Het paradijs: Roman (Meulenhoff editie) (Dutch Edition)

Inhoudsopgave ..............................................................................................................................1 BREMER.............................................................................................................3 KOCH................................................................................................................61 WEST...............................................................................................................130 Colofon.............................................................................................................156

Anton Haakman: Het paradijs

There in seclusion and remote from men The wizard hand lies cold, Which at its topmost speed let fall the pen And left the tale half told. Ah! who shall lift that wand of magic power, And the lost clew again? The unfinished window in Aladdin's tower Unfinished must remain! H.W. LONGFELLOW (bij de dood van) Hawthorne. 23 mei 1864.

1

Anton Haakman: Het paradijs

Elke gelijkenis met bestaande personen of plaatsen is misleidend. Alleen waar het gegevens betreft aangaande het Isola Martana, Bolsena, of het naar die plaats genoemde meer en omstreken, heeft de auteur de voor geschiedenis geen geweld aangedaan.

2

BREMER Het leek me niet ver, het eiland. Dat wil zeggen, het Isola Martana. Eigenlijk liggen er twee eilanden in het meer, het Martana en het Bisentina. Het laatste is groter, maar mijn aandacht richtte zich op het kleinste, juist omdat het zo klein is. En zo steil, zo ongenaakbaar, al leek het niet ver vanaf het strandje bij de camping, een paar kilometer ten noordwesten van Bolsena. Op de met muren bekroonde rotswand was duidelijk een groot landhuis te zien. Ik verveelde me die weken in de zomer van 1970. Erika niet, zij las. Haar lichaam bevond zich op het heldere strand waar ze almaar gezonder werd, haar geest doolde door grauwe, vervallen voorsteden, of door een ver verleden. 's Winters las ze historische romans, in het voorjaar reisgidsen, in de zomer Amerikaanse pockets. Ik was niet tot lezen in staat; ook met mijn zonnebril op vond ik het licht te fel, en in de schaduw wilde ik niet. Ik zwom, langs de oever, langs oleanders en pijnbomen, langs een reeks feestelijk aandoende uitspanningen en langs akkers met hier en daar een zilverpopulier, naar een elzenbosje met een paar wrakke caravans en een strandje vol verwilderd uitziende, veelal naakte, blonde Duitsers. Om toch ergens naar toe te zwemmen. Maar een echt doel leek me het paradijselijk aandoende eiland dat daar op het roerloze water lag als de rug van een walvis in een kalme oceaan. Nu ik eraan terugdenk, huiver ik nog. Vanuit Bolsena was het alleen bij stralend weer te zien. Toen ik had besloten daarnaar toe te zwemmen, merkte ik na een halfuur dat het eiland nauwelijks dichterbij was gekomen. Tegelijk werd me duidelijk dat ik ook de afstand die ik al had afgelegd vanaf het strand had onderschat. Het drong opeens tot me door dat ik voor een definitieve keuze stond. Ophouden met zwemmen, met drijven, met ademen leek het eenvoudigst, maar de gedachte dat daarmee alles ophield, alles, Erika, de zon, BREMER

3

Anton Haakman: Het paradijs

de muziek, de plannen met het huis, de kinderen op school, de racefiets, deed me toch langer volhouden dan ik voor mogelijk had gehouden. Erika had zich niet eens ongerust gemaakt, en ik heb haar niets verteld over mijn strijd die middag in het water, want zij ging er toch altijd van uit dat ik zulke dingen overdreef. Na mijn mislukte poging om het eiland zwemmend te bereiken, informeerde ik bij de familie die de camping dreef en ook in het nabije restaurantje of er ergens bootjes te huur waren. 'Niet dat ik weet,' zei de dame die altijd op een vouwfietsje de camping rondreed om te kijken of iedereen gelukkig was. 'Het mag niet,' zei de jongen van het restaurant. 'Waarom niet?' 'Het is verboden.' Een paar dagen later, toen ik de hoop al had opgegeven, ben ik toch op het eiland terechtgekomen. Na een bezoek aan de kerk in Bolsena zagen we in het nabijgelegen haventje de wit−blauw−groene boot liggen die 'Fedele' heet en waarmee men, zo stond te lezen op een aan de kajuit bevestigd bord, tochtjes kon maken 'Naar het Isola Martana en naar Capodimonte. Gelegenheid tot baden. Vertrek dagelijks 13 uur 30 en 16 uur 30.' Onder een strakblauwe hemel was het schip van wal gestoken met aan boord een gevarieerd gezelschap mensen, die algauw overbodige kledingstukken begonnen af te leggen. Erika bekeek de passagiers een voor een aandachtig, maar telkens keerden haar ogen terug naar de forse halfnaakte hulp van de schipper, met zijn aureool van ongewassen krullen, de reus die ze de naam Wildeman gaf. Er was een stralende hoogzwangere vrouw in een gebloemde jurk; ze werd vergezeld door een sullige echtgenoot die keek alsof hij het niet kon BREMER

4

Anton Haakman: Het paradijs

helpen; naast hem, in een mand, lag al een baby. Er was een heel mager meisje in bikini. Op de voorste twee bankjes zaten, achter elkaar, twee Franse paren, het ene verliefd en versmolten, het andere zo te zien diep bedroefd, of minstens gruwelijk ontevreden over de accommodatie die het pleziervaartuig bood, over de medereizigers van inferieure nationaliteit en over het snikhete weer, waar zelfs het omringende water te weinig verkoeling tegenoverstelde. Ik zag de korte mediterrane spreidvoeten van de twee montere, behendige kleine vrouwen naast mij; de voeten, de naar verhouding brede heupen en de sterke kleine handen van haar die aanvankelijk naast mij zat, kan ik nu nog uittekenen. Dan was er een echtpaar met twee jonge, rustige kinderen, en een Duitser met zijn ongeveer tienjarige dochter. En niet te vergeten de bolle man met de verrekijker, op zijn eentje. 'Het perfecte assortiment voor een rampenfilm,' merkte Erika op. De eerste wolkjes verschenen dan ook weldra. Na een halfuur varen, toen we al dicht bij het eiland waren, pakte de kapitein een microfoon om het gezelschap toe te spreken. Allereerst stelde hij de passagiers gerust aangaande de opkomende bewolking: 'De wolkjes die u ziet overdrijven, hebben niets te betekenen. De buien hier kunnen soms hevig zijn, maar ze gaan gauw voorbij. Het meer waarover wij nu varen is van vulkanische oorsprong. Lang voordat zich in deze streken mensen hebben gevestigd, maakte het eiland links vóór u deel uit van een kring van kleine vulkanen, die door hun uitbarstingen de ondergrond hebben uitgehold. Uiteindelijk is de bodem onder de druk van as en lava ingestort, zodat dit meer kon ontstaan, dat op sommige plaatsen ongeveer honderdvijftig meter diep is. Het eiland heeft een bewogen geschiedenis achter de rug. De heilige Christina werd er in de vierde eeuw gemarteld en begraven. Koningin Amalasunta, de dochter van Theodorik, koningin van de Oostgoten, werd hier door haar man Theodatus vermoord, in de zevende eeuw. Dat was indirect de oorzaak van het einde van het Oostgotische Rijk.' BREMER

5

Anton Haakman: Het paradijs

'In de zesde eeuw,' verbeterde de Wildeman mompelend. Hij had aan boord een onduidelijke taak. Tot dan toe was zijn werk beperkt gebleven tot het binnenhalen van de tros - of hoe zo'n touw bij een niet al te grote boot mag heten. Vanachter de heuvels rommelde het. 'Natuurlijk, zesde eeuw,' zei de schipper, met zijn hand op de microfoon. Daarna vervolgde hij, publiekelijk: 'In de dertiende eeuw heeft paus Bonifatius de Achtste hier de abt van Montecassino gevangen gezet en laten doodhongeren in die toren daar, die als gevangenis voor lastige priesters diende.' De schipper wees naar het middelste deel van de villa, dat iets boven de zijvleugels uitsteekt. We stevenden niet op het eiland af, maar lieten het links liggen. 'Waarom leggen we niet aan op dat interessante eiland, om te zwemmen?' vroeg ik aan de Wildeman, die bij ons was komen zitten, vanwege Erika natuurlijk. 'Komt het door die paar wolken?' 'Het mag niet,' zei de Wildeman. 'Het eiland is privé−bezit.' Daarna begon hij, in zijn Italiaanse Duits, naar onze achtergronden te informeren en de zijne uiteen te zetten. Hij heette Casella, en hij studeerde medicijnen in Rome. Intussen was het toch hard gaan regenen. Wildeman Casella deelde een bonte verzameling in de loop der tijden door passagiers achtergelaten regenkleding uit. De zwangere vrouw, haar eenjarige zuigeling, de schuldige verwekker en de verliefde Fransen konden in het roefje schuilen. Het spichtige meisje van de bikini had zich allengs steeds verder aangekleed en kreeg nu een veel te wijd regenpak aan. Kort daarvoor had ik er nog aan gedacht hoe het zou zijn als ik haar kon knijpen, Erika kneep ik nooit meer, alleen echt magere vrouwen riepen die begeerte bij mij op. Ik moest lachen bij de gedachte dat ik waarschijnlijk mis zou knijpen in dat ruimtepak. Erika kreeg een oliejas BREMER

6

Anton Haakman: Het paradijs

aangeboden, die ze weigerde omdat ze geen vrouwenvoorrechten wilde genieten. Maar even later had ze toch een beschut plekje gevonden, onder het luifeltje voor de kleine kajuit, tot haar geluk, niet tot het mijne. Het begon hard te waaien en kort voordat we de kleine haven van Capodimonte bereikten, kreeg ik een golf water over me heen. Even later viel de donder bijna samen met de bijbehorende bliksemflits. Rillend stapte ik de pier op, vastbesloten een plastic regenjas te gaan kopen, wat Erika belachelijk vond en zonde van het geld. We kregen van de bemanning een kwartiertje, dat Erika in een café doorbracht en ik in het dorpsstraatje, waar alleen veel te dure jassen te koop waren. Ik ging op zoek naar een lap plastic of desnoods een vuilniszak om op de terugtocht regen en wind te kunnen weren, maar vergeefs. Toen het kwartier verstreken was, bevonden we ons allemaal naast de boot op de pier, uitkijkend over het in het weerlicht schitterende meer. Allemaal, met uitzondering van de kapitein en zijn maat. Een afvaardiging van de passagiers ging naar hen op zoek en kwam al na tien minuten terug. Het dorp was nauwelijks meer dan een straat. De bolle man met de verrekijker maakte zich zorgen over zijn auto. Hij moest nog veertig kilometer rijden naar zijn vakantiehuisje in de bergen, en voordat we terug zouden zijn, ging de benzinepomp van Bolsena dicht. Net als ik had hij vergeefs gezocht, hij had een jerrycan nodig, desnoods van plastic, om benzine mee te kunnen brengen. Zijn kijker in foedraal droeg hij, bij wijze van paraplu, op zijn hoofd. De Duitse meneer deelde mee dat zoiets in zijn land nooit zou voorkomen. Daarna begon hij over het regelen van vervoer over land, of desnoods liften. Er vormde zich een groepje om hem heen, hij werd aangesproken met ingegnere, maar ging zelf over op de Engelse wereldtaal. Ik deed niet mee, ik zocht verder naar beschuttend plastic, tot grote ergernis van Erika, die mooi op de boot had zitten schuilen onder dat afdakje. Ze had zich BREMER

7

Anton Haakman: Het paradijs

mij destijds flinker voorgesteld, had ik al vaker te horen gekregen. Waarom had ze dan ook geen stoerdere kerel uitgezocht, een Fries op sandalen bijvoorbeeld? Zij ging nors naar het grootste van de twee cafés terwijl ik in een bazar vergeefs in de weer was met pedaalemmerzakken en sellotape. Toen mijn geïmproviseerde jas buiten meteen stukwoei, gaf ik mijn pogingen op en ging ook ik het café in, waar bleek dat de treurige en de verliefde Fransen, plotseling alle vier even verheugd, een lift konden krijgen van een landgenoot die in Bolsena logeerde. De vrouw met de aanvankelijk zo ontevreden mondhoeken glimlachte nu breed en reikte mij de gele jas aan die zij op de boot had geleend, en ik hulde me bijna behaaglijk in het voorverwarmde plastic. Vanbinnen verwarmde ik me met een glas grappa. De man met de verrekijker op zijn hoofd kwam het café binnen, met in zijn vrije hand een olieblik dat hij in de boot had gevonden en bij de pomp had laten vullen met benzine; met zijn rechterhand bleef hij de kijker op zijn hoofd vasthouden; kennelijk bedacht hij pas later dat het binnen niet regende. Erika en ik gingen opnieuw naar de steiger, waar we nu alleen de twee montere kleine vrouwen aantroffen. Niets kon mij nu nog deren. Opgewekt begon ik een gesprek met die twee. Tot ergernis van Erika, die geen Italiaans verstond en de vrouwen nu heel anders bekeek dan tijdens de overvaart. Niet dat ze jaloers was, maar 'het zijn toch twee stomme trutten, ook al zien ze er op vakantie heel anders uit dan wanneer ze in hun gewone doen zijn, je moet je maar eens voorstellen hoe ze er op kantoor bij lopen.' In haar eentje ging ze terug naar het café, waar ik haar later in druk gesprek aantrof met de Wildeman en de Kapitein, die zich moed indronken voor een stormachtige terugvaart. Toen ze werden gezocht door onze medepassagiers, hadden ze zich kennelijk nog even schuil willen houden. Tussen twee oorlammen door hadden ze overigens een heel klein bestelbusje weten te charteren bij de plaatselijke kruidenier. De passagiers zouden in groepjes van vijf - meer mensen kon het busje niet bevatten - terug worden gereden naar Bolsena, en dat kon uren en BREMER

8

Anton Haakman: Het paradijs

uren gaan duren. Casella en kapitein Duilio zetten bierkratjes uit het café bij het busje: de zitplaatsen. Het onweer trok over en het regende ook nauwelijks meer. Duilio en Wildeman maakten de boot gereed voor de afvaart zonder passagiers. Voor zichzelf durfden ze het risico wel aan, voor hun passagiers niet. De man−met−de−verrekijker−op−zijn−hoofd had niettemin weer de verrekijker op zijn hoofd, en hij informeerde ongerust of hij toch niet met de boot mee kon. Casella knikte en zei: 'Op uw eigen risico', de Kapitein keek bedenkelijk. Ook ik wilde met de boot terug, ik voelde er niets voor om urenlang op een bierkratje te zitten hotsen in een gammel busje, op de ongeplaveide wegen vol gaten die door de heuvels naar Bolsena leiden. Erika was het alweer niet met mij eens. 'Hier scheiden onze wegen,' zei ik, en ik liep samen met de man met de verrekijker, die zijn blik benzine koesterde, naar de pier, achter de zich wat onbetrouwbaar voortbewegende schipper en de Wildeman, die beiden de armen vol hadden met teruggegeven regenkleding. Toen we de boot hadden bereikt, wendde de Schipper zich om, en hij sprak zijn beide passagiers zonder te wankelen ernstig toe: 'Het is uw eigen risico. Ik heb u gewaarschuwd.' Inderdaad, we waren nu tweemaal gewaarschuwd. De man−met−de−verrekijker−op−zijn−hoofd bedacht zich, zette de jerrycan op de grond en nam met zijn linkerhand de verrekijker−op−zijn−hoofd over van zijn rechterhand, waarna hij het olieblik weer oppakte. Daarna snelde hij naar het busje om te zien of hij misschien met de eerste rit mee mocht. Vanuit het busje stak een wenkende arm. Hij werd erbij gepropt. Er zal wel geen bierkratje voor hem zijn geweest, maar hij kon op zijn benzine zitten. Toen we aan boord waren, de Kapitein, Casella, en ik als enige passagier, bleven de nu uiterst zwijgzame leden van de bemanning talmen in plaats van meteen van wal te steken. Ze keken naar de wolken, die waren BREMER

9

Anton Haakman: Het paradijs

opgehouden met regenen, en ze tuurden beurtelings naar de nu heel verre einder en naar het punt waar de pier uitmondde in het dorpsstraatje. Op het moment dat de Kapitein de motor startte zag ik haar voor het eerst, sjouwend met een grote mand en ondanks de nog steeds krachtige wind gekleed in T−shirt en shorts. Een zakelijk, werelds aandoende vrouw die even weinig weg had van een toeriste als van een dorpelinge. Een jaar of dertig schatte ik haar. De Kapitein en Casella leken op haar komst te hebben gerekend. Ik vroeg me af of ze haar misschien in het dorp hadden ontmoet; of ze misschien omwille van haar niet eerder waren afgevaren. Wat me het meest aan haar opviel was haar geamuseerde blik. Haar bruingroene ogen hadden haast iets brutaals, ze deden me enigszins denken aan die van Erika. Haar mond was even breed. Toen ze in de boot stapte, zag ik dat ze zich op een manier bewoog die iets dierlijks had. Evenwichtig, vanuit de heupen. Gespannen ook. Casella begon een geanimeerd gesprek met haar dat ik niet kon verstaan vanwege de wind. Om beurten keken ze mijn kant op. Even later riep hij tegen mij: 'Nu zul je het eiland toch nog van dichtbij zien!' Hij tutoyeerde me nu, alsof ik tot de bemanning van de boot behoorde. Zij zei dat ze er woonde. De dame van het meer. Oeroude adellijke namen schoten me te binnen, maar zij noemde haar voornaam: Serpina. Casella haalde proviand te voorschijn, brood en worst en selderij, en hij gaf Serpina, mij en de schipper een deel ervan. Ik nam het gretig aan, want ik had honger gekregen van de bootreis, de kou en het rondlopen in het dorp. De schipper begon zwijgend te kauwen. Bij onze nadering van het eiland was het snel donker geworden, en niet alleen omdat het avond werd: opnieuw werden we overvallen door storm en bliksem. Na enig overleg met Serpina en de kapitein zei Casella dat Duilio en BREMER

10

Anton Haakman: Het paradijs

hij in de boot bleven wachten tot de storm zou zijn geluwd. Dat kon nog wel een poosje duren. 'Er zijn maar twee slaapplaatsen. Serpina kan voor je regelen dat je in de villa overnacht.' Toen we in het donker van boord stapten, riep Casella me na: 'Nu zul je meer van het eiland te zien krijgen dan ik ooit heb mogen bekijken.' Serpina wendde zich half om naar Wildeman en lachte. Omdat er geen telefoon op het eiland was, kon ik de camping niet bellen, maar ik koesterde geen illusies over de zorgen die Erika zich daar zou maken. Erika maakte zich nooit zorgen. Echt jaloers kan ze ook nooit worden, dacht ik. Van de villa zag ik die avond weinig. In het gedeelte waar Serpina mij bracht, een brede gang in een zijvleugel, leek het alsof men de schade van een aardbeving of een bombardement aan het herstellen was. Hier en daar lagen brokken puin opgestapeld. En ook stapels papieren, en verschoten mappen. De vloeren waren bedekt met gruis. Een binnenmuur met verbleekte stukken fresco vertoonde grote gaten. Serpina opende de deur van een grote kamer, die er wat ordelijker uitzag en waar rond een gedekte tafel een man, een vrouw en een jongen zaten, van wie ik door een half openstaande deur een glimp opving. Terwijl Serpina over mij sprak en over haar schouder naar mij omkeek, zag ik dat die mensen geen nieuwsgierigheid naar mij toonden en me alleen een vluchtige, om niet te zeggen schichtige blik toewierpen, alsof ze zich het liefst helemaal voor mij verborgen hadden willen houden. Een kleine familie, zo te zien. De ouders, een kalende man en een vale vrouw, leken me rond de veertig, de zoon een jaar of achttien. Ergens ver weg in het huis blafte een hond, zonder ophouden. Serpina, die bij deze familie, de eigenaars van dit eiland, in dienst bleek te zijn, bracht een kamer voor me in gereedheid waar onder een grote, in mahonie gevatte spiegel een marmeren wastafel stond, met een porseleinen BREMER

11

Anton Haakman: Het paradijs

wasbak en bijbehorende lampetkan, beide met een bloemenrand, en een karaf met een glas ondersteboven erop. Ik veronderstelde dat ze geen stromend water hadden, maar dat was wel het geval, zij het alleen in de vertrekken die continu bewoond werden. Serpina zei dat ze 's winters niet het hele huis wilden stoken en dat waterleidingen in ongebruikte kamers maar zouden bevriezen. Terwijl zij de kalk die uit het gestucte plafond en uit de muren met hier en daar een onherkenbare flard fresco was gevallen, in een hoek op een hoop veegde, deed ik mijn best mee te helpen door een aantal over de vloer verspreide mappen opeen te stapelen. Toen ze het beddegoed had gehaald waarmee ze mijn bed opmaakte, informeerde ik, nieuwsgierig naar het leven op zo'n eiland, of ze voor hun contacten met de buitenwereld op die toeristische boot waren aangewezen. Alleen bij slecht weer, zei ze, en ze vertelde dat ze een kleine, snelle motorboot hadden, maar die gebruikte zij liever niet. In Capodimonte hadden ze toch al een hekel aan mensen met motorboten, maar echt schandelijk vonden ze het als het een vrouw was die aanlegde. Niemand stak dan een poot uit. Ze hadden zelfs getracht om haar het varen onmogelijk te maken, suiker in de benzine, dat soort dingen. Een keer was de boot gestolen, en teruggevonden aan het strandje bij een restaurant in de buurt van onze camping. Ik informeerde naar zaken als telefoon en elektriciteit, maar ze stelde een wedervraag. Waarom was ik zo nieuwsgierig naar het eiland? Ik zei dat ik weleens een stukje voor de krant schreef, en dat het leven op zo'n eiland me een interessant onderwerp leek. Ze leefde op. 'Er valt heel wat op te schrijven over dit eiland. Ik zou u verhalen kunnen vertellen...' Ik legde uit dat ik eigenlijk leraar was. Leraar Engels. Ik verzweeg dat het mijn gewoonte was dagelijks notities te maken van wat ik zag en hoorde. Serpina was als achttienjarig meisje voor het vuile werk en voor de contacten met de buitenwereld in dienst genomen door een eerdere eigenaar van het eiland. Een man die in Amerika zijn fortuin had gemaakt. Hij was een BREMER

12

Anton Haakman: Het paradijs

oom van de vrouw die ik aan tafel had zien zitten. Zij had het eiland en aardig wat geld van hem geërfd. 'Je bent hier dus al een jaar of tien in dienst,' schatte ik voorzichtig. Ik schrok ervan dat ik haar tutoyeerde, want ik bedacht dat ik dat deed omdat ze een dienstbode was. Ze trok een nerveuze grimas tegen de spiegel, dacht even na en antwoordde: 'In totaal dertien jaar.' De vorige eigenaar had haar kort voor zijn dood ontslagen. Ze had een poosje bij een onaangename familie in Bolsena gewerkt. Maar toen de familie hier vier, vijf jaar geleden kwam wonen, was haar gevraagd terug te komen. Kenden ze haar dan? Nee, ze was hun aangeraden door iemand die ook bij de rijke oom uit Amerika in dienst was geweest. Ze zei dat ze had toegestemd me mee te nemen naar het eiland omdat ze van Casella had gehoord dat ik een Nederlander was. Dat het haar leuk leek voor de Hollandse familie die hier woonde, om een landgenoot te spreken. Ik was daar nog niet zo zeker van. Ze vroeg of het waar was dat Hollanders gierig zijn. Verwarde zij Nederland met Schotland of Frankrijk? Nee, ze wist natuurlijk waar ze het over had. Zij moest samen met mevrouw al het werk doen. Ik informeerde naar de zoon. Vittorio heette hij. Of liever, Victor. Hij moest studeren. 'Thuis?' Thuis. Die nacht sliep ik slecht. Het werd geen ogenblik helemaal rustig in het huis. De hond die al blafte toen ik arriveerde, bleef mijn aanwezigheid kennelijk als onraad beschouwen. Verder liep er geregeld, in het holst van de nacht, iemand over de krakende planken van de verdieping boven mij, of door de gangen, waarbij het puin op de vloer knarste. Ik lag na te denken over hoe het leven op zo'n eiland zou zijn, maakte wat aantekeningen in mijn BREMER

13

Anton Haakman: Het paradijs

notitieboekje, en sliep pas in tegen de ochtend. Toen ik wakker werd, stond de zon hoog, en ik haastte me met de nu overbodige gele jas het pad af naar de steiger, waar een blauw−wit−groene vlag halfstok hing aan een paal met een kastje, vermoedelijk een brievenbus. Maar er lag geen blauw−wit−groene Fedele meer. De kleine motorboot van de familie was vuil en kennelijk een poosje niet meer gebruikt. Er stond water in. Die zou wel niet snel vaarklaar zijn. De steiger lag in het verlengde van een van de betonnen kaden die een overdekt haventje insloten, met twee stenen sfinxen aan weerszijden van een trap die uitkwam op het pad naar de villa. Ik liep terug en zag nu pas hoe groot het gebouw was. Als een klein kasteel. Halverwege ontmoette ik Serpina. Ze ging de vlag op de steiger hijsen. 's Middags zou Duilio, de schipper, me komen ophalen, verzekerde ze. Ik vroeg waarom ze me niet gewaarschuwd had voor het vertrek van de boot. 'Je sliep zo lekker.' Ze had Casella gevraagd de camping te bellen, zodat Erika zich niet ongerust hoefde te maken. Terwijl ze dat vertelde, keek ze me aan met die geamuseerde ogen; een beetje spottend, leek me. 'Hoe is ze, je vrouw?' 'Ongerust,' zei ik, tegen beter weten in. 'Blond of bruin?' Die vraag stellen ze in dit land altijd. Nu pas viel me op dat Serpina zelf meer blond dan bruin was. 'Blond,' zei ik, en ze vroeg of Erika heel blond was, en of ze mooi was. 'Soms... verschrikkelijk... mooi.' Ik had geen zin in dit gesprek, en dat merkte ze. Ze zweeg. Maar bij het naderen van de villa zei ze, met een breed gebaar: 'De Tuin der Lusten.' Ze wees naar de gevel, waaraan een verveloos bord hing met, nauwelijks leesbaar, de woorden LE DELIZIE. Een makelaar had die naam bedacht, om de tuin aan de vorige eigenaar te kunnen verkopen als 'Giardino delle Delizie'. Ze ging naar binnen door een van de dubbele terrasdeuren en liet mij BREMER

14

Anton Haakman: Het paradijs

alleen achter. Terwijl ik rondliep zag ik verwilderde, meest doornige struiken. De anderhalve meter brede stronk van een niet lang geleden omgezaagde boom. Ook grote gaten in de grond, waar kennelijk bomen waren gerooid. Op de door de zijvleugels van de villa omsloten binnenplaats hier en daar nog een kronkelige olijfboom, en ook een conifeer. In het midden van de binnenplaats bevond zich een diepe droge vijver, de bodem bedekt met rottende bladeren. Ik liet me erin zakken en maakte met een voet wat ruimte. Op de bodem werd een veelkleurig mozaïek zichtbaar, met een patroon dat me deed duizelen. Ik schoof meer bladeren opzij en bleef een poosje staren naar het gewemel van groen en blauw tegen rood - vaag beseffend dat anderen dat vóór mij hadden gedaan - totdat ik plotseling het gevoel kreeg dat iemand naar mij keek. Er bewoog iets achter een raam boven in de westelijke vleugel. Zag ik schielijk een man verdwijnen? Het hoefde me niet te verbazen. Dat de bewoners in hun isolement mensenschuw waren geworden was wel duidelijk. De achterzijde van de villa was ooit wit geweest, nu vertoonde het gebouw eerbiedwaardige grijze tinten met hier en daar een witte vlek. Het had één verdieping, met daarboven nog een van dakkapellen voorziene zolder. De hal deed het huis ruimer lijken dan het was. Links van de openslaande haldeuren was in de muur een opening waardoor ik naar binnen ging. Een paar treden leidden naar een kelderachtige ruimte met aan weerskanten gordijnen die deurkozijnen zonder deuren aan het zicht onttrokken; daarachter donkere, klamme gangen. Snel verliet ik het naargeestige souterrain. De wijde achteruitgang bood door de arcaden van het terras heen uitzicht op het middenpad, waar niet lang geleden statige bomen moesten hebben gestaan, te oordelen naar de dikte van de overgebleven stronken. Het pad versmalde zich bij het verlaten van de ommuurde binnenplaats, maar ondanks de eroverheen woekerende planten wist ik via wat eens een BREMER

15

Anton Haakman: Het paradijs

boomgaard moest zijn geweest een klein plateau te bereiken. Vandaar had ik uitzicht over het met meerkoeten bezaaide water. Voorbij het plateau daalde het pad steil, daarna splitste het zich in twee paadjes, het een opstijgend naar het hoogste punt van het eiland, waar een ronde toren stond, omringd door eeuwenoude eiken, onaangetast, door de doornige begroeiing onbereikbaar. Een even verwilderd pad daalde af naar het meer, richting Capodimonte. Vanaf het plateau liep ook nog een zijpad naar de oostelijke gevel, vanwaaruit pianogetingel klonk, telkens dezelfde driekwartsmaten. Via dat steil aflopende pad liep ik langs die zijgevel naar de voorkant van het huis, die een etage dieper moest zijn. Het getingel hield abrupt op. Er klonk een zacht gebrom, dat leek te komen uit een kapel die zich aan de zijkant van de villa bevond. Stond daar misschien een lichtaggregaat? Was dat de kapel waar het gebeente van de heilige had gelegen over wie de schipper zijn passagiers had ingelicht? Na om de villa te zijn heengelopen kwam ik via de westkant terug op de binnenplaats. In de oostvleugel kroop een vrouw, niet Serpina maar de vrouw des huizes, over de vloer. Ze maakte mechanische bewegingen met romp, armen en benen, voor− en achterwaarts. Ochtendgymnastiek? Nee, ze had een dweil tussen haar handen. Een man, de heer des huizes, stond wijdbeens toe te kijken, zijn handen op zijn heupen. Mij zagen ze niet. Toen ik de tuindeuren naar de hal wilde openen om naar binnen te gaan, stond daar plotseling naast mij de hond, die me 's nachts uit de slaap had gehouden, grommend en met blikkerende tanden. De deur was van buitenaf niet te openen, maar Serpina, die zich in de hal bevond, schoot me te hulp en verontschuldigde zich voor 'de hond van Wilkes'. Ik vroeg wie Wilkes was. De huisknecht, zei ze. Is er dan een huisknecht? vroeg ik me af. Ze had gezegd dat ze alles alleen moest doen, en nu vertelde ze dat de huisknecht te zwak van gezondheid was om tot iets anders in staat te zijn dan anderen last bezorgen. BREMER

16

Anton Haakman: Het paradijs

'Vroeger was hij tuinman, secretaris, kok, schipper, elektriciën, nu doet hij niets meer. Nu is hij de baas, de huistiran. Hij is degene die de mannen met de kettingzagen heeft laten aanrukken om bijna alle bomen te laten omzagen. Niet meteen kijken, hij staat daar, achter het raam van de bibliotheek.' Ik deed alsof ik voelde of ik de tuindeuren goed achter me had gesloten. In de westelijke vleugel stond dicht bij het venster een gedrongen man, zo te zien rond de zestig, gebogen over een groot oud radiotoestel. Doordat hij bijna kaal was, leek zijn gezicht kogelrond. Hij bewoog niet, en hij leek mij niet te zien. Het personeel had hier de rollen weten om te draaien. Serpina legde uit dat het niet helemaal waar was geweest wat ze gisteren had gezegd over alles alleen moeten doen. Ze had een goede hulp aan mevrouw, aan Martina, zoals ze haar nu noemde. 'Martina kan dan wel niet koken, toch kent ze hele kookboeken uit haar hoofd, en verder strijkt ze, doet ze de was en dweilt hoogst persoonlijk de vloeren. Eerst was dat mijn taak, maar op een gegeven moment nam ze dat werk uit eigen beweging van mij over. Omdat ik het niet goed deed, zei ze. Als zij dweilt of vloeren wrijft, kijkt meneer Evert toe, net zoals hij eerst, toen ik dat werk deed, toekeek hoe ik op handen en knieën door de kamer kroop. Martina heeft kennelijk meer plezier in dat soort dingen dan ik.' Evert en Martina dus. Soms noemde ze de vrouw des huizes Marta. Serpina was de Serva Padrona. Ze beschouwde mevrouw Marta of Martina als de nieuwe martelares van het eiland, haar hulp voor ruw werk. Doodongelukkig was zij, radeloos. Het gruwelijkste martelwerktuig was het getingel van Evert op die valse vleugel. Hij was van pure zenuwen tot niets anders meer in staat dan tot het uitproberen van operettemelodieën. Omdat Serpina zelf ook een beetje aan het werk moest, bracht ze mij naar de bibliotheek, die zich in dezelfde vleugel bevond als mijn kamer en het vertrek waar ik een glimp van Wilkes had opgevangen. Aan de muren hingen drie schilderijen: een negentiende−eeuws BREMER

17

Anton Haakman: Het paradijs

aandoend, somber pastoraal landschap, de Natuur ten voeten uit, bomen, een riviertje, vee, een oude brug, een ruïne, een herderinnetje. Het landschap kwam me heel bekend voor. Verder een kleurig, onhandig geschilderd portret, dat kennelijk ook negentiende−eeuws was, maar een schril contrast vormde met het in dofgoud licht gehulde landschap. Het stelde even onbeholpen als onbarmhartig een gladde, niet sympathiek ogende man voor met een effen, zeer hoog voorhoofd, diepliggende ogen, een aan weerszijden van de mond afhangende snor en een wijkende kin omgeven door een opstaande boord die uit een zwarte jas stak. Een middelmatig schilderij, zonder liefde geschilderd. Toch trok het de aandacht, want ondanks de gladheid van zijn huid, die vermoedelijk was veroorzaakt door de onbeholpen schildertechniek, ging er van de geportretteerde een bijna opdringerige melancholie uit. Ernaast hing een tweede landschap, van misschien iets recenter datum, dat al even gebrekkig geschilderd was. Het gaf een nogal wonderlijk tafereel te zien. Een aantal heren rechts op de voorgrond in vol ornaat, met sabels, sjerpen en gepluimde steken, en ook een kleine man in jacquet met hoge hoed, stonden toe te zien hoe zich links van hen van voorgrond tot einder een lange reeks explosies voordeed, een kettingreactie, in geel en oranje, met grote opspattende aardkluiten. Serpina zei dat dit vreemde schilderij was gemaakt door Immanuel Nobel, de vader van de beroemde Alfred, die het dynamiet heeft uitgevonden en de Nobelprijzen ingesteld. Alfred Nobel had zijn belangstelling voor explosieven niet van een vreemde, zijn vader was behalve een nijver amateurschilder ook een fabrikant van springstoffen geweest. Om zichzelf te vereeuwigen had de industrieel dit schilderij gemaakt waarop hij landmijnen demonstreert voor Russische officieren. De kleine man met de hoge hoed was Immanuel zelf. Het was een erfstuk. Evert en Marta hadden het eiland geërfd compleet met de inboedel en de huisknecht, legde Serpina uit. Ze opende de kastdeuren BREMER

18

Anton Haakman: Het paradijs

een voor een. Feitelijk bestonden twee van de vier wanden geheel uit die mahonie deuren waarachter zich de boeken bevonden. Ze vroeg me of ik Engels las, en ik antwoordde bescheiden dat ik mij in die taal wel aardig kon redden. Ze haastte zich om te zeggen dat dat vanzelf sprak, en wees erop dat er in deze bibliotheek vooral Engelse en Amerikaanse boeken stonden. En Nederlandse. Van Evert. Door Evert geschreven, zei Serpina. Ze wees een rijtje in leer gebonden werken aan. Boeken die eruitzagen alsof zich binnen de banden geen papier bevond, maar surprises, flessen drank of radiozenders. Fictieve boeken, dacht hij, fictie doorgevoerd tot in de band. Maar nee, het was helemaal geen fictie. Het bleken memoires te zijn, door Evert namens anderen geschreven levensverhalen van Hollanders die succes hadden gehad in zaken, met titels als Van toonbank tot kantoortoren, of De tweede generatie, een leven in dienst van het nageslacht, of In het zilver. Als niet komt tot iet, laat hij zijn memoires optekenen. Kort voor zijn verhuizing uit Nederland had Evert nog een laatste, uitvoerige biografie geschreven, de levensbeschrijving van Marta's oom. Min of meer in ruil daarvoor hadden zij dit eiland geërfd. Het was de biografie, eigenlijk de door Evert opgetekende autobiografie van een eenzame, rijke man, die kip noch kraai had, en op die manier wilde voortleven, bij gebrek aan een nageslacht. Een voorgeslacht had hij wel, een beroemd voorgeslacht. Ze wees naar een bijzonder pompeuze in slangeleer gebonden en van gouden stempels voorziene band. De levensbeschrijving van een zekere Otto Nobel, zoals in gouden letters op de rug van het foliant stond. Serpina vertrok met de mededeling dat ze me zou roepen voor de lunch. Ik bladerde wat in de door die mijnheer Evert geschreven biografieën, of liever, gefingeerde autobiografieën van industriëlen wier faam hen net niet had overleefd; die net niet voortleefden in een internationaal bekend handelsmerk. Afgezien van dat over Otto Nobel, de erflater, vertoonden de boeken onderling, op de tekst van de bandstempels na, veel gelijkenis qua formaat, omvang, BREMER

19

Anton Haakman: Het paradijs

papiersoort en lettertype. Ik haalde dat opvallende boek over die Otto Nobel te voorschijn, dat geheel op geschept papier was gedrukt en dat begon met de woorden: 'Op zeven september 1918 ben ik geboren in een Nederlands provincieplaatsje dat ik niet wens te noemen. In 1937, een jaar na ons huwelijk, vertrokken mijn vrouw Julia en ik naar de Verenigde Staten, waar wij ons vestigden in Cambridge, Massachusetts. Zoals dat hoort zocht en vond ik daar mijn fortuin. Na onze verhuizing naar Atlantic City wist ik een niet onaardig vermogen te vergaren door beheerste beleggingen op de onroerendgoedmarkt. Ik heb een belangrijk patent op mijn naam staan. Het uiteindelijke produkt is tot stand gekomen dank zij de inspanningen van de staf van mijn researchafdeling, maar ik heb zelf de aanzet gegeven tot het onderzoek dat heeft geresulteerd in mijn voornaamste patent. In vroeger tijden kon iemand rijk én beroemd worden als uitvinder. Wie in deze eeuw is geboren, kan dat niet meer. Uitvindingen worden gedaan door collectieven. Het cruciale aandeel dat een individu erin heeft gehad, wordt vergeten.' Ternauwernood zat ik aan de grote tafel te proberen iets te begrijpen van het verslag dat deze onbekende Nobel had gedaan van zijn met veel uitvindingen, mecenaten en exotische zakenreizen gevulde leven, vooral in Amerika, of ik hoorde achter me de deur opengaan. Daar stond de zoon des huizes. Hij maakte een schuchtere indruk, wat te verwachten viel van een jongen die in eenzaamheid opgroeit op zo'n eilandje. Toch deed hij zijn best om zijn schroom te overwinnen, als gold het een belangrijke aangelegenheid. Hij stond rechtop, de middelste knoop van zijn jasje gesloten, alsof hij een toespraakje ging houden. Nadat hij van mij de bevestiging had gekregen dat ik uit Nederland kwam, zei hij dat hij Victor heette, en toen hij had geïnformeerd naar mijn beroep reageerde hij verheugd en vertelde hij - plotseling spraakzaam - bij wijze van introductie wat hij zich van zijn school herinnerde, dat zou mij wel interesseren. Hij ging er kennelijk BREMER

