t o s o w a n i e w y r a ż e ń d o celów j a w n i e l i t e r a c k i c h : o t o p o w i e d z i a ł e m p r z e d chwilą, że u ż y c i e t a ­ k i e g o w y r a ż e n i a , j a k „ T h e k i n g of F r a n c e " , n a p o c z ą t k u z d a n i a , m a i m p l i k o w a ć — w p e w n y m t e g o s ł o w a z n a c z e n i u — że i s t n i e j e król Francji. Gdy ktoś u ż y w a takiego wyrażenia, to nie s t w i e r ­ d z a on jednostkowego egzystencjalnego sądu logicznego, ani też s ą d t a k i n i e w y n i k a z t e g o , co ó w k t o ś p o w i e d z i a ł . A l e j e d n ą z k l a s y c z n y c h f u n k c j i r o d z a j n i k a o k r e ś l o n e g o j e s t t o , iż s t a n o w i o n s y g n a ł j e d n o s t k o w e g o z a s t o s o w a n i a — s y g n a ł , a n i e za­ maskowane stwierdzenie. Kiedy z a c z y n a m y zdanie od zwrotu „the such-and-such" , użycie rodzajnika „ t h e " w s k a z u j e , lecz n i e s t a n o w i s t w i e r d z e n i a , że w s p o m i n a m y l u b p r a g n i e m y w s p o - / mnieć o jakimś j e d n y m i n d y w i d u u m , p r z y n a l e ż n y m do g a t u n k u / „ s u c h - a n d - s u c h " . O k t ó r y m i n d y w i d u u m — t o k w e s t i a dc/ określenia n a p o d s t a w i e k o n t e k s t u , czasu, miejsca czy jakich^ 28

2 9

3 0

i n n y c h c e c h s y t u a c j i t o w a r z y s z ą c e j d a n e j w y p o w i e d z i . A l e przeciejś ilekroć ktoś u ż y w a jakiegoś wyrażenia, to istnieje d o m n i e m a n i ^ , że m y ś l i o n , iż u ż y w a go p o p r a w n i e : a w i ę c g d y u ż y w a w y r a ż e n i a „the such-and-such" w sposób jednostkowy, to istnieje domnie­ m a n i e , iż m ó w i ą c y m y ś l i : z a r ó w n o że i s t n i e j e p e w n e i n d y w i d u i i m t e g o r o d z a j u , j a k i że k o n t e k s t j e g o w y p o w i e d z i w s p o s ó b w y ­ s t a r c z a j ą c y w y z n a c z a , o k t ó r ą t o r z e c z m u c h o d z i . T a k i e Wedy u ż y c i e s ł o w a „ t h e " m a i m p l i k o w a ć (w s t o s o w n y m sensie t e r m i n u „ i m p l i k o w a ć " ) , że z o s t a ł y s p e ł n i o n e w a r u n k i e g z y s t e n c j a l n e , o p i ­ sane przez Eussella. Takie j e d n a k użycie rodzajnika „ t h e " nie m a s t a n o w i ć s t w i e r d z e n i a , że o w e w a r u n k i z o s t a ł y s p e ł n i o n e . J e ż e l i 28

„(Ten oto) taki a taki", „(ten jedyny) taki a taki", „(Ten oto) ten a ten". Tutaj („ten"), („ten oto") -— dlatego w nawiasach, że zazwyczaj w przekładzie na język polski nie tłumaczy się tego rodzajnika określonego. „Taki a taki", „ten a ten". 29

3 0

O odnoszeniu

się użycia

wyrażeń

do

przedmiotów

39S

z a c z y n a m zdanie od wyrażenia mającego postać „ t h e so-and-so", n a s t ę p n i e zaś przeszkodzono m i w powiedzeniu dalszego ciągu, to nie z b u d o w a ł e m żadnego zgoła twierdzenia; n a t o m i a s t c h y b a u d a ł o m i się k o g o ś l u b coś w y m i e n i ć . Jednostkowe twierdzenie egzystencjalne, będące — według p r z y p u s z c z e ń R u s s e l l a — częścią k a ż d e g o t w i e r d z e n i a , w k t ó r y m występuje jednostkowo użyte wyrażenie kształtu „the so-and-so", s k ł a d a się — z a u w a ż a o n — z d w ó c h t w i e r d z e ń . G d y p o w i a d a m , że i s t n i e j e t o m ó w i ę coś, co d a się p o g o d z i ć z t y m , że i s t n i e j e k i l k a 0; g d y p o w i a d a m , że n i e i s t n i e j e w i ę c e j niż j e d n o to mówię coś, co d a się p o g o d z i ć z t y m , że n i e i s t n i e j e ż a d n e . M ó w i ą c , że istnieje j e d n o i t y l k o j e d n o 0 , wiążę w całość powyższe d w a twier­ d z e n i a . D o t y c h c z a s z a j m o w a ł e m się w g ł ó w n e j m i e r z e w s p o m n i a ­ n y m twierdzeniem o istnieniu, mniej zaś — twierdzeniem do­ t y c z ą c y m j e d n o s t k o w o ś c i . P r z y k ł a d , w k t ó r y m k ł a d z i e się n a c i s k na t y m ostatnim, posłuży lep^zema ^ „imptitarwać"",w jakim jednostkowe" twierdzenie egzystencjalne, choć nie w y n i k a logicznie z użycia w y r a ż e ń w sposób j e d n o s t k o w y , to przecież jest czymś przez owo użycie i m p l i k o w a n y m . Roz­ w a ż m y z d a n i e : „ T h e t a b l e is cóYered w i t h b o o k s " . J e s t r z e c z ą c a ł k i e m p e w n ą , iż w k a ż d y m n a m a c a l n y m r o z u m i e n i u t e g o z d a n i a wyrażenie „the table" użyte zostanie w sposób jednostkowy, t j . t a k a b y o d n o s i ł o się d o j a k i e g o ś j e d n e g o s t o ł u . M a m y t u d o czy­ n i e n i a z z u p e ł n i e ś c i s ł y m u ż y c i e m r o d z a j n i k a o k r e ś l o n e g o , w sen­ sie, w j a k i m R u s s e l l m ó w i n a s. 30 d z i e ł a Principia Mathematica o u ż y c i u t e g o r o d z a j n i k a „stricte, t a k b y i m p l i k o w a ł o t o j e d n o s t k o w o ś ć " . N a t e j s a m e j s t r o n i e R u s s e l l p o w i a d a , że z w r o t k s z t a ł t u „ t h e s o - a n d - s o " , u ż y t y w s p o s ó b ścisły, „ b ę d z i e m i a ł z a s t o s o w a n i e t y l k o w w y y m d k u , g d y i s t n i e j e j e d e n i n i e w i ę c e j niż j e d e n t a k i a t a k i " . O t ó ż , o c z y w i s t a , j e s t z u p e ł n y m f a ł s z e m , iż z w r o t „ t h e t a b l e " w z d a n i u : „ T h e t a b l e is c o v e r e d w i t h b o o k s " , u ż y t y m w s p o ­ sób n o r m a l n y , „ m i e ć b ę d z i e z a s t o s o w a n i e t y l k o w w y p a d k u , g d y i s t n i e j e j e d e n i n i e w i ę c e j niż j e d e n stół " . ^ N a t o m i a s t j e s t r z e c z ą t a u t o l o g i c z n i e p r a w d z i w ą , iż p r z y t a k i m u ż y c i u ^ w s p o m n i a n y 31

„(Ten oto) stół jest zawalony książkami"

\ i j !

396

P. F.

Strawson

zwrot_ ^ ^ i e _ g a i a ł _ z a s t o s o w a n i e , t y l k o w w y p a d k u , g d y i s t n i e j e j e d e n i . ^ i f i L ^ Q ^ c e j _ n i ż j e d e n stół, o k t ó r y m w ł a ś n i e mowa, o r a z że r o z u m i e ć się b ę d z i e , iż m a o n z a s t o s o w a n i e . . . t y l k o - j K . w y ­ p a d k u , g d y i s t n i e j e j e d e n i n i e w i ę c e j niż j e d e n stół, z m y ś l ą o k t ó ­ r y m powyższego zwrotu — według nas — użyto. Użyć tego zda­ n i a , to* n i e t o s a m o , co t w i e r d z i ć , że i s t n i e j e t y l k o j e d n a r z e c z , k t ó r a z a r ó w n o należy do wyszczególnionego rodzaju (tj. do sto­ łów), j a k i j e s t t y m , o. c j D ^ h p d z i ^ m ó w i ą p e m u j . . . n a t o m i a s t u ż y c i e o w e g o z d a n i a i m p l i k u j e , że t a k a r z e c z i s t n i e j e . N a r z u c a się, że t o n i e t o s a m o , co t a k t w i e r d z i ć . Co i n n e g o w s z a k , g d y coś w y m i e niasz, a ^ o ^ i m ^ ^ ^ ^ że w y m i e n i a s l 7 ~ l o w i e d ż T e ^ ^ ż e L

L

J

/

\ j istnieje t e n c z j _ i n n y stół, o k t ó r y m wspominasz,~T(TTiie t o i s a m o , co w y m i e n i ć j a k i ś o k r e ś l o n y s t ó ł . N i e p o t r z e b n e b y n a m b y ł y \ takie zwroty, j a k „ t h e individual I referred t o " , g d y b y nie i s t n i a ł o c o ś , co u w a ż a się z a w y m i e n i a n i e . ( N i e m i a ł o b y s e n s u m ó w i ć , że p o k a z a ł e ś , g d y b y n i e b y ł o n i c , co się u w a ż a z a p o k a z y ) w a n i e ) . J e s z c z e r a z w i ę c w y c i ą g a m w n i o s e k , że o d n o s z e n i e się \ d o czegoś c z y w y m i e n i a n i e j a k i e j ś o k r e ś l o n e j r z e c z y n i e da*się r o z ­ łożyć n a żądnegi) r o d z a j u twierdzenie^. W s p o m i n a ć o c z y m ś — t o n i e t o sam^JSQ-J^wi£r(^ifi»..• ^limo że w s p o m i n a się p o to,""by / p r z e j ś ć do twierdzenia. t ^ Pozwolę sobie teraz p o d a ć p r z y k ł a d j e d n o s t k o w e g o użycia wyrażenia, k t ó r e nie m a postaci „ t h e so-and-so". W y o b r a ź m y s o b i e , że w y c i ą g a m d o k o g o ś d ł o n i e , z ł o ż o n e w k s z t a ł c i e m i s e c z k i c z y k i e l i c h a , m ó w i ą c : „ T h i s is a fine r e d o n e " . Ó w k t o ś , s p o j ­ rzawszy n a moje dłonie i niczego t a m nie zobaczywszy, powie c h y b a : „Co m i a n o w i c i e ? O c z y m p a n m ó w i ? " A l b o : „ A l e p r z e c i e ż p a n nic w r ę k a c h nie m a " . Oczywista, b y ł o b y a b s u r d e m twier­ d z i ć , że m ó w i ą c : „ A l e p r z e c i e ż p a n n i c w r ę k a c h n i e m a " , m ó j r o z m ó w c a z a p r z e c z y ł czy p o w i e d z i a ł coś sprzecznego z t y m , co j a m ó w i ł e m . A z a t e m „ t h i s " nie jest z a m a s k o w a n ą 3 2

1

1

3 3

3 4

32

„(Ten) przedmiot indywidualny, który wymieniłem", „(ta) rzecz, o której wspomniałem", „to, co miałem na myśli". „To jest piękna czerwona rzecz'* (dosłownie), „Jaki to ma piękny czer­ wony kolor". „Ten", „ta", „to". 33

34

O odnoszeniu

się użycia

wyrażeń

do -przedmiotów

397

d e s k r y p c j a w s e n s i e E u s s e l l a . A n i t e ż n i e j e s t i m i e n i e m logicznie w ł a s n y m . T r z e b a b o w i e m wiedzieć, co t o zdanie znaczy, ażeby w t a k i s p o s ó b z a r e a g o w a ć , g d y się j e u s ł y s z a ł o . T o w ł a ś n i e d z i ę k i t e m u , ż e z n a c z e n i e w y r a z u „ t h i s " j e s t n i e z a l e ż n e o d t e g o , d o czego m a s i ę o n a k u r a t o d n o s i ć w t y m c z y o w y m u ż y c i u (choć n i e j e s t n i e z a l e ż n e o d s p o s o b u , w j a k i m o ż n a g o u ż y ć w t y m celu, a b y się d o czegoś o d n o s i ł ) , m o g ę — t a k j a k w p o w y ż s z y m p r z y k ł a d z i e — p o s ł u ż y ć się o m a w i a n y m z a i m k i e m t a k , b y u d a w a ł , iż się d o czegoś o d n o s i . Morał ogólny z tego wszystkiego jest taki, że porozumiewanie się to~~w W wiele m n i e j s z y m s t o p n i u k w e s t i a w y r a ź n e g o c z y u k r y ­ t e g o twiefd^Bma^~niź z w y k l i p r z y p u s z c z a ć l o g i c y . M n i e i n t e r e s u j e szczegółowe zastosowanie tego ogólnego m o r a ł u , mianowicie za­ stosowanie do p r z y p a d k ó w użycia jednostkowego. N a t y m polega rola znaczenia w y r a ż e ń o m a w i a n e g o rodzaju, że m o ż n a ich w n a j ­ przeróżniejszych kontekstach używać w sposób jednostkowy. D o i c h z n a c z e n i a n a t o m i a s t w c a l e n i e n a l e ż y s t w i e r d z a n i e , że się i c h t a k właśnie u ż y w a a n i że spełnione zostały w a r u n k i takiego użycia. A z a t e m owo wcale ważne rozróżnienie, które mieliśmy przeprowadzić, zachodzi między: (1) u ż y c i e m w y r a ż e n i a w celu u c z y n i a n i a , w z m i a n k i m a j ą c e j c h a r a k t e r J e d n o ś t k ó w j ; oraz (2) s t w i e r d z a n i e m , ż e i s t n i e j e j e d n o i t y l k o j e d n o i n d y w j d u u m , k t ó r e m u przysługują określone cechy charakterystyczne (np, indy­ w i d u u m p r z y n a l e ż n e d o d a n e g o rodzaju,,b^dź„pp^Qst'aią'ee w p e w ­ n y m stosunku do mówiącego, czy i jedno, i drugie). r

J e s t t o , i n n y m i słowy, rozróżnienie

między:

( 1 ) z d a n i a m i z a w i e r a j ą c y m i w y r a ż e n i e u ż y t e w celu w s k a z a n i a , wspomnienia czy wymienienia jakiejś pojedynczej osoby l u b rzeczy; oraz (2) j e d n o s t k o w y m i z d a n i a m i e g z y s t e n c j a l n y m i . To, co robi Eussell, polega n a s t o p n i o w y m , coraz t o większym upodobnianiu z d a ń klasy...(1) d o z d a ń k l a s y ( 2 ) , a w k o n s e k w e n c j i n a w i k ł a n i u się w t r u d n o ś c i n i e d o p o k o n a n i a , z w i ą z a n e z p o d m i o -

398

P. F.

Strawson

t a m i l o g i c z n y m i o r a z w ogóle z w a r t o ś c i a m i z m i e n n y c h i n d y w i d u o w y e ł u t r u d n o ś c i ą k t ó r e " d o p r o w a d z i ł y go w k o ń c u d o f a ­ talnej pod względem logicznym teorii nazw, wyłożonej w Enąuiry into Meaning and Truth i w Human Knowledge . Ten pogląd na znaczenie wyrażeń będących p o d m i o t a m i logicznymi, k t ó r y dla Russella stanowi p o b u d k ę do przyjęcia jego teorii deskrypcji, zarazem zgoła uniemożliwia m u znalezienie jakichś zadowala­ jących s u b s t y t u t ó w w miejsce t y c h wyrażeń, k t ó r y m , zaczynając je od zwrotów rzeczownikowych, coraz bardziej odbiera c h a r a k t e r p o d m i o t ó w l o g i c z n y c h *. W b r e w t e m u , co się n i e k i e d y m ó w i , źródłem k ł o p o t u nie jest t u t a j po p r o s t u zafascynowanie relacją m i ę d z y n a z w ą a t y m , co ją n o s i . N a w e t n a z w y n i e są z d o l n e sprostać w y m a g a n i o m s t a w i a n y m przez t e n niemożliwy zbiór wzorcowy. Idzie t u raczej o połączenie d w ó c h bardziej p o d s t a w o ­ w y c h n i e p o r o z u m i e ń : p o p i e r w s z e , o n i e z d a w a n i e sobie s p r a w y z d o n i o s ł o ś c i o d r ó ż n i e n i a ( p a r a g r a f I I , z o b . w y ż e j ) t e g o , co m o ż n a p o w i e d z i e ć o w y r a ż e n i u , o d t e g o , co m o ż n a p o w i e d z i e ć o d a n y m jego użyciu; po drugie, o nieumiejętność dostrzeżenia w jednostko­ w y m użyciu wyrażeń — rzeczy niewinnej a potrzebnej, jaką ona j e s t f a k t y c z n i e , z a r a z e m z a ś r ó ż n e j , ale i u z u p e ł n i a j ą c e j w z g l ę d e m ich u ż y c i a p r e d y k a t y w n e g o , czyli p o l e g a j ą c e g o n a p r z y p i s y w a n i u czegoś. W y r a ż e n i a , k t ó r e m o g ą f a k t y c z n i e w y s t ę p o w a ć j a k o j e d n o s t k o w e p o d m i o t y logiczne, to wyrażenia przynależne do klasy wyliczonych przeze mnie na początku (demonstrativa , zwroty rzeczownikowe, imiona własne, zaimki); mówiąc to, twier­ d z i m y , że t y c h w ł a ś n i e w y r a ż e ń , w e s p ó ł z k o n t e k s t e m (w n a j ­ s z e r s z y m sensie), u ż y w a się d o b u d o w a n i a z w r o t ó w j e d n o s t k o w y c h . Zadaniem konwencji rządzących użyciem takich wyrażeń, wraz z s y t u a c j ą , w j a k i e j się je w y g ł a s z a , j e s t z a p e w n i ć j e d n o s t k o w o ś ć 3 5

3 6

37

* I to mimo sygnału alarmowego, jakim jest zwrot w b ł ą d forma gramatyczna". 35

Dociekanie

na

3 6

Poznanie

ludzkie.

3 7

temat

znaczenia

i

„wprowadzająca

prawdy.

Według gramatyki angielskiej idzie tu zarówno o przymiotniki wskazu­ jące, np. „this book" („ta książka"), gdzie „this" uważa się za przymiotnik, jak o zaimki wskazujące, np. „this is m y father" („to jest mój ojciec"), gdzie „this" uważa się za zaimek wskazujący.

O odnoszeniu

się użycia

wyrażeń

do

przedmiotów

d a n e g o u ż y c i a . A l e t e ż i n a t y m k o n i e c . M ó w i ą c , n i g d y n i e osią­ g a m y i nie m o ż e m y osiągnąć takiego p u n k t u k o m p l e t n e j precyzacji, w k t ó r y m b y f u n k c j a o d n o s z e n i a się d o czegoś p r z e s t a ł a b y ć speł­ n i a n a . J e ś l i w ogóle p o w s t a j e j a k i ś r z e c z y w i ś c i e j e d n o s t k o w y z w r a t ^ t o jest to kwestia danego użycia w t y m a k u r a t kontekście; znaczenie użytego wyrażenia to zbiór reguł lub konwencji, które pozwalają n a zbudowanie takich zwrotów. Dzięki t e m u możemy, u ż y w a j ą c w y r a ż e ń s e n s o w n y c h , s t w a r z a ć p o z o r y , że coś w y m i e ­ n i a m y , w z m y ś l e n i a c h czy fikcji l i t e r a c k i e j , l u b b ł ę d n i e m y ś l e ć , że się t o d o czegoś o d n o s i , g d y n i e o d n o s i się d o n i c z e g o *. Świadczy to o potrzebie rozróżnienia konwencji czy reguł językowych dwojakiego (między wielu innymi) rodzaju: reguł o d n o s z e n i a się d o czegoś oraz reguł a t r y b u c j i i przypisywa­ nia ; i wreszcie o potrzebie b a d a n i a t y c h pierwszych. Jeżeli u z n a j e m y to rozróżnienie użycia za takie, j a k i m jest ono faktycz­ nie, to j e s t e ś m y n a drodze 'wiodącej do rozwiązania wielu s t a r y c h zagadek logicznych i metafizycznych. W d a l s z y m c i ą g u ( p a r a g r a f y I V i V) z a j m i e m y się, ale t y l k o w najogólniejszym zarysie, t y m i właśnie kwestiami. 3 8

3 9

4 0

IV

J e d n y m z g ł ó w n y c h celów, d o k t ó r y c h s ł u ż y n a m j ę z y k , j e s t ustalanie faktów dotyczących rzeczy, osób i zdarzeń. Jeżeli chcemy t e n cel o s i ą g n ą ć , t o m u s i m y w i e d z i e ć , w j a k i s p o s ó b u p r z e d z i ć : z a r ó w n o p y t a n i e : „ O c z y m ( k i m ) m ó w i s z ? " , j a k p y t a n i e : „Co * Zdanie to wydaje mi się teraz pod wielu względami niesłuszne, zwłaszcza z powodu niejasno ograniczającego użycia słowa „odnosić się", „wymieniać". Można by je dokładniej sformułować w następujący sposób: „Dzięki ternu możemy, używając wyrażeń sensownych, wymienić coś w sposób wtórny, jak w zmyśleniach czy fikcji literackiej, lub błędnie myśleć, że się to do czegoś odnosi w sposób pierwotny, czyli podstawowy, g d y tymczasem w taki sposób nie odnosi się do niczego". „Kules of referring", a więc: „reguły wymieniania czegoś, wspomi­ nania, wzmiankowania o czymś, odnoszenia się do czegoś". „Attributing" --- „przypisywania". „Ascribing" — „przypisywania". 38

39

4 0

400

P. F. 8traw son

o t y m czymś (kimś) mówisz?". Z a d a n i e polegające n a uprzedze­ niu pierwszego z t y c h p y t a ń , t o zadanie o charakterze odniesienia (wymienienia) czy identyfikacji (stwierdzenia l u b ustalenia toż­ samości). Zadanie polegające n a uprzedzeniu drugiego p y t a n i a m a c h a r a k t e r a t r y b u t y w n y (bądź d e s k r y p t y w n y czy klasyfika­ c y j n y , c z y c h a r a k t e r p r z y p i s y w a n i a czegoś). W t y p o w y m z d a n i u a n g i e l s k i m , u ż y t y m w celu u s t a l e n i a f a k t u l u b s t w i e r d z e n i a , iż ustala fakt dotyczący jakiejś jednej rzeczy, osoby czy zdarzenia, k a ż d e z t y c h z a d a ń spełniają — z grubsza i w przybliżeniu bio­ r ą c — o s o b n e w y r a ż e n i a *. O t ó ż w t a k i m z d a n i u p r z y d z i e l a n i e w y r a ż e n i o m ich o d r ę b n y c h ról o d p o w i a d a k l a s y c z n e m u podzia­ łowi g r a m a t y c z n e m u n a p o d m i o t i o r z e c z e n i e . N i e m a n i c ś w i ę t e g o w owym stosowaniu osobnych wyrażeń do tych dwóch zadań. M o ż n a się p o s ł u ż y ć , i f a k t y c z n i e p o s ł u g u j e m y się, i n n y m i m e t o ­ d a m i . Istnieje n p . m e t o d a , k t ó r a polega n a wygłaszaniu słowa l u b z w r o t u o k r e ś l a j ą c e g o c z y przydawkowBgo w r z u c a j ą c e j się w o c z y o b e c n o ś c i o b i e k t u , d o k t ó r e g o się d a n e w y r a ż e n i e o d n o s i ; a l b o m e t o d a analogiczna, której przykładem jest napis n a moście: . . p r z e j a z d s a m o c h o d ó w c i ę ż a r o w y c h n i e b e z p i e c z n y " , cz}^ e t y ­ kietka z nadrukiem: „pierwsza nagroda", przyczepiona do okazu d y n i . M o ż n a t e ż sobie w y o b r a z i ć t a k ą s k o m p l i k o w a n ą g r ę , w k t ó r e j n i k o m u nigdy nie wolno użyć wyrażenia w sposób jednostkowy, tylko trzeba wygłaszać wyłącznie jednostkowe zdania egzy­ s t e n c j a l n e , s t a r a j ą c się u m o ż l i w i ć s ł u c h a c z o w i z o r i e n t o w a n i e się, o czym mowa — za pomocą nagromadzenia zdań względnych. ( T e n opis celu w s p o m n i a n e j g r y ś w i a d c z y o t y m , w j a k i m s e n s i e j e s t t o g r a ; n i e j e s t t o w s z a k n o r m a l n y s p o s ó b p o s ł u g i w a n i a się zdaniami egzystencjalnymi). D w a p u n k t y należy podkreślić. P o p i e r w s z e , że k o n i e c z n o ś ć s p e ł n i e n i a t y c h d w ó c h z a d a ń w c e l u skonstatowania poszczególnych faktów — nie w y m a g a żadnego transcendentalnego wytłumaczenia: zwrócenie n a t o uwagi jest częściowym wyjaśnieniem znaczenia zwrotu „ustalanie faktu". P o d r u g i e , że n a w e t t e g o w y j a ś n i e n i a d o k o n a n o p r z y p o m o c y t e r ­ minów pochodzących z gramatyki typowego zdania jednostko* Pomijam zdania względne; te bowiem wymagają nie tyle modyfikacji samej zasady tego, co mówię, ile komplikacji szczegółów.

O odnoszeniu

się użycia

wyrażeń

do

przedmiotów

401

w e g o ; że n a w e t j a w n i e f u n k c j o n a l n e , l i n g w i s t y c z n e r o z r ó ż n i e n i e roli.identyfikującej i roli a t r y b u t słowa mogą w języku o d g r y w a ć , z o s t a ł o ^ z a s u ^ r w ą n e , . p r z . e . z t e n f a k t , iż z w y k ł a m o w a o f i a r o w u j e n a m o s o b n e w y r a ż e n i a , k t ó r y m d a d z ą się w s p o s ó b możliwy j ^ ^ 7 ź ^ ę c i a _ i ' p r z y b l i ż o n y _ _ przydzielać różne funkcje. A i t o r o z r ó ż n i e n i e c z y n n o ś c i o w e r z u c a d ł u g i e cienie filozoficzne. R o z r ó ż n i e n i e , t e g o , &o_ s z c z e g ó ł o w e , i t e g b ćo o g ó l n e , o r a z r o z ­ różnienie substancji i j a k o ś c i . — t o właśnie owe pseudoistotne cienie, r z u c a n e p r z e z g r a m a t y k ę s t e r e o t y p o w e g o z d a n i a , w k t ó r y m o s o b n e w y r a ż e n i a o d g r y w a j ą d a j ą c e się w y o d r ę b n i ć r o l e *. / P o s ł u ż e n i e się p e w n y m w y r a ż e n i e m j a k o s p e ł n i a j ą c y m p i e r w s z e z t y c h z a d a ń — t o t y l e , co u ż y c i e g o w s p o s ó b j e d n o s t k o w y . O b e c n i e p r a g n ę coś p o w i e d z i e ć w o g ó l n y c h z a r y s a c h o k o n w e n c j a c h dotyczących użycia wyrażeń w taki właśnie sposób i przeciwstawić je k o n w e n c j o m użycia a s k r y p t y w n e g o , czyli polegającego n a p r z y p i s y w a n i u czegoś. N a s t ę p n i e z a ś p r z e j d ę d o zwięzłego zilu­ s t r o w a n i a t y c h u w a g ogólnych i do p e w n y c h dalszych ich zasto­ sowań. ?

T y m , czego się z a z w y c z a j w y m a g a , g d y idzie o u ż y c i e w s p o s ó b jednostkowy, jest, oczywista, jakiś środek lub jakieś środki, s ł u ż ą c e d o p o k a z a n i a z a r ó w n o t e g o , ż e m a się n a m y ś l i u ż y c i e j e d n o s t k o w e , j a k t e g o , o c z y m t o w ł a ś n i e się w s p o m i n a ; s ł o w e m , p e w i e n ś r o d e k , k t ó r y n a k a z u j e i u m o ż l i w i a s ł u c h a c z o w i l u b czy­ telnikowi identyfikację rzeczy, o której m o w a . Doniosłość kon­ t e k s t u w y r a ż e n i a j e s t , jeśli c h o d z i o z a p e w n i e n i e t e g o r e z u l t a t u , t a k w i e l k a , że n i e m a l n i e m o ż l i w o ś c i ą b y ł o b y p r z e s a d n e jej p o d ­ kreślenie; przez „ k o n t e k s t " zaś r o z u m i e m : p r z y n a j m n i e j czas, m i e j s c e , s y t u a c j ę , f a k t , iż m ó w i ą c y j e s t p e w n ą o k r e ś l o n ą , s t a l e t ą s a m ą osobą, p r z e d m i o t y s t a n o w i ą c e b e z p o ś r e d n i e o g n i s k o z a i n t e ­ resowania, oraz osobiste dzieje z a r ó w n o mówiącego, j a k t y c h , do k t ó r y c h się o n z w r a c a . O p r ó c z k o n t e k s t u i s t n i e j e , r z e c z j a s n a , i konwencja, konwencja językowa. J e d n a k ż e , z wyjątkiem wy­ padku, kiedy m a m y do czynienia z imionami n a p r a w d ę własnymi, * To, co powiedziano w ostatnich dwóch zdaniach tego nstępu lub co z nich wynika, nie wydaje mi się już prawdą; chyba że wprowadziłoby się daleko idące ograniczenia.

402

P. F.

Strawson

o c z y m więcej p o w i e m p o t e m , w t y m celu, a b y p o p r a w n i e u ż y w a ć w y r a ż e ń j a k o o d n o s z ą c y c h się d o c z e g o ś , w y m a g a n e j e s t k o n ­ w e n c j o n a l n i e ( b ą d ź — w s z e r o k i m t e g o s ł o w a sensie — l o ­ g i c z n i e ) s p e ł n i e n i e d a j ą c y c h się b a r d z i e j l u b m n i e j p r e c y z y j n i e wyznaczyć w a r u n k ó w k o n t e k s t o w y c h , w znaczeniu, w k t ó r y m nie s t o s u j e się t o d o p r z y p a d k ó w p o p r a w n e g o u ż y c i a a s k r y p t y w n e g o . Warunkiem poprawnego zastosowania wyrażenia, użytego askrypt y w n i e , d o o k r e ś l o n e j r z e c z y —• j e s t p o p r o s t u t o , b y o w a r z e c z była takiego a takiego rodzaju, b y miała takie a takie cechy cha­ rakterystyczne. Warunek poprawnego zastosowania wyrażenia j a k o u ż y t e g o w o d n i e s i e n i u d o o k r e ś l o n e j r z e c z y — t o coś więcej niż k t ó r y k o l w i e k z w a r u n k ó w wywiedzionych z takiego znaczenia askryptywnego, jakie to wyrażenie może mieć; jest to, mianowicie, w y m a g a n i e , a b y o w a r z e c z p o z o s t a w a ł a w o k r e ś l o n e j r e l a c j i wzglę­ d e m mówiącego oraz względem k o n t e k s t u danego wygłoszenia. N a z w i j m y to w a r u n k i e m k o n t e k s t o w y m . T a k więc, n p . , w przy­ p a d k u ograniczającego użycia słowa „ja" ów w a r u n e k k o n t e k s t o w y w y m a g a , b y rzecz, o której m o w a , była i d e n t y c z n a z m ó w i ą c y m ; n a t o m i a s t w p r z y p a d k u większości wyrażeń, k t ó r e zostały u ż y t e w o d n i e s i e n i u d o c z e g o ś , w a r u n e k t e n n i e d a się t a k ściśle s p r e c y ­ zować. Dalsza, bardzo ogólna różnica między w a r u n k a m i odno­ s z e n i a się d o czegoś a w a r u n k a m i o p i s y w a n i a , t o t a , z k t ó r ą j u ż e ś m y się s p o t k a l i , m i a n o w i c i e że s p e ł n i e n i e w a r u n k ó w p o p r a w n e g o a s k r y p t y w n e g o , czyli p o l e g a j ą c e g o n a p r z y p i s y w a n i u czegoś, u ż y c i a w y r a ż e n i a — j e s t częścią t e g o , co z a p o m o c ą t a k i e g o u ż y c i a się s t w i e r d z a ; s p e ł n i e n i e z a ś w a r u n k ó w p o p r a w n e g o r e f e r u j ą c e g o , czyli p o l e g a j ą c e g o n a o d n o s z e n i u się d o czegoś, u ż y c i a w y r a ż e ­ n i a — n i g d y n i e j e s t częścią t e g o , co się s t w i e r d z a , c h o ć o w o speł­ n i e n i e j e s t p r z e z t a k i e u ż y c i e i m p l i k o w a n e (w s t o s o w n y m t u sensie terminu „implikować"). Logicy lekceważyli bądź mylnie interpretowali warunki odno­ s z e n i a się d o czegoś. P r z y c z y n y t e g o l e k c e w a ż e n i a n i e t r u d n o d o s t r z e c , c h o ć t r u d n o zwięźle p r z e d s t a w i ć . D w i e z n i c h t o , z g r u b s z a b i o r ą c : (1) z a a b s o r b o w a n i e w i ę k s z o ś c i l o g i k ó w d e f i n i c j a m i ; (2) za­ a b s o r b o w a n i e części l o g i k ó w s y s t e m a m i f o r m a l n y m i . (1) D e f i n i c j a , w n a j b a r d z i e j z n a n y m sensie, j e s t w y s z c z e g ó l -

O odnoszeniu

się użycia

wyrażeń

do

przedmiotów

403

nieniem warunków poprawnego askryptywnego lub klasyfikacyj­ nego użycia wyrażenia. Definicje nie biorą p o d u w a g ę w a r u n k ó w k o n t e k s t o w y c h . T a k iż o ile d o c i e k a n i e z n a c z e n i a l u b p r ó b y z a n a l i z o w a n i a w y r a ż e n i a u w a ż a się z a p o s z u k i w a n i e definicji, p o m i n i ę c i e l u b o p a c z n a i n t e r p r e t a c j a w a r u n k ó w i n n y c h niż a s k r y p t y w n e — są n i e u n i k n i o n e . L e p i e j b y m o ż e b y ł o p o w i e d z i e ć (nie c h c ę b o w i e m w p r o w a d z a ć p r a w d o t y c z ą c y c h „ z n a c z e n i a " czy „ a n a l i z y " ) , że logicy n i e ząi^Siży^^^ c i e m są szersze niż p r o b l e m y a n a l i z y i z n a c z e n i a . (2) W p ł y w , j a k i m i a ł o z a a b s o r b o w a n i e m a t e m a t y k ą i logiką f o r m a l n ą , n a j l e p i e j w i d a ć ( b y n i e sięgać p o ż a d n e n o w s z e p r z y ­ kłady) w p r z y p a d k u Leibniza oraz Russella. K o n s t r u k t o r ra­ c h u n k ó w , k t ó r y n i e i n t e r e s u j e się t w i e r d z e n i a m i o f a k t a c h i o d k t ó r e g o t a k i c h . t w i e r d z e ń się n i e o c z e k u j e , p o d c h o d z i d o logiki s t o s o w a n e j — z p e w n y m n a s t a w i e n i e m . J e s t r z e c z ą n a t u r a l n ą , że b ę d z i e o n z a k ł a d a ł , iż t a k i e k o n w e n c j e , k t ó r y c h a d e k w a t n o ś ć w p e w n e j d z i e d z i n i e j e s t m u z n a n a , i s t o t n i e d a d z ą się z a s t o s o ­ w a ć — ż e b y t y l k o m o ż n a b y ł o się d o w i e d z i e ć , j a k — w c a ł k i e m innej dziedzinie, mianowicie twierdzeń o faktach. I oto widzimy, j a k L e i b n i z r o z p a c z l i w i e się s t a r a j e d n o s t k o w o ś ć z w r o t ó w j e d n o ­ s t k o w y c h u c z y n i ć p r z e d m i o t e m l o g i k i w w ą s k i m sensie, a R u s s e l l z d e s p e r a c j ą u s i ł u j e z r o b i ć t o s a m o w i n n y s p o s ó b , z a r ó w n o w od­ niesieniu do implikacji jednostkowości, j a k istnienia. P o w i n n o b y ć rzeczą j a s n ą , że r o z r ó ż n i e n i e , k t ó r e s t a r a m się przeprowadzić, z a c h o d y przede wszystkim między odmiennymi rolamljal^ nie zaś między gru­ pami wyrażeń; pewne bowiem wyrażenia mogą występować w o b y d w u ' r o t a c h . W y k a ż ę j e d n a k , iż n i e k t ó r e s ł o w a — p r z e ­ w a ż n i e , jeśli nie w y ł ą c z n i e , w y s t ę p u j ą w roli o d n o s z ą c y c h się d o czegoś, czyli w y m i e n i a j ą c y c h coś, W s p o s ó b n a j b a r d z i e j o c z y w i s t y dotyczy to zaimków i zwykłych imion własnych. I n n e znów mogą w y s t ę p o w a ć j a k o w y r a ż e n i a b ą d ź części w y r a ż e ń , k t ó r y c h u ż y c i e m a c h a r a k t e r g ł ó w n i e r e f e r u j ą c y , t j . p o l e g a j ą c y n a o d n o s z e n i u się d o czegoś, o r a z j a k o w y r a ż e n i a b ą d ź części w y r a ż e ń , k t ó r y c h użycie m a c h a r a k t e r głównie a s k r y p t y w n y lub klasyfikacyjny. Oczywistym p r z y k ł a d e m będą rzeczowniki pospolite; albo rzeLogika i język

28

404

P.

1?. Straw son 4 1

czowniki pospolite poprzedzone przymiotnikami, z przymiotni­ kami imiesłowowymi w ł ą c z n i e ; a l b o — co m n i e j j e s t o c z y ­ wiste — same przymiotniki bądź przymiotniki imiesłowowe. Wy­ rażenia, które mogą występować w użyciu referującym, również r ó ż n i ą się m i ę d z y s o b ą — p r z y n a j m n i e j p o d n a s t ę p u j ą c y m i t r z e m a względami, nie w o l n y m i od wzajemnego uzależnienia: ( 1 ) R ó ż n i ą się o n e s t o p n i e m , d o j a k i e g o f u n k c j a r e f e r o w a n i a , czyli f u n k c j a p o l e g a j ą c a n a o d n o s z e n i u się d o czegoś, d l a k t ó r e j s p e ł n i e n i a są u ż y w a n e , z a l e ż n a j e s t od k o n t e k s t u ich w y p o w i e ­ d z e n i a . S ł o w a t a k i e , j a k : „I"' o r a z „ i t " , z n a j d u j ą się n a j e d n y m k o ń c u t e j s k a l i — w jej p u n k c i e m a k s y m a l n e g o u z a l e ż n i e n i a — a z w r o t y t a k i e , j a k : „ t h e a u t h o r of « W a v e r l e y » " oraz „ t h e e i g h t e e n t h k i n g of F r a n c e " , n a d r u g i m . (2) R ó ż n i ą się o n e s t o p n i e m s w e g o „ z n a c z e n i a d e s k r y p t y w nego"; przez „znaczenie d e s k r y p t y w n e " rozumiem „konwencjo­ n a l n e o g r a n i c z e n i e , jeśli idzie o z a s t o s o w a n i e , d o r z e c z y p e w n e g o określonego ogólnego rodzaju lub mających określone ogólne c e c h y c h a r a k t e r y s t y c z n e " . N a j e d n y m k o ń c u t e j s k a l i z n a j d u j ą się imiona własne, powszechnie u ż y w a n e w j ę z y k u p o t o c z n y m ; lu­ dziom, psom i motocyklom można n a d a ć imię „ H o r a c y " . T a k a c z y s t a n a z w a n i e m a z u p e ł n i e z n a c z e n i a d e s k r y p t y w n e g o (z w y ­ j ą t k i e m takiego, jakiego może ona n a b r a ć w s k u t e k któregoś z jej u ż y ć w roli n a z w y ) . S ł o w o t a k i e , j a k „ o n " , m a m i n i m a l n e z n a c z e ­ nie d e s k r y p t y w n e , ale j e d n a k m a . Z w r o t y rzeczownikowe, w ro­ dzaju „the round table" , mają m a k s i m u m znaczenia deskryptyw4 2

4 3

4 4

4 5

4 6

4 7

41

W języku angielskim tego rodzaju przydawka występuje przed rze­ czownikiem, natomiast w języku polskim, m. in., może figurować i po rze­ czowniku. Idzie tu o przydawkę imiesłowową, czyli o imiesłów w funkcji przydawki; w języku polskim b y ł y b y to imiesłowy odmienne, czynny i bierny, zakoń­ czone — - odpowiednio na: ,,-ący" oraz .,-any" lub ,,-ony". „Ja". „On* , „ona", „ono" (o zwierzętach oraz przedmiotach nieżyjących), „to". „(Ten oto) autor «Waverleya»", „(ten jedyny) autor «\Yaver]eya»". „Osiemnasty król Francji". „(Ten oto) okrągły stół". 42

4 3

4 4

4 5

4H

4 7

4

O odnoszeniu

się użycia

wyrażeń

do

przedmiotów

405

nego. Interesującą pozycję pośrednią zajmują „nieczyste" i m i o n a własne, takie j a k „The R o u n d T a b l e " , zwroty rzeczownikowe, pisane dużą literą. (3) N a k o n i e c , w y r a ż e n i a t e m o ż n a p o d z i e l i ć n a n a s t ę p u j ą c e d w i e k l a s y : (T) n a t a k i e , k t ó r y c h p o p r a w n y m u ż y c i e m r e f e r u j ą c y m r z ą d z ą p e w n e o g ó l n e k o n w e n c j e o d n o s z e n i a się d o czegoś w r a z z p r z y p i s y w a n i e m czegoś; (II) n a takie, k t ó r y c h p o p r a w n y m użyciem referującym nie rządzą żadne konwencje ogólne, o cha­ rakterze kontekstowym ani a s k r y p t y w n y m , tylko konwencje d o b r a n e ad hoc d l a k a ż d e g o p o s z c z e g ó l n e g o u ż y c i a (ale n i e d l a każdego poszczególnego wypowiedzenia). D o pierwszej klasy na­ leżą z a r ó w n o z a i m k i ( t e m a j ą n a j m n i e j z n a c z e n i a d e k r y p t y w n e g o ) , jak z w r o t y rzeczownikowe (mające go najwięcej). D o drugiej klasy należą, z g r u b s z a biorąc, zwykłe imiona własne. Nieznajo­ mość i m i e n i a j a k i e g o ś c z ł o w i e k a , t o n i e n i e z n a j o m o ś ć d a n e g o języka. Z tego właśnie p o w o d u nie m ó w i m y o znaczeniu imion w ł a s n y c h . ( N a t o m i a s t nie n a l e ż a ł o b y m ó w i ć , że są o n e p o z b a ­ wione z n a c z e n i a ) . W r e s z c i e , m i e j s c e p o ś r e d n i e z a j m u j ą z w r o t y takie, jak „The Old P r e t e n d e r " . J e d y n i e o jakimś s t a r y m oszuście m o ż n a w t e n s p o s ó b p o w i e d z i e ć ; n a t o m i a s t w i e d z i e ć , o k t ó r e g o t o s t a r e g o o s z u s t a c h o d z i , t o n i e t o s a m o , co z n a ć k o n ­ wencję ogólną, lecz j e d y n i e — k o n w e n c j ę ad hoc. 48

W w y p a d k u zwrotów mających postać „the so-and-so", uży­ tych w odniesieniu do czegoś, użycie rodzajnika „ t h e " , wespół z p o z y c j ą d a n e g o z w r o t u w z d a n i u ( t j . n a p o c z ą t k u a l b o p o cza­ sowniku przechodnim czy p r z y i m k u ) , o d g r y w a rolę sygnału, ż e f o r m u ł u j e się w y r a ż e n i e j e d n o s t k o w e ; n a s t ę p u j ą c y z a ś p o t y m rzeczownik, lub rzeczownik i p r z y m i o t n i k , wraz z k o n t e k s t e m wy­ p o w i e d z e n i a , w s k a z u j ą , c o t o z a i n f o r m a c j ę j e d n o s t k o w ą się p o d a j e . Z a z w y c z a j r ó ż n i c a co d o f u n k c j i , z a c h o d z ą c a m i ę d z y r z e c z o w n i k a m i p o s p o l i t y m i a p r z y m i o t n i k a m i , p o l e g a n a t y m , że t y c h p i e r w s z y c h z n a t u r y r z e c z y u ż y w a się z w y k l e w s p o s ó b referujący, t j . w odniesieniu do czegoś, p o d c z a s g d y t y c h d r u g i c h nie u ż y w a się z w y k l e i nie u ż y w a się z n a t u r y r z e c z y w t a k i s p o s ó b , „(Ten oto) stary oszust", (także: „symulant", „udawacz", „pretendent"). 28*

406

P. F.

Strawson

t y l k o w celu j a k o ś c i o w e g o o k r e ś l e n i a r z e c z o w n i k ó w ; n i e m n i e j jednak przymiotniki, występujące samodzielnie, mogą być i by­ wają u ż y w a n e t a k j a k rzeczowniki. I oczywiście, t a różnica p o d względem funkcji nie jest niezależna od m o c y d e s k r y p t y w n e j , w ł a ś c i w e j k a ż d e m u s ł o w u . Z a z w y c z a j s p o d z i e w a m y się c h y b a , że m o c d e s k r y p t y w n a r z e c z o w n i k ó w j e s t t a k a , iż są o n e b a r d z i e j s k u t e c z n y m narzędziem do w y k o n a n i a zadania, polegającego na w s k a z a n i u , d o j a k i e g o t o m i a n o w i c i e i n d y w i d u u m m a się d a n e wyrażenie odnosić, gdy takie właśnie odniesienie zostało zasygnali­ z o w a n e ; s p o d z i e w a m y się t e ż c h y b a , że m o c d e s k r y p t y w n a słów, k t ó r y m i z n a t u r y r z e c z y p o s ł u g u j e m y się z w y k l e w celu s f o r m u ł o ­ wania zwrotów jednostkowych, odzwierciedlać będzie nasze zainte­ resowanie wybitnymi, stosunkowo stałymi, behawiorystycznymi c e c h a m i s w o i s t y m i r z e c z y . O c z e k i w a n i a t e n i e są w z a j e m n i e ­ z a l e ż n e ; i jeśli się p r z y j r z e ć r ó ż n i c o m m i ę d z y z w y k ł y m i r z e c z o w n i ­ k a m i p o s p o l i t y m T " a ~ T w ^ y k ł y m i . p r z y m i o t n i k a m i , t o s p e ł n i a j ą się o c z e k i w a n i a o b u r o d z a j ó w . Są t o t e w ł a ś n i e r ó ż n i c e , z k t ó r y c h L o c k e c i e k a w i e z d a j e s p r a w ę , g d y m ó w i , że n a s z e i d e e s u b s t a n c j i s ą z b i o r a m i idei p r o s t y c h ; g d y m ó w i , że „ w ł a d z e u m y s ł u t w o r z ą z n a c z n ą część n a s z y c h i d e i s u b s t a n c j i " ; i g d y z a c z y n a p r z e c i w s t a ­ w i a ć t ^ ś a m o s ć i s t o t y r e a l n e j i n o m i n a l n e j w w y p a d k u idei p r o s t y c h b r a k o w i ich tożsamości i zmianie i s t o t y n o m i n a l n e j w w y p a d k u substancji. S a m a „substancja" jest p r z y k r y m haraczem, jaki L o c k e p ł a c i swej m g l i s t e j ś w i a d o m o ś c i , że z a c h o d z i o w a r ó ż n i c a p o d w z g l ę d e m d o m i n u j ą c e j f u n k c j i j ę z y k o w e j , u t r z y m u j ą c a się w ó w c z a s n a w e t , g d y d a n y r z e c z o w n i k r o z w i n ą ł się i objął b a r d z i e j czy mniej nieokreślony zestaw przymiotników. Eussell powtarza b ł ą d L o c k e ' a w n i e c o o d m i e n n y s p o s ó b , k i e d y ^-w^iritTskcw w i o d ą c e o d s k ł a d n i d o r z e c z y w i s t o ś c i u z n a j ą c t a k d a l e c e , iż jest p r z e k o n a n y , że u d a m u się u w o l n i ć o d t e j m e t a f i z y c z n e j niew i a d o f n e j w ó w c z a s t y l k o , g d y z d o ł a j ę z y k c a ł k o w i c i e oczyścić z o w e j f i i n k ć j r o d n o s z e n i a się d o czegoś — f o r m u ł u j e s w ó j p r o g r a m „ z n i e s i e n i a t e g o , co o s o b l i w e , czyli s w o i s t e w d a n e j s y t u a c j i " ; faktycznie więc p r o g r a m polegający n a zniesieniu odróżnienia u ż y c i a l o g i c z n e g o , n a k t ó r e j a t u t a j w s z e l k i m i s i ł a m i s t a r a m się położyć nacisk.

O odnoszeniu

się użycia

wyrażeń

do

przedmiotów

407

W a r u n e k k o n t e k s t o w y referującego użycia z a i m k ó w m o ż n a w p e w n y c h w y p a d k a c h ( n p . słów „ j a " , „ w y " , „ t y " ) p o d a ć z b a r d z o dużą precyzją, w i nnych zaś („it" oraz „this") jedynie w sposób nader mglisty. Proponuję, żebyśmy o zaimkach nie mówili już nic, p o z a w s k a z a n i e m jeszcze jednego s y m p t o m u n i e u z n a w a n i a użycia jednostkowego za to, czym ono jest n a p r a w d ę ; tego mia­ n o w i c i e f a k t u , że n i e k t ó r z y l o g i c y r z e c z y w i ś c i e u s i ł o w a l i w y ­ jaśnić n a t u r ę zmiennej, podając z d a n i a w rodzaju: „On jest c h o r y " , „ T o j e s t z i e l o n e " , j a k o p r z y k ł a d y czegoś, co w j ę z y k u n a t u r a l n y m jest p o d o b n e do f u n k c j i z d a n i o w e j . Otóż, oczy­ w i s t a , p r a w d ą j e s t , że s ł o w a „ o n " m o ż n a w r ó ż n y c h o k o l i c z n o ś c i a c h u ż y ć t a k , a b y o d n o s i ł o się o n o d o r ó ż n y c h l u d z i c z y d o r ó ż n y c h stworzeń, t a k s a m o słowa „ J a n " i z w r o t u „(ten oto) k o t " . T y m , co t a k i c h l o g i k ó w p o w s t r z y m u j e o d t r a k t o w a n i a t y c h d w ó c h ostatnich wyrażeń jako niby-zmięnnych, jest, w pierwszym wy­ p a d k u , z a k o r z e n i o n y p r z e s ą d , iż i m i ę j e s t l o g i c z n i e p r z y w i ą ­ zane do jakiegoś jednego i n d y w i d u u m ^ w drugim w y p a d k u — d e s k r y p t y w n e znaczenie słowa „kot". N a t o m i a s t zaimek „on", mający szeroki zakres zastosowań a m i n i m a l n ą m o c deskryp­ t y w n a , j e d y n i e n a b i e r a s e n s u j a k o s ł o w o , k t ó r e się d o czegoś odnosi. N a t y m właśnie fakcie oraz n a n i e p r z y z n a w a n i u wyraże­ n i o m , u ż y t y m w o d n i e s i e n i u d o c z e g o ś , t e g o m i e j s c a w logice, k t ó r e się i m n a l e ż y ( m i e j s c a t r z y m a n e g o o t w o r e m d l a m i t y c z n y c h i m i o n l o g i c z n i e w ł a s n y c h ) , ciąży o d p o w i e d z i a l n o ś ć z a b a ł a m u t n e usiłowanie wyjaśnienia n a t u r y zmiennej — za pomocą odwoły­ w a n i a się d o słów t a k i c h , j a k : „ o n " , „ o n a " , „ o n o " o r a z „ t o " . O z w y k ł y c h i m i o n a c h w ł a s n y c h m ó w i się, że z a s a d n i c z o s ą t o słowa- z k t ó r y c h k a ż d e g n u ż y w a m y w o d n i e s i e n i u d o j e d n e g o tylko J n d y w i d u u m . Fałsz to oczywisty. Wiele zwykłych imion o s o b o w y c h — i m i o n par excellence — s t o s u j e się p o p r a w n i e w od­ niesieniu do m n ó s t w a ludzi. Z w y k ł e imię własne jest, z g r u b s z a b i o r ą c , s ł o w e m u ż y w a n y m w s p o s ó b r e f e r u j ą c y , czyli w o d n i e ­ sieniu d o c z e g o ś ; p r z y t y m u ż y c i e m o w e g o s ł o w a n i e r z ą d z i ż a d n e z możliwych jego znaczeń d e s k r y p t y w n y c h a n i żadna t a k a o g ó l n a r e g u ł a u ż y c i a go w r o l i w y r a ż e n i a , k t ó r e się d o c z e g o ś o d n o s i ( b ą d ź części w y r a ż e n i a , k t ó r e się d o czegoś o d n o s i ) , j $ k ą

408

V. F.

Stmwson

s p o t k a l i ś m y w w y p a d k u słów w r o d z a j u : „ j a " , „ t e n " , „ t a " , „ t o " oraz „ t h e " ; n a t o m i a s t rządzą w s p o m n i a n y m użyciem konwencje, p r z y j ę t e ad hoc d l a k a ż d e g o z o s o b n a z b i o r u z a s t o s o w a ń t e g o s ł o w a d o d a n e j o s o b y . J e s t r z e c z ą w a ż n ą , że p o p r a w n o ś ć t a k i c h z a s t o s o w a ń nie w y n i k a z żadnej o g ó l n e j reguły ani konwencji użycia słowa j a k o takiego. (Usiłując t r a k t o w a ć imiona własne jako zamaskowane deskrypcje w rozumieniu Russella, dochodzi się d o g r a n i e a b s u r d u i j a w n e g o b ł ę d n e g o k o ł a ; z t e g o b o w i e m , iż się d o k o g o ś w t e j c h w i l i z w r a c a m p o i m i e n i u , t y l e t y l k o w y n i k a w s p e c j a l n y m sensie i m p l i k a c y j n y m , n i e z a ś w l o g i c z n y m , że istnieje ów k t o ś , d o k o g o w ł a ś n i e s i ę z w r a c a m i kogo z g o d n i e ^ z k o n w e n c j ą n a z y w a j ą t y m imieniem). Nawet ta jednakże c e c h a i m i o n j e s t j e d y n i e p r z e j a w e m t e g o , w j a k i m c e l u się j e s t o ­ s u j e . O b e c n i e w y b ó r i m i o n , j a k i e g o d o k o n u j e m y , j e s t p o części a r b i t r a l n y , p o części z a ś u z a l e ż n i o n y o d p r a k t y k i p r a w n e j i s p o ­ łecznej. Byłoby rzeczą najzupełniej możliwą przyjęcie nie do­ puszczającego odchyleń s y s t e m u imion, opartego n p . n a dacie n a r o d z i n b ą d ź n a d r o b i a z g o w e j k l a s y f i k a c j i r ó ż n i c fizjologicznych i anatomicznych. Powodzenie jednak każdego takiego systemu z a l e ż a ł o b y c a ł k o w i c i e o d t e g o , czy w y n i k a j ą c y z e ń p r z y d z i a ł i m i o n o k a z a ł b y się d o g o d n y d l a celów b u d o w a n i a z w r o t ó w j e d n o ­ stkowych; a to zależałoby od wielorakości przeprowadzonych klasyfikacji i od tego, do jakiego stopnia przecinają one n a chybiłt r a f i ł , w p o p r z e k , n o r m a l n e u g r u p o w a n i a s p o ł e c z n e . O ile j e d n o i drugie zachodzi w wystarczającym stopniu, selektywność, którą d a j e k o n t e k s t , z a p e w n e d o k o n a r e s z t y ; a k u r a t t a k s a m o , j a k się rzecz m a z n a s z y m i o b e c n y m i zwyczajami n a z y w a n i a . G d y b y ś m y m i e l i t a k i s y s t e m , t o m o g l i b y ś m y u ż y w a ć słów b ę d ą c y c h i m i o n a m i w ł a s n y m i — i w sposób d e s k r y p t y w n y , i w sposób referujący (jak to czynimy obecnie, w ograniczonej mierze oraz inaczej, z pewnymi sławnymi imionami własnymi). Tylko jednak przy pomocy kryteriów zaczerpniętych z rozważań nad warunkami f u n k c j i o d n o s z e n i a się d o czegoś o c e n i a ć n a l e ż y a d e k w a t n o ś ć każdego systemu nazywania. Z p u n k t u widzenia nazywania ż a d e n rodzaj klasyfikacji nie jest lepszy czy gorszy od jakiegoś i n n e g o — d l a t e g o t y l k o , że t o j e s t w ł a ś n i e t e n a t e n r o d z a j k i a -

O odnoszeniu

się użycia

wyrażeń

do

przedmiotów

409

syfikacji, n p . ze w z g l ę d u n a u r o d z e n i e c z y n a c e c h y a n a t o ­ miczne. W s p o m n i a ł e m już o klasie niby-imion własnych, zwrotów rzeczownikowych, p i s a n y c h dużą literą, t a k i c h j a k : „ t h e Glorious Eevolution" , „the Great War" , „the Annunciation" , „the R o u n d T a b l e " . O ile z n a c z e n i e d e s k r y p t y w n e słów n a s t ę p u j ą ­ c y c h p o r o d z a j n i k u , czyli p r z e d i m k u , o k r e ś l o n y m j e s t j e d n a k z w i ą z a n e z i c h rolą referującą, czyli p o l e g a j ą c ą n a o d n o s z e n i u się d o czegoś, t o d u ż e l i t e r y s t a n o w i ą o z n a k ę t e j p o z a l o g i c z n e j se­ lektywności w ich użyciu referującym, c h a r a k t e r y s t y c z n e j dla c z y s t y c h i m i o n w ł a s n y c h . Z w r o t y t a k i e s p o t y k a się w d r u k u c z y na piśmie, kiedy jeden element pewnej klasy zdarzeń lub rzeczy b u d z i w jakiejś społeczności ogromne zainteresowanie. Z w r o t y te są e m b r i o n a l n y m i i m i o n a m i w ł a s n y m i . D a n y z w r o t m o ż e , z p r z y ­ c z y n o c z y w i s t y c h , w e j ś ć w o b r ę b t e j k l a s y l u b z niej w y j ś ć (np. „The Great War"). 49

5 0

51

52

V

P r a g n ę z a k o ń c z y ć n a rozważeniu, aż n a d t o zwięzłym, trzech dalszych problemów, związanych z użyciami referującymi. (a) O d n i e s i e n i a n i e o k r e ś l o n e . M e w s z y s t k i e u ż y c i a w y ­ r a ż e ń w y s t ę p u j ą c y c h w liczbie p o j e d y n c z e j — u p r z e d z a j ą p y t a n i e : „ O c z y m (o k i m , o k t ó r y m , o j a k i m ) m ó w i s z ? " . B y w a j ą i t a k i e , k t ó r e a l b o z a c h ę c a j ą d o z a d a n i a t e g o p y t a n i a , a l b o z r z e k a j ą się z a m i a r u lub możności udzielenia n a nie odpowiedzi. P r z y k ł a d ó w d o s t a r c z a j ą z d a n i a z a c z y n a j ą c e się o d : „ A a e t a n - t o l d m e that...-" ^ , „ S o m e o n e t o l d m e t h a t . . . " . Wedle klasycznego (Russellow5 4

4 9

„Sławna rewo łucja" (rewolucja Cromwell o wska w latach 1640—60 w Anglii). „Wielka wojna", (wojna światowa 1914—18 r.). „Zwiastowanie". „Okrągły Stół" (z podań celtyckich o królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu). Dosłownie: „(jakiś) człowiek powiedział mi, że... ; „powiedziano mi, że...", „mówiono mi, że...". „Ktoś mi powiedział, że...", „Ktoś mi mówił, że...". 50

51

52

5 3

5 4

41

P. F.

410

Strawson

skiego) p o g l ą d u z d a n i a takie> są e g z y s t e n c j a l n e , j e d n a k n i e j e d n o s t k o w o - e g z y s t e n c j a l n e . W y d a j e się t o n i e s ł u s z n e p o d k i l k o m a w z g l ę d a m i . T o n i e d o r z e c z n e z a k ł a d a ć , iż częścią t e g o , co się s t w i e r d z a , j e s t , że k l a s a l u d z i n i e j e s t p u s t a . N a p e w n o w y ­ n i k a t o i m p l i k a c y j n i e , w z n a n y m j u ż sensie i m p l i k a c j i ; a l e też implikacja t a tyleż samo dotyczy j e d n o s t k o w o ś c i okre­ ś l o n e g o o b i e k t u o d n i e s i e n i a , co w ó w c z a s g d y z d a n i e z a c z y n a się o d t a k i e g o z w r o t u , j a k „ t h e t a b l e " . R ó ż n i c a m i ę d z y u ż y c i e m rodzajników określonego i nieokreślonego jest, z grubsza biorąc, następująca. U ż y w a m y rodzajnika „ t h e " : albo gdy poprzednio u c z y n i o n o w z m i a n k ę i o w o „ t h e " s y g n a l i z u j e , że o b e c n i e m ó w i się o t y m s a m y m ; a l b o g d y , w b r a k u p o p r z e d z a j ą c e g o o d n i e s i e n i a n i e o k r e ś l o n e g o , d a n y k o n t e k s t ( w r a z z z a k ł a d a n ą w i e d z ą słu­ chacza) m a m u — wedle naszych oczekiwań — umożliwić powie­ d z e n i e , c o z a o d n i e s i e n i e w ł a ś n i e się f o r m u ł u j e . U ż y w a m y r o ­ d z a j n i k a „ a " : a l b o g d y t e w a r u n k i n i e są s p e ł n i o n e , a l b o g d y — m i m o m o ż l i w o ś c i s f o r m u ł o w a n i a o d n i e s i e n i a o k r e ś l o n e g o — ży­ c z y m y s o b i e z a c h o w a ć w t a j e m n i c y t e g o k o g o ś l u b t o coś, o k i m lub o czym właśnie w s p o m i n a m y . To jest naczelne użycie takiego zwrotu, jak: „a certain person" bądź „someone" ; można by go r o z w i n ą ć — n i e n a : „ s o m e o n e , b u t y o u w o u l d n ' t (or I d o n ' t ) k n o w w h o " , lecz n a : „ s o m e o n e , b u t I ' m n o t t e l l i n g y o u who" . 5 5

5 6

5 7

5 8

59

6 0

(b) Z d a n i a s t w i e r d z a j ą c e . t o ż s a m o ś ć . P r z e z o k r e ś l e n i e powyższe rozumiem wypowiedzi takie, jak następujące: (la) T o jest człowiek, k t ó r y p r z e p ł y n ą ł k a n a ł d w u k r o t n i e w ciągu jednego dnia. ( I l a ) Napoleon był t y m , k t o w y d a ł rozkaz stracenia księcia d'Enghien.

55

5 6

6 7

58

69

6 0

Rodzajnik, czyli przedimek, określony; „ten", „ta", „to", „ci", „te". Rodzajnik, czyli przedimek, nieokreślony; „jakiś", „jeden". „Pewna osoba", „jakaś osoba". „Ktoś". „Ktoś, ale nie będziesz wiedział (albo nie wiem), kto". „Ktoś, ale nie powiem ci, kto".

O odnoszeniu

sie użycia ć

wyrażeń

do

przedmiotów

411

Z a g a d k o w e j e s t w t y c h w y p o w i e d z i a c h t o , że i c h o r z e c z n i k i g r a m a t y c z n e n i e w y d a j ą się b y ć u ż y t e w s p o s ó b b e z p o ś r e d n i o a s k r y p t y w n y , j a k orzeczniki g r a m a t y c z n e wypowiedzi: (Ib) T e n człowiek przepłynął jednego dnia. (Ilb) Napoleon wydał rozkaz

kanał

dwukrotnie

stracenia

księcia

w

ciągu

d'Enghien.

Jeśli zaś — żeby nie z a m a z y w a ć różnicy m i ę d z y (la) a (Ib) o r a z ( I l a ) a ( I l b ) — p o w i a d a m y , iż z w r o t ó w , s t a n o w i ą c y c h d o ­ p e ł n i e n i e g r a m a t y c z n e w y p o w i e d z i ( l a ) i ( I l a ) , u ż y w a się w s p o s ó b r e f e r u j ą c y , czyli w o d n i e s i e n i u d o c z e g o ś , t o s t a j e m y w o b e c k ł o ­ p o t l i w e g o p y t a n i a , co się w t y c h z d a n i a c h m ó w i . W y d a j e się w ó w c z a s , że w y m i e n i a m y d w a r a z y t ę s a m ą o s o b ę i a l b o n i c o niej nie m ó w i m y , a z a t e m n i e f o r m u ł u j e m y ż a d n e g o o z n a j m i e n i a , a l b o u t o ż s a m i a m y ją z nią s a m ą , a z a t e m u k a z u j e m y b a n a l n ą identyczność. W i d m o b a n a l n o ś c i m o ż e m y o d siebie o d d a l i ć . U k a z u j e się o n o t y m t y l k o , co o p r z e d m i o c i e , k t ó r y w y m i e n i a m y u ż y w a j ą c d a n e g o w y r a ż e n i a , m y ś l ą j a k o o j e g o z n a c z e n i u , i d l a t e g o sądzą, że p o d m i o t i d o p e ł n i e n i e t y c h z d a ń z n a c z ą t o s a m o , s k o r o m o ż n a b y ich u ż y ć w o d n i e s i e n i u d o t e j s a m e j o s o b y . U w a ż a m , że r ó ż n i c e m i ę d z y z d a n i a m i g r u p y (a) o r a z z d a n i a m i g r u p y (b) z r o z u m i e m y n a j l e p i e j , r o z w a ż a j ą c r ó ż n i c e m i ę d z y okolicznościami, w jakich m o ż n a b y powiedzieć (la), oraz oko­ licznościami, w jakich m o ż n a b y powiedzieć (Ib). Można b y po­ w i e d z i e ć ( l a ) z a m i a s t ( I b ) , g d y b y się w i e d z i a ł o l u b w i e r z y ł o , że s ł u c h a c z w i e l u b w i e r z y , iż k t o ś p r z e p ł y n ą ł k a n a ł d w a r a z y w c i ą g u j e d n e g o d n i a . W y g ł a s z a m y ( l a ) , g d y m n i e m a m y , że n a s z s ł u c h a c z z n a j d u j e się w p o ł o ż e n i u o s o b y , k t ó r a m o ż e z a p y t a ć : „ K t o p r z e ­ p ł y n ą ł k a n a ł d w a r a z y w c i ą g u j e d n e g o d n i a ? " (A p y t a j ą c w t e n s p o s ó b , n i e t w i e r d z i , iż k t o k o l w i e k t o z r o b i ł , c h o ć j e j p y t a n i e i m p l i k u j e — w s t o s o w n y m t u sensie — że k t o ś t o z r o b i ł ) . Z d a n i a t a k i e są o d p o w i e d z i a m i n a t a k i e p y t a n i a . L e p i e j n a z y w a ć j e „ z d a n i a m i stwierdzającymi t o ż s a m o ś ć " aniżeli „identycznościami". Z d a n i e (la) nie stwierdza więcej ani m n i e j niż zdanie (Ib). Tyle t y l k o , że z d a n i e ( l a ) w y g ł o s i m y d o k o g o ś , k t o — w e d ł u g n a s —

/'.

F.

Straw

son

wie p e w n e r z e c z y , n i e z n a n e , j a k s ą d z i m y , o s o b i e , d o k t ó r e j z w r a ­ c a m y się ze z d a n i e m ( I b ) . Oto jest, ograniczone do spraw najbardziej zasadniczych, rozwiązanie Eussellowskiej zagadki „zwrotów denotujących", do­ ł ą c z a n y c h za p o m o c ą słowa „ j e s t " ; j e d n e j z t y c h z a g a d e k , k t ó r y c h r o z w i ą z a n i e u w a ż a o n za z a s ł u g ę t e o r i i d e s k r y p c j i . (c) L o g i k a p o d m i o t ó w i p r e d y k a t ó w . W i e l e z t e g o , co p o w i e d z i a ł e m o j e d n o s t k o w y m u ż y c i u w y r a ż e ń , d a się roz­ c i ą g n ą ć — z o d p o w i e d n i m i m o d y f i k a c j a m i — n a u ż y c i e nie j e d n o ­ stkowe; to jest n a pewne użycia wyrażeń złożonych z „the", „ a l l t h e " , „ a l l " S „ s o n i e " , „ s o n i e of t h e " e t c , oraz następu­ jącego po nich rzeczownika w l i c z b i e m n o g i e j , z p r z y d a w k ą a l b o b e z ; n a p e w n e u ż y c i a słów „ t h e y " , „ t h e m " , „ t h o s e " , „ t h e s e " ; wreszcie n a połączenia nazw. W y r a ż e n i a pierwszego r o d z a j u są szczególnie i n t e r e s u j ą c e . Z g r u b s z a b i o r ą c , i n s p i r o w a n a przez logikę m a t e m a t y c z n ą , klasyczna k r y t y k a współczesna t a k i c h d o k t r y n t r a d y c y j n y c h , j a k n a u k a o k w a d r a c i e logicznym czy o niektórych formach sylogistycznych, tradycyjnie u z n a w a n y c h z a p o p r a w n e , o p i e r a się n i e d o s t r z e g a n i u s z c z e g ó l n e g o s e n s u , w jakim twierdzenia egzystencjalne mogą wynikać implikacyjnie z r e f e r u j ą c e g o u ż y c i a w y r a ż e ń . T w i e r d z i się, że o g ó l n e s ą d y lo­ giczne, występujące w ezteroczęśeiowej t a b e l i , należy inter­ p r e t o w a ć a l b o j a k o p r z e c z ą c e e g z y s t e n c j a l n e ( n p . — j e ś l i idzie o sąd A — „ n i e i s t n i e j ą X - y , k t ó r e n i e są Y - a m i " ) , a l b o j a k o koniunkcje przeczących oraz twierdzących twierdzeń egzystencjal­ n y c h , m a j ą c e n p . p o s t a ć (jeśli idzie o s ą d A) „ n i e i s t n i e j ą X - y , 61

63

6 4

65

6 6

6 7

6 8

6 9

7 0

6 1

„Wszyscy (ci)", „wszystkie (te)", „każdy", „każda". „Wszystek", „wszyscy", „wszystkie", „każdy", „każda", „każde". „Niektórzy", „niektóre", „pewien", „pewna", „pewne", „pewni". „Niektórzy z (tych a tych)", „niektórzy spośród...", itd. jak w odsy­ łaczu (63). „Oni", „one". „Ich", „im", „nimi", „nich" itd. „Ci", „te", „owi", „owe", „tamci", „tamte". „Ci", „te". • * Czyli tzw. ogólne zdania kategoryczne z kwadratu logicznego. Czyli ogól not wierdzacy. 62

0 3

0 4

65

,u:

W7

m

39

70

O odnoszeniu

się użycia

wyrażeń

do

przedmiotów 71

k t ó r e n i e są Y - a m i , p r z y c z y m i s t n i e j ą X - y " . Z d a n i a k s z t a ł t u I o r a z O — n o r m a l n i e u w a ż a się z a t w i e r d z ą c e e g z y s t e n c j a l n e . W i d a ć w i ę c , że o b o j ę t n e k t ó r ą z p o w y ż s z y c h a l t e r n a t y w n y c h m o ż l i w o ś c i się w y b i e r z e , t r z e b a b ę d z i e z r e z y g n o w a ć z t y c h c z y owych spośród t r a d y c y j n y c h p r a w . D y l e m a t ten jest j e d n a k ż e fikcją. J e ś l i b o w i e m o w e s ą d y z k w a d r a t u l o g i c z n e g o i n t e r p r e ­ t u j e m y nie j a k o twierdzące ani nie j a k o przeczące, ani nie j a k o t w i e r d z ą c e o r a z p r z e c z ą c e — s ą d y e g z y s t e n c j a l n e , lecz j a k o t e g o r o d z a j u z d a n i a , iż p y t a n i e , c z y u ż y w a s i ę i c h w c e l u sformułowania twierdzeń prawdziwych, czy fałszy­ wych, nie powstaje, wyjąwszy te w y p a d k i , w k t ó r y c h spełniony został warunek egzystencjalny, dotyczący terminu w p o d m i o c i e , to wówczas wszystkie tradycyjne p r a w a pozostają w mocy. P r z y t y m t a interpretacja jest znacznie b l i ż s z a większości p o w s z e c h n y c h u ż y ć w y r a ż e ń z a c z y n a j ą c y c h się o d słów „ a l l " o r a z „ s o m e " , a n i ż e l i k t ó r a ś z E u s s e l l o w s k i c h . T y c h b o w i e m w y r a ż e ń u ż y w a się najczęściej w s p o s ó b r e f e r u j ą c y , czyli w o d n i e s i e n i u d o czegoś. G d y k o g o ś , o n a s t a w i e n i u r z e c z o w y m i k o n k r e t n y m a b e z d z i e t n e g o , z a p y t a m y , czy w s z y s t k i e j e g o dzieci śx>ią, n a p e w n o n i e o d p o w i e : „ t a k " , n a t e j p o d s t a w i e , że n i e m a d z i e c i ; a l e t e ż nie o d p o w i e z t e g o p o w o d u : „ n i e " . S k o r o n i e m a o n dzieci, p y t a n i e t o n i e p o w s t a j e . M ó w i ą c t a k , nie t w i e r d z i m y , iż n i e m o ż n a u ż y ć z d a n i a : „ W s z y s t k i e m o j e dzieci śpią" — p o t o , b y p o i n f o r m o w a ć k o g o ś , że się m a dzieci, l u b w p r o w a d z i ć go co do tego w błąd. Nie osłabi też b y n a j m n i e j mej tezy, g d y p r z y z n a m y , ż e z w r o t ó w w liczbie p o j e d y n c z e j , m a j ą c y c h k s z t a ł t „ t h e s o - a n d - s o " , m o ż n a n i e k i e d y u ż y ć w p o d o b n y m celu. A n i r e g u ł y A r y s t o t e l e s a , a n i R u s s e l l a n i e o d d a j ą ścisłych w ł a ś c i w o ś c i l o g i c z n y c h ż a d n e g o w y r a ż e n i a j ę z y k a p o t o c z n e g o ; b o j ę z y k p o t o c z n y n i e m a ścisłych właściwości logicznych. 72

P. F. Strawson, On Referring. „Mind", 1950, L I X ; przedruki w Essays in Conceptual Analysis. ed. A n t h o n y Plew, London 1956, Macmillan, oraz w Philosophy and Or dinary Language, ed. Charles E. Caton, Urbana 1963, IJniversity of Illinois Press. 71

72

Czyli Czyli

szczegółowotwierdząoe. szozegółówoprzeczace.

