GÖK-TÜRKLER II A H M E T TAŞAĞIL
T Ü R K TARİH KURUMU
"Genç ağabeyini
yaşta
hayata
merhum
aziz haurasına
GÖKTÜRKLER n (Fetret Devri 630*81)
veda
Fevzi "
eden Taşağıl'm
ATATÜRK T Ü R K
KULTUR, T A R İ H
İlli.
VK
TARIM
K U R U M U V H . D i z i - Sayı 1 6 0
YÜKSEK
K U R U M U
Y A Y I N L A R I a
GÖK-TÜRKLER n (Fetret Devri 630-681) A H M E T TAŞAĞIL
OSMANLI
700.
TÜRK
TARİH
DEVLETİ'NİN
K U R U L U Ş YİL D Ö N Ü M Ü
K U R U M U
BASIMEVİ
19 9 9
A N K A R A
Taşağıl, Ahmet Gök-Türkler n (fetret devri 630-681) / Ahmet T a ş a ğ ı i — A n k a r a : Türk T a r i h K u r u m u , 1999. v i i i , 128, [12] s . ; 24 c m - ( A K D T Y K Türk Tarih K u r u m u yayınlan ; V I I . D i z i - Sa. 160") B i b l i y o g r a f y a ve indeks var, I S B N 975 - 16 - 1113 - X ( T k . ) I S B N 975-16-1106-7 1 Göktürkler - Fetret D e v r i . 2. Türkistan - Çin, 7. y.y. I. E. a. I I D i z i . 950.13
ISBN
975-16-1113-XTk.
I S B N 975-16-1106-7 R a p o r t ö r : Prof. D r . Ö Z K A N İ Z G İ
IÇINDEKILER ÖNSÖZ
VII
KISALTMALAR
IX
GİRİŞ
1
1- G ö k - T ü r k T a r i h i n i n 630-681 Yıllan Arasındaki G e n e l K a r a k t e r i
1
2- 630-681 Yıllan Arası G ö k - T ü r k T a r i h i K a y n a k l a n ı m ı D e ğ e r l e n dirilmesi
4
3. 630 Yılından Ö n c e Gök-TÜrkler
5
4- Ç i n l i l e r i n G ö k - T ü r k Ülkesindeki H â k i m i y e t l e r i n i n O r h u n A b i delerine Aksetmesi
10
I- D O Ğ U G Ö K - T Ü R K D E V L E T İ NİN Y I K I L M A S I
13
1- İl K a g a n ' i n Esir Düşmesi ve Ö l ü m ü
13
2- T u - l i Kağan ın Faaliyetleri
16
3- D o ğ u GÖk-Türk D e v l e t i Yıkıldıktan S o n r a M i l l e t i n İ ç i n d e B u lunduğu D u r u m 4-
Çin'e
Giden
19 Gök-Türk
Gruplarının
Yerleştirilmeleri
K o n u s u n d a Uygulanan Politika
20
5- Esir Gök-Türklerin Sarı İ r m a ğ ı n G ü n e y i n d e Yerleştirilmeleri.... 6- C h i e - s h i h - s h u a i ' m
Gök-Türkleri
Bağımsızlığa
24
Kavuşturma
T e ş e b b ü s ü ve G o k - T ü r k l e r i n G e r i G ö n d e r i l m e y e B a ş l a n m a s ı . . . .
25
7- S s u - m o ' n u n Çinliler T a r a f ı n d a n Kağan Yapılması ve İdaresinin Başarısızlığa Uğraması
27
II- D İ Ğ E R T Ü R K B O Y L A R I N I N Ö N P L A N A Ç I K M A S I V E C H ' E Pİ'NİN B A Ğ I M S I Z L I K H A R E K E T İ
32
1- S i r T a r d u ş l a r n ı A s k e r i ve Siyasî G ü c ü ( 6 2 7 - 6 4 7 )
32
2- C h ' e - p i K a g a n ' i n Bağımsızlık T e ş e b b ü s ü
39
3- D i ğ e r Küçük T ü r k Boylarının Ç i n ile M ü n a s e b e t Kurmaları
41
III- D O Ğ U G Ö K - T Ü R K Ü L K E S İ N D E Ç İ N K O N T R O L Ü
48
1- D o ğ u G ö k - T ü r k Ü l k e s i n i n Ç i n l i l e r T a r a f ı n d a n İdari B ö l g e l e r e Ayrılması 2- Ç i n D e v l e t H i z m e t i n e G i r e n T ü r k B e y l e r i
48 50
«-1
IV- ÇİN H Â K İ M İ Y E T İ N E KARŞI B A Ğ I M S I Z L I K H A R E K E T L E R İ N İ N BAŞLAMASI V E GELİŞMESİ
59
V- B A T I G Ö K T Ü R K Ü L K E S İ N İ N PARÇALANIP ÇİN N Ü F U Z U N A GİRMESİ V I - ÇİN H Â K İ M İ Y E T İ N İ T A N I M A Y A N
64 BATI GÖK-TÜRK
BEYLE
RİNİN M Ü C A D E L E L E R İ
70
1- Batı G ö k - T ü r k Ü l k e s i n d e Çinliler T a r a f ı n d a n İdarî D ü z e n l e m e Yapılması
75
V I I - T Ü R K İ S T A N Ş E H İ R L E R İ N İ N 630-682 Y I L L A R I A R A S I N D A K İ DURUMU
78
VIII- B E L G E L E R
84
1- T ' ı ı n g T i en
84
a - D o ğ u G ö k - T ü r k l e r i ( T u - ç h ü e Slıaııg)
84
b - B a u Gök-Türkleri ( T ' u - c h ü e H s i a )
92
2- H s i n T a n g S h u
98
a- S i r T a ı d u ş l a r
98
SONUÇ
107
KAYNAKLAR
İH
BİBLİYOGRAFYA
U5
DİZİN
H9
BELGELER
ONSOZ D ü n y a d a G;.k-Tıırk larıhı araştırmaları ıkı yuz yıldan 1 t/la b i r s i n e d i r yapıl agel m e ş i n e r a ğ m e n fetret d e v r i adı v e r i l e n 030-682 yıllan a r a s ı n d a k i / a m a n d i l i m i t e f r r r u a ı l ı b i r ş e k i l d e ele a l ı n m a m ı ş t ı r . B u n u n l a b i r l i k t e b u d e v i r l e i l g i l i bazı Ç i n c e k a y n a k m e t i n l e r i batı d i l l e r i n e t e r c ü m e edilmiştir. Araştırıcılar g e n e l l i k l e 542-630 ve 682-744 yılları arasında c e r e y a n e d e n b a ğımsız G ö k - T ü r k d e v l e t l e r i n i n t a r i h l e r i ü z e r i n d e y o ğ u n l a ş m ı ş l a r d ı r . Gök¬ T ü r k hâkimiyetinin batıda ve d o ğ u d a kesintiye uğradığı d ö n e m sadece b i r kaç sayfa ile geçiştirilmiştir. Ikı yüz yıllık G ö k - T ü r k f a t i h t i n b i r b ü t ü n o l a r a k d ü ş ü n d ü ğ ü m ü z d e -1 yıllık fetret d e v r e s i n i n i h m a l edilişinden dolayı boşlukla kaldığı h i s s e d i l m e k tedll
H a l b u k i , b u /aman suresi i ç i n d e d t G ö k 11 ık larıhı d e v a m e t m i ş i n
G e r e k Doğn Gök- Türk ü l k e s i n d e , g e r e k Batı G ö k - T ü r k ü l k e s i n d e u / u n s ü r e l i bağımsı/hk m ü c a d e l e l e r i o l m u ş , e n kuvvetli v c p a r l a k d e v r i n i yaşayan T a n g İmparatorluğu sıkımdı a n l a r yaşamıştır. I l a l ta. b u m ü c a d e l e l e r i n bazı ları Çin Seddi'ıün g ü n e y i n d e T a n g h a n e d a n ı b a ş k e n t i n e yakın v e r l e r d c c e reyan etmiştir. Diğer taraftan 627 yılından İtibaren k u v v e t l e n m e y e başlayan h a n e d a n a m e n s u p o l m a y a n bazı T ürk boyları tarih s a h n e s i n d e ö n e m l i r o l o y n a m a y a başlamışlar, 647 yılından s o n r a h e m e n h e p s i Ç i n ' e elçi g ö n d e r m e k suretiyle siyasi temas kurmuşlardır. 630 yılının başında İI(Hsie-li) Kagan'ırı Ç i n ' e esir düşmesi ile D o ğ u GÖk-TÜrfc D e v l e t i n i n yıkılması ü/erine başsız k a l a n m i l l e t üç g r u b a ayrıldı B i r k ü l l e Sİr Tardıışlara, i k i n c i s i D o ğ u T ü r k i s t a n ' ı n kuzey taraflarına g i d e r k e n , yüz b i n kişilik ö n e m l i b i r külle Ç i n ' e sığındı. Ö n c e bunları kuzey Çin'de dağıtarak eyaletlere ycrlcşlircn T ' a ı ı g h a n e d a n ı 630 yılında Gbie-slıilı-slmai'ın isyanından s o n r a ü l k e l e r i n e g ' - r i g ö n d e r d i . Y i n e Doğu G ö k - T ü r k D e v l e t i ' n i n yıkılması İle ortaya çıkan Sİr T a r d u ş l a r ı n siyasi g ü c ü 647 yılına k a d a r varlığını sürdürdü. R e i s l e r i n i n B i l g e Kağan unvanını taşıdığı b u boy, G o b i Ç ö l ü ' n ü n k u z e y i n d e k i bütün eski Doğu G ö k - T ü r k D e v l e t i t o p r a k l a n ı n e l d e tutuyordu. 648 yılında A l tay dağlarının k u z e y i n d e ortaya çıkan C h ' e - p i Kağan, b a ş ladığı bağımsızlık m ü c a d e l e s i n d e bazı boyların i h a n e t i y ü z ü n d e n başarılı
ÖNSÖZ
VIII
o l a m a d ı . N e t i c e d e D o ğ u G ö k - T ü r k ülkesi t a m a m e n Ç i n l i l e r i n k o n t r o l ü a l t ı n a g i r d i . Askerî v a l i l i k l e r tesis e t m e k s u r e t i y l e D o ğ u G ö k - T ü r k ülkesini d a h a yakından i d a r e e t m e y e başladılar. 650 yılındaki b u idarî d ü z e n l e m e ü z e r i n d e b i r k a ç değişiklik o l m a s ı n a r a ğ m e n 682'de I I . G ö k - T ü r k D e v l e t i k u r u l u n c a y a k a d a r d e v a m etti. 679'da başlayan ilk bağımsızlık h a r e k e t l e r i Ç i n l i l e r t a r a f ı n d a n kanlı b i r şekilde b a s t ı r ı l m a s ı n a r a ğ m e n , Kııtlug (İlteriş) ve T o n y u k u k liderliğindeki m ü c a d e l e 682 yılında h e d e f e ulaştı. B u tarihte b a ğımsızlıklarını k a z a n a n G ö k - T ü r k l e r , 744 yılma k a d a r b u n u sürdürdüler. Batı G ö k - T ü r k D e v l e t i doğuya n a z a r a n farklı b i r g ö r ü n ü m arz e d i y o r d u . O n l a r ö n c e Çin saldırılarından değil, k e n d i h a n e d a n üyelerinin çekişmeleri yüzünden karışıklığa d ü ş t ü l e r . T ' u n g Yabgu Kagau'uı 630 yılında amcası B a ğ a d ı r t a r a f ı n d a n ö l d ü r ü l m e s i ü z e r i n e başlayan iç savaşlar kısa aralıklarla y i r m i yıl sürdü. B i r b i r l e r i y l e ç a r p ı ş a n Batı G ö k - T ü r k h a n e d a n ı n d a n g e l e n beyler, Çin'deki T ' a n g İ m p a r a t o r l ı ı ğ ı ı ' n d a n destek aramaya çatıştılar. Dolayı sıyla b u n d a n y a r a r l a n a n Ç i n l i l e r , e l l e r i n i b u ülkeye u z a t m a fırsatı b u l d u l a r . 650'li yıllarda A-shİh-na Ho-ltı İsimli b i r Batı Gök-Türk beyi Ç i n ' e bağlanmayı k a b u l l e n e m e y e r e k u z u n b i r m ü c a d e l e y e girişti. Ü z e r l e r i n e Çinli, Gök-Türk ve U y g u r l a r d a n oluşan büyük b i r o r d u g ö n d e r e n T ' a n g h a n e d a n ı Batı T ü r kistan'ın ö n e m l i b i r kısmını Ç i n ' e b a ğ l a d ı { 6 5 9 ) . N e t i c e d e Batı G ö k - T ü r k ül kesi askeri v a l i l i k l e r e ayrıldı ve b u n d a n s o n r a Çin'in hâkimiyetinde kaldı. İşte b u h a d i s e l e r d e n dolayı G ö k - T ü r k hâkimiyetinin d o ğ u d a ve b a n d a kesintiye uğradığı d e v i r ayrı b i r i n c e l e m e k o n u s u d u r . B u devir k a y n a k l a n b i lindiği ü z e r e büyük ç o ğ u n l u ğ u Ç i n c e ' d i r . B u d i l d e tespit etliğimiz k a y n a k m e t i n l e r i ü z e r i n d e çalışarak G ö k - T ü r k t a r i h i n i n b u m e r h a l e s i n i ele aldık. B e l g e l e r d e bulabildiğimiz b i l g i l e r ışığında konuları tasnif e d i p d e ğ e r l e n d i r meye l a b i t u t t u k . D a h a ö n c e araştırıcılar tarafından t e r c ü m e s i yapılmayan k a y n a k l a r d a k i bazı o ı j i n a l m e t i n l e r i n T ü r k ç e çevirisini d e ğ e r l e n d i r m e kıs m ı n ı n s o n u n d a v e r d i k . Bıı k i t a b ı m ı n hazırlanması sırasında m a d d î ve m a nevî y a r d ı m l a r ı n ı e s i r g e m e y e n H o c a m F r o f . D r . G ü l ç i n Ç a ı ı d a r l ı o ğ l u T ı a te şekkürlerimi sunarım. A H M E T TAŞAGIL
KI S A I T M A I A R Ukz.
: Bakınız
CS
: C h o u Shu
CTS
: Chİu T a n g
DTCF
: Di] vc T a r i h Coğrafya Fakültesi
HTS
: Hsin T'ang Shu
JA
: Journal Asiatique
Pien-cheng
: Pİen-cheııg Y c n - c h i u - s u o N i e n - p a o
PS
:
SS
: Sui Shu
TC
: T'ung
TCTC
: Tsu-ehili T u i i g - c h i e u
TFYK
: Ts'e-fu Yüan-kui
THY
:
TT
: T u n g Tien
Uajhb
: Ural-Altaische J a h r b ü c h e r (Wiesbaden)
WTT1K
: Weu-hsien
Shu
PeiShih
Chili
F a n g 1 l u i Yao
Tung-k'ao
GIRIŞ 1. G ö k - T ü r k T a r i h i n i n 630-681 Arasındaki G e n e l K a r a k t e r i : G ö k - T ü r k t a r i h i n i n e l l i b i r yıllık d e v r e s i n i i n c e l e m e y e çalıştığımız, hu araştırmamızda ö n c e İlim a l e m i n d e b u z a m a n a k a d a r böyle müstakil b i r ese rin yazılmadığı d i k k a t i m i z i çekmişti. D a h a s o n r a k u r u l a c a k o l a n II.Gök-Türk D e v l e l i d e göz ö n ü n e alınarak saltanatın kesintiye u ğ r a m a s ı n d a n dolayı g e n e l l i k l e t a r i h i m i z d e G ö k - T ü r k l e r i ı ı fetret d e v r i adıyla a n ı l m a k l a d ı r . Fetret k e l i m e s i n i n h e r h a n g i b i r saltanatın ya da i d a r e n i n kesintiye uğraması a n l a m ı n a geldiğini d ü ş ü n ü r s e k b u ifade b i r y e r d e d o ğ r u d u r . B u n u n l a b i r l i k t e , 630-681 yılları arasındaki G ö k - T ü r k tarihi kısa z a m a n d i l i m l e r i içerisinde ç o k farklı v o l i l e r d e gelişmiştir. Süz k o n u s u farklılıklar dolayısıyla b u d e v r e s a l h a l a r a ayrılarak i n c e l e m e k o n u s u yapılmıştır. Kaynakların verdiği b i l g i l e r b u safhaların o l u ş t u r u l m a s ı n d a ö n e m l i r o l o y n a m a k l a d ı r . B i r b a k ı m a k a y n a k l a rın taşıdığı b i l g i ç o k l u ğ u ya d a azlığı, y a p m a y a çalıştığımız i n c e l e m e ve tas nife yön v e r m e k l e d i r . B u ç a l ı ş m a d a ç o ğ u z a m a n istiklâlin t a m a m e n k a y b o l u ş u n d a n dolayı Gök-Türk D e v l e t i n i n değil, ülkesinin tarihi ele alınmıştır. N e t i c e d e b e y l e r i n , boyların, m i l l e t i n içinde b u l u n d u ğ u d u r u m l e t k i k e d i l m i ş ve gelişen h a d i s e l e r e b e l i r l i n o k t a l a r a ulaşma y o l u n a gidilmiştir. Kısa z a m a n d i l i m l e r i n d e k i farklılığın d o ğ u r d u ğ u çeşitli safhalar, e s e r i m i z d e başlıklar altında anlatıl m a k l a d ı r . Fakat, aşağıda d a g ö r ü l e c e ğ i ü z e r e k o n u b a ş l ı k l a r ı n ı n a r a s ı n d a e p e y çeşitlilik vardır. B u n u n sebebi yukarıda açıkladığımız g i b i h.ısınışı/lığın k a y b o l u ş u n d a n k a y n a k l a n a n ü l k e n i n iç karışıklıklara s ü r ü k l e n m e s i ve aynı a n d a b i r b i r i n d e n ayrı h a d i s e l e r i n gelişmesidir. Dolayısıyla e l l i b i r yıllık sü rede Gök-Türk ülkesinde cereyan e d e n olavlar h a k k ı n d a o r t a k neticeye var m a k çok z o r d u r . 630 yılından s o n r a d a G ö k - T ü r k t a r i h i h e r şeyden ö n c e 582 yılından b e r i süre geldiği ü z e r e d o ğ u d a ve batıda o l m a k ü z e r e i k i ayrı a l a n d a geliş meye d e v a m euniştir. B a u G ö k - T ü r k d e v l e l sabası k e n d i siyasi vaziyeti ç e r ç e vesinde olaylara s a h n e o l u r k e n d e v l e t i n laıııamen yıkıldığı Doğu G ö k - T ü r k u f k i s i n i n buyuk b u kısmı Batı G a k l ü r k ülkesine (özellikle T u r f a n civarına) göç etmiş, ö n e m l i kütlesi d e S i r Tarduşlara sığınmıştı. Ç i n ' e g i d e n l e r i n için d e n ileri g e l e n beyleri seçen T a n g sarayı i d a r e c i l e r i onları saraylarına m u h a -
2
fız yaptılar. Bazıları Ç i n o r d u s u n d a g e n e r a l d a h i o l d u . Fakat, T a n g İ m p a r a t o r l u ğ u s ı n ı r l a r ı n d a n i ç e r i g i r e n G ö k - T ü r k h a l k ı n ı n akıbeti Çinli devlet adamları a r a s ı n d a u z u n t a r t ı ş m a l a r a s e b e p o l m u ş , n e t i c e d e Çiulileşmelet İ için S a n İ r m a ğ ı n g ü n e y i n d e k i m ü n b i t t o p r a k l a r a yerleştirilmişlerdi. B u m e t o d u n G ö k - T û r k l e r i Ç İ n l i l e ş t İ r m e k maksadıyla ise yaramayacağı, 639 yılın d a k i Chie-shih-shuaİ i s y a n ı n d a n ve i k â m e t e t t i r i l e n T ü r k l e r i n n ü f u s u n u n hızla a r t m a s ı n d a n anlaşıldı. G e l e c e k l e d a h a büyük t e h l i k e l e r l e karşılaşmak i s t e m e y e n T ' a ı ı g i m p a r a t o r u , onları G ö k - T ü r k h a n e d a n ı n d a n g e i c n b i r bey, A - s b i h - n a Ssu-mo liderliğinde Çin Şeddi n i n kuzeyi ile Gobİ Ç ö l ü ' n ü n güneyi ara-sıııda va-ssal b i r kağanlık k u r m a k ü z e r e g ö n d e r d İ ( 6 4 1 ) . 629 yılından b e r i O t ü k e n b ö l g e s i n d e hâkimiyeti e l l e r i n d e tutan Sİr T a r dnşlar. d a h a ö n c e Ç i n ' e g i d e n G o k - T ü r k l e r i n kuzeye g e r i g e l m e s i n i k e n d i is tikbâlleri a ç ı s ı n d a n hoş k a r ş ı l a m a d ı l a r . H e r fırsatta onları taciz e d i p . hatta ü z e r l e r i n e g ö n d e r i l e n bazı Ç i n o r d u l a r ı n ı d a h i b o z d u l a r . A n c a k , kağanları B i l g e n i n 645 yılındaki ö l ü m ü n d e n s o n r a oğulları a r a s ı n d a baş g ö s t e r e n iç m ü c a d e l e Ç i n l i l e r i n işine yaradı. 647 yılında t a m a m e n yıkılan S i r T a r d ı ı ş gücü n e t i c e s i n d e b ö l g e t a m e m e n Çinlilerin kontrolü altına g i r d i . Ayın yıllarda A l t a y d a ğ l a r ı n ı k e n d i n e m e r k e z s e ç e n G ö k - T ü r k h a n e d a n ı n d a n g e l e n b i r bey C h ' e - p i , k e m l i n i kağan ilân e d e r e k bağımsız b i r devlet k u r m u ş , etrafındaki K a r i l i k , Kırgız g i b i boyları k e n d i n e bağlamıştı. A n c a k , d a h a s o n r a Çinlilerin U y g u r , K a r l u k g i b i b o y l a r l a temasa g e ç i p , o n u n üze rine saldırtmaları ve savaş m e y d a n ı n d a k e n d i b i r l i k l e r i n i n o n a i h a n e t l e r i yü z ü n d e n C h ' e - p i K a ğ a n ı n hâkimiyeti s o n a e r d i ve Çin b a ş k e n t i n e g i d e r e k teslim o l d u . 650 yılında D o ğ u G ö k - T ü r k ülkesini baştan başa m u h t e l i f askerî g a r n i z o n l a r a ayıran Ç i n l i l e r , b u n d a n s o m a d a h a sıkı k o n t r o l e t m e k i s ü y o ı i a ı d ı . Ülke Önce G o b İ Ç ö l ü ' n ü n g ü n e y i n d e ve k u z e y i n d e o l m a k üzere i k i büyük g e n e l askerî valiliğe b ö l ü n d ü . Güneyi t i d e k i ne G ü n e y H u n Devleti misal a l ı n a rak Ch'an-yû Büyük G e n e l Askerî valiliği adı v e r i l d i . B u valilik G ö k - T ü r k h a n e d a n ı n d a n g e l e n b e y l e r b a ş l a r ı n a g e t i r i l m e k s u r e l i y l e küçük g a r n i z o n l u k l a r a ( e y a l e i g i b i ) ayrıldı. R e i s l e r i n e Çin (tavanları sunulmuştu. Ç ö l ü n k u z e y i n d e k i v a l i l i k ise A l t a y d a ğ l a r ı n ı n d o ğ u s u n d a n başlayarak, M o ğ o l i s t a n ' ı n d o ğ u s ı n ı r ı n a k a d a r h e r b i r b o y esas a l ı n m a k kaydıyla g a r n i z o n hıklara b ö l ü n m ü ş , b o y r e i s l e r i Ç i n unvanları v e r i l m e k s u r e t i y l e askerî v a l i l i k ve k u m a n d a n l ı k m a k a m l a r ı n a getirilmişlerdi. G e n e l valiliğin a d ı n a Önce Yctı-jan, s o n r a H a n h a i d e n m i ş t i . N e t i c e d e Çin t a r i h i n d e e n d e r g ö r ü l e n bîr h a d i s e
GİRİŞ
3
m e y d a n a g e l d i . 29 yıl g i b i b i r s ü r e i ç i n d e Ç i n t o p r a k l a r ı n a k u z e y d e n bir-ikİ ufak t e ş e b b ü s d ı ş ı n d a akın yapılmamıştı. O z a m a n a k a d a r i l k d e f a c e r e y a n e d e n b u h a d i s e y i Çinli tarihçiler ö n e m l i b i r kayıt o l a r a k r e s m i t a r i h l e r i n e yazdılar. 679 yılında D o ğ u G ö k - T ü r k ü l k e s i n d e u z u n süren Çin k o n t r o l ü a n i d e n b o z u l d u . A-shih-te F e n g - c h i h ve A-shih-ıe Wen-fıı İsimli i k i i d a r e c i Gök-Türk h a n e d a n ı n d a n g e l e n A-shilı-na Ni-shıı-fıı'yu l i d e r o l m a s ı için i k n a etmişler, arkasından bağımsızlık savaşına başlamışlardı. G o b i Ç ö l ü ' n ü n g ü n e y i n d e k i Ch'an-yü a s k e r i valiliğinde ihtilâl t e ş e b b ü s ü n e girişilmiş ve kısa z a m a n d a b u valiliğe d a h i l 24 e y a l e t i n h e p s i n d e n katılmalar o l m u ş t u . Ç o k g e n i ş a l a n a yayı l a n b u a y a k l a n m a d a l i d e r l e r i ü z e r l e r i n e g ö n d e r i l e n Çin o r d u l a r ı n ı m a ğ l u p ettilerse d e d a h a s o n r a o n l a r ı n h i l e l e r i n e e n g e l olamayıp başarısızlığa u ğ r a dılar. Ç i n l i l e r i n e l i n d e n k e n d i n i k u r t a r a n A - s h i h - t e VVen-fıı y i n e G ö k T ü r k h a n e d a n ı n d a n b i r i n i kağan adayı o l a r a k s e ç e r e k , 6 8 1 ' d e i k i n c i t e ş e b b ü s t e b u l u n d u . Y e n i d e n başlayan ihtilâl h a r e k e t i b i r i n c i s i g i b i ç o k kısa z a m a n d a büyüdü ve geniş a l a n a yayıldı. B u sefer kağan o l m a k için seçilen A - s h i h - n a F u - n i e n ile A-shih-te Weıı-fu ö n c e l e r i p a r l a k z a f e r l e r kazandılar. A n c a k , d a h a s o m a yiyecek sıkıntısı İçine düştükleri gİbİ Çinlilerin çevirdikleri e n t r i k a l a r a karşı koyamadılar. N e t i c e d e teslim oldukları t a k d i r d e ö l d ü r ü l m e y e c e k l e r i n e d a i r söz v e r i l i p Ç i n ' e g i t m e l e r i sağlandı. Fakat, v e r d i k l e r i sözde d u r m a y a n Çinliler d a h a s o n r a e l l i d ö r t Gök-Türk r e i s i n i başkentlerinin d o ğ u pazarında i d a m ettiler. B u s o n a y a k l a n m a d a n k u r t u l a n G ö k - T ü r k r e i s l e r i n d e n A - s h i h n a Kutlııg, Çogay-kıızı'ya s ı ğ ı n a r a k varlığını k o r u m a y ı b a ş a r a b i l d i . D a h a s o n r a b u r a d a etrafındakilerin sayısını artırarak, Dokıız-Oğuzlaruı sürülerini yağmaladı. Y e l e r l i g ü c e ulaştığında kağanlığını ilân e d e r e k II. G ö k - T ü r k D c v leıi'ni r e s m e n k u r d u . 630 yılında B a u Gök-Türk D e v l e t i T'ııııg Y a b g u Kağan ın amcası B a g a t u r (arafuıdan ö l d ü r ü l e r e k o r t a d a n kaldırılması n e t i c e s i n d e karışıklığa sürük l e n d i . T a h t a g e ç e n kağanlar ülke içinde d ü z e n i sağlayamadıkları g i b i bazıları Çin i m p a r a t o r u n a elçi g ö n d e r e r e k yardım istedilerse d e g e r e k l i desteği ala m a d ı l a r . H a n e d a n d a n g e l e n b e y l e r i n i k t i d a r m ü c a d e l e s i s ü r e r k e n 6 3 5 yı l ı n d a B a n G ö k - T ü r k ü l k e s i n d e Işbara K a ğ a n , y e n i b i r boy teşkilât l a n masın a g i t t i . O n O k veya O n Şad adlı b o y o r g a n i z a s y o n u ş e k l i n d e ortaya ç ı k a n y e n i d u r u m d a ' l ' o k m a k ( S u i - y c ) m e r k e z k a b u l e d i l d i . D o ğ u s u n a Beş T u o - l u b o y ları, b a t ı s ı n a B e ş Nıı-slıilı-pi boyları yerleştirildi. B u y e n i teşkilatlanmaya r a ğ m e n Batı G ö k T ü r k ülkesinde taht m ü c a d e l e s i d u r m a d ı .
4
GİRİŞ
6 l'.l'da tanı o l a r a k Doğu G ö k - T ü r k ülkesini- h a k i m o l a n T ' a n g h a n e d a n ı . Batı G ö k - T ü r k sahasıyla b u tal i h t e n s o n r a d a h a fazla i l g i l e n m e y e b a ş l a d ı . O r d u l a r ı n ı n başına G ö k - T ü r k l e ı d e n ö n c e d e n g e l i p k e n d i lıizıneüerine g i r e n Türk beylerini
k u m a n d a n o l a r a k tayin e d e n Ç i n l i l e r , H a m i ,
Kao-ch'-
a ı ı g ( T u r f a ı ı ) , K u c a , A k s u , Kaşgar ve H o t e ı ı g i b i D o ğ u T ürkistan'ın ö n e m l i şehir devletçiklerini b i r e r b i r e r ele geçirdiler. Batı Gök-Türklcri t i d e n A - s h i h n a I I o - l u i s i m l i b i r kağan 650Tİ yılların b a ş ı n d a n 658'e k a d a r u z u n s ü r e n m ü c a d e l e s i n e r a ğ m e n Ç i n l i l e r e m a ğ l u p o l m a k t a n kurtulamadı. O n u n y e n i l gisiyle Katı T ü r k i s t a n d a T'aııg İ m p a r a t o r l u ğ u n a bağlanmış o l u y o r d u . T i h e l l i l e r i u Doğu Türkistan'ı istilâları sel>cbiyle Çin'deki T ' a u g h a ı ı e d a m m n Batı G ö k - T ü r k ülkesini k o n t r o l ü z a m a n l a zayıfladı ise d e s e m b o l i k o l a r a k d a 650 yılında Doğu Türkistan'da tesis e t t i k l e r i d ö r t askerî g a r n i z o n u z u n süre d e vanı etmiştir. 2 . 6 3 0 - 6 8 1 Yılları A r a s ı G ö k - T ü r k T a r i h i K a y n a k l a r ı n ı n D e ğ e r l e n d i rilmesi M i l l e t i m i z i n i s m i n i i l k d e f a resmî devlet adı şeklinde k u l l a n m a k s u r e tiyle t a r i h s a h n e s i n e ç ı k a n G ö k - T ü ı k l e r h a k k ı n d a a r a ş t ı r m a l a r Batı i l i m a l e m i n d e X V I I . a s ı n ı o r t a l a r ı n d a başlamıştı. X I X . Yüzyıl d a d a a r a ş t ı r m a l a r d e v a m e t l i . A n c a k , b u yüzyılın s o n u n d a O r h u n ve T o n y u k u k yazıtlarının o k u n m a s ı n ı n başarılması h i ç şüphesiz Gök-Türk t a r i h i n e y e n i b o y u t l a r k a zandırmıştı. Yapılan a r k e o l o j i k kazılarda e l d e e d i l e n b u l u n t u l a r ve yüzlerce m e z a r taşı k i t a b e s i t a r i h i m i z i n b u d e v r e s i n e ait b i l g i l e r i sağlam t e m e l l e r e Oturttuğu g i b i s o n d e r e c e faydalı ışık tutmuştur. Özellikle Ç i n c e şahıs adları ve u n v a n l a r ı n ' T ü r k ç e l e r i n i n a n l a ş ı l m a s ı n d a G ö k - T ü r k h a r f l i m e t i n l e r e n d o ğ r u kaynaktır. A n c a k , bahsettiğimiz yazıtlarda v e r i l e n b i l g i l e r d a h a ç o k yukarıda açıkladığımız Gök- Türk tarihi sınıflamasında s o n devirle(682-744] i l g i l i d i r . B u n u n l a b i r l i k l e Kül Tegİıı ve Bİlge Kağan yazıtlarının d o ğ u c e p h e l e r i n d e I.Gök-Türk D e v l e t i ve o n u n kurucuları hakkında bilgi vardır. İlim a l e m i n d e d e m a l u m olduğu ü z e r e Gök-T'ürk tarihi h a k k ı n d a e n te ferruatlı b i l g i bulabildiğimiz k a y n a k l a r Ç i n c e yazılmışın . G e r e k yıllık, g e rekse a n s i k l o p e d i k m a h i y e t t e yazılmış Ç i n kaynakları m u h t e v a b a k ı m ı n d a n G r e k ve islâm ( A r a p , Fars) kaynaklarından ç o k / e n g i n d i r . Dolayısıyla d ü n y a d a g ü n ü m ü z e k a d a r C m c e yazılı kaynaklat
G ö k I ı ı r k tarihi ı l ı ş t ı r m a l a
rında tarihçiler tarafından d a i m a ö n p l a n d a tutulmuştur. G ö k - T ü r k l e r h a k k ı n d a çalışan siııologların h e p s i b u n l a r ı sadece batı d i l l e r i n e t e r c ü m e et m e k l e k a l m ı ş l a r d ı r . D a h a d o ğ r u s u siııologlar uğraştıkları Ç i n c e b i r i n c i n i
5
GİRİŞ
t e r c ü m e e t m i ş l e r ; bazıları b i r k a ç m e t i n l e d e m u k a y e s e y a p a r a k yayınlamış lardır. G ö k - T ü r k t a r i h i n i a n l a t a n bütün k a y n a k l a r göz ö n ü n e alınarak d e ğ e r l e n d i r m e çalışması k i t a p h a l i n d e y a p ı l m a m ı ş t ı r . Fakat, b u n u n bazı m a k a l e l e r d e yapıldığına t e s a d ü f e d i l m e k t e d i r . GÖk-Türk t a r i h i n i n 542-030 yılları arasını ihtiva e d e n m n ı ı o g r a f ı k b i r ç a lışmayı d a h a ö n c e yapmış ve orjiııalliğiıü g ö r d ü ğ ü m ü / bazı b e l g e l e r i T ü r k çcyc l e ı c i ı m e etmiştik. O /aman b u araştırmamızın devamı cilan 630-681 yıl ları aıasıııuı kaynaklarından bazılarının batı d i l l e r i n e t e r c ü m e e d i l m e d i ğ i n i ve teferruatlı b i r i n c e l e m e n i n yapılmadığını g ö r d ü k . B u n u n üzerine k o n u y l a i l g i l i Çin kaynaklarındaki b i l g i l e r i taradıktan s o n r a olayların g e l i ş i m i n e g ö r e b i l g i l e r i n sınıflamasını yaptık ve d e ğ e r l e n d i r m e y e çalıştık. Ihı d e v r e y i a n l a t a n Ç i n kaynakları ya/ılış t a r i h l e r i sırasına g ö r e T ı ı ı ı g T i e n , Glıiıı T ' a ı ı g Slııı, T a ı ı g Mııi Yao, Ts'e-fıı Yüaıı-kııi, 1 İsin T ' a ı ı g S h u , T s u c b i h T'ııiig-chien ve vVcn-hsicıı 'F'ııııg-k'ao'dıır. Adlarını zikrettiğimiz eserle r i n muhtevaları ve baskılarıyla i l g i l i b i l g i l e r ç a l ı ş m a m ı z ı n s o n u n d a verilmiş tir. T 'aııg h a n e d a n ı n ı n yıllıkları m a l z e m e b a k ı m ı n d a n ç o k z e n g i n o l m a k l a b i r l i k l e k r o n o l o j i k ve a n s i k l o p e d i k e s e r l e r o n l a r l a aynı seviyede b i l g i taşı m a k t a d ı r . Ç a l ı ş m a m ı z ı n b e l g e l e r k ı s m ı n d a d a h a ö n c e h e r h a n g i b i r batı d i l i n e t e r c ü m e e d i l m e d i ğ i n i göt d ü ğ ü m ü z T ' ı ı n g T i e n adlı e s e r i n G ö k - T ü r k ta r i h i n i n 630-1381 yılları arasıyla i l g i l i m e t i n l e r i n i n T ü r k ç e l e r i n i v e r d i k , i l s i n T 'aııg ShuTııııı S i r Tardııştara aiı kısmının y i n e b u z a m a n a k a d a r yapılmayan tam m e t i n tercümesini ilave ettik. 3 . 6 3 0 Yılından Ö n c e G ö k - T ü r k l e r 542 yılından i t i b a r e n k e s i n o l a r a k tarihî b e l g e l e r d e yer a l m a y a başlayan 1
GÖk-Türkleriıı menşeyi efsanelerle karışık b i r h a l d e a n l a t ı l m a k t a d ı r . 5 5 2 yı v
lında G ö k - T ü r k l e r bağımsızlığını k a z a n m a d a n ö n c e O r t a A s y a ' d a hâkimiyet Juan-jııan D e v l e t i m ı r elıııdt ıdı. O z a m a n h e n ü z ıstıkUlıııı i l i n e d e c e k sevi CS 27, Yü VVeınsc bin .s 454 Gök-Türklı-rin Mı ilr ilgili ÇiftC» i l tİMİrıl CS 50.S.907 vd.: İ'S 99,Î.3285 vd.; SS 84.*.l»>3 «d.: T T 197.1067c; TKYK 958 23a vd.: T C 63ü,lı: rd.; WHTK 343.3687a vd. ; HTS 21 5A.S.6028 vd.'da kavı ıh bulunmakladır. 1
1
* ]tıaıı-jııaıı laı hakkında daha İH/IH I ıl^ı için bkz. Vv I b^-rhard. ( m in Sımal k m-ul ıı ı Aııkaıa 1912. s. 100-101; Kan KuochİCU, Pei Wei Yû Jııaıı-jıraıı kııaıı-hsi Yeıı-clıirı. Tai-pei 1988; T. Baıilcld, Tlıe PeıilouB Frouüer, Cambıidge-Massarhııscrs 1992, 120-124: D.Siııor, Tlıe Cflmbridge 1 üsıorv of Early İııııcr A.sia. Cambridge 1990. s. 291 vd.; W, Samoliıı. F.ast Tıııkesıaıı m tlıe- 12 ıh. Ceıııııry. The Hagııc 1964. s. 55 vd.; R.Groııssci. Bozkır İmparatorluğu < Türkçe tere. R.Uiiııeıı), hıaııhııl 1980. s. 80. 81.
6
GİRİŞ
yeye u l a ş a m a m ı ş o l a n G ö k - T ü r k l e r b u devleti- vassallık h a l i n d e bağlı i d i l e r . K a y n a k l a r d a n a n l a ş ı l d ı ğ ı n a g ö r e b u devlet z a m a n ı n d a A l l a y d a ğ l a r ı n ı n g ü ney e t e k l e r i n d e yaşayan G ö k - T ü r k l e r d e m i r c i l i k l e iştigal ediyorlardı^. K u z e y Ç i n ' d e ise T ü r k asıllı T a b g a ç ( T ' o - p a ) D e v l e t i B u d i z m ' i n etkisiyle z a m a n l a Ç i u ü l e ş m i ş ve W e i a d ı n ı almıştı. B u devlet 534 yılında d o ğ u ve b a u o l m a k üzere ikiye ayrıldı. 5 5 0 yılında Doğu W e i D e v l e t i h a n e d a n değişikliği ile K u zey Ch'İ adını alırken, B a ü W e i D e v l e t i 557 yılında y e r i n i C h o u D e v l e t i n e b ı raka . 8
Gittikçe k u v v e t l e n e n G ö k - T ü r k l e r , vapukları akınlarda artık Aliay'lardaıı Çin s ı n ı r l a r ı n a ulaşmaya başlamışlardı. O n l a r ı n a k ı n l a r ı n d a n zarar g ö r e n Ç i n l i l e r , 5 4 2 yılında Sui-yüan'de G ö k - T ü r k l e r i m a ğ l u p e d i p g e r i püskürttü ler. B u n d a n s o n r a k i yıllarda Çin S e d d i ' n i n dışındaki p a z a r l a r d a i p e k alış-verişi d a h i vapukları b i l d i r i l e n Gök-TürkJeriıı. a n ı k güçlerinin artuğıııı, dolayı sıyla Batı W e i D e v l e t i i l e siyasî m ü n a s e b e t k u r d u k l a r ı n ı g ö r ü y o r u z . 5 4 5 yı l ı n d a adı g e ç e n Çin D e v l e t i tarafından r e s m e n t a n ı n m a l a r ı n d a n s o n r a GökT ü r k l e r i n b i r a n l a m d a k e n d i l e r i n e p o l i t i k güveni g e l d i . Arkasından T ö l e s b o y l a n ı n m a ğ l u p e d i p k e n d i l e r i n e bağladılar. B u şekilde askerî güçleri artı y o r d u . Vassalı olduklaıı Jııaıı-jııaıı Devleti h ü k ü m d a r ı n ı n kızıyla e v l e n m e tek l i f i n i n r e d d e d i l m e s i n e ve hakaret e d i l m e s i n e kızan G ö k - T ü t k l e t i n reisi B i l i n i n , 5 5 2 yılında yaptığı a n i baskınla söz k o n u s u d e v l e t i o r t a d a n kaldırdı. A k a b i n d e k e n d i n e İl Kagaıı u n v a n ı n ı a l a r a k r e s m e n G ö k - T ü r k D e v l e t i ' u i k u r d u . B u a r a d a d e v l e t i n i n balı tarafım kardeşi İstemi'ye vermişti. A n c a k k e n d i s i b u n d a n s o n r a fazla yaşamadı, ö l ü n c e y e r i n e oğlu K a r a ( Ç i ı ı c e K ' o - l o d i ğ e r ismi A-i) g e ç ü . B a ü taraflarının i d a r e s i n i hâlâ amcası İstemi, yabgn u n vanıyla s ü r d ü r ü y o r d u . K a r a d a fazla kağanlık y a p m a fırsatım
bulamadı.
553'te J u a n - j u a n ' l a r ı n arta kalanlarına b i r d a r b e i n d i r d i k t e n s o n r a ö l d ü . Çin k a y n a k l a n ı ı d a a d ı n d a n k o r k u i l e b a h s e d i l e n B u m ı n T n d i ğ e r oğlu M u k a n , I.
' Gök-Türklerin hagıuısızlıklanın Luanmadan önceki durumları ve ıneuseyleri hakkında teferruatlı bilgi için bkz, W. Eberhaıd. ayın eser, s. 86-90; B.Ögel, Doğu Cök-Türklcri Hakkında Vesikalar Notlar, Belleten, 81. 1957, s. 89 vd.; Liu Mao-tsai, Die chiııesischen Naclırichteıı Zur Geschichle der Osl-Türkeıı, 1, s. 5 vd.; A.Taşağıl. Gök-Türkler (542-630) (İslaubul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü basılmamış dııkıora teıi) İstanbul 1991, s. 1-17. '' Tahgaetar hakkında tafsiladı bilgi için bki. B.A. Boodberg. "The Language of TVtı.ı Wei", Harward Journal of Asiatic Studies. I. 1936. s. 179 vd.: T'ang Ch'İ, " A Preliminary İnler pre ta lion of lenns from Toba (tabgaç) Language Recorded in the Nan Ch'i Shu" Piencheng.4. 1979;W.Ebcrhai'd. Çin Tarihi, Ankara 1987, s. 161-171; R.Croııssel. aynı eser. s. 76-80: İ.Kafesoglu. Türk Milli Kültürü, İsla ıı bil] 1987, s. 85-88; J.Gerilet. A History of Chinese Civil nation. Cambridge 1990, s. 186-195: BarTıeld. aynı eser. 118-124.
7
GİRİŞ GÖk-Türk
Devleti t a h t ı n a o t u r d u . 572 y ı l ı n a k a d a r k a ğ a n l ı k y a p a n M t ı -
k a r ı ( Ç i n c e yazılışı M u - h a n , Mıı-kaıı d i ğ e r ismi Y e t ı - t o ı ı ) y i n e k a y n a k l a r ı n i f a desiyle Ç i n S e d d i ' n i n
d ı ş ı n d a k i b ü t ü n yerleri G ö k - T ü ı k D e v l e ı i ' n e
bağla-
m ı ş ı ı . Ö n c e ezeli d ü ş m a n l a n J ı ı a ı ı - j u a n ' l a r m k a l ı n t ı l a r ı n ı l a m a n ı e n o r t a d a n k a l d ı r d ı . D a h a s o n r a d o ğ u d a k i M o ğ o l asıllı H s i , K ı t a n ve b e n z e r i k a v i m l e r i ilaati a l t ı n a alarak K o r e ' y e ve Ç i n D e n i z i n i n k u z e y i n e ( L i a o - h a i ) k a d a r s ı n ı r l a r ı n ı u z a t t ı . B a y k a l G ö l ü c i v a r ı n d a k i b ü t ü n b o y l a r ve Yeıüsev* k a y n a k l a r ı n daki Kırgız T ü r k l e r i de G ö k - T ü r k h â k i m i y e t i n i t a n ı d ı . Nihayet T i b e t ' i n d o ğ u s u n d a k i T ' u - y ü - h u n kavmi M ı t k a n i d a r e s i n d e k i o r d u l a r t a r a f ı n d a n m a ğ l u p edildi '. 1
H u s ı r a d a K u z e y Ç i n ' d e h ü k ü m s ü r e n C h o u ve C l ı ' i d e v l e t l e r i G ö k T ü r k l e r l e y a k ı n l a ş a b i l m e k için birbirleriyle yarış e d i y o r l a r d ı . M u k a n , b u iki d e v l e t i n r e k a b e l i n d e n ü l k e s i ç ı k a r l a r ı d o ğ r u l t u s u n d a a z a m i d e r e c e d e fayda l a n d ı . K ı z ı n ı n g e l i n o l a r a k g ö n d e r i l m e s i b a h a n e s i y l e h e r i k i Ç i n I '< ı I h a z i n e l e r i n i b o ş a l l u r ı p h e d i y e ve vergi ş e k l i n d e k e ı ı d İ ü l k e s i n e g e t i r t i l . 7
572'de ö l ü n c e k a n l e ş i T a s p a r ( Ç i n c e T a - p o ) k a ğ a n o l d u . H e r y ö n ü y l e büyük bir d e v i e ü n b a ş ı n a g e ç e n Taspar, yeni bir idari t e ş k i l a t l a n m a y o l u n a g i d e r e k , k ü ç ü k k a ğ a n l ı k l a r k u r u p b a ş l a r ı n a k a r d e ş l e r i n i ve y e ğ e n l e r i n i g e lirdi. Kendisi de "Büyük K a ğ a n " oldu. D a h a sonra milletinin
karakterine
u y m a y a n B ı ı d i z m e meyi e t m e k gibi b i r h a t a y a p t ı . Ö n c e kuzey Ç i n ' d e k i d e v letlere o ğ u l l a r ı m diye h i t a p e d e r e k ü s t ü n l ü ğ ü n ü s ü r d ü r ü r k e n yanlış politika y ü z ü n d e n
Ç i n devletleri ü z e r i n d e k i
hâkimiyeti
uyguladığı zayıfladı.
581 d e ö l d ü ğ ü n d e o n u n l a h t a vasiyet e l l i ğ i M ı ı k a n ' u ı o ğ l u T a - l o - p i e n ' i devlet meclisi k a ğ a n o l a r a k t a n ı m a d ı , B i r a r a T a s p a r ' m o ğ l u A ı ı - l o tahta g e ç i r i l d i ise d e e n s o n u n d a meclis K a r a K a ğ a n ı n o ğ l u S h e - l ' u ' y u l ş b a r a K a ğ a n u n v a n ı y l a hükümdar seçd . 8
Tasagıl, ayın eser. 13-15. ' Göfc-Türk tarihinin hu drvıesı hakkımla daha fazla bilgi için bkz. Liu. I. aynı eser. 6 id.. 52 vd.; H Ersrdy, " Trade and Wat Relations Between Turks and China". Acta Orientalia. XXI. 1968. i . 133 vd.: Liu U'aiig. " Chou Shu T W h ü e Chüau Kao-ehu". Pien-rheini. It. 1981, s. 45 vd.: Ö. İlgi. XI. Yüzyıla Kadar Una Asya Türk Deviederİııiıı Cinle Yaptığı Ticari Müııasebellet". T E D . IX. 1978.5 98 vd ; Kalesoglıı. ayın eser. 93-96: Tajagıl. ayın eser. 17-38. " Taspar Kagaıı hakkında hkı. S.O. Klyasıorııv-Livsir. "The Sogdian Inscription of Bııgııı Revised". Acta Orieıılalia. XXVI. Budapest 1972. s. 74 vd.; Ersedy. aynı makale, s. 135 vd. Liıı. aynı eser. [. s. 43 vd.. Eberhard, Çin Taiilıi. . s. 175 vd.;Grousset. 99-101, Liu İ-t'ang, "Sui Shtı T'ıl-chüe Chüaıı K'ao-chu", Pien-cheng, 11. 1981, s. 87; Tasağıl. aynı <-seı. 311-46; Kafeso^hı, avın eser, 97: Siııor; aynı eser. 285 vd.: liarfiı-ld. aynı eser, 131 vd.
8
GİRİŞ
576 y ı l ı n d a ö l ü m ü n e k a d a r ü l k e n i n b a n k a n a d ı n ı i d a r e e d e n İşlemi Yabgıı, ö n c e O n - o k boylarını itaat a l ı m a aldı; S a s a n î ' l e r l c o r t a k h a r e k e t i n e ticesinde
d e Batı T ü r k i s t a n ve K u z e y A f g a n i s t a n ' d a h ü k ü m süren Aklımı
D e v l e l i ' n i o r t a d a n kaldırdı. İpek y o l u n u n O r t a A s y a ' d a k i kontrolü t a m a m e n Gök-TÜı k l e r i n e l i n e geçti. S a s a n î ' l e r l c arasının açılması n e t i c e s i n d e B i z a n s ' lılarta temasa g e ç e n İstemi, 567'de İstanbul'a elçi g ö n d e r m i ş t i . B u a r a d a K a r a d e n i z ' i n k u z e y i n d e k i K ı r ı m ' a k a d a r o l a n b ö l g e l e r G ö k - T ü r k hâkimiyetine g i r d i . İstemi n i n g ö r e l i n i ü z e r i n e a l a n T a r d ı ı , 582'ye d e k d e v l e t i n doğudaki m e r k e z i n e bağlı kalarak İdareyi d e v a m e t t i r d i " . Işbara, 1. G ö k - T ü r k D e v l e l i ' n i s a h i p o l d u ğ u b ü t ü n k u d r e t i y l e d e v a m et t i r m e k a m a c ı n d a i d i . A n c a k , Ç i n l i l e r i n e n t r i k a l a r ı , kuraklık yüzünden ü l k e d e ç ı k a n büyük kıtlık, kağan o l a m a y a n h a n e d a n üyelerinin küskünlüğü ve isyanları d e v l e t i kısa z a m a n d a zayıflattı. I. G ö k - T ü r k D e v l e t i 582'de d o ğ u ve batı o l m a k üzere i k i y e ayrıldı. D o ğ u G ö k - T ü r k D e v l e t i ' n d e iç m ü c a d e l e l e r d u r m a d ı . Z o r d u r u m a d ü şen Işbara. 5 8 5 ' d e Çin'deki Sııi h a n e d a n ı n ı n ü s t ü n l ü ğ ü n ü k a b u l e i m e k z o r u n d a kaldı. D o ğ u G ö k - T ü r k D e v l e t i b u n d a n s o n r a Çin'in etkisi altına g i r mişti. Işbara'ıuıı y e r i n e g e ç e n kardeşi C h ' u - l o - h o u {587-588) z a m a n ı n d a d a Çin tesiri d e v a m etti. A n c a k , Işhara'mıı o ğ l u T o u - I a ı ı ( 5 8 8 - 6 0 0 ) , 5 9 3 yılından i t i b a r e n ülkesi üzerindeki Ç i n baskısını kaldırmayı başardı. Çin'e karşı büyük t a a r r u z a geçti ise d e o n l a r ı n entrikaları s o n u c u n d a ç ı k a n isyanların b i r i n d e olduruldu
B a U G o k T ü r k kağanı I u d u , ortaya çık m boşluğu ıkı yıllığına
b i l g e Unvanıyla D o ğ u G ö k - T ü r k tahtına o t u r a r a k d o l d u r m a y a çalıştı ise d e yine Çin e n t r i k a ve h i l e l e r i n e k u r b a n g i d e r e k , T'u-yü-hutıTaıa sığınmak sure tiyle i k t i d a r d a n uzaklaştı. D a h a ö n c e Çin'deki Sııi h a n e d a n ı h e s a b ı n a casus luk y a p a n C h ' i - m i n , T o u - l a n tarafından mağlubiyete uğratılıp Ç i n ' e sığındı ğ ı n d a , o r a d a kağan tayin edilmişti. 'Tardıı, 6 0 3 yılında s a h n e d e n ç e k i l i n c e Çin'deki Suİ h a n e d a n ı e l altında tuttuğu Gh'i-mİn'İ. D o ğ u Gök-Türk ülkesine yolladı. D e v l e t i n m e r k e z i O t ü k e ı ı ' e g i t m e y e n C h ' i - m i n , G o b i Çülü'ııiüı d o ğ u s u n d a o t u r d u . 6 0 9 yılındaki ö l ü m ü n e k a d a r h ü k ü m s ü r e n adı g e ç e n kağan birkaç k e r e Sııi İ m p a r a t o r u Y a n g ' a müracaat e d e r e k Çiıılileşıııek istediğini
'' E.Oıavaııııcs. Docıııneııls sur İrs Toıı-kioue(Tıııc) Ocridenlaux. Sı. Petersburg l903(Parii 1941), 228, 233-238, 242. 246-292, 206; R.Şeşen, " Eski Araplara Göre Tiirkler , Tiirkiyaı Mecmuam, XV, 1968. 11. 12; Gıousscı. ayın ™ T , 95. 97; L.Iigeti. Biliııııu-yt-ıı lc Asya (tere, Sadreııiıı Karaıay). Ankara IH8tî. s. 01-73; M.Grîgııasclıi. "Sabüler. Hazarlar ve Göktürkler". Türk Tarilı Kongresi 7-abılları. I. (Ankara 25-29 Eylül, 1971) Aııkara 1972. s. 230 vd.; Kafesoglıı. avın eser. 94-97; Tasagıl. ayın eser. 47-53. M
GİRİŞ
9
bildirmiş; fakat, o n u n b u isteği r e d d e d i l m i ş t i . O ğ l u Shİh-pi, b a b a s ı n ı n aksi k a r a k t e r l i b i r kağanlık ö r n e ğ i gösterdi. D e v l e t i n i h e r yönüyle toparladığı g i b i Çin e n t r i k a l a r ı n a fırsat t a n ı m a d ı . Sııi İ m p a r a t o r l u ğ u t o p r a k l a r ı n a akınlar y a p a r a k m i l l e t i n i n e k o n o m i s i n i düzeltti. H a t t a , 6 1 5 yılında Ç i n i m p a r a t o r u n u Y e n - m e n Kalesİ'nde kuşatarak ç o k ağır b i r d a r b e i n d i r d i . S h i h - p i ' n i n S u i İ m p a r a t o r l u ğ u ü z e r i n d e k i ağır baskısı ve i m p a r a t o r u n u k a l e d e kuşatması b u h a n e d a n ı n Çin'deki hâkimiyetini sarstı. B u n u n s o n u c u n d a 6 1 8 ' d e S u i h a n e danı y e r i n i T ' a ı ı g ' l ı l a r a bıraktı. S h i h - p i K a ğ a n , y e n i k u r u l a n h a n e d a n ü z e r i n d e d e siyasî ü s t ü n l ü ğ ü n ü s ü r d ü r d ü . K a r d e ş i C İ ı ' u - I o ( 6 1 9 - 6 2 1 ) d a aynı k u d r e t l e b u d u r u m u k o r u d u . A n c a k , Çinli elçilerin c a s u s l a r a z e h i r l e t e r e k öldürtmesi sebebiyle saltanatı kısa o l d u . O n u n d a kardeşi İl unvanıyla kağan o l d u . İl K a g a n ( Ç i ı ı c e H s i e - l i veya C h i e - l i ) h e r yıl düzenlediği seferler i l e h e m e n b ü t ü n K u z e y Çin'i işgal etmişti. 6 2 5 yılında W e i suyu k e n a r ı n d a yaptığı anlaşmadan s o n r a a k ı n l a r ı n a s o n v e r d i . B u a r a d a S o ğ d asıllı i d a r e c i l e r Gök¬ T ü r k k a n u n l a r ı n ı değiştirmişler ve sosyal h u z u r s u z l u ğ a s e b e p o l m u ş l a r d ı . Diğer taraftan v e r g i l e r i n artırılması y ü z ü n d e n d e v l e t e bağlı ç o k sayıda b o y isyan e d e r e k ü z e r l e r i n e g ö n d e r i l e n d e v l e t i n o r d u l a r ı n ı y e n i l g i y e u ğ r a t m ı ş lardı. B u karışıklıklara yaz m e v s i m i n d e k a r yağması s o n u c u büyük kıtlık d a e k l e n i n c e k o n t r o l t a m a m e n k a y b e d i l d i . İl Kağan k e n d i s i n e s o n a n a k a d a r bağlı kalan h a l k i l e Çin'in k u z e y i n d e k i D e m i r Dağı'na ava gitti (630 b a ş ı ) . B u sırada k e n d i s i n e k u r u l a n p u s u y a düştü. Y e ğ e n i n i n y a n ı n a kaçabildi ise d e neticede yakalanarak Çin başkenti C h ' a n g - a n ' a götürüldü. Böylece, Doğu Gök-Türk Devleti yıkılmış o l u y o r d u " . 1
5 8 2 yılında k e n d i s i n e Ç i n l i l e r t a r a f ı n d a n k u r t başlı s a n c a k s u n u l m a s ı ü z e r i n e Balı G ö k - T ü r k D e v l e t i ' n i n bağımsızlığını ilân e d e n T a r d u , 5 9 9 yı l ı n d a D o ğ u G ö k - T ü r k D e v l e t i ' n i n iç işlerine kanştığı z a m a n a k a d a r gayet b a şarılı b i r y ö n e t i m gösterdi. Batı ve D o ğ u T ü r k i s t a n ' d a S o ğ d ' h ı a h a l i n i n o t u r d u ğ u ş e h i r l e r e b i r e r t e g i n tayin etti. B u n u n y a n ı n d a g ö n d e r d i ğ i t u d u n ü ı ı vanlı m e m u r l a r ile vergi t o p l u y o r d u . T ü r k akınları K u z e y A f g a n i s t a n ' a k a d a r uzanmıştı. İran'daki Sasanî D e v l e t i düştüğü iç karışıklıklara T a r d u ' y a m ü r a -
Liu, aynı eser, I. 45-52 vd., 6li vd. 71.81. 83. 87, 101, 129-133, 359 vd.. 449; H.Cordieı. Hisloire de la Chiııe. Paris 1922, s. 382; Eberhard. Çin Tarihi, 191-197, 204; S.jachid. "Trade. Peace and War Relations Between The Nomadic Altaic and llie Agricultural Chinese". Piencheug, 1, 1970. s. s. 75 vd.; Chan Jen-Lang. Doğu Göktür kleri, Tai-pei 1968, s. I vd.: Lin Enhsieu, T'u-chiie Yen-CÜİU, Tai-pei 1987. s. 14 vd,; T. Hayashi. "The Development of a Nomadir Empire". Bulletin Ancient and Orient Museum. XI. 1990. s. 137 vd.; Kafescığlu, ayın eser, 99¬ 102; Taşağıl, 54-163: Sinor, ayın eser. 305 vd. 1 0
GİRİŞ
10
caat e u n e k suretiyle ç a r e arıyordu. G ö k - T ü r k orduları İran topraklarında üsı üste g a l i b i y e t l e r e l d e e d i y o r d u . D o ğ u G ö k - T ü r k D e v l e t i n d e Tou-lan'ın ö l d ü rülmesi n e t i c e s i lalıtın l>oş kalması T a r d u ' y u d o ğ u d a k i m e r k e z e y ö n e l t t i . B i l g e Ûnvanini aldı ve i k i yıl (601-603) h e r i k i G ö k - T ü r k Devleıi'ııi b i r l i k t e i d a r e e l t i . Ç i n ' d e k i Suİ h a n e d a n ı b i r t a r a f t a n o n u n o r d u s u n u n su i ç e c e ğ i k a y n a k l a r a z e h i r akıtarak asker ve h a y v a n kaybına y o l a ç a r k e n , diğer taraftan d a T ö l e s boylarını a y a k l a n d ı r m a s o n u c u n d a g ü c ü n ü zayıflattı. Mağlubiyete uğrayacağını ve eski k u v v e t i n i toparlayamayacağını a n l a y a n T a r d ı ı , T i b e t ' i n kuzeydoğusundaki T'u-yü-huııTara sığınarak tarih s a h n e s i n d e n çekildi. B u n d a n s o n r a Balı G ö k - T ü r k D e v l e t i i k t i d a r ı n d a o n u n t o r u n u C h ' u - l o g ö r ü n m e k t e d i r . F a k a t , i d a r e s i n d e basardı o l a n ı a y ı p 6 1 1 ' d e Ç i n ' e s ı ğ m a n Ch'u-lo'nuıı y e r i n e S h e - k u i g e ç t i . Y e n i kagaıı Batı G-ök-Türk Devleti n i n i s h e l e u toparladı ise d e o n u n h a l e f i T ' u ı ı g Y a b g u esas zirveye taşımayı başardı. K u z e y A f g a n i s t a n . Rıızcy-doğıı İ r a n , A z e r b a y c a n , K a f k a s l a r , T o l i a r i s ı a n , Balı G ö k - T ü r k D e v l e t i n i n h â k i m i y e t i n e girmişti, h u kuvvetli z a m a n ı n ı yaşayan D o ğ u G ö k - T ü r k D e v l e t i n i n ü z e r i n e yürüdü. A n c a k , d o ğ u taraflımı kağanı İl ç e k i n d i ğ i için savaş o l m a m ı ş t ı . K e n d i s i n d e n ö n c e k i birçok G ö k - T ü r k kağanı g i b i T ' u ı ı g Y a b g u ' n u n hâkiıııiyeü d e b o y isyanları yüzünden s a r s ı l d ı " . N e t i c e d e a m c a n B a g a t u r tarafından ö l d ü r ü l m e s i y l e Balı G ö k - T ü r k t a m a m e n iç savaşlar sabne o l m a y a başladı k i ; b u h u s u s aşağıda etraflıca i n c e l e n m i ş t i r . 4. Ç i n l i l e r i n G ö k - T ü r k Ü l k e s i n d e k i H â k i m i y e d e r i n i n O r h u n A b i d e l e rine Aksetmesi \ı
-ı it inamızda ele a l m a y a çalıştığımız devre yani 630-681 arasında G ö k -
T ü r k l e r i n bağımsızlıklarını kaybedişleri G ö k - T i i r k ç e yazılı k i t a b e l e r i n e n Ün lüleri Toııyukıık, Kül T c g i n ve B i l g e Kagaıı a b i d e l e r i n d e acı b i r şekilde a n l a tılarak m i l l e t i n ders alması için d i l e getirilmiştir. D i l e g e t i r i l i r k e n kullanılan c ü m l e l e r d e G ö k - T ü r k d e v l e t l e r i n i n yıkılış s e b e p l e r i üç ö n e m l i n o k t a d a t o p l a n m a k t a d ı r ' . D e v i e t i n yıkılmasında b i r i n c i d e r e c e d e s o r u m l u o l a r a k başa1
Batı Gök-Türk Devleti hakkında tafsilatlı bilgi için l>U Chavaııııes. ayın eser, s. 22. 50-52 vd, 69-86. 233-252. 256. 263: Ligeti. aynı eser. 87-90; Kafesoghı. ayın eser. 103-105: Groıısset. avın eser. s. 97 vd.. 105; H Ojıel. Göklürk Yazı ilan ılın Apıırımlaıı ve Fu-lin Prohleıni. Belleıeıı. 33. 1945. s. 70-87; R. Şeseıı, ayın makale. II vd.: Z.V.Tngaıı. L'imimi Tiırk Tarihine Girit. İH—lıwl 1980. s 72: U n l-l ang. "Sui Shu Hsi Tu-chüe Chüaa K'ao-rhıı". Pien-cheng, 14. 1983. s. 153 vd.: Grigııast hi. aynı makale, 238-241; N . Tııgaıı, "Hnen-çang'a göre Pevgaıııl>eriıı Çağında Ol la Asya". İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi. [V. 1-2. 1964. 5. 21-64; Siııor, ayın eser, s. 308 vd.; Taşağıl. ayın eser. 164-181. 11
İ.Kafesoglu, aynı eser, s. 105-IOIî.