20

Anton Haakman: Het paradijs

van uit dat leraren belangstelling hebben voor leraren. Heel zijn vaderland gereduceerd tot een school, bevolkt met de bekende anonieme, geschifte docenten. Nee, van Engels had hij nooit iets opgestoken. Victor stelde dat ik ongetwijfeld uitstekend Engels sprak, hij nam een wat lossere houding aan en vroeg of ik van muziek hield en of ik in Amerika was geweest en waar dan wel. Voordat ik kon antwoorden stelde hij alweer een andere vraag. Hij gedroeg zich zoals mensen die uit een overmaat aan belangstelling zoveel vragen stellen dat je aan geen antwoord toekomt en stil valt. Zijn nieuwsgierigheid naar Amerika viel me niet meteen op als iets dat hem meer dan andere jongens van die leeftijd in Italië bezighield. Maar in het korte gesprek dat we voerden, kwam Amerika herhaaldelijk ter sprake. Victor uitte zijn spijt dat hij geen Engels kon lezen, hij opende een paar van de kastdeuren om te laten zien hoeveel Engelstalige boeken hun bibliotheek bevatte. Inderdaad. Amerikaanse boeken, veel uit de vorige, de recentste uit de eerste helft van deze eeuw. Boeken die de vroegere eigenaar, Otto Nobèl, zoals Victor diens naam uitsprak, destijds uit Amerika had meegebracht. Victor zei dat zijn vader die boeken allemaal had gelezen. Daarna had hij nooit meer een boek ingezien, of gekocht. Victor wees aan, en sprak uit met eerbied, de namen en toenamen van de Amerikaanse schrijvers die hij van de ruggen oplas. Herman Melville, Ralph Waldo Emerson, Walt Whitman, Nathaniel Hawthorne, Henry David Thoreau, Washington Irving, Edgar Allan Poe, Oliver Wendell Holmes, James Fenimore Cooper, Ambrose Bierce... Ook stonden er veel boeken over chemie, in alle talen, en over natuurkunde. Hier alweer tal van biografieën, ook veel van beroemde Amerikanen, zoals de door Clifford Irving geschreven valse autobiografie van Howard Hughes, en andere beroemde levensbeschrijvingen, die van Samuel Johnson door Boswell, die van Nathaniel Hawthorne door Henry James, Huizinga's Erasmus, en Benvenuto Cellini's autobiografie. Maar in hoofdzaak ging het om onbekende grootheden die niet voortleefden, ondanks BREMER

21

Anton Haakman: Het paradijs

het feit dat hun leven te boek was gesteld. Ze verspreidden de oplaag zelf onder relaties, vrienden en familie. Met zo'n boek hoopten zij onsterfelijkheid te kopen, binnen beperkte kring. Ik liet Victor het boek zien dat ik voor me op tafel had liggen en Victor bevestigde dat de rijke oude man wiens leven daarin werd beschreven, van de beroemde Alfred Nobel afstamde: zo hadden ze dat portret geërfd, met dit eiland; en Wilkes. Victor kwam met een bekentenis: 'Ik haat Wilkes... Maar tegelijk maakt hij me nieuwsgierig met zijn verhalen.' 'Nieuwsgierig naar wat? Wat voor verhalen?' Daar gaf Victor geen antwoord op. Ik had uit de levensbeschrijving van Otto Nobel en uit hetgeen ik van Victor hoorde, de indruk gekregen dat ik van doen had met een familie van fantasten. Misschien was Victors vader gewoon de bewoonde wereld ontvlucht omdat hij iets op zijn geweten had. Oplichterij of iets dergelijks. Nobèl. Hij wees naar het droefgeestige portret en zei dat ze het, evenals de andere schilderijen, via Otto Nobel hadden geërfd van diens beroemde voorvader. Het zou het portret zijn van Alfred Nobel. Ik herinnerde me een portret waarop de grote Alfred er anders had uitgezien, een baard droeg, en ik zei: 'Het is bekend dat niemand iets van Alfred Nobel heeft geërfd. Hij heeft zijn familie niets nagelaten omdat hij vond dat nagelaten goed niet gedijt, en hij heeft zijn hele nalatenschap in een fonds gestopt waaruit die prijzen worden betaald. Ik geloof niets van al die verhalen. Die Otto Nobèl lijkt me uit wat ik hier lees een groot fantast...' Opschepperij kan kennelijk erfelijk zijn. Die Otto heette natuurlijk gewoon Nobel, en niet Nobèl, met de klemtoon op de tweede lettergreep. Ik sprak de naam spottend uit. Die klemtoon op bel was wel een beetje aanstellerig geweest van de grote Nobèl, vond Victor, maar het was te begrijpen, Nobel woonde in Frankrijk, hij wilde voor Fransman doorgaan, ook BREMER

22

Anton Haakman: Het paradijs

al was hij een Zweed. Ik vroeg Victor of hij Zweeds sprak. Nee, wel een beetje Frans. Hij haalde het eerste deel van Stendhals Vie de Rossini te voorschijn, bladerde er wat in en zei dat veel biografieën te vroeg werden geschreven, zoals deze. Iemands dood moest er ook in beschreven staan. Otto Nobel was in de adelstand verheven - nu zei Victor niet meer Nobèl - maar had zijn titel nooit gevoerd. Die adellijke titel was volgens Victor een lachertje. Er werd zelfs geen melding van gemaakt in Nobels levensbeschrijving. Zijn vader, die distillateur was geweest, had zijn adelsbrieven gekregen van de toenmalige drankzuchtige Prins−Gemaal, wiens hofleverancier hij was. Victor overstemde zijn schuchterheid met grote spraakzaamheid, het gebabbel van een eenzame. Toen hij veertien was, waren ze hier komen wonen. Met de verhuizing had hij niet veel moeite gehad, hij had weinig vrienden, en op die leeftijd hunker je naar elke verandering, elk avontuur. De eerste dagen dat ze op dit eiland woonden en zich hier inrichtten, had hij het idee dat ze werkelijk naar het aards paradijs waren verhuisd, ook al had hij onmiddellijk een gevoel van antipathie tegen Wilkes. Hij herinnert zich nog goed hun aankomst op het eiland. Hoe het er toen uitzag. Alles in orde. Villa geschilderd, gras gemaaid. Bloemperken. Nee, eerst beviel het hem hier wel, vooral omdat ze meteen twee boten hadden aangeschaft, een grote waarmee je snel naar een van de plaatsjes aan de oever kon, bij rustig weer tenminste, en ook een roeiboot met buitenboordmotor. Later kreeg hij heimwee. Toch wist hij nog steeds niet of hij werkelijk naar Nederland zou willen. Misschien moest hij er eens gaan kijken, maar hij vreesde dat hij er niet meer zou kunnen aarden. Dat hij te zeer gewend was aan ruimte, het grote huis, het eiland, het water, de bergen in de verte. Hij herinnerde zich niet veel van zijn geboorteland, voornamelijk het rijtje huizen, de leraren; medeleerlingen vaag. De zee, die altijd grijs was. Hij had zijn geheugen grotendeels gewist. Hij was aan dit leven gewend geraakt. En zelfs BREMER

23

Anton Haakman: Het paradijs

aan Wilkes. Een tijdlang kwam hier een huisleraar, en daarna lieten ze het onderwijs maar aan Serpina over. Maar toen hij eindelijk wat Italiaans sprak, wilde hij niet meer naar school, vond hij zichzelf te oud. Victor las niet, hij bleef dom, vond hij zelf, ondanks al die boeken die ze in huis hebben. Engelse boeken, die hij niet kan lezen. Victor heeft schriftelijke cursussen wiskunde gevolgd, en natuurkunde, scheikunde; de Engelse lessen, die hij had besteld, zou hij gaan doorgeven aan Serpina, want ook zij wilde Engels leren. Een paar zinnetjes Engels had hij geleerd van Wilkes, die altijd overal bij was; die hij haatte; die 's nachts rondspookte omdat hij niet kon slapen; die voortdurend over vroeger praatte, over Amerika, de uitvindingen van 'oom Otto', zijn vroegere baas. Wilkes vond dat het onrechtvaardig was geweest dat die grote uitvinder de Nobelprijs was onthouden. Dat hij zelfs geen plaats in de Hall of Fame van New York University had gekregen. Wilkes had Victor zelfs over dat onderwerp overhoord, hem raadsels opgegeven die verband hielden met de wapenfeiten van Otto Nobel. Het werd hem echt ingepeperd, besefte Victor achteraf, en het werkte niet averechts, hij werd inderdaad nieuwsgierig naar wat die oudoom over wie zijn ouders nooit wilden praten in Amerika had gepresteerd. 'Oom' Otto had in Amerika gewoond, het land dat in de jaren na de oorlog tal van zegeningen had gebracht, de Amerikanen hadden de malaria uitgeroeid met hun DDT, de malaria, die hier op gezette tijden de volledige bevolking van dorpen, zoals San Lorenzo, de heuvels injoeg, waar ze bleven, terwijl anderen geleidelijk de lege huizen aan het meer gingen betrekken. De Amerikanen hadden hier een nieuw soort vis geïntroduceerd. Victor wilde telkens opnieuw het gesprek op Amerika brengen. En daarmee op die Amerikaanse oudoom van hem, Otto Nobel, die in de adelstand was verheven. Dat sprak hem kennelijk en ondanks alles toch wel een beetje aan, adellijke families hadden een geschiedenis, een voorvader zoals de grote Alfred Nobel, en familietradities waardoor voorouders in kleinkinderen zouden BREMER

24

Anton Haakman: Het paradijs

voortleven. Daarna bracht hij de onsterfelijkheid van de ziel ter sprake, en de reïncarnatie, waar hij heilig in geloofde. 'Reïncarnatie. Het eeuwige leven, beschreven door een vakman,' zei ik. 'Als jij later herboren wordt als een ander, ben jij jij niet meer, niet meer Victor, een jongen van een jaar of achttien, die op een eiland woont, hier, nu, anno negentienhonderdzeventig...' 'En als ik verhuis?' 'Dan verhuist je ziel mee. Dat is de enige vorm van zielsverhuizing waarin ik kan geloven.' De gedachte aan een verhuizing leek Victor enige tijd in beslag te nemen, maar na een korte pauze ging hij door: 'Dus als mijn ziel verhuist, is het mijn ziel niet meer. Dan weet mijn ziel van niets.' Het achter mijn rug openen en weer sluiten van een deur onderbrak Victors overpeinzingen. 'Wie was dat?' vroeg ik. 'Wilkes.' 'Jullie hebben niet veel met hem op.' 'Hij is part of the deal.' Dat was een van de weinige zinnetjes Engels die hij had geleerd. Van Wilkes zelf. Dat hij part of the deal is, conditio sine qua non. Zijn vader moest Wilkes, de Engelse butler, aanhouden als huisknecht, als hij de erfenis aanvaardde. Het eiland, een aardige som gelds, en Wilkes. Alweer werd achter mij de deur geopend en gesloten, als door iemand die ongeduldig werd omdat het vertrek nog steeds bezet was. 'Weer Wilkes?' vroeg ik. Victor knikte. 'Het is alsof hij altijd wil laten merken dat hij in de buurt is. Het is niet eens zozeer wat hij doet, het is zijn voortdurende aanwezigheid, het toezicht dat hij houdt... dat heeft vader gesloopt, dat heeft moeder... Als jij er niet was geweest, was hij hier aan tafel gaan zitten bladeren in een of ander Amerikaans boek. Maar ik heb hem nooit BREMER

25

Anton Haakman: Het paradijs

meer dan twee bladzijden zien lezen. Als hij een boek doorneemt, slaat hij het zomaar ergens open. Dan bladert hij wat naar voren, naar achteren, kijkt denk ik hoe het afloopt, of hoe het is begonnen.' 'Te onrustig?' Ik moest denken aan de geluiden in de nacht. Het geloop over krakende vloeren. Wilkes was in ieder geval niet kalm. 's Nachts spookte hij voortdurend rond. Wilkes placht zelf te zeggen dat hij geen rust meer heeft sinds de dood van Otto Nobel en diens vrouw Julia. Het verleden, daar draaide alles om. Otto Nobel had patenten op zijn naam staan. Daar werd hij rijk mee, maar niet beroemd. Het waren geen dingen die tot de verbeelding spraken. Een nieuw fabricageproces voor smeermiddelen, iets dat miljarden had opgebracht. 'Met zeep had het te maken... iets met zeep.' De meeste boeken in de bibliotheek waren van Otto Nobel geweest. Wilkes had Victor aangespoord Engels te leren, en tot zijn eigen verbazing heeft Victor een schriftelijke cursus, met cassettes, besteld. Wilkes heeft naar zijn gevoel meer voor hem betekend dan zijn eigen vader. Wilkes is de vader die indruk op hem maakt, die hij haat en tegen wie hij opziet. De man die hem onrustig heeft gemaakt, en nieuwsgierig. Vooral naar Otto Nobel natuurlijk. 'Niet alles staat in dat boek,' zei Victor, wijzend op het foliant dat voor mij lag. 'Ook Otto Nobels biografie is te vroeg afgesloten. Er staat niet in hoe hij gestorven is. Verdronken, samen met zijn vrouw, hier in het meer. De boot is leeg teruggevonden. Er staat trouwens erg weinig in over zijn vrouw. Julia heette ze.' Na die woorden verliet Victor de bibliotheek. Kennelijk ging er van die Wilkes een onverklaarbare invloed uit. Ik voelde dat ik ook al belangstelling voor hem begon te krijgen. Nauwelijks was ik verdiept in het leven van Otto Nobel, de grote onbekende die zijn leven had gewijd aan de verlenging van de levensduur van machines, of opnieuw hoorde ik de deur achter me openen, en niet sluiten. Langzaam keek ik om. BREMER

26

Anton Haakman: Het paradijs

In de deuropening stond Wilkes, kort en breed en grijnzend. Ik groette hem. Wilkes hief een hand half omhoog tot wedergroet, als een schipper, en bleef staan waar hij stond. Daarna liep hij langs mij naar de deur tegenover mij, waardoor hij verdween. Was hij door de bibliotheek, en niet door de gang, gelopen alleen om mij te kunnen zien? Serpina kwam me halen voor het middagmaal. In de 'Zaal' maakte ik pas formeel kennis met de moeder, die zich Mevrouw Herbert liet noemen, maar na enige tijd Zegmaar Marta voorstelde. Ze was gekleed in een duster en zag eruit als iemand die het zinloos vond nog iets aan haar uiterlijk te doen. Haar lange vaalblonde haren hingen in vettige slierten langs haar wangen. Toch was het haar ogen aan te zien dat ze ooit een beetje zoals Erika was geweest. Ze sprak met een accent van zeer goeden huize. De vader zat vooralsnog op een grote, valse rammelkast van een Steinway−vleugel te pingelen. Hij zwoegde op een veel te moeilijk stuk, de staccato akkoorden aan het begin van het pianoconcert van Schumann, waarbij Marta telkens ineenkromp wanneer hij er ferm naast sloeg. Tot slot leefde hij zich uit op 'Donauwellen'. Toen hij eindelijk opstond, zei hij: 'Even mijn handen wassen,' verdween en kwam mij even later handenwrijvend tegemoet en riep terwijl zijn rechterhand vooruitschoot: 'Evert!' Zijn schoenen en broekspijpen waren stoffig. Toen ik mij op mijn beurt aan hem voorstelde vroeg Evert of ik familie was van Frederica Bremer. Dat is me vaker gevraagd. Er staat een Dante−vertaling op haar naam. Maar er zijn zoveel mensen die Bremer heten. Serpina diende de maaltijd op waarvan het hoogtepunt bestond uit een soort baars, een kruising tussen een baars en een forel. Victor somde de vissen op die hier verder zoal worden gevangen, houting, zeelt, baars, voorn, karper, snoek, en niet te vergeten de aal, de grote, wijd en zijd beroemde traktatie; BREMER

27

Anton Haakman: Het paradijs

soms wel zo dik als een arm en meters lang. Aan tafel maakte ik gebruik van de gelegenheid om te informeren naar de manier van leven op zo'n eiland. De heer des huizes, die ik dus Evert mocht noemen, diende me van repliek, tussen zijn zinnen dooretend, met zijn servet in zijn kraag, als een kind. 'Het leven op een eiland... Ik voel me hier als een kapitein op een groot schip.' Hij schonk wijn in. 'Heer en meester van al het land dat door het water is omringd...' Hij sprak alsof hij een van buiten geleerd lesje opzei. Na een slok ging hij verder: 'Het is een wereld op zichzelf, een planeet omringd door water zoals de aarde omringd is door zijn atmosfeer, door de ruimte.' Terwijl Evert een flinke hap nam, vroeg ik of ze hier op het eiland zouden kunnen leven van wat de natuur te bieden heeft. Eigen graan, groente, fruit. Vis uit het meer. Wild. 'Mieren. Muggen. Kakkerlakken. Schorpioenen. Praat me niet van de natuur.' 'De natuur spreekt Evert niet zo aan,' legde Marta overdreven articulerend uit, toen Evert zich verontschuldigd had omdat er 'werk aan de winkel' was. Even later zag ik hem, in overall, met een pikhouweel langs het raam lopen. Ik informeerde verder. Water? Elektriciteit? Zeker. Een elektrische pomp. Water uit het meer. Een groot filter. Stroom uit het aggregaat, dat staat opgesteld in de kapel. 'De kapel van het gebeente van Santa Cristina,' zei Victor lachend. Wat valt hier te lachen? vroeg ik mij af. Het was heiligschennis, en het zal wel een zenuwachtig lachje zijn geweest. Ik vroeg of ze ook post ontvingen. BREMER

28

Anton Haakman: Het paradijs

'Wij hebben een casella postale, een postbus, in Capodimonte. Een van de mannen van de toeristenboot heeft er een sleutel van. Hij legt de post in het bakje op de steiger.' 'Casella,' zei Serpina. 'De man van de boot, degene die mij heeft gevraagd of jij hier mocht overnachten.' Serpina vertelde me die middag dat haar werkgever, mijnheer Evert, sinds hij niet meer wilde lezen niets anders deed dan het huis en de tuin vernielen. Vroeger schreef hij, hij was journalist, maar nu maakte hij alleen nog maar in het geniep wat notities. Af en toe. 'Hij zegt altijd dat hij voor de tuin zorgt, maar hij doet er niets aan, integendeel, hij ruïneert de tuin, en van het huis maakt hij ook letterlijk een puinhoop. Hij wil graag met zijn handen werken, maar hij kan het niet. Slopen kan hij, bomen omzagen, struiken rooien, maar van planten, wieden, metselen, timmeren heeft hij geen idee. En hij is te zuinig of te wantrouwig om er anderen bij te halen. Wilkes is te oud voor dat soort werk. Die heeft een keer op eigen initiatief mannen laten komen om een flink aantal bomen om te zagen.' Toen Evert ook na de avondmaaltijd weer was opgestaan om in de tuin te gaan zwoegen, informeerde Marta naar mijn vrouw en naar mijn werk. Ik vertelde haar over Erika, die natuurlijk met smart op mij zat te wachten - ik kon het liegen niet laten - en over de school waar ik Engelse les gaf. Ze prees mij gelukkig met de lange schoolvakanties. Ik hoorde haar uit over het werk dat Evert vroeger had gedaan, het redigeren van die autobiografieën. Het idee was gekomen van een industrieel die hem had benaderd met de vraag of hij zin had in een 'leuke bijverdienste'. Alles wat hij te doen had, was een paar dagen luisteren naar wat de man over zijn leven te vertellen had, dat te noteren of op de band op te nemen, en uit te werken. Daarna liet Evert het zetten in een royale Garamond en drukken op BREMER

29

Anton Haakman: Het paradijs

geschept papier, in een oplaag van tweehonderd exemplaren, die werden gebonden in geiteleer. Hij plaatste advertenties in een paar kranten. Marta haalde uit een buffet een map, bladerde er wat in legde me een knipsel voor.

VOORTLEVEN. Wie bent u, en wat hebt u bereikt? Uw leven, beschreven door een professionele journalist. Autobiografie in fraai verzorgde boekvorm. Literaire Produkties bv. Hoofdredacteur Evert Herbert. Postbus 1120 Amersfoort.

Een tijdlang, de laatste jaren in Nederland, had Evert er een redelijke boterham aan gehad. Ik vroeg of Evert voordat ze hier waren komen wonen uitsluitend van die biografieën leefde. Ja, ze hadden ervan kunnen leven, maar hij speelde op zeker. Hij werkte free lance voor een plaatselijke krant, meer een advertentieblaadje. Hij had ook geschreven aan een roman, die hij niet had voltooid omdat die biografieën en zijn werk voor dat krantje hem te zeer in beslag namen. Hij was ontevreden met zijn werk, dat hij als deprimerend ervoer. Hier zou hij verlost zijn van het onbenullige krantenwerk dat hij in feite moest verrichten in dienst van de adverteerders. Een lovende bespreking van een auto naast een advertentie van diezelfde auto, dat soort werk. Maar al was er veel dat hem aanlokte in de verhuizing, toch had hij grote moeite met de beslissing om een nieuw leven aan te vangen. Hij was geen avonturier. Marta werd vertrouwelijk. Het had lange, soms verhitte discussies opgeleverd. Zij had gedacht aan een zonnig, zorgeloos bestaan op dit eiland, terwijl Evert zijn toekomst in de journalistiek niet wilde riskeren. Zij had geen BREMER

30

Anton Haakman: Het paradijs

vriendinnen, en ze had weinig op met haar familie. Evert had zelfs geen verwanten. Wat ze achterlieten, speelde geen rol. Maar Evert had, op zijn zesendertigste, het gevoel gehad dat hem in zijn vaderland wellicht nog iets goeds te wachten stond. Met die levensbeschrijvingen wilde hij eerst zijn fortuin maken zodat hij van de opbrengst een kasteel ergens in de Achterhoek zou kunnen kopen waar hij ongestoord die roman zou voltooien. Zonder moeite had hij in enkele jaren het tarief van zijn biografieën al kunnen verhogen tot vijfentwintigduizend gulden. Maar op dit Italiaanse buitengoed zou hij kunnen schrijven wat hij wilde, had Marta gemeend. Hier hoefde hij geen spookschrijver voor anderen te blijven. 'Jij hebt het zelf gewild, dat ik een schim ben geworden,' had Evert pathetisch geroepen. 'Dat ik andermans verhaal vertel, andermans leven leef. Ik wil helemaal niet meer schrijven wat ik wil! Ik wil alleen maar opschrijven wat anderen van mij verlangen.' Hij leek in zijn woede ook te zijn vergeten dat hij die roman wilde schrijven. Bekende mensen hadden hem benaderd met het verzoek om een echte biografie. Zij wilden niet onder eigen naam hun levensverhaal laten drukken, nee, zij vroegen een levensbeschrijving door een bewonderaar, 'maar natuurlijk wel objectief'. Ze hadden er heel wat geld voor over. Daar wilde Evert zich niet toe lenen. Dat soort hoerige dingen deed hij al te veel voor het krantje, maar dan wel anoniem. Zijn eigen naam wilde hij vrijhouden voor het betere werk. De erfenis bood toch een aanlokkelijk vooruitzicht, had Marta volgehouden. Ik zei dat Victor en Serpina me iets hadden verteld over die erfenis van Otto Nobel. 'Heeft ze gekletst?' De ruzie had een paar dagen geduurd. Daarna had Marta Evert kunnen overhalen hier op dit zonnige eiland te gaan genieten van de volstrekte artistieke vrijheid. Maar nu had ze er spijt van, en hij nog meer. 'Dan geeft hij mij de schuld van... Het onderhoud van de villa heeft ons geruïneerd, het dak alleen al... Wilkes... Serpina... u merkt wel dat we eigenlijk BREMER

31

Anton Haakman: Het paradijs

vrijwel aan de grond zitten. Evert zoekt een excuus om mij te vernederen... om mij van alles wat er niet deugt de schuld te geven. Dat we hier nu zitten opgescheept met die boosaardige oude man, Wilkes, die alles ziet, alles hoort, alles weet, alles in de gaten houdt, alles kapotmaakt... Wilkes, die ook mij wanhopig maakt... radeloos. Die heeft gemaakt dat Victor zo is...' Helemaal duidelijk werd het me niet wat ze bedoelde met zo, bepaald evenwichtig leek die jongen me in ieder geval niet. Wat me wel duidelijk werd was dat die mensen lang niet zo onvriendelijk waren als ik eerst had gedacht. Ze nodigden me zelfs uit, ze drongen er de volgende ochtend op aan dat ik Erika ging ophalen om samen met haar een weekje in de villa te komen logeren. Maar onze vakantie zat er bijna op. Erika moest alweer naar haar werk. 'Volgend jaar dan.' Zo stug als ze eerst hadden geleken... het was alsof ze om gezelschap verlegen zaten. Kort voor mijn vertrek maakte ik buiten, voor de villa, met Everts toestel foto's van Evert, Marta, Victor en Serpina samen, en van ieder afzonderlijk. Serpina, die ook een paar foto's nam van mij met de familie, zou ze laten ontwikkelen en afdrukken in Bolsena. Die middag lachte Casella medeplichtig toen ik in de boot stapte, die nu volgeladen was met zoete kinderen. Alsof hij, Casella, het allemaal geregeld had. Hij had Erika op de hoogte gebracht. 'Mooie vrouw.' Het water was roerloos, de lucht strakblauw. 'Per correr miglior acqua!' begon Casella uit volle borst te zingen, en de kinderen werden toen helemaal stil, terwijl we over het rimpelloze meer koersten. Erika wilde onmiddellijk terug. Niet dat ze argwanend was, maar ze voelde zich in haar hemd gezet, beledigd, belachelijk gemaakt. De verzoening die BREMER

32

Anton Haakman: Het paradijs

volgde, was meer een gevolg van haar nuchterheid dan van mijn pogingen tot opheldering. De terugweg had iets van het ontwaken uit een onzinnige droom.

*

BREMER

33

Anton Haakman: Het paradijs

Erika was opgetogen toen ze het eiland betrad, twee jaar later. Het leek alsof ze zich niet wilde herinneren waarom we onze vorige vakantie aan het meer hadden afgebroken. Wat een verwoestingen Evert had aangericht, viel haar nauwelijks op. In het voorjaar dat was gevolgd op mijn eerste verblijf op het eiland had ik ons bezoek aangekondigd. Bij wijze van antwoord ontving ik kort na elkaar twee rouwkaarten. Een waarin het overlijden werd meegedeeld van Marta, en vervolgens een bericht van Everts dood. Daarna een briefje van Victor met de foto's van onder anderen Evert en Marta die ik met Everts toestel had gemaakt, met de negatieven, want de in Bolsena gemaakte afdrukken waren niet best, en misschien kon ik in Holland betere laten maken. Victor schreef me dat zijn ouders door een ongeval om het leven waren gekomen, maar dat hij mij, eventueel in gezelschap van mijn vrouw, graag de zomer van het volgende jaar zou terugzien. Over de aard van het ongeval liet hij zich niet uit, en ook toen we op het eiland logeerden, duurde het geruime tijd voor hij daarover iets wilde zeggen. Ik nam aan dat ze samen waren verongelukt, Marta op slag dood, Evert kort daarop bezweken aan zijn verwondingen. Intussen bleek Victor met de toch wel een stuk oudere Serpina te zijn getrouwd. Tot mijn verbazing. Van die mutatie hadden ze me geen bericht gestuurd. Maar inderdaad, ze maakten een getrouwde indruk, en Victor leek veel minder schuchter dan de eerste maal dat ik hem had ontmoet, ook al bleef het duidelijk dat het Serpina was die de contacten met de buitenwereld bleef verzorgen en dus alle initiatieven moest nemen. Grootse plannen had zij. De villa werd omgebouwd tot hotel. Bij onze aankomst hadden Erika en ik in de villa timmerlieden, metselaars, loodgieters en een tegelzetter aangetroffen. Het geheel werd drastisch verbouwd. Serpina had de grote beslissing genomen. Victor maakte ironische opmerkingen waarmee hij de indruk wekte dat er weleens problemen zouden kunnen rijzen tussen hem en telkens andere hotelgasten. BREMER

34

Anton Haakman: Het paradijs

Erika was al in een goede stemming gebracht voordat ze op het eiland aankwam. Het weerzien met Casella had haar opvallend veel genoegen gedaan. Op de boot had hij voor haar een hoogdravend lied aangeheven dat begon met de woorden Amor che nella mente mi ragiona... Liefde die in de geest tot mij spreekt. Waar hij het lied vandaan had, heb ik nooit gevraagd, maar de tekst kwam me bekend voor. De plechtige toon waarop deze scheepsmaat placht te spreken, wekte ook de indruk dat bij hem alles tussen aanhalingstekens stond. Mijn vrouw werd hartelijk begroet door Serpina, en ook Victor was spraakzaam voor zijn doen, al bleven het praatjes over neutrale onderwerpen, die er duidelijk op gericht leken de rampen van de familie ver buiten het bereik van de conversatie te houden. Van de boosaardige Wilkes merkten we niet veel. Hij kwam niet buiten, en ik zag hem aanvankelijk alleen een keer door het raam van de bibliotheek, waar hij rondliep in een lange onderbroek en een lang hemd. Hij is ziekelijk, zei Serpina. Het leek alsof ze met hem begaan was. Victor leek Wilkes' slechte gezondheid niet te betreuren. Telkens opnieuw maakte hij bittere opmerkingen over het part of the deal waarmee hij nog steeds zat opgescheept: 'Waarom hebben ze hem niet afgekocht? Oom Otto kon hem natuurlijk niet afdanken als een oude jas. Maar mijn ouders... wat hadden zij voor boodschap aan hem? Aan de huisknecht van een onbekende oom?' Waarom kocht Victor hem zelf dan niet af? Ik vroeg het hem, en hij zei dat hij dat inderdaad van plan was. Als Wilkes niet gauw door de dood zou worden weggenomen. Maar Victor leek niet helemaal overtuigd van Wilkes' sterfelijkheid: 'Hij gelooft in reïncarnatie. Ik bedoel: oom Otto geloofde in reïncarnatie. Dat heeft Wilkes me zó verteld dat ik de indruk kreeg dat hij zelf ook in dat soort onsterfelijkheid geloofde.' Ik vroeg wat er met Wilkes ging gebeuren wanneer het hotel zou worden geopend. BREMER

35

Anton Haakman: Het paradijs

'Hij houdt voorlopig zijn kamers hiernaastboven.' Daarmee bedoelde Victor de bovenkant van de westelijke vleugel. Maar het klonk alsof hij het hiernamaals bedoelde, en alsof Wilkes ook vandaaruit toezicht zou blijven houden. 'Hij zal hier wel eeuwig blijven rondwaren,' zei Serpina lachend, en ze maakte een hol geluid. 'Hij is al een paar keer ernstig ziek geweest. Longontsteking, pleuritis. Maar hij heeft het telkens overleefd.' De dood van Victors ouders kwam zelfs niet terloops ter sprake. Victor leek opgeleefd, misschien wel opgelucht, sinds het plotselinge overlijden van zijn ouders. Liever dan hem uit te horen over aangelegenheden die hij zelf kennelijk niet ter sprake wilde brengen, ging ik in de keuken praten met Serpina, die een reusachtige pan met hete witte wijn op een kolenfornuis had staan. De splinternieuwe gastank buiten bij de kapel was kennelijk nog niet aangesloten op het grote, eveneens nieuwe gasfornuis dat een flink deel van de keuken in beslag nam. Erika volgde me op de voet. Nu we met Serpina alleen waren stelde ik eindelijk de vraag die op mijn lippen brandde. Hoe Victors ouders waren gestorven. 'Evert is van de steile rots achter de kapel in de diepte gestort, en Marta is verdronken.' Omdat ze hen in één adem noemde, en omdat ze zo kort na elkaar waren gestorven, vroeg ik of het een met het ander te maken had gehad. 'Misschien. Marta is nooit teruggevonden.' Alleen de boot, het kleine bootje, was aangespoeld, maar zonder motor. Ze hadden het hele meer afgezocht, met een helikopter, met kikvorsmannen. Waarschijnlijk was Marta naar een diepe plek gevaren, op sommige plaatsen is het meer honderdvijftig meter diep, misschien had ze daar de motor, die je gemakkelijk kon losmaken, aan haar benen gebonden, of aan haar hals. 'Misschien is ze op het idee gebracht door de legende van de heilige Christina,' zei Serpina, en ze vroeg of Erika en ik die kenden. Voor we BREMER

36

Anton Haakman: Het paradijs

antwoord konden geven, zei ze dat die heilige met een steen aan een touw om haar hals het meer in was gegooid. Maar de steen bleef drijven en Christina klom erbovenop. Misschien verwachtte Marta ook zo'n wonder. Marta, de martelares. Had zij niet het vernederende werk gedaan, Everts operettemelodieën van Léhar geduld, was zij niet van haar plaats gestoten door haar, Serpina, hadden de door Wilkes ingehuurde mannen niet met de kettingzagen haar lievelingsbomen geveld? Had zij niet voortdurend Wilkes' toezicht te verduren gehad? Erika wilde meer weten over de heilige Christina, en Serpina vertelde de geschiedenis van het twaalfjarige meisje dat bijna niet kapot te krijgen was. Urbanus, de prefect van Bolsena had, na de verscherping van de christenvervolging onder Diocletianus, van een slavin vernomen dat zijn eigen dochter zich in het geheim had laten dopen. Hij probeerde haar te overreden het geloof op te geven, hij smeekte, hij stelde haar gouden bergen in het vooruitzicht en bracht haar met twaalf dienstmaagden onder in een uiterst comfortabele villa vol gouden afgodsbeelden. Het meisje Christina hakte de beelden in stukken en liet ze 's nachts, samen met haar kostbare kleren, aan een touw uit het raam zakken zodat haar arme geloofsgenoten beneden ze te gelde konden maken. Serpina vertelde het verhaal alsof ze het uit haar hoofd had geleerd. Dat merkte ik op, en ze bevestigde het. Wanneer de hotelgasten zouden komen, wilde ze in staat zijn hun iets van de geschiedenis van deze plek te vertellen. En ze vervolgde: 'Dan verandert de vader in een bloeddorstig monster. Hij slaat zijn dochter tot bloedens toe, en wanneer hij niet meer kan, geeft hij zijn soldaten opdracht daarmee door te gaan. Daarna laat hij zijn dochter in het openbaar geselen, met zwepen waaraan weerhaken zijn bevestigd die bij elke slag stukken vlees uit Christina's lichaam rukken!' Serpina raakte opgewonden. 'Christina raapt zo'n stukje van haar jonge BREMER

37

Anton Haakman: Het paradijs

lichaam op en werpt het haar vader voor de voeten!' Serpina's ogen schoten vuur, en in vervoering vertelde ze hoe Christina werd veroordeeld tot het rad, de wreedste marteling die men kende en die men placht te besluiten met de verbranding van het totaal ontwrichte slachtoffer aan een braadspit. De brandstapel was al ontstoken toen vanuit het meer een zo hevige rukwind opstak dat het vuur de beulen overviel. Christina werd op sterven na dood in een kerker hier op het Isola Martana geworpen, maar in de nacht daalden engelen af uit de hemel. Zij voedden het meisje met geurige spijzen en wasten haar gruwelijke wonden... En als bij toverslag genas Christina, alsof haar nimmer een haar was gekrenkt! 'Zijn dat verzinsels?' vroeg Erika. Ze legde haar kin op mijn schouder om te laten zien dat we het na al die jaren huwelijk samen nog heel prettig hadden. 'Nee... dat wil zeggen, het is een sedert zestienhonderd jaar mondeling overgeleverd verhaal,' zei Serpina. Ze opende een dik pak kranten en gunde ons een blik op een lang, hevig zwiepend stuk aal, vol leven na de dood. 'Anguilla in vernaccia,' lichtte ze laconiek toe, terwijl ze het pak kranten weer stevig dichtvouwde. Half in het Italiaans, half in het Frans voor Erika hield ze een verhandeling over het bereiden van aal en over een paus die door Dante in het vagevuur bij de vraatzuchtigen was gezet omdat hij zich te dikwijls en te gretig aan dat gerecht van hier te goed had gedaan. Aal 'verdronken' en gekookt in, en ook nog eens overgoten met Vernaccia−wijn, koud gegeten, met saffraan; of ook wel geroosterd, onder een saus van kaas en eieren. Paus Martinus liet het allemaal in zijn kamer bereiden, zodat hij kon toezien of het wel goed ging. Wanneer het gerecht klaar was, at hij tot hij niet meer kon, en daarna verzuchtte hij: 'O Heilige God, welk een leed moeten wij verduren omwille van Uw Heilige Kerk!' 'Hij is doodgegaan aan een vreselijke indigestie,' sloot Serpina haar relaas af. BREMER

