internet

ÖNSÖZ

“De¤iflmeyen tek fley de¤iflimin kendisidir.”

‹nternet, insano¤lunun geçirdi¤i geliflim ve de¤iflimin sonucu olarak ortaya ç›km›fl müthifl bir teknoloji. S›n›rlar› kald›ran, insano¤lunu iletiflimin doru¤una ulaflt›ran internet, teknolojik geliflmelerin bafl döndürücü bir h›zla yafland›¤› günümüzde giderek yayg›nlafl›yor. ‹nternete ba¤lanabilen cep telefonu, cep bilgisayar›, dizüstü bilgisayar gibi mobil araçlar›n yayg›nlaflmas›, bunun üzerine kablosuz a¤lar›n da eklenmesiyle birlikte, internet hayat›m›z›n temel unsurlar›ndan biri hâline geldi. Cep telefonumuzu kullan›rken nas›l kapsama alan› içinde oldu¤umuz her yerden görüflme yapabiliyorsak, giderek yayg›nlaflan “hot spot” denilen kablosuz internet ba¤lant›s› sa¤layan noktalar sayesinde de bilgiyarlar›m›zla kapsama alan› içindeki her yerden internete ba¤lanabiliyoruz. Oteller, hava alanlar›, fuar merkezleri, üni7

versite kampüsleri, metropollerdeki önemli caddeler ve birçok mekân bugün “hot spot” antenleriyle bizi sokakta bile internete ba¤l›yor. “Hot spot”lar o kadar h›zl› yay›l›yor ki, telefon görüflmelerimizi internet üzerinden yapt›¤›m›z takdirde GSM flebekelerinin bile pabucunun yak›n gelecekte dama at›laca¤›ndan söz edebiliriz. Neredeyse herkesin cep telefonu sahibi oldu¤u günümüzde, ankesörlü telefonlar›n kullan›m›n›n azald›¤› biliniyor. Cep telefonu kullan›m›n›n yayg›nlaflmas›yla birlikte sabit telefonun, özellikle de ankesörün gözden düflece¤i tahmin ediliyordu. Bununla birlikte bugün baz› ülkelerde ankesörlü telefon kulübeleri bile “hot spot” antenleri ilave edilerek yeni bir ifllev kazanmaktad›r. Bu projelerle ankesörlü telefon bulunan her nokta yaklafl›k 100 metre çap›nda bir “hot spot” teknolojili kapsama alan› hâline dönüflmektedir. Öte yandan ülkemizde ankesörlü telefon kulübelerinden tafl›nabilir bilgisayar›m›za internet eriflimi sa¤layacak sistem de plânlanmaktad›r. Günümüz insan› sürekli “on line”, sürekli internete ba¤l› “connect” olmak istiyor. Bu amaçla, otoyol güzergâhlar›na da “hot spot” antenleri yerlefltirilmesi gündemde. Bu proje hayata geçti¤inde, ‹stanbul’dan Ankara’ya giden bir otomobilden internete ba¤lanmak, sürekli ba¤l› kalmak mümkün olabilecek. 8

‹nternete ba¤lanabilen tafl›nabilir bilgisayarlar baflta olmak üzere birçok arac›n boyutlar›n›n küçülmesi, giderek hafiflemesi, tafl›nabilir ve güçlü araçlarla çal›flmam›za imkân sa¤l›yor. Tablet PC gibi ka¤›da yazma gelene¤ini teknoloji arac›l›¤›yla tekrar yaflamaya bafllad›¤›m›z da düflünülürse, teknolojiden kaçman›n mümkün olmad›¤›n› aksine kaçmak yerine onu anlamak, ona hâkim olmak gerekti¤ini söylemeliyiz. Cep telefonlar›m›z›n bile art›k bilgisayarlar›m›zda kulland›¤›m›z iflletim sistemiyle çal›flmas› ve bilgisayara dönüflmesi, teknolojiden kaçamayaca¤›m›z›n bir kan›t›. Öyleyse gelin birlikte yaflamak zorunda oldu¤umuz bu teknolojiye yak›ndan bakal›m.

Melih Bayram Dede Gebze, Ocak 2004

9

10

I. B ÖLÜM ‹ N T E R N E T E G ‹ R ‹ fi

A -DÜNYA YI SA RA N A ⁄

‹nternet, birçok bilgisayar sisteminin birbirine ba¤l› oldu¤u, dünya çap›nda yayg›n olan ve sürekli büyüyen bir iletiflim a¤›d›r. ‹nternet “dünyay› saran a¤” anlam›na gelen World Wide Web’in k›saltmas› olarak “www” ile simgelenir. Bu a¤›n en büyük özelliklerinden biri, ba¤l› olan bilgisayarlar›n farkl› marka ve farkl› iflletim sistemleri kullanabiliyor olmas›na ra¤men birbirleriyle iletiflim kurabilmeleridir. ‹nternetin gelifltirilmesinin ana fikri, so¤uk savafl döneminde ortaya at›lm›flt›r. Olas› bir nükleer sald›r›da iletiflimin zarar görebilece¤i varsay›m›ndan hareketle, böyle bir durumda dahi haberleflmenin kesintisiz olarak devam etmesi amaçlanm›flt›r. Askerî bir ihtiyaçtan do¤an internet ilk dönemde askerî amaçlar için kullan›lm›flt›r. Bu nedenle internet teknolojisinin gelifliminde askerî 11

amaçlar›n oldukça etkili oldu¤u görülmektedir. ‹nternet fikri ortaya at›lmadan önce gelifltirilen ilk bilgisayar Eniac da 1945 y›l›nda askerî uygulamalarda kullan›lmak üzere tasarlanm›flt›. Bugün internet ilk kurulufl amac›n›n çok ötesine geçmifl ve dünya yüzeyine yay›lm›fl en büyük bilgisayar a¤› hâline gelmifltir. Grafik a¤›rl›kl› Web’in internet üzerinde kullan›lmaya bafllanmas› ve kiflisel bilgisayarlar›n yayg›nlaflmas› internetin aktif bir bilgi denizi olmas›n› sa¤lam›flt›r. Kullan›c›lar kendilerine yak›n servis sa¤lay›c›lardan ald›klar› hatlarla günün her saatinde internete ba¤l› herhangi bir bilgisayara ba¤lanabilir, buradaki bilgilerden istifade edebilirler. Bu müthifl iletiflim tekni¤i çok k›sa zaman içinde her alanda etkisini göstermifl ve özellikle ticarette etkin bir sunum ve iletiflim arac› olarak kullan›lmaya bafllanm›flt›r.

‹l k k ›v › l c ›m 1 9 57 ’d e o r t ay a ç › kt ›

‹nternetin tarihsel geliflimine göz atarsak, bilgisayarlar› birbirleriyle konuflturma çal›flmalar›n›n 1957’ye kadar geri gitti¤ini görürüz. 4 Ekim 1957’de Sovyetler Birli¤i’nin ilk uydu Sputnik’i dünya yörüngesine sokmas› sonucunda ABD so¤uk savafl ortam›nda bu harekete karfl›l›k vermek amac›yla çal›flmalara bafllar. Bu geliflmenin ar12

d›ndan ABD ve Rusya, karfl›l›kl› olarak uydular f›rlatarak, uzayda da rekâbet içine girer. Bu rekâbetin sonucu olarak 1958’de ABD Savunma Bakanl›¤›’n›n araflt›rma ve gelifltirme birimi olarak Savunma Bakanl›¤› ‹leri Araflt›rma Projeleri Ajans› (Defence Advanced Research Projects Agency - DARPA) kurulur. Araflt›rma ve gelifltirme alan›nda konvansiyonel askerî anlay›fla yarat›c› bir efl kuvvet oluflturmas› amaçlanan DARPA, resmi misyon ifadesine göre, “ABD’nin askerî yetiler için en yeni teknolojilerin uygulanmas›nda bafl› çekmesini sa¤lamak ve karfl›tlar›ndan gelebilecek teknolojik sürprizleri engellemek” için kurulmufltu. DARPA mühendisleri yapt›klar› çal›flmalar sonucunda ARPANET ad› verilen yeni ve güçlü bir iletiflim a¤› kurdular. Bu a¤ zamanla internet hâline gelecek fleyin temeliydi. DARPA’n›n kurulmas›nda oynad›¤› aktif rol nedeniyle 1953-1961 y›llar› aras›nda Amerikan Baflkanl›¤› yapan Dwight D. Eisenhower için “internetin dedesi” tabiri kullan›lmaktad›r.

‹nternet in t emeli “Galaktik A¤” kavram›na dayan›r

‹nternetin temelleri 1962’de J.C.R. Licklider’in Amerika’n›n en büyük üniversitelerinden biri olan Massachusetts Institute of Tecnology’de (MIT) tart›flmaya açt›¤› “Galaktik A¤” kavram›na 13

dayan›yor. Bilgisayar a¤lar› sayesindeki toplumsal etkileflim konusu üzerinde ilk tan›mlamalar›, Licklider 1962 A¤ustos’unda yazd›¤› makalelerle yapm›flt›r. Bu makalelerde, insanlar›n bulunduklar› yerlerden ba¤›ms›z bir flekilde bilgiye çabuk bir flekilde eriflebilmeleri ve bilginin paylafl›m› tasavvur ediliyordu. Bu yaklafl›m, bugünkü internet ile büyük bir paralellik gösteriyordu. Bu alanda çal›flmalar yapan Licklider, 1962 y›l›n›n Ekim ay›nda DARPA’n›n bilgisayar araflt›rma bölümünün bafl›na geçti¤inde haleflerinden Ivan Sutherland, Bob Taylor ve MIT araflt›rmac›lar›ndan Lawrence G. Roberts’i bilgisayar a¤lar›n›n önemi konusunda ikna etmeyi baflarm›flt›r.

ma s› 1 96 5’ t e ge r çe k le flfltti Bi l gisa yar l ar › n il k kon u flflm

‹nternetin temel teknolojisi verilerin küçük paketlere bölünerek gidece¤i noktaya ulaflt›r›lmas›na dayan›r. Licklider, internet denilen fley henüz ortaya ç›kmadan “galaktik a¤” kavram› üzerine çal›fl›rken, MIT’den Leonard Kleinrock’›n da 1961 Temmuz’unda paket anahtarlama teorisi ile ilgili ilk makaleyi kaleme ald›¤›n› görüyoruz. Kleinrock, bilgisayar haberleflmesinde paket anahtarlama kavram›n›n devre anahtarlamaya göre daha etkin bir çözüm oldu¤u konusunda Lawrence G. Roberts’i ikna etmeyi baflarm›flt›r. Bu olay, bilgi14

sayar a¤lar›na do¤ru giden yolda önemli bir ad›m olmufltur. Di¤er bir önemli ad›m da bilgisayarlar›n birbirileri ile haberleflmesini sa¤lamak olmufltur. Bunu denemek için 1965’te Roberts, Thomas Merrill ile birlikte Mass’taki bir TX-2 bilgisayar› ile California’daki bir Q-32 bilgisayar›n› düflük h›zl› telefon hatt› üzerinden birbirileri ile haberlefltirmeyi baflarm›flt›r. Bu kurulan ilk genifl-alan (wide-area) bilgisayar a¤› olmufltur. Bu deney bilgisayarlar›n birbirleriyle verilerini paylaflabileceklerini göstermifltir. Devre anahtarlamal› telefon sistemleri ise bu ifl için uygun de¤ildir. Kleinrock paket anahtarlama konusundaki gereksinimi kabul ettirmifltir. Bilgisayarlar›n ilk konuflmas› gerçeklefltikten sonra bu alandaki çal›flmalar daha da h›zland›. 1966’ya gelindi¤inde fiber optik kablolar›n ilk kez telefon sinyalleri iletifliminde kullan›ld›¤›n› görüyoruz. Ayn› y›l meydana gelen en önemli olay ARPA’da Bob Taylor’›n üniversiteler aras› bir a¤ kurmak için fonlar almas› olmufltur.

Bi l gi s aya r a ¤l ar › k av r a m›

1966 y›l› sonunda Lawrence G. Roberts DARPA’da çal›flmaya bafllad› ve “ARPANET” isimli projenin önerisini yaparak bilgisayar a¤lar› kavram›n› gelifltirdi. ARPANET çerçevesinde ilk 15

ba¤lant› 1969’da dört merkezle yap›ld› ve ana bilgisayarlar aras› ba¤lant›lar ile internetin ilk flekli ortaya ç›kt›. Roberts, 1967’de plânlar›n› ARPANET ad› alt›nda yay›nlad›. Roberts’›n makalesini anlatt›¤› konferansta paket anahtarlama konusunda ‹ngiltere’deki NPL’den (The National Physical Laboratory) Donald Davies ve Roger Scantlebury taraf›ndan yaz›lm›fl baflka bir makale daha tan›t›ld›. Ayn› dönemde RAND grubu ad›ndaki baflka bir araflt›rma grubunun da askerî alanda güvenlik için paket anahtarlamal› a¤lar konusunda 1964’te bir makale yazd›¤› görülmektedir. 19611967 y›llar› aras›nda MIT’te, 1962-1965 y›llar› aras›nda RAND’ta ve 1964-1967 y›llar› aras›nda da NPL’de paket anahtarlama konusunda birbirinden habersiz paralel çal›flmalar yap›lm›flt›r. ‹nternetteki verilerin paketler hâlinde tafl›nmas›nda kullan›lan “paket” sözcü¤ü ilk kez NPL’deki çal›flmalarda ortaya ç›km›flt›r.

B - TA R‹ H 2 EY L Ü L 1 9 6 9 , A RP AN E T K U RU L U YO R

2 Eylül 1969’da ARPANET adl› bilgisayar a¤lar› flebekesi kuruldu. Ço¤u uzmana göre ARPANET internetin babas› olarak kabul ediliyor. ARPA16

NET’i oluflturan ilk dört merkez University of California at Los Angeles (UCLA), Stanford Research Institute (SRI), University of Utah ve son olarak University of California at Santa Barbara (UCSB) idi. K›sa süre içerisinde birçok merkezdeki bilgisayarlar ARPANET a¤›na ba¤land›. A¤a ba¤l› bilgisayar say›s› daha sonralar› 15’e ç›kar›ld›. ‹nternet 1971’de A¤ Kontrol Protokolü (NCP-Network Control Protokol) ad› verilen bir protokol ile çal›flmaya bafllad›.

‹l k e - pos t a 1 9 71 ’d e gö n de r i l di

‹nternette en fazla kullan›lan araç olan elektronik posta (e-posta) ilk web sitesinin oluflturulmas›ndan tam 20 y›l önce 1971’de Ray Tomlinson taraf›ndan gönderildi. E-posta ARPANET içinde yayg›n olarak kullan›lmaya baflland›. Tomlinson, 1972’de ilk e-posta program›n› gelifltirdi. ARPANET a¤› içinde o dönemde e-posta kullan›m› yüzde 35 oran›nda seyrediyordu. 1972 y›l› Ekim ay›nda gerçeklefltirilen Uluslararas› Bilgisayar ‹letiflim Konferans› (ICCC- International Computer Communications Conference) isimli konferansta, ARPANET’in NCP ile baflar›l› bir demostrasyonu gerçeklefltirildi. 17

Ön e m li bi r ad› m E t h e r n e t

1973’te iletiflim protokolleri konusunda bir önemli geliflme de, Xerox Parc’tan Bob Metcalfe’›n Harvard Üniversitesi’nde doktora tezi olarak daha sonra Ethernet olarak bilinecek sistemi gelifltirmesidir. Ethernet flu an en çok kullan›lan a¤ teknolojisidir. Bob Metcalfe ve David Boggs ilk ethernet ba¤lant›s›n› Michelson ve Morley adl› iki bilgisayar aras›nda kurmufllard›r. Ayn› y›l Londra Üniversitesi ve Norveç Kraliyet Radar Kurumu ARPANET’in ilk uluslararas› üyeleri oldu. 1974 y›l›na gelindi¤inde Vinton G. Cerf ve Robert E. Kahn taraf›ndan hâlen kullan›mda olan TCP (Transmisyon Kontrol Protokolü) ilk defa yay›nlanm›flt›r. Ayn› y›l di¤er flebekelerle de iletiflim imkân› sa¤lamas›yla gerçek anlamda internetin temeli oluflturulmufltur. 1976’da Leonard Kleinrock, ARPANET ile ilgili ilk kitab›n› yay›nlad›. Bu kitapta daha çok protokollere yer veriliyordu. Bu eser, anahtarlama kavram›n›n topluma anlat›lmas›nda önemli rol oynad›. Ayn› y›l ‹ngiltere Kraliçesi’nin ilk e-postas›n› göndermesiyle elektronik posta daha popüler hâle geldi.

Y › l : 1 9 7 7 , A m e ri k a ’ d a b i l g i s a y a rl a r e v l e r e g i r i y o r

1977 y›l›nda Amerika bilgisayarlar›n evlere girmesinin h›zla artt›¤›na flahit oldu. Digital Equip18

ment’›n Genel Müdür’ü Ken Olsen’in 1977’de ”Kim evinde kiflisel bir bilgisayar sahibi olmak ister ki” fleklindeki sorgulamas›na ra¤men IBM PC (kiflisel bilgisayar) ilk y›l›nda yüksek fiyat›na karfl›n 65 bin adet satarak kiflisel bilgisayar pazar›n›n kal›c› oldu¤unu gösterdi. 1979’da kullan›c› gruplar› (USENET) ortaya ç›kt›. Kullan›c› gruplar› ARPANET’in genel amaçlar› d›fl›ndaki konularda iletiflime imkân sa¤lam›flt›r. 1981 y›l›nda IBM PC sat›fllar› artmaya devam etti ve kitlesel kiflisel bilgisayar pazar› giderek önem kazanmaya bafllad›. 1980’li y›llar›n bafl›nda Yerel Alan A¤lar› (LAN), kiflisel bilgisayarlar ve ifl istasyonlar›n›n yayg›nlaflmas› internetin de h›zla büyümesine yol açt›. 1980 ortas›nda Savunma Bakanl›¤›’na ba¤l› (DoD/Department of Defence) Amerikan askerî bilgisayar a¤›, ARPANET’ten ayr›ld› ve MILITARY NET ad› ile kendi a¤›n› kurdu. 1981’de kurulan BITNET (Because It’s Time NETwork), 9 Aral›k 1987 tarihinde virüs sald›r›s›na u¤rad›. Bu sald›r› sonucunda a¤daki tüm posta sunucular› çöktü.

C-STA N DARTLAR BEL‹RLEN‹YOR

NCP’den daha fazla yeni olanaklar getiren yeni bir protokol, 1 Ocak 1983’te ‹letiflim Kontrol Protokolü (Transmission Control Protokol/ Internet Protokol - TCP/IP) ad›yla ARPANET içinde kulla19

n›lmaya bafllad›. Bu tüm makinelere uygulanmas› gereken bir de¤ifliklik oldu¤undan uzun süreli bir plânlama ile gerçeklefltirilmifltir. TCP/IP bugün varolan internet a¤›n›n ana halkas› olarak yerini ald›. Ayn› y›l ARPANET askerî ve sivil olarak ikiye bölündü ve bugünkü internet kuruldu. 1983’teki bir di¤er önemli geliflme, Domain Name Server (DNS) sisteminin gelifltirilmesidir. Bu flekilde 123.255. 152.10 gibi tan›mlanan sunucu sitelerinin anlaml› isimlerle an›lmalar› mümkün olmufltur. DNS sisteminin gelifltirilmesi bugünkü internetin temelinin at›lmas› olarak kabul edildi¤i için, internetin do¤um günlerinden biri say›l›r. Ancak internetin do¤um tarihi olarak 1969, 1974 ve 1983 y›llar› kabul edilir. Çünkü 1969’da ARPANET kurulmufl, 1974’te di¤er flebekelere de bu a¤la iletiflim kurulma imkân› verilmifl ve 1983’te oluflturulan DNS standard› ile de internet halka aç›lm›flt›r. Uzmanlar›n ço¤u internetin halka indi¤i an›n, Eylül 1993 ile Mart 1994 aras›nda bir noktada oldu¤u görüflünde birleflirler. 1984’te internet sunucu site say›s›n›n bini geçti¤ine tan›k olunmufltur. Teknolojik olarak bir önem tafl›mamakla beraber, siberuzay (cyberspace) terimi ilk defa William Gibson taraf›ndan kullan›lm›flt›r. 1985’ten itibaren internet art›k de¤iflik kesimler taraf›ndan kullan›lmaya bafllanm›fl, e-posta uygulamas› farkl› sistemler kullanan de¤iflik kurumlar aras›nda yayg›nlaflm›flt›r. 20

Y a y g › n a l t y a p › y a g e ç i fl

‹nternetin kullan›m›n›n yayg›nlaflmas› ile birlikte di¤er ticarî ve idarî kurumlar da kendi a¤lar›n› kurmaya bafllad›lar. 1985’te Dennis Jennings, Birleflik Devletler Ulusal Bilim Vakf› için (United States National Science Foundation) NSFNET’i oluflturdu. Federal kurumlar taraf›ndan bugünün internetinin flekillenmesi için Federal Networking Council (FNC) kuruldu. Bu kurulufl di¤er uluslararas› kurulufllarla birlikte çal›flt›, internetin dünya çap›nda yayg›nlaflmas› hedeflendi. 1986’da NSF, ARPANET için ülke çap›nda befl büyük süper bilgisayar merkezi kurulmas›n› içeren kapsaml› bir öneri paketi haz›rlad›. ARPANET Amerikan hükümetinin sübvansiyonu ile NSFNET olarak düzenlendi. 1987’de yeniden düzenledi¤i internet yap›lanmas› plân› ile NSFNET yedi bölgesel nokta üzerinde 1.5 Mb/s (daha önce 56 Kb/s idi) güçlü bir omurgay› iflletece¤ini duyurdu. 1988 de teknolojik anlamda önemli geliflmelerin yafland›¤› bir y›ld›r. Bugünkü sohbet programlar›n›n temeli olarak kabul edilen IRC (Internet Relay Chat), Jarkko Oikarinen taraf›ndan yaz›lm›fl, Kuzey Amerika ve Avrupa aras›ndaki ilk fiber optik transatlantik kablo döflenmifltir. Ayr›ca NSFNET, günde 75 milyon paket kapasiteli T1 s›n›f› omurga (1.544 Mbps) hâline getirilmifltir. 21

1988’de Leonard Kleinrock baflkanl›¤›nda Robert E. Kahn ve David D. Clark’in da yer ald›¤› National Research Council (NRC) adl› komite Ulusal Araflt›rma A¤›na Do¤ru (Towards a National Research Network) adl› bir bildiri yay›nlad›. Bu bildiri hükümetten de destek gördü. Ayn› komite 1994 y›l›nda bu kez Realizing The Information Future: The Internet and Beyond (Enformasyonun Gelece¤ini Anlamak: ‹nternet ve Gelece¤i) isimli bir bildiri daha yay›nlad›. Bu geliflmelerin ard›ndan internet büyüdü ve yedi k›tada toplam 50.000 a¤a, Amerika’da ise 29.000 a¤a ulaflt›. 1990’da ARPANET kullan›mdan kald›r›ld›. Yerini ABD, Avrupa, Japonya ve Pasifik ülkelerinde ticarî ve hükümet iflletimindeki omurgalar (backbone) ald›. ARPANET’in kald›r›lmas›na ra¤men, TCP/IP protokolü kullan›lmaya devam etti. 1989 y›l›nda internetin bugün kullan›lan metin protokolü olan hypertext için ilk öneri Avrupa Nükleer Araflt›rmalar Merkezi CERN’den Tim Berners-Lee taraf›ndan getirilmifltir. Daha sonra “World Wide Web” (WWW) olarak bilinecek bu protokol, internetin en önemli özelli¤i olmufl ve elektronik ticaret için gerekli altyap›n›n haz›rlanmas›nda son derece ciddi bir rol oynam›flt›r. Bir di¤er önemli geliflme, 1990’da Sun Microsystems’dan Patrick Naughton’›n platformdan ba22

¤›ms›z web sayfalar› yarat›lmas› için yeni bir yaz›l›m dili gelifltirme çal›flmas›n› bafllatmas›d›r. Bu çal›flma daha sonra Java olarak bilinecek yaz›l›m dilinin gelifltirilmesiyle sonuçlanacakt›r. NSFNET’in iflletilmesine bir süre sonra Merit’in yan›nda ABD’nin dev bilgisayar firmas› IBM ve haberleflme firmas› MCI dahil oldu. NSFNET’in iflletilmesine yönelik 1990’da oluflturulan bu birlik ‘‹leri A¤ Hizmetleri’ (ANS-Advance Network Services) olarak adland›r›ld›. ANS’nin kuruluflu süreci ABD’de 1990’lara kadar devlet deste¤inde geliflen internet omurgas›n›n özellefltirilmesi sürecinin de bafllang›c› olmufltur. Bu çerçevede ilk servis sa¤lay›c› da 1990’da kuruldu.