GİRİŞ
11
rıh kağanlardan s o n r a tahta g e ç e n d i ğ e r k a ğ a n l a r t u t u l u y o r d u . İkinci d e r e c e d e s o r u m l u m i l l e t i d i . M i l l e t d e v l e t i n e karşı v a z i f e l e r i n i y e r i n e g e t i r m e mişti. Ü ç ü n c ü d e r e c e d e tesir e d e n sebep Çinlilerin sürekli çevirdiği e n t r i k a ve uyguladıkları k u r n a z siyaset i d i . K a ğ a n l a r ı n ı n başarısız i d a r e l e r i n e işaret e d i l i r k e n I . G ö k - T ü r k D e v l e t i ' n i n m u h t e ş e m d ö n e m i n d e n b a h s e d i l d i k t e n s o n r a tahta g e ç e n e r k e k kardeş l e r i n ağabeyleri g i b i akıllı o l m a d ı k l a r ı , o ğ u l l a r ı n ı n babaları g i b i akıllı o l m a dıkları için kötü kağanların tahta o t u r d u ğ u vurgulanmıştır. Üstelik b u sırada k u m a n d a n l a r ı n ı n d a akılsız k i m s e l e r olduğu bildirilmiştir
11
.
M i l l e t i n d e v l e t i n e karşı v a z i f e l e r i n i y e r i n e g e t i r m e d i ğ i a u l a u l ı r k e n , bey l e r i ve m i l l e t i n itaatkâr değil asî o l d u ğ u için d e v l e t i n zaafa uğradığı açıklanmışür
u
.
Çin entrikaları ve uyguladıkları k u r n a z siyasetine g e l i n c e o n l a r ı n e t k i l i sözlerle ve i p e k l i k u m a ş l a r l a yabancı k a v i m l e r i k e n d i l e r i n e yakınlaştırdığı, d a h a s o n r a bunları a l d a t a r a k , fesat t o h u m l a r ı saçtığı, küçük kardeşle büyük kardeşi, m i l l e t l e kağanı b i r b i r i n e düşürdüğü n e t i c e d e d e v l e t i n yıkılışa gittiği vurgulanmıştı
ır
'. Ayrıca, T ü r k m i l l e t i n i n k e n d i k a ğ a n ı n ı bıraktığı ve Ç i n ' e
bağlandığı için T a n r ı nın o n a ö l ü m verdiği belirtilmiştir"'. Gök-Türk k i t a b e l e r i yukarıda bahsettiğimiz b u üç a n a sebebi açıklarken aslında T ü r k m i l l e t i n e G ö k - T ü r k t a r i h i n i n b u d e v r e s i n i a n l a t m a k suretiyle nasihat e t m e k t e ve g e l e c e k t e aynı hataların t e k r a r e d i l m e m e s i n i i s t e m e k t e d i r l e r . B u d e v r e d e T ü r k b e y l e r i n i n T ü r k adını b ı r a k ı p , Çin ad ve unvanlarını a l a r a k o n l a r a b o y u n e ğ d i k l e r i n i , n e t i c e d e e l l i yıl T ' a n g İ m p a r a t o r l u ğ u ' n a hizmet ettikleri anlatılmıştır
17
. T ü r k m i l l e t i n i n a ç i k e n tokluğu, tok i k e n a ç
lığı d ü ş ü n m e d i ğ i dolayısıyla k a ğ a n ı n ı n sözlerini d i n l e m e d i ğ i y u r d u n d a n ay rılıp, h a r a p ve b i t k i n düştüğü, k u t l u yurt Ö t ü k e n ' i terk e d i p stı g i b i k a n ı n ı n akıttığını, k e m i k l e r i n i n d a ğ l a r g i b i yığıldığını d e v l e t i n e karşı h a t a yaptığı
Kül Tegiıı Kitabesi, doğu cephesi. 4-6; Bilge Kağan Kitabesi, doğu cephesi. 5. 6 saurlar. Bıı abidelerin bazı Türkçe neşirleri hakkında bkz. II.Namık Orkuıı, Eski Türk Yazıtları, Ankara 1987; T.Tekin, Orhoıı Yazıdan, Ankara 1988; aynı ırıüel., Tunyııkuk Yazılı, Ankara 1994; M.Ergin, Orhun Abideleri. İstanbul 1980. 1:1
1 1
1,1
1 7
Kül Tegiıı Kitabesi, doğu cephesi, 0; Bilge Kagaıı Kitabesi, doğu cephesi , 10. satırlar. Kul Tığın Kitabesi, güney cephesi 5-7; Bilge K i g i n Kılabtsı kuzey cephesi 4-6 saurlar. Toııyukuk Kitabesi. 3. salır. Kül Tegiıı Kitabesi, doğu cephesi. 6. 7; Bilge Kagaıı Kitabesi doğu cephesi, 6, 7. saurlar.
¡•2
GİRİŞ
a ç ı k l a n d ı " . Çin m i l l e t i n i n i y i b i l g e kişiyi y ü r ü t m e d i ğ i , o n u n tadı sözüne k a 1
pılan ç o k sayıda T ü r k i n s a n ı n ı n öldüğü, h i l e k a r ve k u r n a z olduğu için küçük kardeşle büyük kardeşi b i r b i r i n e düşürüp beylerle m i l l e t arasına nifak s o k u p T ü r k D e v l e t i ' n i n yıkılmasına sebep olduğu, üstelik T ü r k m i l l e t i o n a b u k a d a r ç o k h i z m e t ettiği h a l d e h e r z a m a n o n u ö l d ü r ü p y o k e t m e k maksadını taşı dığı aniaulmışur '-'. 1
Kül Tecili Ki la besi, güney cephesi, 5-7; Bilge Kağan Kitabesi, kuzey cephesi, 4-6. satırlar. Kul Tegın Kılabdsı J:;£u cephîsı İt) Bilgi Kıgaıı Kılaberri doğu cephesi 9. saürlar.
I. D O G U G O K - T U R K D E V L E T I N I N YıKıLMASı 1. İl K a g a n ' ı n E s i r Düşmesi ve Ö l ü m ü D o ğ u G ö k - T ü r k D e v l e t i ' n i n s o n h ü k ü m d a r ı İl K a g a n ' ı n i d a r e s i 6 2 6 yı lından i t i b a r e n b o z u l m a y a başlamıştı. B u n u n ö n e m l i b i r sebebi h e r şeyden ö n c e Çin ile yapılan W e i N e h r i Barış Anlaşması neticesi b u ülkeye yapılan 1
akınların durması i d i . Diğer taraftan ü l k e n i n d o ğ u kanadını i d a r e e d e n k a ğ a n ı n yeğeni T ' u - l i topladığı v e r g i l e r i artırarak devlete bağlı T ö l e s boyları (Bayırku, S i r T a r d ı ı ş , P ' u - k u vb.) i l e Moğol asıllı boyların h u s u m e t i n i k a zandı. H e p s i isyan e d e r e k üzerlerine g ö n d e r i l e n Gök-Türk D e v l c t i ' n i n o r d u larını m a ğ l u p ettiler. Arkasından b i r e r b i r e r Ç i n ' e g i d e r e k T'aııg I m p a r a t o r luğu'yla m ü n a s e b e t k u r d u l a r * . Boyların isyanlarını bastıramayan Tu-Ü Kağan ile V u - k u Şad'ı c e z a l a n d ı r a n İl Kağan, b u şekilde onları d a k e n d i n d e n u z a k laşurmış ve Ç i n ' e s ı ğ ı n m a l a r ı n a s e b e p o l m u ş t u . B u karışıklara ilâve o l a r a k 3
627 yılı yaz m e v s i m i n d e büyük kat yağması s o n u c u n d a D o ğ u G ö k - T ü r k ü l k e s i n d e büyük kıtlık çıktı, h a l k açlık i ç i n d e b u l u n u y o r d u * . B u n d a n başka İl K a ğan son z a m a n l a r ı n d a Soğd asıllı v e z i r l e r i devlet n e z d i n d e ö n e m l i g ö r e v l e r e getirmişti. B u n l a r G ö k - T ü r k k a n u n l a r ı n ı d e ğ i ş t i r e r e k m i l l e t i n devlete o l a n bağlılığını sarstılar. B i r a n l a m d a m i l l e t i n d e v l e t t e n s o ğ u m a s ı n ı n e n ö n e m l i sebebi b u i d i . N e t i c e d e k u w e d e n e n S i r Tardıışlar, O r h u n ve S e l e n g a ı r m a k 6
ları h a v a l i s i n d e hâkimiyeti e l l e r i n e g e ç i r m i ş l e r , hatta Ç i n i m p a r a t o r u tara fından bağımsız kağan o l a r a k tanınmışlardı '. 1
Ülkesi b u h a d i s e l e r l e l a m b i r kargaşa içine s ü r ü k l e n e n İl Kağan kıdık da ç ı k ı n c a k e n d i s i n e bağlı g r u p l a r ı t o p l a y a r a k Ç i n ' i n k u z e y i n e yakın y e r l e r e yaklaşmaya başladı. Gittiği y e r l e r d e sürek avları d ü z e n l e y e r e k b i r az o l s u n ' Bu anlaşma hakkında daha fa/la hilgi için bkz. T'aııjı C h i . "Wei Nehri Barış Anlaşması na Dair Araştırmalar". T D , sayı 3 3 , ¡ 9 8 0 / 8 1 s.215-226 ve de Clıaıı Jen-l'ang. Doğu C.ök-Türkleı i, Tai-pei, 1967, s.43.44. CTS 194A, s. 5158; HTS 215A. s.6034; T C T C 193, s.6066; T H Y 94, s.1689.
s
T C T C 193. s.6070 . Cheng Yüan-shou bio. CTS 62, s.2379-2380; I ITS 100. s.3937-3938. ' Chang Kim-chin bio. CTS 68. s.2506; Bu konuda ayrıra bkz. E.G.Pulleyblaıık, " A Sogdiaıı Colony lıı inner Mongolia", T'ouııg-pao, XLI, 1951. s.323; Chang Jen-l'ang. aynı eser, s.56¬ 57. 3
1
!
Bkz. aş. Sir Tarduslar; T H Y ayın yer; CTS 194A. aynı yer; HTS 215A ayın yer ; T C T C 193. s.6066. Liu İ-l'ang, "Hsin T'ang Shu Tiı-chüe Chüan K'ao-chu", Pieıı-cheug, 12, 1981. s.134 . 6
11
AHMET T AŞAĞI L
m i l l e t i n e y i y e c e k t e m i n e t m e y e çalışıyordu. D o ğ u G ö k - T ü r k ülkesini u z u n z a m a n d ı r yıkmak i s l e y e n T ' a n g h a n e d a n ı i m p a r a t o r u T ' a i - t s u n g için b u d u r u m , y a n i II K a g a n ' ı u k e n d i t o p r a k l a r ı n a yaklaşması i y i b i r fırsattı. B u n u d e ğ e r l e n d i r m e k maksadıyla g e n e r a l l e r i L i Chiııg i l e L i C h i ' y i ordularıyla Gök¬ T ü r k s ı n ı r l a r ı n a g ö n d e r d i . B u i k i g e n e r a l ordularıyla sürekli hareket h a l i n d e i d i l e r . 11 K a g a n ' a saldırmak için fırsat kolluyorlardı. B u a r a d a gece i l e r i yürü yüşe g e ç e n L i C h i n g , G ö k - T ü r k l e r e ait T i ı ı g - h s i a n g şehrini e l e g e ç i r m i ş t i . 7
K e n d i b u l u n d u ğ u b ö l g e n i n ç o k y a k ı n ı n a s o k u l a n Çin o r d u s u n d a n e n d i ş e l e n e n II Kağan, otağını G o b i Ç ö l ü ' n ü n g ü n e y girişine taşıdı. B ü t ü n b u olaylar 630 yılının b a ş ı n d a c e r e y a n e d i y o r d u . Ayın yılın i k i n c i ayında İl Kağan ağır bir yenilgiye uğradı. K e n d i s i K a n s u ' n u n
kuzeyindeki T'ie-shan(Demir
DağO'a kaçtı. A r u k siyasî o t o r i t e s i n i kaybettiğini ve eski g ü c ü n e ulaşmasının imkânsız o l d u ğ u n u a n l a m ı ş t ı . B u n d a n dolayı Ç i n i m p a r a t o r u n a C h i h - s h i h ssu-lİ'yi elçi o l a r a k g ö n d e r i p , T ' a n g h a n e d a n ı n a b a ğ l a n a c a ğ ı n ı b i l d i r d i . T ' a i tsung h e m e n dışişlerinden s o r u m l u vezir T ' a n g C h i e n başkanlığında b i r h e yeti İl K a g a n ' u ı b u l u n d u ğ u
m e v k i y e g ö n d e r d i * . L i C l ü n g ' e ise o r d u s u y l a İl
K a g a n ' l karşılama vazifesi verilmişti. Fakat b u g e n e r a l , İl KagaııTn Çinlileri oyaladığım d ü ş ü n ü y o r ve b a h a r d a o t l a r yeşillenip a t l a n b e s l e n d i k t e n s o n r a kuzeye k e n d i t o p r a k l a r ı n a k a ç a c a ğ ı n ı z a n n e d i y o r d u . O n a g ö r e ç ö l ü g e ç i p d o k u z kabileye ( D o k u z O ğ u z l a r a ) " sığınırsa b i r d a h a o n u y a k a l a m a k imkân sız i d i . B u yüzden süvari k u w e d e r i y l e o n a a n i d e n h ü c u m e d i p y a k a l a m a k is tediler. L i C h i n g ' i n o r d u s u ö n d e n L i ChiTıin " ordusu arkadan harekete 1
geçti. Y i n d a ğ l a r ı n a yaklaş o k l a r i n d a b i n ç a d ı r d a n fazla G ö k - T ü r k a i l e s i n i y a kalayıp y a n ı n a aldılar. B u a r a d a Çinli elçi T ' a n g C h i e n ve h e y e ü İl K a g a n ' ı n y a n ı n a ulaşmış, kağan a r u k k e n d i n i rahat hissetmeye başlamıştı. Sisli b i r h a vada ö n c ü Çin k u v v e d e n S u Tiııg-fang i d a r e s i n d e Gök-Türklerİn y e d i 11(4,03 k m . ) yakınına s o k u l d u " . K e n d i n i b a n ş elçiliği h e y e t i n i n varması dolayısıyla rahat h i s s e d e n İl K a ğ a n s o n a n d a Çin o r d u s u n u n baskına geldiğini fark e t ü . D e r h a l g ü n d e b i n l i (yaklaşık 576 k m . ) koşabilir diye k a y n a k l a r d a z i k r e d i l e n
Li Chiııg bio.,CTS67, s. 2479-HTS 93. s. 3814; T C T C 193, s. 6070. Lİ Chi bio-, CTS 67. s. 2486-14TS 93, s. 3818; T'ang Chien bio.. CTS 58. s. 2307-HTS 89, s. 3760. I
8
Dokuz Oğuzlar hakkında daha fazla bilgi için hkz. E.G. Pullcyblaıık."Some Rcmarks O n Ihe Toquzoghuz Problem", Uajhb, XXVIII. 1-2.1956, s. 35-42; J.Kamilton."Toquz-ogıız et OııUïgur". Journal Asiatique. 1962, s. 23-63 ve de M.Morí."On Clı i li-fa( El teber/elle bir) aııd Chirhin(İrkin) of lire T'ie-le Tiïbes". Acta Asiática. 1965. s. 31-59. II
l u
11
Li Chi'uiii adı kaynaklarda bazen Li Shih-chi seklinde yazılmıştır. T'ang Chien bio. aynı yer.
İS
GOK-I URKI.ER II (FETRET DEVRİ 630-661)
m e ş h u r arına atlayıp kaçtı. G e r i d e k a l a n G ö k - T ü r k l c r Çin o r d u s u tarafından ağır İm b o z g u n a uğratıldı. Z a t e n gafil avlanmışlar, tuzağa d ü ş m ü ş l e r ve h a zırlıksız yakalanmışlardı. O n b i n d e n fazla G ö k - T ü r k a s k e r i savaş m e y d a n ı n d a c a n vermişti. II Kagan'ıu oğlu T ' i e - l o - c h i h esir o l a r a k yakalandı. O r a d a b u l u n a n d i ğ e r k a b i l e r e i s l e r i n i n h e p s i teslim o l m u ş t u . G e n e r a l L i Clıi e l l i b i n d e n fazla G ö k - T ü r k esiriyle g e r i d ö n e r k e n Y i n D a ğ ı ' n d a n G o b i Ç ö l ü ' n e k a d a r uzanan geniş topraklar tamamen T ' a n g İmparatorluğu i n i n g i r d i ' - . B u n d a n sonra kuzey kabileleri ile ilgili
fermanlarda
hâkimiyetine
Çin i m p a r a t o r u
T'ai-lsuııg " T a n r ı K a ğ a n " u n v a n ı n ı k u l l a n m a y a başladı. B u u n v a n ı n k u l l a nılması T ' a i - l s u n g ' u n D o ğ u Gök- Türk h ü k ü m d a r ı o l a r a k t a n ı n d ı ğ ı n ı gösteri yordu. Çİn o r d u s u n u n b a s k ı n ı n d a n s o n a n d a k u r t u l a n İl Kağan yeğeni I ş b a ı a m n y a n m a sığııımışu. O n u n asıl n i y e t i T a ı d ı ı Kagaıı
1 1
g i b i T'u-yü-huıı'lara
kaçmak i d i . Z a t e n o n u n a n n e s i T'u-yü-hııııTardaıı g e l m e i d i . Fakat, yeğeni Işbaı a, o n u Ç i n ' e g ö t ü r m e k i s l i y o r d u . B u n u b i r türlü k a b u l l e n e m e y e n İl K a ğan b i r gece birkaç süvari ile kaçarak b i r vadiye saklanmış, a n c a k d a h a s o m a yeğeni İŞ b a r a t a r a f ı n d a n yakalanmıştı. B u n d a n az s o n r a İl Kagan'ıu b u l u n duğu yeri basan Çinli k u m a n d a n C h a n g P a o - h s i a n g , ele g e ç i l d i ğ i İl Kağan'l k e n d i ülkesi başkenti C h ' a n g - a n ' a canlı o l a r a k g ö t ü r d ü ' . 1
M a r t ayı İçerisinde C h ' a n g - a n ' a varan İl Kagaıı, i m p a r a t o r u n karşısına ç ı karıldı. İ m p a r a t o r T'ai-tsııııg. II K a g a n ' t yıllardan b e r i Ç i n ' e yaptığı saldırı l a r d a n dolayı azarladı. A n c a k W e i N e h r i k e n a r ı n d a
yılında yapılan a n
laşmaya sadık kalıp s o n r a Ç i n ' e h ü c u m e t m e d i ğ i için İ d a m d a n affettiğini açıkladı. A r k a s ı n d a n T'aİ-pu b i n a s ı n d a (tahta ç ı k m a vesair t ö r e n l e r i n yapıl dığı bina) i k â m e t etmesi e m r e d i l d i . İl Kagaıı ç o k büyük üzüntü i ç i n d e i d i . İs teksiz ve d u r g u n d u . A i l e s i ve d i ğ e r b e r a b e r i n d e k i l e r ağıl y a k a r a k ağlıyorlar sürekli yas tutuyorlardı. B u n u n üzerine topraklarında geyiğin b o l b u l u n d u ğ u K u o eyaletine vali tayin e d i l d i İse d e k a b u l e t m e d i . Aslında i m p a r a t o r o n u n b u şekilde k e n d i k a r a k t e r i n e u y g u n yaşayacağını ve üzüntüsünü dağıtacağım
T C T C 193. s. 6073 ; CTS 194A ,s. 6159-5160; HTS 2 1 5 A a 6035-6036; I K K ayın yer 603 MIIIi'l.ı Batı Gök-Türk kağanı Tardıı. Töles boylarının isvaııı ve Cin baskıları karcı sında dayanamayarak otoritesini kaybetmiş, neticede T'u-yü-huıı'lara sığııımışu. hkz. A.Tasağıl. Gok-Türkler(542-630L s. 103-110. 1 1
' 603 yılında Batı Gök-Türk kağanı Taıdıı. Töles boylarının isyanı ve Çin baskıları karşı sında dayanamayarak otoritesini kaybetmiş, neticede T'ıı-yü-tıııııiara sığııımışu, bkz. A.Taşağıl. Gök-Türkler<542-630).s. 103-110. 1
14-CTS 194A, s. 5159; HTS 215A. s. 6035; T C T C 193, s. 6074; Ayrıca bkı. T. Havashi, T h e Devulopmeut of Nomadic Empire". BOAM. XI. 1990. s. 144, 145.
"1
16
AHMET TASAGIL
d ü ş ü n m ü ş t ü . B u n u n ü z e r i n e sol muhafızları g e n e r a l l i ğ i unvanı v e r i l i p av lanması için e m r i n e arazi v e r i l d i . B u n a r a ğ m e n İl Kagau'ın üzüntüsü dağıl madı. B u h a l d e i k e n 634 yılının i l k ayında ö l d ü . K e n d i a d a m l a r ı n a T ü r k g e l e n e k l e r i n e u y g u n b i r şekilde d e f n e t t i r i l d i . T'u-yü-lıun asıllı u n u n eski v e z i r i l ' t u Tovguıı(Hu-lu Ta-kuan) o n u n ölümü üzerine üzüntüsünden boğazını keserek i n t i h a r etti ve o n u n l a b i r l i k l e g ö m ü l d ü . İl K a g a u ' ı n a n n e s i n i n e v l i liği s ı r a s ı n d a P o - e b i b - s h i h h a t u n i l e T'u-yü-lıun ' l a r d a n G o k - T ü r k l e ı e g e l mişti. Ç i n i m p a r a i n r ı ı U l u T o y g u n ' u n b u h a r e k e t i n e hayratı kaldığı için ö l ü m ü n d e n s o n r a o n a d a Çin ü n v a n l a ı n i d a n s u n u l d u ' ' . 1
2. T ' u - l i Kağan'ıtı Faaliyeüeri Asıl adı k a y n a k l a r d a S h e n - p o - p i ş e k l i n d e b i l d i r i l e n T ' u - l i , S h i b - p i K a g a u ' ı n esas k a d ı n ı n d a n ( b i r i n c i h a t u n u n d a n ) d o ğ a n o ğ l u d u r . Dolayısıyla II Kağan o n u n amcası i d i . H e n ü z yaşı küçük i k e n 6 1 0 yılında babası tarafın d a n Ni-pıı Şad unvanına kavuşturulmuş d e v l e t i n doğusundaki orduların i d a r e s i n e g ö n d e r i l m i ş t i "'. 621 yılında İl Kağan tahta çıktığında ülkesinde y e n i b i r i d a r i d ü z e n l e m e y o l u n a g i l ü . B u n a g ö r e k e n d i s i n i n küçüğü kardeşini S i r T a r d u ş ŞadT tayin e d e r k e n , B ö r ü ( P u - l i ) Şad'ı Moğol H s i b o y u n a , T'ııııg T eg i n ' i d e 11u b o y u n a ( S o ğ d asıllı)boyuna. H u T e g i n ' i ise H u - h s i e b o y u n a i t l a r e c i y a p m ı ş i ı . B u y e n i İdari değişiklik ile T*ıı-li Kağan üuvanıni alan S h e n 17
p o - p i , yukarıda adt g e ç e n d i ğ e r b e y l e r i n a m i r i o l m u ş . Ç i n ' e sığıucaya k a d a r b u u n v a n ı t a ş ı m ı ş t ı r . Ş a d u n v a n ı n ı taşıdığı s ı r a d a Ç i n ' d e k i S u i h a n e d a n ı ( 5 8 1 - 6 1 7 ) p r e n s e s l e r i n d e n H u a i - n a n ile evlenmişti. B u e v l e n m e ile ilgili k a y n a k l a r d a teferruatlı b i l g i b u l u n m a m a k t a d ı r . S u i h a n e d a n ı n ı n e v l i l i k y o l u ile Shİh-pİ Kagau'ın b u g ö z d e oğluyla ileriye yönelik m ü n a s e b e t k u r m a k te şebbüsleri b u l u n d u ğ u t a h m i n e d i l e b i l i r . O ı a ğ ı n ı Y o u - c b o u ' n u n k u z e y i n d e tesis e d e n T ' u - l i Kagaıı, o n d a n fazla Moğol b o y u n u idare etmeye başlamıştı. O n u n idaresi Moğol boyları tarafın d a n b o ş k a r ş ı l a n m ı y o r d u . B u n u n sebebi v e r g i l e r i aşırı d e r e c e d e a r ı n m a s ı i d i ' " . V e r g i l e r i n ağır oluşu s e b e b i y l e T ' u - l i ' y e baş kaldıran boyların M o ğ o l " T T 197. 1070b: CTS. aynı yen HTS. ayın yer; Doğe Gök-Türk Devlet i'nlıı yıkılışı uda ki bazı Cime nutıııHnn tercümeleri için bkz. Lıu 1 ı. 146 147 194 vd Chang J:ıı-ı "îi:g ; W 2 103-104: Tasagıl. aynı eser. i . 203-206. :
" ' C T S I94A.İ. 5I60:TT 197, 1070r;WHTK 343 2690a. Bu bilgi 1II Sde bulunmamakladır H T S 215A. s. 6036. CTS !94A'da T'u-li 11 ışındaki diğer idarelilerin adı veril meni işür(bkz. ayın yer). 1 7
( T S 194A. aynı yer:TT 197. aynı yer;WHTK 343. aynı yer. HTS 215A'da "vergilerin ka nunsuz toplandığı itin halkının una ilaal etmediği" kandilin (s. 6038).
GÖK TÜRKLER II (FETRET DEVRİ 630-681)
olanları(Hsi.KTı-mo-hsİ, Mo-he v b . )
1 9
17
Çin i l e temas k u r a r k e n ( 6 2 7 yılı) S i r
T a ı d u ş l a r d a [>oğu G ö k - T ü r k Devleti'ııe karşı isyan e t l i l e r . T ü r k boylarının çoğu adı g e ç e n b u kuvvetli b o y u n e t r a f ı n d a t o p l a n m a y a başladı. T ' u - l i , M o ğol b o y l a n Ç i n ' e b a ğ l a n ı n c a k e n d i s i n e bağlı halkın büyük b i r kısmını kay betmiş o l u y o r d u . B u d u r u m d e v l e t i n kağanı a m c a s ı n ı n ç o k büyük t e p k i s i n e yol a ç u . O n u isyan e d e n S i r Tat duşları tekrar devlete b a ğ l a m a k l a g ö r e v l e n d i r d i . Fakat, T ' u - l i b u isyanı b a s t ı r m a k t a da başarılı n e t i c e a l a m a d ı . Ağır b i r y t n i l g i v t , uğl idlğl g i b i ıkı b m beş yUz kişilik b i r birliğini t a m a m e n kaybetti Ayrıca, k e n d i s i n e bağlı halkın d a d a ğ ı l m a s ı n a y o l a ç t ı . B u n u n arkasından T'uli'yı k a m ç ı l a t a n İl Kağan h a p s e d e attı. A l a d a n u z u n z a m a n g e ç t i k t e n s o n r a affederek serbest b ı r a k u . B u h a d i s e d e n s o n r a İl Kagan'ın h ü k ü m d a r olduğu D o ğ u G ö k - T ü r k Dev leti tam b i r karışıklık içine düşmüştü. O , yine Tu l i ' d e n asker istemiş, T ' u - l i g ö n d e r m e y i n c e ü z e r i n e yürümüş ve karşılıklı savaşmışlardı. Doğu Gök-Türk ülkesindeki b u İç savaştan faydalanmayı p l a n l a y a n T ' a ı ı g h a n e d a n ı İmpara t o r u T'ai-ısııııg. ülkesinde g ö z d e n düşen başarısız T ' u - l i ' y e Ç i n sarayına g e l m e y i t e k l i f e t t i . 6 2 5 yılında ö n c e II Kagan'ın b i r Çin seferi sırasında o n d a n h a b e r s i z T ' u - l i , d a h a o z a m a n v e l i a h d o l a n i m p a r a t o r T'ai-t.sung'la karşılıklı yeıııiuleşip kardeşlik anlaşması yapmıştı. H a t t a d a h a s o n r a b u n u d u y a n İl Kağan y e ğ e n i n e b u h a r e k e t i n d e n dolayı ç o k g ü c e n m i ş , fakat h e r h a n g i b i r ceza v e r m e m i ş t i . B u yakınlığın d a h a s o n r a k i devamını T a i - t s u n g y i n e m e n faatleri u ğ r u n a k u l l a n m a y a t e ş e b b ü s c t ü . T ' u - l i d e Ç i n ' e g i t m e k a r z u s u taşı y o r d u . Ç ü n k ü , k e n d i s i n i a n c a k b u şekilde İl Kagan'ın g a z a b ı n d a n k u r t a r a b i l i r d i . 6 2 9 yılında T'aııg i m p a r a t o r u n a elçi g ö n d e r i p Ç i n sarayına g e l m e k İs tediğini b i l d i r d i . T'u-li'uiıı söz k o n u s u t e k l i f i , T'ai-tsııııg t a r a f ı n d a n m ü s b e t karşılandı. O n u n Ç i n ' e gelişi G ö k - T ü r k l e r i n yıkılışı o l a r a k y o r u m l a n m ı ş t ı . İ m p a r a t o r et rafındakilere G ö k - T ü r k l e r i n artık yıkılışa d o ğ r u g i t t i k l e r i n i , T'u-li'niıı k e n d i s i n i k o r u y a m a d ı ğ ı için Ç i n ' e g e l d i ğ i n i şimdi k u z e y y a b a n c ı l a r ı n ı n
(Doğu
G ö k - T ı l r k l e r i ) h ü k ü m d a r ı n ı n ülkesini iyi i d a r e e d e m e d i ğ i n i , h u n i m Çİıı İçin faydalı o l d u ğ u n u , fakaı, k e n d i s i n i n h a l a k o r k t u ğ u n u , y a b a n c ı l a r ı n zayıf o l m a s ı n ı n h e r z a m a n Çin'in l e h i n e p o z i s y o n yarattığını söyledi. B u a r a d a T u Ju-huİ isimli devlet adamı Gök-Tüı klere güvenilmeyeceğim d a h a ö n c e de Ç i n ' e g e l i p p r o b l e m çıkardıklarını şimdi anlaştılar ise gelecekte isyan e d e b i Moğol huylarının 1 is İr si ve tanıtılmaları için bkz. VV.Ebeı harıl. Çin'in Şimal Komşuları, Ankara 1942. s. 45-62. 111
AHMET T AŞAĞİ L
18
leceklerini belirtti. O n u n
fikrini
uygun bulan imparator, C b o u Fan'a Tai-yü-
a n ' d e g e l i ş e b i l e c e k h e r h a n g i b i r t e h l i k e l i d u r u m a karşı hazırlan masını e m retti. T ' u - l i . Ç i n b a ş k e n t i n e v a r d ı ğ ı n d a k e n d i s i n e f e v k a l a d e güzel b i r karşı l a m a t ö r e n i yapıldı. D e r i n h ü r m e t gösterildiği g i b i e n güzel Çin y i y e c e k l e r i n d e n s u n u l d u . S o n b i r i k i s e n e d i r G ö k - T ü r k ülkesinde kıtlık olması sebe biyle s u n u l a n y i y e c e k l e r T ' u - l i ve yanındakiler tarafından n ı e m n u ı ı i y e d e k a r şılanmış o l m a l ı d ı r . 630 yılında Sağ muhafızları büyük generalliği unvanı ile P e i - p ' i n g bölgesi prensliği t e v c i h e d i l d i . İ d a r e e d e c e ğ i b u b ö l g e d e y e d i yüz h a n e d e n m e y d a n a g e l e n b i r t ı m a r a s a h i p olacaktı ". O n u n l a b i r l i k l e g e l e n 11
a h a l i b u g ü n H o - p e i ' d e Suıı-i ş e h r i n d e b u l u n a n Shıııı ve b u g ü n k ü Niııg-hsia ' d a k i Yın-ch'üan'da hıılunan Y o n g i b i eyaletlere yerleştirilirken boyların şef l e r i kuzeye Çin t o p r a k l a r ı n ı n dışına g ö n d e r i l d i . K a b i l e r e i s l e r i n i n h e r h a n g i b i r İsyan t e ş e b b ü s ü n d e b u l u n maları böylece e n g e l l e n m i ş o l u y o r d u . İ m p a r a t o r T a i - t s u n g . T ' u - l i ' y e adı g e ç e n Çin u n v a n l a r ı n ı v e r m e d e n ö n c e o n a b i r f e r m a n g ö n d e r e r e k , o n u n k e n d i l e r i n i n d o s t u olduğu, uzak g ö rüşlü b i r devlet a d a m ı vasıfları taşıdığını b i l d i r d i . B u f e r m a n d a T ' u - l i ' n i n es k i d e n b e r i Ç i n k ü l t ü r ü n e hayranlık d u y d u ğ u , ülkesi karışınca T ' a ı ı g h a n e d a n ı n a bağlandığı ve b e n z e r i n i t e l i k l e r i vurgulanmış; b u n d a n dolayı v e r i l e n u m a n l a r a layık o l d u ğ u a ç ı k l a n m ı ş t ı r . D a h a s o n r a o n a a s k e r i vali a n l a m ı n a g e l e n tu-tu Ünvaru tevcih e d i l d i . T'aııg h a n e d a n ı n ı n i m p a r a t o r u d a h a ö n c e k i S ı n h a n e d a n ı z a m a n ı n d a C h ' i - m i n ' i n kağan ilân edilişini hatırlıyor, özellikle eski g ü c ü n e kavuşmaması GÖk-Türkleriıı y e n i d e n bağımsızlıklarım k a z a n m a larının e n g e l l e n m e s i n i n sağlanması ve Çin'in e m n i y e t t e olması İçin T'u-li'ye şu sebebi g ö s t e r e r e k açıklıyordu: D e d e s i C h ' i - m i n perişan o l u p . Suİ h a n e d a n ı sarayına sığınmış; bütün as k e r ve atlarını kaybetmişti. S u i h a n e d a n ı o n a destek o l m u ş , eski g ü c ü n e k a vuşturmuştu. Karşılığında C h ' i - m i n , Ç i n ' e d a i m a m i n n e t t a r kalmıştı. Fakat, o n u n oğlu y a n i T ' u - l i ' n i n babası S h i h - p i , S u i h a n e d a n ı n a üstünlük k u r m u ş ve o n a büyük zarar vermişti. H a t t a 6 1 5 yılında Çin i m p a r a t o r u YangT Yen m e n K a l e s i ' n d e kuşatmışU. Kısacası. Çin'in d ü ş m a n ı olmuştu. T ' u - l i ise f a k i r ve zayıf b i r h a l d e Ç i n ' e gitmişti. B u yüzden S h i h - p i g i b i Ç i n ' e zarar v e r m e m e s i için kağan o l m a m a l ı i d i . B u şekilde Çin'e hağlılığı u z u n z a m a n sürerdi. T ' u - l i k e n d i s i n e e m i r ş e k l i n d e ulaştırılan b u h a b e r i başım e ğ e r e k d i n l e d i ,
TFYK 964. Ib. bu bilgi CTS ile HTS'deki Gök. böl de yazılmamışın .
GÖKTÜRKLER II (FETRET DEVRİ 630-681)
ta
s o m a Çİn sarayına g i d e r e k i m p a r a t o r u ziyaret etti. 631 yılının s o n u n d a kış m e v s i m i n d e P i n g e y a l e t i n d e b u l u n d u ğ u sırada y i r m i d o k u z yaşında İken ö l d ü . O n u n ö l ü m ü i m p a r a t o r u üzmüştü; yas ilân etti ve W e n P e n ' a o t u m n
m e z a r ı n a k i t a b e yazmasını e m r e t t i . O n u n ö l m e d e n ö n c e b u l u n d u ğ u m a k a m ı n a oğlu Ho-lo-)uı tayin e d i l d i " . 3. D o ğ u GÖk-Türk Devleti Yıkıldıktan Sonra Milletin İçinde B u l u n d u ğ u Durum 627'H yıllarda D o ğ u G ö k - T ü r k ü l k e s i n d e yaz m e v s i m i n d e k a r yağması n e t i c e s i n d e büyük b i r kıtlık yaşanmıştı. B u yılda T ö l e s boyları diye g e n e l a d v e r i l e n devlete bağlı b ü t ü n diğer T ü r k b o y l a n
2 8
isyana kalkışmışlardı. Dolayı
sıyla t a m b i r karışıklık içine s ü r ü k l e n e n D o ğ u G ö k - T ü r k D e v l e t i ' n d e halk p e rişan vaziyette i d i . Z a t e n d a h a ö n c e S o ğ d asıllı v e z i r l e r i n k a n u n l a r ı değiştir meye çalışmaları yüzünden m i l l e t i n kağanlığa yani devlete o l a n güveni sar sılmıştı. D e v l e t i n d o ğ u s u n d a yaşayan Moğol asıllı k a v i m l e r , T'u-liTıiıı v e r g i leri artırması yüzünden isyan e t m i ş l e r , b u h a r e k e t l e r i n d e d e başarılı o l u n c a Ç i n ' e b a ğ l a n m ı ş l a r d ı . Balı G ö k - T ü r k ü l k e s i n d e k a l a n T ö l e s boyları T ' ı t n g Yabgıı i d a r e s i n d e i d i l e r . Fakat, o n u n ö l ü m ü i l e d e v l e t i n karışıklığa sürük l e n m e s i b a U d a k i boyları d a rahatsız e t m i ş i d i . 630 yılının b a h a r ı n d a II Kağan, T ' a n g h a n e d a n ı n a esir d ü ş ü n c e s o n u n a k a d a r o n a bağlı k a l a n halkı başsız kalmıştı. Yukarıda bahsettiğimiz kıtlık es nasında İl Kağan k e n d i n e bağlı halk ile Çin'in k u z e y i n d e k i T ' i e - s h a n ( D e ı ı ı İ r Dağı)'a a r a ç ı k m ı ş b u sırada yukarıda bahsettiğimiz g i b i Ç i n l i l e r i n tuzağına düşmüştü. Başsız k a l a n h a l k İl Kağan m yakalanması t u l a n s o n r a ü ç kütleye a y n l d l . B i r i n c i kiıüe s o n ıkı-nç yıldan b e r i O t u k e n bölgesini e l l e r i n d e tutan S ı r l a t dıışiara g i t t i . O n l a r ı n h i m a y e s i n e g i r d i . S i r Tardıışlarııı reisi Î-nan 6 2 7 yılında Çin ile l e m a s a g e ç m i ş , o n a g ö n d e r i l e n sancak ve d a v u l ile bağımsızlığını ilân
Ölüm tarihi sadere CTS 2, >. 41 ve T T 197 1107r dc kayıtlıdır. T a f M a biyografisi ile ilgili metinler CTS 194A s. 51605162; HTS 215A s 6038-6039. T T 197. 1070c; VVHTK 2690ada kayııhdır. Cl'S'deki merin T T ile ayındır. IITS ile CTS farklı bilgili ri ihııva ermekl: hırlikıe adeıa lurbirltmu la mamla maktadırlar. Ayrıca bkz. Lıu l 14i148. '202 ; Cfıangjen-t'ang, aynı eser. 59. 69. 70. M
** Tıiles l>oyiarı Moğolistan'daki Kemleıı Nelıri'ndeıı 1 la/ar Dcııiii'ııe kadar geniş bir sa hada dağınık vaziyette yaşıyorlardı. Daha fazla bilgi itin bkz.A.Taşagıl. " Tiiles Boylarının Coğ rafi nağıluıııııa Bir Bakış". M.S.0. Feıı-Ed. Kak. Dergisi. 1, 1991. s. 3342.
30
A H M E T TAŞACIL
d i n i ş t i . İl K a g a n ' ı n Ç i n ' e esir düşüp, başıboş k a l a n G ö k - T ü r k halkının b i r kısmının k e n d i l e r i n e katılmasıyla Siı Taıduşların gücü ve nüfuzu a r t ü ' . Jl
İkinci kısım G ö k - T ü r k ahalisi Balı Ülkeleri adı v e r i l e n Türkistan ş e h i r l e r i n e d o ğ r u g i t t i . B a n ülkeleri tabiriyle Çin kaynakları T u n - h ı ı a n g ' m b a t ı s ı n d a n başlayarak Batı Türkistan ve kuzeydoğu İ r a n ' a k a d a r u z a n a n şehir d e v letçiklerini k a s d c t m e k t e d i r . B u küçük şehir devletçikleri b a z e n k e n d i başla r ı n a bağımsız h ü k ü m s ü r e r l e r d i . A n c a k , ç o ğ u z a m a n O r t a A s y a ' d a h ü k ü m süren b ü t ü n büyük d e v l e d e r i n vassalı o l u r l a r d ı . I . G ö k - T ü r k D e v l e t i k u r u l d u k t a n s o n r a d e v l e t i n batı k a n a d ı n ı y ö n e t m e y e başlayan İşlemi Yabgıı, b u n ların h e p s i n i k e n d i n e bağlamıştı. 5 7 6 ' d a n s o n r a o n u n ö l ü m ü ü z e r i n e y e r i n e g e ç e n o ğ l u T'aıdu, 582 yılından s o n r a Batı Gök-TTirk Devieti'nitı bağımsızlı ğını ilân e t t i . T a r d u , Türkistan şehirlerine b i r l e g i n g ö n d e r e r e k onları i d a r e e d e r k e n , b i r y a n d a n d a G ö k - Türk halkını ş e h i r l e r e yerleştiriyordu. B a ş ı b o ş k a l a n boyların b i r kısmının g e l i p , b u ş e h i r l e r e yerleşmesiyle d e T ü r k l e ş m e leri artu. Ancak, bu anda Doğu Gök-Türk Devleti'nden k o p u p gelenlerin, T a n r ı dağlarının g ü n e y e t e k l e r i n d e k i şehir silsilesi. H a m i ' d e u Kaş gar'a Ktıca, A k s u . Karaşar ve b e n z e n l e r i n e yerleşmeleri söz k o n u s u d u r . Batı G ö k - T ü r k b e y l e r i d i ğ e r b ö l g e l e r d e faaliyette b u l u n d u k l a r ı için b a h s e ı ı i ğ i m i z b ö l g e d a l l a bağımsı/ i d i . U ç ü n c ü k ü d e aşağıda d a açıklanacağı g i b i Ç i n ' e gitü. G i d e n l e r i n sayısı yüz b i n m i k t a r ı n d a i d i . Ç i n ' i n k u z e y i n d e k i yığılma T ' a n g h a n e d a n ı İmpara t o r u T ' a i - t s u n g başta o l m a k ü z e r e b ü t ü n Çinlİ devlet a d a m l a r ı n ı endişeye sevk e t t i . 25
4. Ç i n ' e G i d e n G ö k - T ü r k G r u p l a r ı n ı n Y e r l e ş t i r i l m e l e r i K o n u s u n d a Uygulanan Politika Doğu G ö k - T ü r k Devleü'nin yıkılması ile b i r l i k t e Çin'in kuzey ş u u r l a r ı n a kalabalık b i r 'Türk nüfusu yayılması olmuştu.Yüz b i n kişiden fazla o l d u ğ u b e l i r t i l e n T ü r k kütlelerinin Ç i n ' d e yerleştirilmesi h u s u s u T'ang İ m p a r a t o r luğu devlet adamları a r a s ı n d a p r o b l e m ç ı k m a s ı n a yol açtı. K u z e y i n bozkırla r ı n d a n g e l e n ve yerleşik o l m a y a n bit kültüre s a h i p T ü r k l e r i n Çinlilere g ö r e farklı hayat tarzları vardı. T a n g sarayım e n ç o k endişeye d ü ş ü r e n b u k o n u
- Bkz. aşağıda Sir Taıdııs halı». Bu hadise ile ü ili kayıtlar T T 197, 1070c; GTS 194A, s. 5Uİ1İ;HTS 215A. s. 6037;VVHTK 343. 2ti90bü>uıı. i n
8
GOK-TÜRKLER [I (FETRET DEVRİ 630-681)
21
i d i . Kısa z a m a n d a b i r araya g e l e r e k Çin için y e n i b i r t e h l i k e teşkil e d e b i l i r l e r d i . Yerli h a l k u y u m sağlamaları ç o k l o r d u . İ m p a r a t o r T a İ - t s t ı n g , Ç İ n ' e sığınan G ö k - T ü ı k l e r e nasıl m u a m e l e e d i l mesi k o n u s u n d a sarayda devlet adamları arasında büyiik b i r m ü z a k e r e açU. V e z i r l e r i n h e p s i yapılan t o p l a n t ı l a r d a şu fikri b e y a n e t t i l e r : " G o k - T ü r k l e r u z u n süre Çın ı üzınuşl: rdı. Şimdi G ö ğ ü n ( t a n r ı ) onları c e z a l a n d ı r d ı ğ ı g c n ı lüyor, çaresiz kalıp Ç i n ' e sığındılar. Aslında gönüllü (istekli) o l a r a k g e l m e d i ler. H u yüzden Ç i n ' e g e l i p b a ğ l a n m a k İsteyişlerini t a k d i r e t m e y e l i m . O n l a r ı Sarı İ r m a ğ ı n g ü n e y i n e alıp. ( b u g ü n O ı d o s ' t a k i ) Y e n " ile Yü' arasına yerleş 2
JT
t i r e l i m . B u yerleştirme vilayet ve kasabalara d a ğ ı u n a k s u r e l i y l e yapılsın, d o kumacılık işiyle v a z i f e l e n d i r i l s i n l e r . Y a n i d o k u m a c ı l ı ğ ı ö ğ r e n s i n l e r b u şekilde oıı b i n l e r c e T ü r k k ü l t ü r ü n ü d e ğ i ş t i r e r e k Çinlileşir. B u sayede Ç i n ' e h a n e İlave e d i l e r e k sayımız artar; d i ğ e r taraftan G o b i Ç ö l ü ' n ü n k u z e y i yani Doğu Gök-Türk ülkesi u z u n z a m a n boş kalır ve Ç i n ' e b u r a d a n b i r saldırı gelmez'" ." 1
B u a r a d a i m p a r a t o r u n özel k a l e m İşleri m ü d ü r yardımcısı ü n v a n l ı ' " Y e n Shih-kıı şöyle g ö r ü ş b i l d i r d i : " G ö k - T ü r k l c r ve T ö l e s boylarını e s k i d e n b e r i Çin imparatorları iıaaı altına atamıyorlardı. Fakat, şimdi Ç i n ' e bağlandıkla rına g o ı e m a j e s t e l e r i n i n onları Sarı I r m a ğ ı n k u z e y i n e yerleştirmesinin fay dalı olacağını d ü ş ü n ü y o r u m . Arkasından G ö k - T ü r k k a b i l e l e r i n i i d a r e e t m e k üzere ayrı ayrı reisler tayin e d e l i m . B u şekilde G ö k - T ü r k p r o b l e m i k ö k ü n d e n
haBrıtlılr—
M e r a s i m ve p r o t o k o l işleri b a k a n yardımcısı " Lİ Pai-yao ' ise farklı g ö :,
rüşü i d i
J
G ö k - T u r k l e r dışarıdan bakıldığında tek b i r mılfc t g i b i g ö r ü n ü y o r
lar ise d e ayrı ayrı b o y l a r d a n i b a r e t t i r l e r . H e r b o y k e n d i l i d e r i t a r a f ı n d a n i d a r e e d i l m e k t e d i r . B u n d a n dolayı şimdi o n l a r ı n d a ğ ı n ı k d u r u m d a o l m a l a r ı n d a n faydalanalım ve b o y l a r a g ö r e ayıralım, boyların l i d e r l e r i yalnız Çin i m p a r a t o r u n a b a ğ l a n s ı n l a r . K e n d i a r a l a r ı n d a b i r l i k ve b a ğ l a m ı k u r u l m a s ı n . N c ı i c c d e hepsi bağımsız kalsın. E ğ e r Gök-Türk h a n e d a n ı n ı n m e n s u p olduğu A - s h i b - n a a i l e s i n i m u h a f a z a e t m e k i s t e n i y o r s a o n l a r a d a sadece
kendi
"'' Yen, bugünkü Hojjci'iıı güneybatısı ile SlıaıHiıng'ıııı kuzeybatısında kalan bölgedir. " Yü. bugünkü I lu-nan'ııı bir kısmıdır. "* Bu bilgilerin bulunduğu Ç i m e metinler GTS 194A. s. 5162; HTS SİSA, s. 6037;TT 197. 1071a: T C T C 193.6075-6077, -"' Chmıg-slıu-slıilı-laug. lıLr.Clıaııg Jcn-ı'aııg. s. 84. Yen Slıilı-ku biu. GTS 73. s. 2594; HTS 198. s. 5641-5642: T C T C 193. ı. 6075 Li-pıı-shih-lang, Clıaııg Jen-l'ang. s. 99. Lİ Pai-yao bio. CTS 72 2571-2577; HTS 1112 3973-3976; T C T C 193, s. 6075. ,İL
: i i
22
AHMET T AŞAĞI L
boylarını i d a r e e t m e l e r i n e i z i n v e r e l i m . B u sayede G ö k - T ü r k l e r e karşı k u l landığımız ayır ve i d a r e et siyaseti y e t i n e g e t i r i l i r , d i ğ e r taraftan da Gök-Türk boyları b i r b i r i n e t a k i p vaziyette olacaklardır. B u n d a n dolayı b i r b i r l e r i n e üs tünlük sağlayamayacaklardır. Sadece k e n d i l e r i n i s a v u n m a k l a meşgul o l a c a k lar ve n e t i c e d e Ç i n ' e karşı koyamayacaklardır. B u n u n için Ting-lısiang'da b i r askerî g a r n i z o n { t u - h u - f u )
w
tesis e d i l s i n . B u s ı n ı r l a r ı n e m n i y e t t e tutulması
için e n iyi y o l d u r ." H s i a eyaleti k u m a n d a n ı T o n C h i n g değişik b i r f i k i r İleri s ü r d ü : " G ö k T i i r k l e r i n d i ğ e r komşu m i l l e t l e r g i b i , hayvan k a r a k t e r i n i g ö s t e r e n davranış ları rai d i r . K a n u n w c e z a l a r onları d e ğ i ş t i r e m e z . Sevgi ve d o ğ r u l u k o n l a r a b i r şey ö ğ r e t e m e z . Şimdi Ç i n ' e l e s l i m o l m a l a r ı n a r a ğ m e n k e n d i vatanlarını k o l a y k o l a y u n u t m a y a c a k l a r d ı r . B u s e b e p l e o n l a r ı n Ç i n ' d e yerleştirilmeleri b i z i m için zararlı g ö r ü n ü y o r . Ç ü n k ü , İsyan e t t i k l e r i l a k d i r d e b a ş k e n t i m i z C h ' a n g - a n ' a b a s k ı n y a p a b i l i r l e r . B u s e b e p t e n dolayı o n l a r ı n yıkılışından şöyle f a y d a l a n a l ı m ; b i r taraftan f e v k a l a d e lülııf g ö s t e r m e k için G ö k - T ü r k k a ğ a n l a r ı n a Ç i n p r e n s l i k unvanları v e ı e l i m ve o n l a r ı Çinli p r e n s e s l e r l e e v l e n d i r e l i m . D i ğ e r y a n d a n d a topraklarım boylarına ayıralım. Böylece, Gök¬ T ü r k l e r h e r z a m a n vassalmız o l u r . B u şekilde sınır e y a l e t l e r i m i z e g e r ç e k e m n i y e t i sağlayabiliriz. B e n i m görüşüm ve tavsiyem b u d u r " d e d i * . 1
İ m p a r a t o r u n özel k a l e m ve p r o t o k o l işleri m ü d ü r ü unvanlı W e n Y e n p o , d a h a ö n c e söylenen tavsiye ve t e k l i f l e r e karşı çıkıyordu. O n a g ö r e G ö k T ü r k l e r e d a h a insancıl davraıulıııalı ve b u sayede yakınlaşarak, Çin'in m e n f a a t l e r i n e u y g u n b i r b i ç i m d e kullanılmalı i d i l e r . O n u n f i k i r l e r i şöyle i d i ; G ö k T ü r k l e r i n Y e n i l e Vİl arasına yerleştirilmeleri o n l a r ı n g e l e n e k l e r i m ve yaşayış [arzlarına u y g u n değildi. Onları yaşatmak, hayatlarını devanı e t t i r m e k için b u y o l faydalı değildi. H a n h a n e d a n ı i m p a r a t o r u Kuaııg Wıı-ti'yi misâl g ö s t e r e n W e n Y c n - p o , m.s. 25-56 yıllan arasında adı g e ç e n İ m p a r a t o r teslim o l a n I l ı m l a r ı nasıl yerleştirdi '' ise Gök-Türkleriıı d e o şekilde b i r işleme tabi 1
Tu-hu veya -İm ve onun makamı Tıı-lııı-fu, Han hanedanı imparatoru Hıûaıılitınö.73-48) zamanında ilk defa Tııu-hııaug'ıu lıatısınriakj vahanrı kavimlerin idaresi için ku rulmuştur. Türkei- karşılımı ask: r ı ' ıh(ııı-hu) ve askeri valilik! lıı-hu-fıı) tır. T aııg hanedanı ( ~k [ iıı k ulk:'ai ve Orta AcvVyı ele getirilire yemdin hu makamları tesis ( tınısın Au-ıımg. All-hu Aıı-ııaıı. Aııpei. Ch'aıı-vü ve Pei-Cing gilıı allı lıı-lm-u.'Juk kurulmuştur. M
Ton Ching bio. C T S 61 s 2369: HTS M s. 3848: T C T C 193. aynı yer Yıllıkların GökTürk bölümlerinde bu bilgi yoktur. 1,1
Bu konuda daha farla bilgi için bkz. B.Ögel. Büvük I hin İmparatorluğu Tarihi. 11. An kara 1981. s 190-199. 200-224
GÖK TÜRKLER II (FETRET DEVRİ 630-681)
23
tutulmaları gerekliğini ileri sürüyordu. E ğ e r o n u n dediği g i b i yapılırsa GÖk¬ T ü r k l e r Çin'in kuzey sınırlarına boyları ve k a b i l e l e r i d a ğ ı ü l m a d a n , g e l e n e k l e r i değiştirilmeden yerleştirilecekler. B u şekilde kültürlerini m u h a f a z a e d e c e k l e r . Aynı z a m a n d a Çin'in kuzey b ö l g e l e r i n e b i r s a l d ı n g e l d i ğ i n d e oraları Çin a d ı n a konıyacaklardı. O n a g ö r e b ü t ü n görüşlerin e n iyisi b u i d i . 3 0
P i - s h u - c h i e n (devlet s e k r e t e r i ) unvanlı W e i C h e n g , G ö k - T ü r k l e r i n Ç i n ' e asırlardan b e r i büyük zarar v e r d i k l e r i n i söyleyerek W e n Yeıı-po'mm t e k l i f i n e şiddetle karşı çıktı ve d e d i k i : " G ö k - T ü r k l e r e s k i d e n asırlardan b e r i Ç i n ' e te cavüz ettiler'". E s k i d e n g ü n ü m ü z e k a d a r asla böyle b i r yenilgiye u ğ r a m a d ı l a r . B u g ö ğ ü n onları c e z a l a n d ı r m a s ı i m p a r a t o r l u ğ u n kutsal savaşçılığı i l e o l d u . O n u n soyu Ç i n ' e taarruz etti. A h a l i y i y a ğ m a l a d ı
38
. M a j e s t e l e r i h e m e n onları
cezai andı rmıyorsa o h a l d e n e h r i n k u z e y i n e g ö n d e r i l s i n l e r eski topraklarında o t u r t u l s u n l a r . O n l a r vahşi insanlardır. B i z i m s o y u m u z a b e n z e m e z l e r . K u v v e t l e n d i k l e r i n d e s a l d ı r ı p y a ğ m a y a p a r l a r , zayıf d ü ş t ü k l e r i n d e İtaat e d e r l e r . M i n n e t t a r değillerdir. B u o n l a r ı n tabiî yapısıdır. G h ' i n ve H a n h a n e d a n l a r ı z a m a n ı n d a o n l a r a b u şekilde davranıldı ve zarar g ö r ü l d ü . M a ğ l u p e d i l d i k l e r i n d e b ö l g e ve vilayetlere yerleştirildiler. M a j e s t e l e r i nasıl n e h r i n g ü n e y i n d e k i t o p r a k l a r a yerleştirir. Ayrıca teslim o l a n l a r ı n sayısı şimdi yüzbindir. B i r s ü r e s o n r a yüz k a t ı n a ç ı k a c a k l a r , b i z i m i ç i m i z d e rahatsızlık ç ı k a r a c a k l a r . K a l b i n İçindeki hastalık g i b i , g e l e c e k l e zararlı o l a c a k l a r , k e s i n l i k l e n e h r i n güneyine yerleştiril m e m e l e r i l a z ı m d ı r " . 39
Yukarıdaki m e t i n d e n anlaşıldığı g i b i W e i C h e n g , Ç i n ' e teslim o l a n GökT ü r k i e r i n Ç i n ' d e kalmalarını i s t e m i y o r d u . G ö k - T ü r k l e r i n hızla ç o ğ a l a c a k l a r ı n ı , k u v v e t l e n d i k l e r i z a m a n d e r h a l isyan e d e c e k l e r i n i t a h m i n e d i y o r d u . O n u n b u iddiaları i l e r i d e d o ğ r u ç ı k a c a k ve i m p a r a t o r o n u d i n l e m e d i ğ i için pişman o l a c a k t ı r " ' . T a r t ı ş m a l a r d e v a m e d i y o r d u . W e n Y e n - p o ,
fikirlerine
karşı çıkılması ü z e r i n e tekrar devreye g i r d i . D a h a ö n c e söylediklerinde ısrar ettiği g i b i şu ilavelerde b u l u n d u . O n a g ö r e G ö ğ ü n oğlu y a n i T ' a n g h a n e d a n ı i m p a r a t o r u Çin'in b ü t ü n yabancı k o m ş u l a r ı n ı itaati altına almıştı. E ğ e r g ö k ve y e r h e r şeyi beslerse h e r tarafta h u z u r o l u r d u . Şimdi G ö k - T ü r k l e r yıkıl mıştı. A r t a kalanları T ' a n g İm p a r a torluğu'nun e m r i altına girmişti. G ö ğ ü n ve Wen Yen-po bio. CTS 61. s. 2361: HTS 91. s. 3782; T C T C 193. s. 6076. *~ HTS 215A, s. 6037. CTS'cie bıı kavil bulunmamaktadır. CTS 194A, s. 5162; HTS'rle mevcut değildir. :v> o r g aym yer; HTS aym yer; Ayın zamanda çok meşhur bir yazar olan Wei Cheng bio. CTS 71 s. 2545-2564; HTS 97 s. 3867-3881; TCTC193, s. 1076. Wen Yen-po bio CTS ayıtı yer ; HTS aynı yer. M
:
m
111
AHMET TASAĞII,
y e r i n işleğine g ö r e o n l a r terk e d i l m e m e l i i d i . O n e h r i n güneyinde i k a m e t et t i r i l m e l e r i n i teklif e d i y o r d u . Değişip dürüst o l a c a k l a r , o n d a n s o n r a isyan et m e y e c e k l e r d i . B u n a r a ğ m e n W e i C h e n g y i n e d e itirazlarını sürdürdü. B u se fer W e i h a n e d a n ı z a m a n ı n ı ö r n e k g ö s t e r i y o r d u . O z a m a n W e n Ycıı-po'ıuııı tavsiyesine u y g u n m e t o d l a r uygu l a n m ı ş , fakat, n e t i c e d e hiçbir faydası o l m a mış, üstelik Ç i n ' e zararı d o k u n m u ş t u . S ö z sırası W e n Y e n - p o ' y a g e ç i n c e , o kutsal insanların y a n i i m p a r a t o r u n y o l u n u n kapalı olmayacağını ö ğ r e n m e n i n m i l l e d o l m a d ı ğ ı n ı , b u n l a r ı n G ö k - T ü r k l e ı i n arta kalanları o l d u ğ u n u , p e rişan d u r u m d a Ç i n ' e b a ğ l a n d ı k l a r ı n ı , o n l a r ı n k a b u l e d i l i p k o r u n m a l a r ı n ı , Çin sınırları içindeki t o p r a k l a r a yerleştirilmelerini, Çin'in töresinin ve g e l e n e k l e r i n i n ö ğ r e t i l m e s i n i , h a l k l a r ı n ı d o k u m a c ı l ı ğ ı ve ziraat yapmayı ö ğ r e n m e l e r i n i , c e s u r r e i s l e r i n i n seçilerek saraya m u h a f ı z yapılmalarını, n e t i c e d e k e s i n l i k l e p r o b l e m çıkarmayacaklarını ifade etti " . W e n Y e n - p o f i k r i n i n etkili o l a b i l m e s i ve tavsıy-sının k a b u l e d i l m e s i ıçm G ; ; k T u r k b o y l u n u n n e r e l e r e t e k e r t e k e r yerleştirileceğini a ç ı k l a d ı . İ m p a r a t o r , o n u n s ö y l e d i k l e r i n d e n ,v
İkna o l d u ve W e n Yen-po'nuıı t e k l i f l e r i d o ğ r u l t u s u n d a G ö k - T ü r k l e r e m u a m e l e etmeye başladı. 5. Esir GÖk-Türklerin San Irmağın Güneyinde Yerleştirilmeleri Çin sarayında i m p a r a t o r T ' a i - t s u u g n e z a r e i i n d e yapılan u z u n m ü z a k e r e ler n e t i c e s i n d e W e n Y ' e n - p o ' n u n teklifi u y g u n bulunmuştu. O n u n hazırladığı p l a n a g e r e s a v ı l ı n yüz b i n o l d u ğ u b i l d i r i l e n teslim olmuş G c k - I Ü r k kiit.li.si Ç i n ' d e yeri eş tiri Im eye başlandı. S h u o - f a n g toprakları b u iş için seçildi. Doğu sınırı You-clıotı ° o l d u . B a tıdaki s o n noktaları ise L i n g - c l ı o ı ı " i d i . T u - l i Kağan ın, Doğu G ö k - T ü r k Dev leti yıkılmadan ö n c e i d a r e etüği t o p r a k l a r , S l u m \ Y o u ' " , H u a ' ır
r t
ve C h ' a n g * 1
g i b i d o r t a s k e n g a r n ı z o n l u ğ a b o l u n d u . B u v t m g a r n i z o n l a r d a askeri vdılık ler k u r u l d u .