38

Anton Haakman: Het paradijs

Erika zei tegen mij dat ze dol was op zulke verhalen, en op haar verzoek vertelde Serpina hoe het verder was gegaan met de heilige Christina: 'Urbanus gaf bevel zijn dochter in het meer te werpen met aan haar hals een grote molensteen. Toen de beulen hun misdaad hadden volbracht en vliegensvlug naar Bolsena terugkeerden, zagen ze Christina als een waterlelie bovenop de molensteen, die haar droeg als een boot. Die steen staat nu in de basiliek. Haar twee voetafdrukken zijn duidelijk zichtbaar.' Ik vroeg Serpina of ze echt in wonderen geloofde. 'Jij niet?' antwoordde ze, en ze vertelde dat Urbanus na het horen van het bericht van Christina's behouden terugkeer onder de gruwelijkste krampen was gestorven. Hij werd opgevolgd door Dion, die het martelwerk van zijn voorganger voortzette. Eerst was hij geïmponeerd door haar karakter, hij wilde met haar trouwen, hij wilde genoegen nemen met een louter formeel afzweren van het geloof. Zij weigerde. Daarna verloor ook hij zijn geduld en veroordeelde hij Christina tot de 'wieg', een kuip vol kokende olie en pek. Serpina haalde nu het hevig stuiptrekkende stuk aal uit de kranten om het tot bedaren te brengen in de hete wijn, maar het gespierde monster worstelde zich los en sprong over de grond. Serpina wist het daar in tweeën te hakken. Het eerste stuk dat ze in de inmiddels kokende wijn gooide, sprong er opnieuw uit. Erika vluchtte weg, ik ging haar achterna, en we kwamen pas terug toen we hoorden dat alles rustig was in de keuken. Serpina ging verder met de geschiedenis van Christina: om niet door haar beulen te worden aangeraakt, stapte zij zelf die wieg met kokende pek in, glimlachend en zingend, de Heer lovend. De kuip brak en de beulen kwamen om in pek en olie. Dion besloot nu Christina's trots te breken. Hij liet haar naakt door de stad naar de tempel van Apollo voeren, aan het meer. Ervoor stond een kolossaal beeld van die god. Christina hief haar handen ten hemel in gebed, en het bronzen afgodsbeeld daalde af van zijn voetstuk om naar haar toe te komen, maar daardoor viel het in stukken uiteen. Een verdwaalde scherf trof BREMER

39

Anton Haakman: Het paradijs

de prefect Dion dodelijk. Op die dag werden in het Romeinse Bolsena drieduizend mensen tot het christendom bekeerd. Serpina's gezicht ontspande zich even. Erika wilde een zucht van verlichting slaken, maar Serpina's mond vertoonde opnieuw een fanatieke trek. 'De nieuwe prefect liet Christina inmetselen in een kalkoven − waarvan nu nog de resten te zien zijn aan de Via Cassia. Ik zal jullie de plek op de kaart aanwijzen. Vervolgens probeerde die prefect het met gifslangen. De slangenbezweerder werd gedood, maar Christina wekte hem weer tot leven. Daarna sneden de mannen van de prefect het meisje de borsten af. Waar melk uitstroomde. Vervolgens werd haar tong uitgerukt. Maar ze ging door met bidden. Ten slotte heeft een pijl haar hart doorboord. Dat was haar zwakke plek.' Serpina zuchtte opgelucht, alsof ze een moeilijke taak tot een goed einde had gebracht. De aal in de pan vertoonde geen teken van postuum leven meer. 'Dus ondanks alle verwachtingen die het verhaal wekte, was ze toch niet helemaal onkwetsbaar,' merkte Erika op, die te nuchter was om de anticlimax zomaar te aanvaarden. 'Op 24 juli van het jaar 304 is Christina gestorven, twaalf jaar oud. Haar lichaam werd bijgezet in een catacombe, maar tijdens de invallen van de barbaren uit haar graf genomen en hier in het geheim op het eiland begraven.' 'In de kapel met het aggregaat?' vroeg ik. Serpina bevestigde dat. Ik had de indruk dat zij al die gruwelen zelf had bedacht of minstens aandikte. Maar Erika, die katholiek is opgevoed, zei later dat ze wel meer van dergelijke verhalen had gehoord. Ze informeerde naar de moord op Amalasunta, waarover ze van de schipper iets had gehoord. 'Ja, een vrouw als koningin van Italië, denk het je eens in,' zei Serpina, terwijl ze Erika aankeek. 'Vermoord door haar man, Theodatus, die ook haar neef was en die op het eiland een kasteel vol schatten had die hij in Toscane BREMER

40

Anton Haakman: Het paradijs

had geroofd.' Serpina zette een sonore, lage stem op: 'Kale, ongenaakbare rots, nimmer zult gij leven voortbrengen,' had hij gezegd toen hij hier voor het eerst voet aan wal zette. 'Des te beter...! Gij zijt de plek waar ik mijn schatten veilig kan bewaren!' 'Theodatus was geen barbaar, nee, hij was een liefhebber van de schone kunsten, en die prachtige villa die hij hier liet bouwen, had hij nodig om zich in alle rust te kunnen wijden aan literatuur en filosofie.' Hij sprak Latijn en Grieks, las Plato, en hield niet van oorlog. Hij ging met Amalasunta op huwelijksreis, naar Rome. Onderweg wilde hij haar zijn eiland laten zien. Daar liet hij haar gevangen zetten, want zij had hem weleens dwarsgezeten wanneer hij weer probeerde zijn bezit te vergroten ten koste van Toscaanse boeren. Vervolgens liet hij haar wurgen, in bad naar men zegt. Hijzelf werd als een lam gekeeld door een van zijn eigen mensen, van wie hij een meisje had afgepakt. Dat vertelde Serpina terwijl ik haar hielp met het snijden van dragon en peterselie en Erika voortdurend alles afwaste wat vuil was geworden. Ze prees Serpina om haar kookkunst, informeerde naar recepten voor sauzen bij vis en wenste haar met het hotel een zonnige toekomst toe. Maar Serpina zei dat Victor en zij niet de vereiste diploma's bezaten en het hotel aan een zetbaas moesten overlaten. Dat ze wel nieuwsgierig was hoe een hotel het hier zou doen, maar dat ze toch niet van plan was haar hele leven op dit eiland door te brengen. Waarop Erika begon over een opgesloten gevoel en nog jong zijn. Serpina ging daar grif op in. Ze vertelde dat het eiland in de Middeleeuwen een gevangenis had geherbergd, voor opstandige priesters. Ook daar hadden we al iets over gehoord van de Schipper. De abt van Montecassino was er gevangengezet in een onderaardse kerker, en van honger en verdriet omgekomen. Ik vroeg of die onderaardse kerker er nog was, en dacht aan de achter gordijnen verborgen deuropeningen in het souterrain. Serpina zei dat er resten van onderaardse gangen waren gevonden. BREMER

41

Anton Haakman: Het paradijs

Toen ze hier pas woonden, had Victor een boompje geplant in de tuin. Hij stuitte daarbij op iets hards. Een metalen kistje, met alleen maar sleutels, heel oude sleutels, zo te zien. Wilkes had hem toen verteld over de schat van Theodatus, kostbaarheden die waren geroofd van de Toscaanse boeren. Dat die schat zich ongetwijfeld nog steeds in de bodem van het eiland bevond. Victor vertelde het aan zijn vader en die is gaan zoeken. Evert was ervan overtuigd dat Otto Nobel daar meer van had geweten. Sindsdien was hij voortdurend aan het zoeken, eerst in de papieren van oom Otto, daarna in het huis, in de tuin, op het hele eiland. Vooral sinds hij iets had gevonden. Oude Italiaanse munten, sommige van zilver, een enkele van goud, dat kon niet met Theodatus te maken hebben. Evert ging ervan uit dat de sleutels pasten op andere geldkisten, die hij nog moest vinden. Hij zocht, naar geheime bergplaatsen, naar toegangen tot onderaardse ruimten. Eerst achter lambrizeringen, in kelders, daarna liet hij stenen muren openbreken, vervolgens liet hij de bodem overhoop halen. Ging hij schatgraven, bomen vellen. Liet Wilkes die mannen met hun kettingzagen aanrukken. Zo had Evert de hele bodem overhoop gehaald en het huis verwoest. Serpina dacht dat het zoeken naar onderaardse gangen en schatten Everts dood had veroorzaakt. Een keer was hij bijna gestikt, toen hij bij het graven en zoeken door de bodem van een kuil was gezakt en door de aarde van een instortend stuk gang bedolven was, maar gelukkig was Wilkes in de buurt geweest. Wilkes had Evert toen samen met Victor uitgegraven. Serpina leek de enige die af en toe een goed woord voor Wilkes over had, al wist ze heel goed dat hij Marta tot wanhoop had gedreven. En ook Evert kapot had gemaakt, met zijn verhalen over verborgen schatten. Misschien was het dankbaarheid. Ik begon te vermoeden dat Wilkes degene was geweest die ervoor gezorgd had dat Evert haar in dienst nam. Evert had ook de steile rotsen aan de noordkant afgezocht, omdat hij meende dat de gangen ergens bij het meer moesten uitkomen. Eerst zocht hij BREMER

42

Anton Haakman: Het paradijs

met de boot, de grote boot, in inhammen, maar toen hij vlak boven het water niets kon vinden, is hij het hogerop gaan zoeken, daar kennelijk uitgegleden of op een losse steen gestapt en neergestort. Victor, die de keuken in was gekomen terwijl Serpina over Everts schatgraverij vertelde, mengde zich in het gesprek: 'Als een bezetene heeft hij bomen laten vellen om ook op die plaatsen te kunnen delven.' Zijn vader had kennelijk gedacht dat Otto Nobel vermoedens had gehad over de plek waar de kostbaarheden verborgen lagen, want hij had Nobels papieren doorgenomen. Victor kon die Engelse teksten niet lezen. Hij vroeg me of ik ze de volgende dag samen met hem wilde doornemen. De maaltijd kreeg ik, met de kronkelende, zwiepende aal voor ogen, slechts met moeite door mijn keel. Erika lag de hele dag aan het kleine strand bij het haventje. De bibliotheek was háár goudmijn, waaruit ze telkens een ander Engelstalig boek leende. Ze deed mij dagelijks uitvoerig verslag van de inhoud. Bijvoorbeeld van Henry James' Roderick Hudson, die naar Italië trekt om een echte kunstenaar te worden, maar in Rome verliefd wordt ten koste van zijn werk. Ze las ook The house of the seven gables van Nathaniel Hawthorne en opperde een andere ontknoping dan Hawthorne zelf aangaf. Hawthorne zegt met zoveel woorden dat Clifford, de hoofdpersoon, onschuldig is, maar zij, eigenwijs als ze is, bewees aan de hand van de tekst dat Clifford wel degelijk de dader was. Dat de brave Clifford de slechte Jeffrey had vermoord. Zij dacht het beter te weten dan de schrijver zelf. Ach ja, waarom ook niet? Die schrijvers zijn er zelf natuurlijk ook niet van overtuigd dat zij altijd, eeuw in eeuw uit, heer en meester kunnen blijven over hun bedenksels. Ze had uit de bibliotheek ook een van Hawthornes Notebooks geleend, boekjes met aantekeningen, materiaal voor verhalen die hij wilde schrijven. Ze was in Hawthorne vooral geïnteresseerd geraakt toen ze in The BREMER

43

Anton Haakman: Het paradijs

house of the seven gables de daguerreotype van rond 1860 had gezien waarop Hawthorne stond afgebeeld als een uiterst zwaarmoedig man, ver in de vijftig, die vanuit zijn diepliggende ogen onder zijn hoge, kalende voorhoofd in de camera kijkt met de blik van een man die niets meer van het leven verwacht. Een forse snor hangt aan weerszijden van zijn mond omlaag. De enigszins wijkende kin is omgeven door een hoge boord. Zijn gezicht kwam me min of meer bekend voor. Ik kreeg van Victor niet alleen het notitieboekje van zijn vader, maar ook een hele stapel mappen vol papieren, met het verzoek ze voor hem door te nemen omdat hij de meeste niet kon lezen. De papieren van Otto Nobel en die van Victors vader. Ik heb ze vluchtig doorgekeken. Mappen met teksten vol chemische formules. Knipsels van door Otto Nobel in vakbladen geschreven artikelen, vooral over minerale brandstoffen en over smeermiddelen. Een van de mappen bevatte een door Evert in het Engels gevoerde correspondentie met de notaris betreffende problemen met de erfenis, en correspondentie van Marta met diezelfde notaris. Verder zat er een map bij met een aantal bladen vol eveneens in het Engels gestelde notities, ideeën voor romans en verhalen, en al was het Everts handschrift, het leek niet het Engels van Evert, er kwamen veel verouderde woorden in voor. Ook zat er een plan bij voor een coöperatieve, utopische leefgemeenschap op het eiland. Tussen al deze paperassen bevond zich verder, in Everts handschrift, een in het Nederlands gesteld manuscript, een essay met de titel 'De zuigkracht van het onvoltooide'. Het bevatte onder meer notities over de nadelen van de onsterfelijkheid en opmerkingen over de invloed die de doden op de levenden kunnen uitoefenen; en de korte inhoud van een verhaal waarin iemand een ander dwingt zijn levenswerk te voltooien. Het waren losse opmerkingen, niet uitgewerkt. En er was een dagboek waarin Evert in stuntelig Italiaans voor zichzelf had geprobeerd te verklaren waarom hij zich liet voortdrijven, hypnotiseren haast, door Wilkes, die BREMER

44

Anton Haakman: Het paradijs

hem almaar aanzette tot graven, delven, slopen, rooien, misschien tot er niets meer overeind stond. Waarom hij Marta zijns ondanks had gekweld, vernederd. Hij probeerde zichzelf wijs te maken dat het goed voor haar was, dat het in haar karakter lag, dat zij het nodig had, dat ze er zelf om vroeg, misschien omdat zij zich ertoe gedwongen voelde, ook zij onder de onontkoombare invloed van Wilkes. In die map zaten ook briefjes van Serpina, waaruit ik met enige kwade wil een vermoeden, niet de zekerheid, kreeg dat er tussen hen meer was geweest dan een gezagsverhouding. Een notitie in het dagboekje leek daar ook op te wijzen: 'Serpina - Circe - Man into Swine'. Ik begon te vermoeden dat Serpina meer wist over de invloed die Wilkes had uitgeoefend. Er is vrijwel altijd saamhorigheid onder het personeel tegenover de bazen. Ik wilde weten waarom en hoe Evert en Marta hun leven hadden laten verwoesten door die man die ze samen met het eiland hadden geërfd. Diezelfde dag dat ik Everts papieren doornam, is een arts Wilkes komen bezoeken. Tot dan toe had hij ondanks zijn hevige pijnen en hoestbuien geen dokter willen zien. De geneesheer drong erop aan Wilkes naar het ziekenhuis in Viterbo te laten overbrengen. Kort na aankomst aldaar is Wilkes het ziekenhuis ontvlucht, en de volgende ochtend dood aangetroffen in een morsig hotel in Napels. Hoe dat precies in zijn werk was gegaan, konden Serpina en Victor me niet vertellen. De zaak is nog niet opgehelderd. Victor weet niet of hij om de dood van Wilkes moet treuren of verheugd zijn. Wilkes was al een tijd ziekelijk. Iets met zijn longen. Misschien raken we nooit van hem af, had Victor nog gedacht. Het eeuwige leven. Hij had over afkopen willen beginnen, maar iets weerhield hem telkens, en Serpina leek het weinig te kunnen schelen. Victor heeft er niet over gedacht om naar de begrafenis te gaan. De man BREMER

45

Anton Haakman: Het paradijs

mocht een soort vader, een gehate vader voor hem zijn geweest, Victor verliet het eiland nooit. Serpina ging minstens een keer in de week naar Bolsena, Victor is er alleen naar toe geweest om met haar te trouwen. Zij is ook naar Napels geweest voor de identificatie, en naar de begrafenis. Namens hen beiden. Zijn moeder is niet begraven. Ze is nooit teruggevonden. En voor de begrafenis van zijn vader, hier op het eiland, hoefde hij het water niet over. Hij sprak niet graag over het ongeluk van zijn ouders. Ook zijn oudoom Otto en diens vrouw Julia waren hier verdronken, tegelijk, voordat hij hier kwam wonen, en zijn ouders waren bijna tegelijk, kort na elkaar verdronken. Hij kon haast niet geloven dat het allemaal ongelukken waren geweest. Victor was nog maar kort met Serpina getrouwd. Hij was jong, twintig, zij drieëndertig. Ik vroeg me af waarom ze getrouwd waren. Geld heeft Victor nauwelijks, bijna alles is in de loop van de jaren opgeraakt, hij heeft alleen dit eiland, dat alleen maar geld kost. Maar Serpina had plannen met het eiland, en daarvoor had ze van een bank geld losgekregen. Er werd gewerkt aan de verbouwing. Victor had daar moeite mee. Al die gasten. Mensen die hij niet kende. Serpina was tijdens ons bezoek degene die toezicht hield op de verbouwing van de villa tot hotel. Ze was druk met de werklieden in de weer. De tuin werd opgeknapt, de steiger vernieuwd, de vijver veranderd in een zwembad, met behoud van het mozaïek. Een zwembad op een eiland. Ik vroeg haar spottend of ze er soms ook nog over dacht daar weer een eilandje in te laten aanleggen, maar zij legde heel serieus uit dat de mensen het water van het meer dan wel schoon genoeg mogen vinden, maar dat ze het alleen in augustus warm genoeg vinden. Het meer is diep, tien meter uit de kust van het eiland al tachtig meter, en er is haast geen strand. Steile rotsen, met daarop nog eens hoge muren, behalve rondom de steiger, Erika's favoriete plek. Serpina ging kennelijk over het geld. Ze verwende Victor, ze had voor BREMER

46

Anton Haakman: Het paradijs

hem een grote, maar wel draagbare, cassetterecorder met veel luidsprekers gekocht, en bandjes met Engelse liedjes. De muren dreunden als hij de bassen opdraaide. Tussen de bedrijven door voerde ik gesprekken met Serpina terwijl Erika lag te zonnebaden. Van Serpina ging iets onverklaarbaars uit, ze was heel anders dan Erika, die altijd duidelijk was, te duidelijk. Ik wilde Serpina uithoren, maar het lukte niet erg, zij hoorde mij uit over het soort stukjes dat ik schreef. Voor mijn leraarsbaan toonde zij minder belangstelling dan Victor. Ik wilde met haar ook over Victors verwarring praten, en over Wilkes, maar ze zei hoogstens iets in de geest van 'die man was heel belangrijk voor hem'. Bij een volgende gesprek met Victor lag hij in bed. Hij leed aan een vreemd soort duizeligheid, hij had het gevoel dat zijn bed bewoog, alsof er een aardbeving plaatsvond. Zo'n gevoel had hij wel vaker gehad, ook als er geen aardbeving werd geregistreerd. Victor vond het zelf wel interessant. Er was van alles in zijn hoofd dat anderen niet kennen. Hij kon ook in zijn hoofd geluiden maken door bepaalde spiertjes, ergens achter zijn oren, te spannen. Wat hij lastig vond, was dat zijn oren ook vanzelf geluiden maakten die niet van buiten kwamen, en dat die geluiden nooit ophielden, hoge pieptonen, voortdurend. Hij had er weleens over gedacht ermee naar een dokter te gaan, maar hij kwam er niet toe, hij wilde niet van het eiland af. Onlangs had hij iets heel interessants. Hij draaide een bandje op de grote cassetterecorder die hij van Serpina cadeau had gekregen. En opeens was het of er een stukje van de muziek werd overgeslagen. Hij draaide het opnieuw, en toen werd het niet overgeslagen. Maar een bandje kan niet een maat overslaan, zoals een plaat. Er was gewoon een stukje tijd verloren gegaan, meende hij. Hij had Serpina gevraagd of zij ook had gemerkt dat er een stukje tijd was overgeslagen, dat ze opeens een paar meter verderop was of dat ze plotseling iets in haar handen had, zoals bij een BREMER

47

Anton Haakman: Het paradijs

film waar een stukje uit geknipt is, maar nee, zij moest er alleen maar om lachen. Geregeld maakte ik uitstapjes naar het vasteland. De plezierboot legde ook toen nog aan bij het eiland wanneer iemand een vlag op de steiger had gezet. Op een dag ontmoette ik Serpina in Capodimonte. Samen misten we de boot. De nacht brachten we door op het strandje van Capodimonte. Het was winderig. De nacht ging vergezeld van getik. Touwen tegen masten. De dag daarop vertrokken we. Erika zei tijdens de terugreis een hele tijd bijna geen woord. Soms praatte ze wat over dingen die ons niet echt aangingen, met af en toe een stekelige opmerking. Ze sprak over de Amerikaanse 'romances' die ze de laatste dagen had gelezen. Melville, The Confidence−man. 'Over een oplichter, op een boot die ook Fedele heette. Hoe zou het komen dat zo'n schipper... Of zou die jongen, die Wildeman dat boek hebben gelezen?' Van Hawthorne het niet helemaal voltooide boek Septimius, waarover ze opmerkte: 'Het is er net of alles toevallig gebeurt, maar achteraf blijkt het allemaal boze opzet, van een vrouw. Heel toepasselijk.' Ik deed alsof me ontging wat ze met die laatste woorden bedoelde. Ik ging liever niet in op de toespelingen die ze maakte over hetgeen er op en om het Isola Martana was voorgevallen. Opeens bestond het eiland niet meer. Maar toen we thuis waren gekomen, merkte ik dat ze een van de geleende boeken had meegenomen. Hawthornes American Notebooks. Per ongeluk? Daar ging ik aan twijfelen toen ik erin bladerde. Zij zei dat ze dat boek helemaal niet had geleend. Iemand moest het in haar bagage hebben gestopt, Serpina misschien.

BREMER

48

Anton Haakman: Het paradijs

**

BREMER

49

Anton Haakman: Het paradijs

De Wildeman had me al zien aankomen. Zonder te lachen vroeg hij waarom ik alweer naar het eiland wilde. Ik dacht dat hij zelf wel een reden kon bedenken en gaf hem, overdreven zuchtend, een onbevredigend antwoord: 'Casella, ik maak deze reis alleen maar om straks weer graag naar huis te willen gaan.' 'Leve de vrijheid,' concludeerde de Wildeman, kennelijk doelend op het feit dat ik deze keer alleen was gekomen. Zo hoefde ik hem niet uit te leggen dat Erika en ik uit elkaar waren gegaan. Verder stoorde hij zich niet aan mij. Hij begon de dekzeilen boven de bak los te maken en op te bergen in de kastjes onder de banken voor de passagiers. Natuurlijk heb ik de werkelijke reden voor mijn terugkeer naar het eiland verzwegen, of minstens verhuld in duistere woorden. Zolang ik geen zekerheid heb, breng ik niemand op de hoogte van mijn krankzinnig aandoende vermoeden. En van wat ik heb gelezen in de aantekeningen van Nathaniel Hawthorne, zijn American Notebooks uit 1836. Het boekje dat in Erika's bagage is terechtgekomen. Maar mijn vaagheid zal Casella niet hebben verbaasd. Onze conversatie op het water had zich altijd al onderscheiden van die van gewone stervelingen. Lag het aan mij? Lag het aan de Wildeman? Lag het aan het water? Tot dusverre had het aan Casella gelegen. Hij gedroeg zich in die tijd als een artiest, ook als hij niet zong. Ik meende al zijn teksten, gezongen of gesproken, ergens van te kennen. Aanvankelijk was het werk op de boot een vakantiebaantje voor hem, maar hij is er blijven hangen, en dat is hem aan te zien. Ook 's winters helpt hij de schipper. Hij is niet veel later in Bolsena gaan wonen en zijn studie zal hij nooit afmaken. Voor de derde maal op weg naar het eiland, was ik de eerste passagier op de Fedele, en ook toen de schipper eindelijk aan boord kwam, was ik nog steeds de enige. Casella en Duilio zagen eruit alsof ze een slecht seizoen beleefden, alsof dit de eerste dag van het jaar was waarop ze te midden van BREMER

50

Anton Haakman: Het paradijs

water, wind en zon het meer zouden oversteken. Ze waren nauwelijks verbrand, zoals vorig jaar, zoals drie jaar geleden. De bijnaam De Wildeman, die Erika en ik destijds voor het gemak aan Casella hadden gegeven omdat we aanvankelijk zijn ware naam niet kenden, was nauwelijks nog van toepassing. Toen liep hij op zijn enorme blote voeten, en ook zijn bovenlijf was bloot. Nu droeg hij rubberen sandalen, een lange spijkerbroek en een windjack. Zijn haar was kortgeknipt. Tijdens de overtocht die avond vroeg hij of ik wist dat het hotel nu werd gedreven door een zetbaas: 'Alles is wéér anders geworden.' Vittorio had hij al een hele tijd niet meer gezien, Serpina stond op het punt te vertrekken en de zetbaas, die uit Rome kwam, wilde zijn hele familie laten overkomen voor de zomermaanden. Ik zei dat ik wist dat er een zetbaas was: 'Ze hebben nu telefoon op het eiland.' 'Draadloos,' voegde de schipper er donderend aan toe, via de geluidsinstallatie waarmee hij toeristen placht toe te spreken. Even plotseling als zijn stem had geklonken, hield het ruisen van de luidspreker boven mijn hoofd op. Kennelijk had hij de versterker weer afgezet en beschouwde hij zijn aandeel in de conversatie als beëindigd. Ook Casella nam niet meer de moeite om zich na dit korte gesprek nog verder met mij bezig te houden. Op het eiland stond Serpina al te midden van het hoge, met de boeggolven meewuivende riet op de steiger die zijzelf vorig jaar had laten vernieuwen. Na een warme, maar door haar abrupt beëindigde omhelzing en de belofte dat ze morgen terug zou komen, is zij trouweloos, geholpen door Casella, in de trouwe boot gestapt waarop ik haar drie jaar geleden voor het eerst heb gezien. Dat er op dit eiland inmiddels telefoon was aangelegd, en dat alles is veranderd, had Serpina al geschreven, en zelf ben ik 's middags al met de BREMER

51

Anton Haakman: Het paradijs

veranderingen geconfronteerd. Toen ik vanuit Orvieto opbelde, informeerde een mij niet bekende mannenstem bars naar het aantal personen en het aantal nachten. Na aankomst zag ik wie mij te woord had gestaan: een kleine man met een Amerikaans arbeiderspetje ontving me en liet me voor drie nachten vooruitbetalen. Hij gaf me een ansicht, een luchtfoto van het eiland zoals het intussen was geworden, inclusief zwembad. Na lang aandringen gaf hij ook een kwitantie. 'Eten om half een en om half acht. Komt u te laat, krijgt u niets.' Ik was al te laat. Maar ik kon, bij wijze van hoge uitzondering, een kleinigheid te eten krijgen. Niet in het restaurant, maar in de bar. Ik moest wel opschieten. Geen van de kamers waar ik hier de vorige keren heb geslapen, is beschikbaar. Alle echte hotelkamers zijn bezet, heeft de baas gezegd. Ik moet, ondanks mijn reservering, genoegen nemen met een dienstbodenvertrek. Toen ik de deur van dat kamertje opende, duwde een wat oudere vrouw me opzij om vóór mij naar binnen te schieten. De bewoonster? Ze keek rond, en zei: 'Ik wist niet of de kamer al gedaan was.' Er hingen vrouwenkleren in de kast, en op de wastafel stonden dingen van vrouwen. Nu de villa in een restaurant is veranderd, is er geen hond meer die me uit de slaap houdt, maar om half twee werd ik opgeschrikt door pijnlijk harde muziek, die me met terugwerkende kracht bekend voorkwam. Het is alsof ik die geluiden al kende voordat ik er tijdens dit bezoek aan het eiland door werd opgeschrikt. Maar ik moet mijzelf toegeven dat veel gedreun en gekrijs van dit genre mij bekend voorkomt, en dat veel van dat lawaai vermoedelijk bedoeld is om iedereen bekend voor te komen, en om de liefhebber al de eerste de beste keer dat hij haar hoort te trakteren op een feestelijke herkenning. BREMER

52

Anton Haakman: Het paradijs

Feest! Kennelijk is er feest in het restaurant. Ik moest natuurlijk naar de bar omdat alles voor het feest in gereedheid werd gebracht. Een man alleen wekte misschien niet zo'n feestelijke indruk. Achter op de ansichtkaart die de baas me heeft gegeven, heb ik gelezen dat men hier bruiloften kan houden, en eerste communiefeesten en zakenlunches en, zo staat erbij in een bijzonder soort Frans, 'de nuites dansentes...'. Maar het hotel is ook voor mensen als ik 'ideaal voor een lang verblijf in ware relax'. Na een minuut hield de muziek alweer op, maar om twee uur begon het lawaai opnieuw, en nu ging het onbarmhartig door. Met mijn zaklantaarn ben ik op onderzoek uitgegaan, ik kende de positie van de nieuwe lichtknopjes niet, de hele elektrische installatie was vernieuwd, tweehonderddertig volt leverde het nieuwe aggregaat, ik heb het knopje van mijn scheerapparaat niet meer hoeven omzetten. Het lawaai kwam niet uit het restaurant. Er was geen feest. Het geluid kwam vanachter de deur schuin tegenover mijn kamertje, en het verstomde juist toen ik voor de tweede keer, harder dan eerst, wilde gaan bonzen. Het bonzen heeft geholpen, maar ik wacht af of de geluiden nog terugkomen. Als ik nog een keer wakker schrik, moet ik alle hoop op nachtrust laten varen. Hoe afgelegen dit eiland ook is, wonderlijk genoeg heb ik er nog nooit goed geslapen, zij het telkens door andere oorzaken. In bed en aan de kleine tafel in mijn kamertje heb ik aan een stuk door gewerkt aan mijn verslag, aan de hand van de notities die ik in de loop van de tijd op dit eiland heb gemaakt. Intussen is het ochtend geworden, en heb ik om me op te frissen voor het eerst in het zwembad een paar baantjes getrokken. Liggend naast dat onzinnige, onwezenlijk nieuwe, door muurtjes en beginnende hagen beschutte bassin heb ik moeite te beseffen dat het zich bevindt op de plek waar eerst de opgedroogde vijver heeft gelegen. Maar in het ondiepe deel is het BREMER

53

Anton Haakman: Het paradijs

mozaïek op de bodem behouden gebleven, of gerestaureerd. Waar zijn die andere gasten, die hebben veroorzaakt dat ik genoegen moet nemen met dat zolderkamertje? Op dit moment is er niemand te zien. Ze moeten kennelijk nog arriveren. Omringd door de zorgen van de nieuwe baas, een kok, een jongen die zijn best doet om voor kelner door te gaan en een paar vrouwen die de kamers doen en onder wie zich degene moet bevinden die haar vertrekje aan mij heeft moeten afstaan, voel ik me toch niet helemaal op mijn gemak, en dat komt niet alleen doordat ik hier moeilijke vragen wil gaan stellen. Waarom weet ik nog niet precies. Allereerst wil ik de puzzel oplossen, mijn nieuwsgierigheid bevredigen. Ik voel me niet op mijn gemak om een andere reden. Het water is me te blauw. Dit is te paradijselijk. Ik ben moe, maar niet slaperig. Eerder lucide, het is alsof ik de dingen helderder zie. Heeft het zwembad iets behouden van de betovering die er van de marmeren vijver, van het mozaïek uitging? Intussen lig ik me wel af te vragen hoe ik mijn onderzoek het best kan aanpakken. Het lijkt me niet verstandig de man met het petje vragen te stellen. Ik kan maar beter wachten op Serpina. Vanmiddag komt ze, neem ik aan, om twee uur vermoedelijk. Met de Fedele. Ik vraag me af waar Victor is. De rust die ik hier bij het zwembad geniet, is te volmaakt om lang te kunnen duren, bedacht ik, en op hetzelfde moment barstte ergens in het hotel de hel los. Heel even maar. Een paar maten dreun van de vijandigste soort, daarna weer even plotseling stilte. Probeert iemand in de bar een nieuwe jukebox uit? Hier lijkt nog, afgezien van de werkelijk schitterend gelukte verbouwing, allerlei nieuws bij te moeten komen. De nieuwe baas heeft grootse plannen, hij heeft me er aan de balie iets van verteld. Samen met de joviale kok, de beginnende BREMER

54

Anton Haakman: Het paradijs

kelner en nog een man is die baas nu grote stukken roestvrij staal door de openslaande deuren naar binnen aan het schuiven. Alweer een nieuwe keuken, een jaar nadat Serpina de hele inboedel heeft laten vernieuwen. 'Ik heb de tafel gedekt voor de klant,' hoor ik de baas zeggen. Niet de gast, maar de klant. Ben ik in een snackbar verzeild geraakt? En ben ik toch de eerste en enige gast? Ik ben me gaan kleden voor het middagmaal. Ik had me erop verheugd die maaltijd te zullen genieten op het van nieuwe tafeltjes en stoelen voorziene terras in het lommerrijke parkje aan de voorzijde. Maar mijn tafel blijkt weer te zijn gedekt in de bar, die is ingericht in de westelijke vleugel. De tuindeuren van de bar bieden geen uitzicht op de tuin achter de villa, maar op de omringende struiken. Het meer is ook niet te zien. Bij de jeugdige kelner, die over een zwembroek een keurig wit overhemd draagt, heb ik geïnformeerd of er een menukaart is. 'Die hebben we nog niet. Dit is de eerste dag. U moet begrijpen...' Op mijn vraag wat ik kon bestellen, antwoordde hij: 'Vissoep.' Wat nog meer? 'Coregone uit het meer.' Ik informeerde naar de wijn, de kleine ober zei dat hij het even zou vragen, en snelde weg. Na een kwartier was hij nog niet terug, en intussen barstte, heel even, de muziek weer los. Niet in de bar kennelijk. Na de uithaal 'Báááááby!' verstomde het geluid. Ik ben opgestaan en op onderzoek gegaan, en ik heb door de tuindeuren een man gezien die naar binnen stond te staren totdat hij mij zag; daarna bukte hij zich snel en begon hij planten uit de grond te rukken. Zeker een nieuwsgierige tuinman. In het restaurant en in de keuken was niemand. Verder dan de keuken, waar het roestvrije staal tegen de wanden staat geleund, heb ik me niet gewaagd. Waar eertijds de familie woonde, bevinden zich de privé−vertrekken achter een bordje GEEN TOEGANG. BREMER

55

Anton Haakman: Het paradijs

Nadat er vijfentwintig minuten waren verstreken, ging ik opnieuw zoeken naar de kleine ober. Op de verdieping, in de gang waaraan mijn kamertje lag, stond een deur open, en daarachter zag ik hem. Hij stond een nog schoner overhemd aan te trekken en sprak tegen iemand die ik niet zag. Snel kwam hij achter me aan. 'We hebben rode en witte wijn,' antwoordde hij op mijn herhaalde vraag. Ik vroeg hem rode wijn te brengen, mineraalwater en voedsel. Mineraalwater is er niet. Meneer moet begrijpen... Ik begrijp het. Het is al mooi dat hier kraanwater stroomt. Schoon water, gefilterd water uit het meer, ik weet er alles van. De wijn is verzuurd, de vissoep smaakte uitstekend, en ook de forelvormige vis was niet slecht, al moet ik hier nog steeds denken aan die aal van vorig jaar, ondanks de metamorfose die het eiland heeft ondergaan. Want het is alsof ik op een ander eiland ben beland. Alsof ik een ander ben. Na de vis en het nagerecht, ananas met een giftig smakende likeur, heb ik koffie en de rekening gevraagd. Ik nam aan dat de baas me ook voor de maaltijden geen krediet gaf. Weer is de ober voor verontrustend lange tijd verdwenen, en weer klonken er een paar maten van de dreigende muziek die telkens bij 'Baby!' werd afgebroken. Zou het een liefhebberij van het obertje zijn? Toen met de koffie een papiertje was gebracht waarop een schrikbarend bedrag stond, zag ik dat behalve het wel wat hoog getaxeerde menu ook mijn kamer nog eens in rekening was gebracht. 'Die heb ik al betaald.' Weer is het vriendelijke maar onhandige kelnertje verdwenen in de richting van restaurant en keuken en alles daarachter, en na niet al te lange tijd kwam hij terug met de mededeling: 'De baas zegt dat u de kamer nog niet hebt BREMER

56

Anton Haakman: Het paradijs

betaald.' Maar ik kan het bewijzen, ik heb de bon. Daar dienen bonnetjes voor. Voor bijna hypothetische gevallen als dit. Opnieuw ging de ober met de baas overleggen. Hij kwam terug met dezelfde rekening, waarop nu de logiesprijs was doorgestreept en in mindering van het totaal gebracht. Na dat sobere maal daalde ik de nieuwe trappen naar de steiger af om Serpina van de boot af te halen, maar in haar plaats trof ik een groot gezelschap aan, dat hartelijk werd verwelkomd door de zetbaas. Serpina zou hier niet eerder kunnen zijn dan om vijf uur. Als ze niet blijft slapen, moet ze alweer om half zeven terug. Die middag in ALBERGO ISOLA PARADISO is wel huiselijk begonnen, ondanks enige verontrusting die weer te maken had met bonnetjes, begeleid door stoten muziek uit de kamer van de geheimzinnige gast schuin tegenover mij. Ik wilde er bij de ober naar informeren, maar die vroeg, voordat ik iets kon zeggen, of hij het bonnetje nog even mocht zien. Ik was beduusd, en voor ik kon reageren, spoedde de ober zich, afgeleid door de immer vrolijke kok, ergens anders heen; richting keuken. Het gezelschap verzamelde zich, met stoelen van het terras, rond het zwembad; de zetbaas gaf een rondje Stella, ook ik kreeg een glas, en iedereen was aardig. Alleen de chef−kok deed iets te joviaal. Hij sprak me toe in een onverstaanbaar soort Engels, hij leek wel dronken. Vanachter de arcaden van het terras wenkte de baas naar mij. Of hij het bonnetje voor de drie overnachtingen nog even mocht hebben. Voor het inschrijven. Inschrijven? Hier op dit eiland? Zou die man werkelijk denken dat de politie hier komt controleren? Of heeft hij misschien gelijk en ben ik juist heel verdacht. Een man die zich op een eiland schuil wil houden, heeft vast iets op zijn geweten. Ik gaf hem het bonnetje haast zonder wantrouwen - het was zo gezellig bij het zwembad, met al die mensen - en ik kreeg het nog terug ook. Niet overal iets achter zoeken. Maar wat de baas met het bonnetje moest, BREMER