‹ l k w e b s i t e s i 1 9 9 1 ’ d e o l u flfltt u r u l d u

‹nternetin temeli say›lan ilk web sitesi 12 Aral›k 1991’de Stanford Üniversitesi’nden ABD’li Paul Kunz taraf›ndan yarat›ld›. ‹lk web sitesi üç sat›rdan olufluyordu. 1992’den sonra birçok kurum internet tabanl› çal›flacak yaz›l›mlar gelifltirmeye bafllam›flt›r. ‹lk web taray›c›s› 1992’de Line Mode Browser ad›yla kullan›lmaya bafllanm›flt›r. “Sörf” deyimi ilk defa ayn› y›l kullan›lm›flt›r. Taray›c›lar konusundaki en büyük geliflme 1993 Eylülünde Mosaic taray›c›s›n›n piyasaya sunulmas›yla gerçekleflmifltir. 1995 y›l› May›s ay›na gelindi¤inde 23

NSFNET’in özel flirketlerin ortakl›¤›yla iflletilmesiyle bafllayan özellefltirme sürecinin NSF’nin internet omurga iflletmecili¤inden tamamen çekilmesi ile tamamland›¤›n› görüyoruz. 1995’ten itibaren ABD internet omurga iflletimi tamamen özel iflleticilerinin elindedir. Ayn› y›l “alan ad› isimleri” (domain name) paral› oldu. Netscape ve Microsoft aras›nda yaz›l›m savafllar› bafllad›.

Bill Gates: ‹nternet yarars›z ve gelip geçici bir ortam

‹lk elektronik (sanal) ortam flirketi, 1994’te “First Virtual” ad›yla bankac›l›k hizmetleri vermek üzere kurulmufltur. Ancak 1995, “nokta kom” flirketlerinin at›l›m yapt›¤› y›ld›r. 1994’te Microsoft’un kurucusu Bill Gates’in “internet’in görece yarars›z ve gelip geçici bir ortam” oldu¤unu, ve sayg›n baz› yönetim dan›flman› akademisyenlerin “internet’in ticarî bir de¤eri bulunmad›¤›n›” belirtmelerine ra¤men, sanal ticaret ilk ve en çok gösterilen örne¤ini 1995’te Amazon.com ile yaflam›flt›r. ‹nternet patlamas› yaflan›rken, birkaç y›l Microsoft kenarda kald›. Ancak milyonlarca Amerikal› PC’lerini bir iletiflim arac› olarak kullanmaya bafllay›nca, Microsoft da piyasaya girmeye karar verdi. 1995’in bafl›nda flirket, America On-Line’a rakip olarak Microsoft Network ismiyle kendi eriflim servisini kurdu. O y›l›n A¤ustos ay›nda ç›ka24

r›lan Windows 95’de kullan›c›lar›n interaktif bilgisayar sistemlerine, özellikle de Microsoft Network’e kat›lmalar›n› kolaylaflt›racak unsurlar haz›r bulunuyordu. 1996’da Microsoft flirketi, internet taray›c›s› Internet Explorer ile Netscape flirketine rakip duruma gelmifltir. Ancak ABD Adalet Bakanl›¤›, Internet Explorer’›n Windows iflletim sistemiyle beraber ücretsiz olarak verilmesi nedeniyle Microsoft aleyhine antitröst soruflturmas› bafllatm›fl ve Netscape’in flikayeti sonucunda Microsoft aleyhine dava aç›lm›flt›r. ‹lk karar “Microsoft’un rakiplerini ezmek için tekel gücünü s›k s›k kulland›¤› ve toplumsal bir sorun oldu¤u” fleklinde verilmifltir. En son antitröst davas› AT&T’nin 1982’de parçalara ayr›lmas›yla sonuçlanm›flt›, ancak yaz›l›m konusunda co¤rafî veya fonksiyonel s›n›rlamalar›n bulunmamas›, Microsoft davas›n›n sonucunun merakla beklenmesine yol açm›flt›r. Biliflim sektöründeki ilk antitröst örne¤inde 1970’li y›llarda ABD Adalet Bakanl›¤› IBM’in üzerine gitmifl, ancak IBM’in pazardaki gücünü kaybetmesi sonucunda davadan vazgeçilmiflti. Daha sonra Internet Explorer adl› internet taray›c›s›n›n patent haklar› konusunda aç›lan bir davay› kaybeden Microsoft, yaz›l›m alan›nda en büyük flirket ve “tekel” olman›n sanc›lar›n› hâlâ yafl›yor. 25

D - T Ü R K ‹ Y E ’ D E ‹ N T E R N E T ‹ N G E L ‹ fi ‹ M ‹

‹nternet teknolojisi Türkiye’ye ilk olarak, 1987’de Ege Üniversitesi’nin öncülü¤ünde kurulan, Türkiye Üniversite ve Araflt›rma Kurumlar› A¤› ile geldi. Ancak Türkiye’nin internetle as›l tan›flmas› 12 Nisan 1993’te Ankara-Washington aras›nda kiral›k hatla kurulan ba¤lant› ile olmufl, Türkiye ARPANET’in yerini alan NFSNET a¤›na dahil olmufltur. Bu yüzden 12 Nisan, Türkiye’de internetin do¤um günü olarak kabul edilmifltir. Ayn› y›l ODTÜ ve Bilkent üniversiteleri ilk Türk web sitelerini yay›na verdi. 1994’te de kurumlara ve firmalara internet hesaplar› verilmeye baflland›. Bu arada ilk internet servis sa¤lay›c› TRNET, 1996’da da Türkiye’nin ilk internet altyap›s› olan TURNET devreye girdi. 1998’de Ulaflt›rma Bakanl›¤› bünyesinde ‹nternet Üst Kurulu oluflturuldu. Daha sonra bu kurul, ‹nternet Kurulu olarak faaliyetlerini sürdürmeye devam etti. Kurul, 8-21 Nisan tarihleri aras›n› “‹nternet Haftas›” ilan etti. Her y›l kutlanan hafta her ne kadar son y›llarda sönük geçiyorsa da, Türkiye’de internetin kamuoyuna ulaflmas›nda büyük bir ifllev yüklendi. Di¤er yandan Rekâbet Kurulu’nun Türk Telekom’a internet servis sa¤lay›c› firmalarla haks›z rekâbet yapt›¤› gerekçesiyle 1.1 trilyon ceza vermesi üzerine ‹nternet Servis Sa¤lay›c›lar› Derne26

¤i (T‹SSAD), (yeni ad›yla Tüm ‹nternet Derne¤i T‹D), karar›n al›nd›¤› 4 Ekim 2002’yi “Türkiye’de internetin do¤um günü” olarak kutlama karar› ald›. Ancak bu tarih internet servis sa¤lay›c›lar› aç›s›ndan sembolik bir anlam tafl›maktan öteye geçmiyor. 1997’ye gelindi¤inde, akademik kurulufllar›n internet ba¤lant›s›n› sa¤layan ULAKNET çal›flmaya bafllam›fl ve üniversiteler, nispeten h›zl› bir omurga yap›s›yla birbirlerine ba¤lanm›fl ve internet kullan›r hâle gelmifllerdir. 1999 y›l› içerisinde, ticarî a¤ altyap›s›nda büyük de¤ifliklikler olmufl ve TURNET’in yerini TTNET ad›nda yeni bir oluflum alm›flt›r. 2000’lerin bafl›nda; ticarî kullan›c›lar TTNet omurgas› üzerinden; akademik kurulufllar ve ilgili birimler de ULAKNET omurgas› üzerinden internet eriflimine sahiptir. Ayr›ca bu iki omurga aras›nda yüksek h›zl› ba¤lant› mevcuttur.

Bi zi Tü r k T e le k om in t e r n e t e ba ¤l › y or

Günümüzde Türkiye’de internete eriflmemizi sa¤layan altyap›n›n büyük ço¤unlu¤u bir kamu kuruluflu olan Türk Telekom’un (Türk Telekomünikasyon A.fi.) tekelindedir. ‹nternet servis sa¤lay›c›lar internet yurt d›fl› ç›k›fllar›n› ve yurt içi ba¤lant›lar›n› Türk Telekom’dan kiralad›klar› hatlar üzerinden yapmaktad›rlar. Bunun yan›nda inter27

net sa¤lay›c›lar küçük çapta da olsa yurtd›fl›na ba¤lant› için uydu servisleri kullanmaktad›r. Özellikle 21 May›s 2003’te meydana gelen Cezayir Depremi sonucu Türkiye’nin yurtd›fl› ba¤lant› kapasitesinin büyük bir bölümünün devred›fl› kalmas› ve bu durumun bir aya yak›n bir süre devam etmesi sonucu, internet servis sa¤lay›c›lar bu gibi durumlardan etkilenmemek için uydu servislerine a¤›rl›k vermeye bafllam›fllard›r.

‹n t e r n e t ku l la n › c› s › e n h› z l › ar t a n ü l ke Tü r k iy e !

Amerikan strateji flirketi The Roper Reports Worldwide’›n 30 ülkede yapt›¤› bir araflt›rmaya göre, Türkiye internet kullan›c›s› en h›zl› artan ülke. Son iki y›lda internet kullan›m›ndaki geliflmeler kategorisindeki de¤erlendirmeye göre de Türkiye, 30 ülke aras›nda internet kullan›c› say›s› en h›zl› artan ülke olarak gösterilmifltir. Araflt›rmada flafl›rt›c› bir flekilde Türkiye’de internet kullan›m›n›n yüzde 19 oldu¤u belirtildi. Ayn› araflt›rmada nüfusunun yüzde 44’ü internet kullanan ABD ise, son iki y›lda kullan›c› oran›ndaki art›fl h›z› ile Türkiye’nin ard›ndan ikinci s›rada yer ald›.

Tü r k iy e ’de i n t e r ne t ku l l an › c› s ay › l ar ›

Uydu operatörü Eutelsat’›n 2003’te yapt›¤› bir araflt›rmaya göre Türkiye’de 931 bin ev internete 28

ba¤lan›yor. 2002 y›l› rakamlar›na göre Türkiye’de internet kullan›c› say›s› 2.5 milyon kiflidir. IBS’nin yapt›¤› bir araflt›rmada ise Türkiye’de internet kullan›c› say›s›n›n 3.7 milyon oldu¤u sonucu ortaya ç›km›flt›r. IDC araflt›rma flirketine göre Türkiye’deki internet kullan›c› say›s› 2005’te 8 milyonu bulacak. Türkiye’de nüfusun yüzde 5.56’s› internet kullan›c›s›. Bu oran ABD’de yüzde 60.4, Avrupa ülkelerinde yüzde 29.77. Bu sonuca bak›ld›¤›nda Türkiye geliflmifl ekonomilerin çok gerisinde olmakla birlikte, 3.7 milyon kullan›c› say›s› ile Avusturya, Belçika, Çek Cumhuriyeti, Danimarka, Finlandiya, Yunanistan, G. Afrika, Hong Kong, ‹rlanda, ‹srail, ‹zlanda, ‹sviçre, Malezya, Norveç ve Portekiz gibi Türkiye’ye göre daha kuvvetli ekonomilere sahip ülkelerdeki internet kullan›c› say›s›ndan daha fazla internet kullan›c›s›na sahiptir. 30 ülkede ortalama her on bilgisayar kullan›c›s›ndan üçü kiflisel bilgisayara sahip. K›talara göre, kiflisel bilgisayar sahipli¤i kategorisinde Asya ilk s›rada yer al›rken, bu k›tada bilgisayar kullanan 10 kifliden 6’s›n›n kendisine ait bilgisayar› bulunuyor. Türkiye’de bilgisayarlaflma oran› yüzde 4’tür. AB üyeli¤i kesinleflen 10 ülkede ise evlerde bilgisayarlaflma oran› yüzde 20-22, AB 29

üyesi ülkelerde yüzde 40’› aflk›n, ABD’de ise yüzde 65’in üzerinde. E - ‹ N T E R N E T T E K N O L O J ‹ L E R ‹ N E B A K I fi

‹n t e r n e t a la n ad l ar ›

‹nternette ziyaret etti¤imiz sitelerin adreslerinin uzant›lar› yani nas›l bitti¤i bize o site hakk›nda bir fikir verir. Örne¤in bir sitenin adresi, “gov.tr” ile sonlan›yorsa bu sitenin bir kamu kurumuna ait oldu¤unu anlar›z. Ayn› flekilde, “edu.tr” ile biten bir sitenin de bir üniversite sitesi oldu¤unu anlar›z. Bu internet adreslerinin s›n›fland›r›lmas› ve ak›lda tutulmas› için büyük kolayl›k sa¤lar. Örne¤in, Adalet Bakanl›¤›’n›n web sitesinin adresinin ne oldu¤unu merak ederken flöyle sonuca varabiliriz. Adalet Bakanl›¤› bir kamu kurumudur. Dolay›s›yla adresi gov.tr ile sonlanmal›d›r. Öyleyse tahmini olarak, www.adalet.gov.tr adresine girdi¤imizde bu sitenin gerçekten de Adalet Bakanl›¤›’na ait oldu¤unu görürüz. ‹nternet alan adlar› yukar›da verdi¤imiz örnekten de anlafl›ld›¤› gibi kullan›c›lara kolayl›k sa¤lamas› için s›n›fland›r›lmaktad›r. S›n›fland›rma iki aflamada yap›l›r. Birincisi sitenin ticarî bir site mi yoksa bir kamu sitesi mi oldu¤unu anlamam›za yarayan com, net, org, edu gibi eklerdir. ‹kinci aflamada ise ülke ekleri yer al›r. Örne¤in Türkiye’nin “alan ad› uzant›s›” “tr”dir. 30

Tü r ki ye ’ de da ¤› t › l an “ t r ” u z an t › l › al a n ad l ar ›

Türkiye’nin internet alan ad› uzant›s› olan “tr” ile biten adresleri verme yetkisine sahip kurulufl, Orta Do¤u Teknik Üniversitesi (ODTÜ) ‹nternet Alan Ad› Yönetimi’dir. ‹nternet Alan Ad› (Domain Names Sistems-DNS) olarak ifade edilmektedir. ODTÜ Alan Ad› Yönetimi, internette .com.tr, .net.tr, .info.tr, .biz.tr, .org.tr, .web.tr, .gen.tr, .av.tr, .name.tr, .tel.tr, .gov.tr, .bel.tr, .pol.tr, .mil.tr, .k12.tr ve .edu.tr uzant›l› adreslerin tescilini yapmaktad›r.

A la n a dl ar › uz an t › l ar › ne an l am a ge l i y o r ?

av.tr - Avukatlar için web.tr - ‹nternet hizmeti veren kurulufllar için name.tr - Kifliler için ad ve soyad tescil etmek için kullan›l›r bel.tr – Belediyeler için com.tr - Ticarî kurulufllar için gen.tr - Genel amaçl› adresler için pol.tr - Emniyet teflkilat› için biz.tr - Ticarî kurulufllar için info.tr - Ticarî kurulufllar için edu.tr - Yüksek ö¤retim kurumlar›, üniversiteler için 31

gov.tr - Devlet kurumlar› için org.tr - Sivil toplum kurulufllar› için (dernek, vak›f vb.) net.tr - ‹nternet alt yap›s› hizmeti veren firmalar için. (‹ngilizce network kelimesinin k›saltmas›d›r, “a¤, flebeke” anlam›ndad›r.) mil.tr - Askerî kurumlar için bbs.tr - Bulletin Board System k12.tr - Orta ö¤retim kurumlar› için tel.tr - Telefon numaras› kullan›larak adres almak isteyenler için

20 0 3 v e r i le r i n e g ör e T ür k i y e ’d e “ t r ” u za nt › l › k ay › t l › a dr e s s a y › s › :

com.tr (ticarî kurulufllar): 27000 org.tr (organizasyonlar): 1905 edu.tr (üniversiteler): 158 k12.tr (ortaö¤retim kurumlar›): 477 gov.tr (kamu kurumlar›): 1317 net.tr (servis sa¤lay›c›lar): 151 mil.tr (askerî kurumlar): 8 gen.tr (genel): 5365 nom.tr (kiflisel ada kay›t): 199 32

Ul u s la r ar a s › ge ç e r l i li ¤ e s a hi p gl o b al üs t s e v i y e a la n ad l ar ›

Türkiye’nin uluslar aras› internet adresi uzant›s› olan “tr” ile biten adresler kullan›labilece¤i gibi küresel geçerlili¤i olan üst seviye alan adlar› da bulunmakta ve bu adresler de büyük oranda tercih edilmektedir. Bu adreslerin al›nmas› yani tescilinde Türkiye’deki gibi fazla bürokratik ifllem gerekmedi¤inden giderek yayg›nlaflmaktad›r. Global üst seviye alan adlar› ve anlamlar› flöyledir: com - Ticarî kurulufllar (commercial) edu - Üniversiteler (education) gov - Devlet kurumlar› (government) mil - Askerî kurumlar (military) net - A¤ organizasyonlar› (network) internet alt yap›s› hizmeti veren firmalar genellikle bu uzant›y› kullan›r. “Net” ‹ngilizce network kelimesinin k›saltmas›d›r, “a¤, flebeke” anlam›ndad›r. org - Kâr amac› gütmeyen kurulufllar. Vak›f, dernek gibi sivil toplum kurulufllar› içindir.

E - P o s t a ’ n › n o l m a z s a o l m a z › “ @ ” i flflaa r e t i

‹nternette en çok kullan›lan servis e-postad›r. Eposta adreslerinin ortak özelli¤i hepsinde “@” iflareti bulunmas›d›r. E-posta adresleri genellikle 33

üç bölümden oluflur. Birinci bölümde o e-posta adresinin sahip oldu¤u kifli ya da kurumu tan›mlayan bölüm, ikinci bölümde “@” iflareti ve üçüncü bölümde ise e-posta adresinin ba¤l› bulundu¤u e-posta sunucusu ad› yer al›r. [email protected] adresini inceledi¤imizde bu üç bölümü daha net görürüz. Türkiye’de internetle yeni tan›flanlar›n en s›k yapt›¤› hata posta adreslerini yazarken önüne www yazmalar›d›r. Genellikte [email protected] gibi hatal› yaz›mlarla karfl›laflmaktay›z. Böyle bir e-posta adresi olmayaca¤› aç›kt›r. www ile bafllayan bir fley olsa olsa web adresidir. Biraz önceki örnekte oldu¤u gibi içinde hem www hem de “@” iflareti bulunan bir metin ne web adresi ne de e-posta adresi olabilir. Böyle bir adrese gönderece¤iniz mesaj tabi ki hedefe ulaflmayacakt›r. Bu adresten www’yi ç›kar›rsan›z bu bir e-posta adresi, “@” iflaretini ç›kar›rsan›z da bir web adresi olabilir. ‹ngilizce’den çevirerek ‘at sign-at iflareti’ dedi¤imiz ve “et” diye okudu¤umuz bu sembolün 500 y›ll›k bir tarihi vard›r. “@”, iflareti e-posta adresinin bir parças› olarak ilk kez 1971’de Ray Tomlinson taraf›ndan kullan›ld›. Bilgisayar mühendisi Tomlinson kendisine gönderdi¤i ilk elektronik mesaj› k›saca ifade etmek için “@” iflaretini seçti. 34

Peki neden “@”? Tomlison bu soruya, “Klavyede kimsenin ad›nda kullan›lmayan ve kar›fl›kl›¤a yol açmayacak bir iflaret arad›m” diye cevap veriyor. “@”iflaretinin bilgisayar klavyelerinde nas›l kullan›lmaya baflland›¤› konusunda ise dil bilimciler ikiye ayr›l›yor. Baz›lar›na göre “@” iflareti ilk olarak Orta Ça¤’›n bafllar›nda el yazmalar› üzerinde çal›flan keflifller taraf›ndan kullan›ld›. Keflifllerin “@” iflareti, “içinde”, “taraf›na do¤ru”, “yan›nda” anlamlar›na gelen Latince kelime “ad”i temsil ediyordu. Asl›nda dil bilimcilerin büyük bir ço¤unlu¤u “@” iflaretinin daha yak›n bir tarihe, 18. yüzy›la ait bir bulufl oldu¤unu düflünüyor. Uzmanlara göre “@”, o tarihte birim bafl›na verilen fiyat› temsil eden ticarî bir semboldü. “5 elma @ 10 peni” denildi¤inde, 5 elmal›k bir birimin 10 peniye sat›ld›¤› ifade ediliyordu. Ancak 2000’in Temmuz ay›nda bir ‹talyan araflt›rmac›, 14. yüzy›la ait baz› ticarî Venedik belgelerinde belirgin bir flekilde “@” iflaretinin kullan›ld›¤›n› ortaya ç›kard›. Bu belgelerde iflaret “amfora” ya da “küp”ü sembolize eden bir miktar ölçüsü olarak kullan›l›yordu. Giorgio Stabile adl› araflt›rmac› ayr›ca 1492 tarihli bir Latince-‹spanyolca sözlükte “amfora”n›n bir a¤›rl›k ölçüsü olan “arroba”ya çevrildi¤ini keflfetti. Bunlar›n sonucunda “@” iflareti “ticarî a” 35

olarak 1885’te, yaz› makinelerinin ilk örne¤i olan Underwood’un klavyesindeki yerini ald›. O tarihten yaklafl›k 80 y›l sonra da bilgisayar klavyelerine e-posta iflareti olarak geçifl yapt›. “@” iflaretini Almanlar, Hollandal›lar, Macarlar ve Güney Afrikal›lar maymun kuyru¤una, Frans›zlar salyangoza, Danimarkal›lar fil hortumuna, Norveçliler domuz kuyru¤una, Çinliler küçük bir fareye, Ruslar köpe¤e, Finlandiyal›lar ise k›vr›lm›fl uyuyan küçük bir kediye benzetiyor. “@” iflareti ile ilgili olarak en büyük problem okunuflunda yaflan›yor. Evrensel bir iflaret hâline gelen iflaretin ortak bir ad› yok. “@” iflaretine ‹spanyollar tarihten gelen anlam›yla “arroba”, Portekizler “arroba”, Frans›zlar “arobase”, Amerikal›lar “atsign (at iflareti)”, ‹ngilizler “at-sign (at iflareti)”, Almanlar “at zeichen”, Japonlar “atto maak” diyor. Türkçe’de ise pek yayg›n olmasa da “güzela” deniyor. Türkçe’de en çok ‹ngilizce’den çeviri olarak “at” iflareti deniyor ve “et” fleklinde okunuyor.

‹ntern et özel i flflaare tle ri , k›s altmal ar › ve smi ley’ler

‹nternette iletiflim ço¤u zaman yazarak gerçeklefltirildi¤inden ve yazmak da konuflmaya göre daha yavafl oldu¤undan internet iletifliminde neredeyse standart hâle gelen pek çok k›saltma kul36

lan›lmaktad›r. Bu k›saltmalar›n ço¤u ‹ngilizce cümle ya da kelimelerin k›saltmas›d›r, Türkçe internet iletiflimine de aynen geçmifltir. Ayn› flekilde internette duygular›n anlat›lmas› ço¤u kez çok zor oldu¤undan duygular› ifade eden ve yüz ifadesine benzetilmeleri nedeniyle “smiley” olarak adland›r›lan pek çok özel iflaret de kullan›lagelmektedir. Smiley’ler sola do¤ru 90 derece yatm›fl insan yüz ifadelerini and›ran k›saltmalard›r. Örne¤in “::-)” ifadesine bafl›n›z› 90 derece sola çevirip bakarsan›z “::” iflaretinin gözleri, “--“ ifadesinin burnu, “))” ifadesinin de gülümseyen bir a¤z› oluflturdu¤unu ve dolay›s›yla gülümseyen bir yüzü and›rd›¤›n› fark edeceksiniz. Bu iflaret, gülümseme anlam›na gelmektedir.

S ›k ça k ul l an › l an s mi l e y ’l e r :

:-) veya :) Gülümseme. :-)))) veya :))))) Gülme. Parantezlerin say›s› gülmenin fliddetini ifade eder. :-( veya :( Somurtma, üzülme, k›r›lma. >:-) Kafl çatarak gülümseme (fleytanî/flakac› gülümseme). ;-) Göz k›rparak gülümseme. :-P Dil ç›karma. 37

:-\ Kayg›, emin olamama, s›k›nt›. :-I ‹fadesiz yüz. :...-( A¤lama. :-O fiaflk›nl›k.

S › kç a ku l la n› l an k› s al t m al ar :

lol: (Loughing out laud)-Yüksek sesle/kahkaha ile gülmek. rofl: (Rolling on the floor laughing)-Gülmekten yerlere düflmek/yerlerde yuvarlanmak. btw: (By the way)-Bu arada veya ha akl›ma gelmiflken. u?: (You?)-Ya sen? sup?: (What’S Up?)-Ne var ne yok? ty veya thx (Thank you)-Teflekkür ederim. tyvm: (Thank you very much)-Çok teflekkür ederim. np: (No problem)-Sorun de¤il, önemli de¤il. hi veya slm: Merhaba, selâm. bye: Hoflça kal. afk veya away: (Away from keyboard): Bilgisayar›n bafl›ndan ayr›lma durumunu gösterir. back: Bilgisayar›n bafl›na tekrar dönüldü¤ünü gösterir. 38

brb: (Be Right Back) Bilgisayar›n bafl›ndan k›sa süreli ayr›lmak. Geri dönece¤im. ?: Anlamama/daha fazla bilgi isteme belirtisi. k: (oK)-Tamam, oldu, anlad›m. omg: (Oh my God)-Aman Allah’›m! cya: (See you later)-Sonra görüflürüz.