LTS194A aynı yer; HTS215Aayıu yer. " Boyların nerelere ieker leker yerleştir ilet eğilim açıklanması HTS'de yoktur. Ancak, C T S d ; bulunmakladır (bkı. avın yer) Bu konudaki ban Cime melinitim terrıımrsı ı;iu bkı Liu. I. Mill53. 198-202 : Chang Jen-t'aı ig. s. 65-68. " You-tlıoıı'ııuu merkezi, günümüzde Ho-pei eyaletinde Cho şehrinde bulunuyordu. Liııg-chou, bugün Niııg-lısia'daki lJııg-wn şehridir. • Sun-rhoıı. günümüzde Ho-pei eyaletinin Sıın-i şehri. 11
l
I I
You-chou bugünkü NüiR-lısia eyaletinde Yuı-ch'nan-shib şehridir. Hua-fhou, Sui-viiaıı evaleıiuiıı halısında idi. '"Ciı'ang-chou. Kaıısu eyaletinde Ch'iııg-yang-liMeıı şehridir. III
GÖK-TÜRKLER 11 (KETRET DEVRİ 630-68] )
İl K a g a n ' ı n i d a r e ettiği t o p r a k l a r ö n c e ikiye ayrıldı. B u t o p r a k l a r Çin S e d d i ' n i n ktızeyi İle G o b i Çölü arasındaki geniş sahayı k a p l a m a k t a i d i . D o ğ ı ı d a k i n e T i n g - h s i a n g a s k e r i valiliği, batıdakiııe ise V u n - c h u n g askerî valiliği adı v e r i l d i . H e r i k i g a r n i z o n l u k k e n d i içinde üç bölgeye b ö l ü n d ü . Dolayısıyla altı askerî g a r n i z o n l u k d a h a ortaya çıkmış o l u y o r d u . B u a r a d a b a ş k e n t C h ' a n g an'a gelen Gök-Türk kabile reislerinin hepsine Chung-lang(döıdüucü d e r e c e i k i n c i sınıf) generalliği ve b e n z e r i u n v a n l a r s u n u l a r a k taltif e d i l d i l e r . İ m p a r a t o r sarayda k e n d i l e r i n e g ö r e v l e r v e r d i . Ç i n b a ş k e n t i n e b u sıralarda çok sayıda T ü r k ailesi gitmiş ve o r a d a i k â m e t e d e n T ü r k l e r i n sayısı o n b i n i b u l m u ş t u . Fakat, söz k o n u s u a i l e l e r i n T ' a n g b a ş k e n t i n e gidiş s e b e p l e r i T ü r k kabile r e i s l e r i n i n Çin sarayında vazife almaları i d i . A i l e l e r i o n l a r ı n peşlerin den gidip. Ch'ang-an'da
B
yaşamaya başlamışlardı
6. C h i e - s h i h - s h u a i T n G ö k - T ü r k l e r i B a ğ ı m s ı z l ı ğ a K a v u ş t u r m a T e ş e b b ü s ü ve G ö k - T ü r k l e r i n G e r i G ö n d e r i l m e y e Başlanması 639 yılının b a h a r ı n d a G ö k - T ü r k l c r d e u Ç i n ' e sığınan T ü r k b e y l e r i n d e n b i r i n i n isyana kalkıştığı g ö r ü l m e k l e d i r . T ' u - l i K a g a n ' ı n kardeşi C l ü e - s b i h sbuai 6 2 9 yılında ağabeyiyle Ç i n ' e gehııişü. Diğer G ö k - T ü r k i l e r i g e l e n l e r i n e Çin unvanları d a ğ ı t ı l ı r k e n C h i e - s b i h - s h u a i ' a d a c h u n g - l a n g g e n e r a l l i ğ i rüt besi v e r i l d i . D a h a s o n r a saray muhafızları g e n e r a l l i ğ i n e yükseltildi. Ç a p k ı n b i r k a r a k t e r e sahip olduğu ve b u yüzden ağabeyi tarafından azarlandığı Çin kaynakları tarafından b i l d i r i l m e k t e d i r ' ' ' . 0
T ' u - l i K a g a n ' l a kardeşi Chie-shib-shuai'ın arası b u s e b e p l e açılmış o l m a lıdır. Ç ü n k ü , Chie-shih-shuaİ d a d a h a s o n r a T ' u - l i ' y i h a i n l i k l e s u ç l a m ı ş t ı r . H a t t a d a h a da ileri g i d e r e k o n u i m p a r a t o r T'ai-tsııug'a şikayet etmiştir. T ' u - l i g e r ç e k t e n D o ğ u G ö k - T ü r k Dcvleti'ıüıı Ç i n ' e karşı e n k u v v e t l i o l d u ğ u d ö n e m d e ağabeyi İl Kagaıı'a r a ğ m e n Çinli v e l i a h d Lİ S h i h - m i n ( s o m a d a n i m p a r a t o r T"ai-tsımg) ile anlaşarak d e v l e t i n e İ h a n e t etmişti. N i h a y e t h e n ü z G ö k T ü r k D e v l e t i yıkılmadan b i r h a i n l i k d a h a yapmış, g i d i p T ' a n g h a n e d a n ı n a teslim o l m u ş t u . Clıie-shih-sbuai ağabeyinin b u i h a n e t i n i g ö r m e m i ş i d i . İ m p a r a t o r T a i - t s u ı ı g C h i e - s h i h - s h u a i T n "'' ithamlarını d i k k a t e almadığı g i b i a k sine o n u küçümsedi .
T T 197, 1071b; CTS 194A, s.5163; HTS 215A. s.6038: Bu konuda ayrıca bkz. Chaııjeııtung s 69-71 O Izgı. Çiııllllriu. CckTurk ve UTgurları Yerlıstırme Siyasetleri . I Milli Türko loji Kongresi Tebliğleri, İstanbul 1978, s.199-201. W
T C T C 195, s.6147; THY 94 , s.1689. T C T C 195. aynı yer.
5 1
A H MF.T TAŞ AĞIL
26
K e n d i s o y u n d a n g e l e n l e r l e g i z l i i r t i b a t k u r a n C h i e - s h i b - s h u a i kırktan fazla G ö k - T ü r k k a b i l e s e l i y l e g i z l i a n l a ş m a sağlamayı başarmıştı. Yeğeni H o lo-hu'yıı d a k e n d i tarafına ç e k ü . H o - l o - h u , T ' u - l i K a g a n ' ı n oğlu İdi ve o d a Ç i n l i l e r t a r a f ı n d a n m a k a m ve u n v a n l a r l a taltif edilmişti. C h i e - s h i h - s h u a i ' i n g i z l i ittifak k u r d u ğ u kişilerin d a h a ö n c e 630 yılında Çin sarayına g e l i p u n v a n ve m a k a m l a r a l a n G ö k - T ü r k k a b i l e r e i s l e r i veya o n l a r ı n yakınları olduğu a n laşılmakladır. Yapılan p l a n a g ö r e olay şöyle gelişecekti. C h i n p r e n s i L i C h i h , g e c e l e r i ç ı k ı p dolaşıyordu. A n i d e n i l e r i atılıp o n u yakalayacaklardı. C h i o u c h ' e n g - k u n g sarayından s a b a h a karşı ç ı k a c a k , o e s n a d a saray kapısı açık o l a cak ve kapı n ö b e t ç i l e r i ç e k i l e c e k l e r d i . C h i e - s h i h - s h u a i ve arkadaşları b u n d a n f a y d a l a n a r a k saraya g i r e c e k l e r , i m p a r a t o r T'ai-tsuııg'un b u l u n d u ğ u yere g i d i p , o n u esir e d e c e k l e r d i . E ğ e r başarılı o l u r l a r s a H o - l o - h u l i d e r ( k a g a n ) s e ç i leceku. O g e c e C h i e - s h i h - s h u a i T n arkadaşları sarayın civarında g i z l e n i p b e k l e meye başladılar. F a k a t , b u sırada büyük b i r f ı r u n a p a t l a k v e r d i . P r e n s L i C h i h saraydan ç ı k m a d ı . C h i e - s h i h - s h u a i p l a n l a r ı n ı n anlaşılacağını z a n n e d e rek, saraya h ü c u m e d i p T ' a i - t s u n g ' u kaçırmak kararını v e r d i . Saray m u h a f ı z l a n y l a ç a r p ı ş a çarpışa d ö r t s a v u n m a h a t t ı n ı yardılar. O r t a a s k e r i b a r a k a l a r a d a h i ulaşıp saldırdılar. Muhafızlar tam dağılmış i k e n ' T I e r y e r d e h ü c u m e d e n ( C h ' c - t s u n g ) g e n e r a l " ün Vanlı S u n VVu-k'ai saraya yardıma g e l d i . C h i e - s h i h s h u a i ve arkadaşları n e t i c e d e sarayın a h ı r ı n d a n at çalıp kaçmaya başladılar. VVei İ r m a ğ ı n ı g e ç i p , e s k i topraklarına ulaşmak İstiyorlardı. Sınırdaki d e v r i y e ler tarafından öldürüldüler. Sadece H o - l o - h u idam e d i l m e d i . A f f e d i l i p Çin'in içlerindeki L i n g - w a i ' a sürüldü . 112
B u a y a k l a n m a h a r e k e t i kısa s ü r e d e bastırılmış o l m a s ı n a r a ğ m e n T ' a n g h a n e d a n ı n ı n başta i m p a r a t o r T'ai-tsung o l m a k üzere bütün i d a r e c i l e r i n i k o r k u t t u . B ü t ü n v e z i r l e r İ m p a r a t o r a GÖk-Türklerin Ç i n ' d e i k a m e t l e r i n i n K e n d i ülke çıkarları açısından m ü m k ü n o l m a d ı ğ ı n ı b e l i r t t i l e r . D o k u z yıldan b e r i k u z e y Çin ve b a ş k e n t C h ' a n g - a n ' d a i k â m e t e d e n G ö k - T ü r k l e r i n h e r a n T ' a n g İ m p a r a t o r l u ğ u için t e h l i k e teşkil ettiği h i s s e d i l i y o r d u . Arkasından h e m e n G ö k - T ü r k l e r i u Ç i n ' d e n çıkarılabilmesi için hazırlıklara başlandı.
•' HTS 215A. 5.6039 ve de T C T C 195 aynı yer; T H Y 94, 1690; T T aynı yer; WHTK 2690b; Liu. I. 151 vd.. 203 vd.; Cbaııg Jeıı-t'ang. s.106108; Liıı İ-t'aııg, aynı makale, s.149. 2
C.OK-TURKLER II (FETRET DF.VRI 630-681)
27
7. Ssu-mo'nun Çinliler T a r a f ı n d a n K a ğ a n Yapılması ve İdaresinin Başa rısızlığa Uğraması Y u k a r ı d a b a h s e t t i ğ i m i z g i b i Chie-shih-shuai'ın b a ğ ı m s ı z l ı k için t e ş e b büste b u l u n m a s ı , Çin'in k u z e y b ö l g e l e r i n e Sarı I r m a ğ ı n g ü n e y i n e yerleştiri l e n G ö k - T ü r k boylarının g e l e c e ğ i k o n u s u n d a y e n i planların u y g u l a n m a s ı n a sebep olmuştu. H e r şeyden ö n c e sayısı yüz b i n i g e ç e n Gök-Tüeklerin Ç i n ' d e n uzaklaştırılması g e r e k i y o r d u . Çinli v e z i r l e r i n ç o ğ u 6 3 0 yılında D o ğ u G ö k T ü r k D e v l e t i yıkılıp, h a l k ı n ı n b i r kısmı T ' a ı ı g İ m p a r a t o r h ı ğ u ' n a İlk s ı ğ ı n d ı ğ ı n d a o n l a r ı n yerleştirilmesi k o n u s u n d a m ü z a k e r e l e r yapılırken S a n I r m a ğ ı n g ü n e y i n e Ç i n ' i n i ç l e r i n e k a b u l e d i l m e l e r i n e şiddetle karşı ç ı k m ı ş u . İ m p a r a t o r T'aİ-tsung, büyük ç o ğ u n l u ğ u n görüşleri a k s i n e Ç i n s ı n ı r l a r ı n ı n içine alınmalarını m ü s b e t karşılamış ve kuzey e y a l e t l e r i n e yerleştirmişti. Şimdi g e r i g ö n d e r i l m e l e r i g e r e k i y o r d u . A n c a k , y i n e T'aııg İ m p a r a t o r l u ğtı'nun kontrolü a l ü n d a yaşamalılardı. B u n u n için Çinliliğe ç o k yakın, fakat, G ö k - T ü r k h a n e d a n a i l e s i n d e n g e l e n b i r i seçildi. O n u n a d ı Ssıı-mo i d i . Ssıım o , Doğu Gök-Türk C h ' i - m i n K a g a n T n t o r u n u o l u y o r d u . Babasının ismi T u o - l i o i d i . Ç o k k ü ç ü k yaşta i s i m y a p a n Ssıı-mo, z e k i oluşu, ö n s e z i l e r i n i n doğruluğu sebebiyle amcaları S h i h - p i (609-619) ve C h ' u - l o (619-621) kağan lar t a r a f ı n d a n t a k d i r e d i l i p , s e v i l d i . A n c a k asıl ş ö h r e t i n i d e d e s i C h ' i - m i n , T o u - l a n K a g a n ' a isyan e d i p , o n a y e n i l e r e k Ç i n ' e s ı ğ ı n d ı ğ ı n d a y a p t ı ( 5 9 9 ) . C h ' i - m i n , Ç i n ' e s ı ğ ı n ı n c a (o z a m a n S u i h a n e d a n ı ) boyları S s u - m o ' y u o n u n s o y u n d a n geldiği için kağan seçmişlerdi. 603 yılında o z a m a n k i S u i h a n e d a n ı desteğiyle C h ' i - m i n , D o ğ u Gök-Türk ülkesine d ö n ü n c e Ssıı-mo y e r i n i o n a b ı rakır'' . I l ı m d a n s o n r a t e g i n u n v a n ı n ı taşımaya başladı. S s u - m o ' n u n vücud 1
yapısı G Ö k - T ü r k l e ı d e n ç o k Soğdlulara b e n z i y o r d u . B u n d a n dolayı S h i h - p i ve C h ' u - l o kağanlar o n u n G ö k - T ü r k l c r i ı ı m e n s u p o l d u ğ u A-shih-ııa a i l e s i n d e n geldiğine i n a n m a d ı l a r D a h a doğrusu ş ü p h e l e n d i l e r ve o n u h i ç b i r z a m a n n
şadlığa yükseltmediler. Sadece, Chia-pİ T e g i n unvanıyla kaldı, teıiİ e d e m e d i . E ğ e r şad o l a b i l s e y d i askerlere k u m a n d a e d e b i l m e g ü c ü n e e r i ş e c e k t i . Diğer taraftan Ç i n ' d e y e n i tesis e d i l e n T'aııg h a n e d a n ı i l e 618 yılında şahsî temas k u r d u ve d e f a l a r c a elçi g ö n d e r d i . T ' a ı ı g h a n e d a n ı k u r u c u s u K a o - t s u o n u n b u h a r e k e t l e r i n d e n m e m n u n kalıyordu. B u n d a n dolayı o n a H o - s h u n b ö l g e
' ' Ssıı-mo'mııı zeki. ön sezilerinin kuvvetli olması ve Ch'i-min Çin'e sığınınca kağan olması sadece HTS 215A s.6139'da kayıtlıdır. ' Bu konuda ayrıca bkz. Pıılleyblaıık, aynı makale, s.326. r
1
28
AHMET TASAĞIL
prensliği u n v a n ı n ı v e r d i . Ssıı-mo'ının y a n i Clıia-pi T e g i n ' i n Ç i n ile yakınlaş m a s ı n d a lıiç şüphesiz şad olamayışının etkisi vardı. 630 yılında i l Kağan m a ğ l u p o l u p Ç i n ' e esir düştüğü sıralarda D o ğ u GÖk-Türk ü l k e s i n d e sadece Ssu-nıo kalmıştı. B ü ı ü n G ö k - T ü r k beyleri ve y u karıda bahseıtiğiıniz b o y l a r k e n d i l i k l e r i n d e n teslim o l m u ş t u . N e t i c e d e o d a Ç i n ' e g e l d i . İ m p a r a t o r T'aİ-tsuııg, o n u n d a h a ö n c e gösterdiği yakınlıktan d o layı k e n d i s i n e s o l muhafızları generalliği ve H u a - c h o u askerî valiliği u n v a n larını s u n d u . D a h a s o n r a H o - ı ı a n ' d a yerleştirilen e s k i İl K a g a n ' d a n k a l m a G ö k - T ü r k l e r İ n i d a r e s i n i o n a v e r d i . A r k a s ı n d a n H u a i - h u a bölgesi ( c i n i n ) prensliği g i b i d a h a yüksek b i r m a k a m a getirildi- "'. 1
yılına k a d a r söz k o n u s u g ö r e v d e k a l a n Ssıı-mo'dan Çinliler, b u ta l i h l e farklı b i r şekilde y a r a r l a n m a k İstediler. Çin'in İçlerindeki G.ök T ürkler kuzeye çıkarılacak ve onları i d a r e e d e c e k t i . Ö n c e İ-mi-ni-shu-sse-li-pi Kağan •
m ı v e r i l d i . H u u n v a n l a G ö k - T ü r k l e r i i d a r e e d e c e k t i . F a k a t . Çinliler, o n u
k e n d i l e r i n e yakınlaştırmak İçin İktidarda b u l u n a n T a ı ı g h a n e d a n ı n ı n m e n sup olduğu aile soyadı " L i " y i d e tevcih ettiler. Böylece, T ' a n g h a n e d a n ı n d a n sayılacak ve o n u n İ m p a r a t o r u a d ı n a h ü k ü m s ü r e c e k t i . E ğ e r p l a n tutarsa Doğu Gök-Türk ülkesi u z u n m ü d d e t Çinlilerin k o n t r o l ü n d e olacaktı. Scu-mo, i m p a r a t o r u n e m r i y l e t a m kuzeye g i d e c e k i k e n S i r T al duşlardan ç e k i n d i ğ i n i b u yüzden Ç i n s ı n ı r l a r ı n d a n çıkmaya cesaret e d e m e d i ğ i n i b e l i r t t i . B u n u n ü z e r i n e K u o S s u - p e n özel elçi sıfatıyla S i r T a r d u ş l a r a g ö n d e r i l d i . İ m p a r a t o r yolladığı m e k t u b u n d a Çin'in ülkeleri yıkmak g i b i niyeti o l m a d ı ğ ı n ı , II Kağan ın aç gözlü olduğu için yakalandığını, aslında o n u n t o p raklarını ve i n s a n l a r ı n ı i s t e m e d i ğ i n i , d a h a ö n c e lesliuı o l a n l a r ı n Sarı I r m a ğın g ü n e y i n e b o l o t l u ve güzel puıatiı y e r l e r e sürülerinin faydalanması için y: ı kştirildiğini söylüyordu. Arkasından ilave e d e r i k artık C c k I ııı kleı m sa yılarının a r t t ı ğ ı n ı ve yaşadıkları t o p r a k l a r a s ı ğ m a d ı k l a r ı n ı dolayısıyla S s u nıo i n i n kağan o l a r a k eski topraklarına d ö n d ü ğ ü n ü b e l i r t i y o r d u . D a h a s o n r a T at duşlaı ın Gük-Tüı kleı d e n ö n c e Ç i n ' e b a ğ l a n d ı k l a r ı n a işaret e d i y o r ve b u n d a n dolayı G o b İ Ç ö l ü n ü n k u z e y i n i n i d a r e s i n i n Sİr Tardıışlaı ' d a kalması gerektiğini, g ü n e y i n d e ise Ssıı-mo i d a r e s i n d e GÖk-Türklerin h a k i m olmasını
Bu bilgilerin bulunduğu metinler HTS Z 1 M . S.6Î139. CTS I94A. 5164; T l 197, I07lr; C T S 3 . ı.f*:\VHTK2690c'
GOK-TÜRKLERII (FETRET DEVRİ 630-581)
29
istediğini vurguladı. H e r i k i tarafın b i r b i r i n i k o r u m a s ı n ! aksi t a k d i r d e k e n d i s i n i n askerleriyle onları cezalandıracağını i f a d e etü-' . u
N e t i c e d e Ssu-mo h a r e k e t e g e ç m e d e n ö n c e o n u n ş e r e f i n e i m p a r a t o r ta rafından b i r e ğ l e n c e t e r t i p e d i l d i . B u e s n a d a i m p a r a t o r , S s u - m o ' y u ö n ü n e alıp d e d i k i : " B i t k i (ot) ve ağaç yetiştirildiğinde, o n u n b ü y ü k l ü ğ ü n ü g ö r ü n c e m u t l u o l u n u r . B e n d e s e n i n b o y u n u n insanlarını b e s l e d i m , atlarını k o y u n l a rım d a a z a l t m a d ı m . S e n i n a n n e n i n b a b a n ı n m e z a r l a r ı n e h r i n k u z e y i n d e , şimdi e s k i m e r k e z i n e g i d i y o r s u n , r a h a t o l m a n için e ğ l e n c e tertip e t t i m " . B u n u n ü z e r i n e Ssu-mo ağlayarak i m p a r a t o r a u z u n yaşamasını d i l e d i ve ayrıca d e d i k i : " Yıkılıp m a b v o l d u ğ u m u z sırada i m p a r a t o r k e m i k l e r i c a n l a n d ı r ı p eski h a l i n e g e t i r d i . O ğ u l oğul , t o r u n t o r u n n e s i l n e s i l T ' a n g ' ı n h i z m e t i n d e olacağız. D e r i n h ü r m e t ve a h l a k l a karşılık vereceğiz'"". Böylece, C h a o bölgesi p r e n s i 1 Isiao K u n g i l e I l u n g - l u - c h ' i n g unvanlı L i u S h a n , h e m e n kuzeye g i d e r e k Ssu-mo ve b o y u n u n t ö r e n ve t o p l a n t ı l a r y a p ması için b i r p l a t f o r m (salon) inşa e t m e k üzere g ö n d e r i l d i l e r . Kısa s ü r e d e b u p l a t f o r m u n inşaatı t a m a m l a n d ı ' . S s u - m o ' n u n k e n d i s i n e d a v u l ile sancak s u 8
n u l a r a k ikâmet e d e c e k t i . GÖk-Türk balkı ve o n l a r l a b e r a b e r yaşayan S o ğ d l u l a r eski b ö l g e l e r i n e yerleşeceklerdi. İ m p a r a t o r T a i - t s u n g k e n d i ilân ettiği b u G ö k - T ü r k D e v l e t i n e Büyük H ı m İ m p a r a t o r l u ğ u ' n d a o l d u ğ u g i b i teşkilat l a n m a ilâve etti. G ö k - T ü r k h a n e d a n ı n d a n g e ü p , Ç i n ' e sığınmış ve o n l a r tara fından mükafatlandırılmış b e y l e r d e n A - s h i h - n a G h u n g S o l I Isien-wang (bilge p r e n s ) , A - s b i h - n a Ni-slııı ise Sağ Hsieıı-waııg(bilge p r e n s ) tayin e d i l d i l e r ". H e p b e r a b e r söz k o n u s u b u vassal devleti idareye başlayacaktılar. D o ğ u G ö k - T ü r k D e v l e t i ' n i n yıkılmaya yüz tutmasıyla g ü ç l e n e n ve Ö t ü k e n ' d e hâkimiyeti e l e g e ç i r e n Sİr T a r d u ş ' l a r S s u - m o ' n u n i d a r e s i n d e GökT ü r k l e r i n kuzeye g e l m e l e r i n d e n rahatsız olmuşlardı. Aslında h e n ü z k e n d i l e r i n i n bulunduğu G o b i Çölü'nün kuzeyine geçmemişlerdi. A m a gelecekte ge çebilirlerdi. B u da Siı T a ı d ı t ş hâkimiyetini k ö k ü n d e n sarsardı. N e t i c e d e hay van sürülerini ve süvarilerini topladılar. H e r a n savaşacaktıuş g i b i b e k l e m e y e
" Bıı konuşmaların metni sadece HTS 215A, s.6040'da kayıtlıdır. ' CTS 194A, ayın yer; HTS 215A. aynı yer.
:l
r
7
Bu yerin günümüzde Hohhol ve Horiııger olduğu konusunda bkz. T.Hayaslıi T h e Dcvelopment of a Nomadk Empire", BAOM, XI. 1990, s. 147. ''' Büyük Huıı İmparatorluğu dönemini andıran bu teşkilatlandırma hakkında ilaha fazla bilgi irin hkz. M.Mori. "Kıızev Asvadaki Eski Bozkır Devletlerinin Teşkilatı". L U . Tarih Enstitüsü Debisi. 9. 1978. s.209-226 . :S
so
A H M E T TAŞAĞIL
başladılar. Ç i n l i l e r b u n u duymuş ve e n d i ş e etmiş olmalılar k i ; h e m e n a d a m g ö n d e r i p " B o ş yere k e n d i a r a l a r ı n d a savaşanlar i m p a r a t o r l u k taralından c e zalandırılacaklardır" diye Si'r T a r d u ş l a n tehdit ettiler. Aslında b u c ü m l e d e n T ' a n g i m p a r a t o r u T'ai-ısung'un C ö k - T ü r k l e r i l e Sır T a r d u ş l a r arasında fark g ö z e t m e d i ğ i n i a n l a y a b i l i r i z . T'aİ-tsung ve d i ğ e r Çinli devlet a d a m l a r ı n ı n tek isteği artık ülkeleri İçin t e h l i k e oluşturmaya başlayan Gök-Türklerİn sınırla rını terk e t m e l e r i i d i . S i r T a r d u ş l a r , ç o k k u v v e t l i o l a n T ' a n g İ m p a ı a t o r i u ğ u ' n u karşılarına a l m a k istemiyorlardı. B u n u n l a b i r l i k t e Ç i n i m p a r a t o r u n a elçi g ö n d e r e r e k G ö k - T ü r k l c r i şikayet ettiler. Ş i k a y e t l e r i n d e Gök-Tüı klcriıı güvenilmez o l d u k l a r ı n d a n b a h i s l e yıkılmadan ö n c e Çinli insanları keten g i b i e z d i k l e r i n i , d a h a s o n r a T a i - t s u n g ' u n o n l a r ı n ülkesini yıktığını, teslim o l a n b o y l a r ı n ı n köle o l a r a k Ç i n ' e h i z m e t ettiğini, y i n e i m p a r a t o r u n oğlu g i b i beslediği Ghie-shih-shuaİTn İsyan e t t i ğ i n i , dolayısıyla İ m p a r a t o r u n o n l a r a asla g ü v e n m e m e s i n i , ç ü n k ü s o n r a d a n isyan e d e c e k l e r i n i söyledikten s o n r a i m p a r a t o r a Gök-Tüı k l e r i c e z a l a n d ı r m a s ı için teklifte b u l u n d u l a r . B u a r a d a Çinliler tarafından 6 4 0 yılının d ö r d ü n c ü ayında G ö k - T ü r k l e r i k o r u m a k için N i n g - s b u o büyük m e m u r l u ğ u tesis e d i l d i " . 11
641 yılında Ssu-mo'nım i d a r e s i n d e yüz b i n d e n fazla i n s a n ve kırk b i n d e n fazla asker d o k s a n b i n baş attan m ü t e ş e k k i l G ö k - T ü r k kafilesi Sarı Irmağı geçti. M e r k e z i l e r i Tiııg-bsiaug Kalesi i d i . T o p r a k l a n kuzeyde Pai-tao'yla sınır lanırken g ü n e y d e Sarı I r m a k ( T a - h o ) ' l a çevrilmişti. Sürüleri b u geniş sahada yayılıyordu. K e n d i a r a l a r ı n d a o r a n ı n o d a k l a r ı n d a n f a y d a l a n m a k için m ü c a d e l e ediyorlardı. B u a r a d a S s u - m o , Ç i n sarayına elçi g ö n d e r e r e k yaptıkların d a n dolayı m i n n e t t a r o l d u ğ u n u b i l d i r d i . Ayrıca, Çin'in kuzey kapısını o n l a r adına koruyacaklarını vurguladıktan sonra, S i r Tarduşlardaıı b i r tehlike geldiği t a k d i r d e Ç i n S e d d i ' n e s ı ğ ı n m a k İçin i z i n i s l e d i . İ m p a r a t o r d a h e r h a n g i b i r t e h l i k e y e düştüklerinde k e n d i l e r i n i k o m m a l a r ı için oraya g e l m e l e rine razı o l d u " . 1
Ssu-mo, b u şekilde halkını ü ç yıl yönetmeye çalıştı ise de başarılı o l a m a dığı için k e n d i s i n e karşı sık sık isyanlar çıktı. 641 yılında i m p a r a t o r doğudaki kutsal dağa t ö r e n e g i d i n c e , S i r T a ı d u ş kagan'ı " Çin i m p a r a t o r u T'ai-shan'a gitti. B ü t ü n d i ğ e r ülkelerin a s k e r l e r i o r a d a ş u u r l a r boşaldı. Ssu-rno ele g e ç i rilebilir"
d e d i . T a r d u Şad'ı İki yüz b i n askerle çölün g ü n e y i n e g ö n d e r d i . Sstt-
' CTS !î, 1,51; Chaııg Jeu-t'aııg. balalı olarak bu vesikanın yıllıklarda olmadığını söyle inektedir(s.I32, u.433). Bu bilgi IITS 215A, s.D040'da vardır. CTS 194A da bulunmamaktadır. m
GÖKTÜRKLER II (FETRET DEVRİ 630-681|
31
mo'yıı ağır b i r b o z g u n a uğrattı. M a ğ l u p S s u - m o , S h u o c h o u ' y a sığındı ve d u r u m u T ' a n g i m p a r a t o r u n a bildirdi '^. Arkasından kontrolünü iyice kaybe 1
d i n c e Ç i n sarayına s ı ğ ı n m a k z o r u n d a kaldı. K e n d i s i az, sayıda süvarİsİyle g e l m i ş ü . 6 4 3 yılında vukııbıılaıı b u h a d i s e l e r n e t i c e s i n d e S s u - m o ' y a y e n i b i r Çin unvarii " S a ğ muhafızları g e n e r a l l i ğ i " v e r i l d i . O n u n l a b i r l i k t e g e l e n l e r ise S h e n g ve H s i a e y a l e t l e r i n i n a r a s ı n d a i k â m e t ettirilmişlerdi. B u n d a n s o n r a Çin- o r d u s u n d a vazife a l m a y a başlayan S s u - m o , K o r e ' n i n kuzeybatısındaki L i a o - u m g ile savaşa g ö n d e r i l d i . O n l a r l a savaşırken b i r o k ile yaralandı. İ m p a r a t o r o n a büyük i h t i m a m g ö s t e r d i " . H a t t a kanını yalayıp a k r a b a o l d u . 1
B u n a r a ğ m e n f a z l a yaşamadı, b a ş k e n t e g e t i r i l d i k t e n s o n r a öldü. İ m p a r a t o r ların g ö m ü l d ü ğ ü C l ı a o - l i n g ' d e mezarı yapılıp d e f n e d i l d i . Pai-tao-shaıı'da h e y k e l i d e yapılmıştı. Hııa-chou'ya ise yazıtı dikilmişti ' . Ö l ü m ü n d e n s o n r a 1
1
o n u n a d ı n a yapılanlar Çin h a n e d a n l a r ı n ı n Çinlileşen T ü r k b e y l e r i n e v e r d i k leri ö n e m i g ö s t e r m e k t e d i r . N e t i c e d e T a n g sarayı k e n d i l e r i n e sığınarak t e h l i k e oluşturan G ö k - T ü r k l e r i n ç o ğ u n l u ğ u n u k e n d i sınırları d ı ş ı n a çıkarmıştı. Fakat, o n l a r ı n tayin et tiği kağan Ssu-mo i d a r e s i n d e başarılı o l a m a m ı ş geriye gelmişti.
" HTS 221. Sû- Tardıış böLs.6135,613(5. Kanının yalanması hadisesi sadece CTS 194A. s.5165 le ve de T C T C 197. s.6621'de bu lunmaktadır. CTS 194A.S.5165; 1ITS215A, s.6040; T T 197 1071c, YVHTK 209üt. Liıı. I, s.l52vd., 203 vd.: Chaııg Jeu-t'ang. aynı eser. s.108115', Liu İ-t'aııg. "T'ıı-chüe K'o-lıaıı Slnlı-lısl-k'ao'. Pieıı cheııg. 7, 1976,5.46. ;
1 , 1
, M
II- DIGER TÜRK B O Y L A R ı N ı N Ü N P L A N A ÇıKMASı V E CH'E-PI'NIN B A Ğ ı M S ı Z L ı K H A R E K E T I 1. S i r T a r d u ş l a n n Askerî ve Siyasî G ü c ü (627-647) T ö l e s b o y l a r ı n ı n 6 0 3 ' t e ı ı 617'ye k a d a r e n kuvvetlisi o l a r a k g ö r ü n e n S i r T a r d u ş l a r , k a y n a k l a n ı l b i l d i r d i ğ i n e g ö r e S i r ve T a r d u ş k a b i l e l e r i n i n b i r l e ş m e s i i l e m e y d a n a gelmişlerdi. Bilhassa S İ r ( b s i e ) kabilesi T a r d ı ı ş ( Y e ı ı - t ö ) k a bilesini mağlup edip, o n u n halkına sahip olmuştu. B u n d a n sonra Sir T a r dıış(Hsie-yen-ı'o) adıyla a n ı l m a y a başladılar. Soyadları ise I-li-hsi( b e l k i i l c i ) i d i . K a y n a k l a r d a b u b o y u n g e l e n e k l e r i n i n G ö k - T ü r k l e r l e aynı o l d u ğ u b i l d i rilmiştir. 552 yılından ö n c e G ö k - T ü r k D e v l e l i ' n i n k u r u c u s u Bıımııı, T ö l e s b o y l a rını m a ğ l u p e t m i ş ve h e p s i n i k e n d i n e bağlayarak k u v v e t i n i artırmış, n e t i c e d e b u h a d i s e o n a b a ğ ı m s ı z l ı ğ ı n ı e l d e e t m e y o l u n d a büyük a ş a m a k a z a n d ı r mıştı ' ". Söz k o n u s u T ö l e s boylarının içinde açıkça zikredilmemiş o l m a l a r ı n a 1 1
rağmen( zaten hiçbir boyun adından bahsedilmemiş) Sir Tarduşlann d a b u l u n d u ğ u k a b u l e d i l m e l i d i r . 603 yılında Batı Gök-Türk kağanı T a r d u , m a ğ l u p o l u p Tü-yü-lıuııTara s ı ğ ı n d ı ğ ı n d a TÖles b o y l a n , Batı Gök-Türk İdaresin d e n ayrılarak dağıldılar ise d e o n u n y e r i n i alan C b ' u - l o , bütün T ö l e s b o y l a r ı n a y e n i d e n saldırmış, iıatta yüksek v e r g i l e r l e o n l a r ı n m a l l a n ı l ı n ç o ğ u n u e l l e r i n d e n almışU ' '. Arkasından boyların i l e r i g e l e n r e i s l e r i n d e n birkaç yü 1 1
zünü toplayıp İdam eti ireli. B u n u n ü z e r i n e Gb'ıı-lo'ya karşı isyan etmeye b a ş layan T ö l e s boyları i k i b o y e t r a f ı n d a t o p l a n m a y a başladılar. B u i k i b o y u n b i r i C h ' i - p i , diğeri ise S i r T a r d u ş l a r i d i . C b ' i - p i b o y u b u g ü n k ü K a r a ş a r ' m k u z e y i n d e T a n r ı d a ğ l a n ı l ı n e t e k l e r i n d e P ' u - i o - c h i h , İ-sbih, Stı-po, N a - h o , W u - h u , Ho-ktı, Y e - s h i h , Yü-ni-hu g i b i b o y l a r l a b i r l i k t e o t u r u y o r d u . Ch'i-piTeriıı e u a f u ı d a t o p l a n a n d i ğ e r boylar o n l a r ı n e r k i n i Ko-leııgT,
' 'CS50. s.908; SS 1879-1880;PS 99. s.3303; Liu, 1. s.l 27-128: Taşağıl, Gök-Türkler. s.17-18. T nles b-yl-ıınm ütü lan ııııı Buvıık 1 [un İmparatorluğu vi l'abgaç Devleti ;l-virlermdrkı durumları için bkz. B.Ögel. "İlk Töles Boyları". Belleleu. XII. 1948. 5.795-833; Gök-Türk Devlcli mu Z'c2-tk7 yılları arasındaki devrisinde coğnli dağılımları için hkî. h.T-ı»agıl •t'c'l-t-' yıl lan arasında Töles boylarının coğrafi dağılımına bir bakış". M.S.II. Fen-Edeb. Fak. Dergisi. I. 1991. s. 3342. ,r
mil 65 ve de SS 84, 5.1876-1877; PS 99. 5.330U.
GÖK TÜRKLER II (FETRET DEVRİ 030-681)
33
İ-WU-chen B a ğ a K a ğ a n ilân e t m i ş l e r d i . B u n l a r T a n r ı d a ğ l a r ı n ı n d o ğ u u c u n d a k i T ' a u - h a ı ı , İslâm kaynaklarındaki adıyla T a f g a n D a ğ l ' n d a Oturarak h ü k ü m sürmeye haşladılar^ . S i r T a r d u ş l a r İse reisleri İ - h s i - p o ( l ş b a r a ? ) ' y a Yc-hsi 7
Kağan
ü n v a n ı m v e r d i l e r * , T ö l e s boylarına ağır d a r b e l e r i n d i r e n C h ' u - l o , 6
61 l'deıı s o m a Çin'deki Sııi h a n e d a n ı h i z m e t i n e g i r i n c e . Balı C ö k - T ü r k ülke s i n d e hâkimiyeti e l e g e ç i r e n S h e - k u i K a ğ a n kuvve dendiği z a m a n i k i b o y d a o n a itaat e t t i . B u e s n a d a d o ğ u d a b u l u n a n U y g u r , Bayırkıı,
Ediz(A-tie),
T u n g - l o ( T o n g r a ) , PTı-ku(Bugıu) gibi boylar d o ğ u d a Ö l ü k e n ' d e Doğu G ö k - T ü r k kağanı Shilı-pi'nin İdaresine girmişlerdi ' . 1
1
oturan
She-kui'den
s o n r a ( 6 1 9 ) S i r T a r d u ş l a r ı n batıdaki Y a b g u K a g a n ' a f T ' u n g Y a b g u ) b a ğ l a n dıkları anlaşılmakladır ". 7
628 yılında T ' ı ı n g Y a b g u i d a r e s i n d e k i s o n r a Batı G ö k - T ü r k ülkesi karış mıştı. B u kargaşalık i ç i n d e k a l m a k i s t e m e y e n İ - s b i h - p o ' ı u ı n t o r u n u I-nan yetmiş b i n çadırlık a h a l i s i ile d o ğ u d a k i II K a ğ a n ' a bağlılığını b i l d i r d i . B u 7 1
şekilde Doğu Gök-Türk ülkesine gelmiş o l u y o r d u . Fakat, ç o k geçmeden D o ğ u G ö k - T ü r k ülkesi d e karışıklığa s ü r ü k l e n d i . M e y d a n a ç ı k a n fırsattan f a y d a l a n a n I - n a n , İl K a ğ a n ' a baş kaldırdı ve ü z e r i n e g ö n d e r i l e n G ö k - T ü r k o r d u l a r ı m y e n d i . O n u n g a l i b i y e t i n d e n s o n r a ç o k sayıda b o y ve k a b i l e g e l i p , S i r T a r d u ş l a r a itaatini b i l d i r i r k e n O tüken b ö l g e s i n i n k o n t r o l ü d e t a m a m e n S i r T a r d u ş l a r ı n e l i n e geçti. B ü t ü n b o y l a r S i r T a r d u ş reisi I-nan'a k e n d i n i k a ğan ilân e r m e s i i ç i n ısrar e d i y o r d u . A n c a k , o h e n ü z k e n d i n i k a ğ a n o l a r a k g ö r m ü y o r d u . D o ğ u G c k l u r k Devleti ımı b u y u k zaafa U ğ r a m a s ı n ı h i s ît b i l e n T'aııg hanedanının
i m p a r a t o r u T'ai-tsııng,
İ-nanTa yakınlaşmak
istedi.
O n u n l a kuracağı ittifak sayesinde İl K a ğ a n ve D o ğ u G ö k - T ü r k l e r i u i kuzey d e n d e v u r a b i l i r d i . B u maksadını g e r ç e k l e ş t i r m e k için g e n e r a l C h ' i a o S l l i h waııg'ı gizli y o l d a n d a v u l ve s a n c a k l a Sir T a r d u ş r e i s i n e g ö n d e r d i . O n u C h e n c h u ( Y İ n c ü ? ) Hİlge Kağan o l a r a k t a n ı n d ı ğ ı n ı b i l d i r d i . B u n u k a b u l e d e n y a n i kağan o l d u ğ u n u ilân e d e n I-nan, karşılığında Ç i n ' e elçi g ö n d e r i p k e n d i ülke m a l l a r ı n d a n s u n m u ş ve teşekkür etmişti. M e r k e z i O ü i k e n d a ğ ı n d a b u l u n u y o r d u . Ç i n ' i n başkenti G b ' a n g - a n ' d a u kuzeybatıya altı b i n l i mesafede o l d u ğ u b e l i r t i l e n Ö t ü k e n m e r k e z l e r i i d i ; d i ğ e r t a r a f t a n , d o ğ u l a r ı n d a M o ğ o l asıllı
hke. not 05 ve ele CTS 199B, s.5343-5344. bk*. not 65. 66. 67. HTS217B. 5.6134. "IITS aynı yer. B.Ögel, Uygur Devleti-nîa..-, Belleten, 75. ¡955, s.336. Fakat, Ögel, bu konuyla ilgili HTS'dcki bilgilere müracaat etmemiştir. 1,7
, l a
7
7 1
34
AHMET TASACIL
k a b i l e M o - h o T a r a k a d a r u z a n a n sınırlan batıda Batı G ö k - T ü ı k ülkesine y a n i T a n r ı dağlarının k u z e y i n e k a d a r ulaşıyordu. G ü n e y l e r i n d e G o b i Çölü Çin i l e a r a l a r ı n d a h u d u ı i k e n K e r t i l e n N e h r i k u z e y l e r i n i çevrelemişti''''. B u a r a d a kardeşi T u n g T e g i n , Ç i n sarayına g e l d i . G ö k - T ü r k l e r d e n Ç i n ' e g e l e n e l ç i l e r i n çoğu t e g i n u n v a n ı n ı taşıyorlardı. S i r T a r d u ş l a r d a artık k e n d i l e r i n i b a ğımsız b i r devlet o l a r a k g ö r d ü k l e r i n d e n h a n e d a n l a r ı n d a n b i r t e g i n i g ö n d e r m i ş l e r d i . İ m p a r a t o r , T ' u n g T e g i n ' e b i r Çin kırbacı (süslü) ve keskin bıçak s u n d u , A y n c a , e ğ e r g e l e c e k t e S i r Tarduşlar Ç i n ' e saktı fırlarsa onları kırbaçla c e z a l a n d ı r a c a ğ ı n ı söyledi. İ - n a n , Ç i n i m p a r a t o r u n u n d e d i k l e r i n i k a b u l e d e rek siyasi a l a n d a o n l a r ı n ü s t ü n l ü ğ ü n ü tanımış o l u y o r d u . Az. s o n r a İl Kağan, Ç i n ' e m a ğ l u p o l u p D o ğ u G ö k - T ü r k D e v l e t i t a m a m e n o r t a d a n kalkınca l - n a n i' •••ıı
ı yavaş yavaş d o ğ u y a kaydırıp T o l a I r m a ğ ı ' u ı n g ü n e y i n d e k i Tıı-wei-
clıien Dağı'na ( T ö g u Balık)
7 : 1
ulaştı. T o l a I r m a ğ ı ' n ı n y a n ı n a m e r k e z i n i
k u r d u . O n d a n s o n r a Çin b a ş k e n t i n e m e s a f e l e r i ü ç b i n li'ye inmişti. Şimdiki m e v k i l e r i d a h a iyi şartlara s a h i p i d i . Baykal G ö l ü ' u e ulaşmışlar, d a h a d o ğ u d a k i S h i h - w e i k a b i l e s i n e k a d a r o t o r i t e l e r i n i genişletmişlerdi. Yani G o b i Çöl ü ' n ü n güneyi h a r i ç h e m e n D o ğ u G ö k - T ü ı k Devleti'ııin kapladığı sabayı k o n t r o l l e r i n e almışlardı. O r d u l a r ı n d a k i yetişmiş asker sayısı i k i yüz b i n e ulaş mıştı. İki oğlu T a r d u ve T'u-Iİ-shih, k u z e y ve güney b o y u o l m a k üzere i k i k ı sımda d e v l e t i y ö n e t m e y e başladılar. M e r k e z d e İ-naıı o t u r u y o r d u . G33 yılının başında Çin sarayına elçi y o l l a d ı l a r . 71
B u n d a n s o n r a a r a d a n g e ç e n y e d i yıl i ç i n d e Çin sarayına sekiz d e f a elçi gönderdiler. İmparator T'ai-tsung, onların kuvvetlenip büyümelerini endişe İçinde i z l i y o r d u . B i r g ü n Ç i n ' e h ü c u m e d e c e k l e r i n i d ü ş ü n ü y o r ve yıkılmala rını arzu e d i y o r d u . H a t t a onları parçalamak istemiş, b u yüzden i k i oğlunu d a küçük kağan o l a r a k tanıdığım ilân etmişti. Sir T a r d u ş l a r ı n asıl k o r k u s u G ö k - T ü r k l e r i n y e n i d e n k u v v e t l e n m e s i İdi. Ç ü n k ü , o n l a r Ç i n ' d e n geri g e l i r l e r s e k e n d i l e r i n e bağlı boyların çoğu ayrılıp, G ö k - T ü r k l e r e t r a f ı n d a t o p l a n a b i l i r l e r d i . Mİ yılında Ssıı-mo Kağan i d a r e s i n d e Ç i n sınırları i ç i n d e k i G ö k - T ü r k l e r kuzeye g ö n d e r i l i ı ı c e Önce ses ç ı karmamışlar, sadece a s k e r l e r i n i hazırlayarak Gjobi Ç ö l ü ' n ü n k u z e y i n d e b e k CTS 199B. 1.5344: HTS 217B. 1.6135. Ayrıca bkı. B(">gel. Uygur Devletinin Teşekkülü ve Yükseliş Devri, s.337. Tıı-wei-clıieıı dağındaki merkezin Tagu Balık şehri olduğu konusunda bkz. B.Ögel. Uy gurların menşe efsaneli, DTCF. VI. 1-2, 1948. s.l!' ; üuvan açıklamaları için bkz. M.Mori. aynı makale, s. 32-40. n
7 1
7 1
CTS 3. s.43.
GÖKTÜRKLER II (FETRET DEVRİ 630-681)
35
İçmişlerdi. Z a t e n Çin'deki T ' a n g h a n e d a n ı i m p a r a t o r u d a Ssu-rao Kagaıı ve beraberindekilerin
Gobi
Çölü'nün
güneyine
yerleşmelerini
istiyordu.
Kısacası Çinlilerin planına g ö r e Gök- T ü r k l e r ve S i r T a r d u ş l a r b i r l i k t e komşu o l a r a k yaşayacaklardı. Çin i m p a r a t o r u T*ai-lsımg, d o ğ u d a k i T ' a i D a ğ ı ' n a ziyarete g i d e c e k İdİ. B u n u fırsat b i l e n B i l g e Kağan, b ü t ü n Çin a s k e r l e r i n i n oraya i m p a r a t o r l a be r a b e r gittiğini, sınırlarının boşaldığını, hatta Ç i n ' e vassal o l a n k a v i m l e r i n as k e r l e r i n i n d a h i adı g e ç e n dağa gittiğini dolayısıyla S s u - m o ' n u n kolayca y a k a lanabileceğini m a i y e t i n d e k i l e re söyleyerek h a r e k e t e g e ç ü . Ö n c e oğlu T a r d u Şad'ı i k i yüz b i n askerle ç ö l ü n güneyini kesmesi için g ö n d e r d i . O d a Pai-taoc h ' H a n ' d a k a m p k u r d u ve arkasından b i r askere d ö r t at v e r m e k suretiyle a n i d e n Ssıı-mo'ya h ü c u m e t t i . S s u - m o . T a r d u Ş a d karşısında hiçbirşey y a p a m a yacağını b i l i y o r d u , d e r h a l g e r i ç e k i l e r e k S h u o - c h o u ' y a g e l d i . A s k e r i vali C h a ı ı g C h i e n , Moğol boyları H s i , K ' u - m o - h s i , Kıtan g i b i b o y l a r l a , L i C h i ise e m r i n e altmış b i n p i y a d e üç b i n süvari a l a r a k S h u o - c h o u ' d a m e v z i l e n d i . D i ğ e r g e n e r a l l e r C h a ı ı g Shib-lıui ve L i Hsi-yıT o n l a r l a savaşmak ü z e r e yola çıku lar. İmparator ziyaretinden geri döndükten sonra bütün generallerine bir f e r m a n yayınladı. P e r m a n a g ö r e S i r Tarduşların artık ç ö l ü n g ü n e y i n e geçtik l e r i n i , a d a r ı n ı n b i t k i n o l d u ğ u n u , dolayısıyla d e r h a l h ü c u m a g e ç i l e r e k b u fır satın kaçırılmaması gereküğini v u r g u l u y o r d u . S i r Tarduşlar, Çinlilerin büyük b i r s e f e r b e r l i k ilân e t m e s i ve ü z e r l e r i n e b i r k a ç o r d u n u n b i r l i k l e g ö n d e r i l m e s i n e ü c e s i ı ı d e b i r şey yapamayacaklarını a n l a m ı ş l a r d ı . T a r d u Ş a d elçi g ö n d e r e r e k , Gök-Tüı k l e r l e b a n ş y a p m a k i s l e d i k l e r i n i b i l d i r d i . Fakat, i m p a r a t o r d a h a ö n c e k e n d i s i n i n S i r T a ı d ı ı ş l a n ı ı ç ö l ü n k u z e y i n i . Ssu-mo i d a r e s i n d e k i Gök-Türkleriıı güneyini k o n t r o l e d e c e ğ i n i tayin ettiğini , a n c a k S i r T a ı dıışlanıı anlaşmayı b o z d u ğ u n u b u yüzden cezalandırılacaklarını ve asla barış yapılmayacağım b i l d i r d i . T a r d u Ş a d ' m b u cevap ü z e r i n e d a h a d a g ü n e y e d o ğ r u İlerlediğini, hatta b i r a z k e n d i n i t o p a r l a d ı ğ ı n ı a n l a y a b i l i y o r u z . S s u - m o , d a h a ö n c e k a ç ı p Çin S e d d i ' n i n g ü n e y i n e saklandığı için yakalayanlar ağını a n l a y a n T a r d u Ş a d , elçi g ö n d e r e r e k o n a hakaret e l t i . Çinli k u m a n d a n L i C h i o n u n l a savaşmak üzere yola çıkmıştı. Gh'İııg-slıanT g e ç t i k t e n s o m a s e ç m e a s k e r l e r i n i y a n ı n a alarak I
36
AHMET TAŞAGİL
layarak piyade savaşı y a p m a y a k a r a r v e r d i l e r . A n c a k , S i r Tardıışlarm m a ğ l u p o l d u k t a n s o n r a k a ç m a l a r ı m e n g e l l e m e k için y e n i b i r y ö n t e m e başvurdular. Beş kişilik e k i p l e r o l u ş t u r u l d u . B u n l a r ı n b i r i a l tutacak d i ğ e r d ö r d ü savaşa c a k U . E ğ e r g a l i p g e l i r l e r s e kaçmalarını Önlemek için a l l a r a atlayıp onları ta k i p e d e c e k l e r d i . N e ı i c e d e savaş başlamıştı. Çin o r d u s u n d a k i G ö k - T ü r k as k e r l e r i acele i l e r i atılmışlar, fakat. S i r T aı duşlar onları g e r i püskürtmüşlerdi. Aynı a n d a S i r T a r d u ş o k ç u l a r ı hazırlanan e k i p l e r i n atlarını ö l d ü r m ü ş l e r d i . L i Slülı-cbi, Gök-Tüı k l e r i kurtardığı g i b i Sir 'Tarduşların tam zayıf y e r i n e h ü c u m e d e r e k o n l a r ı dağıtmayı b a ş a r d ı ' . Üstelik Çinli k u m a n d a n H s i e - c h ' e 7
e n e r j i k askerlere k u m a n d a e d e r e k ö n c e o n l a r ı n atlarını ele geçirmişti. M a ğ l u p o l a n T a r d u Sari kuzeye d o ğ r u ç e k i l i r k e n d i ğ e r Çinli k u m a n d a n W a n C h i c o n u t a k i b e çıkmıştı. Ç ö l ü n k u z e y i n e ulaşıldığında Çin o r d u s u aşırı d e r e c e d e fazla k a r l a karşılaştı. Z a t e n Ç i n l i l e r ç o k s o ğ u ğ a alışık değillerdi. S i r T a r d u ş l a r d a s o ğ u k t a n n a s i p l e r i n i almışlar epey zayiat vermişlerdi. 641-C42 kışında c e r e y a n e d e n b u h a d i s e l e r d e n s o n r a Çinli k u m a n d a n Tiııg-lısiaııg'a d ö n m ü ş ve i m p a r a t o r u n a r a p o r sunmuştu. S i r T a r d u ş l a r , Çin sarayına elçi g ö n d e r d i l e r ve barış yapmak i s l e d i k l e r i n i b i l d i r d i l e r . T a r d u Şad'ın amcası Işbara ü ç b i n at sunmuş ve b i r prensesle ev l e n m e t e k i d i n d e b u l u n m u ş t u . İ m p a r a t o r ise hâlâ o n l a r a çok kızgındı. S i r T a r d u ş l a r ı n aslında b i r e r k i n tarafından i d a r e e d i l e c e k kadar küçük b i r b o y i k e n k e n d i sayesinde kağan olduklarını ve güçlerinin Doğu Gök-Türk D e v l e l i n i geçtiğini, dolayısıyla Çin sınırlarım tehdit ettiğini söyleyerek evlilik tek l i f i n i k a b u l e t m e d i ğ i n i açıkladı. A n c a k , S i r T a r d u ş kağanı ertesi yıl yine elçi g ö n d e r e r e k d a h a ö n c e s u n d u ğ u at ve koyunların sayısını artırmış evlilik tek i d i n d e ı s r a r ı m s ü r d ü r m ü ş t ü . B u sefer endişeye kapılan i m p a r a t o r , büyük v e z i n i l e istişareye' o t u r d u . O n u n dıışiıuelü^u ıkı planı vardı: B u n u ısı S ı r Tarduşlara saldırmak, ancak o z a m a n S i r Tarduşlar o r t a d a n kalkacak ve Ç i n l i l e r i n GÖk-Türk ülkesini y ö n e t m e k için d a h a ö n c e hazırladıkları u z u n v a d e l i p l a n bozulacaktı. İkincisi evlilik t e k l i f i n i n r e d d e d i l m e s i h a l i n d e sınırlara sal¬ d ı r a c a k l a r O h a l d e d a h a büyük p r o b l e m l e r ortaya çıkacak i d i . Büyük v e z i r Faııg Hsüan-lİng ise- İ m p a r a t o r a G ö k - T ü r k l r r İ u yıkılmalarının d a h a b i t m e diğini dolayısıyla e n iyi y o l u n S i r Tareluşlarla iyi g e ç i n m e k o l d u ğ u n u ve e v l i lik İttifakının yapılmasının faydalı g ö r ü n d ü ğ ü n ü açıkladı. B u sırada S i r T a r duş kağanı B i l g e n i n ağabeyinin eığlıı T'tı-Iİ Şad e l l i b i n at. o n b i n deve ve sı ğır, yüz b i n k o y u n s u n d u . O n u n ş e r e f i n e d ü z e n l e n e n e ğ l e n c e d e bütün v e z i r -
T
"' CTS 3. ı.53: HTS 2, s.41: HTS 2I7B. 1.6136; CTS 199B. s.5345: T C T C 196, s.6171,6172.
GÖK-TÜRKLER II (FETRET DEVRİ 630-681)
37
l e r d i z i l d i , kıymetli h a z i n e l e r , eşyalar d ü z e n l e n d i . C h ' i n g - s h a n , P ' o - c h e n müzikleri ve o n m a k a m d a n oluşan müzikten çalındı. Ihı e ğ l e n c e ç o k h o ş u n a g i d e n T ' u - l i Şad başını eğdi ve i m p a r a t o r a o n m i l y o n yıl u z u n ö m ü r d i l e d i ' . 71
B u h a d i s e d e n s o n r a İ m p a r a t o r , B i l g e K a g a u ' a yakınlık g ö s t e r m e y e başlamışu. Ling-choü'yu ziyaret edişinin a k a b i n d e e v l i l i k işini t a m a m l a y a c a k t ı . G e l i ş e n d u r u m d a n gayet m e m n u n k a l a n B i l g e , ö v ü n e r e k e t r a f ı n d a k i l e r e , k e n d i l e r i n i n Töles boyu olduklarını, i m p a r a t o r u n o n u kağan yaptığını, prenses d a h i verdiğini, üstelik arabasıyla ziyarete geldiğini, k e n d i s i n i n e n şe refli kişi o l d u ğ u n u söylüyordu. Arkasından ü l k e s i n d e v e r g i l e n a r t ı r m asıyla köyıın ve atları çoğaldı. Bazı devlet adamlaı ı o n u t a h r i k e d e r e k " S i r T a r d u ş lar ile T ' a n g T n aynı seviyede o l d u k l a r ı n ı dolayısıyla saraya g i t m e m e s i g e r e k tiğini, e ğ e r m a l l a n ı l ç o ğ u n u n çeyiz için v e r i l m e s i h a l i n d e h a l k ı n ı n ü z ü l e c e ğini" söylüyorlardı. B i l g e ise b u n a karşı çıkıyor ve T ' a ı ı g i m p a r a t o r u n a karşı g e l e m e y e c e ğ i n i i l e r i sürüyordu. B u n d a n s o n r a i m p a r a t o r T ' a i - t s u n g ' a yabancı k a v i m l e r Vergi getirdiği sı r a d a S i r T a r d u ş l a r b i r şey s u n m a d ı l a r . Ç ü n k ü , at ve k o y u n l a r ı n ı n ç o ğ u ö l müştü. O n l a r d a n vergi gelmeyişine kızan i m p a r a t o r seyahatini d u r d u r m u ş ve y e n i m ü z a k e r e l e r e koyulmuşlardı. Devlet adamları o n l a r ı n vergi g e t i r m e m e s i n i n Çin için b i r h a f i f l i k sayılacağını ve b u n d a n s o n r a d i ğ e r k a v i m l e r e kötü Örnek olacağını i l e r i sürerek i m p a r a t o r a evliliğin r e d d e d i l m e s i n i tavsiye e t t i ler. O d a tavsiyeleri k a b u l e d e r e k e v l i l i k işinden vazgeçti. Çinli prensesle ev liliğin g e r ç e k l e ş m e m e s i ü z e r i n e , Sİr T a r d u ş l a r d ü ş m a n c a tavır t a k ı n d ı l a r . T'u-li Şad, T m g - h s i a n g ' a hücum ettirildi. D a h a sonra gelişecek olaylardan b u n u n sadece u f a k b i r t e h d i t o l d u ğ u n u anlıyoruz. Ç ü n k ü , arkasından elçi g ö n d e r e n B i l g e K a ğ a n , K o r e l i l e r l e Çin arasında yapılan savaşta yardımcı o l m a k i s t e d i k l e r i n i b i l d i r d i . İ m p a r a t o r o n u n b u t e ş e b b ü s ü n ü ş ü p h e ile karşı ladı. K e n d i l e r i n i n d o ğ u d a b u l u n m a l a r ı n d a n faydalanarak tekrar Çin sınırla rına h ü c u m e d e c e k l e r i n i t a h m i n e d i y o r d u . B u a r a d a K o r e l i l e r , k e n d i l e r i n e tabi M o - h o adlı Moğol b o y u vasıtasıyla Sİr T a r d ı ı ş l a ı l a ittifak y a p m a k için teklifte b u l u n d u l a r . Fakat, B i l g e Kağan, Ç i n ' e yaklaşmak a r z u s u n u taşıdığı için K o r e l i l e r l e h e r h a n g i b i r i t t i f a k a yanaşmadı. Aynı sırada hastalanan Bilge K a ğ a n , f a z l a yaşamadı ve ö l d ü . İ m p a r a t o r T'ai-tsuııg, k u r b a n keserek o n u n yas t ö r e n l e r i n e u y d u ( 6 4 5 ) . 77
7li
7 7
CTS3.S.55; HTS217B. s.5137, l.iu. I. 153. 155.204.206. GTS 3, s.58; HTS 217B, 8.6137. 6138. -66.