57

Anton Haakman: Het paradijs

begrijp ik niet, er staan alleen maar drie data op en het betaalde bedrag. Even later heeft die man geprobeerd twintig glazen op een te klein dienblad naar binnen te brengen. Ze vielen allemaal, zonder één uitzondering, in scherven op de rand van het zwembad. Liever maar niet meer het water in. Voor je het weet heb je glas in je voet. Tot mijn genoegen stelde ik 's avonds vast dat het restaurant nu wel in gebruik was genomen, met het terras. Maar toen ik me aan een tafeltje wilde installeren, riep de onervaren ober me terug. 'Wij zijn hier en famille, begrijpt u, voor u is in de bar een tafeltje gedekt.' Aan het cafétafeltje gezeten, heb ik gevraagd wat de pot nu dan wel zal schaffen. 'Vraagt u dat alweer?' zei de jongen die, zoals ik heb gehoord, Enzo heet. Vissoep en coregone dus. Ik vroeg tegen beter weten in of er nog andere wijn was. 'Wij hebben rode en witte wijn,' herhaalde Enzo hardnekkig. 'Ook in flessen?' Nee, wijnflessen bevinden zich hier op het eiland kennelijk niet. Wel is er bier, dus heb ik dat maar besteld, ook al houd ik er niet echt van. Na enige tijd en famille te hebben vertoefd, is Enzo teruggekomen met een schaal rauwkost waarvan ik het bij voorbaat aan mijn ingewanden kreeg. 'Ik zou vissoep krijgen,' probeerde ik nog. 'De chef vindt dat u vandaag maar eens iets anders moet eten. Als het niet goed is, neem ik het mee terug.' En hij pakte de schaal weer op. 'Ik wil de kok niet tot last zijn... als hij het te druk heeft met de familie...' Ik pakte met mijn rechterhand de bovenkant van de rugleuning van mijn stoel, alsof ik aanstalten maakte om op te staan. Maar ik besefte dat er BREMER

58

Anton Haakman: Het paradijs

niets te dreigen viel en dat ik nergens anders iets te eten kon krijgen. De boot van half zeven was al weg. Ik legde me er dus maar bij neer dat ik alles over me heen moest laten komen, als een gevangene. Een rat in een val. Het duurde een hele poos voordat de coregone werd gebracht, met wat van die rauwkost ernaast, en ik had het bord nog niet voor me of de grote familie van de baas kwam me gezelschap houden. Ze bezetten de ruime bar vrijwel volledig, meer door hun nadrukkelijke aanwezigheid dan door hun aantal. Maar zo is het wel een stuk gezelliger. Van een van de meest nabije stoelen staat een man geregeld op om de as van zijn sigaret af te tippen in de asbak op mijn tafeltje. Elke keer zegt hij hij vraagt het niet, het zegt het - 'permesso'. Toegestaan. Ten slotte is die man met een bijna zegevierend gebaar zijn peuk komen uitdrukken. Hij deed dat niet op mijn bord. Het gesprek van het gezelschap gaat over prioriteiten. Men is het eens geworden over deze volgorde: 1. Gezondheid. 2. Liefde. 3. Geld. 4. Vriendschap. Op al deze zaken worden nu luidruchtige toasts uitgebracht. Na het eten ben ik een wandelingetje rondom het hotel gaan maken, om het almaar lawaaiiger geworden gezelschap te ontvluchten. De begroeiing langs het pad wordt keurig kort gehouden door de tuinman, die zich voortdurend ergens in de struiken lijkt op te houden met zijn grote schaar. Zelfs op zondagavond werkt hij. Ik zag hem met een beugelzaag in de weer om de weinige, zeer oude, verkrampte olijfbomen te snoeien die Wilkes en Evert hebben gespaard. Het snoeihout ligt in grote bossen opgetast langs het pad. Die gedrochten moeten al zijn geplant voordat Nobel zich hier heeft gevestigd. Misvormde, met hun stompen ten hemel schreiende bomen. De deur van het kerkje was open. Binnen zag ik rond het aggregaat aan de wanden half vergane, van het vocht opbollende fresco's voorstellende BREMER

59

Anton Haakman: Het paradijs

serene, in lange gewaden gehulde maagden en kaarsrechte heiligen met biddende handen maar zonder gezichten, want die waren vervangen door tamelijk vers pleisterwerk. De grote rode bloemen die Serpina vorig jaar rondom de kapel heeft gezaaid, zijn opnieuw opgekomen, in nog groter getale, en ook hier en daar ver van de plaats waar ze vorig jaar stonden. Papaverachtige bloemen, groot en kwetsbaar. Ook vluchtig, verraderlijk. De bloem die ik toen heb geplukt is zienderogen verlept, en ik heb er een ruwe rode plek aan overgehouden op mijn linkerhand, waar die de bloem heeft aangeraakt. Bloemen van den boze. Haar lievelingsbloemen, waarover ze zong: 'Sai che i papà veri son pochi pochi pochi, fan tutti bastardini, fan tutti bastardini.' Zou ze er meer mee bedoeld hebben dan alleen maar een grapje? Is Victor soms niet Everts zoon? In ieder geval moet ik bij het zien van deze bloemen met enige vrees aan Serpina denken. Ik krijg het sterke vermoeden dat ze me ergens voor gebruikt. Serpina is niet gekomen. Casella heeft doorgegeven dat ze onmogelijk kan. Morgenavond komt ze. Ik betwijfel of ik daarop kan rekenen. Ontloopt ze me? Waar zou Victor zijn? Zou hij meekomen met Serpina, zijn wettige echtgenote? Wanneer zullen ze komen, de getuigen? Zullen ze komen? ***

BREMER

60

KOCH Aan het eind van de razende Overtoom, vlak voordat deze uitmondt in een onoverzichtelijke vlakte van asfalt, rails en een door niemand betreden eiland van gras in het midden, begint de Kromme Zocherstraat. Sommigen hebben de straat zelf wel opgemerkt, maar niet het gedeelte waar ik woonde, voorbij de kruising en na het zelden bezochte cafetaria Eindpunt, daar waar de straat zich heeft vernauwd tot een weggetje uitlopend op een pad dat steeds steiler oploopt tegen de heuvel, de heuvel die niemand beklimt behalve de paar bewoners van de huizen daar boven. Geen vreemdeling komt er ooit behalve een enkeling die verdwaald is en in zijn paniek geen oog heeft voor de verblindende schoonheid van het panorama, de lieflijke heuvels, de glinsterende rivier, en bij helder weer de zee. Ik leidde er een rustig, teruggetrokken bestaan, en ik hield mijn adres evenals mijn telefoonnummer geheim. Niemand wist mij te vinden, en haast niemand leek te weten dat zich aan de periferie van Amsterdam zo'n schitterende plek bevindt, en dat nog wel zo dicht bij een van de onbegrijpelijkste verkeerspleinen. Alles wat ik prachtig, indrukwekkend vond, vergeleek ik met mijn panorama. En toch vatte ik het plan op het huis te verkopen. Vanwege het ongeluk dat een ommekeer in mijn leven heeft teweeggebracht. Ik wilde een nieuw leven beginnen. Hoe, wist ik nog niet. Na dat ongeluk heb ik niet meteen een makelaar in de arm genomen, maar eerst zelf een advertentie geplaatst om mijn huis te koop aan te bieden. Waarom de weinige andere aspirant kopers niet verblind raakten door dat stralende landschap begreep ik niet, en West evenmin, want niets is van zo'n ontroerende schoonheid en helderheid dat het kan worden vergeleken met het vergezicht aan de achterzijde van mijn huis. Niet iedereen bleek het met mij KOCH

61

Anton Haakman: Het paradijs

eens te zijn. Was dat wel het geval geweest, dan had de mare zich vroeger of later wel verbreid, dan was mijn kleine woning het befaamdste van alle verblijven in mijn vaderland geweest, dan had die enkele verdwaalde wandelaar er gewag van gemaakt tegen ieder die het horen wilde, dan zouden er voortdurend mensenmassa's westwaarts drommen, en het gedrang had velen belet voor donker het panorama te bereiken. Totdat ik mijn advertentie plaatste, had zelfs niemand oog voor het altijd wisselende uitzicht dat ik genoot vanuit mijn bescheiden behuizing. West werd tijdens zijn eerste bezoek overweldigd door het stralende uitzicht vanuit het keukenraam, hij bewonderde de ondergaande zon, niet de banale roze prentbriefkaart die wij allen kennen, nee de zon zoals die alleen daar achter de slatuinen, te midden van de vele intens groene bomen ondergaat, hij zag de door het gouden licht omgeven meeuwen zweven boven de afgrond, boven het ravijn waar de achtertuin op uitloopt, maar de afgrond zelf heeft hij niet gezien. Later bleek hem dat hij van de wijde paradijselijke wereld daarachter nauwelijks een glimp had opgevangen. Wel sprak hij die eerste keer al zijn bewondering uit over het lied van de nachtegalen in de hoog opgeschoten brandnetels die de tuin overwoekerden. Hij was aan mijn adres gekomen via de producent van de succesvolle film over Peter Stuyvesant, waarvan ik het scenario had geschreven, en zijn bezoek leek niet in de eerste plaats een eventuele aankoop van mijn huis tot doel te hebben. West kwam voor een filmproject, maar hij deed het voorkomen alsof niet dat, maar mijn handboekje Alles kan de reden voor zijn bezoek was. Dat werkje liep naar de mening van West min of meer vooruit op zijn project. In dat boekje ga ik in op het nut van gebruiksaanwijzingen, bijsluiters, recepten, en ook op bijvoorbeeld etiquette−boeken en andere handleidingen die van nut zijn in het dagelijks leven. Ik pleit er voor een Algemene gebruiksaanwijzing KOCH

62

Anton Haakman: Het paradijs

voor het menselijk lichaam. Onder meer komt er een passage in voor over het Wonder Book for Boys and Girls van Nathaniel Hawthorne, een boekje vol wetenswaardigheden en kunstjes. West bracht Hawthornes werk ter sprake, hij zou mij een aantal fotokopieën uit diens werk sturen. Het gegeven van zijn filmproject had met Hawthorne te maken, ik zou het wel merken. Hij kwam enigszins belachelijk op mij over, aanvankelijk, deze man op wie ik in het begin niet alleen letterlijk maar ook figuurlijk neerkeek. Die man met zijn sikje, zijn strikje, zijn snorretje, bruin velours pak en zonnebril. Eerst vertelde hij over zichzelf. Als jong chemisch ingenieur was hij naar Nieuw Engeland getrokken, waar hij een groot deel van zijn leven had gewijd aan zijn uitvinding. Hij had tot voor kort de Canadese branch geleid van een chemisch concern dat door hem met belangrijke patenten verrijkt was. Mede door die patenten was hij zelf ook vermogend geworden, maar niet beroemd. Een goedkoper fabricageproces voor smeervetten spreekt niet tot ieders verbeelding. Klei in plaats van zeep, ach ja, waarom niet. De problemen die daarbij overwonnen moeten worden, wie maalt erom? Zijn strijd tegen het water zou zijn vroegere landgenoten moeten interesseren. Hij probeerde het simpel uit te leggen, in de hoop dat hij er aldus tenminste bij mij enige eer mee zou inleggen. Klei trekt water aan. Als het op basis van klei geproduceerde smeervet water zou aantrekken, zou dat rampzalig zijn voor de te smeren machines. Het was West gelukt de te gebruiken klei waterafstotend te maken. Hoe prozaïsch ook, het onderwerp zou in zijn oude vaderland meer aandacht moeten krijgen. Alles draait er immers om klei en water, zelfs in tal van liedjes. Neem Hollands Boer zijn guldens af, zijn centen en vierduiten; dan heeft hij nog zijn vette klei en staat erbij te fluiten... Maar neem je Hollands water weg... Aangetrokken worden door water ('Een Jongen Hoort op het Water Thuis') en er tegelijk door afgestoten. Behalve als geslaagd emigrant, als onderzoeker en als overwinnaar in de strijd tegen het water had hij ook meer aandacht verdiend als mecenas. KOCH

63

Anton Haakman: Het paradijs

Omdat hij niet tevreden was met alleen een zeer aardse vondst ging hij zich inlaten met de schone kunsten, met de bevordering van de schone kunsten wel te verstaan. Ik kwam op de proppen met een even vleiende als voor de hand liggende vergelijking: 'U doet mij denken aan een andere uitvinder, die met de miljoenen die hij vergaarde eeuwige roem heeft gekocht, voor zichzelf en voor vele anderen.' Ik bedoelde het als aansporing. West had een prijs kunnen instellen. Maar hij had andere plannen, en hij kan ook lang niet zoveel miljoenen nalaten als de man die hij inderdaad beschouwt als zijn illustere voorganger. Nobel was een van zijn voorgangers in de strijd tegen het water. Hij mengde nitroglycerine tot een kneedbare massa met diatomeeënaarde ofwel kiezelgoer, een afzetting van kiezelschalen van eencelligen. Dit goerdynamiet had één nadeel: de al te gemakkelijk ontploffende nitroglycerine treedt uit wanneer het mengsel met water in aanraking komt. Daarom zocht, en vond, Alfred Nobel een springstof waaruit de nitroglycerine niet loslaat in water: de springgelatine, een mengsel van nitroglycerine en collodium. West gaf college, en ik luisterde, deed alsof ik belangstelling had. En West greep mijn vergelijking met Nobel onmiddellijk aan. Hij liet zich overhalen tot ijdele praat: 'Ik heb meer dan één uitvinding op mijn naam staan. Sommige zijn mij ontfutseld. De wasmiddelengigant P & G splitst dank zij mijn vondst dag en nacht vetten in vetzuren en glycerine. Synthetische vetzuren heb ik ook bereid. Uit paraffine, door bij honderdzestig graden lucht in te blazen in tegenwoordigheid van KMnO4 als katalysator. Ook die vinding heb ik mij laten ontglippen, in mijn enthousiasme en gebrek aan ervaring. Hoe naïef was ik, in mijn jonge jaren. Het heeft lang geduurd voordat ik wist hoe ik een vermogen kon vergaren.' Terwijl ik luisterde en naar hem keek, begon ik hem minder belachelijk te vinden. Hij sprak met zoveel vuur over die treurige uitvinding, ik merkte dat KOCH

64

Anton Haakman: Het paradijs

ik met een fanatiek mannetje van doen had. Hij was kennelijk gedreven door zucht naar faam. En afgunstig op de beroemde Nobel: 'Alfred Nobel richtte fabrieken op in Duitsland, Zweden, Oostenrijk, de Verenigde Staten, Frankrijk, Engeland. Intussen bleef hij een hardwerkende vrijgezel, een onderzoeker die bezeten was van een droombeeld. Aan een vriend schreef hij dat hij een stof of een machine wilde uitvinden van een zo verschrikkelijk massale vernietigingskracht dat de oorlog er voorgoed onmogelijk door zou worden gemaakt. Bij zijn dood lagen op zijn bureau plannen voor nieuw oorlogstuig, en notities over middelen ter verwezenlijking van de eeuwige wereldvrede. Dat werk heeft hij niet kunnen voltooien.' Ik herinnerde me te hebben gelezen over Nobels excentrieke leefwijze, en over een bepaling in Nobels testament. Na zijn dood moest men hem de aderen openen en hem vervolgens cremeren, want hij vreesde anders levend te worden begraven. 'Wat wilt u?' vroeg ik, toen hij uitgesproken was over Alfred Nobel. 'Dat ik de man bezing die het wapen wilde bedenken waarmee alle oorlog wordt uitgebannen? Verwacht u van mij een loflied op de Afschrikking? Op zijn variant van het 'si vis pacem, para bellum'? Nee, West was niet gespeend van idealisme, maar hij had een heel andere film in gedachten, een film met de onsterfelijkheid als thema. Hij vroeg mij of ik de autobiografie van Howard Hughes kende, van die door rijkdom vereenzaamde en excentriek geworden verziekte grijsaard Howard Hughes. Ja, en ik wist ook dat die niet door Hughes zelf was geschreven, maar door de oplichter Clifford Irving, die later de kost is gaan verdienen met het schrijven van autobiografieën namens rijke mannen. West knikte, en zei: 'Dat is precies waar ik heen wil'. Hij haalde een van Irvings advertenties te voorschijn: * SUCCESS IS MORE THAN AN EGO TRIP * Your life story. Professionally written. KOCH

65

Anton Haakman: Het paradijs

Book−length biography−autobiography. The ultimate personal statement. Who you are and what you have accomplished. (Contact:) Editor−in−Chief: Clifford Irving. Literary Developments, Inc. Pan Am Building, 200 Park Avenue, New York, New York 10017, Suite 303 East (212)986−2515 Het gesprek kwam even op Orson Welles, die een film F for Fake heeft gemaakt over oplichters, naar een boek van die Clifford Irving, de man die biografieën schreef tegen betaling. De eeuwigheid voor een slordige tienduizend dollar. Goud op snee. West wilde een film met een ingewikkelde plot, die hij mij kort uiteenzette. Een man neemt de plaats in van zijn huisknecht, met alle verwikkelingen van dien. Hij had mij uitgezocht om daarvoor het scenario te schrijven, al kende hij mijn destructieve neigingen, waar hij niet erg mee ingenomen was, dat werd algauw duidelijk. Waarom mij? Ik moest wel opbiechten dat ik eigenlijk veel liever iets heel anders had gewild dan werken aan Wests project. Ik had mijn eigen ideeën over film. Ik was niet zozeer geïnteresseerd in intriges, ik wilde de mogelijkheden uitbuiten die van een film iets anders maken dan een verhaal dat men net zo goed kan lezen. Ik wilde niet alleen de tijd, het verstrijken van de tijd, naar mijn hand zetten, ook wilde ik de ruimte manipuleren, en eventueel oorzaken en gevolgen verwisselen, in de hoop daarmee een andere wereld te ontdekken. Het leek West een krankzinnig idee, hoezeer ik hem ook probeerde te overtuigen van mijn revolutionaire opvattingen. West had een filmplan, maar ik had het mijne. Jarenlang ben ik vervuld geweest van mijn idee voor een film over de oneindigheid, een film die zich KOCH

66

Anton Haakman: Het paradijs

moest afspelen in een museum zonder grenzen, waarbinnen De Werkelijkheid getrouw werd weerspiegeld. Het Heelal, zo moest die film gaan heten. West was van dat plan op de hoogte, mijn producent had hem ervan verteld. Oneindigheid en onsterfelijkheid, voor West kwam het op hetzelfde neer. 'Het Heelal, Universe, om het internationaal te houden. Ontwrichting! Optisch bedrog! Vertekening! Vals perspectief!' Zulke dingen riep West. Was hij sarcastisch? Ik legde hem mijn idee uit. Kort gezegd, het kwam neer op ruimtelijke desoriëntatie. Geknoei met de tijd is al even oud als de film zelf, stukjes tijd overslaan, het verleden achter het heden aan, dat kennen we al veel te lang, maar ik wilde iets nieuws, ruimten scheppen die niet eens denkbaar zijn. Het is niet doorgegaan, dat heelal, niemand wilde zijn geld eraan wagen. Nee, geen cent kwam er los, de jonge regisseur met wie ik Het Heelal voorbereidde, moest eerst maar eens laten zien dat hij een gewone film kon maken. Als film ergens goed voor is, dan is het voor het ontdekken van andere werelden, hield ik West voor. Ik was op zoek naar een wereld waarin de gebeurtenissen minder voorspelbaar waren; waarin de leiband, de keten van oorzaken en gevolgen radicaal werd doorbroken. Iedereen die een beeld van de wereld heeft, of een beeld van wat dan ook, benijd en veracht ik tegelijk. Ik wilde de toeschouwers zozeer desoriënteren dat niemand zich in mijn decors thuis zou voelen, dat niemand zich bij het aanschouwen van mijn films op zijn gemak zou voelen. De zetstukken, de wanden en de acteurs moesten minstens even vaak worden verplaatst als de camera. Het is er nooit van gekomen. Ook West vond mijn plan te chaotisch. En misschien had hij gelijk. Het resultaat had grote kans van mislukken, meende hij. 'Allemaal theorie!' Hij meende dat vermoedelijk niemand in verwarring zou zijn geraakt. Niemand zou zijn aandacht erbij kunnen houden. 'In het gunstigste geval zou het publiek daveren van het hoongelach. De mensen zijn ondoorgrondelijk en onberekenbaar.' In zijn ogen was ik het KOCH

67

Anton Haakman: Het paradijs

slachtoffer van mijn eigen kwaadaardige pogingen tot het scheppen van wanorde. Maar misschien waren het alleen maar spelletjes, ook al waren het spelletjes die ik niet laten kon. Ik was een verslaafde speler. Ik legde uit dat het ongemak een min of meer verborgen bestaan moest leiden binnen een comfortabel lijkend geheel, het moest niet meer dan een vage verontrusting veroorzaken. West was niet geïnteresseerd in mijn idee, al schrok hij niet terug voor progressieve plannen. Maar ik meende dat het project van West in het mijne zou kunnen passen, het zou een aanloopje moeten zijn tot wat ik van plan was. Een film over onsterfelijkheid als aanloopje tot mijn film over oneindigheid. Zucht naar onsterfelijke roem speelt bij West kennelijk een belangrijke rol. Het verwerven van faam is blijkbaar zijn grootste ambitie. Toen bleek dat het voortleven hem op de ene manier, als uitvinder, niet lukte, ging hij het langs een andere weg proberen. Via zijn project, zoals hij het noemde. 'Waarom bent u met uw streven naar onsterfelijkheid eigenlijk bij mij gekomen?' vroeg ik, want ik begreep dat het onderwerp onsterfelijkheid voor hem meer was dan alleen maar een thema. Dat hij voor zichzelf onsterfelijke roem had verwacht. 'Was het heimwee naar uw geboorteland? Of was het die typisch Noordamerikaanse minachting voor Hollywood, waardoor u contact opnam met Bicentennial Productions om achter mijn adres te komen?' Bicentennial Productions Amsterdam/Atlantic City NJ was opgericht voor de produktie van Requiem voor een been, de film over Peter Stuyvesant. Het maatschappijtje werd opgeheven nadat dat produkt zijn geld had opgebracht. Nee, het was geen heimwee, geen minachting voor Hollywood, maar Wests zesde zintuig dat mecenaat en idealisme omtovert in contanten. Het gegeven van de film die West wil realiseren, het gegeven van de KOCH

68

Anton Haakman: Het paradijs

huisknecht zoals hij het noemt, dicteert een bijzonder afgelegen, om niet te zeggen ongenaakbare, maar wel paradijselijke plek. Het gaat om een wereldvreemd melodrama met een vergezochte ontknoping. Met die ontknoping had ik moeite. De verrassende afloop was strijdig met mijn ideeën aangaande de opbouw, het verloop van een film. 'The stress is not in the mystery, but in the pattern,' citeerde ik. 'Als er al een ontknoping moet komen, zal ik die in onze film voortijdig prijsgeven.' Dat voorrecht heeft West mij gegund. Hij zei dat ik met die ontknoping maar moest doen wat mij goeddunkte, maar dat er volgens hem geen andere mogelijkheid was, dat het een onontkoombare ontknoping was, en dat hij ervan overtuigd was dat ik dat zou inzien. Dat ik zou begrijpen dat de afloop zo zal moeten zijn als het gegeven dicteert. Maar hij zou niet ingrijpen als ik het anders wilde aanpakken, en dat gold zowel voor het voorbereidende stadium als voor de produktie. De enige voorwaarde die West stelde was dat de hoofdpersoon, de huisknecht, zijn redenen moest hebben om zijn ware identiteit verborgen te houden. We waren het eens geworden, leek het. Meer viel er voor het moment niet te bespreken. Over een eventuele aankoop van mijn huis sprak West niet. Hij zou mij wat materiaal sturen, en suggesties aangaande de locatie. Hij had een eiland op het oog waar het gegeven zich heel wel had kunnen afspelen, zou kunnen afspelen. Een eiland in een meer, in Italië. We waren uitgesproken, maar West vertrok niet meteen. Hij bleef een tijdlang, met zijn rug naar me toe, voor mijn boekenkast staan, zette zijn zonnebril af om de titels beter te kunnen lezen, draaide zich daarna om en keek me doordringend aan, met zijn opvallend diepliggende ogen. Ik weet dat er toen iets met me gebeurde. Sindsdien heb ik het gevoel dat ik een ander ben geworden.

KOCH

69

Anton Haakman: Het paradijs

West kwam als geroepen, schreef ik. Ik merkte dat ik onder de indruk was geraakt van zijn manier van doen. Het aanbod van West was niet alleen aanlokkelijk, het had ook iets dwingends. Het was alsof West mij dwong, door de manier waarop hij mij had aangekeken. Ik wilde niet alleen vanwege mijn financiële nood, maar ook vanwege mijn ongeluk mijn huis verkopen. Ik wilde weg. Ik moest weg. Ik durf het nauwelijks te beschrijven, het ongeluk, zo tragisch was het, en zo vernederend was de nasleep. Ik reed door een stadje, langs een kanaal. Aan het eind van dat stadje stond een fabriekshal waar grote staalconstructies, lichtmasten, bruggen, werden gesmeed. Op het moment dat ik de hal naderde, schoof er een reusachtige autoped naar buiten, bemand door vierentwintig volwassenen, voor een proefrit. In dat stadje worden jaarlijks autopedraces gehouden, waarbij ook prijzen worden uitgedeeld voor de origineelste steps. In de loop van de jaren was er een felle concurrentie ontstaan tussen twee smederijen, om beurten kwamen zij uit met een mammoetstep die nog kolossaler was dan die welke hun concurrent bij de vorige wedstrijd had ingezet. De gevaartes waren nauwelijks bestuurbaar, alleen de voorste man kon ze enigszins van richting doen veranderen. Op het moment dat de mammoetstep van de firma Touw naar buiten schoof, moest ik kiezen tussen mijn eigen leven en dat van de vierentwintig steppende mannen, ik had de vaart in kunnen rijden, maar dacht het ongeluk te kunnen voorkomen door te remmen. De klinkerweg was te glad, de auto trof de vrijwel onbestuurbare, twintig meter lange mammoetstep in de flank, en sleurde het gevaarte mee over een afstand van twaalf meter. Behalve de acht mannen die op slag dood waren, stierven er nog twaalf aan de verwondingen die de onbuigzame step met al die sturen waarmee niet kon worden gestuurd hun had toegebracht terwijl ze werden meegesleurd door mijn zware auto. KOCH

70

Anton Haakman: Het paradijs

De rechters hadden bij het horen van de getuigen met vertrokken gezichten geluisterd, alsof ze ieder ogenblik in lachen hadden kunnen uitbarsten, en een van de magistraten had zich zelfs even moeten terugtrekken. Ik werd vrijgesproken. Mijn schuldgevoel werd er niet minder door, het werd alleen maar verergerd door de belachelijkheid van het ongeluk. Het medeleven van mijn buren, van mijn weinige vrienden, had iets meewarigs, er klonk met moeite ingehouden spot in door, alleen ik wist hoe gruwelijk het ongeluk was geweest, en ik kon het niemand uitleggen. Ik was een belachelijk mens geworden, niemand wist raad met me, ik was een getekende, een paria, melaats, het slachtoffer van een starre staalconstructie met vierentwintig vastberaden mannen, consequent tot in de dood. Het ongeluk was voor mij de bevestiging geweest van iets dat ik allang besefte. Vastberadenheid, consequentie, orde hebben altijd de grootste gevaren meegebracht.

KOCH

71

Anton Haakman: Het paradijs

Kort na zijn bezoek ontving ik van West een pak fotokopieën uit het werk van Hawthorne, die dienstig konden zijn voor zijn project. Hij zag in die schrijver kennelijk een geestverwant, een man met grote belangstelling voor chemische fabricageprocessen, in het bijzonder die van reukloze zeepfabricage. Hawthorne beschrijft onder meer een ontmoeting met een man die zijn leven heeft gewijd aan de verbetering van groene zeep, een beminnelijke amateur, een echte knoeipot. In een lange begeleidende brief gaf West uiting aan zijn grote voorliefde voor Hawthorne, niet zozeer de schrijver als wel de uitvinder: hij wist hoe gezouten boter kon worden opgefrist en hoe men mosterd of sterrekers kon kweken op nat flanel, ook hij werkte aan een soort Algemene Gebruiksaanwijzing voor het menselijk doen en laten, en hij redigeerde het Amerikaans Tijdschrift voor Nuttige en Vermakelijke Kennis. Lering, nut en vermaak. Hij beschrijft hoe je van gemalen rijst gemengd met water een soort lijm kan maken waarvan je goed houdbare poppetjes kan kneden. Hawthorne nam alles maar dan ook alles aandachtig in zich op, hij noteerde bijzonderheden over het weer, de boomgaard, het baden in de rivier; over huiselijk geluk en over mensen die hij buitenshuis ontmoette: boeren, marskramers, potsenmakers, koetsiers en herbergiers. Hij schreef elk recept op dat hij kon bemachtigen, in de hoop dat hij op een dag uit handen van bijvoorbeeld een stervende Engelse officier of een heksachtige half−indiaanse tante het geheim van het eeuwige leven zou ontvangen, in Elizabethaans geheimschrift of een andere code. Hij geloofde dat het bereiden van een levenselixir binnen het bereik van de kleine knutselaar lag. Je kon immers ook door bepaalde ingrediënten te mengen een dodelijke drank bereiden. In zijn brief legde West verband tussen Hawthornes ideeën en het onderwerp Alfred Nobel, dat hem zo aansprak. Zo bracht hij Hawthornes ideeën over nalatenschap ter sprake. 'To inherit a great fortune. To inherit a great misfortune,' schreef Hawthorne. Alfred Nobel herhaalde het: 'Door KOCH

72

Anton Haakman: Het paradijs

erfenis verkregen fortuin brengt geen geluk', en hij liet zijn tweeëndertig miljoen kronen niet na aan zijn verwanten, maar kocht er eeuwige roem voor, voor zichzelf en voor degenen die in zijn naam werden bekroond. West raadde me in die brief ook Hawthornes onvoltooide roman Septimius aan, over iemand die een levenselixir zocht, een uitvinder met morele problemen. Op kopieën uit Hawthornes werk, vaak fragmenten die uit niet meer dan notities bestonden, had West ideeën voor verhalen aangestreept die verband hielden met Hawthornes denkbeelden over onsterfelijkheid, over nalatenschap, over mad scientists. Hij had Hawthornes boeken kennelijk grondig bestudeerd. Hawthorne had al in diverse verhalen afgerekend met de onsterfelijkheid, maar op latere leeftijd ging hij steeds vaker excuses bedenken voor het gebruik van een dergelijk levenselixir - als dispensatie voor het tot een goed einde brengen van een grootse taak. Het zou wel iemand moeten zijn met hoogstaande voornemens die hij in geen geval onvolbracht wil laten. Hij weet dat het middel dat zijn jeugd terugbrengt niet strookt met de 'opzet van de wereld' zoals Hawthorne het uitdrukt. Zonder de dood zou de vader eeuwig leven en de erfgenaam nooit zijn erfdeel krijgen, zodat hij zijn verwekker gaat haten bij de ontdekking dat deze nooit het veld voor hem zal ruimen. 'Daarom acht hij het alleen gerechtvaardigd in zijn eigen uitzonderlijke geval... het zou een uitvinding kunnen zijn die hij wil voltooien, iets waarvoor zijn leven te kort is, een manier om de ziekten uit de wereld te bannen, om een eind te maken aan armoede, of slavernij, of oorlog. Een opvolger is niet in staat zijn taak te hervatten.' Een maand nadat West me had bezocht, ontving ik een postpakketje uit Italië, waar West een kasteeltje bezit, in Piemonte. Het pakje bevatte een kaart van Latium, met een grote rode potloodcirkel om het meer van Bolsena, en een rode pijl die naar een eiland in dat meer verwees, het Isola Martana. Er zat ook een boekje in het pakket, Potgieters Onder weg in den Regen. In die novelle zit KOCH

73

Anton Haakman: Het paradijs

Potgieter in de trein te lezen in een 'boekske, dat voor allen titel het woordeke: ''Pansie'' droeg'. Dat boekje bevat een door Hawthorne aan het eind van zijn leven geschreven fragment van een roman, die onvoltooid is gebleven en verschenen is in oktober 1864, drie maanden na zijn dood. Pansie had deel moeten uitmaken van een groter, onvoltooid gebleven werk dat The Dolliver Romance had moeten heten. Ik werd nieuwgierig naar dat boekje dat Pansie heet, ik vond het in de Bibliotheek van de Universiteit en heb het mogen lenen. Het is inderdaad ragfijn, zo dun dat er vier gouden regeltjes nodig waren voor de tekst op het leren ruggetje: HAW− THORN PAN− SIE De E van Hawthorne kon er kennelijk niet bij. Een eenvoudig ex−libris op het gemarmerde schutblad bevat de woorden VERZAMELING E.J. POTGIETER Ik had dus hetzelfde exemplaar in handen dat Potgieter in de trein had zitten lezen, eind 1864, en dat hem inspireerde tot zijn novelle. 'PANSIE: A fragment' vermeldt het titelblad. Het boekje bevat één katern van achtenveertig pagina's, met inbegrip van een voorwoord geschreven door Oliver Wendell Holmes, een vriend, die herinneringen ophaalt aan Hawthornes laatste dagen en begrafenis. Van de vierendertig bladzijden Pansie heeft Potgieter er zeven in vertaling opgenomen in zijn Onder weg in den regen, alsof hij Hawthornes fragmentarische nalatenschap van een context KOCH

74

Anton Haakman: Het paradijs

wilde voorzien. Potgieter voert in de trein een gesprek met de schim van Hawthorne, die tegenover hem is komen zitten en met hem spreekt over het voortleven van 'des dichters geest' na diens dood, 'niet als een spook, niet als een schim,' nee, verkwikkend en hartverwarmend. 'Is eenige faam ter wereld wenschenswaard? Of, laat ik het stouter uitspreken, welke andere langdurige beroemdheid is denkbaar? Wij herinneren ons het verleden niet, wij geven niets om het verledene dan zoo verre de dichter het ons in wat het edelaardigs en verhevens begrijpelijk heeft gemaakt.' De schimmen van de machtigen zijn ijler dan de lucht, zij spelen hun kortstondige rol zonder indruk achter te laten, tenzij de poëet hun bedeelt met zijn scheppende ziel, aldus Hawthorne tot Potgieter. Ja, de verschijning van West kwam als geroepen. Ik moest weg uit het huis, uit de stad, uit het land. Over een eventuele aankoop van mijn huis repte hij niet meer, maar hij stelde me een royaal honorarium in het vooruitzicht voor het te schrijven scenario. Maar ook zonder dat voelde ik me door het optreden van die man bijna gedwongen voor hem aan de slag te gaan.

KOCH

75

Anton Haakman: Het paradijs

Op advies van West, min of meer op zijn bevel, ben ik naar het eiland gereisd, het Isola Martana, waar ik aan het scenario zou gaan werken dat daar moest worden voltrokken. Voor West stond het kennelijk van meet af aan vast dat alleen het eiland, en geen andere plek ter wereld, in aanmerking kwam. Voor mijn vertrek nam ik toch maar contact op met een makelaar. Er kwamen opnieuw aspirant kopers voor mijn huis, mensen die weinig oog leken te hebben voor het vergezicht maar wel met opgetrokken neus in alle kasten keken, en zelfs zouden hebben rondgeneusd in de sterfkamer beneden als diezelfde makelaar hen niet had weerhouden door hun aandacht af te leiden van de details naar: de vrije ligging; het geringe onderhoud dat de tuin vergt; de lage stookkosten die de lage kamertjes met zich meebrachten. De makelaar sprak van een 'handige kleine woning'. Ook al had ik, om van de verkoop van mijn huis niet al te veel leed te ondervinden, in de zaterdagskrant laten aankondigen dat de volgende zaterdag de Enige Algemene Kijkdag zou zijn, toch had ik de hele week het gevoel dat ik een winkel dreef. Dat was iets wat ik nooit had gewild, zo'n huis waar iedereen binnenloopt en rondsnuffelt. Mijn ouders hadden een winkel gehad, en dat was meer dan voldoende geweest. Andere kinderen woonden veilig achter een hardhouten voordeur met hoogstens een klein raampje, ik had mijn hele jeugd indringers te verduren gehad, in dat tochtige huis met de vijf uitstalkasten en zo'n glazen deur waardoor van half negen tot zes uur ieder die dat wilde zomaar mocht binnenkomen, graaien in de vakken, kritiek uiten zelfs. In Magazijn De Faam werden onbeschofte vragen gesteld, klanten waren verontwaardigd omdat meneer en mevrouw Koch iets wat zij begeerden niet in voorraad hadden. En dat allemaal in ruil voor geld. Geld waar mijn vader destijds huizen voor had gekocht; ook het huis aan de Kromme Zocherstraat. Een week lang had ik mensen, hele gezinnen meestal, langs zien rijden en zien gluren, vaak ook stoppen, uitstappen, wijdbeens de voorgevel keuren, foto's nemen. Sommigen belden aan en vroegen of ze even om het huis heen mochten lopen. Waarop ik KOCH

76

Anton Haakman: Het paradijs

antwoordde: 'Dat kan niet. Achter het huis is een afgrond. Dat kunt u weten.' Dat konden ze weten uit de advertentie, waarin niet alleen gewag was gemaakt van een overweldigend uitzicht over de vallei ten westen van de stad, de door heuvels omsloten wijde vlakte met de rivier, de geurige bossen, het kalme meertje dat zijn water aan de rivier onttrekt en na verloop van tijd weer teruggeeft aan de steeds breder en trager wordende stroom, en heel in de verte de zee die, zoals bekend, van alle tijden is. Maar ook van de afgrond. Die week kwamen er heel wat mensen onbeschaamd rondneuzen en beledigende zinnen uitspreken in de trant van: 'Ik denk dat ik wel wat andere ideeën heb dan de heer Koch, over hoe je een huis en een tuin inricht.' 'Romantisch,' zo benoemden vrouwen mijn huis tegenover hun echtgenoten, die nuchter bleven en zakelijk, en vooral niet hun goedkeuring uitspraken, hoezeer ze ook onder de indruk waren van het vergezicht achter het ravijn. Bij alle gespeelde nuchterheid was de belangstelling niet gering. Zo hebben toch nog velen de plek daar aan het eind van de Kromme Zocherstraat ontdekt. Wanneer ik even weg was geweest, vond ik meer dan eens briefjes van geïnteresseerden op de mat achter de eiken voordeur met het kleine raampje. Van nabij en van ver kwamen ze. Mensen die een kennel wilden beginnen; mensen die waren aangelokt door de woorden 'handige kleine woning' uit de advertentie; mensen die ik zo sympathiek vond dat ik koffie voor ze zette, zodat ze me verlieten met een veelzeggend 'In ieder geval bedankt voor de koffie'. Dat de woning was tegengevallen, kon ik onmogelijk begrijpen. Misschien kwam het doordat ik de voor niemand te betreden kamer beneden betitelde als de sterfkamer: de bestemming die ik er ooit aan had gegeven nadat ik mijn kat er dood had aangetroffen.