F- ‹NTERNET NEDEN GEREKL‹?

‹nternet üzerine her gün milyonlarca bilgi eklenmekte ve yine her gün milyonlarca kullan›c› internete ba¤lanmaktad›r. Bu durum firmalar›n internetten yararlanma isteklerini körüklemekte, bu arzu ise bu konuda yaz›l›m gelifltirenleri teflvik etmektedir. Bu döngü içerisinde internet gitgide günlük hayat›n içerisine girmekte, ticaretten e¤itime, sa¤l›ktan siyasete tüm alanlarda etkisini giderek artt›rmaktad›r. Günümüzde bankalar tüm hizmetlerini internet üzerine tafl›makta ve böylece müflterilerine flubesiz bankac›l›k hizmetlerini en etkin flekilde sunmaya gayret etmektedirler. Bu konuda bankalar aras›nda k›yas›ya bir teknoloji savafl› yaflanmaktad›r. ‹nternet üzerinde bir çok sanal al›flverifl merkezi faaliyettedir. Ayr›ca firmalar›n kendilerine, ürünlerine ait bilgileri, duyurular› internet üzerine tafl›ma iste¤i gün geçtikçe artmaktad›r. Bunun için firmalar›n çok iyi gerekçeleri vard›r. 39

‹n t e r n e t l e n e l e r y apa bi l i r i z?

‹nternet web dedi¤imiz bir sistemi içerir. Web son y›llarda yaz›l›m firmalar›n›n gelifltirdikleri araçlar sayesinde yaz›, resim, ses ve animasyonlar ile filmlerin birleflti¤i, görsel ve iflitsel a¤›rl›kl› bir ortam hâline gelmifltir. Bu da bilgilerin daha kolay eriflilebilir, daha estetik ve etkileflimli bir arabirim yard›m›yla kullan›c›ya sunulmas›n› sa¤lar. Web sayfas› ad›n› alan bu arabirim birçok sayfan›n bir araya gelmesiyle web sitesi dedi¤imiz bilgi öbe¤ini oluflturur. Bir web sitesi teorik olarak sonsuz say›da sayfadan oluflabilir. Bu sayfalarda firma hakk›nda bilgiler, ürün tan›t›mlar›, duyurular, kampanyalar, kullan›c› hakk›nda bilgi toplayacak formlar, siparifl ve rezervasyon formlar›, fiyat listeleri ve daha birçok fley içerebilir. Web’in en büyük avantaj› sayfalar›n istenen zamanda de¤ifltirilebilmesidir. Arama motorlar›, haber gruplar›, web, e-posta, an›nda mesajlaflma yaz›l›mlar›, sohbet, bankac›l›k, e¤itim, e-ticaret, e-yay›nc›l›k gibi bir çok servisin getirdi¤i avantajlar internet arac›l›¤›yla hayat›m›za girmifltir. Öte yandan insanlar teknoloji yard›m›yla pek çok alandaki bilgiye kolay, ucuz, h›zl› ve güvenli bir flekilde eriflebilmektedir. ‹nternet ayr›ca, kiflilerin de¤iflik konularda fikirlerini serbestçe söyleyebilecekleri ortamlar bar›nd›ran bir demokrasi platformudur. 40

‹n t e r n e t t e t i c ar e t (e -t i c ar e t )

Çok genç olmas›na ra¤men, internetin ulaflt›¤› ticaret hacmi giderek art›fl göstermektedir. NUA Internet Survey’in araflt›rmas›na göre e-ticaret hacminin dünya çap›nda, 2003’ü 3 trilyon dolarla kapad›¤› tahmin ediliyor. 2004 y›l›nda bu rakam›n 8 trilyon dolar olaca¤› hesaplanmaktad›r. Türkiye’de ise 2004’te e-ticaret hacminin 18 milyar dolar› bulmas› bekleniyor. Elektronik ticareti, Hazine ve D›fl Ticaret Müsteflarl›¤›, “Bilgisayar a¤lar› arac›l›¤›yla ürünlerin tan›t›m›n›n, sat›fl›n›n, ödemesinin ve da¤›t›m›n›n yap›lmas› ifllemi” olarak tan›ml›yor. Dünya Ticaret Örgütü’nün tan›m›na göre ise e-ticaret, “Mal ve hizmet üretiminin, reklam›n›n, sat›fl ve da¤›t›m›n›n telekümünikasyon a¤lar› üzerinden yap›lmas›”d›r. Elektronik ticaret kendi aras›nda üç kategoriye ayr›l›yor: 1- Firmadan firmaya e-ticaret (Business to Business-B2B) 2- Firmadan tüketiciye e-ticaret (Business to Consumer-B2C) 3- Firmadan yönetime e-ticaret (Özel sektör firmalar›ndan kamu kurulufllar›na)-(Business to Government-B2G) 41

Bugün elektronik ticaret giderek önemini art›rmakta ve kaç›n›lmaz olarak flirketleri kendisine çekmektedir. E-ticaret sayesinde al›c› ve sat›c›n›n yüzyüze temas› söz konusu olmaks›z›n sat›c›, pazar araflt›rmas›n›, ürün plânlamas›n›, ürünün reklam›n›, sat›fl duyurusunu yaparken, al›c› da en iyi ürünü kendisine seçme flans› veren birçok e-ticaret sitesinden tespit ederek k›sa sürede pazar araflt›rmas› yap›p kendisi için en uygun olan› alabilmektedir. E-ticarette ödemeler genelde kredi kart› ile yap›lmakta baz› kurulufllar havale yöntemi ile de ödeme kabul etmektedirler. ‹nternetin önemli alanlar›ndan biri de “internet reklamc›l›¤›”d›r. ‹nternetteki ilk reklam 1994’te ekranlara düflmüfltü. Toplam reklam pazar› içinde ‹nternet reklamc›l›¤›n›n kaplad›¤› yer incelendi¤inde, Türkiye’de bu alan›n yeterince geliflmedi¤i ortadad›r. Geliflmifl ülkelerde internet reklamc›l›¤›, toplam reklam pazar›n›n yaklafl›k yüzde 10’unu olufltururken Türkiye’de bu oran›n yüzde 3-5 civar›nda oldu¤u görülmektedir.

‹n t e r n e t ku l la n ›c › s a y › s › n e k ada r ?

‹nternet, flimdiye kadar hiçbir kitle iletiflim arac›n›n ulaflamad›¤› bir h›zda büyüdü. 50 milyon kullan›c›ya radyo 38 y›lda, televizyon 13 y›lda ulafl›rken, internet büyük bir h›zla yay›larak ayn› 42

rakama 4.5 y›lda ulaflt›. 2002 sonunda tüm dünyada internet kullan›c› say›s› 655 milyonu buldu ve bu rakam y›lda ortalama yüzde 30 art›yor. Yani her y›l Türkiye nüfusunun iki kat› kadar yeni internet kullan›c›s› sanal dünyaya yelken aç›yor. Her gün 150 bin kifli internetle tan›fl›yor, 2005’te 1 milyardan fazla insan›n internet eriflimine sahip olmas› bekleniyor. Çeflitli araflt›rma kurulufllar› taraf›ndan yap›lan araflt›rmalar birbirine yak›n sonuçlar ortaya koyuyor. Merkezi ‹rlanda’n›n baflkenti Dublin’de bulunan ve internet üzerindeki araflt›rmalar›yla tan›nan www.nua.com’un 2002’de yapt›¤› bir araflt›rmada dünya çap›nda internet kullan›c› say›s›n›n 605.6 milyon kifli oldu¤u sonucu ç›km›flt›r. Araflt›rmaya göre, 1999’da 171, 2002’nin May›s ay›nda ise 580.7 milyon kifli olan internet kullan›c› say›s› 2003 bafllar›nda 605.6 milyon kifliye ulaflt›. Avrupa ve Asya’daki h›zl› büyümeye karfl›n, 2002 sonu itibariyle 169 milyon internet kullan›c›s›na sahip olan ABD, dünyada en çok internete ba¤lan›lan ülke ünvan›n› koruyor. NielsenNetRating araflt›rma kuruluflu taraf›ndan dünya genelinde yap›lan araflt›rmaya göre de, 2002 y›l› sonu itibar›yla, ABD yetiflkin nüfusunun yüzde 79’unu oluflturan 168.6 milyon Amerikan vatandafl›n›n internet kullan›c›s› oldu¤u ç›km›flt›r. Dünya internet nüfusu içinde ABD’li kullan›c›lar 43

yüzde 29’la birinci s›rada bulunurken, dünya internet kullan›c›lar›n›n yüzde 23’ü Avrupa’da yafl›yor. ‹nternet kullan›m›n›n h›zla artt›¤› Avrupa’da 2002 sonu itibariyle 133.4 milyon internet kullan›c›s› bulunuyor. ‹nternet kullan›c› say›s› penetrasyon oran› ABD’de yüzde 60,4, Avrupa ülkelerinde yüzde 29,77 olarak gerçekleflmektedir. Avrupa k›tas›nda internet kullan›c› say›s›n›n en h›zl› artt›¤› ülke ise ‹spanya. ‹nternet kullan›m oran› 2002’de ABD’de yüzde 3 artarken bu oran ‹spanya’da yüzde 22 olarak gerçekleflti. 7 milyon internet kullan›c›s›n›n bulundu¤u ‹spanya’da Bilim ve Teknoloji Bakanl›¤›, k›rsal kesimdeki yerleflimlerin yüzde 30’unun 2003 Haziran›na kadar internete ba¤lanaca¤›n›, 2004 y›l› bafl›nda ise kalan yüzde 70’lik nüfusun internet altyap›s›na kavuflaca¤›n› aç›klam›flt›. ‹nternet kullan›c› say›s› aç›s›ndan Çin de bugün ABD ile yar›fl›r durumdad›r. 2003’teki Dünya Ekonomik Forumu’nun Davos toplant›lar›nda konuflan China Netcom flirketinin baflkan› Edward Tian, ülkesindeki internete ba¤l› cihazlar›n 2008’de 200 ila 300 milyona ulaflaca¤› tahmininde bulunmufltur. Dünyan›n en kalabal›k ülkesi Çin’de internet kullan›c› say›s›, 2003’te 8.9 milyon artarak 68 milyon kifliye ulaflt›. Çin Internet Network Enformasyon Merkezi’nin (CNNIC) verdi¤i rakamlara göre, 1.3 milyarl›k Çin nüfusunun yüzde 5.3’ü internet kullan›yor. Pazar araflt›rmalar› flirketi Nielsen/Netra44

tings’in verilerine göre, Çin’de internet kullan›c› say›s› her 12-18 ayda iki kat›na ç›k›yor. Araflt›rma kurulufllar›n›n verileri birbirine yak›n sonuçlar veriyor. Bu nedenle 2001 y›l›n›n Aral›k ay›nda Internet.com’da yay›nlanan önemli bir sonucu sizlerle paylaflmak istiyoruz.

Dü ny a O n li ne N üf us u Ülke

Nüfus

Internet Kullan›c›lar› (Kaynak)

Aktif Kullan›c›lar ISS say›s› (Nielsen//NetRatings)

ABD

278.0 milyon 168 milyon

102.0 milyon

7,800

Almanya

83 milyon

26 milyon (Forsa)

15.1 milyon

123

Arjantin

37.4 milyon

2.0 milyon (D’Alessio IROL) 1.9 milyon

33

Avustralya

19.4 milyon

5 milyon (eMarketer)

5.6 milyon

718

Avusturya

8.2 milyon

2.7 milyon (Austrian

1.3 milyon

37

BAE

2.4 milyon

400,000 (Internet Arab World) NA

Bahreyn

645,361

<40,000 (DIT.net)

NA

1

Belarus

10.4 milyon

100,000 (Belarus Büyükelçili¤i)

NA

4

Belçika

10.3 milyon

2.7 milyon (InSites)

1.6 milyon

61

Brezilya

174.5 milyon 6.1 milyon (eMarketer)

(Nielsen//NetRatings)

Internet Monitor)

Bulgaristan 7.7 milyon

585,000 (GFK-Bulgaristan)

1

6.0 milyon

50

NA

26

386,000 (BBSSGallup) Cezayir

30.6 milyon

50,000 (Internet Arab World) NA

8

Çek

10.2 milyon

2.2 milyon (GfK)

NA

>300

1.3 milyar

22.5 milyon (CNNIC)

NA

3

Danimarka 5.4 milyon

1.6 milyon (NetValue)

1.6 milyon

13

Cumhuriyeti Çin

45

Estonya

1.4 milyon

462,000 (TNS Interactive)

NA

28

Filipinler

82.8 milyon

2.0 milyon (DigitalFilipino.com)

NA

33

2.0 milyon (eMarketer)

1.0 milyon

23

62

Finlandiya 5.2 milyon

2.15 milyon (Taloustutkimus) Fransa

60 milyon

11 milyon (Nielsen//NetRatings)

5.5 milyon

Yunanistan 10.6 milyon

1.3 milyon (VPRC)

NA

27

Güney Afrika 43.6 milyon

1.5 milyon (Nielsen//NetRatings)

611,000

44

Güney Kore 47.9 milyon

16.7 milyon (Gartner Dataquest)

13.1 milyon

11

H›rvakistan 4.3 milyon

300,000 (IDC)

NA

9

Hindistan

1 milyar

5.0 milyon (NASSCOM)

NA

43

Hollanda

16 milyon

6.8 milyon (Nielsen//NetRatings)

4.5 milyon

52

Hong Kong 7.2 milyon

3.9 milyon (Nielsen//NetRatings)

NA

17

‹rlanda

4.0 milyon

1.0 milyon (Amarach)

560,000

22

‹srail

6.0 milyon

1.2 milyon (eMarketer)

976,000

21

‹talya

57.7 milyon

11.0 milyon (Nielsen//NetRatings)

8.3 milyon

93

‹zlanda

278,000

167,000 (Int’l Telecom. Union)

NA

7

‹ngiltere

59.6 milyon

33.0 milyon (Jupiter MMXI)

13.0 milyon

245

‹spanya

40.0 milyon

7 milyon (Telefonica)

4 milyon

56

‹sveç

8.9 milyon

4.5 milyon (Nielsen//NetRatings)

3.0 milyon

29

‹sviçre

7.3 milyon

3.4 milyon (Nielsen//NetRatings)

1.8 milyon

44

Japonya

126.8 milyon 22 milyon (eMarketer)

20 milyon

73

Kanada

31.6 milyon

8.8 milyon

760

14.2 milyon (Media Metrix Canada)

Katar

47,000 (Internet Arab World)

NA

1

Kolombiya 40.3 milyon

769,000

700,000 (IDC)

NA

18

Kuveyt

2 milyon

63,000 (eMarketer)

NA

3

Küba

11.2 milyon

40,000 (Küba Hükümet

NA

4

Libya

5.2 milyon

7,500 (Internet Arab World)

NA

1

Litvanya

3.6 milyon

320,000 (SIC Gallup Media)

NA

14

Lübnan

3.6 milyon

Yaklafl›k 420,000 (Arab Advisors)

NA

22

730,000 (NetSurvey)

NA

16

Kaynaklar›) 60,000 (Int’l Telecom. Union)

Macaristan 10.1 milyon

46

Malezya

22.2 milyon

Meksika

101.8 milyon 2.3 milyon (eMarketer)

2 milyon (IDC Malaysia)

NA 1.7 milyon

7 51

M›s›r

70 milyon

455,000 (DIT.net)

NA

50

Norveç

4.5 milyon

2.2 milyon (Norsk Gallup)

1.4 milyon

13

Portekiz

10.1 milyon

Yaklafl›k 2.0 milyon (Marktest)

NA

16

Romanya

22.4 milyon

630,000 (European Survey of

NA

38

NA

35

the Info. Society) Rusya

145 milyon

7.5 milyon (Computer

Singapur

4.3 milyon

1.3 milyon (Singapore IDA)

956,000

9

Slovakya

5.4 milyon

Yaklafl›k 700,000 (TNS Factum)

NA

6

Slovenya

1.9 milyon

Yaklafl›k 400,000 (RINE Project)

NA

11

Industry Almanac)

Sri Lanka

19.4 milyon

<50,000 (NUA)

NA

5

Sudan

36.0 milyon

10,000 (Internet Arab World)

NA

1

Suriye

16.7 milyon

20,000 (Internet Arab World)

NA

1

Suudi Arabistan 22.8 milyon

300,000 (Internet Arab World)

NA

42

fiili

15.3 milyon

1.8 milyon (Int’l Telecom. Union)

NA

7

Tayland

61.8 milyon

4.6 milyon (Bangkok

NA

15

Araflt›rma Merkezi) Tayvan

22.3 milyon

6.4 milyon (iamasia)

5.0 milyon

8

Tunus

9.7 milyon

<120,000 (Internet Arab World)

NA

1

Türkiye

66.5 milyon

3.7 milyon (IBS)

NA

22

Ukrayna

48.8 milyon

750,000 (Committee

NA

32

50,000 (DIT.net)

NA

1

25,000 to 30,000

NA

5

5

on Comm. and Info.) Umman

2.6 milyon

Ürdün

5.2 milyon

(‹nsan Haklar› Derne¤i) Vietnam

80.0 milyon

22,000 (CommerceNet)

NA

Yemen

18.0 milyon

12,600 (Internet Arab World)

NA

1

1.3 milyon (Nielsen//NetRatings)

1 milyon

36

Yeni Zelanda 3.8 milyon

Kaynak: Turk.Internet.com 47

‹n t e r n e t t e t r il y o n l ar c a s ay f a bu l u n uy or

‹nternette geride b›rak›lan 10 y›lda o kadar h›zl› geliflme sa¤land› ki, flimdi internet siteleri bütün dünyay› sard›. Dünya üzerindeki internet sitelerinin ölçümünü yapan Netcraft Web Sunucusu’nun 2001 y›l› Aral›k ay› sonuçlar›na göre internette 36 milyon 276 bin 252 adet site bulundu¤u tahmin ediliyor. Dünya çap›ndaki web sayfalar›n›n istatistiklerine bakt›¤›m›zda en güncel veriyi Google arama motorundan alabilece¤imizi görüyoruz. Ekim 2003 itibariyle, Google verita ban›nda 3,307,998,701 web sayfas› kay›tl›d›r. Ancak, internetteki sayfalar›n büyük bölümünün arama motorlar›nda kay›tl› olmad›¤›n› dikkate almak gerekiyor. Bu nedenle internette bulunan web sayfa say›s› konusunda kesin olarak bir yarg›ya varmak mümkün de¤il. Ancak, bu say›n›n trilyonlarla ifade edilebilece¤i belirtiliyor.

‹n t e r n e t i n g e le c e ¤i : ‹ nt e r n e t 2 P r o j e s i

Web’in h›zla artan kullan›m› nedeniyle, mevcut internet üzerindeki gecikme, yavafllama, kapasite yetersizli¤i gibi olumsuzluklar da artmaktad›r. ‹nternet2, özellikle bu gecikmelere tolerans gösteremeyecek üniversite ve araflt›rma laboratuarlar› aras›ndaki etkileflimi iyilefltirme amac›yla tasarlanm›flt›r. Hâlen gelifltirilme aflamas›nda olan sis48

tem dünya çap›nda 180 Amerikan üniversitesi taraf›ndan kullan›lmakta ve gelifltirilmektedir. Gelifltirme çal›flmalar› internet a¤lar› alan›nda uzman olan bir çok flirket taraf›ndan da desteklenmektedir. Türkiye’de henüz ‹nternet2 a¤›na ba¤l› bir kurulufl bulunmamaktad›r. Gelece¤in ‹nternet alt yap›s›nda kullan›lacak standartlar› belirlemek amac›yla ‹nternet2 Vakf› kurulmufl ve çal›flmalar bu çat› alt›nda sürdürülmeye bafllanm›flt›r. Sistem üzerinde k›t’alar aras› h›zl› veri transferi gerçeklefltirmeye çal›flan uzmanlar, bu alanda çeflitli rekorlara da imza atmaktad›rlar. 6 Mart 2003’de ABD’deki Sunnyvale ile Hollanda’daki Amsterdam kentleri aras›ndaki 10.978 kilometrelik uzakl›ktaki mesafede gerçeklefltirilen veri transferi denemesinde saniyede ortalama 923 megabit h›za ulafl›ld›. ‹ki CD’den oluflan bir DVD film büyüklü¤ündeki veri, tipik bir ev ba¤lant›s›ndan yaklafl›k 3.500 kat daha h›zl› bir flekilde okyanusu geçti. ‹nternet2 projesi hakk›nda daha ayr›nt›l› bilgi, http://www.internet2.edu adresinden elde edilebilir.

49

50

II. B ÖLÜM ‹NT ERNET ‹N GET‹RD‹⁄‹ SORUN LAR

A- ‹N TERN ETTE K‹MSE GÜVEN DE DE⁄‹L

Bilgisayar teknolojilerinin her alanda kullan›lmaya bafllanmas›yla birlikte, teknolojinin kötü amaçla kullan›m› da büyük bir sorun olarak öne ç›kt›. ‹nternetin beraberinde getirdi¤i sorunlar›n en bafl›nda güvenlik gelmektedir. ‹nternete ba¤l› her bilgisayar d›flar›dan gelebilecek sald›r›lara aç›kt›r. Her ne kadar internete ba¤l› olmayan bilgisayarlara s›zmak da günümüzde baz› teknolojilerle mümkün olsa da, d›flar›dan gelebilecek sald›r› için en fazla kullan›lan yol internettir. ‹nternetten gelebilecek sald›r›lara de¤inmeden önce, bilgilerimize internet d›fl› müdahalenin nas›l olabilece¤ine de k›saca de¤inelim. Bugün geliflmifl baz› teknolojilerle bilgisayar ekran›ndaki görüntü baflka bir ekranda da görüntülenebilmektedir. Bu yöntemde, takip edilmek istenen kiflinin bilgisayar›n›n bulundu¤u ev ya da ofisin 51

yaklafl›k 200 metre kadar yak›n›na izleme cihazlar› bulunan bir minibüs park edilmektedir. Bu araçtaki özel cihazlar›n ekran›nda, takip edilen kiflinin bilgisayar›n›n ekran›ndaki görüntü aynen oluflturulmakta ve izlenebilmekte, dilenirse kay›t edilebilmektedir. Bilgisayar ekranlar› elektromanyetik sinyaller yaymaktad›r. Söz konusu sistem, takip edilen monitörün yayd›¤› sinyalleri toplay›p istenilen ekranda ayn› görüntüyü oluflturabilmektedir. Bu yöntemin d›fl›nda yine izlenen kiflinin, bilgisayar›nda klavyede bast›¤› tüm tufllar› kaydeden küçük yaz›l›mlar veya çipler bulunmaktad›r. Genellikle klavye kablosunun bilgisayara ba¤land›¤› noktaya tak›lan yaklafl›k 3 santimlik bu cihaz tüm klavye vurufllar›n› kaydetmektedir. Klavyeden yap›lan vurufllar› takip eden ve kay›tlar› istenilen adrese e-posta ile gönderen internet temelli yaz›l›mlar da bulunmaktad›r.