AHMET TASAĞIL
Sİr T a r d u ş l a r o n u n ö l ü m ü ü z e r i n e ülkelerini ikiye b ö l d ü l e r . Bilge'nİn k a d ı n l a r ı n d a n b i r i n i n o ğ l u Ye-mangTıı T u - l i - s h i h unvanıyla
ülkelerinin
d o ğ u t a r a f ı n ı , o n u n y e ğ e n i n i n oğlu J ' o - c h u o ' n u n Lü Yabgıı Kağan o l a r a k b a u tarafını i d a r e e u n e s i n e k a r a r vermişlerdi. Y e - m a n g , Pai-ıao bölgesine g e lerek Ç i n ' i n a s k e r i h i z m e t i n e girdiğini b i l d i r d i ise d e d i ğ e r devlet adamları o n u L,ü Yabgu'ya şikayet ettiler. O n u n yaptığı sürpriz saklın sonrası Y e - m a n g ö l d ü r ü l d ü ve ü l k e n i n tek h a k i m i o l a r a k Lü Y a b g u , Hsie-li-chü-li-shih-hsieslıao-to-mi (II Küllüg Ş a d hsie-shao-ıo-mi) ünvamııı aldı. B u sırada Çin o r d u s u n u n ç o ğ u kuzeydoğuda L i a o bölgesinde savaşta i k e n fırsattan y a r a r l a n m a k İsleyerek, Çin ş u u r l a r ı n a h ü c u m e n i . Ç i n i m p a r a t o r u yine s a v u n m a savaşı için ö n l e m l e r aldı. T a o T s u n g , S h u o - c h o u ' y a , Hsİe W a n - c h ' e i l e A-shİh-ua She-er S l ı e ı ı g - c h o u ' y a , Sa-hıı VV'u-jen. Ling-chotı'ya m e v z i l e n m e l e r i İçin g ö n d e r i l d i l e r . Chİlı-ssıı-shİh-Iİ ile Çin i d a r e s i n d e k i CÖk-Türkler Çin S e d d i ' n i n d ı şında k a n a l l a r a ayrılarak b o y n u z g i b i o l m u ş l a r d ı . B u hazırlıkların büyüklü ğ ü n ü ö ğ r e n e n Sİr Taı duşlar g e r i çekildiler. S i r T a r d u ş ü l k e s i n d e tek başına h a k i m o l a n ve Ç i n ' e dalü e n kuvvetli z a m a n l a r ı n d a akın y a p a b i l e n Lü Y a b g u Kağan, ülkesinde h u z u r l u b i r idareyi tesis e d e m e d i . B u n u n sebebi k a y n a k l a r a göre k e n d i s i n i n İhtiras s a h i b i olması i d i . Babası z a m a n ı n d a k i değerli v e z i r l e r i n ç o ğ u n u öldürttü. N e t i r e d e sağ k a lanları d a b u n d a n h u z u r s u z o l d u l a r . Ayrıca, şadlardan A - p ' o i l e Ç i n l i l e r i n g ö n d e r d i ğ i elçi d o ğ u d a k i Mo-ho'tarııı b ö l g e s i n d e buluştular. A r k a s ı n d a n a r a l a r ı n d a ç ı k a n iç savaşta netice a l ı n a m a d ı . Bazı devlet adamları Çinlilerin A-p'o'nuıı tarafını tutması y ü z ü n d e n o n l a r ı n a s k e r l e r i n i n geldiğini z a n n e t m e l e r i ü z e r i n e h a l k endişeye kapıldı ve Lü Yabgu'yıı terk etmeye başladı. N i hayet asker sayısı iyice a z a l a n Lü Y a b g u , o n k a d a r süvariyle A-shİlı-na S h i l ı chien'e sığınmak üzere yola çıktı. Fakat, yolda Uygurlar tarafından öldü rüldü. A i l e s i t a m a m e n k a t l e d i l d i . E l l i altmış b i n kadar ahalisi D o ğ u T ü r k i s t a n ' d a küçük devletçiklere sığındı. B i l g e Kagan'uı ağabeyinin oğlu T t ı o - m o c h i h g e r i d e k a l a n l a r tarafından İ-t'e-wu-slıilı Kağan ünvamyla h ü k ü m d a r y a pıldı. B u a r a d a Çin i m p a r a t o r u n a elçi g ö n d e r e r e k aslında Ö t ü k e ı ı d e y e r leşmek i s t e d i k l e r i n i b i l d i r d i l e r . Çin İ m p a r a t o r u Ts'tıi Ttın-li ile I.i Sbİh-chi'ye onları güvenli ve pasif b i r h a l d e y e r l e ş ü r m e görevi v e r d i . Böylece O n l a n n ül k e l e r i y e n i d e n lesis e d i l d i . T u o - m o - c h i h , S i r Tarduşların başına g e ç i n c e eskisi g i b i çok sayıda k ü ç ü k T ö l e s b o y u g e l i p o n a itaai e d i y o r d u . B u d u r u m Çinlileri y e n i d e n endişeye sevk e t l i . Özellikle i m p a r a t o r a n i b i r S i r T a r d u ş saldırısından k o r k u y o r d u . L i
GÖK-TÜRKLER II (FETRET DEVRİ 630-681)
39
Shİh-chi onların üzerine gönderildi. K e n d i s i n e verilen e m r e göre teslim o l a n l a r a b i r şey yapılmayacak, karşı g e l e n l e r ise ö l d ü r ü l e c e k i d i . O , T u o - m o chİh'niri b u l u n d u ğ u yere vardığında Sİr T a r d u ş h ü k ü m d a r ı ç o k şaşırmıştı. T u o - m o - c h i l ı teslim o l a c a ğ ı n ı söyledi İse d e g i z l i c e Ç i n l i l e r e baskın yapmayı d ü ş ü n ü y o r d u . Fakat, Çinli k u m a n d a n o n u n asıl n i y e t i n i ö ğ r e n i n c e h ü c u m a geçti ve beş-altı b i n kişiyi ö l d ü r d ü . Yaşlı g e n ç o t u z b i n kişiyi d e yakalamıştı. B u a r a d a H s i a o Ssu-ye adlı b i r e l ç i n i n U yg u r l a r a g ö n d e r i l d i ğ i n i d u y a n T ı ı o m o - e h i h , g i d i p adı g e ç e n elçiye teslim o l d u . Ç i n b a ş k e n ı i n e g i t t i , o r a d a S a ğ Muhafızları g e n e r a l i tayin e d i l d i . Ayrıca, o r a d a ikâmet e t m e s i için tarla s u n u l m u ş t u . S i r T a r d u ş l a r yıkıldıktan s o m a Ch'İ-pi, U y g u r g i b i o n b i r T ö l e s b o y u Ç i n i m p a r a t o r u y l a temasa g e ç e r e k i t a a d e r i n i b i l d i r d i l e r . Adı g e ç e n Çinli k u m a n d a n S i r Taı duşlardan a r t a k a l a n A - p ö T a - k a n ( l a r k a n - t a ı i ı a n ) T y e n d i ve b i n d e n fazla baş kesti. İki yüz l i kuzeye s ü r d ü . 6 5 0 yılında S i r T a ı duşlardan arta k a l a n b i r kısım Çinli k u m a n d a n t a r a f ı n d a n Ç i n ' e g e t i r i l d i ve C h ' i - t a u eyaletinde yerleştirildiler". 2. C h ' e - p i K a g a n ' ı n Bağımsızlık T e ş e b b ü s ü Gök-Türklerİn m e n s u p olduğu A-sbilı-na s o y u n d a n g e l e n b i r bey 038 yı lından i t i b a r e n A l t a y d a ğ l a n havalisinde h ü k ü m sürmeye başlamıştı. Unvanı C h ' e - p i o l a n b u b e y i n asıl adı H u - p o i d i . V e r i l e r i b i l g i y e g ö r e ataları C o k T ü r k D e v l e t i ' n i n bağımsız o l d u ğ u d e v r e d e " k ü ç ü k k a ğ a n l ı k " y a p m ı ş l a r d ı . Y a n i ailesi devlet y ö n e t m e t e c r ü b e s i n e s a h i p i d i . M e r k e z i A l t a y d a ğ l a r ı n ı n k u z e y i n d e b u l u n u y o r d u . 630 yılının başında II Kağan m a ğ l u p o l u p . Çinlilere esir d ü ş t ü ğ ü n d e başsız k a l a n G ö k - T ü r k halkı o n u h ü k ü m d a r s e ç m e k istedi. A n c a k , o sıralarda S i r T a r d u ş l a r ç o k büyük b i r g ü ç h a l i n d e yükseliyoıiaıdı. Çinlilerin desteği i l e kağanlıklarını ilân etmişlerdi. O n l a r d a n ç e k i n e n C h ' e p i , "Büyük K a ğ a n " o l m a y a cesaret e d e m e d i . S i r T a r d u ş l a r kuvvetli o l d u k l a rından o ve halkı g i d i p o n l a r a b a ğ l a n d ı . Fakat, akıllı oluşu , iyi p l a n l a r y a p ması y ü z ü n d e n m i l l e t i n ç o ğ u o n u n e t r a f ı n d a t o p l a n ı y o r d u . B u d u r u m S i r Tardıışlaıı endtşeleııdirmeye başlamıştı. İleride d a h a d a z o r vaziyette k a l a b i lecek o k l u k l a r ı n d a n n e t i c e d e o n u ö l d ü r m e y e k a r a r v e r d i l e r . B u n u d a h a ö n c e d e n lıalıer alan C h ' e - p i k e n d i b o y n u n y a n ı n a alarak kaçtı. A l t a y dağlarının
Bu bilgileri» en teferruatlı olarak bulunduğu M I H 217B. 5.61346139'daki metin ter cüme edilerek aşağıda veriliniştir. GTS 199B. 5. 5345-5349 arasında konuşma metinlerinin ol madığı daha kısa bir bölüm vardır. Buradaki bilgiler mukayese edilmiş ve gerekli değerlen dirme yapılı m şiir. T K
HTS d:kı Sir Tardıı; bclumuııun kısmen terenin? sı ıçuı ayrıta bki Chn", ruııes s 14 >t.
40
AHMET TAŞAGIL
k u z e y i n e sığındı. S i r T a r d u ş l a r , o n u arkasından birkaç b i n süvari ile t a k i p et tilerse d e yakalayamadılar. C h ' e - p i i l e b e r a b e r i n d e k i l e r i n sığındıkları y e r i n üç tarafı sarp kayalık İdi. S a d e c e b i r tarafından a r a b a ve süvari g e ç e b i l i r d i . B u n u n l a b i r l i k t e toprağı düz ve geniş i d i . K e n d i s i ve etrafındaki insanlar için müsait b u l a r a k orayı işgal e d e r e k yerleşti. B u b ö l g e o n u n S i r Tarduşlara b a ğ l a n m a d a n ö n c e k i eski y u r d u i d i . T ' a ı ı g h a n e d a n ı m e r k e z i n e o n b i n l i ( yaklaşık 5760 k ı n ) m e s a f e d e b u l u n a n b u m e r k e z d e C h ' e - p i k e n d i n i korumayı başardığı g i b i g ü c ü n ü arın maya başladı. Ç ü n k ü , iyi yetişmiş a s k e r l e r i n i n sayısı o t u z b i n e ulaşmıştı. N e t i c e d e k e n d i n i İ-chu-ch'e-pi K a ğ a n ilân e t t i . B a t ı s ı n d a b u l u n a n K a r l u k b o y u , k u zeyde Yeııisey N e h r i k a y n a k l a r ı n d a yaşayan Kırgızlar o n a itaat e t t i . Artık k e n d i n e o l a n güveni a r t m ı ş ü . Z a m a n z a m a n doğuya akınlar yapıyor, evvelce bağlı olduğu S i r T a r d u ş l a r ı n sürülerini yağma e d i y o r d u . Aynı sıralarda Çin ile savaş h a l i n d e b u l u n a n S i r T a r d u ş l a r ı n C h ' e - p i ' y e karşı kuvvet g ö n d e r m e l e r i m ü m k ü n değil i d i . B u a r a d a S i r T a r d u ş l a r ı b o z g u n a uğrattı; b u n d a n s o n r a ilân ettiği k a ğ a n l ı ğ ı n d a h a d a b ü y ü d ü ğ ü n ü d ü ş ü n m e y e başladı. S i r T a r d u ş l a r , Çinliler tarafından d a y e n i l i p zayıflamışlardı. Doğu G ö k - T ü r k ü l k e s i n d e o n a karşı d u r a b i l e c e k h e r h a n g i b i r g ü ç kalmamıştı. B u a r a d a Çin İle siyasî temas k u r m a k istedi. B u n u n için d e oğlu Sba-po-lo(lşbara) T e g i u ' i Çin b a ş k e n t i Ch'aııg-an'a g ö n d e r d i . G ö k - T ü r k ülkesinde yetişen m a l l a r d a n h e d i y e l e r s u n d u . Ayrıca, i m p a r a t o r T'ai-tsııug'a, Çin b a ş k e n t i n e g e l m e k a r z u s u n d a o l d u ğ u n u , i z i n istediğini b i l d i r d i . İ m p a r a t o r i k i g e n e r a l i A n T ' i a o - c h ' e ve H a n Hua'yı o n u a l m a k ve refakat amacıyla g ö n d e r d i . H e r i k i g e n e r a l C h ' c - p i ' n i n y a n m a v a r d ı k l a r ı n d a o n u n değişmiş o l d u ğ u n u ve Ç i n ' e g e l m e k ten vazgeçtiğini g ö r d ü l e r . B u n u n üzerine H a n H u a y e n i b i r p l a n yaptı. K a r l u k b o y u n u , C h ' e - p i ' n i n ü z e r i n e saldıı tacaktı. A n c a k , d u r u m u n f a r k ı n a varan C h ' e - p i , o n u n ü z e r i n e oğlu Chih-pİ T e g i n ' İ yolladı ve ö l d ü r t t ü . A r k a s ı n d a n A n T ' i a o - c h ' e d a o r t a d a n kaldırıldı, i m p a r a t o r b u h a d i s e l e r d e n dolayı C h ' e - p i K a g a u ' a ç o k kız mıştı. G e n e r a l K a o K'an'ı t e k r a r G ö k - T ü r k ü l k e s i n e g ö n d e r e r e k , U y g u r ve P'ıı-kıı ( B u ğ u ) boylarının a s k e r l e r i y l e b i r l i k t e o n a saldırmasını e m r e t t i . K a r tukların reisi N i - s h u Kül İ l t e b e r ve Ch'u-mtı-k'unTar e r k i n i Bagatıır g i b i bazı reisler Çinli k u m a n d a n ı n tarafına geçtiler. S o n u n d a C h ' e - p i yalnız kalmıştı. Diğer b ü t ü n T ü r k b o y l a n T ' a ı ı g İ m p a r a t o r l u ğ u ile İşbirliği yapmıştı. 650 yı lında müttefik o r d u s u A-hsİ Dağı'na vardı. C h ' e - p i Kağan, Çinli o r d u ve m ü t tefiklerine karşı savaşmaya kararlı i d i . B u yüzden bütün m i l l e t i n i savaşa davet
GÖK-TÜRKLERII (FETRET DEVRİ 630-681>
11
e ı ü . A n c a k , lıiçbiri savaşmak i s t e m e d i . B u n u n ü z e r i n e y a n ı n a karısını ve b i r kaç yüz süvari alıp A l t a y d a ğ l a r ı n a kaçtı. Çin o r d u s u A l tay d a ğ l a r ı n a k a d a r o n u t a k i p e d i p yakaladı. K e n d i s i b a ş k e n t C h ' a n g - a n ' a g e t i r i l d i , d i ğ e r taraftan d a balkının tamamı teslim o l m u ş t u . Ayın sıralarda Ç i n ' d e taht değişikliği m e y d a n a g e l d i . T ' a i - t s u n g Ölünce y e r i n e oğlu Kao-tsııng o t u r m u ş t u . Clı'e-pi, Ch'aııg-au'a getirildiği sırada h e nüz y e n i tahta ç ı k m ı ş o l a n Kao-tsııng, o n u ö l d ü r m e d i ; kutsal Ç i n t a p m a k l a rına ve i m p a r a t o r l u k aile m e z a r l ı ğ ı n a g ö t ü r ü l d ü . Hayatı bağışlandı. Ch'aııga n ' d a o t u r m a y a m e c b u r e d i l i p s o l muhafızları generalliği unvanı v e r i l d i . G e r i d e k a l a n halkı ise O m k e n Dağı'ııda o t u r m a y a başlamıştı. O n l a r için I-augsban askerî valiliği tesis e d i l d i . ' 7
1
S. D i ğ e r K ü ç ü k T ü r k B o y l a r ı n ı n Ç i n i l e M ü n a s e b e t K u r m a l a r ı 6TG yılında Doğu Gök-T ürk ü l k e s i n d e tek h a k i m o l a n S i r T a r d u ş l a n n g ü c ü kağanları B i l g e ' n i n ö l ü m ü ve a r k a s ı n d a n Çinlilerin baskısı s o n u c u b e r taraf e d i l i n c e , yaklaşık y i r m i yıl b u b o y a bağlı k a l a n d i ğ e r küçük T ü r k g r u p ları başı b o ş kaldı. 647 yılından i t i b a r e n h e m e n h e p s i Ç i n ' e elçi g ö n d e r e r e k siyasî m ü n a s e b e t k u r m a k i s t e d i l e r . Ç i n ' d e k i T ' a ı ı g h a n e d a n ı n ı n i m p a r a t o r u T ' a i - t s u n g ve h a l e f i Kao-tsııng, Töles adı v e r i l e n b u T ü r k (»oylarıyla, kuzey ddğıılartndakİ küçük M o ğ o l İKiylarını vassal o l a r a k k a b u l e l t i . B o y r e i s l e r i n i n h e p s i n e m u h t e l i f Çin unvanları v e r i l i r k e n , boyların b u l u n d u k l a r ı t o p r a k l a r a askerî valilik adları k o n u l d u ' " . 1
Bugtl(BuglU): B u ğ u t b o y u Ç i n c e P'ıı-kıı ve P u - k u ş e k i l l e r i n d e t r a n s k ı i p t e e d i l m i ş t i r . K a y n a k l a r c a ç o k k u z e y d e b u l u n d u k l a r ı b e l i r t i l e n söz k o n u s u T ü r k b o y u , f o l a Irmağı'uuı k u z e y i n d e k i sahada yaşıyordu. T o - l a n - k o b o y u n u n d o ğ u sını r ı n d a i d i l e r . A h a l i l e r i n i n sayısı o l u z b i n i k e n ç ı k a r a b i l d i k l e r i yetişmiş asker sayısı o n b i n i d i . B ü t ü n d i ğ e r T ö l e s boyları g i b i o n l a r d a Gök-'Türk D e v l e r i ' *' Bıı bilgilerin bulunduğu metinler T T 198, 1073c; CTS 194A, s.5165, 11TS 215A. s.6040. 604l:TFYK 986, la, T C T C 198, s.6250, 199, s. 6262, 6265, 6271. 6272; VVHTK 2691a. Ayrıca bkz.Liu, 1. s. 155 d.. 207-210: Clıaujı Jen-ı'ang, aynı eser, s. 116-118;Liu İ-t'aug." T'ıı-chfte K'o-haıı Slıilı-lısi-k'ao'. s.49-50. *' 647 yılından İlıhari ıı I aıitf İınnaıalorlıığıı ile temasa geçe ıı S;ÎZ konusu Tıırk boylamını reisliııııııı tanıdığı Türkçe unvanlar te Çinlilerin verdiği unvanlar ıcuı hkz J Hamillon. Tzquz ( l g ı i 7 et O n uğur". Jouı nal Asiatiqııe. 1962. s.33. 53. 54 vd.: M . Mori. " O n Chi-li1 11 I lı.'İMI l-.ll.ılıu I and Clıi-clıiıı(iıkin) of tlıe T'ıelı-le Tribes", Arla Asialica. 9. Tokyo 1965. 1.53 HL
42
A H M E T TASAĞII,
ııin h â k i m i y e t i n e g i r m i ş l e r d i . D o ğ u G ö k - T ü r k D e v l e t i yıkılıp, S i r T a r d u s g ü c ü O t ü k e n ve G o t » Ç ö l ü ' n ü n b ü t ü n k u z e y i n i kaplayınca B u g u T a r o n l a r a itaat e l t i l e r . 6 4 7 d e S i r T a r d ı ı ş l a r yıkılıp, siyasî o t o r i t e l e r i o r t a d a n kalkınca r e i s l e r i P ö - f ı ı i l t e b e r unvanlı Ko-lan-fıı-yen T ' a n g İmparatorluğu'yla temasa g e ç e r e k b a ğ l ı l ı ğ ı n ı b i l d i r d i " . 6 5 0 yılından s o n r a D o ğ u G ö k - T ü r k ülkesini 1
i d a r e e t m e k için y e n i b i r v a l i l i k d ü z e n l e m e s i y a p a n Çinliler, o n l a r ı n t o p r a k larına C h i n - h u e i eyaleti adını v e r d i l e r . R e i s i n k e n d i s i n e ise Sağ muhafızları g e n e r a l i unvanı tevcih edildiği g i b i , ayrıca askerî vali d e y a p ı l d ı . 82
Tung4o(Tongr&): Sir T a r d u ş l a r ı n k u z e y i n d e yasayan T o n g r a b o y u , ayın z a m a n d a T o - l a n ko'larııı d o ğ u s u n d a i d i . O n b e ş b i n aileye s a h i p oldukları g i b i otuz. b i n ye tişmiş a s k e r l e r i b u l u n a n T o n g r a b o y u n u n yaşadığı yer Çin b a ş k e n t i n e 7 b i n l i ( 3 5 0 0 k m ) mesafede i d i . 6 2 7 yılında diğer b o y l a r l a D o ğ u Gök-Türk kağanı İl'e karşı isyan etmişler ve ü z e r l e r i n e g ö n d e r i l e n Yü-ku Ş a d i l e T u - l i k u m a n dasındaki orduları m a ğ l u p e t m i ş l e r d i . 628'de Çin b a ş k e n ü Ch'ang-aıı'a elçi g ö n d e r e n r e i s l e r i i l t e b e r Slıih-chien Ç o r , T ' a n g h a n e d a n ı y l a temasa g e ç t i * ' . 6-17'de T o n g r a b o y u n a Çinliler Kııi-liıı Askerî valililiği adını v e r d i l e r " . D a h a 1
s o n r a 648'de söz k o n u s u b o y G h ' e - p i hadisesi dolayısıyla adları k a y n a k l a r d a zikredilmiştir. Tu-po: T u - p o T a r m Çin kaynaklarındaki b i r d i ğ e r yazılışı T u - p ' o ' d u r . T ö l e s b o y ları arasında z i k r e d i l e n b u boy üç g r u b a ayrılmış h a l d e , fakat yine b e r a b e r c e yaşıyorlardı. B a t ı l a r ı n d a Kırgızlar, g ü n e y l e r i n d e U y g u r l a r b u l u n u y o r d u . B u b o y a s l ı n d a k o m ş u l a r ı n a g ö r e k ü ç ü k i d i . K u z e y l e r i n d e ise " K ü ç ü k d e n i z " vardı. Nüfus miktarı k o n u s u n d a bilgi verilmemiştir. 6 4 7 yılında k u z e y k o m şuları Kıırıkanlar Çin sarayına a d a m g ö n d e r i p , siyasî temas k u r u n c a o n l a r d a harekete geçip aynı işi yaptılar *" . 1
8 1
m
8 : 4
8 1
1
TTdeki metin binaya kadar (199, 1080c) gelmektedir. CTS 199A, s.5384. HTS 217B, s.6140: WHTK 2698r. T T 198, 1080c;l ITS 217B, 6040-6041; VVHTK 2699a. CTS 199A, s.5348.
* ' HTS 217R. 6144. T T 199, 1081a; VVHTK 2699a; Ayrıca bk*. F.berhard. aynı eser. s.72.
GÖK TÜRKLER II (FETRET DEVRİ 630-6811
43
Bayırku: Ç i n c e v e s i k a l a r d a Pa-ye-ku ş a k l e n d e yazılan BayırkuTar, başlangıçta T 6 les b o y l a n ı l ı n i ç i n d e S i r T a r d ı ı ş l a r d a u s o n r a e n ö n e m l i b o y i d i l e r . G o b i ÇÖKi'nüu k u z e y i n d e yaklaşık 570 k i l o m e t r e k a r e l i k b i r a l a n d a d a ğ ı n ı k o l a r a k y a şıyorlardı ve a r a l a r ı n d a b i r b i r l i k m e v c u t değildi. B u ğ u l a n ı l d o ğ u komşusu i d i l e r . Altmış b i n a i l e d e n m e y d a n a geliyorlardı. O n b i n d e n fazla yetişmiş as k e r l e r i b u l u n u y o r d u . T o p r a k l a r ı o d a k b a k ı m ı n d a o l d u k ç a z e n g i n i d i . Moğol asıllı b i r b o y o l a n M o - h o ' l a r l a komşu i d i l e r . 629 yılında B u ğ u , T o n g r a , IIsİ ve K ' u - m o - h s i g i b i b o y l a r l a aynı z a m a n d a Çin sarayına a d a m g ö n d e r d i l e r . S İ r I n d u ş l a ı ıu siy ı s ı gııctı o r t a d a n kalkınca 647 d e r e i s l e r i Clı u-lı-shıb ı k e b e ı Çin i m p a r a t o r u n a itaatini b i l d i r d i ve b u b o y u n b u l u n d u ğ u yerde Y o u - l i n t u tlt'luğu k u r u l d u . K e n d i s i n e sağ muhafızları g e n e r a l l i ğ i t e v c i h e d i l i p , T ' a n g h a n e d a n ı n a b a ğ l a n d ı . 650-661 a r a s ı n d a İzgil, B u g u t , T o n g r a g i b i b o y l a r l a b i r l i k t e Ç i n ' e karşı isyan e t m i ş l e r d i . Ü z e r l e r i n e g ö n d e r i l e n Çinli g e n e r a l C h a n g j e ı ı - ı ' a i onları y e n i p , r e i s l e r i n i n ' " kafasını k e s t i . 1
To-lan-ko: B u b o y u n Çin kaynaklarındaki b i r başka yazılış şekli T o - l a n ' d ı r . S İ r T a ı duşların d o ğ u k o m ş u l a r ı n d a n i d i l e r . T o l a SuyuTıuıı k e n a r ı n d a yaşıyorlardı. Nüfusları h a k k ı n d a k a y n a k l a r d a b i l g i v e r i l m e y e n adı g e ç e n b o y o n b i n y e tişmiş asker çıkarabiliyordu. S i r T a r d u ş l a r yıkıldıktan s o n r a o n l a r ı n reisi T o laıı-ko-mo(bey?) U y g u r l a r l a b i r l i k t e h a r e k e t e d e r e k Ç i n ' e b a ğ l a n d ı . 647'de Yen-jan a s k e r i valiliği o l d u " ' . 6 5 0 yılında büyük G e n e l A s k e r i V a l i l i k l e r i h d a s e d i l d i ğ i n d e T o - l a n - k o r e i s i n e a s k e r i valilik verilmişti. O ö l ü n c e T o - l a n - k o Fu-sai büyük i l teber o l m u ş ve Çinlilerin verdiği askeri v a l i l i k d e v a m etmiştir™ . 1
Hıı-hsie: T o - l a n - k o b o y u n u n k u z e y i n d e i k i k a b i l e h a l i n d e yaşıyorlardı. E n fazla yedi b i n asker çıkarabildikleri b i l d i r i l m e k t e d i r . G47'yi t a k i p e d e n yıllarda Çin b a ş k e n t i n e elçi g ö n d e r d i k l e r i an [aşılıyor "'' . B u b o y u n i k i k a b i l e s i n d e n b i r i n i n ,
8 6
N 7
T T 199. 1081a;CTS 199A, s.5348; II IS 217B, s.6139, 6140; VVHTK 2699a. CTS 199A. s.5348. HTS217B.S.6142.TT 19R, 1081a; VVHTK 26996. YVTİTK, 2699b;TT 199, 1081a.
44
A H M E T TASAĞ1L
a d ı n ı n S s u - c l ı i c ( i z g i l ) , d i ğ e r i n i n ise H s i - c h i e i d i . İkisinin t o p l a m y i r m i b i n askeri vardı' ". Hıı-bsie b o y u n a 647'de K a o - c b ' ü e askeri valiliği adı verilmişti . 1
91
A-tic(Ediz): T o - l a n - k o T a r ı n kuzeybatısında yaşıyorlardı, lün y e d i yüz yetişmiş askere s a h i p i d i l e r . S u i h a n e d a n ı d ö n e m i n d e b u b o y u n adı H o - h s i i d i . Bayırkıı b o y u ile b i r l i k t e 6 4 7 yılında Çin İle temas k u r m u ş l a r d ı . D a h a s o n r a o n l a r ı n t o p raklarına C h i - t ' i e n a d ı n ı v e r e n Çinliler k e n d i l e r i n e bağladılar' ' . 1 2
Ch 'i-pi: Ch'i-piTerİn b i r d i ğ e r adı Ch'i-pİ-yü i d i . To-laıı-ko b o y u n u n g ü n e y i n d e yaşıyorlardı. B i r z a m a n l a r Karaşar'ın kuzeybatısında i d i l e r . O n l a r ı n reisi b i r z a m a n l a r k e n d i n i I - w u - c h e n B a g a Kagaıı ilân etmiş d i ğ e r taraltan kardeşi d e B a g a t u r T e g i n o l m u ş t u . İkisi d e cesaretleri İle şöhret kazanmışlardı. Bagatıır Öldiiğıuıdc oğlu I l o - l i i d a r e y i ü z e r i n e aldı. D o ğ u G ö k - T ü r k D e v l e t i yıkıldık tan s o n r a 6 3 2 yılında b o y u y l a b e r a b e r Ç i n ' e gitîi. K a n s u ' d a i k i eyalete b o y halkı y e r l e ş t i r i l i r k e n , Ho-li'niıı k e n d i s i Ç i n o r d u s u n d a vazife aldı. B u boy d a h a s o n r a S i r T a r d u ş l a r a katıldı. 653 yılında b u b o y için a s k e r i valilik ihdas edildi(lıo-lan t u - h u - f u ) . Ayrıca, k u z e y Büyük G e n e l A s k e r i V a l i l i k sınırlarına d a h i l edilmişti. H o - l i , Çin a d ı n a 6 4 7 ' d e K o r e l i l e r l e , d a h a s o n r a Batı G ö k Türkleri ile savaşıp b i r ç o k zafer k a z a n d ı . 03
Basını Har: B a s m ı l l a r , B a y k a l G ö l ü ' n ü n k u z e y i n d e yaşıyorlar ve Kırgızların g ü n e y d o ğ u s u n d a b u l u n u y o r l a r d ı . D a ğ l a r d a dağılmış vaziyette oturuyorlardı. T u n h u a n g ' a d o k u z b i n l i m e s a f e l e r i vardı 649 yılında elçi g ö n d e r e r e k T ' a n g h a n e d a n ı n a bağlılıklarını
bildirmişlerdi'".
Kı ın kanlar: Baykal G ö l ü ' n ü n k u z e y i n d e yaşayan Kurıkaıı b o y u beş b i n yetişmiş asker çıkarabilıtıe g ü c ü n e s a h i p i d i . Ç o k güzel a l l a r yetiştirdikleri b i l d i r i l e n K u r ı kaıı b o y u n u n toprakları k u z e y d e n i z i n e k a d a r u z a n ı y o r d u . 6 4 7 ' d e ı ı s o n r a Çin i l e i r t i b a t k u r m a k istemişlerdi. K e n d i l e r i n e K ' a n g S u - m i adlı g e n e r a l i ' HTS217B. S.614S. CTS 199A, s.5349. • T T 199, 1081a; CTS 199A, s.5348; HTS 217B. s.6142; WHTK 2699b. ' " C T S 199A. s.5349; HTS 2I7B. s.642;TT 199 1081a. h ; WHTK 2699b. HTS 217B, 6143; WHTK 2717c; kültürleri kollusunda ayrıca bkz. Eberlıard. s.65, 66. İH
fi
1 , 1
GÖKTÜRKLER II (FETRET DEVRİ 630-681)
45
karşılık o l a r a k g ö n d e r e n Ç i n l i l e r o n l a r ı n t o p r a k l a r ı n ı H s ü a n - c l ı ' ü e eyaleti i l a n etmişlerdi. 6 6 2 yılında HsÜan-ch'ÜC e y a l e t i n i n adı Ch'u-wıı adıyla değiş t i r i l d i ve Fiaykal Gölü büyük g e n e l askerî valiliğine d a h i l e d i l d i ' ^ . Kırgızlar: llüyük I h ı n İ m p a r a i o r l u ğ u ' n u n ilk zamanların (m .ö. 2 0 1 ) ' d a n heri Sayan ( K ö g m e n ) d a ğ l a r ı t ı ı n k u z e y i Venisey N e h r i n i n kaynaklarının çıktığı havzada yaşayan Kırgızlar, 5 5 8 yılından ö n c e 1. G ö k - T ü r k D e v l e t i kağanı Mııkaıı'a itaat eunişlerdi. C h ' e - p i Kağan 111 bağımsızlık h a r e k e t i s o n a e r i p . Ç i n ' e teslim o l u n c a o n l a r d a 6 4 8 yılında T ' a n g i m p a r a t o r u n a elçi g ö n d e r e r e k k e n d i ülke mallarından s u n d u l a r . Reisleri Dteber Slıih-po-ch'ıı-a-r h i e u d a h a s o n r a hİzzat Çin b a ş k e n t i n e gittiğinde, i m p a r a t o r o n u n ş e r e f i n e e ğ l e n c e t e r t i p etmişti. I l ı m d a n s o n r a o n u n toprakları Kırgız valiliği arlını aldı. İ m p a r a t o r K a o - t s u n g z a m a n ı n d a b i r elçilik heyeti d a h a g ö n d e r d i l e r ' " ' . Ihın: I h ı n hı lyıınuıı bütün I o l e s boyları içinde e n güneyde b u l u n d u ğ u jeV liııde kayıt vardır. İl K a ğ a n , 6 3 0 yılının b a h a r ı n d a Ç i n ' e m a ğ l u p o l u p esir düştükten s o n r a reisleri A - t ' a n - c h i h e t r a f ı n d a toplandılar. Ç o k g e ç m e d e n S i r T a r d u ş i a r ı n siyasî birliğine d a h i l o l d u l a r . O n l a r ı n hâkimiyeti yıkılınca o z a m a n k i r e i s l e r i büyük i l t e b e r Ilııııg-waug b o y u n u toplayıp Ç i n ' e itaal e t t i . T o p r a k l a n K a o - l a n g askerî valiliği adını almıştı. B u a r a d a adı g e ç e n valilik ikiye ayrılmış, batısını A - t ' a n - c h i h , d o ğ u s u n u H u n g - w a n g i d a r e e d e r h a l e gelmişlerdi. A - t ' a n - c h i h Ölünce y e t i n e oğlu I Iııi-kui g e ç t i " . 6 4 7 ' d e I l ı m boyu 7
topraklarına Çinliler K a o - l a n g adını
verdiler .
Kutluklar: K a y n a k l a r d a Gök-Tüı klerle aynı soydan g e l d i k l e r i b i l d i h l e n Kartukların, ilk d e f a 6 2 7 yılı isyanları m ü n a s e b e t i y l e a d l a r ı n d a n b a h s e d i l m e k t e d i r . O n l a rın y e r l e r i Beşbalık'ııı k u z e y i i l e A l t a y d a ğ l a r ı n ı n batısı a r a s ı n d a k i s a b a i d i . H'u-kıı-ı h e n s u y u n a k a d a r u z a n ı y o r l a r ve To-ta-İing s u y u n u s a r ı y o r l a r d ı . D o ğ u G ö k Türk D e v l e t i yıkılınca d a Katiuklarıtı b a h s e t t i ğ i m i z b ö l g e d e y a şamaya devanı ettiğini görüyoruz. B a z e n Batı GÖk-Tü e k l e r i n e e ğ e r k u v v e t l i CTS 199A, s.5349; HTS 217B, s.6144; TFYR 961, 27a, b; WHTK 2724a. H T S 217B. s.6149: VVHTK 2724a, l>; kültürlerinin değerlendirilmesi kcmusuııda bki. Elıcrbard, 67-70. m
M
' HTS217B.s.6141. "crs 199A. »5346. ,7
46
AHMET TAŞAĞİL
İcrse bağlanıyorlar, b a z a n d a o n l a r zayıf ise bağımsız hareket ediyorlardı. B u e s n a d a ü ç büyük k a b i l e h a l i n d e b u l u n u y o r l a r d ı . B i r i n c i k a b i l e n i n adı M o u l u o i d i . B u n a M o u - t s e d a d e r l e r d i . İkincisinin adı Ch'ih-sstı İdi ve P'o-fiı adını d a taşırdı. Ü ç ü n c ü k a b i l e ise T'a-shih-li adıyla anılıyordu"". K e n d i n i S i r T a r d u ş baskısından k u r t a r a r a k A l t a y dağlarının k u z e y i n e sı ğınan C h ' e - p i K a ğ a n , b u r a d a g ü c ü n ü artırmış ve o t u z b i n kişiye ulaşmışU. O d a h a s o n r a e tr a f ı nda ki d i ğ e r boyları k e n d i n e bağlamaya başladı. K a r t u k l a r , Kırgızlarla b i r l i k t e o n a i l k itaat e d e n b o y l a r d a n i d i . 648'i takip e d e n yıllarda C h ' e - p i K a g a n ' ı n ü z e r i n e sefer d ü z e n l e y e n Ç i n l i l e r , aynı sıralarda K a r l u k , U y g u r vesair d i ğ e r T ü r k boylarını k e n d i l e r i n e çevirmeyi b a ş a r ı n c a C h ' e - p i Kağan yalnız kalmıştı. N e t i c e d e yakalanıp Ç i n ' e g ö t ü r ü l d ü . O n u yalnız b ı r a kan K a r l u k l a ı , b u h a d i s e i l e T'aııg i m p a r a t o r u n a itaat cUnişlerdi. 657 yılında üç K a r l u k k a b i l e s i n e Çinliler askerî v a l i l i k l e r v e r d i l e r . M o u l u o k a b i l e s i Yın-shan a s k e r i valiliği, C h ' i h - s s u k a b i l e s i T a - m o a s k e r i valiliği, T a - s h i h - l i k a b i l e s i ise Hsüaıı-ch'ih a s k e r i valiliği yapıldı. K a b i l e l e r i n r e i s l e r i askeri vali (tu-tu) tayin edilmişlerdi. B i r süre s o n r a C h ' i h - s s u k a b i l e s i n e C h i n f u eyaleti adı s u n u l d u . Arkasından b u ü ç K a r l u k kabilesi g ü n e y e d o ğ r u h a r e k e t e t t i . M u h t e l e m c n g e l d i k l e r i yer T a u n d a ğ l a n silsileleri i d i " " . B u n d a n 1
s o n r a Batı G ö k - T ü r k l e r i ve d i ğ e r k ü ç ü k b e y l i k l e r o n l a r d a n k o r k a r o l m u ş lardı " . 1
1
Uygurlar: D a h a s o n r a 745'1İ yıllarda O r t a A s y a ' d a büyük b i r devlet k u r a c a k o l a n U y g u r l a r , b u çalışmada ele aldığımız d e v r e d e oldukça faal i d i l e r . 627 yılından s o n r a D o ğ u G ö k - T ü r k ülkesinde başlayan b o y isyanlarında Sir T a r d u ş , Bayırku, T o n g r a ve b e n z e r i b o y l a r l a b i r l i k t e U y g u r l a r m ü h i m r o l l e r o y n a m ı ş l a r . Ü z e r l e r i n e g ö n d e r i l e n , yüz b i n kişilik G ö k - T ü r k o r d u s u n u beş b i n kişi i l e m a ğ l u p e t m e y i başarmışlardı. R e i s l e r i PTı-sa'nın b u galibiyeti Adı gecen Karluk kabile isimlerinin açıklama denemesi için bkf. II.Ecsedy, " Uİguıs and Tibetans in Pei-t'ing. 790-791 A.D.". Açla Orieıualia Huııgarica. XVII. Budapest. 1964. s.83, n.13. w
'"" İslâm kaynaklarında ki Karluklarm bulundukları yerler konusunda bkz. W. Muıorsky. Iludud el-âlem(Region of the World). London 1937. s.97, 98. R.Şeşen. İslâm Coğrafyacılarına Göre Türkler \-e Türk Ülkeleri, s.64, 65, 72, 73, 92, 93. mı 5.6143; WHTK 2725a, b; Chavaııııes, 33. 67 ıı2, 854 Karluklar konusunda ayrıca bki. H . Salman. " VII. ve X. Astılar Arasında Karluklaı ve Karluk Devleti". Türk Dünyası Araştırmaları, sayı 15. 1981. H
T
S
GÖK-TÜRK1.ER 11 (KETRET DEVRİ fi.KHİfi])
47
U y g u r l a r a büyük ş ö h r e t kazandırmıştı. B u n d a n s u m a 6 4 6 yılına k a d a r U y gurların Çin ile d o ğ r u d a n m ü n a s e b e t k u r m a m a s ı n ı n tek s e b e b i n i n ( 6 2 8 - 6 4 6 ) S i r T a r d u ş l a r a bağlı o l d u k l a r ı k o n u s u n u o r t a y a ç ı k a r m a k t a d ı r . Z a t e n S i r T a rduşların reisi kağan unvanını taşıyordu. O n l a r ı n kağanı B i l g e ' n i n 646'da ö l ü m ü Üzerine S i r I ,u duş gücü dağılmaya yüz t u t t u . Uygurların o z a m a n k i reisi Tıı-mİ-tu, onları m a ğ l u p etmişti. Arkasından IIteber unvanlı b u r e i s l e r i n i n liderliğinde Çin İle irtibat k u r d u l a r . O n u n yeğeni VV'u-ho, Kül B a g a T a r kan ve Clıü-lo-po adlı b e y l e r l e ittifak k u r u p , k e n d i s i n i o r t a d a n kaldırdı. F a kat, Ç i n l i l e r k e n d i a d a m l a r ı n ı ö l d ü r e n W u - h o ' y a karşı b i r tuzak hazırlayıp, o n u b e r t a r a f ettiler. Y e r i n e T u - m i - t ü n u n oğlu C h ' i e n ' e g e n e r a l l i k unvanı ve ren Çinliler, o n u n d a o ğ l u n u Po-jun S o l cesur muhafızları g e n e r a l i yaptılar. Ayrıca, I l a n - h a i askeri valisi tayin e d e r e k U y g u r k a b i l e l e r i n i idare e t m e s i için vazifelendirmişlerdi. Batı G ö k - T ü r k l e r i n d e ı ı Ho-lıı, Ç i n h â k i m i y e t i n e karşı bağımsızlık m ü c a d e l e s i n e giriştiğinde ü z e r i n e g ö n d e r i l e n S u Ting-faııg k u m a n d a s ı n d a k i o r d u y a Po-jun d a e l l i b i n U y g u r askeriyle katıldı. 6614364 yıl ları arasında Po-jun ö l ü n c e kız kardeşi Pi-li-tu y e r i n i aldı. Fakat, o T o n g r a ve B u g u T a r l a birleşip b e r a b e r Çin s ı n ı r l a r ı n a akınlar yaptılar. Ç i n i m p a r a t o r u Kao-ısung o n l a r ı n ü z e r i n e g e n e r a l C h a n g Jen-t'aİ'l g ö n d e r i p m a ğ l u p e t t i . 680 yılı civarında Uygurların başında T u - c h i e - c h i h g ö r ü l m e k t e d i r . 6 8 2 yı l ı n d a İlteriş K u t l u g l i d e r l i ğ i n d e II. G ö k T ü r k D e v l e t i b a ğ ı m s ı z l ı ğ ı n ı k a z a n ı n c a U y g u r l a r d a o n a katıldılar " . K
Uygurların bu devri hakkında bilgi veren Çin kaynaklan CTS 195.1.5195-5198: HTS2I7A. s.6111-6114: THY94. s.1688. 1690. 1691: WHTK 2718. a. 1>. Ba/ılarının Türkçe (ercüıııcleri için hkz.B.Ogel. Uygııılaım Mense Efsanesi. .. s. 19 vd.; aynı müellif, Uygur Devleıi ııin T;şrkkulıı ra Yükseliş Devri ;.331-3 t C . vauJarhoğlu, Ötuken B^l gesindeki Büyük Uygur Kağanlığı (Isı. Univ. yayınlanma m rs doçentlik tezi) İslaııbul 1972. s.12¬ 24. Mori. ayın makale, s. 33 vd.Ü.I/gi. Uygur Kağanlarının T a lig Sülalesi Tarihlerine Güre Soy KiilüklerİLiiu İncelenmesi. Alalürk Üniversitesi Ken-Edebiyal Kaküllesi Araştırma Dergisi, 13. 1985.S.245-261. 7
m . D O Ğ U GÖK-TÜRK ÜLKESINDE ÇIN K O N T R O L Ü 1, D o ğ u GÖk-Türk Ü l k e s i n i n Ç i n l i l e r T a r a f ı n d a n İ d a r i B ö l g e l e r e Ayrıl ması C h ' e - p i Kağan ın bağımsızlık t e ş e b b ü s ü n ü n h e m k e n d i s i n e bağlı g r u p l a r h e m d e d i ğ e r T ü r k boylarının i h a n e t i yüzünden başarısızlığa uğraması Doğu G ö k - T ü r k Devleti'niıı t a m a m e n Çin k o n t r o l ü n e g i r m e s i n e yol açmıştı. D o ğ u Gök-Türk Devleri 6'İO yılında yıkılmasına r a ğ m e n kapladığı b ö l g e l e r i n hepsi Çin'in e l i n e g e ç m e m i ş t i . S a d e c e , Çin Şeddi n i n kuzeyi l a m manasıyla V a n g İ m p a r a t o r l u ğ u n u n hâkimiyeti altında i d i . B u g ü n k ü Moğolistan t o p r a k l a rında ve k u z e y i n d e ise Çin'in siyasî ü s t ü n l ü ğ ü n ü t a n ı m a k l a b e r a b e r S i r T a r duşlaı 647'li yıllara k a d a r k e n d i güçlerini d e v a m e t t i r m i ş l e r d i " . H a t t a Çin 1
3
Ş e d d i ' n e u z a n a n a k ı n l a r d a b u l u n m u ş l a r d ı . Sİr T a r d u ş l a r bit b a k ı m a p e r d e oluşturarak, Çin'in d a h a kuzeye ulaşmasını e n g e l l i y o r l a r , d i ğ e r taraftan Gb'epi'yi d e korkutuyorlardı. O n l a r ı n yıkılması G h ' e - p i ' y e b i r a n l a m d a r a h a l n e fes aldırmıştı. A n c a k . Ç i n l i l e r d e r h a l U y g u r , K a r l u k ve b e n z e n T ü r k b o y l a n y l a temasa g e ç m e k ve k e n d i ordularıyla birleştirmek suretiyle C h ' e - p i ' y i sı kıştırdılar ve n e t i c e d e o n u etkisiz h a l e g e t i r d i l e r . C h ' e - p i hadisesi dolayısıyla A l tay d a ğ l a r ı n a k a d a r u z a n a n Çin askerî gücü b u h a v a l i n i n coğrafi ve etnik yapısını ö ğ r e n d i . Ayrıca, artık karşılarında büyük b i r güç kalmaması k e n d i l e rinin
rahat d a v r a n m a l a r ı n a s e b e p o l u y o r d u . N e t i c e d e D o ğ u G ö k - T ü r k ülke
s i n i n k e n d i h â k i m i y e t l e r i n d e idaresi için y e n i b i r politikayı u y g u l a m a y a baş ladılar. D a h a ö n c e s ı ğ ı n a n l a r t o p r a ğ a bağlı h a l e g e t i r i l m i ş l e r d i . Y a n i Çin'in i ç i n e g i r e n l e r t a r ı m a başlamışlardı. O n l a r ı n k u z e y i d o ğ u d a n batıya doğru u z a n a n i k i büvük g e n e l a s k e r i valiliğe aynlriı. Güneydekiıüıı adı Vüıı-chııng T u - h ı ı - l ü ' l u ğ u i d i . T u - h u - f u l u k k e n d i İçinde üç ayrı g a ı n i z o ı ı h ı ğ a b ö l ü n m ü ş t ü . B u n l a r ı n adı I.ang-shan tU-tU-fuTllğu(bugün Ç a h a r e y a l e t i n i n , Hıtailai vilayeti b a t ı s ı n d a ) , S a n g - c h ' i e n tu-tu-fu'luğu(bugün S h a n - h s i e y a l e t i n d e Shan-yin vilayeti g ü n e y i n d e ) , Yün-cluıng tu-ıu-iu'luğu(bugün Sııi-yüaıı eyale t i n i n K u e i - s u e i vilayetinde) i d i . B u askerî valiliğin g ü n ü m ü z d e k i m e r k e z i H o -
' lıı-tıı(askeri işlere hakan vali) unvanııun iarilıİ gelişimi için bkz. H Ecsedy. O l d " Turkic Tilles of Chinese Origin". Acta Orientalia Hungarka, KVIII, 1965. s,84.
GÖKTÜRKLER II (FETRET DEVRİ G3fHiBI )
Iin4c'e-er ş e h r i d i r . B u n l a r d a n başka S ı ı - n u n g " " g i b i o n dört e y a l e t ( c h o t ı ) d r b u Büyük g e n e l askerî valiliğe d a h i l edilmişti. D a h a s o n r a B a y k a l G ö l ü ' n ü n adını taşıyarak o l a n Yen-jan tu-hu-fu'luğıı ise y e d i lıı-lıı-fu'hıktan müteşekkil i d i . H a n - h a i tu-tu-fıı'luğıı(mcrkczi b u g ü n M o ğ o l i s t a n ' d a K o b d o i l e A l [ay d a ğ l a r ı n ı n d o ğ u u c u n d a
bulunmaktadır)
C h İ n - İ H i i ( b u g ü n Moğolistan'da K a r k a ( K o - e r - k o ) l ı ö l g e s i n d e d i r ) H s i n - l i g i b i askerî v a l i l i k l e r i n dışındakilerin adları k a y n a k l a r d a / İ k i e d i l m e m i ş i n . B u n u n yanında S e l e ı ı g a N e h r i boylarında olduğu t a h m i n e d i l e n Hsieıı-o ve H o - l a n g i b i sekiz eyaleti i ç i n e alıyordu. B u askerî v a l i l i k l e r i n , g a r n i z o n l a r ı n ve d e eyaleÜerin lıepsine T ü r k k a b i l e r e i s l e r i tıı-tıı ve ts'e-sbilı(askeri vali) ünvanıyla tayin e d i l d i l e r GÖ4 yılına g e l i n d i ğ i n d e , 030 yılında yapılmış o l a n v a l i l i k d ü z e n l e m e l e r i n d e değişiklik yapılmaya başlandı; Yen-jan'ın adı Haıı-hai(Baykal G ö l ü ) tu hıı-fıılıığıı ş e k l i n d e değiştirilirken Yün-clnıng tu-hu-fu'luğıı ise Ch'an-yü ıııb u - f t l l u ğ u a
Y ü n - c h u n g ' d a O t u r u p burasını i d a r e y e
başlacaktı. B u sefer G o b i (,lölü i k i büyük g e n e l askerî v a l i l i k arasında sınır k a b u l edilmişti. Güneyi Ch'an-yü, k u z e y i H a n - h a i adlarıyla y ö n e t i l e c e k i d i . G ü n e y d e k i büyük g e n e l askerî valiliğin m e r k e z i k o n u m u n d a k i Yün-cbtıng bölgesinin b i r başka özelliği Doğu GÖk-Türk D e v i e ti'ne 603-609 yılları a r a sında C h ' i - m i n , S h i h - p i , C h ' u - l o ve İl k a ğ a n l a r z a m a n ı n d a o n l a r a lıatunluk yapmış. Sın h a n e d a n ı prensesi l-rh'eng'ın İkâmet elliği yer olması i d i . Doğu G ö k - T ü r k D e v l e t i ' n e vıkıldığı sırada e n ağır d a r b e y i v u r a n g e n e r a l L i Ç h i n g . hayatta k a l a b i l e n birkaç yüz çadırlık G ö k - T ü r k a h a l i s i n i oraya yerleştirmişti. A-sbib-ıe o n l a r ı n reisi o l d u ğ u n d a sayıları e p e y c e artmıştı. B ü t ü n p r e n s l e r i kağan
olmak
arzularını
b i l d i içlikleri
zaman
T'aııg
imparatoru Kao-
tsııng,onların y e r i n e p r e n s Lİ I [sü-lun'u askerî vali tayin e l t i . Y ü n - c h u n g as kerî valiliğinin adı d a Ch'an-yü şeklinde değiştirildi " . 10
1
C i n l i l e r i n kutsal dağı T ' a i ' t i a i m p a r a t o r ibadet etliği ş u a d a . K a l kıkların Ch'İ-lİ T u d u n ' t ı ( İ T 198,1073a'da) ve o t u z d a n fazla reis o dağın e l e k l e r i n e gelmişlerdi. H e p s i yapılan t ö r e n e katılmışlar; o n l a r ı n b u h a r e k e t l e r i İmpara -
Bugün Shaıı-hsi'ye bağlı Yıi-liıı selindir. CTS 194A'da bu konu ile ilgili bilgiler burada kesilmek redir (s. .îloti). Seı konusu askeri valilik listel: rı için ayrıca bkz. Lin En hsı: n I ıı-rluıt \;ıı-chıu Isu-plı 1987. s. ü; Wang Yüu-wu, T'ang-tai i-ıi |iieın"lıeııg-slıih-lne. Tai-pei 1.179. s. 29. ll»i 2Q,. ,¡042: CTS 194A, 515ü; T T 198, 1073a; T . Hayasbi, aynı makal. s. 148. 149. m
T C T C
H
T
S 2
1
5
A
50
A H M E T TASAĞU-
t o r t a r a f ı n d a n ı ı ı e m n u n İ y e U e karşılanmış, b u n d a n dolayı löreıı yazıtına b ü tün boyların i s m i kazıtılarak y a z ı l ı n ı ş u
>UT
.
Büyük < l e n c l askeri valilik adı aluııda ve o n a bağlı alt teşkilâtlanma n e t i c e d e başarılı o l m u ş sayılabilir. Ç ü n k ü , Ç i n t a r i h i n d e e n d e r g ö r ü l e n b i r h a dise m e y d a n a gelmişti. B u k u z e y d e n Çin'e yapılan akınların (yağma savaş vb.) y i r m i doku/, yıl g i b i b i r z a m a n süresi için kesilmiş o l m a s ı d ı r . B u yüzden Çinli tarihçiler b u n u ö n e m l i g e l i ş m e t e l a k k i e d i p k a y n a k l a r d a vurgulanıl şiardır. Z a t e n i k i yüz yıl s ü r e n ( l ö k - 1 i n k t a r i h i b o y u n c a b u n a b e n z e r b i r d u r a k l a m a olmamışur"*. 2. Ç i n D e v l e t H i z m e t i n e G i r e n T ü r k B e y l e r i Shih-ta-nai: A-slında B a n G ö k - T ü r k ] e r d e n b i r T e g İ n o l a n Shilı-ıa-nai, 611 yılında k ; ı gaıı Gh'ıı-lo'ıııın Sııi h a n e d a n ı n a sığınışı sırasında Ç i n ' e g e l d i ve imparatı r Y a n g ı n hi/meuııe g i r d i . L i a o ile yapılan savaşlarda ustun başarılar gösterdiı;i için k e n d i s i n e Chiıı-tsu-kuang-lu-tai-fiı u n v a n ! s u n u l d u . S o n r a d a n b o y u b ö l ü n e r e k Lu-kııng'da yerleştirildi. T ' a ı ı g h a n e d a n ı n ı n k u r u c u s u T'ai-yüan'de ilk isyana b a ş l a d ı ğ ı n d a Shih-ta-nai o n a destek v e r d i . S a u g Hsieıı-ho İsimli b i r Sııi k u m a n d a n ı T ' a ı ı g h a n e d a n ı n ı n k u r u c u s u Kao-lsu'yıı kuşatmıştı. B u sı r a d a Slıilı-ta-tıai birkaç h a f i f süvariyle kuşatanlara arkalarından saldırıp, Ç i n t a r i h i n i n e ı ı p a r l a k d e v l e r i g ö s t e r i l e n T ' a ı ı g h a n e d a n ı n ı n k u r u c u s u n u kın tardı. B u yardımından Ötürü G h ' a n g - a n e l e g e ç i r i l i n c e k e n d i s i n e beş b i n t o p i p e k s u n u l u p S h i h soyadı b a ğ ı ş l a n d ı . S o n r a d a n S a ğ muhafızları g e n e r a l l i ğine terfi e t t i r i l d i . Ö l d ü k t e n s o n r a H u n g - c h o u askeri valiliği üııvanı t e v c i h edildi "'. 1
A-ohihma
Slıe-er:
D o ğ u G ö k - T ü r k kağanı C l ı ' u - l o ( 6 1 9 - 6 2 1 ) ' ı ı ı ı n oğlu o l a n A - s h i h - n a S h e e r ' m d a h a 11 yaşında İken b i l g i l i ve cesur o l d u ğ u n u Çinliler duymuştu. G o b i Ç ö l ü ' n ü n k u z e y i n d e T o n Ş a d unvanıyla i d a r e c i l i k yaptığı sırada Yü-ku Ş a d İle T ö l e s l e r i n . U y g u r , " P ' ı ı - k u ( B u g u t veya B u ğ u ) , T ' u n g - l o ( T o n g r a ) g i b i 1 1
ır>7 - r c T C d e bu bilgi mevcut değildir; H T S 215A ayın yer: T T 198 ayın yer; WHTK 343. 2691b. tm KTS'de o n u vıl olarak bıklııılmiıür. Aynca bkı. Liu, 1.1.156. 157. 209. 210: Ciıaıuı Jeıılaııg. s 119-120. Slnh-la-ııaı bio. HTS I IOj.4U3.4U4. " " C T S ' d e k i metinde PVkulBıiRutl ismi iikredilmemrsııı [109. s.3288). m
GÖR-TÜRKLERII (FETRET DEVRİ 630-681)
51
boylarının i d a r e e d i y o r d u . O n yıl i y i i d a r e e t t i k t e n s o n r a k e n d i s i n e ç o k vergi s u n u l d u ğ u n d a "boyların zenginliği b e n i m zenginliğim sayılır" d i y e r e k k a b u l e t m e y i n c e i d a r e etliği b o y r e i s l e r i n i n h e p s i o n a h a v r a n olmuşlardı. İl Kağan birkaç k e z o n u n a s k e r l e r i n i k u l l a n m a k istediğinde o n u r e d d e t m i ş ve g ö n dermemişti. 627 yılında T ö l e s boyları ( U y g u r , S i r T a r d u ş ve diğerleri) isyan e t t i k l e r i z a m a n VO-ku Şad'ı M a - l a D a ğ l ' n d a m a ğ l u p ettiler. S l ı e - e r o n a yardım etti ise de kazanamadı. E r t e s i yıl batıda Kağan fu-t'tı ( B e ş b a l ı k ' t a ) K a l e s i ' n e sığınmak z o r u n d a kaldı. II K a g a n ' ı n i d a r e s i yıkılmıştı. Batı G ö k - T ü r k k a ğ a n ı T ' t u ı g Yabgu da ölmüştü. Hsi-li-pi T u o - l u Kağan, Ni-shu ile ülkede h a k i m o l m a k için m ü c a d e l e ediyorlardı. She-er a s k e r l e r i n i toplayıp o n a a n i b i r baskın d ü z e n l e d i ve ülkesinin yarısını ele geçirdi. Yüz b i n d e n fazla h a l k a s a h i p o l u r k e n k e n d i n i T u - p u Kağan ilân e t t i . S h e - e r k e n d i s i n i n d a h a ö n c e m a ğ l u p o l d u ğ u S i r T a r d u ş l a r a k i n b e s l i y o r d u . Boylarını savaşa davet e d e r e k o n l a r l a çarpışması g e r e k l i ğ i n i , ö n c e k i k a ğ a n a yapılanları u n u t m a d ı ğ ı n ı söyledi. A k s i h a l d e vefasızlık olacağım düşünüyordu. O n a bağlı boylanıl reisleri ise k e n d i l e r i n i n d a h a yeni batı tarafına g e l d i k l e r i n i , sürekli b i r y e r d e kalmaları g e r e k tiğini, S i r T a r d u ş l a r ı n u z a k t a o l d u k l a r ı n ı , d i ğ e r taraftan batıda T ' u n g Y a b g u ve oğullarının tekrar ülkelerini yükselteceklerini ileti sürdüler. O n l a r a kızan She-er elü b i n süvari s e ç e r e k S i r T a r d u ş l a r a h ü c u m e t t i . Yaklaşık yüz gün s ü r e n savaşla m a ğ l u p o l u p a s k e r l e r i azaldı ve dağıldı. S i r T a r d u ş l a r a n i b i r bas kınla o n u b o z g u n a u ğ r a t ı n c a K.ao-ch'aııg'a s ı ğ ı n d ı ğ ı n d a h â l â o n b i n kişiye sahip i d i . Batı G ö k - T ü e k l e r i n d e d e iç m ü c a d e l e l e r n e t i c e s i n d e h u z u r l a r ı n ı n kalmadığını g ö r ü n c e k e n d i s i n e bağlı halkıyla g i d i p Ç i n ' e itaat etti. 637 yılında Çin sarayına g e l d i ğ i n d e k e n d i s i n e S o l hsİao-weİ (cesur m u h a f ı z l a r j b ü y ü k generalliği unvanı tevcih e d i l d i . O n u n l a b e r a b e r g e l e n b o y u ise L h ı g - c h o u ' d a yerleştirilmiş, Çin'in içlerine s o k u l m a m ı ş t ı . İ m p a r a t o r , o n u Heng-yang-clıaug prenses i l e e v l e n d i r d i . A r k a s ı n d a n at i ş l e r i n d e n s o r u m l u o l d u ve muhafızları i d a r e e d i y o r d u . Kao-ch'aııg'ı d a h a ö n c e d e n t a n ı m a s ı n d a n dolayı 640 yılında C h i a o - h o h a r e k a t o r d u s u b a ş k u m a n d a n ı unvanıyla, adı g e ç e n bölgeyi tekrar Ç i n ' e bağladı. İ m p a r a t o r T'ai-tsutıg o n u n başarıla rından dolayı Kao-ch'aiıg'ın değerli kılıçlarından ve b i n top m u h t e l i f İpekli kumaşlardan s u n d u . B u n d a n s o n r a başkentin k u z e y kapısındaki askeri kışla ları teftişi e m r e d i l d i . Ayrıca, Pi-kııo k u n g ( m e m u r ) l u ğ u n a tayin edilmişti. I.iao ile yapılan savaş sırasında mızrakla y a r a l a n m a s ı n a r a ğ m e n yine d e i l e r i alılıp çarpıştı. D ö n ü ş ü n d e b u h i z m e t i n d e n ö t ü r ü Uung-lu-clı'ing'liğe g e t i -
AHMEI fAŞAĞIL
rildî. (348 yılında K u c a ü z e r i n e d ü z e n l e n e n büyük sefere b a ş k u m a n d a n o l a rak tayin e d i l d i ğ i n d e e m r i n e beş Çinli g e n e r a l v e r i l d i . B u n u n yanında o n üç T ö l c s b o y u ve o n b i n G ö k - T ü r k süvarisine k u m a n d a e d i y o r d u . Kuca'yı Ç i n ' e itaat e t t i r d i k t e n s o n r a Batı G ö k - T ü r k l e r , Ch'u-yüe ve Ch'u-ıııi'lere saldırıp o n l a r a karşıda g a l i p g e l d i . Karaşar'ıu baUsıııa g e l i n d i ğ i n d e askerler i l e r l e m e k islemiyorlardı. Diğer iarafıan K u r a lılar k o r k m u ş t u . B u n a r a ğ m e n ç ö l l ü k , taşlık b i r a l a n d a mevzi l e n d i . H a m i bölgesi valisi H a n W e i süvarileriyle ö n c e i l e r l e d i . T s ' a o C h i - s h u İsimli g e n e r a l o n u t a k i p e l t i . T o - h o K a l e s i ne varıldığında o n l a r ı n kralı e l l i b i n kişiyle karşı k o y m a y a çıkmıştı. O n u n ş e h i r d e n çıkmasını fırsat b i l e n She er, orayı İşgal e t t i . E m r i n d e k i Çinli k u m a n d a n l a r d a n b i r i n i ş e h i r d e b ı r a k ı p , kralın p e ş i n e düştü. Kırk g ü n l ü k savaştan s o m a o n u yakaladığı g i b i b ö l g e n i n b e ş büyük k a l e s i n i teslim aldı. Yetmişten fazla k a l e t a m a m e n Ç i n ' e itaaı et mişti. B u a r a d a H o t e n d e o n u n sayesinde Ç i n ' e b a ğ l a n d ı . Kazandığı b ü t ü n b a ş a r ı l a r ı n a r a ğ m e n Çinli g e n e r a l l e r d e n b i r i y l e arası açılmıştı. Arkasından İ m p a r a t o r T ' a i - t s u n g ö l ü n c e b a ş k e n t e d ö n d ü . A J u yıl s o n r a (355 t a r i h i n d e ö l d ü . O n u n oğlu T a o - c h e ı ı g d a T'aııg h a n e d a n ı h i z m e t i n d e s o l s a v u n m a g e neralliği m a k a m ı n a yükselmişti. (370 yılında T i b e t l i l e r l e ve T u - y ü - h u n ' l a r l a savaşırken m a ğ l u p o l u p a s k e r l e r i n i kaybetti. B u n u n ü z e r i n e g ö r e v d e n alındı ve riiıliclcri sökülerek vatandaşlık seviyesine i n d i r i l d i ' " . A-sIıilı-na
Sıı-ni-shih:
A s l e n D o ğ u GÖk-Türk kağanı C h ' i - m i n ' i n a n n e s i n i n kardeşi o l a n S u - n i s h i h , ayın z a m a n d a yukarıda bahsettiğimiz S h c - e r ' ı u d e d e s i n i n kardeşi i d i . O n u n babası S h i h - p i K a ğ a n t a r a f ı n d a n Işbara (Sha-po-lo) Şad yapılmıştı. L i n g - c h o u ' n u n kuzey-batı t a r a f l a r ı n d a m e r k e z i o l m a k ü z e r e e l l i b i n a i l e l i k b i r boy i d a r e e d i y o r d u . C e s a r e t i n d e n ve iyi i d a r e s i n d e n dolayı h a l k ı n ı n k a l b i n i f e v k a l a d e k a z a n m ı ş t ı . İl K a g a ı ı ' m 627 yılından s o n r a i d a r e s i b o z u l d u ğ u n d a , Sıı-ııi-shih'ya bağlı b o y l a r k e n d i s i n d e n a y r ı l m a m ı ş l a r d ı . İ d a r e s i n d e başarılı o l a m a y a n ve k e n d i n e bağlı boyları devlete küstüren T ı ı - l i , ç ı k a n İs yanları b a s t ı r m a k t a d a başarı sağlayamamıştı. İl Kağan, b u n d a n dolayı o n a kızmış ve hapse atmışU. D a h a s o n r a h a p i s t e n ç ı k ı n c a T ' u - l i s a h i p o l d u ğ u kü çük kağanlık m e v k i i n i terk e d e r e k , (520 yılında Ç i n ' e g i d i p İ m p a r a t o r T ' a i tsung'a sığınmıştı. İl Kağan T ' u - l i ' d e n boşalan küçük kağanlık m a k a m ı n a A s h i h - n a Su-ııi-shih'yı, layiıı e t l i . Lî C l ü u g 630 b a h a r ı n d a İl Kagaıı'ı m a ğ l u p et-
1 1 1
A-shih-tıa Shc-er bîo.CTS 109,*.3288-1 ITS 1 IO.s.6114-61İG.