KOCH

77

Anton Haakman: Het paradijs

De nacht voordat ik op reis moest, sliep ik slecht. Ik was onrustig omdat ik meende dat het resultaat van de reis bepaald kon worden door de voorafgaande nacht. Een soort bijgeloof van mij. De avond tevoren had ik me moed ingedronken, in de hoop minstens een slaapverwekkende kater te zullen hebben om mee te vertrekken. Toen ik halverwege de nacht op het divanbed tegenover mijn televisie wakker werd, stond het toestel nog aan. Halverwege de nacht, bij mij is dat ongeveer half drie, werd ik wakker doordat ik werd geteisterd door oorverscheurend gekrijs. Ik kwam overeind en zag in het lichtende vlak voor me een gewemel als van een zwerm witte vogels. Een wolk van bleke schimmen. En ik hoorde een geschreeuw als van ontelbare uitgehongerde meeuwen. Het schrille geluid en het flakkerende licht hinderden me; ik drukte het toestel uit, keek op de klok en ging weer liggen, verbaasd dat er op dat uur van de nacht nog werd uitgezonden. Daarna sliep ik onrustig verder tot in de ochtend, de ochtend waarop ik in beweging kwam om het project van West gestalte te gaan geven. In de morgen, na bad en koffie, ging ik twijfelen aan die meeuwen. Sneeuw natuurlijk, logisch, rijmt op meeuw. Ik zette het toestel opnieuw aan: en weer meende ik ze in die sneeuw te zien, in groten getale, zij het iets minder opdringerig, omdat de dag de kamer binnendrong vanuit het stuk tuin naast de afgrond. De natte struiken stonden te zwaaien in de wind waar een uur tevoren, voordat het was gaan regenen, echte meeuwen me hadden gerustgesteld. Ik was ontwaakt uit een droom die zich - naar ik me al dromend had verzekerd afspeelde op een eiland, een waddeneiland dat de eeuwigheid voorstelde, juist doordat het verleden er voortdurend wegwaait, en wordt weggewassen door de grijsgroene zee, een eiland dat ik nooit heb gezien en dat ik me voorstelde als het absolute tegendeel van dat waarheen ik me nu zou begeven. Ik probeerde een natuurlijke verklaring te vinden voor de sneeuwende meeuwen op het scherm. Misschien was het toestel stuk, misschien zond men de vogels bij wijze van proef uit, in plaats van het gebruikelijke testbeeld, zo stelde ik KOCH

78

Anton Haakman: Het paradijs

mijzelf gerust. In het vliegtuig gezeten overwoog ik of ik de jonge Brabander naast mij zou lastigvallen met vragen over nachtelijke televisieuitzendingen. Maar ik kwam tot de conclusie dat dat geen zin had. Die jongen had, daar was geen twijfelen aan, de afgelopen nacht droomloos geslapen, was kwiek zijn bed uitgesprongen toen de wekker afliep, had onmiddellijk zijn gebeden gezegd en zijn oefeningen gedaan en daarna een koude douche genomen. De jonge Brabander zou me maar hebben uitgelachen, en ik had mijzelf belachelijk gevonden, met mijn verwarde, vervormde verbeelding. Overal schimmen zien, ook waar ze niet thuis horen. Mijn onvermijdelijke beroepsdeformatie. Vóór mij zat een vrouw met op haar hoofd een koptelefoon die ritmisch piepte. Ook de luidsprekers, die voor het opstijgen geruststellende muziek ten gehore hadden gebracht, gaven tijdens de vlucht luid gesjirp weer. Althans, zo ervoer ik het. De Brabantse jongen naast mij zat, met zijn te grote bril op zijn neus, afwezig te staren. Dromerig op weg naar zijn paus. Met de paas. Of die jongen het ook hoorde, vroeg ik toch maar. 'Jaja,' had de jongen gezegd. Dubbele bevestiging, of halve ontkenning. Natuurlijk had ik tevreden moeten zijn met de verklaring dat mijn zintuigen de laatste weken ongehoord scherp waren geworden; dat ik helder zag, en voelde van verre; en dat ik uit mijn doen was vanwege mijn ongeval, en vanwege de door West in gang gezette affaire. Ik was bang, ik ben altijd bang als ik ga vliegen, ik voelde me te zwaar om op te stijgen, met mijn lichaamsgewicht dat overigens het gemiddelde niet overtreft. Althans het gemiddelde voor iemand van mijn lengte. Een gewone landing ervaar ik als een noodlanding, gevolgd door opgeluchte muziek uit de luidsprekers. Deze keer strijkers, en ook een trompetje. Ik luisterde gelaten naar de zachtjes tetterende, kwetterende muziek, terwijl ik gespannen keek naar het lichtbakje dat aangaf dat de gordels nog niet los mochten. Ik keek om me heen om te zien of de anderen ook een beetje ongerust waren, en zag een gemêleerd gezelschap als voor een film die de titel Airport 1984 zou kunnen dragen. KOCH

79

Anton Haakman: Het paradijs

Terwijl de bus die mij naar de stad zou brengen het standbeeld van Leonardo rondde, die verregende reus met in de hand een vogel, steeg boven dat beeld een vliegtuig op. Het leek alsof het loodzwaar was en slechts met moeite van de aarde was losgekomen. Dat gaf me opnieuw het gevoel dat ik tijdens de vlucht had gehad: dat het toestel loodzwaar was, en loodzwaar op aarde terugkeerde. Dat alles ondraaglijk zwaar was. Achter de raampjes van de bus hing dezelfde trage motregen die ik bij mijn vertrek gemeend had voorgoed te verlaten. Er spookten voortdurend vogels door mijn hoofd. Het was alsof ik ze niet die ochtend had gedroomd, maar jaren geleden. Of, jaren geleden voor het eerst en die ochtend opnieuw. Het was alsof ik het allemaal al eens eerder had beleefd. Slaapgebrek en belastingvrije whisky waren vermoedelijk de oorzaak van die geestestoestand. Alles, ook mijn gescherpte waarnemingsvermogen, zal wel ergens toe dienen. Zo is de aard van het project. Ik was er in ieder geval van overtuigd dat niets van wat ik beleefde verloren mocht gaan. Die avond heb ik met de vogels afgerekend. In mijn eerste brief aan West heb ik verantwoording afgelegd voor de forse rekening van een restaurant: 'Kent u de Trattoria Quagliasorda, bij de Botteghe Oscure?' Doof gevogelte, daar stilde ik die avond mijn honger mee. Kwartels, daarop oefende ik wraak. Met het hotel waar ik die nacht verbleef, was ik naar omstandigheden redelijk tevreden. Voor één nacht, met uitzicht op vele eeuwen vergane grootheidswaan. Een wormstekige vorm van relatieve onsterfelijkheid. Natuurlijk ging er voor mij niets boven het uitzicht uit mijn eigen huis. Op Tweede Paasdag ben ik, tegen achten, met de trein vertrokken van het perronnetje aan de zijkant van het grote kopstation. Het ging om een traject van een kilometer of tachtig, waarop de trein zo'n twintig keer gestopt is, maar KOCH

80

Anton Haakman: Het paradijs

hoe gemoedelijk het lokaaltje ook was, ik voelde me niet helemaal rustig. De kwartels van de avond tevoren protesteerden nog steeds in mijn binnenste. Pas halverwege mijn bestemming verliet het treintje de buitenwijken en de voorsteden en verscheen er eindelijk groen. Ik was de enige reiziger. Het stationnetje van Montefiascone lag tegen mijn verwachting niet in of zelfs maar dicht bij het stadje. De naam van de plaats had me moeten waarschuwen, spoorwegstations liggen nooit op een berg. Beneden in de velden, vele kilometers van de heuvel met de Dom, bevond zich de verlaten halteplaats waar ik, de enige treinreiziger, ben uitgestapt. Er was niemand op het kleine perron, er was ook geen loket, en ook buiten het stationsoptrekje, nauwelijks meer dan een abri, was geen levend wezen te bekennen. Evenmin een bus. Zelfs geen weg. Een telefoon ook al niet. Alleen een paadje omhoog, dat bleek uit te komen bij de Via Cassia, een smalle maar drukke weg, vanouds de heirbaan van Rome naar Siena. Daar snelden auto's vol feestelijk volk langs mij heen, paasvierende gezinnen die niet voor me stopten, ook niet toen ik in mijn notitieboek met zo groot mogelijke viltstiftletters MONTEFIASCONE had geschreven, wat ik onbeschaamd vertoonde aan langsrazende automobilisten. Behalve een koffer en een schrijfmachine had ik een reistas vol boeken bij me die weleens van pas zouden kunnen komen. Zoals een aantal boeken van Hawthorne. En zelfs een Dante−vertaling. Al die bagage belette me om de acht kilometer bergopwaarts te voet af te leggen. Zo flink ben ik nooit geweest. Na ruim een uur heb ik me voor een politieauto geworpen. De agenten wilden de plaatselijke taxi geen concurrentie aandoen, ze namen me niet mee, maar wel waarschuwden ze de oude, knorrige chauffeur, die me tegen een niet geringe vergoeding de berg opreed. In Montefiascone heeft zich ooit het middelpunt van de Etruskische eredienst bevonden, de tempel van Voltumna, een godin van de onderwereld. Er is reden om aan te nemen dat die tempel zich moet hebben bevonden waar nu de kerk van San Flaviano staat, en het is goed dat ik die dag even heb KOCH

81

Anton Haakman: Het paradijs

stilgestaan, of gezeten, bij een dergelijke heilige plaats. Te midden van zestienjarige meisjes die rondgonsden op Vespa's en werden gevolgd door twee jaar oudere jongens, die hun auto's om hen heen zetten, uitstapten, weer instapten, even rondreden en weer parkeerden, in eindeloze herhaling, heb ik er op mijn koffer zitten wachten op een bus die pas over ruim een uur zou komen. Op zijn vroegst. Er rijden weinig bussen met de paasdagen. Terwijl ik zittend op mijn koffer wachtte op de bus, stond de chauffeur achter me met zijn taxi, in de schaduw. Telkens als ik omkeek, groette de man mij. Zijn knorrigheid was kennelijk voorbij, vanwege de vergoeding. Toch vond ik het niet iemand om een gesprek mee aan te knopen, om bijvoorbeeld te vragen waarom het zo lang had geduurd voordat hij kwam. Dat telkens opnieuw groeten deed hij misschien wel uit schuldgevoel omdat hij me zoveel had laten betalen, of uit verbazing omdat ik dat allemaal inderdaad heb betaald. Om half zeven was de bus van zes uur die me naar Bolsena en het meer moest brengen, er nog niet. De scooters gonsden heviger dan ooit om me heen, in een zwerm. De omslachtigheid van de reis gaf me het voorgevoel dat het niet gemakkelijk zou zijn het eiland te bereiken. Zeker niet met de paasdagen. 's Avonds heb ik kort na mijn behouden aankomst op aanraden van West een inwoner van Bolsena opgezocht, Casella, een man die mij in lengte overtrof, een reus. West had me geschreven dat ik me bij deze Casella kon vervoegen voor hulp en voorspraak bij Duilio, de schipper, die mij zou overvaren. Ik werd hartelijk ontvangen en we hieven het glas in het bijzijn van Casella's vrouw en veel familie van weerszijden. Casella had een paar jaar gewerkt op de boot waarmee men pleziertochtjes over het meer kon maken, maar nu had hij samen met zijn vrouw een restaurantje op de camping gepacht. Ik vertelde dat ik een film over het eiland ging voorbereiden, en Casella beloofde me behulpzaam te zijn en te bemiddelen bij de schipper en bij de nieuwe eigenaar van het eiland. Er was een hotel op dat Isola Martana geweest, maar het was al snel ter ziele gegaan, zei Casella, en het eiland maakte nu deel KOCH

82

Anton Haakman: Het paradijs

uit van het privé−bezit van een makelaar in onroerend goed, die er nooit kwam, behalve om het eenmaal per jaar tot leven te brengen door er een groot feest te geven. Dan vertrokken er tientallen met lampions verlichte bootjes vol sjieke mensen uit Rome; een schitterend gezicht.

KOCH

83

Anton Haakman: Het paradijs

De volgende ochtend zat ik al vanaf kwart voor negen, omringd door hels geschetter uit tal van cassetteradio's en gebonk uit grote luidsprekers, in het haventje bij de toeristische boot te wachten op Casella, die zou zorgen dat ik het eiland kon bezoeken. Her en der in de haven stonden zogeheten rhythm boxes opgesteld, die gratis de luide bassen leverden bij de pieperige, sterk op elkaar gelijkende muziekjes die door het slenterende volk werden meegedragen in hun draagbare geluidsinstallaties. Die dinsdag was het zondagse−kleren−dag. In Bolsena vieren ze drie paasdagen. Het eiland leek in het morgenlicht op een half ondergedompeld ei. Een paaseiland. Casella had om negen uur in het haventje zullen zijn, maar om kwart voor tien, toen op de boot, die Fedele heette, al iemand stond te morrelen aan het scheepstuig, was hij er nog niet. Casella's opvolger op de boot, een puistige jongen, was wel gearriveerd. Een flink aantal passagiers wachtte vol vertrouwen op het vertrek, om tien uur. Om vijf voor tien kwam Casella gehaast opdagen. Nadat ik in zijn auto was gestapt, reed hij met veel geraas de steiger op. Daar stond Duilio, de schipper, in vol ornaat. Hij droeg een uniform als van een kapitein op een oceaanstomer. Duilio moest ons teleurstellen. De makelaar−eigenaar was vandaag toevallig juist aanwezig op zijn eiland en het was dus niet mogelijk het te betreden zonder diens toestemming. Casella reed snel met mij naar een bar en trachtte telefonisch contact te krijgen met het eiland, maar telkens werd de radiografische verbinding verbroken door zendamateurs en andere storende elementen. Toen ik had besloten het er maar op te wagen en alsnog op het eiland zelf toestemming te vragen, reden we opnieuw in Casella's oude auto naar de steiger, maar de Fedele stak juist van wal. De nieuwe scheepsmaat keek Duilio vragend aan, met het touw nog in de hand, maar ondanks Casella's geroep wilde de schipper van geen terugkeer weten. Casella wenste hem het eeuwige vuur toe. Nadat hij eerst nog hier en daar een kort bezoek had afgelegd, zijn we om te overleggen wat ons nu te doen stond naar het KOCH

84

Anton Haakman: Het paradijs

campingrestaurantje gereden, maar van overleg kwam niets, Casella trok zich terug om te gaan slapen. Ik genoot het middagmaal op het overdekte terrasje. Aan het enige andere tafeltje dat bezet was, werd een lijvige dertiger met bewondering aangegaapt door een jonge vrouw. Hij had een map bij zich met papieren, die hij na de maaltijd om beurten uitvouwde en liet zien aan Casella's vrouw, die hen aan tafel bediende en bij wijze van koksmuts een soort tulband droeg. Via haar was de gezette man indruk aan het maken op het meisje dat hem vergezelde. Hij rolde een plattegrond uit. Het betrof een kasteel, maakte ik op uit het gesprek. Op een schitterende plek, aan een riviertje, zei de man. Casella en zijn vrouw zouden daar een eigen restaurant kunnen beginnen. Financiering geen probleem, ze zijn immers jong en ondernemend en ze kunnen goed koken, dat heeft hij zelf kunnen vaststellen nietwaar. Toen hij uitgesproken was tegen Casella's vrouw, keek hij het meisje diep in de ogen, en vertelde hij haar meer over zijn boeiende beroep. Die plattegrond had maar liefst drie miljoen lire gekost. Zo'n slordige zesduizend gulden, voor een plattegrond. De makelaar maakte er geen geheim van. Hij bleek, zoals alle makelaars, ook een beetje een wijsgeer. Of een dichter. Hij had zo zijn filosofietjes over zijn vak, over verkopen en kopen. 'Inkoop plus fantasie is verkoop.' Winst is dus fantasie, meende ik te begrijpen, verlies is gebrek aan fantasie. Ik wantrouw makelaars, en allen die te veel fantasie hebben. 's Middags ben ik het stadje gaan bezichtigen. In de basiliek klonk een litanie. Afgewisseld door telkens drie of vier woorden van een onzichtbare priester herhaalden de oude vrouwen bij voortduring: 'Prega per noi', Bid voor ons. Ik zag nergens een priester, de stem kwam de kerk in via luidsprekers. Een oude, zwakke stem. Misschien leidde de priester de dienst vanuit zijn bed. Ik heb de reliekschrijn gezien van de heilige Christina. Haar stoffelijke resten zijn nauwelijks zichtbaar, ze blijven verborgen achter blauwgroen licht van een KOCH

85

Anton Haakman: Het paradijs

lamp die zich achter blauwgroen, nauwelijks doorzichtig glas bevindt. Het geheel is toch al moeilijk te benaderen vanwege het smeedwerk ervoor en de voor dat smeedwerk aangestoken kaarsen. Ik ervoer het als iets onwerkelijks, door de doorschijnende onderwaterkleuren, misschien omdat het me deed denken aan het diepe water van het meer. Ik heb een folder over de heilige Christina meegenomen uit de kerk, een vrome folder vol gruwelen, die ik onder het smakelijke eten in het hotel heb zitten lezen. Misschien iets voor de film van West. In het restaurant van het hotel zat ik aan een tafeltje met uitzicht op een man van een jaar of zestig, geflankeerd door twee vrouwen, beiden gehuld in een lamsvachtjas, een donker Romeins type en een blozende blonde, maar blond op typisch Italiaanse wijze. Misschien niet van nature, zoals Santa Cristina. Af en toe keek ik naar haar en daarbij stelde ik me de heilige voor die, in de folder, op last van de prefect door de straten van Bolsena wordt gesleurd. Ze spreken Nederlands, merkte ik toen de beide vrouwen uiting gaven aan grote vrolijkheid. Ik ben op het gezelschap afgegaan omdat ik plotseling grote behoefte kreeg aan het spreken van mijn eigen taal. De jongste van de twee vrouwen bleek getrouwd met de boekhandelaar ter plaatse, en ze vertelde me een en ander over de streek. Ik merkte dat de geschiedenis van het eiland nog veel rijker en bloediger was dan ik al wist. Ze heeft me wat lectuur over Bolsena en over het eiland aangeraden die van pas kan komen. Iemand in het stadje werkt aan een boek over het eiland. Ik maakte een afspraak met haar voor de volgende dag, in de boekwinkel. Casella kwam 's avonds naar mijn hotel om me te vertellen dat hij nog een paar vergeefse pogingen had ondernomen om de mensen op het eiland telefonisch te bereiken. Die nacht kon ik niet slapen van opwinding. Ik heb liggen lezen in Hawthornes The Marble Faun. Het boek speelt in Italië, en voor een groot deel op een afgelegen kasteel, daarom heb ik behalve mijn Dante ook deze roman KOCH

86

Anton Haakman: Het paradijs

meegenomen. Er spookt op dat kasteel, dat half in de bodem is verzonken, een beroemde gevangen monnik rond. Daarna probeerde ik opnieuw te slapen, maar gedachten aan West en diens project hielden me tezeer bezig. Het gegeven dat West me wil laten uitwerken, het thema van de huisknecht bevalt me niet helemaal. Zoals ik West al gezegd heb, de ontknoping staat me tegen. 'Uiteindelijk blijkt...!' Dat soort onthullingen, wat moet ik daarmee? Ik heb mijn eigen ideeën over de afloop van een verhaal, het liefst zou ik verhalen helemaal niet laten aflopen. ik ben een liefhebber van de Kunst der Fuge, van Septimius. Ik ben een liefhebber van onafgemaakte of verminkte kunstwerken, van torso's, en zelfs van gewone kapotte gebruiksvoorwerpen, ik kan het bijvoorbeeld niet over mijn hart verkrijgen het afgebroken mes in mijn keuken weg te gooien, of het stuk ijzer dat ik al jaren in de vensterbank heb liggen. Jaren geleden heb ik het in de grond gevonden. Het moet deel hebben uitgemaakt van een zeis. Ik graaf vaak dingen op in de tuin, een oude pan zonder bodem, een halve autoband. Behalve een paar onvoltooide werken, sommige pianosonates van Schubert bijvoorbeeld, wil ik geen muziekstuk tot het bittere einde aanhoren. Halverwege, in ieder geval voor de finale, zet ik de plaat af, dan blijft de muziek me de hele dag vergezellen, dan behoudt ze een energie als van een hoog opgetild rotsblok. Hoor ik het stuk uit tot het bittere einde, het slotakkoord, dan is het definitief uit. Al die verhalen waarvan ik zo graag het einde af zou willen hakken... Als ik een detectiveroman lees, om eventueel te bewerken tot een scenario, houd ik zo'n twintig pagina's voor het einde op, zo'n afschuw heb ik van sluitende intriges, ik wil geen afloop, ik ben net als West als de dood voor welke afloop dan ook, als de dood voor de dood. Een film zonder einde zou natuurlijk ook beter passen bij Wests pogingen tot het verwerven van onsterfelijkheid. Als het leven nu eens geen finale zou hebben... De volgende ochtend wilde ik op eigen gelegenheid mijn geluk gaan beproeven KOCH

87

Anton Haakman: Het paradijs

en me uitgeven voor een auteur die een boek wil schrijven over wat zich allemaal op het eiland heeft afgespeeld in de eerste eeuwen van onze jaartelling - het leek me beter niet van de film te reppen, zoiets maakt maar wantrouwig of hebzuchtig. Ik zou me uitgeven voor een Duitse historicus, of voor een rijke Duitser, die iets met het eiland wil. Maar Duilio verklaarde dat hij niet kon uitvaren vanwege de harde wind. 'Tramontana. Duurt drie dagen.' Ik besloot dan maar per bus de overkant van het meer te gaan verkennen, en begaf me naar het toeristenbureau, waar me duidelijk werd gemaakt dat er geen bussen reden, vanwege de Nationale Feestdag. Vier dagen lang was het al feest. Ik moest toch iets doen. Dan maar een auto huren, kosten noch moeite sparen. Het ging overigens om mijn moeiten op kosten van West. Maar er bleken in Bolsena geen auto's te huur te zijn. 'Daarvoor moet u in Viterbo zijn.' 'Maar hoe kom ik in Viterbo?' vroeg ik. Daar wist niemand antwoord op. De mensen hebben zelf een auto, alleen een gek heeft hier geen auto, een gek zoals ik. Ten einde raad besloot ik te voet zoveel mogelijk van de omtrek van het meer te gaan bezichtigen - geen kosten, wel moeite. Eerst kwam ik langs de boekwinkel, die open bleek. De Nederlandse dame deed kennelijk niet aan Italiaanse nationale feestdagen. Ze gaf me het adres van de man die een studie had geschreven over het eiland. Ik kocht bij haar een kaart van Bolsena en omstreken, een gids en een bundel verzen van de grote dichter Jacopone da Todi. In de boekwinkel las ik de inleiding: Jacopone heeft rond 1300 op het Isola Martana gevangen gezeten. Als een van de weinigen wist hij de kerkers van paus Bonifatius VIII te overleven. Vijf jaren van wrede foltering konden hem niet breken. Hij schreef er zijn 'Zang van broeder Jacopone over zijn gevangenschap' en andere liederen die heftige verwensingen aan het adres van zijn paus inhielden.

KOCH

88

Anton Haakman: Het paradijs

Te voet ben ik op weg gegaan naar Capodimonte aan de overzijde van het meer, via het dorp Marta. Eerst richting Montefiascone. Na een uur bermwandelen te midden van rakelingse en overvolle auto's vol feestvolk raakte ik, met de Via Cassia, steeds verder van het meer. Na enige tijd vond ik een ongeplaveid zijweggetje, dat rechtstreeks naar de oever terug leek te leiden. Van wind was nauwelijks sprake. Bij een huisje in de velden vulde een vrouw een emmer water aan een pomp. Ik vroeg of het weggetje naar Marta leidde. Ja, zei ze. Maar het liep dood, en dwars door een heg en een olijfgaard bereikte ik het meer. Ook daar liep geen pad. Moeizaam brak ik me een weg door het houtige riet; talloze malen trok ik mijn voeten om beurten uit de zuigende bodem, totdat ik een tuin bereikte bij een huis waar een bord me waarschuwde voor honden. Ik ben doodsbenauwd voor honden, ook als de eigenaar 'Doet niks' zegt. Via een grote omweg zwoegde ik terug naar de Via Cassia, waar ik na een half uur van vergeefse liftpogingen werd meegenomen door een Duits echtpaar in een rode BMW met een surfplank op het dak. Zij bleken te logeren in Marta. Ik wilde hun van dienst zijn met de toeristische informatie die ik inmiddels had vergaard, en ik vertelde hun van de geschiedenis van het Isola Martana, waar het plaatsje Marta dichterbij ligt dan enig ander dorp aan het meer. Maar terwijl ik over het eiland vertelde, kreeg ik het idee dat ik hun een luchtspiegeling voorhield. Het eiland werd naarmate ik er meer over vertelde, steeds onwerkelijker. Het was me duidelijk geworden dat ik een moeilijke taak op me had genomen door te pogen het eiland te bereiken. Die mensen zou ik kort daarop terugzien. Het was windstil toen ik, per taxi en bus, met een grote omweg via Capodimonte en Montefiascone, in Bolsena terugkeerde. De vrouw in de boekwinkel maakte telefonisch een afspraak voor me met de man die ter plaatse werkte aan, of misschien zelfs al klaar was met het schrijven van een KOCH

89

Anton Haakman: Het paradijs

boek over het meer. Flavio heet die auteur. Nog dezelfde avond heb ik hem bezocht: een man aan een veel te grote en bovendien geheel lege tafel in een kamer vol dichte kasten. Flavio haalde vanuit een ander vertrek de catalogus van een tentoonstelling waarin hij inderdaad al een hoofdstuk van dat boek had gepubliceerd. Ik mocht het lenen, om fotokopieën te maken. En Flavio leende me nog een ander boek: L'Isola di Amalasunta, door een zekere Alfredo Tarquini. Die nacht heb ik aan een stuk door in dat boek zitten lezen. Het verschafte me veel gegevens over de bodem van het meer, over de visserij door de eeuwen heen, over paus Martinus IV, die door Dante in het Vagevuur werd geworpen te midden van de vreetzakken omdat hij te veel hield van de aal uit het meer. Ik las er saillante details uit de geschiedenis van de heilige Christina, en over koningin Amalasunta en haar gemaal, neef en moordenaar Theodatus, die op het Isola Martana een schitterende villa had laten bouwen, een veilige bewaarplaats voor de schatten die Theodatus uit heel Toscane bijeen liet graaien. Tarquini citeert een anonieme dichter uit de zesde eeuw, een tijdgenoot van Theodatus, die een beschrijving geeft: 'Hier hoeft men niet de wapenen op te nemen om zich te verdedigen: de wapens zwichten voor zo'n plek: in plaats van soldaten zijn het de rotsen die strijd leveren. De met torens versterkte steenmassa's, de fortificaties tegen de rotswanden, de dreigende golven, de oevers die aan alle zijden steil zijn, en de paden, die de wandelaar in het meer dreigen te storten door hun vervaarlijke helling, zij verzekeren u van een rustig leven zonder gevaren.' Het lijkt op makelaarstaal. En op iets anders. Wilt u veiligheid, maak dan de omgeving onveilig. Wilt u vrede, bereid u voor op oorlog. In het hoofdstuk 'La terribile Malta dantesca' las ik dat het Isola Martana een duivelseiland is geweest. Bij Dante heet het Malta. Ik zocht de passage op in de Nederlandse vertaling van Frederica Bremer die ik bij me had: Nog zal Feltro de zonde bewenen KOCH

90

Anton Haakman: Het paradijs

Van zijn goddelozen herder, die zo schaamteloos Zal zijn, dat voor zoiets geen in Malta kwam. Het verschrikkelijke Malta van Dante. Die nacht las ik verder in Tarquini. Aan het eind van de veertiende schreef een zekere Benvenuto Rambaldi: 'Malta is een verschrikkelijke toren in het meer van Santa Cristina, een bittere gevangenis voor priesters die schuldig zijn bevonden aan ernstige vergrijpen.' In deze vreselijke kerker werd de abt van Montecassino opgesloten omdat hij de afgezette paus Coelestinus V, hem door Bonifatius VIII toevertrouwd, niet goed had bewaakt. De abt overleefde het maar een paar dagen, met het brood van de kommer en het water van de bitterheid.' Malta, zo noemde men het Isola Martana dus in de veertiende eeuw. Het andere, grotere Malta was volgens sommigen het eiland van Calypso, die oorspronkelijk de heerseres over het rijk der doden was geweest, voorgangster van Persephone. De volgende dag heb ik de Duitser teruggezien. Ik had om half tien afgesproken met Casella, die om tien uur kwam opdagen, maar ook toen was Duilio nog niet in zijn boot. De wind was al gaan liggen, dat van die driedaagse Tramontana is volkswijsheid, bijgeloof, iets van vroeger dat klakkeloos van vader op zoon wordt doorgegeven zonder dat iemand er ooit aan heeft willen of durven twijfelen. Casella was een praatje begonnen met een jongen in een boot, om te informeren naar de kapitein. Op aanraden van die jongen reden ze naar Duilio's huis, maar de door elkaar schreeuwende vrouwen en oude mannen die zich daar voor de deur bevonden, wisten niet waar de gezagvoerder van de Fedele zich bevond. Nadat Casella zijn auto had volgeladen met proviand voor zijn restaurant, reed hij met mij naar Marta, vanwaar misschien een visser mij naar het eiland zou willen varen - zo veronderstelde Casella. Terwijl we in een uithoek van het onmetelijk grote dorpscafé opnieuw vergeefs contact zochten KOCH

91

Anton Haakman: Het paradijs

met het eiland ontstond er opschudding bij de deur, aanvankelijk buiten mijn gezichtsveld, maar even later verscheen er een druipnatte visser, die de telefoon nodig had. Verdronken man opgehaald. Een toerist, die naar het eiland had willen surfen. Een Duitser, die hier in het dorp een kamer had gehuurd. Was meteen na het uitladen van zijn auto gaan surfen. 'Wat voor auto?' vroeg ik aan de anderen die waren binnengekomen. 'Een grote auto,' zei een vrouw. 'Een BMW,' zei een visser, vol ontzag. Wat een vreemde aantrekkingskracht ging er toch van het eiland uit. En waarom was het zo moeilijk te bereiken? Zo gevaarlijk om dat zelfs maar te proberen? En tegelijk zo intrigerend, zo'n verlokking, alsof er Sirenen woonden? Was de man nieuwsgierig geworden door wat ik hem had verteld? Er waren op dat moment nog vrijwel geen toeristen. Na enige tijd kwam de vrouw van de Duitser binnen, onwaarschijnlijk kalm. Gereserveerd. Alsof ze in de verdediging was. Ze herkende me niet, of zag me niet, daar in de hoek bij de telefoon. Gelukkig, dacht ik; zo laf ben ik wel. In de haven spraken Casella en ik met twee vissers, die zittend op de rand van een boot hun koele commentaar leverden op het onverantwoorde gedrag van toeristen in het algemeen en van Duitsers in het bijzonder. Ik had me voor Duitser uitgegeven. 'Vissers zijn over het algemeen nogal zwijgzaam,' zei Casella. 'De meesten vissen in hun eentje. Ze zijn gewend de hele dag stil te liggen op het meer.' Maar deze wilden wel praten, Casella kende ze. Terwijl ze eindeloos geduldig touwtjes bonden aan kleine haakjes die ze vastprikten aan de rand van een piepschuimen bak, wist Casella het gesprek op het eiland te brengen. 'Nog zo een die naar het eiland wil,' bromde een van de twee − ik kan ze in mijn geheugen niet meer van elkaar onderscheiden, het was niet de oudste, niet de magerste, niet de opvallendste. Ze waren mij eender. De vissers wisten niet dat ik hen verstond. Ze vertelden Casella dat de bewaker van het eiland, de KOCH

92

Anton Haakman: Het paradijs

visser die tot taak had het Martana voor indringers te behoeden, gauw zou arriveren, om zijn netten binnen te halen vóór het middageten. 'In een rode boot,' zei de een. 'Oranje,' zei de ander. 'Een rood−oranje boot,' bevestigde Casella. Daarna zetten ze hun gesprek over het eiland voort. Die vissers leken alles te weten van Amalasunta, nog meer dan Tarquini, de kenner. Alsof ze het zelf hadden meegemaakt. Het Bad van Amalasunta kennen ze heel goed, zo noemen ze de grot die duidelijk te zien is onder in een rotspunt. Bij zwaar weer kunnen ze daar binnenvaren om te schuilen. Er komt een onderaardse, deels onderwaterse gang op uit, die omhoog leidt, naar de grote villa waarschijnlijk. Toen ik vroeg of Amalasunta in dat 'bad' was vermoord, in het 'Bagno di Amalasunta', zoals de vissers de grot volgens Tarquini al eeuwen noemen, schrokken de vissers van het feit dat ik Italiaans sprak en veranderden ze snel van onderwerp. Ze brachten het gesprek op de terugkeer van de snoek, en de stand van de coregone, de zeelt, de voorn, de karper, de aal, de baars en de baarsforel die is 'gemaakt door de Amerikanen'. Casella wist er alles van. Toen we lang genoeg hadden gewacht en aannamen dat de bewaker allang terug had moeten zijn, bood een van de vissers aan ons naar het eiland te brengen. Halverwege het meer zagen we de rode boot van de bewaker. Ver van alle kusten verstomde het motorgeluid van beide boten en werd er buiten mij om een gesprek gevoerd over het water; op geruime afstand. 'Het is verboden het eiland te betreden,' verklaarde de wachter plechtig en streng. 'Dit is een historicus die een boek wil schrijven over het eiland,' verzon Casella spontaan. 'We wilden toestemming vragen, maar telkens viel de telefoonverbinding met het eiland uit.' 'Nog een boek,' riep de bewaker. Toen dacht hij na. 'Er is niemand op het eiland,' riep hij na diep ademhalen. 'De Commendatore is alweer naar KOCH

93

Anton Haakman: Het paradijs

Rome. Ik mag niemand toelaten, strikte orders van de Commendatore.' Na enig aandringen van Casella vervolgde de bewaker, die intussen langszij was gekomen: 'Deze winter zijn er in het geniep opnamen gemaakt voor een televisiefilm. Drugs, smokkel. Dat schaadt de naam van het eiland.' Daarna gaf hij het telefoonnummer van de eigenaar op. Società SALIL. Commendatore Ingenui. 'Wie anders?' mompelde Casella. 'Ken je hem?' 'Je hebt hem bij mij op het terras gezien.' Toen we terug waren op de oever vertelde de behulpzame visser dat zijn collega van daarnet bijna was ontslagen als bewaker: 'Hij had zelf die filmploeg toegelaten,' zei hij, en hij hief zijn rechterhand voor zijn rechteroog en streek enige malen met zijn duim over zijn wijsvinger - het gebaar voor opstrijken. We kregen de Commendatore niet aan de lijn. Om vijf uur zou hij terug zijn, meldde zijn trouwe secretaresse. Weer hing Casella het verhaal op, opgesmukt zelfs, van de historicus en zijn boek. Van een film repte hij gelukkig niet. De secretaresse verklaarde alvast namens haar baas dat de kans op toestemming gering was, want de Commendatore was 'van plan zelf een historische roman over het eiland te schrijven, of te laten schrijven; een wetenschappelijke studie is er al.' Inderdaad, ik had die studie in mijn tas. 'Dat boek laat de Commendatore schrijven om de waarde van het eiland te laten stijgen,' zei Casella. 'Je had je beter als koper kunnen voordoen. Als rijke Duitser of Zwitser.' De verdronken Duitser was intussen per ambulance uit het café weggevoerd. Bij een laatste telefoongesprek in dat café, even over vijf, zei de secretaresse dat zij de Commendatore had gesproken, en dat ik een schriftelijk verzoek moest indienen, met redenen omkleed. Die avond ontmoette ik de schipper, die zijn zelfbedachte KOCH

94

Anton Haakman: Het paradijs

zeemansuitgaanstenue droeg, blauwe blazer met koperen knopen, grijze broek met zwarte bies. 'Buon giorno.' 'Buona sera,' verbeterde Duilio hoffelijk. Even later ontmoette ik hem weer. Had die man niets beters te doen dan heen en weer slenteren? vroeg ik me af. De vorige dag was ik de schipper ook al een paar maal tegengekomen, elke keer op de Viale Colesanti, de kilometer laan met de eeuwenoude platanen tussen mijn hotel en de haven. Bij de schipper leek het eerder verveling dan onrust die hem als een pendel heen en weer bewoog. Hij woont overigens aan die laan. Toen we elkaar voor de tweede maal ontmoetten, zei ik wat ik al de eerste keer had willen zeggen: dat we hem die ochtend vergeefs hadden gezocht. 'Ja, dat weet ik. Dat heb ik gehoord.' 'Van wie?' 'Van Casella. Ik ben hem net tegengekomen. Morgen om elf uur vaar ik uit. Als u wilt, kan ik u op het eiland afzetten.' Wat een verrassing. Het eiland. 'Ik heb de bewaker gesproken,' zei ik. 'Hij mag niemand toelaten.' 'De bewaker is omkoopbaar. Het enige wat hem interesseert is geld.' Weer dat gebaar met duim en wijsvinger op ooghoogte. De schipper drukte me op het hart geld mee te nemen. Daarna sprak ik met Casella. Die vertelde wat de schipper hem had gezegd en ik al wist. 'Ik heb al iets geregeld,' zei Casella. Hij had eindelijk telefonisch contact gekregen met de makelaar. De volgende ochtend om kwart over elf was er nog geen spoor te bekennen van de Fedele. Op de steiger verwees een bord naar de caravan aan het kleine havenfront. Er kwam een vrouw uit dat anders altijd lege kantoortje op wielen. Ze tuurde met een kijker het meer af. KOCH

95

Anton Haakman: Het paradijs

'Hij had allang terug moeten zijn,' zei ze. Zij was de vrouw van de schipper, en zij kon het weten wanneer Duilio terug had moeten zijn. Een bord op de caravan waaruit zij te voorschijn was gekomen verwees naar het Hoofdkantoor van de eenschipsrederij, de Compagnia Navigazione Turistica, tweehonderd meter verderop aan het plein, en daar verwees een briefje naar het huisadres van de schipper. Maar die is nooit thuis, hoorde ik van de altijd voor diens huis samendrommende menigte, hij is bij voorkeur onvindbaar. Als zijn schip er ligt, slentert hij vermoedelijk over de Viale Colesanti. Zo niet, dan moet hij zich ergens ver weg op het meer bevinden. Maar zijn vrouw leek daar die morgen niet helemaal zeker van te zijn. Lang na elven verscheen de Fedele aan de kim. De kapitein had er al een tochtje met een schoolreisklas opzitten. Bij zijn aankomst constateerde hij dat er te weinig publiek was voor een tweede rondvaart. Hij was niet van zins te vertrekken voor de zes liefhebbers onder wie ik mij bevond. 'Alleen als er een bus vol volk komt,' zei hij. Ik moest me maar door Casella naar Capodimonte laten rijden, dan kon ik daar de bewaker gaan zoeken en proberen met hem mee te varen. 'Casella heeft het druk, in zijn restaurant. Ik moet het vandaag in mijn eentje zien op te lossen.' 'De visser die het eiland bewaakt brengt u alleen als Casella erbij is. Een vreemdeling zal hij niet meenemen.' Hij legde nadruk op het woord 'vreemdeling', maar ik voelde me geen vreemdeling meer na alle moeite die ik me had getroost. Kwaad liep ik weg, maar toen ik, uit twijfel, omkeek, zag ik dat de schipper een groepje mensen opgewekt benaderde met de vraag of zij voelden voor een tochtje op het meer. Drie van hen wilden wel, de anderen niet. Ik liep terug. 'Hoeveel mensen heb je nodig?' 'Hangt ervan af. Als jullie samen doen en mij vijftigduizend lire betalen, zet ik u af op het eiland.' KOCH

96

Anton Haakman: Het paradijs

De andere drie, man, vrouw en dochter, wilden misschien na het middageten; maar zeker wisten ze het nog niet. 'En als ík vijftigduizend betaal?' vroeg ik, want uiteindelijk hing het welslagen van deze hele reis ervan af. Honderd gulden, toen, te veel maar niet onoverkomelijk. Te meer daar het niet míjn geld was, maar geld van West. De schipper wilde me wel overvaren voor dat bedrag, maar veel tijd wilde hij er niet aan besteden. Ik mocht een uur op het eiland blijven. De overtocht was beklemmend, benauwend, ondanks wind en water. Dat water gaf me toen een aan hoogtevrees verwant gevoel. Het trok me aan en boezemde me vrees in. Ik kreeg op die boot de neiging om erin te springen. Aantrekking en afstoting van water. Ik heb er een en ander over vernomen. Halverwege het eiland kwam de schipper naar me toe om te vragen of ik de lunch voor hem en zijn maatje wilde betalen. Het klonk als een dreigement. Ik voelde me voor het blok gezet. Omringd door water. 'Hoeveel moet je hebben?' 'Dertigduizend hebben we wel nodig.' 'Zal wel moeten, hè?' 'Alleen als het van harte gaat.' Het eiland zag eruit alsof het in geen tientallen jaren was betreden. Een wildernis. Voordat we het haventje bereikten, waren we langs het 'Bad van Amalasunta' gevaren, onder aan een steile rots, waar talloze meeuwen de boot krijsend omringden en enige tientallen meters bleven volgen. Bij de steiger waarschuwden borden met afbeeldingen van bloedhonden dat het VERBODEN was om AF TE MEREN. BIJTENDE HONDEN!, maar het scheepsmaatje had KOCH

97

Anton Haakman: Het paradijs

getracht mij gerust te stellen met de woorden: 'Er is een hond. Nerone heet hij. Doet niks.' Honden die niets doen, ik weet er alles van.