Bü y ü k r i s k a l t ›n da y › z

Teknolojiyi yayg›n olarak kullanmakla birlikte büyük bir riski de kabul etmifl oluyoruz. Hayat›m›z art›k bilgisayarlara ba¤›ml›. Güç kaynaklar›n›, iletiflimi, finans servislerini, havac›l›kla ilgili herfleyi bilgisayarlar yönetiyor. Hayatî önem tafl›yan tüm bilgiler, hastane kay›tlar›, ifl plânlar› ya da suç dosyalar› bilgisayar ortam›nda saklan›yor. 52

Bilgisayarlara her ne kadar çok güvensek tüm ifllerimizi onlar›n yard›m›yla gerçeklefltirsek de, onlar›n kötü tasar›m, yetersiz kalite kontrol, kaza ve en kötüsü de bir sald›r›ya karfl› korunmas›z oldu¤unu unutmamak gerekiyor. Siber sald›r›lar, virüsler, truva atlar› hepsi her fleyimizi emanet etti¤imiz bilgisayar sistemlerinin bir anda yerle bir olmas› için tehlike oluflturuyor. Ça¤dafl bir h›rs›z›n bilgisayar sistemlerinden çalabilece¤i fleylerin, silâhla çal›nabileceklerden çok daha de¤erli oldu¤unu unutmamam›z gerekiyor. ‹nternetin getirdi¤i olanaklardan yararlan›rken, e¤er gerekli tedbirleri almam›flsak bilgisayar›m›zda bulunan tüm bilgilerimiz tehlikede demektir. Sistemimize giren kiflinin bize verdi¤i zarar çok çeflitli olabilir. Üzerinde birkaç y›ld›r çal›flt›¤›m›z bir kitap, uzun bir u¤rafl sonras›nda bitirme aflamas›na getirdi¤imiz bir tez, web sitemizin, e-posta adresimizin hatta banka kartlar›m›z›n flifreleri... Bu gibi olaylar›n hiçbirinin yasal olmad›¤› ve hukuk tabiriyle h›rs›zl›k oldu¤u ortadad›r. ‹nternetle ilgili hukuk sisteminin tam olarak yerleflmemesi, konuyla ilgili yasal düzenlemelerin yetersiz kal›fl› nedeniyle bu suçlar›n birço¤unun cezas›z kald›¤› görülmektedir. ‹nternetin Türkiye’de yeni yeni yayg›nlaflmaya bafllad›¤› dönemlerde hat›rlarsan›z ‘hacker’lar hakk›nda bas›nda ç›kan haberlerin hemen hemen hepsi, ‘hacker’lar› gökle53

re ç›kartan, onlara neredeyse destek veren türdendi. Gösterilen “Dahi çocuk kaflla göz aras›nda götürmüfl!” gibi bir yaklafl›m hâlâ devam etse de son zamanlarda biraz ayaklar› yere basan haberlere do¤ru bir yönelifl var. Bu aflamada medyaya büyük görev düflmektedir. Teknolojiyi kullan›larak yap›lan h›rs›zl›k veya sistemlere verilen zararlar büyük bir bilgi gerektirdi¤i için takdir edilme pozisyonuna girilmektedir. Bu tür eylemlerin hiçbir yasall›¤›n›n olmad›¤› ve kifli veya kurumlar›n maddî manevî zarar›na yol açt›¤› unutulmamal›d›r. 2003 y›l› içinde ‹stanbul’da gerçekleflen bir olay› bu duruma örnek gösterebiliriz. Bir ifl adam›n›n internetteki hesab›na giren kimli¤i belirsiz kifli veya kifliler, bir döviz bürosu ile temasa geçmifl ve döviz sat›n almak istediklerini bildirmifllerdir. Ödemeyi internetten havale fleklinde yapacaklar›n› bildiren “h›rs›zlar”, döviz al›m› için söz konusu döviz bürosuyla anlaflm›fl ve ödemeyi de belirttikleri gibi internetten havale ile, hesab›na girdikleri bu ifl adam›n›n paras›yla yapm›fllar. Döviz bürosuna giderek dövizi nakit olarak al›p kay›plara kar›flm›fllard›r. Ortada bir ma¤dur ifl adam›, paran›n havale edildi¤ini ispat ve takip için bankan›n kay›tlar› ve döviz bürosu bulunmas›na ra¤men, yetkililer yeter54

li delil bulunamad›¤› gerekçesiyle olay hakk›nda takipsizlik karar› vermifllerdir.

M › s ›r ge v r e ¤ i nd e n dü d ü¤ e ‘ h ac ke r ’l › k

1971 y›l›nda, John Draper isimli bir Vietnam gazisi, Cap’n’ Crunch (m›s›r gevre¤i markas›) kutusundan ç›kan promosyon düdüklerinin 2600 MHz tonda ses ç›kartt›¤›n› fark etti. Bedava telefon görüflmesi yapmak için düdü¤ü telefonun al›c›s›na üflemek yeterliydi. Bu olay, tarihte ilk ‘hack’ olay› olarak kabul ediliyor. Günümüze gelindi¤inde hack çeflitli aflamalar kat etti. fiu anda ‘hack’in fleklinde büyük de¤ifliklikler olsa da amaç, temelde ç›kar sa¤lamaya dayan›yor. O dönemde, amaç bedava telefon görüflmesi yapmakt›, flimdi ise kredi kart› flifreleri çalarak veya internet bankac›l›¤› sisteminden hesaplara girerek haks›z kazanç elde etmek. ‹nternete gelindi¤inde ise 1995 y›l›nda Hong Kong’da ilk ‘hacker’›n yakaland›¤›n› görüyoruz.

S a n a l v e y a s i b e r s a v a fl

Teknolojiyi kullanarak sald›r›da bulunmak, “Siber Savafl” veya “Bilgi Savafl›” olarak adland›r›l›yor. “Siber savafl”la düflman devletler kadar rakip kurulufllar da birbirlerine sald›r› yaparak, büyük 55

zararlar verebilir. Bu yolla, flirketlerin rakibinin sistemine gizlice girmesi ve milyonlarca dolarl›k bir projeyi ele geçirerek rakibine zarar vermesi mümkündür. Olaya kaza ya da virüs süsü vererek, rakip flirketin konuyla ilgili tüm verilerinin de yok edilmesi mümkün. Bu ifl için virüsler ve trojan ad› veriler Truva Atlar› ya da “Worm” yani kurtlar kullan›labilir. Son zamanlarda, h›zla yay›lan bilgisayar virüsleri milyonlarca dolar veri ve iflgücü kayb›na yol açabiliyor. Rakip flirketlerin veya ülkelerin birbirleriyle olan mücadelelerinde teknoloji kilit konumda bulunuyor. “Siber savafl›n geçmifli Amerika-Rusya aras›ndaki so¤uk savafl dönemine uzan›yor. ‹nternet korsanlar›n›n çal›flmalar›n›n, o dönemdeki ajanlar›n bilgi toplama çal›flmalar›na benzedi¤i ifade ediliyor. Günümüzde rekabet için bilgi sald›r›lar› yeni bir boyut kazanm›fl durumda. Sadece flirketler aras›nda de¤il, devletler aras›nda da bu gibi sald›r›lar yap›ld›¤› biliniyor. Baz› devletler yurt d›fl›nda e¤itim gören ö¤rencilerinden sadece derslere devam etmekle kalmay›p, bulunduklar› ülkedeki flirket ya da kurulufllara stajyer olarak girip, bilgi toplay›p, bu bilgileri devletlerine aktarmalar›n› istiyorlar. Siber savafl her geçen gün, birbirine düflman devletlere yeni ufuklar aç›yor ve yeni yok etme ola56

naklar› sunuyor. Gerekli donan›ma sahip bir ülkenin Amerika’n›n banka sistemini göçertip, Wall Street’i bile yok edebilece¤i ifade ediliyor.

D e v l e t l e r d e s i b e r s a v a fl y a p a r

Siber savaflla ilgili en büyük çeliflki; onun, teknolojik olarak en çok geliflmifl devletler taraf›ndan desteklenmesidir. Çünkü, Siber savafl, savafl meydan›nda en çok onlar taraf›ndan kullan›lmaktad›r. Siber savafl›n silâhlar›, yak›n gelecekte terörist silâhlar›n›n ve düzenli ordular›n yerini alacakt›r. Bugün birçok ülke siber askerler yetifltirmektedir. Siber savafl için askerler yetifltiren ve bunlar› etkin bir flekilde kullanan ülkelerin bafl›nda Amerika Birleflik Devletleri geliyor. ABD, bir yandan siber savafl yaparken bir yandan da birçok siber sald›r›ya maruz kal›yor. Bunu fiubat 2002’de ABD Senatosu’nda bir alt komitede konuflan Bush’un sanal güvenlik dan›flman› Richard Clarke flöyle dile getirmiflti: “fier ekseninde yer alan ‹ran, Irak ve Kuzey Kore’nin yan› s›ra Çin ve Rusya da ABD’ye karfl› siber askerler yetifltirmektedir. Alt yap›m›z› hedef alabilecek bu sald›r›lara bundan sonra aralar›nda askerî operasyonlar›n da bulundu¤u tüm olanaklarla karfl›l›k verece¤imizi duyururuz.” 57

S a l d › r › y a k a r flfl›› s a l d › r ›

Gerçi flu ana kadar, hiçbir siber sald›r›ya karfl› askerî bir operasyonla karfl›l›k verilmifl de¤il. Ancak, siber sald›r›n›n geldi¤i noktaya do¤ru karfl› sald›r›lar düzenlendi¤i ve bu hedeflerin yerlerinin tespit edilmesi için çal›flmalar yap›ld›¤›n› tahmin etmek mümkün. Hatta baz› sistemlerde otomatik olarak karfl› reaksiyon gösteren ve sald›rgan›n bilgisayar›n› çökerten yaz›l›mlar bulunuyor. Öte yandan sivil ve askerî tüm hizmetlerin bilgisayarlar arac›l›¤›yla yap›l›yor olmas› bu alanda güvenli¤in sa¤lanmas› için de çal›flmalar yap›lmas›n› gerekli k›l›yor.

M i l y ar do l ar l › k g ü v e nl i k b ü t çe l e r i

ABD hükümetinin, 2002’de sanal güvenlik harcamalar› için ay›rd›¤› kaynak 2.7 milyar dolar olup, 2003’te bu oran 4.2 milyar dolar olarak belirlenmifltir. ‹nternet, her alanda eflitlik sa¤lad›¤› gibi burada da devreye girerek eflitli¤i sa¤l›yor ve dünyan›n en büyük gücünü ‘hacker’lar karfl›s›nda çaresiz b›rakabiliyor. Tüm güvenlik çabalar›na ve milyar dolarlar ayr›lan sanal güvenlik bütçelerine ra¤men, ABD sivil ve askerî hedefleri siber sald›r›lara maruz kalmaktan kurtulam›yor. Gerçek flu ki, bilgisayar teknolojilerinde yüzde yüz güvenlik hiçbir zaman mümkün de¤il. Bunun 58

mümkün olmad›¤›na örnek olarak 1996 Eylül ay›nda CIA web sitesinin k›r›lmas› ve 1999 Ocak ay›nda San Antonio’daki Kelly Hava Üssü bilgisayarlar›n›n, iki gün boyunca sürekli sald›r›ya u¤ramas› gibi birçok olay› gösterebiliriz. Dünyan›n en ünlü ‘hacker’› Kevin Mitnick’in FBI, ABD Hava Kuvvetleri sistemlerini k›rmas›n› da bu listeye eklemek mümkün.

M ak in e l i t a b an ca y e r i n e bi l gi s a y ar

Siber savafl bugün birçok ülkenin gündeminde. Bu çerçevede Londra D›fliflleri Araflt›rma Enstitüsü de bir rapor yay›nlad›. Söz konusu raporda, modern bir sanayi devletinin bilgisayar sistemlerine yönelik bir terörist eylemle felce u¤rat›labilece¤i uyar›s›nda bulunuluyor: “Belli bafll› bilgisayar kurumlar›na girifl, bir suçlu için de, iyi bir vatandafla oldu¤u kadar aç›k. Bu sebeple, “elektronik teröristler” için, baz› güvenlik sistemlerinin en zay›f noktalar›na yönelik stratejik plânlar kurmak zor olmayacakt›r. Hedefin bilgisayar oldu¤u eylemlerde yöntem, sabotaj yoluyla bilgisayara zarar verilmesi ya da kullan›m›n›n tamamen durdurulmas›yken, bilgisayar eylem arac› olarak kullan›lmaya kalk›ld›¤›nda uygulanacak yöntem, verilerin de¤ifltirilmesi ya da kopyalanmas›. Bu senaryonun bafl rolünü oynayan “hacker”lar, birin59

ci yöntemi uygulayan teröristlerin yapt›klar› gibi bilgisayar merkezlerini bombalamak yerine, sistemin merkezine virüs göndererek ya da sistemi k›r›p içine girme yolu ile bilgi çalarak sald›rmay› tercih ediyorlar. Gelece¤in Carlos’unun Çek yap›m› bir VZ61 makineli tabanca yerine bir IBM PC ile silâhlanm›fl olmas› pek flafl›rt›c› olmaz.”

Bi reysel b i l gi de teh l i kede

Siber savaflta devletler ve flirketler kadar bireyler de hedef. “Bireysel Bilgi Savafl›” olarak tan›mlayabilece¤imiz bu grupta yer alan sald›r›lar bir bireyin elektronik mahremiyetini hedef al›r. Bir kifliye ait tüm dijital kay›tlar› ve veri tabanl› giriflleri tehdit eden bu sald›r›lar; bilgi nerede sakl› olursa olsun onu bulup zarar vermeye yöneliktir. Ortalama bir bilgisayar kullan›c›s›n›n, saklad›¤› bilgi üzerindeki kontrolü ne yaz›k ki çok fazla de¤ildir. Kendimize ait bilgilerin tamam›n› kontrol edemeyiz. ABD’de yap›lan bir araflt›rmaya göre, bilgisayar kullan›c›lar›n›n yüzde 78’i böyle bir sald›r› sonucu bilgi kayb›na u¤ram›flt›r. Geçmiflte, bir kifli hakk›nda bilgi almak için çal›flan bir ajan, minyatür kamera ya da mikrofon kullanmak zorundayd›. Günümüz ajanlar› ise, o cihazlar›n daha da küçülmüfl modellerini kullanmakla beraber, ço¤unlukla zaten varolan verilere ulaflarak 60

her türlü bilgiyi edinmektedir. Birisine flantaj yapmak için art›k onu aylar boyu takip etmek gerekmiyor, telefon hatlar›n›n ucunda bulunan bir bilgisayardan pek çok fley ö¤renmek mümkün. Hayat›m›z hakk›ndaki pek çok bilgi dijital ortamda saklan›yor. Hakk›m›zdaki bilgiler sürekli bilgisayarlar aras›nda gidip geliyor. ‹flin kötüsü, bilgisayarlarda kay›tl› olan bilgiler yüzde yüz do¤ru de¤ildir, yanl›fl bir yasal kayd› düzeltmek oldukça zordur. ‹lk baflta çok da tehlikeli görünmeyen bu gibi sald›r›lar, bir insan›n hayat›n› mahvedebilir.

B - S ‹ B E R S A V A fi I N S ‹ L Â H L A R I

Siber savaflç›lar, bilgisayarla kumanda edilen bütün sivil ve askerî sistemlere girerek, bu sistemleri istedikleri gibi yönlendirebilirler, bu sistemleri devre d›fl› b›rak›p çal›flamaz hâle getirebilirler. Bilgi savafllar›nda kullan›lacak olas› silâhlar bilgisayar virüsleri, Kurtlar, Truva atlar›, Mant›k bombas›, Tuzak kap›lar›, Mikroçipler, Nano makineleri ve Mikroplar, Elektronik s›k›fl›kl›k, HERF silâhlar› ve EMP bombalar olarak s›ralanabilir.

M an t › k bo m ba s › ( L o gi c b o mb s )

Bomba, virüs, kurt ya da baflka bir sistemi yaymak için kullan›lan bir truva at› türüdür. Ba¤›m61

s›z bir program ya da bir sistem programc›s› taraf›ndan yaz›lm›fl, bir kod olabilir. D›flar›dan çal›flt›r›lmas› mümkün olan mant›k bombas›, bir bilgisayar›n sabit disk ya da posta dokümanlar›n›n format›n› etkileyebilir. Günümüzde yo¤unlukla Amerikan yaz›l›mlar› kullan›lmaktad›r. Microsoft ya da UNIX sistemleri dünya bilgisayar sistemlerinin neredeyse tamam›n› ellerinde tutmaktalar. Bu durumda, Amerika’n›n baflka ülkelere ihraç edilen programlar›n hepsine truva at› yüklenmesini istedi¤ini hayal edin. Böylece, örne¤in CIA, dünyan›n her yerinden bilgisayar sistemlerine ba¤lanarak, istedi¤i her bilgiyi alabilecek, tüm bilgi savafl› ajanlar›, istedikleri her bilgiye elleriyle koymufl gibi ulaflabileceklerdir.

Tu z ak ka p› l ar › (Tr a p do or s )

Tuzak kap›s› ya da arka kap›, bir sistemin içine yarat›c›s› taraf›ndan yerlefltirilen bir mekanizmad›r. Tuzak kap›s›n›n fonksiyonu, yarat›c›s›n›n sistemin içine, normal sistem koruyucular›n› aflarak, s›zmas›n› sa¤lamakt›r. Mant›k bombalar›nda oldu¤u gibi, tüm sistem üreticilerinin böyle bir mekanizmay› baflka ülkelere ihraç ettikleri yaz›l›mlar›n içine yerlefltirdiklerini düflünün. Bu belki de, stratejik plânlar ve uygulamalar için en kullan›fll› yol olacakt›r. 62

M i kr o çi pl e r ( C h ip pi n g)

Yaz›l›m›n yan› s›ra donan›m›n içine de bilinmeyen ifllevler yerlefltirmek mümkündür. Günümüz mikroçipleri, üreticisi taraf›ndan biçimlendirilebilen ve bilinmeyen ifllevler yapabilecek olan, milyonlarca entegre devre içermektedir. Bu devreler, bir süre sonra tükenmek üzere yap›labilir, belli bir frekanstan sinyal ald›ktan sonra silinebilir ya da radyo sinyalleri yollayarak bulunduklar› yeri belli edebilirler.

N an o ma ki ne l e r i

Nano makineleri ve mikroplar bir sisteme çok ciddi zararlar verebilir. Virüslerden farkl› olarak bu tür savafl araçlar›, hem yaz›l›ma hem de donan›ma sald›r›da bulunabilir. Nano makineleri, kar›ncadan bile daha küçük boyutta robotlard›r. Düflman›n bilgi merkezine yay›larak kullan›l›rlar. Nano’lar, bir ofisin içindeki her türlü boflluktan süzülerek, bir bilgisayar buluncaya kadar ilerlerler. Boyutlar› çok küçük oldu¤u için, bilgisayar›n içindeki en küçük deliklerden bile geçebilirler. Elektronik devreleri kullan›lmaz hâle getirirler. Donan›m› yok etmenin baflka bir yolu da özel üretilmifl mikroplard›r. Bu mikroplar bildi¤imiz kadar›yla ya¤ yemektedirler. Ya silisyum yiyenleri gelifltirilirse? Bir bilgisayar lâboratuvar›ndaki 63

tüm entegre devreleri, bir siteyi, bir binay› hatta bir flehri yiyip yok edebilirler.

E l e k t r o n i k s › k › flfl›› k l › k

Elektronik s›k›fl›kl›k metodu, düflman›n iletiflim kanallar›n› bloke ederek, onun bilgi almas›n› engellemek için kullan›l›r. Bu metodun ikinci aflamas›, iletiflim trafi¤ini bloke etmek yerine, düflman› yanl›fl bilgilendirmektir. Yanl›fl bilgilendirme metodu, “Hafif Savafl” olarak tan›mlanmaktad›r. Günümüzde de düflman›n ya da hedef al›nan kuruluflun internet trafi¤ini kullan›lamayacak derecede yavafllatmak için uygulanan baz› teknikler vard›r. Zaman zaman ortaya ç›kan virüsler de iletiflim trafi¤ini meflgul ederek interneti kullan›lamayacak derecede yavafllatabilmekte, sunucular› çökertebilmektedir.

H E R F s i l âh l ar › v e E M P bo m ba l ar ›

High Energy Radio Frequency (HERF) Yüksek Enerji Radyo Frekans›’n›n k›saltmas›d›r. HERF silâhlar›, elektronik bir hedefi yüksek radyo frekans›yla vurarak onu saf d›fl› b›rak›r. Elektronik devreler, pek çok kiflinin zannetti¤inden daha hassast›r. Fazla yüklemeyi kald›ramazlar. HERF silâhlar› asl›nda, radyo ileticisinden baflka bir 64

fley de¤ildir. Hedefe konsantre radyo sinyali gönderirler. Hedef bir binan›n tüm a¤ sistemi ya da günümüzün elektronik donan›ml›, uçaklar›, arabalar› olabilir. ‹çindeki insanlar için ölümcül sonuçlar do¤uracak, hareket hâlindeki bir araç da olabilir. EMP (Electromagnetic Pulse) elektromanyetik at›fl anlam›na gelmektedir. Kaynak nükleer ya da nükleer olmayan patlamalar olabilir. Oldukça genifl bir alandaki tüm bilgisayar ve iletiflim sistemlerini yok etmek üzere, özel kuvvet ekipleri taraf›ndan kullan›l›r. EMP bombas›, HERF’ten daha küçük ebattad›r ancak ayn› zarar› verebilir. EMP tek bir hedefi de¤il, bomban›n etraf›ndaki tüm donat›m› yok eder.

V i r üs v e s o lu c an l ar

Bilgisayarlardaki bilgilerimizi tehdit eden en önemli unsurlardan biri virüslerdir. Bilgisayar›n yeni yeni hayat›m›za girdi¤i y›llarda, “Bilgisayar›mda virüs varm›fl, acaba bana da bulafl›r m›?” diye soranlar bile olurdu. Bugün ise, bilgisayarlardaki virüslerin ne oldu¤unu hemen hemen bilmeyen yok gibi. Biz yine de virüsler hakk›nda k›saca bilgi vererek konumuza girifl yapal›m. Bilgisayar virüsleri, kötü amaçl› olarak tasarlanm›fl küçük yaz›l›mlard›r. Bu yaz›l›mlar, bilgisayar›m›65

za yükledi¤imiz program, oyun veya internetten indirdi¤imiz MP3 formatl› müziklerin içinde gelerek bilgisayar›m›za s›zabilir. Virüsleri gelifltiren kifliler, bunlar› çeflitli amaçlar için programlam›fl olabilir. Virüslerin kimi, bilgiyar›m›z›n içinde bulunan tüm bilgileri tahrip ederken, baz›lar› sabit diskimizin bozulmas›na yol açabilir. Baz› virüsler kendilerini hiç belli etmeden bilgisayar›m›zdaki bilgileri virüs yazar›n›n programlad›¤› bir eposta adresine bizim haberimiz olmadan gönderebilir. Benzer bir flekilde bilgisayar›m›z›n “Belgelerim” klasöründe tuttu¤umuz dökümanlar, Outlook Express e-posta yaz›l›m›m›z›n içindeki Adres Defteri uygulamas›nda kay›tl› olan tüm adreslere rastgele gönderiliyor olabilir. Veya virüs, ayn› adreslere kendini ço¤altarak gönderiyor olabilir. Virüsün bulaflt›¤› her bilgisayarda buldu¤u e-posta adreslerine kendini gönderdi¤ini düflünürsek, çok k›sa bir süre içinde yayg›nlaflaca¤›n› ve büyük tehdit oluflturaca¤›n› öngörmemiz mümkündür. ‹lk bilgisayar solucan› 1978’de do¤du. Xerox Palo Alto Araflt›rma Merkezi’nde görevli John Shoch adl› bir çal›flan›n yazd›¤› minik yaz›l›m›n amac›, sunucular aras›nda dolaflmak ve ifllemcisi o an için kullan›lmayan bilgisayarlar› tespit edip bunlar›n kullan›lmayan ifllemci gücünden faydalanmay› sa¤lamakt›. 66

‹ l k v i r ü s l e 1 9 8 6 ’ d a t a n › flfltt › k

Dünya ilk bilgisayar virüsü ile ise 1986’da tan›flt›. “Brain” adl› bu virüs, Pakistanl› iki kardeflin yasad›fl› yollarla kopyalay›p satt›klar› program›n ikinci kez kopyalanmas›n› önleyen bir yaz›l›md›. 1980’lerde internet kullan›m› bugünkü düzeyinde olmad›¤›ndan “Brain” virüsü çok büyük bir tehlike yaratmad›. Ancak daha sonra ortaya ç›kacak olan virüs programc›lar›n›n yolunu açm›fl oldu. Zaman içinde iflletim sistemlerinin aç›klar›n› kullanan binlerce amatör ya da profesyonel virüs üretildi. “Brain” virüsünden hemen bir y›l sonra 1987’de “Christmas Tree” virüsü ortaya ç›kt›. 1981’de kurulan Because It’s Time NETwork (BITNET), 9 Aral›k 1987’de ilk ciddi virüs sald›r›s›na u¤rad›. ‹lk büyük solucan sald›r›s› ise 3 Kas›m 1988’de geldi. O gün internete ba¤l› bilgisayarlar›n neredeyse onda biri, anlafl›lamayan bir nedenle ifllemez hâle geldi. Bilgisayar uzmanlar›, asl›nda pek de flafl›rmad›lar; çünkü internetin ne kadar k›r›lgan bir yap›s› oldu¤unu biliyorlard›. Solucan› yazan 23 yafl›ndaki üniversite ö¤rencisi Robert Tappan Morris, bu yüzden üç sene gözetim cezas› ald›. Morris, esas›nda sadece bilgisayarlar aras›nda dolaflacak ve kendini sadece bir kere kopyalayacak bir program yazmak istemifl, ancak bir 67

yanl›fll›k yaparak solucan›n kendisini sonsuz say›da kopyalamas›na neden olmufltu. Ancak, program yazmakta baflar›s›z olup biraz da “kazara” solucan yazan Morris’in gelece¤i çok parlak oldu. Kurdu¤u Viaweb Inc. adl› flirket, Yahoo! taraf›ndan 49 milyon dolara sat›n al›nd›. Tappan’›n yazd›¤› solucan, asl›nda habis bir solucan de¤ildi. Bilgisayarlardaki dosyalar› silmiyordu. Ancak, temizlenmesi için büyük zaman ve emek harcanmas›n› gerektirdi. Sadece Colorado Üniversitesi’nde, yaklafl›k 1000 saati bulan bir temizlik yap›lmas› gerekti. 1989’da bulaflt›¤› bilgisayardaki verileri silme kapasitesine sahip “Dark Avanger” adl› virüs “Brain”›n izinden gitti. 1991’de ortaya ç›kan “Michelangelo” virüsü bilgisayar dünyas›n› yay›lma h›z›yla flaflk›nl›¤a u¤ratt›. As›l büyük tehlike ise 1994’te yafland›; bir programc› virüs yaymak için interneti kullan›nca art›k virüsler internet ortam›na girmifl oldu. 1999’da bafl gösteren “Melissa” virüsü internet h›z›yla tüm dünyaya yay›larak internetin virüs için en uygun “üreme” ortam› oldu¤unu kan›tlad›. 2000’de ise “Y2K” (2000 y›l› krizi) korkusu tüm dünyay› sard›¤›nda virüs konusu art›k uluslararas› anlaflmalara kadar tafl›nm›fl oldu. Ancak “Y2K” virüs beklenen zarar› vermeyince, dikkat68

ler 2000 bafl›nda e-postalarda görünen “I Love You” ve “Çernobil” virüslerine çevrildi. ‹lerleyen y›llarda bilgisayar sistemlerine zarar veren binlerce virüs ortaya ç›kt›. Symantec Anti-virüs ‹zleme Merkezi’nin tahminlerine göre bilgisayar virüsleri her y›l 1 milyondan fazla bilgisayar kullan›c›s›n› etkiliyor. Virüs sald›rlar›n›n internet ortam›nda patlamas› anti-virüs program› yaz›l›mlar›na yap›lan yat›r›mlar› da olumlu etkiledi. Hatta 1980’li y›llardan itibaren virüs sald›r›lar›na karfl› sigorta yapan özel sigorta flirketleri bile kuruldu. ABD’deki bankalar›n yüzde 70’inin virüs sald›r›lar›na karfl› sigortalar› bulunuyor, zira herhangi bir kurumun sunucular›n›n virüs sald›r›s› sonucunda u¤rayabilece¤i zararlar milyonlarca dolar› bulabiliyor. Sadece “I Love You” virüsü 6.7 milyar dolar kurumsal zarara yol açt›. Infonet Genel Müdürü Taner Özdefl, 2001’de virüslerin yol açt›klar› zarar›n maddî de¤erinin 9 milyar dolar› buldu¤unu tahmin ettiklerini aç›klad›. Sadece 2001’de tespit edilen virüs say›s› 12 bine yak›nd›r. Virüslerin bu kadar etkili olmas›nda özellikle Microsoft Outlook’taki güvenlik aç›klar› etkili oldu. 2002’de ise Trend Micro’nun verilerine göre, ‘’Klez’’ virüsü yaklafl›k 1 milyon 200 bin bilgisa69

yara bulaflt›. ‘’Funlove’’ adl› virüs ise 431 bin bilgisayarda görüldü. ‹nternet ve bilgisayar kullan›m› artt›kça daha etkili virüsler yaz›lmaya baflland›. Bunu örneklendirmek için 2003’ün A¤ustos ay›nda ortaya ç›kan SoBig virüsüyle ilgili America On Line’›n (AOL) yapt›¤› aç›klamaya dikkat çekmek gerekir. AOL, sadece 24 saatte 31 milyon e-posta ald›klar›n› ve bunlar›n 11 milyonunun SoBig virüsünün kendisini içerdi¤ini aç›klam›flt›.