GÖK TÜRKLER II (FETRET DEVRİ 630*81)
B8
tiği z a m a n , S u - n i - s h i h o ğ l u A - s l n h - n a C h u ı ı g ' a o n u y a k a l a m a s ı n ı e m r e t t i . K e n d i s i d e b ü t ü n boyları yla Ç i n ' e gitti ve bağlılığını b i l d i r d i , T ' a i - t s u n g o n a fevkalade h ü r m e t g ö s t e r m i ş , k u z e y N i n g - e h o u tıı-tu'(valiHği)lıığıı. sağ m u h a fızları büyük g e n e r a l l i ğ i , Hııai-te-ehüıı(bölge) prensliği g i b i yüksek u n v a n l a r vermişu. Fakat, Ç i n ' d e fazla yaşamayan S u - n i - s h i h 034 yılında ö l d ü " . 1
Ashih-na
Chuııg:
A-slıih-na S u - n i - s h i h ' m n oğlu o l a n A - s h i h - n a C h u ı ı g , II Kağan ın Ç i n l i l e r tarafından yakalanması sırasında yardım e t m i ş , b u n d a n dolayı sol s a v u n m a g e n e r a l l i ğ i n e terfi ettirilmişti. Ayrıca, T i n g - h s i a n g vilayeti r e i s i n i n kızı ile ev l e n d i r i l d i . K e n d i s i n e T ' a n g h a n e d a n ı n a y a r d ı m l a r ı n d a n ö t ü r ü vefakâr a n l a m ı n a g e l e n C h u ı ı g lakabı verilmişti. 0 3 5 yılında s a ğ muhafızları g e n e r a l l i ğ i n e yükseltildi. S s ı ı - m o , 0 4 1 ' d e Ciök-Türk kağanı y a p ı l d ı ğ ı n d a , A - s h i h - t i a C h u ı ı g o n u n sol b i l g e p r e n s i (tsou-hsien waııg) tayin e d i l d i . Ç i n s ı n ı r l a r ı n d a n çıktıklarında başarız o l d u l a r ve tekrar Çin'in b i z m e ü n e g i r d i l e r . 6 5 0 yı lında H s ü e - k u o d ü k ü m a k a m ı n a g e t i r i l d i . A k a b i n d e S a ğ c e s u r muhafızları büyük g e n e r a l l i ğ i n e terfi e t t i r i l d i . 674 yılında ö l d ü ğ ü n d e G a r n i z o n büyük generalliği s u n u l d u ve T ' a n g h a n e d a n ı i m p a r a t o r l a r ı n ı n g ö m ü l d ü ğ ü C h a o ling'e d e f n e d i l d i
l
l
s
.
Chüı-shih-ssıt-H C h i h - s h i h - s s u - l i , G o k - T ü ı k l c r i ı ı Inıy r e i s l e r i n d e n i d i . 6 3 0 vıhııda Sııi h a n e d a n ı n ı n s o n i m p a r a i o r i ç e s i Hsİao-hou'yu yakalayıp T ' a n g h a n e d a n ı n a s u n d u . B u y a r d ı m ı n d a n dolayı o n a s o l e m i r o r d u s u g e n e r a l l i ğ i ünvaıu v e r i l d i . S o n r a d a n İl Kağan yenildiğinde Ç i n i m p a r a t o r u T ' a i - t s u n g , o n u I l ı m ve Hıı-sa boylarıyla m ü z a k e r e l e r yapıp, Ç i n ' e yakınlaştırmakla v a z i f e l e n d i r d i . Lİao- tuııg'la savaş çıktığı z a m a n S i r T a r d u ş l a ı ı ö n l e m e k v a z i f e s i n i ü z e r i n e alıp Chİn-slıan-tao'da m e v z i l e n d i . A n c a k , yüz b i n askerle H o - n a n ' a g i r e n S i r l'arduştaı karşısında başarı g ö s t e r e m e d i . Hızla i l e r l e y e n S i r T a r d u ş i a r , H s i a c h o u ' y a k a d a r uzandılar. Dalıa s o n r a hazırlık y a p a r a k o n l a r a sürpriz b i r sal dırı düzenleyecekti. Altı yüz l i (yaklaşık 350 k m . ) l a k i p etti. Sir T a ı d ı ı ş l a r ı n kağanı B i l g e ölmüştü ve g e r i çekiliyorlardı. S e ç m e asker leriyle ç ö l ü n k u z e y i n e k a d a r g i d i p d o n d u
Sır I u d u ş l a r ı n m a ğ l u p edilişle
r i n d e n s o n r a a r t a kalanları Clıiaug- h s i a p r e n s i T a o - t s ı m g i l e b i r l i k t e b o z -
Su-UMhifl bio. CTS 109*3290; TFYK !)61,L'a. " A * h u w M Clıııııg bio. HTS 110.S.41 lli:CTS I09.s.3'_>9(). u
î
s
A H M E T TASAĞIL
5İ
guııa u ğ r a t t ı l a r . T'u-yü-hun'ları itaate a l d ı l a r . İ m p a r a t o r o n u C h i u - c h i a n g prenses ile e v l e n d i r d i . Başka m a k a m ve u n v a n l a r s u n d u . D a h a s o n r a suç işle yen C h i h - s h i h - s s u - l i savaş m e y d a n l a r ı n d a k i m u v a f f a k i y e t l e r i n d e n dolayı af fedilmiş, b i r başka eyalete sürgüne gönderilmişti. O r a d a 6(i2 yılında ö l d ü * 11
Ch'i-pi-hn-ü: Batı G ö k - T ü r k kağanı C h ' u - l o ' n u n v e r g i l e r i ç o k artırıp T ö l e s boylarını haskı altına alması ve k a b i l e r e i s l e r i n d e n yüzden fazlasını i d a m etmesi ü z e r i n e o n a isyan e d e r e k , k e n d i n e Ko-luıı-i w u - s h i h B a g a Kagaıı unvanını alan şalısın t o r u n u d u r
1 1 5
. Babası H o , G 1 1 " yılında B a g a t u r T e g i n unvanıyla i d a 11
reyi d e v a m ettirmişti. T o p r a k l a r ı T'tı-yü-hun'lar tarafından sıktşıırıhp, d a r g e l m e y e başlayınca, aynı z a m a n d a hastalık f e l a k e t i n e ( e p i d e m i c miasma) u ğ rayınca K u c a ' y a g e l d i l e r ve Isık G ö l ' ü n yukarılarına yerleştiler. D a h a s o n r a B a g a t u r T e g i n Öldü. B u sırada d o k u z yaşında o l a n C h ' i - p i - h o - l i büyük i l t e b e r unvanını taşımaya başladı. 632 yılında annesi i l e b i n ç a d ı r d a n fazla a h a l i s i n e l i d e r l i k e d e r e k Shao-clıoıı'ya ulaştı. B u r a d a n Çin sarayına h a b e r yollayıp ita a t i n i b i l d i r d i . İ m p a r a t o r T'ai-tsuııg, o n u n a h a l i s i n i K a n ve L i a n g g i b i i k i ayrı eyalete yerleştirdi. B a ş k e n t e g i d e n H o - l i ' y e sol e m i r o r d u s u generalliği ün vanı tevcih e d i l d i . 635 y ı l ı n d a " L i T a - l i a n g , H s i e VVan-ch'e ve W a n C h ü n i l e b i r l i k t e T ' u 7
yü-hun'larla savaşmak ü z e r e y o l a çıktı. O r d u l a r ı C h ' i h - s h u i - c h ' u a n ' d a k o n a k ladı. B u r a d a W a n C h ü n ö n c e d e n süvarilerle h a r e k e t e g e ç t i . T'tı-yü-hun'lar o n u n etrafını sardılar. Büyük ve küçük kardeşleri ınızraklaııdı üstelik attan düştükleri g i b i p i y a d e i l e r l e r k e n y a r a l a n d ı l a r . Ç o k sayıda asker ve subay öldü, H o - l i b u n u d u y u n c a birkaç yüz süvariyle h e m e n h a r e k e t e g e ç u ve ç a r pışmaların yapıldığı m e y d a n a vardı. A n i d e n a r k a l a r ı n d a n kuşattığında i k i a r a d a kaldılar. T'u-yü-hun a s k e r l e r i şaşırdı ve dağıldı. O n l a r ı n h ü k ü m d a r ı F u - c h ' u u g , Tu-lııu-ch'uan'da b u l u n d u ğ u sırada I l o - l i o n a baskın d ü z e n l e m e k i s t i y o r d u . W a n C h ü n ö n c e k i y e n i l g i s i n d e n dolayı savaşmaya ç e k i n i y o r d u . B u n u n ü z e r i n e I I o - l i , W a n C h ü n ' e " T'ıı-yü-hun'larııı ş e h i r ve k a l e l e r i n i n m e v c u t o l m a d ı ğ ı n ı güzel suları ve b o l o t l u y e r l e r i t a k i p e d e r e k yaşadıklarını, e ğ e r h ü c u m a k a l k m a z l a r s a h i ç b i r n e t i c e ç ı k m a y a c a ğ ı n ı b u fırsatın kaçması h a l i n d e d u r u m u n felakete d ö n ü ş e b i l e c e ğ i n i " söyledi. HTS 110.5.41164117, ''"' Toruntl olması sadere HTS'de vardır. İtil H T ^ j p Sui'iıı sonu yani 618 yılı lıi İd irdin işür. ' CTS'ye göre 633 yılı söz konusudur. 1 1 1
1 7
GÖK-TÜRKI-ER II (FETRET DEVRİ ü:«HiBl}
55
K e n t l i s i o n d a n ayrılarak b i n d e n f a z l a süvari seçti ve T ' u - l u n - c h ' u a n ' a g i r d i . A r k a s ı n d a b e k l e n m e d i k b i r h ü c u m l a T'u-yü-bun m e r k e z i n i yıktı. B i r kaç b i n asker ö l d ü r m ü ş t ü . A t , deve ve k o y u n d a n m e y d a n a g e l e n y i r m i b i n başlan fazla h a y v a n ele g e ç i r d i . T'u-yü-hun r e i s i k e n d i n i kurtarmayı başar mış, fakat karısı o ğ u l l a n Ho-li'niıı e l i n e g e ç m i ş t i . İ m p a r a t o r , T a - t o u - p a v a d i s i n d e o r d u y a e ğ l e n c e t e r t i p e l l i . B u sırada Çinli k u m a n d a n W a n C h u n , H o li'niıı z a f e r i n i k e n d i n e m a l e t m e k İstedi ve savaşı k e n d i n i n kazandığını a ç ı k ladı. B u n a ç o k s i n i r l e n e n I l o - l i , b ı ç a ğ ı n ı ç e k i p ayağa kalktı. Başarısını ç a l maya k a l k a n Çinli k u m a n d a n ı ö l d ü r e c e k t i . B u n u n üzerine b ü t ü n g e n e r a l l e r o n u s a k i n l e ş t i r m e y e çalıştı. B u h a d i s e i m p a r a t o r u n k u l a ğ ı n a gitmişti. Baş kente döndükleri z a m a n d u t u m u araştırdı. Gerçeği ö ğ r e n d i ğ i n d e W a n C h ü n ' ü n ü n v a n ı n ı H o - l i ' y e v e r m e y i d ü ş ü n d ü . A n c a k , H o - l i i s t e m e d i . Böyle b i r şeyin Çinli g e n e r a l l e r i y a b a n c ı l a r ı n g ö z ü n d e d ü ş ü r e c e ğ i n i b e l i r t t i . B u n d a n s o n r a saray muhafızı o l a n H o - l i . istihkamların teftişiyle v a z i f e l e n d i r i l d i . K e n d i s i n e s u n u l a n b i r Çinli prenses i l e e v l e n d i r i l d i . (¡40 yılında T ı ı n g - s h a n tao yardımcı baş k u m a n d a m üııvanıyla K a o - c h ' a ı ı g ' a g i d i p , orayı Ç i n ' e itaat ettirdi. D a h a ö n c e a n n e s i K u - t s a n g ve kardeşi S h a - m e n , L i a n g - c h o u ' d a kalmış lardı. 042 yılında i m p a r a t o r o n u a n n e s i n i ziyaret enııesi için g ö n d e r d i . K a r deşi Slıa-ıııen. I l o - l a n tu-tu'sıı tayin edilmişti. Aynı sıralarda S i r T a r d u ş l a r ı n kağanı B i l g e kuvvetlenmişti. Ho-li'niıı b o y u C h ' i - p i ' n i n h e p s i S i r T a r d u ş l a r a katılmak a r z u s u taşıyorlardı. H o - l i , o r a y a vardığında b u n u d u y u n c a ç o k şa şırdı. Çin i m p a r a t o n ı n u n k e n d i l e r i n e büyük i y i l i k l e r y a p u ğ ı ı u . k e n d i s i n e ç o k d e ğ e r verdiğini nasıl o l u r d a o n a karşı isyan e d e c e k l e r i n i söyledi. K a b i l e reis l e r i h e p b i r l i k t e " h a t u n ve tu-tu zaten g i t t i l e r , b i z nasıl g i t m e y e l i m ? " d e d i l e r . Y a n i 1 i o - l i ' n i n g e r i d e bıraktığı a n n e s i ve kardeşi k e n d i boylarını terk etmişler ve başsız k a l a n b o y halkı d a k e n d i n e reis a r a r o l m u ş t u . H o - l i o n l a r a " b e n i m kardeşim vefakardır. S i z l e r i b e s l e y e b i l i r . B e n b i l e b i r v ü c u d u m l a b i r ülkeyi elde t u t a b i l i r i m .
1 I S
K e s i n l i k l e g i d e m e z s i n i z " diye cevap v e r d i . B u n u n üzerine
halkı o n u tutukladı ve S i r T a r d u ş kağanı B i l g e ' n i n m e r k e z i n e g ö t ü r d ü . B u a r a d a Çin i m p a r a t o n ı n u n k e n d i n i yanlış a n l a m a s ı n d a n e n d i ş e e d e n H o - l i , z o r l a g ö t ü r ü l d ü ğ ü n ü i s p a t l a m a k için s o l k u l a ğ ı m kesmişti. O n u n b u h a r e k e tine ç o k kızan B i l g e K a ğ a n Öldürecekti. A n c a k , h a t u n u İtiraz e d i n c e i d a m d u r d u r u l d u . S o n u ç t a hapse atıldı. B u n u d u y a n bazı Çinli d e v l e t a d a m l a r ı
IIK HTS'de "Kardeşim hizmet için gitti. Ben gönüllü ülkeyi idare ederim (elde tuta rım)."(1.4118) şeklinde kaydedil iniştir.
56
Al [MET TA$AĞIL
i m p a r a t o r l a r ı n a " H o - l i , S i r T a r d u s l a r a c a n ç e k i ş e n b i r balığın suya ulaşması g i b i g i t t i . Kaçışının sebebi k o r k u s u İdİ" d e d i l e r . İ m p a r a t o r o n l a r ı n f i k i r l e r i n e k a u l ı n ı y o r d u : " İ n s a n l a r ı n k a l b i d e m i r ve taş g i b i d i r . B i z e isyan e t m e z " d e d i . l a m o sırada S i r Tardtışl a r d a n g e l e n bazı e l ç i l e r (casus), H o - l i ' n i u vaziyetini ve Ç i n ' e i h a n e t e t m e d i ğ i n i b i l d i r d i l e r . İ m p a r a t o r o n u n h a k k ı n d a g e r ç e k l e r i d u y u n c a ağlamaya başlamıştı. H e m e n Ts'ııi Ttın-li i s i m l i elçiyi özel vazife ile S i r l'aı duşlara g ö n d e r e r e k o n l a r ı n İstediği p r e n s e s i g ö n d e r e c e ğ i n i i l e t i p k a r şılığında H o - l i ' n i n k u r t a r ı l m a s ı n ı sağladı. O n u n d ö n ü ş ü n d e k e n d i s i n e sağ c e s u r m u h a f ı z l a r büyük g e n e r a l l i ğ i üııvaııı s u n u l m u ş ve t a l t i f edilmişti. S i r T a r d u ş l a r a g ö n d e r i l e c e k prenses yola çıkalı g ü n l e r o l m u ş t u . H o - l i b u evlilik işini e n g e l l e m e k İstedi. İ m p a r a t o r d a h a ö n c e v e r d i k l e r i sözden d ö n e m e y e c e k l e r i n i b u n d a n vazgeçilemeyeceğini söyledi ise de H o - l i ısrarını s ü r d ü r d ü . S i r T a ı d u ş h ü k ü m d a r ı n ı n L i n g - c h o u ' y a veya b a ş k e n t e g e l m e s i n i n
teklif
e d i l m e s i n i , e ğ e r g e l m e z ise o n l a r d a n k o r k t u ğ u n u dolayısıyla evliliğin g e r ç e k l e ş m e y e c e ğ i n i n b i l d i r i l m e s i gerektiğini b e l i r t t i . B i l g e Kağan a g ü v e n i l e m e y e c e ğ i n i ç ü n k ü , vahşi k a r a k t e r l i o l d u ğ u n u b i r sene d a h i a r a d a n g e ç m e d e n k e n d i a l a l a r ı n d a savaşacaklarını ve zayıflayacaklarını ilâve etti. İmparator, o n u n
fikirlerini
k a b u l e t l i . N e t i c e d e I.iııg-cbon'ya g e l e m e y e n
B i l g e K a ğ a n , p r e n s e s i a l a m a m ı ş t ı . Z a t e n b i r sene İçinde k e n d i s i ö l m ü ş , i k i o ğ l u ülkeye h a k i m o l m a k için k e n d i a r a l a r ı n d a m ü c a d e l e y e başlamışlardı. K ü ç ü k oğlu P a - c h u o " ağabeyi T'tı-li-shih'yı ö l d ü r e r e k tahta çıktı. Fakat, H o 1 1
l i ' n i n söz k o n u s u evliliğin e n g e l l e n m e s i , ç ü n k ü S i r l'aı duşların vakında k a t ı şacağı şeklindeki
fikrinde
haklı o l d u ğ u n u Çin i m p a r a t o r u anlamıştı.
K o r e l i l e r l e yapılan savaşlara d a k a n l a n H o - l i a r k a s ı n d a n K u t a n ı n Ç i n ' e iıaat e t m e s i n i sağladı. 6 5 2 / 6 5 3
1 1 0
yılında B a n G-Ök-Türkleıindrn A-shilı-na
I l o - l u . C h ' u - y ü e , C h ' u - m i , Ktı-sıı, K a r i l i k ve P e i - s h i h g i b i tıeş b o y l a T u r fan ( T ' İ n g - c h o u ) ' ı İşgal e l t i . İleri h a r e k a t a d e v a m e d e r e k C h i n - U n g ' i düşürdü ve P'ıı-lei(BarkÖl)'i k o n i o l ü a l t ı n a aldı. İ m p a r a t o r , llo-li'ııin Yın-yüc-tao baş k u m a n d a n ı o l a r a k , 80 b i n askere ve L i a n g C h i e n - f a n g ile C h ' i n , C b ' e n , C b i b , Yııııg eyalet g e n e r a l ve v a l i l e r i , ayrıca Yen-jan askeri valisi U y g u r b i r i n e k u m a n d a e d i p , o n u n l a savaşa g ö n d e r i l d i . C b ' ı ı - y ü e ' l e ı i n reisi Chu-ya-kıı-chu o n u n b i r k u m a n d a n ı n ı ö l d ü r d ü . l.ao dağını işgal e l t i . H o - l i a s k e r l e r i n i y o l l a r a ayırarak, o n a tuzak k u r d u ise d e Ch'u-yüe r e i s i gece kaçmayı başardı. A n c a k , h a f i f süvarilerle beş yüz 1İ(2")0 k m ) t a k i p e d i l d i . K u - c h u yapılan ç a r Pa-dıuo'nuu ağabeyini öldürmesi ve isimler sadece HTS 1 Hl.s.61 I9'ds bulunmaktadır. ' " " C T S I0B, s.3293ıe bu tatili 651 seklinde kaydedilmiştir. 1111
GÖKTÜRKLER II (FETRET DEVRİ <İ30*8I>
57
p ı ş m a d ı öldürüldüğü g i b i a l t n u ; G Ö k T u r k reisi Valçılanmış, o n b i n d e n fazla Gök-Tüı k, at, sığır ve k o y u n d a n yetmiş b i n baş ele geçirilmişti, Ayrıca C h ' t i m i ' l e r İn e r k i n i Shib-clıieıı, I lo-clıilı-bo g i b i birkaç b e y d a h a t u t u k l a n m ı ş ve g e r i d ö n ü l m ü ş t ü . Ç i n ' e g e l i n d i ğ i n d e H o - l i ' y e s o l c e s u r muhafızları büyük generalliği ve Ch'eng-kııo düklüğü tevcih e d i l d i . (¡57 yılında S u T i n g - f a n g ile l . i u l ' o - v i n g g i b i g e n e r a l l e r l e K o r e l i l e r e karşı savaşa g i t m i ş ve kazanaıııam ı ş ı ı ' " . fitil d e Liao-tııııg s e f e r i n d e özellikle Ç i n ordusıındakİ yabancı asker 1
lere k u m a n d a e d e r e k , bazı başarılar sağladı. Y i n e ayın yıl T ö l e s l e r i n d o k u z k a b i l e ( c h i u - h s h ı g ) b o y u Ç i n ' e karşı İsyan ettiği z a m a n l l o - l i , o n l a r ı " itaate a l m a büyük m e m u r u " tayin e t l i l d i . lieş yüz h a f i f süvariyle hızla ü z e r l e r i n e yürüyünce D o k u z O ğ u z l a r ( d o k u z k a b i l e ) şaşırdı. O n l a r l a savaşmayan H o - l i e t k i l i b i r k o n u ş m a y a p a r a k yabgıı ve t e g i n l e r i d a h i l i k i yüz kişiyi h a l k a yaka lattırıp, Ç i n ' e getirtti. H o - l i onların i ç i n d e suçlu olanları cezalandırmıştı. (i(İG yılında tekrar b a ş k u m a n d a n rüllıcsiyle K o r e s e f e r i n e çıktı. L i a o Irmağı ü z e r i n d e M o - h o g i b i kuzey k a v i m l e r i n i i d a r e e d e r e k , Ç i n arlına K o r e l i l e r i lxızg ı ı n a u ğ r a m . Ayrıca, yedi k a l e l e r i n i d e e l e geçirmişti. Ç o k sayıda K o r e şehri d e Ç i n ' e b a ğ l a n d ı . Z a f e r l e r i n d e n dolayı d ö n ü ş ü n d e Liaııg-kuo düklüğü ve o r d u müfettişliği g i b i yüksek görevler tevcih e d i l d i . (¡77 yılında öldü ve C h a o ling'e g ö m ü l d ü . 1 0
Ssıı-clıic(IzgiI-Sckcl?) Erkin: Doğu G ö k T ü r k D e v l e t i h ü k ü m d a r ı İl Kağan ın m a ğ l u p o l u p y a k a l a n a rak Ç i n ' e g ö ı ü r ü l m e s i ü z e r i n e Ssıı-chie (İzgil)boyıı (¡30 yılının b a l l a r ı n d a e r k i n l e r i n i n i d a r e s i n d e kırk b i n kişi ile T a n g İ m p a r a t o r l u ğ u ' u a sığındı
m
.
Yii-kıı Şad: İl Kagan'ın'uı kardeşi o l a n Yü-ktı Ş a d , d e v l e t i n d o ğ u tarafında h a n e d a n a m e n s u p o l m a y a n d i ğ e r T ü r k boylarını idare e d i y o r d u . (¡27 S i r Tarduşlar, B a yii kıı'lar, U y g u r l a r ve diğer T ü r k boylarının ayaklanmalarını bastıramanuştı. U y g u r l a r ı n r e i s i e l i n d e k i b e ş b i n süvari i l e M a - l i e n D a ğ ı ' u d a ( b u g ü n K a n s u ' d a ) o n u m a ğ l u p etti. Doğu G ö k - T ü r k D e v l e t i t a m a m e n iç karışıklığa s ü r ü k l e n i n c e 6 3 0 s o n u n d a ilk Önce K a n - c h ' a n g ' a sığındı. A n c a k d a h a s o n r a d i ğ e r TÛrk b e y l e r i g i b i o d a g i d i p T ' a ı ı g h a n e d a n ı i m p a r a t o r u T'ai-ısııng'a bağlılığını b i l d i r d i . 1 2 1
l
w
m l î l
Korelilerle sarası CTS'de yanılmamıştır. Ch'i-pi-ho-lİ hio. CTS 109,1.3291; HTS 110*4117. HTS 215A. s.6036; T C T C 199 s.tW73; Chang Chieıı bio. CI S H3.S.2775-HTS 111 .s.4133. H T S 215A avm yer; T C T C 193*6082.
98
AJiMETTASAC.il.
T'ie-Io-chih: II Kağan'ın o ğ u l l a r ı n d a n T ' i e - l o - c h i h , İ-ch'eng h a t u n yakalandığı sırada ele g e t i r i l i p , Ç i n ' e getirilmişti. B e k â r o l a r a k C h ' a n g - a n ' d a i k â m e t e d i y o r d u . Yakışıklığındaıı dolayı b ü t ü n kadınları c e z h e d İ y o r d u . A n n e s i devreye g i r e r e k , i m p a r a t o r a m ü r a c a a t etti ve o n u n k a d ı n l a r l a ilişki k u r m a s ı n ı e n g e l ledi ». 1
Ho-lo-lııı: 629 yılında babası T'tı-li i l e Ç i n sarayına g i d e n Ho-lo-lııı, o n u n ö l ü m ü ü z e r i n e yiirütlüğii P e i - p ' i n g prensliği ve Y o u ile S b u n g i b i e y a l e t l e r i n idaresi o n a kaldı. B u görevi s ü r d ü r d ü ğ ü sırada 63'.) yılında amcası Chie-slıih-sluıaİ İle g i z l i c e a n l a ş a r a k , o n u n a y a k l a n m a e k i b i n e d a h i l o l d u . E ğ e r Clüe-slıiha h u a i ' i n isyanı başarılı olsaydı, Ho-lo-lııı kağan yapılacaktı. Fakat, yukarıda d a anlattığımız g i b i a y a k l a n m a bastırılmıştı, Ç i n l i l e r o n u ö l d ü r m e m i ş l e r ve 1 -İng-wai'a sürgüne göndermişlerdi ''"'. 1
Chie-man-ı 'o: C l ı i e - m a n - t ' o ' n u n k a y n a k l a r d a k i d i ğ e r yazılışı H e - m a n - t ' o ' d u r . 648 yı lında Ç i n hâkimiyetini tanımayarak, A l t a y dağları h a v a l i s i n d e kağanlığını ilân e d e n C h ' e - p i ' n i u oğlu i d i . Hâkimiyeti genişleyen C h ' e - p i , o n a Basıtnl b o y u n u n İdaresini v e r d i . Fakat, o b a b a s ı n ı n hilâfına oğlu Aıı-lo'yu Ç i n b a ş k e n tine g ö n d e r m i ş t i . T a i - t s u ı ı g d e r h a l o n u k e n d i n e bağlamayı d ü ş ü n m ü ş ve b i r Çin g e n e r a l l i k unvanı (sol s a v u n m a generalliği) s u n m u ş t u . O n u n b u l u n d u ğ u y e r i d e H s i n - l i eyaleti y a p a r a k Ç i n t o p r a k l a r ı n a kattı. B u n d a n s o m a T ' a n g h a n e d a n ı adına hüküm sürecektir ' . 1
M
2 7
27
HTS 215A aynı yer; T C T C I93,s.607:î. CTS 194A.S.516I; HTS 215A.S.6039. CTS I94A.S.5165: HTS 215A.S. 6042.
ıV. ÇIN HÂKIMIYETINE KARŞı BAĞıMSıZLıK H A R E K E T L E R I N I N BAŞLAMASı V E GELIŞMESI 6 1 8 1 i yıllarda Ch'e-pİ Kağan ın b a ş k a l d ı r m a s ı n ı n başarısızlığa u ğ r a m a s ı n d a n s o n r a D o ğ u G ö k - T ü r k ü l k e s i n d e T ü r k boyları Ç i n l i l e r t a r a f ı n d a n as kerî v a l i l i k l e r k u r u l m a k s u r e t i y l e baskı altına a l ı n m ı ş t ı . Dolayısıyla yaklaşık y i r m i d o k u z sene u f a k ç a p l a h a r e k e t l e n m e l e r dışında h e r h a n g i b i r isyan h a r e k e l i n e tesadüf e d i l e m e m e k t e d i r . B u b i r b a k ı m a 6 5 0 ' d c i h d a s e d i l e n Büyük G e n e l Askerî v a l i l i k s i s t e m i n i n T ' a ı ı g h a n e d a n ı yararına o l u m l u işlediği k o n u s u n d a f i k i r v e r e b i l i r . F a k a t , T ü r k b o y l a n a r a s ı n d a bağımsızlık d u y g u s u s ö n m e m i ş t i . Ö z e l l i k l e isyan k ı v ı l c ı m l a r ı n ı n çıktığı y e r G ö k - T ü r k h a n e d a n üyelerinin b u l u n d u ğ u G o b i Çölü'ııüıı g ü n e y i n d e k i Büyük G e n e l A s k e r i V a l i lik i t l i . Söz k o n u s u Ch'an-yü Tu-hıı-fu adlı valilik, k u r u l u r k e n i m p a r a t o r K a o tsung, G ö k - T ü r k h a n e d a n ı s o y u n d a n g e l e n l e r i n b u l u n u ş u n u göz ö n ü n e a l a rak, G ü n e y H ı m D e v l e t i ' u i çağrıştıran söz k o n u s u ismi koymuştu, işte b u r a d a k i T ü r k boylarının reisleri Çin i d a r e s i n d e n m e m n u n değillerdi. K e n d i a r a l a r ı n d a n b i r i n i l i d e r s e ç m e k a r z u s u taşıyorlardı. Bağımsızlık h a r e k e t l e r i böylece başladı. 679 yılının kışında ilk isyan başladı. A-slııh-le W e n - fıı ve A - s h i h - t e F e u g c h i h i s i m l i i k i l i d e r k e n d i l e r i n e bağlı o l a n b o y l a r l a b i r l i k l e a y a k l a n m a teşeb b ü s ü n ü g e r ç e k l e ş t i r d i l e r . Adları g e ç e n l i d e r l e r Ch'an-yü Tu-hıı-fu'nun d a h i l i n d e a s k e r i vali i d i l e r . O n l a r ı n eıı ö n c e yaptıkları iş G ö k - T ü r k h a n e d a n ı n d a n g e l e n b i r kağan b u l m a k o l d u . A - s h i h - n a Ni-shu-fıı'yıı kağan ilân e t t i l e r Arkasından bağımsızlık savaşı başladı. B i r d e n b i r e söz k o n u s u büyük g e n e l askerî valiliğe d a h i l y i r m i d ö r t b ö l g e n i n r e i s l e r i h e p b i r l i k l e a y a k l a n a n l i d e r lere iştirak e t t i l e r . H e r boy k a b i l e b u l u n d u ğ u y e r d e isyan etmişti. B u b a ğ ı m sızlık savaşına katılanların sayısı yüz b i n e ulaştı. Kısa b i r süre içerisinde ç o k g e n i ş a l a n a yayılması, b ü t ü n G ö k - T ü r k t e f l e r i n i n destek v e r m e s i , b u b a ğ ı m sızlık h a r e k e t i n i n u z u n süredir p l a n l a n d ı ğ ı m ve o r g a n i z e o l d u ğ u n u g ö s t e r mektedir. İsyanın başlayıp ç o k ç a b u k gelişmesi T a n g i m p a r a t o r u Kao-ısmıg'u ç o k şaşırtmıştı. D e r h a l büyük b i r o r d u hazırlamaya girişti. Bağımsızlık savaşının
CTS 194A, s. Sitili; HTS 215A. s. 6042; T C T C 202. s. 6392; T T 198. 1073b.
AHMET TASAĞ1L
İKİ
başladığı valiliğin vali yardımcısı ( C h ' a n g - s h i h ) H s i a o S s u - y e ' y i
,S9
başkuman
d a n tayin e t t i . I l ı ı a T a - c h İ h v c L i C h i n g - c h i a i s i m l i g e n e r a l l e r e m r i n d e k i o r d u o n a y a r d ı m için g ö n d e r i l d i . GÖk-Türklerle savaş için y o l a ç ı k a n b u o r d u k e n d i n e fazla güveniyordu. Dolayısıyla fazla hazırlık yapı i m a m ışı ı. Aynı sıralarda h a v a ç o k soğudıı. K u z e y i n soğuk i k l i m i n e alışık o l m a y a n Çinli as k e r l e r i n d e r i l e r i çatlıyordu. G ö k - T ü r k l e r . Çin o r d u s u n u yakından l a k i p e n i k l e r i n d e n b u fırsatı kaçıl m a d ı l a r . Çinli kumandalıların u m m a d ı k l a r ı bit a n d a h ü c u m a g e ç i p , Çin o r d u s u n u ç o k ağır b o z g u n a uğrattılar. O n b i n d e n fazla Çinli asker ö l d ü r ü l ü r k e n baş k u m a n d a n Iha ı:: Ssıı-ye k e n d i s i n e bağlı b i r l i k ler i l e savaş m e y d a n ı n d a n kaçlı. Diğer i k i g e n e r a l ise z o r l u k l a Çin k o n t r o lündeki b ö l g e l e r e sığınabildiler. İ m p a r a t o r , b u ağır m a ğ l u b i y e t e ç o k kızdı. H s i a o Ssıı-ye y i b u g ü n Kııang-hsi e y a l e t i n d e k i Kııi-liıı b ö g e s i n d e o l a n K u i e h o u ' y a s ü r g ü n e g ö n d e r d i . Diğer g e n e r a l l e r Hııa T a - r h i h ve L i C h İ n g - e h i a vazifelerinden azledildiler"*'. Karşı t a a r r u z a g e ç e n G ö k - T ü r k l e r , T h ı g - c h o ı ı ' y a k a d a r uzandılar. B u r a nın valisi p r e n s H u o ( L İ Yüaıı-kui), G ö k - T ü r k l e r ö n ü n d e duramayacağını ve şehri savuuamayacağıııı anlayınca b i r h i l e y o l u n a gitti. Ş e h r i n kapılarını a ç tırdı ve bayraklarını saklanırdı. B u d u r u m u g ö r ü n c e ş ü p h e l e n e n G ö k - T ü r k ler ş e h i r d e b i r tuzak o l a b i l e c e ğ i n i d ü ş ü n e r e k g i r m e d i l e r ve g e r i ç e k i l d i l e r " . 1
Uğranılan b u b e k l e n m e d i k ağır mağlubiyet Çin i m p a r a t o r u n u y e n i t e d b i r l e r a l m a y a sevk e l l i . G e n e r a l T s ' a o H u a i - s u n , Chiıı-hsİng'de ( H o - p e i ) , g e n e r a l Ts'ııi H s i e n , Ghiaııg ve L ı ı n g - m e ı ı ' d a ( Ç a h a r )
m c v z i l e n d i r i l d i l e r . Gök¬
T ü r k harekatı doğuya d o ğ r u kayıyordu. Ayrıca, o n l a r k e n d i l e r i n i n eski t a b i l e r i o l a n Moğol asıllı Kılan ve Hsi'lcıi d e k e n d i l e r i y l e b i r l i k t e savaşmaları için i k n a ettiler. B ö y l e c e , Çin'in kuzey-doğıı s ı n ı r l a n d a t e h l i k e i ç i n e düştü. A n c a k , M o ğ o l boylarının isyanı Çinli k u m a n d a n l a r G h o u T a o - w u ve T ' a ı ı g H s i u - c h h ı g t a r a f ı n d a n kolaylıkla bastırıldı. G ö k T ü r k t e h l i k e s i n i n büyü mesi ü z e r i n e i m p a r a t o r Stıng D a ğ ı n ' d a k i
l:n
kutsal t ö r e n e g i t m e işinden vaz
geçti **. N e t i c e d e Ç i n ' d e büyük askeri hazırlıklar başlatılmıştı. Tiııg-hsiaııg-tao harekat o r d u s u b a ş k u m a n d a n ı tayın e d i l e n P'ei l l s i n g - c h i e n ' e , G h ' e n g VVul î y
l a l
m
1 3 3
Hsiao Ssıı-ye lıio. CTS63. s. 2405. 2406; HTS 101. s. 3952. HTS 215A, s. 6043. CTS'de bu bilgi nıevcul değildir. Li Yüaıı-kui bio. GTS 64. s. 2429; HTS 79, s. 3553; T C T C 202. s. 6392. HTS 215A ayın yer: T C T C 202 , ayın yer. T C T C 202, s. 6393.
" ' Ho-ııaıı'da Ten-feııg-hsicıı'de bulunmaktadır.
GÖKTÜRKLER II (FETRET DEVRİ 630*811
61
t ' i n g ile L i W e n - c l ı ' i c n , o n u n e m r i n d e k i d o ğ u ve batı k a n a t orduları k u m a n danı yapıldılar. Ç i n o r d u s u n u n t o p l a m asker sayısı ü ç yüz b i n i b u l m u ş t u . G ü n ü m ü z d e k i Sui-yüan e y a l e t i n i n K u i - s u i ş e h r i n d e bıılııuaıı Heİ-shan'a k a d a r u/anan P'ei H s i n g - e h i e n G ö k - T ü r k o r d u s u n u m a ğ l u p etliği g i b i ö n e m l i lidcı lı ı i n d e n A-shih-ıe Feng-chih'yı esir e n i . B u y e n i l g i ü z e r i n e G ö k - T ü r k l e r a r a s ı n d a karışıklık çıktı. A-shilı-na Ni-sluı-fıı k e n d i m a i y e t i n d e k i l e r t a r a f ı n d a n : d r i u ı ı ı l ü p başı Ç i n e g e t i r i l d i . P eı Hsıng-ı hı< ıı, G a k - T ı ı r k l e ı ı ı ı d a h a ö ı u e I İsiao Ssu-ye'yi m a ğ l u p edişlerini göz ö n ü n e alarak i y i p l a n l a r yapmıştı. L r z a k a r a b a l a r ı n ı n G ö k - T ü ı k l e r t a r a f ı n d a n saldırıya u ğ r a y a c a ğ ı n ı
tahmili
e d e r e k , üç yüz a r a b a n ı n içine u z u n kılıçlar ve m a n c ı n ı k okları i l e t e c h i z a t h beş usta asker yerleştirerek üz; t İt t u n ö r t ü p arabal u ı erzak v u k l u g c t ı i n t ü s ü v e r d i . B i r k a ç yüz zayıf askeri a r a b a l a r ı n yanında y ü r ü t ü y o r d u . U z a k l a r d a k i strate|ik m e v k i l e r e a s k e r l e r i n i ıııevzılendırdı. G : i k - 1 urklcı k e n d i l e r i n e k u r u lan b u tuzağın farkına varamadılar. A r a b a l a r a s a l d ı r ı n c a zayıf a s k e r l e r t e r k e d e r e k kaçmışlardı. B u n u n ü z e r i n e a r a b a l a r G ö k - T ü r k l e r tarafından alınarak düz b u yere g ö t ü r ü l d ü l e r , k e m l i a r a b a l a r ı n d a n i n i p e c i r l e r i n i ç ö z m ü ş l e r , yiyecekleri yağmaya başlayacaklardı. T a m b u a n d a a r a b a l a r d a k i Çinli askerler b i r d e n dışarı atılıp, o n l a n o k y a ğ m u r u n a t u t t u l a r . P a n i ğ e k a p ı l a n G ö k T ü r k l e r g e r i ç e k i l m e y e başladılar. B u sefer y o l d a m e v z i l e n e n Çinli askerler a n l ı n ı n kesti ve n e t i c e d e m ıglııp o l d u l a r . B u kısmı i l d u r u l u r k e ı ı b i r kısım esir edilmişti. A-shilı-le F e n g - c h i h ise b u n d a n s o n r a k i b i r savaşta esir e d i l mişti. O n u n k u r t u l a b i l e n e l e m a n l a r ı A l t a y d a ğ l a r ı n ı n d o ğ u s u n d a k i L a ı ı g s h a n ( k ı ı r i D a ğ ı ' ı ı a ) s ı ğ ı n a r a k k e n d i l e r i n i korumayı b a ş a r d ı l a r . Diğer taraftan Yüıı-chuıı'yıı kuşatan başka b i r GÖk-Türk g r u b u T o n E l u a i - c h e ve C h ' e n g Wııt'ing tarafından y e h i l d i l e r . I M
Iİ8I yılında d a A-shilı-te VVen-fiı ve b o y u y e n i b i r kağan arayışına g i r d i l e r . Ç o k g e ç m e d e n Gök-Tüı k h a n e d a n ı n d a n A-sbih-ııa F u - n i e n ' i kağan seçtiler. Yûan ve C h ' i n g b ö l g e l e r İ ( K a n s u ' d a Ch'iııg-yang-hsieıı) G ö k - T ü r k h ü c u m l a r ı n a m a n ı z kaldı. Artık Çın h a k i m i y e t i n e karşı G â k t ü l k l e r a r a s ı n d a kesin b i r baş k a l d ı n o l d u ğ u anlaşılmaktadır. İsyanlar d u r m a k b i l m i y o r d u . L i C h i h s h i h , i m p a r a t o r Kao-tsımg'un e m r i y l e G h i n g lıolgcsinrie ıııevzilendirildi. P'ei H s i n g - c h i e n ' e t e k r a r b a ş k u m a n d a n l ı k v e r i l d i . G e n e r a l T s ' a o H u a i s u n i l e Y o u - c b o u askerî valisi Lİ VV'en-cbien o n a yardımcı tayin edilmişlerdi. Çin o r d u s u y o l m a ç ı k m a d a n ö n c e casusları h a r e k e t e g e ç m i ş l e r d i . K e n d i yar¬ I M
P'ei Hsiııtr-clıieıı bio. CTS 64. s. 2801 vd.; HTS 108, s. 4086 i d . Ch'en Vv'ıı-t'hıg hio. CTS
83. ı. 2784-2785.
1.2
AHMET TA5AĞ1L
d ı m r ı s ı T o n İ - c h a o ile b i r l i k l e Ç i n o r d u s u n a ö n c ü l ü k e d e n T s ' a o H ı ı a i - s ı ı n ' a casuslar h a b e r g e t i r d i . O n l a r ı n b i l d i r d i ğ i n e g ö r e K a r a k ı ı m ' u n k u z e y i n d e A slıih-ııa F u - n i e n ile A - s l ı i h - l e W e ı ı - f ı ı , K a r a k u m ' u n k u z e y i n d e b u l u n u y o r l a r d ı . Ç o k a ğ ı r kıtlık İ ç i n d e i d i l e r
131
' . Y a n l a r ı n d a az s a y ı d a asker v a r d ı . H e r h a n g i
b i r y e r d e e ğ l e n m e d e n d o ğ r u o r a y a g i d i l i r s e kolayca y a k a l a n a b i l i r l e r d i . T s ' a o H u a i - s u n . c a s u s l a r ı n r a p o r l a r ı d o ğ r u l t u s u n d a h a r e k e l e g e ç m e y e karar v e r d i . Z a y ı f ve y o r g u n a s k e r l e r i n i , d i ğ e r a ğ ı r l ı k l a r ı n ı H u - l u - p ' o g ö l ü n ü n y a k ı n ı n d a b ı r a k t ı . H a f i f s ü v a r i l e r l e y o l a ç ı k t ı ise d e kimseyle k a r ş ı l a ş m a d ı . D a h a ö n c e y ı k ı l a n Sir T a r d u ş l a r ı n a r l a k a l a n l a r ı ile karşılaştı ve o n l a r ı teslim a l d ı . D a ğ ı n ı k vaziyetteki Sir T a r d ı ış k a b i l e l e r i b u s ı r a d a A - s h t h - n a F u - n i e n ' i ı ı b a ğ ı m s ı z lık h a r e k e t i n i d u y m u ş l a r ve o n a k a t ı l m a k ü z e r e y o l a ç ı k m ı ş l a r d ı . G ö k - T ü r k liderlerini bulamayan Çinli klimandan Çin S e d d İ ' n e geri d ö n m e y e başladı. N e t i c e d e Ç i n S e d d i ' ı ı i n k u z e y i n d e A-shih-te W e n - f u ' y a r a s t l a d ı . H e r i k i o r d u a r a s ı n d a d e r h a l s a v a ş ç ı k ı ı ise d e b i r s o n u ç a l ı n a m a d ı . Heng-slıui
n 7
N e h r i ' n e g e l i n d i ğ i n d e T s ' a o H u a i - s u n b u sefer A - s h İ h - n a
F u - n i e n ile k a r ş ı l a ş m a f ı r s a u b u l d u . E m r i n d e k i T o t ı İ - c h a o , L i W e n - t ' ı ı n g ve Liıı C h i ı ı g - t ' u n g g i b i d ö r t g e n e r a l ile b a ğ ı m s ı z l ı ğ ı n ı h e n ü z i l â n e U n i ş o l a n F u - n i e n ' e s a l d ı r d ı . K a r ş ı l a ş t ı k l a n u m ertesi g ü n ü Ç i n o r d u l a r ı n a h ü c u m e d e n F u - n i e n o n l a r ı n d ö r t o r d u s u n u aynı anda b o z m a y ı b a ş a r d ı . T s ' a o H u a i - s u n ve d i ğ e r g e n e r a l l e r s a v a ş m e y d a n ı n d a n k a ç m ı ş , sayısız Ç i n l i asker ö l m ü ş t ü . D a h a sonra arla kalıp d a ğ ı l a n askerlerini toplayan Ts'ao Hııai-sım, o n l a r d a n z o r l a t o p l a d ı k l a r ı a l t ı n l a r , İpekli k u m a ş l a r ile A - s h i h - u a F u - n i e n ' İ e t k i l e d i ve ikisi karşılıklı b a r ı ş y a p t ı . A n l a ş m a s a ğ l a n d ı k t a n s o n r a F u - n i e n kuzeye d o ğ r u ç e k i l i n c e T s ' a o H u a i - s u n Ç i n ' e geri d ö n e b i l d i . B a ş k e n t e başarısız bir halde geldikten sonra g ü n e y eyaletlerinden birine s ü r g ü n e g ö n d e r i l d i . B a ş k u m a n d a n P'ei I l s i n g - c h i e n , T a i - c l ı o ı ı ile H s i n - k ' o u a r a s ı n d a k i
Yen-
m e ı ı - k u a ı ı g e ç i d i n i t u t m u ş t u . B ö y l e c e F u - ı ı i e ı ı ile W e n - f ı ı a r a s ı n d a k i irtibat k e s i l d i . P'ei H s İ ı ı g - c h i e u , ü ç - d ö r t ay g i b i ç o k kısa s ü r e d e b ü t ü n kuzey Ç i n ' i k a r ı ş u r a r a k isyan e d e n İ k i n c i G ö k - T ü r k İstiklâl t e ş e b b ü s ü n ü
yenemeyeceğini
a n l a m ı ş t ı . D o l a y ı s ı y l a s o ğ u k s a v a ş taktikleri u y g u l a m a y a b a ş l a d ı . Y a p t ı ğ ı k u r n a z c a p l a n l a r sayesinde A-shih-te W e n - f u İle A - s b İ h - n a F ı ı - n i e n ' i n a r a s ı m a ç t ı . Wen-fıı ani bir h ü c u m l a F u - n i e n ' İ m a ğ l u p elti. F u - n i e n y e d i ğ i a ğ ı r d a r b e s o n r a s ı o r d u s u n u b ı r a k ı p Y ü n - r h ı m g ' a s ı ğ ı n d ı . B u s ı r a d a ç o k s a y ı d a askeri ö l -
m
Sadrif HTS 215A. i . 6 0 4 3 ı r tul iniği nınnııuır S I C I M I Sbaıı-hsi'dc Krııg-htiaııg'da bulunmakladır.
C O K TÜRKLERİ] (Et 1 RET DEVRİ (¡30-681)
düğü için kuvveti azalmıştı
63
Clıiıı-ya-siıaıı(Altm O t a ğ D a ğ ı ) ' d a levazımauııı
ve a i l e s i n i bırakarak, h a f i f süvarileri y a n ı n a aldı. H e d e f i az sayıdaki o r d u s u n u sadece süvarilerden teşkil e d i p , kalabalık fakat, ağır T s ' a o Hııai-sım k u m a n dasındaki Ç i n o r d u s u n u y e n m e k i d i . A n i b i r d a r b e vurmayı p l a n l a y a r a k o n u a r a m a y a başladı. B u e s n a d a P ' e i H s i n g - c h i e n , y a r d ı m c ı l a r ı H o C h i a - m i ' y i , T'un-haııg-tao y o l u n d a n , C h ' e n g W u - l ' i n g ' i d e Shih-ti-tao y o l u n d a n g ö n d e r e rek, Fıı-nİen'in k a r a r g a h k u r d u ğ u yeri ele geçirip erzaklarını aldı. Fu-nİen İse b u sırada T s ' a o 1 hıai-sun ile anlaşıp geri çekilmişti. D ö n d ü ğ ü n d e erzaklarını ve a i l e s i n i bıraktığı y e r d e b u l a m a d ı . Ayrıca a s k e r l e r i n i n ç o ğ u hastalanmıştı. K u z e y e d o ğ r u g i d e r e k Hsi-sha'ya yerleşti. P ' e i H s i n g - c h i e n b u r a d a d a g ö n derdiği L i u Ching-t'uııg ve C h ' e ı ı Wu-t'iııg i l e Fıı-nieıı'i sıkıştırdı. Z o r d u r u m d a kaldığını a n l a y a n Fıı-nieu, P ' e i H s i u g - c h i e n ' e Ç i n ' e teslim o l m a k iste diğini b i l d i r d i . Fakat, Ç i n o r d u s u n u n Hsi-sha'ya g e l e m e y e c e ğ i n i d ü ş ü n e r e k hazırlık yapmamışU. D a h a s o n r a Weu-fu'yıı d a y a n m a alarak başka b i r y o l d a n P ' e i H s i n g - c h i e n ' e teslim o l d u . S o n r a başkent Ch'aııg-aıı'a g e t i r i l d i l e r . P ' e i H s i n g - c h i e n , A-shih-ııa F u - n i e u ' e teslim o l m a d a n ö n c e i d a m e d i l m e y e c e ğ i k o n u s u n d a söz vermişti. B u n d a n dolayı i ç i n d e k i şartların z o r l u ğ u n u g ö z ö n ü n e a l a n Fıı-nieu savaşmadan t e s l i m o l m u ş t u . F a k a t , Ç i n l i l e r v e r d i k l e r i sözde d u r m a d ı l a r ve o n u n l a b i r l i k t e i l e r i g e l e n G ö k - T ü r k şeflerin d e n e l l i dört kişiyi başken d e r i n i n d o ğ u pazarında i d a m ettiler. P ' e i Y e n i s i m l i b i r vezir i m p a r a t o r u etkileyerek ö l d ü r ü l m e l e r i n i sağlamıştı
m
.
Bu konuda T C T C (202) de bilgi yokun. HTS 215A. s. 6043;CTS 194A, s. 5166; T T 198. 1073b ; P'ei Hsingchieıı bio. CTS 64. aynı yer; HTS 108. aynı yer. Çin esaretine karsı bağımsızlık lıa re ketlerin in başlaması komisin id a kl bazı Çince metinle rin tercümeleri için bkz. Liu. I. s. 157-158. 210-212; Clıaııg Jen-t'ang. aynı eser. s. 122-130. m
I M
V. BATI G O K - T U R K ÜLKESININ PARÇALANıP ÇıN N Ü F U Z U N A GIRMESI T ' u n g Y a b g u Kağan amcası B a g a t u r tarafından ö l d ü r ü l ü p o r t a d a n kaldı r ı l ı n c a Batı G ö k - T ü r k D e v l e t i t a m b i r karışıklık i ç i n e düştü. B a g a t u r z o r l a tahta ç ı k m ı ş ve k e n d i n e C h ' u - l i - s s e - p i
140
K a ğ a n u n v a n ı m almıştı. O h e m e n
k e n d i n i ' b ü y ü k k a ğ a n " ilân etmiş ve Batı G ö k - T ü r k D e v l e t i ' n i küçük k a ğ a n lıklara b ö l e r e k y ö n e l m e y e t e ş e b b ü s etmişti. Fakat. Hatı Gök-Türk D e v l e t i n i n halkı y a n i b o y l a r o n u n kağanlığını tanımadı. Devlet i d a m l a r ı n ı n hiçbiri o n a itaat e t m e m i ş t i . N u - s h i h - p i b o y u k e n d i i ç i n d e n N i - s h u B a g a Şad'ı kağan s e ç miş, a n c a k k e n d i s i b u u n v a n ı k a b u l e t m e m i ş t i . D i ğ e r t a r a f t a n
T'ung
Y a b g u ' n u u oğlu H s i - l i T e g i n d e M a v e r a ü n n e h i r ( K ' a n g - e h ü ) ' d e isyan r t n ı i ş ve o r a d a B a g a t u r Kagau'ı m a ğ l u p e t m e y i başarmıştı. B u n u n ü z e r i n e N u - s h i h p i b o y u n u n l i d e r i N i - s h u , Hsİ-lİ'yİ Batı G ö k - T ü r k t a h t ı n a davet e t t i . H s i - l i , b a b a s ı n ı ö l d ü r ü p z o r l a tahtını ele g e ç i r e n B a g a t u r ' d a n kağanlığı b ö y l e c e g e r i almış o l u y o r d u . K e n d i n e I-p'i-po-lo-lü Y a b g u Kagaıı unvanım aldı. B a g a tur o n a m a ğ l u p o l m a s ı n a r a ğ m e n yine m ü c a d e l e d e n vazgeçmemişti. H e r i k i kagaıı k e n d i a r a l a r ı n d a savaştılar. A n c a k , b i r neticeye ulaşamayıp b i r b i r l e r i n e üstünlük sağlayamadılar. B u a r a d a dış destek a r a m a y a başladılar. İkisi d e Ç i n ' e elçi g ö n d e r i p , h e d i y e l e r s u n d u l a r . B i r Ç i n p r e n s e siyle e v l e n m e k s u retiyle müttefik o l m a k i s t e d i k l e r i n i b i l d i r d i k l e r i n d e T ' a i - t s u n g cevap o l a r a k d e d i k i : " S i z i n ülkeniz karıştı. İdarecileri h e n ü z b e l l i değil. Savaş ve b e n z e r i m ü c a d e l e l e r s o n a e r m e d i . Nasıl e v l i l i k g e r ç e k l e ş i r ? . " " N e t i c e d e e v l e n m e 1
t e k l i f l e r i reddedilmiş ve k e n d i aralarında savaşmamaları tavsiye edilmişti. B a g a t u r ' u n i d a r e s i n d e n m e m n u n o l m a y a n b ü t ü n T ö l e s b o y l a n isyan et tiler ve g i d i p L ü Y a b g u Kağan(Hsİ-U T e g i n ) ' a itaat ettiler. Ç ü n k ü , o eski k a ğan T ' u n g Y a b g u ' n u n oğlu i d i ve halkının k a l b i n i kazanmıştı. Böylece B a g a tur(Sse-pİ K a g a ı ı ) ' u n a s k e r l e r i d e yavaş yavaş dağılmaya başladı. O n u o r t a d a n kaldırmak için müsaİı şartların oluştuğunu g ö r e n L ü Y a b g u Kagaıı, s o n d a r b e y i v u r m a k için h a r e k e t e geçti ve yaptığı baskınla B a g a t u r ' u b o z g u n a uğratmayı başardı. A s k e r l e r i n i k a y b e d e n B a g a t u r , A l l a y d a ğ l a r ı n a kaçmıştı. B u r a d a T u o T u K a ğ a n ' d a n b i r d a r b e d a h a y e d i ve o r a d a N i - s h u t a r a f ı n d a n
1
1 1 1
CTS 194B d; Bagatur un unvanı H O I K I I u-li-p i K.%111 şeklindi kaydedilmiştir (s. ilS?,) Evlilik tekidi sadece CTS 194B'de kaydedil mistir (s. 5182).
GÛK-TÜRKl.ER II (FETRET DEVRİ 63M81)
65
o l d u r u l d u , Tek başına b u t u n Barı G c k - T ü r k ülkesinin b a k ı m ı u l a n Ltı Vabgıı Kağan a devlet adamları büyük kağanlık unvanını s u n d u l a r . B u n d a n s o n r a k u z e y d e k i T ö l e s boylarına ve ılaba d o ğ u d a k i S i r T a r d u ş lara karşı sefere çıkan İ n Vabgıı, S i r T a ı duşlarla yaptığı savaşı kazanamayıp, m a ğ l u p o l m u ş t u . Ş ü p h e c i , inatçı ve iftiracı b i r m i z a c a s a h i p o l d u ğ u k a y n a k l a r d a n a k l e d i l e n kağan, b u yüzden m i l l e t i n i k o n t r o l allında t ı ı t a m a m ı ş u
l v
.