KOCH

98

Anton Haakman: Het paradijs

Het totaal verwaarloosde haventje naast de steiger waar ik aan wal stapte, zag er verontrustend uit, het deed denken aan een Egyptische tempel, met Luxor−zuilen van roestig gietijzer die een groot plaatijzeren dak vol gaten schraagden, alles voorzien van sporen van de elektriciteit van weleer, isolatoren zonder leidingen, een melkglazen bol, een porseleinen schakelaar ooit bediend door mensen die lang geleden zijn gestorven. Een verblijf voor de doden. De twee betonnen kaden omklemden een wrakke dekschuit, die nog net niet helemaal was gezonken. Twee stenen sfinxen bewaakten het nu overwoekerde pad dat begon boven aan de trap die van de kaden leidde naar het niveau van de vegetatie. Daar begon het steile, alleen dank zij restanten van een haag terug te vinden pad dat leidde door verwilderde tuinen en boomgaarden, langs cypressen, cactussen, kleine palmen, tropisch aandoende begroeiing en een prieel met nog steeds bloeiende rozenstruiken, langs allerlei struikgewas dat was bedekt met gordijnen van klimop, door een tuin die in onherbergzaamheid zelfs mijn eigen tuin overtrof, en die ik herkende uit dromen, uit mijn ongebreidelde−vegetatie−dromen. Een restant van een pad wees in de richting van de kapel met koepel en de langgerekte villa, met het bordes. In de door het wegstervende motorgeronk geaccentueerde stilte, die onheil voorspelde, sloop ik omzichtig rond, verwachtend elk moment vanachter te worden aangevallen door een bloedhond die luisterde naar de lieflijke naam Nero. Ik schrok van een wegschrikkende hagedis, en ik vroeg me af of er zich adders op het eiland bevonden. Het leek me waarschijnlijk. Cypressen te midden van hoge rotsen wekten bij mij de indruk dat ik me inderdaad op een eiland van gestorvenen bevond. Terwijl ik me een weg baande naar de villa, klapperde er een patrijs van vlak voor mijn voeten omhoog uit het hoge gras. Die vogel had kennelijk nooit een mens gezien, dacht ik, hij moest zijn geboren en getogen op dat eiland en kon de afstand naar de overkant van het meer niet afleggen. Ik kreeg de indruk dat de bewaker, de visser, nooit verder kwam dan KOCH

99

Anton Haakman: Het paradijs

zijn eigen met golfplaten bedekte optrekje, dat te zien was geweest toen de Fedele het haventje naderde. Het lag ruim honderd meter naar links, achter een eigen steiger. Bij het passeren van de kapel, zo'n twintig meter boven het peil van het meer, zag ik dat vissershuisje opnieuw. Er bleek een kleine moestuin te zijn aangelegd te midden van de wildernis, en daar lag een dikke grijze hond in de schaduw van een boom. Ik zag het dier niet onmiddellijk, maar het zag mij wel, zonder de moeite te nemen om op te staan en me te komen bijten. Nerone, hoopte ik. Het kapelletje was dicht. Alle ramen van de langgerekte, eveneens hermetisch gesloten villa waren voorzien van gesloten luiken. Door de enige kier kon ik een keuken binnenloeren. Ik zag een witte tafel met rood−wit geblokt tafelzeil. Potten met suiker, zout, olie, meel; keukengerei, een fornuis, een brandblusser van vroeger. Bij de poort van wat een onmetelijk grote moestuin moest zijn geweest, zag ik een graf, een graf met de naam Evert en een niet goed te ontcijferen achternaam, Aalbers, Herbert of Herder, en ernaast een afgeknotte zuil waarop vaag te lezen stond dat een zekere Marta altijd had gehouden 'van de stilte en van het verwachtingsvol leven op dit paradijselijke eiland'. De stilte, waarin vaag het geronk hoorbaar werd van een motorboot. De Fedele? Nee. Een visser. Misschien de bewaker. Bij de eilanden zit de meeste vis, herinnerde ik me van de gesprekken van de vorige dag. Rode mieren krioelden vanuit het graf, zoveel rode mieren dat ik er duizelig van werd, als van een oosters tapijt vol wemelende, afwisselend rode en groene details, zo'n kleed dat de indruk wekt dat het een tovertapijt is en dat het zweeft. Rode mieren te midden van groen mos, alles in een plat vlak, en allemaal bewogen ze. Toen ik me, al veel meer dan een uur later, nog steeds op dat paradijselijke eiland bevond, begon ik aan een verslag voor West. De boot was nog steeds niet in aantocht. Nadat ze waren afgevaren, was het geronk van de KOCH

100

Anton Haakman: Het paradijs

motor nog ruim een kwartier lang zachtjes doorgedrongen tot in de stilte van het eiland. Het zou dus nog wel even duren voor ik terug kon. Ik begon weer gekrijs van meeuwen te horen. Ze vergezelden een man in een boot. Dit had ik al eens beleefd in een droom, het was alsof ik een glimp opving van een andere wereld, alsof alles op aarde onwerkelijk was en niets mij aan de aarde bond. Een oerbesef, dat door gewenning was gesleten, maar dat zich op dat moment deed gelden - een gevoel dat misschien wel verhevigd terug zal keren in het uur dat ik zal sterven. Ben ik ontscheept in het hiernamaals? vroeg ik me af. Nee, ik ontwaak uit een woelige droom waarin ik alles heb gedroomd, vanaf Wests eerste bezoek. Vanaf het ogenblik dat die in mijn leven is gekomen. Ik ben gebleven. Bij het eerste motorgeronk heb ik me naar het haventje gespoed. De Fedele naderde, omringd door meeuwen. Hun gekrijs werd weldra overstemd door dat van een groep kinderen, die op hun beurt werden overdonderd door het megafonisch versterkte stemgeluid van de schipper: 'Dit is het grootste vulkanische meer van Europa. Het eiland dat wij nu naderen is ooit een vulkaan geweest. De vogel die u daar ziet is een raaf.' 'Een aalscholver,' riep de onderwijzer die zich te midden van de kinderen bevond. Maar zijn stemgeluid werd overdonderd door het geweld van de megafoon. De schipper heeft kennelijk in Capodimonte nog een 'gruppo scolare' weten te ronselen. Of waarschijnlijker, al voordat ik met hem van wal stak, wist hij dat ook daar een schoolreis op hem wachtte. Hij heeft het druk in de paasvakantie. Na het kleine incident met de raaf die een aalscholver was, richtte de schipper zijn megafoon op mij: 'Professore, wij komen u over een uur halen.' Iedereen die een bril draagt is in dit land een professore. Nog zo'n uur? Ik was intussen wel uitgekeken. 'Waar gaan jullie heen?' KOCH

101

Anton Haakman: Het paradijs

'Het andere eiland.' 'Ik wil mee!' 'Professore... dat kan niet. Het is te moeilijk met zo'n volle boot hier aan te leggen.' Een merkwaardig voorwendsel. 'En straks dan?' 'Tot straks. Over een uur.' Om de tijd te doden liep ik nog een keer om het langwerpige gebouw heen. Toen ik terug was bij het bordes waarheen het pad vanaf de haven leidde, bekeek ik de gevel nog eens goed. Het gebouw maakte een tijdloze indruk, de stijl was eigenlijk boers. Het middelste gedeelte was een verdieping hoger dan de beide vleugels. Ik keek omhoog en zag een uitsteeksel dat net geen toren was, geen Torre di Malta, hoewel het een puntdak droeg dat die indruk enigszins wekte door hoger te zijn en dwars op de andere daken te staan. Terwijl ik naar boven stond te kijken, hoorde ik de deur boven aan het bordes kraken. Ik schrok, want ik was ervan overtuigd geweest dat zich in het hermetisch afgesloten huis geen levend wezen bevond. In de deuropening stond een vrouw, een sportief aandoende dame van even in de veertig, een half hoofd kleiner dan ik. Ze zei vriendelijk: 'Zo, bent u daar?' Het bracht me danig in de war. Ik hoefde niet eens te zeggen wie ik was en wat ik kwam doen. Ze wenkte, liet me voorgaan, sloot de poort van binnen af met een ketting, zei dat ze ging kijken of mijn kamer in orde was, en verliet me. Nadat ik even had gewacht en een stukje de gang in was gegaan, zag ik in een zaal waarvan de deur openstond een vrouw, die staand op een stoel energiek bezig was met het openen van een luik voor een venster. Ik zag haar op de rug. Deze vrouw droeg ook een spijkerbroek en een donkere trui. Hoe kwam het dat ze rekende op mijn komst? Had Casella daarvoor KOCH

102

Anton Haakman: Het paradijs

gezorgd, of West? Was het hier een pension? Ze had me verwelkomd alsof ze op me gerekend had. Maar waarom was het eiland dan zo moeilijk toegankelijk geweest, en verkeerde dit gebouw in zo'n abominabele staat van onderhoud, en waarom stonden er die afschrikwekkende borden met vervaarlijke honden? Nee, vermoedelijk was er niet op mij gerekend, maar op iemand anders. Er had geen boot in het haventje gelegen. Wie hier aanwezig was, was kennelijk aangewezen op die Duilio. Ik bleef wachten, wilde het andere deel van de gang gaan bekijken, waar al een paar luiken openstonden, en hoorde opeens achter me de stem van een vrouw, die vroeg haar te volgen. De vrouw wie van de twee? - ging me voor naar een brede trap die naar een onverwacht grote ruimte boven leidde. Ik wilde profiteren van het misverstand waardoor dit gastvrije onthaal door twee onbekende vrouwen, die sprekend op elkaar leken, moest zijn veroorzaakt; ik probeerde me, ook al had ik niet meer bagage bij me dan een schoudertas, te gedragen als een gast die het vanzelfsprekend vond te worden ontvangen als in een hotel. Het huis mocht dan een vervallen indruk maken, de omgeving beviel me zeer, juist doordat het een wildernis was. 'Wat een paradijs,' zei ik. 'Dat woord kunt u hier beter niet gebruiken,' zei zij, met een onmiddellijk verstarrende glimlach. Alsof ze was geschrokken. Ze ging me voor op de trap. Bij het bestijgen merkte ik dat de grote ruimte die ik daar bovenaan zag niet voor maar achter me lag, en verdubbeld werd door een spiegel die de hele wand besloeg waar de trap op uitkwam. 'Gezichtsbedrog,' zei ze met een verontschuldigend gebaar als van de zaaiende vrouw op een oude Franse postzegel. 'Verdubbelt de ruimte.' Tegenover die spiegel leidden een paar brede treden naar een lange, ruime gang met links een rij deuren en halverwege, ook aan de linkerzijde, een kleiner trappenhuis waarboven aan twee touwtjes een bordje PRIVATO hing, dat erop wees dat dit huis grotendeels níet voor privé− gebruik bestemd was. Ik bleef toch twijfelen of het KOCH

103

Anton Haakman: Het paradijs

inderdaad een pension of hotel was, zo ongenaakbaar gelegen en zo streng bewaakt. Aan het eind van de gang opende ze een deur. Ze liet me voorgaan in een kleine hal waarop een badkamer uitkwam en een zeer groot halfduister vertrek met een rood betegelde vloer, een schouw en een groot ijzeren bed, dat was opgemaakt. Er was een radiator van een centrale verwarming, min of meer tot mijn verbazing. Aan de overzijde van dit vertrek opende de dame de dubbele deuren die uitkwamen op een loggia vanwaar ik uitkeek over het eiland en het meer en de dorpen en heuvels daarachter. Het uitzicht deed me alleen maar naar mijn eigen huis terugverlangen. Vanaf de loggia keek ik neer op een uitbouw met een nooddak van plastic golfplaten. 'Hoe laat wilt u eten?' Acht uur, sprak ik met haar af. Tweede zaal rechts, vanaf de ingang gerekend. 'Als u iets nodig hebt, kunt u mij vinden in een van de kamers links van de ingang,' zei ze toen ze me verliet. De kamer was donker. Ik haalde een porseleinen lichtschakelaar over en zag dat de kamer weliswaar in een slechte staat van onderhoud verkeerde, afgebladderd behang, gescheurde gordijnen, maar goed was schoongemaakt. Ik draaide aan de knop van de verwarming, maar de radiator was na tien minuten nog koud. Ik probeerde de kranen in de badkamer. Er kwam met horten en stoten water uit de kraan met een F, uit de warme kraan kwam alleen een rochelend geluid. Het licht knipperde; viel zelfs even uit. Daarna hoorde ik de motor van de toeristenboot, de megafoon die mij weer riep, een paar maal, en vervolgens het langzaam wegstervende geronk. Bij de avondmaaltijd, in de tweede van een hele reeks in elkaar overlopende zalen, bediende de dame mij bijna zwijgend, in een hoger tempo dan ik het voedsel wist te verbruiken. Vaag voedsel was het. Soep die ik al te KOCH

104

Anton Haakman: Het paradijs

beschaafd van smaak vond. Wit vlees, zuiglam of kalf of kip, voor mij niet te onderscheiden. Wat me wel opviel was een schaaltje met gekookte uien, bij wijze van groente. Ik at steeds sneller en intussen bekeek ik de wanden van het vertrek. Hier en daar waren verbleekte stukken fresco te zien, vrolijke taferelen half achter bladderend stuc, schimmen van vreugden die dood zijn en begraven. Met pleister bedekt, en daarna weer opgedoemd door de werking van het vocht. Op de vloer langs de buitenmuren nam ik kleine huiszwammen waar. Het was vochtig en kil in deze ruimten, de winter was binnen de muren blijven hangen. 'Signora Serpina', zoals ik haar mocht noemen, begreep dat het in de eetzaal toch wat al te koud was, droeg met een tang gloeiende houtblokken van elders aan en wierp ze in de haard. Ik informeerde naar de centrale verwarming. 'De ketel is stuk,' zei ze. 'Bovendien, het is veel te kostbaar om het hele kasteel te verwarmen.' Kasteel, zei ze. Bij het neerzetten van het nagerecht, een harde perzik, bleef ze even talmen. Ze informeerde of ik akkoord ging met zestig gulden per dag voor vol pension. Schappelijk. Ik informeerde of het toeval was dat er zo weinig gasten waren. Nee, de villa bood louter om belastingtechnische redenen hotelaccommodatie. Werkte ze hier al lang? Ze zei dat ze de eigenares was. Als zij dit kasteel, zoals zij het noemde, niet pro forma een openbare bestemming zou geven zou zij veel meer onroerend−goedbelasting moeten betalen. Ze noemde een astronomisch aantal lire. Ze kon het zich veroorloven gasten te nemen die vrijwel niet betaalden. Maar als iemand een kamer wilde reserveren, zei ze bijna altijd dat het hotel was volgeboekt. Anders zou ze nog personeel moeten nemen. Ze kookte zelf wel, die enkele keer dat er een acceptabele gast kwam. Of ik niet vond dat ze zich aardig redde? Ik knikte en vroeg of het niet prettig was af en toe gasten te hebben op zo'n stille plek. 'Soms zijn er gasten,' antwoordde ze, 'meestal kennissen.' Misschien arriveert degene die ze verwachtte alsnog, vreesde ik. Ruimte genoeg overigens, en ik wilde nog niet weg, ik wilde haar uithoren, KOCH

105

Anton Haakman: Het paradijs

materiaal verzamelen, maar ik wist niet goed waar ik moest beginnen. Ze wees naar de fresco's en zei dat het gebouw vroeger een klooster was geweest. Nogal werelds voor een klooster, vond ik, nymfen en faunen en saters. Duivels misschien, en ook heiligen. Allemaal een beetje onduidelijk, half onder het stuc verborgen. 'Wat heb ik eraan als ze het pleister eraf krabben. Een hoop puin,' zei signora Serpina. Een paar jaar geleden waren er archeologen aan het werk geweest. Het 'kasteel' is gebouwd op de resten van een Romeinse villa. Ze hebben van alles opgegraven, allerlei kostbaars dat nu in musea staat, maar het puin dat ze te voorschijn hebben gehaald, lieten ze rustig liggen. Het heeft kapitalen gekost om dat op te laten ruimen. Ik vroeg voorzichtig hoe zij op dat eiland was terechtgekomen. 'Als dienstmeisje,' antwoordde ze. 'Lang geleden. Bij een rijke Amerikaan, en daarna bij een familie die het van hem had geërfd.' Daarna begon Serpina in grote trekken de geschiedenis van het eiland te vertellen. Sinds een jaar of tien was het een hotel. Ik zei dat ik gehoord had dat het eiland van een makelaar was, van Commendatore Ingenui. 'Innocenti? Dat mocht hij willen. Kent u hem?' 'Nee. Ik heb alleen gehoord dat hij de eigenaar is.' 'Hij probeert heel Latium te verkwanselen. Makelaar in luchtkastelen.' De man met de dure plattegronden, herinnerde ik me. Casella kende die man. 'Hij probeert zelfs objecten te verkopen die helemaal niet te koop zijn. Eerst heeft hij geprobeerd dit eiland aan de man te brengen zonder dat wij ervan wisten. We dachten er niet over het te gaan verkopen.' 'Wij?' 'De familie waar ik in dienst was.' 'En nu? Is het nu wel te koop?' 'Misschien. Voor geld is alles te koop.'

KOCH

106

Anton Haakman: Het paradijs

De rest van de avond heb ik, kleumend in mijn winterse jekker, bij maanlicht doorgebracht op de loggia, want het licht op mijn kamer ging, na een tijd van hinderlijk knipperen, definitief uit om half elf. Wanneer signora Serpina naar bed ging, stopte ze het aggregaat. Alles was dood, ook de telefoon, die ik na de maaltijd vergeefs had geprobeerd om West in kennis te stellen van mijn aankomst. En het water stroomde ook niet meer, want de elektrische pomp stond natuurlijk ook stil. Vanaf de loggia keek ik uit op het water, dat de hemel weerspiegelde. Ik moest haast lachen om zoveel moois, schreef ik die avond, bij maanlicht, aan West. Het lijkt mijn eigen uitzicht wel. Ook hier afgronden. De maan gaat steeds vaker schuil achter de wolken. Even is het helder. Toen ik de ochtend daarop aan het ontbijt verscheen, vroeg signora Serpina of ik, als toerist, een fototoestel bij me had. Inderdaad, dat had ik. Ze verdween naar de keuken en kwam terug met een bord waarop een bol van ijs, ter grootte van een tennisbal. Zulke grote brokken ijs had het die nacht gehageld. Ik maakte een foto van haar terwijl ze het bord met de hagelsteen voor zich hield. 'Voor de verzekering,' zei ze. 'U moet straks maar eens kijken wat een ravage.' Ik betwijfelde of de foto scherp was, want ik rilde van de kou. Het heeft haar behaagd dat ik een foto van haar heb gemaakt. Bij het fotograferen heb ik haar gezicht met meer dan gewone opmerkzaamheid gadegeslagen, en gezien dat het op zichzelf regelmatig is en daardoor misschien onopvallend, maar door een geamuseerd lachje, een grimas haast, enigszins vervormd raakt, en karakteristiek, interessant wordt. Helemaal oprecht leek ze me niet. Maar juist daardoor lichtelijk intrigerend. 'Noem mij Serpina,' zei ze. Ze was spraakzamer dan de vorige avond. Vriendelijk was ze toen ook al, maar ik vertrouwde die vriendelijkheid niet helemaal, vond dat er iets gemaakts aan was. Ik had haar lach zien verstarren zodra ze zich afwendde. KOCH

107

Anton Haakman: Het paradijs

Tijdens mijn ontbijt vertelde ze over de toeristen die aan het meer hun vakantie doorbrachten, Duitsers die meer kunnen dan Italianen, die meer durven dan Italianen. Ik vertelde haar over de verdronken Duitser en over zijn auto. Zij sprak over de Duitsers die in de oorlog op het eiland hun hoofdkwartier hadden gehad. Hun hoofdkwartier? Een hoofdkwartier? Ze wees hem op het haveloze cassettenplafond. 'Daar zaten vroeger panelen. Schilderijen, achttiende−eeuws. Die hebben ze meegenomen toen ze terugtrokken. Nooit terechtgekomen. Ze zijn ze onderweg kwijtgeraakt.' 'Het plafond is daarna nooit opgeknapt, zo te zien.' 'Nee, aan opknappen hebben ze niet veel gedaan.' 'Wie zijn ze? De Duitsers?' 'Mijnheer Evert en mevrouw Marta.' 'Ook Duitsers?' 'Nee, Hollanders.' Hij kon zich niet herinneren dat hij zijn nationaliteit aan haar had opgegeven. Misschien herkende ze me als Hollander aan mijn soort kleding. Het soort windjack. Zoals men Duitsers kon herkennen aan hun gele zeiljassen, hun schipperspetten of hun groene jagersuitrusting; hun vakantie−uniformen. Ik vroeg waarom hier bijna alleen Duitse toeristen kwamen. 'Er is op de Duitse televisie een film vertoond over dit meer.' 'Misdaad? Drugssmokkel?' Ik dacht aan de problemen van de bewaker. 'Nee, een toeristische film. Over hoe mooi het hier is, en hoe rustig... het hier was. Voordat ze kwamen.' Ze zag dat ik rilde van de kou, en schonk me koffie bij. 'Klam is het hier nu, hè? Ik zal u straks een elektrische kachel geven voor op uw kamer.' Ik vroeg of het aggregaat dat aankon. Ja, overdag wel. Als er geen licht brandt. Omdat het zo koud was, ging ik in bed liggen lezen, maar ik kon me KOCH

108

Anton Haakman: Het paradijs

niet concentreren omdat ik werd afgeleid door het geknetter van het gammele elektrische kacheltje. IGNIS stond erop, en het zag er ouderwets uit, drie omwikkelde porseleinen staven en opzij een koperen schakelaar om een, twee of drie elementen in te schakelen. De reuk van brandend stof was me niet onaangenaam, het was een geur die warmte beloofde. Die middag klaarde het wel niet echt op, maar het regende ook niet meer. Het zwembad was drooggelegd, maar de bodem was niet te zien vanwege een laag vuil. Serpina vertelde dat een deel van het 'bad', zoals ze het noemde, met een mozaïek was geplaveid, hoe oud wist ze niet, maar in ieder geval heel oud. Vroeger was het een vijver, later is er een zwembad van gemaakt. Dat moet een mooi gezicht zijn wanneer we het zwembad voor de film hebben laten schoonmaken, schreef ik aan West. Serpina ging me voor door het restant van een boomgaard, met oude, heftig gebarende olijfbomen, naar een plek waar behalve lissen, pioenen, wilde rozen en een soort anjers ook exotische, mij onbekende wilde bloemen bloeiden. Ze wees naar op een grote lipbloemige die ik nooit eerder had gezien. 'Giftig,' zei ze. 'Gevaarlijk. Denk eraan.' Ik zei dat het niet mijn gewoonte was bloemen te eten; maar ook aanraken was, volgens Serpina, levensgevaarlijk. Veel gespreksonderwerpen blijken voor haar beladen, merkte ik. Taboe, leek het wel. Over de bewaker wilde ze ook niet graag spreken. 'Waar zit die man?' vroeg ik. 'Waarom zie ik hem niet? Waarom hoor ik zijn boot niet? Zie jij hem nooit?' Serpina gaf geen antwoord. 'Kom mee,' zei ze, en ze greep mijn arm en trok me mee, want plotseling begon het te stortregenen. We waren nat voordat we de villa bereikten. Ze was aandoenlijk, zo nat. Ik droogde mijn kleren op een stoel voor het IGNIS−kacheltje, kroop in bed, sliep in en werd niet veel later gewekt door schroeilucht.

KOCH

109

Anton Haakman: Het paradijs

Bij de avondmaaltijd klonk muziek als van heel ver. Operafragmenten, walsen van Chopin; walsen van Strauss, dof, gedempt. Nog meer walsen. Muziek die ik thuis niet zou verdragen, maar die me hier wonderlijk passend voorkwam en die in alle bescheidenheid ten gehore werd gebracht. Nadat Wein, Weib und Gesang was verstomd, opende Serpina de lade van een zwaar meubel dat nog het meest leek op een houten kachel. Het was een oude deegtafel, met binnenin een kast om het deeg te laten rijzen, en in die kast bleek een oude bandrecorder verstopt, compleet met luidspreker. 'Kopieën van de achtenzeventig−toerenplaten van de familie.' Piëteit? Via haar mededelingen over de muziek kwam ze tot het maken van toespelingen op de recentere geschiedenis van het huis, die de oorzaak was geweest van het verregaande verval. Ze vertelde over de geldzorgen van de familie die dit huis bewoonde voordat het een hotel werd. En over de butler, die hen altijd trouw had gediend, maar op een gegeven moment was verdwenen. Uit het ziekenhuis weggelopen, en kort daarop vermoord in Napels in een hotelletje aangetroffen. Daarna begon ze mijn belangstelling te wekken voor andere aspecten van het eiland: 'Weet je dat er hier een onderaardse gang loopt naar de plek waar een koningin in een bad is vermoord?' Ze trok daarbij een gezicht alsof ze iets overdreven spannends ging vertellen. Ze schonk me wijn in die de verdachte naam Raggio di Sole droeg en die even verdacht smaakte - de vorige dag was er helemaal geen wijn geweest. Ze vertelde over de geschiedenis van het eiland, van de vroegste tijden tot heden, allemaal dingen die ik al wist, Santa Cristina, Amalasunta, de abt van Montecassino, en ook dingen die ik nog niet wist, over de familie die hier had gewoond. Een echtpaar met een zoon. Die mensen waren dood, met hun zoon Vittorio was ze getrouwd. Ik vond het op dat moment niet kies om te vragen waarom ze kennelijk gescheiden leefden. Ik zei dat ik had gehoord dat het eiland te koop was en informeerde naar de makelaar. Ze begon te praten over Ingenui, of Innocenti, ik kon de namen KOCH

110

Anton Haakman: Het paradijs

niet meer uit elkaar houden. Hij had gelijk, vond Serpina: 'Elk kasteel, elk landgoed, elk cultuurgoed in dit land is te koop. Niemand kan zo'n bezit aan, ook al is de successiebelasting van ouders op kinderen nu afgeschaft.' Ze lichtte dat toe: 'Twee jaar geleden moest een zoon of dochter twintig procent van de miljarden lire waarop zo'n object was getaxeerd, aan de belasting afdragen. Dat kon hij natuurlijk niet; dan schonk hij zijn kasteel maar aan de Staat, die er helemaal geen raad mee wist en zelfs niet het geld had voor provisorisch onderhoud.' Ze vertelde over de zorgen die alle eigenaars van cultuurgoederen delen. Over het verbod op provisorische reparaties: 'Je mag je kasteel wel weg laten rotten, maar golfplaten leggen om dat te voorkomen is niet toegestaan.' Nadat de villa een quasi publieke bestemming had gekregen, was de onroerendgoedbelasting met twintigduizend gulden per jaar verlaagd. Voor de overgang tot hotel waren destijds een blanco strafregister, keuringscertificaten, voldoende sanitair, twee toiletten, twee trappen, nooduitgangen en verzekeringen nodig. Het leek of ze me al haar zorgen toevertrouwde. Maar dat deed ze vermoedelijk om iets anders te verbergen. Ik merkte wel dat ze er niet onder gebukt leek te gaan, evenmin als onder de eenzaamheid. 'Wat zou zo'n paradijs als dit niet opbrengen?' vroeg ik, om de nadruk te verleggen naar de aantrekkelijke kanten van zo'n imposant bezit als dit eiland. Opnieuw bleek ze te schrikken van het woord paradijs. 'Ik heb u gevraagd dat woord niet meer te gebruiken,' antwoordde ze afgemeten. Met die kille, verstarrende lach. De volgende dag ging ik eindelijk aan het werk. Nadat ik voorzichtig op onderzoek was uitgegaan, bracht ik het eiland in kaart, ging ik in de weer met plattegronden van de villa, verdieping na verdieping. Alles deed ik in het geniep, ik meende Serpina niet uit te kunnen leggen waarom het mij begonnen was. Ik dacht dat zij mij zag als een vermoeide man die in eenzaamheid op KOCH

111

Anton Haakman: Het paradijs

verhaal trachtte te komen. Misschien had ze wel gelijk. Het huisje van de visser, de strenge wachter, bleek potdicht, met luiken afgesloten. Zijn moestuin zag er redelijk verzorgd uit, ik herkende er aardappels, uien, broccoli, wortelen, spinazie, bonen, basilicum en rozemarijn. Er stonden vruchtbomen, peren, pruimen, abrikozen, olijven - ik noteerde alles trouw, in de hoop deze gegevens later in het scenario te kunnen gebruiken. De hond Nerone lag te slapen in de zon. Een oude, vale hond. De visser heeft me altijd weten te ontlopen, ik heb hem nooit kunnen vragen hoe het eigenlijk zat met die Commendatore die niemand op dit eiland, in dit hotel wilde toelaten. Iedereen leek hier iets te verbergen. Ik heb ook de weinige bomen op de rest van het eiland geïnventariseerd. Behalve al die pathetische olijfbomen, die vast en zeker een angstaanjagende scène, bij nacht bijvoorbeeld, zouden kunnen opleveren, stond er hier en daar nog een palmpje en een paar andere jonge bomen, pijnbomen, laurieren, een kastanje, wilgen, eikjes, rododendrons, kaki's en populieren alles omringd door wilde bloemen, vooral kleine witte en paarse die ik niet kende, en talloze vlinders. Buiten was het lang zo koud niet als in de villa, waar ik, in de gang bij mijn appartementje, even de trap op ben geslopen, naar het verboden gedeelte van het huis met de PRIVÉ−VERTREKKEN − VERBODEN OPGANG. Ik ving een glimp op van een rommelzolder, met deuren die, vermoedde ik, naar andere gedeelten van de zolder leidden. Maar nauwelijks was ik boven aan de trap of ik hoorde een geluid. Alsof er iemand op zolder liep. Snel trok ik me terug. Waar is die vrouw gebleven, zo vroeg ik me opnieuw af, die eergisteren de luiken aan het openen was? Het leek me onmogelijk dat de vrouw bij de luiken zich zo snel had verplaatst. 's Avonds was Serpina nogal laat met het opdienen van het avondmaal. Omdat KOCH

112

Anton Haakman: Het paradijs

ze de andere keren heel stipt was geweest, ging ik naar de keuken om te zien of ze daar was. Ze stond met een lepel vanuit een kom een kennelijk zeer zieke man te voeren die met een omgeknoopt servet bij de keukenkachel zat, kleumend onder een plaid, onbeweeglijk, met zijn rug naar mij toe. 'Mijn man, Vittorio,' legde ze uit. Alsof er niets ongewoons was aan het feit dat ze diens aanwezigheid al die dagen verborgen en verzwegen had. Verder sprak ze niet over hem. Had ik hém gehoord op zolder? Hij leek nauwelijks tot lopen in staat, en zeker niet tot het bestijgen van trappen. Elke dag kreeg ik iets van de villa te zien dat ik nog niet kende. Op maandag liet Serpina me de ruimte zien die zich recht onder mijn vertrekken bevond. Het eerste wat me opviel was een schilderij, een landschap, sober van kleur, met een glinsterend beekje onder donkere bomen die beschutting boden aan een slapende herderin. Serpina zei dat het een achttiende−eeuws werk was van een Engelsman, een navolger van Claude Lorrain. Ze vroeg of ik het werk van Lorrain kende. 'Nauwelijks,' zei ik bescheiden. Benieuwd wat deze gewezen dienstbode me over Lorrain zou vertellen. Ik wist dat Hawthorne van Lorrains werk had gehouden. 'Hij was een Fransman die in Italië de Natuur heeft uitgevonden,' zei ze, en ze vertelde dat men in Engeland zo verzot was geweest op zijn werk dat ze hem overal imiteerden, niet alleen op schilderijen maar ook in het echt. Veel tuin− en landschaps−architecten hadden een voorbeeld genomen aan zijn schilderijen en hele stukken Engeland zien er nu zo uit als Lorrain zich een mooi landschap heeft gedroomd. De natuur bootst de kunst na. Zoiets, daar houd ik wel van. Ik vroeg of ze Engeland kende. 'Nee,' zei ze, 'maar ik heb er veel over gelezen, en we hebben hier boeken over Engelse tuinen, in het Frans.' Het verbaasde me dat ze Frans las. Ze zei dat ze een heel behoorlijke schoolopleiding had gehad, voordat ze KOCH

113

Anton Haakman: Het paradijs

dienstmeid werd. 'Overal valt wel iets van te maken. Ook van het helpen in de huishouding.' Twee rechthoekige plekken waar het behang minder verschoten was, duidden op de afwezigheid van andere schilderijen. 'Daar heeft een portret gehangen,' zei Serpina, en ze wees naar het verticale vlak. 'Een amateuristisch geschilderd portret van een sombere, magere man. Diepliggende ogen, een glad, hoog voorhoofd, een wijkende kin. Het is een paar jaar geleden verkocht aan iemand die vond dat hij erop leek. En daar hing een landschap met overal vuren.' De bibliotheek bevatte een groot aantal Amerikaanse romans in de oorspronkelijke taal. Melville, Henry James, Thoreau, en natuurlijk ook Hawthorne. Verder een werk dat de titel 100 Ideas to make Big Business droeg, en biografieën van industriëlen. Het eiland was eigendom van een rijke Nederlandse Amerikaan geweest. Hollanders, Evert en Marta heetten ze, hadden het eiland en de villa in 1958 geërfd van die «Amerikaan», een oom van Marta wiens biografie Evert die journalist was geweest - had geschreven. Veel boeken stonden er al, die maakten deel uit van de erfenis. Ze wees een rijtje boeken aan over chemische onderwerpen: Baily, Industrial Oil and Fat Products; Ubbelohle und Goldschmidt, Handbuch der Chemie und Technologie der Öle und Fette; Martin, The Modern Soap and Detergent Industry; Deite und Schrauth, der Seifenfabrikation. Ik wilde meer weten over de familie van Serpina's man. Zij liet alleen los dat Vittorio een paar jaar tevoren door een hersenbloeding was getroffen. De archeologen waren onder meer op zoek geweest naar wat bekend stond als het 'bad van Amalasunta' - een bad in letterlijke zin, of een kleine baai? Ik zei dat de vissers er alles van wisten. 'Ja, de vissers, die weten altijd alles. Alsof ze er zelf bij geweest zijn. Maar ze houden hun mond stijf dicht als je ze iets vraagt.' KOCH

114

Anton Haakman: Het paradijs

Daarna begon ze over de chaos die haar schoonvader had aangericht. Hij had alles overhoop laten halen, gaten in muren laten hakken en de meeste bomen laten rooien, omdat hij ervan overtuigd was dat er nog veel meer geld in en om de villa verborgen was. 'Iedereen lijkt hier iets te moeten zoeken,' zei ze, en ze keek me veelbetekenend aan. Op mijn verdere vragen over de familie ging ze niet in. 's Avonds merkte ik tot mijn vreugde dat er nu ook water uit de kraan met een C kwam, en dat het zelfs na een poosje een beetje warm werd. Ik nam een bad. Toen ik eruit kwam, rilde ik van de kou boven water. Omdat Serpina het aggregaat intussen had stilgezet, brandde het elektrische IGNIS−kacheltje niet meer. Ik kroop snel onder de dekens en begon aan een verslag voor West. De volgende dag ging Serpina, met mijn post voor West, naar het haventje, om in Duilio's toeristenboot naar Bolsena te varen, voor bestellingen die de schipper op een later tijdstip onder het afdak in de haven zou neerzetten. Ik vertelde haar hoe Duilio me had gechanteerd. Ze zou er een hartig woordje met hem over spreken. Ik kon erop rekenen dat ik voortaan zonder problemen en gratis met die boot meekon, zoals gold voor haar andere bezoekers. Toen ik het geluid van de boot hoorde wegsterven, ging ik op onderzoek uit in de souterrains vanwaar een onderaardse gang moest leiden naar het meer, naar de plek waar koningin Amalasunta is vermoord. Ik zocht naar de onderaardse gang, en vond in het halfdonker inderdaad een holte die het begin kon zijn van een gang, intussen dichtgemetseld met goedkope stenen. Serpina betrapte me bij de ingang van het souterrain en zei: 'Je kunt gaan en staan waar je wilt. Vandaag ben je heer en meester over het eiland. Ik heb Duilio gesproken. Hij moet eerst nog naar Capodimonte. Daarna haalt hij me op.' In weerwil van de inhoud van haar woorden had ze iets ijzigs. Ze sprak KOCH