Nelson

Goodman

O PODOBIEŃSTWIE

OD

ZNACZENIA

AUTORA

Co pewien czas ktoś przypiera mnie do muru i pyta, czy rzeczywiście na serio podtrzymuję to, co zawiera mój artykuł O podobieństwie znaczenia. Może i są pewne podstawy, by mniemać, że traktuję go mniej poważnie niż nie­ którzy z mych przeciwników. Nie wydaje mi się, aby zagadnienia, które oma­ wia, miały aż tak ogromne znaczenie, jakie się im dziś zwykle przypisuje. I w miarę jak rośnie moje przeświadczenie, że każda dostatecznie adekwatna eksplikacja nieprawego pojęcia synonimiczności powinna doprowadzić do wniosku, iż nie ma w języku naturalnym dwóch terminów dokładnie synonimicznych, coraz mniej mnie obchodzi, czy ta teza utrzyma się, czy upadnie. Niemniej jednak artykuł mój traktuję serio i mam nadzieję, iż nie całkiem nieudaną jest próbą zajmowanie się t y m , co uważam za interesujące zagadnie­ nia. Jeśli postanowimy ograniczyć się do terminów oraz do oznaczanych przez nie rzeczy, wyrzekając się zarazem pojęć, intensji, sensów, znaczeń, kryteriów w umyśle itp., w jakiż sposób zdołamy oddać widoczną różnicę znaczeniową między takimi dwoma słowami, jak „centaur" i „jednorożec", które mają tę samą ekstensjęf Od czasu opublikowania mojej drugiej rozprawy, uwagę mą przykuły dwie dalsze sprawy, mogące wymagać wyjaśnienia. Po pierwsze, jeśli wszyscy się zastanawiamy, czy zachodzi jakaś różnica między „centaurem" a „jednorożcem", dlaczego nie wskazać po prostu na kształt tych słów czy ich pisownię? Odpowiedź brzmi, że stopień różnicy w kształcie czy pisowni nie odpowiada, nawet w przybliżeniu, temu, co zwykle uważamy za stopnie różnicy znaczeniowej. O wiele bardziej stosowne jest ])orównanie ekstensji różnych odpowiadających sobie złożeń, w których skład wchodzą te dwa terminy. I skoro prosta zgodność ekstensjonalna dwóch ter­ minów nie jest relacją wystarczająco mocną dla danego celu, t y m , czego się zwykle ponadto wymaga, jest zgodność ekstensjonalna pewnych odpowiada­ jących sobie złożeń. Zbiór złożeń, wobec których wysuwa się to żądanie co w praktyce daje wystarczającą synonimieznośe — ulega zmianie, od dyskusji do dyskusji.

Nelson

4 KI

Goodman

Drugi zarzut polega na t y m , że — ściśle rzecz biorąc — - przy rozważaniu wyrażeń w rodzaju ..obraz centaura", gdzie zastąpienie słowa „centaur" ter­ minem ekstensjonalnie identycznym, takim jak ..jednorożec", powoduje zmianę ekstensji całości, już przekroczyłem granice języka ekstensjonalnego i w ten sposób chybiłem celu. Ja jednak wcale nie chciałem proponować zamy­ kania się w granicach tak pojmowanej ekstensjonalnośei. Właściwie próbowa­ łem pokazać, w jaki sposób poznanie pewnych kontekstów, które wedle tego kryterium rzeczywiście są nieekstensjonalne, przecież umożliwia nam wy­ tłumaczenie różnicy znaczeniowej między takimi słowami, jak „centaur" i „jednorożec", nie wplątując nas zarazem w żaden z bardziej kłopotliwych problemów intensjonalizmii.

1954

N. G.

O PODOBIEŃSTWIE

ZNACZENIA *

J a k i e w a r u n k i m u s z ą z o s t a ć s p e ł n i o n e , a b y d w i e n a z w y , czyli o r z e c z n i k i , m i a ł y w j ę z y k u p o t o c z n y m .to s a m o z n a c z e n i e ? W i e l e b a r d z o r ó ż n y c h o d p o w i e d z i u d z i e l o n o n a t o p y t a n i e , ale m a j ą o n e j e d n ą c e c h ę w s p ó l n ą : w s z y s t k i e są n i e z a d o w a l a j ą c e . J e d n a z n a j w c z e ś n i e j s z y c h o d p o w i e d z i s p r o w a d z a się d o t e g o , iż d w a o r z e c z n i k i m a j ą t o s a m o z n a c z e n i e , jeżeli o d n o s z ą się d o t e j s a m e j i s t o t y (esencji) czy idei p l a t o ń s k i e j ; t o j e d n a k n i e w i e l e , j a k się z d a j e , p o m a g a , o ile nie w i e m y — a o b a w i a m się, że n i e w i e m y — w j a k i s p o s ó b się d o w i e d z i e ć , czy j a k i e ś d w a t e r m i n y o d n o s z ą się d o t e j s a m e j idei p l a t o ń s k i e j . Wedle bardziej praktycznej propozycji dwa terminy mają t o s a m o z n a c z e n i e , o ile o d n o s z ą się d o t e j s a m e j idei w u m y ś l e , czyli w y o b r a ż e n i a : i n n y m i więc s ł o w y , d w a p r e d y k a t y r ó ż n i ą się p o d w z g l ę d e m z n a c z e n i o w y m , t y l k o jeżeli m a m y w u m y ś l e o b r a z czegoś, o d p o w i a d a j ą c y j e d n e m u z n i c h , a d r u g i e m u n i e . T a k t e d y , chociaż w rzeczywistości wszystkie pelikany, i tylko one, mają dziób wielkości jednego galona ł a t w o m o ż e m y sobie w y o b r a z i ć w r ó b l a czy k a n g u r a z t a k i m d z i o b e m ; a z a t e m p r e d y k a t y „jest •Odczyt wygłoszony w Klubie Fullerton, w Bryn Mawr College w Pen­ sylwanii dnia 14 maja 1949 r. Jestem bardzo zobowiązany Dr Dr Mortonowi O. White'owi oraz W. V. Quine'owi. z którymi często i z korzyścią dla siebie dyskutowałem o problemie, który jest tematem tej rozprawy. Galon miara objętości cial płynnych równa 4,55 1. 1

O podobieństwie

znaczenia

417

p e l i k a n e m " oraz „ m a dziób wielkości g a l o n a " , choć mają j a k o odpowiedniki dokładnie te same realne i n d y w i d u a , j e d n a k nie m a j ą t e g o s a m e g o z n a c z e n i a . Z t e o r i ą t ą w i ą ż ą się d w i e z n a n e t r u d n o ś c i . P r z e d e w s z y s t k i m nie b a r d z o w ł a ś c i w i e j e s t j a s n e , co sobie m o ż e m y , a czego n i e m o ż e m y w y o b r a z i ć . Ozy m o ż e m y sobie w y o b r a z i ć c z ł o w i e k a w y s o k o ś c i dziesięciu m i l ? Czy m o ż e m y sobie w y o b r a z i ć d ź w i ę k , k t ó r e g o ś m y n i g d y n i e słyszeli? K o z strzygnąć te kwestie — to tylko stanąć wobec nowych, trudniej­ s z y c h . D r u g i z a ś , i t o p o w a ż n i e j s z y k ł o p o t , w i ą ż e się z p r e d y k a ­ t a m i , k t ó r y m najwidoczniej nie o d p o w i a d a ż a d n e wyobrażenie, t a k i m i j a k „zdolny" czy „ n a d d ź w i ę k o w y " . Oczywista, istnieje w y o b r a ż e n i e s k o j a r z o n e z t y m i t e r m i n a m i ; a l e nie o t a k i e t u chodzi. Istnieje wszak i wyobrażenie skojarzone z nonsensownymi sylabami. W t e n sposól) t e o r i a w y o b r a ż e n i o w a o t w i e r a n i e k i e d y d r o g ę t e o r i i p o j ę c i o w e j , czyli t e o r i i , w e d ł u g k t ó r e j d w a p r e d y k a t y r ó ż n i ą się p o d w z g l ę d e m z n a c z e n i a , jeżeli i t y l k o jeżeli m o ż e m y p o j ą ć coś, co o d p o w i a d a j e d n e m u z n i c h , a d r u g i e m u n i e . P o z w a l a to n a przekroczenie wąskich granic wyobrażenia, niestety nato­ m i a s t , j a k się z d a j e , n i e d o s t a r c z a n a m ż a d n e g o k r y t e r i u m . P r z y ­ p u s z c z a l n i e m o ż e m y p o j ą ć , co t o j e s t ciało p i ę c i o w y m i a r o w e , s k o r o u m i e m y j e z d e f i n i o w a ć , c h o ć n i e p o t r a f i m y go sobie w y ­ obrazić. W p o d o b n y jednak sposób bardzo łatwo przyjdzie n a m z d e f i n i o w a ć k w a d r a t o w e k o ł o ( j a k o p r o s t o k ą t r ó w n o b o c z n y a za­ r a z e m t a k i , iż k a ż d y p u n k t l e ż ą c y n a j e g o b o k a c h j e s t r ó w n o odległy od ś r o d k a figury) czy pięcioboczny trójkąt. G d y b y p o w s t a ł z a r z u t , że definicje t e nie o d n o s z ą się d o n o r m a l n y c h p o j ę ć , g d y ż nie są n i e s p r z e c z n e , m u s i a ł b y m z w r ó c i ć u w a g ę , iż p o s t u l a t nies p r z e c z n o ś c i d a się t u u t r z y m a ć t y l k o w d r o d z e o d w o ł a n i a się d o t a k i c h w ł a ś n i e z w i ą z k ó w z n a c z e n i o w y c h , j a k i e s t a r a m y się w y ­ j a ś n i ć . N i e m o ż e m y się n i m i p o s ł u g i w a ć w o b r ę b i e p r ó b ich z d e ­ f i n i o w a n i a . J e ś l i z a r z u t t e n p o j a w i się w t a k i e j p o s t a c i , iż c h o ć m o ż n a z d e f i n i o w a ć k w a d r a t o w e k o ł o , t o p r z e c i e ż nie m o ż e i s t n i e ć ż a d n a r z e c z , k t ó r a b y s p e ł n i a ł a t ę definicję, w t e d y s t a n i e się j a s n e , że nie o c e n i a m y m o ż l i w o ś c i n a p o d s t a w i e p o j m o w a l n o ś c i , lecz raczej pojmowalność — n a podstawie możliwości. Nasze z a t e m

418

Nelson

Goodman

k r y t e r i u m tożsamości znaczeniowej uległo zmianie: p o w i a d a m y , że d w a o r z e c z n i k i m a j ą t o s a m o z n a c z e n i e , jeżeli i t y l k o jeżeli nie i s t n i e j e n i c m o ż l i w e g o , co b y s p e ł n i a ł o j e d e n z n i c h , nie s p e ł n i a j ą c drugiego. O w a t e o r i a m o ż l i w o ś c i j e s t n i e c o d w u z n a c z n a . Czy głosi o n a , że d w a t e r m i n y r ó ż n i ą się p o d w z g l ę d e m z n a c z e n i o w y m w t e d y t y l k o , jeżeli j e s t m o ż l i w e , że i s t n i e j e coś s p e ł n i a j ą c e g o p i e r w s z y z n i c h , a d r u g i e g o nie? O ile o t o t y l k o c h o d z i , w ó w c z a s k a ż d e d w a t e r m i n y , o k t ó r y c h w i e m y , iż m a j ą t ę s a m ą e k s t e n s j ę , m a j ą t e ż t o s a m o z n a c z e n i e . J e ś l i w i e m , że p . J o n e s j e s t w N o w y m Y o r k u , a n i p r z e z c h w i l ę nie u w a ż a m z a m o ż l i w e , a b y n i e b y ł w N o w y m Y o r k u ; p o d o b n i e t e ż , jeśli w i e m , że d w a p r e d y k a t y są s p e ł n i o n e p r z e z d o k ł a d n i e t e s a m e i n d y w i d u a , z o s t a j e w y k l u ­ c z o n a m o ż l i w o ś ć , iż n i e są o n e s p e ł n i a n e p r z e z t e s a m e i n d y w i d u a . To jednak sformułowanie rzadko zadowala proponujących teorię możliwości; będą oni cytowali tego rodzaju p r z y k ł a d y t e r m i n ó w , w k t ó r y c h , m i m o iż w i a d o m o , że e k s t e n s j a j e s t t a s a m a , z n a c z e n i a słów b ę d ą się r ó ż n i ć . T e z a , o k t ó r ą idzie — p o w i a d a j ą — głosi r a c z e j , że d w a p r e d y k a t y r ó ż n i ą się p o d w z g l ę d e m z n a c z e n i o w y m , jeżeli „ m o g ł o b y i s t n i e ć " coś, co s p e ł n i a ł o b y j e d e n z n i c h , nie s p e ł n i a j ą c d r u g i e g o ; czyli, i n n y m i s ł o w y , jeżeli i s t n i e j e m o ż l i w y , n i e z a ś a k t u a l n y b y t , s p e ł n i a j ą c y j e d e n p r e d y k a t , a nie s p e ł n i a ­ jący drugiego. Pojęcie b y t ó w możliwych, k t ó r e a k t u a l n i e nie i s t n i e j ą i nie m o g ą i s t n i e ć , n a l e ż y d l a w i e l u z n a s d o t r u d n y c h d o z r o z u m i e n i a b ą d ź p r z y j ę c i a . N a w e t j e d n a k jeśli je p r z y j m i e m y , w j a k i s p o s ó b r o z s t r z y g n ą ć , k i e d y i s t n i e j e , k i e d y z a ś nie i s t n i e j e t a k i b y t możliwy, spełniający tylko jeden z dwóch terminów? J u ż e ś m y widzieli, że o d w o ł y w a n i e się d o j ) o j m o w a l n o ś c i j a k o d o p o d s t a w y m o ż l i w o ś c i — n i g d z i e nie p r o w a d z i . Czy z a t e m z a p o ­ m o c ą p y t a n i a , czy o r z e c z n i k „ j e s t P a l b o Q n i e j e s t n a t o m i a s t P oraz Q z a r a z e m " — to p r e d y k a t niesprzeczny, m o ż e m y roz­ s t r z y g n ą ć , czy d w a o r z e c z n i k i , „ P " o r a z „ Q " , o d n o s z ą się d o t y c h s a m y c h b y t ó w m o ż l i w y c h ? N i e n a wiele się t o z d a ; d o p ó k i b o w i e m „ P " o r a z „ Q " są r ó ż n y m i p r e d y k a t a m i , p r e d y k a t z ł o ż o n y b ę d z i e logicznie niesprzeczny, i nie m a m y ż a d n y c h g o t o w y c h ś r o d k ó w do rozstrzygnięcia, czy w p r z e c i w n y m razie będzie on również 7

O podobieństwie

znaczenia

419

n i e s p r z e c z n y . W i s t o c i e t o o s t a t n i e p y t a n i e s p r o w a d z a się w ł a ś n i e d o zagadnienia, czy „ P " oraz mają to samo znaczenie. A po­ nieważ zaczęliśmy od p y t a n i a , w jaki sposób rozstrzygnąć, kiedy d w a orzeczniki mają to samo znaczenie, jesteśmy z p o w r o t e m w punkcie wyjścia. Wszystkie te trudności skłaniają do w y p r ó b o w a n i a całkiem o d m i e n n e j t e o r i i , g ł o s z ą c e j , iż d w a o r z e c z n i k i m a j ą t o s a m o z n a ­ c z e n i e , z a w s z e i t y l k o jeżeli o d n o s z ą się d o d o k ł a d n i e t y c h s a m y c h rzeczy, czyli — i n n y m i słowy — m a j ą t ę samą ekstensję. Tezę t ę częściej a t a k o w a n o , niż p o p i e r a n o ; n i e k t ó r e j e d n a k ze z n a n y c h a r g u m e n t ó w p r z e c i w n i e j w y d a j ą m i się b e z w a r t o ś c i o w e . P r z y ­ k ł a d e m j e s t a b s u r d a l n y a r g u m e n t , że e k s t e n s j ą , c z y l i z a k r e s t e r ­ m i n u , b y w a w r ó ż n y c h c z a s a c h r ó ż n a i że z a t e m w e d l e t e j t e z y d a n e d w a t e r m i n y mogą b y ć raz synonimiczne, a kiedy indziej nie. E k s t e n s j ą o r z e c z n i k a s k ł a d a się, o c z y w i s t a , z e w s z y s t k i e g o , d o c z e g o się o n w p r z e s z ł o ś c i , t e r a ź n i e j s z o ś c i i p r z y s z ł o ś c i o d n o s i ; ani w y r ó b ciastek, ani ich spożywanie nie zmienia zakresu ter­ minu „ciastko". I n n e p o d o b n e a r g u m e n t y w y s u w a się n i e p r z e c i w t e z i e , że d w a t e r m i n y m a j ą t o s a m o z n a c z e n i e , o ile m a j ą t e n s a m z a k r e s , lecz p r z e c i w k o t e z i e o d m i e n n e j — k t ó r a n a s t u n i e i n t e r e s u j e — iż e k s t e n s j ą t e r m i n u j e s t j e g o z n a c z e n i e m . O t ó ż p r z e c i w t e j o s t a t ­ n i e j t e z i e m o ż n a się p o s ł u ż y ć n a s t ę p u j ą c ą a r g u m e n t a c j ą : z a n i m z d o ł a m y s t w i e r d z i ć , c z y d a n y p r e d y k a t „ P " o d n o s i się d o d a n e j , r z e c z y a, m u s i m y u s t a l i ć , co z n a c z y „ P " ; jeżeli z a ś z n a c z e n i e „ P " t o jego ekstensją, t e d y m u s i m y znać ową ekstensję „ P " — a z a t e m m u s i m y w i e d z i e ć , c z y „ P " o d n o s i się d o a, z a n i m b ę d z i e m y m o g l i z a b r a ć się d o u s t a l e n i a , c z y „ P " o d n o s i się d o a. A r g u m e n t a c j a t a nie m a n a t o m i a s t zastosowania wobec słabszej tezy, głoszącej, że d w a o r z e c z n i k i m a j ą t o s a m o z n a c z e n i e , jeśli m a j ą t e n s a m z a k r e s ; m o ż n a bowiem, oczywista, ustalić w drodze indukcji, domnie­ m a n i a c z y w j a k i ś i n n y s p o s ó b , iż d w a o r z e c z n i k i m a j ą t e n s a m z a k r e s , n i e z n a j ą c d o k ł a d n i e w s z y s t k i c h r z e c z y , d o k t ó r y c h się o n e odnoszą. M i m o j e d n a k , że w i e l e z p o z o r n y c h z a r z u t ó w u w a ż a m z a n i e s ł u s z n e , m y ś l ę , że n i e m o ż e m y p o d t r z y m y w a ć n i e z d a j ą c e j Logika i język

29

420

Nelson

Goodman

e g z a m i n u t e z y , iż d w a p r e d y k a t y m a j ą t o s a m o z n a c z e n i e , jeśli m a j ą tę samą ekstensję. Istnieją p e w n e w y p a d k i , nie podlegające wątpliwości, kiedy d w a słowa mające tę samą ekstensję nie mają tego samego znaczenia. „Centaur" i „jednorożec" np., ponieważ j e d n o i d r u g i e d o n i c z e g o się n i e o d n o s i , m a j ą t e n s a m ( z e r o w y , czyli p u s t y ) z a k r e s ; n a p e w n o z a ś r ó ż n i ą się p o d w z g l ę d e m z n a ­ c z e n i o w y m . M e m a m z a m i a r u u t r z y m y w a ć , że t o ż s a m o ś ć e k s t e n s j i przy jednoczesnej różnicy znaczeń występuje tylko wówczas, gdy o w a e k s t e n s j a j e s t z e r o w a ; t a k i e j e d n a k w y p a d k i w y s t a r c z ą i są najbardziej uderzające. T r z e b a t e r a z z w r ó c i ć szczególną u w a g ę n a t o , w j a k i , d o ­ k ł a d n i e , s p o s ó b u p a d ł a o w a w y s u n i ę t a t e z a . O c z y w i ś c i e , jeśli d w a t e r m i n y mają to samo znaczenie, mają też ten sam zakres; kłopot p o l e g a n a t y m , że d w a t e r m i n y m o g ą m i e ć t e n s a m z a k r e s , a m i m o to nie mieć tego samego znaczenia. I d e n t y c z n o ś ć zakresowa jest w a r u n k i e m koniecznym, nie zaś w y s t a r c z a j ą c y m , tożsamości zna­ czeniowej. I n n y m i słowy, różnica ekstensji nie pociąga za sobą t a k w y r a ź n y c h r o z r ó ż n i e ń , j a k się t o dzieje w w y p a d k u r ó ż n i c y znaczeń. Czy z n a c z y t o z a t e m , że m u s i m y p o w r ó c i ć d o o k r o p n e g o p r z e t r z ą s a n i a k r a i n y nicości w p o s z u k i w a n i u j a k i c h ś u p i o r n y c h b y t ó w , z w a n y c h „ z n a c z e n i a m i " , r ó ż n y c h o d słów i ich z a k r e s ó w , a z n a j d u j ą c y c h się m i ę d z y j e d n y m i a d r u g i m i ? N i e s ą d z ę . M i m o oczywistej nieadekwatności twierdzenia, k t ó r e ś m y rozważali, myślę, że z r ó ż n i c y z n a c z e n i o w e j m i ę d z y d o w o l n y m i d w o m a t e r m i n a m i m o ż n a w pełni zdać sprawę bez w p r o w a d z a n i a czegokolwiek poza t e r m i n a m i i ich e k s t e n s j a m i . B o o ile j e s t r z e c z ą j a s n ą , że r ó ż n i c y z n a c z e n i o w e j d w ó c h t e r m i n ó w „ P " o r a z „Q n i e z a w s z e t o w a ­ rzyszy różnica zakresowa, o tyle — j a k myślę — zawsze jej t o ­ w a r z y s z y r ó ż n i c a z a k r e s ó w p e w n y c h t e r m i n ó w i n n y c h niż „ P " oraz „ # " . W y j a ś n i j m y t o : u

Ponieważ nie istnieją c e n t a u r y ani jednorożce, przeto wszystkie j e d n o r o ż c e są c e n t a u r a m i i w s z y s t k i e c e n t a u r y są j e d n o r o ż c a m i . N a s t ę p n i e , w s z y s c y w u j o w i e c e n t a u r ó w są w u j a m i j e d n o r o ż c ó w ; i w s z y s t k i e s t o p y j e d n o r o ż c ó w są s t o p a m i c e n t a u r ó w . J a k d a l e k o m o ż e m y się t u p o s u w a ć w u o g ó l n i e n i u ? P o z o s t a w i a j ą c n a b o k u

O podobieństwie

znaczenia

421

warianty absurdalne i niegramatyczne, musimy wykluczyć ana­ logiczne w y p a d k i , w k t ó r y c h występują t e r m i n y : „myśli", czy „pojęcia", czy n a w e t samo „znaczenie"; nie m a wszak żadnej g w a r a n c j i , że m y ś l i c e n t a u r ó w są m y ś l a m i j e d n o r o ż c ó w . P r z y ­ p i s u j e się t o z w y k l e m e n t a l n e m u c h a r a k t e r o w i z n a c z e n i o w e m u o r a z m ę t n o ś c i t a k i c h t e r m i n ó w . M a m y w logice t w i e r d z e n i e , że jeśli w s z y s t k i e a są /?, t o w ó w c z a s w s z y s t k i e r z e c z y p o z o s t a j ą c e w s t o s u n k u P d o a są r z e c z a m i p o z o s t a j ą c y m i w s t o s u n k u P d o /S ( z o b . Principia Mathematica, 3 7 . 2 ) ; n a t u r a l n i e w i ę c , że m o ż n a b y p r z y j ą ć , iż g w a r a n t u j e t o p r a w d z i w o ś ć z d a ń t a k i c h , j a k r o z w a ż a n e p r z e z n a s o c e n t a u r a c h i j e d n o r o ż c a c h , p o d w a r u n k i e m że z w r o t y , o k t ó r e idzie, jeśli w ogóle d o czegoś się o d n o s z ą , t o t y l k o d o o b i e k t ó w f i z y c z n y c h . T y m c z a s e m t u t a j r z e c z się m a i n a c z e j ; o b r a z y b o w i e m — t j . p ł ó t n a , r y s u n k i , d r u k i , r z e ź b y — są t o o b i e k t y f i z y c z n e , n i e w s z y s t k i e n a t o m i a s t o b r a z y c e n t a u r ó w są o b r a z a m i j e d n o r o ż c ó w a n i n i e w s z y s t k i e o b r a z y j e d n o r o ż c ó w są o b r a z a m i c e n t a u r ó w . N a p i e r w s z y r z u t o k a w y d a j e się, że g w a ł c i to c y t o w a n ą tezę logiki. W rzeczywistości j e d n a k świadczy t o o t y m t y l k o , że „ o b r a z c z e g o ś " n i e z a w s z e j e s t t e r m i n e m s t o s u n k o w y m , t a k i m j a k „ c z y j a ś s t o p a " l u b „czyjś w u j " . J e ż e l i x j e s t s t o p ą centaura, to x pozostaje w stosunku „czyjaś s t o p a " do pewnego y b ę d ą c e g o c e n t a u r e m . N a t o m i a s t w b r e w t e m u : jeśli i s t n i e j e coś, co j e s t o b r a z e m c e n t a u r a — a w r z e c z y w i s t o ś c i i s t n i e j e — t o nie m o ż e m y n a t e j p o d s t a w i e w n i o s k o w a ć , że i s t n i e j e p e w i e n c e n t a u r (i r z e c z y w i ś c i e : z p e w n o ś c i ą ż a d e n n i e i s t n i e j e ) . Z w r o t w rodzaju „obraz centaura" jest pojedynczym p r e d y k a t e m , i fakt, że o d n o s i się o n d o j e d n e j c z y w i e l u r z e c z y , o c z y w i ś c i e n i e u p r a w n i a d o w n i o s k u , że i s t n i e j ą o b i e k t y , k t ó r y c h o b r a z a m i są o w e r z e c z y . Aby uniknąć pokusy przeprowadzania takich niepoprawnych r o z u m o w a ń , b y ć może p o w i n n i ś m y w dalszym ciągu naszej dyskusji m ó w i ć n i e o „ o b r a z a c h " c e n t a u r ó w c z y j e d n o r o ż c ó w , lecz r a c z e j o „centaurobrazach", „jednorożcobrazach" etc. 2

C e n t a u r o b r a z r ó ż n i się o d j e d n o r o ż c o b r a z u n i e d z i ę k i s w e m u podobieństwu do centaura, a brakowi podobieństwa do jednorożca; 2

Mniej poprawnie, ale wyraźniej — „stopa kogoś". 29*

422

Nelson

Goodman

nie istnieją wszak ani c e n t a u r y , ani jednorożce. „ C e n t a u r o b r a z " o r a z „ j e d n o r o ż c o b r a z " o d n o s z ą się p o p r o s t u d o r ó ż n y c h o b i e k t ó w , t a k samo j a k „krzesło" i „biurko" oznaczają różne przedmioty; i w pierwszym z t y c h w y p a d k ó w nie m a większej p o t r z e b y sta­ wiania p y t a n i a , dlaczego t a k jest, aniżeli w d r u g i m . To p r o s t y f a k t , że c h o ć „ c e n t a u r " i „ j e d n o r o ż e c " d o n i c z e g o się n i e o d n o s z ą , a z a t e m m a j ą t e n s a m z a k r e s , t e r m i n „ c e n t a u r o b r a z " o d n o s i się d o w i e l u r z e c z y , a t e r m i n „ j e d n o r o ż c o b r a z " o d n o s i się d o w i e l u innych rzeczy. Otóż w a ż n a jest t u t a j następująca sprawa: chociaż d a n e d w a s ł o w a m a j ą t ę s a m ą e k s t e n s j ę , t o p r z e c i e ż p e w n e p r e d y k a t y zło­ żone, powstałe przez dodanie t y c h samych d o d a t k ó w do każdego z t y c h d w ó c h słów, m o g ą m i e ć r ó ż n e e k s t e n s j ę . N a s t ę p n i e , j e s t — b y ć m o ż e — t a k , iż k a ż d e d w a s ł o w a r ó ż n i ą c e się p o d w z g l ę d e m znaczeniowym, mają też odmienne: albo własne ekstensję, albo ekstensję p e w n y c h złożeń odpowiadających o w y m słowom i z nich z b u d o w a n y c h . Jeśli tak, to różnicę znaczeniową między identycz­ n y m i zakresowo p r e d y k a t a m i m o ż n a tłumaczyć jako różnicę e k s t e n s j i p e w n y c h i n n y c h p r e d y k a t ó w . A l b o jeżeli e k s t e n s j ę sa­ mego p r e d y k a t u n a z w i e m y jego ekstensją p r y m a r n ą , czyli p o d s t a w o w ą , p i e r w o t n ą , a ekstensję k a ż d e g o z jego złożeń — ekstensją s e k u n d a r n ą , czyli w t ó r n ą , teza n a s z a p r z y b i e r z e następującą postać: dwa t e r m i n y mają to samo znaczenie, zawsze i t y l k o jeżeli m a j ą o n e t e s a m e e k s t e n s j ę p r y m a r n e i s e k u n d a r n e . A b y uniknąć powikłań związanych z takimi terminami, jak: „czyjaś m y ś l " , „pojęcie czegoś", „ a t r y b u t czegoś", „znaczenie czegoś", w y k l u c z a m y z rozważań wszystkie orzeczniki odno­ s z ą c e się d o c z e g o k o l w i e k i n n e g o n i ż : r z e c z y f i z y c z n e , i c h k l a s y , k l a s y t y c h r z e c z y e t c J e ś l i t w i e r d z e n i e n a s z e d a się u t r z y m a ć , t o odpowiedzieliśmy na postawione pytanie, podając warunki, pod j a k i m i d w a t e r m i n y mają t o s a m o znaczenie; p r z y c z y m nie o d w o ł y w a l i ś m y się d o n i c z e g o p o z a s a m y m i t e r m i n a m i o r a z r z e ­ c z a m i , d o k t ó r y c h t e się o d n o s z ą . W wyjaśnieniu powyższym wzięto pod uwagę dobrze znane przypadki, omawiane w literaturze przedmiotu. Frege np. po­ s ł u ż y ł się t e r m i n a m i : „(jest) G w i a z d ą P o r a n n ą " o r a z „(jest)

O podobieństwie

423

znaczenia

Gwiazdą Wieczorną" — jako przykładami dwóch orzeczników, k t ó r e m a j ą t e n s a m z a k r e s , j a k o że o d n o s z ą się d o j e d n e j i t e j samej rzeczy, n a t o m i a s t znaczenia w sposób oczywisty różne. Ową różnicę znaczeń m o ż n a n a t y c h m i a s t w y t ł u m a c z y ć , zgodnie z n a s z ą p r z e d s t a w i o n ą t e z ą : t e r m i n y t e b o w i e m r ó ż n i ą się s w y m i ekstensjami wtórnymi. Bywają wszak np. Gwiazdbporannobrazy, k t ó r e n i e są G w i a z d o w i e c z o r n o b r a z a m i , a t a k ż e — Gwiazdowieczornobrazy nie będące G w i a z d o p o r a n n o b r a z a m i . A l e czy n a s z e t w i e r d z e n i e j e s t z a d o w a l a j ą c e — w o g ó l n o ś c i ? J a k o p i e r w s z e — b y ć m o ż e — n a s u w a się p y t a n i e , c z y t o t w i e r ­ dzenie uwzględnia wypadki, w k t ó r y c h m a m y d w a terminy, „ P " o r a z „ Q " , t a k i e że n i e m a ż a d n y c h P - o b r a z ó w c z y ^ - o b r a z ó w , g d z i e — p o w i e d z m y — „ P " o r a z „ Q " są t o p r e d y k a t y o d n o s z ą c e się d o z a p a c h ó w b ą d ź ł a d u n k ó w e l e k t r y c z n y c h . N i e w y w o ł u j e t o ż a d n e j t r u d n o ś c i ; e k s t e n s j ę w t ó r n e b o w i e m o r z e c z n i k a „(?" s k ł a d a j ą się n i e t y l k o z e k s t e n s j i w y r a ż e n i a „ C - o b r a z " , lecz r ó w n i e ż z ekstensji wyrażeń „C-diagram", „Q-symbol" i dowolnej liczby i n n y c h t a k i c h złożonych t e r m i n ó w . W rzeczywistości zaś k o n ­ k r e t n e n a p i s y s ł o w n e są t a k s a m o j a k c o k o l w i e k i n n e g o a u t e n t y c z n y m i o b i e k t a m i f i z y c z n y m i ; a z a t e m jeśli i s t n i e j e t a k i k o n k r e t n y fizyczny napis, będący P-deskrypcją, nie będący zaś ^-deskrypcja, bądź n a udwrót, to wówczas „ P " uraz „ $ " mają różne zakresy wtórne, a więc i znaczenia. W z w i ą z k u z t y m c o r a z b a r d z i e j w y g l ą d a n a t o , że k a ż d a r ó ż n i c a znaczeniowa znajdzie swe odbicie w różnicy z a k r e s u p o d s t a w o ­ w e g o b ą d ź w t ó r n e g o . I r z e c z y w i ś c i e , m y ś l ę , że m o ż n a t e r a z w y ­ k a z a ć , iż t o p r a w d a . G d y b o w i e m d a n e są d w a d o w o l n e o r z e c z n i k i , n p . „ P " oraz „ # " , t o czyż w napisie „ P , k t ó r e nie jest Q nie wy­ s t ę p u j e coś, co j e s t P - d e s k r y p c j ą n i e b ę d ą c ( ^ - d e s k r y p c j a ? J e s t rzeczą, j a s n ą , że p r e d y k a t „ c e n t a u r o d e s k r y p c j a " o d n o s i się, a p r e ­ d y k a t „ j e d n o r o ż c o d e s k r y p c j a " n i e o d n o s i się d o n a p i s u „ c e n t a u r , k t ó r y nie jest jednorożcem". Podobnie, orzecznik „ostro-zapachodeskrypcja" o d n o s i się, p o d c z a s g d y o r z e c z n i k „ g r y z ą c o - z a p a c h o d e s k r y p c j a " n i e o d n o s i się d o n a p i s u „ g r y z ą c y z a p a c h , k t ó r y u

3

4

3

4

To jest „deskrypcja ostrego zapachu". To jest „deskrypcja gryzącego zapachu".

424

Nelson

Goodman

5

nie jest o s t r y m z a p a c h e m " ; a z a t e m te d w a orzeczniki. „gryzący z a p a c h " oraz „ostry-zapach" — niezależnie od tego, jaki b y mógł b y ć z w i ą z e k m i ę d z y i c h p i e r w o t n y m i z a k r e s a m i — r ó ż n i ą się p o d względem zakresów w t ó r n y c h , a więc i p o d względem znaczeń. Wreszcie „trójkąt" i „trójbok" mają znaczenia różne, ponieważ „ t r ó j k ą t , k t ó r y n i e j e s t t r ó j b o k i e m " — t o t r ó j k ą t o d e s k r y p c j a , nie zaś t r ó j b o k o d e s k r y p c j a . Nie d o c h o d z i m y j e d n a k do absurdalnego w y n i k u , że „ t r ó j k ą t " r ó ż n i się z n a c z e n i o w o o d „ t r ó j k ą t a " ; n i e za­ c h o d z i t u b o w i e m w y p a d e k , w k t ó r y m z w r o t „ t r ó j k ą t , nie b ę d ą c y t r ó j k ą t e m " j e s t i z a r a z e m n i e j e s t t r ó j k ą t o d e s k r y p c j a *. T e r a z j e d n a k z o b a c z y m y , j a k d a l e k o ś m y zaszli. J e ś l i r ó ż n i c ę znaczeniową wyjaśnić w proponowany przeze mnie sposób, to żadne dwa różne słowa nie mają tego samego znacze­ n i a . N a p e w n o d a l i ś m y o d p o w i e d z n a u t y s k i w a n i e , iż p r z y p o m o c y samego t y l k o t e r m i n u „ekstensją", czyli „ z a k r e s " , nie m o ż n a uzyskać dostatecznie wyraźnych rozróżnień. Otrzymaliśmy t u r o z r ó ż n i e n i a t a k w y r a ź n e , j a k t y l k o m o ż n a b y sobie t e g o ż y c z y ć . R y z y k u j e m y j e d n a k przeciwne zastrzeżenia: czyż b o w i e m m o ż e m y z a a k c e p t o w a ć k o n k l u z j ę , że d a n e słowo n i e m a z ż a d n y m i n n y m wspólnego znaczenia, t y l k o z sobą s a m y m ? Z a n i m z a d e c y d u j e m y , że n i e m o ż e m y p r z y j ą ć t e j k o n k l u z j i z a n o t u j e m y , iż w t o k u r o z w i j a n i a n a s z e g o k r y t e r i u m w y k a z a l i ś m y p r z y o k a z j i , że n i e i s t n i e j ą d w a p r e d y k a t y t a k i e , a b y w k a ż d y m z d a n i u m o ż n a je b y ł o z a s t ą p i ć i n n y m i , n i e z m i e n i a j ą c p r z y t y m w a r t o ś c i logicznej owego zdania, n a w e t j e ś l i wykluczamy tzw. k o n t e k s t y intens j onalne, w których występują * Jedyną podstawową zasadą jest: k a ż d y z w r o t t a k i , j a k : „-—, k t ó r e j e s t . . . " , jest d e s k r y p c j ą oraz . . . - d e s k r y p e j ą . A zatem: „—, które nie jest..." jest zarazem—--deskrypcja oraz nie-...-deskrypcja. Bycie n i e - . . . - d e s ­ krypcja nie stanowi warunku wystarczającego, aby nie być ...-deskrypcja. Jednakże według drugiej zasady, n i e - d e s k r y p c j a nie jest ...-deskrypcja; chyba że zasada pierwsza (bądź jakaś inna) czyni zeń również ...-deskrypcje. Sformułowanie kompletnych i ścisłych zasad, rozstrzygających, czy jakiś zwrot jest, czy nie jest ...-deskrypcja, byłoby trudne, a tutaj nie jest ani możliwe, ani konieczne. Tak jest w oryginale, mimo że poprzedzający i następujący przykład wskazywałby kolejność: „ostry zapach, który nie jest gryzącym zapachem". 5

O podobieństwie

znaczenia

425 1

t a k i e s ł o w a , j a k : „ k o n i e c z n y " , „ m o ż l i w y " , „ a t r y b u t czegoś *, c z y „ m y ś l c z y j a ś " . J e ś l i w i ę c t r w a m y p r z y t y m , iż d w a r ó ż n e s ł o w a m a j ą t o s a m o z n a c z e n i e , w ó w c z a s b r a k w z a j e m n e j ich z a s t ę p o w a l n o ś c i w p e w n y m k o n t e k ś c i e , i n n y m niż p o d a n e , m o ż n a n a t y c h m i a s t p r z y t o c z y ć j a k o d o w ó d , że s ł o w a t e n i e m a j ą t e g o s a m e g o z n a c z e n i a . D l a t e g o w y d a j e się o c z y w i s t e , że ż ą d a n i a , które zwykle w y s u w a m y wobec k r y t e r i u m tożsamości znaczenio­ w e j , s p e ł n i ć m o ż n a t y l k o , jeżeli się u z n a , iż d a n e d w a r ó ż n e orzecz­ niki, nigdy nie mają tego samego znaczenia. T e o r e t y c z n i e z a t e m z r o b i m y l e p i e j , n i g d y n i e m ó w i ą c , że d w a p r e d y k a t y m a j ą t o s a m o z n a c z e n i e , t y l k o r a c z e j , że z a c h o d z i między nimi p o d o b i e ń s t w o znaczeniowe — w większym lub m n i e j s z y m s t o p n i u b ą d ź t e g o czy i n n e g o r o d z a j u . W j ę z y k u p o ­ t o c z n y m , g d y p o w i a d a m y , że d w a t e r m i n y m a j ą t o s a m o z n a c z e ­ n i e , z a z w y c z a j w s k a z u j e m y t y l k o , iż r o d z a j i s t o p i e ń i c h p o d o ­ b i e ń s t w a z n a c z e n i o w e g o w y s t a r c z y d o d o r a ź n e j d y s k u s j i . T o zu­ p e ł n i e n i e s z k o d l i w e . M u s i m y j e d n a k p a m i ę t a ć , że w y m a g a n i a b a r d z o się o d d y s k u s j i d o d y s k u s j i z m i e n i a j ą ; w y s t a r c z y c z ę s t o , jeśli d w a t e r m i n y m a j ą t ę s a m ą e k s t e n s j ę p r y m a r n ą , k i e d y i n d z i e j ż ą d a się t a k ż e i d e n t y c z n o ś c i t y c h c z y i n n y c h z a k r e s ó w w t ó r n y c h . J e ś l i s t r a c i m y z oczu ową z m i e n n o ś ć i s z u k a ć b ę d z i e m y s t a ł e g o k r y t e r i u m tożsamości znaczeniowej, k t ó r e by pasowało do tych r ó ż n i ą c y c h się r o z u m i e ń d a n e g o s ł o w a , a z a r a z e m s p e ł n i a ł o n a s z e p o s t u l a t y teoretyczne, to wówczas skazani będziemy na wieczny bałagan. D l a p o w t ó r z e n i a : z w y k l e się p r z y p u s z c z a , iż z a d o w a l a j ą c a definicja synonimiczności m u s i o d p o w i a d a ć d w ó m w y m a g a n i o m : a b y p e w n e p r e d y k a t y b y ł y synonimiczne z i n n y m i oraz a b y jeden z d w ó c h c z ł o n ó w p a r y s y n o n i m ó w b y ł z a s t ę p o w a l n y p r z e z człon drugi we wszystkich k o n t e k s t a c h nieintensjonalnych — bez z m i a n y w a r t o ś c i l o g i c z n e j . W i d z i e l i ś m y j e d n a k , że t e d w a w y m a g a n i a są n i e z g o d n e . S ł u s z n y s p o s ó b p o s t ę p o w a n i a p o l e g a — j a k się w y ­ daje — n a wskazaniu stopnia synonimiczności jako — rzec b y m o ż n a — stopnia wzajemnej zastępowalności, t a k j a k to wyżej p r o p o n o w a n o , o r a z n a u ś w i a d o m i e n i u s o b i e , iż r e l a c j a ścisłej synonimiczności m i ę d z y o d m i e n n y m i orzecznikami nie zachodzi.

Nelson

426

Goodman

J e s z c z e p a r ę słów d l a z a z n a c z e n i a , j a k się t e n a r t y k u ł u s t o ­ s u n k o w u j e d o p e w n e j i n n e j k w e s t i i . M ó w i się n i e k i e d y , że z d a n i e t a k i e , j a k : „ w s z y s t k i e A są B" — j e s t a n a l i t y c z n e , o ile z n a ­ c z e n i e w y r a ż e n i a B z a w i e r a się w z n a c z e n i u w y r a ż e n i a A. B a ­ d a n i a n a s z e w y k a z a ł y n i e t y l k o , że d w a r ó ż n e p r e d y k a t y , j a k n p . „A o r a z „ 5 " , n i g d y n i e m a j ą z u p e ł n i e t e g o s a m e g o z n a c z e n i a , lecz p o n a d t o t e ż , że n i g d y j e d n o z n a c z e n i e n i e b y w a , że t a k p o w i e m , zamknięte w drugim; istnieje bowiem A-deskrypcja nie będąca P - d e s k r y p c j ą o r a z P - d e s k r y p c j a n i e b ę d ą c a A-deskrypcja. Tak więc, p r z y n a j m n i e j zgodnie z p r o p o n o w a n ą t u interpretacją ter­ m i n u „ a n a l i t y c z n y " , ż a d n e n i e p o w t a r z a j ą c e się t w i e r d z e n i e n i e b ę d z i e a n a l i t y c z n e . Co n a j w y ż e j m o ż n a p o w i e d z i e ć , że j e s t o n o w większym lub mniejszym stopniu — niemal analityczne. Wy­ s t a r c z y t o m o ż e , b y p r z e k o n a ć w i e l u z n a s , iż n i e p o w t a r z a j ą c e się twierdzenie również nigdy nie jest absolutnie konieczne, lecz jedynie w większym czy mniejszym stopniu — prawie konieczne. u

Nelson Goodman, On Likeness of Meaning (odczyt w Fullerton Club w Bryn Mawr College, Pennsylvania 1949). „Analysis", 1949, Vol. 10, N o . 1; przedruk w Philosophy and Analysis, ed. Margaret Macdonald, Oxford 1954, Basil Blackwell.

Nelson

Goodman

O P E W N Y C H RÓŻNICACH Z D A Ń W

SPRAWIE

ZNACZENIA

W ś w i e t l e w i e l u d y s k u s j i n a t e m a t m e g o a r t y k u ł u O podo­ bieństwie znaczenia p r a g n ę w y j a ś n i ę i r o z s z e r z y ć n i e k t ó r e z g ł ó w n y c h p r o b l e m ó w t a m p o r u s z o n y c h , n a s t ę p n i e (w części I I ) k r ó t k o o d p o ­ w i e d z i e ć n a p e w n e u w a g i s z c z e g ó ł o w e , w r e s z c i e z a ś (w części I I I ) z a p r o p o n o w a ć d r o b n ą , lecz — z d a j e się — p o t r z e b n ą p o p r a w k ę *.

I

Beznadziejna g m a t w a n i n a p r ó b w k i e r u n k u zdefiniowania synonimiczności za pomocą wyobrażeń, pojęć, możliwości etc. s k ł a n i a n a s d o s z u k a n i a definicji o g r a n i c z a j ą c e j się w y ł ą c z n i e d o realnych, a n a w e t fizycznych obiektów. Musimy j e d n a k zdawać sobie s p r a w ę z f a k t u , iż p e w n e , n a j w i d o c z n i e j n i e s y n o n i m i c z n e n a z w y l u b p r e d y k a t y o d n o s z ą się d o d o k ł a d n i e t y c h s a m y c h p r z e d m i o t ó w ; n a j b a r d z i e j u d e r z a j ą c e , lecz n i e j e d y n e p r z y k ł a d y , to te, w k t ó r y c h — j a k w w y p a d k u „ c e n t a u r a " oraz „jednorożca" — żaden z t e r m i n ó w niczego nie oznacza. J e d n y m z głównych p u n k t ó w mojej poprzedniej rozprawy jest * Co się t y c z y dwóch artykułów, opublikowanych po pierwotnym ogło­ szeniu niniejszej rozprawy, mianowicie Lestera Mecklera w „Analysis", t. 14 (1954), s. 68—78, oraz Dawida Shwaydera w „Philosophical Studies", t. 5 (1954), s. 1—5, mogę tylko powiedzieć, że autorzy ci, każdy na swój sposób, źle mnie zrozumieli.

428

Nelson

Goodman

t o , że r ó ż n i c ę z n a c z e n i o w ą m i ę d z y t a k i m i n a w e t t e r m i n a m i m o ż n a w y t ł u m a c z y ć b e z o d % ó ł y w a n i a ślę d o c z e g o k o l w i e k p o z a o b i e k t a m i f i z y c z n y m i . O b r a z y , n p . , są p r z e d m i o t a m i f i z y c z n y m i , a j e d n a k n i e k t ó r e o b r a z y c e n t a u r ó w ( w ł a ś c i w i e z a ś w i ę k s z o ś ć ) n i e są o b r a ­ z a m i j e d n o r o ż c ó w . I n n y m i s ł o w y , o ile „ c e n t a u r " o r a z „ j e d n o r o ż e c " o d n o s z ą się d o d o k ł a d n i e t y c ł i s a m y c h p r z e d m i o t ó w , o t y l e „ o b r a z c e n t a u r a " o r a z „ o b r a z j e d n o r o ż c a " b y n a j m n i e j n i e o d n o s z ą się d o t y c h s a m y c h o b i e k t ó w . N a s u w a t o m y ś l , że p o w i n n o się wziąć p o d u w a g ę n i e t y l k o t o , co s a m d a n y t e r m i n o z n a c z a , lecz r ó w n i e ż t o , co o z n a c z a j ą z ł o ż e n i a z a w i e r a j ą c e ó w t e r m i n (z t y m , że n i e może on w nich występować ujęty w cudzysłów). Moja propozycja polega na t y m , b y t r a k t o w a ć dwa terminy jako synonimiczne — zawsze i t y l k o w t e d y jeżeli: a) o d n o s z ą się o n e d o ściśle t y c h s a m y c h p r z e d m i o t ó w , b) k a ż d y t e r m i n złożony, p o w s t a ł y przez połączenie p e w n y c h słów z k t ó r y m ś z r o z w a ż a n y c h t e r m i n ó w , o d n o s i się d o o b i e k t ó w d o k ł a d n i e t y c h s a m y c h , co t e r m i n z ł o ż o n y , p o w s t a ł y p r z e z p o ­ ł ą c z e n i e t y c h ż e słów, w i d e n t y c z n y s p o s ó b , z d r u g i m z r o z w a ż a n y c h terminów. Z a l e t ą t e g o k r y t e r i u m j e s t t o , że z d a j e o n o s p r a w ę z r ó ż n i c znaczeniowych między t e r m i n a m i r ó w n o w a ż n y m i , nie odwołując się p r z y t y m d o n i c z e g o p o z a o b i e k t a m i f i z y c z n y m i . J e ż e l i j e d n a k m o ż e m y zobrazować t e różnice, k t ó r e nie występują k o n k r e t n i e w r z e c z y w i s t o ś c i , t o g d z i e w ł a ś c i w i e k o ń c z y się m o ż l i w o ś ć o b r a z o ­ w e g o r ó ż n i c o w a n i a ? Z a k r e s r e a l i s t y c z n e g o czy p r z e d s t a w i o n e g o o b r a z o w a n i a m o ż e się w y d a w a ć d o s y ć w ąski; w i s t o c i e j e d n a k n i e i s t n i e j e c z y s t o p r z e d s t a w i e n i o w e o b r a z o w a n i e . Z a w s z e p o j a w i a się konwencjonalizacja do pewnego stopnia i stopniowo rośnie — od p r z e d s t a w i e n i a r e a l i s t y c z n e g o , p o p r z e z szkic, o b r a z p ó ł a b s t r a k cyjny, z n a k ideograficzny, do słowa w z w y k ł y m j ę z y k u . Szereg napisów, k t ó r y n a z y w a m y opisem, jest w rezultacie wysoce s k o n w e n c j o n a l i z o w a n y m o b r a z e m . O p i s j e d n a k , czyli o b r a z o w a ­ nie s ł o w n e , j e s t i n s t r u m e n t e m t a k d e l i k a t n y m i p o t ę ż n y m , że f a k t y c z n i e nie m a j ą g r a n i c r o z r ó ż n i e n i a , k t ó r y c h m o ż n a d o k o n a ć przy jego pomocy. Różnica między człowiekiem m a j ą c y m dwa­ dzieścia stóp wzrostu a człowiekiem m a j ą c y m dwadzieścia i j e d n ą r

O pewnych

różnicach

zdań w sprawie

znaczenia

429

s e t n ą s t o p y w z r o s t u — j e s t t r u d n a d o n a m a l o w a n i a , lecz ł a t w a d o s f o r m u ł o w a n i a . Co w i ę c e j , m o ż e m y n a w e t p o d a ć d e s k r y p c j e t r ó j k ą t a nie będące deskrypcjami trójboku. Oto p a r a dosyć jaskrawych przykładów: (1) „ f i g u r a p ł a s k a o t r z e c h k ą t a c h i c z t e r e c h b o k a c h " , (2) „ t r ó j k ą t , k t ó r y n i e j e s t t r ó j b o k i e m " . Ż e t o się d o n i c z e g o nie o d n o s i , n i c n i e s z k o d z i ; opisy c e n t a u r a r ó w n i e ż d o n i c z e g o się nie o d n o s z ą . A n a w e t jeśli p r z e z c h w i l ę p o z w o l i m y s o b i e m ó w i ć o m o ż l i w o ś c i , t o n i c n i e s z k o d z i , że o p i s y t e n i e o d n o s z ą się d o n i c z e g o m o ż l i w e g o . I d z i e o t o , że m i m o iż t r ó j k ą t y n i e b ę d ą c e t r ó j b o k a m i n i e i s t n i e j ą , a n a w e t nie są m o ż l i w e , m a m y p r z e d s o b ą w p r z y k ł a d a c h ( 1 ) o r a z (2) d e s k r y p c j e t a k i c h t r ó j k ą t ó w . „ D e s k r y p c j a t r ó j k ą t a " z a t e m o d n o s i się d o p e w n e g o s z e r e g u n a p i s ó w , d o k t ó r y c h n i e o d n o s i się „ d e s k r y p c j a t r ó j b o k u " . „ T r ó j k ą t " więc i „ t r ó j b o k " r ó ż n i ą się j e d n ą p r z y n a j m n i e j ze s w y c h o d p o w i a d a j ą c y c h sobie e k s t e n s j i w t ó r n y c h , a w z w i ą z k u z t y m r ó ż n i ą się — w e d l e n a s z e g o k r y t e r i u m — z n a c z e n i e m . N a z a s a d z i e p o d o b n e j a r g u m e n t a c j i k a ż d e d w a t e r m i n y * r ó ż n i ą się p o d wzglę­ dem znaczeniowym. J e s t Rzeczą o c z y w i s t ą , że nie m o g ę p r e c y z y j n i e z d e f i n i o w a ć d e s k r y p c j i , t a k s a m o j a k nie m o g ę p r e c y z y j n i e z d e f i n i o w a ć o b r a ­ z ó w . Ścisłe i w y c z e r p u j ą c e z d e f i n i o w a n i e o b r a z ó w c e n t a u r ó w b y ł o b y n i e m n i e j t r u d n e niż ścisłe i w y c z e r p u j ą c e z d e f i n i o w a n i e d e s k r y p c j i t r ó j k ą t ó w . T u j e d n a k w y m a g a się co n a j w y ż e j , a b y istniała znaczna liczba jasnych p r z y k ł a d ó w i a b y z w y p a d k a m i a n o r m a l n y m i i p a r a d o k s a l n y m i m o ż n a b y ł o się o b c h o d z i ć w e d l e r o z s ą d n y c h r e g u ł . W n a s t ę p n e j części p r z e d y s k u t u j ę pewne kwestie, które zostały wysunięte w związku z zastosowaniami „deskrypcji t r ó j k ą t a " ; istnieją j e d n a k inne t e r m i n y złożone, mające łatwiejszy do wyszczególnienia zasięg zastosowań, k t ó r e mogą równie dobrze posłużyć do przeprowadzenia a r g u m e n t a c j i

* To jest każde dwie nazwy, czyli predykaty, w języku naturalnym, ta­ kim jak angielski. Ograniczone języki sztuczne łatwo zbudować w ten sposób, by niektóre terminy miały wedle naszego kryterium ~— to samo znaczenie, co inne terminy.

430

Nelson

Goodman 1

poprzedniego ustępu. N p . „literał English triangle word" m o ż n a p r z y j ą ć j a k o z w r o t , o d n o s z ą c y się d o t y c h w ł a ś n i e n a p i s ó w , k t ó r e są e g z e m p l a r z a m i s ł o w a „ t r i a n g l e " , a „ l i t e r a ł E n g l i s h t r i l a t e r a l w o r d " — j a k o o d n o s z ą c y się w ł a ś n i e d o e g z e m p l a r z y s ł o w a „trilateral" — a zatem, na podstawie podobnej argumenta­ cji, k a ż d e d w a t e r m i n y r ó ż n i ą się p o d w z g l ę d e m z n a c z e n i o ­ w y m *. D o b r z e sobie z d a j ę s p r a w ę z t e g o , że p o w i n n o się r o z w a ż y ć różne, możliwe do przyjęcia, p o d s t a w y do wykluczenia t y c h przy­ k ł a d ó w ( z o b . część I I ) ; a l e d o w o d z e n i e , iż k a ż d e d w a t e r m i n y r ó ż n i ą się p o d w z g l ę d e m z n a c z e n i o w y m , n i e j e s t b y n a j m n i e j m o i m zasadniczym celem. P r o b l e m najważniejszy, t o zajmować się p o r ó w n y w a n i e m z n a c z e ń — b e z o d w o ł y w a n i a się d o i n t e n s j i , p o s t a w czy modalności. P r o p o n o w a n e k r y t e r i u m , o p a r t e n a poję­ ciach ekstensji p i e r w o t n y c h i w t ó r n y c h , czyni zadość t e m u wy­ maganiu, a p o n a d t o z powodzeniem tłumaczy oczywiste różnice znaczeniowe, nawet między terminami równoważnymi, takimi jak „centaur" oraz „jednorożec". W o b e c t y c h zalet skłonny jestem p r z y j ą ć w i d o m ą k o n s e k w e n c j ę , iż ż a d n e d w a t e r m i n y n i e są s y n o n i m i c z n e . K a ż d y , k t o w y k a ż e , że k o n k l u z j a t a w c a l e n i e w y n i k a b ą d ź że m o ż n a ją w y k l u c z y ć za p o m o c ą o d p o w i e d n i c h z a s t r z e ż e ń , s p r a w i p o p r o s t u , że m o j e k r y t e r i u m d a się t y m p o w s z e c h n i e j p r z y j ą ć . J a j e d n a k u w a ż a m , iż k r y t e r i u m t e g o b y n a j m n i e j n i e d y s k w a l i f i k u j e t e n r e z u l t a t , że ż a d n e d w a t e r m i n y n i e są a b s o l u t n i e s y n o n i m i c z n e ; w y d a j e m i się b o w i e m , że r a c z e j z w y n i k i e m t y m n i e j e s t e ś m y o s w o j e n i , niż że n i e m o ż n a go t o l e r o w a ć . T o , że t a k b a r d z o t r u d n o znaleźć w p r a k t y c e jakiekolwiek d w a terminy, które n a pewno mają dokładnie to samo znaczenie, otwiera drogę d o p r z y j ę c i a p o g l ą d u , iż n i e i s t n i e j ą s y n o n i m y a b s o l u t n e , lecz 2

3

4

* Tymczasem „literał English «triangle» term" [czyli „termin angielski będący dosłownym odpowiednikiem wyrażenia «trójkąt»"] odnosi się do egzemplarzy słowa „«triangle»". „Angielski dosłowny odpowiednik trójkąta". „Trójkąt". „Angielski dosłowny odpowiednik trój boku". „Trójbok". 1

2

3

4

O pewnych

różnicach

zdań w sprawie

znaczenia

431

jedynie t e r m i n y , między k t ó r y m i zachodzi podobieństwo znacze­ n i o w e — w w i ę k s z y m l u b m n i e j s z y m s t o p n i u b ą d ź t e g o c z y in­ nego rodzaju. II

P a n E u d n e r m a r a c j ę m ó w i ą c *, że p r a g n ą ł b y m , a b y k a ż d e o s t a t e c z n e t w i e r d z e n i e w p r z e d s t a w i e n i u m y c h p o g l ą d ó w sfor­ m u ł o w a n e b y ł o w t e r m i n o l o g i i ściśle n o m i n a l i s t y c z n e j , t r a k t u j ą c e j słowa jako k o n k r e t n e napisy czy zdarzenia, z k t ó r y c h pewne o k r e ś l a się r a c z e j j a k o r e p l i k i * * i c h o d p o w i e d n i k ó w niż j a k o poszczególne egzemplarze wspólnego t y p u . Teraz j e d n a k myślę, że p . E u d n e r się m y l i , a p a n i E o b b i n s *** m a r a c j ę , jeśli idzie o konsekwencje takiego stwierdzenia. Wcale z tego nie w y n i k a , że k a ż d e d w a k o n k r e t n e — wypowiedziane b ą d ź n a p i s a n e — wy­ r a ż e n i a r ó ż n i ą się p o d w z g l ę d e m z n a c z e n i o w y m , lecz j e d y n i e , że różnica t a k a zachodzi między k a ż d y m i dwoma k o n k r e t n y m i — w y p o w i e d z i a n y m i b ą d ź n a p i s a n y m i — w y r a ż e n i a m i , o ile j e d n o nie jest repliką drugiego. Dlatego nie należy oczekiwać „fantastycznych r e z u l t a t ó w " , o k t ó r y c h w s p o m i n a p a n E o l l i n s ****. G ł ó w n y m j e d n a k j e g o z a r z u ­ t e m j e s t t o , że definicja s y n o n i m i c z n o ś c i , g ł o s z ą c a o d m i e n n o ś ć z n a ­ c z e n i o w ą k a ż d y c h d w ó c h t e r m i n ó w , z a n a d t o o d b i e g a o d zrwykłej p r a k t y k i j ę z y k o w e j . Prima jacie j e s t t o d o s y ć s ł u s z n e ; ale o w o o d e j ś c i e o d z w y k ł e g o r o z u m i e n i a j e s t m n i e j d r a s t y c z n e i lepiej u m o t y w o w a n e , niż się z r a z u w y d a j e . Z a ł ó ż m y , że m a m y s t o s b e l e k d r e w n i a n y c h , p r z y c z y m część z n i c h j e s t — p r a k t y c z n i e r z e c z b i o r ą c — j e d n a k o w e j d ł u g o ś c i . Czy p a n E o l l i n s n i e z g o d z i się n a z m i e r z e n i e i c h , p o k t ó r y m o k a ż e się, że n i e m a t a m d w ó c h b e l e k d o k ł a d n i e t e j s a m e j d ł u g o ś c i ? T o p r a w d a , że o d k a ż d e j definicji w y m a g a m y , a b y d o p e w n e g o s t o p n i a z g a d z a ł a się z c o d z i e n n ą * ** Oxford *** **** (1950),

A Note on Likeness of Meaning, „Analysis", t. 10 (1950), s. 115—118. Zob. moją pracę Structure of Appearance (ogłoszoną w Anglii przez University Press, 1951), s. 290. [„Replika" — t u : „dokładna kopia"]. On Synonymy of Word-events, „Analysis", t. 12 (1952), s. 98—100. The Philosophical Denial of Sameness of Meaning, „Analysis", t. 11 s. 38—45.

Nelson

432

Goodman

p r a k t y k ą ; n a w e t j e d n a k w dziedzinie, w której owa p r a k t y k a jest b a r d z i e j p e w n a i u s t a l o n a niż w w y p a d k u z n a c z e n i a , t o , co się p o w s z e c h n i e u w a ż a z a t o ż s a m o ś ć , m o ż e się o k a z a ć — z g o d n i e z n a j d o s k o n a l s z ą definicją — j e d y n i e t o ż s a m o ś c i ą p r z y b l i ż o n ą *. O p ó r w i ę c w o b e c k o n k l u z j i , iż ż a d n e d w a t e r m i n y n i e m a j ą d o ­ kładnie tego samego znaczenia, powinien wydatnie złagodnieć, g d y sobie u ś w i a d o m i m y , że p e w n e t e r m i n y , t a k i e j a k „ t r ó j k ą t " o r a z „ t r ó j b o k " , d z i ę k i swej w z a j e m n e j z a s t ę p o w a l n o ś c i w w i ę ­ k s z o ś c i z ł o ż e ń — są b a r d z o p o d o b n e p o d w z g l ę d e m z n a c z e n i o ­ wym. M y ś l ę z a t e m , że n a d r u g i z z a r z u t ó w p a n a P r i c e ' a ** m o ż n a o d p o w i e d z i e ć , iż definicje s ł o w n i k o w e są p o ż y t e c z n e , p o n i e w a ż wiążą o n e w y r a ż e n i a b a r d z o p o d o b n e p o d w z g l ę d e m z n a c z e n i o ­ w y m — c h o ć s t o p i e ń t e g o p o d o b i e ń s t w a p o w a ż n i e się z m i e n i a . Pierwszego z a r z u t u p . Price'a nie mogę zrozumieć. P o w i a d a on, że „ g l u b " o r a z „ g l o o b " mają wedle mego k r y t e r i u m różne znaczenia, gdyż zwrot „glub nie będące gloob" będzie d e s k r y p c j a glub'u, n a t o m i a s t nie będzie deskrypcja gloob'u. J a j e d n a k zaj­ m u j ę się n a z w a m i b ą d ź p r e d y k a t a m i w j a k i m ś j ę z y k u . G d y d o z w r o t u w ł ą c z a m y — j a k o słowa — sylaby bez sensu, t o s a m ów z w r o t j e s t n o n s e n s e m . I n n y m i s ł o w y , o ile „ g l u b " n i e n a l e ż y d o języka, to również nie należy d o ń deskrypcja glub'u. 5

6

P a n T h o m s o n m ó w i ***, ż e d w a s ł o w a są s y n o n i m i c z n e , p o ­ nieważ mają one takie sensy, jakie mają. To zupełnie tak, j a k b y się t w i e r d z i ł o , że j a k i e ś m i a s t o l e ż y n a p ó ł n o c o d i n n e g o , g d y ż t a k są o n e p o ł o ż o n e ; w y d a j e m i się, iż t o w p r o w a d z a w b ł ą d i n i e p o ­ zostaje w związku z zagadnieniem. Zostaje przy t y m zaciemniony f a k t , iż m i a s t a w z u p e ł n i e i n n y c h m i e j s c a c h są r ó w n i e ż t a k i e , że * Pan Wienpahl w More about the Denial of Sameness of Meaning —• „Analysis", t. 12 (1951), s. 19—23 -— przyjmuje, jak się zdaje, ten sam za­ sadniczy punkt widzenia, że od definicji należy wymagać zarówno, aby wy­ jaśniała pojęcia, jak też aby była zgodna z praktyką. ** A Note on Likeness of Meaning, „Analysis", t. 11 (1950), s. 18—19. • *** Some Remarks on Synonymy, „Analysis", t. 12 (1952), s. 73—76. „Glub" — jest to sylaba pozbawiona sensu, nie zaś słowo jakiegoś ję­ zyka. „Gloob" — to również sylaba bezsensowna. 5

6

O pewnych

różnicach zdań w sprawie

znaczenia

j e d n o l e ż y n a p ó ł n o c o d d r u g i e g o ; i z d a j e się t o p r z e c z y ć teifljij że m o ż e m y z d e f i n i o w a ć p r e d y k a t „ p o ł o ż o n y n a p ó ł n o c o d " — w o d p o w i e d n i i p o ż y t e c z n y s p o s ó b , n i e w s p o m i n a j ą c o położeniu j a k i e g o ś o k r e ś l o n e g o m i a s t a . W y d a j e się, że p . T h o m s o n sprzeciwia się r a c z e j w s z e l k i e j definicji t e r m i n ó w o g ó l n y c h , nie z a ś że wskazuj* jakąś specjalną trudność, związaną z synonimicznością. Nie mogę t e ż z g o d z i ć się z a r g u m e n t e m p . T h o m s o n a , iż jeśli p r a g n ę u ż y w a ć w y r a ż e n i a „ o b r a z c e n t a u r a " , n i e u m i e j ą c ściśle go z d e f i n i o w a ć , t o r ó w n i e ż p o w i n i e n e m m i e ć o c h o t ę n a p o s ł u g i w a n i e się z w r o t e m „ i d e a p l a t o ń s k a c e n t a u r a " . R ó ż n i c a p o l e g a n a t y m , że j a p r z e c i e ż z n a m p e w n e rzeczy, do k t ó r y c h t e r m i n „obraz c e n t a u r a " w sposób o c z y w i s t y się o d n o s i , n i e z n a m z a ś n i c z e g o , co b y o d p o w i a d a ł o t e r m i n o w i „idea p l a t o ń s k a c e n t a u r a " . R a d b y m mieć pełną eksplikację „obrazu", aby ustalić wypadki graniczne; natomiast wy­ t ł u m a c z e n i a „idei p l a t o ń s k i e j " p o t r z e b u j ę , z a n i m w ogóle b ę d ę mógł stosować to wyrażenie. W i e l e k w e s t i i p o w i t a ł o w z w i ą z k u z t y m , co t o j e s t d e s k r y p c j a *. N i e p o t r z e b a t u p e ł n e j definicji. J e ś l i z w i e r z ę , k t ó r e w ł a ś n i e w i ­ dzimy, jest niedźwiedziem p o l a r n y m , t o zagadnienie, czy n a naszej wyspie istnieją niedźwiedzie polarne, zostaje rozwiązane, choć­ b y ś m y n a w e t a n i nie wiedzieli, j a k zdefiniować t e r m i n „niedźwiedź p o l a r n y " , a n i n i e b y l i p e w n i , czy o d n o s i się o n d o p e w n y c h i n n y c h z w i e r z ą t . D l a w y k a z a n i a , że d w i e e k s t e n s j ę w t ó r n e są r ó ż n e , potrzebny jest tylko jeden stosowny wypadek. Jeśli p a m i ę t a m y , że m o ż n a d o s k o n a l e o p i s a ć coś, co n i e j e s t k o n k r e t n e a n i n a w e t możliwe, to wówczas „trójkąt równoramienny", „trójkąt, którego s u m a k ą t ó w wynosi 1 1 0 - s t o p n i " oraz „trójkąt nie będący trójbokiem" będą to dla nas — wszystko — deskrypcje trójkąta, z g o d n e ze z w y k ł ą p r a k t y k ą j ę z y k o w ą . W i n n y c h w y p a d k a c h , * N p . sprawę tę podnosi pan Church w „Journal of Symbolic Logic", t. X V (1950), s. 150-—151. Kóżne sugestie, które z taką łatwością wysuwa pan Smullyan w" „0-Symbols", „Analysis", t. 11 (1951), s. 69—72, za daleko odbie­ gają od przedmiotu, a b y w y m a g a ł y rozważenia w pierwszej kolejności. Moje przykłady obrazów centaura oraz obrazów jednorożca zmierzały do tego, b y wykazać, że nie można zdefiniować „P-obrazu" czy„ P-deskrypcji" wyłącznie przy pomocy tego, do czego odnosi się „P".