Üstelik k e n d i s i n e e n faydalı h i z m e t l e r d e b u l u n a n küçük kağan rütbesiııdeki İl(i-li)'İ h a k k ı n d a iftira duyduğu için suçsuz yere ö l d ü r d ü . O n u n b u h a r e k e l i n i g ö r e n d i ğ e r d e v l e t a d a m l a r ı n ı n h e p s i şaşırıp k o r k m u ş l a r d ı . N e t i c e d e B a n G ö k - T ü r k ülkesinde k o n t r o l e l d e n çıktı. Ni-slıu'nun g ü c ü n d e n ç o k ç e k i n i y o r d u . G i z l i c e o n u n a l e y h i n e gizli p l a n l a r yaptı. D u r u m u n farkına varan N i - s h u , K a ı a ş a r ( Y e ı ı - c h ' i ) ' a sığındı. B u n d a n s o m a S h c - p c i " T a r k a n i l e . N u s l u h - p i ' l e r . L ü Vabgıı Kağan a karşı ittifak yaptılar. Z o r d u r u m d a kaldığını a n l a y a n L ü Vabgıı y a n ı n a aldığı h a f i f süvarilerle Maveı a ü n e h i r ' e k a ç u . B o ş kalan tahta d a h a ö n c e Karaşaı 'a sığınan N i - s h u çağrıldı ve g e l i p o t u r d u k t a n s o m a unvanı Tııo-lıı o l d u . Ayrıca T a r d u unvanını d a almıştı. Ni-slıu'nun b a bası Bağa Ş a d , T'ıuıg Vabgıı z a m a n ı n d a Çin sarayına gelmişti (626'dan ö n c e ) . B u n d a n dolayı T ' a ı ı ğ İ m p a r a t o r l u ğ u ile yakın temas k u r a b i l d i . H a t t a 6 3 3 yı lında I.iu S b a n - y i n o n u n ülkesine elçi o l a r a k gönderildi, f a k a t , fazla yaşaya m a y a n N i - s h u 634 yılında öldü. Y e r i n e kardeşi T ' u n g - e Ş a d . Işbara I Isi-li-sbilı Kağan unvanıyla tahta g e ç t i . B u y e n i kağan 6 3 5 yılında
l ' a n g başkenti
G h ' a n g - a n ' a a d a m g ö n d e r e r e k e v l i l i k t e k l i f i n d e b u l u n d u ve b e ş yüz baş at s u n d u " . İ m p a r a t o r , o n u n elçisini ç o k iyi karşılamış ve i l t i f a t l a r d a b u l u n 1
muştu. A n c a k , o y a l a m a t a k t i k l e r i n e baş v u r a r a k evlilik t e k l i f i n i k a b u l e t m e d i . S o n r a Işbara Kağan, ülkesini o n boya b ö l d ü . H e r b o y u i d a r e e d e n reise b i r e r o k v e r i l d i . B u n d a n s o n r a unvanları O n Ş a d veya O n O k ş e k l i n d e söy l e n m e y e başladı. O n O k , boyları sağ ve s o l o l m a k üzere i k i y a n g u r u b a ay rıldı. B i r tarafa b e ş o k yani b e ş boy yerleştirildi. '•' O n l a r a B e ş Tııo-lıı b o y u 1
adı v e r i l d i . B e ş ç o ı l ı ı k h a l i n d e tesis e d i l m i ş l e r d i . B i r ç o r b i l o k i d a r e e d e c e k t i . Soi-ye ( T o k ı ı ı a k ) n i u d o ğ u s u n d a İ k â m e t e başladılar. S a ğ g r u b u Nıı-
>* 51834068. HTS 215B'de Meı-p'ai Ta-kaıı şeklinde ya zil inişin-. ' HTS 215ft'de üç kere elçilik heyeti gönderdi, kendi ülke mal km uda ıı sundu. Sonra ev lilik lı I lılııı. Iı I'lıl ıııi'I ıı 1 a
1
1
' C;.r unvanı ve tardu gelişilin ıçııı bkz.A.Doııuk I;kı I ııı k Devleti:rinde İdarı-A^kırı Önvaıı re Terimler, İstanbul 1988. s. 13. 14. 1
66
AHMET TAŞAGIL
shilı-pi boyıı o l u ş t u r d u . B e ş büyük e r k i n l i k h a l i n d e tesis e d i l d i l e r " . S u i 1 1
y e ' ( T o k m a k ) n i u batısında oturacaklardı. H e r bir boyu erkin idare ede c e k t i " . B u n d a n s o n r a b ü t ü n y e n i teşkilatlanmadan s o n r a ortaya çıkan b o y 1
lara g e n e l o l a r a k O n B o y adını v e r d i l e r . Y e n i d ü z e n l e m e yapılmasına r a ğ m e n ülkesini iyi İdare e d e m e y e n Işbara I Isi-li-shih'ya karşı k ı p ı r d a n m a l a r ç o k g e ç m e d e n başladı. K e n d i m a i y e t i n d e k i T " u n g Tııduıı tarafından baskına m a r u z kalmıştı. Yüz süvariyle karşı çıktı İse d e g a l i p g e l e m e d i . G e r i ç e k i l m e y e başladı. Kardeşi B ö r ü ( P u - l i ) Şad ile K a r a şar'a sığındılar. A-hsİ-chi Kül E r k i n ile T ' u t ı g T ı t d u ı ı devlet a d a m l a r ı n ı t o p lantıya çağırdılar. S o n u ç t a Yü-ku Ş a d kağan seçildi. Işbara H s i - l i - s h i h ise kü ç ü k k a ğ a n tayin edilmişti. Fakat, y i n e d e b u t o p l a n t ı d a a l ı n a n k a r a r l a r a uyulmadı. T ' u t ı g T u r l u n ö l d ü r ü l d ü ; Yü-ku Ş a d ise k e n d i e r k i n l e r i n d e n b i r i t a r a f ı n d a n m a ğ l u p e d i l d i . B u fırsatı d e ğ e r l e n d i r e n I ş b a r a H s i - l i - s h i h e s k i topraklarını tekrar ele g e ç i r d i . Y m e d e eski g ü c ü n e ulaşamadı. Batıdaki N u s h i h - p i b o y u Yü-ku Ş a d i k e n d i l e r i n e kağan yaparak o n u tanımadı. Yü-ku Şad ile Işbara Hsİ-lİ-slıİh arasında karşılıklı savaşlar o l d u ise d e b i r b i r l e r i n e üstün lük sağlayamadılar. İli Irmağı k e n a r ı n d a t o p l a n a n bütün boylar m ü ş a h a d e l e r yaparak k e n d i a r a l a r ı n d a anlaştılar. B u ı r m a ğ ı n batısı T u o - l u ' n u n o l d u . Yani Yü-ku Şad'a T u O - l u Kağan unvanını v e r e n N u - s h i h - p i ' l e r o n u n e ü afında t o p lanıp, d o ğ u d a n ayrılmışlardı. B u ı r m a ğ ı n d o ğ u s u n d a Işbara H s i - l i - s h i h h a kim olacaktı
1IH
. N e t i c e d e B a n Gök-Türk ülkesi k e n d i içinde i k i devlete ayrıl
mıştı (638). Tııo-lu Kağan m e r k e z i n i T s u - h o Dağı'nın halısında k u r d u .
Bundan
s o n r a a d ı n a " K u z e y S a r a y ı ( P e i - t ' i n g ) " d e n m e y e başladı. D i ğ e r taraftan Po¬ m a , Kırgız, Gh'u-yüe-shih, B a s m ı l , H u o - h s i n , G h ' u - m u - k ' u n g i b i b o y l a r o n a tabi o l d u . Doğudaki kanadı ele g e ç i r m e k İçin h a r e k e t e g e ç e n Tııo-lu, Işbara Hsİ-Iİ-shih'nin b i r i l t e b e r i y l e g i z l i c e a n l a ş a r a k , o n a saldırdı. M a ğ l u p o l a n Işbara P'a-haıı-na' (Fergaııa)ya kaçu ve o r a d a öldü. G e r i d e kalan o n u n devlet a d a m l a r ı o ğ l u n u İ-ch'u-li-shih-i-p'i Kağan unvanıyla tahta g e ç i r d i l e r . O d a eı lesi yıl ö l ü n c e , b u sefer G h i a - u a Şad'ııı büyük oğlu " " P i - h o - t o " Yabgu'yu 1
kağan seçtiler. Unvanı İ-p'İ Işbara Kağan o l d u . Işbara Kagaıı'a d a v u l ve k u r t ' » ' C T S 194B. » . 5 1 8 4 . '- Erkuı ııııvaııı ye dı£:-ı Tıırk delicileriııdckı tarihi gelişini için bkz. Donuk, avın eser. s. 1
15. * HTS 215B, i . 6059. *' CTS liMB'yegöre kardeşi Clıia-ııa'ııııı oglııflıki aynı yer) dur. '••"CTS l94B'yegöre P'u-|iu Tegin. 1
1
GÖKTÜRKLER II (FETRET DEVRİ 630-681)
67
başlı sancak g ö n d e r e n T'aırg h a n e d a n ı İ m p a r a t o r u T'ai-tsııııg, o n u kağan o l a r a k tanıdığını ilân etti (641). Sııi-ho s u y u n u n k u z e y i n d e m e r k e z i n i k u r d u . Adına g ü n e y m e r k e z i d e n d i . D o ğ u d a i l i I r m a ğ ı , K u t a , S h a n - s h a n , C h ' i e - m o , T o h a r i s t a n , Karaşar, S h i h ( T a ş k e n t ) , S h i b ( K ı ş ) , H o , W e i ve S e m e r k a n d g i b i bütün ülkeler o n a itaat e l t i . T u o - l u ö n c e Işbara Vabgu'ya s a l d ı r m a m ı ş , k e n d i k u v v e t i n i a r t ı r d ı k t a n s o n r a h ü c u m a geçmişti. H e r i k i kağan d e f a l a r c a savaşmışlar b i r b i r l e r i n e üs tünlük sağlayamamışlardı. B u a r a d a ikisi d e Ç i n ' e elçi g ö n d e r e r e k , destek aramışlar. İ m p a r a t o r T a i - tsuug h e r i k i tarafa d a dostça davranmış ve b i r b i r l e r i y l e savaşmamalarını t e ı ı b i h l e m i ş t i . Fakat , T u o - l u i l e r i h a r e k e t e d e v a m e t m i ş , n i h a y e t T a ş k e n t T u d u n ' u ı ı u g ö n d e r e r e k Yabgıı K a ğ a n ' a s a l d ı m p ö l dürtmüştür. B u n d a n sonra o n u n ülkesine de h a k i m o l d u . Nu-shih-pi boyu o n u n hâkimiyetini k a b u l e t m e d i isyan e d e r e k uzaklaştılar. T o h a r i s t a n ' ı e l e g e ç i r e n T u o - l u , H a m i b ö l g e s i n e d a h i akın y a p u . Ç i n l i l e r b u r a d a d e v r e y e girmişler ve o n u n ü z e r i n e Kııo Hsiao-k'o'yı "' g ö n d e r m i ş l e r d i . B u k u m a n d a n 1
1
Önce W u - k u b o y u n a sürpriz b i r saldırı yapıp, m a ğ l u p e t t i . T e h l i k e d e o l d u ğ u n u h i s s e d e n T u o - l u , e t r a f ı n d a k i Ch'u-yüe ve C h ' u - m i boylarının a s k e r l e riyle T a n r ı d a ğ l a r ı n a sığındı. B u a r a d a k u z e y e d o ğ r u h a r e k e t e g e ç e n Kııo H s i a o - k ' o , Cb'u-yüe'lerin e r k i n i n i n şehrini (kale) ele geçirmişti. Arkasından H o - s u o Dağı'na ulaşıp C h ' u - m i b o y u n u d a teslim aldı. B u e s n a d a T u o - l u K a ğan Çin o r d u s u n a karşı duyduğu k i n yüzünden o n l a r ı n elçisi Yüan H s i a o - y o u ' y u ve b e r a b e r i n d e k i l e r i alıkoydu, g e r i g ö n d e r m e d i . Çinli e l ç i l e r e " T a n g i m p a r a t o r U n u i i a s k e r l e r i n i n g ü ç l ü o l d u ğ u n u d u y d u ğ u n u , şimdi k e n d i s i n i n S c m e r k a ı ı d ' a saldıracağını ve k i m i n d a h a kuvvetli o l d u ğ u n u g ö r e c e k l e r i n i " söyledi. S o n r a M a v c r a ü t m e h r ' e d o ğ r u b i r sefere çıktı. Y o l u ü z e r i n d e k i M i k u o ( M a i m a r g h ) ' y u a n i b i r saldırı i l e yıktı. Yakaladığı insanları bağladı, b ü tün z e n g i n l i k l e r i n e e l k o y d u . Fakat, o n u n e m r i n d e k i k u m a n d a n l a r d a n N i şini Ç o r , o n u n b u z a l i m c e h a r e k e t l e r i n e ç o k kızıyordu. O ğ l u H u - l u - w u ' y u T u o - l u ' y a h ü c u m e t t i r d i . N e t i c e d e T u o - l u ' n u n ülkesi büyük b i r karışıklık i ç i n e düştü. K e n d i s i T o h a r i s t a n ' a sığınacaktı. Baş v e z i r i ü l k e s i n e g e r i d ö n m e s i n i tavsiye etti ise d e o k a b u l e t m e y i p a h a l i s i n i toplayıp y o l a çıktı. Ye s u y u n u g e ç i p S h i h - k ı ı o ( T a ş k e n t ) 'ya ulaştı. A n c a k , m a i y e t i n d e k i a h a l i n i n ç o ğ u perişan o l u p dağılmıştı. N i h a y e t K ö - h o - t u n Kalesi'ııe sığınabildi. G e r i d e k a lan az sayıda askerle dağılan balkını t o p l a m a y a çıktı ise d e A - h s i - c h i K ü l E r -
Ruo Hsiao-k'o bio. CTS 83. s. 2773. 2774; HTS 111. 8. 4131, 4132.
AI [MET T AŞAĞI L
68
k i n , o n a a n i b i r baskın düzenleyip, m a ğ l u p e l l i . B u n u n ü z e r i n e Pai-shuİ-hu Kalesİ'ne sığınan T u o - l u o r a d a i k â m e t e başladı. G e r i d e başsız k a l a n N u - s h i b - p i b o y u artık Tuo-lu'yıı kağan o l a r a k başla r ı n d a g ö r m e k i s t e m i y o r d u . Çin sarayına elçi g ö n d e r i p , b i l i n i n t a b l a g e ç i r i l m e s i n i r i c a e t t i l e r - " . Çin i m p a r a t o r u W e n W u - y i n ' i özel elçi sıfatıyla yolla 1
yarak,
Batı
Gök-Türk
vezirlerinin
Gök-Türk
kağanlık
ailesinden
b i l g e (liyakatli) o l a n b i r i s i n i n kağan seçilmesini e m r e t t i . B u n u n üzerine d e v let adamları e s k i I-ch'u-li-sbih-i-p'i Kagan'ın o ğ l u n u I-p'İ S h e - k u i K a ğ a n ü n vanıyla tahta geçirdiler. I-p'İ S h e - k u i Kağan tahta ç ı k ı n c a y a n ı n d a b u l u n a n ve T u o l u ' n u n T o h a ristan'a g ö t ü r d ü ğ ü m e m u r l a r ı d a k u r t a r a r a k
155
, hepsini Çin'e geri gönderdi.
D a h a s o n r a Nıı-shih-pi b o y u n u n r e i s i n i a s k e r l e r i n e k u m a n d a ettirerek T u o l u ' n u n e n s o n sığındığı ve hâlâ i k â m e t e t m e k t e olduğu P a i - s h u i ( b e l k i A k s u ) K a l e s i ' n e s a l d ı r ı n . O n l a r ı n h ü c u m u sırasında T u o - l u d a v u l ve b o y n u z l a r l a ç o k g ü r ü l t ü ç ı k a r a r a k k a l e d e n çıktı ve çatışmaya g i r d i . N u - s h i h - p i ' l e r şaşır mışlar ve k e n d i l e r i n i toparlayamamışlardı. Ç o k sayıda N u - s h i h - p i askeri T u o l u t a r a f ı n d a n ö l d ü r ü l d ü . B u şekilde saklandığı k a l e d e n k u r t u l a n T u o - l u eski i d a r e ettiği b o y u n y a n ı n a g e l d i . A n c a k , o n u b o y u h ü k ü m d a r o l a r a k tanı m a d ı . E s k i başarısızlıklarını s e b e p g ö s t e r m i ş l e r d i . D a h a evvel Sahip o l d u ğ u g ü c ü n e ulaşamayacağıııı h a l k ı n ı n k e n d i s i n e karşı eski n e f r e t i n i b i l i y o r d u . B u n d a n dolayı T o h a r i s i a n ' a gitti. B u n d a n s o n r a B a u Gök-T'ıick Devletİ'nde b i r süre tek başına h a k i m o l a n I-p'i S h e - k u i K a ğ a n , Çin b a ş k e n t i n e e l ç i l e r l e h e d i y e g ö n d e r m i ş ve b i r Çin prensesiyle e v l e n m e k isteğini bildirmişti . i m p a r a t o r T'ai-ısuug b u teklifi g e r i çevirdiği g i b i K u c a , H o l e n , Slıu-le ( K a ş g a r ) , Chu-chü-po, Tsımg-ling g i b i beş ü l k e n i n i l a n G ö k - T ü r k l e r i n d e n ayrılarak Ç i n ' e bağlan m a l a r ı n ı i s t e d i . B ö y lece kıı^ıık devletlere b ö l ü n e n Batı G o k - T ü r k ülkesini Çın k o n t r o l ü n e d a h a k o l a y c a s o k a b i l i r d i ^ . Z a t e n b u n d a n s o n r a İ-p'i S b e - k u i ' i n saltanatı f a z l a 1
1
CTS l'HB'dc dumm biraz farklı anlatılmışur: Tuo-lu önceden Ni-sluı Çor'uu mallarını ellerinden almış; akabinde kadelmişıi. Aıadan zaman geçtikten sonra Ni-shu Ger un kil mandanı Hıı-lıı-chıı larafmdau sürpriz bir hııcuma uğradı. Onun ülkesinde büyük bir kargaşalık çıktı. (I41 yılında emrindi kilerden VVıı-lı çor ve dlgîderi Tuo-lu TU tahttan indirmek istiyorlardı. 1 leı bırı Çin e ; l ; ı genderip kağan ola rak tahta geçirilmelerim rica tttllir. T Ti tsuııg e lçiyi; bir mektup g-ndererek Bagalur I-p i K i gaıı'm oğlunu İ-p'i She-kui kağan olarak lahta geçirdi. 1 ( 0
''•' Çinli memurların kurtarılma» sadece CTS'de bildirilmiştir. CTS'ye gore kabul etü. l s l
GÖK-TÜRKLER II (FETRET DEVRİ 630-681)
69
u z u n s ü r m e d i . 64i) yılının s o n u n d a T a l a ş I r m a ğ ı civarında boylarını i d a r e e d e n A-slüh-na I l o - l u o n a karşı isyan e d i p , b ü t ü n sivasî ve a s k e r i g ü c ü n ü e l e geç i r d i
1 5 5
1 M
.
GTS 194 B. s. 5185; HTS215B, s. 6059-6060.
V ı . ÇIN HÂKIMIYETINI T A N ı M A Y A N BATı GÖK-TÜRK BEYI,ERININ MÜCADELELERI I. G ö k - T ü r k D e v i r l i k u r u l d u ğ u z a m a n B ı ı m ı n ' ı u kardeşi İşlemi Yabgıı, ülkenin b a n kısımlarının i d a r e s i n e m e m u r o l a r a k T a n r ı dağlarının k u z e y i n d e k i A k t a ğ ( F . k l a ğ ) ' a g e l m i ş , 576 yılına k a d a r b u balı kanadı y ö n e t m i ş t i . O n u n oğlu T a r d ı ı 582 yılında Çinlilerin teşvikiyle doğudaki m e r k e z d e n ayrı lıp b a ğ ı m s ı z l ı ğ ı n ı ilân etmişti. İşte b ü t ü n Batı G ö k - T ü r k h a n e d a n ı İstemi Yabgıı'ıııııı s o y u n d a n g e l m e k l e d i r . İsıemi'ııin beşinci n e s i l d e n t u r u n u o l a n A-siıih-na H o - l u ' n u n b a b a s ı n ı n adı Ch'ie-yüe'dir. Kağan o l m a d a n ö n c e Yep u - l i Şad u n v a n ı n ı taşıyordu. A - s h i h - n a Pu-chetı g i d i p Ç i n ' e bağlandığı z a m a n T u o 4 u Kağan, o n d a n d o ğ a n boşluğu Y c - p u - l i Şad'ı yabgıı y a p a r a k d o l d u r m a y a çalıştı. B u n u n a k a b i n d e A - s h i h - n a P u - c h e n ' m Ç i n ' e g i t m e d e n i d a r e etliği T a l a ş Irmağı civarını e l d e t u t m a y a başladı. G ü n e y d e k i H s i - c h o u ' d a n kuzeye b i n beş yı'iz lîTik(800 k m ) mesafede b u l u n u y o r d u . Gh'ıı-yüe, C h ' u - m i , Kıı-su, K a r l u k , Nu-shilı-pi g i b i beş b o y u n balkını idare e d i y o r d u . T u o - l u , t a h tım k a y b e d i p T o h a r i s t a n ' a sığınınca ortaya ç ı k a n y e n i kagaıı İ-p'i-she-kui o n u sıkıştırdı. B u n u n s o n u c u n d a l l o - l u ' y a bağlı b ü t ü n
İKiylar
dağılıp perişan o l
d u l a r . Yanında sadece C b i h - s h e - t i , C h ' u - m i - k ' u n , l ' o - p i g i b i üç boy kalmıştı, B u n l a r H o - l u ' y a kağanlık t e k l i f e t t i l e r . B u n u d u y a n İ-p'i-she-kui ç o k kızdı. T e h l i k e y i savuşıuramavacağım a n l a y a n Ilo-lıı, Ç i n l i l e r i n desteğini a r a m a y a b a ş l a d ı . Y e n i k a ğ a n ı n yarattığı t e h l i k e y ü z ü n d e n b e l i r l i b i r y e r d e i k â m e t e d e m e y e n 1 lo-ltı, 648 yılında e t r a f ı n d a k a l a n b o y l a r l a Ting-clıou'ya g e l i p Çin i m p a r a t o r u n u n rızasıyla o r a d a o t u r d u . H a t t a S o l cesur m u h a f ı z l a r g e n e r a l liği ve Ya-ch'ih askeri valiliği g i b i u n v a n l a r aldı. K e n d i s i T i n g - c h o u ' d a M o - h o k a l e s i n d e ikâmet e d e r k e n o n a bağlı b o y l a r o havaliye dağılarak yayılmışlar ve k u l ü b e l e r y a p m a y a başlamışlardı. B u n a r a ğ m e n Ilo-lıı, T ' a n g İ m p a r a t o r l u ğ u ' n a iıaat e t m e y i p e k d ü ş ü n m ü y o r d u . Üstelik H s i ve T ' i n g g i b i i k i eyaleti ele g e ç i r e r e k t o p r a k l a r ı n ı g e ı ü ş l e ı m e k a r z u s u taşıyordu. Çinli a s k e r i vali I.uo l l u n g - i b u n u duymuş ve d u r u m u i m p a r a t o r u n a bildirmişti. Y e n i i m p a r a t o r K a o - t s u n g , G b ' i a o P a o - m i n g ' i acele I l o - l u ' m m isyanını ö n l e m e s i için y o l a ç ı kardı. H o - l u ' y a d a h a b e r g ö n d e r i p oğlu H s i - l i e n ' i r e h i n e o l a r a k g ö n d e r m e sini e m r e t t i . H s i - l i e n r e h i n e o l a r a k Çin b a ş k e n t i n e gitmediği g i b i b a b a s ı n a d a batıya çekilmesini tavsiye e t d ( 6 5 1 ) .
GÖK TÜRKLER II (FETRET DEVRİ 61KMİ81)
71
B a t ı d a T u o - l u Kagan'ııı idare ettiği b ü t ü n eski toprakları ele g e ç i r e n H o lü, m e r k e z i n i Ming-bıılak(Bin P ı n a r ) ' d a tesis etti. K e n d i Işbara Kağan u n v a nını aldı. B u n d a n s o n r a Nu-slıih-pi'İerin ve T u o - l u ' n ı n ı o n b o y u n u i d a r e e t m e g ü c ü n e kavuşmuştu. B u sırada T u o - l u ' n u n b e ş ç o r u vardı: C l ı ' u - m u - k ' u n - l ü Ç o r , Hu-hıw u ( l ) l ı ı ğ ) Ç o r , She-she-ı'i-tun Ç o r , Tu-ch'İ-shih-lıe-lo-shİlı Ç o r , Su-ni-sinlıc h ' u - p a u Ç o r adlarını taşıyolardı. N u - s h i h - p i ' I e r i n ise b e ş e r k i n i vardı . B u n lar A-lısi-cbİ Kül E r k i n , Ko-slıu-cb'üe E r k i n , Pai-sai-kau-tun-sha-po E r k i n , A İısİ-clıie-ni-shu E r k i n , Ko-slııı-c!ı'ıı-pan E r k i n ve Hıı-lu Ç o r Kül k i ; aynı z a m a n d a I l o - l u ' n u n damadı i d i . A-hsİ-chİe K i d E r k i n e n k u v v e t l i l e r i i d i ve iyi yetişmiş a s k e r l e r i n i n sayısı birkaç o n b i n i b u l m u ş t u . İyice g ü ç l e n e n Hsi-lieıı B a g a t u r Yabgu'luğa yük s e l d i . Arkasından T i n g - c l ı o ı ı ( B e ş b a l ı k ) 'ya saldırdı. B i r k a ç vilayeti ele g e ç i r i p , b i n l e r c e İnsan ö l d ü r d ü , yağmalar vaptı. Ç e l i ş e n askerî faaliyetlerden H o t u ' n u n m e r k e z d e kaldığını o n l u l a r a ise B a g a t u r Yabgıı üııvanıııı a l a n Hsi-İİe n ' İ n k u m a n d a ettiği atılaşıltnaktadır. H a t t a o n u n k u m a n d a ettiği o r d u l a r T i b e t ' e k a d a r u z a n a n akınlarda b u l u n u y o r d u . Oıııııı b u s e f e r l e r i n e Çinliler büyük bit o r d u hazırlayarak e n g e l o l m a k i s t e d i l e r . Hazırlanan Çin o r d u s u n a e l l i b i n U y g u r d a takviye olması için d a h i l edilmişti '"'. L i a n g C h i e ı ı - f a n g 1
i s i m l i g e n e r a l i n k u m a n d a elliği o r d u y a üstelik T ü r k asıllı Çinli k u m a n d a n C b ' i - p i - h o - l i d e yardımcı k u m a n d a n o l a r a k kaiılnıışlı. B u n u n l a d a y e t i n m e yen Çinliler o l u z b i n kişilik destek o r d u s u d a h a ilâve ettiler. B u a r a d a Çinli devlet a d a m l a r ı n d a n L u o Htıug-i b i r r a p o r hazırlayarak i m p a r a t o r u n a s u n d u . B u r a p o r d a şöyle b i r p l a n i l e r i ' " ' sürüyordu: " Çin'in 7
e m n i y e t l e olması için inanılır k i ; yabancıları k o n t r o l altında l u t u m a n ı n y o l u onları değiştirip, Ç i n ' e a d a p l e e t m e k t i r . H o - l u b i r kaleyi k o r u y o r , kıştan d o layı kar yığıldığı için T ' a ı ı g askeri g e l e m e z d i y o r ; şartlar müsait o l d u ğ u n d a b i r teşebbüste yıkılabilir. İlkbahara k a d a r e r t e l e n s i n , o z a m a n şartlar d e ğ i ş e cek b ü t ü n ülkeye k u m a n d a e d e m e y e c e k , uzaklaşıp k a ç ı p g i d e c e k t i r . Ayrıca askerler aslında Ho-hı'yıı c e z a l a n d ı r a c a k l a r , y i n e C h ' n - n ı i , C h ' u - m i - k ' u n TC diğerleri bağımsız hareket e t m e k İsliyorlar. E ğ e r kalırlar g i r m e z l e r s e t e k r a r H o - l u ile birleşirler. Şimdi kış ağır, rüzgar kuvvetli ise d e a s k e r l e r i n zor şart l a r d a n d e n l i n çatlar ve d ö k ü l ü r . H e m s ı n ı r d a a s k e r l e r i n t ı z r k ı u z u n sure
" Bu konurla ayıca bkz. Ûgel." Uygur Devieti'ıüıı ...". s. 341. ' " Bu r»|Kiı CTS liMB'de kaydedil ıtır-m iştir. sı1
72
A H M E T TASAĞIL
sağlanamaz, b u a r a d a y a ğ m a c ı l a n n çetesi yavaş yavaş ö l m e d ö n e m i n e g i r e r . L ü t f e n Clı'ıı-yüe, C h ' u - m i ve d i ğ e r l e r i n i n suçlarını a l i l d i n i z . IIo-lıı ü z e r i n d e d i k k a t i m i z i yoğunlaştıralım. İm felaket o l m a s a ö n c e d e n dalları, yaprakları i d a r e e d e m e z i d i . S h e - p ' i , Clı'ıı-yüe, C h ' u - m i , C h ' i - p i ve d i ğ e r l e r i n i n a s k e r i n e b i r ay süre ile yardım edijı b e s l e m e k arzusundayım. B u n u t a k i b e n büyük o r d u P ' i n g - l u o s u y u n u n yukarısında yardım etmek İçin y e r i n i alır. Yabancılar aç gözlü ve yırtıcı savaşırlar. Ayrıca yabancıların a s k e r l e r i T ' a n g a s k e r l e r i n e yardımcı o l u r l a r . Şİmdİ U y g u r süvarileri ö n e çıkar, T ' a n g a s k e r l e r i onları y a vaşça takip eder. Böylece H o - l u perişan o l u r * " . 1
Yukarıdaki r a p o r d a n a n l a ş ı l d ı ğ ı n a g ö r e Ç i n l i l e r , U y g u r ve d i ğ e r T ü r k boylarım k u l l a n a r a k , H o - l u ' y u o r t a d a n kaldıracaklardı. Çin o r d u s u ise fazla kayıp v e r m e m e k için g e r i d e n onları t a k i p e d e c e k l i . Ayrıca Ho-ltı'ya bağlı boyların bazıları i l e temasa g e ç i l e r e k ayartı 1 a r a k l a r ve o n u n i ç e r i d e n v u r a c a k l a r d ı . I "aııg i m p a r a t o r u o n u n d e d i k l e r i n i u y g u n b u l d u ve k u m a n d a l ı l a rın b u r a p o r d o ğ r u l t u s u n d a h a r e k e ! e t m e l e r i n i c m ı e t l i . Ch'ıı-yüe boyu reis l e r i C b u - y a - k u ile b i r l i k t e yağma yapacaklardı. I J I O Dağı'na g e l d i k l e r i n d e o n a h ü c u m e d e n l r a n g Q u e n-faııg, onları m a ğ l u p etti. Reisleri öldürüldüğü g i b i d o k u z b i n Ch'u-yüe'niıı başı kesilmiş, altmış k a b i l e reisi yakalaıımışü. 6 5 3 yılına g e l i n d i ğ i n d e Y a o - c h ' i h askeri valiliği lağvedildi. Clı'ıı-yüe lx>yu C l ı i n - m a n - c h o u ' d a yerleştirildi. B u yılın s o n u n d a d a h a ö n c e T o h a r i s t a n ' a sı ğ ı n m ı ş o l a n T u o - l u Kağan öldü ve o n u n oğlu C h e n - c h u Y a b g u , H o - l u ' y u y a kalayıp Ç i n ' e sunmayı t e k l i f e l t i . B u şekilde Çinlilerle yakı ulaşabilirdi. A n c a k , Ho-lıı ü z e r i n e yaptığı a k ı n d a g e r i püskürtüldü. B i r yıl s o u r a ( G 5 ' l ) H o - l u ' y a bağlı b o y l a r d a n K a r l u k , C h ' u - m i , C h i h - c h i e ve Ch'ıı-yiie'ler mağlıi[i e d i l d i Ch'u-mu-k'ım'larııı Kalesi ne h ü c u m e d e n C h o u Chİh-tu i s i m l i C i n l i g e n e r a l , orayı ele geçirmiş ve o t u z b i n ölü a s k e r i n sol kulağını kesmişti. H o - l u ü z e r i n e h e r taraftan Çin orduları yürüyordu. S u T i n g - f a n g i s i m l i g e n e r a l , H o - l u ' n u n b i r başka b o y u Sıı-ııİ-hsi'ye Yhıg-sııo Irmağı'nda saldırmış ve ağır b i r b o z g u n a u ğ r a t m ı ş t ı . B u a r a d a Çin orduları baş k u m a n d a n yardımcısı W a n g W e n - l u , GÖk-Türk orduları İle savaşmak İstememiş ve T a - t u K a l e s i ' n i ele geçirip, h a l kını t a m a m e n katletmiş, b ü t ü n h a z i n e l e r i n e ve değerli eşyalarına s a h i p o l muştu
Slıııaıifj Irmağı'ıtııı Koromla vadisi olup Ehi Noı'a aktığı kollusunda hk/.Chavamıes, s 34, 324; Ögel. ayın makale, s. 346. k , h
GÖK-TÜRKLER II (FETRET DEVRİ 630-681)
73
656 yılında İlan G ö k - T ü r k ülkesine d o ğ r u büyük b i r Çin S e f e r i d a h a d ü z e n l e n d i . G e n e r a l S u Thıg-faııg IIİ b ü l g e s i ( t a o ) harekat o r d u s u b a ş k u m a n danı o l m u ş t u . 650 yılında D o ğ u G ö k - T ü r k ülkesini çeşitli askerî v a l i l i k l e r e ayıran Ç i n l i l e r , b u v a l i l i k l e r i n o r d u l a r ı n ı d a k a l m ı ş l a r d ı . B u n l a r d a n U y g u r lar, Çİn o r d u s u n d a ç o k ö n e m l i b i r kısmı teşkil ediyorlardı. R e i s l e r i P'o-jun b i r Çinli k u m a n d a n g i b i h i z m e t v e r i y o r d u . Y i n e Çin h i z m e t i n d e b u l u n a n A slıİlı-na P u - c h e n , A l l a y dağları h a v a l i s i n e ilerlemiş e r k i n Neu-tu-lıı ve o n b i n d e n fazla ç a d ı r a h a l i s i o n a teslim olmuştu. Ye-hsi I r m a ğ ı ' n a varan S u T i n g - f a ı ı g . h a f i f süvarilerle h a r e k e t e d i y o r d u . Ch'ıı-mıı-k'un'laıa a n i b i r h ü c u m yapıp y e n d i . B u a r a d a H o - t u ' n u n k e n d i s i yüz b i n Oıı-ok a s k e r i n i toplamış ve S u Tİng-fang'uı karşısına ç ı k m ı ş u . Çinli k u m a n d a n o r d u s u n u n piyade b i r l i k l e r i n i o r t a d a b ı r a k ı p , süvarileri sakladı. D ü ş m a n ı n ı n a s k e r i n i n az o l d u ğ u n u g ö r e n H o - l u h e m e n t a a r r u z a geçınişii. N e var k i ; o y a l a m a çarpışmasının a r d ı n d a n g i z l e n e n süvariler, Gök-Türk o r d u s u n u ı r k a d a n sarıp b o z g u n a uğrattılar. O l u z h i n G ö k - T ü r k a s k e r i y a k a landı ve ö l d ü r ü l d ü . I lo-lu'muı i l e r i g e l e n k u m a n d a n l a r ı n d a n T o n l a T a r k a n ve o n u n g i b i ıkı yuz reis d a h i savaş m e y d a n ı n d a ö l d ü r ü l m ü ş t ü . E r t e s i gün ÇİLI
o r d u s u kuzeye yöneldi. On-oklarıtı beş b o y u n u oluşturan N u - s h i h - p i ' l e r
ile beş Tııo-lıı'lar g i d i p Çin o r d u s u n a l e s l i m o l d u . B a ş k u m a n d a n S u T i n g faııg , l l s i a o Ssu-ye ve U y g u r P'o-jıın'u T a l a ş I r m a ğ ı n a d o ğ r u kaçan G ö k I ü t k l e r ı takıp e t m e s i için g ö n d e r d i . G^rııldugu g i b i Gııı o r d u s u O r t a Asya h a v a l i s i n e g i r i n c e şekil d e ğ i ş t i r m i ş , pİyadelİkteıı ç ı k a r a k süvari h a l i n e g e l mişti. B u n d a b i ç şüphesiz Çin h i z m e t i n e g i r e n T ü r k asıllı k u m a n d a n ve b o y l a m ı büyük etkisi vardı. B u n d a n s o n r a büyük b i r kış o l m u ş , Ç i n o r d u s u n d a y i y e c e k sıkıntısı başlamıştı. S u Ting-faııg b u n u n iyi b i r avantaj o l a r a k planlayıp e m r i n d e k i l e r e şöyle d e d i :"Şimdi sisin karanlığı rüzgarla açılır. G ö k - T ü r k l e r b e n i m İdare e d e m e y e c e ğ i m i z a n n e d i y o r l a r ( d i y o r l a r ) . Sürpriz saldırı b e k l e m i y o r l a r , e r t e lersek uzaklaşırlar. Avantajı g ü n ü n d e k u l l a n a r a k savaşmak, başarıya eşittir; e n İyi p l a n b u d u r " . N e t i c e d e g e c e h a r e k e t e g e ç m e p l a n l a n yapılarak, y o l üzerinde rastlanılan insanların hayvanlarına el k o n u l d u . Böylece yiyecek te min edilebildi. Shuang [rmağı'na
l ! W
varıldığında M i - s b e ve P u - c h e n i s i m l i
Çin tarafını t u t a n i k i G ö k - T ü r k b e y i y l c b i r l e ş ü d i . B u a r a d a Ç i n o r d u s u h a l k t a n a l ı n a n y i y e c e k l e r l e d o y m u ş ve m o r a l i yükselmişti. Artık H o - T u ' n i W
,
m
HTS215B,s.liü60.
AHMET T AŞAĞI L
74
m e r k e z i n e i k i yüz li(yaklaşık 110 k m ) kalımşu. G e r e k l i tertibatları alarak yola ç ı k t ı l a r . Clıin-ya D a ğ ı ' ı r a v a r ı l d ı ğ ı n d a
Ho-hı'ıuın
batkının
h e r şeyden
h a b e r s i z o l a r a k ava g i t t i k l e r i n i ö ğ r e n d i l e r . B u fırsat b i l e n S u T i n g - f a n g , az sayıda i n s a n ı n b u l u n d u ğ u
Ho-hı'ıuın
o t a ğ ı n a karşı h a r e k e t e g e ç t i o n
b i n l e r c e insanı yakaladığı g i b i h ü k ü m d a r l ı k a l a m e t l e r i o l a n d a v u l . sancak ve diğer a l e t l e r i n i ele geçirdi"* . 1
İli I r m a ğ ı ' n ı aşarak kaçmayı başaran H o - l u ve Kül Ç o r ' u n m a i y e t i n d e k i a s k e r l e r i n ç o ğ u n u n atları ö l m ü ş t ü . O n l a r ı Çinliler i k i k o l d a n takibe k o y u l m u ş l a r d ı . B i r i n c i k o l d a n Mi-slıe i l e r l e y e r e k İli I r m a ğ ı ' n a vardı. Ch'ıı-yue, C h ' u - m i g i b i b ü t ü n b o y l a r o n u n e m r i n e g i r d i l e r . Slıııaııg I r m a ğ ı n d a k o n a k ladı. H o - l u y i n e Ç i n o r d u s u n u n g e l d i ğ i n i n f a r k ı n a varamadı. Pıı-shih T a r k a ı ı ( T a r h a n ) k i ; o Ho-lıı'ıuın k u m a n d a n l a r ı n d a n İdi. o n u n dağılan b i r l i k l e r i n i toplamayı b a ş a r m ı ş a . Fakat, t e k r a r M i - s h e t a r a f ı n d a n H o - l u ile b a s k ı n a uğradılar. A h a l i s i dağılırken k e n d i s i yine kaçtı. Sııi-ye ( T o k m a k ) ş e h r i n e k a d a r S u Tiııg-faııg o n u t a k i p e t l i . O n a bağlı b ü t ü n boyları t e s l i m aldı. İkinci k o l d a n g e n e r a l H s i a o Ssu-ye h a r e k e t e g e ç m i ş ve Ming-bıılak'a varmıştı. Sııiy e ' ( T o k m a k ) d e d e Çİıı o r d u s u n d a n b i r d a r b e yiyen H o - l u , o ğ l u H s i - l i e n i l e b i r l i k t e S h u - j u Ş a d a s ı ğ ı n m a k istiyorlardı. T a ş k e u t ( S h i h - k ı ı o ) ' i ı ı Su-lııo K a lesine vardılar. Y a n ı n d a k a l a b i l e n insanları açlık içinde i d i . Adı g e ç e n ş e h r i n ( k a l e ) b a k i m i İ-ııie T a r k a n , onları iyi karşıladı. İçki ve y i y e c e k l e r s u n d u . O n a g ü v e n e n H o - l u ş e h r e g i r d i . A k a b i n d e yakalanıp hapse atıldı. T a ş k e n t ' i n h a k i m i S h u - j u Ş a d , H o - l u ' y u o n d a n t e s l i m aldı. Ming-btılak'ıan T a ş k e n t ' e g e l e n Çinli g e n e r a l H s i a o Ssu-ye Ç i n ' e g ö t ü r m e k üzere H o - l u ' y u yakaladı. T a n g İ m p a r a t o r l u ğ u başkenti G h ' a n g - a n ' a g ö t ü r ü l e n H o - l u , d a h a g i t m e d e n k e n d i n i ö l d ü r m e k istemiş, a n c a k Çinliler b u n a m ü s a a d e e t m e m i ş l e r d i . O n u canlı o l a r a k T a n g h a n e d a n ı i m p a r a t o r l a r ı m ı ] a t a l a r ı n ı n m e z a r l a r ı n ı n b u l u n d u ğ u Glıao-liııg'e g ö t ü r d ü l e r . S o n r a ö l d ü r m e y i p hayatını bağışladılar. ()f>9 yıuııda öldüğü z a m a n Doğu G ö k - T ü r k D e v l e t i ' n i n s o n kağanı İl'in m e zarı y a n m a g ö m ü l d ü . H a t ı r a s ı n a b i r yazıt d i k i l i p havalında yaptıkları y a zıldı
" " CTS I94A. s. 5187; IITS 2I5Ä, 8063. CTS I94B, s. 5187; HTS 215B, s. 6063. 1111
CÛK-TÜRKLER II (FETRET DEVRİ 630-681)
75
1 . Batı Gök-Türk Ülkesinde Çinliler T a r a f ı n d a n İdarî D ü z e n l e m e Yapılması 650 (aı illinde tam anlamıyla Doğu Gök-Türk ülkesini hâkim iye ileri al tına alan Çinliler, orada birçok yeni askeri d ü z e n l e m e l e r yapmışlar ve getir dikleri sistemle daha iyi kontrol edebilir hale g e l m i ş l e r d i . Ho-lu n u n yaka hîî
lanıp Çin'e esir düşmesiyle Batı Gök-Türk ülkesinde artık hanedandan gelen siyasî otoriteye sahip herhangi bir bey kalmamıştı. Hayatta kalabilenlerin de ç o ğ u Çin hizmetine git inişlerdi. Yapılan yeni düzenlemeye g ö r e Batı Gök-Türk ülkesi ö n c e üç büyük ge nel askeri valiliğe ayrıldı. Bunlar K'un-lııııg, Meng-eh'ih ve An-hsi adlarını taşıyorlardı. K'un-ltıng(liug) askerî valiliğine Doğu Türkistan havalisinin da hi] o l d u ğ u n u söyleyebiliriz. Meng-eh'ih askerî valiliği ise T a n r ı dağlarının kuzeyindeki geniş sabaları kaplamış olmalıdır. An-hsi askerî valiliği ise T a u n dağlarının batısı yani bir anlamda Maveran i n i c i n i , Buhara, Semerkatıd gibi bölgeleri içine alarak İran'a kadar uzanıyordu. Bu büyük valiliklerin adı al tında küçük askerî valilikler ihdas edildi. Buna g ö r e : Ch'u-mu-k'un boyu Fu-yen ııı-hıı-fu'luğu T'u-ch'İ-slüh'larıu Suo-he Mo-he(Baga) boyu Weıı-]u tu-hu-fu'luğu A-li-shilı boyu Hsie-shan tu-hu-fu'luğu Hu-lu-wu boyu Yen-po tu-hu-fu'luğu She-she-t'in boyu Shuang-ho tu-hu-fu'luğu Su-nİ-shih-ch'u-pan lıoyu Ying-po ttı-hu fu'lıığu o l d u " " . Yukarıda a d l a r ı n d a n bahsettiğimiz valiliklere yine Çinliler Batı GökT ü r k hanedan ailesinden gelen beylerden yönetici seçtiler. İstemi'nin be şinci nesil torunu A-shih-ııa Mi-she'ya Hsing-hsi-mang Kağan ve Piao-ch'i bü yük generalliği unvanları verilip, K'un-lııııg askeri valisi tayin edildi. O n u n gibi yine İstemi'nin torunu olan ve Mi-she'ınn amca oğlu A-shih-na Pu-chen'a Chi-wang-chüe K a ğ a n ve Piao-ch'i büyük generalliği unvanları tevcih edilip, Meng-eh'ih askeri valisi yapıldı. Bu vali ayrıca Beş Nıı-shih-pi İK>yuııu t < a
m
Bkz. yukanda ııol 160 ve 161. Boyların askeri valiliklere göre dağılımı sadece l l'l'S 215B. s. 6063'de kaydedilıııişlir.
AIIMF.T TAŞAGII.
i d a r e e d e c e k t i , i l e r i k i s i n e d e yüzer b i n t o p i p e k l i kumaş s u n u l d u . Lıı C h ' e ı ı g - c h ' İ n g adlı özel elçi ü l k e l e r i n e g i d i p b u n u o n l a r a m a k a m l a r ı n d a tevdi e t t i ( 6 5 9 ' d a n ö n c e ) . A-shilı-ııa M i - s h e i l e Ç i n l i l e r d a h a 63!) yılında temasa g e ç m i ş l e r ve k e n d i s i n e d a v u l ile sancak s u n a r a k H s i - l i - p i T u o - l u Kağan o l a rak t a n ı d ı k l a r ı n ı b i l d i r m i ş l e r d i . A n c a k , a m c a oğlu o l u p k e n d i n d e n yaşça d a h a büyük A-slüh-na P u - c h e n , o n u n y e r i n i a l m a k istemiş ve o r t a d a n k a l d ı r m a k için çeşitli p l a n l a r hazırlamıştı. P ı ı - c h e n ' ı ı ı yarattığı t e h l i k e b ü y ü y ü n c e ülkesindeki i d a r e y i e l d e t u t a m a y a n M i - s h e , Ch'ıı-yüc ve Ch'u-nıi g i b i b o y l a r l a Ç İ n ' e gitmiş ve Sağ C h İ e n - m e u büyük g e n e r a l i tayin edilmişti. O n u n arkasından k e n d i n i T u o - l u Yabgtı ilân e d e n P u - c h e u ' a h a l k İtaat e t m e m i ş o da Ç i n ' e s ı ğ ı n m a k z o r u n d a kalmış ve k e n d i s i n e s o l s a v u n m a büyük g e n e r a l liği unvanı t e v c i h edilmişti. İ l a h a s o n r a M i - s h e , Çin o r d u s u n d a K o r e l i l e r e karşı yapılan savaşlarda başarılar kazandığı için d a h a yüksek b i r g e n e r a l l i k m a k a m ı n a yükseltildi. B u n d a n s o n r a yukarıda bahsettiğimiz g i b i Ho-lu'ntın m a ğ l u p e d i l m e s i sırasında M i - s h e ö n e m l i r o l l e r o y n a d ı . O m m gücü l>ertaraf e d i l i n c e her i k i sine d e s e m b o l i k kağanlık ünvam veren Çinliler, b i r e r büyük g e n e l askeri v a liliğe y ö n e t i c i o l a r a k tayin e t t i l e r . O n l a r a kağanlık unvanı v e r i l m e s i n i n se b e b i T ü r k boylarının atlı g e ç e n şahıslara b a ğ l a n m a s ı n ı sağlamak i d i . Ayrıca Çin g e n e r a l l i k unvanları d a verilmişti. Fakat, söz k o n u s u v a l i l e r e tabi o l m a yan h a l k ayaklandı. Ssu-chİe I o u - m a n , Kaşgar, Chu-chü-p'o ve Ho-p'aııg-t'uo g i b i üç şehri y a n ı n a a l a r a k ayaklandı ve H o l c n ' i ele geçirdi. Batı G ö k - T ü r k Ülkesinde d a h a evvel k e n d i h e s a p l a r ı n a başarılı h i z m e d c r g ö r m ü ş o l a n S u Ting-fang'ı g ö n d e r e n Çinliler, Ma-ı'ou-ch*uan'da G60 yılında, isyan e d e n Ssııc h i e T o u - n ı a n ' ı yakalayıp teslim aldılar. 662 yılında Kuca'yı itaat allına a l m a k isteyen Çinliler, k e n d i k u m a n d a n ları S u l l a i - c h e n g ' m y a n ı n a M i - s h e ile Ptı-chcn'ı d a katmıştı. U z u n s ü r e d e n İreri Mi-slıe'yı o r t a d a n kaldırarak Batı G ö k - T ü r k ülkesinde lek h a k i m o l m a k isleyen P u - c h e n , o n u n a l e y h i n e iftira e d e r e k , Çinlilere karşı asilikle suçladı. B u n a i n a n a n S u İ l a İ - c h e n g k u m a n d a n l a r ı n ı toplayarak o n u c e z a l a n d ı r m a k ıçıu m u z ı k e r e açtı. Çinlilerin destekley: ı e k u n v a n l a r sunduğu b u t u n reisler Mi-she'ıun a l e y h i n d e g ö r ü ş b i l d i r d i l e r ve i d a m e d i l m e s i n i sağladılar. M i - s h c ' ya bağlı Sıı-ni-shih ve Pai-sai-kaıı b u n u n ü z e r i n e İsyan e d i p g i t t i l e r . S u H a i ebeng onları arkalarından 666/667 yıllarında ö l d ü .
l a k i p e t m i ş ve sakİııleştirnıişti. P u - c h e n d a
GÖK TÜRKLER II (FETRET DEVRİ 630-681)
77
67i yılında Ban (iök-Türk boy reislerinden A-shih-na Tou-cbİh aslında sadece Fu-yen tU-tu'su iken halkını etrafında toplamaya başladı. Nihayet 677'de kendini "On-ok Kağanı" ilân eni. Tibet'le siyasî temas k i m i n . O n u n bağımsızlığını ilân etmesi üzerine Çinliler derhal harekete geçtiler; ö n c e Üzerlerine ordu göndereceklerdi. Sonradan bundan vazgeçildi. I'o-ssu ve Tashİiı'larla temasa geçilip, onun üzerine gönderildiler. Bu durumdan habersiz bir toplana esnasında baskına uğrayan Toıı-chİh yakalandı. Diğer boyların ileri gelen reislerinin hepsi tutuklanmıştı. Yine onun k u m a n d a n l a r ı n d a n Liehe-fu 679 yılında teslim alınıp d ö n ü l d ü " ' . 1
" ' ' Mi-she i r D l t W tayinlerinden sonra gelişen hadiseler CTS'de kaydrdilıııeııuşıiı. İITS 215B, s. 6064. Konumu/la ilgili bazı mcıinlniıı lerrümesi İçîu bkz. Glıavaııııcs. s. 27-11. 57"fc' l'fıııg Vuıı-wu. ayın eseı, s. .8-80 Uıı t-l sııg. I İsin T aııg Slıu Hr ı T i n lin: c lıııan-k ı c - t h u , Pieıı cheug. 14, 1983, s. 161-226. ,;
:
Vıı. TÜRKISTAN ŞEHIRLERININ 630-682 YıLı A R ı ARASıNDAKI D U R U M U B u a r a ş t ı r m a m ı z d a e l e a l m a y a ç a l ı ş t ı ğ ı m ı z 630-682 yılları a r a s ı n d a k i G ö k - T ü r k ü l k e s i n i n d u r u m u n u i n c e l e r k e n ş ü p h e s i z söz k o n u s u d e v r e d e T ü r k i s t a n ş e h i r l e r i n i n d u r u m u n a b a k m a k g e r e k m e k t e d i r . A n c a k , büyüklü küçüklü I);;ğıı ve Balı I ürkısl m şehiı h rının t a r i h i n i : l u d e ı m e k ayrı v< ge niş b i r araştırma k o n u s u d u r . B u s e b e p l e aşağıda 630-082 yılları a r a s ı n d a Batı GÖk- T ü r k ülkesiyle siyasî veya savaş b e n z e r i s e b e p l e r l e bağlantılı o l a n ş e h i r l e r i n d u r u m u i n c e l e n m i ş t i r " ' ' ' . S a d e c e k o n u n u n b ü t ü n l ü ğ ü a ç ı s ı n d a n aşa ğ ı d a adı g e ç e n şehirlerin ve ş e h i r devletçiklerinin Ç i n i l e kurdukları m u n a s e İ K - t l e r e temas edilmiştir. 630 yılının başında D o ğ u G ö k - T ü r k Devlcıi'nin yıkılıp Çin t a h a k k ü m ü n e g i r m e s i , ayın s ı r a l a r d a
Batı G ö k - T ü r k
kağanı T'uııg Vabgu'ııun
öldü
rülmesiyle o r t a y a çıkan taht m ü c a d e l e l e r i n e t i c e s i b u ü l k e n i n d e karışıklık lara sürüklenmesi l l a m i ' d e n H a r e z m ' e , İran'a kadar bütün şehir silsilesinin üzerindeki G ö k - T ü r k hâkimiyet p e r d e s i n i n kalkmasına y o l açtı. Serbest k a l a n söz k o n u s u şehirlerin ç o ğ u Ç i n ' d e k i T ' a n g h a n e d a n ı İ m p a r a t o r u n a e l ç i l e r l e h e d i y e l e r g ö n d e r e r e k ilişki k u r m a y a çalıştı. Ç i n i m p a r a t o r u ise b u d u r u m u fırsat b i l e r e k h e p s i n i k e n d i m e t b u u g ö r m e y e başladı. İ ç l e r i n d e n bazıları özellikle K u r a , K a r a ş a r ve K a o - c h ' a n g ç o k zayıf d a o l s a Ç i n h â k i m i y e t i n e karşı d i r e n i n e g ö s t e r d i l e r s e d e 649 yılına k a d a r h e p s i o n l a r ı n i d a r e s i n e g i r m e y e m e c b u r kaldılar. Ç i n l i l e r , T o k m a k , K a r a ş a r . Kaşgar ve Kııea'da d ö r t a s k e r i g a r n i z o n adı v e r i l e n a s k e r i h a t l a r k u r a r a k bölgeyi k o n t r o l a l u n d a tut maya çalıştılar *. Üstelik D o ğ u ve Batı Türkistan'ı Ç h ı c e i s i m l e r a l t ı n d a g e lrt
n e l v a l i l i k l e r e ve b u n l a r ı n içinde küçük eyaletlere b ö l d ü l e r .
'*" Doğu ve Balı Tın kıştan şehirlerinin Çince mrıiıılerte, Biıaııs ve İslâm kaynaklarıyla mukayeseli olarak eli alin a incelenmesi Chavaııues tarafından yapılmışın. Ancak, sadece HTS'deki metinleri kullanmışıır(bkz. ayın eser, s. 99-174), "' ' H.Salman. "Çin İ m pa ra torluğu'mı u Balı Ülkelerine Karşı Tesis Elliği Askerî HalfDört Garnizon). Belleten. 211. 1991.1.921-935. J
CÖK-TÜRKLER II (FETRET DEVRİ 630-081)
79
Kao-ch 'ang(Ttııfan): D o ğ u GÖk-Türk D e v l e t i yıkılır yıkılma/ 1)30 y ı l ı n d a K a o - c h ' a n g kralı VVen-ı'ai, Ç i n sarayına g e l d i . Ü l k e s i n e g e r i d ö n e c e k i k e n k e n d i s i n e o l a ğ a nüstü h ü r m e t gösterildi. Ihı a r a d a hanı mı Yü-weıı-shih T ' a n g h a n e d a n ı ailesi ile yakınlaşmak istedi ve k e n d i s i n e Ch'ang-ıe prenses üııvaııı s u n u l d u
1 6 1
.
U z u n z a m a n Batı Gük-Türkleri ile Kao-ch'aııg'ldar i y i ilişkiler i ç i n d e İdi ler. Batı T ü r k i s t a n ' d a n Ç i n ' e g i d e n v e r g i h e y e t l e r i n i n y o l u Kao-eh'aııg'daıı geçiyordu. Batı G ö k - T û r k l e r i ile b e r a b e r b u vergi heyederiııi yağma e d i y o r lardı. I lamİ, ö n c e d e n Halt G ö k - T ü r k l e r İ n e bağlı İdi. A n c a k d a h a s o n r a k e n d i bağımsızlıklarını ilân e n i k l e r i n d e Batı G ö k - T ü r k l e r i i l e K a o - c h ' a n g ' h l a r b i r likte 1 l a m i ' y e h ü c u m e d e c e k l e r d i . Çin i m p a r a t o r u T'ai-tsımg devreye g i r d i ve o n u n büyük veziri A-shih-na-chü d u r u m u m ü z a k e r e e t m e k için saraya ç a ğ rıldı. W e n - t ' a i , o n u g ö n d e r m e d i . Arkasından yardımcısı Chü-yung'u yolladı ve s u ç u n u n a f l i m i s l e d i . Sııi h a n e d a n ı n ı n s o n u n d a Ç i n ' d e karışıklık çıktığı z a m a n a h a l i n i n b i r kısım Doğıı G ö k - T ü r k l e r e d i ğ e r b i r kısmı Kao-ch'aııg'a sığınmıştı. Doğu G ö k - T ü r k l e r e s ı ğ ı n a n l a r g e r i getirilmiş, fakaı, K a o - c h ' a n g ' d a o l u r a n l a r VVen-t'aî tarafından g e r i g ö n d e r i l m e m i ş t i . B n a r a d a Batı G ö k T ü r k l e r i n d e n I-pi Ş a d , Karaşar'm üç k a l e s i n i e l e geçirdi, kadın e r k e k a h a l i l e r i n i yağmaladı. K a r aş ar k ı a l ı ( p r e n s i ) , Ç i n ' d e n yardım istediğinde L i T a o yü d u r u m u araştırması için g ö n d e r i l d i . Çinli elçinin gelişinden e n d i ş e d u y a n W e n - t ' a i , h e m e n Ç i n ' e b i r elçi yollamış ve k u s u r u n u n a f f e d i l m e s i n i işlemişti. A n c a k , i m p a r a t o r , o n u n elçisini karşısına alıp azarladı. Ayın s ı r a l a r d a Sür T a r d u ş ' l a r Çin a d ı n a Kao-ch'aııg'a saldıracaklardı; i m p a r a t o r T'ai-tsımg d a b u n a m ü s a a d e etti. W e n - t ' a i , Ç i n sarayına hastalığı b a h a n e s i y l e ziyarete g i t m e y i n c e , sefere çıkmaya k a r a r v e r e n Çinliler, K a o - e h ' a n g ü z e r i n e beş k u m a n d a n i d a r e s i n d e o r d u g ö n d e r d i l e r . Çin o r d u s u çöllük araziye g i r i n c e erzak sıkıntısı ç e k m e y e başlayınca. K a o - c h ' a n g kralı, b u yüzden ve çöldeki d i ğ e r t e h l i k e l e r sebebiyle g e l e m e y e c e ğ i n i düşünüyor, gelseler b i l e n e t i c e d e onları y e n e c e ğ i n i z a n n e d i y o r d u . B u a r a d a k e n d i s i hastalıktan ö l ü n c e o ğ l u C h i h - s h e n g y e r i n e o t u r d u . A k a b i n d e K a o - c h ' a n g ' a ulaşan Çin orduları k a l e l e r i b i r e r b i r e r ele g e ç i r m e y e başladı ve b a ş k e n t i sıkıştırdılar. N e t i c e d e C h i h - s h e n g t e s l i m o l d u . Ç i n o r d u s u tarafından üç lıölge, b e ş vilayet, y i r m i i k i ş e h i r , k a l e ) , sekiz b i n h a n e , o t u z y e d i b i n y e d i yüz nüfus, d ö r t b i n ü ç yüz at yağma e d i l d i . Yağma e d i l e n CTS 198. s. 5294; HTS 221 A. s. 6220.
AHMET T AŞ AĞIL
80
alanın genişliği d o ğ u d a n batıya sekiz yüz l i ( 4 6 0 - 8 k m ) g ü n e y d e n kuzeye beş yüz l i ( 2 8 8 k m . ) i d i . İ m p a r a t o r T ' a i - t s u n g b u n d a n s o n r a o n u n topraklarını batı eyaleti (Hsi-clıou) yaptı. A n - h s i Tu-bu-fu'luğu k u r u l d u ğ u n d a , b u askerî valiliğe d a h i l e d i l m i ş , Çinli a s k e r l e r g a r n i z o n l a r d a b ı r a k ı l m ı ş t ı . Batı G ö k T ü r k l e r i n d e n Y a b g u , Kagan-fiı-tu K a l e s i ' n e s ı ğ ı n m ı ş t ı .
Kao-ch'ang'İdarin
e t k i s i n d e kalarak Ç i n ' e b a ğ l a n d ı . Beşbahk'taki h u bölgeye d e T ' i n g - c b o u adı verildi
166
.