N as › l ko r u nm al › ?

‹nternetten yararlan›rken güvende olmak için her fleyden önce bir antivirüs yaz›l›m› edinmeli ve bu yaz›l›m›n virüs tan›ma dosyalar›n› s›k s›k güncellemelisiniz. Bu önleme ra¤men, bilgisayar›n›za yükledi¤iniz di¤er programlardaki aç›klar nedeniyle solucanlar›n bilgisayar›n›za bulaflma riskinin tamamen ortadan kald›r›lamayaca¤›n› da unutmay›n. Bu programlardaki güvenlik aç›klar›ndan yararlanan solucanlar, antivirüs yaz›l›m›n›n bulunmas›na karfl›n yine de bilgisayar›n›za bulaflabilirler. Solucan ve virüslerden kendinizi koruman›za yarayacak yöntemlerden biri de bilmedi¤iniz kiflilerden gelen e-postalar› açarken dikkatli olmak, hatta açmadan silip atmak ve uzant›s› flüpheli dosyalardan uzak durmakt›r. 70

C-BIG BR OTH ER ’I N GÖZLER ‹

Dü n y ay › di n le y e n ku l ak : E ch e l on

Dünyadaki bütün iletiflim, varl›¤› ilk kez 23 May›s 1999’da ortaya ç›kan Echelon ad›nda gizli bir sistem taraf›ndan dinleniyor. ABD’nin en büyük istihbarat birimi olan NSA öncülü¤ünde kurulan ve befl ülkenin kat›l›m›yla oluflan bu sistem, tam 50 y›ld›r faaliyette. Telefon, telsiz, faks, SMS ve elektronik posta iletiflimini dinleyen sistem, elde etti¤i verileri NSA’n›n ABD’deki merkezine aktar›yor. Veriler burada otomatik olarak metne dönüfltürülüyor, tasnif ediliyor ve ilgili birimlere iletiliyor. Echelon’un dinleme merkezleri, ABD, ‹ngiltere, Avustralya, Yeni Zelanda ve Kanada’da bulunuyor. Aralar›nda Türkiye’nin de bulundu¤u müttefik ülkelerde de Echelon’un üsleri bulunuyor. Bunlar›n yan›s›ra, sürekli hareket hâlinde olan özel yap›m gemi, uçak ve denizalt›lar Echelon’a havadaki sinyalleri toplamak ve NSA’ya aktarmakla görevli. Elektronik dinleme operasyonuna genellikle sinyal istihbarat› (Signal Intelligence) ya da k›saca Sigint deniliyor. ABD, birkaç müttefikiyle birlikte yürüttü¤ü Sigint sistemiyle her gün dünyan›n her taraf›ndan milyonlarca mesaj› yasal olmayan yollarla zaptedip inceliyor. 71

Bu sinyal istihbarat›n›n yan›s›ra, genel elektronik istihbarat sisteminin bir parças› olarak IMINT (görüntü istihbarat›) devrede. IMINT, foto¤raf uydular›yla resim çekerek ve radar uydular›yla karalar› ve denizleri tarayarak dünya ölçe¤inde gerçeklefltirilen bir casusluk sistemi. Bu görevi yürüten Ulusal ‹stihbarat Ofisi (NRO), Amerikan gizli servisleri aras›nda en küçü¤ü. 2000 kadar görevli, uydular› yörüngesinde tutmak ve yönlendirmekten sorumlu. Bu görevliler uydularla elde edilen gizli bilgileri CIA ve Amerikan ordusuna da¤›t›yor. Sinyal istihbarat› yaln›zca ABD’nin tekelinde de¤il. Bu alanda en büyük istihbarat faaliyeti NSA taraf›ndan yürütülmekteyse de, baflta Rusya, Çin, Fransa olmak üzere baflka baz› ülkeler de kendi sinyal istihbarat a¤lar›n› gelifltirmeye çal›fl›yorlar. Hatta, Danimarka, Hollanda ve ‹sviçre gibi ülkelerin de görece küçük Echelon türü dinleme istasyonlar› gelifltirdikleri bildiriliyor. Dünyan›n gizli bir kulak taraf›ndan dinlendi¤i asl›nda 1960’da ortaya ç›km›flt›. Rusya’ya iltica eden iki NSA görevlisi, Bernon Mitchell ve William Martin, 6 Eylül 1960’da Moskova’da yapt›klar› bir bas›n toplant›s›nda NSA’n›n 2000 dinleme istasyonuyla, bunlar›n kurulu olduklar› ülkeler de dahil olmak üzere en az 40 ülkenin gizli 72

haberleflmesini dinledi¤ini aç›klad›lar. Dünyan›n her yan›na da¤›lm›fl olan istasyonlardaki binlerce analistin mesajlar›n› izledi¤i “mimli” kifliler aras›nda, Afrikal› gerilla liderlerinin yan›s›ra, Vietnam Savafl›’na karfl› ç›kan Aktris Jane Fonda ile bebek bak›m› uzman› Dr. Benjamin Spock da bulunuyordu. Sistemin varl›¤›n›n ilk kez Echelon’a üye ülkelerden biri olan Avustralya taraf›ndan 23 May›s 1999’da kabul edilmesinden sonra AB harekete geçti. ABD’den istihbarî olarak geri kalmamak için, hemen bir rapor haz›rlatt›. Echelon hakk›nda Avrupa Parlementosu’ndaki ilk rapor 1988’de yay›nland›. AB raporuna göre ABD, Avrupa’daki telefon, faks, ve e-posta haberleflmelerinin yüzde 90’›n› Echelon sistemiyle denetliyordu.

A B’n i n E c h e lo n ’u E n f op ol

AB raporunun haz›rlanmas›n›n bir amac› da, ABD’nin dünyay› dinleme faaliyetlerinin bir benzerinin AB taraf›ndan gerçeklefltirilmesiydi. AB’ye üye ülkeler, ABD’nin internet de dahil olmak üzere dünya iletiflimini gizli bir biçimde takip etmekte kulland›¤› Echelon adl› sistemine bir “rakip” ç›karma haz›rl›¤› yap›yor. AB’nin dinleme sistemine Enfopol adl› veriliyor. Öte yandan ABD ve Echelon üyeleri olan, ‹ngiltere, Yeni Ze73

landa, Kanada, Avustralya’n›n yan› s›ra Avrupa Birli¤i, Rusya, Çin, Danimarka, Hollanda, ‹sviçre, Fransa ve ‹srail gibi devletlerin de benzer sistemler kulland›¤› biliniyor.

S S C B’ n in ‘E c h e lo n ’u : Ge b e l e Ra da r ‹ s t as y o n u

Echelon ve Enfopol’e benzer bir elektronik dinleme ve istihbarat sistemi de SSCB taraf›ndan kurulan Gebele Radar ‹stasyonu’dur. SSCB’nin da¤›lmas›ndan sonra Azerbaycan topraklar›nda kalan istasyonun, 24 Ocak 2002’de Aliyev’in Moskova ziyareti s›ras›nda bu ülkeye 10 y›ll›¤›na kiralanmas› için anlaflma yap›lm›flt›r. Azerbaycan’›n Rusya ve Bat› ile iliflkilerinde stratejik bir koz ve pazarl›k unsuru olan Gebele üssünün Türkiye için de askerî ve stratejik önemi bulunmaktad›r. Zira, Rusya Federasyonu bu üs ile Türkiye’nin askerî mevcudiyetini ve hava hareketlerini yak›n detaylar› ile gözleme imkân›na sahiptir. Yap›m› 1968’de plânlanan Gebele’nin, inflaas›na 1978’de bafllanm›fl ve istasyon 1984’te tamamlanabilmifltir. Çeflitli kaynaklarda 20 fiubat 1985’te faaliyete bafllayan istasyonun çok geliflmifl teknolojiye sahip oldu¤u belirtiliyor. SSCB döneminde Gebele gibi dokuz istasyon mevcuttu. Bu istasyonlar›n büyük bölümü SSCB’nin da¤›lmas›ndan sonra kapat›lm›flt›r. Gebele’ye Orta Do¤u ve Tür74

kiye’yi içine alan dinleme kapasitesi nedeniyle Rus yönetimi taraf›ndan büyük önem verilmektedir. Rusya sadece Gebele ile de¤il, ayn› zamanda Ermenistan’da ve Gürcistan’da bulundurdu¤u askerî üsleri ile de Türkiye üzerinde askerî istihbarat faaliyetlerini yürütmektedir.

D-‹N TERNET VE HUKUK

‹n t e r n e t in h uk uk u v a r m ›?

Biliflim devriminin negatif etkilerinden biri de insanl›¤›n yeni bir suç türü ile tan›flmas›d›r; bu da siber suçlard›r (cyber crimes). Teknoloji, gerek suçlar›n ifllenmesinde kolayl›k, gerekse suçun konusu olabilecek objelerde çeflitlilik ve insanlar›n bir çok aktivitelerini elektronik ortam üzerine aktarmas› ile suç ifllemeye uygun bir ortam yaratm›flt›r. ‹nternet insanlar›n özgürce iletiflim kurabilece¤i, düflüncelerini yayabilece¤i bir ortam olarak alg›lanmal› ve bu yap›s› korunmal›d›r. Ancak insanlar özgürlük gerekçesiyle baflkalar›n›n özgürlüklerine zarar vermeye, onlar›n özgürlüklerini tehdit etmeye bafllad›klar›nda hukukun devreye girmesi kaç›n›lmazd›r. Geliflmifl ülkelerin bir ço¤unda internette kiflisel haklara tecavüz, sistemlere zarar verme, doland›75

r›c›l›k ve h›rs›zl›k gibi suçlar›n cezaland›r›lmas› yasalarla belirtilmifl ve s›n›rlar› çizilmifltir.

Tü r k iy e ’de i nt e r n e t hu k uk u

Türk Ceza Hukuku aç›s›ndan konuya bakt›¤›m›zda henüz ülkemizde internet konusunda yasal düzenlemelerin yeterli olmad›¤›n› söyleyebiliriz. Bu durumun, internetin ülkemizde h›zla yayg›nlaflt›¤› gerçe¤i gözönüne al›nd›¤›nda, ciddî sorunlar›n ortaya ç›kmas›na sebep oldu¤u görülmektedir. Bu noktada yap›lmas› gereken, internette faaliyet gösteren birey, kurum ve kurulufllar›n ifllevsel farkl›l›klar›na göre de¤erlendirilmesi ve onlar›n yapt›klar› iflin niteli¤ine göre ceza sorumluluklar›n›n belirlenmesidir. ‹nternet hukuku konusunda bir görüfl de, flu ana kadar uygulamada olan hukuk kurallar›n aynen sanal dünya için de geçerli oldu¤u ve uygulanabilir oldu¤udur. Bu görüfle göre örne¤in, “‹nterneti kullanarak bir baflkas›n›n hesab›na girerek kendi hesab›na para aktaran biri, klasik hukukta olan hükümlerle yarg›lanmal›d›r. Bunun için ayr› bir kanuna gerek yoktur.” ‹nternet hukuku konusunda tart›flmalar devam ederken baz› düzenlemelerin yavafl da olsa yap›ld›¤›n› görüyoruz. AB’nin 1995’te yay›nlad›¤› ve kiflisel verilerin korunmas› ve gizlilik (Protecti76

on of Personal Data and Privacy) ilgili direktifi Türk Ceza Kanunu’na da ›fl›k tutmufltur. TCK tasar›s›n›n “Hayat›n Gizli Alan›na ve Özel Hayata Karfl› Suçlar” bafll›¤›n› tafl›yan Sekizinci Bölüm’ünün 195,196 ve 198. maddelerinde kiflisel verilerin korunmas› ile ilgili hükümler getirmifltir. Bu maddelerle, baflkas›na ait verilerin yetkisiz olarak ele geçirilmesi, de¤ifltirilmesi, zarar verilmesi, verilerin yetkili olmayanlara verilmesi, belli bir süre içinde imha edilmesi gereken verilerin imha edilmemesi, kiflilerin özel hayat›na ait olan bilgilerin hukuka ayk›r› olarak toplanmas›, yetkisiz olarak bilgisayar sistemlerine girilmesi gibi konular›n suç say›lmas› ve cezaland›r›lmas› amaçlanm›flt›r. (Konuyla ilgili bkz. Biliflim suçlar›n›n hukukî durumu, Ek: 1, s.122) ‹nternet hukuku, birçok iflin bilgisayarlar ve internet ba¤lant›l› sistemlerle yap›ld›¤› günümüzde gittikçe önem kazanan bir aland›r. Bu alanda kifli ve kurumlar›n haklar›n› koruyacak yasal düzenlemelerin yap›lmas› için, hukukçular ve kanun koyuculara büyük görev düflmektedir.

‘ C o o k i e ’ l e r d a v r a n › flflll a r › m › z › i z l i y o r

‹nterneti kullan›rken dolaflt›¤›m›z bir çok site bizim haberimiz olmadan bizim hakk›m›zda bilgi toplar ve bu bilgileri depolar. E¤er biz ziyaret etti¤imiz siteye üye olmuflsak, sistem bizi üye ka77

y›tlar›ndaki bilgilerimizle tan›r ve site üzerindeki “gezinme, al›fl verifl, hangi tür reklâmlara t›klad›¤›m›z” gibi tercihlerimizi kaydeder. ‹nternette bir sitede dolafl›rken al›flkanl›klar›m›z›n kaydedilmesi için ille de siteye üye olmam›z gerekmiyor. Siteye üye de¤ilsek, sistem bize haberimiz bile olmadan bir numara verir ve bizi bu numara ile tan›r. Örne¤in, bir al›fl verifl sitesine girip dizüstü bilgisayarlar› inceledi¤imizde, bir süre sonra sistem bize gezindi¤imiz sayfalarda otomatik olarak dizüstü bilgisiyar reklâmlar› gösterebilir. Özetle anlatmaya çal›flt›¤›m›z bu sistemin anahtar› ‘cookie’ denilen ve Türkçe’de kurabiye olarak tan›mlayaca¤›m›z küçük dosyalard›r. Cookie kullanan her site, biz siteye girer girmez bilgisayar›m›za küçük bir cookie dosyas› atar. Ayn› siteyi sonraki ziyaretlerimizde ise, sistem daha önce att›¤› ‘cookie’yi bulur ve davran›fllar›m›z› izleme iflini yine bu dosyayla yapar. Siteyi hangi s›kl›klarla ziyaret etti¤imiz, sitede ne kadar süre kald›¤›m›z gibi birçok bilgi ‘cookie’ler arac›l›¤›yla site yöneticilerine ulafl›r. ‘Cookie’, kullan›m› son y›llarda tart›fl›lan bir konudur. Çünkü yukar›da belirtti¤imiz özel hayat›n gizlili¤i ilkesiyle çeliflen bir yönü vard›r. Kiflilerin kendi onaylar› olmadan al›flkanl›klar›n›n izlenmesi ve bunlar›n kay›t edilmesi yasal de¤ildir. Bu nedenle, internet taray›c›lar›nda ‘cookie’ özelli¤inin kapat›lmas› mümkün k›l›nm›flt›r. 78

I I I . B ÖLÜ M ‹NTERNET‹ NASIL KULLANMALI

A - D‹KKAT B‹LG‹ ZEH ‹RLER

Teknolojik geliflmelerle birlikte internet ve televizyon gibi araçlar› kullanarak istedi¤i bilgiye h›zla ulaflan insano¤lu bilgi bombard›man›yla karfl› karfl›ya. Bilgi bombard›man›, insanlar›n ba¤›fl›kl›k sistemini zay›flatarak hasta ediyor. Olaylar›n h›zl› ak›fl› kritik seviyeyi geçti¤i zaman ise insan beyni isyan ederek analiz gücü k›r›l›p felce u¤ruyor. Beyine fazla yüklenme nedeniyle insan vücudunda, genellikle “haz›ms›zl›k, kalp rahats›zl›¤› ve yüksek tansiyon” gibi hastal›klar meydana geliyor. Bu duruma “bilgi zehirlenmesi”, “bilgi yorgunlu¤u sendromu” ve “tekno stres” gibi isimler veriliyor. Bu konuda araflt›rmalar yapan Eskiflehir Osmangazi Üniversitesi Teknoloji Araflt›rma Merkezi Müdürü Prof. Dr. Muammer Kaya, “Afl›r› bilgi yükünün, nefret ve ifl veriminin tehlikeye düflmesi79

ne yol açt›¤› unutulmamal›” uyar›s›nda bulunuyor. Afl›r› enformasyon ve veri bombard›man›n›n vücutta olumsuz etki yapmas›nda, teknolojilerin fazla veya yanl›fl kullan›m› büyük rol oynuyor. Bilgilerin etkin olmayan sunumunun sak›ncas›na dikkat çeken Prof. Dr. Muammer Kaya, konuyu flöyle aç›kl›yor: “‹nternet, birçok bilgiyle doludur, ancak insanlar buradan ya tam arad›klar›n› bulamamakta veya çok fazla bulmaktan flikayet etmektedir. Buna çözüm arayan bilim adamlar› fazla bilginin, kullan›c›lar üzerindeki etkilerini yok etme yollar›n› araflt›r›yor. Veri fazlal›¤›, insanlar›n ba¤›fl›kl›k sistemini zay›flat›r, uykusunu kaç›r›r, konsantresini bozar, hasta eder hâle geldi. Buna psikologlar taraf›ndan bilgi yorgunlu¤u sendromu ad› verilmektedir. Olaylar›n h›zl› ak›fl› insanlar› bir noktaya kadar motive ediyor, ancak kritik seviye geçildi¤inde, analiz gücü k›r›l›p beyin felce u¤ruyor.”

Y ar at › c › l› k b as k › al t › n da

Bilgi zehirlenmesinin bir etkisi de yarat›c›l›¤› bask› alt›nda tutmas›d›r. Büyük ço¤unlu¤u do¤rulanmam›fl yo¤un bir enformasyonla karfl› karfl›ya kalan birey, bu bilgilerin hangisinin do¤ru hangisinin yanl›fl oldu¤unu kavramakta zorluk çeker. Bu bütünsel bak›fl olay›n bütününü gözden kaç›rma80

yacak derecede ayr›nt›lara ihtiyaç göstermektedir. Ancak bilgi bombard›man› ve medyan›n etkisi bütünselli¤i en iyi flekilde yakalamam›za imkân verecek baz› filitrelerin de oluflturulmas›n› zorlaflt›rmaktad›r. Popüler kültür dedi¤imiz ve h›zla sorgusuz sualsiz tüketime dönük ekonomik yaklafl›mlar insanl›¤›n gelece¤ini tehdit eder hâle gelmeye bafllam›flt›r. Asl›nda ö¤renme/ö¤retme konusundaki de¤iflim biz fark›nda olmadan internet arac›l›¤›yla gerçekleflmektedir. ‹nternet üzerinde gezinirken bir sonraki ad›mda nerede olunabilece¤ini önceden kestirmek oldukça güçtür. Dolay›s›yla, art›k ormanda dolafl›rken kaybolmadan istenen yere nas›l ulaflabilece¤imizi ö¤renmek zorunday›z. Teknolojik iletiflim araçlar› ve reklâmlarla da karfl› karfl›ya bulundu¤umuz bilgi bombard›man›, kitleler üzerinde afl›r› hayranl›k ya da panik yaratabiliyor. Özellikle internette linkten linke s›çrayan insanlar, karfl› karfl›ya kald›klar› ve güzel bulduklar› bilgi karfl›s›nda 24 saatin kendilerine yetmedi¤i hissine kap›l›yorlar. Ard›ndan da internet bafl›nda sabahlayan yeni bir insan tipi ç›k›yor karfl›m›za. Bilim adamlar› bunun kitlelerin toplu halüsinasyonu olarak da de¤erlendiriyorlar. Yap›lan araflt›rmalara göre bugün ortalama bir insan›n bir günde ö¤rendi¤i bilgi 17. yüzy›lda ya81

flayan bir insan›n bütün yaflam› boyunca bildi¤inden fazlad›r. ‹nsan›n yo¤un bilgi bombard›man› alt›nda do¤ru bilgiyi bulmas› için elefltirel düflünme yetene¤ine sahip olmas› gerekmektedir. Bireyin bu kadar çok bilginin içinden buldu¤u bilgiyi süzgeçten geçirmesi ve elefltirel bak›fl gelifltirmesi kaç›n›lmazd›r. Bilgi bombard›man› alt›nda kalan insanlar›n, bilgi kaynaklar›ndan öncelikler belirleyerek nas›l yararlanaca¤› da temel sorulardan birini oluflturmaktad›r. ‹nsanlar, internette kimi zaman neyin do¤ru neyin yanl›fl oldu¤unu ay›rdedecek zaman› bile bulamayabiliyor. ‹nsanlar›n bu durumdan etkilenmesinin nedeniyse insan beyninin bilgisayar gibi çok görevli (multitask) ifller için yarat›lmam›fl olufludur. Teknolojiyle birlikte afl›r› iletiflim, ayn› anda birden fazla ifl yapma gibi al›flkanl›klar insanî yeteneklerin s›n›rlar›n›n zorlanmas› sonucunu do¤urmaktad›r. Ancak bilgi al›flkanl›¤› araflt›rmalar›na göre ifl adamlar›n›n ve bilim adamlar›n›n %60’› bilgi fazlal›¤›ndan strese girdi¤i ve gerginleflti¤i bilinmektedir.