434

Nelson

Goodman

takich j a k „trójkąta, k t ó r y nie jest trójkątem", bezpośrednie o d w o ł a n i e się d o r o z u m i e n i a p o t o c z n e g o m o ż e n i e p r z y n i e ś ć w w y n i k u żadnej określonej decyzji. Wówczas m u s i m y sformułować reguły, które odpowiadają potocznemu rozumieniu, g d y jest ono j a s n e , o r a z n a d a j ą się d o r o z s t r z y g a n i a w p r z y p a d k a c h w ą t p l i ­ wych. Nie istnieje jakiś jeden p o p r a w n y sposób realizowania t y c h zadań, natomiast rozsądna w tej sprawie reguła wygląda nastę­ pująco: K a ż d y zwrot o postaci „—, k t ó r e jest..." to z a r a z e m — deskrypcja oraz ...-deskrypcja; a deskrypcja-nie-tego-a-tego nie j e s t d e s k r y p c j ą - t e g o - a - t e g o , c h y b a że p i e r w s z e z d a n i e t e j r e g u ł y s t a n o w i , iż j e s t . T a k w i ę c „ t r ó j k ą t , k t ó r y n i e j e s t t r ó j k ą t e m " to zarówno deskrypcja trójkąta, jak i deskrypcja nie-trójkąta, gdy t y m c z a s e m „trójbok, k t ó r y nie jest t r ó j k ą t e m " — jest deskrypcja t r ó j b o k u , a n i e j e s t d e s k r y p c j a t r ó j k ą t a . J a k w y t ł u m a c z o n o w części pierwszej, m o ż e m y u n i k n ą ć wszystkich t y c h komplikacji związa­ n y c h z d e s k r y p c j a m i , dobierając p e w n e i n n e z w r o t y złożone w roli naszych przykładów. P a n C i a r k ę w y k a z u j e *, że złożenie t a k i e , j a k „ d e s k r y p c j a t r ó j k ą t a " , n a l e ż a ł o b y w y k l u c z y ć n a t e j z a s a d z i e , iż implicite wy­ m i e n i a się w n i m słowo „ t r ó j k ą t " w t a k i s a m p r a w i e s p o s ó b , j a k w w y r a ż e n i u : „ J a n j e s t t z w . ...", w y m i e n i a się implicite słowo „ J a n " . W d a n y m z w r o c i e w y m i e n i a się implicite j a k i ś t e r m i n — s ą d z i c y t o w a n y a u t o r — jeżeli w r o z w i n i ę c i u t e g o z w r o t u w y m i e n i a się ó w t e r m i n explicite. B y ł b y o n , o c z y w i s t a , s k ł o n n y u w a ż a ć , że m ó j p r z y ­ kład, „literał English triangle word", jest w sposób najbardziej j a w n y wystawiony na ten zarzut. Obracając własny argument p. Clarke'a przeciw niemu, można b y - r ó w n i e dobrze twierdzić, że r o z w i n i ę c i e „ r o z w i n i ę c i a c z e g o ś " o d w o ł u j e się explicite d o s y n o ­ nimiczności, i w t e n sposób w jego r o z u m o w a n i u powstało błędne koło. W przeciwieństwie j e d n a k do p . Clarke'a nie m a m z a m i a r u opierać jakiegokolwiek a r g u m e n t u n a pojęciu rozwinięcia z w r o t u . Z g ó d ź m y się — p o m i j a j ą c s p r a w ę o d w o ł y w a n i a się implicite d o s y n o n i m i c z n o ś c i — że d o w o l n y z w r o t m o ż n a , że się t a k w y r a ż ę , „rozpisać ponownie" w różne dłuższe sposoby. W s z a k — wobec * Eeflections s. 9—13.

on Likeness of Meaning,

„Philosophical Studies", t. III (1952),

O pewnych

różnicach

zdań w sprawie

znaczenia

435

t e g o , że n i e m a j a k i e j ś f o r m a l n e j s y s t e m a t y z a c j i — k a ż d y z t y c h d ł u ż s z y c h z w r o t ó w n a d a j e się n a r ó w n i z i n n y m i j a k o j e d n o z rozwinięć rozważanego z w r o t u . Czy więc p . Ciarkę wyklucza złożenia, k t ó r e mają rozwinięcie wymieniające r o z w a ż o n y t e r m i n f Wówczas wyklucza wszelkie złożenia; n a w e t bowiem wyrażenie „biała łódź" m o ż n a p o n o w n i e rozpisać n a „biała rzecz, do której o d n o s i się « ł ó d ź » " . C z y t e ż r a c z e j w y k l u c z a o n z ł o ż e n i a , k t ó r y c h k a ż d e r o z w i n i ę c i e o d n o s i się d o w y r a ż e ń z a w i e r a j ą c y c h r o z w a ż a n y t e r m i n ? W ó w c z a s — p o n i e w a ż r o z w i n i ę c i e o c z y w i ś c i e m u s i się o d n o s i ć d o t e g o w ł a ś n i e , d o czego o d n o s i się p i e r w o t n e złożenie — m ó g ł b y sobie d a r o w a ć całe t o mówienie o rozwinięciach i po p r o s t u w y r u g o w a ć z ł o ż e n i a , k t ó r e o d n o s z ą się d o t a k i c h w y r a ż e ń . T a k c z y t a k — w y k l u c z a n i e t a k i e j e s t b e z s k u t e c z n e ; o ile b o w i e m p o z w a l a p o z b y ć się „ d e s k r y p c j i t r ó j k ą t a " o r a z z w r o t u „ l i t e r a ł English triangle word", o tyle nie prowadzi do usunięcia zwrotów „non-English triangle description" czy „literał G e r m a n triangle w o r d " , k t ó r e służą d o t e g o s a m e g o celu. M o c n i e j s z e z a k a z y , k t ó r e ł a t w o p r z y c h o d z ą n a m y ś l , r ó w n i e ż o k a z u j ą się n i e o d p o ­ wiednie. 7

8

III

C z y t e l n i k j e d n a k m o ż e m i e ć w r a ż e n i e , iż z ł o ż e n i a p r z y t a c z a n e w t o k u w y c i ą g a n i a w n i o s k u , że w s z e l k i e d w a t e r m i n y r ó ż n i ą się p o d w z g l ę d e m z n a c z e n i o w y m , są w p e w n y m sensie w y j ą t k o w e i b a n a l n e o r a z że o s t a t e c z n i e m u s i się z n a l e ź ć s k u t e c z n y s p o s ó b ich usunięcia. Poczucie t a k i e m o g ę zrozumieć; g d y j a k a ś j e d n a forma złożenia m a o d m i e n n ą ekstensję dla każdego t e r m i n u , f a k t , iż m a o n a r ó ż n e e k s t e n s j ę d l a d a n y c h d w ó c h t e r m i n ó w , n i e jest niczym u d e r z a j ą c y m ani specjalnie interesującym. P o p r o s t u z a t e m w y k l u c z m y k a ż d e wyrażenie złożone, którego odpowiedniki, będące złożeniami wszelkich dwóch t e r m i n ó w , mają o d m i e n n e e k s t e n s j ę . M e z a b e z p i e c z a m y się b y n a j m n i e j w t e n s p o s ó b p r z e c i w r e z u l t a t o w i , w e d l e k t ó r e g o ż a d n e d w a t e r m i n y nie są s y n o n i m i c z n e , 7

„Nieangielska deskrypcja trójkąta".

8

„Dosłowny niemiecki odpowiednik trójkąta"

Logika i język

30

4-30

Nelson

Goodman

dla każdych bowiem dwóch terminów — z łatwością m o ż e m y znaleźć odpowiadające i m złożenia, k t ó r e m a j ą zakresy r ó ż n e . H o n o r u j e m y j e d n a k t o p o c z u c i e c z y z a s a d ę , iż i n t e r e s u j ą c y m i r ó ż n i c a m i m i ę d z y d w o m a t e r m i n a m i są t e j e d y n i e , k t ó r e z a c h o d z ą nie między k a ż d y m i d w o m a t e r m i n a m i . U z y s k a n a z m i a n a nie j e s t w i s t o c i e w i e l k a ; s p r o w a d z a się o n a d o t e g o t y l k o : z a m i a s t m ó w i ć , że k a ż d e d w a t e r m i n y r ó ż n i ą się p o d w z g l ę d e m z n a c z e n i o w y m , a n i e k t ó r e m o g ą n i e r ó ż n i ć się w s p o s ó b i n t e r e s u j ą c y , p o w i a d a m y , iż d w a t e r m i n y w t e d y t y l k o r ó ż n i ą się p o d w z g l ę d e m z n a c z e n i o ­ w y m , jeśli się r ó ż n i ą w p e w i e n i n t e r e s u j ą c y c z y s z c z e g ó l n y s p o s ó b . M i m o że m o ż e b y ć p r a w d ą , iż k a ż d e d w a t e r m i n y r ó ż n i ą się p o d względem znaczeniowym w pewien interesujący sposób, niemniej j e d n a k takie postawienie sprawy może przynieść ulgę w pewnego rodzaju złym samopoczuciu. Nelson Goodman, On Sonie Differences about Meaning. „Analysis", 1953, Vol. 13, No. 4; przedruk w Philosophy and Analysis, ed. Margaret Macdonald, Oxford 1954, Basil Blackwell.

Alonzo

Church

O CARNAPOWSKIEJ ANALIZIE ZDAŃ O TWIERDZENIU ORAZ O W I E R Z E N I U *

I

Z w y p o w i e d z i t a k i c h , j a k : (1) „ S e n e k a p o w i e d z i a ł , że c z ł o w i e k j e s t s t w o r z e n i e m r o z u m n y m " o r a z (A) „ K o l u m b w i e r z y ł , że Z i e m i a jest okrągła", najbardziej oczywista analiza czyni wypowiedzi o pewnych bytach abstrakcyjnych, które nazywać będziemy „ s ą d a m i w sensie l o g i c z n y m " fw i n n y m j e d n a k n i ż u C a r n a p a r o z u m i e n i u t e g o t e r m i n u ) , m i a n o w i c i e s ą d e m , że c z ł o w i e k j e s t s t w o r z e n i e m r o z u m n y m , o r a z s ą d e m , że Z i e m i a j e s t o k r ą g ł a ; t e w ł a ś n i e s ą d y t r a k t u j e się — o d p o w i e d n i o — j a k o p r z e d m i o t t w i e r ­ dzenia Seneki oraz przedmiot wierzenia K o l u m b a . M e będziemy t u o m a w i a ć t e j o c z y w i s t e j a n a l i z y ; p r z y z n a m y t y l k o , że g r o ż ą j e j w e w n ę t r z n e t r u d n o ś c i i k o m p l i k a c j e , u j a w n i a j ą c e się, s k o r o t y l k o próbujemy systematycznie sformułować składnię języka, w k t ó r y m m o ż l i w e są t a k i e w y p o w i e d z i , j a k (1) o r a z (A). C e l e m z a ś n a s z y m j e s t z w r ó c e n i e u w a g i n a coś, co — j a k s ą d z i m y — s t a n o w i z a r z u t nie d o p o k o n a n i a p r z e c i w k o i n n y m a n a l i z o m , k t ó r e usiłują o b e j ś ć się b e z s ą d ó w w sensie l o g i c z n y m — n a k o r z y ś ć t a k i c h b a r d z i e j k o n k r e t n y c h rzeczy, j a k zdania. J a k o faktycznie podejmowane bądź możliwe p r ó b y zanalizo­ w a n i a (1) p r z y p o m o c y p o j ę c i a z d a n i a , p r z y t a c z a m y : (2) „ S e n e k a n a p i s a ł s ł o w a : « C z ł o w i e k j e s t s t w o r z e n i e m r o z u m n y m » " ; (3) „ S e ­ n e k a n a p i s a ł s ł o w a : « R a t i o n a l e e n i m a n i m a l e s t h o m o » ; (4) „ S e 1 U

* Wygłoszone w the Association for Symbolic Logic 28 grudnia 1949 r. „Człowiek jest stworzeniem rozumnym".

1

Alonzo

438

Church

n e k a napisał słowa, k t ó r y c h p r z e k ł a d e m z łaciny n a angielski j e s t : « M a n is a r a t i o n a l a n i m a l » " ; (5) „ S e n e k a n a p i s a ł s ł o w a , k t ó r y c h p r z e k ł a d e m z p e w n e g o j ę z y k a S ' n a a n g i e l s k i j e s t : « M a n is a r a ­ t i o n a l a n i m a l » " ; (6) „ I s t n i e j e j ę z y k S ' — t a k i , że S e n e k a n a p i s a ł j a k o zdanie j ę z y k a S' słowa, k t ó r y c h p r z e k ł a d e m z S' n a angielski j e s t : « M a n is a r a t i o n a l a n i m a l » " . W k a ż d y m z t y c h p r z y k ł a d ó w „napisał" należy rozumieć w sensie: „napisał z intencją a s e r t y w n ą " , c z y l i : „ n a p i s a ł z p r z e k o n a n i e m " . W celu z a ś u p r o s z c z e n i a d y s k u s j i n i e b i e r z e m y p o d u w a g ę i s t n i e n i a j ę z y k ó w m ó w i o n y c h , lecz wszystkie języki traktujemy jako pisane. S p o ś r ó d p r o p o n o w a n y c h p r z y k ł a d ó w a n a l i z y z d a n i a (1) m u ­ s i m y o d r z u c i ć (2), n a t e j p o d s t a w i e , że j e s t t o b e z w ą t p i e n i a fałsz, m i m o iż (1) j e s t p r a w d z i w e . P r z y k ł a d y o d (3) d o (6), m i m o że k a ż d y z n i c h m a t ę s a m ą w a r t o ś ć logiczną, co (1), t r z e b a t a k ż e o d r z u c i ć , a t o n a t e j p o d s t a w i e , że ż a d e n z n i c h n i e p r z e k a z u j e t a k i e j s a m e j i n f o r m a c j i , j a k (1). O t o (1) p r z e k a z u j e t r e ś ć t e g o , co p o w i e d z i a ł S e n e k a , n i e u j a w n i a j ą c u ż y t y c h p r z e z e ń słów, t y m c z a s e m (3) o d t w a r z a j e g o s ł o w a , n i c n i e m ó w i ą c o i c h z n a ­ c z e n i u . W (4) p o m i n i ę t o p o d s t a w o w ą i n f o r m a c j ę (bez k t ó r e j (1) n i e w y n i k a n a w e t z (4)), m i a n o w i c i e że S e n e k a c h c i a ł , a b y j e g o s ł o w a b y ł y z d a n i e m łacińskim, a nie z d a n i e m jakiegoś innego języka, w k t ó r y m — co m o ż l i w e d o p o m y ś l e n i a — i d e n t y c z n e s ł o w a , „Eationale enim animal est h o m o " , mogłyby mieć zupełnie inne z n a c z e n i e . W o b e c (5) m o ż n a w y s u n ą ć t e n s a m z a r z u t , co w o b e c (4); i s t o t n i e b o w i e m , jeśli „ j ę z y k " p o j m u j e m y w sensie a b s t r a k c y j n y m , j a k o „ s y s t e m s e m a n t y c z n y " C a r n a p a ( t a k iż n i e j e s t t o część pojęcia języka, k t ó r y musiał być faktycznie u ż y w a n y w historii p r z e z j a k ą ś g r u p ę p l e m i e n n ą c z y e t n i c z n ą ) , t o w ó w c z a s (5) j e s t L - r ó w n o w a ż n e j e d y n i e t w i e r d z e n i u , iż S e n e k a k i e d y ś coś n a p i s a ł . (5) o r a z (6) są z u p e ł n i e p o d o b n e d o p r z y k ł a d ó w w y p o w i e d z i o w i e r z e n i u , k t ó r e w swej a n a l i z i e p o d a j e C a r n a p w dziele Meaning and Necessity, i c h o ć n i e m ó w i o n t e g o w y r a ź n i e , w y d a j e się j a s n e , iż m u s i m i e ć n a m y ś l i r ó w n i e ż t a k ą a n a l i z ę j a k p o w y ż s z a a n a ­ l i z a z d a ń o t w i e r d z e n i u . J e d n a k ż e (6) j a k o i n t e r p r e t a c j a z d a 2

2

Carnap odróżnia L-równoważność, równoważności (zwykłej).

czyli

równoważność

logiczną,

od

O Carnapowskiej

analizie

zdań o twierdzeniu

i o wierzeniu

439

n i a (1) j e s t t a k ż e n i e d o p r z y j ę c i a . N a w e t b o w i e m n i e m o ż n a t w i e r ­ d z e n i a (1) w y w n i o s k o w a ć — n a p o d s t a w a c h w y ł ą c z n i e logicz­ n y c h — ze z d a n i a (6), c h y b a t y l k o o ile z r o b i m y u ż y t e k z infor­ m a c j i f a k t y c z n e j , k t ó r e j w (6) n i e m a , m i a n o w i c i e i ż : „ M a n is a r a t i o n a l a n i m a l " , z n a c z y p o a n g i e l s k u , że c z ł o w i e k j e s t s t w o r z e ­ niem rozumnym. Zgodnie z sugestią Langforda * m o ż e m y jaskrawiej p o k a z a ć , że (6) n i e n a d a j e się j a k o i n t e r p r e t a c j a w y p o w i e d z i (1), m i a n o w i c i e przekładając te zdania na inny język, powiedzmy niemiecki, i s p o s t r z e g a j ą c , iż o w e d w i e p r z e ł o ż o n e w y p o w i e d z i m i a ł y b y d l a N i e m c a z n a c z e n i a w s p o s ó b o c z y w i s t y r ó ż n e (o ile j e s z c z e z a ł o ż y m y , iż n i e z n a o n z u p e ł n i e a n g i e l s k i e g o ) . P r z e k ł a d e m n a n i e m i e c k i w y p o w i e d z i (1) b ę d z i e : (1') „ S e n e c a h a t g e s a g t , d a s s d e r M e n s c h ein v e r m i n f t i g e s T i e r s e i " . W p r z e k ł a d z i e z d a n i a (6) słowo „ E n ­ glish" należy, oczywista, przełożyć n a „Englisch" (a n i e n a D e u t s c h " ) , z a ś : „ M a n is a r a t i o n a l a n i m a l " — n a : „ M a n is a r a ­ t i o n a l a n i m a l " (a n i e n a : „ D e r M e n s c h i s t e i n v e r n u n f t i g e s Tier" ). 3

4

5

6

7

S t o s u j ą c z a m i a s t p r z e k ł a d u ( j a k w (6)) — m o c n i e j s z e w y m a ­ ganie izomorfizmu intensjonalnego, Carnap dokonałby następu­ jącej a n a l i z y w y p o w i e d z i o w i e r z e n i u ( A ) : (B) „ I s t n i e j e z d a n i e w s y s t e m i e s e m a n t y c z n y m S ' — t a k i e , ż e : (a) & j e s t i n t e n s j o n a l n i e i z o m o r f i c z n e w z g l ę d e m : « Z i e m i a j e s t o k r ą g ł a » , o r a z (b) K o ­ lumb skłonny jest potwierdzić J e d n a k ż e izomorfizm intensjon a l n y , co w i d a ć z C a r n a p o w s k i e j definicji t e g o p o j ę c i a , j e s t r e l a c j ą m i ę d z y p a r a m i u p o r z ą d k o w a n y m i , z k t ó r y c h k a ż d a s k ł a d a się z e z d a n i a o r a z s y s t e m u s e m a n t y c z n e g o . S t ą d (B) n a l e ż a ł o b y p o ­ n o w n i e n a p i s a ć w t a k i e j o t o p o s t a c i : (C) „ I s t n i e j e z d a n i e S w s y s t e m i e s e m a n t y c z n y m S ' — t a k i e , ż e : (a) © j a k o z d a n i e systemu S' jest intensjonalnie izomorficzne względem: «Ziemia {

i

f

* W „The Journal of Symbolic Logic", t. 2, s. 53. „Seneka powiedział, że człowiek jest stworzeniem rozumnym". „Angielski". „Angielski". „Niemiecki". Człowiek jest stworzeniem rozumnym.

3

4

6

6

7

440

Alonzo

Chwrch 8

j e s t o k r ą g ł a » , j a k o z d a n i a p o l s k i e g o , o r a z (b) K o l u m b s k ł o n n y był potwierdzić ©- jako zdanie systemu S'". J a k o i n t e r p r e t a c j a z d a n i a (1) o d p o w i e d n i k i e m (0) b y ł o b y — w y d a j e się — n a s t ę p u j ą c e z d a n i e : (7) „ I s t n i e j e z d a n i e S - w s y ­ s t e m i e s e m a n t y c z n y m S ' — t a k i e , ż e : (a) S - j a k o z d a n i e sy­ s t e m u S ' j e s t i n t e n s j o n a l n i e i z o m o r f i c z n e w z g l ę d e m : «Człowiek j e s t s t w o r z e n i e m r o z u m n y m » , j a k o z d a n i a p o l s k i e g o , o r a z (b) Se­ neka napisał Q jako zdanie systemu S'". I z n o w u L a n g f o r d o w s k a m e t o d a p r z e k ł a d u w y k a z u j e , iż (C) n i e d a się u t r z y m a ć j a k o i n t e r p r e t a c j a w y p o w i e d z i (A), (7) z a ś — j a k o i n t e r p r e t a c j a w y p o w i e d z i (1). t

t

t

9

i

II

W t y m , co n a s t ą p i , z a k ł a d a się, że s ł o w o „ E n g l i s h " p o a n g i e l s k u i słowo „ E n g l i s c h " p o n i e m i e c k u m a j ą s e n s z a w i e r a j ą c y o d n i e ­ sienie d o k w e s t i i p r a g m a t y c z n y c h (w z n a c z e n i u M o r r i s a i C a r n a p a ) —> n p . coś t a k i e g o : „ j ę z y k , k t ó r y m p o s ł u g i w a n o się p o ­ wszechnie w Wielkiej B r y t a n i i i S t a n a c h Zjednoczonych w r. 1949". J a k o a l t e r n a t y w n e m o ż n a b y r o z w a ż y ć rozumienie t y c h słów w t a k i m m n i e j więcej z n a c z e n i u : „ j ę z y k , d o k t ó r e g o s t o s u j ą się takie a takie reguły semantyczne", przy czym zostałaby p o d a n a l i s t a r e g u ł , w y s t a r c z a j ą c a d o t e g o , b y s t a ł o się p e w n e , iż i s t n i e j e t y l k o j e d e n j ę z y k , k t ó r y o d p o w i a d a d a n e m u opisowi.^ W ó w c z a s z a r z u t , że (1) n i e j e s t n a s t ę p s t w e m l o g i c z n y m t w i e r d z e n i a (6) l u b (7), b y ł b y m n i e j b e z p o ś r e d n i , a m o ż e w ogóle b y u p a d ł . A b y pójść za t ą o s t a t n i ą możliwością, a z a r a z e m nie o m a w i a ć szczegółowo owej listy w y m a g a n y c h reguł s e m a n t y c z n y c h . w na­ s t ę p u j ą c y s p o s ó b z m o d y f i k u j e m y n a s z z a r z u t w o b e c (7) j a k o i n t e r p r e t a c j i z d a n i a (1). A n a l o g i c z n i e d o p r o p o z y c j i d l a A n ­ g l i k ó w , b y (1) z i n t e r p r e t o w a ć j a k o (7), m a m y p r o p o z y c j ę d l a T

8

W oryginale fragment w cudzysłowie strzałkowym (« ») podano po angielsku («The World is round») i stąd określono jako zdanie angielskie. Tu także w oryginale zdanie w cudzysłowie strzałkowym (« ») podano po angielsku («Man is a rational animal») i stąd określono jako zdanie an­ gielskie. 9

O Carnapowskiej

analizie

zdań o twierdzeniu

i o

wierzeniu

441

M e m c ó w , b y (1') z i n t e r p r e t o w a ć j a k o (1"): „ E s g i b t e i n e n S a t z Q a u f e i n e m s e m a n t i s c h e n S y s t e m S ' , so d a s s (a) 2 ^ ais S a t z v o n S ' i n t e n s i o n a l i s o m o r p h z n « D e r M e n s c h i s t ein v e r n i i n f t i g e s T i e r » ais d e u t s c h e r S a t z i s t , u n d (b) S e n e c a Q ais S a t z v o n S ' g e s c h r i e b e n hat" . T e d w i e p r o p o z y c j e , d z i ę k i ich ś c i s ł e m n p a r a l e l i z m o w i , u t r z y ­ m u j ą się a l b o u p a d a j ą p o s p o ł u . J e d n a k ż e ( 7 " ) p o n i e m i e c k u o r a z (7) p o a n g i e l s k u n i e są w z a j e m s w y m i p r z e k ł a d a m i w ż a d n y m m o ż l i w y m d o p r z y j ę c i a z n a c z e n i u . W szczególności z a ś n i e są o n e i n t e n s j o n a l n i e i z o m o r f i c z n e . A jeżeli r o z w a ż y m y a n g i e l s k i e z d a ­ n i e : (a) „ J o h n b e l i e v e s t h a t S e n e c a s a i d t h a t m a n is a r a t i o n a l a n i m a l " , oraz jego przekład n a język niemiecki (a'), to zoba­ c z y m y , że z d a n i a , d o k t ó r y c h się d o c h o d z i j a k o d o d o m n i e m a n y c h i n t e r p r e t a c j i z d a ń (a) o r a z ( a ' ) , m o g ą n a w e t m i e ć p r z e c i w n ą w a r ­ t o ś ć logiczną, k a ż d e o d p o w i e d n i o w s w y m j ę z y k u ; J o h n b o w i e m , choć zna reguły s e m a n t y c z n e zarówno języka angielskiego, j a k i niemieckiego, niemniej j e d n a k może nie umieć wyciągnąć pew­ nych spośród logicznych (bądź innych) konsekwencji owych reguł. {

i7

1 0

n

Alonzo Church, On Carnap's Analysis oj Statements of Assertion and Belief . (odczyt w Association for Symbolic Logic, 28. X I I . 1949). „Analysis", 1950, Yol. 10, N o . 5; przedruk w PhilosopJiy and Analysis, ed. Margaret Macdonald, Oxford 1954, Basil Blackwell. 1 0

r

„Istnieje zdanie Bi w systemie semantycznym S — takie, że: (a) Bi jako zdanie systemu S' jest intensjonalnie izomorficzne względem: «Der Mensch ist ein vernunftiges Tier» jako zdania niemieckiego oraz (b) Seneka napisał
P.

T.

Geach

RUSSELLOWSKA TEORIA

DESKRYPCJI

Opublikowany ostatnio w „Analysis" * artykuł omawia pewne t r u d n o ś c i prima jacie z w i ą z a n e z E u s s e l l o w s k ą t e o r i ą d e s k r y p c j i o k r e ś l o n y c h . B ę d ę się s t a r a ł t u t a j w y k a z a ć : (I) że n a w e t w z a s t o s o ­ w a n i u d o t e g o r o d z a j u p r z y k ł a d ó w , z a c z e r p n i ę t y c h ze z w y k ł e g o j ę z y k a , j a k i m i p o s ł u g u j e się E u s s e l l , j e g o a n a l i z a z d a ń z a w i e r a j ą ­ c y c h d e s k r y p c j e o k r e ś l o n e m a p o w a ż n e w a d y ; ( I I ) że t e o r i a j e g o , jako k o n w e n c j a dotycząca j ę z y k a symbolicznego, pociąga za sobą niedopuszczalne komplikacje. (I) Z d a n i e m E u s s e l l a , „ t h e K i n g of F r a n c e is b a l d " 3 ^ = - t o ^ ' twierdzenie fałszywe.„Pogląd ten jest, według mnie, obarczony 7 b ł ę d e m „ w i e l u p y t a ń " . Ż e b y się z o r i e n t o w a ć , n a c z y m t o t u t a j polega, r o z w a ż m y t y p o w y p r z y k ł a d t e g o b ł ę d u : ż ą d a n i e k r ó t k i e j odpowiedzi: „ t a k albo nie", n a p y t a n i e : „Czy jesteś bardziej szczęśliwy, o d k ą d t w o j a ż o n a u m a r ł a ? " K r y j ą się w t y m t r z y p y ­ tania: (1) Czy k i e d y k o l w i e k m i a ł e ś ż o n ę ? (2) Czy t w o j a ż o n a u m a r ł a ? (3) Czy j e s t e ś o d t e g o c z a s u b a r d z i e j

szczęśliwy?

* Sóren Halldón, Certain Problems cormected with the Definition of Identity and Definite Descriptions given in «Principia Mathematica», „Analysis", vol. 9, 1948—49, s. 29—33. „Król Francji jest łysy"; ściślej zaś — ze względu na wystąpienie ro­ dzajnika określonego „the": „(ten oto jedyny) król Francji jest łysy". 1

444

P.

T. Geach

P o s t a w i e n i e p y t a n i a (2) z a k ł a d a t w i e r d z ą c ą o d p o w i e d ź n a p y ­ t a n i e (1); jeśli p r a w d z i w a o d p o w i e d ź n a p y t a n i e (1) j e s t p r z e ­ c z ą c a , p y t a n i e (2) n i e p o w s t a j e . S t a w i a j ą c p y t a n i e (3), z a k ł a d a m y o d p o w i e d ź t w i e r d z ą c ą n a p y t a n i e (2); o ile p y t a n i a (2) n i e p o s t a ­ w i o n o b ą d ź o ile p r a w d z i w a n a n i e o d p o w i e d ź j e s t p r z e c z ą c a , t o w ó w c z a s p y t a n i e (3) n i e p o w s t a j e . G d y z a ś p y t a n i e n i e powstaje, jedynie p o p r a w n y m sposobem udzielenia odpowiedzi j e s t p o w i e d z e n i e t e g o w ł a ś n i e , że d a n e p y t a n i e w ogóle n i e powstało, i wyjaśnienie, dlaczego; „ k r ó t k a " odpowiedź, twier­ dząca albo przecząca, wprawdzie pod względem g r a m a t y c z n y m i logicznym możliwa, jest j e d n a k n i e w ł a ś c i w a . M e jest to w b r e w p r a w o m s p r z e c z n o ś c i i w y ł ą c z o n e g o ś r o d k a ; głoszą o n e b o w i e m t y l k o t y l e , że j e ż e l i p y t a n i e p o w s t a ł o , t o o d p o w i e d z i „ t a k " i „ n i e " w y k l u c z a j ą się w z a j e m n i e , czyli są r o z ł ą c z n i e a l t e r n a t y w n e . P o d o b n i e , p y t a n i e „ I s t h e p r e s e n t K i n g of F r a n c e b a l d ? " p o ­ ciąga za sobą d w a i n n e p y t a n i a : (4) Czy k t o ś j e s t w t e j c h w i l i k r ó l e m F r a n c j i ? (5) Czy i s t n i e j ą w t e j c h w i l i r ó ż n i l u d z i e , z k t ó r y c h k a ż d y j e s t królem Francji? 1 p y t a n i e „Czy obecny król F r a n c j i jest łysy" nie powstanie, d o p ó k i n a p y t a n i e (4) n i e z o s t a n i e u d z i e l o n a o d p o w i e d ź t w i e r ­ d z ą c a , a n a p y t a n i e (5) — p r z e c z ą c a . ( S a m o u ż y c i e s ł o w a „ k r ó l " n i e p r z e s ą d z a n e g a t y w n e j o d p o w i e d z i n a p y t a n i e (5); w s w o i m czasie w Sparcie b y ł o d w ó c h królów). Jeśli k t ó r a ś z t y c h d w ó c h odpowiedzi jest fałszywa, to odpowiedź twierdząca n a główne py­ t a n i e , „ t a k , j e s t ł y s y " , b ę d z i e n i e f a ł s z e m , t y l k o p o p r o s t u „ni w pięć, ni w d z i e w i ę ć " * . Pogląd t e n pozostaje — j a k myślę — w z g o d z i e ze z d r o w y m r o z s ą d k i e m ; g d y b y p r o s t e g o c z ł o w i e k a zmusić do udzielenia odpowiedzi, rzekłby zapewne: „Nie bądź głupi, F r a n c j a nie m a króla". S a m o u ż y c i e d e s k r y p c j i o k r e ś l o n e j „ t h e k i n g of F r a n c e " 2

* Por. Frege, Ueber Sinn und Bedeutung, s. 39—-41 (s. 69 70 w Philosophi cal Writings of Gottloh Frege, Black well, 1952). „Król Francji"; ze względu na wystąpienie rodzajnika określonego „the": „(ten oto jedyny) król Francji*. 2

liussellowska

teoria

445

deskrypcji

n i e z a w s z e p o p r z e d z o n e b y w a z a ł o ż e n i e m , iż o d p o w i e d ź n a p y t a n i e (4) b y ł a t w i e r d z ą c a , a o d p o w i e d ź n a p y t a n i e (5) — p r z e ­ cząca. Ponieważ, j a k słusznie z a u w a ż a Eussell, t e dwie odpo­ w i e d z i ł ą c z n i e są r ó w n o w a ż n e l o g i c z n i e z d a n i u : „ t h e p r e s e n t K i n g of F r a n c e e x i s t s " , a z a t e m , g d y b y się t e d w i e o d p o w i e d z i z a w s z e z a k ł a d a ł o , m ó w i ą c „ t h e K i n g of F r a n c e " , n i e m o ż n a b y z a d a ć p y t a n i a , c z y istnieje k t o ś , k t o „jest królem F r a n c j i " , n i e zakła­ dając zarazem, że faktycznie i s t n i e j e ktoś taki; a t o jest absurd. Eussellowska analiza zwykłych twierdzeń e g z y s t e n c j a l n y c h , z a w i e r a j ą c y c h d e s k r y p c j e o k r e ś l o n e , t a k i c h j a k „ t h e K i n g of F r a n c e exists" , jest całkiem trafna. P o n a d t o zaś analiza t a daje d o b r e w y n i k i , g d y „ t h e K i n g of F r a n c e " j e s t p r e d y k a t e m l o g i c z n y m , czyli o r z e c z n i k i e m l o g i c z n y m ; „ G e o r g e Y I is n o t t h e K i n g of F r a n c e " j e s t r ó w n o w a ż n e l o g i c z n i e z d a n i u : „ e i t h e r G e o r g e V I is n o t a K i n g of F r a n c e , o r t h e r e a r e s e v e r a l p e o p l e e a c h of w h o m is a K i n g of F r a n c e " — i n i e s t w i e r d z a a n i n i e zakłada, że istnieje pewien obecny król Francji. ( W s a m y m twier­ d z e n i u e g z y s t e n c j a l n y m s ł o w a „ t h e K i n g of F r a n c e " , n i e z a ś „ e x i s t s " , są o r z e c z n i k i e m l o g i c z n y m ; t w i e r d z e n i e t o b o w i e m j e s t l o g i c z n i e r ó w n o w a ż n e z d a n i u „ s o m e b o d y is t h e K i n g of F r a n c e " .) N a t o m i a s t teoria Eussella załamuje się, g d y chodzi o z d a n i a , w k t ó r y c h „ t h e K i n g of F r a n c e " j e s t p o d m i o t e m l o g i c z n y m , t a k i e j a k : „ t h e K i n g of F r a n c e is b a l d " o r a z „ a n 3

4

5

6

7

8

9

3

„Obecny król Francji istnieje"; — ściślej zaś: „(ten o t o jedyny) obecny król Francji istnieje". KSciślej: „jest (tym oto jedynym) królem Francji". „Król Francji istnieje"; ściślej zaś — ze względu na wystąpienie ro­ dzajnika określonego „the": „Istnieje (ten oto jedyny) król Francji". „Jerzy V I nie jest królem Francji", ściślej zaś — ze względu na ro­ dzajnik określony „the": „Jerzy VI nie jest (tym oto jedynym) królem Francji". „Albo Jerzy VI nie jest królem Francji, albo też istnieje kilku ludzi, z których każdy jest królem Francji"; ściślej zaś ze względu na to, że w ory­ ginale występuje t u dwukrotnie rodzajnik nieokreślony „a": „albo Jerzy VI nie jest (jakimś) królem Francji, albo też istnieje kilku ludzi, z których każdy jest (jakimś) królem Francji". „Istnieje". „Ktoś jest królem Francji'; ściślej zaś — z uwagi na wystąpienie ro­ dzajnika określonego „the" — „Ktoś jest (jedynym) królem Francji". 4

6

6

7

8

9

446

P. T. Geach 1 0

a s s a s s i n ha^f s t a b b e d t h e K i n g of F r a n c e " . Z d a n i a t a k i e z a k ł a ­ d a j ą o d p o y i e d ź t w i e r d z ą c ą n a p y t a n i e : „ d o e s t h e p r e s e n t K i n g of F r a n c e e x i s t ? " ; a że o d p o w i e d ź t a k a j e s t f a ł s z e m , p r z e t o u ż y c i e z w r o t u „ t h e K i n g of F r a n c e " w r o l i p o d m i o t u l o g i c z n e g o j e s t n i e n a miejscu. J e s t r z e c z ą w a ż n ą , a b y o d r ó ż n i ć m ó j p o g l ą d , iż i s t n i e n i e obecnego jedynego króla Francji zostało z a ł o ż o n e przez twier­ d z e n i e „ t h e K i n g of F r a n c e is b a l d " , o d p o g l ą d u E u s s e l l a , k t ó r y u w a ż a , że i s t n i e n i e t o w y n i k a i m p l i k a c y j n i e z p r z y t o c z o n e g o t w i e r d z e n i a . J e ż e l i p i m p l i k u j e q, p r z y c z y m ą j e s t f a ł s z y w e , t o p j e s t o c z y w i ś c i e r ó w n i e ż f a ł s z y w e . T y m c z a s e m , g d y się m ó w i , że p z a k ł a d a g, t o m a się n a m y ś l i , że p j e s t o d p o w i e d z i ą n a p y t a n i e , k t ó r e n i e p o w s t a j e , o ile q n i e j e s t p r a w d ą . J e ż e l i q— t o fałsz, a l b o jeżeli g j e s t z kolei o d p o w i e d z i ą n a p y t a n i e , k t ó r e n i e p o w s t a ł o , t o w ó w c z a s s t w i e r d z e n i e p n i e j e s t f a ł s z e m , lecz p o p r o s t u c z y m ś niewłaściwym. 1 1

x

(II) S c h a r a k t e r y z o w a n e niedostatki teorii Eussella, j a k o zda­ j ą c e j s p r a w ę ze s t a n u r z e c z y w z w y k ł y m j ę z y k u , b y n a j m n i e j n i e przemawiają przeciwko niej, gdy m a ona b y ć p r o p o n o w a n ą umową, dotyczącą języka symbolicznego. W j ę z y k u sformalizo­ w a n y m s t a r a m y się u n i k a ć s y t u a c j i , w k t ó r y c h j a k a ś f o r m u ł a \ jest „nie n a miejscu", gdyż stanowi odpowiedź n a p y t a n i e , k t ó r e w ogóle n i e p o w s t a j ę ; o s i ą g a m y t o , z m i e n i a j ą c z n a c z e n i e t e g o p y ­ k a n i a . E o z p a t r z m y p r z y p a d e k zera. W z w y k ł y m języku p y t a n i e : „ M a y I g i v e y o u s o m e m o r e t e a ? " , z a k ł a d a , że j u ż p r z e d t e m dostałeś h e r b a t ę ; w przeciwnym razie jest ono nie n a miejscu — j a k p o w i e d z i a ł a A l i c j a : „ I ' v e h a d n o t h i n g y e t , so I c a n ' t t a k e m o r e " . A odpowiedź Pomylonego Kapelusznika brzmiała: „ Y o u m e a n you can't t a k e l e s s ; it's very easy to t a k e m o r e t h a n 12

13

10

„Skrytobójca zasztyletował króla Francji"; ściślej zaś — z poprzednio wspomnianego względu — „(jakiś) skrytobójca zasztyletował (tego oto jedy­ nego) króla Francji". „Czy obecnie istnieje król Francji?"; ściślej zaś (zob. wyżej): „czy istnieje (ten jedyny) obecny król Francji?" „Czy mogę dolać ci jeszcze trochę herbaty?" „Dotychczas nic nie dostałam, więc nie mogę dostać jeszcze trochę". 11

12

1 3

Bussellowska

teoria

deskrypcji

447

1 4

nothing" . Nasz Kapelusznik, tak jak m a t e m a t y c y , traktuje „nic", czy też „ 0 " , j a k o odpowiedź n a p y t a n i e „ile?", n a równi z każdą inną odpowiedzią; niezupełnie to odpowiada p o t o c z n e m u rozumie­ niu, n a t o m i a s t w języku symbolicznym jest bardzo wygodne. Istnieją jednak decydujące względy techniczne, które przema­ wiają przeciwko teorii Eussella. Nie definiuje on d e s k r y p c j i o k r e ś l o n e j „(ix)(Fx)" j a k o t a k i e j , lecz j e d y n i e j e j u ż y c i e w k o n ­ t e k ś c i e „ G . . . " ; Wedle t e g o „(ix){Fx)" ma znaczyć tyle, co: „(Ej/) : Gy • (x) • Fx = x = y". O t ó ż s t o s u j ą c t ę definicję m u s i m y zadecydować, jaki to k o n t e k s t jest reprezentowany przez „G...". J e ś l i n p . definicję t ę s t o s u j e m y d o w z o r u , k t ó r y w j e d n y m ze z d a ń s k ł a d o w y c h z a w i e r a w y r a ż e n i e „(ix)(F%)", m u s i m y roz­ s t r z y g n ą ć , c z y „G(ix)(Fx) należy przyjąć jako skrót zastępczy owego zdania składowego, czy też całego z d a n i a ; i wyniki zapisa­ nia tego wzoru będą w dwóch wymienionych w y p a d k a c h różne. W celu uniknięcia r ó ż n y c h d e f i n i e n s ó w p r z y t y m samym d e f i n i e n d u m E u s s e l l w Principia Mathemathica ( * 1 4 ) podaje reguły dotyczące „zakresu" deskrypcji określonej, t j . reguły, k t ó r e m a j ą o k r e ś l i ć , ile z d a n e j f o r m u ł y n a l e ż y p r z y j ą ć j a k o o w o „G(ix)(Fx) z c y t o w a n e j definicji. N i e s t e t y r e g u ł y t e są n i e ­ w y s t a r c z a j ą c e . W e ź m y w y r a ż e n i e „(ix)(Fx) R(ix)(Fx)". N i e za­ w i e r a o n o ż a d n e j części, k t ó r a b y b y ł a z d a n i e m l u b f u n k c j ą z d a ­ n i o w ą , w k t ó r e j w y s t ę p u j e „ ( u ? ) ( F # ) " ; n i e m o ż n a t u więc z a s t o s o ­ w a ć E u s s e l ł o w s k i c h u s t a l e ń co d o „ z a k r e s u " . T y m c z a s e m i s t n i e j e kilka sposobów i n t e r p r e t a c j i tego w y r a ż e n i a , w zgodzie z po­ w y ż s z ą definicją. u

u

1

( 1 ) M o ż n a b y p o s t a n o w i ć , że „ G " w d e f i n i e n d u m m a r e ­ prezentować „...E..." (kropki po obu stronach należy zastąpić t a k i m s a m y m w y r a ż e n i e m ) , t a k iż „Gy" *w d e f i n i e n s i e — t o „j/Ej/". T o n a j p r o s t s z e r o z w i ą z a n i e p r z y j m u j e s a m E u s s e l l ( * 1 4 . 2 8 ) . (2) M o ż n a by postanowić, że „G" ma reprezentować „...K(?#)(Fa?)", t a k iż „Gy" w d e f i n i e n s i e t o „yR(ix){Fx)". W ó w c z a s d e s k r y p c j a o k r e ś l o n a „(ix)(Fx)" wystąpi w d e f i n i e n s i e 14

„Chciałaś powiedzieć, że nie możesz dostać m n i e j , niż miałaś dotychczas; przecież to bardzo łatwo dostać w i ę c e j niż nic".

44S

P. T. Geach

z z a k r e s e m „y'R(ix)(Fx) i należy ją w y e l i m i n o w a ć stosując p o raz d r u g i n a s z ą definicję. A b y u n i k n ą ć p o m i e s z a n i a z m i e n n y c h , m u ­ s i m y w p r o w a d z i ć n o w ą z m i e n n ą , p o w i e d z m y „£", d o d e f i n i e n s a w y r a ż e n i a „G(ix)(Fx)" n a m i e j s c e „*/"; a że k o n t e k s t e m „ G . . . " jest „t/B...", p r z e t o „G^" w t y m definiensie będzie t o „ 2 / R 2 " . (3) P o d o b n e r e z u l t a t y u z y s k a m y , p r z y j m u j ą c , że „ G . . . " m a r e p r e z e n t o w a ć f u n k c j ę , , ( ? # ) ( F # ) B . . . " , t a k iż „Gy" w d e f i n i e n s i e b ę d z i e t o „(ix)(Fx)Hy". AV c e l u w y e l i m i n o w a n i a w y s t ę p u j ą c e g o w t y m m i e j s c u „(ix)(Fx)" z z a k r e s e m „(ix)(Fx)Bi/", zastępujemy w d e f i n i e n s i e w y r a ż e n i a • „G(ix)(Fx) z m i e n n ą „?/", s t a w i a j ą c n a jej miejsce zmienną „3", t a k j a k p r z e d t e m , n a s t ę p n i e zaś p r z y j m u j e m y , że „ G . . . " m a t o b y ć „ . . . B / / " , t a k iż „ G s " w t y m d e f i n i e n s i e będzie to „zRy". u

Ł a t w o t e r a z w y k a z a ć , że r e z u l t a t y t y c h t r z e c h s p o s o b ó w r o z ­ w i n i ę c i a w y r a ż e n i a „(ix)(Fx)H(ix)(Fx) są r ó w n o w a ż n e l o g i c z n i e . M e są o n e j e d n a k t y m s a m y m w y r a ż e n i e m ; a z a t e m n i e m a m y p r a w a p o s ł u g i w a ć się w z o r e m „(ix){Fx)T&(ix)(Fx)" jako skrótem z a s t ę p u j ą c y m k a ż d e z w y m i e n i o n y c h rozwinięć, d o p ó k i nie zostanie u d o w o d n i o n a ich równoważność logiczna; p o d o b n i e j a k nie wolno n a m n a p i s a ć „a + fe-fc" z a m i a s t „(« + &)+-
J e s t e i i i . p e w n y ^ e - p r z y o d r o b i n i e p o m y s ł o w o ś c i u d a ł o b y się znaleźć inne, nie z a u w a ż o n e przez Russella i W h i t e h e a d a , przy­ padki, w k t ó r y c h to samo d e f i n i e n d u m , zawierające deskrypcje o k r e ś l o n ą , m a więcej niż j e d e n d e f i n i e n s ; a n a w e t — b y ć m o ż e — p r z y p a d k i , k i e d y t e d e f i n i e n s y n i e s ą r ó w n o w a ż n e l o g i c z n i e *. O t ó ż t e g o r o d z a j u k o m p l i k a c j e są h i e d o p u s z c z a l n e w d o b r y m systemie f o r m a l n y m ; p r z e t o Russellowska „definicja k o n t e k s t o w a " deskrypcji określonych nie zdaje e g z a m i n u j a k o zabieg f o r m a l n y . ( P r o p o n o w a n o r ó ż n e a l t e r n a t y w n e u m o w y , j a k n p . F r e g e g o czy Quine'a; nie jest j e d n a k m o i m z a d a n i e m d y s k u t o w a n i e o nich tutaj). * Tego rodzaju dowód, że wspomniane reguły co do „zakresu"' są ze sobą niezgodne, przedstawił Chwistek. -Por. Black The Naturę of Mathematics, s. 83.

Russellowska

teoria

deskrypcji

449

D o d a t k o w ą w a d ą t e o r i i E u s s e l l a j e s t t o , że d e f i n i u j e o n z n a ­ czenie w y r a ż e n i a „(?#)(Fa?)" w t w i e r d z e n i u egzystencjalnym „B!(?a?)(Pa?)", p r z y p o m o c y s p e c j a l n e j definicji * 1 4 . 0 2 " , n i e z a ś p r z y p o m o c y o g ó l n e j definicji w y r a ż e n i a „Gt(ix)(Fx) . J a k o pre­ t e k s t p o d a j e , iż n i e m o ż l i w o ś c i ą b y ł o b y z n a l e z i e n i e f u n k c j i o k r e ś l a j ą ­ cej „ E ! y " w d e f i n i e n s i e „ ( B y ) : Fly- (x)Fx ~ x = y", który o t r z y m a l i b y ś m y s t o s u j ą c definicję o g ó l n ą . A l e t o n i e p r a w d a ; b a r ­ dzo łatwo znaleźć odpowiednią funkcję, np. „(Fz)y = z" (por. * 1 4 . 2 0 4 ) . Co w i ę c e j , i b e z t a k i e j f u n k c j i m o ż n a b y , m i m o w s z y s t k o , p o d c i ą g n ą ć w y r a ż e n i e „Fl(ix)(Fx) p o d o g ó l n ą defi­ nicję, u s t a l a j ą c , że z n a c z y o n o t y l e , co „F(ix)(Fx) (por. *14.22). u

u

u

P. T. Geacli, 'Russell'8 Theory of Descriptions. „Analysis", 1950, Vol. 10, No. 4; przedruk w Philosophy and Analysis, ed. Margaret Macdonald, Oxford 1954, Basil Blackwell.

Bernard

Mayo

ZDARZENIA A JĘZYK

B ę d ę m ó w i ł o t y m , że logicy w ogóle n i e z a j m o w a l i się w s p o s ó b a d e k w a t n y z d a n i a m i o z d a r z e n i a c h ; że s t a ł o się t a k p r z e d e w s z y s t ­ kim na skutek skoncentrowania uwagi na zdaniach, w których r z e c z o w n i k i i p r z y m i o t n i k i są w a ż n i e j s z e o d c z a s o w n i k ó w i p r z y ­ s ł ó w k ó w ; w r e s z c i e że t o z k o l e i w y p ł y w a z n i e d o ś ć g r u n t o w n e j rewizji — t r a d y c y j n e j l o g i k i p r o p o z y c j o n a l n e j . I

Z a c z y n a m od rozważenia sytuacji, k t ó r a jest, b y ć może, t r u d n a d o z a n a l i z o w a n i a w s p o s ó b — że p o z w o l ę sobie go t a k nazwać — ortodoksyjnie logiczny. Zdanie: „Ten k a m i e ń został położony przez króla Jerzego V " , n a pierwszy r z u t oka nie na­ stręcza ż a d n y c h t r u d n o ś c i . Stosując t y p o w ą analizę, powiedzieli­ b y ś m y , iż z d a n i e t o w y r a ż a , c z y t e ż s t w i e r d z a , s ą d w sensie l o ­ g i c z n y m , k t ó r y j e s t p r a w d z i w y , o ile k r ó l J e r z y V p o ł o ż y ł t e n k a ­ mień, a fałszywy w przeciwnym w y p a d k u . Można b y dodać, w przeciwieństwie do tradycyjnego rozbioru n a podmiot, łącznik i orzecznik („Król J e r z y V jest t y m , k t o położył t e n k a m i e ń " ) , że t w i e r d z i się t u n i e o w ł a s n o ś c i k r ó l a J e r z e g o V ( a n i k a m i e n i a ) , tylko o relacji między nimi. P o n a d t o , g d y b y owo zdanie brzmiało: „Ten k a m i e ń został 9 lipca 1929 r. położony przez k r ó l a J e r z e g o V " , t o n a l e ż a ł o b y d o d a ć , iż s t w i e r d z a się t u t a k ż e i z a c h o d z e n i e d r u g i e j relacji, m i a n o w i c i e m i ę d z y j e d n y m z d a r z e n i e m , j a k i m j e s t p o ł o ż e Logika i język

31

452

Bernard

Mayo

nie kamienia, a i n n y m i zdarzeniami, z narodzeniem Chrystusa oraz p e w n y m i obserwacjami a s t r o n o m i c z n y m i włącznie. Trzeba b y z a u w a ż y ć , że o b i e t e r e l a c j e są w t y m s e n s i e b e z c z a s o w e , iż p r a w ­ dziwość ich stwierdzenia jest niezależna od czasu, w j a k i m z b u d o ­ wano dowolne zdanie, w k t ó r y m takie stwierdzenie występuje. ( N i e z a w s z e t a k b y w a : n p , i n a c z e j r z e c z się m a ze z d a n i e m : „ J u t r o w Manchesterze będzie p a d a ł deszcz", gdzie prawdziwość tego, co się t w i e r d z i , j e s t z a l e ż n a o d c z a s u , w j a k i m t o t w i e r d z e n i e w y g ł o s z o n o ) . W r e z u l t a c i e n i e u d a ł o się w a n a l i z i e p o w y ż s z e j w y d o b y ć znaczenia czy też funkcji g r a m a t y c z n e g o czasu prze­ szłego — c z a s o w n i k a ( „ z o s t a ł p o ł o ż o n y " ) . W y o b r a ź m y s o b i e , że j a k i ś n i e c o e k s c e n t r y c z n y a r c h i t e k t u m i e ś c i ł n a t y m k a m i e n i u n a p i s , w c z a s i e g d y głaz t e n w y d o b y ­ w a n o w kamieniołomach; wówczas ów napis mógłby mieć t a k ą postać: „Ten k a m i e ń zostanie położony przez króla Jerzego V". G d y nadejdzie czas uroczystości, zdanie to t r z e b a będzie zmienić. K a m i e n i a r z zastąpi słowa „zostanie położony" słowami „jest kła­ d z i o n y " . (Albo — żeby t o było mniej szokujące, w y o b r a ź m y sobie, że t o n o w e z d a n i e w y g ł o s i ł k o m e n t a t o r t e l e w i z y j n y : „ K r ó l J e ­ rzy V kładzie ten kamień"). Wreszcie, po zakończeniu ceremonii, s ł o w a „ j e s t k ł a d z i o n y " z a s t ą p i się s ł o w a m i „ z o s t a ł p o ł o ż o n y " . Z przyczyn praktycznych te dwa pierwsze stadia, i zarazem te d w a w a r i a n t y , o c z y w i s t a , p o m i j a m y ; f a k t j e d n a k , iż są o n e p o d w z g l ę d e m l o g i c z n y m s t o s o w n e , ś w i a d c z y o t y m , że w d o b r z e z n a n y m trzecim s t a d i u m , t a k s a m o j a k w dwóch pozostałych, nie z n a c z e n i e d a n e g o z d a n i a , lecz o k o l i c z n o ś c i , w j a k i c h j e w y g ł o ­ szono, d e t e r m i n u j ą czas g r a m a t y c z n y czasownika. (Proszę wy­ b a c z y ć m e t a f o r ę z a w a r t ą w p o w i e d z e n i u , iż t o k a m i e ń „ w y g ł a s z a " zdanie, ilekroć ktoś odczytuje w y r y t y napis). O k o l i c z n o ś c i a m i z a t e m , k t ó r e są w a ż n e d l a z d e t e r m i n o w a n i a wspomnianego czasu g r a m a t y c z n e g o , będą: przeszłość, teraźniej­ szość l u b p r z y s z ł o ś ć z d a r z e n i a , m i a n o w i c i e p o ł o ż e n i a g ł a z u . P r z e s z ł o ś ć j e d n a k z d a r z e n i a n i e j e s t częścią t e g o , co się t w i e r d z i . M k t n i e o c z e k u j e i n f o r m a c j i , iż k a m i e ń , s t a n o w i ą c y n a j w i d o c z n i e j część i s t n i e j ą c e g o b u d y n k u , z o s t a ł p o ł o ż o n y . M e j e s t t o t a k ż e niepożądane wtargnięcie psychologii n a teren logiki; to rezultat

Zdarzenia

a

język

453

dociekania t y p u : „Na jakiego rodzaju pytanie — dane twierdzenie s t a n o w i o d p o w i e d ź ? " . T o , co m ó w i ę , j e s t p r a w d ą n i e t y l k o w o d n i e ­ sieniu d o k a m i e n i o r a z b u d y n k ó w , d z i ę k i j a k i e j ś s z c z e g ó l n e j własności t y c h obiektów; istnieje praktycznie nieograniczony w a c h l a r z s y t u a c j i , w k t ó r y c h b y ł o b y t a k s a m o j a s n e , że w z d a n i u , gdzie w y s t ę p u j e g r a m a t y c z n y c z a s p r z e s z ł y , p r z e s z ł o ś ć n i e j e s t częścią t e g o , co się t w i e r d z i . A z a t e m — c o się t w i e r d z i ? W d o ­ tychczasowej analizie logicznej b y ł a — j a k n a razie — m o w a 0 stwierdzanej właśnie relacji. G d y b y z a p y t a ć , o c z y m — w zwy­ k ł y m z n a c z e n i u t y c h słów — b y ł o d a n e zdanie, każdy by o d p o w i e d z i a ł , że o z d a r z e n i u . N o r m a l n a j e d n a k a n a l i z a l o g i c z n a nie m o ż e u z n a ć , że z d a n i e : „ T e n k a m i e ń z o s t a ł p o ł o ż o n y p r z e z k r ó l a J e r z e g o V " , j e s t o c z y m k o l w i e k i n n y m niż o t y m k a m i e n i u oraz k r ó l u J e r z y m V, czyli o b y t a c h , m i ę d z y k t ó r y m i zachodzi stwierdzana relacja. N a w e t w zdaniu: „Ten. k a m i e ń został 9 lipca 1929 r. p o ł o ż o n y p r z e z k r ó l a J e r z e g o V " — j e d y n i e część t e g o , co się t w i e r d z i , j e s t o z d a r z e n i u , m i a n o w i c i e o k o l i c z n i k c z a s u , stwierdzający zachodzenie stosunku czasowego między położeniem kamienia a innymi zdarzeniami. Jeśli wyżej p r o p o n o w a n a analiza logiczna jest p o p r a w n a , to w t a k i m razie istnieje sens słowa „ o " , w k t ó r y m zdanie: „ T e n k a m i e ń został położony przez króla Jerzego V", nie mówi o zda­ r z e n i u ; a jeśli p o p r a w n e j e s t r o z u m i e n i e p o t o c z n e , t o i s t n i e j e i n n y sens s ł o w a „ o " , w k t ó r y m c y t o w a n e z d a n i e m ó w i o z d a r z e n i u . Techniczny sens słowa „ o " to ten, w k t ó r y m — zgodnie z analizą logiczną — o m a w i a n e z d a n i e n i e s t w i e r d z a n i c z e g o o z d a r z e n i u . 1 to p r a w d a : w zasadzie rola cytowanego zdania wcale nie polega n a s t w i e r d z a n i u c z e g o k o l w i e k , lecz n a z a n o t o w a n i u , upa­ m i ę t n i e n i u czegoś, mianowicie p e w n e g o zdarzenia. P o t o c z n e rozumienie słowa „ o " mieści w sobie z a r ó w n o sens, w k t ó r y m zda­ nie o d n o t o w u j e , c z y l i u p a m i ę t n i a , j a k i s e n s , w k t ó r y m z d a n i e stwierdza. T r z e b a o c z y w i ś c i e p r z y z n a ć , że r o z r ó ż n i e n i e m i ę d z y s t w i e r d z a ­ n i e m a o d n o t o w y w a n i e m n i e d a się p r z e p r o w a d z i ć z a b s o l u t n ą precyzją. M o g ł y b y n p . p o w s t a ć t a k i e o k o l i c z n o ś c i , w k t ó r y c h zdanie: „Ten k a m i e ń został położony przez króla Jerzego V " , 31*

Bernard

454

Mayo

b ę d z i e coś s t w i e r d z a ł o : g d y b y j e n p . w y g ł o s z o n o w o d p o w i e d z i k o m u ś , k t o się i n t e r e s u j e , j a k i z a c h o d z i z w i ą z e k m i ę d z y t y m a k u r a t kamieniem a fundatorem b u d y n k u . To właśnie pragnę p o d k r e ś l i ć , że n o r m a l n ą f u n k c j ą n a p i s ó w j e s t o d n o t o w y w a n i e z d a r z e ń ; a p o n i e w a ż m a m z a m i a r t w i e r d z i ć , że o d n o t o w y w a n i e jest ważną funkcją również z d a ń innych rodzajów, przeto chciałem zacząć od zwrócenia uwagi n a zdania występujące w inskrypcjach, gdzie funkcja o d n o t o w y w a n i a nie podlega dyskusji. Oczywista, n o r m a l n a f u n k c j a n a p i s ó w p o l e g a n a c z y m ś w i ę c e j niż t o o d n o t o ­ wywanie: zazwyczaj n p . zachodzi także relacja przestrzenna mię­ dzy przypomnianym zdarzeniem a usytuowaniem napisu wspomi­ nającego o o w y m zdarzeniu. Istnieją j e d n a k inne, nie mniej często s p o t y k a n e rodzaje zapisków, t a k i e j a k książki o k r ę t o w e i księgi h a n d l o w e , dzienniki i niektóre dzieła historyczne. T y p o w e zdania, w y s t ę p u j ą c e w t a k i c h k s i ą ż k a c h , w i ą ż e t e n f a k t , że o d n o t o w u j ą o n e zdarzenia. Bez wątpienia, często t a k ż e stwierdzają zachodzenie r e l a c j i , ale d z i e j e się t a k o t y l e t y l k o , o ile z d a n i a t e są z a p i s k a m i zdarzeń i zarazem twierdzeniami. T y m , co w t a k i c h z d a n i a c h o d r ó ż n i a c e c h y „ u p a m i ę t n i a n i a z d a r z e ń " o d i c h c e c h „ s t w i e r d z a n i a f a k t ó w " , j e s t z a z w y c z a j czas g r a m a t y c z n y czasownika. Zdanie: „Cezar najechał n a B r y t a n i ę " , jest jednocześnie twierdzeniem i zapiskiem. Obie te funkcje spełnia jeden wyraz, mianowicie czasownik; m o ż n a je rozróżnić w n a s t ę p u j ą c y s p o s ó b . T ę część c y t o w a n e g o z d a n i a , k t ó r a p o l e g a n a „ s t w i e r d z a n i u f a k t u " , m o ż n a z a t r z y m a ć , g d y się w y e l i m i n u j e f o r m ę c z a s u g r a m a t y c z n e g o w c z a s o w n i k u , co z a p i s z e m y n p . j a k o : „ C e z a r inw B r y t a n i ę " . (Z t a k i m s k r ó t o w y m s p o s o b e m z a p i s y ­ w a n i a o s w o j e n i są ci, co r o b i ą n o t a t k i z dzieł h i s t o r y c z n y c h ) . Ż e b y j e d n a k n i e m o ż n a b y ł o u c z y n i ć z a r z u t u z t e g o , iż w e w s z y s t ­ k i c h t a k i c h p r z y p a d k a c h w i e się z g ó r y , że „inw" j e s t s k r ó t e m zastępującym czasownik „dokonał najazdu", pragnę sprawę p o s t a w i ć całkiem j a s n o : p o d a n e sformułowanie pozostanie twier­ d z e n i e m , g d y b y n a w e t t a k n i e b y ł o . P r z y p u ś ć m y , że m ó g ł b y 1

1

Skrót „inw" od słowa „inwazja".

Zdarzenia

a

język

455

i s t n i e ć j ę z y k , w k t ó r y m „inw" (czy j a k i ś i n n y s y m b o l ) r e p r e z e n ­ tuje nieokreślony czas g r a m a t y c z n y t r y b u oznajmiającego. Otóż m i m o w s z y s t k o , d a ł o b y się w y k a z a ć , że g d y b y w s p o m n i e n i a l u d z k i e b y ł y i n n e , n i ż są, t o l u d z i e p o t r z e b o w a l i b y f o r m y g r a m a ­ t y c z n e j c z a s o w n i k a , p o z w a l a j ą c e j i m s t w i e r d z i ć zajście p e w n e g o zdarzenia, bez dokładnego odniesienia do przeszłości, teraźniej­ szości c z y p r z y s z ł o ś c i . W t a k i m j ę z y k u w y r a ż e n i e : „ C e z a r inw B r y t a n i ę " b y ł o b y twierdzeniem, choćby n a w e t nie w y s t ę p o w a ł w n i m ż a d e n c z a s g r a m a t y c z n y — a n i explicite, ani implicite; prawdziwość albo fałszywość tego twierdzenia zależałaby od d o k ł a d n i e t y c h s a m y c h f a k t ó w , co w a r t o ś ć l o g i c z n a t w i e r d z e n i a : „Cezar d o k o n a ł n a j a z d u n a B r y t a n i ę " . (Czasowników, faktycznie p o z b a w i o n y c h c z a s u g r a m a t y c z n e g o , u ż y w a się d o b u d o w a n i a twierdzeń uniwersalnych, w rodzaju: „Pszczoły robią miód"). T y l e w i ę c o cesze „ s t w i e r d z a n i a f a k t ó w " p r z e z m o j e z d a n i e , z k t ó r ą nie m a związku odniesienie czasowe z a w a r t e w czasie gramatycznym czasownika. Tą cechą zdania, dzięki której o d n o t o w a n e w n i m zdarzenie zostaje umiejscowione w czasie, jest czas g r a m a t y c z n y czasow­ n i k a . S t a j e się t e r a z j a s n e , j a k a j e s t r o l a d a n e j f o r m y c z a s u g r a ­ m a t y c z n e g o , skoro t a niczego nie stwierdza. Zadanie, k t ó r e ona s p e ł n i a , j e s t częścią p r o c e s u o d n o t o w y w a n i a c z y u p a m i ę t n i a n i a . „ D a t u j e " o n a t o , co p r z y p o m n i a n e . C z a s g r a m a t y c z n y t e r a ź n i e j ­ szy wskazuje^ że z d a r z e n i e o r a z f a k t w y g ł o s z e n i a z d a ń o d n o t o w u ­ j ą c y c h t o z d a r z e n i e są n i e m a l r ó w n o c z e s n e ; g r a m a t y c z n y c z a s p r z e s z ł y w s k a z u j e , że o d n o t o w a n i e d a n e g o z d a r z e n i a n a s t ą p i ł o p ó ź n i e j niż o n o s a m o . N i e c h c ę d a w a ć p r z e z t o d o z r o z u m i e n i a , iż o d n o t o w y w a n i e zdarzeń jest jedyną funkcją wszystkich czasów g r a m a t y c z n y c h . Powstałaby trudność w związku z g r a m a t y c z n y m czasem przysz­ łym, nie jest b o w i e m przyjęte mówienie o „ w s p o m i n a n i u " czy „ u p a m i ę t n i a n i u " z d a r z e ń p r z y s z ł y c h . M u s z ę t e ż p r z y z n a ć , że z a c z y n a m rozciągać słownikowe znaczenie słowa „zapiski", czy słowa „ o d n o t o w y w a ć " , k t ó r e w s z a k d o t y c z ą u p a m i ę t n i a n i a n a p i ś m i e ; m y ś l ę j e d n a k , iż m a m p r a w o cofnąć się d o w c z e ś n i e j s z e g o

456

Bernard

Mayo

znaczenia, k t ó r e nie ograniczało t a k dalece środka wyrażenia. N i e k t ó r z y logicy współcześni przyjmują t e n sposób postępowa­ n i a , n i e u w a ż a j ą c , że t r z e b a u s p r a w i e d l i w i ć o w o o d s t ą p i e n i e od p o t o c z n e g o r o z u m i e n i a *. Cechy „upamiętniania" niewątpliwie mniej w zdaniach inte­ r e s u j ą l u d z i n a co d z i e ń a n i ż e l i c e c h y „ s t w i e r d z a n i a f a k t ó w " . D z i e j e się t a k d l a t e g o , że n i e c z ę s t o o b c h o d z ą i c h p o j e d y n c z e , izolowane zdarzenia, tylko raczej relacje między zdarzeniami. O t o n p . nie samo nagie zdarzenie, najazd Cezara n a B r y t a n i ę , i n t e r e s u j e h i s t o r y k ó w , lecz s t o s u n e k t e g o z d a r z e n i a d o i n n y c h zdarzeń, zwłaszcza zaś — do i n n y c h zdarzeń w życiu Cezara i ó w c z e s n e j h i s t o r i i B r y t a n i i . Z d a r z e ń j e d n a k n i e m o ż n a w ogóle b a d a ć , p ó k i się i c h n i e z a r e j e s t r u j e . M y ś l ę w i ę c , że s k ł o n n i j e s t e ś m y przejaskrawiać doniosłość t y c h cech zdania, k t ó r e polegają n a „ s t w i e r d z a n i u f a k t ó w " , k o s z t e m cech „ o d n o t o w y w a n i a z d a r z e ń " , i to w większym stopniu, niżby usprawiedliwiały potrzeby prak­ t y c z n e . L o g i c y p o s z l i z a t ą t e n d e n c j ą i u c z y n i l i ją silniejszą. D a się t o m o ż e w y j a ś n i ć z a p o m o c ą r o z w a ż a ń n a d k l a s ą z d a ń , w k t ó ­ r y c h przysłówki n a równi z c z a s o w n i k a m i odgrywają doniosłą rolę.

II

Z d a n i e : „ K a r o l m o c n o zbił P i o t r a " , r ó ż n i się o d p r z y k ł a d ó w d o t y c h c z a s r o z p a t r y w a n y c h . „ K a r o l zbił P i o t r a " m o g ł o b y b y ć p o d o b n e do zdania: „Cezar najechał n a B r y t a n i ę " , stwierdzają­ cego zachodzenie relacji m i ę d z y d w o m a o b i e k t a m i ; z n o w u : „ K a ­ r o l zbił P i o t r a r a n k i e m p o u r o c z y s t o ś c i " , m o g ł o b y b y ć p o d o b n e d o z d a n i a : „ C e z a r d o k o n a ł n a j a z d u n a B r y t a n i ę w r. 54 a. C. n . " , stwierdzającego zachodzenie relacji między zdarzeniem, j a k i m jest najazd Cezara na Brytanię, a zdarzeniem, jakim jest narodzenie C h r y s t u s a . N a t o m i a s t : „ K a r o l m o c n o zbił P i o t r a " , n i e s t w i e r d z a zachodzenia relacji między K a r o l e m a P i o t r e m ani relacji między * N p . : „Nazwijmy sąd logiczny, odnotowujący obserwację faktyczną bądź możliwą, sądem doświadczeniowym" (A. J. Ayer, Language, Truth and Logic, s. 38).