115

Anton Haakman: Het paradijs

afgemeten. Ze leek ongenaakbaar. Ik realiseerde me dat zij noch ik, ondanks het isolement waarin wij beiden verkeerden er iets aan had gedaan om met elkaar op vertrouwelijker voet te komen, al tutoyeerden we elkaar. Nadat ze opnieuw was vertrokken ging ik, nu met haar toestemming, verder met mijn onderzoek; eerst maar eens op de verboden zolder. Maar ik bleef op mijn hoede. Die zolder bleek te bestaan uit een open ruimte waarop een aantal kamers uitkwam. Onder meer een kinderkamer die lang niet was gebruikt en toch nooit opgeruimd. Ook een logeerkamerachtig, sober ingericht vertrek waar zich behalve bed, tafel en stoel een kast bevond met een paar boeken over organische chemie. Ik trok de lade onderin open, die leeg bleek. Toen ik het vertrek wilde verlaten, zag ik dat er iets boven op de kast lag. Een kleiner iemand dan ik had dat niet kunnen zien. Ik trof er een map aan vol beschreven blocnotevellen. De map droeg een met rood doorgestreept opschrift Dodeneiland, en een nieuw, rood opschrift Het Paradijs. Nederlandse titels, en een Nederlandse tekst. Werk van Evert? Er zaten ook een paar strookjes negatieven van foto's in de map. Ik begon te bladeren. Het was een vrij uitvoerige tekst. Ik kwam bekende namen tegen, zoals die van Evert Herbert en van Casella. 'Het leek me niet ver, het eiland. Dat wil zeggen, het Isola Martana. Eigenlijk liggen er twee eilanden in het meer, het Martana en het Bisentina. Het laatste is groter, maar mijn aandacht richtte zich op het kleinste, juist omdat het zo klein is. En zo steil, zo ongenaakbaar, al leek het niet ver, vanaf het strandje bij de camping, een paar kilometer ten noordwesten van Bolsena. Op de met muren bekroonde rotswand was duidelijk een groot landhuis te zien.' Zo luidden de eerste regels. Nauwelijks was ik begonnen met lezen of ik hoorde het geluid van een motorboot. Dé motorboot. Omdat ik ondanks Serpina's toestemming toch niet KOCH

116

Anton Haakman: Het paradijs

wilde laten merken dat ik de zolder had doorzocht, ging ik terug naar mijn kamer, met het manuscript en de negatieven, zo te zien van een paar portretten, een paar groepsfoto's en wat kiekjes van het gebouw en van het eiland. Vanaf mijn loggia zag ik dat zij nog stond te wachten op de boot, die nu pas naderde. Vlug stopte ik de volgetypte vellen en de negatieven in mijn tas en snelde ik naar het haventje, om mee te varen naar Bolsena. Daar wilde ik de foto's laten afdrukken en kopieën van het geschrift laten maken, zodat ik het origineel en de negatieven weer zo snel mogelijk terug kon leggen. Dan kon Serpina, of iemand anders, niet merken dat ik daar had gesnuffeld. Terwijl de vrouw van de boekwinkel fotokopieën voor me maakte, twee stel, een voor West en een voor mijzelf, snuffelde ik wat rond in de kast met reisgidsen, hopend nog meer aan de weet te komen over de geschiedenis van het eiland. Ik vond een boek met op de omslag het Toteninsel van Böcklin, L'Isola dei Morti, door Alberto Montedoro. Ik bladerde er wat in, het was een populair werk dat de hele geschiedenis van het Isola Martana omvatte. Tot aan het begin van deze eeuw. Dus nog een boek over hetzelfde eiland. Dat van Tarquini was gedegen, droog, en wetenschappelijk. Dit hier deed bijna denken aan fictie. Zou dit het boek zijn dat Innocenti heeft laten schrijven? vroeg ik me af. Ik informeerde bij de vrouw die voor me stond te kopiëren of zij wist wie die Alberto Montedoro was. Het bleek een pseudoniem te zijn, van een landgenoot, Bremer heet hij. Hij was vaak in de winkel geweest, sprak goed Italiaans. Moest ergens in Rome wonen. Bremer! Een naam die ik in het manuscript had gezien. Ik kocht het boek. Wachtend op de boot die Serpina en mij die avond om zeven uur terug zou brengen naar het eiland, ging ik op een beschut terras bij een strandpaviljoen zitten om het boek van Montedoro even in te kijken - dat me weinig nieuws leek op te leveren. Vervolgens begon ik in de gekopieerde KOCH

117

Anton Haakman: Het paradijs

papieren te lezen, met mijn gezicht naar het haventje, op mijn hoede. Bremer heeft het eiland een paar maal bezocht, het laatst zo'n tien jaar geleden, en zijn ervaringen genoteerd. Hij vergeleek de situatie tijdens zijn laatste verblijf met wat hij had aangetroffen tijdens eerdere bezoeken aan het eiland. Het manuscript is onvoltooid, wat me wel aansprak. Het is geen dagboek, zoals ik eerst veronderstelde, het doet eerder denken aan het begin van een roman. Evert, Marta, Vittorio, die hier meestal Victor werd genoemd, en Serpina komen erin voor, en een zekere Wilkes. Ik vroeg me af hoeveel de schrijver erbij verzonnen had. Het manuscript hield plotseling op. Was er iets misgegaan bij het kopiëren? Nee, ook het origineel brak opeens af. Heeft de auteur het laatste stuk vernietigd? Of meegenomen? Is die Bremer vertrokken waar het ophoudt? De boot arriveerde, en kapitein Duilio was uiterst vriendelijk en vroeg waarom ik hem niet meteen gezegd had dat ik was uitgenodigd door signora Serpina. Zijn boot stond altijd vrij ter beschikking voor haar gasten. Op mijn kamer las ik verder. Het leek me, na het lezen van het manuscript, mogelijk dat de schrijver op het moment dat het manuscript afbrak, te zeer in beslag was genomen door wat hij ontdekte, misschien door wat hij van Serpina hoorde, om er nog een verslag van bij te houden. Eigenlijk vond ik het gegeven dat West me aan de hand had gedaan te mager: Het was toch veel banaler dan de dingen die ik meemaakte, en dan de werkelijke geschiedenis van het eiland. In ieder geval wilde ik proberen die Bremer op te sporen. De volgende dag spoedde ik me opnieuw naar Bolsena, om de foto's op te halen en in de boekwinkel naar Bremer alias Montedoro te informeren. Ik kreeg het telefoonnummer van de uitgeverij, waar men het adres van die Montedoro niet wilde geven. Maar Casella wist het, hij herinnerde zich hem nog goed. KOCH

118

Anton Haakman: Het paradijs

'Een Hollander, een man met een baard en een bril. Hij woont in Rome sinds hij van zijn vrouw is gescheiden.' Casella had wel Bremers adres maar geen telefoonnummer, en de telefoonboeken vermeldden geen Montedoro of Bremer op het door Casella genoemde adres, aan de Via di Caffarelli. Ik probeerde Casella uit te horen over Serpina en haar eventuele geheimen, maar vergeefs. Hij leek van niets te weten. Langs mijn neus weg informeerde ik naar de reden waarom, de omstandigheden waardoor die Bremer of Montedoro zo in dat eiland geïnteresseerd was geraakt dat hij er een boek over had geschreven. Ik bracht niet het manuscript ter sprake, maar wel het werkje dat was uitgegeven onder de naam Montedoro. De foto's waren nog niet klaar, al was het beloofd. Maar het ging om 'nabestellingen', legde de man van de fotowinkel uit, en die zouden pas na het weekeinde uit het laboratorium terug zijn. In een expresbrief verzocht ik Bremer telefonisch contact met mij op te nemen voor een afspraak. Het weer sloeg om, eindelijk begon - met weglating van het voorjaar de zomer. Op zaterdag belde Bremer op. Als ik met hem over het eiland wilde spreken, was ik welkom. De gastvrijheid van de alwetende specialist tegenover zijn minder gevorderde collega. Ik had hem benaderd als Alberto Montedoro, de historicus, en niet verteld dat ik het manuscript had gevonden. We maakten een afspraak voor de volgende middag. Die dag maakte ik met Serpina een wandeling. We kwamen langs het familiekerkhofje, ik stelde vragen, en zij liet meer dan tevoren los over de eerste jaren dat de familie Herbert op het eiland woonde. 'Vroeger liepen Evert en Marta hier als Adam en Eva,' zei ze. 'Maar toen ze merkten dat Wilkes hen beloerde, deden ze dat niet meer.' Nu maakte ze zelf, hier in deze Tuin der Lusten, een toespeling op het paradijs. KOCH

119

Anton Haakman: Het paradijs

'Wie is Wilkes?' vroeg ik quasi verbaasd. In het manuscript had ik gelezen over die Wilkes. Zij leek geschrokken van mijn vraag. Na lezing van het geschrift van Bremer wist ik zeker dat ze veel te verbergen had. Die butler kwam mij al te bekend voor. Ze vertelde meer over zichzelf. Al voordat Evert en Marta het eiland erfden, had ze er zes jaar gewoond. Otto Nobel had haar in 1958 in dienst genomen, kort nadat hij er was komen wonen. Ze was nog heel jong, net achttien, maar ze moest op de een of andere manier in haar onderhoud voorzien toen haar beide ouders waren omgekomen bij een auto−ongeluk. Ze had een goede schoolopleiding, maar kon er niets beters mee beginnen dan een betrekking als hulp in de huishouding. Voor die Nobel was ze als een dochter. Hij was de enige met wie ze kon praten. Hij vertrouwde haar zijn levensgeschiedenis toe, zijn wrok vanwege de hem onthouden roem. Hij had ook een keer tegen haar gezegd dat hij zijn hele leven als een grote leugen beschouwde, een vertoning, schijn, een maskerade. Er was immers niets van overgebleven. 'Een arme acteur die een uurtje over de planken heeft gedrenteld en van wie je daarna nooit meer iets hoort.' Hij was erg alleen geweest. Zij ook: 'Ik ben altijd alleen geweest, en om mij heen sterven de mensen twee aan twee.' Toen Otto Nobel in 1966, samen met zijn vrouw, was verdronken, stond ze voor enige tijd op straat. Ze diende bij een familie in Bolsena, waar ze slecht werd behandeld, en ze was blij dat de nieuwe eigenaars haar, op aanraden van de huisknecht, Wilkes, weer in dienst namen. Ze wist de zaken op het eiland zo goed te regelen, ze was zo praktisch dat ze zich langzaamaan opwerkte tot meesteres van haar meesteres. Of ze goed met meneer Evert kon opschieten? Ze zweeg, maar bleef plotseling stilstaan bij een grote kuil. 'Alles heeft hij overhoop gehaald... laten halen,' zei ze, en haar stem werd een beetje schor. Het eerste jaar dat ze hier woonden had Vittorio, die toen veertien was, bij het KOCH

120

Anton Haakman: Het paradijs

planten van een boompje geld gevonden in de grond. Een tijd later vond Evert dollars in een boek. Ze dachten dat er veel meer moest zijn, en Wilkes wakkerde hun hoop, hun begeerte aan. Evert was al gauw in geldzorgen geraakt, het onderhoud van het huis kostte kapitalen, vandaar die hebzucht. Hij dacht dat 'ze' misschien een boom hadden geplant op de plek waar 'ze' een schat hadden begraven, zodat die boom met zijn wortels, zoals een sfinx met haar klauwen, de kostbaarheden bewaakte. Vooral de oudste bomen moesten het ontgelden. Met 'ze' bedoelde ze, had ik begrepen uit Bremers manuscript, Theodatus, de broer van de vermoorde koningin Amalasunta, en diens mensen. Meende die Evert Herbert soms dat er nog bomen uit Theodatus' tijd op het eiland stonden? Later op de dag kreeg ik van Serpina koffie, op mijn kamer. We praatten verder, Serpina vertelde over haar eenzame jeugd, kind van een befaamd acteursechtpaar dat alles overliet aan haar gouvernante. Toen ze even weg was om nieuwe koffie te zetten, kwam Vittorio of Victor binnengestrompeld, haar man, die als gevolg van zijn beroerte de mogelijkheid tot spreken vrijwel had verloren. Wat hij zei, had betrekking op een boek. Maar ik begreep niet wat hij bedoelde.

KOCH

121

Anton Haakman: Het paradijs

Na een ingewikkelde busreis naar Rome, na veel gezoek en na zwoegend vergeefs twee of drie trappen te hebben bestegen en heel omslachtig via een trapje omhoog en weer via een ander trapje omlaag te zijn gegaan, vond ik Bremers huis, dat van binnen uit heel hoog leek door het uitzicht over de diepte waarin vroeger de landverraders werden gestort. Bremer, een wat oudere man met inderdaad een baard en een bril, ontving me nogal gereserveerd, gezeten achter zijn bureau. Ik vroeg bij de kennismaking of hij familie was van Frederica Bremer, de vertaalster van de Dante−uitgave die ik bij mij had. 'Nee,' zei hij. 'Dat wordt me vaker gevraagd sinds ik hier woon. Ze moet in een van deze huizen hier boven de Tarpejische rots hebben gewoond. Kent u haar werk?' 'Ik ken haar Dante−vertaling.' 'Leest u Zweeds?' vroeg Bremer. 'Nee. Het is een Nederlandse vertaling.' 'Maar Frederika Bremer was een Zweedse. Haar Dante−vertaling is toch beroemd? Nathaniel Hawthorne heeft haar hier opgezocht, en over haar geschreven.' Daar begreep ik niets van. 'Frederica Bremer heeft haar Dante−vertaling zo'n veertig jaar geleden gemaakt.' Bremer haalde een Amerikaans pocketboek te voorschijn, The Portable Hawthorne, zocht een passage achterin op en vroeg: 'Hawthorne. Italian Notebooks. Kent u die toevallig?' Dat moest ik ontkennen. Ik was niet verbaasd dat Bremer met Hawthorne op de proppen kwam. Hij las voor: 'MISS FREDERIKA BREMER. Rome, 22 mei 1858. Om zeven uur gingen Mamma, Miss Shepard en ik op uitnodiging theedrinken bij mejuffrouw Bremer. Na veel gezoek en na vergeefs met veel moeite twee of drie trappen op te zijn gesjokt en daarna buitengewoon omslachtig een trap omhoog en weer omlaag te hebben genomen vonden we haar in een kleine kamer van een groot KOCH

122

Anton Haakman: Het paradijs

oud gebouw dat zich op geringe afstand bevond van de Tarpejische Rots.' Ik wilde ter zake komen en begon over mijn scenario. Ook vertelde ik dat ik het manuscript, het verslag van Bremers bezoeken aan het eiland begin jaren zeventig had gevonden en gelezen, en ik vroeg waarom het onvoltooid was gebleven. Bremer bleef een poos zwijgen, en zei daarna: 'De laatste nacht hield dat weerzinwekkende gezelschap me uit de slaap. Ik kleedde me aan en ging opnieuw een wandeling over het eiland maken. Zelfs aan het andere uiteinde hoorde ik hun stemmen nog, en opeens werden ze heel luid en hoorde ik de motor van de grote boot starten. Ze zijn weggevaren met hun dronken koppen, en ze kwamen die nacht niet terug. De villa was door die idioot van een zetbaas op slot gedaan. Ik wilde inbreken, maar dat lukte niet. Ik walgde zo van al dat tuig dat ik de oude boot heb genomen en hem ben gesmeerd. Ik ben er nooit meer teruggeweest. Mijn aantekeningen zijn in mijn kamer blijven liggen, ze waren bedoeld als materiaal voor een boek, maar ik zag daar om allerlei redenen van af.' 'Maar u wilde toch met Serpina spreken?' 'Ik had min of meer de hoop opgegeven van Serpina te horen wat daar allemaal bekokstoofd werd.' Ik kreeg de indruk dat hij er niets meer mee te maken wilde hebben, dat hij te diep in een afgrond had gekeken. 'Uit het manuscript kreeg ik de indruk dat u zich min of meer gehypnotiseerd voelde door Wilkes.' Bremer barstte opeens uit: 'Ja, het was alsof ik werd gehypnotiseerd om dat op te schrijven. Door wíe weet ik niet. Door Wilkes? Door Serpina misschien?' Bremer was net als Victor geobsedeerd geweest door die Wilkes, nog steeds droomde hij van hem en een keer had hij een hallucinatie gehad, hij had in Rome op straat de dode Wilkes zien lopen, met een aktentas. Hij wilde hem achternagaan, maar Wilkes was plotseling verdwenen, in het gewoel, KOCH

123

Anton Haakman: Het paradijs

dacht hij, of in een huis. Maar het was natuurlijk een drogbeeld geweest. 'Moest ik gaan werken aan een Hawthorne−vervalsing?' Bremer begreep zelf niet hoe het mogelijk was dat hij een boek ging schrijven over een fictief gegeven op een plek waar dat gegeven uiteindelijk helemaal niet fictief bleek. Waar alles leek bepaald door vaststaande patronen. De bediende die de baas is. Bezoek aan de onderwereld. Het leven op een eiland. 'Wat voor fictief gegeven?' 'Ik heb ergens gelezen over een man die bewust en uit vrije wil een dienende functie aanneemt omdat die hem in staat stelt zijn omgeving te observeren en uit die observaties voordeel te trekken. In het dienen ligt voor hem de hoogste vrijheid, want een dienaar kent de zwakten van zijn meester. Zo'n gegeven. De knecht is de baas... En dan... De overtocht naar het Eiland van de Gelukzaligen. Het was alsof ik niet opschreef wat ik daar meemaakte, nee het was meer alsof alles wat ik verzon onmiddellijk gebeurde. Alsof ikzelf alles daar manipuleerde, dacht ik eerst. Maar steeds meer kreeg ik het gevoel dat ik op mijn beurt gemanipuleerd werd. Niet door een van die mensen, maar door al die mensen samen. Dat het mij en mijn notities verging als met dat boek waarover Hawthorne zegt dat het zich tegen zijn wil begon te ontwikkelen.' Hij bladerde, en citeerde zo'n notitie: 'Iemand een verhaal laten schrijven en laten merken dat het zich tegen zijn bedoelingen in ontwikkelt; de personages handelen niet overeenkomstig zijn wil: er gebeuren onvoorziene dingen en er dreigt een ramp die hij, tevergeefs, probeert af te wenden. Dat verhaal zou een voorafschaduwing van zijn eigen lot kunnen zijn en een van de personages is hijzelf.' 'Is het dan niet gewoon een weergave van wat u daar hebt meegemaakt?' vroeg ik. 'Nee! Die Casella bijvoorbeeld. Die man komt zo uit Dante, met naam en al. Casella was een zanger, een vriend van Dante, die zich in het vagevuur bevond. Hij was het die Amor che nella mente mi ragiona zong. En dat eiland, KOCH

124

Anton Haakman: Het paradijs

waarom lijkt dat op de rug van een walvis? Hawthorne! Like a whale's back out of a calm sea. Zo beschrijft Hawthorne een eiland voor de kust van Nieuw Engeland.' 'Waarom hebt u het manuscript niet afgemaakt?' vroeg ik nog eens, want ik was niet tevreden met Bremers antwoord. 'De ware geschiedenis kent geen eind, riep Bremer heftig. Ik wil er niets meer mee te maken hebben, begrijpt u? Ik heb een geschiedenis van het eiland geschreven, een historische roman meer, die ophoudt aan het begin van deze eeuw. Althans, van daar af is het allemaal heel summier. En dat is genoeg.' Niettemin vroeg ik hoe de afloop was geweest als Bremer het voor het zeggen had gehad. 'Niet interessant! Niet interessant!' riep Bremer. 'Pure fictie!' Ik overviel hem toch nog met een vraag naar Vittorio. 'Hij heet gewoon Victor. Ik was bij mijn laatste bezoek in de kamer waar die muziek vandaan kwam. Niet aanspreekbaar. Ik heb gehoord dat hij is opgenomen in een inrichting in de buurt van Siena.' 'Hij is nu in ieder geval thuis,' zei ik. 'Maar hij heeft een hersenbloeding gehad.' Dat wist Bremer. Maar hij was van mening dat Victor vóór die beroerte al ernstig gestoord was. Wie zou het niet worden in zijn situatie? 'Een situatie waar alles zo blijkt te kloppen dat je in hogere, duivelse machten gaat geloven.' 'Waarom bent u destijds naar het eiland teruggegaan?' 'Iemand had het aangestreept in het exemplaar van Hawthornes American Notebooks dat zich in de villa bevond, en dat iemand in de bagage van mijn vrouw moet hebben gestopt. Serpina misschien.' Hij leek te schrikken van zijn eigen woorden. Plotseling stond hij op en zei: 'Ik zal u mijn materiaal meegeven, leest u het, maar schrijf dat script niet, als ik u een ernstige raad mag geven. Wanneer u die papieren hebt doorgenomen begrijpt u zelf wel waarom.' Hij haalde een KOCH

125

Anton Haakman: Het paradijs

paar mappen uit een kast, drukte ze mij in de handen en bracht me naar de deur.

KOCH

126

Anton Haakman: Het paradijs

Ik liet mij niet ontmoedigen. Toen ik op het eiland terug kwam, lag er een brief van West voor me klaar, waarin deze aandrong op een definitief voorstel. Er lag ook een pakje. Bij wijze van verjaardagscadeautje had West me een spaarpot gestuurd, een kleine black box in de vorm van een doodkist. Als ik op het uiteinde een geldstuk leg, volgt een ratelend, om niet te zeggen reutelend geluid. Dan komt er plotseling de hand van een geraamte naar buiten, die naar het geldstuk graait en het bliksemsnel de kist intrekt. Daarna is het stil. Bremer had het exemplaar van de American Notebooks dat zich in de bagage van zijn vrouw had bevonden, kennelijk bij zijn derde bezoek aan het eiland teruggebracht. Het stond in de bibliotheek van de villa. Ik ging zoeken naar de door Bremer aangeduide aangestreepte passage en vond een aantekening die West tot zijn project moest hebben geïnspireerd, het gegeven van de huisknecht, dat ikzelf te vergezocht vond, te banaal om uit te voeren: 'Een rijk man laat per testament zijn huis na aan een berooid paar. Zij betrekken het en treffen er een sombere huisknecht aan die zij blijkens het testament niet mogen ontslaan. Het vreet hen aan; hij is een kwelling hen; uiteindelijk blijkt hij de man te zijn die hun het huis heeft nagelaten.' Op basis van het meegekregen materiaal wilde ik beslissen wat voor script het zou worden. Ik probeerde vergeefs het geheel te reconstrueren en schreef West een brief waarin ik vroeg of het werkelijk toeval was dat hij me precies hetzelfde dat zich in de werkelijkheid had afgespeeld als gegeven had opgedrongen. Een welhaast retorische vraag. Ik ging de papieren grondig doornemen. Correspondentie van Evert Herbert, onder meer met Clifford Irving, de fantasievolle biograaf. Een dagboek van Evert, met verzuchtingen in de geest van: 'Ik ben niets omdat ik niets doe behalve eten, drinken, met de butler praten, naar de tuin kijken, onder de olijven zitten, tevreden zijn,' een notitie uit 1958, toen Evert alleen nog maar ontevreden was met zijn tevredenheid. Latere notities bevatten zuur KOCH

127

Anton Haakman: Het paradijs

commentaar op zijn huwelijksleven, ze wezen er ook op dat hij toch weer wat werkte aan zijn boek en probeerde zin en inhoud en samenhang te geven aan de mensen en de dingen die hem omringden. Kennelijk vergeefs. Ook Evert Herbert bleek te hebben gewerkt aan een boek dat door Hawthorne was bedacht. Op wiens instigatie? vroeg ik me af. Een paar dingen wilde ik alsnog onderzoeken. Welke rol was voor Serpina weggelegd? Speelde Serpina? Wie heeft zij in Napels geïdentificeerd? Was de ontmoeting die Bremer in Rome had gehad met Wilkes, een hallucinatie geweest? Ging het om een dubbelganger? Om een schim? Wat weet Victor zich te herinneren? Tegenover Serpina wilde ik voorlopig niets laten merken van mijn vermoedens. Ik vroeg haar wie nu eigenaar van het eiland was, zij, of Innocenti of Ingenui, of iemand anders? 'Victor en ik,' zei ze. Maar het eiland was te koop; vanwege de hoge kosten voelde ze zich genoodzaakt het eiland te verkopen en die makelaar was ingeschakeld voor de verkoop. Ik informeerde naar de prijs. Als die mij werkelijk interesseerde, moest ik maar contact opnemen met Innocenti. Vanuit de kamer die aan de keuken grenst, klonk harde bonkmuziek. Telkens werd dat geluid na korte tijd afgebroken, telkens werd hetzelfde fragment herhaald. De kamer is het reservaat van Victor. Wist Victor waar Wilkes gebleven is? Ik ging het vragen. Ik trof hem slapend aan, maar maakte hem wakker, uit ongeduld. 'Niet dood. Gaat niet dood,' stamelde Victor. Ik ben alle mogelijke instanties afgelopen, om te beginnen het ziekenhuis en de politie van Viterbo, en de bevolkingsbureaus van Viterbo en van Rome, om erachter te komen of Wilkes inderdaad nog leefde. Geen spoor.

KOCH

128

Anton Haakman: Het paradijs

Eindelijk heb ik de foto's kunnen ophalen. Dat ik het eiland en het gebouw, de 'villa', het 'kasteel' zou zien, en portretten van Serpina en groepsfoto's waarop naar alle waarschijnlijkheid behalve Serpina ook Evert, Marta en Victor stonden, had ik wel verwacht. Ik verstopte ze in de map met de kopie van het manuscript, in mijn tas. Toen ik het manuscript nog eens uit die koffer te voorschijn wilde halen, viel een van de opnamen van de 'villa' eruit, op de grond. Ik wilde de foto terugstoppen in de map, en daarbij zag ik iets dat me bij een eerste beschouwing niet was opgevallen. Achter een raam op de eerste verdieping stond een man. Ik schroefde de lens uit mijn camera, ging met de foto naar de loggia, om hem in beter licht te kunnen bekijken, met de lens als loep. Daar achter dat raam stond West. Het duurde enige tijd voordat ik het begreep.

***

KOCH

129

WEST Als het nu niet gebeurt, lukt het nooit meer. De tijd dringt, en ik wil niet dat het geheim met mij het graf ingaat. Om een nieuw leven aan te vangen, heb ik eerst mijn dood moeten organiseren. Het was overigens niet de eerste keer, ik had ervaring met herrijzenis. Voor mijn vertrek uit het leven als huisknecht heb ik veel gehoest, een rauwe hoest, en ik klaagde over krampen in mijn bovenlichaam, die ten slotte zo hevig werden dat ze leidden tot opname in het ziekenhuis van Viterbo. Ik was wel degelijk ziek, al wist ik zelf niet of ik overdreef of dat mijn klachten werkelijk wezen op iets ernstigs, maar ik had mijn redenen om de indruk te wekken dat mijn situatie zeer acuut was. Voordat de artsen aan een diagnose waren toegekomen, ontsnapte ik uit het ziekenhuis. Ik reisde naar Napels, nam een louche hotelletje waar me niets gevraagd werd en ging, omdat ik niet kon slapen, in alle vroegte de straat op. In Napels komen in de zomer tegen het aanbreken van de dag de peukjesrapers bijeen in een bepaalde steeg. Ze schudden hun buit op grote hopen uit, die door anderen worden gesorteerd, naar de kleur van de tabak en naar de aan− of afwezigheid van een filter. In die steeg stond ook een man te bedelen. Hij vertelde me een aandoenlijk verhaal over niet opgenomen worden in het ziekenhuis, en omdat ik anderen graag het ziekenhuis gunde, zei ik dat ik alleen geld in mijn hotelkamer had. Zo lokte ik de man mee. Ik had wat baar geld bij me, en een klein vermogen aan Amerikaanse waardepapieren. Wat ik verder bezat, bevond zich in een kluis in Viterbo. Toen de man zag hoeveel geld en waardepapieren ik daar had, wilde hij me, dreigend met een mes, dwingen alles af te geven. Maar ik wist hem af te leiden door mij te beheersen en hem erop te wijzen dat de papieren in zijn handen niets waard waren. Zo kon ik hem doden met zijn eigen mes terwijl hij ze van dichtbij WEST

130

Anton Haakman: Het paradijs

bestudeerde. Daarna kwam ik op een praktisch idee waardoor ik inderdaad een nieuw leven kon beginnen. Ik voorzag het lichaam van mijn eigen papieren, zij het zonder foto, en vertrok uit Napels, na me via het zwijgende circuit te hebben voorzien van valse papieren die me de naam West verschaften. Omdat de pijnen die ik meende te simuleren of aggraveren eerder heviger werden dan minder, liet ik me, onder de naam West, opnemen in een ziekenhuis in Alessandria, waar ik een zware longoperatie onderging. Na mijn voorlopige herstel vestigde ik me in een klein kasteel in Piemonte, niet ver van Asti. Ik stak wat geld in filmprodukties, zoals de film over Peter Stuyvesant, en deed ook hier en daar wat aan mecenaat. Maar dat was niet meer dan tijdpassering. Uiteindelijk zocht ik naar een een middel om mijzelf onsterfelijk te maken. Negen jaren zijn verstreken sinds Bremers aftocht. Met hem is het op niets uitgelopen. Ik ben opnieuw begonnen. Na de dood van Evert Herbert meende ik Bremer op het spoor te kunnen zetten, maar tot mijn ongenoegen is hij zo verstandig geweest om van verder onderzoek af te zien. Het heeft lang geduurd voordat ik een nieuwe helper vond. Koch is mijn nieuwe troef. Hij moet de half uitgewiste sporen terugvinden. Ik volg op de voet hoe hij achter de waarheid zal komen en in de val zal lopen. Koch zal, zonder het te beseffen, een geschrift produceren dat mijn levensgeschiedenis steunt en met bewijzen staaft. Een scenario voor een film die, hoop ik, nog zal worden gemaakt voordat ik dit leven verlaat, een film die ik al bij voorbaat heb geregisseerd, gerealiseerd, en die aanvankelijk zal worden genoten als een thriller, maar te zijner tijd in een ander licht zal komen te staan. Daarmee hoop ik de eeuwigheid in te gaan als een groot uitvinder. Niet vanwege mijn patenten, nee, ik zal faam genieten als een groot uitvinder van helse machines, duivelse machinaties. WEST

131

Anton Haakman: Het paradijs

Hij is heel geschikt, Koch, hij is een man met grote fantasie, omdat hij overal iets achter zoekt. Hij ziet schimmen, hij leeft met schimmen. Levende mensen zijn voor hem een bedreiging, hij is mensenschuw, vooral sinds de ramp die hem heeft getroffen. Maar hij is een bekwaam en ervaren scenarioschrijver. Hij is erudiet, voor zover hij eruditie heeft kunnen putten uit boeken, en uit die boeken heeft hij ook zijn talenkennis die zich behalve over de op de middelbare school onderwezen talen ook uitstrekt over de Zuideuropese, Spaans, Portugees en Italiaans. Het feit dat hij het Italiaans redelijk beheerst, is van groot belang voor mijn project. Het heeft mij heel wat moeite gekost om Koch op het spoor te zetten van de daden die ik beschouw als mijn levenswerk. Maar nu moet het gebeuren, want de dagen van mijn aardse bestaan zijn geteld, nu is het mogelijk, ik zal en kan nu niet meer worden bestraft, ik ben te ziek, ik heb waarschuwingen ontvangen. Niet uit ijdelheid maar uit afkeer van het einde doe ik een laatste poging om mijzelf aan de vergetelheid te ontrukken, om voort te leven. Voor mijn bezoek aan Koch had ik mij een frivool uiterlijk aangemeten, met een snorretje, een sikje en een strikje; ik had moeite niet de spot met mijzelf te drijven, in dat suèdeachtige pak, met het genopte zijden sjaaltje in de kraag van mijn overhemd, met die zonnebril. Ik heb Koch een verhaal opgedist over mijn verleden. Wat ik hem niet verteld heb: 'Op zeven september 1918 ben ik geboren in een Nederlands provincieplaatsje dat ik niet wens te noemen. In 1937, een jaar na ons huwelijk, vertrokken mijn vrouw Julia en ik naar de Verenigde Staten, waar wij ons vestigden in Cambridge, Massachusetts. Zoals dat hoort zocht en vond ik daar mijn fortuin. Na onze verhuizing naar Atlantic City wist ik een niet onaardig vermogen te vergaren door beheerste beleggingen op de onroerendgoedmarkt. Ik heb een belangrijk patent op mijn naam staan. Het WEST

132

Anton Haakman: Het paradijs

uiteindelijke produkt is tot stand gekomen dank zij de inspanningen van de staf van mijn researchafdeling, maar ik heb zelf de aanzet gegeven tot het onderzoek dat heeft geresulteerd in mijn voornaamste patent. In vroeger tijden kon iemand rijk én beroemd worden als uitvinder. Wie in deze eeuw is geboren, kan dat niet meer. Uitvindingen worden gedaan door collectieven. Het cruciale aandeel dat een individu erin heeft gehad, wordt vergeten. Tenzij de bontere aspecten van zijn leven de belangrijke vinding overheersen. Voor die bonte, spectaculaire aspecten heb ik zorg gedragen. Rest mij nog ze aan de vergetelheid te ontrukken.' Zo luiden de eerste regels van mijn intussen verouderde autobiografie, namens mij geschreven door Evert Herbert, mijn eerste helper. Al in de jaren vijftig beloofde Evert de onsterfelijkheid aan wie een door hem geredigeerde autobiografie kon betalen. Maar zo'n boek wordt nauwelijks gelezen. Mijn onsterfelijkheid zal ook niet voortvloeien uit een gigantisch vermogen, zoals bij mijn grote voorvader en voorbeeld Alfred Nobel. Tweeëndertig miljoen Zweedse kronen, en dat in die tijd, het was niet gering wat Nobel de mensheid naliet. De mensheid; zijn verwanten kregen vrijwel niets, want door erfenis verkregen fortuin kon toch geen geluk brengen, en daarom bepaalde hij in zijn testament dat zijn vermogen moest worden belegd. Van de opbrengst zouden jaarlijks prijzen moeten worden toegekend voor natuurkunde, scheikunde en geneeskunde; voor de literatuur ook. Later is er ook een prijs voor de Vrede ingesteld, eveneens in de geest van dynamietfabrikant Nobel: vrede stichten door oorlog voor te bereiden. In 1944 kreeg Otto Hahn, de Duitse vader van de uraniumbom, in Amerikaanse gevangenschap de Nobelprijs voor de scheikunde, niet die voor de vrede. Nobels familie en vrienden koesterden geen wrok. Zij zorgden ervoor dat zijn persoonlijke standpunten inzake politiek en literatuur werden gerespecteerd. Zo bleef Nobel na zijn dood greep houden op de prijzen, op zijn geld. De dode houdt de levenden in zijn greep. WEST

133

Anton Haakman: Het paradijs

De meeste Nobelprijswinnaars zijn snel vergeten. De recente prijswinnaars op het gebied van de scheikunde zijn nauwelijks bekend. Wie, behalve de vakmensen, kent hun namen nog? De winnaars zijn vergeten, Nobel zelf niet. Hij heeft het eeuwige leven. Ik steek geld in kunst en cultuur. Niet door een fonds te stichten, nee, om mijn geld niet te hoeven nalaten aan successiebelasting en astronomisch ver verwijderde verwanten steek ik het in schoonheid, is dat niet mooi van mij? Ik financier van alles, bijvoorbeeld beeldend kunstenaars van wie ik flink veel werk opkoop en laat opkopen zodat het meteen hoger genoteerd staat. Zo zou het geld natuurlijk nooit opraken, maar ik heb ook een internationaal reizend toneelgezelschap dat leeft op mijn kosten en zich inspant om vrijwel lege zalen te vervelen met imitaties van het dagelijkse leven van de toeschouwers, en om achter de schermen meer sier te maken dan ervoor. Ze doen niet anders dan zich als varkens rondwentelen in hun eigen vuil, van mijn geld, maar ze hebben schitterende ideeën over theatervernieuwing. 'Theater maken', ze spreken het uit alsof het iets sacraals betreft. Ze hebben De vogels van Aristophanes gespeeld zonder het stuk ook maar te lezen - ze hadden er zo hun eigen ideeën over, die zich verhieven boven de op schrift gestelde woorden. Zulke mensen hebben mijn sympathie. Ze genieten wereldfaam. Ikzelf ben op de achtergrond gebleven, maar ik koester de hoop dat de onthutsende, zij het nutteloze experimenten die ik nu uitvoer mij meer roem zullen opleveren dan mijn nuttige maar volstrekt niet tot de fantasie sprekende smeermiddelen. Mijn levenselixirs voor machines. De spectaculaire uitvindingen van een eeuw geleden waren gericht op de vlucht - het vluchten, het doen vervluchtigen van de ruimte; die van deze tijd zijn gericht op het vastleggen van wat dreigt te verdwijnen, beelden, geluiden, gegevens. Ze zijn gericht op het vasthouden van de tijd. Het zijn vergeefse pogingen tot onsterfelijkheid. Dit is de tijd van de onnutte inventie. Vroeger kon iemand beroemd worden door het buskruit uit te vinden, of het telefoneren, het WEST