A flfl›› r › b i l g i y ü k l e n m e s i b e l l e ¤ i z e d e l i y o r

Johns Hopkins Üniversitesi T›p Fakültesi Bellek Hastal›klar› Klini¤i Baflkan› Dr. Barry Gordon, afl›r› bilgi yüklenmesinin belle¤i zedeledi¤i sap82

tamas›n› yap›yor. ‘’Eskiden düflünmeye zaman ay›rabiliyorduk. fiimdi bilgi bombard›man› alt›nday›z’’ tespitinde bulunan Gordon, ‘’Bu bilgiler bize faks, telefon, e-posta, kablolu yay›nlar ve gazeteler kanal›yla gönderiliyor. Bu bilgilerin bize ulaflma h›z›, bizim onlar› özümseme h›z›m›zdan daha fazla oldu¤u için pek ço¤u kay›tlara geçmeden arada kaynay›p gidiyor’’ diyor. Bilgi bombard›man›n›n kitlelere verdi¤i zarar bir yana, en önemlisi de bu bilgilerin ne kadar güvenilir oldu¤u konusudur. Do¤rulanmam›fl birçok bilgiye muhatap olan kitleler, bu do¤rulanmam›fl bilgiye nas›l muamele edecekleri konusunda da alacaklar› tavr› belirlemekte zorlanmaktad›r. Dr. Do¤an T›l›ç, mevcut bilgi bombard›man› içinde, gazetecilik yapman›n da zorlaflt›¤›n› belirtiyor. Gazetecili¤in ‘’hofl ama bofl bilgiler’’le (nice to know information) ‘’bilinmesi zorunlu bilgiler’’ (need to know information) aras›nda ayr›m yapabilmeyi gerektirdi¤ini ifade eden T›l›ç, “Yani insanlara bilinmesi zorunlu bilgileri aktaracaks›n›z binlerce bilgi aras›ndan seçerek. ‹nternet ortam›n› b›rakal›m daha flimdiden televizyonlar›m›zda, radyolar›m›zda ve gazetelerimizde bunun tam tersini yapm›yor muyuz?” diye soruyor. Sonuçta internet do¤rulanm›fl veya do¤rulanmam›fl yararlanabilece¤iniz bir çok bilgi içeriyor. Önemli olan insan›n bu bilgiden yararlan›rken bilinçli bir 83

tüketici gibi davranmas›, bu bilgileri iyi seçip analiz edebilmesi ve iletiflim araçlar›n› kullanma s›n›r›n›n iyi belirlenmesidir.

Oy u n s e v das › ha s t an e l i k e de b i li y o r

Teknolojiden yararlanman›n dozunun iyi ayarlanmay›fl›na gösterilebilecek örnek olaylardan biri 2003’ün Nisan›nda Romanya’da meydana geldi. ‹nternet kullan›c›lar›n en gözde oyunlar›ndan biri olan Counter Strike’› dokuz gün dokuz gece aral›ks›z oynayan Michel Savin isimli genç internet cafede y›¤›l›p kald›. Olaya müdahâle eden doktorlar, 14 yafl›ndaki Savin’in fiziksel ve beyinsel olarak tükenmifl oldu¤unu tespit ettiler. Savin’in annesi o¤lunun oyun ba¤›ml›s› hâline geldi¤ini, oyun oynamaya bafllad›¤›ndan bu yana ciddî miktarda kilo kaybetti¤ini, okula gitmeyi kesti¤ini ve ilginçtir uzun süredir y›kanmad›¤›n› söyledi. Iasi kentinde yaflayan Michel Savi’nin annesi Magda Savin, National gazetesine, o¤lunu internet kafelerden ç›karamad›¤›n›, yetkililerden internet kafelerin akflam saat ondan sonra en az›ndan gençler için kapal› olmas›n› istedi¤ini söyledi. Bayan Savi, “O¤lum gecesini gündüzünü bilgisayar›n önünde bu oyunu oynayarak geçiriyor. Yüzlerce ders kaç›rd›, evden eflyalar çalarak eskicilere sat›yor ve bu paray› internet kafe84

lerde harc›yor. Haftalard›r y›kanmad› ve 10 kilo kaybetti” aç›klamas›nda bulundu. Öte yandan televizyon, internet, gazete ve dergiler gibi medya araçlar›n›n bilgi bombard›man› en çok da çocuklar› etkiliyor. Bugün s›radan bir ö¤renci, internet gibi bilgi a¤lar› ile kütüphaneler dolusu bilgiye an›nda ulaflabiliyor. Aile e¤itiminden, anne baba ilgisinden mahrum çocuklar›n bu kadar yo¤un bilgi bombard›man› alt›nda kalmalar› geliflim psikolojisi aç›s›ndan çok tehlikelidir. ‹nternet, bilgisayar ve televizyon gibi iletiflim araçlar›yla baflbafla b›rak›lan çocuklar, yeterli zihin olgunlu¤una ulaflmad›klar› için, ald›klar› bilgiyi yorumlama, sebep-sonuç iliflkisi kurma, zararl›y› zarars›zdan ay›rma yetene¤ine sahip de¤ildir. Ald›¤› bilgilerin pek ço¤unu anlayamad›¤›ndan, ne ifle yarad›¤›n›, nerede ve ne zaman kullanaca¤›n› bilemedi¤inden akl› çözümsüz kalan bir sürü problemle dolacak ve zihin bulan›kl›¤› yaflayacakt›r. ‹letiflim araçlar›, çocu¤a uygun programlar seçildi¤inde, çocukla birlikte izlendi¤inde ve gerekli yerlerde aç›klamalar yap›ld›¤›nda ancak faydal› olabilir.

Te k no l oj i n i n do z un u i y i ay a r l ay › n

Son y›llarda bilgi kayna¤› olan internet ve di¤er kitlesel iletiflim araçlar›n›n kullan›m›n›n yeniden 85

düzenlenmesi gündeme gelebilir. Bilgi teknolojilerinin yeni olmas›ndan dolay› do¤ru kullanma dozlar›n›n iyi ayarlanmad›¤› da bir gerçek. Dozun iyi ayarlanmamas› durumunda, afl›r› bilgi yüklenmesi nedeniyle sorunlar ortaya ç›kabiliyor. Bilgi yo¤unlu¤unun yol açt›¤› sorunlarla karfl›laflmamak için gerçekten ihtiyaç duydu¤unuz ve istedi¤iniz bilgiyi hedefleyerek iletiflim araçlar›n› kullanman›z bir çözüm olabilir. ‹htiyac›m›z kadar televizyon izlemek, radyo dinlemek ve en önemlisi internete girece¤imiz süreleri kesin çizgilerle belirlemek, zihinsel sa¤l›¤›m›z için hayatî önem tafl›yor. Hangi bilginin ifle yaray›p yaramayaca¤› karar›n› ancak biliflime bir ekolojik perspektiften bakarak karar verebiliriz.

B i l g i a k › flfl›› n › y ö n l e n d i r m e k i ç i n di kk at e di l me s i ge r e ke n n ok t al ar :

Bilgiyi elemek ve gereksizleri atmak: Gerçekten istenilen bilgiyi hedefleyerek, de¤erli bilgiyi de¤ersizden kritik bir flekilde ay›r. S›n›rlar› koymak: TV seyretme, radyo dinleme ve internette gezinme sürelerini belirle. Telefonla insanlar için en uygun zamanda aran veya ara. Bo fl z am an la r ›nd a k ul la nm a k : Bofl zaman› elindeki ifl bittikten sonra kullan, elindeki ifli erteleme. 86

Teknoloji sizi bekletti¤inde rahatlamak: Beklemeye al›nd›¤›nda k›zaca¤›na, dinlen veya küçük ifller yap. Teknolojiyi verimli kullanmak: Her teknolojiyi almak zorunda de¤iliz, olanlar›n iyi taraflar›n› en iyi ve verimli flekilde kullan. mak: Egzersiz, ve spor yapmak, ak‹flfltten uzaklaflflm flam yemeklerine gitmek, ailen ile tatile gitmek için mutlaka zaman ay›r. Bilgi teknolojileri modern hayat›m›z› yak›ndan etkilemekte ve onu de¤ifltirmektedir. Ancak yeni bilgi dünyas›n›n hayat›m›z› esir almas›na göz yummamal› ve sebep oldu¤u gerilimleri göz ard› etmemeliyiz.

Cep te l e fo ns u z bu l u flflaa ma yan b ir in s an t i pi o lu flflttu

‹nsano¤lunun iletiflim için kullanmaya bafllad›¤› araçlara son 10 y›lda eklenen cep telefonu ve internet yeni bir insan tipini de ortaya ç›kard›. Bu yeni insan tipi, cep telefonu olmaks›z›n birbiri ile buluflamayan daima On-Line olmaya-kalmaya büyük önem veren bir kitle. ‹nternetin sundu¤u imkânlardan yararlanan ve internetsiz bir hayat›n mümkün olamayaca¤›n› savunan bu yeni insan tipi, iletiflimini internet üzerinden gerçeklefltiriyor. E¤lencesini internette arayan, sohbet ede87

cekse bunu ço¤unlukla internet üzerinde yapan, bilgi edinecekse bu amaçla sadece interneti kullanan, ifl ve efl bulma eylemi için de internetten yararlanan, hatta ifle gitmeden internet arac›l›¤›yla çal›flan yeni bir insan tipi ile karfl› karfl›yay›z. Ve en önemlisi bu yeni insan tipinin örnekleri çevremizde giderek ço¤al›yor.

Bilgiyi internette ararken kütüphane unutulmamal›

‹nternetin yayg›nlaflmas›yla birlikte bilgiyi sadece internette aramakla yetinmek gibi bir al›flkanl›k olufltu. Bu al›flkanl›k bize h›z kazand›rsa ve büyük yararlar sa¤lasa bile ço¤u zaman kütüphanelerde yer alan ve internette bulunmayan ciltler dolusu bilgiyi gözard› etmemize neden oluyor. ‹flte bu noktada çocuklar›n da ödevlerini yaparken ya da baflka nedenlerle araflt›rma yapma ihtiyac› duyduklar›nda sadece internete baflvurmalar›n›n do¤ru olmad›¤›n› bilmek zorunday›z. Konuyla ilgili Abant ‹zzet Baysal Üniversitesi T›p Fakültesi Psikiyatr Anabilim Dal› Baflkan› Doç. Dr. Yark›n Özcan, çocuklar›n internette bilgi toplamak yerine kütüphaneye gitmelerinin, ruh sa¤l›¤› aç›s›ndan daha iyi olaca¤›n› belirtiyor. Özcan’a göre, kütüphane, çocuklar›n sosyal iliflkilerini güçlendirip, yard›mlaflma duygusunu ortaya ç›kart›yor. Tek bafl›na bilgisayar›n önünde saatler88

ce oturman›n çocu¤u yaln›zl›¤a itece¤i, ruhsal boyutun yan› s›ra bedensel olarak da geliflimini engelleyece¤i unutulmamal›. ‹nternetin çocuklar›n daha do¤rusu ö¤rencilerin hayat›na getirdi¤i yeni bir olgu da ödev siteleridir. Çal›flarak, araflt›rarak yapmas› gereken bir ödevi internetteki ödev sitelerinden alan ö¤rencilerin hem bilgi düzeyinin hem de ö¤renme becerilerinin artmas›, geliflmesi beklenemez. Bu konuda hem velilere hem de ö¤retmenlere büyük görev düflmektedir. Ödev sitelerinden al›nan flablon ödevler teflvik edilmemeli, az ve öz de olsa ö¤rencinin kendisinin araflt›rd›¤› ödevler kabul görmelidir.

‹n t e r n e t t e s ö r f v e t e kn ol o j ik o t i zm

2003’te ‹talya’n›n baflkenti Roma’da yap›lan Psikoloji Kongresi’nde ele al›nan konulardan biri “Teknolojik Otizm” idi. Kongreye kat›lan psikologlar, internette fazla dolaflman›n “teknolojik otizm”e yol açt›¤› uyar›s›nda bulunuyor ve özellikle interneti afl›r› kullanan çocuklarda bu hastal›¤›n belirtilerinin görüldü¤ünü aç›kl›yordu. T›pta yeni bir kavram olan “teknolojik otizm”, bu çocuklar› dalg›n, dikkatsiz, sinirli ve duygular›n› bilgisayar olmadan ifade edemez hâle getiriyor. ‹nterneti ba¤›ml›l›k yapacak oranda kullanan kifliler, yüzyüze iletiflimden daha çok internet yo89

luyla iletiflim kurmay› tercih ediyor ve internet yoluyda kendilerini daha iyi ifade ettiklerini belirtiyorlar. “Çocuklar ve yetiflkinler daha s›k bilgisayar üzerinden duygusal ba¤ kurmaya bafllad›lar” tespitinde bulunan ‹talya Psikoloji Birli¤i Baflkan› Tonino Cantelmi, özellikle 16 ila 40 yafl›ndaki erkeklerin interneti ba¤›ml›l›k yapacak düzeyde kulland›¤›n› söylüyor. Bu yafllardaki erkeklerin yüzde 10’u haftada 60 saatten fazla internette kal›yor. Erkeklerin yüzde 90’›n›n, kad›nlar›nsa yüzde 85’inin erotik siteleri ziyaret etti¤i araflt›rmalar sonucu ortaya ç›kar›lm›fl durumda. Yine ayn› araflt›rmaya göre dünya çap›nda internet kullanan erkeklerin yüzde 90’›, kad›nlar›n yüzde 85’i ve çocuklar›n yüzde 15’i internette sevgili ve arkadafl ar›yor.

‹n t e r n e t ic ad o l du m e r t l i k b o zu l du !

‹nternet kullan›m›n›n art›fl›yla birlikte bilgiye ulaflma ve araflt›rma yöntemleri de de¤iflime u¤rad›. Özellikle medya sektöründe çal›flanlar için, bilgi toplaman›n en k›sa sürede yap›lmas›n›n zorunlu oluflu, medya mensuplar›n› bilgi aramak için internet kullanmaya itiyor. Arama motorlar›nda sorgu yaparak sonuca ulaflmak, çok kullan›lan bir yöntem olmakla birlikte, iflin dozu maalesef kaçmak üzere. Haberler geri dönüflümlü 90

malzemeler gibi kullan›l›r hâle geldi. Örne¤in, herhangi bir ajans›n muhabiri bir haber haz›rl›yor. Bu haber gazetelerde (dolay›s›yla gazetelerin web sitelerinde) yay›nlan›yor. Bu haberi de internetteki herhangi bir sitenin editörü aynen al›p yay›nl›yor. Gün geliyor ajanslar›n›n bir bölge muhabiri, internette bu haberle karfl›lafl›p ilginç buluyor ve o da bu haberi al›p “X sitesinde yer alan habere göre” girifliyle servise veriyor. Bu k›s›r döngü maalesef ac› bir gerçek olarak önümüzde duruyor. ‹nternetteki sitelerden al›nm›fl haberler gazete sayfalar›n› dolduruyor, art›k haber üretmek yerine “kopyala/yap›flt›r” metodu tercih ediliyor. Gazetelerin istihbarat servisleri, haber merkezlerinde çal›flanlar maalesef internetten bir haberi veya makaleyi al›p, haberdeki görüflleri veren kifliyle kendileri görüflmüflçesine davran›yorlar. Haber hakk›nda farkl› kiflilerin görüfllerine de ihtiyaç duyuluyorsa (gazetecilik diliyle ‘haberin ayaklar› olsun, kutu yapal›m!’ denilmiflse), bu konuyla ilgili daha önce baflka yay›nlarda yer alan haberlerde görüfl vermifl kiflilerle ilgili haberler bulunup o haberlerden birer para¤raf “kutu”lan›yor. Bilgiyi internetten arama kolayl›¤›, kitap, dergi ve gazete gibi bas›l› kaynaklara baflvuruyu azaltt›¤› gibi aran›lan konu hakk›nda internette bulunan verilerle yetinmek gibi bir kötü al›flkanl›¤› da yerlefltiriyor. 91

B-‹N TERN ET ET‹K KURALLA RI

Bi l gi s ay ar ku l la n ma n› n d a e t i ¤i v a r

‹nternet üzerindeki her kullan›c›n›n, servisleri, sistemleri kullanmalar› konusundaki sorumluluklar›n› farketmeleri önemlidir. Kullan›c›, internetteki her servise ulaflt›¤›nda yapt›¤› hareketlerden sorumlu olmak zorundad›r. Bir internet kullac›s› olarak baflka bilgisayar a¤lar›na ulaflman›za izin verilmifl olabilir. Her a¤›n kendine ait sorumluluklar›, kurallar› ve yasaklar› vard›r. ‹nternet üzerindeki izin verilmifl ifllemler bu a¤daki sorumlular taraf›ndan her zaman izlenebilecek sekilde tasarlanm›flt›r. Fakat, bir yerde izin verilen bir hareket, baflka bir a¤da yasaklanm›fl olabilir. Bu kurallar› bilmek ve bunlara uymak, kullan›c›n›n sorumlulu¤undad›r. fiunu unutmay›n ki, izin verilen yetkiyi kötü yönde de kullanabilirsiniz, ama kötüye kullanmak do¤ru bir davran›fl biçimi de¤ildir. A¤’›n, özellikle internetin kullan›m›, bir ayr›cal›kt›r, bir “hak” de¤ildir. Bu ayr›cal›k, istenildi¤i zaman, kötüye kullan›m ya da baflka sebeplerle, elinizden al›nabilir. Bu kötüye kullan›m, bir sistemdeki gizli bilgileri hileli yollarla almak, kötü, anlafl›lmaz mesajlarla di¤erlerini rahats›z etmek, sistemin kaynaklar›n› kullan›p sistemi yavafllatmak, ardarda mesajlar postalayarak baflkalar›n›n 92

e-posta kutular›n› doldurmak, a¤ üzerinde yasalarla belirlenmifl kurallar›n d›fl›na ç›kmak olarak say›labilir. Bulundu¤unuz a¤›n durumuna göre, disiplin cezas›ndan iflten ç›kar›lmaya; hesab›n›z›n silinmesinden hapse kadar cezalara çarpt›r›labilirsiniz. 20. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan sonra bilgisayar ve teknolojilerinin h›zla geliflmesi ve kullan›m›n›n kolaylaflmas›, biliflim ortamlar›nda s›k s›k etik sorunlar›n yaflanmas›na yol açt›. Bunun üzerine, biliflim alan›nda “bilgisayar kullanma eti¤i” ilkeleri belirlendi. Türkiye Biliflim Derne¤i bu kapsamda Bilgisayar Kullanma Eti¤i konulu bir bildiri yay›nlam›flt›. Bu listeyi burada yeri gelmiflken hat›rlatmakta yarar var.

Bi l gi s ay a r a h lâ k› üz e r i n e 1 0 al t › n k ur a l

Bilgisayar›, baflkalar›na zarar vermek için kullanmay›n. Bilgisayarla, baflkalar›n›n ifline mani olmay›n. Baflkalar›n›n dosyalar›n› kar›flt›rman›n yollar›n› aramay›n. Bilgisayar› h›rs›zl›k yapmakta kullanmay›n. Bilgisayar› yalanc› flahitlikte, sahte delil haz›rlamada kullanmay›n. 93

Sahibinden izinsiz baflkalar›n›n bilgisayar kaynaklar›n› kullanmay›n. Baflkalar›n›n fikirlerini bilgisayarla çal›p kendinize mal etmeyin. Sosyal içeri¤ini düflünmeden bir program yazmay›n. Bilgisayar›, sayg› ve ilgi göstermeksizin kullanmay›n.

‹ n t e r n e t t e i l e t i flflii m v e e t k i l e flfliim k u r a l l a r ›

Türkiye Biliflim Vakf› da (TBV) benzer bir çal›flma yapm›fl, internet eti¤i çal›flmas› ile internet kullan›rken uyulmas› gereken kurallar› aç›klam›flt›. TBV, aç›klad›¤› kurallar›n amac›n› da “‹nternet gibi s›n›rs›z ortak bir iletiflim ve etkileflim ortam›n› kullan›rken birey olarak rahats›z olmamak ve kimseyi de rahats›z etmemek için bireylere dönük sezgisel an›msat›c› uyar›larda bulunmak” olarak aç›kl›yor. TBV’nin konuyla ilgili bildirisi flöyleydi: “Düzensizliklere düflülmeden internet ortam›n›n etkin ve yararl› kullan›m›n›n bu uyar›lara uyulmas› oran›nda artaca¤› inanc›n› hepimizin paylaflaca¤›n› umuyoruz. Bu uyar›lar›n ya da kurallar›n ezberlenmesi gerekmez, özenli bir okunufl ile elde edilecek izlenim uygun davran›fllar›n sergilenmesini sa¤layacakt›r. Ak›lda yer etmeyen ezberlenerek uygulanacak kurallar koy94

man›n internet kullan›m›nda bir yarar› olmayaca¤› çok aç›kt›r. Pek çok kiflinin katk›lar› ile derlenip sunulan afla¤›daki görüfllerin daha etkileyici baflka biçimlerde dile getirilmesi her zaman olanakl›d›r.

B a flflkk a l a r › n a k a r flfl›› s a y g ›

- Toplum karfl›s›nda kendinize yak›flt›rd›¤›n›z tavr› internetin sanal ortam›nda da sürdürünüz, kimli¤inizi saklayabilece¤inizi umarak gerçek yaflam›n›zda benimsemedi¤iniz davran›fllar› sergilemeyiniz. - Baflkalar›na karfl› sayg›l› olunuz, bunun kendinize olan sayg›n›z›n ve size baflkalar›n›n gösterece¤i sayg›n›n ön koflulu oldu¤unu unutmay›n›z. - Düflüncelerinizi dile getirirken olumlu yaklaflman›n ve nazik bir ifade kullanman›n sa¤duyunun gere¤i oldu¤unu hat›rlay›n›z. - Tart›flmalar›n özelleflmesine ve kifliselleflmesine yol açmay›n›z. - ‹nsanlar› duygusal yönden zedeleyici ve rahats›z edici iletilerin yay›lmas›na olanak vermeyiniz (Örne¤in amans›z bir hastal›¤› olanlar›n son iste¤i gibi sonuç al›nmas› olas›l›¤› çok kuflkulu iletilerin yay›lmas›na arac›l›k etmek ya da inançlar üzerinde yorumlar yapmak gibi). 95

- ‹stenmeden yap›lan yanl›fllar› hoflgörü ile karfl›lay›p, anlay›flla yard›mc› olmaya çal›fl›n›z. - Kiflilerin istemleri d›fl›nda iletiler alarak rahats›z olmalar›n› elinizden geldi¤ince önleyiniz, buna neden olmay›n›z. - Size gelen bir iletiyi, baflkas›na aktarmak istedi¤inizde, bu iletiyi size gönderenin bunu isteyip istemedi¤inden emin olunuz.

A l t y a p› v e z am an › v e r i m li ku l la n ma

- ‹letiflim kurarken anlams›z say›lacak gereksiz iletiler göndermeyiniz. - Hiç kimsenin zaman›n›n küçük bir bölümünü bile bofl yere almamaya özen gösteriniz. - Ulaflmad›¤› kayg›s› ile olsa bile ayn› iletileri ard› ard›na göndermeyiniz. - Bilgilendirmek ve geliflmelerden haberdar etmek için sürekli bir elektronik bülten göndermek istedi¤inizde, gönderdi¤iniz kiflinin bu da¤›t›m ya da duyuru listesinde kal›p kalmama iste¤ini ilk duyurunuzda belirtebilmesini sa¤lay›n›z, kalma iste¤ini belirtmeyenleri bir daha rahats›z etmeyiniz. - Bir web sitesinde yer alan uzunca bir metin ya da belgeyi e-posta ekinde dolaflt›rmay›n›z, bu metin ya da belgenin adresini ve konusunu belir96

tip, isteyenlerin buraya eriflip bakabilmesi için web adresini vermekle yetininiz. - ‹leti trafi¤ini yo¤unlaflt›ran gönderimlerde bulunanlar› uyar›n›z, ›srarc› olanlarla yasal ve teknik yollarla u¤raflmaktan kaç›nmay›n›z.

B i ç i m se l ö z e n

- Aç›k kimli¤inizi hiçbir zaman gizlemeyiniz, her iletinizde aç›k kimli¤inizin net olarak belli oldu¤undan emin olunuz. - Konu k›sm› yeterince aç›k olan (iletinin içeri¤ini göz at›ld›¤›nda belli eden aç›kl›kta), dili anlafl›l›r, özlü k›sa iletiler ile iletiflim kurmaya ve etkileflmeye özen gösteriniz. - E¤er herkesi de¤il de bir kifliyi ilgilendirdi¤ini düflündü¤ünüz bir ileti var ise genele hiç duyurmadan do¤rudan ilgili kifliye iletilerinizi yönlendiriniz. - Her zaman yan›tlad›¤›n›z iletinin konu bafll›¤›n› koruyarak yan›t veriniz.