Zdarzenia

a

język

457

zdarzeniem, jakim jest pobicie Piotra przez Karola, a czymkolwiek innym. P o w s t a j e k ł o p o t w z w i ą z k u z s z a c o w n ą ze w z g l ę d u n a w i e k — t e r m i n o l o g i ą logiczną. N a j c z ę ś c i e j s p o t y k a n y m k o n t e k s t e m , w k t ó ­ r y m u ż y w a się s ł o w a „ t w i e r d z i " , j e s t z w r o t : „ t w i e r d z ę y o ,r-ie"; p o z o s t a j e t o , r z e c z j a s n a , w z g o d z i e z t r a d y c y j n ą logiką z d a ń , g d z i e y j e s t p r e d y k a t e m , czyli o r z e c z n i k i e m , stwierdzanym o #-ie, j a k o o p o d m i o c i e . W r e z u l t a c i e i l e k r o ć logicy w ogóle b r a l i p o d r o z w a g ę c z a s o w n i k i i p r z y s ł ó w k i , t y l e k r o ć u s i ł o w a l i n a g i ą ć je d o w z o r u r z e c z o w n i k o w o - p r z y m i o t n i k o w e g o . P o w i e d z e n i e , że p r o ­ ces p r z e b i e g a ł w p e w i e n o k r e ś l o n y s p o s ó b , j e s t p o d o b n e d o p o ­ w i e d z e n i a , że j a k i ś o b i e k t m a p e w n ą o k r e ś l o n ą w ł a s n o ś ć . P o k u s ę , b y t a k postępować, zwiększają w j ę z y k u angielskim oraz w p a r u innych reguły syntaktyczne, według których zdania o procesach d a d z ą się n a t y c h m i a s t p r z e ł o ż y ć n a z d a n i a o p r z e d m i o t a c h . T a k n p . z d a n i e : „ K a r o l m o c n o zbił P i o t r a " , m o ż n a p r z e ł o ż y ć n a : „ K a r o l zadał Piotrowi m o c n y cios", lub — bardziej formalnie — „zdarzenie, pobicie P i o t r a przez Karola, było mocne". Zdania tego k s z t a ł t u wyglądają n a zupełnie analogiczne, t a k p o d względem logicznym, jak pod g r a m a t y c z n y m , w stosunku do zdań o postaci: „Obiekt Z w y c i ę s t w o jest d r e w n i a n y " . L o g i c z n i e j e d n a k nie są o n e a n a l o g i c z n e . M ó w i ą c , że p r z e d m i o t Z w y c i ę s t w o j e s t drewniany, mówię o bycie, mającym — jak wiadomo — pewne w ł a s n o ś c i , że m a o n t a k ż e j e s z c z e j e d n ą w ł a s n o ś ć , m i a n o w i c i e — b y c i a d r e w n i a n y m . G d y p o w i a d a m , że z d a r z e n i e , p o b i c i e P i o t r a przez K a r o l a , było mocne, w y g l ą d a to t a k , j a k b y m mówił o zda­ r z e n i u , m a j ą c y m — j a k w i a d o m o — p e w n e „ w ł a s n o ś c i " , że m a ono t a k ż e jeszcze jedną „własność", mianowicie — bycia m o c n y m . W p e w n y c h okolicznościach mogłoby to b y ć możliwe, n p . g d y b y k t o ś z a p y t a ł : „ J a k K a r o l zbił P i o t r a ? " G d y b y n a t o m i a s t t o z d a ­ nie f i g u r o w a ł o , j a k z a z w y c z a j b y w a , w k o n t e k ś c i e a k c j i , p o ­ wiedzmy — W powieści czy w raporcie policyjnym, to nie m o ż n a b y p o w i e d z i e ć , iż o w o z d a r z e n i e , p o b i c i e P i o t r a p r z e z K a r o l a , znane już, zostało opisane j a k o m o c n e . Nie m o ż n a b y n a w e t bez wielkiego p r z e k r ę c a n i a f a k t ó w — p o w i e d z i e ć , że z d a n i e t o n a p r z ó d s t w i e r d z a , iż z a s z ł o p e w n e z d a r z e n i e , m i a n o w i c i e p o b i c i e P i o t r a t

458

Bernard

Mayo

p r z e z K a r o l a , a n a s t ę p n i e w d a l s z y m c i ą g u s t w i e r d z a , iż z d a r z e ­ nie to miało „własność" bycia m o c n y m . To bowiem, o czym m o w a (i co —• c h c i a ł b y m t a k r z e c — z o s t a ł o o d n o t o w a n e ) , j e s t j e d n y m zdarzeniem, mianowicie zdarzeniem: mocne pobicie P i o t r a przez Karola. Moc nie jest a t r y b u t e m tego zdarzenia. O t o właśnie idzie, że n o t a t k a o t y m z d a r z e n i u , k t ó r a b y z a w i e r a ł a w z m i a n k ę o p o ­ biciu, a nie w s p o m i n a ł a o gwałtowności czy m o c y , b y ł a b y nie­ a d e k w a t n a , niekompletna bądź też w p r o w a d z a ł a b y w błąd. Nie b y ł a b y f a ł s z y w a ( w ł a ś c i w i e b y ł a b y p r a w d z i w a ) , ale b y ł a b y n i e z a d o w a l a j ą c a . A — z czego l o g i c y z a c z y n a j ą s o b i e z d a w a ć s p r a w ę — fałsz t o t y l k o j e d e n z r o d z a j ó w n i e d o s t a t k ó w w z d a ­ niach. M o ż n a z a t e m p o w i e d z i e ć , że p o d s t a w o w a r ó ż n i c a l o g i c z n a miedzy zdaniami o obiektach a zdaniami o własnościach, ogarnia­ jąca rzeczowniki i przymiotniki, zdania o zdarzeniach, czasow­ n i k i i p r z y s ł ó w k i , p o l e g a n a t y m , że p o ł ą c z e n i e c z a s o w n i k - p r z y słówek jest j e d n o s t k ą znacznie bardziej z w a r t ą niż połączenie r z e c z o w n i k a z p r z y m i o t n i k i e m . P e ł n a a n a l i z a r ó ż n i c m i ę d z y sy­ t u a c j ą w z a k r e s i e o b i e k t ó w a s y t u a c j ą w z a k r e s i e z d a r z e ń za­ p r o w a d z i ł a b y z n a c z n i e d a l e j niż n i n i e j s z a . N i e m o g ł e m u c z y n i ć wiele więcej p o n a d z w r ó c e n i e u w a g i , z a p o m o c ą c u d z y s ł o w ó w , na dziwaczność pojęcia własności, g d y stosujemy je do zdarzenia. D l a m o i c h j e d n a k celów z u p e ł n i e w y s t a r c z y w y k a z a ć , że r o z b i ó r s ą d ó w l o g i c z n y c h n a część p o d m i o t o w ą i część o r z e c z n i k o w ą , o ile d a się, z b a r d z o n i e w i e l k ą m o d y f i k a c j ą , z a s t o s o w a ć d o z d a ń t y p u rzeczownikowo-przymiotnikowego, o tyle w zupełności nie d a się z a s t o s o w a ć d o n i e k t ó r y c h p r z y n a j m n i e j z d a ń t y p u czasownikowo-przysłówkowego. O b e c n i e r o z w a ż y m y t o , co w y n i k a ze w s p o m n i a n e j w y ż e j s y n t a k t y c z n e j możliwości przekładu. Zdarzenia określone j a k o : „ C h a r l e s s t r i k i n g P e t e r " i „ C a e s a r i n v a d i n g B r i t a i n " , o d d a j e się w potocznej angielszczyźnie za pomocą zwrotów: „the striking 2

2

3

Dosłownie: „Karol bijący Piotra". Dosłownie: „Cezar najeżdżający Brytanię".

3

Zdarzenia

a

język

459

4

5

of P e t e r b y C h a r l e s " , o r a z „ t h e i n y a s i o n of B r i t a i n b y C a e s a r " . W tej postaci wyrażenia te funkcjonują pod względem grama­ t y c z n y m jako rzeczowniki, i istotnie, dokonując rozbioru gra­ m a t y c z n e g o , t r a k t u j e się j e j a k o z w r o t y r z e c z o w n i k o w e . P r ó b a zanalizowania t y c h zwrotów rzeczownikowych w sposób zgodny ze w s p ó ł c z e s n ą t e o r i ą l o g i c z n ą d e s k r y p c j i d o p r o w a d z i ł a b y —• j a k m y ś l ę — d o c i e k a w e g o p o t w i e r d z e n i a m e j s u g e s t i i , że l o g i c y b a r ­ dzo z a n i e d b a l i t a k i e w y r a ż e n i a . Z g o d n i e z t e o r i ą d e s k r y p c j i (określonych), z d a n i a zawierające zwrot k s z t a ł t u „(ten oto) t a k i a taki" można przełożyć n a zdania, w których cytowany zwrot nie występuje, zamiast tego j e d n a k w zdaniu p o d r z ę d n y m stwier­ d z a się, że j e d e n i t y l k o j e d e n o b i e k t m a d a n ą w ł a s n o ś ć . M e m o g ę zrozumieć, w jaki sposób m o ż n a tę teorię t a k zreformować, a b y pasowała zarówno do zdarzeń, j a k do obiektów. „Śmierć Scotta b y ł a n a g ł a " — n i e d a się z a n a l i z o w a ć w t a k i s a m s p o s ó b , j a k : „Autor «Waverleya» był Szkotem" . To ostatnie bowiem jest równoważne zdaniu: „Przynajmniej jeden przedmiot napisał «Waverleya»; najwyżej jeden przedmiot napisał «Waverleya»; nie i s t n i e j e p r z e d m i o t , k t ó r y z a r a z e m : n a p i s a ł « W a w e r l e y a » i n i e był S z k o t e m " . N a t o m i a s t pierwsze z t y c h z d a ń nie m a takiego równoważnika. W zdaniu drugim „napisanie «Waverleya»" oraz „ b y c i e S z k o t e m " — są t o w ł a s n o ś c i p e w n e g o o b i e k t u ; i c h o ć z w r o t „ a u t o r « W a v e r l e y a » " t a k w y g l ą d a , j a k g d y b y się o d n o s i ł do j a k i e g o ś o b i e k t u , t o o d n o s i się t y l k o d o w ł a s n o ś c i , o k t ó r e j t w i e r d z i m y n a p o d s t a w i e i m p l i k a c j i , że p r z y s ł u g u j e o n a p e w n e m u obiektowi. N a t o m i a s t w pierwszym z r o z p a t r y w a n y c h zdań „ Ś m i e r ć S c o t t a " o d n o s i się d o p e w n e g o z d a r z e n i a , a n i e j e d y n i e d o „ w ł a s n o ś c i " , o k t ó r e j t w i e r d z i się, że p r z y s ł u g u j e p e w n e m u z d a r z e ­ n i u ; w y r a z „ n a g ł a " z a ś n i e o d n o s i się d o j a k i e j ś i n n e j „ w ł a s n o ś c i " 6

7

8

4

„Pobicie Piotra przez Karola". „Najazd Cezara na Brytanię". „The so-and-so". „The death of Scott was sudden". „The author of «Waverley» was Scottish" — „(Jedyny) verleya» był Szkotem". 5

6

7

8

autor

«Wa-

460

Bernard

Maya

t e g o ż z d a r z e n i a , lecz s a m j e s t częścią t e g o , o c z y m się t w i e r d z i , że w y s t ą p i ł o j a k o coś, co k o n s t y t u u j e o w o z d a r z e n i e . A w i ę c R u s s e l l o w s k a t e o r i a d e s k r y p c j i s t o s u j e się n i e d o w s z y s t k i c h z w r o t ó w o p o s t a c i „ ( t e n o t o ) t a k i a t a k i " , lecz t y l k o d o t y c h n a j w y ż e j z w r o t ó w w s p o m n i a n e g o k s z t a ł t u , k t ó r e o d n o s z ą się d o o b i e k t ó w , nie zaś do zdarzeń. Bernard Mayo, Events and Language. „Analysis", 1950, Yol. 10, N o . 5; przedruk w Philosophy and Analysis, ed. Margaret Macdonald, Oxford 1954, Basil Blackwell.

Nathaniel

Lawrence

HETEROLOGICZNOŚĆ A H I E R A R C H I A

I 1

W p r a c y p t . An Inąuiry into Meaning and Trutłt Bertrand R u s s e l l p i s z e : „ A r g u m e n t y z a t y m , że h i e r a r c h i a j ę z y k ó w j e s t c z y m ś k o n i e c z n y m , są p r z y g n i a t a j ą c e , i d l a t e g o n a p r z y s z ł o ś ć b ę d ę u z n a w a ł i c h w a ż n o ś ć " *. K i l k a s t r o n d a l e j j e d n a k ż e n i e m o ż e się o n o p r z e ć o k a z j i w y k a z a n i a z a p o m o c ą „ a n t y n o m i i " , że „ o w a h i e r a r c h i a . . . j e s t i s t o t n a " **. W s p o m n i a n a a n t y n o m i a w i ą ż e się ze s ł o w e m „ h e t e r o l o g i c z n y " . P r z e d m i o t e m niniejszego a r t y k u ł u jest z b a d a n i e tej a n t y n o m i i , w celu z o r i e n t o w a n i a się, c z y s t a n o w i o n a a r g u m e n t p r z e m a w i a j ą c y za t y m , iż h i e r a r c h i a j ę z y k ó w j e s t c z y m ś k o n i e c z n y m . Z a g a d n i e ­ nie o g ó l n e , m i a n o w i c i e c z y i s t n i e j e w ogóle j a k a k o l w i e k p o t r z e b a wprowadzania hierarchii języków, należy do tych, które mogłyby w y t r z y m a ć b a r d z o s u r o w ą k r y t y k ę . O b e c n i e w ś r ó d filozofów z a j ­ m u j ą c y c h się j ę z y k i e m p a n u j e r o s n ą c y e n t u z j a z m d l a p o z y t y w n e j o d p o w i e d z i n a t o p y t a n i e ***. A l e t u t a j n i e r o z p a t r u j e m y t e g o o g ó l n e g o p r o b l e m u . O g r a n i c z a m y się d o r o z w a ż e n i a m n i e j s z e j kwestii: Czy p a r a d o k s związany z t e r m i n e m „heterologiczny" wy­ m a g a o d w o ł a n i a się d o t e o r i i h i e r a r c h i i j ę z y k ó w . * W y d . W. W. Norton, N e w ** Op. cit., s. 97. *** Nie przypadkiem, zapewne, dla twierdzenia, że Platon uważał w „niebie". N p . Russell, op. cit., Badania nad znaczeniem i 1

York 1940, s. 75. panuje w tejże grupie beztroski entuzjazm „formy" za różnorakie byty, przebywające s. 27. prawdą.

462

Nathaniel

Lawrenee

II

Naprzód rozważę Russellowskie sformułowanie wspomnianego p a r a d o k s u , r o z w i j a j ą c j e g o d r u g ą część, b y s t a ł o się o n o j a s n e . „ P r e d y k a t j e s t « h e t e r o l o g i c z n y » , g d y n i e m o ż n a go o r z e c o n i m s a m y m ; t a k w i ę c słowo « d ł u g i » j e s t h e t e r o l o g i c z n e , p o ­ n i e w a ż n i e j e s t o n o d ł u g i e , « k r ó t k i » n a t o m i a s t t o słowo h o m o l o ­ g i c z n e . [ « N i e m i e c k i » , « u c z o n y » , « p i ę k n y » są h e t e r o l o g i c z n e ; « E n g l i s h » , « e r u d i t e » , « u g l y » — są h o m o l o g i c z n e ] *. P y t a m y t e d y : czy «heterologiczny» jest heterologiczny? K a ż d a z dwóch odpowiedzi prowadzi do sprzeczności. Dla uniknięcia takich a n t y ­ n o m i i n i e z b ę d n a j e s t h i e r a r c h i a j ę z y k ó w " **. Owa sprzeczność, o której wspomina Eussell, w y m a g a zba­ d a n i a . R u s s e l l o w i c h o d z i w i d o c z n i e o t o , że z a r ó w n o g d y o d p o ­ wiemy: „ t a k " , j a k g d y odpowiemy: „nie", n a p y t a n i e : „Czy «heterologiczny» jest heterologiczny?", to o t r z y m a m y wyniki doprowadzające do konkluzji wewnętrznie sprzecznych. Roz­ ważmy te dwa wypadki. 2

3

4

(1) G d y p o w i a d a m : „ T a k , « h e t e r o l o g i c z n y » j e s t h e t e r o l o g i c z n y " , t o t y m s a m y m m ó w i ę , że słowo t o j e s t n i e z d o l n e d o s a m o o r z e k a n i a , czyli o r z e k a n i a o s a m y m s o b i e ; ale p i e r w s z a część mej argumentacji właśnie na t y m polega. Z twierdzenia, w k t ó r y m przy pomocy pewnego terminu orzekam o nim samym, wyciągam w n i o s e k , że t e g o r o d z a j u o r z e k a n i e j e s t n i e m o ż l i w e . J a k d o t ą d , w p o r z ą d k u . Z a ł ó ż m y n a r a z i e , że t a część w s p o m n i a n e j a n t y n o m i i zachodzi. (2) G d y p o w i a d a m : „ N i e , « h e t e r o l o g i c z n y » n i e j e s t h e t e r o l o g i c z n y " , t o t y m s a m y m m ó w i ę , że słowo t o n a d a j e s i ę d o o r z e k a n i a o sobie s a m y m : j e d n a k ż e w p i e r w s z e j części m e g o t w i e r ­ dzenia wyraźnie o d m a w i a m słowu „heterologiczny" p r e d y k a t u * Zdanie w nawiasach prostokątnych to przypisek Eussella, odnoszący się do tego fragmentu. ** Op. cit., s. 96—97. „Angielski". „Erudycyjny", „odznaczający się erudycją". „Brzydki". 2

3

4

Mełerologiczność

a

hierarchia

463

heterologiczności. P o raz dragi z a t e m sformułowałem, jak widać, twierdzenie, z którego w y p r o w a d z a m sprzeczną z nim konkluzję. Zanim p o d d a m dalszemu badaniu tę „antynomię", rozważę d w i e c e c h y w ł a s n o ś c i b y c i a h e t e r o l o g i c z n y m , k t ó r y m i E u s s e l l się nie zajmuje. Te d w a p u n k t y posłużą n a m do tego, b y u w y d a t n i ć oczywistą konieczność starannego z b a d a n i a sensu heterologiczności. (I) J e ż e l i t o j e s t p a r a d o k s , o k t ó r y i d z i e , n i e m a p o t r z e b y p o s u w a ć się a ż d o z a d a w a n i a p y t a ń , c z y „ h e t e r o l o g i c z n y " j e s t p r e d y k a t e m ' s a m o o r z e k a l n y m , c z y t e ż n i e . J e s t wiele p a r a d o k s ó w , k t ó r e n i e p o c i ą g a j ą z a s o b ą k o n i e c z n o ś c i w y c o f y w a n i a się n a t e r e n innych języków. N p . „heterologiczny" i „homologiczny" muszą b y ć sprzeczne, bo w przeciwnym razie analizowany przez nas p a r a d o k s z n i k n i e . P y t a m y t e r a z : „ C z y słowo « d ł u g i » j e s t h e t e r o l o g i c z n e ? " P a d a o d p o w i e d ź , że t a k . „ D ł u g i " j e s t s ł o w e m k r ó t k i m . A z a t e m jeśli coś j e s t h o m o l o g i c z n e ( n i e h e t e r o l o g i c z n e ) , t o m u s i b y ć t e ż n i e d ł u g i e . A l e słowo „ p o l y s y l l a b i c " j e s t h o m o l o g i c z n e , a więc i niedługie. T y m c z a s e m to n i e p r a w d a , gdyż przeciętna l i c z b a l i t e r w a n g i e l s k i m słowie w y n o s i p i ę ć *. 5

(II) J a k i e ż p r z y k ł a d y podaje Russell? Słowo „ugly" kwali­ f i k u j e o n j a k o h o m o l o g i c z n e , p o n i e w a ż n i e p o d o b a m u się z w y ­ glądu czy brzmienia. Słowo „ e r u d i t e " jest homologiczne, ponieważ s t o s u n k o w o n i e w i e l u l u d z i p o t r a f i j e ściśle z d e f i n i o w a ć . Z a ł ó ż m y j e d n a k , że m n i e słowo „ u g l y " w y d a j e się p i ę k n e . O d z n a c z a się o n o ładnym zrównoważeniem kresek pionowych, wykraczających po­ n a d linię p o z i o m ą o r a z p o n i ż e j . Z a m k n i ę t a p ę t l a l i t e r y „ g " p r z e * N p . na t y m właśnie założeniu opiera się ocena objętości rękopisów przeznaczonych do druku. Ten fragment zawiera, jak łatwo spostrzec, umyślnie solistyczny argu­ ment, polegający na zignorowaniu różnicy między użyciem a wymienieniem słowa „długi" [czyli między tzw. supozycją normalną a materialną, których pomieszanie wywołuje ekwiwokację]. Skracając ten artykuł do druku, przy­ padkowo pominąłem końcowe zdanie, które wskazuje, iż nieostrożność po­ wodująca powstanie błędu heterologiczności, zachowującego pozór poprawności, nie odbiega zasadniczo od tej, co występuje we wspomnianym sofizmacie w związku ze słowami „długi" oraz „niedługi". „Wielozgłoskowy". 5

Nathaniel

464

Lawrence

k s z t a ł c ą się w s z l a c h e t n ą z w y g l ą d u , o t w a r t ą p ę t l ę l i t e r y „ y " — i t p . Całe słowo w y w o ł u j e w r a ż e n i e siły, w d z i ę k u , r ó w n o w a g i i p r z y c h y l n o ś c i . Co się t y c z y j e g o b r z m i e n i a , k o j a r z y się o n o z n a j c z u l s z ą ze s c e n — z n i a ń c z e n i e m d z i e c k a . I w t e n s p o s ó b , szczerze c z y t e ż n i e s z c z e r z e , m ó g ł b y m o b r o n i ć k a ż d e s ł o w o . Z n o w u słowo „ e r u d i t e " m o g ł o b y się s t a ć , b e z ż a d n e j z m i a n y z n a c z e n i a , t a k n i e u c z o n e , j a k słowo „ i n t e g r a t e " , k t ó r e n i e g d y ś n a l e ż a ł o d o słownika niewielu zaledwie ludzi. Jeśli Churchill w s w y m na­ s t ę p n y m p r z e m ó w i e n i u p o s ł u ż y się z w r o t e m : „ e r u d i t e a u t h o r s of l a b o u r poliey" , to niezrozumienie sensu tego słowa zniknie w ciągu jednej nocy, dzięki p o m o c y p r a s y . 6

7

P i e r w s z y z p o w y ż s z y c h d w ó c h p u n k t ó w w s k a z u j e , że pojęcie h e t e r o l o g i c z n o ś c i n a p o t y k a n a swej d r o d z e p r z e s z k o d y , z a n i m j e s z c z e w ogóle — że t a k p o w i e m — n a s t a w i m y j e n a n i e s a m o . P u n k t d r u g i w s k a z u j e , że w p r z e c i w i e ń s t w i e d o j a k i e g o ś j ę z y k a i d e a ł u , g d z i e s ł o w a m a j ą , w p e w n y m sensie, u s t a l o n ą s y t u a c j ę , różne ich a s p e k t y zawsze b ę d ą p o d l e g a ć f l u k t u a c j o m i p o z o s t a n ą p o d a t n e n a s u b i e k t y w n e zmiany. T e n więc drugi p u n k t służy j a k o o s t r z e ż e n i e , iż k i e d y m a m y d o c z y n i e n i a z p o j ę c i e m „ h e t e r o l o g i c z n y " , t o s t y k a m y się z j e d n y m z t y c h słów, k t ó r e m o g ą w r ó w n e j m i e r z e z a l e ż e ć o d g e s t u i o k o l i c z n o ś c i , j a k o d logiki. Nie mogę t u t a j poświęcić miejsca s p r a w o m u b o c z n y m i w y k o ­ rzystać okazji do przeprowadzenia kilku analiz, k t ó r ą nastręcza o b e c n o ś ć o w y c h c z y n n i k ó w , z m i e n i a j ą c y c h się n a s k u t e k p r z y c z y n s u b i e k t y w n y c h czy też jakichś innych. W s p o m n i a n e d w a p u n k t y ł ą c z n i e p o w i n n y w y k a z a ć , że g d y się k o g o ś z a p y t a j ą : „ C z y « h e terologiczny» jest heterologiczny?", to nie należy d a w a ć żadnej odpowiedzi, póki pojęcie heterologiczności nie zostanie p o d d a n e d a l s z e j a n a l i z i e . B y ć m o ż e , u d a się w ó w c z a s d o w i e ś ć b e z s e n sowości t e g o p y t a n i a , a t o z t e g o w z g l ę d u , że d e f i n i c j a s ł o w a h e ­ t e r o l o g i c z n e g o , j a k o t a k i e g o , k t ó r e n i e d a się o r z e c o s o b i e sa­ m y m , d o t k n i ę t a j e s t w całości e p i d e m i ą w i e l o z n a c z n o ś c i . W i e l o ­ z n a c z n e są w y r a ż e n i a : „ s ł o w o " , „ h e t e r o l o g i c z n y " , „ o r z e k a l n y " 6

7

„Scalać", „integrować". „Uczeni twórcy polityki laborzystowskiej" (tj. Partii Pracy).

Heterologiczność

a

hierarchia

465

o r a z „o s a m y m s o b i e " . W i s t o c i e j e s t t o t a s a m a w i e l o z n a c z n o ś ć . P o d e j d ę do niej od s t r o n y najbardziej dostępnej i najlepiej zna­ n e j , m i a n o w i c i e — wielości z n a c z e ń t e r m i n u „ s ł o w o " . III

Główny kierunek poniższej analizy nie powinien b y ć u w a ż a n y za coś w j a k i m k o l w i e k sensie n o w e g o . S a m E u s s e l l , o c z y w i s t a , w ł o ż y ł wiele w y s i ł k u w z a n a l i z o w a n i e z n a c z e n i a t e r m i n u „ s ł o w o " * i d z i ę k i t e m u r o z b u d o w a ł m a c h i n ę a n a l i z y d o t e g o s t o p n i a , że p o b a r d z o n i e w i e l k i e j a d a p t a c j i , m o g ł a o n a p o s ł u ż y ć d o rozwią­ zania p a r a d o k s u „heterologiczności" — bez wprowadzania po­ jęcia hierarchii języków i związanych z n i m trudności. W y r a z „słowo" jest, oczywista, wieloznaczny. Sięgam po kilka p r z y k ł a d ó w , z a c z y n a j ą c o d t y c h , k t ó r e s a m E u s s e l l w y b r a ł w celu przedstawienia zagadki. Słowo „długi" jest heterologiczne, ponieważ jest słowem k r ó t k i m . T u słowo „ d ł u g i " d o t y c z y , w i d o c z n i e , w ł a s n o ś c i fizycz­ nych obiektu fizycznego, mówionego b ą d ź pisanego. J e s t j e d n a k r z e c z ą w a ż n ą , b y z d a ć sobie s p r a w ę , że w t y m j e d n y m p r z y k ł a ­ dzie są u k r y t e p r z y n a j m n i e j d w a z n a c z e n i a t e r m i n u „ s ł o w o " . (I) „ S ł o w o " z n a c z y t y l e , c o : „ p o j e d y n c z y p r z e d m i o t f i z y c z n y , numerycznie różny od wszelkich p o d o b n y c h egzemplarzy". ( I I ) „ S ł o w o " z n a c z y t a k ż e t y l e , c o : „ t o , czego t e n e g z e m p l a r z fizyczny jest p r z y p a d k i e m szczególnym". N a d a j m y im odpo­ wiednio n a z w y W oraz W . K a ż d e W może b y ć albo mówione, a l b o p i s a n e . T a k w i ę c W j e s t c z y m ś , co m o ż e z o s t a ć p r z e d s t a ­ wione za p o m o c ą nieograniczenie wielkiej liczby r ó ż n y c h rodzajów czcionek itd. z jednej strony, a k c e n t ó w zaś itd. — z drugiej. K a ż d a z t y c h nieskończenie wielkich grup jest różna od W oraz od W . E z a d k o n a z y w a m y j e s ł o w a m i , m ó w i m y r a c z e j , że są t o sposoby mówienia lub rodzaje p i s m a czy d r u k u itd. Ponieważ j e d n a k są o n e c z y m ś p o ś r e d n i m m i ę d z y W a W nazwijmy je, odpowiednio, W oraz W . K a ż d y element należący do W 2

3

3

3

x

3

3

2 s

* Op. cit., rozdz. I.

2 p

1 ?

2 s

460

Nałha

niel

Lawrenee

i W może s a m z kolei mieć nieskończenie dużą liczbę W jak również nieskończenie dużą liczbę towarzyszących m u elementów w tej samej grupie. A zatem k a ż d e W jest poszczególnym przy­ p a d k i e m pewnego W , ono zaś z kolei jest j e d n y m z wielu W , będących środkami, które — niby kanały — pośredniczą w wy­ rażaniu W . W jest t y m , o czym mowa, g d y p o w i a d a m y t a k : „ S t a r a m się z o r i e n t o w a ć , co z n a c z y t o słowo, k t ó r e s ł y s z a ł e m " . W t y c h okolicznościach jest n a m obojętne, z k t ó r y m W mamy d o czynienia, czy też k t ó r e g o W jest ono poszczególnym przy­ padkiem, c h o c i a ż — ze w z g l ę d ó w p s y c h o l o g i c z n y c h — woleli­ b y ś m y prawdopodobnie, żeby było to czytelne W oraz, także czytelne, Wj. 2 p

1 ?

x

2

3

2

3

x

2

2 p

Owe względy psychologiczne pozostają właściwie n a uboczu w s t o s u n k u d o celu n a s z y c h n i n i e j s z y c h b a d a ń , z a r a z e m j e d n a k u j a w n i a j ą t o , o co i d z i e . M o ż e m y m i e ć „ c z y t e l n e " W l u b „czy­ telne" W Możemy zatem mieć doskonale czytelny krój d r u k u i r o z m i a r czcionek, n a t o m i a s t jego poszczególny p r z y p a d e k m o ż e być „nieczytelny", z powodu nieodpowiedniej farby drukarskiej, z ł e g o p a p i e r u , c z y p o p r o s t u d l a t e g o , że d a n y n a p i s j e s t z a s t a r y . P a m i ę t a j ą c o t y m r o z r ó ż n i e n i u , z a s t a n ó w m y się, co m a m y n a m y ś l i , g d y m ó w i m y , że j a k i e ś słowo j e s t „ d ł u g i e " . P o w i n n o b y ć o d p i e r w s z e j c h w i l i j a s n e , że n i e m ó w i m y o W m i m o że W m o ż e s t a n o w i ć n a m a c a l n ą p o d p o r ę d l a n a s z e j o p i n i i . O t o n p . słowo „ w o j n a " b y w a w w i ę k s z o ś c i n a g ł ó w k ó w d ł u ż s z e a n i ż e l i słowo „nieludzka" w tekście. Znowu moja znajoma d w u i półletnia dziewczynka odpłaca z nawiązką s w y m rodzicom ich zakazy, k r z y c z ą c „ M e - e - e - e - e - e " . Czego się w y m a g a o d s ą d u , że d a n e słowo j e s t d ł u g i e , t o t e g o m i a n o w i c i e , b y się o n o d n o s i ł d o i n n y c h „ s ł ó w " t e j s a m e j g r u p y W , czyli t a k i e g o s a m e g o s p o s o b u w y r a ż a n i a słowa W . Można t o osiągnąć wybierając inne W które repre­ zentują tęże grupę W ; nie jest to j e d n a k konieczne. To p r a w d a , że m o ż e m i b y ć p o t r z e b n y w z r o k o w y b ą d ź s ł u c h o w y o b r a z in­ nego W w celu s f o r m u ł o w a n i a j a k i e g o ś s ą d u n a t e m a t d ł u g o ś c i b a d a n e g o słowa; ale rola takiego w y o b r a ż e n i a jest analogiczna do tej, jaką dla s t u d e n t a geometrii odgrywa diagram w pod­ ręczniku geometrii. Sugeruje za p o m o c ą p r z y k ł a d u . R o z w a ż m y 2

v

1 7

x

2

3

1 ?

2

1 ?

Heterologiczność

a

hierarchia

467

jeszcze zdanie: „Schultz zjadł b a n a n a " . W W podmiot zdania jest dłuższy od dopełnienia; w W — krótszy. Długość słowa z a l e ż y o d t e g o , d o j a k i e j g r u p y W o n o n a l e ż y . Z n a c z y t o , że m ó w i ą c o d ł u g o ś c i s ł o w a , m ó w i m y o j e g o w ł a s n o ś c i a c h W . Czy bywają t a k i e w y p a d k i , w k t ó r y c h pojęcie „heterologiczny" d a się z a s t o s o w a ć d o W ? O w s z e m ; s ł o w a „ c z a r n y " i „ g ł o ś n y " służą, kolejno, jako ilustracja W o r a z W *. T o z kolei p o z w a l a z r o ­ z u m i e ć , że r ó w n i e ż i W n a l e ż a ł o b y p o d z i e l i ć n a W oraz W , g d z i e p o r a z s są w ł a s n o ś c i a m i p o c h o d n y m i d o w o l n e g o W w z i ę t e g o z grupy W , której jest on poszczególnym przypadkiem. E o z w a ż m y teraz homologiczność słowa „erudite". W oczy­ wiście n i e w c h o d z i w r a c h u b ę , c h y b a t y l k o j a k o b e z p o ś r e d n i m e c h a n i c z n y ś r o d e k p o r o z u m i e w a n i a się. W r ó w n i e ż n i e w c h o d z i w r a c h u b ę , ponieważ jest rzeczą bez znaczenia, czy g r u p a , w której z n a j d u j e się „ e r u d i t e " , j e s t g r u p ą s, c z y t e ż g r u p ą p, d a l e j czy w y m o w a „ r " b ę d z i e g a r d ł o w a , j a k w L a n c a s h i r e , c z y t e ż beł­ k o t l i w a , j a k w L i m e h o u s e , w r e s z c i e c z y słowo t o z o s t a n i e w y ­ d r u k o w a n e mniejszą czcionką i d r u k i e m rozstrzelonym, czy też większą i drugiem z w a r t y m . J e s t ono m i m o wszystko słowem e r u d y c y j n y m . Z drugiej strony, to nie dzięki znaczeniu — „erudite" j e s t s ł o w e m o d z n a c z a j ą c y m się e r u d y c j ą ; o t y l e , o ile z n a c z e n i e t e g o s ł o w a d a się o d d a ć z a p o m o c ą r o d z i m e g o s y n o n i m u a l b o wyjaśnić w uproszczony sposób, wyrażenie to jest dostępne pod względem znaczeniowym zarówno dla ludzi oczytanych, jak i nieoczytanych, dla wykształconych, jak i dla niewykształconych. A z a t e m , g d y t w i e r d z i m y , że s a m o z n a c z e n i e s ł o w a — „ e r u d i t e " j e s t p e ł n e e r u d y c j i , t o w y r a ż a m y się w s p o s ó b n i e c o e l i p t y c z n y , p r z y c z y m i d z i e n a m o t o , że o k r e ś l a j ą c , co z n a c z y „ e r u d i t e " , p r z y p o m o c y t e g o w ł a ś n i e z e s t a w i e n i a l i t e r , o k r e ś l a m y ó w sens w sposób erudycyjny. Można b y to znaczenie oddać za pomocą i n n y c h l i t e r , w s p o s ó b p o w s z e c h n i e z r o z u m i a ł y **. G d y s t y k a m y 2 p

2 8

2

2

x

2 p

2 s

x

l p

l s

1 ?

2

±

2

* To znaczy, „czarny" jest albo nie jest słowem heterologicznym, w za­ leżności od tego, czy użyto czarnej farby drukarskiej, czy też nie itd.; „głośny" jest słowem heterologicznym albo nie jest, zależnie od tego, jak silnym głosem odczytano je w danym wypadku. ** W y d a w a ł o b y się, że jest rzeczą wątpliwą, czy jakiekolwiek znaczenie jest, ściśle mówiąc, jako takie — erudycyjne. Problem ten, polegający na Logika i Język

32

468

Natlianiel

Lawrence 8

9

się z t a k i m i s ł o w a m i , j a k : „ e r u d i t e " , „ d e c l i n a b l e " i t d . , t o m a m y , z n i m i d o c z y n i e n i a n a p i ę t r z e W . M a m y t u d o c z y n i e n i a ze „sło­ w e m " , w t a k i m sensie j a k t e n , że „ e r u d i t e " j e s t „ s ł o w e m " a n g i e l ­ s k i m , c z y że j ę z y k a n g i e l s k i s k ł a d a się z p e w n e j l i c z b y „ s ł ó w " , p o w i e d z m y — z jakichś stu tysięcy. T a k więc „erudite", „ e r u d i t " oraz „kenntnisreich" należałyby do p o d k l a s W , W oraz W , o d p o w i e d n i o — p r z y c z y m l i t e r y t e są t o s y m b o l e r e p r e z e n t u j ą c e , kolejno, język angielski, francuski i niemiecki; p o n a d t o wszystkie wymienione słowa b y ł y b y homologiczne. Odpowiadające i m zesta­ w i e n i e słów „ l e a r n e d " , „ s a v a n t " o r a z „ g e l e h r t " podlegałoby a n a l o g i c z n e j k l a s y f i k a c j i , z t y m w s z e l a k o , iż k a ż d e z t y c h słów b y ł o b y h e t e r o l o g i c z n e . N i e m n i e j j e d n a k w s z y s t k i c h sześć „ s ł ó w " m i a ł o b y t o s a m o z n a c z e n i e *. 3

1 0

3 e

3 f

3 g

M o ż e m y z a t e m b e z r y z y k a p r z y j ą ć , że i s t n i e j e j e s z c z e j e d n o p i ę t r o , m i a n o w i c i e t o , co się p r z e z d a n e słowo r o z u m i e ; j e s t t o k o n t r o w e r s y j n e p i ę t r o z n a c z e n i a s ł o w a ; t e g o , co d a n e s ł o w o s t a r a się p r z e k a z a ć , o p i s a ć , w s k a z a ć , n a z w a ć i t d . P r z e k ł a d o p i e r a się n a z a ł o ż e n i u , że u p o d s t a w o d m i e n n o ś c i j ę z y k ó w l e ż y w s p ó l ­ n o t a z n a c z e ń . Z a ł o ż e n i e t o ś w i e t n i e się u t r z y m u j e w o b e c t a k i c h słów, j a k „ B u c h " , u p a d a n a t o m i a s t w o b e c t a k i c h , j a k „ B e g r i f f " , co j e d n a k t y m m o c n i e j p o w i n n o n a m u ś w i a d o m i ć r ó ż n i c ę m i ę ­ dzy W a tym, czemu n a d a m y miano W . B r a k w tej p r a c y miejsca n a dokładne zanalizowanie „znacze­ nia", ale też i nie m a p o t r z e b y . Bozróżnienie W W , W oraz W , zaproponowane w toku powyższych uwag, przetrwa — jak myślę — n

3

1 2

4

1 ?

2

3

4

redukcji znaczenia i analizie definicji, musimy — jak wiele innych — po­ minąć w niniejszych badaniach. * Pogłębiona analiza wymienionych znaczeń wykazałaby niewątpliwie subtelne odcienie sensu. Jednakże trudności związane z idealną tożsamością znaczeń, czyli ze ścisłą synonimicznością, nie powinny niweczyć wartości tej ilustracji przykładowej. „Erudycyjny", „odznaczający się erudycją". „Mogący odmieniać się wedle przypadków". „Uczony", „ w y k s z t a ł c o n y " — k o l e j n o : po angielsku, po francusku i po niemiecku. „Książka". „Pomysł", „pojęcie", „wrażenie". 8

9

10

11

12

Heterologiczność

a

469

hierarchia

przy wszelkich w a r i a n t a c h analizy, jakiej p o d d a m y W , czy to będzie p r o s t y podział n a denotacyjne i konotacyjne, czy też bar­ dziej s k o m p l i k o w a n e n o w o c z e s n e a n a l i z y *. M o ż l i w e r ó w n i e ż , ż e b a r d z i e j w n i k l i w e s t u d i n m u j a w n i i n n e W ; n i e z a k ł a d a się, ż e podział n a cztery t y p y jest wyczerpujący, i wszelkie takie uzupeł­ nienia, o p a r t e n a bardziej subtelnych rozróżnieniach, raczej wzmoc­ nią, a n i ż e l i o s ł a b i ą w n i o s k i , k t ó r e o b e c n i e m o ż e m y j u ż w y c i ą g n ą ć . 4

IV

Widzieliśmy, że „heterologiczny" jest t e r m i n e m s t o s o w a n y m d o słów, k t ó r y c h n i e m o ż n a o r z e k a ć o n i c h s a m y c h . W i d z i e l i ś m y j e d n a k ż e d a l e j d o w ó d n a t o , iż w y r a ż e n i e „o n i c h s a m y c h " w t e j definicji j e s t a l b o e l i p t y c z n e , a l b o d w u z n a c z n e , p o n i e w a ż o w o „o n i c h s a m y c h " w c a l e n i e j e s t o n i c h s a m y c h . „ S ł o w o " , z a p o ­ m o c ą k t ó r e g o się o r z e k a " , j e s t t o z a w s z e W . N a t o m i a s t s ł o w o , 0 k t ó r y m s i ę j e o r z e k a — n i e . I tak oto, gdy stawiamy py­ t a n i e : „Czy «brzydki» jest b r z y d k i ? " , t o p y t a m y : „Czy znaczenie słowa «brzydki» jest d o s t o s o w a n e do p e w n e g o (zwyczajowego) symbolicznego p r z e d s t a w i e n i a owego z n a c z e n i a ? " W ogólności, g d y s t a w i a m y p y t a n i e : „ C z y « X » j e s t X ? " , t o p y t a m y : „Czy d a n e znaczenie «X-a», jest dostosowane do symbolicznego przedstawie­ nia tego znaczenia, n a p e w n y m piętrze (przy czym owo znaczenie 4

1 p r z e d s t a w i e n i e u t o ż s a m i a j ą się, g d y ż m a j ą t ę s a m ą n a z w ę ) ? " **. S p o j r z e n i e n a n a s z e p r z y k ł a d y w s k a z u j e , że t o j e s t w ł a ś n i e z a ł o ż e n i e , n a k t ó r y m o p i e r a się s ą d o h e t e r o l o g i c z n o ś c i . „ D ł u g i " jest słowem heterologicznym, ponieważ jego p o s t a ć W jest nie4

* N p . analiza dokonana przez C. I. Lewisa w An Analysis of Knowledge and Valuation", Open Court 1950, rozdz. 3. ** W rzeczywistości nie wszystkie zdania, w których występuje sformuło­ wanie: „Czy « X » jest X ? " , można traktować w ten sposób, iż to drugie „X" (bez cudzysłowu) odnosi się do znaczenia „X-a", np. „In Prench is «defiance» defiance? [W języku francuskim „defiance" to tyle, co „nieufność"; w an­ gielskim — „wyzwanie". Całe pytanie sformułowane jest po angielsku, z wy­ jątkiem francuskiego słowa w cudzysłowach strzałkowych. Znaczy: „Czy po francusku „nieufność" jest wyzwaniem?". W przekładzie polskim zatraca się grę słów]. Ale takie wyjątki nie zaciemniają analizy heterologiczności. 32*

470

Nathaniel

Lawrence

d o s t o s o w a n a (w n o r m a l n y c h w a r u n k a c h ) d o j e g o p o s t a c i W . „ E r u d i t e " nie jest słowem heterologicznym, ponieważ jego po­ stać W jest dostosowana do W . P r z y k ł a d t y p u nie uwzględnio­ nego przez Russella uzupełni analizę w granicach przez nas przy­ jętych. „Czerwony" jest słowem w t y m napisie heterologicznym. t z n . że j e g o p o s t a ć W n i e j e s t z g o d n a z Gdyby ten artykuł w y d r u k o w a ć c z e r w o n y m i l i t e r a m i , w ó w c z a s słowo „ c z e r w o n y " n i e b y ł o b y h e t e r o l o g i c z n e . J e s t r z e c z ą w a ż n ą p r z y p o m n i e ć , iż a n a l i z a t a m o ż e b y ć , co b a r d z o p r a w d o p o d o b n e , n i e k o m p l e t n a . W celu adekwatnego oddania bogactwa znaczeń terminu „słowo" — może się o k a z a ć p o t r z e b n e w y r ó ż n i e n i e w i ę k s z e j l i c z b y p i ę t e r W . A n a l i z ę niniejszą podjęto mając p r z e d o c z y m a t y l k o p e w n e , b a r d z o ogra­ niczone zadania. 2

4

3

4

Z a d a j m y s o b i e t e r a z p y t a n i e , z c z y m z e t k n ę l i ś m y się w w y ­ p a d k u z a g a d n i e n i a : „Ozy « h e t e r o l o g i c z n y » j e s t h e t e r o l o g i c z n y ? " J e s t r z e c z ą j a s n ą , że w z d a n i u t y m d r u g i z t e r m i n ó w „ h e t e r o ­ l o g i c z n y " m a się o d n o s i ć d o swej p o s t a c i W , czyli d o z n a c z e n i a . A jak jest z pierwszym słowem „heterologiczny"? K u k t ó r e m u rodzajowi W skierowuje ono naszą uwagę? M e tylko, oczywista, k u sobie s a m e m u , t j . k u swej p o s t a c i W a n i k u W . A j a k się r z e c z m a z W ? To znaczy, z t r a k t o w a n i e m tego słowa j a k o „słowa", w t y m sensie, iż s ł o w n i c t w o k a ż d e g o j ę z y k a s k ł a d a się z p e w n e j l i c z b y „ s ł ó w " ? Z m i e ń m y W i z o b a c z m y . P r z y p u ś ć m y , że t y t u ł e m p r ó b y wzbogacamy słownictwo języka esperanto, dodając doń słowo „ s u o n o n p r e d i c a t o " j a k o d o k ł a d n y p r z e k ł a d słowa „hetero­ l o g i c z n y " . P r z y p u ś ć m y t e r a z , że p y t a m : „ C z y « s u o n o n p r e d i c a t o » j e s t h e t e r o l o g i c z n e ? " P a r a d o k s w y s t ę p u j e t e n s a m co p r z e d t e m . P o w i n n o b y ć d l a n a s j a s n e , iż ż a d e n z z a p r o p o n o w a n y c h s y n o ­ n i m ó w słowa „heterologiczny", p o d s t a w i o n y zamiast jego pierw­ szego w y s t ą p i e n i a w r o z w a ż a n y m z d a n i u , n i e z d o ł a u s u n ą ć n a s z e g o p a r a d o k s u . P a r a d o k s t e n nie zależy od t r a k t o w a n i a owego pierw­ szego s ł o w a „ h e t e r o l o g i c z n y " j a k o o b i e k t u f i z y c z n e g o . A n i od t r a k t o w a n i a go j a k o p e w n e g o k o n k r e t n e g o s p o s o b u p i s a n i a c z y m ó w i e n i a . A p r z e d chwilą p r z e k o n a l i ś m y się w ł a ś n i e , że n i e z a l e ż y t e ż o d t r a k t o w a n i a t e r m i n u . „ h e t e r o l o g i c z n y " j a k o p e w n e g o słowa w j a k i m ś j ę z y k u . P o l e g a o n r a c z e j n a t y m , że „ h e t e r o l o g i c z n y " 4

1 ?

3

3

2

Heterologiczność

a

hierarchia

471

m a o k r e ś l o n e z n a c z e n i e ; czyli n a t y m , że słowo t o , g d y pierwszy r a z występuje w rozważanym zdaniu, również o d n o s i się d o swej p o s t a c i W . W k ł o p o t w p ę d z a n a s — w ł a ś n i e „heterologiczny" j a k o znaczenie, nie zaś „heterologiczny" j a k o obiekt, klasa w y r a ż e ń czy element składowy języka. W s z y s t k i e o n e r ó w n i e ż są o b e c n e , a l e n i e w y w o ł u j ą z a m i e s z a n i a . J e d n a k ż e n a ­ sza a n a l i z a z n a c z e n i a s ł o w a „ h e t e r o l o g i c z n y " w y k a z a ł a , że p o j ę c i a h e t e r o l o g i c z n o ś c i i h o m o l o g i c z n o ś c i o p i e r a j ą się n a o r z e k a n i u 0 c z y m ś n i e b ę d ą c y m z n a c z e n i e m d a n e g o t e r m i n u , iż j e s t j e g o z n a ­ c z e n i e m . Ż e t a k się s p r a w a p r z e d s t a w i a , ś w i a d c z ą p o d a n e p r z y k ł a d y . P o p r a w n a z a t e m odpowiedź n a p y t a n i e : „Czy «heterologiczny» j e s t h e t e r o l o g i c z n y ? " , b r z m i , iż j e s t n i e h e t e r o l o g i c z n y . A l e z t e g o w c a l e n i e w y n i k a , że j e s t h o m o l o g i c z n y . K t o ś m ó g ł b y r ó w n i e d o b r z e r o z u m o w a ć , że s k o r o k a m i e ń j e s t n i e o b u r ę c z n y , t o w t a k i m r a z i e m u s i f a w o r y z o w a ć j e d n ą z r ą k . „ H e t e r o l o g i c z n y " j e s t za­ razem nieheterologiczny i niehomologiczny. „Heterologiczny" 1 „homologiczny" to przeciwieństwa jedynie w obrębie rozważań o g r a n i c z o n y c h d o słów, k t ó r y c h TF o r z e k a się o W z p e w n e g o innego p i ę t r a . Słowo „heterologiczny" p o p r o s t u m u s i b y ć u ż y w a n e w s p o s ó b n i e d w u z n a c z n y i k o n s e k w e n t n y — o t o czego p o t r z e b a do rozwiązania „ p a r a d o k s u heterologiczności". Jeśli t e n w a r u n e k z o s t a n i e s p e ł n i o n y , t o d e f i n i c j a t e r m i n u „ h e t e r o l o g i c z n y " , za­ w a r t a implicite w p o d a n y c h p r z y k ł a d a c h , i l u s t r u j ą c y c h j e g o z n a ­ czenie, u c h r o n i n a s o d p r z y p i s y w a n i a m u h e t e r o l o g i c z n o ś c i a l b o homologiczności. Ostrzeże przed popełnieniem błędu. R o z p a t r y ­ w a n y z jednego p u n k t u widzenia, jest t o b ł ą d ekwiwokacji, z in­ nego — błąd fałszywej dychotomii. Można b y c h y b a d o b r a ć i inne jego nazwy, ale to nie jest ważne. J e s t to dobrze z n a n y błąd i m o ż n a go w y k r y ć p r z y p o m o c y zwyczajnej analizy. N i e potrzeba do tego żadnej hierarchii języków ani nawet hierarchii słów ( k t ó r a b y n a j m n i e j n i e z m u s z a d o p r z y j ę c i a h i e r a r c h i i j ę z y k ó w ) . P o g l ą d , iż p a r a d o k s h e t e r o l o g i c z n o ś c i w y m a g a w p r o w a d z e n i a specjalnych technik i i n s t r u m e n t ó w analizy, jest nieuzasadniony. 4

4

Nathaniel Lawrence, Heterology and Hierarchy, „Analysis", 1951, Vol. 10, No. 4; przedruk w Philosophy and Analysis, ed. Margaret Macdonald, Oxford 1954, Basil Blackwell.

Gilbert

Ryle

HETEROLOGICZNOŚĆ

P a ń L a w r e n c e t r a f n i e k r y t y k u j e E u s s e l l a , k t ó r y p o s ł u ż y ł się r z e k o m y m p a r a d o k s e m (iż „ h e t e r o l o g i c z n y " j e s t h o m o l o g i c z n y , o ile j e s t h e t e r o l o g i c z n y , i vice versa) d l a u d o w o d n i e n i a t e z y o h i e ­ r a r c h i a c h j ę z y k ó w . Z g a d z a m się z w n i o s k a m i , m y ś l ę j e d n a k , że k r y t y k n i e w y d o b y ł g ł ó w n e j p r z y c z y n y , d l a k t ó r e j j e s t rzeczą niewłaściwą samo n a w e t postawienie p y t a n i a , czy „heterologiczny" jest heterologiczny, czy też homologiczny. N i e k t ó r z y l u d z i e p r z e d s t a w i a j ą się s p o t y k a j ą c k o g o ś n i e z n a j o ­ mego. I n n i tego nie robią. M o ż n a b y ich odróżnić za pomocą n a z w „samonazywacze" i „niesamonazywacze". Jeśli D r J o h n Jones, spotykając nieznajomego, zaczyna od słów: „ D r J o h n J o n e s " , to postępuje jak samonazywacz. Eównież gdy mówi: „Kapitan T o m S m i t h " , p o d w a r u n k i e m , że w ł a ś n i e p o d a j e swój p s e u d o n i m . G d y p o w i a d a : „ ł a d n y dziś m a m y d z i e ń " , „ j e s t e m d o k t o r e m " c z y : „jestem s a m o n a z y w a c z e m (albo n i e s a m o n a z y w a c z e m ) " , to p o d a ł p r a w d z i w y b ą d ź f a ł s z y w y opis p o g o d y , swego z a w o d u l u b s w e g o zwyczaju w y m i e n i a n i a czy też n i e w y m i e n i a n i a swego n a z w i s k a ; a w t y m o s t a t n i m p r z y p a d k u jego zachowanie zaprzecza jego o d e z w a n i u się b ą d ź j e p o t w i e r d z a . N i e p o d a ł n a t o m i a s t s w e g o n a z w i s k a , i m i e n i a , p r z e z w i s k a a n i p s e u d o n i m u . „... s a m o n a z y ­ w a c z e m " o r a z „... n i e s a m o n a z y w a c z e m " t o z a k o ń c z e n i a c h a ­ rakterystyk. Tego rodzaju opisy wymagają, b y opisywana osoba m i a ł a i m i ę , k t ó r e m o ż n a b y p o d a ć , c h o c i a ż w r z e c z y w i s t o ś c i go się n i e w y m i e n i a ; w y s t a r c z y , iż w i a d o m o , że o n i m m o w a . E p i t e t y

474

Gilbert

Byle

n i e są i m i o n a m i , n a w e t g d y d o i m i o n się o d n o s z ą . Ojciec d z i w a k mógłby swemu dziecku n a d a ć imię „Niesamonazywacz", t a k jak kiedyś istniał klub zwany „The I n n o m i n a t e Club" . Wówczas ów s y n m ó g ł b y się p r z e d s t a w i a ć j a k o „ N i e s a m o n a z y w a c z B r o w n " . M e przeczyłoby to j e d n a k jego słowom ani trochę bardziej, niż k i e d y k t o ś w y s o k i p r z e d s t a w i a się, w y m i e n i a j ą c i m i ę i n a z w i s k o : „ A l d e r m a n M a ł y " . N a z w i s k a n i e są e p i t e t a m i , c h o ć b y n a w e t z t y c h s a m y c h g ł o s e k s k ł a d a ł się j a k i ś e p i t e t w t y m c z y o w y m języku. Mówiąc: „ J e s t e m s a m o n a z y w a c z e m (albo n i e s a m o n a z y w a c z e m ) " , n i e t y l k o n i e p o d a j e się n i c z y j e g o n a z w i s k a , a l e n a w e t n i e o p i s u j e się n i c z y j e g o n a z w i s k a , w t a k i s p o s ó b , w j a k i j a m ó g ł b y m o p i s a ć m o j e w ł a s n e , m ó w i ą c , że r y m u j e się o n o ze s ł o w e m „ s h i i l e " . M e s t e t y , t e r m i n u „ o p i s " , n a l e ż ą c e g o d o s z t u k i , u ż y w a się c z ę s t o w o d n i e s i e n i u d o i d i o m ó w , k t ó r y c h p o t o c z n i e w c a l e b y się n i e n a z y w a ł o „opisami". Ż a d e n policjant nie przyjąłby z w r o t u „moje n a z w i s k o " j a k o o p i s u (w z d a n i u „ N i g d y n i e p o d a w a ł e m ż a d n e g o nazwiska"). To, o czym mówię przy pomocy takich wyrażeń, d a się w z a s a d z i e w y r a ź n i e u s t a l i ć b ą d ź w y s z c z e g ó l n i ć . J e d n a k ż e s p o s o b y m ó w i e n i a o r z e c z a c h n i e są s p o s o b a m i u d z i e l a n i a o d p o ­ wiedzi n a kolejne p r o ś b y o informację o t y c h rzeczach. B a r d z o c z ę s t o p o s ł u g u j e m y się w y r a ż e n i a m i o z n a c z a j ą c y m i , k t ó r e z a r a z e m mają c h a r a k t e r opisowy, n p . „ona" oraz „ t a m t e n k u l a w y k o ń " , i s ł u c h a c z p r ó b u j ą c d o w i e ś ć , że d a n e m u p r z e d m i o t o w i n i e p r z y ­ sługuje cecha bycia rodzaju żeńskiego czy cecha bycia k u l a w y m , m o ż e się d o w i e d z i e ć , co o w o w y r a ż e n i e o z n a c z a . 1

2

P o t o , a b y m z g o d n i e z p r a w d ą n a d a w a ł w ł a s n e i m i ę czy n i e n a d a w a ł g o , m u s i i s t n i e ć d o p o w i e d z e n i e ze s ł o w e m „ m i a n o w i c i e " , mające p o s t a ć z w r o t u : „..., mianowicie J o h n J o n e s " . Nie m o g ł o b y t e ż b y ć p r a w d ą , że p e w n a o s o b a m a j a k i ś z a w ó d c z y c h o r u j e n a j a k ą ś chorobę, g d y b y nie istniało takież uzupełnienie, w postaci zwrotu: „..., mianowicie p r a w o " czy „..., mianowicie a s t m a " . Owe uzu­ p e ł n i e n i a ze s ł o w e m „ m i a n o w i c i e " n i e m u s z ą b y ć z n a n e t e m u , 1

„Klub bez Nazwy", „Klub Nienazwany", „Klub Bezimienny". Idzie o nazwisko autora „Eyle"; „smile" znaczy „uśmiech", „uśmie­ chać się". 2

Heterologiczność

475

k t o formułuje zawierające je zdania bądź zdania takie rozumie. W i e m , że i s t n i e j e d z i e ń * t y g o d n i a , k t ó r y b ę d z i e d n i e m m e j ś m i e r c i , n i e w i e m n a t o m i a s t , co t o z a d z i e ń . D z i e ń m o j e j ś m i e r c i n i e m ó g ł b y b y ć j e d y n i e d n i e m mojej śmierci, nie będąc zarazem p e w n y m określonym dniem tygodnia. W y r a ż e n i a j ę z y k o w e , p o d o b n i e j a k i n n e r z e c z y , d a d z ą się trafnie lub nietrafnie opisać p r z y p o m o c y odpowiednich epite­ t ó w . E p i t a f i u m , p r z e m ó w i e n i e , s o n e t , z w r o t c z y słowo m o g ą b y ć angielskie, błędnie w y m ó w i o n e , g w a r o w e , obfitujące w spółgłoski s y c z ą c e , n i e p r z y z w o i t e . S ł o w n i k filologów z a w i e r a z k o n i e c z n o ś c i mnóstwo określeń mających zastosowanie do wyrażeń języka, t a k j a k s ł o w n i k b o t a n i k ó w p e ł e n j e s t t e r m i n ó w o d n o s z ą c y c h się do roślin. M e t o d y w y k r y w a n i a , k t ó r e to określenia m o ż n a trafnie z a s t o s o w a ć d o d a n y c h w y r a ż e ń , są m e t o d a m i f i l o l o g i c z n y m i ( w y p r a c o w a n y m i l u b nie). Własności w y r a ż e ń u s t a l o n e za po­ m o c ą t y c h m e t o d — t o w ł a s n o ś c i filologiczne. N p . z a t e m „ n i e r ó w n o z g ł o s k o w y " , „ p o c h o d z e n i a ł a c i ń s k i e g o " , „ r y m u j e się z «fev e r » " , „ s o l e c y z m " , „ g a r d ł o w y " — są t o o k r e ś l e n i a filologiczne, k t ó r e o z n a c z a j ą filologiczne w ł a s n o ś c i . 3

4

Większość określeń, jak n p . astronomiczne, farmaceutyczne i b o t a n i c z n e , n i e d a się z a s t o s o w a ć d o w y r a ż e ń j ę z y k a . T o c h a t y , a nie zwroty, m o ż n a p o k r y ć strzechą albo nie, czy p o k r y ć da­ chówką albo nie p o k r y w a ć . To p ł a z y z a p a d a j ą w sen zimowy albo nie z a p a d a j ą ; n a t o m i a s t o p r z y s ł ó w k a c h n i e d a się p o w i e d z i e ć ani t a k , ani t a k . G d y epitet nie jest określeniem filologicznym, t o p y t a n i e , c z y s t o s u j e się o n , c z y t e ż n i e s t o s u j e d o d a n e g o w y ­ r a ż e n i a , j e s t p y t a n i e m źle p o s t a w i o n y m . O k r e ś l e n i a filologiczne n i e s t a n o w i ą j e d n e g o r o d z a j u , w e w ł a ś c i w y m t e g o s ł o w a z n a c z e n i u . A m a t o r c z y z a w o d o w y filolog m o ż e w i ą z a ć z w y r a ż e n i a m i b a r d z o r ó ż n i ą c e się o d siebie z a i n t e r e ­ sowania, może też stawiać w odniesieniu do wyrażeń bardzo wzajem odległe p r o b l e m y . O k r e ś l e n i a f o n e t y c z n e n i e są p o k r e w n e s t y ­ listycznym, ortograficznym, g r a m a t y c z n y m czy słowotwórczym. T o n i e k w e s t i a p r z y p a d k u , że o k r e ś l e n i e filologiczne m o ż e 3

4

„Gorączka", „malaria". Błąd językowy, gramatyczny.

Gilbert

476

Ryle

zaprezentować cechę w y r a ż e ń i s a m o b y ć j e d n y m z w y r a ż e ń mających t ę cechę. „ E n g l i s h " , podoBnie j a k „cow" , jest słowem angielskim; „wielozgłoskowy", t a k samo jak „sobota", j e s t s ł o w e m w i e l o z g ł o s k o w y m . N a o d w r ó t , o k r e ś l e n i e filologiczne może reprezentować cechę, której j e m u s a m e m u m o ż n a trafnie odmówić. „French" nie jest słowem francuskim; „jednosylabowy" — jednosylabowym; „zaniechany" — zaniechanym. Pyta­ n i e , c z y t a w ł a s n o ś ć , k t ó r ą r e p r e z e n t u j e j a k i e ś o k r e ś l e n i e filolo­ giczne, s a m e m u t e m u określeniu przysługuje, czy też nie przysłu­ guje — t o p y t a n i e dobrze postawione; n p . p y t a n i e , czy „ d a k t y l " jest, czy nie jest d a k t y l e m , albo czy „błendnie n a p i s a n y " jest błędnie n a p i s a n y , czy też nie jest. 5

6

7

8

M o ż n a z a t e m u t w o r z y ć d w i e s z t u c z n e g r u p y : j e d n ą złożoną, z o k r e ś l e ń f i l o l o g i c z n y c h , m a j ą c y c h t e w ł a s n o ś c i filologiczne, k t ó r e są r e p r e z e n t o w a n e p r z e z o w e o k r e ś l e n i a ; d r u g ą z a ś z ł o ż o n ą z określeń filologicznych, k t ó r y m b r a k o z n a c z a n y c h przez nie s a m e własności. Pierwszą m o ż n a b y n a z w a ć „samookreśleniami", a drugą „niesamookreśleniami". „ D e u t s c h " jest samookreśleniem, a „nie­ p r z y z w o i t y " — niesamookreśleniem. „ P i s a n y " jest t u t a j niesamookreśleniem; w rękopisie było to samookreślenie. 9

M o g ł o b y t e r a z p o w s t a ć p y t a n i e : „ C z y « s a m o o k r e ś l e n i e » i «nies a m o o k r e ś l e n i e » s a m e są s a m o o k r e ś l e n i a m i , c z y t e ż n i e s a m o ­ o k r e ś l e n i a m i ? W szczególności z a ś , c z y « n i e s a m o o k r e ś l e n i e » j e s t niesamookreśleniem, czy też samookreśleniem?" Z a n i m j e d n a k z a c z n i e m y p r z e ś l i z g i w a ć się w ś r ó d raf t e g o d y l e ­ m a t u , m u s i m y rozważyć, czy samo p y t a n i e jest właściwe, tzn. czy „ s a m o o k r e ś l e n i e " i „ n i e s a m o o k r e ś l e n i e " - w ogóle n a l e ż ą d o k l a s y o k r e ś l e ń f i l o l o g i c z n y c h , czyli e p i t e t ó w . J a k e ś m y w i d z i e l i , w i ę k s z o ś ć o k r e ś l e ń d o k l a s y t e j n i e n a l e ż y , n i e m o ż e m y więc p r z y j m o w a ć , że t e d w a ( w y m y ś l o n e ) w y r a ż e n i a k l a s y f i k a c y j n e a k u r a t w c h o d z ą w jej o b r ę b . Z a p e w n e , n a p i e r w s z y r z u t o k a o d n o s i się w r a ż e n i e , 5

6

7

8

9

„Angielski". „Krowa". „Francuski". Stopa daktyliczna, złożona z sylaby długiej i dwóch krótkich. „Niemiecki" — po niemiecku.

Hełe ro logiczno w

że w c h o d z ą , s k o r o m o ż n a p o s t a w i ć p y t a n i e , c z y „ j e d n o s y l a b o w y " jest samookreśleniem, i d a ć n a to odpowiedź przeczącą. Orzecznik stojący n a końcu zdania: „«Jednosylabowy» jest niesamookreślen i e m " , w y g l ą d a n a o k r e ś l e n i e filologiczne s ł o w a „ j e d n o s y l a b o w y " . J e s t orzecznikiem cytowanego wyrażenia; prawda? A l e jeśli p r z y p o m n i e ć , że „ s a m o n a z y w a e z " i „ n i e s a m o n a z y w a c z " t o n i e są n a z w y , lecz o k r e ś l e n i a o d n o s z ą c e się d o n i e w y m i e n i o n y c h n a z w , m o ż n a p o d e j r z e w a ć , że „ s a m o o k r e ś l e n i e " i „nies a m o o k r e ś l e n i e " t o n i e są e p i t e t y filologiczne, t y l k o w y r a ż e n i a o d n o s z ą c e się d o n i e w y m i e n i o n y c h e p i t e t ó w f i l o l o g i c z n y c h . I p o ­ d e j r z e n i e t o d a się p o t w i e r d z i ć . W j a k i s p o s ó b r o z s t r z y g a m y : (a) c z y s ł o w a ( w ł ą c z a j ą c w t o słowo „ E n g l i s h " i „ w i e l o s y l a b o w y " ) są a n g i e l s k i e c z y wielozgłos k o w e i t d . , o r a z (b) c z y s ł o w a t a k i e , j a k : „ E n g l i s h " i „ w i e l o s y l a ­ b o w y " , są s a m o o k r e ś l e n i a m i ? W y m i e n i o n e g o t y p u k w e s t i e r o z ­ strzygamy przy pomocy (podstawowych bądź zaawansowanych) m e t o d filologicznych. S z u k a m y p o m o c y w słownikach, liczymy z g ł o s k i , p o s ł u g u j e m y się s t o p e r a m i i s ł u c h a m y p ł y t l i n g w a f o n o w y c h . A l e n i e r o z s t r z y g a m y , c z y s ł o w a są s a m o o k r e ś l e n i a m i , czy też nie, b a d a j ą c je dalszymi m e t o d a m i filologicznymi. Nie m a t a k i e j d o s t r z e g a l n e j , s ł y s z a l n e j , g r a m a t y c z n e j , e t y m o l o g i c z n e j czy ortograficznej cechy, k t ó r a b y przysługiwała słowom „francuski", „jednosylabowy", „nieprzyzwoity" oraz „błędnie n a p i s a n y " . Prze­ ciwnie, n a z y w a m y je „niesamookreśleniami", ponieważ p r z y po­ m o c y r ó ż n y c h m e t o d f i l o l o g i c z n y c h s t w i e r d z a m y , że „ f r a n c u s k i " nie jest słowem francuskim, „nieprzyzwoity" — nieprzyzwoitym, a „ b ł ę d n i e n a p i s a n y " — b ł ę d n i e n a p i s a n y m ; p o s t a n o w i l i ś m y zaś z a l i c z a ć d o „ n i e s a m o o k r e ś l e ń " w s z y s t k i e e p i t e t y filologiczne p o z b a ­ wione t y c h własności filologicznych, o k t ó r y c h k a ż d y z nich m ó w i . D o w i a d u j e m y się z a p o m o c ą m e t o d f i l o l o g i c z n y c h , że t e c z y o w e , z u p e ł n i e r ó ż n e o k r e ś l e n i a filologiczne, o d n o s z ą się, k a ż d e , d o in­ n y c h , b y ć m o ż e n a w e t n i e p o k r e w n y c h r o d z a j o w o , w ł a s n o ś c i filo­ l o g i c z n y c h ; i że e p i t e t o m t y m n i e p r z y s ł u g u j ą w ł a s n o ś c i p r z e z nie o k r e ś l a n e ; t w o r z y m y z n i c h z a t e m g r u p ę „-niesamookreśleń" nie n a s k u t e k t e g o , że w s z y s t k i e o n e o d n o s z ą się d o j a k i c h ś w s p ó l n y c h w ł a s n o ś c i f i l o l o g i c z n y c h , lecz n a s k u t e k t e g o , że ł ą c z y j e p o d o -

478

Gilbert

Ryle

b i c ń s t w o , p o l e g a j ą c e n a n i e p o s i a d a n i u t y c h cech f i l o l o g i c z n y c h , k t ó r e k a ż d y z owych epitetów określa. A więc „niesamookreślenie" oraz „samookreślenie" nie określają ż a d n y c h filologicznych własno­ ści w y r a ż e ń . I c h r o l a p o l e g a n a s t w i e r d z e n i u b ą d ź z a p r z e c z e n i u p o ­ s i a d a n i a z w y k ł y c h w ł a s n o ś c i filologicznych p r z e z e p i t e t y o d n o s z ą c e się d o t y c h ż e w ł a s n o ś c i . P o s ł u g i w a n i e się n i m i j e s t o p a r t e n a z a ł o ­ ż e n i u z w y k ł e g o u ż y c i a e p i t e t ó w filologicznych w opisie w s z e l k i e g o r o d z a j u w y r a ż e ń (z e p i t e t a m i f i l o l o g i c z n y m i w ł ą c z n i e ) ; d l a t e g o o w o p o s ł u g i w a n i e się n i m i n i e j e s t częścią o w e g o z w y k ł e g o u ż y c i a . „ O r t o g r a f i c z n y " j e s t s a m o o k r e ś l e n i e m t y l k o d l a t e g o , że „ o r t o ­ g r a f i c z n y " z a r ó w n o m a , j a k i o k r e ś l a p e w n ą w ł a s n o ś ć filologiczną, mianowicie własność bycia p o p r a w n i e n a p i s a n y m . G d y b y nie b y ł o w o l n e g o miejs.ca n a t o d o p o w i e d z e n i e ze s ł o w e m „ m i a n o w i ­ cie", wyrażenie „samookreślenie" nic b y nie miało do r o b o t y , t a k samo j a k nic b y nie miało do r o b o t y wyrażenie „ s a m o n a z y w a c z " , g d y b y n i e b y ł o w o l n e g o m i e j s c a d l a t a k i e g o u z u p e ł n i e n i a ze sło­ w e m „mianowicie", j a k „..., mianowicie J o h n J o n e s " . P o d o b n i e j a k słowo „ s a m o n a z y w a c z " o d n o s i się d o n a z w y , k t ó r ą s a m o n i e j e s t i k t ó r e j s a m o n i e w y m i e n i a , r ó w n i e ż słowo „ s a m o o k r e ś l e n i e " o d n o s i się d o z w y k ł e j w ł a s n o ś c i filologicznej, k t ó r e j s a m o n i e określa. J e d n a k ż e n a p i e r w s z y r z u t o k a t w i e r d z e n i e , że „ E n g l i s h " j e s t s a m o o k r e ś l e n i e m , z d a j e się n i e t y l k o o d n o s i ć d o w ł a s n o ś c i filologicznej w y s t ę p o w a n i a w j ę z y k u a n g i e l s k i m , lecz r ó w n i e ż j ą wymieniać. My wszyscy bowiem, mówiący po angielsku, jesteśmy t a k d a l e c e o s w o j e n i z u ż y w a n i e m s ł o w a „ E n g l i s h " , że s k ł o n n i j e s t e ś m y p r z y p u s z c z a ć , iż g d y się m ó w i , że „ E n g l i s h " j e s t s a m o ­ o k r e ś l e n i e m , t o t y m s a m y m się s t w i e r d z a , że „ E n g l i s h " j e s t sło­ w e m angielskim. Ale t a k nie jest. Osoba nie znająca zupełnie języka n i e m i e c k i e g o , n a t o m i a s t p o i n f o r m o w a n a , j a k się p o s ł u g i w a ć sło­ w a m i „samookreślenie" i „niesamookreślenie", mogłaby zrozu­ m i e ć i u w i e r z y ć t w i e r d z e n i u , iż n i e m i e c k i p r z y m i o t n i k „ l a t e i n i s c h " j e s t n i e s a m o o k r e ś l e n i e m . S ą d z i ł a b y o n a , że „ l a t e i n i s c h " o d n o s i się d o t e j c z y i n n e j w ł a s n o ś c i filologicznej (nie w i e d z i a ł a b y , d o j a k i e j ) 1 0

10

„Łaciński".