134

Anton Haakman: Het paradijs

haringkaken, het ballonvaren, in deze tijd kunnen alleen kunst en amusement nog roem brengen. Na mijn vertrek bij het chemieconcern begon ik een nieuw leven. Ik stak mijn geld in films en in andere vormen van kunst en amusement. En nu alweer een nieuw leven, alsof mij nog voldoende tijd van leven rest. Ik, zieke man, heb het eeuwige leven niet. Nog niet. Nu bewandel ik een andere weg. Ik verzorg mijn biografie via een omweg. Ik vertel mijn levensgeschiedenis via die van de levens die ik heb geregeld; ontregeld. Van Evert Herbert, van diens vrouw Marta. Van hun zoon Victor. Van Bremer. Ik heb met hen geëxperimenteerd. Als een sluipwesp ben ik de levens van anderen binnengedrongen, om via hen mijn eigen bestaan voort te zetten tot in lengte van dagen. Om voort te leven. Een paar maal is het experiment mislukt, Evert is dood, Victor is gek, Bremer heeft zich teruggetrokken, maar nu zal het lukken. Met Koch. Ik heb Koch niet verteld hoe ik mijn project aanvankelijk heb trachten te verwezenlijken. Eerst heb ik een verhaal van mijzelf gemaakt door mijn ontrouwe vrouw te laten verdrinken, samen met mijn huisknecht, haar Wilkes, wiens naam en bestaan ik, als sluipwesp, heb overgenomen door in zijn huid en functie te kruipen. Maar dat verhaal heb ik vooralsnog voor me gehouden. En nu stel ik alles in het werk om het kort voor mijn dood op een heel indirecte manier te openbaren, zodat het inderdaad een verhaal wordt en niet met mij in het graf zal verdwijnen. Daarvoor heb ik Koch uitgekozen, de scenarist die van mijn leven een verhaal moet maken dat dient uit te lopen op een spectaculaire film. Die me alsnog de verdiende faam zal opleveren. Koch vond het gegeven van de huisknecht dat ik hem aan de hand deed nogal vergezocht. Waarom? Het gebeurt wel vaker dat arme mensen iets erven van een rijke oom. Het is haast een gemeenplaats. En het overnemen van oud en WEST

135

Anton Haakman: Het paradijs

getrouw huispersoneel is niet meer dan fatsoenlijk. Koch is op zijn manier ambitieus, maar ik koester ambities die de zijne verre overtreffen. O, hoe verlustigde Koch zich in zijn eigen scenario's vol manipulaties. Hij is een ware illusionist, maar wel een die het slachtoffer zal worden van zijn illusies. Ik ben hem op het spoor gekomen toen ik, zonder dat hij het wist, mijn steentje bijdroeg aan zijn vermaarde film over Peter Stuyvesant. Requiem voor een been. Wie was de man achter de schermen van Bicentennial Pictures? West. Ik. Toen Koch zei dat ik hem deed denken aan Alfred Nobel, wist hij niet dat hij met een ver familielid van die andere uitvinder van doen had. Alfred Nobel, de stichter van de Nobelprijs, de uitvinder van het dynamiet. Net als Nobel heb ik geen kinderen, ik heb alleen mijn patent. En mijn intrige, waarvan ik de afloop nog hoop mee te maken. De ware joker mag misschien niet willen weten welke uitwerking zijn spel heeft, ik wil dat wel. Ik volg de volvoering van mijn plan stap voor stap. Na mijn bezoek heb ik Koch wat materiaal gestuurd. Over Hawthorne, en over het eiland. Wat moest Koch zich niet allemaal voorstellen bij een plek waar een koningin was vermoord en een heilige begraven. Op zo'n eiland is alles mogelijk wat geheimzinnig is en moet blijven. Ik wist ook dat ik hem een plezier deed door hem te confronteren met de schim van Hawthorne. En met Pansie. Koch, die zo houdt van schimmen, en van alles wat niet is afgemaakt. Vanaf het eiland heeft Koch me een paar uitvoerige brieven geschreven. Dat van die onzichtbare priester in Bolsena is tekenend voor zijn overspannen fantasie. Hij dacht dat die priester de dienst misschien wel leidde vanuit zijn bed, misschien was hij ziek. Vanuit een ziekbed kan iemand heel wat regelen, daar weet ik van mee te praten. Overigens, had hij niets beters te doen dan WEST

136

Anton Haakman: Het paradijs

kerken bezoeken? Hij kon toch aan het scenario werken? Maar goed, uiteindelijk is hij op het eiland gearriveerd, en het is goed dat het hem zoveel moeite heeft gekost. Op dat eiland is hij helemaal in de greep van zijn illusies. Hij beschrijft rode mieren en zoekt er iets magisch achter, iets in de geest van een tovertapijt. Het is gezichtsbedrog. Het verschil in golflengte tussen rood en groen licht. Het oog moet voortdurend accommoderen van rood naar groen, van groen naar rood, kan niet beide kleuren tegelijk scherp zien. Dat maakt duizelig, dat wekt die magische indruk. Zo ook bij een perzisch tapijt, dat lijkt te bewegen. De beweging zit niet in het tapijt maar in het oog. Hij zag meeuwen voor zijn vertrek, en in de bus van de luchthaven Leonardo da Vinci naar Rome meende hij een déjà−vu te herkennen. Déjà−vu bestaat niet. Achteraf splits je je herinnering aan iets dat ooit heeft plaatsgevonden in twee delen, één recent en reëel, en één als uit een verre droom. Ook daar, in die andere wereld, ziet hij weer meeuwen, en hij denkt aan het uur dat hij zal sterven. Hoe komt hij op die associatie? Van Hawthorne, dat is duidelijk: 'Wanneer wij worden overgebracht naar een vreemde omgeving hebben wij het gevoel dat alles onwerkelijk is. Toch is dit niet meer dan de gewaarwording van de ware onwerkelijkheid van aardse zaken, die duidelijk wordt door het gebrek aan overeenkomst tussen ons en die dingen. Geleidelijk raken we aan elkaar gewend en dan gaat die gewaarwording verloren.' Dan zijn ontmoeting met Serpina. Ze verwachtte hem inderdaad, maar had niet goed begrepen dat ze dat niet mocht laten merken. Ze versprak zich. Ook toen ze liet merken dat ze op de hoogte was van Kochs nationaliteit. Maar verder speelt ze haar rol goed. Dat taboe op het woord paradijselijk, daar zocht hij natuurlijk iets verschrikkelijks achter. Ze kan goed acteren, al valt ze af en toe uit haar rol. Hij moet gedacht hebben aan een duivelin. Een soms verleidelijke duivelin. Twee duivelinnen zelfs. Waarom veronderstelde hij dat er twee vrouwen waren? Ook zo'n hersenschim. Serpina is nog steeds erg vlug. In ieder geval, het misverstand kwam mij goed van pas. Hoe geheimzinniger WEST

137

Anton Haakman: Het paradijs

het eiland Koch voorkwam, des te beter, voor het project. En wat het geluid op zolder aangaat: op alle verlaten zolders klinken geluiden. Duiven. Krakende balken. Schimmen zien. Serpina weet wat hij niet weet. Dat hij op het eiland is gekomen om het te kopen, haar incluis. Om niet alleen aan het project te werken, maar ook mijn achterliggende plan te volvoeren. Ze probeert hem de zaak absoluut niet mooier voor te spiegelen. Bij het woord 'geërfd' had Koch een licht kunnen opgaan. Maar in zijn brief gaf hij daar geen blijk van. Hij vermeldde het zelfs niet. Hield hij zich van de domme?

WEST

138

Anton Haakman: Het paradijs

Vandaag heb ik van Koch een verontrustende brief ontvangen. Toen de mogelijkheid om het gegeven te realiseren in zicht kwam, ging hij twijfelen. Waarom? Rook hij onraad? Op de laatste dag van deze bewogen meimaand is Koch spoorslags naar mij toe gereisd, in mijn Piemontese kasteeltje. Hij dacht dat ik niet wist wat hij wist. Dat hij mij in dat opzicht een stap vóór was. Uit Bremers aantekeningen moet hij hebben opgemaakt dat die man iets vermoedde. Ik merkte aan bepaalde opmerkingen, versprekingen, aan zijn wantrouwen, zijn paniek, dat hij Bremer had gevonden en gesproken. Dat verslag had zijn nieuwsgierigheid geprikkeld. Nu Bremer zich heeft teruggetrokken, mag hij het geheim ontraadselen. Al lezend moet hij hebben gemerkt dat Bremer alias Montedoro zich niet geneerde hier en daar de geschiedenis te vervalsen. Ook ik had trouwens sterk de indruk dat zowel Bremer als Koch de geschiedenis vervalsten. Het enige waarvoor ik kan instaan is de vroege geschiedenis van het eiland, van de heilige Christina, die van koningin Amalasunta, en van de pauselijke gevangenis. Koch zei dat hij het niet verantwoord vond om door te gaan met het scenario. Hij kwam er niet uit. Het was allemaal te onwaarschijnlijk, en als hij zijn best zou doen om het gegeven plausibel te maken, zou het te ingewikkeld worden. Ik reageerde geschokt. Koch vroeg zich wel hardop af waarom hij zoveel moeite had gedaan. Ik opperde ironisch dat hij misschien wel gehypnotiseerd werd: 'Door de schim van Hawthorne. Die waart nog steeds rond; hij heeft onze Potgieter ook al eens bezocht.' Koch, die Hawthornes gegeven te vergezocht vindt, kiest liever voor een bovennatuurlijke verklaring. Ik citeerde sarcastisch: 'Een man met een sterk karakter beveelt een ander, die moreel aan hem onderworpen is, om een bepaalde handeling te verrichten. De man die het bevel heeft gegeven, sterft plotseling; en de onderworpene gaat zijn hele verdere leven door met het verrichten van die handeling.' WEST

139

Anton Haakman: Het paradijs

Zo bestaat er toch een mogelijkheid om een waardige opvolger te scheppen. Het saisine−beginsel: le mort saisit le vif. 'De dode grijpt de levende, die zijn opvolger en evenbeeld wordt en zijn afgebroken leven voortzet.' Dat schrijft Hawthorne niet, dat schrijft Proust. Is het mogelijk na de dood te blijven heersen? Hawthorne wilde de invloed beschrijven die doden uitoefenen op de aangelegenheden van de levenden. Een van zijn ideeën voor een verhaal: 'Een dode bepaalt hoe vermogen verdeeld moet worden; een dode zit op de rechterstoel, en de levende rechters kunnen niet anders dan zijn beslissingen eerbiedigen; meningen van doden bepalen overal de waarheid van de levenden; wij geloven in de religie van de doden; wij lachen om de grappen van doden; wij huilen bij het ontroerende van de doden; overal en in alles tiranniseren de doden ons meedogenloos.' Het verjaardagscadeautje dat ik hem heb gestuurd, was wel een beetje macaber, maar dat is te begrijpen als je zoals ik leeft met de dood voor ogen. Hij moet het hebben begrepen van die grijpende dode hand.

Koch houdt zich inderdaad van de domme. Ik parafraseerde: 'Iemand een script laten schrijven en laten merken dat het zich tegen zijn bedoelingen in ontwikkelt; de personages handelen niet overeenkomstig zijn wil: er gebeuren onvoorziene dingen en er dreigt een ramp die hij, tevergeefs, probeert af te wenden. Dat verhaal zou een voorafschaduwing van zijn eigen lot kunnen zijn en een van de personages is hijzelf.' In mijn huisbioscoop heb ik Koch The Immortal Story van Orson Welles laten zien. Een rijk man, die getrouwd is met een veel jongere vrouw, heeft een verhaal gehoord dat de ronde doet onder zeelieden. In dat verhaal laat een machtig en vermogend man een zeeman ronselen om een nakomeling te verwekken bij zijn jonge vrouw. Na het horen van die geschiedenis vertelt de WEST

140

Anton Haakman: Het paradijs

rijkaard haar door aan zijn huisknecht. Die gelooft er niets van. 'Allemaal fantasie.' De rijke man besluit het verhaal ten uitvoer te brengen, en chartert een matroos. Maar de personages handelen niet overeenkomstig zijn wil... Ik trachtte vergeefs Koch te overreden om toch met het scenario door te gaan. Daarna kwam ik met een voorstel. Ik wist dat Koch weg wilde uit zijn vaderland, en ik stelde voor zijn huisje voor een aardig sommetje over te nemen, dan kon hij het eiland kopen, voor een bijna symbolisch bedrag, want niemand die goed bij zijn hoofd is, neemt zo'n zorg op zich. Maar hij zal het doen. Na de verkoop van zijn eigen huis. Een eiland bezitten! Een eigen wereld, omringd door niet alleen lucht en afgronden maar ook door water. Dat moet een man als Koch aanlokken. Verder heb ik hem een 'nieuwe visie' op het mysterie aan de hand gedaan. Ik was heel duidelijk: Nobel wilde meer greep krijgen op de wereld die hem omringde. Telkens opnieuw probeerde hij zijn plan te volvoeren, telkens opnieuw wilde hij het laten boekstaven. Eerst manipuleerde hij Evert. Hij liet hem voor tienduizend gulden zijn autobiografie schrijven Hij wist dat Evert een bijverdienste kon gebruiken. Daarmee zette hij de hele duivelse affaire van het eiland op. Hij liet zijn ontrouwe vrouw samen met zijn butler verdrinken. Hij had ervoor gezorgd dat niemand hemzelf en zijn vermeende butler ooit te zien en te horen had gekregen. Geen telefoon. Alle zaken via Serpina. Alles ging schriftelijk, en bij volmacht. Het liep met Evert en daarna met Victor niet zoals hij had verwacht. Evert verongelukte, Victor werd langzaamaan gek. De butler was gestorven. De rest was Koch bekend. Niemand die begon aan het Grote Werk dat mijn faam moest verbreiden, wilde het afmaken. Niemand wilde de verfilming voorbereiden van wat Hawthorne heeft bedacht en ik heb verwezenlijkt. Misschien omdat ze meenden dat er in het gegeven van de huisknecht een kern zat van onuitvoerbaarheid. Inderdaad, met 'uiteindelijk blijkt' wist ikzelf evenmin raad als Koch, als Bremer. Niet voor niets heeft WEST

141

Anton Haakman: Het paradijs

Hawthorne het zelf niet uitgewerkt, dat begint langzamerhand tot mij door te dringen. Geen moeite heb ik me bespaard om uiteindelijk te laten blijken wie ik ben. Wie ik was. Vergeefs. Koch vond het te onwaarschijnlijk. Hij wilde me niet geloven. Of hij deed alsof. In ieder geval, hij heeft het voor zich gehouden. Hij ziet mij aan voor een mythomaan. Ik maak mij ernstig bezorgd over de verwezenlijking van het project. Koch heeft gezegd dat hij niet weet of hij er een sluitend, geloofwaardig geheel van zou kunnen maken. Omdat de waarheid voor Koch te ongeloofwaardig bleek, kwam ik een dag later met een pseudo−bekentenis: 'Wat ik je heb gesuggereerd aangaande een zekere Otto Nobel was niet meer dan een hypothese waarmee ik je aan het werk wilde zetten. Ook je voorgangers hebben het zich misschien alleen maar in hun hoofd gehaald, gefascineerd als zij waren door dat thema van Hawthorne. Ik heb een nieuwe hypothese voor je. Stel je voor, nu gaat West open kaart spelen. Stel het je voor. Stel dat... Je krijgt van mij te horen wat erachter steekt, achter al die toevalligheden of schijnbare toevalligheden. Je geloofde niet in dat gegeven. Je vond het vergezocht. Wat moet ik met die butler? vroeg je je af. Uiteindelijk blijkt... uiteindelijk blijkt... Het frappante mag dan niet interessant zijn als iemand het heeft bedacht voor een boek, een film, wel is het verbluffend als het echt gebeurt. Jij wilt liever een scenario schrijven over iets waar je in gelooft. Daarom heb ik gezorgd dat je alles zelf meemaakte. Althans, dat je dacht alles zelf mee te maken. Ik heb je naar het eiland gestuurd, zoals Serpina Bremer naar het eiland heeft gelokt, met hulp van Casella. Stel je voor dat de zaak zo in elkaar steekt.'

WEST

142

Anton Haakman: Het paradijs

Koch heeft in het voorjaar zijn huis aan mij verkocht en een half jaar later het eiland gekocht. Van mij, al wist hij het niet. Via mijn makelaar. Hij heeft zich verbaasd over de lage prijs, ik dacht dat de koopprijs zijn wantrouwen zou hebben gewekt, maar Serpina had hem eerlijk op de hoogte gesteld van alle problemen die een dergelijk bezit met zich meebrengt. Hij wist wat hij kocht. Dat de toch al bouwvallige villa binnen de kortste keren in een ruïne zal veranderen, het lijkt hem niet te deren. Hij stort zich met open ogen in een afgrond. Hij heeft me verteld wat hij weet. Hij weet dat Wilkes en Nobel een en dezelfde zijn, maar wie ik ben, weet hij niet. Ik heb besloten maar weer met de mystificatie door te gaan, ook om hem nieuwsgierig te houden. Ik weet dat hij geen genoegen kan nemen met een 'Uiteindelijk blijkt...' Wanneer Koch zich eenmaal op het eiland heeft gevestigd, zal ik hem weer goed in mijn greep hebben. Serpina zal geen moeite hebben hem in te palmen. Hij is nu al te zeer in haar ban, hij ziet haar voor zich bewegen, lenig. Hij ziet de gezichten die ze trekt wanneer ze praat en dingen vertelt die hem intrigeren. Hij zal geld nodig hebben, het eiland zal hem handenvol geld kosten. Serpina zal hem niet loslaten. Ik zal hem ook niet loslaten voordat hij mij precies datgene heeft gegeven wat ik verlang. Ook na mijn dood zal ik hem in mijn greep houden. Koch moet zorgen voor een gedetailleerd draaiboek van mijn droom, mijn ware droom. Hoe is het gegaan? Na de verkoop van zijn huis aan de Kromme Zocherstraat vestigde hij zich hier in het land van opduikende en weer onderduikende intriges. Het land van de onopgeloste raadsels. Het ongeluk met de Mammoet en alles wat daaruit bleek voort te komen leek de voornaamste reden van zijn definitieve vertrek. Maar de ware reden zou ook op het eiland kunnen worden WEST

143

Anton Haakman: Het paradijs

gezocht. Het eiland met de vogels. Was het de Mammoet niet geweest, dan had hij wel een andere reden gevonden om te vertrekken uit dat huis aan het ravijn. Hij was nu eenmaal geobsedeerd door het eiland. Na de verkoop van zijn huis en voordat hij het eiland kocht, heeft Koch tijdelijk zijn intrek genomen bij mij in Piemonte. Men beschouwde hem hier een tijdlang als een achtenswaardig man, bevriend met een van de rijksten uit de wijde omgeving. Zonder er recht op te hebben en zonder er aanspraak op te willen maken liet hij zich eerst de titel Dottore welgevallen, daarna die van Professore, en ten slotte Cavaliere of Commendatore, en dat allemaal omdat hij een bril droeg en de gast was van Signor West, die in Amerika zijn fortuin heeft gemaakt en het kasteel bewoont. Ik deed nieuwe pogingen om hem over te halen alsnog aan mijn project te werken. We bespraken de problemen die het schrijven van zijn scenario hadden belemmerd. Ik speelde opnieuw open kaart, op mijn manier: 'Jij wilt altijd weten: waar gaat het over? Jouw scenario zal gaan over onsterfelijkheid, over de wurggreep van de dode hand op de nek van de levende. Over het leven na de dood.' Na mijn dood zal ik voortleven in Kochs doen en laten. Dat zal zijn erfenis zijn; meer hoeft Koch niet te verwachten, maar het is niet gering.

WEST

144

Anton Haakman: Het paradijs

Hij heeft mij verteld dat hij een foto van het huis heeft gevonden waarop ik te zien was, achter een raam. Daar had ik niet op gerekend. Ik zei hem dat hij zeker weer last had van hersenschimmen, dat het natuurlijk een schimmige foto was... een man achter een raam, niet echt scherp, uit de verte genomen... Kan hij door mijn vermomming heen kijken? Ik dreef de spot met zijn argwaan, en ik vroeg hem of er ook meeuwen op de foto te zien waren geweest. Koch ging inderdaad twijfelen. Het is niet moeilijk hem aan het twijfelen te brengen. Een uur later kwam hij met die foto aanzetten. Ik gedroeg me als een slechte acteur die pogingen doet om geschokt te lijken. Ik werd overmoedig, en zei: 'Als die foto mijn portret was, ben ik natuurlijk Otto Nobel geweest. Dan ben ik natuurlijk Wilkes geweest.' Hij keek verbaasd, en dat was voor mij aanleiding om nog meer verwarring te stichten door het bestaan van Otto Nobel te ontkennen. 'Die foto was natuurlijk mijn portret. Ik heb Otto Nobel zelf verzonnen. Omdat Otto Nobel nooit heeft bestaan, ben ik dus ook niet Otto Nobel.' Hij wendde zich peinzend af, en bekeek de foto nog eens goed.

WEST

145

Anton Haakman: Het paradijs

Nu heeft Koch de fout begaan in mijn kasteeltje een van de weinige vrienden die hem in het vaderland na het ongeluk met de Mammoet trouw waren gebleven, uit te nodigen, in gezelschap van diens Italiaans sprekende vrouw. Die vrouw raakte bevriend met de echtgenote van een magistraat uit Asti; zij praatten over de verschillen in wetgeving en rechtspraak in beide landen, en als vanzelf kwam de kwestie van de Mammoet ter sprake waardoor Koch uit het vaderland was verdreven. Spoedig werd het hem ook onmogelijk zich in het stadje onder mijn kasteel te begeven zonder dat er achter zijn rug werd gefluisterd; zonder dat men snel het hoofd afwendde wanneer men hem zag; zodat hij geen cavaliere meer was, geen professore, geen dottore, maar ook hier een getekende. Hij besloot te vluchten naar die plek waar niemand hem lastig zou vallen met wat er in zijn vaderland had plaatsgevonden. Het eiland. Het eiland met de krijsende vogels. Zijn zieke verbeelding is zijn tweede natuur geworden. Hij hoort werkelijk thuis op zo'n wereldvreemd, schrikwekkend eiland. Het alledaagse, wereldse leven kan hij niet aan, hij vervormt het, hij is bang geworden voor alles wat van de wereld is en voorspelbaar; bang vooral voor weldenkende, evenwichtige, onverstoorbare mensen. Dat ene moment van onverstoorbaarheid, dat ogenblik van doorzettingsvermogen tot in de dood, die collectieve zelfmoord uit vastberadenheid waaraan hij medeplichtig was... de vastberadenheid van die mannen om de Mammoet naar buiten te schuiven, wat er ook mocht gebeuren - die bepaalde sinds het ongeluk zijn houding tegenover de mensen, zijn afkeer. Hij werd nog minder standvastig dan tevoren. Hij werd steeds chaotischer, zoals blijkt uit zijn brieven. Hij werd gekweld door angst en afschuw van een ontknoping, een finale, zoals ik gekweld word door onrust, door afschuw van mijn met rasse schreden naderend einde. Koch heeft het eiland voor een vriendenprijs, bijna cadeau gekregen, want ik WEST

146

Anton Haakman: Het paradijs

ben grootmoedig, ik heb niets te verliezen, ik wil weinig stoffelijks nalaten. Wat overblijft, vermaak ik aan Serpina, die met dat geld Koch in haar macht zal kunnen houden. Nu hij is vertrokken naar het eiland, staat de liefdevolle aanwezigheid van Serpina hem daar te wachten. Part of the deal. Victor bevindt zich weer in de inrichting van Poggibonsi. Koch zal daar op zijn eiland wel het scenario gaan schrijven, of hij wil of niet. Serpina zal zorgen dat het ook wordt gepubliceerd. Samen met mijn autobiografie. Als aanhangsel. Voor het eerst van mijn leven heb ik geposeerd voor een portret. Dat is nodig. Er is een schilder gekomen die me eerst heeft uitgemeten − oogafstand, mondbreedte, mijn kolossale voorhoofd. Ik heb hem een poosje laten begaan, daarna gezegd dat hij moest stoppen. Morgen komt hij terug. Om Koch warm te houden, aan het twijfelen te houden heb ik weer een nieuwe hypothese voor hem bedacht, en hem geschreven: alles is door Serpina beraamd. Zij was het die Bremer naar het eiland heeft gelokt. Zij was het die Koch met haar geheimzinnigheid, haar raadsels, in haar netten heeft gevangen. De duivelse huisknecht is een vrouw. Ogygia, dat is het! Ogygia, zo heette het eiland waar Calypso, heerseres van het dodenrijk, de onsterfelijkheid en de eeuwige jeugd wilde geven aan Odysseus, de gevangene in haar gewelfde grot. Malta, zo heet dat dodeneiland nu, is het niet? Ook Serpina's eiland heet Malta, verbasterd tot Marta, de naam van de rivier die erin uitstroomt, en van het dorp aan het meer, en ook van het eiland zelf. Maar wie wordt hier onsterfelijk? Koch of ik? 'Van die oceaan hebben we maar een paar druppels gehad,' schreef de feministe Margaret Fuller over Hawthorne. Zij had model gestaan voor een van de WEST

147

Anton Haakman: Het paradijs

personages in zijn Blithedale Romance. Fuller bedoelde dat hij veel meer romans en verhalen uit zijn opschrijfboekjes had kunnen putten als hij tijd van leven had gehad. Zelf besefte hij ook heel goed dat hij, net als ik, te veel ideeën had en te weinig tijd. Niet voor niets was hij, net als ik, bezeten van denkbeelden rond het thema 'Onsterfelijkheid'. Het zou me niet verbazen als Koch echt zou denken dat ik de schim van Hawthorne ben. Een schim meer of minder, wat doet het ertoe. In 1843 stierf Washington Allston, die zesentwintig jaar had gewerkt aan zijn schilderij 'Belshazar's Feast' en het toch onvoltooid naliet. Belshazar, de koning van Babel, die de gouden en zilveren kelken van Jeruzalem ontwijdde tijdens een bacchanaal, waarna er een teken aan de wand verscheen, geheimzinnige letters, die de woorden Mene, tekel, upharsin vormden. Hawthorne maakt in een Notebook melding van Allstons te vroegtijdige dood, met de opmerking dat het zo iemand toch vergund had moeten zijn zo'n werk af te maken. Dat geldt ook voor Hawthorne zelf. Dat geldt ook voor mij. Ik moet tijd van leven hebben om zeker te weten dat mijn werk, mijn levenswerk voltooid wordt. Geteld waren de dagen van Belshazar. Geteld waren de dagen van Allston. Geteld zijn mijn dagen. Uit voorzorg ben ik op zoek gegaan naar een producent die zo nodig het project kan voltooien. Atlantic City heeft me een jonge, energieke, buitengewoon ambitieuze, zij het nog niet zeer ervaren producent aangeraden. Frank, zo heet mijn producent, Frank Corbetta. Hij zal met een voorstel komen voor een regisseur. Aan Koch zou ik de voortgang van het werk natuurlijk nooit willen overlaten, ook niet als hij dat zou willen. Hij is niet capabel, maar dat is niet het ergste. Ik vertrouw hem niet voldoende om hem aan te stellen tot mijn enige executeur testamentair. Ik heb mijn sikje laten afscheren om, ook tegenover Frank, een opener, betrouwbaarder indruk te maken. Minder frivool, meer voor de eeuwigheid. WEST

148

Anton Haakman: Het paradijs

Snor ook wat veranderd, ernstiger. Ik betwijfel of mijn lichaam nog in leven zal zijn wanneer Koch zijn script heeft geschreven. Vorige week heb ik opnieuw een waarschuwing ontvangen. De vraag is nu, volgens mijn geneesheren: wat geeft eerder de geest, mijn hart of mijn laatste long?

WEST

149

Anton Haakman: Het paradijs

Koch heeft, op mijn verzoek, zijn eiland voor korte tijd verlaten, is naar Piemonte gereisd, en is in het donker per taxi bij mij gearriveerd, zodat hij niet kon worden herkend door de mensen bij wie hij zich onsterfelijk belachelijk heeft gemaakt. Ik heb hem een en ander opnieuw trachten uit te leggen. Otto Nobel, de uitvinder die miljoenen vergaarde maar geen faam, heeft natuurlijk wel degelijk bestaan. Hij beschouwde al op zijn veertigste zijn leven als mislukt. Hij wilde zich, net als ik, terugtrekken. Lezen, studeren. Vandaar dat zijn leven mij interesseerde. Toen al was Nobel geboeid geraakt door het werk van Hawthorne. Na een vakantie in Italië, samen met zijn vrouw Julia, kocht hij het eiland. Nadat de villa was opgeknapt, nam hij er zijn intrek met Wilkes, zijn trouwe huisknecht, en Julia, die na enige tijd een verhouding met Wilkes begon, uit verveling vermoedelijk. Toen Nobel dat ontdekt had, wilde hij zich nog verder, en definitief, terugtrekken. Hij deed een zelfmoordpoging, met slaaptabletten. Dat mislukte. Wilkes redde hem, bracht hem naar het ziekenhuis, liet zijn maag leegpompen. Toen Nobel herstelde, herlas hij onder andere Hawthornes American Notebooks en bedacht hij een duivels plan, waarmee hij zich niet minder definitief kon terugtrekken en op de lange duur grote faam hoopte te verwerven. Julia had de gewoonte zich bij mooi weer door Wilkes naar Capodimonte te laten varen. Op een dag heeft hij Julia en Wilkes op het meer gedood, neergeschoten, en in zakken met zware stenen laten zinken. Pas jaren later werden er onherkenbare kadavers opgehaald. Nobel was in de tuin aan het werk toen de politie het droeve nieuws kwam brengen dat hun boot leeg bij Capodimonte was aangespoeld. De agenten zagen hem aan voor een tuinman, een knecht; hij gaf zich uit voor de butler, had gezorgd voor een vervalst paspoort. Zo veronderstelde men dat hij samen met zijn vrouw was verdronken, dat hij zichzelf en zijn vrouw had verdronken. WEST

150

Anton Haakman: Het paradijs

'Maar in Bolsena kenden ze Otto Nobel toch wel?' onderbrak Koch me. Hij speelde het spel mee. Maar misschien kon hij zich de waarheid niet echt realiseren, wilde hij er niet aan. Ik weet het soms zelf niet meer met zekerheid. Door jarenlange gewenning, omdat ik jarenlang een ander ben geweest. Zo had het misschien moeten blijven, het is goed af en toe andere kleren aan te trekken, en een andere huid. 'Niemand op het vasteland wist hoe Nobel eruitzag,' zei ik. Ook de nogal mensenschuwe butler had zich zelden of nooit in Bolsena vertoond. Serpina zorgde voor de contacten, en die zat in het complot. Otto Nobel was Wilkes geworden. Hij liet Serpina ook alles regelen met de instanties; zo kwamen Evert en Marta in het bezit van het beruchte testament dat hen aan de nieuwe Wilkes ketende. Koch vroeg waarom Nobel wilde veranderen in Wilkes teneinde een 'berooid echtpaar' de dood in te treiteren. Misschien om een verhaal van zijn leven te maken, zei ik, een verhaal dat Evert Herbert moest schrijven, maar die deed het niet, een verhaal dat Victor moest schrijven, maar die kon het niet, een verhaal dat Bremer moest schrijven, maar die schrok ervoor terug, een verhaal dat jij nu moet schrijven, een verhaal dat verfilmd moet worden door Frank en zijn regisseur - wie dat dan ook mag worden.

WEST

151

Anton Haakman: Het paradijs

Vandaag, 20 september, heeft Frank zijn contract getekend. Hij zal het project gaan leiden. Ik heb mijn nalatenschap in zijn handen gelegd. Alle vertrouwen in hem. Hij en zijn staf beginnen zodra Koch me het scenario heeft overhandigd. Dat kan niet lang meer duren. Koch heeft me laten weten dat hij een aantal problemen heeft opgelost die eerst onoverkomelijk leken. Nu hij zelf op het eiland woont, is alles hem veel duidelijker geworden. Een voorstel voor een regisseur heeft Frank nog niet gedaan. Het zal ook een gewichtige beslissing zijn. Grafmonument besteld bij de plaatselijke steenhouwer. Voor op het eiland, waar ik begraven wil worden, in de nabijheid van mijn slachtoffers. Niet pompeus, dat monument. Een afgeknotte zuil, meer niet. Het doet er nauwelijks toe. Ik heb een minder vergankelijk monument in het vooruitzicht. Na mijn dood moet men mij de aderen openen, heb ik bepaald. Ik wil niet levend begraven worden. Het bevalt Koch nog wel op het Martana. De nazomer is aangenaam, schrijft hij. De machtige nimf houdt hem niet tegen zijn zin in haar greep. Alleen klaagt hij wat over de meeuwen. Hij ziet de eerste mistflarden soms ook voor zwermen meeuwen aan, heeft Serpina gemerkt. Schimmen. 'Witte wieven,' zo noemden ze die, vroeger. Voor het eerst sinds lang komen er jeugdherinneringen bij me op. Maar wat zie ik van mijn jeugd? Een lege woonkamer, waarin nieuwe meubels worden neergezet. Was het daarna nog dezelfde kamer? vroeg ik me af. Ben ik Otto Nobel? vraag ik me nu af. Ben ik Wilkes? Ben ik Hawthorne? De schim van Hawthorne?

De man die al maandenlang werkt aan mijn portret, nu zonder sikje, zou vandaag zijn gekomen. Hij heeft afgebeld. Wegens ziekte. Kan wel een poosje WEST

152

Anton Haakman: Het paradijs

duren, zei hij. Ik heb hem gewaarschuwd dat ik hem misschien op zijn beurt na zijn herstel moet afbellen. Wegens ziekte. Zou weleens heel lang kunnen duren. Een groot vakman is hij niet, deze portretschilder. Des te beter. Een ware kunstenaar had misschien meer belangstelling gehad voor het artistieke resultaat dan voor de vereeuwiging van mijn trekken. Het portret geeft mij vooralsnog even onbeholpen als onbarmhartig weer, met mijn gladde, hoge voorhoofd, mijn diepliggende ogen, de snor die aan weerszijden van mijn wangen afhangt en de geringe kin die te voorschijn is gekomen na het afscheren van mijn sik. Er gaat wel een zekere melancholie van uit, die mij niet misstaat. De schilder mag er niet veel meer aan veranderen. Hij zal er niet veel meer aan veranderen. Koch heeft me weer gebeld. De verpleegster nam de telefoon op. Zei dat ik niet gestoord mocht worden. Hij maakte een opgewonden indruk, zei de zuster, maar hij wilde geen boodschap laten doorgeven. Ik hoef hem niet meer over te halen tot het voltooien van zijn levenswerk. Serpina zal alles regelen, daar heb ik voor gezorgd. Hij zal van haar afhankelijk zijn. Zij zal Koch met haar verpletterende liefde, haar huilbuien, haar aanvallen van woede tot razernij brengen, het leven tot een hel maken. En tegelijk zal ze hem juist daardoor dwingen mijn levenswerk te voltooien. Waarover anders zou hij moeten schrijven? En wat anders dan schrijven kan hij daar? Graven naar schatten? Koch is heel wel in staat om te geloven dat de schim van Hawthorne alles in scène heeft gezet. De butler is natuurlijk Hawthorne, die het elixir toch maar heeft ingenomen. Dat Hawthorne al heel lang een schim is, kan ik staven met een getuigenis. Toen een jongeman aan Oliver Wendell Holmes, de biograaf van Hawthornes laatste dagen, vroeg hoe hij de grote schrijver zou kunnen ontmoeten, antwoordde deze: 'Ik denk niet dat je ooit het gevoel zal krijgen dat je hem echt hebt ontmoet. Hij is als een halfdonkere kamer waar WEST

153

Anton Haakman: Het paradijs

een laatste vonkje persoonlijkheid nasmeult in een hoek van de haard.' Ik heb steeds ik geschreven. Maar ik zie mijzelf als een ander. Ik schrijf dit alsof het fictie betreft, niet echt gebeurd. Al heb ik weinig verzonnen, ik heb moeite om ik te schrijven. Het is alsof ik plotseling besef wie ik niet ben. Alsof ik mijzelf heb ontmoet in een nachtmerrie. Als een ander, hoogstens een dubbelganger. Hawthorne heeft een schrale troost voor mij genoteerd: 'Wij prijzen onszelf soms gelukkig op het moment dat wij ontwaken uit een onrustige droom: misschien is het net zo op het moment na het overlijden.' Ik ben aan het ontwaken. Ik ben een schim geweest, Wilkes, Nobel. Altijd een schim. Iets wits, van papier. Het is alsof ik nooit Wilkes ben geweest, nooit Nobel. Alsof ook ik steeds weerspanniger word ten aanzien van de ontknoping. Alsof ik steeds weerspanniger word ten aanzien van het Einde. Intussen is het al bijna winter geworden, en de schilder is nog steeds ziek. Het valt te betwijfelen of het portret ooit af komt. Het zal niet lang duren of Koch zal de werkelijkheid onder ogen zien. De werkelijkheid zoals ik die wil zien. Hij zal mijn waarheid vernemen uit de mond van Serpina. Dan zal eindelijk mijn werkelijkheidszin het winnen van zijn witte vogels. Dan zal hij zich genoopt voelen het project te voltooien, samen met Frank Corbetta, die in mijn voetsporen treedt. Voortleven. Zelf heb ik er niets aan. Straks ben ik minder dan een dier, een ding. Straks houdt alles op. Ik zal van niets weten. Wat kan het mij schelen of na mijn dood... Wat kan het mij na mijn dood schelen of...

WEST

154

Anton Haakman: Het paradijs

Af en toe vang ik een zin op uit een telefoongesprek dat de zuster in de aangrenzende kamer voert. Mijn gehoor is buitengewoon scherp, deze dagen. Ik hoor zuster Angelica's stem. Ik weet niet met wie ze telefoneert. Wel over wie het gaat. 'Verschrikkelijk... Denkt u dat het opzet was? Dat je met zulke dingen moet oppassen, weet toch iedereen... Zeker in een badkamer... Zo koud is het toch nog niet... Verschrikkelijk... Nee, het lijkt me beter hem er niet mee te overvallen... Nu niet... Ja, er is maar heel weinig voor nodig...' Hij is me voor geweest. Een haarlengte, voel ik. Ik zal de waarheid nu moeten vertellen. Toen ik, jaren geleden, op een regenachtige dag onderweg was van Leiden naar Amsterdam, werd ik aangesproken door een heer die, opkijkend van het boekje waarin hij zat te lezen, een gesprek met mij wilde aanknopen over boeken, en over de onsterfelijkheid van bepaalde dichters, van bepaalde

***

WEST

155

Colofon ©1993, 2001 Anton Haakman Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever of auteur. eBook.nl − Elektronische boeken in het Nederlands http://www.eBook.nl

Colofon

156

Binnenkort meer eBook titels van Anton Haakman op eBook.nl