‹ç e r i k ‹ l e ‹ l gi li Öz e n

- Ne demek istiyorsan›z ona karfl›l›k olan, yanl›fl anlafl›lmalara yol açmayacak düz ve yal›n deyifllerle düflüncelerinizi aktarmaya çal›fl›n›z. 97

- ‹letilerinizin yaln›zca elefltirici olmas›ndan kaç›narak her zaman yap›c› ve ufuk aç›c› olmas›n› gözetiniz. - ‹letileri yan›tlamadan önce bir kere daha özenle okuyunuz. - Özellikle tart›flma listelerinde daha önce de¤inilmifl konular› ek bir katk›ya yol açmayacaksa üstelemeyiniz, ortaya ç›km›fl bir sonucu görmemezli¤e gelerek kendi düflüncenizi kabul ettirmede ›srarc› olmay›n›z. - Gereksiz yere büyük harfler ile yaz›flmaktan, s›k s›k özel simgeler kullanmaktan, esprili ya da alayc› anlat›mlardan kaç›n›n›z, jargon say›lacak farkl› bir söylefli biçimi ile herkese aç›k ortamlarda iletiflimde bulunmay›n›z. - Mümkün oldu¤unca uzun al›nt›lar yapmaktan ve ek göndermekten kaç›n›n›z, gönderdi¤iniz eklerin çok yer kaplayan ekler olmamas›na hele virüs gibi al›c›s›n›n bilgisayar ortam›n› bozucu içerik tafl›mamas›na özen gösteriniz. - Virüslü iletiler ile karfl›laflt›¤›n›zda en k›sa zamanda kayna¤›n› ve gecikmeden etkilenece¤ini umdu¤unuz kiflileri uyar›n›z.

Öt e ki K on u la r

- Baflkalar›n›n kiflilik haklar›na ve özel yaflam›na 98

sayg›l› olarak kiflilerle ilgili yorumlarda bulunmay›n›z, kimlik bilgilerini ele geçirmeye, aç›klamaya ve kullanmaya çal›flmay›n›z. - ‹yelik haklar›n› zedelememeye özen gösteriniz, baflkas›n›n veri kaynaklar›n›, düflüncelerini ve yaz›l›mlar›n› kendinizinmifl gibi sahiplenmeye kalk›flmay›n›z. - ‹nternet ortam›n›n sa¤lad›¤› olanaklar›n yasa d›fl› biçimde insanlara zarar verme, baflkalar›n›n ifllerini engelleme, gizli ve kiflisel bilgilerini ele geçirip yararlanma, her türlü sahtekârl›k, yolsuzluk, doland›r›c›l›k ya da h›rs›zl›k gibi kötü amaçl› kullan›m›na yol açmay›n›z ve göz yummay›n›z. - Uygunsuz davran›fllar sergilemekte ›srarl› olanlar› ölçülü bir tepki içinde el birli¤i ile uyarmaya çal›fl›n›z. - Size gelen bir iletiyi baflkalar›na aktar›rken ileti üzerindeki e-posta adres bilgilerinin gerekmiyorsa aktard›¤›n›z kiflinin eline geçmemesine özen gösteriniz. - Kendinizin ya da temsilcisi oldu¤unuz ürün ve hizmetlerin reklâm›n› yapmay›n›z. - Güvenlik zedeleyici giriflimlere karfl› al›nmas› gereken önlemlere uymaya özen gösteriniz. - ‹nternet üzerinde denetim ve düzenleme yetkisi olanlar›n konumlar›n› kötüye kullanmalar›na 99

karfl› duyarl› olunuz ancak gerekti¤inde de ifllerini kolaylaflt›r›c› her türlü deste¤i veriniz.”

E -P o s t a gr u p la r › n› n as › l ku l l an m al › y › z

‹nternetle birlikte edindi¤imiz al›flkanl›klardan biri de, e-posta gruplar›n› kullanmam›zd›r. Dileyen herkesin belli bir ilgi alan›yla ilgili, hiçbir masrafa girmeksizin e-posta grubu açmas›na imkân tan›yan pek çok internet servisi var. Kültür sanattan edebiyata, siyasetten ekonomiye, mizahtan karikatüre kadar pek çok alanda aç›lm›fl e-posta gruplar› bugün internetin en aktif topluluklar›n› oluflturuyor. Bir baflka deyiflle sanal internet cemaatleri oluflmufl durumda. Bu gruplar›n bir bölümü sadece duyurular ve haberler göndermek için kullan›ld›¤› gibi, bir bölümü de çok fliddetli tart›flmalara sahne oluyor. Bu tart›flmalar›n dozu bazen (belki de ço¤u zaman) internetin getirdi¤i kimli¤ini gizleyebilme imkân› sayesinde kaç›yor. Burada vurgulamam›z gereken en temel unsur, insanlar›n birbirlerine karfl› internette daha fazla hoflgörüsüz, tahammülsüz ve sayg›s›z davrand›¤›d›r. Maalesef insanlar yüzyüze geldiklerinde birbirlerine söyleyemeyecekleri fleyleri, yüzlerce kiflinin üye oldu¤u e-posta gruplar›nda çok rahat söyleyebilmektedirler. Ancak olumsuz örnekleri bir yana b›rak›rsak e-posta gruplar›n›n 100

ifllevsel kullan›ld›¤›nda çeflitli konularda çok yararl› sonuçlar do¤uran konuflmalara sahne oldu¤unu söyleyebiliriz.

E -G r up l ar da d i kka t e d il e c e k n ok t al ar

- Takma adlarla e-posta gruplar›nda yaz›flmalara izin verilmemelidir. Çünkü isimlerini gizleyerek, “nick” tabir etti¤imiz takma isimlerin arkas›na gizlenen kifliler, adlar›n› gizleme ihtiyac› duymayan birçok kiflinin hakk›n› gaspederek akla hayale gelmeyecek fliddetli bir üslûp kullanabilmekte, ifli hakaretlere hatta küfürleflmelere kadar götürebilmektedir. Burada, söz konusu gruplar›n yöneticileri üzerlerine düflenleri yapmal›d›r. - Hiç kimse talep etmedi¤i hâlde bir e-posta grubuna üye yap›lmamal›d›r. Özellikle yeni aç›lan e-posta gruplar›n›n, bas›n mensuplar›, akademisyenler gibi kimseleri fikirlerini bile sormadan üye yapt›klar›n› görmekteyiz. Hiç kimse istemedi¤i hâlde her gün onlarca hatta yüzlerce mesaj› almak zorunda b›rak›lmamal›d›r. E¤er bir kifli üye yap›lmak isteniyorsa davet edilerek, r›zas› al›narak üye yap›lmal›d›r. Gruba gelen her mesaj›n alt›nda üyelikten ayr›lmak isteyenlere yol gösterir nitelikte bilgiler yer almal›d›r. - Genifl bir üye kitlesi bulunan ve çok say›da mesaj›n gönderildi¤i e-posta gruplar›nda mutlaka 101

moderatörlük sistemi uygulanmal›, mesajlar moderatörlerin incelemesinden sonra gruptaki üyelere da¤›t›lmal›d›r. Bu yöntem, üyelerin posta kutular›n›n onlarca mesajla dolmas›n› engelleyecek ve sadece yararl› olan mesajlar›n üyelere da¤›t›lmas›na imkân sa¤layacakt›r. - E-posta gruplar›nda moderatörlük sistemi uygulanmas› sansür gibi alg›lanmamal›d›r. Bu yöntemle, sadece yararl› bilgilerin dolafl›m›na izin verilmekle kal›nmaz, zaman zaman hakarete varan tart›flmalar›n da önüne geçilebilir ve insanlar›n rencide olmas› engellenebilir. Moderatörlü¤ün bir ifllevi de e-gruplar içinde ikili “sohbet”ten yararl› tart›flmalara do¤ru üyeleri yönlendirmek olmal›d›r. - E-Gruplarla ilgili http://groups.yahoo.com/ adresine bakabilirsiniz. Dünyan›n en çok kullan›lan e-grup sistemi olan Yahoo’da, belli kategoriler alt›nda ilgi alan›n›za uygun gruplar bulabilir ve üye olabilirsiniz. Üye oldu¤unuz gruplar› tek merkezden kontrol etmek için Yahoo Groups’a üye olman›z› tavsiye ediyoruz.

“ S al am ” dan ka lm a b ir ka v r am “ s pa m”

Bugün internet kullan›c›lar›n en büyük sorunu, her sabah posta kutusunda bir y›¤›n ilgisiz mesajla karfl›lafl›yor olmalar›d›r. ‹nternet terminoloji102

sinde “spam” ya da “spamming” denilen, Türkçe’de ise “talep edilmemifl e-posta” anlam›na gelen, çöp mesaj olarak da de¤erlendirilen bu iletiler, hem internet kullan›c›lar›n›n hem de internet yay›nc›lar›n›n karfl› karfl›ya bulundu¤u ve çözüm arad›¤› en büyük sorunlardan biridir. ‹lk “spam” mesaj›n, internetin ARPANET olarak bilindi¤i dönemde gönderildi¤i biliniyor. ‹letiflimin geliflmesi ile beraber lüzumsuz posta trafi¤i de problem olmaya bafllam›fl ve 1975’e gelindi¤inde bu sorunu ele alan Junk Mail Problem (Çöp E-posta Sorunu) bafll›kl› bir yaz› yay›nlanm›flt›r. 1978’de aç›lan ARPANET’i bafllang›çta Amerikan hükümeti ve üniversiteleri kullan›yordu. ‹flte bu dönemde, bilgisayar pazarlama flirketi olan Digital Equipment Corporation, 3 May›s 1978’de Kaliforniyal› firmalara kendi mallar›n› pazarlayan bir e-posta mesaj› göndermiflti. O zaman ticarî amaçlarla kullan›lmayan ARPANET a¤›na gönderilen bu mesaj, büyük tart›flma yaratm›flt›. Bu talep edilmemifl mesaj, internette gönderilen ilk “spam” kabul ediliyor. “Spam” sözcü¤ünün nas›l ortaya ç›kt›¤› ve bu kavram›n internet terminolojisinde nas›l yer edindi¤i konusundaki bilgiler ise flöyle: “Spam” Amerika’da tüketilen düflük kalite ucuz bir salam markas›d›r. Komedi grubu “Monthy Pytons Flying Circus” bir skecinde sundu¤u her yemekte “spam” marka salam kullan›lan bir res103

toran› konu almaktayd›. ‹flte bu dönemde, takvimler 31 Mart 1993’ü gösterirken, Richard Depew adl› internet kullan›c›s› bir e-posta mesaj›n›, yöneticisi oldu¤u listeye tam 200 kez gönderir. Bu olaya listedeki üyeler tepki gösterir ve bu “talep edilmemifl mesaj”lara “spam” ad›n› takarlar. Nisan 1994’de de Arizonal› bir flirket USENET üyelerine ayn› mesaj› yüzlerce kez yollay›nca “spam” kavram olarak yerleflir. Günümüzde internette gönderilen e-posta mesajlar›n›n içerisindeki “spam” miktar› endifle verici boyuta ulaflm›flt›r. Bugün gönderilen toplam mesajlar›n yüzde 40’› “spam” mesajlardan oluflmaktad›r. Oysa 2001’de tüm internette dolaflan eposta mesajlar›n sadece yüzde 8’i “spam” mesajd›. Bu büyük ve korkutucu art›fl internet flirketlerini önlemler almaya itiyor. “Spam”in verdi¤i zararlara örnek olarak America On Line (AOL) eski e-posta sistemleri yöneticisi David O’Daniel, bir “spam” göndericisinin dakikada 40-50 bin adet elektronik postay› kald›rabilecek kapasitedeki bir sistemi çökertebildi¤ini söylüyor. Yap›lan bir araflt›rmaya göre bilgi ifllem sorumlular› sadece “spam” filtrelerini güncellemek için haftada 4 ila 20 saat aras›nda vakit harc›yor. Bu rakamlar “spam” nedeniyle kaybedilen ifl gücü ve paran›n boyutu hakk›nda bize bir fikir verebilir. ‹stenmeyen e-postalar›n dünya genelinde neden oldu¤u 104

maddi zarar›n 9 milyar dolara ulaflt›¤› tahmin ediliyor. Bu zarar›n içinde çal›flanlar›n istenmeyen e-postalar› silmekle kaybetti¤i zaman, bu mesajlar›n e-posta sunucular›nda boflu bofluna kaplad›klar› yer ve yol açt›klar› afl›r› yo¤un trafik de yer al›yor. ‹flte bu büyük sorunu çözmek için flirketler ortaklafla mücadele veriyorlar. 2003’ün ikinci yar›s›nda, ABD’li üç büyük teknoloji flirketi, America Online, Yahoo ve Microsoft “talep edilmemifl mesaj”larla mücadele etmek için ifl birli¤i karar› ald›. fiirketlerin ana hedefi, kullan›c›lar›n iste¤i d›fl›nda gelen e-postalar› bloke etmek için yeni metodlar gelifltirmek. Microsoft flirketi de ücretsiz e-posta servisi veren “Hotmail” servisi arac›l›¤›yla gönderilecek mesaj say›s›n› günde 100 adetle s›n›rlayarak “spam”la mücadeledeki kararl›l›¤›n› ortaya koydu. Hotmail hizmetinden tüm dünyada 2003 y›l› rakamlar›yla yaklafl›k 110 milyon kifli yararlan›yor. Hotmail gibi çok yayg›n flekilde kullan›lan di¤er e-posta servisi Yahoo’da da benzeri k›s›tlamalar bulunuyor. Bu aflamada akla gelen bir di¤er sorun ise e-posta adresi tacirleridir. ‹nternetten çeflitli özel yaz›l›mlarda e-posta adresi toplayarak bunlar› satan kiflilerler de ciddi bir sorundur. fiirketler teknolojik olarak önlemler al›rken bir yandan da hukuk savafl› bafllatm›fl durumdad›r. Bu konuda ABD’de 105

Eylül 2002’de sonuçlanan bir dava, internetin ilk “spam” davas› olarak tarihe geçti. “Gizli Sincap” lakab›n› kullanan Bret McDanel adl› bir kifli, “spam” göndermek suçundan 16 ay hapse mahkûm edildi. Mahkeme bununla da yetinmedi ve san›¤›n psikolojik tedavi görmesine de karar verdi. Geçti¤imiz 2003 May›s ay›nda da ABD’li Earthlink flirketinin “spam” gönderen Howard Carmack’a karfl› açt›¤› dava sonuçland›. Bu davada ise Carmack, flirkete 16,4 milyon dolar tazminat ödemeye mahkûm edildi. San›¤›n Mart 2002’den beri, de¤iflik kimlikler kullanarak, yasad›fl› yollarla ele geçirdi¤i elektronik posta adreslerine yaklafl›k 825 milyon e-posta gönderdi¤i iddia ediliyordu. AOL da abonelerine talep edilmemifl e-posta yollayarak hatlar› meflgul edenlere karfl› 2003’te ciddi bir hukuk savafl› bafllatt›. Befl ayr› dava açan AOL, daval›lar›n 1 milyar talep edilmemifl e-posta yollad›klar›n› belirtti ve 10 milyon dolar›n üzerinde tazminat talep etti. Bugün özellikte Bat›’da birçok flirket hukuk kanal›yla “spam”la mücadele ediyor. Türkiye’de ise flu ana kadar bize ulaflan spam mesaj gönderen, spam mesaj gönderimine arac›l›k eden ve e-posta adresi tacirli¤i yapan kifli veya kurumlar hakk›nda yasal süreç bafllat›ld›¤› bilgisi bulunmuyor. Ancak ABD’de sonuçlanan bu iki dava gösteriyor ki, bundan sonra “spam” gönderenler, Türkiye’de de yeterli duyarl›l›k gösterilirse cezaland›r›labilir. 106

C- ‹ NTERN ET‹N SOSYAL BOYUTU

Yayg›n bir görüfle göre internet, kiflilerin sosyal yaflamlar›nda olumsuz etkilere sahiptir. Gerçek dünyadan farkl› bir ortamda sanal dünyada, insanlar aras› iliflkiler de¤iflmektedir. Öte yandan internet, kifliler aras›ndaki mesafe, yafl, cinsiyet, ›rk, kültür vb. gibi gerçek dünyada önemli olabilecek pek çok özelli¤i de ortadan kald›rmaktad›r. Yerinden al›fl verifl, yerinden bankac›l›k, hatta ifle gitmeden evden çal›flma vb. gibi kullan›mlar insan›n sosyal yaflam›n› etkileyebilecek unsurlard›r.

TV ’ n in y e r i ni i nt e r n e t al › y or

‹nternetin yayg›nlaflmas›yla birlikte tüm dünyada oldu¤u gibi Türkiye’de de reklâm verenlerin hedef kitlesi olan gençlik tv ile ba¤lar›n› koparma noktas›na gelmifl durumdad›r. Yavafl yavafl tv’nin yerini internet al›yor. Yap›lan tüm araflt›rmalar, üst düzey gelir ve e¤itime sahip AB grubu ve 15 - 19 yafl genç hedef kitleye ulaflman›n tv kanallar› ile zor oldu¤u gerçe¤ini ortaya ç›kar›yor. ‹nternet kullan›c›lar› a¤›rl›kl› olarak AB ile C1 (üst düzey gelire sahip ve e¤itimli) gruptan olufltu¤u için yak›n gelecekte reklâm verenler tv yerine interneti tercih eder hâle gelecekler. IBS dan›flmanl›k flirketinin yapt›¤› bir araflt›rmaya göre, kifliler internet kullanmaya bafllad›ktan sonra yüzde 42’i 107

oran›nda daha az televizyon seyrediyor. Veriler, flirketlerin günümüzde ancak internet veya cep telefonu teknolojileri kullanarak genç müflteriye ulaflabileceklerini ortaya koyuyor. Merill Lynch’in araflt›rma sonuçlar›ndan ortaya ç›kan verilere göre Türkiye’nin 2004’te internet erifliminde 10 milyon potansiyel kullan›c› olaca¤› tahmin ediliyor. Türkiye nüfusu genelinde yüzde 14.4 gibi yüksek bir penetrasyon (dâhil olma) oran›na sahip olaca¤› görülüyor.

TÜRK‹YE ‹LET‹fifi‹‹M PAZARI 2000 Y›l›

2001 Y›l›

2004 Y›l›

‹nternet Kullan›c› Tahminleri 1.7 milyon

3.5 milyon

10 milyon

‹nternet Penetrasyonu % 2.7

% 5.2

% 14.4

PC Penetrasyonu % 3.7

% 5.4

% 10.1

Mobil Telefon Penetrasyonu % 19

% 26

% 43

W e b t i p i b i r y a flflaa m

Microsoft Türkiye’nin eski baflkan› Süreyya Ciliv, 108

1999’da yay›nlanan bir röportaj›nda “web tipi yaflam” kavram›n› “‹nternetin hayat›m›za getirdi¤i yenilikleri en do¤ru flekilde kullanmak” olarak tan›mlamaktad›r. Bankac›l›k ifllemlerini internet üzerinden yapmak, haberleflmeyi elektronik olarak gerçeklefltirmek, istenilen bilgiye arama motorlar›n› kullanarak an›nda eriflebilmek web tipi yaflam kavram›na dahildir. Her bireyin internete ba¤l› bir cihaz› bulunmas› ve haberleflme ve bilgiye ulaflmak için bu araçlar› kullanmas› web tipi yaflam tarz›n›n bir baflka tarifi olarak nitelendirilebilir. Bu cihazlar›n hepsinin dolay›s›yla bireylerin internete ba¤l› olmas› “dijital sinir sistemi” kavram›n› ortaya ç›kar›yor. Dijital sinir sistemi dâhilinde flirketlerde, okullarda bireyin internete ba¤l› bir bilgisayar›n›n ve elektronik posta adresinin olmas› gerekiyor. Dijital sinir sistemi dâhilinde flirket içi bilgilerin topland›¤› ve sadece flirket çal›flanlar›n›n girebildi¤i bir “internet”leri yani “intranet”leri de hat›rlatmakta yarar var. ‹ntranetler, k›saca kurum içi a¤ olarak tan›mlanabilir. ‹ntranetlerde teknolojiyi kullanarak, sadece flirket çal›flanlar›n›n ulaflmas› gereken bilgiyi saklamak mümkün olabiliyor. Bu bilgi hazinelerine ulaflman›n da en verimli yolu ise internet arabirimini kullanmakt›r. 109

H ay a t › m› z da ki y e ni ol gu : E l e kt r o n i k y ay › n c › l› k

Yay›nc›l›kta son y›llarda hayat›m›za giren yeni bir mecra var. Hemen herkesin bildi¤i bu yeni mecran›n ad› internet. Bir di¤er deyiflle “elektronik yay›nc›l›k”. Elektronik yay›nc›l›¤›, en yal›n anlat›mla “belgelerin elektronik ortamlar ya da a¤lar arac›l›¤›yla da¤›t›m›, arflivlenmesi ve bu belgelere eriflilmesi” olarak tan›mlayabiliriz. Tüm ön yarg› ve endiflelere karfl›n elektronik yay›nc›l›k büyük bir ilerleme katediyor. Matbaan›n icad›ndan bu yana 150 milyon kitap bas›lm›flken internet ortam›ndaki belge say›s› 1997’deki verilere göre 100 milyonu geçmifl durumdad›r. Bu rakam›n önümüzdeki 10 y›lda ise 800 milyona ulaflaca¤› tahmin ediliyor. Tabiîdir ki böylesine büyük bir bilgi denizinden uzak kalamay›z. Elektronik yay›nc›l›k söz konusu oldu¤u zaman, ilk akla gelen, ka¤›d›n yerine bu yeni mecran›n geçip geçmeyece¤i sorusu oluyor. Öncelikle flunu söylemek gerek: Elektronik yay›nlar ile bas›l› yay›nlar uzun süre yolculu¤unu birlikte sürdürecek. Sadece internet üzerinde ç›kan yay›nlar oldu¤u gibi, hem internet üzerinde hem de bas›l› olarak “paralel” ç›kan yay›nlar da olacak. Tv icat oldu¤unda, radyonun yerini alaca¤› san›l›yordu. Gelinen noktada hem tv’nin, hem de radyonun iki ayr› iletiflim enstrüman› olarak varl›¤›n› de110

vam ettirdi¤ini görüyoruz. Bu örnekten de anlafl›laca¤› gibi, ka¤›d› hayat›m›zdan silip atmak uzun süre, belki de hiçbir zaman mümkün olmayacak. ‹nternet yay›nc›l›¤›n›n çeflitli sorunlar› var. Yap›lan tahminlere göre bugün internette bir ba¤lant›n›n (link) ortalama ömrü 44 gündür. Bir baflka deyiflle, bugün bir adreste bulunabilen bir elektronik dökümana 44 gün sonra eriflilemeyebilir. Bu varsay›m, günümüzde pek geçerli gözükmüyor. Ciddî siteler için bu durumun söz konusu olaca¤› iddias› pek gerçekçi de¤ildir. ‹flini ciddîye alan bir elektronik yay›n, arflivlemenin de bu iflin bir parças› oldu¤unun bilincindedir.

Ge l e ce ¤ i n y a y › n› , e l e kt r o n ik k i t ap

Yaz›n dünyas› 2000’li y›llarda yeni bir kitap biçimi ile tan›flt›. Kitapla ilgili herkesin önünde yeni ufuklar açan bu yeni olgu ‘elektronik kitap’t›. K⤛t tüketmeyen ve bir bilgisayar yard›m›yla okunabilen elektronik kitaplar›n bas›l› kitaplara göre baz› avantajlar› vard›. Elektronik kitaplar›n en önemli avantaj› maliyet. K⤛t, cilt, bask› maliyeti olmad›¤› için bas›l› kitaplara göre çok daha ucuza maledilebilen e-kitaplar›n da¤›t›m noktas›nda da büyük avantajlar› var. ‹nternet üzerinden da¤›t›labildikleri için de okurlar, istedikleri kitaba k›sa sürede sahip olabiliyorlar. Bas›l› ki111

taplar›n karfl›laflt›¤› da¤›t›m ve sat›fl noktalar› gibi sorunlar›n aksine, e-kitaplar internet üzerindeki herhangi bir sitede sat›labilir ve okuyucular kredi kartlar› ile bu kitaplar› an›nda kiflisel bilgisayarlar›na veya avuç içi bilgisayarlar›na indirebilirler. ‹çerisinde h›zl› bir flekilde sözcük taramas› yap›labilmesi ve bas›l› kitapta oldu¤u gibi sat›r alt› çizilebilmesi, kitap üzerine not al›nabilmesi de ekitab›n önünü açan unsurlardan sadece birkaç›. Elektronik kitap, yazarlar aç›s›ndan da, büyük f›rsatlar sunuyor. Kitaplar›n› yay›n evlerinden ç›karma imkân› bulamayan birçok yazar, kendi kitab›n› birkaç dakika içinde elektronik kitap olarak haz›rlay›p, internette da¤›tabiliyor. Elektronik kitap, dergi ve gazetelerin bas›m, da¤›t›m gibi ek masraflar› olmad›¤›ndan son derece ucuz, ço¤u zaman da bedava da¤›t›l›yor. Elektronik kitaplar›n fiyatlar› 5-10 dolar aras›nda de¤ifliyor. E-kitaplarla birlikte kitaplar›n hacim olarak küçüldü¤ü görülüyor. Örne¤in Stephen King’in internet üzerinden sat›lan roman› sadece 65 sayfayd›. Elektronik kitaplar›n en büyük avantajlar›n›n biri de, küçük hacmine ra¤men, ciltler dolusu kitab› içerisinde bar›nd›rabilmesi. Örne¤in, birkaç yüz graml›k bir cihaz üzerinde ciltlerce kitab› tafl›mak mümkün. Accenture adl› bir kuruluflun yapt›¤› araflt›rman›n sonuçlar›na göre, 2005 y›l›nda tüketicilerin yüz112

de 66’s› e-kitap okuyacak. Bu oran flirketlerin de ifltahlar›n› kabart›yor. 1998 y›l›nda 16.85 milyon dolarl›k sat›fla ulaflan ve pazarda yüzde 4’lük bir paya sahip olan e-kitaplar›n, 2003 y›l›ndan itibaren yükselifle geçece¤ine kesin gözüyle bak›l›yor.