Heterologiczność

479

o r a z że słowo „ l a t e i n i s c h " j e s t t e j w ł a s n o ś c i p o z b a w i o n e . W i e o n a . że t e r a z n a l e ż y z a d a ć p y t a n i e u z u p e ł n i a j ą c e : „ J a k i e j m i a n o w i c i e własności filologicznej?", ponieważ g d y b y n a t o p y t a n i e nie było ż a d n e j o d p o w i e d z i , t o w ó w c z a s słowo „ l a t e i n i s c h " n i e m o g ł o b y b y ć a n i s a m o o k r e ś l e n i e m , a n i n i e s a m o o k r e ś l e n i e m . A b y b o w i e m „la­ t e i n i s c h " b y ł o n i e s a m o o k r e ś l e n i e m , m u s i b y ć f a ł s z e m , iż „la­ t e i n i s c h " j e s t l a t e i n i s c h , n i e z a l e ż n i e o d t e g o , co t o j e s t o w o b y c i e l a t e i n i s c h . „ L a t e i n i s c h " n i e m o g ł o b y b y ć p o p r o s t u nie­ samookreśleniem, g d y b y nie istniała p e w n a określona, choć jeszcze n i e w y m i e n i o n a w ł a s n o ś ć filologiczna, k t ó r e j j e s t o n o p o z b a w i o n e ; t a k s a m o j a k człowiek nie m ó g ł b y b y ć p o p r o s t u ochrzczony, nie b ę d ą c ochrzczony j a k o „ J a n " czy „ J a k u b " , czy... S ł o w a „ s a m o o k r e ś l e n i e " i „ n i e s a m o o k r e ś ł e n i e " n i e o d n o s z ą się d o ż a d n e j spośród własności filologicznych, k t ó r e m o ż n a b y wy­ mienić w zwrotach stanowiących uzupełnienie tych terminów, p o d o b n i e j a k p o w i e d z e n i e „ o c h r z c z o n y i m i e n i e m «...»" n i e j e s t i m i e n i e m c h r z e ś c i j a ń s k i m . „ S ł o w a k a t e g o r y c z n e " w logice nie n a l e ż ą d o słów u m i e s z c z a n y c h n a liście słów k a t e g o r y c z n y c h . „Fiction" nie jest nazwą jednej z powieści, skatalogowanych p o d nagłówkiem bibliotecznym „Fiction". „Samookreślenie" oraz „ n i e s a m o o k r e ś ł e n i e " n i e są t o e p i t e t y filologiczne, t y l k o l o g i c z n y sposób dzielenia e p i t e t ó w filologicznych n a dwie sztuczne g r u p y , z t y m , że — n a t u r a l n i e — s a m e t e t e r m i n y n i e w c h o d z ą w s k ł a d owych grup. 1 1

W związku z t y m przyjmuję i stosuję w a ż n y a r g u m e n t p a n a L a w r e n e e ' a *. „ E n g l i s h " j e s t s a m o o k r e ś l e n i e m , g d y ż „ E n g l i s h " j e s t s ł o w e m a n g i e l s k i m . „ S a m o o k r e ś l e n i e " n i e z n a c z y j e d n a k ... „ j e s t słowem angielskim", bo gdyby znaczyło, to powiedzenie: „«Deutsch» jest samookreśleniem" — zamiast być prawdą, stałoby się f a ł s z e m . A l b o t e ż j e ś l i : „ « E n g l i s h » j e s t s a m o o k r e ś l e n i e m " m o ż n a b y p r z e ł o ż y ć n a : „ « E n g l i s h » j e s t s ł o w e m a n g i e l s k i m " , to p o n i e w a ż s ł o w a n i e m i e c k i e nie są s ł o w a m i a n g i e l s k i m i , a p o n a d t o : „ D e u t s c h " , j e s t s ł o w e m n i e m i e c k i m , p r z e t o : „ « D e u t s c h » j e s t nie* Por. Nathaniel Lawrence, Heterology niejszym tomie s. 462—465]. „Powieść . 1 1

44

and Hierarchy,

rozdz. II [w ni­

480

Gilbert

Byle

samookreśleniem", musiałoby być prawdą, gdy tymczasem f a k t y c z n i e j e s t t o fałsz. S a m o p r z e z się, s ł o w o „ s a m o o k r e ś l e n i e " nic n a m nie m ó w i o językach, do k t ó r y c h należą „ E n g l i s h " oraz „ D e u t s c h " ; podobnie j a k nic też nie m ó w i o języku, do którego n a l e ż y , słowo „ w i e l o z g ł o s k o w y " , k t ó r e r ó w n i e ż j e s t s a m o o k r e ś l e ­ niem. „Albo angielski, albo niemiecki, albo litewski, albo samo­ określenie" b y ł a b y to dyzjunkcja absurdalna. Podobnie absur­ d a l n a b y ł a b y k a ż d a d y z j u n k c j a , w k t ó r e j z w y k ł e o k r e ś l e n i a filo­ l o g i c z n e p o ł ą c z o n o b y z a p o m o c ą „ a l b o " ze s ł o w a m i „ s a m o ­ o k r e ś l e n i e " czy „ n i e s a m o o k r e ś l e n i e " . „ S a m o o k r e ś l e n i e " o r a z „ n i e ­ s a m o o k r e ś l e n i e " n i e p r z e k a z u j ą ż a d n e j i n f o r m a c j i filologicznej o s ł o w a c h . Są t o n a r z ę d z i a , s p e c j a l n i e s p o r z ą d z o n e d o m ó w i e n i a en bloe o p o s i a d a n i u a l b o n i e p o s i a d a n i u p r z e z e p i t e t y filo­ logiczne — d o w o l n y c h własności filologicznych, do k t ó r y c h e p i t e t y t e się o d n o s z ą . N a r z ę d z i a t a k i e n i e n a l e ż ą d o e p i t e t ó w filologicz­ nych, b y p o m a g a ć logikom w dyskusji. 12

A teraz wszystko to przy p o m o c y oficjalnych t e r m i n ó w „he­ terologiczny" i „homologiczny". Możemy powiedzieć: „ z a n i e ­ c h a n y » j e s t s ł o w e m h e t e r o l o g i c z n y m " , p o n i e w a ż słowo „ z a ­ n i e c h a n y " nie wyszło z użycia, a „zaniechany" z n a c z y : „taki, k t ó r y wyszedł z użycia". Możemy powiedzieć: „«wielozgłoskowy» jest słowem homologicznym", ponieważ „wielozgłoskowy" j e s t s ł o w e m s k ł a d a j ą c y m się z w i e l u s y l a b o r a z z n a c z y : „ s k ł a d a j ą c y się z w i e l u s y l a b " . A z a t e m słowa „heterologiczny" i „homologiczny" mają wiele z w y k ł y c h w ł a s n o ś c i f i l o l o g i c z n y c h , i n n y c h z a ś są p o z b a w i o n e . Są o n e p r z y m i o t n i k a m i , s ł o w a m i w i e l o z g ł o s k o w y m i , a n g i e l s k i m i (może), kakofonicznymi, w y m a w i a n y m i z p r z y d e c h e m oraz neo­ l o g i z m a m i ; z a r a z e m z a ś n i e są p r z y i m k a m i , n i e n a l e ż ą d o g w a ­ rowych i n i e pochodzą z łaciny. Idzie j e d n a k o to, b y ś m y roz­ s t r z y g n ę l i , c z y „ h e t e r o l o g i c z n y " i „ h o m o l o g i c z n y " s a m e są h e ­ t e r o l o g i c z n e b ą d ź h o m o l o g i c z n e , t j . c z y p o ś r ó d w ł a s n o ś c i filo­ logicznych, które słowom „heterologiczny" i „homologiczny" przysługują b ą d ź k t ó r y c h im b r a k , występują czy też nie wy12

„Hurtem", „ryczałtem".

Heterologiczność

481

s t ę p u j ą w ł a s n o ś c i filologiczne h o m o l o g i c z n o ś c i o r a z h e t e r o l o ­ g i c z n o ś c i . A l e z a d a j ą c t a k i e p y t a n i e , z a k ł a d a m y , że „ h e t e r o ­ l o g i c z n y " i „ h o m o l o g i c z n y " o d n o s z ą się d o w ł a s n o ś c i filolo­ g i c z n y c h , t j . że m o g ł y b y i s t n i e ć s ł o w a , k t ó r e b y b y ł y p o p r o s t u heterologiczne czy p o p r o s t u homologiczne, nie zaś heterolo­ giczne bądź homologiczne z p o w o d u b r a k u czy p o s i a d a n i a t a k i c h a t a k i c h z w y k ł y c h własności filologicznych. A założenie t o j e s t f a ł s z y w e . G d y b o w i e m m ó w i m y , że j a k i e ś słowo j e s t h e ­ terologiczne czy homologiczne, t o t y m s a m y m m a m y n a myśli — c h o ć jej n i e w y m i e n i a m y — p e w n ą w ł a s n o ś ć filologiczną (nie h e t e r o ­ l o g i c z n o ś ć a n i h o m o l o g i c z n o ś ć ) , d o k t ó r e j słowo t o się o d n o s i i k t ó r a słowu t e m u przysługuje albo nie przysługuje. Posługując się s ł o w a m i „ h e t e r o l o g i c z n y " o r a z „ h o m o l o g i c z n y " , n i e w y m i e ­ n i a m y w ł a s n o ś c i słów, t y l k o m a m y n a m y ś l i w ł a s n o ś c i s ł o w n e — bez ich w y m i e n i a n i a . A z w r o t y dotyczące nie w y m i e n i o n y c h w ł a s n o ś c i s ł ó w n i e są w z m i a n k a m i o t y c h c z y j e s z c z e j a k i c h ś i n n y c h i c h w ł a s n o ś c i a c h , t a k s a m o j a k z w r o t y , k t ó r e się o d n o s z ą d o n i e o k r e ś l o n y c h c h o r ó b , n i e są w y s z c z e g ó l n i e n i e m t y c h c h o r ó b c z y t e ż j e s z c z e j a k i c h ś i n n y c h . T w i e r d z e n i e , że „ h e t e r o l o g i c z n y " jest heterologiczny, g d y b y je, b y t a k rzec, rozpakować, okazałoby się t a k i e : „ S ł o w o « H e t e r o l o g i c z n y » p o z b a w i o n e j e s t w ł a s n o ś c i , której ono dotyczy, mianowicie własności bycia pozbawionym własności, której ono dotyczy, mianowicie własności bycia pozba­ w i o n y m w ł a s n o ś c i . . . " Ż a d n e j w ł a s n o ś c i a n i r a z u się n i e w y m i e n i ł o , więc t o , że d a n e słowo się d o o w e j w ł a s n o ś c i o d n o s i , j e s t t y l k o p o ­ zorem. Ten widoczny paradoks powstaje na skutek takiego trakto­ w a n i a p e w n y c h s ł ó w - p a r a w a n ó w , u k u t y c h w celu z g r u p o w a n i a epitetów w dwie rodziny, j a k g d y b y słowa te były same członami owych rodzin. P y t a n i e , czy „heterologiczny" i „homologiczny" są h e t e r o l o g i c z n e c z y t e ż h o m o l o g i c z n e , p r z y p o m i n a n i e c o k w e s t i ę , czy człowiek jest w y s o k i m człowiekiem czy też niskim człowiekiem. D o u w o l n i e n i a n a s o d d e c y z j i , czy c z ł o w i e k — t o c z ł o w i e k w y s o k i czy też niski, nie p o t r z e b a hierarchii wzrostu; ani hierarchii j ę z y k ó w — do uwolnienia od decyzji, czy „heterologiczny" jest h e t e r o l o g i c z n y c z y t e ż h o m o l o g i c z n y . M e idzie t u n a w e t , c h y b a

482

Gilbert

Byle

13

t y l k o per accidens , o b a c z e n i e n a n a s z e c u d z y s ł o w y , lecz o z w r a ­ c a n i e u w a g i n a n a s z ą g r a m a t y k ę . P i l n o w a n i e się n a s z y c h c u d z y ­ s ł o w ó w w e w ł a ś c i w y s p o s ó b j e s t z a r a z e m s t o s o w a n i e m się d o naszej g r a m a t y k i . T a k a sama nieuwaga wobec g r a m a t y k i jest źródłem tego ro­ dzaju paradoksów, jak: „ K ł a m c y " , „Klasy klas..." oraz „ M e orzekalności". Zwykle kiedy m ó w i m y : „ T a m t o twierdzenie jest f a ł s z y w e " , t o w y p o w i e d ź n a s z a d o m a g a się d o p o w i e d z e n i a ze s ł o w e m „ m i a n o w i c i e " , n p . „... m i a n o w i c i e że dzisiaj j e s t w t o r e k " . Gdy p o w i a d a m y : „Mniejsze twierdzenie jest fałszywe", to a l b o u w a ż a m y , że n i e j e s t p o t r z e b n e ż a d n e d o p o w i e d z e n i e z a c z y n a j ą c e się o d s ł o w a „ m i a n o w i c i e " , a l b o t e ż , że d o p o w i e d z e n i e m t a k i m b ę d z i e t u z w r o t : „... m i a n o w i c i e że n i n i e j s z e t w i e r d z e n i e j e s t f a ł s z y w e " . O ile n i e n a l e ż y o c z e k i w a ć ż a d n e g o d o p o w i e d z e n i a ze słowem „mianowicie", to wyrażenie: „Mniejsze twierdzenie", nie o d n o s i się d o ż a d n e g o t w i e r d z e n i a . E z e c z się m a , j a k z p o w i e d z e ­ niem: „On jest a s t m a t y k i e m " , gdy zarazem nie dopuszczamy p y t a n i a „ K t o ? " . J e ś l i n a t o m i a s t w y m a g a się, b y r z e c z y w i ś c i e i s t n i a ł o t u d o p o w i e d z e n i e ze s ł o w e m „ m i a n o w i c i e " , „... m i a n o w i c i e że n i n i e j s z e t w i e r d z e n i e j e s t f a ł s z y w e " , t o w ó w c z a s p o s t u l a t t e n n a t r a f i a n a w ł a s n e swe e c h o . T w i e r d z e n i e , o k t ó r e n a m idzie, g d y b y się d o b r a ć d o j e g o w n ę t r z a , u j a w n i ł o b y t a k ą p o s t a ć : „ N i n i e j s z e t w i e r d z e n i e { m i a n o w i c i e że n i n i e j s z e t w i e r d z e n i e [ m i a n o w i c i e że n i n i e j s z e t w i e r d z e n i e ( m i a n o w i c i e że n i n i e j s z e t w i e r d z e n i e . . . " N a ­ w i a s y t e n i g d y n i e z o s t a n ą z a m k n i ę t e ; n i g d y n i e d o j d z i e się d o ż a d n e g o c z a s o w n i k a ; n i g d y n i e p o d a się ż a d n e g o t w i e r d z e n i a , o k t ó r e g o p r a w d z i w o ś ć c z y f a ł s z y w o ś ć m o ż n a się p y t a ć . N a p e w n o istnieją a u t e n t y c z n e hierarchie. Moje Nowele O. Henry'ego w e d y c j i „ O m n i b u s a " n i e są n o w e l ą n a p i s a n ą p r z e z O . H e n r y ' e g o ; a n i m ó j z b i o r e k , z ł o ż o n y z (pięciu c z y sześciu) książeczek „ O m n i b u s a " nie jest szóstą ani siódmą książeczką „ O m n i ­ busa". N a t o m i a s t zdanie: „ P o s i a d a m zbiorek książeczek «Omnib u s a » " m a u z u p e ł n i e n i e ze s ł o w e m „ m i a n o w i c i e " : „... m i a n o w i c i e : Nowele O. Henry''ego. Nowele W, W. Jacobsa e t c . e t c " ; p o d o b n i e „Przez przypadek", „przypadkiem".

Heterologiczność

483

j a k z d a n i e : „ P o s i a d a m Noioele O. Henry'ego w e d y c j i « O m n i b u s a » " m a s w e u z u p e ł n i e n i e ze s ł o w e m „ m i a n o w i c i e " : „... m i a n o w i c i e : Trzeci składnik e t c , e t c . " O c z y w i ś c i e , m o ż n a b y , i d ą c d a l e j , m ó w i ć 0 zbiorze zbiorków książeczek „ O m n i b u s a " posiadanych przez pro­ fesorów Oxfordu, itd. w nieskończoność. Ale w ż a d n y m s t a d i u m owo w y m i e n i e n i e z b i o r u c z y z b i o r k u , c z y t e ż k s i ą ż e c z k i „ O m n i ­ b u s a " n i e m o ż e b y ć w y m i e n i e n i e m t e g o , d o czego się o n e o d n o s z ą , nie j e s t z a t e m w y m i e n i e n i e m t e g o , co z a w i e r a ł o b y e w e n t u a l n e u z u p e ł n i e n i a p o w y ż s z y c h p o w i e d z e ń , z a c z y n a j ą c e się o d s ł o w a „mianowicie", g d y b y takowe a k u r a t dodano. W życiu c o d z i e n n y m raz p o raz s p o t y k a m y różne słowa, z których budujemy rozmaite wyrażenia, takie jak: „środkowy a t a k " , „ d r u ż y n a " , „dywizja", „liga". Zapobiega to wystąpieniu pokusy językowej, b y mówić w ten sposób, jak g d y b y drużyna m o g ł a z w i c h n ą ć swą lewą n o g ę w k o s t c e , c z y l i g a z d o b y ć b ą d ź utracić p u c h a r . G d y do jednego takiego słowa dołączamy inne (jak „ k l a s a " i „ l i c z b a " ) , i d ą c p o w s z y s t k i c h s z c z e b l a c h w g ó r ę b y w a m y w y s t a w i e n i n a w s p o m n i a n ą p o k u s ę . A że n i e u d a ł o się zapobiec p o w s t a n i u podobnego zamieszania, trzeba n a nie szukać środków zaradczych, kiedy już wystąpiło. Istnieją a u t e n t y c z n e hierarchie, a więc t a k ż e istnieją (skuteczne 1 nieskuteczne) sposoby mówienia o nich. Naszego j e d n a k (całkiem skutecznego) sposobu mówienia o graczach w piłkę nożną, druży­ nach, dywizjach i ligach — nie należy opisywać jako hierarchii języków czy sposobów mówienia. Mówiąc o lidze Berkshire, nie mówimy o mówieniu o mówieniu o graczach występujących n p . w b a r w a c h d a n e j wsi. N a p e w n o m ó w i e n i e o o w e j l i d z e u s y ­ t u o w a n e jest n a w y s o k i m szczeblu ogólności; cała hierarchia d o p o w i e d z e ń ze s ł o w e m „ m i a n o w i c i e " p o z o s t a j e nieustalona. Ż a d n y c h j e d n a k cudzysłowów nie opuszczono przez lekkomyślność. Eelacji, k t ó r a zachodzi m i ę d z y w y r a ż e n i a m i o z n a c z a j ą c y m i a ich u z u p e ł n i e n i a m i ze słowem „mianowicie", nie należy wyjaśniać p r z y p o m o c y relacji m i ę d z y z w r o t a m i k o m e n t u j ą c y m i d a n e wy­ rażenia a o w y m i k o m e n t o w a n y m i w y r a ż e n i a m i . Przeciwnie, sto­ sunek zwrotu komentującego do wyrażenia komentowanego (o ile w z w r o c i e k o m e n t u j ą c y m m ó w i się o w y r a ż e n i u k o m e n t o Logika i język

33

484

Gilbert

Ryle

w a n y m n i e c y t u j ą c go) j e s t w r z e c z y w i s t o ś c i i n n y m w y p a d k i e m r e l a c j i m i ę d z y w y r a ż e n i e m , k t ó r e coś o z n a c z a , a t r e ś c i ą j e g o u z u ­ p e ł n i e n i a ze s ł o w e m „ m i a n o w i c i e " . Wiele p a r a d o k s ó w powstało n a podłożu twierdzeń o twier­ dzeniach oraz epitetów występujących jako przydawki przy in­ n y c h e p i t e t a c h . N a l e ż y więc s t o s o w a ć c u d z y s ł o w y . J e d n a k ż e niezręczności p r o w a d z ą c e do j a w n y c h a n t y n o m i i polegają nie n a n i e u m i e j ę t n y m o b c h o d z e n i u się z c u d z y s ł o w a m i , lecz n a t r a k t o ­ w a n i u w y r a ż e ń coś o z n a c z a j ą c y c h j a k o m a t e r i a ł u , k t ó r y w y p e ł n i a i c h w ł a s n e d o p o w i e d z e n i a ze s ł o w e m „ m i a n o w i c i e " . D r u ż y n a — n i e p r a w d ą j e s t , że z w i c h n i e , i n i e p r a w d ą , że n i e z w i c h n i e swej l e w e j n o g i w k o s t c e . N i e j e s t o n a ż a d n y m ze s w y c h j e d e n a s t u p o s i a d a c z y k o s t k i w l e w e j n o d z e , m i m o że w z m i a n k a o d r u ż y n i e o d n o s i się d o o w y c h p o s i a d a c z y k o s t e k . S ł o w o „ h e t e r o ­ l o g i c z n y " — n i e p r a w d ą j e s t , że m a , i n i e p r a w d ą , że j e s t p o z b a ­ w i o n e j a k i e j k o l w i e k w ł a s n o ś c i filologicznej, d o k t ó r e j się o d n o s i . T o n i e ż a d e n z e p i t e t ó w filologicznych j e s t t y m , o co n a m szcze­ g ó l n i e i d z i e , g d y się p o s ł u g u j e m y o w y m s ł o w e m b ą d ź j e g o p r z e c i ­ wieństwem. Gilbert Ryle, Heterologicality. „Analysis", 1951, Vol. 11, No. II; przedruk w PhilosopJiy and Analysis, ed. Margaret Macdonald, Oxford 1954, Basi] Black well.

Gilbert

TEORIA

Ryle

ZNACZENIA

W s z y s c y u m i e m y się p o s ł u g i w a ć p o j ę c i e m z n a c z e n i a . O d c h w i l i g d y z a c z y n a m y się u c z y ć t ł u m a c z e n i a z j ę z y k a a n g i e l s k i e g o n a f r a n c u s k i i z f r a n c u s k i e g o n a a n g i e l s k i , z d a j e m y sobie s p r a w ę , że d a n e w y r a ż e n i e r a z z n a c z y t o s a m o co i n n e , r a z z a ś n i e . J u ż j e d n a k n a w e t wcześniej u ż y w a m y pojęcia znaczenia. G d y w n a s z y m w ł a s n y m j ę z y k u c z y t a m y l u b s ł y s z y m y coś, czego n i e r o z u m i e m y , t o c h c e m y w i e d z i e ć , co t o z n a c z y , i p r o s i m y , ż e b y n a m w y t ł u ­ maczyć. W ideach rozumienia, błędnego rozumienia i b r a k u ro­ zumienia tego, o czym m o w a , już jest z a w a r t e pojęcie wyrażeń, k t ó r e m a j ą d a j ą c e się o k r e ś l i ć z n a c z e n i e a l b o są g o p o z b a w i o n e . Co i n n e g o j e d n a k , g d y p y t a m y , t a k j a k m o g ł o b y z a p y t a ć d z i e c k o : „Co się r o z u m i e , o ile w ogóle się coś r o z u m i e , p r z e z «wit a m i n ę » , b ą d ź « a b r a k a d a b r ę » , b ą d ź «(a + b) = a + 2a& + 6 » ? " Z u p e ł n i e z a ś co i n n e g o , g d y p y t a m y : „Co t o są z n a c z e n i a ? " T o t a k s a m o , j a k co i n n e g o , g d y k t o ś p y t a , t a k j a k m o g ł o b y się s p y t a ć d z i e c k o : „Co m o g ę k u p i ć z a t e g o s z y l i n g a ? " , z u p e ł n i e zaś co i n ­ n e g o , g d y p y t a : „Co t o j e s t siła k u p n a ? " , c z y „Co t o j e s t k u r s waluty?" O t ó ż o d p o w i e d z i n a o w o w y s o c e a b s t r a k c y j n e p y t a n i e : „Co t o są z n a c z e n i a " — b a r d z o się w o s t a t n i c h d z i e s i ą t k a c h l a t m n o ż ą w d y s k u s j a c h filozoficznych i l o g i c z n y c h . Z a a b s o r b o w a n i e t e o r i ą z n a c z e n i a m o ż n a b y n a z w a ć c h o r o b ą z a w o d o w ą filozofii a n g l o ­ saskiej i a u s t r i a c k i e j d w u d z i e s t e g o w i e k u . N i e m a p o t r z e b y m a r t w i ć się o t o , c z y t o j e s t c h o r o b a , c z y n i e . M o g ł o b y n a t o m i a s t b y ć 2

2

2

33*

486

Gilbert

Ryle

pożyteczne zbadanie m o t y w ó w oraz ważniejszych wyników tych uporczywych rozmyślań. N a w i a s e m m ó w i ą c , w a r t o z a u w a ż y ć , iż wiele z t y c h s p r a w r o z t r z ą s a ł expUcite — a n i e k t ó r e o s t a t e c z n i e r o z s t r z y g n ą ł — P l a ­ t o n w p ó ź n i e j s z y c h d i a l o g a c h o r a z A r y s t o t e l e s w d z i e ł a c h logicz­ nych i innych. Pewne znów kwestie dominowały w późniejszym średniowieczu i jeszcze później u H o b b e s a ; p e w n e zaś — za grubą l u b cienką zasłoną psychologicznego t e r m i n u „idea" — wywołały z a m ę t w epistemologii brytyjskiej od Locke'a do J o h n a S t u a r t a Milla. M e b ę d ę j e d n a k , z w y j ą t k i e m j e d n e j c z y d w ó c h u w a g h i s t o ­ rycznych, omawiał wczesnych dziejów t y c h zagadnień. Sklepikarz, klient, b a n k i e r i handlowiec wcale zazwyczaj nie odczuwają intelektualnego p r z y m u s u rozwiązywania czy choćby w y s u w a n i a t a k i c h a b s t r a k c y j n y c h k w e s t i i , j a k : co t o j e s t siła k u p n a , c z y co t o j e s t k u r s w a l u t . I n t e r e s u j ą i c h c e n y p e w n y c h rzeczy, ale b y n a j m n i e j nie j a k o a b s t r a k c y j n e zagadnienie, j a k a w r z e c z y w i s t o ś c i j e s t n a t u r a t e g o , co w s p ó l n e d w ó m a r t y k u ł o m m a j ą c y m t ę samą cenę. Dziecko, k t ó r e usiłuje zrozumieć rozmowę n a obcy dlań t e m a t , oraz tłumacz, k t ó r y próbuje oddać po an­ g i e l s k u T u c y d y d e s a , w p o d o b n y s p o s ó b i n t e r e s u j ą się z n a c z e n i e m p e w n y c h w y r a ż e ń . M e k o n i e c z n i e n a t o m i a s t są o n i z a i n t e r e s o w a n i a b s t r a k c y j n y m p r o b l e m e m , co t o z n a c z y , że d a n e w y r a ż e n i e m a z n a c z e n i e , a l b o j a k a j e s t n a t u r a i s t a t u s t e g o , czego n o s i c i e l a m i są d a n e w y r a ż e n i e i j e g o p r z e k ł a d c z y p a r a f r a z a . J a k i e g o r o d z a j u zainteresowania skłaniają nas do z a d a w a n i a takich p y t a ń ? Bez w ą t p i e n i a , wiele j e s t o d p o w i e d z i . J a s k o n c e n t r u j ę się n a d w ó c h s p o ś r ó d n i c h i n a z w ę j e „ t e o r i ą l o g i k i " o r a z „ t e o r i ą filozofii". Pierwszej poświęcę sporo czasu; drugiej nie t a k dużo. (1) T e o r i a l o g i k i . L o g i k , k t ó r y p r a c u j e n a d r e g u ł a m i r o z u ­ mowania, musi mówić o składnikach argumentacji, mianowicie o przesłankach oraz konkluzjach, i to mówić o nich przy pomocy terminów jak najbardziej ogólnych. N a w e t kiedy przytacza kon­ k r e t n e przesłanki i konkluzje, czyni to jedynie dla zilustrowania idei ogólnej, będącej właściwym p r z e d m i o t e m jego zainteresowań. T a k s a m o m u s i o n o m a w i a ć t y p y d a j ą c y c h się w y d z i e l i ć s k ł a d n i -

Teoria

znaczenia

487

k ó w o r a z t y p y d a j ą c y c h się w y r ó ż n i ć cech o w y c h p r z e s ł a n e k i konkluzji, t r a k t o w a n y c h jako t y p y . ponieważ niekiedy rozumo­ w a n i a p r z e b i e g a j ą , w y c h o d z ą c o d t a k i c h w ł a ś n i e s k ł a d n i k ó w czy cech p r z e s ł a n e k i k o n k l u z j i , b ą d ź d o c h o d z ą c d o n i c h . Otóż ten sam a r g u m e n t m o ż n a wyrazić po angielsku albo po f r a n c u s k u , a l b o w j a k i m k o l w i e k i n n y m j ę z y k u ; a jeśli się go w y ­ razi po angielsku, t o jeszcze m o ż e b y ć m n ó s t w o r ó ż n y c h sposobów w y s ł o w i e n i a g o . T o , co b a d a l o g i k , m a b y ć n i e z a l e ż n e o d o w y c h różnic w wysłowieniu. Interesuje go, c o powiedziano za pomocą zdania będącego przesłanką czy z d a n i a będącego konkluzją, a nie j a k t o coś w y s ł o w i o n o . / -* ^ << >r A A w i ę c jeśli n i e w s a m y c h b a d a n i a c h , t o p r z y n a j m n i e j k i e d y w y j a ś n i a , co r o b i , m u s i o n o ś w i a d c z y ć , iż p r z e d m i o t e m j e g o p r a c y n i e są z d a n i a i i c h s k ł a d n i k i , s ł o w a , z a p o m o c ą k t ó r y c h w y r a ż o n o a r g u m e n t y , lecz t w i e r d z e n i a c z y s ą d y o r a z i c h t e r m i n y s k ł a d o w e — idee czy pojęcia — wobec k t ó r y c h zdania i słowa spełniają funkcję nosicieli. N i e k i e d y m o ż e o n t w i e r d z i ć , iż z a j m u j e się z n a c z e n i a m i z d a ń o r a z i c h s k ł a d n i k a m i — z n a c z e n i a m i słów c z y z w r o t ó w , choć idiom ten jest w ciekawy sposób odpychający. Czemu — odpychający, z o b a c z y m y — m a m nadzieję — w d a l s z y m ciągu. P o d a j ą c z a t e m t e g o ^ r o d z a j u w y j a ś n i e n i e , c z y m się z a j m u j e , l o g i k m ó w i o z n a c z e n i a c h , g d y t y m c z a s e m , w y k o n u j ą c swą p r a c ę , p o prostu o p e r u j e nimi. T

D l a n a s z y c h celów b ę d z i e w y s t a r c z a j ą c o b l i s k i e p r a w d y , jeśli p o w i e m y , że p i e r w s z y m w logice w s p ó ł c z e s n e j d o n i o s ł y m o p r a c o ­ w a n i e m p o j ę c i a z n a c z e n i a są u w a g i J o h n a S t u a r t a Milla, o d k t ó r y c h z a c z y n a o n swój System logiki (1843). S t w i e r d z a t a m w p r a w d z i e , iż c z e r p a ł z H o b b e s a i S c h o o l m e n a , m y j e d n a k n i e m u s i m y szcze­ g ó ł o w o śledzić o w y c h z a p o ż y c z e ń . W k ł a d Milla d o l o g i k i f o r m a l n e j , c z y l i s y m b o l i c z n e j , j e s t n i e ­ wielki. N i e o n t o , lecz j e g o w s p ó ł c z e ś n i , B o o l e o r a z d e M o r g a n , a t a k ż e b e z p o ś r e d n i j e g o n a s t ę p c y , J e v o n s , V e n n , C a r r o l l , M c Coli i P e i r c e , w świecie m ó w i ą c y m p o a n g i e l s k u , u t o r o w a l i d r o g ę Russellowi. Z drugiej j e d n a k s t r o n y t r u d n o znaleźć słowa dość w y m o w n e d l a w y r a ż e n i a , j a k w i e l k i w p ł y w , d o b r y i zły, w y w a r ł o n n a filozofów b r y t y j s k i c h i k o n t y n e n t a l n y c h ; a m u s i m y z a l i c z y ć

488

Gilbert

Ryle

d o n i c h r ó w n i e ż i l o g i k ó w f o r m a l n y c h , o t y l e o ile ci filozofowali n a t e m a t t e c h n i k i swej p r a c y . W _ s z c z e g ó l n o ś e i M i l l o w s k a t e o r i a z n a c z e n ^ ^ i w wielkiej m i e r z ^ V y z 5 a . c z y ł a o d p o w i e d z i , j a k i c h n a n i e udzielili m y ś l i c i e l e t a k r ó ż n i , j a k ; JBrent a n o w Austrii, jego uczniowie Meinong i Husserl, następnie Bradley, J e y o n s , Venn, Frege, J a m e s , Peiree, Moore i Eussell. T o ń f e z w y k l e o s i ą g n i ę c i e s t a ł o się u d z i a ł e m Milla d z i ę k i t e m u g ł ó w n i e , że t o o n p i e r w s z y z b u d o w a ł d o k t r y n ę n a t e m a t z n a c z e ­ n i a . Z a c z ę ł a o n a n a t y c h m i a s t w y w i e r a ć w p ł y w ; p o części d l a t e g o , że b y ł a p o t r z e b n a , p o części z a ś d l a t e g o , że o d p i e r w s z e g o w e j r z e ­ nia dostrzeżono tkwiące w niej niekonsekwencje. Wszyscy niemal myśliciele, k t ó r y c h wymieniłem, wyrażali g w a ł t o w n y sprzeciw w o b e c p e w n y c h f r a g m e n t ó w d o k t r y n y Milla, z i n n y c h z a ś c z ę s t o c z y n i l i swą n a j b a r d z i e j s k u t e c z n ą b r o ń . Mili, z a w z o r e m H o b b e s a , z a c z y n a s w e o m ó w i e n i e p o j ę c i a z n a c z e n i a o d r o z w a ż a ń n a t e m a t p o j e d y n c z y c h słów. Z a n i m b ę ­ d z i e m y m o g l i r o z p o c z ą ć s y l a b i z o w a n i e , m u s i m y się n a u c z y ć a l f a b e t u ; p o d o b n i e , c z y m ś n a t u r a l n y m w y d a ł o się p r z y p u s z c z e n i e , że z n a c z e n i e z d a n i a z ł o ż o n e j e s t ze s k ł a d n i k ó w i że t y m i s k ł a d n i ­ k a m i są z n a c z e n i a słów, z k t ó r y c h z d a n i e t o z o s t a ł o z b u d o w a n e . Z n a c z e n i a słów t o a t o m y , a z n a c z e n i a z d a ń — c z ą s t e c z k i , czyli m o l e k u ł y . P o w i a d a m , że t o się w y d a w a ł o n a t u r a l n e , ale m a m n a d z i e j ę , że n i e b a w e m p r z e k o n a m w a s , iż b y ł t o p o c z ą t e k t r a ­ g i c z n i e f a ł s z y w y . N a s t ę p n i e , Mili, z n o w u za H o b b e s e m , p r z y j ­ m u j e z a rzecz s a m o p r z e z się z r o z u m i a ł ą , że w s z y s t k i e s ł o w a , l u b p r a w i e w s z y s t f a e , są n a z w a m i ; i t o b r z m i z r a z u b a r d z o p o n ę t n i e . W i e m y , że „ F i d o " t o i m i ę p e w n e g o p s a , a „ L o n d y n " t o n a z w a p e w n e g o m i a s t a . O t o m a m y p r z e d sobą p s a c z y m i a s t o , k t ó r e n o s i t ę a t ę n a z w ę , i n i e m a w t y m n i c — z d a w a ł o b y się — za­ gadkowego. M a m y wszak do czynienia z dobrze znaną relacją m i ę d z y rzeczą a jej nazwą. Owo postawienie z n a k u równości m i ę d z y w s z y s t k i m i b ą d ź większością p o s z c z e g ó l n y c h słów a n a z ­ w a m i d a j e ^ ń a n r z a t e m poczucie wygody i spokoju. W y o b r a ź m y sobie, że w i e m y , g d z i e j e s t e ś m y . T e n o t o p i e s p r z e d n a m i j e s t t y m , d o czego o d n o s i się słowo „ F i d o " , a m i a s t o , k t ó r e ś m y w c z o r a j o d w i e d z i l i , t y m , d o czego o d n o s i się słowo „ L o n d y n " . A więc;

Teoria

znaczenia

489

dzięki zakwalifikowaniu wszystkich czy też większości poszcze­ g ó l n y c h s ł ó w j a k o n a z w m a m y w r a ż e n i e , że t y m . co d a n e słowo znaczy, jest we wszystkich w y p a d k a c h p e w n a u c h w y t n a rzecz, której nazwą jest t o słowo. Znaczenia, p r z y n a j m n i e j zaś znacze­ n i a słów. n i e są n i c z y m n i e z r o M l T l M y m c z y o b c y m : t o — p r i m a jacie — z w y k ł e r z e c z y i z d a r z e n i a , t a k i e j a k p s y , m i a s t a i b i t w j . _ Mili idzie: d a l e j . M e k i e d y p o d m i o t e m g r a m a t y c z n y m z d a n i a b y w a n i e p o j e d y n c z e s ł o w o , lecz w i e l o w y r a z o w y z w r o t , j a k „ o b e c n y p r e m i e r r z ą d u " czy „pierwszy człowiek, k t ó r y stanął n a szczycie M t . E v e r e s t " . Mili n i e m a ż a d n y c h s k r u p u ł ó w , g d y w y r a ż e n i a złożone, takie j a k te, również uznaje za n a z w y , nadając i m m i a n o „nazw wielowyrazowych". Nie wszystko, o czym chcemy mówić, m a swe i m i ę włUsne; n i e k i e d y z a ś c h c e m y m ó w i ć o c z y m ś c z y o k i m ś , m a j ą c y m w p r a w d z i e swe imię własne, n a m j e d n a k nie z n a n e . W y m y ś l a m y więc z w r o t y d e s k r y p t y w n e , c z y l i o p i s o w e , k t ó r e m a j ą f u n k c j o n o w a ć w z a s t ę p s t w i e i m i o n w ł a s n y c h . Są t o j e d n a k — w e d ł u g Milla — w d a l s z y m c i ą g u n a z w y , m i m o że n ę c ą c a i fak­ tycznie panująca obecnie interpretacja tego twierdzenia poważnie się r ó ż n i o d t e g o , o co z w y k l e Millowi c h o d z i ł o . O t o b o w i e m , g d y Mili o k r e ś l a j a k i e ś słowo c z y z w r o t m i a n e m „ n a z w y " , t o n i e u ż y w a tego t e r m i n u , bądź nie zawsze u ż y w a , w całkiem zwyczajny sposób. C z a s e m m ó w i , że a b y d a n e w y r a ż e n i e b y ł o n a z w ą , m u s i o n o n a d a w a ć się d o roli p o d m i o t u l u b p r e d y k a t u , c z y l i o r z e c z n i k a , w zdaniu podmiotowo-orzecznikowym; np. zatem nazwami mogą b y ć p r z y m i o t n i k i . N i e k i e d y w y m a g a n i a Milla są b a r d z i e j s u r o w e . Nazwa — to wyrażenie, które może być podmiotem w zdaniu podmiotowo-orzecznikowym; pozostają więc jedynie rzeczowniki, zaimki i z w r o t y rzeczownikowe. „Nazwa"^ dla niego, nie znaczy p o p r o s t u „ i m i ę w ł a s n e " . C z ę s t o o p i e r a ł się p o k u s o m , h a k t ó r e wystawił swych następców. Z a n i m p ó j d z i e m y nieco dalej, chcę sprawić, żebyście przy­ n a j m n i e j n a b r a l i p o d e j r z e ń , iż t o , z r a z u d o g o d n e z r ó w n a n i e s ł ó w i zwrotów opisowych z nazwami, jest od samego początku fatalną p o m y ł k ą — j e ż e l i t a k j a k n i e k t ó r z y n a s t ę p c y Milla, a p r z e c i w n i e n i ż o n s a m , s y s t e m a t y c z n i e i n t e r p r e t u j e się „ n a z w ę " n a w z ó r „ i m i e n i a w ł a s n e g o " . N a z a ł o ż e n i u , iż r ó w n a n i e t o j e s t p r a w d z i w e ,

490

Gilbert

Byle

ciąży o d p o w i e d z i a l n o ś ć z a m n ó s t w o z a s a d n i c z y c h a b s u r d ó w w fi­ lozofii w o g ó l n o ś c i , a s z c z e g ó l n i e w filozofii l o g i k i . T o b y ł y w ł a ś n i e o k o w y , z k t ó r y c h M e i n o n g n i g d y się n i e w y s w o b o d z i ł . T y m i właśnie p ę t a m i skrępowani byli Frege. Moore i Eussell; wszyscy o n i p r ę d z e j c z y p ó ź n i e j s p o s t r z e g l i , że b e z p e w n y c h z a s a d n i c z y c h p o p r a w e k — założenie to nieuchronnie d o p r o w a d z a do fatalnego i m p a s u . W t e w ł a ś n i e k a j d a n y — j a k s a m o sobie p o w i a d a w swej n o w e j k s i ą ż c e — z a k u t y b y ł W i t t g e n s t e i n w Traktacie, choć w t y m ż e dziele n i e t y l k o u p r z y t o m n i ł sobie p o t r z e b ę , a l e i z n a l a z ł s p o s ó b częściowego w y z w o l e n i a się z n i c h . D o t y c h c z a s n i e j e s t e m z u p e ł n i e p e w n y , d l a c z e g o w y d a w a ł o się t a k n a t u r a l n e , że w s z y s t k i e s ł o w a są n a z w a m i , a n a w e t , że k a ż d y m o ż l i w y p o d m i o t g r a m a t y c z n y z d a n i a , j e d n o w y r a z o w y b ą d ź wielo­ w y r a z o w y , p o z o s t a j e d o czegoś w t a k i m s t o s u n k u , w j a k i m i m i ę w ł a s n e „ F i d o " p o z o s t a j e w z g l ę d e m p s a F i d o n a , a p o n a d t o , że o w a r z e c z , d o k t ó r e j się t o w y r a ż e n i e o d n o s i , j e s t t y m , co o n o znaczy. Właśnie P l a t o n musiał t o r o w a ć sobie drogę, wychodząc z tegoż założenia. Ale on miał przynajmniej specjalne w y t ł u m a ­ c z e n i e . W ó w c z e s n e j g r e c e b y ł o t y l k o j e d n o słowo ,,óVo^a", o d p o w i a d a j ą c e t e m u , n a co m y m a m y t r z y s ł o w a : „ s ł o w o " , „ n a z w a " i „ r z e c z o w n i k " . T r u d n o n a w e t b y ł o p o g r e c k u p o w i e d z i e ć , że g r e c k i o d p o w i e d n i k n a s z e g o c z a s o w n i k a „ j e s t " — t o p e w n e słowo, ale nie rzeczownik. W grece P l a t o n nie miał ż a d n y c h określeń na c z a s o w n i k i , p r z y s ł ó w k i , c z y s p ó j n i k i e t c . P o w i e d z i e ć , że „ j e s t " t o słowo, ale nie n a z w a ani n a w e t rzeczownik, było nie l a d a sztuką w g r e c e , g d z i e „ow/ia" s p e ł n i a ł o f u n k c j ę z a r ó w n o n a s z y c h w y ­ rażeń „słowo" czy „ n a z w a " , j a k — ewentualnie — również wy­ rażenia „rzeczownik". N a w e t j e d n a k nie mając tego usprawiedli­ wienia, ludzie m i m o t o uważają za rzecz n a t u r a l n ą utożsamianie w s z y s t k i c h słów z n a z w a m i , a z n a c z e ń słów — z p r z e d m i o t a m i czy istotami noszącymi owe rzekome nazwy. Ale mniemanie to — łatwo obalić. P o p i e r w s z e , g d y b y k a ż d e p o s z c z e g ó l n e słowo b y ł o n a z w ą , t o z d a n i e z ł o ż o n e z c z t e r e c h słów, n p . „ t r z y j e s t l i c z b ą p i e r w s z ą " , byłoby wykazem czterech obiektów, nazwanych przy pomocy o w y c h c z t e r e c h słów. A l e w y k a z , j a k n p . „ P l a t o n , A r y s t o t e l e s ,

}

7 eoria

znaczenia

491

A k w i n a t a , Locke, Berkeley", nie jest z d a n i e m . Niczego nie stwier­ dza — ani p r a w d y , ani fałszu. W przeciwieństwie do tego, zdanie m o ż e coś głosić, j a k ą ś j e d n ą r z e c z , coś p r a w d z i w e g o a l b o fałszy­ w e g o . A więc s ł o w a , p o w i ą z a n e w z d a n i e , p r z y n a j m n i e j r o b i ą ł ą c z n i e coś, co się r ó ż n i o d n a z y w a n i a p r z e z k a ż d e z n i c h z o s o b n a t y c h p o s z c z e g ó l n y c h r z e c z y , k t ó r y c h są n a z w a m i , o ile w ogóle są n a z w a m i j a k i c h ś r z e c z y . T e g o , co d a n e z d a n i e z n a c z y , n i e d a się r o z ł o ż y ć n a z b i ó r r z e c z y , d o k t ó r y c h o d n o s z ą się s ł o w a w y s t ę p u ­ j ą c e w o w y m z d a n i u , o ile w ogóle o d n o s z ą się o n e d o r z e c z y . A z a t e m p o j ę c i e „ m i e ć z n a c z e n i e " — p r z y n a j m n i e j częściowo r ó ż n i się o d p o j ę c i a „ o d n o s i ć s i ę " . 1

Co w i ę c e j , m o g ę u ż y ć d w ó c h z w r o t ó w deskryptywnych, „Gwiazda P o r a n n a " i „Gwiazda Wieczorna", jako dwóch różnych sposobów mówienia o W e n u s . J e s t j e d n a k rzeczą zupełnie jasną, że t e d w a z w r o t y r ó ż n i ą się p o d w z g l ę d e m z n a c z e n i a . Z w r o t „PEtoile du Soir" byłby n i e p o p r a w n y m przekładem na francuski zwrotu „Gwiazda P o r a n n a " . Ale skoro t e d w a z w r o t y mają różne znaczenia, to w t a k i m razie W e n u s , planeta opisana przy pomocy k a ż d e j z t y c h d w ó c h r ó ż n y c h d e s k r y p c j i , nie m o ż e b y ć t y m , co te zwroty d e s k r y p t y w n e znaczą. Ona bowiem, W e n u s , jest j e d n a i t a s a m a , n a t o m i a s t w y m i e n i o n e d w a z w r o t y z n a c z ą k a ż d y co i n n e g o . J a k z a c h w i l ę z o b a c z y m y , Mili o t w a r c i e t o p r z y z n a j e i zdecydowanie uwzględnia. 2

P o n a d t o łatwo wymyślić zwroty d e s k r y p t y w n e , k t ó r y m nic zgoła n i e o d p o w i a d a . Z w r o t „ t r z e c i z k o l e i c z ł o w i e k , k t ó r y z d o b y ł szczyt M t . E v e r e s t " n i e d a się o b e c n i e u ż y ć w o d n i e s i e n i u d o n i ­ k o g o . N i e i s t n i e j e , j a k d o t ą d , n i k t , d o k o g o b y się t e n z w r o t s t o ­ sował, a m o ż e n i g d y n i k o g o t a k i e g o n i e b ę d z i e . M i m o t o j e s t t o z p e w n o ś c i ą z w r o t , k t ó r y coś z n a c z y , i m o ż n a go p r z e ł o ż y ć n a f r a n c u s k i c z y n i e m i e c k i . W i e m y , m u s i m y w i e d z i e ć , co o n z n a c z y , skoro p o w i a d a m y , że n i e o d n o s i się d o ż a d n e g o ż y j ą c e g o a l p i ­ n i s t y . Coś z n a c z y , n a t o m i a s t n i k o g o n i e d e s y g n u j e , c z y l i n i e o z n a c z a . T e g o z a t e m , co z n a c z y , n i e m o ż n a u t o ż s a m i a ć z t y m c z y 1

W oryginale angielskim występuje tu termin „standing for", czyli także „zastępowanie", „reprezentowanie," „oznaczanie". „Gwiazda Wieczorna". 2

Gilbert

492

Ryle

o w y m alpinistą. T a k s a m o nie m o ż n a znaczenia z w r o t u : „pierwszy człowiek, k t ó r y stanął n a szczycie M t . E v e r e s t " , u t o ż s a m i a ć ^ z H i l l a r y m , c h o ć — s t w i e r d z a m y — z w r o t t e n o d n o s i się d o n i e g o i t y l k o do niego. M o ż e m y zrozumieć p y t a n i e : „Czy Hillary jest pierwszym zdobywcą Mt. Everest?", a nawet podzielać wątpli­ wości N e p a l c z y k ó w w s p r a w i e o d p o w i e d z i n a n i e , p o d c z a s g d y nie m o g l i b y ś m y z r o z u m i e ć p y t a n i a : „ C z y H i l l a r y j e s t H i l l a r y m ? " Można b y w prostszy sposób dojść do tego samego wniosku. G d y b y , per impossibile , u t o ż s a m i a ć H i l l a r e g o z t y m , co z n a c z y zwrot „pierwszy człowiek, k t ó r y stanął n a szczycie M t . E v e r e s t " , to w y n i k a ł o b y z t e g o , że z n a c z e n i e j e d n e g o p r z y n a j m n i e j z w r o t u u r o d z i ł o się w N o w e j Z e l a n d i i , o d d y c h a ł o p r z y p o m o c y a p a r a t u tlenowego i zostało odznaczone przez J e j Królewską Mość. Ale t o j e s t j a w n y n o n s e n s . Z n a c z e n i a z w r o t ó w n i e są m i e s z k a ń c a m i N o w e j Z e l a n d i i ; t o , co w y r a ż a p e w i e n z w r o t j ę z y k a p o l s k i e g o c z y też jego parafraza bądź przekład, nie jest istotą mającą płuca, n a z w i s k o , d ł u g i e n o g i i o p a l o n ą t w a r z . L u d z i e r o d z ą się, u m i e r a j ą i c z a s a m i n o s z ą b u t y ; z n a c z e n i a n i e r o d z ą się, n i e u m i e r a j ą i n i g d y nie noszą b u t ó w ani też nie chodzą boso. K r ó l o w a nie daje orde­ r ó w znaczeniom. Z w r o t „pierwszy człowiek, k t ó r y s t a n ą ł n a szczycie M t . E v e r e s t " nie u t r a c i swego znaczenia, g d y H i l l a r y u m r z e . Ani też nie był bezsensowny, z a n i m Hillary zdobył ten szczyt. 3

W r e s z c i e , n a l e ż a ł o b y z a u w a ż y ć , że w i ę k s z o ś ć słów t o n i e rze­ c z o w n i k i ; są więc n p . p r z y s ł ó w k i , c z a s o w n i k i , p r z y m i o t n i k i , p r z y i m k i , s p ó j n i k i c z y z a i m k i . A u z n a w a n i e z a n a z w ę słowa, k t ó r e n a w e t n i e j e s t r z e c z o w n i k i e m , k a ż d e g o , k t o s p r a w ę t ę roz­ waża, u d e r z a j a k o rzecz nie do przyjęcia. J a k ż e b y „biegłem", c z y „ c z ę s t o " , c z y „ i " , c z y „ d o s y ć " m o g ł o b y ć n a z w ą czegokol­ wiek? Nie m o g ł o b y n a w e t b y ć p o d m i o t e m g r a m a t y c z n y m w zdaniu. M o g ę z a p y t a ć , j a k się n a z y w a p e w n a s y t u a c j a e k o n o m i c z n a , c e c h a m o r a l n a c z y d z i e ń t y g o d n i a , i o t r z y m u j ę o d p o w i e d ź : „in­ flacja", „ s k r u p u l a t n o ś ć " , c z y „ s o b o t a " . S t o s u j e m y słowo „ n a z w a " d o t e g o , j a k coś j e s t n a z y w a n e ; a z a t e m d o t e g o , j a k się n a z y w a 3

„Przez sprowadzenie do tego, co niemożliwe", odpowiednik ad absurdum" („sprowadzenie do niedorzeczności").

„reductio

Teoria

znaczeńia

493

c z ł o w i e k c z y r z e k a a l b o g a t u n e k , j a k o ś ć , d z i a ł a n i e czy w a r u n e k . Ale o d p o w i e d ź n a p y t a n i e : „ J a k się t o n a z y w a ? " — m u s i b y ć rzeczownikiem l u b mieć właściwości g r a m a t y c z n e rzeczownika. N a ż a d n e tego r o d z a j u p y t a n i e nie m o ż n a udzielić odpowiedzi, podając czas g r a m a t y c z n y czasownika, przysłówek, spójnik czy przymiotnik. Mili s a m p r z y z n a w a ł , że n i e k t ó r e t a k i e s ł o w a , j a k : „ j e s t " , „ c z ę s t o " , „ n i e " , „ z " o r a z „ t h e " , n i e są n a z w a m i , n a w e t w j e g o „gościnnym" rozumieniu terminu „nazwa". M e mogą one samo­ dzielnie w y s t ę p o w a ć j a k o p o d m i o t y g r a m a t y c z n e w zdaniach. I c h r o l a , j a k t o b ł ę d n i e o p i s y w a ł , p o l e g a n a t y m , że w t e n czy i n n y s p o s ó b p o m a g a j ą w b u d o w a n i u w i e l o w y r a z o w y c h n a z w . M e są one n a z w a m i ż a d n y c h n o w y c h rzeczy, t y l k o spełniają funkcje pomocnicze przy nadawaniu rzeczom nazw wielowyrazowych. J e d n a k ż e z pewnością mają znaczenia. „Oraz" i „albo" mają znaczenia różne, n a t o m i a s t „albo" i łacińskie „ a u t " mają to samo z n a c z e n i e . Mili z d a w a ł s o b i e s p r a w ę , że a b y d a n e słowo coś z n a ­ czyło, n i e m u s i o n o z a w s z e k o g o ś l u b czegoś o z n a c z a ć . N a t o m i a s t większość jego n a s t ę p c ó w nie spostrzegła, j a k w a ż n y jest t e n właśnie p u n k t . 4

J e s z c z e większą z a s ł u g ą Milla b y ł o t o , że z a u w a ż y ł i p o części słusznie w s k a z y w a ł , iż — j a k p o w i e d z i a ł e m p r z e d chwilą — d w a r ó ż n e z w r o t y d e s k r y p t y w n e m o g ą się d o t e j s a m e j r z e c z y c z y o s o b y o d n o s i ć w t a k i s p o s ó b , że o w a r z e c z c z y o s o b a , k t ó r e j o n e d o ­ tyczą czy k t ó r ą — wedle jego niefortunnego określenia — oba n a z y w a j ą , nie d a się u t o ż s a m i ć z ż a d n y m ze z n a c z e ń ( a n i o c z y ­ wista z obu znaczeniami) w s p o m n i a n y c h dwóch zwrotów. Na­ s t ę p u j ą c e d w a z w r o t y : „ p o p r z e d n i p r e m i e r " o r a z „ojciec R a n dolfa C h u r c h i l l a " — o d n o s z ą się d o Sir W i n s t o n a C h u r c h i l l a i t y l k o d o n i e g o , a j e d n a k nie m a j ą t e g o s a m e g o z n a c z e n i a . P r z e k ł a d na język francuski jednego z nich nie b y ł b y p r z e k ł a d e m drugiego. K t o ś m ó g ł b y w i e d z i e ć c z y w i e r z y ć , że j e d n a z t y c h d e s k r y p c j i o d n o s i się d o Sir W i n s t o n a C h u r c h i l l a , a m i m o t o z a r a z e m k w e s t i o ­ n o w a ć , iż i w d r u g i e j o n i m m o w a . Z t e g o a k u r a t , że w i a d o m o , 5

4

5

Rodzajnik okre.ślony w języku angielskim. Rozprawa ta pochodzi z książki wydanej w r. 1957 w Londynie.

494

Gilbert

Ryle

iż Sir W i n s t o n b y ł p r e m i e r e m , n i e m o ż n a w y w n i o s k o w a ć , że R a n dolf C h u r c h i l l t o j e g o s y n — a n i n a o d w r ó t . J e d n o z t y c h z d a ń mogłoby b y ć p r a w d z i w e p r z y jednoczesnej fałszywości pozosta­ łego. D l a t e g o t e d w a z w r o t y n i e m o g ą z a w i e r a ć t e j s a m e j infor­ macji. Mili, i s t o t n i e , s p r a w ę t ę r o z w i ą z a ł p r z y p o m o c y swej s ł a w n e j teo^i^nMiJCji^-famotajcji;- Większość słów i zwrotów d e s k r y p t y w nych spełnia, jego zdaniem, dwie n a r a z funkcje. Denotują o n e t e r z e c z y b ą d ź t y c h l u d z i , k t ó r y c h są — j a k się n i e f o r t u n n i e w y r a ż a ł — n a z w a m i . Z a r a z e m j e d n a k k o n o t u j ą , czyli z n a c z ą , t e p r o s t e bądź złożone a t r y b u t y , dzięki k t ó r y m rzecz l u b osoba d e n o t o w a n ą o d p o w i a d a d a n e j deskrypcji. Millowski t e r m i n „kon o t o w a ć " b y ł s ł o w e m b a r d z o nieszczęśliwie w y b r a n y m i n i e t y l k o w p r o w a d z i ł w b ł ą d n a s t ę p c ó w Milla, lecz i j e g o s a m e g o z m y l i ł . Słowa „ d e n o t o w a ć " używał w sposób daleki od jednoznaczności i w s k u t e k t e g o u n i k n ą ł k o n s e k w e n c j i , z k t ó r y c h n i e m o g l i się w y p l ą t a ć ci z j e g o n a s t ę p c ó w , co t e r m i n e m t y m o p e r o w a l i m n i e j w i e l o z n a c z n i e . W e d ł u g Milla, i m i o n a w ł a s n e d e n o t u j ą t y c h , k t ó r z y j e noszą, a l e w y r a ż e n i a o r z e c z n i k o w e t a k ż e d e n o t u j ą t o , o c z y m m o ż n a j e p r a w d z i w i e o r z e c . F i d o n a d e n o t u j ą : i słowo „ F i d o " , i „pies", i „czworonóg". 6

P y t a j ą c z a t e m o funkcję jakiegoś wyrażenia, zadajemy, według Milla, d w a p y t a n i a . { M i a n o w i c i e p y t a n i e , j a k ą o s o b ę l u b o s o b y czy rzecz l u b rzeczy wyrażenie to d e n o t u j e — w t y m czy i n n y m s p o ś r ó d M i l l o w s k i c h r o z u m i e ń t e g o c z a s o w n i k a ; n p . w i ę c Sir W i n s t o n a C h u r c h i l l a . Z a r a z e m j e d n a k p y t a n i e , j a k i e są w ł a s n o ś c i czy cechy c h a r a k t e r y s t y c z n e , za p o m o c ą k t ó r y c h ową rzecz lub osobę opisano; n p . więc cecha bycia ojcem Randolfa Churchilla. A że d a n ą r z e c z l u b o s o b ę m o ż n a o p i s a ć w r ó ż n o r a k i s p o s ó b , p r z e t o r o z m a i t e d e s k r y p c j e r ó ż n i ć się b ę d ą p o d w z g l ę d e m k o n o ­ tacji, zachowując jednocześnie identyczność p o d względem deno­ t a c j i . C h a r a k t e r y z u j ą o n e w r ó ż n y s p o s ó b , c h o c i a ż b y ich deno-' 6

Może zamiast „znaczą" bardziej odpowiedni byłby tu termin „współoznaczają łącznie" jako rządzący dopełnieniem w bierniku podczas g d y po słowie „znaczą" następować winno zdanie poboczne, rozpoczynające się od ,.że". W oryginale jednak figuruje termin „signify", stąd przekład „znaczą".