Karaşar (Yen -eh 'i): 632 yılında kralları Lmıg-t'u-ch'İ-chih, Batı GÖk-Türk ülkesinin k a r ı ş m a sını fırsat b i l i p , Çin i l e temas k u r m a k için h a r e k e t e g e ç m i ş ve Çin sarayına elçi g ö n d e r m e y e başlamıştı. Sut h a n e d a n ı yıkıldığı z a u ı a n ( 6 1 7 ) o n l a r ı n çöl y o l u k a p a n m ı ş t ı . Çin ile o l a n tek irtibat y o l u Kao-ch'ang'daıı geçiyordu. T ' u c h ' i - c h i h büyük ç ö l d e n y e n i b i r y o l a ç m a k İsledi ise d e Kao-eh'ang'lılar b u n a kızıp sınırlarını y a ğ m a e t t i l e r . Batı GÖk-Türklerinden B a g a Ş a d , T u o - l u - n u s h i h - p i t a r a f ı n d a n z o r d u r u m a d ü ş ü r ü l d ü ğ ü n d e Ç i n ' e g i t t i . Tuo-ltı t e k r a r o n a saldırdı ve Ç i n ' e elçi g ö n d e r i p d u r u m u n u a n l a t t ı . M e ş h u r a t l a r d a n d a s u n m u ş t u . H s i - l i - s h i h , kağan o l d u ğ u n d a Karaşar'a iyi davrandı. 638 yılında C h ' u - m i , Ch'u-yüe boyları ile K a o - c h ' a n g ' h l a r beş Karaşar K a l e s i ' n i işgal e l t i ler. B i n beş yüz insanı y a ğ m a e d i p evleri yaktılar. 639'da K a o - c h ' a n g ' a k a d a r g e l e n Çin o r d u s u n a destek v e r e n Karaşar'hlar, s o n u ç t a K a o - c h ' a n g krallığı yıkılınca eski ş e h i r l e r i n e kavuştular. Batı G ö k - T ü r k v e z i r l e r i n d e n Kül Ç o r ile T ' u - c h ' i - c h i h a k r a b a i d i l e r , ikisi d e g ü ç l e r i n i birleştirip, Ç i n ' e vergi g ö n d e r m e y i kestiler. A n - h s i askerî valisi o l a n K u o l l s i a o - k ' o , onları c e z a l a n d ı r m a k için i m p a r a t o r d a n i z i n istedi. K a raşar'h bazı devlet adamları k e n d i l i ğ i n d e n Çin o r d u s u n a katıldı. Karaşar'm dört tarafı d a ğ l a r l a çevrili i d i . B u n l a r ı n d ı ş ı n d a su vardı ( h e r h a l d e k a n a l l a r m e v c u t t u ) . Karaşar'lılar b u n a g ü v e n e r e k hazırlık yapmadılar. K u o l l s i a o - k ' o s u y u k e s t i ve ş e h r e h ü c u m e d i l i p ele geçirildi. Karaşar kralı T ' u - c h ' i - c h i h , oğlu ve karısı ile L o - y a n g ' a g ö t ü r ü l d ü . B u r a d a suçları a f f e d i l i p h e r h a n g i b i r cezaya ç a r p U n İm ad dar. Çinli k u m a n d a n K u o l l s i a o - k ' o , Karaşar'dan d ö n d ü k t e n ü ç gün s o n r a Kül Ç o r , o n u n Karaşar kralı yaptığı Lİ-p'o-chun'u tahttan i n d i r d i . Y e r i n e t u d u n ' u k r a l yaptı. Fakat, T'ai-ısuug o n u kral o l a r a k tanımayınca tudım tahttan feragat e l l i . K a r a ş a r h l a r ve Hsie-p'o-a-ua-chih'yı k r a l yaptılar. L i - p o - e h u n , CTS 198, s. fi293; HTS 221 A, s. 6220-6623.
81
GOK-TÜRK1.ER [I (FETRET DEVRİ 630-681)
K u c a ' y a gönderildi ve o r a d a ö l d ü r ü l d ü . Çin o r d u s u n d a vazife a l a n T ü r k asdlı k u r n a n d a n A-slüh-na Slıe-er, Hsie-p'o-a-na-chilı'yı t e s l i m aldı ve ö l d ü r d ü . T ' u eh'i-crıih'nın ağabeyi P'o-chia-li'yi kral yaptı ve Y e n - r h ' i (Karaşar) askeri v a l i liği k u r u l d u , O n u n ö l ü m ü n d e n s o n r a T'U-ch'i-chih.'yı Ç i n ' d e n g e r i isteyen Karaşar'lı devlet adamları o g e l i n c e tekrar k r a l y a p u l a r i ' " . Kıtça: 63ü yılında Çin ile m ü n a s e b e t k u r m a fırsatı b u l a r a k , elçi g ö n d e r e n K u ca'ltlar o e s n a d a at sunmuşlardı. A n c a k , d a h a s o n r a e s k i d e n olduğu g i b i yine Batı G ö k - T ü e k l e r i n e vassal o l d u l a r . K u o H s i a o - k ' o adlı Çinli k u m a n d a n K a raşar'l ele g e ç i r d i ğ i n d e Kuca'yı d a Çin'in e t k i a l a n ı n a s o k t u . A n c a k , Çin sara yına vergi g ö n d e r m i y o r i a r d l . Kralları Su-fa-t'ie ö l ü n c e y e r i n e kardeşi H o - l i pu-stıilt-pİ geçti. 6 4 7 yılında Çin sarayına elçi g ö n d e r i p vergi s u n d u l a r . Karaşaı 'ııı ü z e r i n e büyük b i r Çin o r d u s u sevk e d i l i p , b u şehir d ü ş ü n c e Kuca'lılar k o r k t u l a r . Kııca üzerine yapılan i l e r i h a r e k â t t a T ' a n g i m p a r a t o r luğu h i z m e t i n d e b u l u n a n T ü r k asıllı A-sbİb-na She-er şehri e l e geçirdi. K r a l yakalandı İse d e veziri N a - l i gece kaçmayı başardı. B u a r a d a Batı G ö k - T ü r k l e r i n d e n o n b i n d e n fazla kişi o t u m l a b i r araya g e l i p savaştı. Fakat, çinli g e n e r a l l e r k a d e m e k a d e m e i l e r l e y e r e k o n u m a ğ l u p e l t i l e r . N a - l i kaçarken yakalandı. She-er, kralın kardeşi Y a b g u ' y u K ı ı c a kralı yaptı. Y a k a l a n a n Kuca'lı d e v l e t adamları Ç i n ' e g ö t ü r ü l m ü ş l e r d i . İ m p a r a t o r T ' a i - t s u n g , Hoierı, Kaşgar, T o k m a k ve Kııca'da dört askeri g a r n i z o n kurulmasını e m r e d e r e k , b u n d a n s o n r a söz k o n u s u b ö l g e n i n A n - h s i askerî valiliği e m r i n d e i d a r e e d i l e c e ğ i n i ilân etti
. T'ai-tsung'uıı ö l ü m ü n d e n s o n r a Kao-lsııng t a b l a ç ı k ı n c a I l o - l i - p u -
1711
s h i h - p i tekrar K ı ı c a kralı layiıı e d i l d i . V e z i r l e r i N a - l i ile I lo-la-lien'iıı d a h i ü l k e l e r i n e d ö n m e l e r i n e i z i n v e r i l d i . U z u n süre s o n r a kralları Çin sarayına g e l d i ğ i n d e K ı ı c a ' d a y i n e karışıklıklar ç ı k m ı ş t ı . Batı G ö k - T ü ı k l e ı i n d e ı ı
Ho-lu
K a ğ a n ' a bağlılıklarını b i l d i r d i l e r s e d e Çinli k u m a n d a n Y a u g C h o u d u r u m a m ü d a h a l e etti. D a h a s o n r a K u c a askeri valiliği k u r u l d u
1 7 1
.
Kaşgar: 635 yılında Ç i n ' e elçi g ö n d e r i p m e ş h u r a d a r ı n d a n s u n a n Kaşgar'lılar d i ğer T ü r k i s t a n şehirleri g i b i 6 3 0 ' d a Çin i l e temasa g e ç m e k için h e d i y e g ö n d e r m i ş l e r ve k e n d i m e m l e k e t l e r i n d e yetişen m a l l a r d a n getirmişlerdi. T ' a n g
l7
CTS 198, s. 5301-5302; HTS 221A. s. 6228-6230. " B k z . yılkımda not 166. CTS 198. s. 5303-5304; HTS 221A, s. 6230-6232.
1 7 1
A H M E T TASAĞIL
82
h a n e d a n ı i l e m ü n a s e b e t k u r m a l a r ı n d a n ö n c e Batı G ö k - T ü r k h a n e d a n a i l e s i n d e n b i r p r e n s e s İle Kaşgar kralı evlenmişti. 635 yılından s o n r a Ç i n ' e vergi g ö n d e r m e y i h i ç k e s m e d i l e r . A n c a k , 6 8 0 ' d e T i b e d i l e r b i r s ü r e Kaşgar'ı işgal ettiler'".
Hoten: Ö n c e l e r i Batı G ö k - T ü r k l e r e vassal o l a n H o t e n 6 3 2 ' d e Ç i n ' e ü l k e s i n d e b o l m i k t a r d a ç ı k a n yeşim taşlarıyla süslü k e m e r l e r g ö n d e r m i ş , i m p a r a t o r r'aî'tsung b u n d a n ç o k m e m n u n o l u p , o n l a r a cevap vermişti. Ç i n o r d u s u A s b i h - n a S h e - e r k u m a n d a s ı n d a K u c a ' y a h ü c u m etüği sırada endişeye kapılan H o t e n kralı F u - s h e - h s i n , oğluyla o n b i n ü ç yüz baş deve sevk e d e r e k , o n l a r a (Çin o r d u s u n a ) lojisük destek sağlamıştı. K u c a ' n ı n d ü ş m e s i n d e n s o n r a Çin o r d u s u k u m a n d a n l a r ı n ı n g ö n d e r d i ğ i e l l i süvariye t e s l i m o l a n H o t e n Kralı Ç i n sarayına g i t t i . 650 yılında adı g e ç e n k r a l Ç i n İ m p a r a t o r u K a o - t s u n g tar; Lfındaıı sağ cesur m u h a f ı z l a ı l a n g e n e r a l i tayin e d i l d i " . 1
Seınerkand: 631 yılında T a n g İ m p a r a t o r l u ğ u ' n u ı ı vassalı o l m a k için m ü r a c a a t e d e n S e m c r k a n d Kralı, 635'te aslan, 6 3 7 ' d e gümüş, altın ve b e n z e r i ç u b u k l a r d a n v e r g i o l a r a k s u n d u l a r . T ' a i - t s u n g o n u n ülkesinin ç o k u z a k t a b u l u n m a s ı n a r a ğ m e n h e d i y e g ö n d e r m e s i n i m e m n u n l u k l a k a r ş ı l a m ı ş a . 6 5 0 yılından s o n r a S e m c r k a n d a s k e r i valiliği tesis e d i l d i
m
.
'i aşken d: T a ş k e n d ' l i l e r , 618-649 arasında d e f a l a r c a k e n d i ülke mallarından s u n d u lar. 6 5 8 ' d e o n l a r ı n t o p r a k l a n Ç i n l i l e r tarafından Ta-yüan a s k e r i valiliği y a pıldı
l 7 5
.
Fcrgana: 627-649 yılları a r a s ı n d a kralları C h ' i - p i , Batı G ö k - T ü r k K ' a n B a g a t u r t a rafından ö l d ü r ü l d ü . A - s e - n a " S h u - n i şehri i d a r e e t m e k l e vazifelendirilmişti. 17
A-se-na S h u - n i ö l ü n c e oğlu H o - p o - c b i h , C h ' i - p i ' n i n ağabeyinin oğlu A-le-san'ı k r a l yaptı. O , H u - m e n K a l e s i ' n i , H o - p o - c h i h , K'o-sai K a l e s i ' n i i d a r e e d e c e k m
CTS 198. s. 5305; HTS221A, s. 6233-6234. CTS 198, s. 5305, 5306; HTS 221A. s. 6235. 6236. CTS 198, s. 5310; HTS 221B, s. 6243, 6244. "'HTS 22İB. s. 6246.
17:1
1 7 1
l7;
1,11
Chavaııııes, A-shih-ııa oku muştur (s. 148).
G O K - T Ü R K L E R I I ( F E T R E T D E V R İ 630-681)
83
l e r d i . 6 5 6 ' d a Ç İ n ' e elçi g ö n d e r e n H o - p o - c h i h vergi s u n u n c a İ m p a r a t o r K a o tsuııg b u n a ç o k m e m n u n o l d u . 658 yılında K'o-sai şehri Hsiu-lısıın-clıou v a l i liği p p ı l d ı . A-Ie-san askerî vali tayin edilmişti. B u y d d a n s o n r a h e r yıl Ç i n b a ş k e n t i n e vergi yolladılar
m
.
Hami: 630 yılından Önce G ö k - T ü r k i e r i n t a b i y e t i n d e o l a n H a m i Ş e h r i (kale) n i n reisi h u yılda Gök-'i'nrkler Ç i n h â k i m i y e t i n e g i r i n c e T ' a n g İ m p a r a t o r l u ğ u b a ş k e n t i n e g e l d i . "İl K a g a n ' ı n t a m a m e n o r t a d a n k a l k m a s ı n d a n s o n r a y e d i şehri d e Ç i n ' i n leb'ası o l d u " kaydından e t r a f ı n d a o d e v i r d e e n az y e d i kaieşehriu m e v c u t o l d u ğ u n u anlıyoruz. B u n d a n s o n r a H a m i bölgesi topraklarına Çinliler B a u H a m i Eyaleti ( H s i - i c h o u ) adını vererek k e n d i t o p r a k l a r ı n a kat alar
m
.
iriS22IB.v6250. 14. HTS22IB.S 6257.
VIII. B E L G E L E R l-Tung Tien a. Doğu Gök-Turkleri ( T u - c h ü e Shang) T ' u n g T i e n S h a n g 1 9 7 , 1 0 7 0 c : T ' u - l i K a ğ a n , S h e n - p o - p i ' d i r k i ; Shİh-pi K a g a n ' ı n e s a s ( k a n u n i ) k a d ı n ı n d a n d o ğ a n o ğ l u d u r . Ayrıca H s i c - l i ' n i n y e ğ e n i d i r . Sııi h a n e d a n ı n ı n Ta-ye saltanat d e v r e s i n i n o r t a s ı n d a (611) T ' u - l i h e nüz k ü ç ü k yasla i k e n S h i h - p i , o n u N i - p u Şad üııvanıyla d e v l e t i n d o ğ u m e r k e z i n d e k i a s k e r l e r i n i idare e ı m e k ü z e r e g ö n d e r d i . Sııi'in Huai-ııan p r e n s e s i , k u z e y e g i t t i ve o n u n l a e v l e n d i , l i s i e - l i l a h l a ç ı k a ğ ı n d a T ' u - l i kağan o l d u . M e r k e z i You-chou'ııım kuzeyinde i d i . T'u-li devletin doğu kanadında H s i , H s i g i b i o n d a n f a z l a b o y u idare e d i y o r d u . V e r g i l e r i aşırı d e r e c e d e artırdığı için i d a r e s i n d e k i boyların ç o ğ u n u n h u s u m e t i n i kazanmıştı. C h e n - k u a n s a l tanat d e v r e s i n i n başında (627) H s i g i b i diğer b o y l a r g e l i p Ç i n ' e bağlandılar. O n u n h a l k ı n ı k a y b e t m e s i n e kızan H s i e - l i , H s ü e
(hsie) y e n - t ' o ' ( S i r T a r -
dıış)larla savaşması için g ö n d e r d i . Y i n e b i r t a b u r u n u (2500 kişilik) k a y b e t t i . B u n u n ü z e r i n e tutuklandı ve k a m ç ı l a n d ı . T ' u - l i , ö n c e l e r i W u - t e saltanat d e v r e s i z a m a n ı n d a ( 6 1 8 - 6 2 6 yılları) T ' a i tsuııg ile d o s t l u k k u r d u . T'ai-tsııng'la k a l p t e n bağlılık ile anlaşıp, yemiııleşip g i t t i . S o n r a d a n H s i e - l i ' n i n i d a r e s i karıştı. H e m e n T'u-ii'deıı asker istedi. O karşı g e l d i . Ilsie-li tarafından saldırıya uğradı. Ç i n ' e a d a m g ö n d e r e r e k saraya g e l m e k istediğini b i l d i r d i . T a İ - t s u n g , E m i r o r d u s u g e n e r a l i C h o u Kan'a T ' a İ yüaıı'de hazırlık yapıp T ' u - l i ve halkını karşılamasını e m r e t ü . T'u-li kendi halkına liderlik ederek gelip teslim oldu. T'ai-tsung o n u n karşılandığı t ö r e n d e d e r i n h ü r m e t gösterdi. Ç o k iyi y i y e c e k l e r h e d i y e l e r l e t a l t i f e d i l d i . D ö r d ü n c ü yılda Sağ Muhafızları G e n e r a l i üııvanı t e v c i h e d i l i p , Pci-p'hıg p r e n s l i ğ i n e g e t i r i l d i . B ö l g e s i n d e yedi yüz h a n e besleyecekti. O n u n e m ı i ı ı d e k i l e r S h u n eyaletine yerleştirildi. Y i n e S h u n eyaleti a s k e r i valisi o l a rak selâmlandı. Boyların reisleri yabancı t o p r a k l a r a d ö n d ü . T ' a i - t s u n g d e d i k i ; " E s k i d e n d e d e n C h ' i - m i n perişan o l u p asker ve a t l a n ı n kaybettiğinde b i r tek k e n d i s i n i S u i h a n e d a n ı n a a t a b i l d i , Stıi ailesi o n u tahta g e ç i r d i . B u s e b e p l e kuvvetlendiğinde m i n n e t t a r kaldı, asla Ç i n ' e karşı g e l m e d i . B a b a n S h i b - p i ' n i n zamanına gelince o Çin'e zarar verdi. Senin de
GÖKTÜRKLER II (FETRET DEVRİ 630-681)
85
yaşadığın g i b i k e n d i n d e n s o n r a Ç i n ' e h ü c u m etmediği yaz y o k l u . Gök g e r ç e k felaketi g ö s t e r d i . Büyük afete u ğ r a d ı . S e n i n h a l k ı n karışıp d a ğ ı l d ı . Ç o ğ u ö l d ü . Sen bize g e l i p sığındın. B e n s e n i e s k i d e n C h ' i - m i n ' i n i u işi g i b i kağan ilân ç i m i y o r u m . Ö n c e k i k a n u n l a r değişti. Çin'in u z u n s ü r e e m n i y e t l e o l m a sını i s t i y o r u m . S e n i n a i l e n i l e l e h e d y e r l e ş e c e k , ı ı ı - t u ( a s k c ı î vah) u n v a n ı n ı alarak, b e n i m ülkemin k a n u n l a r ı n a ihtiyaç var. B ü t ü n boy beslenecek, k e n d i aranızda savaşmayacaksınız; e ğ e r karşı g e l i r s e n i z yakalanıp ağır şekilde suç lanırsınız". Beşinci yılda (631) saraya çağrıldı P i n g - c h o u ' y a varırken y o l d a hastala n ı p ö l d ü ğ ü n d e y i r m i d o k u z yaşında i d i . T'ai-tsııııg o n u n için yas t u t t u . Chııng-shu-shih-lang unvanlı C h ' e n W e n - p e n o n u n yazıtına yazdı. O ğ l u I l o lo-htı y e r i n e g e ç ı i . T'u-lİ'nin kardeşi Ghie-shih-shııaİ, C h e ı ı - k u a ı ı salianaı d e v r e l i n i n başında saraya g i r d i ( 6 2 7 ) . C l u m g - l a n g g e n e r a l i (4. S ı n ı f 2-derece o l d u . O n ü ç ü n c ü y ı l d a ( 6 3 9 ) i m p a r a t o r , ChİU-ch'eng-kung'u ziyaret ettiği sı rada gizlice k e n d i b o y u n d a n kırklan fazla kişiyle anlaştı, l l o - l o - h u ile işbirliği y a p a . G e c e l e y i n b e r a b e r c e Çinli a s k e r l e r i n b u l u n d u ğ u yere saldırdılar. D ö n ö n e m l i p e r d e y i aştılar. Ç i n l i l e r p a n i ğ e kapıldı. O k atışlarıyla ortalığı karış tırdılar. Muhafızlardan o n l a r c a ö l d ü r d ü l e r . S u n W u - k ' a i asker leriyle i l e r i a ü h p savaştı. S o n r a g e r i ç e k i l m e y e başladılar. W e i S u y u ' n u g e ç m e k ve k e n d i boyiarıyia b i r l e ş m e k için. T a k i p e d e n l e r onları yakaladılar ve Öldürdüler. Iln-lo-hu,
fermanında
L i n g - p i a o ( w a i ) 'a sürüldü.
H s i e - l i y e n i l i n c e o n u n boylarının b i r kısım S i r T a r duş (1 Isie Y e n - t ' o ) ' l a r a sığındı. Bazıları D o ğ u T ü r k i s t a n ( H s i - y ü ) ' a h a r e k e t e t t i . Büyük b i r kısmı d a g e l i p Ç i n ' e teslim o l d u . G e l e n boyların r e i s l e r i n e g e n e r a l l i k v e r i l d i ve sa rayda görev aldılar. (Saraydaki rütbelilerin arasında o l d u l a r ) . B e ş kategoriye yüzden fazla kişi ayıılııııştı. 1071a " B e ş i n c i d e r e c e n i n ü z e r i n e ç ı k a n l a r ı n sayısı yüzden fazla i d i . O y l e k i , sa ray m u h a f ı z l a r ı n ı n yarısından ç o ğ u o n l a r d a n i d i . S a d e c e G h e - c h i e ' l e r g e l m e d i , i m p a r a t o r f e r m a n l a elçi g ö n d e r i l i p Ç i n ' e iıaat etmeye çağırıldılar. L i a n g - e h o u lıı-tu (askeri vali) su L i T a - l i a n g b u n u n ( y a p ı l a n l a r ı n ) faydalı o l madığını Çin için boşuna m a s r a f o l a c a ğ ı m b e l i r t e r e k i m p a r a l o r a s u n m u ş o l d u ğ u a r z d a ; " B e n d e n i z uzağı p a s i l i z e e t m e k için yakının e m n i y e t t e olması gerektiğini d u y d u m . Çin halkı yeryüzünün asıl k ö k ü ve gövdesidir. B ü t ü n d i ğ e r yabancıların vahşi insanları ve d a l l a n asıl gövdeyi üzmüşlerdir. D a l l a r a
86
AI 1MK1 nVjAĞn.
y a p r a k l a r a h ü r m e t n c ü e s i u z u n süre d o ğ r u dürüst İliç h u z u r o l m a d ı . Şimdiki G ö k - T ü r k l e r i n [ e s l i m o l u ş l a r ı , h e r ne k a d a r yükselliliyorlarsa d a b e n d e n i z o n l a r ı n h a r a p oluşlarını hafife alıyorum ( ö n e m s e m i y o r u m ) . O n l a r ı n kuvvet l e n m e s i n d e n k o r k m u y o r u m . Ho-hsİ'nin ( n e h r i n batısı) a h a l i s i y a b a n c ı l a r a karşı m ü d a f a a l a r d a , eyalet ve i l ç e l e r perişan o l d u . H a n e sayısı k a y b e d i l d i . S o n u n d a S u e i karıştığında İnsanların sayısı az o l d u . E ğ e r d a h a d a ç o k çalı şılsa zarar v e r m e l e r i e n g e l l e n i r , i t e n d e n i z k a b u l e d i l m e l e r i n i n (Çin t o p r a k larına g i r m e l e r i n i n ) d u r d u r u l m a s ı n ı arz e d i y o r u m . " Ayrıca d e r l e r k i ; "Vahşinin elbisesi (yapısı) sert o l u r . B e n d e n i z , k a b u l e d e m i y o r u m , S u e i Sarayı H a m i ' y i e r k e n ( e s k i d e n ) aldı. S h a u - s h a n , C h ' i e m o ' y u d a i d a r e a l t ı n a aldıktan s o n r a b o ş a ç o k gün h a r c a n d ı . İçerisi b o ş kaldı. N i h a y e t a r t m a d ı . Ç o k e s k i d e n Ch'İtl ve H a n , yakın z a m a n d a S u e i Sarayı'na b a k ı y o r u m , e m n i y e t ve t e h l i k e n i n işaret hazır ( g ö r ü n ü y o r ) . H a m i h e r ne k a d a r vassal o l d u ğ u n u söylese d e u z a k t a ç ö l d e , insanları Çinli d e ğ i l . T o p r a k l a r ı f a z l a k u r u l u ve t u z l u , k e m l i s i d i k i l i p vassal d e v l e t (proteetrate) o l d u . Y u l a r l a b a ğ l a n ı p k a b u l e d i l m e l e r i n i r i c a e d i y o r u m . S ı n ı r ların d ı ş ı n d a ikâmet e t s i n l e r . K o r k u i ç i n d e kalıp, k a n u n l a r a bağlı o l m a l a r ı g e r e k i r . E d e b i y e n vassal o l u r l a r . B o ş u n a uğraşmayı b ı r a k ı p ( ö r t ü p ) g e r ç e k başarıyı alalım. Yakın g ü n l e r d e G ö k - T ü r k l e r ülkeleri m a h v o l u p Saraya g i r d i ler. Yang-tse ve H u a i ı r m a k l a r ı n ı n arasına h a p s e d i l e m e z l e r . G e l e n e k l e r i n i n değişürilmesi için b a ş k e n t e uzak o l m a y a n t o p r a k l a r a yerleştirilmeliler. H e r ııı k a d a r , hoşgörü ile m u a m e l e edilse* d e u z u n süre o l m a n ı n planı değil, her g ö r ü l e n b i r a d a m a b e ş at b a ğ ı ş l a n a r a k , b i r a d a m a elbise, r e i s l e r i n h e p s i n e T a - k u a n ' h k , b o l r e s m î u n v a n ve m a k a m l a r aşırı i s r a f o l u r (boş y a t ı r ı m ) . Çin'in v e r g i l e n ( p a r a s ı ) , kötülerin vahşiliğine g i d e r . O n l a r ı n halkı çok artar. Ç i n ' i n yararına o l m a z . GÖk-Türklerin ç o ğ u teslim o l u p Shuo-faııg t o p r a k l a rına yığıldığından o n l a r ı n b a ş k e n t e g i r e n l e r i 10 b i n aileye yakın i d i . İ m p a r a torluk sınırlarının e m n i y e t i konuşlumda müzakere açtı. Saraydakiler çok u z u n z a m a n d a n b e r i G ö k - T ü r k l e r i n k u v v e t l e r i n e g ü v e n e r e k Ç i n ' i taciz e n i ğini söylediler. Şimdi G ö k onları g e r ç e k t e n cezalandırdı. Çaresiz b i z e sığın dılar, aslında b u o n l a r ı n g ö n ü l l ü fikri değildi. B u s e b e p l e o n l a r ı n g e r i d ö n e n l e r i n i b o y l a r a ayıralım. N e h r i n g ü n e y i n d e Y e n ile Yü topraklarına vilayet ve kasabalara dağıtarak yerleş!iıelini. H e p s i n i d o k u m a işlerine m e m u r e d e l i m . B u t a k d i r d e m i l y o n l a r c a Gök-Tüı k Ç i n ' e h a n e ilave e d i l m e sayesiyle fay dalı o l u r . h e m d e Çin Şeddi n i n k u z e y i g e n e l d e boşalır. Sadece Chııng-shııl i n g unvanlı Weıı Yeıı-po, H a n h a n e d a n ı n ı n C h i e n - w u zaıııaıııııda(m.s.2. ır
GÖK-TÜRKLEt II (FETRET DEVRİ 630681)
87
56) n e h r i n g ü n e y i n e Huıı'laı i n Wu-yüan-sai-hsia'ya (sınırların İ ç i n ) e yerleşti r i l m e l e r i g i b i hazırlık yapılmasını r i c a e n i . B ü t ü n b o y l a r güvenlik altına alı nırlar, g e l e n e k l e r i n d e n ayrılmazlar ve d e pasifızc e d i l i r l e r . B i r i n c i s i g e r ç e k ten toprakları boşalır, i k i n c i s i vahşi yapıları değişir. E ğ e r n e h r i n g ü n e y i n d e Yeri ile Yü'ye gönderilirlerse b i r şeyler y a p a b i l m e y i ö ğ r e n i r l e r ( m a r i f e d i o l u r l a r ) , eski alışkanlıklarını d e v a m e t t i r m e z l e r . İ m p a r a t o r k a b u l e d e c e k t i . M i sluı-chİeıı ( i m p a r a t o r l u k s e k t e l e r i ) unvanlı W e i C h e n g d e d i k i : " G ö k - T ü r k l e r e s k i d e n g ü n ü m ü z e k a d a r asla b u n u n g i b i b i r y e n i l g i y e uğratılmadılar. O n u n soyu Ç i n ' e taaruz e t t i . A h a l i y i yağmaladı. M a j e s t e l e r i o n u n t e s l i m o l u ş u n d a onları c e z a l a n d ı r m ı y o r , o h a l d e n e h r i n k u z e y i n e g e r i g ö n d e r e l i m e s k i t o p raklarında oturtalım. Huıılar vahşi insanlardır. B i z i m s o y u m u z a b e n z e m e z l e r 1071/b kuvve d e n d i k l e r i n d e saldırıp yağma y a p a r l a r , zayıf d ü ş t ü k l e r i n d e itaat e d e r l e r . M i n n e t t a r değillerdir. B u o n l a r ı n tabii yapısıdır. Ch'itı, M a n z a m a n ı n d a o n l a r a b u şekilde davranıldı ve zarar g ö r ü l d ü . O s u r ve k a h r a m a n g e n e r a l l e r g ö n d e r i l e r e k m a ğ l u p e d i l d i l e r . N e h r i n güneyindeki vilayet ve kasa balara yerleştirildiler. M a j e s t e l e r i ( o n l a r ı ) nasıl n e h r i n güneyindeki t o p r a k l a r a yerleştirir. Ayrıca teslim olanların sayısı şimdi yüz h i n b i r süre s o n r a n ü fusları artacak, b i z i m içimizde rahatsızlık çıkaracaklar, k a l b i n içindeki hasta lık g i b i , g e l e c e k l e zararlı o l a c a k l a r . " W e n Y e n - p o d e d i k i : " G ö ğ ü n oğlu her şeye h a k i m d i r . G ö k barındırır, yer taşır. B i z e sığınanları b e s l e m e m i z lazım. Şimdi G ö k - T ü r k l e r yıkıldı arta k a l a n l a r b u n l a r , k a l p l e r i n d e n itaat ettiler. M a j e s t e l e r i m e r h a m e t i n i z i e s i r g e r , atat k a b u l e t m e z s e n i z , y e r i n g ö ğ ü n y o l u ( e r d e m i , töresi) b u değildir. B ü t ü n yabancıların isteği vassal o l m a k t ı r . N e h r i n g ü n e y i n d e ikâmet e t t i r m e k , d e n i l e b i l i r k i ; ö l e n l e r i d i r i l m e k , perişan olanları yaşatmak g i b i d i r . B i z i m ahlakı nıızı gösterir, n e t i c e d e isyan e d e m e y e c e k l e r d i r . " W e i C h e n g yine d e d i k i : " Cbİn h a n e d a n ı z a m a n ı n d a W e i z a m a n ı n da İ h ı b o y l a n b ö l ü n m e k b ö l g e l e r e yerleştirildi. W u pas d i z e e d i l d i k t e n s o n r a Kııo C h i n , C h i a n g T'ııııg, İ m p a r a t o r W u ' y a sınırların dışına k o v m a l a r ı m tav siye e t t i ğ i n d e , i m p a r a t o r C h ın ve diğerlerinin sozlt r u n uygulamadı. Birkaç yıl s o n r a neticede I,o ve Ch'aıı bölgeleri yıkıldı. Ö n c e k i h a n e d a n l a r arabaları b a r ı n d ı r ı r d ı , ( ö n c e k i o l a y l a r d a n ibret a l ı n m a l ı d ı r ) Yın h a n e d a n ı (m.Ö.1766¬ 1154) uzakları i n c e l e m i y o r d u . M a j e s t e l e r i Y e n - p o ' n u n s ö z ü n ü tutar n e h r i n g ü n e y i n e g ö n d e r i r s e , rivayet e d i l i r k i ; vahşi hayvan b e s l e n d i ğ i n d e s a h i b i n e zarar v e r i r . "
AHMET T AŞAĞI L
Y e n - p o y i n e d e d i k i : " KuLsal insanların y o l u n d a i n s a n l a r arasında m ü n a sebet k u r u l a m a y a c a k o l m a d ı ğ ı n ı d u y d u m . E s k i i l k b i l g i n e ğ i t i l e m e y e c e k i n san y o k t u r d e d i . G ö k - T ü r k l e r i n a r t a kalanları bize s ı ğ ı n d ı , hayatlarını k u r t a r m a k için; b i z o n l a r ı koruyalım s ı n ı r l a r ı m ı z ı n i ç i n e alalım, b i z i m u s u l l e inimizi
kanın ilanınızı ö ğ r e t e l i m l >irkaç yıl m ınra hepsi tarım halkı o l a c a k l a ) .
unlanıl r e i s l e r i n i s e ç e l i m , saray muhafızı yapalım, m i n n e t t a r k a l a c a k l a r nasıl zarar v e r i r l e r ? Kuang-wıı(m.s. 25-56 arasında h ü k ü m sürmüş H a n h a n e d a n ı İ m p a r a t o r u ) , G ü n e y Ch'ang-yü'lüğünü iç b ö l g e l e r d e k u r d u ğ u n d a 1 [ a n ' i n sı nır bekçisi o l d u l a r b i r d e v i r isyan e u ı ı e d i l e r . " İ m p a r a t o r o n u n planını u y g u lamaya k a r a r v e r d i . Shııo-fang t o p r a k l a r ı n d a Y o u - c h o u ' d a n L i n g - c h o u ' y a k a d a r S h u n , Y o n . H u a ve C h a n g g i b i d ö r t eyaletlik nı-lu-fu' (askerî valilik m a k a m l a r ı ) l a r tesis e d i l d i . Ayrıca, H s i e - l i ' n i n toprakları altı eyalete b o l ü n d ü . S o l ' d a T İ n g - h s i a n g Tıı-ııı-fu'hığu , sağda Vun-chuııg Tıı-tu-fu'luğu k u r u l a r a k o n u n boyları idareye başlandı. Chie-shih-shuai'ııı isyanından (639 y ı l ı ) s o n r a T ' a i - t s u n g e n d i ş e l e n m e y e başladı. Y i n e v e z i r l e r i n ç o ğ u G ö k - T ü r k l e r i n Ç i n ' d e o t u r m a l a r ı n ı n u y g u n o l madığını söylediler, n e h r i n k u z e y i n e n a k l e d i l m e l e r i n i t e k l i f ediyorlardı. Sağ muhafızları g e n e r a l i H u a - c h o u tu-tu'su, Hııai-hua bölgesi p r e n s i S s u - m o , İmi-ni-shu-sse-li-pi Kağan yapıldı. L i soyadı s u n u l d u . B ü t ü n boylarıyla m e r k e z i n i n e h r i n k u z e y i n e kurması e m r e d i l d i . Ssu-mo, Hsie-li ailesinin insanıdır. Shih-pi, Gh'u-lo, o n u n Soğdlulara b e n z e m e s i n e d e n i y l e T ü r k olmayıı», A - s h i h - n a a i l e s i n d e n gelişine ş ü p h e i l e baktılar. B u s e b e p l e G h ' u - l o ve H s i e - l i z a m a n l a r ı n d a Chia-pİ T e g i n o l a r a k kaldı. A s k e r l e r e k u m a n d a e d e b i l e n şadlık m e r t e b e s i n e ulaşamadı. VVu-te saltanat d e v r e s i n i n b a ş ı n d a ( 6 1 8 ) birkaç k e r e Çin sarayına g e l d i . K a o - l s u , o n a H o S b u n - c h Ü n p r e n s i unvanıın v e r d i . S o n r a d a n o ülke karışıp b ü t ü n b o y l a r Ç i n ' e b a ğ l a n d ı ğ ı n d a sadece S s u - m o , H s i e - l i ' y i r e d d c ı t i . N i h a y e t i n d e yakalandı.'!"ai-tsung o n u n fedakârlığından m e m n u n h a l d e s o l muhafız generalliğinin y a n ı n d a H s i e - l i ' n i n eski b o y u n u Sarı n e h r i n güneyindeki t o p r a k l a r d a i d a r e e t m e s i n i e m r e t t i . Kırk b i n asker, o n b i n atı vardı. T o p r a ğ ı g ü n e y d e n sarı n e h r e k a d a r uzanıyordu. Başlangıçta kırk b i n asker, o n b i n at i l e Sarı I r m a k ' ı a n kuzeye Pai-tao'ya k a d a r u z a n a n t o p r a k İle P a i - t a o ' n u n k u z e y i n e hareket e d e c e k i k e n S s u - m o , Sir Tardıış'
GÖK-TÜRKLER II (FETRET DEVRİ 630*81)
89
1071c kırdan korktuğu için Çİn Ş e d d i ' n i n ( s u ı ı r l a r ı n ı n ) dışına ç ı k m a k i s t e m e d i . B u n u n üzerine T ' a i - l s u n g , Ssu-ııung-eiriııg unvanlı
K u o Ssu-pen'l
Sir
Tarduşiara m e k t u p l a g ö n d e r d i ve d e d i k i : " Ö n c e d e n C ö k - T ü r k l e r e y e n i l i n c e H s i e - l i Kağan sadece suçlu i d i . H a l k ı n vahşiliğini gözardı e t t i m . H a l k ı m ı n d e r d i n i savdım, o n u t a l ı u a n i n d i r d i m . O n l a r ı n t o p r a k l a r ı n ı değil i n s a n ve adarını i s u y o n ı m . H s i e - l i ' n i n m a ğ l u p e d i l i p , tahtından i n m e s i n d e n s o n r a yeni kagaıı istedi ler, b ü t ü n tesüm o l a n l a r , n e h r i n g ü n e y i n e yerleştirilip, sürülere b a k m a işine m e m u r e d i l d i l e r . Ş i m d i i n s a n l a r ı n ı n sayısı a t l a r ı n ı n k o y u n l a n ı n ıı miktarı hızla a r t m a k l a d ı r . İlkten v e r i l e n söze s o n r a d a n g ü v e n i l m e m e z l i k o l m a z . B u sebeple Gök-Tüı k l e r i n n e h r i g e ç i p tekrar k e n d i topraklarına g i t m e l e r i n i isti y o r u m . B e n s i z i n l e i l g i l i planı g ü n l e r , aylar ö n c e s i n d e n yapımı
Şimdi Gök¬
T ü r k l e r i k â m e t e t t i l e r . S o n r a d a n i k a m e t e d e n l e r küçük o l u r l a r . Ö n c e d e n ikamet e d e n l e r büyük o l u r l a r . S e n ç ö l ü n k u z e y i n d e G ö k - T ü r k l e r ç ö l ü n g ü n e y i n d e k e n d i şuurlarınızı k o r u r s u n u z , b o y l a r d a pasifize o l u r . E ğ e r o n u n topraklarına yürürseniz ve k e n d i aranızda savaşırsanız sizi a s k e r l e r i m l e c e z a l a n d ı r ı r ı m . B u şekilde a n l a ş m a yapıldı. Sadece s e n i n z a m a n ı n d a değil oğul ve un •unların z a m a n ı n d a d a geçerlidir. B u n u u z u n z a m a n m u h a f a z a e d i n i z . " N e t i c e d e Miııg-li-pu-slıang-shu unvanlı C h a o - c h ü n p r e n s i Hsİao K ı m g f e r m a n l a h e m e n Ssu-mo'ıııın b o y u n u n olduğu yere gİlli ve n e h r i n k u z e y i n d e b i r s a l o n ( p l a t f o r m ) inşa e d i p , selamladı. Ayrıca d a v u l ve sancak s u n d u . GökT ü r k l e r ve S o ğ d l u l a r b ü t ü n eyaletlere e m i n b i r şekilde yerleşmişlerdi. B u n lara n e h r i g e ç i p k e n d i eski boylarına d ö n m e l e r i e m r e d i l d i . Ayrıca, S o l s a v u n m a g e n e r a l i A-shih-ııa G h u n g , S o l hsieu-ıvang Sağ m u hafızları g e n e r a l i A - s h i h - n a Nİ-sluı Sağ hsieıı-waııg rütbeleriyle İki tarafa g ö revlendirildiler. Sir T a r d u ş l a r , T'ai-tsuııg'un S s u - m o ' y u n e h r i k u z e y e d o ğ r u geçirttiğini duydular. O n u n boylarının çölün kuzeyine g e ç e c e ğ i n d e n endişe ettiler. Hayvanlarını süvarilerini toplayıp savaşmak için b e k l e m e y e başladılar. T*aitsııııg h a b e r g ö n d e r i p savaşı d u r d u r m a l a r ı m b i l d i r d i . Ssu-mo m a i y e t i n d e yüz b i n a h a l i ve kırk b i n yetişmiş askerle (Sarı) n e h r i geçti. İdareyi iyi y a p a m a y a n Ssu-mo halkını k o n t r o l altında tutamadı. H e p s i karşı g e l i p itaat e t m e d i . O n y e d i n c i yıla (643) g e l i n d i ğ i n d e m a i y e t i n d e k i l e -
90
AHMET İASAC-H.
riıı isyan e t m e s i n e t i c e s i n d e n e h r i n g ü n e y i n e geçti. S h e ı ı g ve H s i a e y a l e t l e r i n i n arasına yerleştirilmesini r i c a etti. İ m p a r a t o r m ü s a a d e etti. Ssu-ıno az süvariyle saraya g e l i p Sağ m u h a f ı z l a r ı g e n e r a l l i ğ i u n v a n ı n ı aldı. M ü t e a k i b e n L i a o - t u n g seferine ç ı k a . O k l a v u r u l d u . T'ai-ısııııg k a n ı m ya layarak akı a b a o l d u . İyileşmesi için özel u n u gösterdi
1 ıtzla yHşıyamıyıp,
b a ş k e n t e g e l i n d i ğ i n d e o l d u . Ping-pu-shaııg-shu m a k a m ı ve H s i a - c h o u tıı-tu'luğu unvanları v e r i l d i . C h a o - l i n g ' e g ö m ü l d ü . Pai-tao-shan'a h e y k e l i yapıldı. H u a - c h o u ' y a yazıtı d i k i l d i . l 'ımg Den
İ9d fTucbûe
Chımg)
1073a G ö k - T ü r k l e r i n başka b o y u C h ' e - p i İdi k i ; aynı z a m a n d a A - s h i h - n a k a b i l e s i n d e n g e l i y o r d u . Ataları küçük k a ğ a n l a r i d i . M e r k e z i A l t a y D a ğ ı ' m n k u z e y i n d e i d i . I l s i e - l i Kağan y e n i l d i ğ i n d e k u z e y i n b ü t ü n y a b a n c ı boyları o n u "Büyük K a ğ a n " s e ç m e k İstediler. B u d u r u m Sİr Taı dtış'lann kağan o l m a s ı n a tesadüf e t ü ğ i için C h ' e - p i , kağan o l m a y a cesaret e d e m e d i . O z a m a n b ü t ü n boylarına l i d e r l i k e d e r e k o n l a r a itaat etti. G ö z ü p c k olduğu iyi p l a n l a r yaptığı için h a l k ı n ç o ğ u g i d i p o n a ( k e n d i s i n e ) itaat e d i y o r d u . Sİr T a r d u ş ' l a r b u n a kızdılar ve o n u c e z a l a n d ı r a c a k l a r d ı . C h ' e - p i g i z l i c e o n u n planlarını ö ğ r e n d i . E s k i b u l u n d u ğ u yere kaçtı. O n u n toprakları b a ş k e n t t e n o n b i n l i uzaklıkta i d i . M ü k e m m e l a s k e r l e r i n i n sayısı o l u z b i n kişi i d i . K e n d i n i l-chu-ch'e-pi K a ğan ilan ettİ. B a t ı d a k i K a r h ı k l a r ile k u z e y d e k i K ı r g ı z l a r ı n h e p s i o n a itaat e t t i l e r . K e n d i s i S i r T a r d u ş l a ı ı y e n d i k t e n s o n r a oğlu S h a - p o - l o T e g h ı ' i Çin sarayına g ö n d e r d i . Ayrıca k e n d i s i n i n Çİıı sarayına g e l m e s i n e m ü s a a d e e d i l m e s i n i r i c a e t t i . T a i - t s ı ı n g . o n a elçi g ö n d e r i p davet e t t i . N e t i c e d e g e l ı ı ı e d i ( v a z g e ç t i ) . T'ai-tsııng ç o k kızdı. C h e ı ı - k u a n s a h a n a ! d e v r e s i n i n y i r m i ü ç ü n c ü yılında (649)
C e s u r m u h a f ı z l a r (Hsiao-vvci) yardımcı g e n e r a l i K a o K'an'ı, U y g u r .
P'ıı-ku ( B u ğ u ) ve d i ğ e r boyların a s k e r l e r i y l e o n a saldırması için g ö n d e r d i . O n u n r e i s l e r i n d e n Katiıık, Nİ-shu-ch'üe İ l t e b e r ile Pa-sai-fu C h ' u - m u - k ' u n Bagatıır E r k i n g i b i boylar C h ' e - p i ' y e isyan e d i p , hiı b i r l e r i n t a k i p e d e r e k g e l i p Ç i n ' e müttefik o l d u l a r . Y u n g - h u i saltanat devıesiuiıı b i r i n c i yılında (650) K a o K ' a u o r d u s u ile A hsi Dağı na vardı. C h ' e - p i , Çinli k u m a n d a n ı n geldiğini d u y d u . B ü t ü n asker l e r i n i savaşa davet etti. I l e p s İ g i t m e d i . Sadece karısı oğlu ve birkaç yüz süvari
GÖK-TÜRKLF.RJ] (FETRET HEVRİ ft-HMiSl)
91
i l e kaçtı. H a l k ı n ı n t a m a m ı t e s l i m o l d u . K a o K ' a n h a f i f süvarilerle Ch'e-pİ'yi takip etti. Yakaladı, b a ş k e n t e g e t i r d i . T a p ı n a ğ a s u n u l d u , ayrıca C h a o - l i n g ' e g ö t ü r ü l d ü . K a o - t s u n g d e f a l a r c a s u ç u n u yüzüne a ç ı k l a d ı k t a n s o n r a hayatını bağışladı. S o l muhafızları generalliğine g e t i r i l d i . C h ' a n g - a n ' d a o t u r m a y a mecbur edildi. O n u n g e n d e k a l a n halkı Yü-tu-chün ( Ö l ü k e n ) D a ğ f n d a i d i . 1-aııg-shan tu-tu'luğu tesis e d i l e r e k o n l a r i d a r e e d i l d i . C h ' e - p i ' n i n büyük t o r u n u H o - m a n - t ' o ö n c e d e n P a - h s i - m i b o y u n u i d a r e e d i y o r d u . C h ' e - p i y e n i l m e d e n ö n c e büyük o ğ l u A n - l o ' y u saraya g ö n d e r m i ş t i . T'ai-tsung çok m e m n u n o l u p o n a Sol savunma generalliği unvanını verip I [sül-li-chou'yu ihdas e d e r e k o r a n ı n a h a l i s i n i n i d a r e s i n i o n a tevcih etmişti. C h ' e - p i yıkıldıktan s o n r a h e p s i vassallıklara b ö l ü n d ü . N e t i c e d e Ch'aıı-yü, H a n - h a i g i b i ıkı t u - h u - h l (büyük g e n e l a s k e r i v r i ı h k ) l u k k u r u l d u . C h ı ı ı v ı ı tu-hu'luğu L a n g - s h a n , Yün-chung, S a n g - k a n g g i b i üç ıu-tu'(askeri v a l i ) l u k Stın u n g g i b i oıı d ö n r l ı o u ' l u k i d a r e e d i y o r d u . İ l a n h a i tu-hu'luğu H a n - h a i , C h i n - h u i , H s i n - l i g i b i y e d i tu-ıu'luk, H s i e n - o , H o - l a n g i b i sekiz c h o u İhtiva e d i y o r d u . H e r b i r i n i n b a ş ı n d a T u - t u ve ts'e-shih (askerî vali yardımcısı, as lında e s k i d e n askerî vaü i d i ) b u l u n a r a k i d a r e e d i l e c e k l e r d i . K a o - t s u n g , T'ai-slıaıı'da i b a d e t ettiği sırada L a n g - s b a n tu-tu'su K a r l u k T'u-Iİ ve o t u z d a n fazla reis g e l i p , d a ğ ı n e t e ğ i n d e k i t ö r e n e katıldılar. T ö r e n yazıtına Yımg-lıuİ saltanat d e v r e l i n i n 1073b i
M - . I I H I . U I 11'"-O!
başlayarak y i r m i yıldan fazla k u z e y d e p r o b l e m ç ı k m a d ı ğ ı
yazıldı. T i a o - h ı saltanat d e v r e l i n i n b i r i n c i yılında (679) Ch'aıı-yü'nün i d a r e c i l e r i n d e n G ö k - T ü r k reisi A-shih-te VVcn-fu ve F e n g - c h i h i k i b o y a b e r a b e r l i d e r lik e d e r e k isyana başladılar. Ni-sbıı-fu'yıı kağan yaptılar. Y i r m i dört eyaletin r e i s l e r i isyana katıldı. K a o - t s u n g , H ı ı ı ı g - l ı n h ' i n g üııvaııh H s i a o Ssıı-ve, Sağ Ch'İen-nİıı g e n e r a l i L i Chiııg-chia'yı o n l a r ı y e n m e s i için g ö n d e r d i . İsyancı W e n - f u tarafından m a ğ l u p e d i l d i l e r . A s k e r ve s u b a y l a r d a n o n b i n d e n fazlası ö l d ü . Y i n e f e r m a n l a l . i - p u - s h a n g - s h u unvanlı P'ei Hsiııg-t iıien. T i n g - h s i a n g tao harekat o r d u s u haşkıımaııdam o l u p . T'ai-p'ıı-shao-ch'ing üııvaııh l . i Ssew e n , Yiııg-clıoıı T u - t u ' s u C h o u T a o - w u ve diğerlerini idare e d e r e k o l u z b i n d e n f a z l a askere k u m a n d a e d i p , VV'cn-iu'va saldırılı, büyük b i r b o z g u n a tığ-
92
A H M E T TASAGIL
rattı. N i - s h u - f u m a i y e t i t i d e k i l e r tarafından öldürüldü. F e u g - c h i h yakalandı ve geri d ö n ü l d ü . Yııng-eh'nng saltanat d e v r e s i n i n b i r i n c i y ı l ı ı ı d a ( 6 8 0 ) G ö k T ü r k l e r , H s i e Ü'nin ağabeylerinin o ğ u l l a r ı n d a n A - s h i h - n a F u - n i e n ' i H s i a e y a l e t i n d e n ç a ğ ı rıp n e h r i g e ç i r t e r e k kagaıı yaptılar. B ü t ü n b o y l a r t e k r a r o n a b i a t e t t i . Y e n i d e n P ' e i H s i n g - c h i e n , k u m a n d a n l a r ı İdare e d e r e k o n a saldırdı. F u - n i e n z o r d u r u m u n d a n dolayı h a b e r g ö n d e r i p tesüm o l a c a ğ ı n ı b i l d i r d i . H s i n g - c h i e n , b u n u n ü z e r i n e F u - n i e n ' i yakaladı. B a ş k e n t e g e t i r d i . D o ğ u Pazarı
(Tııng-
shİh)'da i d a m e d i l d i . b. B a n Gök-Tûrkleri (T'u-chüe Hsia) TungUcn
199
1077c B a g a t u r Hou-ch'ü-li-p'i K a ğ a n , ö n c e T ' u n g Yabgıı amcasını küçük kagaıı o l a r a k tayin etmişti. K e n d i n i büyük kagaıı ilân etmişti. Devlet adamları itaat e t m e d i l e r . N u - s h i h - p i b o y u b e r a b e r c e N i - s h u B a g a Şad'ı kagaıı seçti. Nİ-shu k a b u l e t m e d i . T ' u n g Y a b g u ' n u n oğlu I Isi-li T e g i n , B a g a t u r ' u sıkıştırdığında 1078a K'ang-chü'(Semerkaııd)de m a h v o l d u . N i - s h u b u n u n üzerine Hsi-li'yi d a vet etti ve o n u n y e r i n e t a h t a g e ç t i . U n v a n ı 1-p'i-sha-po-lo-lü Yabgıı Kagaıı o l d u . A s k e r i güçlerini t a m a m l a m a d a n ikisi d e Ç i n ' e elçi g ö n d e r i p e v l i l i k tek l i f i n d e b u l u n d u l a r . T ' a i - t s u n g m ü s a a d e e t m e d i . H e r b i r i n e k e n d i aralarında savaşmamaları ve boylarını k o r u m a l a r ı söylendi. O n a ö n c e d e n bağlı b ü t ü n batı ülkeleri v e T ö l e s boyları isyan ettiler. D e v l e t i z a m a n l a zayıf düşmüştü. Ssıı Yalıgıı k i ; o e s k i r e i s i n oğlu ve halkın k a l b i n i kazanmıştı. O z a m a n d a Batı tarafının T u o - l u Kagan'ı ile B a g a l u r Kagan'ın kötü i d a r e l e r i yüzünden r e i s l e r i n i n ç o ğ u g e l i p o n a itaat etmişlerdi. Ayrıca a s k e r i n i h a r e k e t e geçirip Bagatııı 'a baskın düzenledi, büyük b i r b o z g u n a uğrattı. Bagatur, Chin-shaıı'a kaçtı. S o m a T u o - l u Kağan tarafından b i r d a r b e d a h a aldı. D e v l e t i n İnsanları Ssıı Yabgu'ya Büyük K a ğ a n l ı k s u n d u l a r . Ssıı Yabgıı Kağan tahta g e ç t i . K u z e y d e k i T ö l e s ' l e r e ve Sİr T a r d u ş ' l a r a büyük b i r sefer d ü z e n l e d i . Fakat y e n i l d i . Ssıı Yalıgu ç o k sert ve iftiracı b i r m i z a c a s a h i p o l d u ğ u n d a n halkını k o n t r o l allında tutamadı.
GÖKTÜRKLER II (FETRET DEVRİ 630-681)
93
İ l i k a ğ a n vardı k i ; Ssıı Yabgu'ya faydası e n ç o k o l a n i d i . N e t i c e d e K ü ç ü k K a ğ a n l ı k t e v c i h edilmişti. Suçsuz o l d u ğ u h a l d e o n u n a i l e s i n i c e z a l a n d ı r d ı . E m r i n d e k ü e r i n h e p s i şaşırıp i r k i l d i , k o n t r o l ü sağlayamadı. Ssıı Yabgıı, N i shu'daıı ç e k i n i y o r d u . G i z l i p l a n l a r yaptı. B u n u n ü z e r i n e Ni-shtı, Y e n - e h ' i ' ( K a r a s a r ) y e sığındı. B u n d a n s o n r a She-pei Ta-kaıı i l e G ö k - T ü r k N u - s h i h - p i i k i b o y g i z l i c e o n a karşı saldırı planı y a p u l a ı . Ssıı Yabgıı h a f i f süvarilerle K ' a n g - c h ü ' ( S e m e r k a n d ) y e k a ç u . S o n r a öldü. D e v l e t adamları N i - s h u ' y u Y e n c h ' i ' d e n çağırarak tahta geçirdiler. Ornattı T u o - l u o l d u . T u o - l u K a ğ a n , Ni-slıu'dur k i ; aynı z a m a n d a T a - t u ( T a r d u ) Kağan ilân e d i l d i . Babası B a g a Ş a d aslında T ' ı m g Yabgu'ya bağlı i d i . W u - t e saltanat d e v r e s i n i n o r t a s ı n d a (621-622) sık sık b a ş k e n t e g e l m e k t e c r ü b e s i k a z a n m ı ş t ı . T ' a i - t s u n g y a b a n c ı l a r ı hâkimiyeti a l l ı n a aldığı z a m a n d a h a d a yakınlaştı, o n u n l a ağabey kardeş g i b i o l d u . Kagaıı seçildiği z a m a n saraya elçi g ö n d e r i p , müttefik o l m a k isteğini b i l d i r d i . T a i - t s u n g elçi g ö n d e r i p o n a i s i m u n v a n ve d a v u l , sancak s u n d u . C h e n - k u a n i n y e d i n c i y ı l ı ı ı d a ( 6 3 3 ) Ihıııg-lıı-shao-ch'ing unvanlı Ha S h a n - y i u g ö n d e r i l e r e k o n u n ülkesine vardı ve o n a T u n g - h o L o u pa-hsi-li-pi T o - l n Kağan unvanı v e r i l d i . E r t e s i yıl Ni-shıı öldü. O n u n küçük kardeşi T ' ı m g - e Şad tahta g e ç ı i . U n vanı Sba-po-lo-bsi-li-sbih Kağan o l d u . Sha-po-lo-lısi-li-shih K a ğ a n , C h c n - k ı ı a n saltanat d e v r e s i n i n d o k u z u n c u y ı l m d a ( 6 3 f » ) a d a m g ö n d e r e r e k e v l i l i k l e k l i l i n d e b u l u n d u ; beş yüz baş at s u n d u . Saray u z u n süre iyi h ü r m e t g ö s t e r e r e k e t k i l e d i ; fakat, evliliğe m ü s a ade e d i l m e d i . A n i d e n o n u n ülkesi o n b o y a b ö l ü n d ü . H e r b o y b i r kişi tarafından idare e d i l i y o r d u . Unvanları " o n ş a d " i d i . H e r şada b i r o k s u n u l d u . B u sebeple i s i m l e r i n e o n o k d e n d i . Aynı z a m a n d a o n o k sağ ve sol o l m a k ü z e r e i k i yan g r u b a ayrıldı. B i r tarafa beş o k yerleştirildi. O n u n s o l tarafındaki g r u b a b e ş T u o l u ( l i u ) b o y u d e n d i k i ; b e ş büyük çorlıık h a l i n d e tesis edilmişler; b i r ç o r b i r ok i d a r e e d i y o r d u . O n u n sağ tarafındaki g r u b u n unvanı lıeş N u - s h i h - p i i d i ve b e ş büyük e r k i n l i k ş e k l i n d e tesis e d i l m i ş l e r d i
B i r e r k i n b u ; : k i d a r e edı
y o r d u . H e p s i n i n tek unvanı O n O k i d i . B u n d a n s o n r a b i r o k b i r b o y o l a r a k k e n d i n i ilân e n i . Büyük o k u n başı büyük başbuğ o l d u . Beş T u o - l u b o y u S u i ye'niıı d o ğ u s u n d a lıeş N u - s h i h - p i b o y u Sııi-ye'(Tokıııak)ııin halısında ikâmeI e d e r d i . K e n d i l e r i n e o n k a b i l e b o y u ünvaıımı v e r d i l e r .