Tü r ki ye ’ de e - ki t ap

Elektronik kitaplar asl›nda yeni bir olgu de¤il. Bilgisayarlar ç›kt›¤›ndan, daha do¤rusu yayg›nlaflt›¤› 1970’li y›llardan bu yana çeflitli formatlarda bilgi, bilgisayarlar aras›nda el de¤ifltiriyor. Bu bilgi içeren dosyalar›n bilgisayarlar aras›nda da¤›t›ld›¤› düflünüldü¤ünde herhangi bir kitaba, Türkiye’nin ilk e-kitab› demenin do¤ru olmayaca¤› gerçe¤i ortaya ç›kar. Bir dönem Cumhuriyet gazetesi, okurlar›na verdi¤i kitaplar› ayn› gün web sitesinden zip format›nda e-kitap olarak da da¤›t›yordu. Bu anlamda, Cumhuriyet gazetesini, Türkiye’de e-kitap alan›nda öncü kabul etmek gerekir. Türkiye’deki en büyük iki internet kitapç›s›ndan biri olan Ideefixe’in yay›nlad›¤› ve sat›fl›n› yapt›¤› ilk e-kitap, Ahmet ‹nam’›n Pan Yay›nc›l›k’tan ç›kan Hayat›m›zdaki ‹nce fieylere Dair adl› eserinin baz› bölümleridir. Ideefixe’te, Hakan Günday’›n Kinyas ve Kayra adl› eserinin de 50 sayfal›k bölümü e-kitap olarak bulunmaktad›r. Bunlar›n yan›s›ra Türkiye’de e-kitab›n geliflmesi 113

için faaliyet gösteren bir site var: Altkitap.com. Bu site, elektronik kitap yay›nc›l›¤› yap›yor. fiu ana kadar yay›nlad›¤› kitaplar›n indirilip okunabili¤i Altkitap.com, eserini e-kitap olarak yay›nlatmak isteyenlere de yard›mc› oluyor.

Ç o cu k, b i l gi s ay a r v e i nt e r n e t

Uzmanlara göre, etkili bilgisayar kullanan çocuklar hatalar›ndan ders ç›kar›yor, risk al›yor, sab›rl› olmay› ö¤reniyor ve kendi kendilerine yeni beceriler kazan›yor. Yap›lan de¤erlendirmeye göre, çocuklar›n evde kulland›¤› yaz›l›m programlar›n›n iyi seçilmifl olmas›, bunlar›n sadece çocu¤a bir fleyi yapmas›n› de¤il, ayn› zamanda düflünmesini de ö¤retecek nitelikte olmas› gerekiyor. Bilgisayar, okul ortam›nda oldu¤u gibi evde de uygun bir ortamda bulunmal› ve aileler taraf›ndan çocu¤un kullan›m› s›ras›nda gözlenmeli. Çocuklara bilgisayar› nas›l kullanaca¤› ö¤retilmeli, küçük çocuk bilgisayar kullan›rken ayn› odada olmaya özen gösterilmeli. Çocu¤a bilgisayarda hangi internet sitelerine girebilece¤i, ne kadar ba¤lant›da kalabilece¤i gibi konular konuflulup kurallar konulmal›. ‹nternet kullan›m› konusunda kurallar ve s›n›rlar belirlemeden, çocu¤un interneti s›n›rs›z bir biçimde 114

kullanmas›na izin verilmemeli, bu onun için zararl› sonuçlar do¤urabilir. Çocuklar›n bilgisayar ekran› karfl›s›nda fazla vakit harcamas› ve dolay›s›yla sosyal becerilerinin yeterince geliflemedi¤ini düflünen ailelere karfl›n uzmanlar, çocuklar›n etkili bilgisayar kullanmas› hâlinde endifle edilecek bir fley olmad›¤›n› belirtiyorlar. Etkili bilgisayar kullanan çocuklar, hatalar›ndan ders ç›kart›yorlar, sab›rl› oluyorlar, risk al›yorlar, kendi kendilerine yeni beceriler kazan›yorlar ve birbirlerine dan›fl›yor ve yard›mlafl›yorlar. Öte yandan çocuklar›n kulland›¤› bilgisayarlarda her zaman virüs kontrolü için anti virüs program›n›n kullanmas› gerekiyor. Uzmanlar, her gün yeni virüsler ortaya ç›kt›¤› için virüs kontrol program›n›n sürekli güncellenmesi gerekti¤ini belirterek, flu önerilerde bulunuyorlar: “Çocu¤unuzun internette ne yapaca¤› konusunda bir amaç belirlemesine yard›mc› olunuz. Böylece amaçs›z bir flekilde internette dolaflmas›n› engellemifl olursunuz. E¤er çocu¤unuzun bilgisayarda ne yapt›¤›n› anlam›yorsan›z, size anlatmas›n› isteyiniz. Böylece çocu¤unuzun size bilgisayar ö¤retmesini de sa¤lam›fl olursunuz. Çocu¤unuzun interneti s›n›rs›z kullanmas›na izin vermeyin hatta internet kullan›m› için sözleflme imzalay›n ve bu sözleflmeye uyun.” 115

Te s t : ‹ n t e r ne t h as t a s › m› s › n › z?

Her ba¤›ml›l›k gibi internete olan afl›r› ba¤›ml›l›k da tedavi edilmesi gereken bir hastal›k. ‹nternet ba¤›ml›s› olup olmad›¤›n›z› ö¤renmeniz için bu küçük testi cevaplaman›z yeterli. Amerikan Psikiyatri Birli¤i taraf›ndan yay›mlanan ve “DSM-IV” k›saltmas›yla isimlendirilen, Mental Bozukluklar›n Tan›msal ve Say›sal El Kitab›’nda internet ba¤›ml›l›¤› bir hastal›k olarak bulunuyor. Dr. Ben Blakley internet ba¤›ml›l›¤›n›, psikostimulan özellikleri nedeniyle (uykusuzluk, k›sa süreli bellek bozuklu¤u, koordinasyon bozuklu¤u vb.) marihuana ba¤›ml›l›¤›na benzetiyor. Televizyonun uyutucu özelli¤ine karfl›n internetin uyar›c›, uykuyu kaç›r›c› bir aktivite olma özelli¤i bulunuyor. Bir kifli iflindeyken kendini ifline veremiyor, internetle ilgili hayaller kuruyorsa, evine gelince ilk ifli yak›nlar›yla iliflki kurmak, zorunlu ev ifllerini yapmak yerine bilgisayar› açmak oluyorsa; gerçek iliflkiler yerine sanal dünyay› tercih ediyor, gece geç saatlere kadar bilgisayar bafl›nda kal›yor, çevreden bu konuda elefltiriler al›yor, defalarca azaltmak, s›n›rlamak istedi¤i hâlde bilgisayar-internete ilgisini artarak sürdürüyorsa; afl›r› internet ilgisinden dolay› ifli, evi ve gerçek dünya ile olan iliflkileri aks›yorsa, o kiflide internet ba116

¤›ml›l›¤›ndan bahsedilebiliyor. www.hipokrat.org adresinde yer alan testi bu konuda fikir vermesi aç›s›ndan afla¤›ya al›yoruz: Center for On-Line Addiction taraf›ndan haz›rlanan internet ba¤›ml›l›k testinde sorular, “1- Söz konusu de¤il ya da nadiren, 2- Bazen, 3- S›kl›kla, 4- Ço¤u zaman, 5- Her zaman” fleklinde puan verilerek yan›tlan›yor. So r ul a r :

1. Kararlaflt›rd›¤›n›zdan daha uzun süre internette kal›yor musunuz? 2. ‹nternete çok zaman vermekten dolay› ev ifllerini ihmal ediyor musunuz? 3. Eflinizle cinsel yak›nl›k yerine internetten cinsel uyar›lmay› tercih ediyor musunuz? 4. ‹nternet arac›l›¤› ile yeni arkadafll›klar kuruyor musunuz? 5. Hayat›n›zdaki di¤er kifliler, internete ay›rd›¤›n›z zaman›n fazlal›¤›ndan flikayet ediyor mu? 6. ‹nternete fazla zaman ay›rman›zdan dolay› notlar›n›z ya da okul ödevleriniz aks›yor mu? 7. Gerekli olan baz› fleyleri yapmadan önce ilk ifl olarak e-postalara bak›yor musunuz? 8. ‹nternet dolay›s›yla meslekî baflar›n›z ve üretkenli¤iniz olumsuz etkileniyor mu? 117

9. Size internette ne yapt›¤›n›z soruldu¤unda kendinizi savundu¤unuz ya da sessiz kald›¤›n›z oluyor mu? 10. Yaflam›n›zla ilgili kayg›lardan, sorunlardan internet vas›tas›yla kaçt›¤›n›z oluyor mu? 11. Kendinizi tekrar internete girmeyi hayal ederken buluyor musunuz? 12. ‹nternetsiz bir hayat›n s›k›c›, bofl, kederli olaca¤› fleklinde duygulara kap›l›yor musunuz? 13. ‹nternette iken birisi sizi rahats›z etse ona k›zd›¤›n›z, ba¤›rd›¤›n›z ya da sald›rd›¤›n›z oluyor mu? 14. ‹nternet nedeniyle gece geç vakitlere kadar oturup uykusuz kal›yor musunuz? 15. Günlük ifllerinizi yaparken interneti düflünüyor, internette oldu¤unuz zamanlarla ilgili hayaller kuruyor musunuz? 16. ‹nternette iken ‘sadece bir kaç dakika daha’ diyerek ba¤lant›n›z› uzat›yor musunuz? 17. ‹nternete ay›rd›¤›n›z zaman› azaltmak isteyip baflar›s›z oldunuz mu? 18. ‹nternette geçirdi¤iniz zaman› baflkalar›ndan gizlemeye çal›flt›¤›n›z oluyor mu? 19. Baflkalar› ile d›flar›ya ç›kmak yerine internette daha fazla vakit geçirmeyi tercih ediyor musunuz? 118

20. ‹nternette olmad›¤›n›z zaman keyifsiz, h›rç›n, sinirli oluyor musunuz? ‹nternete girince bunlar geçiyor mu?

De¤erlendirme... Sorular›n yan›tlar›yla ortaya ç›kan puan sonucunda; - 20-49 puan: Ortalama bir internet kullan›c›s›s›n›z. Bazen internette fazla zaman harc›yorsunuz fakat internet kullan›m›n› kontrol edebiliyorsunuz. - 50-79 puan: ‹nternet nedeniyle bazen ya da s›kça sorunlar yafl›yorsunuz. ‹nternetin yaflam›n›z üstündeki etkilerini de¤erlendirip, yeni düzenlemeler yapman›z gerekir. - 80-100 puan: ‹nternet kullan›m›n›z yaflant›n›zda ciddî sorunlara yol aç›yor. ‹nternetin yaflam›n›z üstündeki etkilerini de¤erlendirip, yeni düzenlemeler yapman›z gerekir.

119

SON SÖZ

Teknoloji sizi de¤il, siz teknolojiyi kullan›n!

‹nternet art›lar› ve eksileriyle vazgeçemeyece¤imiz bir teknoloji. Teknolojiden kaçman›n, yanl›fl kullanma nedeniyle ortaya ç›kan baz› olumsuzluklar nedeniyle ona küsmenin hiçbir anlam› yok. Teknolojiyi kullanmak bir zaruret ve onu kim en iyi, en etkili flekilde kullan›rsa gelece¤i o elinde tutacak. Bunun için çocuklar›m›z› küçük yafllardan itibaren teknolojiyle tan›flt›rmal›, teknolojiyi kullanan, ondan yararlanan, ona esir olmak yerine ona hükmeden insanlar olarak yetiflmelerini sa¤lamal›y›z. Bu kitapta, sizi internet eksenli küçük bir gezintiye ç›karmay› amaçlad›k. ‹nternet teknolojileriyle ilgili bilginizi art›rmak, daha teknik konulara girmek istiyorsan›z, bu alanda yaz›lm›fl teknik kitaplar okuman›z› öneriyoruz. 120

‹nternetin her geçen gün geliflen, kendini yenileyen bir teknoloji olmas› teknolojik geliflmeleri sürekli takip etmeyi gerektiriyor. Bugün ald›¤›m›z bir bilgisayar, bilgisayar›m›za yükledi¤imiz bir yaz›l›m veya iflimizde kulland›¤›m›z teknolojik araçlar sürekli geliflti¤i, yeni modelleri ç›kt›¤› için bir süre sonra bize yetmemeye bafll›yor. Teknolojiyi daha iyi kullanarak ondan daha iyi verim alabilmek bizim elimizde. Ancak bunu yaparken s›rf yeni ürünler kullanm›fl olmak için, çok s›k bilgisayar veya yaz›l›m yenileyerek piyasan›n çarklar›na da alet olmamal›y›z. Daha bir y›l önce ald›¤›m›z bilgisayar› yeni bir ifllemci ç›kt›¤› için hemen gözden ç›kar›p yüklü paralar ödeyerek yenilemenin çok da gerekli olmad›¤›n› düflünüyoruz. Yo¤un ifllem gücü gerektiren uygulamalar ve ifller d›fl›nda normal bir bilgisayar kullan›c›s›n›n elindeki bilgisayar› her y›l yenilemesi do¤ru de¤ildir. Bir cihaz› en az 3 y›l kullanmazsak ona verdi¤imiz paran›n karfl›l›¤›n› alm›fl say›lmay›z. Son söz: Teknoloji sizi de¤il, siz teknolojiyi kullan›n!

121

Kaynak: Emniyet Genel Müdürlü¤ü

B‹L‹fi‹M fiUÇLARININ HUKUK‹ DURUMU EK: 1

122

EK: 2 ‹nternetle ‹lgili Temel Kavramlar

TCP/IP: Transmission Control Protocol/Internet Protocol - TCP, gönderilecek bilginin küçük parçalara ayr›lmas›n› ve karfl› tarafta düzgün bir biçimde birlefltirilmesini sa¤lar. IP ise TCP’ye göre paketlere bölünen bilginin fiziksel olarak bir cihazdan ç›k›p, di¤erine en uygun yoldan gitmesini sa¤lar. URL: Universal Resource Locator - Internet, URL denilen bu adres sistemine dayan›r. Bu sisteme göre belirlenmifl adres, internet taray›c›s›n›n adres k›sm›na yaz›ld›¤›nda, bilgisayarla bu adres aras›nda ba¤lant› sa¤lanm›fl olur. WWW/Web (World Wide Web): Internet trafi¤inin yüzde 85’ini oluflturan bir hizmet. FTP (File Transfer Protocol): ‹nternet ortam›nda iki bilgisayar aras›ndaki dosya transferini gerçeklefltiren protokol. HTTP (Hyper Text Transfer Protocol): Web sayfalar›n›n transferinde kullan›lan protokol. ‹nternet taray›c›m›zda yazd›¤›m›z adresler bu protokolün k›saltmas› olan “http” ile bafllar. HTML (Hyper Text Markup Language): Web sayfa123

lar›n›n görüntülenmesinde kullan›lan dil. HTML dilinde programlanan web sayfalar› internet taray›c›lar› taraf›ndan yorumlan›r ve bütün bilgisayarlarda hemen hemen ayn› flekilde görüntülenir. XML (Extensible Markup Language): Elektronik bir belgenin yap›s›n› ve görünümünü tan›mlamak için kullan›lan HTML’e oranla art›lar› bulunan uluslar aras› bir standartt›r. Browser (Web taray›c›s›): HTML dilinde yaz›lm›fl web sayfalar›n› yorumlayan, metin ve resimleri gösteren programlar. (Örn: Internet Explorer) NNTP (Network News Transfer Protocol): Internette haber gruplar› aras›ndaki iletiflimi sa¤layan kurallar› içerir. SMTP (Simple Mail Transfer Protocol): ‹nternet ortam›nda kullan›c›lar aras›nda elektronik posta al›fl veriflini düzenleyen protokol. POP (Post Office Protocol): E-posta sunucusuna ulaflan mesajlar›n kullan›c›ya aktar›lmas›n› sa¤layan protokol. Gelen mesajlar POP sunucular›nda saklan›r ve al›c›ya bu sunucular arac›l›¤›yla iletilir. Elektronik Posta: (E-Posta, E-Mail): ‹nternet kullan›c›lar›n›n birbirleriyle haberleflebilmek için kulland›klar› elektronik mesaj iletim sistemi. E-posta, hâlen internet hizmetleri içinde en fazla kullan›lan hizmet türüdür. ‹nternet Servis Sa¤lay›c›: (Internet Service Provider): ‹nternet kullan›c›lar›na internete ba¤lanmalar› için hizmet sunan flirketler. Servis sa¤lay›c›lar kendi bilgisayarlar›na telefon hatlar› veya di¤er data hatlar›yla ba¤lanan kullan›c›lar›n internet a¤›na ba¤l› di124

¤er bilgisayarlara ulaflmalar›n› sa¤larlar. Bu hizmet karfl›l›¤›nda saat ücreti ya da ayl›k ücret al›rlar. Hosting: ‹nternet üzerinde bulunan bilgiler, internete sürekli ba¤l›, yüksek donan›ml› ve özel hatlar kullanan bilgisayarlarda bulunmal›d›r. Bu flekilde birden çok kullan›c›n›n ayn› anda ayn› bilgiyi almas› ve bunun günün istenilen saatinde olmas› mümkün olur. ‹nternet üzerinde bilgi bulundurmak isteyenlere bu bilgi için bilgisayarlar›nda yer veren ve bu bilgilere internete ba¤l› herkesin ulaflmas›n› sa¤layan servislerin yapt›¤› ifle bulundurma hizmeti (hosting) denir. IP Adresi: ‹nternete do¤rudan ba¤l› her bilgisayar› tan›mlayan bir IP (‹nternet Protokol) numaras› bulunmaktad›r. Bu numara ayn› zamanda IP adresi olarak da tan›mlanabilir ve birbirinden ayr›lm›fl 4 rakam kümesinden oluflur. Örne¤in 193.140.1.1. Bu rakam kümesi internetin hiyerarflik yap›s›n› tan›mlar. Domain Name: ‹nternete ba¤l› bir bilgisayar›n alan ve IP adresinden oluflan adresi. Alan ad›. Web sitelerin adreslerinin internette bulunmas› ve IP numaralar›n›n ezberlenmesinin zorlu¤u nedeniyle her IP numaras› için sözel bir adres saptan›r. Bu adresler “domain name” olarak isimlendirilir. Örne¤in, 193.140.1.1 IP numaral› bir site için www.flirketad›.com fleklinde ezberlenmesi daha kolay, ak›lda kal›c› bir adres atan›r. INTERNIC: Internet üzerinde .com, .net, .org, .edu gibi alan adlar›n› (domain) kullan›c› ve firmalara veren kurulufltur. Bugün Internic taraf›ndan yetkilendirilmifl bir çok kurulufl da alan ad› da¤›t›m› yap125

maktad›r. Türkiye’de “tr” uzant›l› alan ad› da¤›t›m›nda tek yetkili kurulufl ODTÜ’dür. Internet: Dünya üzerinde bilgisayarlar›n ortak bir a¤ üzerinden haberleflmesini sa¤layan ortam. Intranet: Firma içindeki bilgisayarlar›n ortak bir a¤ üzerinden haberleflmesini sa¤layan ortam. Extranet: Dünya üzerindeki ve firma içindeki bilgisayarlar›n ortak bir a¤ üzerinden haberleflmesini sa¤layan ortam. Telnet: ‹ki sistemin birbirine uzaktan ba¤lanarak, yönetimini mümkün k›lan protokol. DNS (Domain Name Service): ‹nternet alan adlar›n›n kay›tl› oldu¤u ve yönetildi¤i sunucu sistemi.. VOIP (Voice Over IP): ‹nternet üzerinden ses aktar›m protokolü. ‹nternet telefonu uygulamalar› gibi alanlarda kullan›l›r. Ses kay›tlar›n›n veri paketleri hâline dönüfltürülerek gönderilmesi ve gitti¤i hedefte paketlerin aç›larak tekrar sese dönüfltürülmesi esas›na dayan›r. Gopher: ‹nternetin erken döneminde belge aramak ve görüntülemek için kullan›lm›fl bir servis. Tamam›yla metin tabanl›d›r. Yeni internet taray›c›lar bu servisi desteklememektedir. Haber Grubu: Herhangi bir bilgiyi e-posta yoluyla paylaflmak için oluflturulmufl sanal gruplar. Gruba üye olan herhangi bir kifli bir mesaj gönderdi¤inde söz konusu mesaj gruptaki tüm üyelere ulaflmaktad›r. 126

KAYNAKLAR

1)

Amazon.com ve Yarat›c›s› Jeff Bezos, Robert Spector, Scala Yay›nc›l›k, 2001

2)

‹nternetin tarihçesi ve Sanal Ekonomi, N. Güven ‹lter, ‹nternet.

3)

www.beynimzehirlendi.com, Melih Bayram Dede, Beflinci Hafta, May›s 2003.

4)

Siber 11 Eylül Kap›da, Necla K›rcal›, Beflinci Hafta, Mart 2003.

5)

M›s›r Gevre¤i Kutusundan Ç›kan Düdük, Melih Bayram Dede, E¤itimbilim, May›s 2003.

6)

Spam Marka Salamdan Çekti¤imiz, Melih Bayram Dede, E¤itimbilim, Haziran 2003.

7)

Bilgi Kirlenmesi ve Tekno Stress’ten Korunma, Prof. Dr. Muammer Kaya, Turk.Internet.com, 14.10.2002.

8)

‹nternetin Afl›r›s› “Teknolojik otizm” Sebebi, EKolay.Net, 28.02.2003

9)

‹nternet 12 y›ld›r Türkiye’de, Hürriyet, 12.04.2002.

10) Haluk Maga, Microsoft Executive, Say›: 3/Yaz 2003. 11) Türkiye’de ‹nternet Ne Zaman Do¤du?, Melih Bayram Dede, E¤itimbilim, Kas›m 2002. 12) ‹nternet Rehberi, Adem Özbay-Fikret Yetiflener, Hayat Yay›nlar›, 2000. 127

13) ‹nternet nedir www.po.metu.edu.tr/links/inf/css25/bolum1.html#23 , 2003 14) Hayat›m›zdaki Yeni Olgu: Elektronik Yay›nc›l›k, Melih Bayram Dede, Kitap Haber, fiubat-Mart 2003 15) Gelece¤in Yay›n› Elektronik Kitap, Melih Bayram Dede, Editör, Haziran 2002. 16) @ ‹flaretinin Tarihçesi, www.egitim.com, 15 A¤ustos 2003 17) @ 500 yafl›nda, Hürriyet, 13.05.2001 18) “Sanal Terör”, www.sanalteror.gen.tr, 2003. 19) ‹nternet Yay›nc›l›¤›nda Nitelik Sorunu, Melih Bayram Dede, www.dergibi.com, 27 May›s 2002. 20) ‹nternetin Tarihçesi ve Geleflimi http://yunus.hacettepe.edu.tr/~sadi/dersler/ebb/ebb467-guz2000/umutp.html - Umut S. Konu, 2003. 21) El Alt›ndan Siber Savafl, Melih Bayram Dede, E¤itimbilim, Mart 2003. 22) Dünyay› Dinleyen Kulak: Echelon, Melih Bayram Dede, Yeni fiafak, 7-8-9 Mart 2002. 23) Virüslerin Hayalet Kuzenleri: Solucanlar, Levent Göktem, Marjinal Bülten, 12 A¤ustos 2003. 24) Gebele Radar ‹stasyonu: Biri Bizi Gözetliyor, Sinan O¤an, www.foreignpolicy.org.tr. 25) ‹nternet, ‹ntranet ve Ekstranet Teknolojilerinin Temeli, Biliflim Rehber, Türker Cambazo¤lu, Ekim 2003. 26) ‹nternette H›z Rekoru, NTVMSNBC, 6 Mart 2003. 27) Dünya On Line Nüfusu, Turk.Internet.com, Ekim 2003. 28) Biliflim Zirvesi 2003 Telekom Forumu eki, BT Haber, Ekim 2003. 128

129

130

131