Teoria

znaczenia

49)

tacja była t a sama. Dostarczają różnych fragmentów informacji, p o p r a w n e j lub błędnej, o tej samej rzeczy, osobie czy zdarzeniu. Mili s a m f a k t y c z n i e m ó w i , że — z g o d n i e z n a s z y m z w y k ł y m , n a t u r a l n y m p o j m o w a n i e m z n a c z e n i a — p o w i e d z e n i e , iż Sir W i n ston Churchill jest znaczeniem jakiegoś słowa czy zwrotu, nie byłoby p o p r a w n e . N o r m a l n i e przez „znaczenie" r o z u m i e m y nie r z e c z d e n o t o w a n ą , t y l k o t o , co j e s t k o n o t o w a n e . Mili t e d y właści­ wie d o c h o d z i d o p o p r a w n y c h w n i o s k ó w , że .znaczenie d a n e g o w y r a ż e n i a n i g d y nie b y w a tą osobą czy rzeczą, o której ono m ó w i ; o r a z że z w r o t y d e s k r y p t y w n e i, z j e d n y m w y j ą t k i e m , p o j e d y n c z e s ł o w a n i g d y n i e są n a z w a m i w sensie „ i m i o n w ł a s n y c h " . W y j ą t e k s t a n o w i ą t e "właśnie"" s t o s u n k o w o n i e l i c z n e s ł o w a , kfióre r z e c z y ­ wiście są i m i o n a m i w ł a s n y m i , t j . s ł o w a t a k i e , j a k : „ F i d o " i „ L o n ­ d y n " , słowa, k t ó r e nie występują w słownikach. Mili u c h w y c i ł j e s z c z e j e d n ą w a ż n ą r z e c z w z w i ą z k u z t y m i w ł a ś n i e a u t e n t y c z n y m i i m i o n a m i w ł a s n y m i . M ó w i ł , że o ile wię­ k s z o ś ć słów i z w r o t ó w d e s k r y p t y w n y c h z a r ó w n o d e n o t u j e , czyli n a z y w a , j a k i konotuje, to imiona własne jedynie denotują, a nie k o n o t u j ą . P s a m o ż n a n a z y w a ć „ F i d o n e m " , ale słowo t o n i e d o ­ s t a r c z a ż a d n e j i n f o r m a c j i , t r a f n e j c z y b ł ę d n e j , n a t e m a t cech owego psa, jego życia, miejsca p o b y t u etc. Ż e b y rozwinąć t e n p u n k t : nie m a m o w y o ż a d n y m p a r a f r a z o w a n i u słowa „ F i d o " czy jego p o p r a w n y m albo n i e p o p r a w n y m przekładzie n a język f r a n c u s k i . S ł o w n i k i n i e m ó w i ą n a m , co i m i o n a w ł a s n e z n a c z ą , z t e j p r o s t e j p r z y c z y n y , że n i e z n a c z ą o n e n i c . S ł o w o „ F i d o " n a z y w a , czyli d e n o t u j e określonego psa, ponieważ on t a k właśnie się w a b i . N a t o m i a s t n i k t , k t o s ł y s z y słowo „ F i d o " , n i e m a m o ż ­ ności r o z u m i e ć j e , c z y n i e r o z u m i e ć , c z y w r e s z c i e b ł ę d n i e r o z u ­ m i e ć . N i e m a t u n i c , co b y w y m a g a ł o w y j a ś n i e n i a c z y zdefinio­ w a n i a . Z i n f o r m a c j i , że S i r W i n s t o n C h u r c h i l l b y ł p r e m i e r e m , w y n i k a d u ż o n a s t ę p s t w , t a k i c h j a k t o , że b y ł o n p r z y w ó d c ą p a r t i i m a j ą c e j w i ę k s z o ś ć w P a r l a m e n c i e . N a t o m i a s t z f a k t u , iż t e n p i e s t o F i d o , n i e w y n i k a w ogóle żądfia p r ^ w t ł ^ n a j e g o t e m a t . I nie p r z e w i d u j e się, b y i n f o r m a c j a n a j a k i k o l w i e k t e m a t m i a ł a s t ą d wynikać. Użycie imienia własnego nie zobowiązuje nikogo do ż a d n y c h w ogóle d a l s z y c h s t w i e r d z e ń . I m i o n a w ł a s n e t o m i a n a ,

496

Gilbert

Byle

a nie d e s k r y p c j e ; d e s k r y p c j e zaś t o d e s k r y p c j e . czyli opisy, a nie m i a n a . Sir W i n s t o n C h u r c h i l l j e s t o j c e m E a n d o l f a C h u r c h i l l a . M e jest on n a z y w a n y ani nie został ochrzczony „ojcem R a n dolfa C h u r c h i l l a " . M a ł ż o n k a b u r m i s t r z a L i v e r p o o l u m o ż e n a d a ć n a z w ę „ M a u r e t a n i a " p e w n e m u s t a t k o w i , k t ó r y o d t e j chwili b ę d z i e t ę n a z w ę nosił. G d y b y n a t o m i a s t n a z w a ł a Sir W i n s t o n a C h u r c h i l l a „ o j c e m Sir H e r b e r t a M o r r i s o n a " , b y ł o b y t o c z y m ś w r o d z a j u o c h r z c z e n i a d l a z a b a w y , ale w c a l e z t e g o p o w o d u n i e s t a ł o b y się p r a w d ą , że M o r r i s o n j e s t s y n e m Sir W i n s t o n a C h u r ­ chilla. D e s k r y p c j e n o s z ą w sobie p r a w d ę a l b o fałsz; n i e n a d a j e się i c h —• o t t a k , w e d l e w ł a s n e g o w i d z i m i s i ę . I m i o n a w ł a s n e n a t o ­ m i a s t n a d a j e się w s p o s ó b a r b i t r a l n y i nie p r z e k a z u j ą o n e ż a d n e j p r a w d y a n i ż a d n e g o fałszu, b o w ogóle o n i c z y m nie p o w i a d a ­ miają. Astronomowie chińscy nadają planetom, gwiazdom i konste­ l a c j o m n a z w y z u p e ł n i e i n n e niż m y . Z t e g o j e d n a k nie w y n i k a , że o d r z u c a j ą o n i j a k i e ś t w i e r d z e n i e a s t r o n o m i i z a c h o d n i e j a l b o że u z n a j ą z a p r a w d ę j a k i e ś t w i e r d z e n i e , k t ó r e m y o d r z u c a m y . N o m e n k l a t u r a g w i e z d n a nie z a w i e r a w s o b i e ż a d n y c h p r a w d a n i fałszów a s t r o n o m i c z n y c h . N a d a j ą c g w i e ź d z i e p e w n ą o k r e ś l o n ą n a z w ę , n i c o o w e j g w i e ź d z i e n i e m ó w i m y , a m ó w i ą c coś p r a w d z i ­ w e g o czy f a ł s z y w e g o o j a k i e j ś g w i e ź d z i e , n i e n a d a j e m y jej p r z e z t e n fakt n a z w y . Wygłaszanie twierdzeń to nie n a d a w a n i e n a z w , a n a z y w a n i e to nie wygłaszanie twierdzeń. Uwagi te uwypuklają bardzo ważny fakt. Rozważając zna­ c z e n i e (czyli M i l l o w s k ą „ k o n o t a c j ę " ) w y r a ż e n i a , r o z w a ż a m y , co można powiedzieć p r z y jego pomocy, t j . zarówno powiedzieć prawdziwie czy fałszywie, j a k z a p y t a ć , rozkazać, p o r a d z i ć albo p o w i e d z i e ć w j a k i k o l w i e k i n n y s p o s ó b . W t y m , co j e s t n o r m a l n y m sensem „znaczenia", znaczenie takiego wyrażenia podrzędnego, j a k słowo c z y z w r o t , j e s t w s p ó ł c z y n n i k i e m f u n k c y j n y m szeregu możliwych twierdzeń, pytań, rozkazów i pozostałych powiedzeń. P o d l e g a o n o p o w i e d z e n i o m . S t a n o w i d a j ą c e się w y r ó ż n i ć w s p ó l n e miejsce szeregu możliwych wypowiedzi, p y t a ń , r a d etc. T y m s a m y m d o g ó r y n o g a m i p r z e w r a c a się o w o n a t u r a l n e z a ł o ż e n i e , o d k t ó r e g o — j a k p o p r z e d n i o w s p o m n i a ł e m — z a c z y n a ł Mili

Teoria

znaczenia

497

0

i w i ę k s z o ś ć s p o ś r ó d n a s , m i a n o w i c i e że z n a c z e n i e słów i z w r o t ó w m o ż n a p o z n a ć , o m ó w i ć i p o k l a s y f i k o w a ć , z a n i m r o z p o c z n i e się rozważania n a t e m a t powiedzeń całościowych, takich jak zdania. Z n a c z e n i a słów n i e p o z o s t a j ą w z g l ę d e m z n a c z e ń z d a ń w t a k i m s t o s u n k u j a k a t o m y w z g l ę d e m m o l e k u ł c z y l i t e r y a l f a b e t u wzglę­ d e m słów n a p i s a n y c h , lecz r a c z e j j u ż w t a k i m j a k r a k i e t a t e n i s o w a względem uderzeń, które zostały lub mogą zostać dokonane przy j e j p o m o c y . T a s a m a z a s a d a , k t ó r ą n a s t ę p c y i p o p r z e d n i c y Milla n a pół u z n a w a l i za o b o w i ą z u j ą c ą w o b e c t a k i c h s ł ó w e k , j a k : „je­ żeli", „albo", „wszyscy", „ t h e " oraz „nie", pozostaje t a k ż e w m o c y w o d n i e s i e n i u d o w s z e l k i c h s e n s o w n y c h słów. Z n a c z e n i a ich t o ich role w o b r ę b i e r z e c z y w i s t y c h b ą d ź m o ż l i w y c h w y p o w i e d z i . D w u k i e r u n k o w a d o k t r y n a Milla, w e d l e k t ó r e j n i e m a l w s z y s t k i e słowa i z w r o t y z a r ó w n o d e n o t u j ą , czyli są n a z w a m i , j a k k o n o t u j ą , tj. mają znaczenie, była zatem, w' rzeczy samej, przymierzem między atomistyeznymi a funkcjonalistycznymi zapatrywaniami n a s ł o w a . I r o n i a l o s u s p r a w i ł a , że t o w ł a ś n i e j e g o a t o m i s t y c z n y p u n k t w i d z e n i a p o w s z e c h n i e u z n a w a n o za ś w i ę t ą p r a w d ę p r z e z n a s t ę p n y c h p i ę ć d z i e s i ą t c z y s i e d e m d z i e s i ą t l a t . M a ł o t ę g o : więcej niż u z n a w a n o , z a a k c e p t o w a n o b e z o w e g o w a ż n e g o z a s t r z e ż e n i a , k t ó r e s a m Mili u c z y n i ł m ó w i ą c , ż e o s o b y czy r z e c z y d e n o t o w a n e j p r z e z d a n ą n a z w ę — nie n a l e ż y u t o ż s a m i a ć z t y m , co t a n a z w a z n a c z y . Mili p o w i e d z i a ł , iż z n a c z y ć t o k o n o t o w a ć . J e g o następcy^* T^bsili, że z n a c z y ć t o d e n o t o w a ć , b ą d ź , r z a d z i e j , że z a r ó w n o d e ­ n o t o w a ć , j a k k o n o t o w a ć . F f ę g e „był p r z e z d ł u g i czas j e d y n y m c z ł o w i e k i e m , k t ó r y z d a w a ł sobie s p r a w ę z p r z e ł o m o w e j d o n i o s ł o ś c i ' ! a r g u m e n t u Milla, iż d w a l u b w i ę c e j niż d w a z w r o t y d e s k r y p t y w n e , S m a j ą c e sens r ó ż n y , m o g ą się o d n o s i ć d o t e j s a m e j p l a n e t y czy o s o b y . O w a o s o b a c z y p l a n e t a nie j e s t p r z e t o t y m , co t e z w r o t y ? z n a c z ą . I c h r ó ż n e s e n s y n i e są ich w s p ó l n ą d e n o t a c j ą . E u s s e l l wcześnie u p r z y t o m n i ł sobie t o , czego Mili n i e p o w i e d z i a ł w s p o s ó b b a r d z o w y r a ź n y , m i m o że j u ż d a w n i e j u c z y n i ł t o P l a t o n , m i a n o ­ wicie, iż z d a n i e n i e j e s t w y k a z e m . M ó w i o n o j e d n ą r z e c z ; w c a l e nie j e s t s p i s e m w i e l u r z e c z y . J e d n a k ż e d o p i e r o d u ż o p ó ź n i e j , o ile w ogóle, E u s s e l l d o s t r z e g ł w p e ł n i i m p l i k a c j e t e g o f a k t u . P o d e j r z e w a m , że d w a b y ł y p o w o d y , d l a k t ó r y c h M i l l o w s k a ł

498

Gilbert

Ryle

d o k t r y n a n a t e m a t denotacji, bez z a w a r t y c h t a m zastrzeżeń, p r z y j ę ł a się, p o d c z a s g d y n i e p r z y j ę ł y się j e g o s ł u s z n e p o g l ą d y n a t e m a t k o n o t a c j i . P o p i e r w s z e , słowo „ k o n o t o w a ć " w s p o s ó b n a t u r a l n y p r z y w o d z i n a m y ś l t o , co w y r a ż a m y z a p o m o c ą s ł o w a „ i m p l i k o w a ć " , a t o j e s t n i e p o ż ą d a n e . T e g o , co z n a c z y z w r o t „poprzedni premier Zjednoczonego Królestwa", nie należy utoż­ samiać z ż a d n y m n a s t ę p s t w e m ani z ogółem następstw, jakie m o ż n a w y w i e ś ć z t w i e r d z e n i a , iż C h u r c h i l l j e s t o w y m b y ł y m p r e ­ mierem. Wnioskowanie to nie przekład. Ważniejsze j e d n a k jest t o , że s a m Mili n a t y c h m i a s t r o z c i e ń c z y ł swą d o k t r y n ę o k o n o ­ tacji t a k ą masą nie mającej nic wspólnego z całym zagadnieniem i fałszywej psychologii sensacjonalistycznej i asocjacjonistycznej, iż j e g o n a s t ę p c y b y l i z m u s z e n i z i g n o r o w a ć t ę d o k t r y n ę , a ż e b y o d c i ą ć się o d n a r o ś l i , k t ó r e ją p o k r y w a ł y . (Niech mi będzie wolno pokrótce wspomnieć o konsekwencjach, j a k i e na^ępcy~"lSIiIIa T a k t y c z n i e w y c i ą g n ę l i z p o g l ą d u , k t ó r y nie był poglądem Tlflla, Iż znaczyć to denotować, w najgrubszym sensie, . m i a n o w i c i e że w s z y s t k i e w y r a ż e n i a m a j ą c e z n a c z e n i e są i m i o n a m i w ł a s n y m i i że t o , czego są i m i o n a m i w ł a s n y m i , j e s t t y m , co w y r a ż e n i a t e z n a c z ą ) . P o p l e W S z e p j e s t r z e c z ą o c z y w i s t ą , że o g r o m n a w i ę k s z o ś ć słów r ó ż n i się p o d t y m w z g l ę d e m o d słów „ F i d o " i „ L o n d y n " , m i a n o w i c i e są o n e o g ó l n e . „ F i d o " o d n o s i się d o j e d n e g o o k r e ś l o ­ nego psa, n a t o m i a s t rzeczownik „pies" — i do owego psa Fidona, i do wszystkich innych psów, przeszłych, teraźniejszych i przysz­ łych, do psów w powieściach, do psów w planach hodowców p s ó w i t d . b e z k o ń c a . A z a t e m słowo „ p i e s " , jeśli z a ł o ż y ć , że d e n o ­ tuje ono w t e n s a m s p o s ó b p w ^ J ^ ^ ^ P r d ó ^ "deliotu^ "Fidona^-to musi denotować ^ ś j ^ z e g a ^ s z c z e k a m a r - ^ _ mianowicie z b i ó r c z y k l a s ę w s z y s t k i c h r z e c z y w M c i ę i s t n i e j ą c y c h i^ w y o b r a ż a ł nych psów albo zbiór psich własności, przysługujących wszelkim psom. I jedno, i drugie byłoby istotą bardzo niezwykłego rodzaju. N a s t ę p n i e , większość słów t o wcale nie rzeczowniki, t y l k o przy­ m i o t n i k i , c z a s o w n i k i , p r z y i m k i , s p ó j n i k i i t d . J e ś l i z a ł o ż y m y , że d e n o t u j ą o n e w t a k i s p o s ó b j a k słowo „ F i d o " — F i d o n a , t o ściągniemy sobie n a k a r k jeszcze większy i dziwniejszy zbiór

Teoria

znaczenia

499

n o m i n a t ó w czy d e n o t a t ó w , mianowicie n o m i n a t ó w , k t ó r y c h n a z w y nie m o g ł y b y n a w e t w y s t ę p o w a ć w roli p o d m i o t ó w g r a m a t y c z n y c h w z d a n i a c h . ( N a w i a s e m m ó w i ą c , n a w e t i t o n i e p r a w d a , że w s z y s t k i e zwykłe rzeczowniki ogólne mogą samodzielnie funkcjonować jako p o d m i o t y g r a m a t y c z n e w zdaniach. Mogę mówić o t y m psie , albo o ( j a k i m ś ) psie , albo o ( t y m ) psie, k t ó r y . . . ; albo o p s a c h , czy o w s z y s t k i c h p s a c h , czy o w i ę k s z o ś c i psów itd. Nato­ m i a s t nie m o g ę pojedynczego rzeczownika „ d o g " , występują­ cego s a m o d z i e l n i e , u c z y n i ć p o d m i o t e m g r a m a t y c z n y m z d a n i a , c h y b a że r z e c z o w n i k t e n w y s t ę p u j e w c u d z y s ł o w i e , m o g ę z a ś u ż y ć w roli p o d m i o t u r z e c z o w n i k ó w t a k i c h , j a k „ g r a s s " , „ h y d r o - ? gen" o r a z „ M a n " ) . W r e s z c i e , s k o r o z e s p o ł y słów, t a k i e j a k zwroty d e s k r y p t y w n e i innę, oraz całe zdania, p r o s t e i złożone — mają, k a ż d e , swe własne znaczenie, t o również i w y m i e n i o n e w y r a - i żenią n a l e ż y r o z u m i e ć w t e n s p o s ó b , że d e n o t u j ą o n e p e w n e , b a r d z o d z i w n e g o r o d z a j u , b y t y złożone; O t ó ż M e i n o n g w A u s t r i i , a F r e g e 1 \ w Memezech, j a k również Moore i Bussell w naszyin kraju, w czasach \ \ swej m ł o d o ś c i a k c e p t o w a l i część b ą d ź w i ę k s z o ś ć t y c h k o n s e k w e n c j i . \ \ Zgodnie z przyjętym utożsamieniem znaczenia i nazywania, i \ u z n a W a r r - o n i -Obiektywną e g z y s t e n c j ę , c z y l i b y c i e , w s z e l k i e g o r o - 1 \ d z a j u a b s t r a k c y j n y c h i f i k c y j n y c h entia rationis . ' » 7

8

9

1 0

1 1

1 2

13

1 4

1 5

1 6

1 1

7

w

„ T h i s dog". \ „A dog". / „ T h e dog which". „Dogs". „ A l l dogs". „ M o s t dogs". . „ P i e s " . W języku angielskim rzeczownik pospolity liczby pojedynczej (z wyjątkiem rzeczowników należących do grupy wymienionej przykładowo w następnym zdaniu współrzędnym) nie może być podmiotem, o ile przed nim nie stoi rodzajnik, przymiotnik bądź zaimek; natomiast w liczbie mnogiej może być podmiotem również rzeczownik pozbawiony poprzedzającego ro­ dzajnika, zaimka lub przymiotnika. „Trawa". „Wodór". „Człowiek". „ B y t y umysłu" (dosłownie); idzie t u np. o przedmioty intencjonalne, dane w sposób myślowy. 8

9

10

1 1

12

13

1 4

15

1 6

1 7

L o g i k a i język

~~

34

500

Gilbert

Byle

Ilekroć budujemy zdanie, w k t ó r y m można wyróżnić podmiot g r a m a t y c z n y i czasownik, tylekroć ów p o d m i o t g r a m a t y c z n y — wszystko j e d n o , czy jest t o p o j e d y n c z e słowo, czy bardziej l u b m n i e j z ł o ż o n y z w r o t — m u s i coś z n a c z y ć , o ile z d a n i e t o m a głosić j a k ą ś p r a w d ę a l b o fałsz. J e d n a k ż e jeśli t o słowo w m i a n o w n i k u c z y z w r o t m a j ą s e n s , t o z g o d n i e ze w s p o m n i a n y m z a ł o ż e n i e m m u s z ą d e n o t o w a ć coś, co w ł a ś n i e m a o t r z y m a ć n a z w ę . N i e t y l k o w i ę c F i d o n o w i i L o n d y n o w i , lecz r ó w n i e ż c e n t a u r o m , k w a d r a t o w y m kołom, obecnemu królowi Francji, klasie Cypryjczyków-albinosów, p i e r w s z e m u m o m e n t o w i c z a s o w e m u i n i e i s t n i e n i u p i e r w s z e g o m o m e n t u czasowego — przypisać należy pewien rodzaj real­ ności. One muszą b y ć , w p r z e c i w n y m b o w i e m razie nie mogli­ b y ś m y o nicłi m ó w i ć r z e c z y p r a w d z i w y c h a n i f a ł s z y w y c h . N i e m o g l i b y ś m y p o w i e d z i e ć p r a w d z i w i e , że k w a d r a t o w e k o ł a n i e i s t n i e j ą , g d y b y n i e t o , że w p e w n y m sensie s ł o w a „ i s t n i e ć " k w a d r a ­ t o w e k o ł a i s t n i e j ą d l a n a s , p o t o b y ś m y — w i n n y m sensie — p r z e c z y l i i c h i s t n i e n i u . Z d a n i a m o g ą się z a c z y n a ć o d r z e c z o w n i k ó w a b s t r a k c y j n y c h , t a k i c h j a k : „równość", „sprawiedliwość" czy „morderstwo", a zatem wszystkie formy Platońskie i powszechniki należy u z n a ć za b y t y realne. Z d a n i a mogą zawierać wzmianki o w y t w o r a c h fikcji, t a k i c h j a k c e n t a u r y i p a n P i c k w i c k , a z a t e m w s z e l k i e w y o b r a ż a l n e t w o r y fikcji t a k ż e m u s z ą b y ć a u t e n t y c z n y m i b y t a m i r e a l n y m i . D a l e j , m o ż n a m ó w i ć , że s ą d y w z n a c z e n i u l o g i c z n y m są p r a w d z i w e l u b f a ł s z y w e , a l b o że w y n i k a j ą z n i c h i n n e s ą d y , a l b o że są o n e s p r z e c z n e z i n n y m i s ą d a m i , a z a t e m k a ż d e m a j ą c e s e n s z d a n i e p o d r z ę d n e , k t ó r e z a c z y n a się o d „ ż e " , j a k n p . „że t r z y j e s t l i c z b ą p i e r w s z ą " c z y „ ż e c z t e r y j e s t liczbą pierwszą", t a k ż e musi denotować istniejące obiekty. Zgodnie z t y m , w s w o i m czasie p r z y p u s z c z a n o , ż e jeśli w i e m a l b o w i e r z ę , że t r z y jest liczbą pierwszą, t o t a m o j a wiedza czy wiara s t a n o w i specjalną relację, zachodzącą między m n ą — z jednej strony, a p r a w d ą czy f a k t e m d e n o t o w a n y m przez zdanie „ t r z y jest liczbą pierw­ szą" — z d r u g i e j s t r o n y . G d y u k ł a d a m z m y ś l o n ą h i s t o r i ę a l b o jej s ł u c h a m , t o w y o b r a ż a n i e sobie przeze m n i e c e n t a u r ó w czy p a n a P i c k w i c k a jest szczególną relacją, k t ó r a zachodzi m i ę d z y m n ą a t y m i c e n t a u r a m i czy t y m g o d n y m dżentelmenem. Nie mógłbym

Teoria

znaczenia

501

g o sobie w y o b r a z i ć , g d y b y n i e i s t n i a ł o n w s t o p n i u w y s t a r c z a j ą c y m do tego, b y w y s t ę p o w a ć j a k o d r a g i człon w tej postulowanej r e l a c j i b y c i a w y o b r a ż a n y m sobie p r z e z e m n i e . N a k o n i e c , ż e b y k r ó t k o r o z w a ż y ć t o , co się n i e o c z e k i w a n i e okazało sprawą decydującą: muszą istnieć — w sposób samo­ dzielny bądź z a l e ż n y — klasy, mianowicie d e n o t a t y odpo­ wiadające t a k i m zwrotom d e s k r y p t y w n y m , r o z u m i a n y m jako zbiorowe i w y s t ę p u j ą c y m w liczbie m n o g i e j , j a k n p . : „słonie w B i r m i e " czy „ludzie n a Księżycu". O takich to właśnie klasach czy z b i o r a c h m ó w i m y , że s k ł a d a j ą się o n e — w p i e r w s z y m w y ­ p a d k u , p o w i e d z m y , z 3000 elementów, a w d r u g i m z 0 elementów. A b y w y n i k i o b l i c z e ń b y ł y p r a w d z i w e b ą d ź f a ł s z y w e , m u s z ą ist­ nieć b y t y podlegające orzekaniu liczbowemu; a b y zaś p r a w d z i w e bądź fałszywe były twierdzenia a r y t m e t y k i , musi istnieć — w sposób samodzielny lub zależny — nieskończony zbiór takich klas. 1 8

N a s a m y m p o c z ą t k u t e g o s t u l e c i a E u s s e l l z a j m o w a ł sig_ w y k r y ­ w a n i e m p e w n y c h n i e m o ż l i w y c k „do p r z y j ę c i a , s z c z e g ó ł ó w w ~ o b i ^ bie całokształtu d o k t r y n y , wedle której k a M e m u sensownemu podmiotowi g r a m a t y c z n e m u musi odpowiadać właściwy d e n o t a t w taki sposób jak Fido odpowiada nazwie „Fido". Kiedy w y p o w i a d a m y prawdziwy sąd logiczny: „ k w a d r a t o w e koła nie i s t n i e j ą " , n a p e w n o n i e m o ż n a "od"™ńas w y m a g a ć s t w i e r d z e n i a , i że k w a d r a t o w e k o ł a j e d n a k ż e r e a l n i e i s t n i e j ą w s p o s ó b z a l e ż n y . | Sąd, iż f a ł s z e m j e s t , że c z t e r y t o l i c z b a p i e r w s z a , j e s t s ą d e m p r a w - ] dziwym, ale jego p r a w d z i w o ś ć n a p e w n o nie m o ż e n a s zniewolić ?

19

2 0

18

„Existent or subsistent objects"; w języku polskim brak odpowiedni­ ków pozwalających na odróżnienie t y c h dwóch rodzajów istnienia: egzystencji i subzystencji, z których pierwszy — to istnienie w sensie mocniejszym, nie­ zależne, samodzielne. Wprawdzie można różnicę t ę oddać za pomocą opisania, np. mówiąc o obiektach samoistnych bądź istniejących w zależności od tego, czy jakiś inny przedmiot samodzielnie istnieje; taki jednak przekład wydaje się zbyt rozwlekły i ciężki. „Do not e x i s t , czyli „nie istnieją samodzielnie". „Do subsist", czyli „istnieją w sposób zależny". Tutaj termin „subsist" przysłiiguje denotatowi, którego istnienie b y w a wyznaczone przez realne wystąpienie pewnego wyrażenia.,.. -A 19

u

20

34*

502

Gilbert

Byle

d o t e g o , b y ś m y w s z e c h ś w i a t z a l u d n i l i n i e s k o ń c z e n i e wielką p o ­ p u l a c j a fałszów. W ł a ś n i e j e d n a k k l a s y b y ł y t y m , co j a k o p i e r w s z e s p o w o d o ­ w a ł o n i e t y l k o r z e c z y n i e m o ż l i w e d o p r z y j ę c i a , lecz w r ę c z k a t a s t r o ­ f a l n e s p r z e c z n o ś c i ; i t o n i e t y l k o p e r y f e r y c z n e s p r z e c z n o ś c i lo­ g i c z n e , lecz s p r z e c z n o ś c i w s a m y m s e r c u t y c h w ł a ś n i e z a s a d , n a k t ó r y c h — w e d l e o p i n i i F r e g e g o i E u s s e l l a — o p i e r a się m a t e ­ m a t y k a . W klasy m o ż e m y łączyć nie tylko zwykłe p r z e d m i o t y , t a k i e j a k k a r t y d o g r y c z y k a w a l e r o w i e , lecz r ó w n i e ż r z e c z y t a k i e , j a k s a m e k l a s y . M o g ę z a p y t a ć , ile j e s t b u t ó w w p o k o j u , a t a k ż e — ile p a r b u t ó w ; p a r a z a ś b u t ó w t o j u ż k l a s a . P r z y p u ś ć m y w i ę c t e r a z , że b u d u j ę k l a s ę w s z y s t k i c h k l a s , k t ó r e n i e są, co w k a ż d y m razie m o ż n a rzec o większości klas, s w y m i w ł a s n y m i e l e m e n t a m i . C z y t a k l a s a b ę d z i e — c z y t e ż n i e b ę d z i e — j e d n y m ze s w y c h w ł a s n y c h e l e m e n t ó w ? J e ś l i o b e j m u j e o n a s a m ą siebie, t o f a k t t e n s p r a w i a , że o w a k l a s a p r z e s t a j e b y ć j e d n ą z t y c h r z e c z y , k t ó r e — w e d l e p o d a n e j c h a r a k t e r y s t y k i — m a o b e j m o w a ć ; jeśli n i e j e s t t ona jedną z rzeczy, które obejmuje, to t e n właśnie fakt jest t y m . ^ co k w a l i f i k u j e ją j a k o j e d e n s p o ś r ó d jej w ł a s n y c h e l e m e n t ó w . S a m a więc p r o s t a logika nie pozwala n a to, b y pewne, po­ z o r n i e d e n o t u j ą c e , w y r a ż e n i a d e n o t o w a ł y . P o w i e d z e n i e , że i s t n i e j ą obiekty denotowane przez zwrot „kwadratowe koło", jest czymś co n a j m n i e j n i e w i a r o g o d n y m ; w p o w i e d z e n i u , że k l a s a , k t ó r a j e s t e l e m e n t e m s a m e j siebie, i s t n i e j e p o d w a r u n k i e m , że n i e j e s t o n a s w y m w ł a s n y m e l e m e n t e m , i vice versa — t k w i s p r z e c z n o ś ć wewnętrzna. Eussell był już zmuszony powiedzieć o p e w n y c h wyrażeniach, k t ó r e — w e d ł u g d a w n i e j s z e j " o p l n n ^ — coś n a z y w a j ą c z y d e n o t u j ą , że n a l e ż y j e p o t r a k t o w a ć j a k o w y j ą t k i . N i e są t o n a z w y , lecz — jak je T i a l ^ w ^ czyli w y r a ż e n i a , k t ó r e s a m o d z i e l n i e n i e m a j ą z n a c z e n i a , w sensie d e n o t a c j i ; i c h r o l a p o l e g a n a w s p o m a g a n i u w y r a ż e ń , k t ó r e , j a k o c a ł o ś ć , coś d e n o ­ t u j ą . ( T o t o s a m o , co Mili m ó w i ł d a w n i e j o s ł o w a c h s y n k a t e g o r e m a tycznych). Dokładnie t a k samo, jak od średniowiecza trakto­ w a n o n p . słówka „i", „nie", „ t h e " , „niektórzy" oraz „jest", obecnie zaczęto t r a k t o w a ć również pewne wyrażenia innego rodzaju.

Teoria

znaczenia

503

W i s t o c i e , c h o ć n i e explicite, E u s s e l l głosił, że n p . z w r o t y d e s k r y p ­ t y w n e są t a k s a m o s y n k a t e g o r e m a t y c z n e , j a k się t o z a w s z e m ó w i ł o o słowach „nie" ,„i" oraz j e s t " . Eussell b y ł t u t a j bliski przyzna­ n i a , iż r o z u m i e n i e c z y z n a c z e n i e w y r a ż e ń w i e l u r o d z a j ó w t o k w e s t i a n i e n a z y w a n i a r z e c z y , lecz m ó w i e n i a r z e c z y . Ciągle j e d n a k p o z o s t a w a ł o n — j a k m y ś l ę — p o d w p ł y w e m i d e i , że s a m o m ó ­ wienie j e s t j e d y n i e i n n ą o d m i a n ą n a z y w a n i a , m i a n o w i c i e n a z y w a ­ niem zespołu czy „przedmiotu intencjonalnego", czy sądu lo­ gicznego, czy faktu — któregoś z p o s t u l o w a n y c h Fidonów rationis . Zrobił on jeszcze j e d e n b a r d z o w a ż n y k r o k dalej w k i e r u n k u u p o r a n i a się z t a k i m i p a r a d o k s a m i , j a k k l a s y k l a s n i e b ę d ą c y c h w ł a s n y m i e l e m e n t a m i . Z a c z ą ł b o w i e m p o s ł u g i w a ć się r o z r ó ż n i e ­ n i e m , Millowi w p r a w d z i e z n a n y m , a l e p r z e z e ń n i e w y k o r z y s t a n y m , r o z r ó ż n i e n i e m — z j e d n e j s t r o n y z d a ń , k t ó r e są p r a w d z i w e l u b fałszywe, a z drugiej strony z d a ń , k t ó r e choć p o p r a w n e p o d wzglę­ d e m s ł o w n i c t w a i s k ł a d n i , n i e m n i e j j e d n a k są n o n s e n s o w n e , b e z ­ s e n s o w n e b ą d ź a b s u r d a l n e i z t e g o p o w o d u n i e są a n i p r a w d z i w e , ani fałszywe. I c h potwierdzenie oraz ich zaprzeczenie t o potwier­ dzenie i zaprzeczenie niczego. Z powodów, stanowiących właściwy p r z e d m i o t z a i n t e r e s o w a ń logiki, p e w n e g o r o d z a j u powiązania słów i z w r o t ó w w z d a n i u — d a j ą w efekcie r z e c z y , k t ó r y c h n i e m o ż n a sensownie powiedzieć. N p . , nie m a odpowiedzi n a owo właśnie p y t a n i e , czy klasa wszystkich klas, nie będących swymi w ł a s n y m i e l e m e n t a m i , j e s t e l e m e n t e m s a m e j siebie. S ł a w n a E u s s e l l o w s k a teoria t y p ó w stanowiła próbę sformułowania przesłanek logicznych, k t ó r e s p r a w i a j ą , że p y t a n i e t o j e s t n i e p o p r a w n e . N i e m a t u p o ­ t r z e b y r o z w a ż a ć , c z y b y ł a t o p r ó b a u d a n a . T y m , co n a s o b c h o d z i , a co w y w o ł a ł o w i e l k ą z m i a n ę w p ó ź n i e j s z e j filozofii, j e s t f a k t i ż n a r e s z c i e z d a n o sobie s p r a w ę , że p o j ę c i e z n a c z e n i a s t a n o w i j j r z y najmniej w pewnych rozstrzygających kontekstach, obwersję p o j ę c i a n o n s e n s u , j e s t t y m , co m o ż n a p o w i e d z i e ć p r a w d z i w i e l u b f a ł s z y w i e ; p r z e c i w s t a w i o n o j e w k o ń c u temu,..czego,nie m o ż n a sensownie powiedzieć. Pojęcie znaczenia nareszcie oderwano a

2 1

?

„Fidonów umysłu", czyli Fidonów dany cli wyłącznie myślowo.

504

Gilbert

Byle

częściowo od pojęcia n a z y w a n i a , a n a n o w o związano z pojęciem w y g ł a s z a n i a t w i e r d z e ń . U z n a n o , że w c h o d z i o n o w s k ł a d , c z y n a w e t stanowi d z i e d z i n ę ^ J k t ó r a z a w s z e n a l e ż a ł a d o k o m p e t e n c j i l o g i k i ; a że li^tąlalHe^i k o d y f i k a c j a T r ^ g u ł s ą ^ p ^ z y n a j m n i e j częścią u r z ę d o ­ w e g o z a k r e s u o b o w i ą z k ó w l o g i k i , p r z e t o w r e s z c i e z a u w a ż o n o , iż p o j ę c i e z n a c z e n i a j e s t w j a k i ś s p o s ó b złbżoiie z r e g ń ł . Z n a j o m o ś ć z n a c z e n i a d a n e g o w y r a z u p o c i ą g a z a s o b ą o r i e n t a c j ę , co p r z y j e g o p o m o c y m o ż n a , a c z e g o n i e m o ż n a (logicznie) p o w i e d z i e ć . P o ­ ciąga za sobą orientację w zbiorze zakazów, u p r a w n i e ń i zobo­ w i ą z a ń , c z y l i — k r ó t k o m ó w i ą c — o r i e n t a c j ę co d o r e g u ł p o s ł u g i ­ w a n i a się t y m w y r a ż e n i e m . N i e E u s s e l l j e d n a k ż e , lecz W i t t g e n s t e i n b y ł t y m , k t ó r y j a k o pierwszy uogólnił czy n a pół uogólnił t ę najważniejszą rzecz. W d z i e l e Tractatus Logico-Philosophicus, które można by uznać z a p i e r w s z ą k s i ą ż k ę z z a k r e s u filozofii l o g i k i , W i t t g e n s t e i n j e d n ą nogą jeszcze stał w n h n z j ^ ^ A n o t ^ j o T i i s t ó W i ale d r u g ą już oswo­ b o d z i ł . S p o s t r z e g ł o n i p o w i e d z i a ł n i e t y l k o t o , co p o w i e d z i a n o p r z e d t e m , m i a n o w i c i e że s ł ó w k a „ n i e " , „ j e s t " , „ i " o r a z i n n e , c z y l i t z w . s t a ł e l o g i c z n e , n i e o d n o s z ą się d o o b i e k t ó w , a l e r ó w n i e ż i t o , co d a w n i e j m ó w i ł t e ż P l a t o n : że z d a n i a n i e są n a z w a m i . W y g ł a s z a n i e z d a ń t o nie n a z y w a n i e . Z d a w a ł on sobie sprawę, t a k s a m o j a k F r e g e , że p y t a n i a l o g i k ó w t o n i e p y t a n i a o w ł a s n o ś c i c z y r e l a c j e d e n o t a t ó w , o ile są t a k o w e , w y r a ż e ń w c h o d z ą c y c h w s k ł a d z d a ń , k t ó r y c h s t r o n ę l o g i c z n ą p o d d a j e się b a d a n i u . Spostrzegł również, że w s z y s t k i m i słowami i z w r o t a m i , k t ó r e mogą w c h o d z i ć w s k ł a d z d a ń , r z ą d z ą r e g u ł y c z e g o ś , co n a z y w a ł n i e c o metaforycznie „składnią logiczną" bądź „ g r a m a t y k ą logiczną". T o właśnie t e reguły ł a m i e m y , g d y słowa i z w r o t y łączymy z s o b ą t a k , iż w r e z u l t a c i e p o w s t a j e n o n s e n s . L o g i k a j e s t n a u k ą o o w y c h r e g u ł a c h b ą d ź ją obejmuje. H u s s e r l n a p o c z ą t k u tego s t u l e c i a p o s ł u g i w a ł się p r a w i e t a k i m s a m y m p o j ę c i e m „ g r a m a ­ t y k i logicznej". J e d n a k ż e dopiero później W i t t g e n s t e i n świadomie i z roz­ mysłem wyciągnął drugą nogę z obozu denotacjonistów. Gdy m ó w i ł : „ N i e j p y l ą j c i e o z n a c z e n i e , p y t a j c i e , o. użiycia"^ t o d a w a ł lekcję, k t ó r e j s a m sobie musiał udzielić p o u k o ń c z e n i u Traktatu.

Teoria

m

znaczenia

505

O w o u ż y c i e w y r a ż e n i a , czyli p o j ę c i e , p r z e z n i e w y r a ż o n e , j e s t t o r o l a , d o k t ó r e j o d e g r a n i a go u ż y t o , a n i e j a k a ś r z e c z , c z y o s o b a , czy zdarzenie, do k t ó r y c h — jak m o ż n a przypuszczać — wyrażenie t o się o d n o s i . T a k s a m o n i e n a l e ż y s t a w i a ć z n a k u r ó w n o ś c i m i ę d z y siłą n a b y w c z ą p i e n i ę d z y a t ą k s i ą ż k ą c z y t a m t ą j a z d ą s a m o c h o d e m , k t ó r e m o ż n a z a t e p i e n i ą d z e k u p i ć . Siła n a b y w c z a p i e n i ą d z a n i e m a s t r o n a n i celu p o d r ó ż y . J e s z c z e b a r d z i e j i n s t r u k t y w n a j e s t a n a l o g i a , którą następnie Wittgenstein przeprowadził między wyrażeniami m a j ą c y m i s e n s a f i g u r a m i , s ł u ż ą c y m i d o t a k i c h gier, j a k s z a c h y . Z n a c z e n i e w y r a ż e n i a i siła, czyli f u n k c j a p i o n k a , k o n i a c z y k r ó ­ l o w e j w s z a c h a c h — wiele m a j ą w s p ó l n e g o . A b y w i e d z i e ć , co w o l n o , a czego n i e w o l n o k o n i o w i , t r z e b a z n a ć r e g u ł y g r y w s z a c h y , a także mogące powstać różnego rodzaju sytuacje szachowe. O t y m , co w o l n o k o n i o w i s z a c h o w e m u , n i e m o ż n a się d o w i e d z i e ć n a p o s t a w i e m a t e r i a ł u a n i k s z t a ł t u o w e g o k a w a ł k a k o ś c i słoniowej, b u k s z p a n u czy cyny, z którego t e n k o ń został — b y ć może — z r o b i o n y . P o d o b n i e , w i e d z i e ć , co d a n e w y r a ż e n i e z n a c z y , t o wie­ dzieć, j a k je m o ż n a , a j a k go nie m o ż n a stosować, owe zaś reguły, rządzące stosowaniem go, mogą p o z o s t a w a ć niezmienione dla w y r a ż e ń b a r d z o r ó ż n y c h p o d względem u k ł a d u fizycznego. Słowo „horse" ani trochę nie jest p o d o b n e do słowa „cheval" ; n a t o ­ m i a s t s p o s ó b p o s ł u g i w a n i a się n i m i j e s t t a k i s a m . G r a j ą o n e t a k ą samą rolę; mają t e n s a m sens. K a ż d e z nich jest przekładem dru­ g i e g o . Z a p e w n e , r e g u ł y u ż y w a n i a w y r a ż e ń są p o d p e w n y m i w a ż ­ n y m i względami niepodobne do reguł gry. Można kogoś nauczyć reguł g r y w szachy — od A do Z, z a n i m jeszcze zacznie on grać. Istnieją podręczniki gry w szachy, podczas g d y nie istnieją pod­ r ę c z n i k i z n a c z e n i a . P o n a d t o r e g u ł y s z a c h o w e są w p e ł n i s p r e c y z o ­ w a n e i nieelastyczne. Kwestię, czy d a n a reguła została złamana, czy nie, m o ż n a rozstrzygnąć bez dyskusji. P o z a t y m w szachy gramy, kiedy m a m y na to ochotę, i możemy przestać, kiedy n a m się p o d o b a , g d y t y m c z a s e m m ó w i e n i e i m y ś l e n i e n i e z a l e ż y o d n a s z e j o c h o t y i n i e m o ż e m y g o p r z e r w a ć , k i e d y się n a m p o d o b a . S z a c h y są r o z r y w k ą . M o w a i m y ś l e n i e t o n i e t y l k o r o z r y w k i . 2 2

2 2

2 8

„Koń" — po angielsku. „Koń" — po francusku.

2 3

*

506

Gilbert

Byle

M e m n i e j j e d n a k o w o c z ę ś c i o w e u t o ż s a m i e n i e z n a c z e ń słów z s i ł a m i czy w a r t o ś c i a m i figur w g r a c h jest ogromnie odkrywcze. Nie m a t u p o k u s y , b y m n i e m a ć , iż k o ń z a s t ę p u j e c o k o l w i e k l u b że k i e d y się d o w i a d u j e m y , co k o n i o w i w o l n o , a czego n i e w o l n o , t o d o ­ w i a d u j e m y się, iż j e s t o n z a s t ę p c ą j a k i e g o ś u k r y t e g o b y t u . N i e m o ż n a b y się n a u c z y ć d o k o n y w a n i a p o p r a w n y c h r u c h ó w p r z y p o m o c y k o n i a s z a c h o w e g o , n i e n a u c z y w s z y się u p r z e d n i o g r y in­ n y m i f i g u r a m i ; p o d o b n i e n i e m o ż n a się n a u c z y ć s t o s o w a n i a d a n e g o s ł o w a , g d y w y s t ę p u j e o n o o s o b n o , lecz t y l k o w p o ł ą c z e n i u z i n n y m i słowami i zwrotami. O p r ó c z t e g o j e s t j e s z c z e i n n y szczegół, k t ó r y u j a w n i a się d z i ę k i t e m u p o r ó w n a n i u . M a m y sześć r ó ż n y c h r o d z a j ó w f i g u r s z a c h o ­ wych, a k a ż d y o d g r y w a innego rodzaju rolę. Można sobie wy­ obrazić gry bardziej złożone, w k t ó r y c h w y s t ę p u j e dwadzieścia c z y d w i e ś c i e figur. T a k w ł a ś n i e r z e c z się m a z j ę z y k a m i . W p r z e c i ­ w i e ń s t w i e d o z a ł o ż e n i a d e n o t a c j o n i s t y c z n e g o , że p r a w i e w s z y s t k i e słowa, wszystkie zwroty, a n a w e t wszystkie zdania mają t ę wspólną c e c h ę , iż g r a j ą j e d n ą r o l ę — coś n a z y w a j ą , w s p o m n i a n e p o r ó w ­ n a n i e j ę z y k a z s z a c h a m i p r z y p o m i n a n a m coś, co ambulando w i d z i e l i ś m y o d s a m e g o p o c z ą t k u , m i a n o w i c i e f a k t , iż i s t n i e j e n i e w i a d o m o j a k wiele r ó ż n e g o r o d z a j u słów, z w r o t ó w i z d a ń o r a z iż wyrażenia, k t ó r y c h u ż y w a m y mówiąc jakieś rzeczy, grają m n ó s t w o ról najróżniejszego rodzaju. P r z y m i o t n i k i nie spełniają tej funkcji co p r z y s ł ó w k i , a p o n a d t o n i e w s z y s t k i e p r z y m i o t n i k i s p e ł n i a j ą t a k ą s a m ą f u n k c j ę . N i e k t ó r e r z e c z o w n i k i są i m i o n a m i w ł a s n y m i , ale w i ę k s z o ś ć n i e . I n n e r z e c z y r o b i m y p r z y p o m o c y z d a ń , a i n n e p r z y p o m o c y większości p o j e d y n c z y c h słów; p o n a d t o zaś p e w n e r z e c z y , k t ó r e d a j ą się s e n s o w n i e u j ą ć p r z y p o m o c y z d a ń j e d n e g o r o d z a j u , n i e d a j ą się s e n s o w n i e u j ą ć p r z y p o m o c y z d a ń i n n e g o rodzaju. I t a k dalej. 2 4

Nie istnieje jeden p o d s t a w o w y szablon, t a k i jak „Fido"-Fido, do którego należałoby nagiąć wszystkie wyrażenia mające zna­ czenie. P r z e c i w n i e , j e s t n i e s k o ń c z e n i e wiele r ó ż n y c h k a t e g o r i i s e n s u , czyli z n a c z e n i a . N a w e t o w o prima jacie p r o s t e p o j ę c i e n a z y 2 4

Łac. forma gerundialna w szóstym przypadku od czasownika „ambulo" — „chodzę naokoło", „przechadzam się"; tu: „podświadomie", „mimochodem".

Teoria

znaczenia

w a n i a , czyli d e n o t o w a n i a , o k a z u j e się p o z b a d a n i u p e ł n e we­ w n ę t r z n e j r ó ż n o r o d n o ś c i . Z a i m k i służą d o d e n o t o w a n i a l u d z i i rzeczy, ale nie w t a k i sposób j a k imiona własne. N i k t s i ę n i e n a z y w a „ o n " czy „ o n a " . „ S o b o t a " to imię własne, ale nie w t a k i sam sposób, j a k „ F i d o " jest imieniem w ł a s n y m ; z kolei zaś żadnego z t y c h d w ó c h n i e u ż y w a się t a k j a k f i k c y j n e g o i m i e n i a w ł a s n e g o „pan Pickwick". Pojęcie denotacji, k t ó r e m u t a k daleko do tego, by dostarczyć ostateczne wyjaśnienie pojęcia znaczenia, samo j e s t — j a k się o k a z u j e — z a l e d w i e j e d n ą gałęzią c z y g a ł ą z k ą n a d r z e w i e z n a c z e n i a . N i e d l a t e g o w y r a ż e n i a z n a c z ą , że d e n o t u j ą rzeczy; niektóre wyrażenia dlatego denotują rzeczy, w t e n czy i n n y s p o ś r ó d k i l k u r ó ż n y c h s p o s o b ó w , że m a j ą z n a c z e n i e . Z n a ­ czenia to nie rzeczy, t o n a w e t nie jakieś b a r d z o dziwne rzeczy. Z a p o z n a w a n i e się ze z n a c z e n i e m w y r a ż e n i a j e s t b a r d z i e j p o ­ d o b n e d o u c z e n i a się f r a g m e n t u m u s z t r y a n i ż e l i d o n a t r a f i a n i a na dotychczas niespotykany obiekt. Polega ono n a opanowaniu s p o s o b ó w p o p r a w n e g o o p e r o w a n i a d a n y m w y r a ż e n i e m o r a z wszel­ kimi jego r ó w n o w a ż n i k a m i . (2) T e o r i a f i l o z o f i i O b e c n i e p r a g n g _ prześledzić^ b a r d z i e j już pobieżnie, jaki jest drugi główny m o t y w , skłaniający myśli­ cieli d o z a d a w a n i a a b s t r a k c y j n e g o p y t a n i a , co t o są z n a c z e n i a , b ą d ź — n a c z y m t o p o l e g a , że d a n e w y r a ż e n i e m a p e w i e n s e n s . D o o s t a t n i c h n i e m a l c z a s ó w filozofowie n i e c z ę s t o o d r y w a l i się o d s w y c h s y s t e m ó w , b y r o z w a ż a ć , co t o j e s t filozofia a l b o c z y m r ó ż n i się u p r a w i a n i e filozofii o d u p r a w i a n i a n a u k i c z y t e o l o g i i , czy m a t e m a t y k i . K a n t był p i e r w s z y m współczesnym myślicielem, k t ó r y dostrzegł to p y t a n i e i p r ó b o w a ł d a ć n a nie odpowiedź, a n a w e t d a ł b a r d z o d o b r y jej p o c z ą t e k ; n i e b ę d ę j e d n a k t u t a j jego odpowiedzi objaśniał. K w e s t i ą t ą ogół filozofów z a c z ą ł się n a serio p r z e j m o w a ć d o ­ p i e r o j a k i c h ś sześćdziesiąt l a t t e m u . A o b s e s j ą s t a ł a się o n a d o p i e r o p o o p u b l i k o w a n i u Traktatu. D l a c z e g o filozofia filozofii n a r o d z i ł a się t a k p ó ź n o i j a k d o t e g o d o s z ł o , że n a r o d z i ł a się w ł a ś n i e w t e d y i w t a k i sposób? C z ę s t o n i e z d a j e m y sobie s p r a w y , że s ł o w a „filozofia" i „fi-

sos

Gilbert

Ryle

lozof" o r a z i c h r ó w n o w a ż n i k i w j ę z y k a c h f r a n c u s k i m i n i e m i e c k i m p r z e z d ł u g i c z a s m i a ł y z n a c z e n i a o wiele m n i e j w y s p e c j a l i z o w a n e niż o b e c n i e . W w i e k a c h s i e d e m n a s t y m , o s i e m n a s t y m i w w i ę k s z e j c z ę ś c i d z i e w i ę t n a s t e g o „filozof" b y ł t o savant każdej niemal s p e c j a l n o ś c i . A s t r o n o m ó w , c h e m i k ó w i b o t a n i k ó w n a z y w a n o „fi­ lozofami", dokładnie t a k samo j a k Locke'a, Berkeleya czy H u m e ' a . Filozofia D e s c a r t e s a obejmowała jego w k ł a d do o p t y k i n a równi z jego w k ł a d e m do epistemologii. W języku angielskim przez długi c z a s n i e i s t n i a ł o ż a d n e o s o b n e słowo n a o k r e ś l e n i e l u d z i , k t ó r y c h teraz n a z y w a m y „scientists" . Rzeczownik ten z rozmysłem u k u t o d o p i e r o w r. 1 8 4 0 , i j e s z c z e w ó w c z a s m u s i a ł o u p ł y n ą ć t r o c h ę c z a s u , z a n i m się p r z y j ą ł . W s p ó ł c z e ś n i n i e m o g l i n a z y w a ć N e w t o n a „scientist", ponieważ nie było takiego słowa. G d y t r z e b a było dokonać rozróżnienia, przeprowadzono je, rozróżniając „filozofię n a t u r a l n ą " , „moralną" i „filozofię metafizyczną". J e s z c z e w r. 1887 C o n a n D o y l e n a d w ó c h c z y t r z e c h s t r o n i c a c h jednego z o p o w i a d a ń opisuje Sherlocka H o l m e s a j a k o zupełnego i g n o r a n t a w z a k r e s i e filozofii, w n a s z y m o b e c n y m t e g o s ł o w a r o z u m i e n i u , a m i m o t o .jako c z ł o w i e k a , k t ó r y w s w y m p o k o j u m i a ł p e ł n o i n s t r u m e n t ó w filozoficznych, t z n . n a u k o w y c h , j a k probówki, r e t o r t y i wagi. M e t a k znów stara K a t e d r a Fizyki w Oksfordzie n a d a l występuje pod d a w n ą nazwą j a k o K a t e d r a Filozofii E k s p e r y m e n t a l n e j . 25

2 6

Od tego, wcale ważnego, f r a g m e n t u dziejów etymologicznych n a l e ż y o d r ó ż n i ć f a k t , iż z a r ó w n o w S z k o c j i , j a k w A n g l i i w y ­ stępowała, c h y b a od czasów H a r t l e y a aż do czasów Sidgwicka i B r a d l e y a , s i l n a t e n d e n c j a , b y u w a ż a ć , że r ó ż n i c a m i ę d z y filozofią n a t u r a l n ą , t j . f i z y k ą i biologią, z j e d n e j s t r o n y , a filozofią m e t a ­ fizyczną i moralną, b y ć m o ż e z logiką włącznie, z drugiej — p o ­ l e g a n a t y m , iż t e o s t a t n i e d y s c y p l i n y z a j m u j ą się z j a w i s k a m i w e w n ę t r z n y m i , p s y c h i c z n y m i , p o d c z a s g d y t e p i e r w s z e — ze­ w n ę t r z n y m i , f i z y c z n y m i . Z n a c z n ą część t e g o , co o b e c n i e o k r e ś l a m y m i a n e m „filozofii", sans płirase , przez długi czas wielu myśli27

25

2 6

2 7

„Uczony". „Uczony", „naukowiec", „przyrodnik". „Bez tej nazwy", „nie używając tego słowa".

Teoria

znaczenia

509

cieli u t o ż s a m i a ł o — z p e ł n y m p r z e k o n a n i e m , lecz c a ł k i e m b ł ę d ­ n i e — z t y m , co o b e c n i e n a z y w a m y „ p s y c h o l o g i ą " . J o h n S t u a r t Mili c z a s a m i , lecz n i e z a w s z e , d l a o k r e ś l e n i a s t u d i ó w e m p i r y c z ­ n y c h n a d c z y n n o ś c i a m i u m y s ł u l u d z k i e g o p o s ł u g u j e się w i e l k i m słowem „metafizyka". Przeciwko t e m u utożsamieniu podniosły się p r o t e s t y , z w ł a s z c z a z e s t r o n y t e o l o g i i filozoficznej, p r z e z d ł u g i j e d n a k c z a s a n t y t e o l o g o w i e p o z o s t a w a l i p r z y s w o i m . Filozof, sans phrase, b y ł t o u c z o n y w z a k r e s i e s p r a w u m y s ł u , p s y c h i k i i moralności, uczony, który b y ł zwolniony od pracy w labora­ t o r i u m c z y o b s e r w a t o r i u m d l a t e g o t y l k o , że o k a z y s w e g r o m a d z i ł w d o m u , w drodze introspekcji. N a w e t Mansel, s a m będąc teolo­ giem filozoficznym z d o b r y m k a n t o w s k i m w y p o s a ż e n i e m , u t r z y ­ m y w a ł , że n a u k a o z j a w i s k a c h d u c h o w y c h , t o , co n a z y w a m y „psychologią", jest rzeczywistą bazą ontologicznych n a w e t czy teologicznych spekulacji. N i e t y l k o w i ę c s z e r o k i z a s i ę g s ł o w a „filozofia" z a c h ę c i ł l u d z i d o t e g o , b y n i e d o p a t r y w a l i się ż a d n y c h w a ż n y c h r ó ż n i c m i ę d z y t y m , co r o b i ą — j a k i c h t e r a z n a z y w a m y — u c z e n i , a t y m , co — filozofowie, w o b e c n y m t e g o s ł o w a z n a c z e n i u ; o t o p o n a d t o , n a w e t g d y t a k i c h r ó ż n i c s z u k a n o , t o c z ę s t o j a w i ł y się o n e j a k o różnice między b a d a n i e m zjawisk fizycznych, p r o w a d z o n y m przez uczonego w laboratorium,- a b a d a n i e m zjawisk psychicznych, d o k o n y w a n y m p r z e z p s y c h o l o g a , za p o m o c ą i n t r o s p e k c j i . J a k mi się z d a j e , t r z y g ł ó w n i e c z y n n i k i s p r a w i ł y , iż u p a d ł p o g l ą d , w e d l e k t ó r e g o u p r a w i a n i e filozofii, w n a s z y m sensie, idzie w p a r z e z u p r a w i a n i e m n a u k p r z y r o d n i c z y c h l u b p r z y n a j ­ m n i e j n a u k i o p s y c h i c e , czyli p s y c h o l o g i i . P o pierwsze, mistrzowie m a t e m a t y k i , tacy j a k Frege, Husserl i E u s s e l l , m u s i e l i r a t o w a ć j ą p r z e d w ł a ś c i w y m szkole J o h n a S t u a r t a Milla e m p i r y z m e m p o ł ą c z o n y m z p s y c h o l o g i z m e m . P r a w d y m a t e m a t y c z n e n i e są z w y k ł y m i iŁC^Inięmami p s y c h o l o g i c z n y m i ; r ó w n a n i a t o n i e z w y k ł a , p r o t o k o ł y , ^ „ głęboko ^wyrytych skoja­ r z e ń i d e i ; p r z e d m i o t y g e o m e t r i i n i e są u l e p i o n e z t e j s a m e j g l i n y co w y o b r a ż e n i a . M a t e m a t y k a c z y s t a j e s t n a u k ą n i e i n d u k c y j n ą i n i e i n t r o s p e k c y j n ą . J e j d o w o d y są ścisłe, t e r m i n y p r e c y z y j n e , a jej twierdzenia t o p r a w d y powszechne, nie tylko zaś w wysokim

510

,

;

.

Gilbert Byle

'

s t o p n i u o g ó l n e . D o w o d y i t w i e r d z e n i a l o g i k i f o r m a l n e j , czyli s y m b o l i c z n e j , o d z n a c z a j ą się t y m s a m y m co i m a t e m a t y c z n e dostojeństwem. A z a t e m , skoro logika z pewnością s t a n o w i część filozofii, p r z e t o n i e całą filozofię m o ż n a z a l i c z y ć d o „ n a u k o s p r a ­ w a c h d u c h a " . M u s i j e d y i s t n i e ć j a k i e ś p o l e czy d z i e d z i n a p o z a d z i e d z i n ą m a t e r i i i d z i e d z i n ą d u c h a ; i p r z y n a j m n i e j część filozofii w i ą ż e się z ową t r z e c i ą d z i e d z i n ą , d z i e d z i n ą n i e m a t e r i a l n y c h , a także nieduchowych „obiektów logicznych" — takich jak: po­ j ę c i a , p r a w d y , fałsze, k l a s y , l i c z b y i i m p l i k a c j e . P o drugie, s a m a owa, u p r a w i a n a w fotelu, n a u k a o duszy, czyli p s y c h o l o g i a i n t r o s p e k c y j n a , z a c z ę ł a u s t ę p o w a ć m i e j s c a p s y ­ chologii e k s p e r y m e n t a l n e j , l a b o r a t o r y j n e j . T a c y p s y c h o l o g o w i e , j a k J a m e s , zaczęli się z a p i s y w a ć d o s z k o ł y fizjologów i s t a t y s t y ­ k ó w . P s y c h o l o g i a n a u k o w a p o c z ę ł a z r a z u w s p ó ł z a w o d n i c z y ć za­ r ó w n o z p s y c h o l o g i ą a priori, j a k i n t r o s p e k c y j n a , n a s t ę p n i e z a ś r u g o w a ć j e , a m i l c z ą c e ż ą d a n i a epistemologów^, filozofów m o r a l ­ n y c h i logików, b y ich specjalności b y ł y n a u k a m i o s p r a w a c h ducha, musiały ulec t y m , k t ó r z y stosowali m e t o d y i narzędzia c i e s z ą c y c h się s z a c u n k i e m n a u k . W y ł o n i ł a się więc k w e s t i a , co w t a k i m r a z i e j e s t p r z e d m i o t e m d o c i e k a ń e p i s t e m o l o g ó w , filo­ zofów m o r a l n y c h i l o g i k ó w , s k o r o n i e są n i m , j a k p i e r w o t n i e m n i e m a n o , s t a n y i p r o c e s y p s y c h i c z n e . D o p i e r o w n a s z y c h cza­ sach, w k a ż d y m razie w większości u n i w e r s y t e t ó w brytyjskich, p s y c h o l o g o w i e u t w o r z y l i swój w ł a s n y f a k u l t e t , o d r ę b n y w s t o ­ s u n k u d o w y d z i a ł u filozoficznego. P o trzecie, B r e n t a n o za pomocą a r g u m e n t ó w zaczerpniętych ze ź r ó d e ł ś r e d n i o w i e c z n y c h p o p i e r a ł p o g l ą d Milla, r y c h ł o p r z e z e ń z a p o m n i a n y , i u z n a w a ł za aprioryczną zasadę psychologii j a k o t a k i e j , iż d o i s t o t y s t a n ó w i p r o c e s ó w p s y c h i c z n y c h n a l e ż y , że dotyczą one przedmiotów lub treści. Poniekąd t a k jak w grańtat y c e c z a s o w n i k p r z e c h o d n i w y m a g a b i e r n i k a , w sferze idei, m y ś l i i u c z u ć a k t y ś w i a d o m o ś c i są n a p r o w a d z a n e n a swe w ł a s n e m e t a f o r y c z n e b i e r n i k i . W i d z i e ć - — t o w i d z i e ć coś, ż a ł o w a ć — t o ż a ł o w a ć czegoś, k o n k l u d o w a ć c z y z a k ł a d a ć — t o k o n k l u d o w a ć czy 2 8

28

Idzie tu o dopełnienie, przedmiot, w języku polskim m. in. — może nim być słowo występujące również i w innym niż biernik przypadku.

Teoria

znaczenia

511

z a k ł a d a ć , iż t a k a t a k r z e c z y się m a j ą . W y o b r a ż a n i e sobie, t o co i n n e g o niż r z e c z w y o b r a ż o n a , p o w i e d z m y — c e n t a u r . Cen­ t a u r m a ciało k o n i a i n i e i s t n i e j e . T y m c z a s e m a k t w y o b r a ż a n i a sobie c e n t a u r a istnieje, ale nie m a ciała k o n i a . Twój a k t myślenia, że N a p o l e o n p o k o n a ł W e l l i n g t o n a , r ó ż n i się o d m o j e g o a k t u myślenia o t y m ; natomiast to, o czym myślimy, jest t y m samym, a p o n a d t o j e s t t y m , co z o s t a ł o w y r a ż o n e w n a s z e j w s p ó l n e j w y ­ p o w i e d z i : „że N a p o l e o n p o k o n a ł W e l l i n g t o n a " . T o co j e s t p r a w d ą , g d y m o w a o a k t a c h p s y c h i c z n y c h , b y w a n a ogół f a ł s z y w e , j e ś l i i d z i e o i c h b i e r n i k i , czyli „ p r z e d m i o t y i n t e n c j o n a l n e " — i vice versa. T a k się s t a ł o , iż d w a j u c z n i o w i e B r e n t a n y , M e i n o n g i H u s s e r l , b y l i z r ó ż n y c h p r z y c z y n — szczególnie, c h o ć n i e w y ł ą c z n i e , za­ interesowani s t o s o w a n i e m tej z a s a d y intencjonalności, czyli przechodniości, do intelektiialnych a k t ó w świadomości, w odróżnieniu o d jej a k t ó w z m y s ł o w y c l i , w o l u n t a r n y c h c z y e m o c j o n a l n y c h . P o s t a w i l i sobie o n i m i a n o w i c i e j a k o cel s p r o s t o w a n i e u w a g L o c k e ' a — Hume'a—Milla na t e m a t abstrakcji, pojęcia, pamięci, sądzenia, p r z y p u s z c z a n i a , w n i o s k o w a n i a i in. — za p o m o c ą odróżniania w k a ż d y m w y p a d k u : rozmaitych osobistych, krótkotrwałych i powtarzalnych a k t ó w pojmowania, pamiętania, sądzenia, przy­ p u s z c z a n i a i w n i o s k o w a n i a — z jednej s t r o n y , a z drugiej — ich p u b l i c z n y c h , n i e c h w i l o w y c h p r z e d m i o t ó w , m i a n o w i c i e p o j ę ć , są­ d ó w w sensie l o g i c z n y m o r a z i m p l i k a c j i , s t a n o w i ą c y c h o b i e k t y w n e k o r e l a t y t a m t y c h p i e r w s z y c h . O ile F r e g e z z e w n ą t r z a t a k o w a ł psychologistyczne u w a g i o myśleniu, oni a t a k o w a l i je od w n ę t r z a . O ile F r e g e d o w o d z i ł , iż w l i c z b a c h n i e m a n i c p s y c h i c z n e g o a n i , o c z y w i s t a , f i z y c z n e g o , H u s s e r l i M e i n o n g w s k a z y w a l i , że jeśli) procesy myślowe liczenia i r a c h o w a n i a mają b y ć t y m , c z y m są w r z e c z y w i s t o ś c i , t o m u s z ą o n e m i e ć swe p r z e d m i o t y , czyli o b i e k t y , ilościowo i j a k o ś c i o w o i n n e niż s a m e t e p r o c e s y . F r e g e m ó w i ł , iż u w a g i Milla o b y t a c h m a t e m a t y c z n y c h d l a t e g o są f a ł s z y w e , że p s y c h o l o g i c z n e ; H u s s e r l i M e i n o n g w i s t o c i e głosili^ iż sąmą__ psychologia jest fałszywa, gdyż jest psychologią ^,nieintencjonalną". Rezultat jednakże był prawie taki sam. Rąbiąc różnymi s i e k i e r a m i , w s z y s c y t r z e j d o r o b i l i się c z e g o ś , co — z g r u b s z a ;

1

512

Gilbert

Ryle

biorąc — ochrzcić m o ż n a m i a n e m wniosków „platopistyeznych". | Wszyscy trzej popierali d o k t r y n ę , wedle której istnieje trzecia l dziedzina b y t ó w , niefizycznych i niepsychicznych zarazem, zaj mieszkana przez takie rzeczy, j a k : pojęcia, liczby, klasy i sądy | w sensie l o g i c z n y m . \ T a k Husserł j a k i Meinong gotowi byli wszystkie t e przed­ mioty myślenia n a równi — objąć j e d n y m wspólnym m i a n e m z n a c z e ń (Bedeutungen), g d y ż t o , co m y ś l ę , j e s t t y m s a m y m , co przekazują słowa, z w r o t y l u b zdania, za p o m o c ą k t ó r y c h w y r a ż a m t o , . c o m y ś l ę . P r z e d m i o t y ^ „ b i e r n i k i " mych..id.oL.araz s ą d ó w , t o z n a c z e n i a m y c h słów i z d a ń . Z t e g o j u ż ł a t w o w y n i k ł o , że z a ­ równo H u s s e r l j a k Meinong, d u m n i ze swego nowQ_wydzielonego k r ó l e s t w a , doszli d o w n i o s k u , iż j e s t o n o t ą w ł a d n i e d z i e d z i n ą , k t ó r a s t a n o w i u p r a g n i o n y s w o i s t y p r z e d m i o t l o g i k i i filozofii, z konieczności ignorowany przez nauki p r z y r o d n i c z e ^ fizykalne i p s y c h o l o g i c z n e . A k t y i s t a n y p s y c h i c z n e są p r z e d m i o t e m p s y ­ chologii. O b i e k t y f i z y c z n e i z d a r z e n i a są p r z e d m i o t e m n a u k fizy­ k a l n y c h i b i o l o g i c z n y c h . Filozofii p o z o s t a w i o n o r o l ę n a u k i o t e j trzeciej dziedzinie, złożonej głównie, choć nie całkowicie, z przed­ m i o t ó w myśli, czyli ze znaczeń, n o w y c h i frapujących b y t ó w , k t ó r e świeżo w y d z i e l o n o j a k o o s o b n y o b i e k t b a d a ń , s t o s u j ą c B r e n t a n o w s k ą z a s a d ę i n t e n c j o n a l n o ś c i d o swoiście i n t e l e k t u a l ­ n y c h , czyli p o z n a w c z y c h a k t ó w ś w i a d o m o ś c i . .. ' / T a k w i ę c w c i ą g u p i e r w s z y c h dziesięciu l a t n a s z e g o s t u l e c i a filozofowie i l o g i c y zaczęli s o b i e z d a w a ć s p r a w ę , ż e i c h s p e c j a l ­ nością n i e j e s t t o , c z y m z a j m u j e się t a c z y i n n a d y s c y p l i n a n a u k o w a , n p . psychologia; a n a w e t że ich b a d a n i a nie mają b y n a j m n i e j charakteru indukcyjnego, eksperymentalnego ani obserwacyj­ n e g o . S k u p i a ł y się o n e z w ł a s z c z a w o k ó ł p o d s t a w o w y c h p o j ę ć i z a s a d m a t e m a t y k i i w y d a w a ł o się, ż e d o t y c z ą s p e c j a l n e j dzie­ dziny, nie zajętej przez żadną inną dyscyplinę, mianowicie tzw. trze­ ciego k r ó l e s t w a o b i e k t ó w l o g i c z n y c h , czyli znaczeń.^WTym j a m y m j c z a s i e i do pewnego stopnia p o d ' ^ ł y w e m ^ p i s a n y c h oko­ liczności M o o r e k o n s e k w e n t n i e , a E u s s e l l z p r z e r w a m i — p r o w a ­ dzili s w e n i e w ą t p l i w i e filozoficzne i l o g i c z n e b a d a n i a , s t o s u j ą c s p e c j a l n y modus operandi. Oni to — i nie tylko oni — z roz-

Teoria

znaczenia

513

mysłem i wyraźnie próbowali dokonać analizy pojęć i sądów w sensie l o g i c z n y m , z a d a j ą c p y t a n i e , co t o n a p r a w d ę z n a c z y , k i e d y m ó w i m y n p . , że t o j e s t d o b r e , czy że t o j e s t p r a w d z i w e , czy że c e n t a u r y n i e i s t n i e j ą , czy że w i d z ę k a ł a m a r z , a l b o j a k i e z a c h o d z ą r ó ż n i c e m i ę d z y d a j ą c y m i się w y o d r ę b n i ć s e n s a m i cza­ s o w n i k a „ w i e d z i e ć " o r a z c z a s o w n i k a „ b y ć " ? T o , co M o o r e r o b i ł w p r a k t y c e s t a l e , a E u s s e l l — c z ę s t o , z d a w a ł o się p i ę k n i e ilu­ s t r o w a ć u j ę t ą w s p o s ó b ogólny," i i p . p r z e z H u s s e r l a i M e i n o n g a , c h a r a k t e r y s t y k ę s w o i s t y c h z a i n t e r e s o w a ń filozofii i logiki, m i a ­ n o w i c i e iż n a u k i t e z a j m u j ą się b a d a n i e m o w e g o t r z e c i e g o k r ó ­ l e s t w a z n a c z e ń . W t e n s p o s ó b filozofia u z y s k a ł a p r a w o d o ż y c i a swym"'"własnym życiem, a nie jako z d y s k r e d y t o w a n a preten­ d e n t k a do stanowiska nauki o duszy, ani też jako e m e r y t o w a n a s ł u ż e b n i c a demodee teologii. Z a c z ę ł a p o n o s i ć o d p o w i e d z i a l n o ś ć z a pewien swoisty zespół faktów, faktów m a ją c y c h c h a r a k t e r ja­ skrawo platonistyczny. 2 9

P r z e d p i e r w s z ą w o j n ą ś w i a t o w ą d y s k u s j e n a t e m a t s y t u a c j i i roli filozofii vis-d-vis nauk matematycznych i empirycznych były z r e g u ł y p o w i e r z c h o w n e i w i ą z a ł y się z d y s k u s j a m i w i n n y c h s p r a w a c h . Tractatus W i t t g e n s t e i n a b y ł g r u n t o w n ą p r a c ą n a u k o w ą p o ś w i ę c o n ą u t r w a l e n i u p o z y c j i — p r z e d e w s z y s t k i m l o g i k i for­ m a l n e j , lecz r ó w n i e ż , co b y ł o k o n i e c z n y m n a s t ę p s t w e m , p o z y c j i filozofii o g ó l n e j . T o w ł a ś n i e b y ł a k s i ą ż k a , k t ó r a d o m i n u j ą c y m i u c z y n i ł a z a g a d n i e n i a t e o r i i l o g i k i i t e o r i i filozofii. W W i e d n i u n i e k t ó r e j e j p o u c z e n i a s t o s o w a n o p o l e m i c z n i e , m i a n o w i c i e w celu o b a l e n i a p r e t e n s j i filozofii d o r o l i n a u k i o t r a n s c e n d e n t n y c h p r z e d m i o t a c h r z e c z y w i s t y c h . W A n g l i i , n a ogół, i n n e z n ó w n a u k i , z a w a r t e w t y m dziele, s t o s o w a n o w s p o s ó b b a r d z i e j k o n s t r u k ­ t y w n y , m i a n o w i c i e w c e l u u s t a l e n i a f u n k c j i p o z y t y w n y c h , speł­ n i a n y c h p r z e z t w i e r d z e n i a filozoficzne, a n i e s p e ł n i a n y c h p r z e z twierdzenia n a u k szczegółowych. W Anglii zainteresowania sku­ p i a ł y się p r z e w a ż n i e w o k ó ł W i t t g e n s t e i n o w s k i e g o o p i s u filozofii j a k o d z i a ł a l n o ś c i p o l e g a j ą c e j n a k l a r o w a n i u , czyli w y j a ś n i a n i u , znaczenia wyrażeń u ż y w a n y c h np. przez uczonych; a zatem wokół „Niemodnej", „wyszłej z mody".

514

Gilbert

Ryle

u z d r a w i a j ą c y c h w a l o r ó w w y k ł a d u W i t t g e n s t e i n a o t y m . co n o n ­ s e n s o w n e . W W i e d n i u i n t e r e s o w a n o się g ł ó w n i e e w e n t u a l n ą siłą śmiercionośną u w a g Wittgensteina o nonsensie. I tu, i t a m zda­ w a n o s o b i e s p r a w ę , że k r y t e r i a p o d z i a ł u n a t o , co s e n s o w n e , o r a z t o , co n o n s e n s o w n e , n a l e ż y p o d d a ć s y s t e m a t y c z n y m b a d a n i o m i że p r z e p r o w a d z e n i e t y c h b a d a ń j e s t r z e c z ą filozofa, a n i e p r z e d ­ stawiciela n a u k i szczegółowej. W t y m punkcie u p a d e k denotacjonistycznej teorii znaczenia z a c z ą ł w y w i e r a ć w p ł y w n a t e o r i ę filozofii j a k o n a u k i o z n a c z e n i a c h p o j m o w a n y c h w sposób platonistyczny. Jeśli znaczenie wyrażenia t o n i e b y t p r z e z o w o w y r a ż e n i e d e n o t o w a n y , lecz r o d z a j o p e r a c j i w y k o n y w a n e j p r z y j e g o p o m o c y , je4łi t o n i e n o m i n a t , lecz. r o l a , — 4 o takie s t a w i a n i e ś p r a w y , jak g d y b y istniało jakieś-Trzecie Królestwo, k t ó r e g o o b y w a t e l a m i są z n a c z e n i a , n i e t y l k o w y w o ł u j e s p r z e c i w , ale zdecydowanie w p r o w a d z a w błąd. Można odróżnić tego oto k o n i a szachowego j a k o k a w a ł e k kości słoniowej — od roli, j a k ą on czy k a ż d a t a k a figura może g r a ć w szachach; ale owa rola, będąca jego udziałem, to nie jakiś n o w y b y t , zrobiony z jakiejś"tajemni­ czej n i e - k o ś c r ś l ó m ó w e j . M e m a t a k i c h d w o c l r ^ n i d e t e k , ż e b y j e d n o s ł u ż y ł o d o p r z e c h o w y w a n i a figur s z a c h o w y c h z k o ś c i s ł o n i o w e j , a drugie, dziwniejsze, do p r z e c h o w y w a n i a ich funkcji w szachach. Podobnie, m o ż n a odróżnić wyrażenie j a k o zbiór sylab — od jego f u n k c j i . Z u p e ł n i e o d m i e n n y z b i ó r s y l a b m o ż e m i e ć t ę s a m ą , co d a n y , funkcję. Ale rozumienie czy sens w y r a ż e n i a to nie ż a d n a n o w a substancja czy p o d m i o t orzekania. M e jest t o jakiś obiekt n i e f i z y c z n y i n i e p s y c h i c z n y z a r a z e m ; a l e n i e d l a t e g o , że j e s t on o b i e k t e m f i z y c z n y m , a l b o że j e s t o n o b i e k t e m p s y c h i c z n y m . A skoro nie obiekt, to i nie o b y w a t e l platońskiego królestwa o b i e k t ó w . P o w i e d z e n i e z a t e m , iż filozofia j e s t n a u k ą o z n a c z e ­ niach, choć nie całkiem błędne, może j e d n a k w p r o w a d z a ć w błąd, t a k s a m o j a k m o g ł o b y w p r o w a d z i ć w b ł ą d p o w i e d z e n i e , że e k o ­ n o m i a j e s t n a u k ą o r ó w n o w a r t o ś c i a c h . T o t a k ż e p r a w d a , ale k i e d y się j ą w t e n s p o s ó b f o r m u ł u j e , l u d z i e m o g ą p o m y ś l e ć , że we Wszechświecie mieszkają rozlokowane w różnych pomieszcze­ niach: t u — towary i pieniądze, a t a m znowu — równowartości. S t ą d t o , z a W i t t g e n s t e i n e m r , - przyjęłoLjsię m ó w i ć i n a c z e j , m i a -

Teoria

znaczenia

515

n o wicie, iż p r o b l e m y filozoficzne są p r o b l e m a m i , l i n g w i s t y c z n y m i , t y l k o że z u p e ł n i e n i e p o d o b n y m i d o k t ó r e g o k o l w i e k z p r o b l e m ó w filologii, g r a m a t y k i , f o n e t y k i , r e t o r y k i , p r o z o d i i e t c , g d y ż są t o p r o b l e m y związane z logiczną stroną funkcjonowania wyrażeń. P r o b l e m y t e g o r o d z a j u t a k b a r d z o r ó ż n i ą się o d z a g a d n i e ń n p . filo­ l o g i c z n y c h , że n a z y w a n i e i c h p r o b l e m a m i l i n g w i s t y c z n y m i — obecnie, jak to przewidział Wittgenstein, w y p r o w a d z a ludzi w pole równie daleko j a k kiedyś mówienie o nich jako o proble­ m a c h d o t y c z ą c y c h z n a c z e ń , p o j ę ć c z y s ą d ó w w sensie l o g i c z n y m , t y l e że w p r z e c i w n y m k i e r u n k u . T r u d n o ś ć w t y m , b y p r z e p ł y n ą ć m i ę d z y Scyllą p l a t o n i s t y c z n e g o a C h a r y b d ą l e k s y k o g r a f i c z n e g o u j ę c i a p r z e d m i o t u filozofii i l o g i k i . B y ł a , a m o ż e i n a d a l j e s t m o d n a o p i n i a , że u p r a w n i a n i e filo­ zofii p o l e g a n a a n a l i z o w a n i u z n a c z e ń , c z y l i a n a l i z o w a n i u f u n k c j o ­ n o w a n i a wyrażeń. I s t o t n i e , z dzienników zza A t l a n t y k u wnioskuję, iż o b e c n i e filozofią b r y t y j s k ą z a w ł a d n ę l i p e w n i l u d z i e , z w a n i „ a n a l i t y k a m i lingwistycznymi". Słowo „analiza", p r a w d ę mówiąc, k o j a r z y się z d o b r y m l a b o r a t o r i u m a l b o z k o ł a m i S c o t l a n d Y a r d u ; stanowi ono zdecydowane przeciwieństwo wyrażeń takich, jak „spekulacja", „hipoteza", „ b u d o w a s y s t e m u " , a n a w e t „wygła­ szanie k a z a n i a " oraz „pisanie poezji". Z drugiej strony, jest to p o d p e w n y m i w a ż n y m i w z g l ę d a m i słowo rozpaczliwie b a ł a m u t n e . O t o , p o p i e r w s z e , s u g e r u j e o n o f a ł s z y w i e , iż w s z e l k i e s k r u p u l a t n e wyjaśnienie s k o m p l i k o w a n y c h czy s u b t e l n y c h idei dowolnego rodzaju będzie filozofowaniem; t a k j a k g d y b y sędzia, k i e d y wy­ j a ś n i a c z ł o n k o m t r y b u n a ł u r ó ż n i c e m i ę d z y z a b ó j s t w e m a mor­ d e r s t w e m , p o m a g a ł i m w r o z w i ą z a n i u d y l e m a t u filozoficznego. A l e , co g o r s z a , s u g e r u j e o n o , iż p r o b l e m y filozoficzne są p o d o b n e d o ohęnjicLZii5[cll_czy. d ę t e k t y i r i s t y ć z n y c h — p o d t y m m i a n o w i c i e w z g l ę d e m , że m o ż n a i t r z e b a z a b i e r a ć się d o n i c h p o k a w a ł k u . Eozwiąż p r o b l e m A r a n o , odpowiedź włóż dó a k t , a p o p o ł u d n i u przejdź do problemu B . Sugestia t a zadaje gwałt podstawowemu f a k t o w i , j a k i m j e s t t o , że p r o b l e m y filozoficzne są w s p o s ó b n i e ­ u c h r o n n y i wieloraki wzajemnie z sobą p o s p l a t a n e . B y ł o b y j a w n y m a b s u r d e m , g d y b y ś m y k o m u ś p o w i e d z i e l i , ż e b y dziś r a n o rozwiązał p r o b l e m n a t u r y p r a w d y , odpowiedź włożył do a k t , Logika i Język

35

516

Gilbert

Byle

a p o p o ł u d n i u przystąpił do rozwiązania zagadnienia relacji mię­ dzy nazywaniem a twierdzeniem, odkładając na jutro problemy dotyczące pojęć istnienia i nieistnienia. To właśnie jest, jak myślę, p r z y c z y n a , d l a k t ó r e j o b e c n i e filozofowie są d a l e k o b a r d z i e j skłonni p r z y r ó w n y w a ć swe z a d a n i e do z a d a ń k a r t o g r a f a aniżeli do z a d a ń c h e m i k a czy d e t e k t y w a . To zewnętrzne relacje, a nie w e w n ę t r z n a k o n s t y t u c j a w y p o w i e d z i , są ź r ó d ł e m k ł o p o t ó w lo­ gicznych, t o one w y m a g a j ą a r b i t r a ż u logicznego. Gilbert Ryle, The Theory of Meaning. W Mid-Century, ed. C. A. Mace, London 1957; Language, ed. Max Black, Englewood Cliffs, oraz w Philosophy and Or dinary Language, 1963, University of Illinois Press.

zbiorze British Philosophy in the przedruki w The Importance of N. Y. 1962, Prentice Hall Inc., ed. Charles E. Ca ton, Urbana

Rudolf

Carnap

ZDANIA O WIERZENIU

ODPOWIEDŹ

NA A R T Y K U Ł

ALONZO

CHURCHA

1

Church w s w y m a r t y k u l e w y s u w a z a r z u t y przeciwko eksplikacji z d a ń wierzeniowych, z a p r o p o n o w a n e j przeze m n i e w książce Meaning and Necessity . P i e r w s z a część a r t y k u ł u C h u r c h a n i e d o t y c z y m o j e j a n a l i z y , p o n i e w a ż t a n i e o d n o s i się d o h i s t o r y c z n i e zaświadczonych języków, tylko do systemów semantycznych, określonych za p o m o c ą odpowiednich reguł. D o t y c z y m n i e z a t e m jedynie zarzut postawiony przez Churcha w ostatnim ustępie j e g o a r t y k u ł u . Z a r z u t t e n j e s t s ł u s z n y , a l e m o ż n a u c z y n i ć m u za­ dość, wprowadzając w mej eksplikacji z d a ń o wierzeniu — m o d y ­ fikację p r o p o n o w a n ą p r z e z P u t n a m a *. M e b ę d ę t e g o p u n k t u tutaj omawiał, ponieważ obecnie skłonny jestem — z przyczyn ogólnych — wprowadzić bardziej r a d y k a l n ą z m i a n ę do tej ekspli­ kacji. 2

W y d a j e się, że n a j l e p i e j b y ł o b y z b u d o w a ć o d n o w a j ę z y k n a u k i w t a k i s p o s ó b , a b y t e r m i n y t a k i e , j a k „ t e m p e r a t u r a " w fi­ z y c e czy „ g n i e w " l u b „ w i a r a " w p s y c h o l o g i i , z o s t a ł y w p r o w a ­ dzone jako k o n s t r u k t y teoretyczne, a nie jako zmienne inter­ w e n i u j ą c e j ę z y k a s p o s t r z e ż e n i o w e g o . Z n a c z y t o , że z d a n i a , w k t ó ­ r y m występuje tego rodzaju termin, nie m o ż n a ani przełożyć n a zdanie o przedmiotach postrzegalnych, ani wydedukować z ta* Hilary Putnam, Synonymity and the Analysis of Belief Sentences, „Ana­ lysis", t. 14, s. 1 1 4 - 1 2 2 . Alonzo Ohurch, On Carnap s Analysis of Statements of Assertion and Belief, „Analysis", t. 10, N o 5, 1950. Znaczenie i konieczność. 1

[

2

35*

518

Rudolf

Ca/map

kiego zdania, tylko w najlepszym razie — wywnioskować z d u ż y m p r a w d o p o d o b i e ń s t w e m . M y ś l ę , iż p o g l ą d t e n p o d z i e l a j ą o b e c n i e n i e m a l wszyscy przedstawiciele e m p i r y z m u logicznego; wyłożyli to w sposób bardzo jasny i przekonywający — Feigl * oraz H e m p e l **. W o d n i e s i e n i u d o z d a ń o w i e r z e n i u i d z i e o t o , iż z d a n i e w r o ­ dzaju: ( I ) „ J a n w i e r z y , że Z i e m i a j e s t o k r ą g ł a " , n a l e ż y r o z u m i e ć w t e n s p o s ó b , że m o ż n a j e z o d p o w i e d n i e g o z d a n i a , o p i s u j ą c e g o zachowanie J a n a , wywieść w najlepszym razie z p e w n y m prawdo­ p o d o b i e ń s t w e m , n i e z a ś z całą p e w n o ś c i ą ; n p . w i ę c ze z d a n i a : ( I I ) „ J a n p r z y t a k u j e w y p o w i e d z i : « t h e e a r t h is r o u n d » , traktowanej jako zdanie języka angielskiego". 3

Jeszcze przed napisaniem mej książki rozwinąłem w ogólnych zarysach wspomniany wyżej pogląd w sprawie charakteru zdań w fizyce o r a z p s y c h o l o g i i . W ó w c z a s j e d n a k b y ł e m b ł ę d n i e p r z e ­ ś w i a d c z o n y , że w z a m i e r z o n e j a n a l i z i e s e m a n t y c z n e j n i e n a s t ą ­ piłaby istotna zmiana zagadnienia, g d y b y dopuścić powyższe uproszczenie, polegające n a przyjęciu reakcji ludzkiej jako osta­ t e c z n e g o d o w o d u w i a r y . Z d a j e się, że B e n s o n M a t e s *** p i e r w s z y z a u w a ż y ł związaną z t y m t r u d n o ś ć , choć nie jej rozwiązanie. Z w r ó c i ł o n u w a g ę (1. c , s. 215), że k a ż d e d w a r ó ż n e z d a n i a , w s z y s t k o j e d n o j a k b a r d z o d o siebie p o d o b n e , m o g ł y b y w y w o ł a ć r ó ż n e r e a k c j e p s y c h o l o g i c z n e . W y k a z a ł , że w o b e c t e g o m o j e w y j a ś n i e n i e synonimiczności, a podobnie i każde inne, prowadziłoby do trud­ ności, n p . w w y p a d k u następujących dwóch z d a ń :

* H. Feigl, Existential Hypotheses, „Philosophy of Science", 17, 1950, 8. 35—62; Principles and Problems of Theory Gonstruction in Psychology w książce Gurrent Trends in Psyohological Theory, University of Pittsburg Press, 1951, s. 179—213. ** C. Gr. Hempel, Fundamentals of Concept Formation in Empirical Science, Encycl. of Unified Science, t. I I , N o 7, 1952. *** Benson Mates, Synonymity, w książce Meaning and Interpretation, TJniversity of California Publications in Philosophy, t. X X V , 1950, s. 201—226. „Ziemia jest okrągła". 3

Zdania

o

wierzeniu

519

( I I I ) „ K t o k o l w i e k w i e r z y , iż D , w i e r z y , iż D " , ( I V ) „ K t o k o l w i e k w i e r z y , iż D , w i e r z y , iż D ' " , g d z i e „ D " o r a z , , D ' " są s k r ó t a m i d w ó c h r ó ż n y c h , lecz s y n o n i micznych zdań. Z a t e m (III) i (IV) p o w i n n y b y b y ć synonimiczne. T y m c z a s e m o ile ( I I I ) j e s t n a p e w n o i b e z ż a d n y c h w ą t p l i w o ś c i prawdziwe, t o (IV) m o ż e b y ć fałszywe, a p r z y n a j m n i e j jest rzeczą m o ż l i w ą d o p o m y ś l e n i a , iż k t o ś m o ż e w ą t p i ć , c z y j e s t p r a w d z i w e . To jest n a p r a w d ę p o w a ż n a t r n d n o ś ć , ale t y l k o t a k długo, j a k długo afirmatywną reakcję n a „ D " u w a ż a m y za ostateczny wskaźnik wiary w D. C h u r c h z w r ó c i ł m i u w a g ę , że p a r a d o k s a l n y w y n i k M a t e s a w sprawie ( I I I ) oraz (IV) zniknie, jeśli z a r z u c i m y w s p o m n i a n y pogląd. W ó w c z a s m o ż e m y u z n a ć (IV) za logicznie p r a w d z i w e , tak samo jak (III). Jeśli ktoś zareaguje twierdząco na „ D " , a prze­ cząco n a „ D ' , t o j e d y n i e d o j d z i e m y d o w n i o s k u , że j e d n a z j e g o reakcji jest niemiarodajna, b y ć może n a s k u t e k tego, że przez c h w i l ę p o m i e s z a ł y m u się d w i e r z e c z y . O ile z g a d z a m się z C h u r c h e m w t y m p u n k c i e , o t y l e r ó ż n i m y się w p o g l ą d a c h n a k w e s t i ę , j a k a p o s t a ć z d a ń o w i e r z e n i u b ę d z i e najlepsza w sformalizowanym języku nauki. Oto m o ż n a w języku p o t o c z n y m zbudować zdanie takiego kształtu j a k (I), tzn. sto­ sując m o w ę z a l e ż n ą . M o ż n a t e ż u n i k n ą ć p o s ł u g i w a n i a się m o w ą zależną; wówczas zdanie o wierzeniu nie będzie, j a k (I), zawierało zdania podrzędnego, wyrażającego treść wierzenia, tylko zamiast tego — nazwę takiego zdania, np.: u

(V) „ J a n p o z o s t a j e w s t o s u n k u B d o « t h e e a r t h is r o u n d » jako do zdania języka angielskiego". N a l e ż y z a u w a ż y ć , że z g o d n i e z w y j a ś n i o n ą w y ż e j n o w ą i n t e r ­ p r e t a c j ą — (V) n i e d a się w y d e d u k o w a ć z ( I I ) , lecz j e d y n i e b y w a przez (II) potwierdzone do pewnego stopnia. „ B " jest k o n s t r u k t e m t e o r e t y c z n y m n i e d a j ą c y m się z d e f i n i o w a ć z a p o m o c ą p o j ę ć za­ chowania zewnętrznego, zarówno językowego, jak pozajęzykow e g o . E e g u ł y d o t y c z ą c e „ B " b y ł y b y t a k i e , ż e b y (V) n i e i m p l i k o ­ w a ł o , iż J a n z n a a n g i e l s k i a l b o j a k i k o l w i e k i n n y j ę z y k . Z d r u g i e j

520

Rudolf

Camap

s t r o n y , o d n i e s i e n i e d o z d a n i a j ę z y k a a n g i e l s k i e g o w (V) — m o ż n a zastąpić odniesieniem do dowolnego zdania synonimicznego w każ­ d y m j ę z y k u ; n p . p r z y j m u j e się, iż (V) j e s t L - r ó w n o w a ż n e zda­ niu: 4

( V I ) „ J a n p o z o s t a j e w s t o s u n k u B d o « d i e B r d e ist r u n d » jako do zdania języka niemieckiego".

5

D l a w y j a ś n i e n i a s y n o n i m i c z n o ś c i m o ż e m y się t u p o s ł u ż y ć r e ­ lacją izomorfizmu intensjonalnego, j a k to p r o p o n o w a ł e m w mej książce; zachodzi ona, g d y powyższe d w a wyrażenia zostały zbu­ d o w a n e w t a k i s a m s p o s ó b o r a z ze z n a k ó w m a j ą c y c h t a k i e s a m e intensje; j a k o a l t e r n a t y w n ą m o ż n a zastosować proponowaną przez P u t n a m a , nieco mocniejszą relację, k t ó r a w y m a g a , a b y w s p o m n i a n e dwa wyrażenia miały ponadto jednakową strukturę syntaktyczną. C h u r c h u w a ż a , iż w i e r z e n i e n a l e ż y i n t e r p r e t o w a ć j a k o r e l a c j ę m i ę d z y p e w n ą o s o b ą a s ą d e m w sensie l o g i c z n y m , n i e z a ś z d a n i e m , i że w o b e c t e g o t y l k o p i e r w s z a p o s t a ć , j a k w ( I ) , j e s t a d e k w a t n a , a d r u g a , t a k a j a k w (V) — n i e . J a n i e o d r z u c a m t e j p i e r w s z e j postaci, ale obie u w a ż a m za możliwe. Nie sądzę, b y a r g u m e n t y O h u r c h a — j a k n a r a z i e — w y k a z y w a ł y , że d r u g a p o s t a ć j e s t niemożliwa. Obie formy należy p o d d a ć dalszym badaniom, zanim będziemy mogli zadecydować, k t ó r a jest lepsza. Trzeba przyznać, że d r u g a m a p e w n e w a d y ; o d r z u c a się w niej p r z y j ę t e i w y g o d n e n a r z ę d z i e , j a k i m j e s t m o w a z a l e ż n a , a s t o s u j e się m e t a j ę z y k , co z a c z y n a b y ć uciążliwe w w y p a d k a c h p o w t ó r z e ń (np. z d a n i e : „ J a k u b t w i e r d z i , że J a n w i e r z y , i ż . . . " , z a s t ę p o w a ł o b y się z d a n i e m o z d a n i u o zdaniu). Główną w a d ą pierwszej f o r m y jest złożoność s t r u k t u r y logicznej języka, g d y t y m c z a s e m język stosowany w drugiej formie m o ż e b y ć ekstensjonalny, a więc b a r d z o p r o s t y . J u ż samo wprowadzenie modalności logicznych wywołuje poważne komplikacje, a stosowanie m o w y zależnej jeszcze je zwiększa. Największą złożoność wywołałoby zastosowanie m e t o d y Fregego4

5

Logicznie równoważne. „Ziemia jest okrągła".

Zdania

o

521

wierzeniu

C h u r c h a , w e d ł u g k t ó r e j w y r a ż e n i e m a n i e s k o ń c z e n i e wiele s e n s ó w , w zależności od t e k s t u , w j a k i m w y s t ę p u j e (zob. w mojej książce s. 129 i n a s t ę p n e ) . C h u r c h j e s t p r z e k o n a n y , że k o m p l i k a c j e t e są nieuniknione, ja n a t o m i a s t nie jestem o t y m przeświadczony. U w a ż a m za możliwe zbudowanie języka pierwszej postaci — w t a k i sposób, b y k a ż d e w y r a ż e n i e miało zawsze t e n s a m sens i żeby z a t e m d w a wyrażenia, k t ó r e spełniają p e w n e k r y t e r i u m synonimiczności, były synonimiczne we wszystkich kontekstach, z k o n t e k s t a m i zawierającymi m o w ę zależną prostą czy p o w t a ­ r z a n ą — włącznie. T r z e b a j e d n a k będzie zrobić znacznie więcej b a d a ń i próbnych konstrukcji języków, zanim będzie można jasno zobaczyć całokształt sytuacji oraz podjąć solidnie uzasadnioną d e c y z j ę co d o w y b o r u p o s t a c i j ę z y k a . Rudolf Carnap, On Belief Sentences. W zbiorze Philosophy ed. Margaret Macdonald, Oxford 1954, Basil Blackwell.

and

Analysis,

John

R. Se arie

IMIONA

WŁASNE

Czy i m i o n a w ł a s n e mają, a ^ n s l J E r e g e d o w o d z i ; że m u s z ą

mieć

sens, b o — z a p y t u j e — w jakiż p o z a t y m sposób wypowiedzi tożsamościowe mogą b y ć nie czym i n n y m niż tylko zwyczajnymi zdaniami analitycznymi? Czym — p y t a — wypowiedź mająca k s z t a ł t a = b, jeśli j e s t p r a w d z i w a , m o ż e się r ó ż n i ć p o d w z g l ę d e m w a r t o ś c i p o z n a w c z e j o d a = a% O d p o w i a d a , ż e c h o ć „ a " o r a z „b" mają t e n s a m odpowiednik, t o mają lub mogą mieć odmienny s e n s , i w t y m w y p a d k u wspomniana wypowiedź jest prawdziwa, lecz n i e — a n a l i t y c z n i e p r a w d z i w a . A l e t o r o z w i ą z a n i e w y d a j e się b a r d z i e j s t o s o w n e w t e d y , g d y „ a " o r a z „&" są n i e s y n o n i m i c z n y m i deskrypcjami określonymi l u b g d y jedno jest deskrypcja o k r e ś l o n ą , a d r u g i e i m i e n i e m w ł a s n y m , n i ż w t e d y g d y o b a są imionami własnymi. E o z w a ż m y n p . wypowiedzi sformułowane w następujący sposób: (a) „Tulius = Tulius" jest analityczne. Ale czy (b) „Tulius = Cicero" jest syntetyczne? J e ś l i t a k , t o k a ż d a n a z w a m u s i m i e ć i n n y s e n s , co n a p i e r w s z y r z u t o k a w y d a j e się b a r d z o t r u d n e d o p r z y j ę c i a , b o z a z w y c z a j w c a l e się n i e u w a ż a , b y i m i o n a w ł a s n e m i a ł y s e n s — w o d r ó ż n i e ­ n i u o d p r e d y k a t ó w ; n i e p o d a j e się n p . definicji i m i o n w ł a s n y c h . A l e , r z e c z j a s n a , (b) d o s t a r c z a n a m i n f o r m a c j i , k t ó r e j n i e m a w ( a ) .

\ j

John R.

524

Searle

C z y j e d n a k j e s t t o i n f o r m a c j a n a t e m a t słów? O m a w i a n a w y p o ­ wiedź nie jest wypowiedzią o słowach. C h w i l o w o r o z w a ż m y z a p a t r y w a n i e , iż ( b ) , t a k j a k (a), j e s t analityczne. Twierdzenie jest analityczne, zawsze i tylko wtedy jeżeli j e s t o n o p r a w d z i w e n a m o c y j e d y n i e r e g u ł j ę z y k o w y c h , b e z ż a d n e g o o d w o ł y w a n i a się d o d o c i e k a ń e m p i r y c z n y c h . J ę z y ­ kowe reguły użycia imienia „Cicero" i językowe reguły użycia i m i e n i a „ T u l i u s " głoszą, iż o b a t e i m i o n a o d n o s z ą się d o t e g o sa­ m e g o o b i e k t u , n i e o p i s u j ą c g o ; w y d a j e się z a t e m , że p r a w d z i w o ś ć t e j t o ż s a m o ś c i m o ż n a u z n a ć , o d w o ł u j ą c się w y ł ą c z n i e d o t y c h r e g u ł , i że n a s z a w y p o w i e d ź j e s t a n a l i t y c z n a . M a o n a c h a r a k t e r i n f o r m a c y j n y — w t a k i m s a m y m sensie, j a k k a ż d e zdanie anali­ tyczne: ilustruje bądź egzemplifikuje pewne empiryczne ustale­ n i a f a k t y c z n e n a t e m a t słów, c h o ć , o c z y w i s t a , f a k t ó w t y c h n i e o p i s u j e . W s k u t e k t e g o p o w y ż s z a r ó ż n i c a m i ę d z y (a) o r a z (b) n i e j e s t t a k w i e l k a , j a k b y się m o g ł o z r a z u w y d a w a ć . O b a są a n a l i ­ tycznie prawdziwe i oba stanowią ilustrację empirycznych ustaleń faktycznych n a t e m a t n a s z e g o p o s ł u g i w a n i a się s y m b o l a m i . M e k t ó r z y filozofowie t w i e r d z ą , że (a) r ó ż n i się o d (b) w s p o s ó b z a s a d n i c z y t y m , iż w y p o w i e d ź m a j ą c a k s z t a ł t (a) b ę d z i e p r a w ­ dziwa p r z y k a ż d y m d o w o l n y m podstawieniu symboli n a miejsce s ł o w a „ T u l i u s " *. P r a g n ę w y k a z a ć , że t a k n i e j e s t . F a k t , iż t e n s a m z n a k o d n o s i się d o t e j s a m e j r z e c z y w d w ó c h r ó ż n y c h w y p a d k a c h j e g o u ż y c i a , j e s t z w y c z a j e m d o g o d n y m , lecz n i e ż a d n ą k o n i e c z ­ nością, i co więcej — ł a t w o m o ż n a s o b i e w y o b r a z i ć s y t u a c j e , w k t ó r y c h t a k b y ć n i e m u s i . P r z y j m i j m y n p . , że m a m y j ę z y k , w k t ó r y m r e g u ł y p o s ł u g i w a n i a się s y m b o l a m i są s k o r e l o w a n e nie p o p r o s t u ze s ł o w e m - t y p e m , lecz z k o l e j n o ś c i ą w y s t ę p o w a n i a jego e g z e m p l a r z y w obrębie d a n e g o t e k s t u . T a k i e właśnie b y w a j ą n i e k t ó r e k o d y . Z a ł ó ż m y , że g d y w n a s z y m t e k ś c i e p o r a z p i e r w s z y 1

2

3

* W. V. Quine, From a Logical Point of View, zwłaszcza rozdz. 2. „Contingent facts"; idzie tu o fakty dowolne, ewentualne, możliwe, a więc „przypadkowe" w sensie „niekonieczne" lub „niekonieczne logicznie". Słowo-typ to klasa egzemplarzy słowa, rozumiana dystrybutywnie. Egzemplarzem słowa jest konkretny napis bądź zespół dźwięków, a więc obiekt fizyczny występujący w określonym czasie i miejscu. 1

2

3

Imiona

własne

w y m i e n i a się p e w i e n o b i e k t , c z y n i się t o z a p o m o c ą „o?", p o r a z drugi — za pomocą „#", etc. Dla każdego, k t o zna ten kod. x = y" b ę d z i e z w y k ł y m t w i e r d z e n i e m a n a l i t y c z n y m , n a t o m i a s t — bezsensem. Przykład ten m a zilustrować podobieństwo c y t o w a n y c h w y ż e j w y p o w i e d z i (a) o r a z ( b ) ; o b i e są a n a l i t y c z n e i obie dostarczają n a m informacji, choć k a ż d a innej, n a t e m a t u ż y c i a słów. P r a w d z i w o ś ć w y p o w i e d z i , że T u l i u s = T u l i u s o r a z T u l i u s = Cicero, w o b u w y p a d k a c h w y n i k a z r e g u ł j ę z y k o w y c h . J e d n a k ż e f a k t , iż w ł a ś n i e słów „ T u l i u s = T u l i u s " u ^ y w a się d o wyrażenia tej tożsamości, choć powszechniej w n a s z y m języku s p o t y k a n y , j e s t r ó w n i e p r z y p a d k o w y , j a k f a k t , że słów „ T u ­ lius = C i c e r o " u ż y w a się d o w y r a ż e n i a t o ż s a m o ś c i t e g o ż o b i e k t u . A n a l i z a t a u m o ż l i w i a n a m z r o z u m i e n i e , w j a k i s p o s ó b za­ r ó w n o (a) j a k (b) u ż y ć m o ż n a d o s f o r m u ł o w a n i a t w i e r d z e ń a n a ­ litycznych oraz w jaki sposób m o ż n a w t a k i c h okolicznościach z d o b y ć n a ich p o d s t a w i e różne informacje, bez konieczności sto­ s o w a n i a się d o r o z w i ą z a ń p r o p o n o w a n y c h p r z e z F r e g e g o , m i a n o ­ wicie g ł o s z ą c y c h , że t e d w a s ą d y l o g i c z n e są w p e w n y m sensie o s ł o w a c h (Begriffschrift), czy t e ż — w w e r s j i p r z e z F r e g e g o z m o d y f i k o w a n e j — że t e r m i n y t e o d n o s z ą się d o t e j s a m e j o s o b y , m a j ą j e d n a k r ó ż n y s e n s (Sinn und Bedeutung). A l e m i m o że analiza t a umożliwia n a m zrozumienie, w jaki sposób zdania t a k i e g o j a k (b) m o ż n a b y u ż y ć d o s f o r m u ł o w a n i a t w i e r d z e n i a a n a l i t y c z n e g o , t o n i e w y n i k a s t ą d , iż n i e m o ż n a b y go r ó w n i e ż użyć do sformułowania twierdzenia syntetycznego. I istotnie, pewne twierdzenia identycznościowe, operujące d w o m a imio­ n a m i w ł a s n y m i , są j a w n i e s y n t e t y c z n e ; ci, co d o w o d z ą , że S z e k s p i r t o b y ł B a c o n , głoszą t w i e r d z e n i a n i e n a t e m a t j ę z y k a . P o n i ż e j s p r ó b u j e m y rozważyć związek zachodzący między i m i o n a m i w ł a s n y m i a t y m , d o czego się o n e o d n o s z ą , w t a k i — m a m n a ­ d z i e j ę — s p o s ó b , a b y w y k a z a ć , j a k się t o dzieje, iż c z y m ś m o ż l i ­ w y m są t w i e r d z e n i a i d e n t y c z n o ś c i o w e o b u t y c h r o d z a j ó w , a n a t e j p o d s t a w i e n a s t ę p n i e w y k a z a ć , w j a k i m sensie i m i ę w ł a s n e m a sens. v

4

4

„Contingent", a więc „empiryczny", liczności".

„zależny od rzeczywistych oko­

526

John B.

Searle

Dotychczas rozważałem pogląd, wedle którego reguły rządzące u ż y c i e m i m i e n i a w ł a s n e g o są t e g o r o d z a j u , iż u ż y w a się g o d o oznaczenia, nie zaś do opisania pewnego pojedynczego obiektu, czyli że i m i ę w ł a s n e o d n o s i się d o czegoś, a l e n i e m a z n a c z e n i a . T e r a z j e d n a k z a p y t a j m y , j a k się t o d z i e j e , iż p o t r a f i m y w y m i e n i ć jakiś pojedynczy obiekt przy p o m o c y jego nazwy. W jaki to n p . s p o s ó b u c z y m y się i n a u c z a m y u ż y c i a i m i o n w ł a s n y c h ? W y d a j e się to zupełnie proste — identyfikujemy d a n y przedmiot i zakładając, że n a s z u c z e ń r o z u m i e k o n w e n c j e o g ó l n e , r z ą d z ą c e i m i o n a m i w ł a s ­ n y m i , w y j a ś n i a m y , iż t o o t o słowo j e s t n a z w ą t e g o o t o o b i e k t u . A l e jeśli n a s z u c z e ń n i e z n a i n n e g o i m i e n i a w ł a s n e g o t e g o p r z e d ­ m i o t u , t o z i d e n t y f i k o w a ć ó w o b i e k t (co j e s t k o n i e c z n y m w s t ę p e m do uczenia jego n a z w y ) m o ż e m y j e d y n i e za p o m o c ą po­ k a z a n i a go l u b d e s k r y p c j i ; i w o b u t y c h w y p a d k a c h i d e n t y f i k u ­ j e m y go n a p o d s t a w i e p e w n y c h j e g o c e c h c h a r a k t e r y s t y c z n y c h . S p r a w a w i ę c t a k się t e r a z p r z e d s t a w i a , j a k g d y b y r e g u ł y r z ą d z ą c e imieniem w ł a s n y m m u s i a ł y jakoś b y ć związane logicznie z poszcze­ gólnymi cechami charakterystycznymi omawianego obiektu — w t a k i s p o s ó b , że o w o i m i ę w ł a s n e z a r ó w n o m a s e n s , j a k t e ż d o czegoś się o d n o s i ; i s t o t n i e , n i e m o g ł o b y się d o n i c z e g o o d n o s i ć , g d y b y n i e m i a ł o s e n s u , b o w j a k i ż s p o s ó b , jeśli n i e m a o n o s e n s u , m o ż n a je skorelować z o w y m obiektem? P r z y p u ś ć m y , że k t o ś t a k o d p o w i a d a n a t e n a r g u m e n t : „ C e c h y c h a r a k t e r y s t y c z n e , występujące w t o k u n a u c z a n i a owej n a z w y , n i e są t o r e g u ł y u ż y c i a i m i e n i a w ł a s n e g o : t o p o p r o s t u ś r o d k i pedagogiczne, stosowane przy uczeniu tej n a z w y kogoś, k t o nie w i e , j a k jej u ż y ć . Z c h w i l ą g d y n a s z u c z e ń z i d e n t y f i k o w a ł j u ż o b i e k t , d o k t ó r e g o w s p o m n i a n a n a z w a się o d n o s i , m o ż e o n za­ p o m n i e ć o t y c h r ó ż n y c h opisach, dzięki k t ó r y m ów obiekt ziden­ t y f i k o w a ł , b ą d ź n i e z w r a c a ć n a n i e u w a g i , g d y ż n i e są o n e częścią s e n s u t e j n a z w y ; n i e m a o n a s e n s u . P r z y p u ś ć m y , n p . , że u c z y m y i m i e n i a „ A r y s t o t e l e s " , w y j a ś n i a j ą c , iż o d n o s i się o n o d o - f i l o z o f a g r e c k i e g o , u r o d z o n e g o w S t a g i r z e , i p r z y p u ś ć m y , że u c z e ń n a s z w d a l s z y m c i ą g u p o p r a w n i e t e g o i m i e n i a u ż y w a , że g r o m a d z i c o r a z t o n o w e w i a d o m o ś c i o A r y s t o t e l e s i e i t d . P r z y p u ś ć m y , że p ó ź n i e j o d ­ k r y t o , iż A r y s t o t e l e s n i e u r o d z i ł się w c a l e w S t a g i r z e , t y l k o w T e -

Imiona

własne

527

b a c h . N i e p o w i e m y t e r a z , że z n a c z e n i e t e j n a z w y u l e g ł o z m i a n i e a n i że A r y s t o t e l e s n a p r a w d ę n i e i s t n i a ł . K r ó t k o m ó w i ą c , w y j a ś n i e n i e użycia n a z w y , za p o m o c ą p r z y t o c z e n i a cech c h a r a k t e r y s t y c z n y c h o d p o w i a d a j ą c e g o jej o b i e k t u , t o n i e p o d a n i e r e g u ł , k t ó r e t e j n a z w y dotyczą, reguły t e b o w i e m wcale nie mają treści d e s k r y p t y w n e j . O n e t y l k o korelują t ę n a z w ę z o w y m o b i e k t e m , w sposób nie­ zależny od jakichkolwiek jego deskrypcji". Czy j e d n a k a r g u m e n t t e n jest p r z e k o n y w a j ą c y ? P r z y p u ś ć m y , że o k a z a ł o się, iż w i ę k s z a część o b e c n e j n a s z e j w i e d z y o A r y s t o ­ t e l e s i e , a l b o n a w e t c a ł a n a s z a w i e d z a o n i m , n i k o g o w ogóle n i e d o t y c z y b ą d ź t e ż o d n o s i się d o k i l k u l u d z i , ż y j ą c y c h w o d d a l o ­ n y c h o d siebie k r a j a c h i w r ó ż n y c h s t u l e c i a c h . Czy n i e p o w i e ­ d z i e l i b y ś m y w ó w c z a s , że p r z e c i e ż A r y s t o t e l e s n i e i s t n i a ł i że t o imię, choć m a sens k o n w e n c j o n a l n y , t o j e d n a k do nikogo zgoła się n i e o d n o s i ? W o b e c p o w y ż s z e g o , j e ś l i k t o ś m ó w i , że A r y s t o ­ teles nie istniał, m u s i to b y ć po p r o s t u o d m i e n n y sposób powie­ d z e n i a , iż słowo „ A r y s t o t e l e s " n i e d e n o t u j e ż a d n e g o o b i e k t u , i n a t y m k o n i e c ; j e d n a k ż e jeśli k t o ś f a k t y c z n i e m ó w i , iż A r y s t o ­ t e l e s n i e i s t n i a ł , t o m o ż e m i e ć n a m y ś l i d a l e k o w i ę c e j niż t y l e t y l k o , że t o i m i ę n i k o g o n i e d e n o t u j e *. G d y b y ś m y n p . z a k w e s t i o ­ n o w a l i t w i e r d z e n i e t e g o k o g o ś , z w r a c a j ą c u w a g ę n a f a k t , że czło­ w i e k n a z w i s k i e m „ A r y s t o t e l e s " ż y ł w H o b o k e n w r. 1 9 0 3 , n a s z r o z m ó w c a nie u z n a ł b y tego za t r a f n y k o n t r a r g u m e n t . P o w i a d a m y o C e r b e r z e i Z e u s i e , iż ż a d e n z n i c h n i g d y n i e i s t n i a ł , n i e t o m a j ą c n a m y ś l i , że n i g d y ż a d e n o b i e k t n i e n o s i ł t y c h i m i o n , lecz t y l k o t o , iż p e w n e g o r o d z a j u ( o d p o w i a d a j ą c e p e w n y m d e s k r y p c j o m ) o b i e k t y nigdy nie istniały i nigdy nie nosiły t y c h imion. Teraz więc wy­ g l ą d a n a t o , że i m i o n o m w ł a s n y m s e n s p r z y s ł u g u j e w s p o s ó b k o ­ nieczny, n a t o m i a s t odpowiednik pozajęzykowy — jedynie w spo­ sób niekonieczny . Zaczynają one coraz to bardziej wyglądać n a skrótowe, „stenograficzne", i może m ę t n e deskrypcje. 5

* Por. Wittgenstein, Philosophical Investigations, s. 79. W oryginale: „proper names do h a v e a sense necessarily but liave a reference only contingently"; przeciwstawienie „necessarily-contingently" odpowiada „konieczności" z jednej strony, a „możliwości", „przypadkowości" z drugiej; t e dwa ostatnie terminy oddano t u za p o m o c ą słów „w sposób niekonieczny". 5

John R

528

Searle

m

Streśćmy te dwa rozważane przeciwstawne poglądy: według pierwszego, imiona własne mają z n a t u r y rzeczy odpowiednik p o z a j ę z y k o w y , n i e m a j ą n a t o m i a s t s e n s u — d e n o t u j ą , lecz n i e konotują; według drugiego, mają one z n a t u r y rzeczy sens, odpo­ w i e d n i k z a ś p o z a j ę z y k o w y — co n a j w y ż e j m o g ą m i e ć : o d n o s z ą się d o czegoś p o d t y m j e d y n i e w a r u n k i e m , że j e d e n i t y l k o j e d e n obiekt spełnia ich sens. T e d w a p o g l ą d y t o ścieżki w i o d ą c e k u r o z b i e ż n y m a s ę d z i w y m systemom metafizycznym. Pierwszy prowadzi do przedmiotów t r a n s c e n d e n t n y c h p r z e d s t a w i e n i a , do substancji scholastyków, d o „ G e g e n s t a n d e " z Traktatu . D r u g i p r o w a d z i d o t o ż s a m o ś c i rzeczy nierozróżnialnych oraz do zmiennych związanych j a k o jedynych w języku terminów oznaczających. S t r u k t u r a podmio­ t o w o - o r z e c z n i k o w ą j ę z y k a s u g e r u j e , że p i e r w s z y z w y m i e n i o n y c h poglądów musi być słuszny, n a t o m i a s t sposób, w jaki u ż y w a m y i u c z y m y u ż y c i a i m i o n w ł a s n y c h — p o d p o w i a d a , iż n i e m o ż e on b y ć s ł u s z n y : o t o i p r o b l e m filozoficzny. 6

7

8

9

Z a c z n i j m y o d z b a d a n i a d r u g i e g o p o g l ą d u . O ile się t w i e r d z i , że k a ż d e i m i ę w ł a s n e m a s e n s , t o w s t o s u n k u d o k a ż d e j n a z w y u p r a w n i o n e m u s i b y ć p y t a n i e : „ J a k i j e s t jej s e n s ? " J e ś l i się t w i e r d z i , że i m i ę w ł a s n e j e s t p e w n e g o r o d z a j u „ s t e n o g r a f i c z n ą " , s k r ó t o w ą d e s k r y p c j a , t o p o w i n n o się u m i e ć p o d a ć s a m ą t ę deskrypcje z a m i a s t - o w e g o imienia własnego. Ale j a k to zrobić? Gdy próbujemy pełną deskrypcje danego obiektu przedstawić j a k o sens imienia własnego, t o m u s z ą stąd w y n i k n ą ć niezwykłe konsekwencje; np.-że k a ż d a p r a w d z i w a wypowiedź o t y m obiekcie, w której owo imię własne występuje j a k o p o d m i o t , b y ł a b y ana­ l i t y c z n a , a k a ż d a f a ł s z y w a — w e w n ę t r z n i e s p r z e c z n a ; że z n a c z e ­ n i e t e g o i m i e n i a w ł a s n e g o (a m o ż e i i s t o t a tego obiektu) ule1 0

6

„A reference". „Ultimate objeets of reference". Niem.; „Przedmioty (transcendentne)". Scil. Traktatu logiczno-filozoficznego (Tractatus Logico-Philosophicus) Wittgensteina. „The identity of the object" — „identyczność (tożsamość) tego obiektu", czyli „fakt bycia s a m y m sobą", „fakt bycia t y m samym", „fakt bycia pewną określoną osobą lub rzeczą", „indywidualność". 7

8

9

1 0

Imiona

własne

529

gałoby zmianie za k a ż d y m razem, gdy w obiekcie t y m zachodzi j a k a k o l w i e k , n a j d r o b n i e j s z a c h o ć b y z m i a n a ; że o w o i m i ę w ł a s n e miałoby o d m i e n n e znaczenie dla różnych ludzi, etc. Może b y ś m y więc z a p y t a l i , j a k i e są w a r u n k i k o n i e c z n e i w y s t a r c z a j ą c e n a d a ­ nia określonej nazwy określonemu obiektowi. Załóżmy n a u ż y t e k t y c h r o z w a ż a ń , że s k ą d i n ą d u m i e m y u m i e j s c o w i ć p e w i e n o b i e k t ; co w ó w c z a s j e s t w a r u n k i e m n a d a n i a m u n a z w y ; co j e s t w a r u n k i e m powiedzenia np.: „To jest Arystoteles"? N a pierwszy rzut oka w y d a j e się, że o w y m w a r u n k i e m j e s t p o p r o s t u t o , iż o b i e k t t e n musi być tożsamy z obiektem, któremu pierwotnie nadano oma­ w i a n ą n a z w ę ; w t e n s p o s ó b s e n s e m jej b y ł a b y w y p o w i e d ź b ą d ź zbiór wypowiedzi stwierdzających cechy c h a r a k t e r y s t y c z n e , k t ó r e tworzą tę osobę . Sensem zdania: „To jest Arystoteles", mogłoby b y ć : „Ten obiekt jest przestrzenno-czasową k o n t y n u a c j ą obiektu pierwotnie zwanego «Arystoteles»". Ale to nie będzie wystarczało, b o — j a k się j u ż r z e k ł o — m o c s ł o w a „ A r y s t o t e l e s " j e s t w i ę k s z a niż z w r o t u „ t o ż s a m y z o b i e k t e m z w a n y m « A r y s t o t e l e s » " , g d y ż w ł a ­ śnie nie k a ż d y o b i e k t z w a n y i m i e n i e m „ A r y s t o t e l e s " — w t y m w y p a d k u się n a d a . I m i ę „ A r y s t o t e l e s " o d n o s i się t u t a j d o p e w n e g o określonego obiektu, zwanego „Arystoteles", nie zaś do każdego. „ Z w a n y i m i e n i e m « A r y s t o t e l e s » " t o t e r m i n o g ó l n y , a l e słowo „ A r y ­ stoteles" jest imieniem w ł a s n y m , więc „To jest zwane «Arystoteles»" będzie w najlepszym razie w a r u n k i e m koniecznym, lecz n i e w y s t a r c z a j ą c y m , prawdziwości twierdzenia: „To jest Arystoteles". Krótko i węzłowato, warunkiem koniecznym i wy­ starczającym prawdziwości twierdzenia: „To jest Arystoteles" — j e s t nie f a k t , a b y o w o t o b y ł o i d e n t y c z n e z k a ż d y m o b i e k t e m , z w a ­ n y m „ A r y s t o t e l e s " , lecz a b y b y ł o i d e n t y c z n e z A r y s t o t e l e s e m . 11

Być może, potrafimy rozwiązać konflikt między t y m i d w o m a poglądami n a n a t u r ę imion własnych, zadając pytanie, jaką to funk­ cję s p e ł n i a j ą w n a s z y m j ę z y k u i m i o n a w ł a s n e w o d r ó ż n i e n i u o d in­ n y c h w y r a ż e ń . P r z e d e w s z y s t k i m , i m i o n a w ł a s n e o d n o s z ą się p r z e ­ w a ż n i e czy t e ż r z e k o m o się o d n o s z ą d o p o j e d y n c z y c h o b i e k t ó w ; a l e , rzecz j a s n a , i inne w y r a ż e n i a : d e s k r y p c j e określone i d e m o n s t r a 11

„This identity", idzie więc o cechy charakterystyczne, dzięki którym dany obiekt jest samym sobą.

John R.

530

Searle

12

t i w a , również spełniają t ę funkcję. J a k a ż więc różnica zachodzi między imionami własnymi a innymi wyrażeniami jednostkowymi! W odróżnieniu od d e m o n s t r a t i w ó w , imię własne oznacza, nie zakładając z góry żadnego tła towarzyszących okoliczności ani ż a d n y c h s p e c j a l n y c h w a r u n k ó w k o n t e k s t o w y c h w s w o i m są­ siedztwie. W przeciwieństwie do deskrypcji określonych imiona w ł a s n e z a z w y c z a j n i e w y s z c z e g ó l n i a j ą ż a d n y c h zgoła cech c h a r a k t e r y s t y c z n y c h t y c h o b i e k t ó w , d o k t ó r y c h się o d n o s z ą . j „ S c o t t " o d n o s i się d o t e g o s a m e g o o b i e k t u , co i „ t h e a u t h o r I of « W a v e r l e y » " , ale „ S c o t t " n i e w y s z c z e g ó l n i a ż a d n y c h j e g o cech li c h a r a k t e r y s t y c z n y c h , p o d c z a s g d y „ t h e a u t h o r of « W a v e r l e y » " \ o z n a c z a t y l k o n a t e j p o d s t a w i e , że w ł a ś n i e w y s z c z e g ó l n i a p e w n ą j c e c h ę c h a r a k t e r y s t y c z n ą . Z b a d a j m y bliżej t ę r ó ż n i c ę . Z a S t r a w s o n e m * m o ż e m y p o w i e d z i e ć , że u ż y c i a r e f e r u j ą c e , c z y l i p o l e g a j ą c e n a o d n o s z e n i u się d o c z e g o ś , z a r ó w n o i m i o n w ł a s n y c h j a k d e s k r y p c j i określonych, zakładają istnienie jednego i tylko jednego obiektu, o k t ó r y m m o w a . Ale skoro imię własne nie wyszczególnia zazwyczaj ż a d n y c h c e c h c h a r a k t e r y s t y c z n y c h o b i e k t u , d o k t ó r e g o się o d n o s i , w t a k i m razie w jakiż sposób potrafi ono skutecznie spełnić funkcję o d n o s z e n i a się d o czegoś? J a k w ogóle się u s t a n a w i a z w i ą z e k m i ę d z y n a z w ą a o b i e k t e m ? N a t o p y t a n i e , k t ó r e w y d a j e się b y ć k w e s t i ą r o z s t r z y g a j ą c ą , c h c ę o d p o w i e d z i e ć , że c h o ć i m i o n a w ł a s n e n o r m a l n i e nie stwierdzają ani nie wyszczególniają ż a d n y c h cech c h a r a k t e r y s t y c z n y c h , niemniej j e d n a k ich użycia referujące zakła­ d a j ą , iż o b i e k t o w i , d o k t ó r e g o m a j ą się o d n o s i ć , p r z y s ł u g u j ą pewne cechy charakterystyczne. Ale które? Może b y ś m y poprosili t y c h , k t ó r z y u ż y w a j ą i m i e n i a „ A r y s t o t e l e s " , a b y p o w i e d z i e l i , co uważają za pewne, istotne i dowiedzione fakty o nim s a m y m . Odpowiedzi ich b y ł y b y zbiorem j e d n o s t k o w y c h wypowiedzi d e s k r y p t y w n y c h . O t ó ż t y m , czego d o w o d z ę , j e s t , iż s e n s d e s k r y p t y w n y z d a n i a : „ T o j e s t A r y s t o t e l e s " , m a z a p e w n i ć , „że d o s t a 1 3

* On Referring, „Mind", 1950. Zaimki i przymiotniki wskazujące: ten, ta, to, ci, te, tamten, t a m t a , tamto, tamci, t a m t e itd. „(Ten oto) autor «Waverleya»", „(jedyny) autor «Waverleya»". 12

1 3

Imiona

własne

531

tecznie dużo owych wypowiedzi, dotychczas j e d n a k nie wyszczególnionyehy-$to$uje~i3ię~dxTTegó' o b i e k t u . Z a t e m , u ż y c i a r e f e r u j ą c e słowa , ; A r y s t ó t 3 e s zakładają istnienie obiektu, do k t ó r e g o sto­ suje się w y s t a r c z a j ą c o d u ż o t y c h , d o t y c h c z a s j e d n a k n i e w y s z c z e ­ gólnionych, wypowiedzi. tTżyc imienia własnego w sposób re­ f e r u j ą c y , czyli p o l e g a j ą c y n a o d n o s z e n i u się d o czegoś, t o z a ł o ż y ć prawdziwość pewnych jednostkowych wypowiedzi deskryptyw­ nych, nie zaś zwyczajnie wygłosić je j a k o twierdzenia ani n a w e t w s k a z a ć , k t ó r e z n i c h m i a n o w i c i e się z a k ł a d a . I w t y m t k w i n a j ­ w i ę k s z a t r u d n o ś ć . K w e s t i ę , co s t a n o w i k r y t e r i a w o d n i e s i e n i u d o s ł o w a „ A r y s t o t e l e s " , p o z o s t a w i a się n a j c z ę ś c i e j o t w a r t ą , a n a w e t t a w rzeczywistości r z a d k o p o w s t a j e ; kiedy zaś już powstaje, wówczas t o m y w ł a ś n i e , k t ó r z y p o s ł u g u j e m y się t y m i m i e n i e m , j e s t e ś m y t y m i , co d e c y d u j ą w s p o s ó b b a r d z i e j c z y m n i e j a r b i t r a l n y , j a k i e t e k r y t e r i a b y ć m a j ą . G d y b y n p . s t w i e r d z o n o , że s p o ś r ó d c e c h c h a r a k t e r y s t y c z n y c h , co d o k t ó r y c h się z g a d z a m y , iż p r z y s ł u g u j ą Arystotelesowi, j e d n a połowa to cechy jednego człowieka, d r u g a z a ś — i n n e g o , o k t ó r y m z n i c h b y ś m y w ó w c z a s p o w i e d z i e l i , że jest Arystotelesem? O ż a d n y m ? K w e s t i a t a nie jest dla nas z góry rozstrzygnięta. u

Czy j e d n a k o w o n i e s p r e c y z o w a n i e t e g o , j a k i e t o , d o k ł a d n i e , cechy charakterystyczne stanowią w a r u n e k konieczny i wystarcza­ jący stosowania imienia własnego, jest czystym przypadkiem, w y n i k i e m niechlujstwa językowego? Czy też w y n i k a ono z funkcji, j a k i e i m i o n a w ł a s n e d l a n a s s p e ł n i a j ą ? D o m a g a ć się k r y t e r i ó w s t o s o w a n i a i m i e n i a „ A r y s t o t e l e s " , t o t y l e , co p y t a ć w t r y b i e for­ m a l n y m , k i m j e s t A r y s t o t e l e s ; t o t y l e , co d o m a g a ć się z b i o r u kryteriów identyfikacyjnych w odniesieniu do obiektu Arystoteles. „ K a m j e s t A r y s t o t e l e s ? o r a z „ J a k i e są k r y t e r i a s t o s o w a n i a i m i e ­ n i a « A r y t i t o t e l e ^ > ? " — z a w i e r a j ą t o s a m o j ) y t a n i e ^ t y l e że p i e r w s z e s f o r m u ł o w a n i e m trybie^ m a a drugie w formalnym. 1 4

G d y b y ś m y w i ę c p r z e d u ż y c i e m t e j n a z w y doszli d o p o r o z u m i e n i a ,

1 4

15

„In the formal modę" — „w modusie (trybie, supozycji) formalnym". „In the materiał mode" — „w modusie (trybie, supozycji) material­

nym". Logika i język

36

John B.

532

Searle 1 6

jakie — dokładnie — cechy charakterystyczne tworzą o s o b ę Ary­ stotelesa, to wówczas nasze reguły użycia tego imienia b y ł y b y p r e c y z y j n e . A l e p r e c y z j ę t ę o s i ą g n ę ł o b y się w y ł ą c z n i e t y m k o s z t e m , iż p e w n e s z c z e g ó ł o w e o r z e c z n i k i w y n i k a ł y b y z k a ż d e g o u ż y c i a referującego omawianej n a z w y . F a k t y c z n i e , s a m a t a n a z w a s t a ł a b y się z b y t e c z n a , g d y ż b y ł a b y l o g i c z n i e r ó w n o w a ż n a o w e m u z b i o r o w i d e s k r y p c j i . A l e g d y b y t a k się s p r a w a p r z e d s t a w i a ł a , t o z n a l e ź l i b y ś m y się w s y t u a c j i , w k t ó r e j w y m i e n i e n i e j a k i e g o ś obiektu b y ł o b y możliwe jedynie za pomocą opisania go. T y m ­ czasem n a p r a w d ę t o jest właśnie t a rzecz, której dzięki instytucji imion własnych możemy uniknąć, i n a t y m polega różnica między nimi a deskrypcjami. Gdyby kryteria dotyczące imion własnych b y ł y w k a ż d y m w y p a d k u z u p e ł n i e s z t y w n e i ściśle o k r e ś l o n e , t o wówczas imię własne nie byłoby niczym więcej, j a k t y l k o skrótowym zapisem symbolicznym t y c h kryteriów, spełniałoby ono dokładnie t a k ą samą funkcję, j a k szczegółowa deskrypcja o k r e ś l o n a . T y m c z a s e m i m i o n a w ł a s n e t y m się w y r ó ż n i a j ą i d l a t e g o są t a k n i e z m i e r n i e d o g o d n e p o d w z g l ę d e m p r a g m a t y c z n y m , że umożliwiają n a m mówienie o rzeczach w sposób ogólny, bez ko­ nieczności podnoszenia kwestii spornych i dochodzenia do zgody n a t e m a t tego, jakie to — dokładnie — d e s k r y p t y w n e cechy cha­ r a k t e r y s t y c z n e k o n s t y t u u j ą istotę danego obiektu. Spełniają one f u n k c j ę n i e j a k o d e s k r y p c j e , lecz j a k o k o ł k i d o z a w i e s z a n i a d e s ­ krypcji. P ł y n n o ś ć więc k r y t e r i ó w dotyczących imion własnych jest w a r u n k i e m k o n i e c z n y m odizolowania funkcji referującej języka, c z y l i p o l e g a j ą c e j n a o d n o s z e n i u się d o c z e g o ś , o d j e g o f u n k c j i opisowej. 1 7

A b y to samo przedstawić w odmienny sposób, może b y ś m y z a p y t a l i : „ N a co n a m w ogóle i m i o n a w ł a s n e ? " O c z y w i ś c i e , d o mówienia o indywiduach. „Tak, ale m o g ł y b y n a m do tego służyć deskrypcje". J e d n a k ż e jedynie kosztem wyszczególniania wa­ r u n k ó w i d e n t y f i k a c y j n y c h , z a k a ż d y m r a z e m g d y się o c z y m ś 1 6

„The i d e n t i t y of Aristoteles" — (dosłownie) „tożsamość Arystotelesa"; idzie t u o tzw. c e c h y istotne, czyli składające się na istotę Arystotelesa, tzn. ce­ chy, bez których nie b y ł b y on s a m y m sobą. „The identity of the object". 1 7

Imiona

własne

533

w s p o m i n a ; p r z y p u ś ć m y , ż e u m a w i a m y się n i e u ż y w a ć s ł o w a „Arystoteles", t y l k o n p . „(ten oto) nauczyciel A l e k s a n d r a " ; w ó w c z a s b ę d z i e p r a w d ą k o n i e c z n ą , iż c z ł o w i e k , o k t ó r y m m o w a , jest nauczycielem Aleksandra, f a k t e m zaś e m p i r y c z n y m , że A r y s t o t e l e s k i e d y ś z a j m o w a ł się n a u c z a n i e m ( c h o ć z a k ł a d a m , iż jest rzeczą konieczną, a b y Arystotelesowi przysługiwała s u m a logiczna, d y s j u n k c j a i n k l u z y w n a , własności zwykle m u przy­ p i s y w a n y c h : ktoś, k t o nie m a choćby niektórych spośród t y c h cech, nie m ó g ł b y b y ć A r y s t o t e l e s e m ) . N i e n a l e ż y , o c z y w i s t a , m y ś l e ć , iż j e d y n y m r o d z a j e m n i e ­ określoności kryteriów identyfikacji i n d y w i d u ó w jest ten, k t ó r y opisałem j a k o właściwy imionom w ł a s n y m . Użycie referujące d e s k r y p c j i o k r e ś l o n y c h , czyli p o l e g a j ą c e n a i c h o d n o s z e n i u się d o czegoś, m o ż e w y w o ł a ć z a g a d n i e n i a z w i ą z a n e z c a ł k i e m i n n e g o rodzaju tożsamością. T a k b y w a zwłaszcza w w y p a d k u deskrypcji określonych, w g r a m a t y c z n y m czasie przeszłym. M o ż n a powie­ d z i e ć , iż ze z d a n i a : „ T h i s is t h e m a n w h o t a u g h t A l e x a n d e r " — w y n i k a n p . , że t e n o b i e k t j e s t p r z e s t r z e n n o - c z a s o w ą k o n t y n u a c j ą człowieka, k t ó r y uczył A l e k s a n d r a w i n n y m p u n k c i e czaso­ p r z e s t r z e n i ; a l e k t o ś m ó g ł b y r ó w n i e ż d o w o d z i ć , iż ciągłość p r z e strzenno-czasowa tego człowieka to cecha empiryczna, a nie kry­ t e r i u m identyfikacyjne. I n a t u r a logiczna związku takich cech charakterystycznych z istotą owego człowieka może również b y ć , z a n i m się t e n p r o b l e m p r z e d y s k u t u j e , p ł y n n a i n i e o k r e ś l o n a . Ale t o zupełnie innego w y m i a r u chwiejność aniżeli t a , o k t ó r e j w s p o m n i a ł e m j a k o o cesze k r y t e r i ó w s t o s o w a n i a i m i o n w ł a s n y c h , i n i e d o t y c z y o n a r ó ż n i c y co d o f u n k c j i — m i ę d z y d e s k r y p c j a m i 1 8

19

2 0

2 1

2 2

2 3

18

„The teacher of Alexander". „A necessary truth"; idzie t u o prawdziwość analityczną. „A contingent fact" — (dosłownie) „fakt przypadkowy (możliwy, ewentualny, zależny od okoliczności, niekonieczny)", którego opisem b y ł o b y zdanie syntetyczne. „Inclusive disjunction", w innej terminologii „alternatywa łączna", wymagająca prawdziwości przynajmniej jednego z jej członów. „To jest (ten właśnie) człowiek, który uczył Aleksandra". „ Id entity" — „tożsamość". 36* 19

2 0

2 1

22

2 3

534

John R.

Searle

o k r e ś l o n y m i a i m i o n a m i w ł a s n y m i , t e j m i a n o w i c i e , że d e s k r y p c j e o k r e ś l o n e o d n o s z ą się d o czegoś d z i ę k i t e m u t y l k o , iż o w e k r y t e r i a n i e są c h w i e j n e w t y m p i e r w s z y m s e n s i e ; w s z a k d e s k r y p c j e t a k i e o z n a c z a j ą coś, m ó w i ą c n a m , j a k i d a n y o b i e k t j e s t . N a t o m i a s t i m i o n a w ł a s n e o z n a c z a j ą coś, n i e w y w o ł u j ą c , d o t e g o s t o p n i a , kwestii, jaki ów obiekt jest. M o ż e m y t e r a z w y t ł u m a c z y ć , j a k się t o d z i e j e , c h o c i a ż słowo „ A r y s t o t e l e s " o d n o s i się d o czegoś, m i m o że n i c z e g o n i e o p i s u j e , t o j e d n a k w y p o w i e d ź : „ A r y s t o t e l e s n i g d y n i e i s t n i a ł " — m ó w i coś w i ę c e j , niż t y l e t y l k o , że s ł o w a „ A r y s t o t e l e s " n i g d y n i e u ż y t o w o d n i e s i e n i u d o ż a d n e g o o b i e k t u . W y p o w i e d ź t a s t w i e r d z a , iż wystarczająco dużo założeń powszechnie s p o t y k a n y c h , twierdzeń o p i s o w y c h , k t ó r e o p e r u j ą r e f e r u j ą c y m , czyli p o l e g a j ą c y m n a o d n o ­ s z e n i u się d o czegoś, u ż y c i e m s ł o w a „ A r y s t o t e l e s " , t o z d a n i a f a ł s z y w e . O k t ó r y c h t o , a k u r a t , w y p o w i e d z i a c h t w i e r d z i się, że są f a ł s z y w e , n i e j e s t j e s z c z e j a s n e , b o j ę z y k j a k d o t ą d n i e u s t a l i ł , j a k i e t o , d o k ł a d n i e , w a r u n k i s k ł a d a j ą się n a k r y t e r i a s t o s o w a n i a słowa „Arystoteles". M o ż e m y t e r a z z a n a l i z o w a ć n a s z p a r a d o k s : czy i m i ę w ł a s n e m a s e n s ? J e ś l i p y t a m y t u , c z y i m i o n w ł a s n y c h u ż y w a się w celu opi­ s a n i a b ą d ź w y s z c z e g ó l n i e n i a c h a r a k t e r y s t y c z n y c h cech o b i e k t ó w , t o o d p o w i e d ź b r z m i : „ n i e " . J e ś l i n a t o m i a s t k r y j e się za t y m p y ­ t a n i e , c z y i m i o n a * w ł a s n e są l o g i c z n i e z w i ą z a n e z c e c h a m i c h a ­ r a k t e r y s t y c z n y m i o b i e k t u , d o k t ó r e g o się o d n o s z ą , t o o d p o w i e d ź b r z m i : „ t a k , ale w s p o s ó b l u ź n y " . ( Ś w i a d c z y t o p o części o t y m , iż p o d e j ś c i e d o z a g a d n i e ń t e o r i i z n a c z e n i a o d s t r o n y s z t y w n y c h przeciwstawień sensu i oznaczania, denotacji i konotacji, m a braki.) Można by wyjaśnić te sprawy, porównując klasyczne imiona w ł a s n e ze z w y r o d n i a ł y m i , t a k i m i j a k : „ T h e B a n k of E n g l a n d " . W t y c h o s t a t n i c h sens jest c h y b a d a n y równie p o p r o s t u , j a k w deskrypcji określonej: założenia wypływają niejako n a po­ wierzchnię. Także imię własne może n a b r a ć sztywnego znaczenia d e s k r y p t y w n e g o , choć nie m a słownej p o s t a c i deskrypcji: dla 2 4

„Bank Anglii"

Imiona

535

własne

wierzących — Bóg jest sprawiedliwy, wszechmocny, wszechwie­ dzący e t c , n a m o c y d e f i n i c j i . Oczywiście, forma może n a s wprowadzić w błąd; Święte Cesarstwo E z y m s k i e nie było ani święte, ani rzymskie, e t c , niemniej j e d n a k było Ś w i ę t y m Cesar­ stwem Ezymskim. Dalej, może to być powszechnie praktykowane, że t y l k o d z i e w c z ę t o m n a d a j e się i m i ę „ M a r t a " , ale jeśli n a z y w a m t a k m e g o s y n a , t o n i e w y k l u c z o n e , iż w p r o w a d z a m l u d z i w b ł ą d , j e d n a k ż e przecież nie kłamię. E o z p a t r z m y teraz na nowo naszą wyjściową tożsamość: „Tulius = Cicero". Wypowiedź z b u d o w a n a za pomocą tego zda­ nia b y ł a b y , według mnie, dla większości ludzi analityczna; te same z a ł o ż e n i a o p i s o w e k o j a r z ą się z k a ż d y m z t y c h i m i o n . A l e , o c z y ­ wiście, g d y b y t e z a ł o ż e n i a o p i s o w e się r ó ż n i ł y , t o m o ż n a b y się w s p o m n i a n y m zdaniem posłużyć do zbudowania wypowiedzi syn­ tetycznej, mogłoby ono nawet przyspieszyć pierwszorzędnej do­ niosłości o d k r y c i e h i s t o r y c z n e . John K. Searle, Proper Nanieś. „Mind", 1958, L X V I I ; przedruk w Philosopliy and Ordinary Language, ed. Charles E. Caton, Urbana 1963, l niversity of Illinois Press. T

Leonard

M Ó W I E N I E O CZYMŚ

1

Linsky

I TO, O CZYM MOWA

2

I W

rozważaniach

na 3

które o czymś mówią , wynikające wyrażeń, terminów, 1

temat

deskrypcji

określonych,

z nieodróżniania mówienia o czymś

które od

o

czymś

tego,

co

wyrażeń,

o r a z i m i o n w ł a s n y c h p o p e ł n i a się b ł ę d y 5

mówią , filozofowie

w

zwykłym nazywają

4

l^órmiiłowania znaczeniu

tych

„denotowaniem"

Tytuł oryginału: Reference and Referents. „Reference" oddano t u jako „mówienie (o kimś, o czymś)". Słowo t o znaczy również m. in.: „powoływa­ nie się (na coś)", „wzmianka (o kimś, o czymś)", „aluzja (do kogoś, czegoś)", „odnoszenie się (do kogoś, czegoś), „wspominanie (o kimś, o czymś). Możliwy również b y ł b y przekład „oznaczanie". Ze względu n a t o jednak, iż terminem t y m obejmuje się zarówno „desygnowanie", jak „denotowanie", a wreszcie i stosunek zachodzący n p . między nazwą pustą a jej nie istniejącym realnie odpowiednikiem, nie skorzystano z możliwości takiego przekładu. Ponieważ w toku w y w o d ó w Linsky przeciwstawia ludzi mówiących o czymś wyraże­ niom mówiącym o czymś, przeto wybór padł na termin „mówienie (o kimś, o czymś)". „Referents", a więc odpowiedniki wyrażeń, a zarazem t o , o c z y m mówi osoba wygłaszająca dane wyrażenie jako taka. Termin „desygnat" dlatego nie wydał się najlepszy, że idzie t u m . l n . o przedmioty fikcyjne, przedmioty intencjonalne itd. „Referring expressions". „Referring"; słowo t o m a takie m. in. znaczenie, jak „reference" (zob. odsyłacz 1 ) . Jednakże forma rzeczownika odczasownikowego wskazuje, że idzie t u o czynność mówienia, wspominania o czymś, odnoszenia się do czegoś. Tymczasem w słowie „reference" raczej np. o skutek lub cechy istotne tej czynności. „Making a reference". 2

3

4

5

538

Leonard

Linsky

i „mówieniem o c z y m ś " . Najważniejsza jest t u t a j t a okoliczność, że t y m i , co m ó w i ą o c z y m ś i formułują wyrażenia mówiące 0 c z y m ś , są s a m i u ż y t k o w n i c y j ę z y k a , n i e z a ś — c h y b a t y l k o w sensie p o c h o d n y m — t e w y r a ż e n i a , k t ó r y m i się o n i w t y m celu posługują. E y l e n p . p o w i a d a : „Zwrot d e s k r y p t y w n y to nie imię własne i sposób, w jaki przedmiot określeń, odpowiadający owemu z w r o t o w i , j e s t p r z e z e ń d e n o t o w a n y , n i e p o l e g a n a t y m , że p r z e d m i o t t e n n a z y w a s i ę « t h e s o - a n d - s o » , lecz n a t y m , że p r z y s ł u g u j e m u , 1 t o ipso facto p r z y s ł u g u j e j a k o j e d y n e m u p r z e d m i o t o w i , ó w a t r y b u t o s o b l i w y , m i a n o w i c i e t o , co w s p o m n i a n y z w r o t des­ k r y p t y w n y z n a c z y " *. M e c h c ę p r z e c z y ć , iż t o , co E y l e t u t a j m ó w i , j e s t p r a w d ą — w j e g o t e c h n i c z n y m sensie s ł o w a „ d e n o ­ tować". Przykład ten przytaczam po to tylko, żeby pokazać, j a k b a r d z o t e n sens r ó ż n i się o d t e g o , c o ś m y z w y k l i r o z u m i e ć p r z e z m ó w i e n i e (o k i m ś c z y o c z y m ś ) . M ó g ł b y m n p . p o w i e d z i e ć o k i m ś : „ t h e old m a n w i t h g r e y h a i r " . J e d n a k ż e z w r o t „ t h e old m a n w i t h g r e y h a i r " nie „ z n a c z y " „ a t r y b u t u o s o b l i w e g o " , jeśli p r z e z t a k o w y r o z u m i e się a t r y b u t p r z y s ł u g u j ą c y t y l k o j e d n e j o s o b i e . J e s t r z e c z ą r ó w n i e o c z y w i s t ą , że m ó g ł b y m o p e w n e j o s o b i e powiedzieć j a k o o „ t h e so-and-so", chociażby n a w e t nie przysłu­ g i w a ł jej ó w a t r y b u t ( o s o b l i w y c z y n i e ) , z n a c z o n y p r z e z t e n z w r o t . M ó g ł b y m n p . p o w i e d z i e ć o k i m ś „ t h e old m a n w i t h g r e y h a i r " , chociażby n a w e t człowiek t e n nie b y ł stary, t y l k o przedwcześnie osiwiały. W obu w y p a d k a c h m ó w i ł b y m o k i m ś nie „denotowan y m " (w sensie E y l e ' a ) p r z e z w y r a ż e n i e u ż y t e z a k a ż d y m r a z e m . J e d n a k ż e w y r a ż e n i a t e nie mówią o tej osobie, o k t ó r e j j a mówię. P y t a n i e : „O k i m m ó w i z w r o t « t h e s o - a n d - s o » l " — t o w ogóle d z i w n e p y t a n i e . O co m o ż n a b y z a p y t a ć , t o o t o „ K t o j e s t p r e z y 6

7

8

9

1 0

* Systematically Misleading Expressions, przedrukowane w Essays on Logic and Language, wydanych przez A. Flew, N e w York 1951, s. 23. „Refer". „(Ten oto) taki a taki", „(ten oto) ten a ten". „Idiosyncratic"; t u : „przysługujący jedynie danemu przedmiotowi, w odróżnieniu od innych". „Referring". „(Ten oto) stary siwowłosy człowiek". 6

7

8

9

1 0

Mówienie

o czymś

i to, o czym

mowa

-5-3.9

d e n t e m S t a n ó w Z j e d n o c z o n y c h ? " albo „O k i m m ó w i s z ? " , nie zaś „ O k i m m ó w i z w r o t « ( t e n oto) p r e z y d e n t S t a n ó w Z j e d n o e z o nych»?". P y t a n i e : „ O k i m (o c z y m ) m ó w i z w r o t « t h e s o - a n d - s o » ? " , j e s t zazwyczaj dziwne. Nie jest zaś — zawsze dziwne. Z a p e w n e w jed­ nych w y p a d k a c h brzmi bardziej dziwacznie, w innych mniej. M y ś l ę , że m o ż n a b y z a p y t a ć : „ O c z y m m ó w i z w r o t « t h e m o r n i n g s t a r » ? " , czy t e ż m ó g ł b y m , w s k a z u j ą c j a k i ś t e k s t , z a d a ć p y ­ tanie: „O kim mówi a u t o r w zwrocie «najbardziej wpływowy człowiek w g a b i n e c i e L i n c o l n a » ? " A l e n a t e m a t m ó w i e n i a (o k i m ś c z y o c z y m ś ) filozofowie p i s a l i w t e n s p o s ó b , j a k g d y b y m o ż n a b y ł o s e n s o w n i e z a d a w a ć t a k i e p y t a n i a w n i e o g r a n i c z o n e j liczbie w y ­ p a d k ó w . Cóż i n n e g o m o g ł o b y s p r a w i ć , iż R u s s e l l w r o z p r a w i e On Denoting p o w i a d a : „ Z w r o t m o ż e d e n o t o w a ć w s p o s ó b nie­ o k r e ś l o n y ; n p . «a m a n » d e n o t u j e nie — wielu ludzi, t y l k o n i e o k r e ś l o n e g o c z ł o w i e k a " ? *. u

12

1 3

T o , o c z y w i ś c i e , ś w i ę t a pra^wda, że m o ż n a z a p y t a ć : „ O k i m m ó w i ( t e n o t o ) z a i m e k « o n » ? " , g d y się j e d n o c z e ś n i e n a w i ą z u j e d o o k r e ś l o n e g o u r y w k a t e k s t u b ą d ź d o t e g o , co w ł a ś n i e p r z e d c h w i l ą p o w i e d z i a n o . N a t o m i a s t n i e w y n i k a z t e g o , iż m o ż n a z a d a ć t o p y t a n i e w o d e r w a n i u od t a k i e g o k o n t e k s t u . R z e c z j a s n a , p y ­ t a n i e : „ O k i m m ó w i słowo « o n » ? " , n i e m a s e n s u , o ile nie w s k a z u j e się t a k i e g o k o n t e k s t u . T o s a m o s t o s u j e się d o p r z y k ł a d u R u s s e l l a , mianowicie do z w r o t u „a m a n " . Nie m a sensu p y t a n i e : „O k i m m ó w i z w r o t «a m a n » ? " , c z y ( b y u ż y ć t e r m i n u R u s s e l l a ) „ K o g o d e n o t u j e z w r o t «a m a n » ? " A l e n a w e t g d y w s p o s ó b w y r a ź n y w s k a ­ zuje się *ten k o n t e k s t , n i e z a w s z e t a k i e p y t a n i e m a s e n s . J e ś l i n p . p o w i e m ci, że t r z e b a m i ż o n y , t o nie b a r d z o m o ż e s z p y t a ć : „O k i m mówisz?". G d y się n i e p r z e p r o w a d z a w s p o s ó b w y r a ź n y t y c h r o z r ó ż n i e ń , * On Denoting, przedrukowane w Beadings in PMlosophical Analysis, N e w York 1949, w y d . H. Feigl i W. Sellars, s. 103. „(Ta oto jedyna) gwiazda poranna". O denotowaniu. „(Jakiś) człowiek", „(jakiś) mężczyzna", „człowiek", „mężczyzna", „ktoś". 11

12

13

540

Leonard

Linsky

dochodzi do z a m ę t u w sprawie jednostkowości wyrażeń. Bussell m ó w i , że d e s k r y p c j a o k r e ś l o n a „ m i e ć b ę d z i e z a s t o s o w a n i e t y l k o ! i w y p a d k u - i s t n i e n i a [ j e d n e g o i n i e w i ę c e j n i ż j e d n e g o SQzand-so *. « A czyż nie m o g ę powiedzieć o k i m ś j,the old m a d m a n " , choćby n a w e t n i e b y ł o n o b ł ą k a n y i c h o c i a ż n a świecie j e s t w i ę c e j n i ż ! j e d e n ^ ą r i # f Gzyż m ó j z w r o t n i e m a „ z a s t o s o w a n i a " d o t e g o ] kogoś, o k i m właśnie mówię? N a pewno m ó w i ł e m ' o nim. Zwykle się t u t w i e r d z i , że j e d n o s t k o w o ś ć o s i ą g a m y z a p o m o c ą w i ę k s z e g o z d e t e r m i n o w a n i a deskrypcji, n p . m ó w i ą c : „ T h e old m a n w h o lives n e x t d o o r " . J e d n a k ż e t o u s i ł o w a n i e , a b y z a b e z p i e c z y ć jednostkowość poprzez zwiększenie określoności danego „wyraże­ nia mówiącego o c z y m ś " , jest zbyteczne, b o j e d n o s t k o w o ś ć za­ b e z p i e c z a j ą : c z ł o w i e k p o s ł u g u j ą c y się o w y m w y r a ż e n i e m o r a z kontekst, w j a k i m zostało ono użyte, w r a z z n i m s a m y m . A teraz parę uwag na temat daremnych usiłowań Byle'a, aby jednostkowość mówienia o czymś gwarantowały jakoś same s ł o w a . _ ^ T o m e k J o n e s n i e j e s t t ą s a m ą o s o b ą , co k r ó l A n g l i i " z n a c z y , p o w i a d a E y l e , t y l e c o : „(1) K t o ś , i t o k t o ś j e d e n t y l k o — z k r ę g u b l i ż e j n i e o k r e ś l o n e g o — n a z y w a się « T o m e k J o n e s » ; (2) k t o ś , i t o k t o ś j e d e n t y l k o , d z i e r ż y w A n g l i i w ł a d z ę k r ó l e w s k ą ; o r a z (3) n i e m a n i k o g o t a k i e g o , k t o b y z a r a z e m n a z y w a ł się « T o m e k J o n e s » i b y ł królem Anglii". Ale przecież kiedy mówię: „ T o m e k J o n e s nie jest k r ó l e m Anglii", t o n a p e w n o nie chodzi m i o t o , że d o k ł a d n i e j e d n a o s o b a z j a k i e g o ś g r o n a n a z y w a się „ T o m e k J o n e s " . T y m , co n a p r a w d ę k o n i e c z n e , jeśli m a m s f o r m u ­ łować określone twierdzenie, nie jest wcale, a b y tylko j e d n a osoba n a z y w a ł a się „ T o m e k J o n e s " , lecz a b y m m ó w i ł o j e d n e j t y l k o , c h o ć b y i m n ó s t w o i n n y c h t a k s a m o się n a z y w a ł o . B ł ę d n e j e s t m n i e m a n i e , iż s a m o „ w y r a ż e n i e m ó w i ą c e o c z y m ś " m o ż e z a p e w n i ć i zagwarantować tę jednostkowość. J e s t to oczywiste w w y p a d k u i m i o n w ł a s n y c h , t u b o w i e m n i e m o ż e m y o d w o ł y w a ć się d o z n a ­ c z e n i a . „ T o m e k J o n e s " n i e m a z n a c z e n i a , a w i e l u l u d z i t a k się w

u

1 4

1 5

* Principia Maihematica, t. I, Cambridge 1910, s. 30. „(Ten) stary wariat". „(Ten) stary człowiek, który mieszka obok".

1 4

18

Mówienie

o czymś

i to, o czym

mowa

541

n a z y w a . I m i o n a w ł a s n e są z w y k l e ( p r z e w a ż n i e ) i m i o n a m i w s p ó l ­ n y m i wielu osób. Z w y j a ś n i e ń R y l e ' a w i d a ć , że j e s t c e c h ą i s t o t n ą słów p r z y ­ n a l e ż n y c h d o o k r e ś l o n y c h g r u p , iż d e n o t u j ą o n e t o c z y o w o . P r z y s ł u g u j e i m t a c e c h a c h a r a k t e r y s t y c z n a z t e j r a c j i , iż „ z n a c z ą one a t r y b u t osobliwy". B y ć może, myśli on o t a k i m wyrażeniu, j a k : „ t h e o l d e s t A m e r i c a n u n i v e r s i t y " . T o f a k t , że n a j s t a r s z y m u n i w e r s y t e t e m a m e r y k a ń s k i m jest H a r v a r d . Nic j e d n a k nie stoi n a p r z e s z k o d z i e , b y m ó w i ą c o i n n e j s z k o l e u ż y ć t y c h ż e słów (przez p o m y ł k ę albo ż a r t e m ) . Ryle może pomieszał mówienie o czymś z mówieniem o t y m czymś w sposób p o p r a w n y , j a k o o t y m czy o w y m . M ó g ł b y m n p . po­ w i e d z i e ć o L . W . : „ H e is t h e p r e s i d e n t of t h e b a n k " . J e d n a k ż e p o w i e d z e n i e , iż j e s t o n p r e z e s e m b a n k u , b y ł o b y n i e p o p r a w n e , p o n i e w a ż n i e j e s t o n p r e z e s e m , t y l k o w i c e p r e z e s e m . Część t e g o , co m ó w i R y l e , b ę d z i e p o p r a w n a , jeśli j e g o u w a g i o d e n o t o w a n i u p o t r a k t u j e m y jako wyjaśnienie, n a czym polega p o p r a w n e mó­ wienie o czymś j a k o o t a k i m to a t a k i m . Ale przecież m o ż n a mówić o czymś niepoprawnie jako o takim to a takim, a mimo to mówić o t y m czymś właśnie. P o n a d t o , a b y poprawnie mówić o czymś jako o „the so-and-so", owa „własność znaczona" przez d a n y zwrot nie m u s i przysługiwać wyłącznie tej rzeczy, o której m o w a , choć n a p e w n o m u s i jej przysługiwać. N a odwrót, m o ż e m y po­ w i e d z i e ć , że g d y m a się m ó w i ć o c z y m ś p o p r a w n i e j a k o o „ t h e such-and-such" , nie jest konieczne, a b y własność „znaczona" przez zwrot k s z t a ł t u „ t h e s u c h - a n d - s u c h " b y ł a własnością „oso­ bliwą". 1 6

1 1

18

II

P y t a n i e : „ O k i m (o c z y m ) m ó w i z w r o t « t h e s o - a n d - s o » ? " , j e s t zazwyczaj dziwne. Ale nie zawsze jest dziwne. Twierdzę, że sens, w j a k i m o w y r a ż e n i a c h ( w p r z e c i w i e ń s t w i e d o p o s ł u g u j ą c y c h się 1 6

1 7

•

1 8

„(Ten oto jedyny) najstarszy uniwersytet amerykański". „Jest on prezesem (tego oto) banku". „(Ten oto) taki a taki", „taki a taki".

542

Leonard

Linsky

n i m i l u d z i ) p o w i a d a się. iż m ó w i ą o n e o r z e c z a c h , j e s t p o c h o d n y . I d z i e m i t u o t o , że p y t a n i e : „ O k i m (o c z y m ) m ó w i z w r o t « t h e s o - a n d - s o » ? " — z n a c z y t y l e , co p y t a n i e , k t ó r e się o d n o s i d o p e w n e j o s o b y : „ O k i m (o c z y m ) t a o s o b a m ó w i p r z y p o m o c y o w e g o zwrotu «the so-and-so»?". G d y p y t a n i a tego nie m o ż n a w ten s p o s ó b p r z e k s z t a ł c i ć , t o w ogóle n i e m o ż n a go z a d a ć , n p . : „ O k i m m ó w i z a i m e k « o n » ? " , „o k i m m ó w i z w r o t « t h e o l d m a n » ? " . W w i e l u d y s k u s j a c h filozoficznych n a t e n t e m a t — z a k ł a d a n o , że t a k n i e j e s t . E u s s e l l p o w i a d a , iż z w r o t d e n o t u j ą c y j e s t t a k o w y m „ w y ł ą c z n i e z r a c j i swego k s z t a ł t u " . M o ż n a b y w i ę c z a d a ć p y t a n i e : „O k i m mówi zwrot «the tallest m a n in t h e prison» , ponieważ zwrot denotujący m a tu taką samą postać, jak zwrot „The Sułtan of S w a t " , o k t ó r y m m o ż n a t w i e r d z i ć , że o k i m ś m ó w i , m i a n o ­ wicie o B a b e E u t h . J e d n a k p i e r w s z e g o z t y c h p y t a ń nie m o ż n a z a d a ć . P y t a n i e d r u g i e : „ O k i m m ó w i z w r o t « T h e S u ł t a n of S w a t » ? " , nie w y m a g a specjalnego k o n t e k s t u i nie jest takie samo, j a k py­ tanie zadane w odniesieniu do pewnej osoby, mianowicie: „O kim on mówił, u ż y w a j ą c owego z w r o t u ? " J e s t b o w i e m rzeczą jasną, że n a t o o s t a t n i e p y t a n i e m o ż n a b y o t r z y m a ć o d p o w i e d ź i n n ą niż n a p i e r w s z e . B y ł o b y t a k , g d y b y m ó w i ą c y p o m y l i ł się i m i a ł t u n a m y ś l i M i c k e y M a n t l e " . W y d a j e się więc, że p y t a n i e : „ O k i m mówi zwrot «the so-and-so»?", nie zawsze jest t a k i m s a m y m py­ t a n i e m , j a k t o , k t ó r e się o d n o s i d o p e w n e j o s o b y , m i a n o w i c i e : „ O k i m o n m ó w i ł , p o s ł u g u j ą c się z w r o t e m « t h e s o - a n d - s o » ? " 19

2 0

21

22

23

T w i e r d z ę , że p r z y k ł a d y p r z e c i w n e są j e d y n i e p o z o r n e i że t e z a ogólna pozostaje n a d a l prawdziwa. Istnieje klasa wyrażeń, które ( b y u ż y ć szczęśliwego o p i s u , d o k o n a n e g o p r z e z S t r a w s o n a ) za­ c z ę t o p i s a ć w i e l k i m i l i t e r a m i . O t o p r z y k ł a d y : „ T h e S u ł t a n of S w a t " , „ T h e M o r n i n g S t a r " , „ T h e C i t y of A n g e l s " . M o ż n a 2 4

19

25

„(Ten oto) stary człowiek", „(ten oto) stary mężczyzna". „Najwyższy człowiek w (tym oto) więzieniu", „najwyższy mężczyzna w (tym oto) więzieniu". „Sułtan Swatu". Nazwisko nieżyjącego już amerykańskiego mistrza gry w base-ball. Nazwisko amerykańskiego mistrza gry w base-ball. „Gwiazda Poranna". „Miasto Aniołów". 2 0

2 1

22

2 3

2 4

2 5

Mówienie

o czymś

i to, o czym

543

mowa

z a p y t a ć : „ O j a k i m m i e ś c i e m ó w i z w r o t « T h e C i t y of A n g e l s » ? " . O d p o w i e d ź b r z m i : „ O L o s A n g e l e s " . W y r a ż e n i a t a k i e są c o r a z bliższe t e g o , b y s t a ć się i m i o n a m i w ł a s n y m i , n p . „ T h e B e a s t of B e l s e n " . O n e w ł a ś n i e c z ę s t o i r a z p o r a z służą j a k o n a z w y j a k i e j ś rzeczy l u b osoby, i dlatego m o ż n a p y t a ć , o c z y m mówią. Możliwe, że filozofowie s k o n c e n t r o w a l i swą u w a g ę n a t a k i c h , j a k t e , p r z y k ł a ­ d a c h , k i e d y m ó w i l i b ą d ź z a k ł a d a l i , iż z a w s z e m o ż n a z a d a ć p y ­ t a n i e : „ O k i m (o c z y m ) m ó w i z w r o t « t h e s o - a n d - s o » ? " T y m c z a s e m nie z a w s z e m o ż n a . I n n y m , być może, źródłem tego błędu jest pomieszanie zna­ c z e n i a o r a z m ó w i e n i a o c z y m ś , czyli o d n o s z e n i a się d o czegoś. Można z a p y t a ć z a r ó w n o : „ W h a t does this p h r a s e m e a n ? " , j a k : „ W h o m do you m e a n ? " . Również zdania: „I referred to so-and-so" oraz „I m e a n t s o - a n d - s o " , są s o b i e , j a k się z d a j e , i s t o t n i e b l i s k i e . J e d n a k ż e t e c z a s o w n i k i r ó ż n i ą się w s p o s ó b z a s a d n i c z y , o c z y m m o ż n a się przekonać za pomocą następujących rozważań. Można zadać py­ t a n i e : „ W h y d i d y o u ref e r t o h i m ? " , n a t o m i a s t n i e m o ż n a za­ p y t a ć : „ W h y did you mean h i m ? " . Można powiedzieć: „Don't ref e r t o h i m " , n a t o m i a s t n i e m o ż n a p o w i e d z i e ć : „ D o n ' t m e a n h i m " . „ H o w o f t e n d i d y o u refer t o h i m ? " — t o p y t a n i e sen2 6

2 7

28

2 9

3 0

31

3 2

33

3 4

2 6

3 5

„Potwór z Belzen". „Co ten zwrot znaczy?". „Kogo masz na myśli?". „Mówiłem o t y m a tym", „Miałem na myśli to a to", „Wspomniałem o t y m a tym", „Robiłem aluzję do tego a tego". „Miałem na myśli to a to", „Chciałem wyrazić to a to", „Szło mi o to a to". „Czemu o nim mówiłeś?", „Dlaczego o nim wspominałeś!" itd. „Czemu miałeś go na myśli?", „Dlaczego chodziło ci o niego?"; w ję­ zyku angielskim pytania te są niepoprawne, co przestaje być widoczne w przekładzie. „Nie mów o nim". „Nie wspominaj o nim". „Nie rób do niego aluzji". „Nie miej go na myśli". „Niech ci o niego nie chodzi"; rozkazy te są w języku angielskim niepoprawne, co w przekładzie na polski przestaje być tak jaskrawe. „Jak często o nim mówiłeś (wspominałeś itd.)?" 2 7

28

29

3 0

3 1

32

3 3

3 4

35

644

Leonard

sowne,

natomiast:

Można

zapytać:

such?"

3 7

mean

him

w

,

ogóle

„How

„Why

natomiast as

the

o nim

often

do

nie

you

można

Linsky did

you

ref e r

to

zadać

such-and-such?" 3 9

mówisz ,

natomiast

c z e m u w ogóle m a s z go n a m y ś l i formy

czasu

natomiast

teraźniejszego

nie m a

formy

„I am meaning you" czasu teraźniejszego jak

formę

Stevenson"

czasu 4 7

4 5

3 8

4 0

him

him?"

as

pytania: Mogę nie

the

4 2

, np.

„Why zadać

teraźniejszego

„I

mean

teraźniejszego

nieciągłego,

you

pytania, 4 1

ma

you"

progresywnego

„I a m referring „I

to

4 4

, ,

formę

to you"

refer

4 S

4 6

,

Adlai

.

Te rozważania gramatyczne wykazują,

iż m ó w i e n i e o k i m ś

j e s t c z y n n o ś c i ą ; t o z a ś , ż e się k o g o ś m a n a m y ś l i

4 9

4 8

, nie jest czyn­

nością. P o n i e w a ż t o czynność, p r z e t o m o ż e b y ć rzeczą 3 6

do

dlaczego

. Czasownik „to refer" m a zarówno

progresywnego,

— nie.

such-and-

zapytać,

mogę

3 6

. Czasownik „to m e a n "

nieciągłego

czasu

mean

stosowną

„Jak często miałeś go na myśli?" „Ile razy ci o niego chodziło?"; p y ­ tania t e , bezsensowne w języku angielskim, w języku polskim, choć nienajzgrabniejsze, przecież są sensowne. „Dlaczego mówisz o nim (wspominasz o nim) jako o takim a takim (tym a tym)?". „Dlaczego masz go na myśli jako takiego a takiego?", „Czemu chodzi ci o niego jako o takiego a takiego?" pytania te są w języku angielskim nie­ poprawne, a w przekładzie na polski tylko niezgrabne. „Why y o u refer to him at all" („czemu w ogóle o nim wspominasz", „dlaczego w ogóle go wymieniasz"). „Why y o u mean him at all"; w przekładzie na polski pytanie to jest poprawne. „Znaczyć", „oznaczać"; „mieć (kogoś, coś) na myśli", „chcieć (coś) powiedzieć (wyrazić)". „Noncontinuous present tense forms". „Mam na myśli ciebie", „O ciebie mi chodzi", „ 0 tobie mówię". „The present progressive tense form". „(Właśnie teraz) m a m ciebie na myśli", „(właśnie teraz) o ciebie mi chodzi" — w języku polskim są to formy poprawne. „(Właśnie) mówię o tobie", „(właśnie teraz) wspominam o tobie". „Mówię o Adlaju Stevensonie". „Wspominam o Adlaju Stevensonie". „Referring to someone" („wspominanie o kimś", „wymienianie kogoś"). „Meaning someone („to, że o kogoś idzie", „to, że się o kimś chce po­ wiedzieć"). 3 7

38

3 9

4 0

4 1

42

4 3

4 4

4 5

4 6

4 7

4 8

4 9

Mówienie

o czymś

i to, o czym

645

mowa

a l b o n i e s t o s o w n ą , iż k t o ś ją w y k o n u j e . A z a t e m m o ż e się o k a z a ć z t w o j e j s t r o n y n i e s t o s o w n e , że o k i m ś w s p o m i n a s z , n a t o m i a s t n i e m o ż e b y ć n i e s t o s o w n e , iż k o g o ś m a s z n a m y ś l i . M o ż e b y ć rzeczą ważną l u b konieczną, a b y ś o k i m ś p o w i e d z i a ł , n a t o m i a s t nie może b y ć rzeczą ważną czy konieczną, a b y ś miał kogoś n a m y ś l i . Można mieć z a m i a r kogoś w y m i e n i ć , n a t o m i a s t nie można mieć zamiaru kogoś mieć n a myśli. 5 0

6 1

5 2

5 3

5 4

lii W dyskusjach na temat twierdzeń takich, jak: „Edward VII is t h e k i n g of E n g l a n d " , p a d a n i e k i e d y u w a g a , iż b u d u j ą c j e , m ó w i się o t e j s a m e j o s o b i e d w a r a z y . F r e g e p o w i e d z i a ł b y , że o t e j o s o b i e m ó w i się z a k a ż d y m r a z e m w i n n y s p o s ó b . T e n p o g l ą d n a w s p o m n i a n e twierdzenia p r o w a d z i do i n t e r p r e t o w a n i a ich j a k o i d e n t y c z n o ś c i . P r z y j r z y j m y się j e d n a k n a s t ę p u j ą c e j rozmowie i z o b a c z m y , j a k d z i w n ą j e s t r z e c z ą u t r z y m y w a ć , iż w t e g o r o ­ d z a j u k o n t e k s t a c h d w u k r o t n i e m ó w i się o t e j s a m e j o s o b i e : 55

„ A : H e is t h e k i n g of E n g l a n d . „ B : To w h o m are y o u referring? „ A : T h a t m a n b e h i n d t h e flag. „ B : H o w m a n y t i m e s did y o u refer t o h i m ? " K i l k a k r o t n e wspominanie o kimś w t o k u jakiejś wypowiedzi, t o r a c z e j c h y b a co i n n e g o . O k i m ś , k t o w y m i e n i a n a z w i s k o j a k i e j ś o s o b y , n i e p o w i e się c h y b a n o r m a l n i e , że c z y n i ą c t o , m ó w i o n i e j . P o w o ł a n i e się n a k o g o ś p o n a z w i s k u — t o c o ś , co p o d p e w n y m i względami jest raczej przeciwieństwem aniżeli p r z y k ł a d e m m ó ­ wienia o nim. 5 6

50

5 1

52

5 3

5 4

55

5 6

„To refer to someone" — („o kimś mówisz(ć)", „kogoś wymieniasz(ć)"). „To mean someone" („o kogoś ci chodzi"). „ Y o u should refer to someone". „ Y o u should mean someone". „To refer to someone („o kimś mówisz(ć)", „kogoś wymieniasz (ć)". „Edward VII jest (tym oto jedynym) królem Anglii". „A: To jest król Anglii. B: O kim mówisz? A: O t a m t y m mężczyźnie (stojącym) za flagą. B: Ile razy o nim powiedziałeś?".

546

Leonard

Linsky

J e ś l i się p r z y j m i e , że i l e k r o ć m ó w i ą c y w y m i e n i a coś p o i m i e ­ n i u w j a k i m ś t w i e r d z e n i u , t y l e k r o ć m ó w i o n o t e j r z e c z y , t o d a się stąd wyciągnąć pewne bardzo paradoksalne wnioski. Wynikałoby z t e g o , że g d y p i s z ę w m y m a r t y k u l e : „ N i e m ó w i ę t u , o c z y w i s t a , o L u d w i k u Wittgensteinie" , to właśnie mówię o L u d w i k u W i t t g e n s t e i n i e . G d y b y j e d n a k z w r ó c o n o się d o k o g o ś z p r o ś b ą , żeby pokazał, gdzie w m y m a r t y k u l e mówiłem o L u d w i k u Wittgensteinie, b y ł o b y z jego s t r o n y a b s u r d e m wskazanie twierdzenia, w k t ó r y m powiadam: „Nie mówię t u o Ludwiku Wittgensteinie". To samo dotyczy twierdzenia, w k t ó r y m p o w i a d a m : „Mówię t u o L u d w i k u W i t t g e n s t e i n i e " . G d y b y z a p y t a n o , gdzie w m y m artykule mówiłem o Ludwiku Wittgensteinie, absurdem byłoby wskazanie twierdzenia, w k t ó r y m p o w i a d a m : „Mówię t u o L u d w i k u Wittgensteinie". W obu wypadkach użyłem nazwiska Wittgen­ s t e i n a . Z a t e m : w y m i e n i ć k o g o ś p o n a z w i s k u t o nie k o n i e c z n i e — mówić o nim. R o z w a ż m y jeszcze i t e n p r z y k ł a d . P r z y p u ś ć m y , że p o r t i e r w M a g d a l e n College p y t a , kogo szukam. Odpowia­ d a m : „ G i l b e r t a R y l e ' a " . Czy k t o k o l w i e k p o w i e , że m ó w i ł e m o Gilbercie R y l e ' u ? Ale jeślibym w t o k u r o z m o w y powiedział: „ N i e m ó w i ę t u o n a j w a ż n i e j s z y m s p o ś r ó d filozofów o b e c n e j d o b y " , t o w ó w c z a s m ó w i ł b y m w ł a ś n i e o L u d w i k u W i t t g e n s t e i n i e ; nie­ m n i e j j e d n a k n i e m o ż n a b y o m n i e t w i e r d z i ć , iż w d o p i e r o co w y ­ głoszonym zdaniu, „wówczas m ó w i ł b y m właśnie o L u d w i k u Wittgensteinie", powiedziałem o Ludwiku Wittgensteinie. I tak j e s t m i m o f a k t u , iż L u d w i k W i t t g e n s t e i n t o n a j w a ż n i e j s z y ze w s p ó ł c z e s n y c h filozofów. Oto i m a m y paradoks mówienia o czymś . K i e d y p o w i a d a m : „właśnie mówię o L u d w i k u Wittgen­ s t e i n i e " , t o n i e m ó w i ę o L u d w i k u W i t t g e n s t e i n i e *. 5 7

58

5 9

6 0

61

* Tradycja filozoficzna sankcjonuje tworzenie takich paradoksów. Mam t u na myśli paradoks Meinonga, dotyczący obiektów, o których można praw5 7

„I am not, of course, referring to Ludwig Wittgenstein". „I am referring to Ludwig Wittgenstein". Kolegium Magdaleny — jedna z placówek Uniwersytetu w Oksfordzie. „The paradox of reference" (paradoks wspominania o kimś, wymienia­ nia kogoś, odnoszenia się do kogoś). „I am referring to Ludwig Wittgenstein". 58

59

f>0

til

Mówienie

o czymś

i to, o czym

mowa

547

Niektóre twierdzenia, u w a ż a n e dotychczas za identyczności, n i e d a d z ą się w t e n s p o s ó b r o z u m i e ć . P r z y p u ś ć m y , że t ł u m a c z ę m e m u z a ż e n o w a n e m u s y n o w i : „ C h a r l e s d e G a u l l e is n o t t h e k i n g of F r a n c e " . Ż e t w i e r d z e n i e t o n i e j e s t i d e n t y c z n o ś c i ą , m o ż n a w y ­ k a z a ć w n a s t ę p u j ą c y s p o s ó b . Z a ^ b w y n i k a , iż b ^ a, n a t o m i a s t z t w i e r d z e n i a : „ C h a r l e s d e G a u l l e is n o t t h e k i n g of F r a n c e " n i e w y n i k a , ż e : „ T h e k i n g of F r a n c e is n o t C h a r l e s d e G a u l l e " . Pierwsze z tych twierdzeń to prawda, gdy tymczasem drugie to a n i p r a w d a , a n i fałsz. P r z y c z y n ą t e g o n i e j e s t f a k t , iż — j a k się n i e k i e d y t w i e r d z i — m ó w i ą c : „ T h e k i n g of F r a n c e . . . " , o n i k i m f a k t y c z n i e nie m ó w i ę . P r z y c z y n a l e ż y w t y m , że F r a n c j a n i e j e s t k r ó l e s t w e m i że n i e i s t n i e j e ż a d e n k r ó l F r a n c j i . W ł a ś n i e , również powiedzenie o kobiecie niezamężnej, że: „ J e j mąż jest d l a niej d o b r y " , t o a n i p r a w d a , a n i fałsz. A l ę k t o ś , u ż y w a j ą c t y c h słów, m ó g ł z p o w o d z e n i e m m ó w i ć o j a k i m ś m ę ż c z y ź n i e , b o m y ś l a ł m o ż e , iż j e s t o n m ę ż e m o w e j p a n i ( k t ó r a w r z e c z y w i s t o ś c i m ę ż a nie m a ) . Niemniej j e d n a k c y t o w a n e twierdzenie nie jest ani p r a w ­ d z i w e , a n i f a ł s z y w e , p o n i e w a ż z a k ł a d a , że o w a p a n i m a m ę ż a , g d y t y m c z a s e m nie m a o n a męża. To o s t a t n i e obala tezę S t r a w s o n a , że jeśli z a ł o ż e n i e co d o i s t n i e n i a n i e j e s t s p e ł n i o n e , t o m ó w i ą c y — o niczym faktycznie nie m ó w i . T u b o w i e m owo założenie jest fałszywe, a m i m o to mówiący — o kimś mówił, mianowicie o t y m m ę ż c z y ź n i e , k t ó r e g o m y l n i e wziął z a m ę ż a o w e j p a n i . 62

63

6 4

65

6 6

6 7

Oczywista, może ktoś „omieszkać powiedzenia o czymś" , lecz n i e t a k , j a k t e g o w y r a ż e n i a u ż y w a S t r a w s o n . N a p r z y k ł a d , w y w w a s z y m a r t y k u l e możecie nic nie wspominać o m o i m a r t y ­ kule . 68

dziwie twierdzić, że żadne tego rodzaju obiekty nie istnieją, oraz paradoks Fregego, głoszący, iż pojęcie k o ń nie jest pojęciem. 6 2

6 3

6 4

6 5

6 6

8 7

6 8

Logika

„Karol de Gaulle n i e jest obecnym królem Francji". „(Ten oto) król Francji n i e jest Karolem de Graulle". „(Ten oto) król Francji...". „I have failed to refer". „The speaker has failed to refer". „Fail to refer". „ Y o u m a y fail to refer to m y article". i język

37

Leonard

548

Linsky

IV

S p r a w a p r z e d s t a w i a się. r z e c z j a s n a , w t e n s p o s ó b , iż — w e d l e proponowanej przez Eussella analizy sądów zawierających zwroty d e s k r y p t y w n e — s ą d : „ T h e k i n g of F r a n c e is n o t C h a r l e s d e Gaulle", nie jest identycznością. P o d a n e przezeń uzasadnienie t e g o f a k t u r ó ż n i się c a ł k o w i c i e o d u z a s a d n i e n i a , k t ó r e t u p r z e d chwilą p r z e d s t a w i ł e m . Z d a n i e m E u s s e l l a . s ą d t e n t o u o g ó l n i e n i e egzystencjalne, t a k i e j e d n a k , którego składnikiem jest sąd identycznościowy. F a k t y c z n i e , z p u n k t u widzenia Eussella, sąd nasz m o ż n a i n t e r p r e t o w a ć d w o j a k o , w z a l e ż n o ś c i od t e g o , czy się u w a ż a , iż ó w z w r o t d e s k r y p t y w n y „ w y s t ę p u j e — w e d l e o k r e ś l e ­ nia c y t o w a n e g o a u t o r a — j a k o p r y m a r n y " , czy „jako sekundarny" w o b r ę b i e c a ł e g o s ą d u , k t ó r e g o j e s t częścią. M o ż n a t o u j ą ć w i n n y s p o s ó b i p o w i e d z i e ć , że s ą d : „ T h e k i n g of F r a n c e is n o t C h a r l e s d e G a u l l e " , p o d l e g a — w e d l e z a p a t r y w a ń E u s s e l l a — d w o j a k i e m u rozbiorowi, w zależności od tego, czy występujące w nim przeczenie t r a k t o w a ć będziemy jako negację wewnętrzną, czy j a k o zewnętrzną. P r z y pierwszej z t y c h interpretacji miałby on postać: 69

7 0

(1)

l{rx){0x)]{^

W{ix){0x)}

.

P r z y drugiej i n t e r p r e t a c j i sąd nasz p r z y b r a ł b y (2)

^{[(rx){0x)](W(w)(0x))}

postać:

.

P r z y k a ż d e j z t y c h i n t e r p r e t a c j i s ą d : „ T h e k i n g of F r a n c e is n o t Charles de Gaulle", m a w a r t o ś ć logiczną. P r z y pierwszej interj p r e t a c j i (1) j e s t o n f a ł s z y w y , a p r z y d r u g i e j (2) — p r a w d z i w y . Z tego p o w o d u obie i n t e r p r e t a c j e u w a ż a m za nietrafne. Teraz j e d n a k c h c i a ł b y m p r z e d s t a w i ć a r g u m e n t y , k t ó r e p r z e m a w i a j ą za t w i e r d z e n i e m , iż B u s s e l l o w s k a a n a l i z a s ą d ó w zawierających i : d e s k r y p c j e o k r e ś l o n e j e s t b ł ę d n a i że f a k t y c z n i e w c a l e n i e m o ż e o n a ! s p e ł n i ć w y z n a c z o n e g o jej z a d a n i a . N i e p r z y n o s i o n a r o z w i ą z a n i a i słynnej Eussellowskiej zagadki n a t e m a t Jerzego I V oraz a u t o r a lI j

:

09

70

„Primary occurrence" — „wystąpienie prymarne". „Secondary occurrence" — „wystąpienie sekundarne".

Mówienie

o czymś

i to, o czym

mowa

549

„ W a v e r l e y a " . O t o Eussella intrygowało, dlaczego z przesłanki, iż J e r z y I V p r a g n ą ł się d o w i e d z i e ć , c z y S c o t t j e s t a u t o r e m „ W a v e r l e y a " , nie m o ż n a w y c i ą g n ą ć w n i o s k u , że J e r z y I V p r a g n ą ł się d o w i e d z i e ć , c z y kScott j e s t S c o t t e m , s k o r o S c o t t j e s t a u t o r e m „ W a r e r l e y a " . Według rozwiązania proponowanego przez Eussella, w n i o s e k : „ J e r z y I V p r a g n ą ł się d o w i e d z i e ć , c z y S c o t t j e s t S c o t t e m " , u z y s k a n y n a p o d s t a w i e ~ ś ą d i i T „ J e r z y I V p r a g n ą ł się d o w i e d z i e ć , czy S c o t t j e s t a u t o r e m <<Waverleya>>", n i e j e s t w n i o s k i e m n i e z a w o d ­ n y m , p o n i e w a ż p r z y t o c z o n a p r z e s ł a n k a , g d y ją p o p r a w n i e z a n a l i ­ z o w a ć , nie z a w i e r a , j a k się o k a z u j e , j a k o s k ł a d n i k a ż a d n e j t a k i e j d e s k r y p c j i o k r e ś l o n e j , n a k t ó r e j m i e j s c e m o ż n a p o d s t a w i ć słowo „Scott". O t o i s t n i e j ą d w a (i t y l k o d w a ) s p o s o b y e l i m i n o w a n i a z w r o t u d e s k r y p l y w n e g o w s ą d z i e l o g i c z n y m , p r z y c z y m są w a ż n e w z g l ę d y , przemawiające przeciw każdej z dwóch o t r z y m y w a n y c h w rezul­ t a c i e i n t e r p r e t a c j i . P i e r w s z y s p o s ó b p o l e g a n a t y m , że z d a n i u : „ J e r z y IV p r a g n ą ł się d o w i e d z i e ć , c z y S c o t t j e s t a u t o r e m « W a verleya»", przypisujemy postać: (3) a (4)

\{ix)(0x)]{W(vx)(0x)} wynik

eliminacji

zwrotu

,

deskryptywnego

(3e)[(x)((0x)

(x

jest

następujący:

=c))&(Yc)].

D r u g i s p o s ó b p o l e g a n a t y m , że p r z y t o c z o n e m u s ą d o w i p r z y p i s u ­ jemy postać: (5)

X{W{rx){®x)}

a wynik eliminacji jest

następujący:

(6)

X{(3c)[(x)((0x)

.

,

(a? = c ) & (We)}} .

G d y n a s z s ą d i n t e r p r e t o w a ć b ę d z i e m y w e d ł u g w z o r u (4), o t r z y ­ mamy : (7) J e d n a i tylko jedna osoba napisała „Waverleya" i J e r z y V I p r a g n ą ł się d o w i e d z i e ć , c z y t o j e s t S c o t t . G d y n a s z s ą d i n t e r p r e t o w a ć b ę d z i e m y w e d ł u g w z o r u (6), o t r z y ­ mamy : 37*

Leonard

550

Linsky

(8) J e r z y I V p r a g n ą ł się d o w i e d z i e ć , c z y j e d n a i t y l k o osoba napisała „ W a v e r l e y a " oraz czy osobą tą jest Scott.

jedna

A t e r a z —» co się t y c z y p o w o d ó w o d r z u c e n i a o b u t y c h i n t e r ­ p r e t a c j i . P o p i e r w s z e , r o z w a ż m y (7). J e s t t o i n t e r p r e t a c j a , w e d l e k t ó r e j d e s k r y p c j i o k r e ś l o n e j p r z y z n a j e się c h a r a k t e r p r y m a r n y . K ł o p o t p o l e g a t u t a j n a t y m , iż p r z y t e j i n t e r p r e t a c j i — i s t o t n i e , z i n n y c h p r z e s ł a n e k w y n i k a , że J e r z y I V p r a g n ą ł się d o w i e d z i e ć , c z y S c o t t j e s t S c o t t e m . T o o s t a t n i e m a p o s t a ć Wb. S ą d , iż S c o t t j e s t a u t o r e m „ W a v e r l e y a " , m a p o s t a ć : b=(ix)(&x). Z tych dwóch o t r z y m u j e m y naszą niepożądaną konkluzję, mającą (według roz­ w a ż o n e j i n t e r p r e t a c j i ) k s z t a ł t : F(tx)(&x). Eozumowanie to, przy t e j i n t e r p r e t a c j i s t a j e się p r z y p a d k i e m s z c z e g ó l n y m z w y k ł e g o p o d s t a w i e n i a w obrębie t w i e r d z e n i a 14.15 z książki Principia Mathematica: 7 1

x

{(ix)(Wx)

= 6} -> {W(ix)(&x)

s

Wb} .

(15.14)

D z i w n ą k o n s e k w e n c j ą i n t e r p r e t a c j i (7) j e s t t a k ż e f a k t , iż jeśli w t e n s p o s ó b z a n a l i z o w a ć s ą d : „ J e r z y I V p r a g n ą ł się d o w i e d z i e ć , c z y S c o t t j e s t a u t o r e m « W a v e r l e y a » " , t o w y n i k a s t ą d , że „ W a v e r l e y " n i e j e s t d z i e ł e m n a p i s a n y m p r z e z więcej n i ż j e d n e g o a u t o r a . Ale przecież t o , rzecz jasna, n a p r a w d ę nie w y n i k a , i dlatego inter­ p r e t a c j a (7) j e s t n i e z a d o w a l a j ą c a . J a k i j e s t j e d n a k d o w ó d , że o w a d z i w a c z n a k o n s e k w e n c j a i s t o t n i e w y n i k a z t e j i n t e r p r e t a c j i ? (7) m a p o s t a ć (4), (4) j e s t e g z y s t e n c j a l n i e z g e n e r a l i z o w a n ą k o n i u n k c j ą , t a k że m o ż e m y k w a n t y f i k a t o r egzystencjalny postawić p r z y k a ż d y m z jej c z y n n i k ó w . P o uproszczeniu więc o t r z y m u j e m y : (9)

(3c){(x)[(0x)

A l e (9) t o — n a m o c y

definicji

Zgodnie z interpretacją, prowadzi to do

7 1

(x=*c)]}.

14.02 z Principiów

— tyle,

co:

El (w) ( 0 0 ) .

(10)

(11)

=

którą podaliśmy wyżej dla

zmiennych,

sformułowania:

J e d n a i tylko jedna osoba napisała „A primary occurence".

„Waverleya".

Mówienie

o czymś

i to, o czym

mowa

551

Z (11) w y n i k a , że „ W a v e r l e y " n i e j e s t d z i e ł e m więcej n i ż j e d n e g o autora. Przejdźmy teraz do drugiej interpretacji, przy której zwro­ towi „ a u t o r « W a v e r l e y a » " w sądzie logicznym: „ J e r z y I V p r a g n ą ł się d o w i e d z i e ć , c z y S c o t t j e s t a u t o r e m « W a v e r l e y a » " , p r z y p i s u j e m y c h a r a k t e r s e k u n d a r n y . J e s t t o n a s z e s f o r m u ł o w a n i e (8). Ale, r z e c z j a s n a , (8) n i e z n a c z y t e g o s a m e g o , co n a s z s ą d , (8) b o w i e m głosi, iż J e r z y I V p r a g n ą ł się d o w i e d z i e ć z a r a z e m : c z y j e d n a i t y l k o j e d n a osoba napisała „ W a v e r l e y a " o r a z —jeżeli t a k — t o czy ową o s o b ą b y ł S c o t t . N a p e w n o j e d n a k z s ą d u , że J e r z y I V p r a g n ą ł się dowiedzieć, czy Scott jest a u t o r e m „ W a v e r l e y a " , nie w y n i k a , iż J e r z y I V p r a g n ą ł się d o w i e d z i e ć , c z y t o p r a w d a , c z y t e ż fałsz, że a l b o „ W a v e r l e y " w c a l e n i e z o s t a ł n a p i s a n y , a l b o n a p i s a ł go więcej niż j e d e n a u t o r . C a ł k i e m m o ż l i w e , że J e r z y I V b a r d z o d o b r z e w i e d z i a ł , iż „ W a v e r l e y a " n a p i s a ł j e d e n i t y l k o j e d e n czło­ wiek, choć nie wiedział, k t o t o był. Nie potrafię też dostrzec żadnej i n n e j a n g i e l s k i e j w e r s j i w z o r u (6), w k t ó r e j u d a ł o b y się u n i k n ą ć t e g o n i e p o ż ą d a n e g o r e z u l t a t u . A z a t e m a n i (6), a n i (4) n i e są t o dopuszczalne postaci omawianego sądu logicznego. 7 2

V

M ó w i e n i e o c z y m ś nie o d z n a c z a się w s z e c h o b e c n o ś c i ą pr: pisywahlT^ filozoficznej. D z i w n i e t o b r z m i , g d y się t w i e f d z f f że k i e d y p o w i a d a m : „ Ś w i ę t y M i k o ł a j m i e s z k a n a B i e ­ g u n i e P ó ł n o c n y m " , t o m ó w i ę o Ś w i ę t y m M i k o ł a j u , a l b o że k i e d y p o w i a d a m : „Nie istnieje okrągły k w a d r a t " , to mówię o okrągłym k w a d r a c i e . Czyż m u s z ę o c z y m ś m ó w i ć ? F i l o z o f o w i e p y t a j ą : „ J a k ż e t o m o ż l i w e m ó w i ć o c z y m ś , co n i e i s t n i e j e ? " C z ę s t o j e d n a k p r z y k ł a d y , k t ó r e p r z y t a c z a się j a k o d o w ó d 7 iż t o r z e k o m o r o b i m y („Hamlet był księciem Danii", „Pegaz został s c h w y t a n y przez B e l l e r o f o n a " , „ N i e i s t n i e j e z ł o t a g ó r a " ) , są t a k i e , że w o d n i e s i e n i u do nich nie m o ż n a p o p r o s t u powyższego p y t a n i a z a d a ć w sposób 73

72

„The author of «Waverley»" — „(ten jedyny) autor «Waverleya»". „The round sąuare" — „(ten oto) okrągły kwadrat", „(jedyny) okrągły kwadrat". 78

552

Leonard

Linsky

sensowny. W t y c h w y p a d k a c h , w k a ż d y m razie, nie m a nic do wyjaśnienia. J a k ż e jest możliwe sformułowanie prawdziwego twierdzenia o nieistniejącym obiekcie? Jeśli bowiem twierdzenie m a b y ć o czymś, to owa rzecz m u s i istnieć, g d y ż w p r z e c i w n y m razie j a k ż e b y owo twierdzenie mogło j ą właśnie wymieniać, czy o n i e j mówić? Nie m o ż n a mówić o n i c z y m bądź w y m i e n i a ć niczego, więc skoro twierdzenie nie może b y ć o niczym, to m u s i zawsze b y ć o c z y m ś . A z a t e m — k o n k l u d u j e się i d ą c p o linii t e g o s t a r o ż y t n e g o r o z u m o w a n i a — n i e m o ż n a p o w i e d z i e ć n i c p r a w d z i w e g o a n i fał­ szywego o nieistniejącym przedmiocie. N a w e t nie m o ż n a powie­ d z i e ć , że n i e i s t n i e j e . T ó Właśnie o w o s ę d z i w e , b i e g n ą c e t y m t o r e m r o z u m o w a n i e , od czasów P l a t o n a uczyniło z mówienia o c z y m ś — p r o b l e m filozoficzny. J e d n a k ż e , s t a r o ż y t n e c z y n i e , r o z u m o w a n i e t o j e s t s k a n d a l i c z n i e z ł e . O t o n i e w ą t p l i w i e p r z y k ł a d , j a k filozofowie r z e c z y w i ś c i e d a l i się s k u s i ć i s p r o w a d z i ć n a m a n o w c e z w o d n i c z y m analogiom. Nie m o g ę powiesić nieistniejącego człowieka. Mogę t y l k o p o w i e s i ć j a k i e g o ś i s t n i e j ą c e g o c z ł o w i e k a . W i e s z a n i e nie­ i s t n i e j ą c e g o c z ł o w i e k a n i e j e s t w ogóle w y k o n y w a n i e m c z y n n o ś c i wieszania. A więc, n a zasadzie analogii, mówić o nieistniejącym c z ł o w i e k u — t o w ogóle n i e m ó w i ć . Z a t e m : n i e m o g ę n i c p o w i e ­ dzieć o nieistniejącym człowieku. M o ż n a b y równie d o b r z e do­ w o d z i ć , że n i e m o g ę p o l o w a ć n a j e l e n i e w lesie, w k t ó r y m n i e m a jeleni, b y ł o b y t o b o w i e m polowanie n a n i c . T o w ł a ś n i e t e g o r o d z a j u r e f l e k s j e filozoficzne m u s i a ł y s k ł o n i ć W i t t g e n s t e i n a d o n a p i s a n i a w j e g o Uwagach : „Zwracamy uwagę n a wyrażenia, k t ó r y c h u ż y w a m y w odniesieniu do t y c h rzeczy; nie r o z u m i e m y ich jednakże, tylko mylnie je interpretujemy. ; G d y u p r a w i a m y filozofię, t o z a c h o w u j e m y się j a k d z i k u s y , l u d z i e p i e r w o t n i , k t ó r z y słyszą w y r a ż e n i a l u d z i c y w i l i z o w a n y c h , fałszy­ wie je interpretują, a n a s t ę p n i e wyciągają z tego dziwaczne w n i o s k i " *. 7 4

* Remarks on Foundations of Mathematics, Oxford 1956, s. 39. T y t u ł oryginału: Remarks on Foundations of Mathematics — o podstawach matematyki. 7 4

Uwagi

Mówienie

o czymś

i to, o czym

mowa

553

P r z y j r z y j m y się nieco b l i ż e j , co t o t a k i e g o — m ó w i ć o r z e ­ czach, "które n i e ^ m a m y tn mnóstwo różnych wy;padkÓTrr~*0^ b ę d z i e m y się t r z y m a ć t a k i c h , k t ó r e o d e g r a ł y w y b i t n ą r o l ę w filozofii, r ó ż n o r o d n o ś ć t a m o ż e u l e c re­ d u k c j i . Co t r z e b a n a m t e r a z r o z w a ż y ć , t o b o h a t e r ó w w u t w o r a c h fikcji lit er ać¥IeJ7Taklch" "j a k p a n P i ć k w i c k ; p o s t a c i m i t o l o g i c z n e , takie jak Pegaz; postaci legendarne, takie jak Paweł B u n y a n ; postacFTlkćyjhe, takie j a k Święty Mikołaj; wreszcie postaci baś­ n i o w e , t a k i e j a k K r ó l e w n a Ś n i e ż k a . (A c z e m u n i e d o d a ć p o s t a c i z k o m i k s ó w , t a k i c h j a k P o g o ? ) Czyż p o s t a c i t e n a p r a w d ę nie istnieją? P a n Pićkwick n a p r a w d ę jest b o h a t e r e m w powieści; a p a n E y l e — nie. N a p r a w d ę w mitologii greckiej istnieje postać, której n a imię „ P e g a z " , nie m a t a m n a t o m i a s t takiej, której n a imię „ S o k r a t e s " ; istnieje też n a p r a w d ę b o h a t e r komiksów, imie­ niem „Pogo". Mówiąc o tych postaciach, mogę powiedzieć rzeczy prawdziwe, a także mogę powiedzieć nieprawdę. Jeśli, na przykład, p o w i e m , że P o g o j e s t s ł o n i e m , k t ó r y m ó w i , n i e b ę d z i e t o p r a w d ą . T a k ż e P e g a z n i e j e s t k a c z k ą . G d y się m ó w i o t y c h r z e c z a c h , idzie o t o , b y f a k t y b r a ć p o p r o s t u . T o j e s t p r o b l e m d l a m n i e , a n i e p r o b l e m d l a D i c k e n s a c z y W a l t a K e l l y . T o , co D i c k e n s m ó w i o p a n u P i c k w i c k u w Klubie PicJcwicJca, n i e m o ż e b y ć fał­ s z e m , m i m o że m o ż e n i e p a s o w a ć d o p o s t a c i ; a z n o w u w k o m i k s i e W a l t Kelly nic nie m ó w i o s w y m oposie P o g o , t e n bowiem s a m o sobie m ó w i . P o g o n a t o m i a s t m ó g ł b y coś p o w i e d z i e ć o W a l ­ cie K e l l y m (czy o K a r o l u d e G a u l l e ) i t o coś m o g ł o b y n i e b y ć prawdą. Filozofowie j e d n a k rozważają i innego rodzaju w y p a d k i , k t ó r y c h w a ż n ą c e c h ą c h a r a k t e r y s t y c z n ą j e s t t o , że g d y się o n i c h m ó w i , n i e w c h o d z i w r a c h u b ę t a k a rzecz> j a k b r a n i e f a k t ó w p o prostu. M a m y t u słynny przykład Eussella, „the present king of F r a n c e " ^ ; i r ó w n i e s ł y n n y p r z y k ł a d M e i n o n g a , „ t h e g o l d e n m o u n t a i n " . Czego t o m a j ą b y ć p r z y k ł a d y ? O t ó ż t o w ł a ś n i e : rzeczy, k t ó r e nie istnieją. Ale mówiąc t o , m u s i m y p a m i ę t a ć , j a k 5

76

„(Ten oto) obecny król Francji", „(jedyny) teraz król Francji". „(Ta oto) złota góra", „(jedyna) złota góra".

Leonard

554

Linsky

r ó ż n e są o n e o d P a n a P i c k w i c k a , Ś w i ę t e g o M i k o ł a j a , K r ó l e w n y Ś n i e ż k i i t d . P a m i ę t a j ą c o t e j r ó ż n i c y , m o ż e m y z r o z u m i e ć , że m i m o iż n a j z u p e ł n i e j s e n s o w n e j e s t p y t a n i e , czy P a n P i ć k w i c k p r o w a ­ dził k s i ę g a r n i ę a l b o c z y Ś w i ę t y M i k o ł a j m i e s z k a n a B i e g u n i e P ó ł ­ n o c n y m , z g o ł a n i e m a s e n s u p y t a ć , c z y z ł o t a g ó r a z n a j d u j e się w K a l i f o r n i i . P o d o b n i e , m i m o że m o ż e m y z a p y t a ć , c z y P a n P i ć k w i c k b y ł ż o n a t y , n i e m o ż e m y z s e n s e m p y t a ć , czy o b e c n y król Francji jest łysy. O ile p y t a n i e b r z m i : „ W j a k i s p o s ó b m o ż n a m ó w i ć o o b i e k t a c h , k t ó r e nie istnieją?", t o wówczas b ł ę d e m jest p o d a w a ć j a k o przy­ k ł a d y złotą górę oraz obecnego króla F r a n c j i . Te słynne p r z y k ł a d y filozoficzne: o k r ą g ł y k w a d r a t , z ł o t a g ó r a , t o a k u r a t r z e c z y , o k t ó r y c h n i e m ó w i m y ( c h y b a że o p o w i a d a m y p o w i a s t k ę , b a ś ń czy coś w t y m rodzaju). Meinong, Russell i E y l e — wszyscy oni łamią sobie g ł o w ę n a d t a k i m i z d a n i a m i , j a k : „ T h e g o l d e n m o u n t a i n is i n C a l i f o r n i a " , j a k g d y b y t r z e b a się b y ł o w ł a ś n i e z d e c y d o w a ć , c z y u m i e ś c i ć j e w p r z e g r o d z i e ze w s z y s t k i m i i n n y m i s ą d a m i prawdziwymi, czy w przegrodzie z sądami fałszywymi. Nie dostrze­ g a j ą o n i , że z d a n i a t a k i e w y g ł a s z a się j e d y n i e w o b r ę b i e z m y ś l o n y c h historyjek itp. Nie występują one osobno, poza p e w n y m t a k i m większym kontekstem. Gdyby tak występowały, gdyby ktoś miał w ł a ś n i e d o n a s p o d e j ś ć i p o w i e d z i e ć : „ T h e g o l d e n m o u n t a i n is i n C a l i f o r n i a " , t o n i e z a i n t e r e s o w a l i b y ś m y się p r a w d z i w o ś c i ą c z y fałszywością, lecz t y m c z ł o w i e k i e m . Co m u d o l e g a ? G d y b y z d a n i e to występowało w opowiastce, nigdy b y n a m nie przyszło do głowy p o d n o s i ć k w e s t i ę j e g o p r a w d z i w o ś c i . A jeśli n a s p r o s z ą , b y ś m y rozważyli, czy jest oho prawdziwe, czy też fałszywe, p o z a o b r ę b e m t a k i e g o k o n t e k s t u , t o m o ż e m y t y l k o p o w i e d z i e ć , że o n o w t e n sposób nie w y s t ę p u j e , p o p r o s t u t a k go nie w y g ł a s z a m y . 7 7

Oczywista, m o ż e m y niekiedy błędnie czy przez p o m y ł k ę mówić o nieistniejących rzeczach, np. o autobiografii H e m i n g w a y a . O t o w i ę c i j e d y n y s p o s ó b , w j a k i m o ż e się z d a r z y ć , że m ó w i m y o obiektach nieistniejących. W wyniku błędu. 7 7

„(Ta oto) (Ta jedyna na świecie) złota góra znajduje się w Kalifornii".

Mówienie

o czymś

i to, o czym

mowa

555

VI

M ó w i się, że j e s t f a k t e m a s t r o n o m i c z n y m p e w n e j d o n i o s ł o ś c i , iż (1)

the morning star

7 8

= the evening star

7 9

N i e z a w s z e o t y m w i e d z i a n o , lecz u t o ż s a m i e n i e t o w c z e ś n i e z o s t a ł o d o k o n a n e p r z e z G r e k ó w . F r e g e m ó w i ł , ż e t o w ł a ś n i e d z i ę k i t e m u , iż d w a wyrażenia, „the morning star" oraz „the evening star", m ó w i ą o t y m s a m y m , t w i e r d z e n i e (1) j e s t p r a w d z i w e , a d z i ę k i t e m u , iż m a j ą o n e r ó ż n y s e n s , t w i e r d z e n i e (1) n i e j e s t b a n a l n e . S p o s ó b , w j a k i F r e g e s t a w i a t u s p r a w ę , z d a j e się z a c h ę c a ć d o w y s u n i ę c i a o b i e k c j i , iż w s p o m n i a n e d w a w y r a ż e n i a , „ t h e m o r n i n g star" oraz „ t h e evening star", nie mówią o tej samej r z e c z y . P i e r w s z e b o w i e m m ó w i o p l a n e c i e W e n u s w i d z i a n e j o świ­ cie, p r z e d w s c h o d e m s ł o ń c a . D r u g i e z a ś m ó w i o t e j ż e p l a n e c i e , g d y u k a z u j e się o n a n a n i e b i e p o z a c h o d z i e s ł o ń c a . Czy w i ę c m ó w i ą o t e j s a m e j „ r z e c z y " ? Czy t o , że m ó w i ą , j e s t — j a k p o w i a d a C a r n a p * — n i e z b i t y m „ f a k t e m a s t r o n o m i c z n y m ? " M a się o c h o t ę u r o c z y ś c i e z a p e w n i ć , iż j e s t n i e z b i t y m „ f a k t e m j ę z y k o w y m " , że nie m ó w i ą . B y ć m o ż e , lepiej p r z e d s t a w i m y p o g l ą d F r e g e g o , t r a k t u j ą c wspomniane dwa wyrażenia jako imiona własne, to jest „The Morning S t a r " oraz „The E v e n i n g Star". W t e n sposób, p o w t a ­ r z a j ą c p r z y k ł a d F r e g e g o , lecz d o d a j ą c w i e l k i e l i t e r y , Q u i n e ** mówi o wyrażeniach „ E v e n i n g S t a r " oraz „Morning S t a r " jako o i m i o n a c h w ł a s n y c h . Q u i n e b y p o w i e d z i a ł , że t y m , co o d k r y l i a s t r o n o m o w i e , j e s t , iż (2)

The Morning Star = The Evening Star

T o je§t l e p s z e , b o (1) i m p l i k u j e ( l u b z a k ł a d a ) , czego (2) n i e c z y n i , że i s t n i e j e t y l k o j e d n a g w i a z d a n a n i e b i e , ś w i ę c ą c a z a r ó w n o r a n o , * Meaning and Necessity, Chicago 1947, s. 119. ** From a Logical Point of Yiew, Cambridge, Mass., 1953, s. 21. „(Ta oto) (Ta jedyna) gwiazda poranna". „(Ta oto) (Ta jedyna) gwiazda wieczorna". 78

79

Leonard

556

Linsky

j a k w i e c z o r e m . P r z y t y m . p u r y s t a m ó g ł b y się s p r z e c i w i a ć , że n i e m o ż n a ż a ~ p o d s t a w ę t w i e r d z e n i a (1) p r z y j m o w a ć t e g o , iż W e n u s jest z a r a z e m gwiazdą p o r a n n ą i gwiazdą wieczorną. W e n u s to nie gwiazda, t y l k o p l a n e t a . B y ł o b y błędem, g d y b y ś m y powiedzieli, że t y m , co o d k r y l i a s t r o n o m o w i e , b y ł o , iż p l a n e t a p o r a n n a j e s t p l a n e t ą wieczorną. T w i e r d z e n i a (2) n i e d o t y c z ą t e u w a g i k r y t y c z n e , n a d a l n a t o m i a s t pozostaje w mocy to samo oświadczenie, które wysunięto w związku z (1). I m i ę w ł a s n e „ T h e M o r n i n g S t a r " n i e m ó w i simpliciter o pla­ necie W e n u s . Nie mówi o tej planecie w sposób, w jaki m o ż n a b y u ż y ć z a i m k a w s k a z u j ą c e g o „ t b a i " - V b y o niej m ó w i ł . I m i o n a w ł a s n e „ T h e M o r n i n g S t a r " o r a z „ T h e E v e n i n g S t a r " n i e są t e g o rodzaju „wyrażeniami mówiącymi o czymś" . Byłoby to niepoprawne, g d y b y m powiedział do mego syna, g d y t e n się o b u d z i : „ L o o k t o t h e p l a c e w h e r e t h e s u n is r i s i n g a n d y o u will see T h e E v e n i n g S t a r " , b o nie t a k się n a z y w a t a gwiazda, k t ó r ą widać n a wschodzie, z a n i m słońce wzejdzie. R ó w ­ nież p r o p o z y c j a , ż e b y ś m y z a c z e k a l i , a ż u j r z y m y G w i a z d ę W i e ­ c z o r n ą , j e s t c a ł k i e m i n n a niż p r o p o z y c j a , ż e b y ś m y z a c z e k a l i , a ż u j r z y m y G w i a z d ę P o r a n n ą . Z a j m u j ą c się p o d o b n y m i d o t y c h defektami zastępowania w kilkoraki sposób, Frege rozwinął po­ jęcie m o w y „ z a l e ż n e j " (ungerade ), a Quine mówił o „nieprzejrzystości referencyjnej" . Nazwy w kontekstach zależnych n i e m a j ą — w e d ł u g F r e g e g o —• s w y c h „ z w y k ł y c h " o d p o w i e d n i ­ k ó w , t y l k o o d p o w i e d n i k z a l e ż n y , b ę d ą c y t y m s a m y m co i c h z w y k ł y s e n s . A b s u r d e m j e d n a k b y ł o b y z a k ł a d a ć , że k i e d y p o w i a d a m do m e g o s y n a , iż jeśli w s t a j ą c r a n o z ł ó ż k a s p o j r z y n a w s c h ó d , t o zobaczy Gwiazdę Wieczorną — wówczas nie m ó w i ę o p e w n e j pla­ n e c i e , lecz o „ s e n s i e " , i n i e w i a d o m o , co b y t o b y ć m o g ł o . P o s ł u a

81

82

8 3

M

85

80

„Tamten", „ów", „ten". „Referring expression" — „wyrażenie, które o czymś mówi (do czegoś się odnosi)", „wyrażenie oznaczające coś". „Popatrz tam, gdzie słońce wschodzi, a zobaczysz Gwiazdę Wieczorną". „Obliąue discourse" (łac. „oratio obliąua" — „mowa nie wprost"). Niem.; dosłownie: „nierówny" „nieparzysty"; tu: „nie wprost". „Referential opacity" — „nieprzejrzystośó (nieprzezroczystość) pod względem mówienia o czymś (odnoszenia się do czegoś)", „mętność". 8 1

82

8 3

8 4

8 5

Mówienie

o czymś

i to. o czym

mowa

5-57

g u j ą c się Q u i n e ' o w s k i m p o j ę c i e m n i e p r z e j r z y s t o ś c i r e f e r e n c y j n e j , m ó g ł b y k t o ś s u g e r o w a ć , że p r o j e k t , a b y z a c z e k a ć , aż z o b a c z y m y G w i a z d ę W i e c z o r n ą , d l a t e g o r ó ż n i się o d p r o j e k t u , a b y z a c z e k a ć , a ż z o b a c z y m y G w i a z d ę P o r a n n ą , że k o n t e k s t j e s t t u t a j n i e p r z e j ­ r z y s t y p o d w z g l ę d e m r e f e r e n c y j n y m , t a k iż t e d w a i m i o n a w ł a s n e w t y c h k o n t e k s t a c h n i e m ó w i ą w ogóle o n i c z y m . N i e w ą t p l i w i e j e d n a k r e z u l t a t t e n z a n a d t o j e s t p a r a d o k s a l n y , b y go t r a k t o w a ć n a serio, w k a ż d y m z a ś r a z i e n i k t n a m d o t y c h c z a s n i e p o w i e d z i a ł , j a k r o z u m i e ć p o g l ą d , iż j a k i ś p r o j e k t m o ż e b y ć n i e p r z e j r z y s t y pod względem referencyjnym. P o d h a s ł e m , V e n u s " w Encyclopaedia Britannica znajdujemy n a s t ę p u j ą c ą i n f o r m a c j ę : „ W i d z i a n a w z a c h o d n i e j części n i e b a , wieczorem, t j . w swych wschodnich elongacjach, nosiła u staro­ ż y t n y c h n a z w ę « H e s p e r u s » , a w i d o c z n a r a n o , t j . w s w y c h elon­ g a c j a c h z a c h o d n i c h , « P h o s p h o r u s » " . Czy w i ę c t o a s t r o n o m o w i e o d k r y l i , że (3)

Hesperus = Phosphorus?

P o d h a s ł e m „ H e s p e r u s " w Smaller Classical Dictionary Smitha czytamy: „Hesperus, gwiazda wieczorna, syn Astraeusa i Eos, C e p h a l u s a i E o s , l u b A t l a s a " . S t ą d , w e s p ó ł z (3), m o ż e m y n a podstawie P r a w a Leibniza — otrzymać: (4)

Phosphorus jest gwiazdą

wieczorną.

A unikając zbytecznych komplikacji, przyjmiemy według której znaczy t o : (5)

Phosphorus jest Gwiazdą

interpretację,

Wieczorną.

K a ż d y k o n r p e t e n t n y k l a s y c y s t a w i e , że t o n i e p r a w d a . P o d h a s ł e m „ P h o s p h o r u s " w Smaller Classical Dictionary S m i t h a z n a j d u j e m y : „ L u c i f e r l u b P h o s p h o r u s („nosiciel ś w i a t ł a " ) jest to n a z w a p l a n e t y W e n u s , g d y t ę widać r a n o przed w s c h o d e m słońca. T ę s a m ą p l a n e t ę n a z y w a n o H e s p e r u s , V e s p e r g o , V e s p e r , N o c t i f e r l u b N o c t u r n u s , g d y u k a z y w a ł a się n a n i e b i e p o z a c h o d z i e słońca. L u c y f e r j a k o p e r s o n i f i k a c j a n a z y w a n y b y w a synem A s t r a e u s a i A u r o r y , czyli E o s , C e p h a l u s a i A u r o r y , b ą d ź Atlasa,".

Leonard

558

Linsky

G w i a z d y w i ę c p e r s o n i f i k o w a n o , w y d a j e się z a t e m , iż t o m i t o l o g i i , że (6)

H e s p e r u s nie jest

sprawa

Phosphorusem.

Czyż w i ę c a s t r o n o m o w i e o d k r y l i , że m i t o l o g o w i e n i e m i e l i r a c j i ? O c z y w i s t a , t w i e r d z e n i e (3) j e s t f a ł s z e m i ż a d n e b a d a n i a a s t r o ­ n o m i c z n e n i e m o g ł y d o p r o w a d z i ć d o s f o r m u ł o w a n i a g o . Co b y ś m y m o g l i p o w i e d z i e ć n a t w i e r d z e n i e , iż G r e c y b ł ę d n i e w i e r z y l i , że H e s p e r u s n i e j e s t P h o s p h o r u s e m ? W e d ł u g Encyclopaedia Britannica (pod „Hesperus"): „te dwie gwiazdy zostały wcześnie utożsamione przez Greków". Ale gdy już raz dokonano tego utożsamienia, jakież pozostały możliwości popełniania błędów w tej sprawie? Czyżby nie m o ż n a pomylić Gwiazdy Wieczornej z Gwiazdą P o r a n n ą ? N a p e w n o b y m o ż n a . Pociągałoby to za sobą inną po­ m y ł k ę : wzięcie w i e c z o r u z a r a n e k . I t o b y się m o g ł o z d a r z y ć . E a n o r o b i się j a s n o , a w i e c z o r e m się ś c i e m n i a . W y o b r a ź m y s o b i e k o g o ś , k t o się b u d z i ze s n u w y w o ł a n e g o p r z e z ś r o d e k n a s e n n y . „ A l e p r z e c i e ż t o n i e są d w i e g w i a z d y , w i ę c j a k ż e m o ż n a j e d n ą wziąć mylnie za d r u g ą ? " A z a t e m , c h o c i a ż n i e k i e d y się u w a ż a , iż w y g l ą d a , j a k g d y b y Grecy byli ofiarami b ł ę d n y c h p r z e k o n a ń astronomicznych, nie jest t a k w rzeczywistości. Również Quine wysuwa przypuszczenie, że f a k t y c z n y s t a n r z e c z y z o s t a ł „ p r a w d o p o d o b n i e p o r a z p i e r w s z y ustalony przez jakiegoś spostrzegawczego Babilończyka". Jeśli t a k się s p r a w a p r z e d s t a w i a , t o d o b r z e z o r i e n t o w a n y G r e k n i e powiedziałby: (7)

T h e M o r n i n g S t a r is n o t T h e E v e n i n g

8 6

Star ,

o ile, o c z y w i s t a , n i e u c z y ł b y a k u r a t d z i e c k a , j a k u ż y w a ć t y c h słów. W y k o r z y s t u j ą c w i ę c j e g o n i e c h ę ć d o w y g ł a s z a n i a (7) ( c h y b a że w s z c z e g ó l n y c h o k o l i c z n o ś c i a c h , k i e d y b y m o ż e t a k w ł a ś n i e c h c i a ł p o w i e d z i e ć ) , m o g l i b y ś m y n a k ł o n i ć g o d o p o w i e d z e n i a , że G w i a z d a P o r a n n a t o G w i a z d a W i e c z o r n a , a n a w e t , że H e s p e r u s 8 6

„(Ta oto jedyna) Gwiazda Poranna nie jest (tą oto jedyną) Gwiazdą Wieczorną".

Mówienie

o czymś

i to, o czym

mowa

559

t o P h o s p h o r u s , a c z k o l w i e k w ó w c z a s z a c z ą ł b y o n o d c z u w a ć , że p o w i e d z e n i a t e są d z i w n e . S t ą d m o r a ł , iż jeśli n i e p o z w a l a m y sobie n a ż a d n e i n n e n a ­ rzędzia oprócz imion własnych i deskrypcji, sensu i mówienia o c z y m ś , oraz funkcji zdaniowej = t o właściwie nie m o ż e m y w n i e z n i e k s z t a ł c o n y s p o s ó b z d a ć s p r a w y z t e g o , co o d k r y l i a s t r o n o m o w i e , czy t e ż n a t e m a t H e s p e r u s a i P h o s p h o r u s a . J e d y n i e zainteresowanie logika formułami w rodzaju = y m o g ł o go p r z y w i e ś ć d o z b u d o w a n i a t a k i c h z d a ń , j a k : „ T h e M o r n i n g S t a r = T h e E v e n i n g S t a r " czy „ H e s p e r u s = P h o s p h o r u s " . Astro­ n o m o w i e a n i m i t o l o g o w i e n i e w y r a ż a j ą się w t e n s p o s ó b *. 8 7

u

Leonard Linsky, Reference and Referents. I — V w Philosophy of Ordinary Language, ed. Charles E. Caton, Urbana 1963, University of Illinois Press; VI — pt. Hesperus and Phosphorus — w „The Philosophieal Review", 1959, L X V I I I , następnie przedruk również w Philosophy of Ordinary Language. * Cała część VI tego studium została poprzednio opublikowana pod ty­ tułem Hesperus and Phosphorus w „The Philosophieal Review", t. L X V I I I , No. 4, październik 1959 r. „Reference" — „wspominanie o czymś", „wzmianka", „aluzja", „na­ pomknienie", „oznaczenie", „odnoszenie się do czegoś". 8 7

PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO

NAUKOWE

W y d a n i e I. N a k ł a d 1500 + 250 egz. Ark. wyd„ 32. A r k u s z y d r u k . 37. P a p i e r d r u k . s a t . k i . V , 7 0 g , Gl x 8 6 c m . O d d a n o d o s k ł a d a n i a 1 7 . V I I . 1 9 0 6 r. P o d p i s a n o d o d r u k u 1 0 . V I I . 1 9 6 7 r. Hruk ukończono w l i p c u 1 9 6 7 r. Z;nn, 724/66. R-I9-718 C e n a zł 5 2 . — DRUKARNIA U N I W E R S V T E T LI J A G I E L L O Ń S K I E O ()