94
AMME] [ .VŞAĞII
H s i - l i - s h i h , halkını iyi i d a r e e d e m i y o r . B o y l a n ı l ı n İ ç i n d e rahatsızlık b u l u n u y o r d u . K e n d i s i n e bağlı T ' u n g T u d u n tarafından baskınla m a ğ l u p e d i l d i , maiyeü perişan o l u p dağıldı. 1078b H s i - l i - s h i h (-nalındaki yüzden f a z l a süvariyle karşı çıktı. B i r k a ç d e f a kar şılıklı ç a u ş ı ı l a r T ' u n g T u d u n k a z a n a m a d ı ve g i t t i . Hsi-li-shİh, o n u n kardeşi B ö r ü Şad'ı t e s l i m aldı ve Y e n - c h ' i ' ( K a r a ş a r ) d e k e n d i n i m u h a f a z a a l u n a aldı. O n u n A - h s i - c h i Kül E r k i n ile T ' u n g T u d u n devlet a d a m l a r ı m topladıktı. V u k u b a d ı büyük k a ğ a n y a p a c a k l a r d ı , Hsı-h-sluh ise Kııçıık K ı g a ı ı o l a : rktı. T ' u n g T u d u n insanları t a r a f ı n d a n ö l d ü r ü l d ü . Yü-ku Ş a d ' m a s k e r l e r i k e n d i e r k i n i tarafından y e n i l d i . H s i - l i - s h i h t e k r a r eski topraklarını e l e g e ç i r d i . Nııs h i h - p i ve C h ' u - y ü c C h ' u - m i ve diğerleri d e Hsİ-li-shih'ya d ö n ü p itaat e t t i l e r . t ) ı ı i k i n c i yılda (038)
batı b o y u n i h a y e t Yü-ku Şad'ı I-p'İ T u o - h l K a ğ a n
unvanıyla t a h t a g e ç i r d i . İ-p'i T u o - l u tahta ç ı k u k l a n s o n r a H s i - l i - s h i h i l e büyük b i r savaş yaptı. İkİ o r d u n u n ç o ğ u ö l d ü . H e r ikisi d e g e r i çekildi. B u n d a n d o layı o r t a d a n ikiye ayrıldı. IH Irmağı'ııııı halısı Tuo-ltı'ya d o ğ u s u H s i - l i - s h i h ' y a ait o l d u . T u o - l u Kağan y i n e m e r k e z i n i Wu-t.sıı-ho D a ğ ı ' n ı n b a t ı s ı n a k u r d u , i s m i n e kuzey m e r k e z i (saray/Pci-t'iııg) d e n d i . C h ü e - y ü e - s h i h , P a - l ı s i - m i ( B a s m ı l ) , Po-nıa, C h i e - k ı ı ( K ı r g ı z ) , H u o - h s i u , C h ' u - m u - k ' u n g i b i bütün ülkeler o n a vassal o l d u . O n ü ç ü n c ü yılda (639) I Isil i - s h i h k e n d i ı ı ı d ı ı n u İ l t e b e r ve Yü-ku Ş a d t a r a f ı n d a n çeşitli d e r t l e r e g a r k o l d u . Hsi-li-shih zayıfladı ve T s ' u - h a n ( F e r g a n a ) y a kaçlı, o r a d a ö l d ü . N u - s b i b p i b o y u Hsi-li-slıilı'ııın kardeşi C h i a - n a ' n i n oğlu P'ıı-pu T e g i n ' i o n u n y e r i n e tahta g e ç i r d i l e r . Unvanı l - p ' i S h a - p ' o - l o (Işbara) Yabgıı Kağan o l d u . İ-p'i-sha-p'o-lo Yabgıı K a ğ a n , t a h t a ç ı k ı n c a m e r k e z i n i S u i - h o S u y u ' u u n k u z e y i n e k u r d u . O n a " G ü n e y M e r k e z i " d e n d i . D o ğ u s u n d a İli n e h r i s ı n ı r o l d u . Kın-ts'e(Kııca), Sbaıı-sbaıı, G h ' i e - m o , T'ıı-hııo-lo, Yeıı-clı'i(Karaşar), S b i l ı - k ı ı o ( T a ş k e ı ı t ) , .Slıih-kuo, H o - k u o , Mıı-kuo, K ' a n g - k ı ı o ( S e t t ı c r k a n d ) g i b i ülkelerin h e p s i o n u n i d a r e s i n i k a b u l e t t i l e r . S o n r a d a n Ç i n ' e elçi g ö n d e r i p vergi s u n d u . T'ai-tsııtıg d a o n a müttefik o l m a k için m e k t u p g ö n d e r d i . Ghen-kuaıı saltanat d e v r e s i n i n o n İK'şinci yılıııda((>l 1) S o l I i ı ı g g e n e r a l i G h a n g T a - s h i h , o n u n b u l u n d u ğ u yere g i t t i ve d a v u l i l e sancak s u n d u . N e t i c e d e T u o - l u Kagaıı ile Yabgıı Kağan karşılıklı savaştılar. M ü t e a k i b e n T u o - l u , Çİn b a ş k e n t i n e a d a m g ö n d e r d i . T*ai-tsııııg yakın d o s t l u k g ö s t e r d i . T u o - l u
GÖK TÜRKLER II (FETRET DEVRİ 630-681)
Kağan n e t i c e d e ç o k k u v v e t l e n d i . Batı b ö l g e l e r i n i n b ü t ü n ülkeleri tekrar g e l i p o n a b a ğ l a n d ı . F a z l a g e ç m e d e n T u o - l u , Shİh-kUO ( T a ş k e n t ) T u d u ı ı ' ı ı Yabgu K a g a n ' a saldırtarak yakalattı ve k e n d i n e g e t i r t t i . S o n r a ö l d ü r ü l d ü . Tuo-lu Kağan o n u n ülkesini t e s l i m aldı. N n - s b i h - p i ' l e r i n k a b i l e l e r i n i n tamamı k a l p l e r i n d e n T u o - l u ' y a itaat e t m e m i ş l e r d i . H e p s i isyan e ı n l e r . T u o - l u y i n e a s k e r l e r i n e k u m a n d a e d e r e k T ' u - h ı ı o - l o ' ( T o h a r i s ı a n ) y a baskın d ü z e n l e y i p , lıozgıına uğrattı. A s k e r g ö n d e r e r e k H a m i ' y e ( l - c h o u ) s a l d ı r t u . Aıı-lısi g e n e l askerî valisi Ktıo H s i a o - k ' o i k i b i n hafıF süvariyle Wıt-kıı'lara sefere çıktı, onları y e n d i . T u o - l u y e n i d e n Ch'ıı-yüe ve C b ' u - m i ve diğerlerini g ö n d e rerek T İ e n - s h a ı ı ( T a n r ı Dağları) V i l a y e t i n i kuşattı. K u o H s i a o - k ' o t e k r a r o n l a r l a çarpıştı, g e r i çekildiler. K ' o , Ch'ıı-yüe e r k i n i n i n o ı u r d ı ı ğ u kaleye i y i ye tişmiş a s k e r l e r l e sefer d ü z e n l e y i p ele g e ç i r d i . Ho-sııo D a ğ ı ' n a k a d a r t a k i p e d i p b i n d e n f a z l a baş keşli. C h ' u - m i h a l k ı m teslim aldı ve g e r i d ö n d ü . T u o l u , ö n c e d e n Ni-shıı Ç o r u n mallarını e l l e r i n d e n almış; a k a b i n d e katletmişti. A r a d a n z a m a n g e ç t i k t e n s o n r a Ni-shıı Ç o r ' u m m k u m a n d a m Hıı-lıı-wu tara f ı n d a n sürpriz h ü c u m a u ğ r a d ı . O n u n ü l k e s i n d e büyük k a r g a ş a l ı k ç ı k t ı . C h e n - k u a u saltanat d e v r e s i n i n o n b e ş i n c i ( 0 4 1 ) yılında e m i i u d e k i l e r d e n Ch'ü-li Ç o r ve d i ğ e r l e r i T u o - l u ' y u t a h t t a n i n d i r m e k isliyorlardı. H e r b i r i Ç i n ' e elçi g ö n d e r i p kağan o l a r a k l a h t a geçirilmelerini r i c a e l t i l e r . 1078c T a i - t s u ı ı g , elçiyle b i r m e k t u p g ö n d e r e r e k Bagatuı İ p i Kağan ın o ğ l u n u l - p ' i Slıe-kui Kağan o l a r a k tahta geçirdi. İ-p'i-she-kııi Kağan tahta ç ı k t ı , h e m e n Nu-shilı-pi'lerin a s k e r l e r i n i 1'aİ S u v u ' n d a 'Tuo-lu'ya saldırın. ( ' T u o - l u ) K e n d i s i h a l k ı n ı n katılmayacağını b i l i y o r d u . T ' u - l u ı o - l o ' ( T o h a r i s t a n ) y a i l e r l e d i . Çinli e l ç i l e r ' T u o - l u tarafından t u tu klanın ışl a r d ı . Slıe-kui
h e p s i n i güzel
törenle
Cb'aııg-an'a geri
gön
d e r d i . ' T e k r a r elçi g ö n d e r i p k e n d i ülke m a l l a r ı n d a n vergi s u n d u . E v l i l i k tek lifinde b u l u n d u . T'ai-tsung müsaade etti. İmparator f e r m a n l a Ch'iıı-ts'e ( K ı ı c a ) . Y î i - t ' i e n ( H o ı e n ) , S l ı u - l e ( K a ş g a r ) , Chıı-chü-p'o.Ts'uııg-liııg g i b i lx-ş ülkenin ayrılarak h e d i y e l e r l e Çin'in h i z m e t i n e g i r m e s i n i e m r e t t i . T ' a i - t s u n g öldüğü sırada H o - l u isyan e n i . She-kııei'in b o y u o n u n e l i n e g e ç t i . A - s h i h - n a H o - l u k i ; o Ye-pıı-lİ Şad, Slıe-kui T e g i n ' i n oğludur. Ö n c e d e n A s h i h - n a P u - c h e n Ç i n ' e gelmişti. T u o - l u Kağan tahta g e ç t i ğ i n d e o n u y a b g u yaptı. D e v a m ı n d a Pu-chen'ın i d a r e ettiği To-lo-ssıı-ch'uan'ıla i k a m e t e d e r e k , H s i - c h o u d a n kuzeye doğru b i n beş li'lik b i r a l a n d a Cb'u-nıi. Ch'ıı-yüe, Kıı-sıı,
96
A H M E T TAŞ AGIL
K o - l o - l u , N u - s h i h - p i g i b i b e ş k a b i l e n i n halkını i d a r e e d i y o r d u . B u n d a n s o n r a T u o - l u b a u y a T ' u - h u o - l o ' y a g i d i n c e S h e - k u i Kağan asker g ö n d e r i p o n u sıkış tırdı. H o - l u b i r y e r d e sürekli İkamet e d e m e d i . C h e n - k u a n saltanat d e v r e s i n i n y i r m i İkinci yılında k e n d i n e bağlı b o y l a r l a T i n g - e h o u ' y a g e l i p i m p a r a t o r u n emriyle o t u r d u . Sonradan Sol Ch'i-wei generalliğine getirildi. Yao-ch'ih t u tu'su o l d u . Y u n g - h u i saltanat d e v r e s i n i n i k i n c i yılında o ğ l u Hsİ-yün i l e b i r l i k t e h a l k ı n a l i d e r l i k e d e r e k b a u y a kaçtı. T u o - l u K a g a n ' ı n e s k i topraklarını işgal e t ü . İ d a r e s i n d e b a u b ö l g e l e r i n i n b ü t ü n şefleri b u l u n u y o r d u . M e r k e z i n i Shuaııg N e h r i ile C h ' i e n - c h ' ü a n a r a s ı n d a tesis etti. U n v a n ı S h a - p o - l o (Işbaı a) Kağan o l d u . T u o - l u ve N u - s h i h - p i ' l e r i n o n k a b i l e s i n i b i r araya g e t i r e r e k i d a r e e d i y o r d u . T o p l a m yüz b i n yetişmiş a s k e r l e r i b u l u n u y o r d u . B u T t ı o - l u ' n u n beş ç o r u vardı: b i r i n e C h ' u - m u - k ' u n Lü Ç o r i k i n c i s i n e Hu-lu-chü Kül Ç o r , b u H o - l u ' n u n kızıyla evlenmişti. Ü ç ü n c ü s ü n e She-she-t'i-ttın Ç o r ; d ö r d ü n c ü s ü n e T'u-ch'i-shih Ho-lo-shih Çor; beşincisine Su-ni-shih-ch'u-pan Çor d e n i r d i . N u - s h i h - p i ' l e r i n b e ş e r k i n i vardı; adları A-bsi-chie-ni-shıı E r k i n e n kuveüileri b u i d i ; K o - s h u - c h ' ü e E r k i n i k i n c i s i , ü ç ü n c ü s ü Pa-sai-kan-tun-sha-po E r k i n , d ö r d ü n c ü s ü A - h s i - c h i c - n i - s h u E r k i n , beşincisi K o - s h u - c h ' u - p a n E r k i n . H e r b i r i n i n b o y u vardı, b i r k a ç o n b i n i y i yetişmiş askere s a h i p İdiler, aynı z a m a n d a h e p s i H o - l u ' y a bağlı İdiler. B a u ülkelerinin h e p s i o n a itaat ettiler. H o - l u ' d a n s o n r a H s i - l i e n B a g a t u r Y a b g u o l d u . D e f a l a r c a Hsi-fan'ın b ü tün boylarını ( b ü t ü n T ü r k i s t a n ş e h i r l e r i n i ) y a ğ m a e t t i . Ayrıca T ' i n g - c h o u ' y a s a l d ı r d ı . Ü ç ü n c ü yılda f e r m a n l a S o l muhafızları g e n e r a l i L i a n g C h i e n g - f a n g , sağ muhafızları g e n e r a l i C h ' i - p i - h o - l i Yen-jan g e n e l askerî valiliğinin b o y l a rından Uygurların e l l i b i n süvarisine k u m a n d a e d e r e k o n u y e n d i . Yaklaşık d o k u z b i n k a d a r baş kesilmiş, altmıştan f a z l a reis yakalanmıştı. D ö r d ü n c ü yılda T u o - l u Kağan ö l d ü ( 6 5 3 ) . O n u n oğlu C h e n - c h u Y a b g u , beş Nu-shİh-pi'lerle H o - l u ' y a saldırmayı t e k l i f e t l i . O n u n m e r k e z i n i yıktı, b i n d e n f a z l a baş kesti. H s i e n - c b ' i n g saltanat d e v r e s i n i n i k i n c i ytimda(Gr>7) Sağ s a v u n m a g e n e rali S u T i n g - f a n g , Yen-jan T u - h u ' s u J e t i Ya-lısiaııg, Yardımcı t u - h u H s i a o Ssuye, S o l H s i a o VVei g e n e r a l i , H a n - h a i tu-tu'su U y g u r P ' o - j u n ve d i ğ e r l e r i n e k u m a n d a e d e r e k saldırdı. B u n u n y a n ı n d a elçi Sağ muhafızları g e n e r a l i A s h i h - n a M i - s h e , S o l muhafızları g e n e r a l i A-shih-ııa P u - c h e n e m n i y e t e a l m a büyük m e m u r u
CÖK-TÜRKLER11 (FETRET DEVRİ Ü30-681)
97
1079a o l d u l a r . Tİng-fang, s e f e r i n d e Ye-hsİ N e h r i ' n İ n batısına vardı. Ho-ltı, H u lıı-vvıı Kül Ç o r ve d i ğ e r l e r i n e k u r n a n d a e d e r e k y i r m i b i n d e n fazla süvari ile hazırlanarak b e k l e m e y e başladı. Titıg-fang, yardımcı baş k u m a n d a n J e n Yahsiaııg ve d i ğ e r l e r i n e k u m a n d a e d e r e k savaştı. GÖk-Türkler büyük b i r b o z g u n a u ğ r a d ı . Büyük b a ş b u ğ l a r ı n d a n T o u - t a ta-kııan ve i k i yüzden fazla kişi k a d e d i l d i . H o - i u ile Kül Ç o r k a ç u l a ı . İli S u y u ' n u g e ç t i l e r a s k e r l e r i n i n a t l a n ılın ç o ğ u Öldü. Ssıı-ye, C h ' î e n - c h ' ü a n ' e vardı. H o - h ı ' ı ı u u e m r i n d e k i l e r i ı ı i n o t u r d u ğ u yere. M i - s b e , İli Suyu'ııa i l e r l e d i . Ch'u-yüe, C h ' u - m i g i b i boyların h e r b i r i g e l i p teslim o l d u . M i - s h e , ayrıca S h u a n g N e h r i ' n e ( E b i N o r ' d a B o r o tola V a d i s i ) vardı. H o - l u ' n u n ö n c e k i a d a m ı P u - s h i h 'l'a-kııan ( T o y g ı m ) d a ğ ı nık b i r l i k l e r i toplamıştı. O n u n l a savaştı. M i - s h e ve P u - c h e n o n u n l a savaşıp, d a ğ ı ı ı ı l a r . Ayrıca S u Tiııg-faııg, Ilo-lıı ya Sııi-ye S u y u n d a h ü c u m e t t i , büyük b o z g u n a uğrattı, llo-lıı i l e Hsi-lİen Shu-jıı Ş a d a kaiılmak İstiyorlardı. S h i h k u o ' ( T a ş k e n t ) n ı ı ı ı S u - t u o Kalesi'ııe vardılar. İnsanları ve atları açlık i ç i n d e i d i l e r . Ş e h r i n reisi İ-ıüe T a - k a ı ı ( İnel T a r k a n / T a ı han?) , içki ve yiyecekle o n ları karşıladı. Ho-ltı o n u n s ö z ü n e i n a n a r a k kaleye g i r d i . Arkasından y a k a l a n a r a k h a p s e alıldı. Hsİao Ssıı-ye, S h i l ı - k u o ' ( T a ş k e ı ı ı ) y a g e l e r e k Shu-jıı Ş a d ' d a n I lo-hı'yu teslim aldı. S o n r a Ho-lıı b a ş k e n t e g ö t ü r ü l d ü . C h a o - t i n g ve T ' a i tu'ya s u n u l d u . O n u n soyu b ö l ü n e r e k K ' u n - l u n g ve Meng-clı'ih g i b i tıı-hıı-fu'luklara ay rıldı. O n a ait b ü t ü n ü l k e l e r , e y a l e t l e r e b ö l ü n d ü . B a t ı d a P'o-sse'ya k a d a r h e p s i An-hsİ tu-lııı-fu o l d u . D ö r d ü n c ü yılda Ho-lıı ö l d ü ( ( 5 5 9 ) . C h a o - l i ı ı g ' d e IIsie-li'ıün
m i z a n
y a n m a g ö m ü l ü p taşa o n u n h a t ı r a s ı n a
hayatta i k e n yaptığı işleri yazıldı. A - s h i h - n a M i - s h e k i ; o İ s t e m i ' ı ü n beşinci nesil t o r u n u d u r . B a ş l a n g ı ç t a İstemi " O n Büyük Reis" o l a r a k , yüz b i n askere s a h i p i d i . B a u b ö l g e l e r i n i n b ü t ü n Soğd'lıı ülkelerini sakiııleştirdi, k e n d i üııvanı kagaıı i d i . Unvanları O n k a b i l e (ok) b o y u İdi. M i - s h e aslında G ö k - T ü r k ü l k e s i n d e i k e n B a g a i u r Y a b g u i d i . Gbeıı-kııan saltanat d e v r e s i n i n altıncı y ı l ı n d a ( ö ! i 2 ) f e r m a n l a Huııg-lu-sbao-ch'ing u n vanlı Lioıı Shan-yîn g ö n d e r i l e r e k Hsi-lİ-pi-tuo-lu Kağan unvanı v e r i l e r e k l a b t a geçirildi, d a v u l ve sancak s u n u l d u o n b i n t o p işlenmiş ipek s u n u l d u . O n u n a i l e s i n d e n ağalıeyi P u - c h e n k e n d i n i kağan ilân e t m e k İsledi. B u n u n için M i - s h e ve k a r d e ş y e ğ e n l e r i n d e n y i r m i d e n fazla kişiyi ö l d ü r m e p l a n ı yaptı. M i - s h e , Pıı-chen'la arası açıldığı için G h e n - k u a n saltanat d e v r e s i n i n o n
98
A H M E T TASAG1I.
Ü ç ü n c ü y ı l ı n d a ( 6 3 9 ) C h ' ı ı - y ü e , Ch'u-mİ g i b i k e n d i n e bağlı b o y l a r l a Ç i n ' e g i r d i . S a ğ c h i e n - m e n büyük generalliği (evcili e d i l d i . B u n d a n s o n r a P u - c h e n k e n d i n i T u o - l u Y a b g u Kağan i l a n e t t i . O n u n b o y l a r ı n ı n ç o ğ u itaat e t m e d i , dağılıp kaçtılar. P u - c h e n a i l e s i n i alıp Ç i n ' e g e l d i . S o l s a v u n m a g e n e r a l l i ğ i verildi. M i - s h e s o n r a d a n T'ai-ısııng'un K a o - I İ ( K o r e ) S e f e r İ ' n d e başarılı olduğu İçin P ' i n g - h s i a n g - h s i e n - p o ' l u ğ a g e t i r i l d i . I I s i e n - c h ' i n g saltanat d e v r e s i n i n i k i n c i yılında (657) S a ğ muhafızları g e n e r a l l i ğ i n e yükseltildi. H o - l u ' n u n ye¬ n i l m e s i n i n a k a b i n d e M i - s h e , H s i n g - h s i - m a n g K a ğ a n , ve S a ğ wei g e n e r a l i , K ' u n - l u n g g e n e l askerî valisi ve d e H o - l u ' n u n b e ş T u o - l u b o y u n u m a i y e t i n e aldı. P u - c h e n , C h i - c h u - c h ü e Kağan ve S a ğ w e i g e n e r a l i , M e n g - c h ' i h tıı-bu'sıı ve d e b e ş N u - s h i h - p i b o y u n u i d a r e s i n e aldı. B u yüzden L u Yung-clı'ing ve d i ğ e r l e r i n e o n u n b o y u n u büyük k ü ç ü k l e r i n e g ö r e o r g a n i z e e d i p , yüksek veya düşük d e r e c e l e r v e r i p Ts'e-shİh ya d a d a h a düşük m a k a m l a r v e r i l m e s i e m r e d i l d i . L u n g - s h u o salıanat d e v r e s i n i n ot l a s ı n d a { 6 6 2 ) M i - s h e , P u - c h e n , Pi-haitao b a ş k u m a n d a n ı S u I l a i - e h e n g i l e b e r a l ı e r K u r a ya saldırıp ele g e ç i r d i l e r . P u - c h e n sürekli Mi-she'nın b o y u n u ele g e ç i r m e k i s t i y o r d u . G i z l i c e S u H a i e h e n g ' a Mi-she'nın isyan e t m e k istediğini söyleyip c e z a l a n d ı r ı l m a s ı n ı r i c a e t l i . S u H a i - c h e n g b i n d e n f a z l a subay toplayıp d u r u m u m ü z a k e r e e l l i ğ i n d e b e y l e r öldürülmesi fikrini d e s t e k l e d i l e r ve M i - s h e ö l d ü r ü l d ü . 2. H s i n T a n g S h u a. Sir T a r d u ş l a r Hsin Tang Shu
217B/8.6134
Hsie-yen-tö'(Sir Tardus)lar önceden Hsic boyu halinde ikamet ederler k e n , s o m a d a n Y e n - ı ' o ( T a r d u ş ) b o y u n u yıktılar ve o n a s a h i p o l d u l a r . U n v a n ları Hsie-yetı-t'o o l d u . K a b i l e adları İ-li-hsi i d i . B ü t ü n T ö l e s b o y l a n i ç i n d e k a h r a m a n l ı ğ ı e n yüksek o l a n ı o n l a r i d i l e r . G e l e n e k l e r i büyük o r a n d a G ö k T ü r k l c t i e aynı i d i . Batı G ö k Türk C h u - l o K a ğ a n . T o l e s l e n n b u t u n r e i s l e r i n i o l d u r d u . M a iyetleri ( o n l a r a bağlı g u r u p l a r ) etrafa dağıldı ve isyan e l l i l e r . C h ' i - p i - k o - l e n g . I - w ı ı - c h e n - n ı o - h o ( B a g a ) , kağan o l u p , T ' a n - h a n ( T a f g a n ) D a ğ ı ' u d a
(Tanrı
dağlarının d o ğ u u c u ) o t u r d u . S i r Tarduş-lar, İ-hsi-po'ya Ye-hsi Kağan üııvam n i v e r d i l e r . Yen-ıno D a ğ ı ' n a sığındılar. S o n r a G ö k - T ü r k She-kııi Kağan y e n i d e n k u v v e d e n d i . İki b o y kağanlıktan vazgeçip G ö k - T ü r k l e r e vassal o l d u .
GÖKTÜRKLERII (FETRET DEVRİ Ü30-68I |
99
H u i - h o ( U y g u r ) , Pa-yc-ku(Bayırku), A-tic(Ediz?), T'oııgra(T'ung-lo), P'uk u ( B ı ı g ı ı / B u g u t ) , f a i l i s i , Yü-uı-chün ( O t ü k e n ) D a ğ ı n d a k i d o ğ u d a o l a n S h i h - p i K a g a n ' a itaaı ettiler, l - s h i h - p o , batıda A l t a y D a ğ ı ' n d a o t u r a n Y a b g u Kagaıı'(Batı G ö k - T ü r k h ü k ü m d a r ı 1 ü n g Yabgn K a g a u ) a b a ğ l a n d ı . C h e n - k u a n ' l ı ı i k i n c i y ı l n ı d a ( 6 2 8 ) Y a b g u ö l d ü { A s l ı n d a ö l ü m ü 630 yılında fakat, 6 2 8 ' d c büyük isyanlar ç ı k u ) . O n u n ülkesi karıştı. I ı h l h n o ' m i n l o r u n u 1-nan d e r l e r d i . Yetmiş b i n ç a d u i ı k a h a l i s i n e l i d e r l i k e d e r e k Hsic-li(İI) K a g a n ' a katıldı. S o n r a d a n G ö k - T ü r k l c r zayıfladı. I - n a n . H s i e - l i ' y e karşı isyan e d e r e k çarpıştı. O n u zayıflattı. N e t i c e d e k a b i l e l e r i n ç o ğ u Hsie-li'ye karşı is yan e l l i . O n a d ö n e n l e r o n u reis s e ç t i l e r . 1-nan, kağan o l m a y a cesaret e d e medi. K i l e s i yıl T'ai-tsııng, Hsie-li'yi(İI Kağan) ele g e ç i r m e planı s.6135 y a p ı y o r k c o Vmı-dı i g e n e r a l i C h ' i a o S h i h - w a n g ' i g i z l i y o l d a n m e k t u p l a d a v u l ve s a n c a k l a g ö n d e r d i , l-nan'a C b e n - c b ı ı Pi-clıia K.ıgan üııvanını s u n d u . İ n a n e m r i k a b u l e t t i . Elçi g ö n d e r i p teşekkür e l l i ve k e n d i ülke m a l l a r ı n d a n s u n d u . M e r k e z i Y ü - t u - c b ü n ( Ö t ü k e ı ı ) Dağı'nda i d i . B a ş k e n t t e n kuzey-batıya 6 l»in l i m e s a f e d e i d i . D o ğ u l a r ı n d a Mo-lıo, b a n l a r ı n d a Y e - h u ( T u n g Y a b g u ) G ö k - T ü r k l e r i , g ü n e y l e r i n d e ç ö l , k u z e y l e r i n d e C h ü - l u n ( K e r u l c n ) suyu vardı. T o p r a k l a r ı n d a k i kalabalık a h a l i o n l a r a b a ğ l a n m ı ş t ı . N e t i c e d e U y g u r g i b i boylar k e n d i l e r i n i g i z l e m e d i l e r ( H e p s i S i r T a r d u ş l a r a vassal o l d u l a r ) . O n u n kardeşi T ' t ı n g T e g i n saraya g e l d i . İ m p a r a t o r k e s k i n bıçak İle d e ğ e r l i (süstü) kırbaç sunarak d e d i k i : " G e l e c e k t e suç işleyen o l u r s a b u n u n l a kırbaçlarsın". I-nan k a b u l e t t i . H s i c - l i (İl) Kağan yıkıldı. B u m l a n dolayı Çin s ı n ı r l a r ı n ı n k u z e y i boşalmıştı. İ-ııaıı b o y u n u yaraş yaraş d o ğ u y a kaydırdı. Toıı-wei-chieıı ( T o g ı ı Balık) Dağı n a u l a ş t ı ( s ı ğ ı n d ı ) . Arkalarında T ı ı - l o ( T o l a ) Suyu'nııu k u z e y i n d e i d i l e r . Şimdi m e s a f e l e r i b a ş k e n t e üç h i n l i i d i ve müsait b i r m e v k i i İdi. D o ğ u l a r ı n d a S h i h - w e i ' l e r , b a t ı l a r ı n d a A l t a y dağları g ü n e y l e r i n d e G ö k lürkleı
k u z e y l e r i n d e Han-haı ( B u r a d a Baykıl G o l ü ) sınırları Ith Y a n i H u ı ı -
l a n n eski t o p r a k l a n i d i . M ü k e m m e l a s k e r l e r i 2 yüz b i n , i k i oğlu T a r d u Şad ile T ' u - l i - s h i h ayrılarak K u z e y b o y u , G ü n e y b o y u l i m a n l a r ı y l a i d a r e e d i y o r lardı. Yedi yıl i ç i n d e sekiz elçiyi Çin sarayına g ö n d e r d i . İ m p a r a t o r s o n r a d a n o n l a r ı n ç o k k u v v e t l e n i p Çin'i taciz e t m e l e r i n d e n k o r k m u ş , o n u n uğramasını arzu e t m i ş , i k i o ğ l u n u küçük kagaıı o l a r a k tanımıştı.
felakete
100
AHMET T AŞAĞI L
O n b e ş i n c i y ı l d a ( 6 4 1 ) İ m p a r a t o r L i S s u - m o ' y u kağan o l a r a k ç ö l ü n g ü n e y i n d e m e r k e z i k u r u l m a k ü z e r e n e h r i g e ç i n m e y e başladığında, İ-nan kızdı h a r a k e t e g e ç m e d i . İ m p a r a t o r Lo-yaııg'ı ziyaret e t t i k t e n s o n r a T a i - s h a n ' a g i d e c e k t i . I - n a n m a i y e ü n d e k i l e r e n i y e t i n i şöyle a ç ı k l a d ı : " G ö ğ ü n o ğ l u T ' a i s h a n ' a g i t t i . O n b i n ( b ü t ü n ü l k e l e r i n ) ülkenin yardımcı a s k e r i h e p s i o r a d a , sınırlar boşaldı. Ssu-mo ele geçirilebilir". Y i n e T a r d t ı Şad'ı i k i yüz b i n askerle çölün g ü n e y i n i kesmesi için g ö n d e r d i . P a i - t a o - c h ' u a n ' d a k a m p k u r d u . B i r as k e r e d ö r t at v e r e r e k , a n i d e n S s u - m o ' y a h ü c u m e t t i . S s u - m o , S h t ı o - c h o u ' y a i l e r l e d i , d u r u m u a n l a t t ı . Ayrıca k u m a n d a n l ı k r i c a e t ü . N e t i c e d e Yîn-ehou b a ş k u m a n d a n ı C h a ı ı g C h i e n ' e b ü t ü n boyları ile H s i , H s i , C h ' İ - t a n ( K ı t a n ) b o y l a n v e r e r e k d o ğ u l a r ı n a yolladı. S h u o - c h o u - t a o h a r e k a t o r d u s u b a ş k u m a n d a n ı L i C h i a l t m ı ş b i n h a l k , (piyade) üç b i n süvariyle, S h u o - c h o u ' d a m e v z i l e n d i . L i n g - c h o u - t a o haı-eket o r d u s u b a ş k u m a n d a n ı L i Ta-lİang 40 b i n p i y a d e , 5 b i n süvari İle Liııg-wu'da yığınak yaptı. C b ' i u g - c h o u tao h a r e k a t o r d u s u b a ş k u m a n d a n ı C h a ı ı g Shih-kuî o n y e d i b i n kişiye k u m a n d a e d e r e k Y ü u - c h u n g ' a çıktı. L i a n g - c h o u h a r e k a t o r d u s u b a ş k u m a n d a n ı L i Ilsi-yü o n ları k o n t r o l e t t i . i m p a r a t o r bütün generallere e m r e d e r e k d e d i k i : " Sir Tarduşlar çölü geçtiler. Adarı b i t k i n , a s k e r l e r i n i k u l l a n a c a k l a r . Avantajlarının felakete d ö n ü ş t ü ğ ü n ü g ö r ü y o r u m . Avantajsızlık a c e l e g i t m e z . Ş i m d i asiler S s u - m o ' y a h e m saldırmak n i y e t i n d e değiller h e m d e d ö n m e planları yapmıyorlar. G ü c ü n y e n i l m e s i g e r e k i y o r , b a k a n l a r ve diğerleri savaşmasın O n u n itaat etmesi m u h t e m e l (o sırada) saldıra b i l i n i r d e ". B u a r a d a S i r T a r d u s elçisi g e l d i ve G ö k - T ü r k l e ı i e b a n ş r i c a etti. İmparator dedi k i : " B e n çölün kuzeyini Tarduşların k o n t r o l edeceğini, ç ö l ü n g ü n e y i n i G ö k - T ü r k l e r i n k o n t r o l e d e c e ğ i n i ayarladım. G ö k - T ü r k l e r i n h a b e r i g e l d i , yağma la m işsiniz, a f f e t m i y o r , c e z a l a n d ı r a c a ğ ı m . s. 6136 Sir T a r d u s b a b a n l a anlaşmıştık ve d e d i k k i ; ' ' G ö k - T ü r k l e ı i e barış o l a c a k , e s k i d e n anlaşmıştık, h a l a nasıl rica e d i y o r " . Karşılık v e r i l m e d i . T a r d u Ş a d , Çin S e d d i ' n d e k o n a k l a d ı . Ssu-mo z a t e n g ü n e y e ilerlemişti. T a r d ı ı Ş a d , yakalayamazdı. B u n u n ü z e r i n e a d a m g ö n d e r i p Ç i n Ş e d d i ' n e doğru h a r e k e t e t t i . Karşılaşılacak ( o n u n b u l u n d u ğ u ) yere C h i h a r e k e t e l t i . G h ' i h - k ' o ' y a i l e r l e d i , Gh'ing-shan'ı g e ç t i . Y o l l a r d ö n e m e ç ! i ve uzak o l d u ğ u
CÖK-TÛRKLERII (FETRET DEVRİ 630-681)
IIJİ
için C h i ö l m e ecsareliııi g ö s e teren savaşçı ve hızlı süvarilerle L a - h o ' d a n g e ç e rek Pai-tao'yu ele g e ç i r d i . T a r d u Ş a d yerleşik k a l m a d ı . T a r d ı ı Ş a d e t r a f ı n a baktı. No-cheıı Suyu'ıuı geçti. K e n d i n i d ü z e n l e d i b e k l e m e y e başladı. Ö n c e d e n S i r T a r d u ş l a r , S h a - p o - l o ( I ş b a r a ) ile A-shilı-na-shilı-er'a h ü c u m e t t i k l e r i n d e i k i s i d e h a r e k e t e d e r e k savaş kazanmışlardı. N e t i c e d e süvarileri k u l l a n m a d ı . B e ş kişilik b i r l i k l e r o l u ş t u r d u . B i r i at tutacak, ö n d e k i d ö r t kişi savaşacaktı. E m i r l e d e d i k i : " Kazanırsak süvariler k o v a l a r , y e n i l i n c e ö l ü r l e r . O n u n ailesi ile i n t i k a m ı n ı savaşçıları ile alır". N e t i c e d e savaş o l d u . G ö k - T ü r k a s k e r l e r i acele etti. T a r d u ş l a r zıplayarak k o v d u . C h i onları kurtardı. T a r d u ş lar ı o o k l a n y i a a d a n ö l d ü . O n u n ayrık(zayıf) y e r i n e h ü c u m e d e r e k dağıttı. E t r a f a dağılanları esir olarak yakaladı. Pu-clüang unvanlı I Isie-ch'e e n e r j i k a s k e r l e r e k u m a n d a e d e rek Tardıışların k a ç m a m a l a r ı için ö n c e o n l a r ı n a t l a r ı m ele g e ç i r d i . B i n l e r c e kafa kesti. O n b e ş b i n a l ele g e ç i r d i . T a r d u Şad nıahvolup g i t t i . W a n - c h i e ta k i b i bıraktı. Ç ö l ü n kuzeyi yıkılıp teslim a l ı n d ı ğ ı n d a a ş ı n d e r e c e d e k a r l a k a r şılaşıldı. Ç o k sayıda kişinin derisi bozulduğu İçin ö l d ü . Başlangıçta T a r d u ş l a r k a r a s o ğ u ğ a karşı o l a ğ a n ü s t ü dayanıklılık g ö s t e r i y o r l a r d ı . C h i ' n i n z o r d u r u m a düşmesini bekliyorlardı. N e t i c e d e k e n d i s i d e soğuktan m a h v o l d u . C h i d ö n ü p Tiııg-hsiang'a g e l d i ğ i n d e g ö ğ ü n oğlu elçiyle m e k t u p g ö n d e r i p , ölenleri ve başarıları s o r d u . T a r d ı ı ş l a r ı n elçisi hayatta bırakıldığı sırada i m p a r a t o r d ö n e n l e r e d e d i k i : " S e n k e n d i n i n kağan o l d u ğ u n u söylüyorsun, o n l a r ı n gücüyle yenilgiye u ğ r a d ı n . G ö k - T ü r k l e r zayıf i d i l e r . O n l a r ı t o p l a d ı m , r e i s l e r i n i e l e m a n yapıım. Yeryüzünün h a k i m i o l d u m . O n u sana karşı test e l t i m . S o n r a faydası ortaya çıktı. Saygılı i d i k i ; k o r k m a d l . " T a r d u ş l a r elçi g ö n d e r i p suçlarının affını rica e t l i l e r . Ayrıca o n u n i k i n c i b a b a s ı ( a u ı c a s ı ) S h a - p o - l o ü ç b i n at s u n d u ve e v l i l i k t e k l i f i n d e b u l u n d u . İ m p a r a t o r d e d i k i : " S i r T a r d u ş l a r aslında b i r e r k i n İdi. B e n d e o n u tahta g e ç i r d i m . O n u n g ü c ü İl Kağan'ı (Hsie-li) geçti. Sınırları k o r k u t u y o r m u ? " . Evliliğe i z i n v e r m e d i . E r t e s i yıl elçi g ö n d e r e r e k s u n d u ğ u at ve k o y u n sayısını a r ı n d ı . E v l i l i k t e k l i f i n d e ısrar e t t i . İ m p a r a t o r büyük v e z i r İle p l a n y a p a r a k d e d i kİ:" Sir Tardıışların kuvveti azalıyor, b e n b u d u r u m a b a k t ı ğ ı m d a İkİ s. 6137
102
A H M ET T AŞ AG IL
p l a n var. Yüz b i n savaşçı seçip saldırsam soyu azalarak, yüz yılın p l a n ı ; e v l i l i k t e k l i f i n i r e d d e t s e k s ı n ı r l a r d a p r o b l e m çıkacak o t u z yılın planı h a n g i s i faydalı?". F a n g Hsüan-üng d e d i k i : " Şimdi büyük karışıklığa düşenlerin arta k a l a n ları var. Yaralıların yıkılması b i t m e d i . H e r ne k a d a r savaş kazanılmış ise d e t e h l i k e l i y o l a b e n z i y o r . E v l i l i k y o l u y l a ittifak y a p m a k t a n iyisi y o k " . İ m p a r a t o r iyi d e d i . Hsiıı-bsing prenses i l e e v l e n m e s i n e m ü s a a d e etti. T ' u - l i - s h i h büyük -eğlenceye çağrıldı. B ü t ü n v e z i r l e r d i z i l d i . Kıymetli h a z i n e l e r , a l e d e r d ü z e n l e n d i . C h ' i n g - s h a n , P'o-ch'eıı müzikleri ve o n m a k a m d a n oluşan müzikten çalındı. T u - l i - s h İ h başını eğdi, i m p a r a t o r a o n m i l y o n yıl ö m ü r d i l e d i . İ m p a r a t o r , İ-nan'a yakınlık gösteriyordu. İ m p a r a t o r Liııg-clıou'yu ziyaret e d e r e k e v l i l i k işini tamamlayacaktı. İ-nau ç o k sevindi, ö ğ ü n e r e k d i y o r d u k i : " B i z T ö l e s b o y u y u z , i m p a r a t o r benî kağan yaptı. Prenses d a h i veriyor; i m p a r a t o r l u k arabasıyla ziyarete g e l i y o r ; k i m b i z d e n şerefli?". S o n r a v e r g i l e r i arUrdı. K o y u n ve atları çoğaldı. Bazıları İ-nan'a d e d i l e r k i : " Kağan i l e T'aııg'ın ikisi d e b i r ülkenin reisi, nasıl saraya g i d e r , malların çokluğu v e r i l i n c e ü z ü l ü n m e z m i ? " I-nan d e d i k i : " O l m a z , g ö ğ ü n o ğ l u n u n dürüst o l d u ğ u n u d u y d u m . H e r taraf o n a vassal o l d u . B i z i t a b i y e ü n e aldı. Ç ö l ü n k u z e y i n i n reise ihtiyacı var, bizi r e d d e d e r , b u p l a n o l m a z " . E m r i ı ı d e k i l e r söz söylemeye cesaret e d e m e d i ler. İ m p a r a t o r sunulanları k a b u l e b a ş l a d ı ğ ı n d a T a r d u ş l a r h a z i n e l e r i o l m a dığı için s u n u l a c a k şeyleri toplayanı a d dar. Çölü g e ç t i k l e r i n d e at ve su y o k t u . A t ve koyunların ç o ğ u ö l d ü . V e r g i y i k a b u i sonrası d ö n e m d e i m p a r a t o r seya hati d u r d u r d u . Hayvanların sayısı Ölümler sebebiyle yarıya i n i n c e d u r u m sa rayda m ü z a k e r e e d i l e r e k d e n d i k i : " Yabancı k a v i m l e r Çin'in ağırlığını tartı y o r l a r . Şimdi t ö r e n l e r i y a p m a d a n e v l i l i k o l u r s a k o r k a n ı n Çin'in k a l b i n i h a fife a l a c a k l a r " . S o n r a i m p a r a t o r evliliğin r e d d e d i l m e s i n i e m r e t ü . O n u n elçi sine teşekkür etti. Bazıları d e d i l e r k i : " Z a t e n m ü s a a d e edilmişti. G ü v e n l e r i k a y b o l u r " . İ m p a r a t o r d e d i k i : " M e m u r l a r vesaiıier p l a n l a m a d ı . E s k i d e n H s i u n g - n u ' I a r kuvvetli i d i . Çin ülkesi karşı g e l e m e d i . Çeyizlerle kızlar Ch'an-yü'ye g e l i n g i t t i . Şimdi k u z e y yabancıları zayıfladı. O n l a r ı k o n t r o l altına a l a b i l i riz. Ayrıca Yeıı-t.'o'lar ( T a r d u ş ) bize saygı gösteriyorlar. Y e n i tahta g e ç t i l e r , bize bağlandılar. Halkı itaat e d i y o r . T ' u n g - l o ve P'u-ku'ların g ü c ü n ü T a r d u ş ' laı k o n t r o l e d i y o r ve isyan e t m i y o r l a r , b i z d e n k o r k u y o r l a r . B i z y i n e o n u n l a e v l e n m e yaparsak Ç i n ' i n d a m a d ı o l u r . İsim ö n e m l i d i r , k u v v e l l i l i k taşır. B ü tün b o y l a r d ö n ü p o n a b a ğ l a n a c a k l a r d ı r . Jııng-ti'ler{kuzeyli ve batılı y a b a n c ı -
108
GÛK-TÜRKLER II (FETRET DEVRİ ü:»-68l)
lar> vahşi k a l p l i d i r l e r . K e n d i l e r i n i güçlü h i s s e d i p , isyan e d e b i l i r l e r . Şimdi ev lilik r e d d e d i l d i . Elçiler b ü t ü n k a b i l e l e r e b u n u d u y u r a c a k l a r . H e p s i T a r d u ş lara saldıracaklar, mahvolmaları b e k l e n e b i l i r " . L i S s u - m o , n e t i c e d e saldırıya uğrayıp yağma e d i l d i . Tarduşlar, Tu-Ii-shih'yı Ting-hsİang'a hücum ettirdi. İmparator, L i C h i ' y i Çİn S e d d İ ' n d e n ç ı k ı p , karşı g e l m e s i için g ö n d e r d i . A n i d e n elçi g ö n d e rip, K a o - l i ' l e r l e o l a n savaşta yardımcı kuvvet g ö n d e r m e k istediğini b i l d i r d i . İ m p a r a t o r u n f i k r i b u i d i . O n u n elçisini karşısına alarak d e d i ki:"Kui-yü-mi K a ğ a n , b i z b a b a o ğ u l d o ğ u y a sefer d ü z e n l i y o r u z . S ı n ı r l a r a s a l d u a b i l i r l e r . O n u n için g e l d i l e r " . İ-naıı susku ulaştı, ( t e ş e b b ü s ) p l a n y a p a m a d ı . Elçiyle te şekkür etti ve askeri yardımda ısrar etti. s.6138 İ m p a r a t o r m e m n u n i y e t l e c e v a p v e r d i . K a o - l i ' ( K o r e ) l e r e m i r l e r i altın d a k i M o - h o ' l a r ( M o ğ o l asıllı b i r boy) sayesinde İ-uan'a h ü r ı n e ü e r e d e r e k b a rış y a p m a k İstediler. İ-nan d ü r ü s t d a v r a n d ı ve o n l a r l a b a r ı ş a y a n a ş m a d ı . S o n r a hastalıktan öldü. İ m p a r a t o r k u r b a n keserek o n u n cenaze işine kauldı. Ö n c e d e n T a r d u ş l a r c a r i y e l e r i n i n o ğ l u Y e - m a n g ' m T u II d i l l i Kağan o l a rak d o ğ u tarafım yeğeninin oğlu P a - e h u o ' n u n , Lü Y a b g u Kağan o l a r a k batı tarafım idare etmesini istediler. Pai-tao'da askeri hizmete g i r d i . Ye-mang g e r ç e k l e n o n u planlıyordu. Devlet a d a m l a r ı n ı n ç o ğ u o n u kıskandı. N e t i c e d e g ö m ü l e c e k i k e n Y e - m a n g b o y u n a d ö n d ü . P a - c h u o a s k e r l e r i n i ayırarak o n a sürpriz saldırı yapu ve o n u ö l d ü r d ü . K e n d i n i Hsie-li-elui-li-shih-hsiı-shao-ıomİ Kağan unvanıyla tahta geçirdi. B u sıralarda k u m a n d a n l a r L i a o ' d a (Çin'in kuzeydoğusunda) i k e n fırsattan istifade sınırlara saldırdı. İ m p a r a t o r , C h i a n g hsia p r e n s i T a o Tsımg'ıı S h u o - c b o u ' y a ıııcvzilenmcsi için g ö n d e r d i . T a i - c h o n tıı-tu'su H s i e VVaıı-ch'e i l e S o l H s i a o - w e i büyük g e n e r a l i A-shilı-ııa S h e - e r ' ı S h e n g - c h o u ' y a m e v z i i e n m e y e g ö n d e r d i . S o l Wıı-hou g e n e r a l i Sa-bu Wtı-jen, L i n g - c l ı o ı ı ' d a m e v z i l e ı ı i r k e n , C h i h - s s u - l i i l e ( i ö k - T ü r k l e r Çin
Seddi'nin
dışında b o y n u z g i b i o l d u l a r . Tarduşlar hazırlıkları ö ğ r e n d i l e r ve g i t t i l e r . P a - c h u o ' n u n hâkimiyet k a r a k t e r i hırslı i d i . Babası z a m a n ı n d a k i değerli v e z i r l e r i n ç o ğ u n u ö l d ü r d ü . Akrabalarını o n l a r ı n yerine v a z i f e l e n d i r d i . Devlet a d a m l a r ı h u z u r l u d e ğ i l l e r d i . Ayrıca A - p ' o Ş a d i l e T ' a n g elçisi M o - h o ' l a r m d o ğ u ü s l e r i n d e b u l u ş l u l a r . K ü ç ü k savaşlar fayda s a ğ l a m a y ı n c a d ö n d ü k l e rinde k o r k a n devlet adamları d e d i l e r k i : " T a ı ı g a s k e r l e r i ulaştı". I lalkı büyük üzüntüye kapıldı. B ü t ü n boyları a z a l m a y a başladı. T o - m i Kağan, o n d a n fazla
104
A H M E T T AŞAĞİ L
süvari i l e kaçıp g i l ü . A-shİh-na S h i h - c h i e n ' e sığınacak i k e n U y g u r l a r tarafın d a n ö l d ü r ü l d ü . A i l e s i k a t l i a m a uğratıldı. Elli-altmış b i n a h a l i s i hatı ü l k e l e r i n e s ı ğ ı n d ı . C h e n - c h u - p İ - c h İ a ( B i l g e ) Kağan m a ğ a b e y i n i n o ğ l u T u o - m o chih'yı İ-t'e-wıı-shih Kağan unvanıyla tahta g e ç i r d i l e r . Çin i m p a r a t o r u n a elçi g ö n d e r e r e k d e d i l e r ki:"Aslında O t ü k e n Dağl'na sığınmak istiyoruz". İ m p a r a t o r , Ping-pu-shan-slıu unvanlı Ts'ııİ T u n - l i ile L i C h i ' y e o n l a r ı pasifıze e d i p e m n i y e t e almalarını e m r e t t i . Böylece o n l a r ı n ülkeleri y e n i d e n k u r u l d u . T ö l e s l e r i n b o y l a n , T a r d u ş l a r a bağlanmışlardı. T u o - m o - c h i h yalnız o l m a sına r a ğ m e n v e z i r l e r i o n d a n korkuyorlardı. İ m p a r a t o r , b e k l e n m e d i k b i r sal d ı r ı d a n e n d i ş e e d i y o r d u . E m i r l e C h i ve d i ğ e r l e r i n e d e d i kİ:" T e s l i m o l a n l a r s ü k u n e t e kavuşturulmalı, isyan erienelere saldırılına]]". C h i vardığında T ı ı o m o - c h i h ç o k şaşırdı. G i z l i c e savaşmak i s t i y o r d u . D ı ş a r ı d a n t e s l i m o l d u ğ u n u söyledi. C h i . b u n u ö ğ r e n d i . A s k e r l e r i y l e h a r e k e t e g e ç t i . Beş a l u b i n kişi ö l d ü r d ü . Yaslı g e n ç otuz b i n kişi ele geçti. O n u n ülkesi yıkıldı. T u o - m o - c h i h g ö ğ ü n o ğ l u n u n elçi o l a r a k H s i a o Ssu-ye'yi U y g u r l a r a y o l l a dığını d u y d u . K e n d i s i Ssıı-ye'ye t e s l i m o l d u . s.6139 Saraya g e l d i . Sağ muhafızla! ı g e n e r a l i layiıı e d i l d i . İkametgahı için tarla sunuldu. T a r d u ş l a r yıkılmaları yaklaştığında b o y l a r ı n d a n yiyecek i s t e d i l e r . Ç a d ı rın İçine davet ettiler. K a d ı m m i s a f i r l e r i ve k u r i başım g ö r d ü . Kocası farkına varamadı. M i s a f i r l e r y e m e k l e r i n i y e d i l e r . E v l i kadın b o y u n İnsanlarına b e r a b e r c e o n u takip e u ı ı e l c r h t i söyledi. Yü-tu-chün(( l ı ü k e n ) 1 lağı'na vardılar. İki insan g ö r d ü l e r d e d i l e r k i : " B i z r u h ı ı z ( t a n r ı ) S i r Tarduşlar vıkıldı". O n u t a k i p e d e n l e r k o r k t u . Y i n e i l e r l e d i . N e t i c e d e o n u kaylıettileı. S o n u ç t a dağın içinde k a y b o l d u gitti. i m p a r a t o r , Tarduşlat t yıküktatı s o m a C h ' i - p i ve diğerlerini teslim a l m a k i s t i y o r d u . T e k r a r T a o Tstıııg'u A-shih-ııa-she-er ve d i ğ e r l e r i n e k u m a n d a e d e rek boyları ayırıp, saldırmaları için g ö n d e r d i . İ m p a r a t o r , L i n g - c h o u ' y u ziya ret e t t i ğ i n d e b ü t ü n g e n e r a l l e r i vazifeye çağırdı. N e t i c e d e T ö l e s l e r i n o n b i r b o y u g ö ğ ü n o ğ l u n a (Çin imparaıoı uııa) itaaı etti. Çin tabiyetinc g i r m e l e r i n i r i c a e t t i l e r . T a o T s u ı ı g ve diğerleri ç ö l ü n k u z e y i n e g e ç i p I arduşlardan a r l a k a l a n A - p ' o T a - k a ı ı ( T a ı k a n / T a r h a n ) b i n d e n fazla baş kesti. İki yüz. l i kuzeye k o v d u . W a ı ı - c h ' e , P e i - l a o ' y a ulaştı. Uygurların bütün r e i s l e r i n e teslim o l m a -
GÛK-TÜRKLER II (FETRET DEVRİ 630-681)
105
l a n ı n söyledi. İ m p a r a t o r u n seyahat e d e r k e n b u l u n d u ğ u yere birkaç b i n kişiyi bizzaı g ö n d e r e n k a b i l e l e r d e d i l e r k i : " G ö k ( Tanrı) kağanlıkla ş e r e f l e n d i r d i ; nesil n e s i l köle g i b i h i z m e t i n i z d e o l a c a ğ ı z . O l s e k d e (nefret e ı n ı e y e c e ğ i z ) , " İ m p a r a t o r o n l a r ı n topraklarını eyalet ve vilayetlere b ö l d ü . B ö y l e c e k u z e y i n vahşi t o p r a k l a n s ü k u n a kavuştu. B ü t ü n k a b i l e l e r saraya g e l i n c e i m p a r a t o r ö v ü n e r e k d e d i k i : " Sİz g e l d i n i z , f a r e n i n d e l i ğ e g e l m e s i , balığın su kaynağına ulaşması g i b i ; b e n d e r i n d e n sizi k u c a k l ı y o r u m " . Y i n e d e d i k i : " B e n var i k e n yeryüzündeki b ü t ü n y a b a n c ı l a r e m n i y e t t e o l u r . B i n l i ' l i k b i r a l a n d a k u y r u ğumla (elbisesinin) s i n e k l e r i l o p l a r g i b i i d a r e e d e b i l i r i m . " N e t i c e d e başarılar a t a l a r ı n ı n m e z a r ı n ı n o l d u ğ u yere a n l a t ı l d ı . H a l k a üç gün içki zivafeti s u nuldu. Üç sene s o n r a arta k a l a n b o y l a r isyan etti. Sağ e m i r o n l u s u büyük g e n e rali onları t e d i p e n i . Yung-hııi saltanat devresi (650-655) z a m a n ı n a varıldı ğ ı n d a T a r d ı ı ş b o y u d a ğ ı n ı k vaziyette h e p s i Ç i n ' e d ö n d ü . Kao-tsııug, onları C h i - t ' a n c h o u ' y a yerleştirerek s ü k u n e t e kavuşturdu.
-js .repp-zEuisiquB ırmpS BpuısıuE ı n - p ı i E p E u - A j p j j i f ı p M u e u n Ş o 3Dun|Ç Jİqqı
ı.iBpiEÜByı
tunos
Hi[Kp
uEXB¡Seq Epinxeptre 3[J3^l|Ui¿)
np.ıns ımzıı . u p p p K D i u n
[pj.i|Sunjjpuo3 i . w b ^KJBm.ıŞn Biiu8zoq .iKjinpJK [ i i g
« t ü y
uA.oin-nss E i i - q p j s - v UJ|,»8 j j s z n
ijtíiujn^
ujAJp J U I A J U U S unu n|o¿ ¡ q o y ıp.iB|
uap.uı^) "nia ı ı i B A j p j e p n | euipÀ ¿[.9 j^9|ap*nnui imfoitreq j j j ' A o q - i m i m q . u z K q KSEABS J A .iE|snuqnq -op auiÀamiS
unii.nio^)
í p i p i q J l
m i l
|J3p|333faS Ipu3^ i l l U J ' t n t l
iqoQ ui.iepto Miqsnp i « [_ J i y mqo
uruuspatánnpnju »puiSJ9|oq t u r n i o ' l ^ M n q i p j E i p i B J O A
£ÍUI.MI£EPUE-3ES JJJZn
ipjuxuoi
U | A 3 p j i q qSEq J,tit/) oAjzn>[ n,3fJnj_-^og J J . I jpnqznÀ dpiusj.iBp'
unuo
i J i m j Hi.M'i I I E S E ^ iiA_oui-nsy Kti-qiqs-y 'Ajq n q U J | J 9 UEpuiuEpjiiEq
i|Jnj
' J e p i t i n á j À J i u . i a p i i o S U J S » ı ı ı ı u o S K I I Ş I I M K E-ziq UIUISIAES u U J p u n x
•^QQ
u j p M p . i n É j T i J À a p i u - u p ^ m ipu-vx . ı j p p . u i s i t i j p [XHsrnqod 1 i.ippniii.nn ıS.IBÎ1 ejc|Xoq U E A B S B A « p u o J A e>||Et| u a p S •jutSJîqn
innruiucpMnrq
>pn 1/190 n9o(j ' l ! l ! Í > aiXiqjqas j ^ i p p ) J J
u
I S I H E J E A 3 p as; ipEj
-8n ESqzisi.iHíBq n J i p J E q pHTiqi rSıısı.nS epurpvf (jt.Q m iEnqs-qrqs-auro 1
npjoX -IME
E|ziq
B p ISIABS uujpunX'HQO U J S J | . I J A auiÀaunS u u q a u LIBS; 3p,u;^
UEIJE.IB] J j Ş l f J - i p . i J l S M U 3 U I . u 9 iuire]Äoq ^-inj,
J J
?!P
J A 11 ' i i . • • i ' i i 1 u E p B J i i o s 1
>|E3UES-
;
qíEq
unif
J U U J J H S J
j p
J S I n u sisji lutsjJBpi j p i u n p s :|'||IWE\ i p r n q K
irep.Sunsi-i«, x
-lA gza JVpWJ j u J J I 4
U I 3 î p U E A E | d o i BUl.lElJEJlJ Bp
.reısnpnsj, Jig I S B J B S I J I •numjJOTj nunJOiBJBduiı 1113 . l o n u B d u n
'ureS«>] u u i q u o a j u o tnrpun
i p j E A 1 • -11 • 111 i n p j B L J ¡ S J i q qWAAin|
- u u i u j ^ n q Q opuiXjzu^ 111111,11103 i q o g
' ^ B o u y
[pjEisiuip;
m ı epuiAerec n i E p j u E q H U E . X j j p í j q iznq i u p 8 uepuuiEpjuEq 'siiuji.ipsji.uA ajapapjXa
K
BpTBJ UJpUiqZll\ ZJUIJ|jJJ]So8 ^ E lE|0
^qzijeq
1 m | • 1' " )
BpB.ıo sıuıuıŞıs s . u r j 1SJI M
j t p i q n u t
iteuqo 2^
J J J z n isoqitu
B
pjXjUipfEq U I B l m ı.ıppıı;')
^-".Í.L'^ííO UJIHKJE>|
U I U 3 J U S >)i(iiA zm|op ^p E J U O S iiEi^ipii^iX Qgg p j i A j f j HJTVj_-5jOQ n3o(] jipj]3(juiun|oq Eqnj9 p | i ^ B J B I O i|3Eq euuBntqEs
^JUX-^ÇO
" " M " S A %°Q sauo n
zıuııâusıpjj B X E I U [ E j p u i i i timing - E I u ı t ı i J 3 i J 5 ( ] n i{Jnx-^90
n v
J.iAJp p ^ E p u i s E i E igg-ogQ
jpstmsipS ep.iBjEjjjm q ^ J B j U » f q u
9 •* 9 o ( j K H S nŞııpıo spuunue u s n t i otîO'SS'j A n
jDuo ujpXjsjji-{ 'Jnpun^uinm ^ B U U I X B K J E I E I L J E S i p i b i
luujp^XizBA ııpp
-uiSi j.ins B|ZBI impitX ipa U J D J S Epunp; i i j A i m i ^ E q iu^> inJanjjnX'^IQO
EpEiııg -qiqs-v
ı p n q E İ E ^ uE.iKSKq
JAI^AJIU q p « (BUIŞEP
re^ı-ım^ J J I Z U - J I - A E S O ; ^ " S n p n ^ B U
IAEUI.reí uní inptiisn|ficq 1113 p i m p a » ) ">[B3UV J3|1IIJ u i E p ¡
UEpio diXvuimp jpzos í j j p p p j j A jjppn;} j p jsı J j p p p p j spjjiujAos
uiqsji
BÀBuqo
rí(E3BUB]íiÍÍEq i n i u . i E p E A B q ıı.i| ı . ı p i ] BuuiEp^BÁy ' . u p i i S t i p
jnuaA a j a p ı p j 3 A ı n n j j u a u 3 i ¡ . i A 3 3 U 3 I U Ş E . I a ı n s j u ı p S preptAws B p r e j l u p u i q znA
i n
n s n q q j i J i >p|ziKiiiiSEq
ıpııj^l
Etiip
BuuEpip.10 u ¡ 3
d q E S
u j p j j p u o 8 J U U 3 | . t 3 z n IS.IBÍJ J u u j p j A A i n j Z E ı ı p >UT
-jtpm^euqistqui!
E3ÀB]o^ n 8 ı ı p ] o ı j ı p . ı
-eq . i i q J Z I U E S . I O i r e u E p n q d i u q u a p J J n í u n z n B|AisiAvpjn;
nsiuipAB-A E U E | B
n q Í I I I J S >¡O3 J A s n u q o n q E u i p i E ^ o s n o i ] l u i u p j A j U O p U U J I A p q B p aŞıppîA 1.1 J ) ) S E
n q
'ZBUlB|4Bq
JBJÍBq
n\\ "lp.1 J|SUI1335 s u . i J l l l J j p p U J ^
EUIUBppïAB
-,iii-nqs-!tvj B i i - i p q s - v u o p 8 i r e p u i u E p a i r e q ^ i n j ^ v i o Q a i - q i q s - y 3A q i q j - 8 i i a . i a j - q p j s - y
nsipS J A
p i i 3 8 spiAnq n p p A 3 u n 3 ireAsi
ua^sB
up
J A
!1!
P!I
1 0
8
u
uvq>re.!doi
Jpupi
Oiftí
IS.IB^ J U I I 3 . I B S J IJI^J
11A
H ! ! nJ" *M suiqEA
EpuqiA 6 ¿ 9 'ilsmiBuqidEA
J i i i j j z n i.ijppiu^i iiEijEJEi
un|B
-inj 'Jarjpxpj a n í s j i q u n z n jjpuo
sına
n q
jE|snui{o i n n r e q j m u p p p i i j j p
j p n i q u K i 1113 n p i o q u E S K q u p i ij.rez ireurez
-oA U 3 | p t A 3 U i U H p p i p u n p i q
B i n p E
1113 . i j . n q n j j j u p j uup>rei
-3.ıBP!
>jn[(ioziu.iE8
Liasse
EAoq
MIAJZ
' s u u p 8 EtiBpAjiu asipsq n q U J U I I J O S J i q
UUJlSIS J J E p i I I M 1 I I " - ] Z O S >pllISJ)|pi H J I 1 L - H O Q t l S o Q
IHI i n
-fU3A
u q JA
JEpEif
njoiE.iEduu U E p j B A u n
rçdjıı
SUEJ^
U13
tqpj pA z n i f o p ' i p i '] 1
J i q j j q JI^I[I[B,\ J.!3>|SK
pn.in
'31311
tsp
A o q i q i S ıŞıp
3uu3|sp.i
3 p
1
\repppdBA
npioAiuEzn
n g
,iBpE>i E i ı ı ı s n Ş o p u ^ u B j s n o ä o p ^ ıiBpunan n 8 o p i i n M . n q S E p A E I J V J K I n p p A j z -n'Ji i p i u n s 3 | . u A ireqB UH[0 SmıuıŞıs 3,1113 ; p ı 8 3 3 u o ,
( 1
BqEp
UEpnniBpjiiEq ^ifil-sjoQ jui>ppuLÍJun8
nnu,n|OQ
J.IJ^SB p i u 8
3 . i E p ı IJE.IE.ILÎE
¡piXnq n ¡ i J D U O
!P!^Juiu
iqof)
3A
jjgAjq
*.u|ni3
iup8
sisJi
spp|EA
JUUjppp|EA
UJÍJSB
u r j EÍEq u E i s E q l u i s a i q n î f J n j ^ - ı ı o y n 8 o ( ¡ u g MEpipAoij KiiisEqjKi; E i u B p i 8 -An
Ai^nqod
3JA,uin J i q
J i q lusÀ
isj^nsu
uiiqniii EpuisiiJEJi
J j p q n j 3 3 i
U3|)|q>uip3 ' j j p p u ^
IIJAJUIJJOS
u u ı ı j j ı ı p u 3 > | spire j p i i i s a i j p i ^.IIIJ^-ÎJO^ I I S O Q
j p u i S j p u q j S E i n p A QG9 " J J i p i J j E J E j j j q t u i t p n S s|KJB]JipiBS s u u j z n -E^j i d - J , q 3 u B | A o q u s n i s q
J A . I I I S A Q 'spqjEyj i . u p i n í ) j j E U I J B ¡ J K . I B ]
j p u p ! pA ¡jp J A J 3 | i p 3 i u ) j j p B B s n t u 3 u i s 3 u n i A n q •)(B3UV
Bpnîj
3
ipius)
BqEp u n u o janrut^
"nSiuiJESEq lABtirejâEq 3Uipu3>| UB|Aoq iqpS Z I S J I ^ J A
id-j^rO " ^ P
III^IBS
>(nuE>i
'IIE8E>J
luiâqzisiuiâBq 3 p u ı A 3 z m | U I U I . I E J Ş E P A E I J V B p u q i A g p 9 JEpj)[l3Ep
EJEJU
JlljAjZEA
UBS
- u j d n Ş o i 'U3>[.IJ|JJII j p u u J u i E s p i s i lAjzınj u u E [ A E q y .1 j p i j p q E . i B i . n n | l u u -3ppıi3\| j E | i i p | 0 dn|3Biu a j a p r i n g j p u i i i j j n s Bsiyj HiyvSVJ,J.3WHV
j j i i n i n p JIAEZ J[Aiqjq
•jpSiunp u i B . w p 3.1 ns u n z n E S I O 3p >p|oqui3s u r / n
isppa
H s p u u a z r j >j.inj_-5(oo U E g u n t i . n S n u o i E . i B d u i i S U E J W ^ i u i q , E p m u n g -IIIE[JIXKZ l u i . u p a A i i u r i p i q -u3op
111^13
iipp3S|oq
M E/IEJSI^.IIVL " 3 O Q u u j p ^ j a q i i
- 8 E S m i it'n< u i u o n
-azn U E p p ü d o i
'ipjjiiy
-[pjE|S[uiJi]$E[uiE|
l a p p n ; ' ) n a p a sisa] i p i p i o z i i i . i E 8 ;.]JI|SB >piAnq u o p
uKisıif.ıtı X
n«g
3A U B I S I ^ . I I I X " 3 O Q ı p p n ı 8 ı ı g
naAmipreq m , u i 3 i s a ^ p i ^ - i n j / W O
N
J«I
nq u u e p i o E p i E p i n u u q UEi^udBX E W U
K
apuu
Mpjı8 m Tip!
E p u q i A g5i> B J i i i u B p t u i o s 3 p p | z i s i 3 X
9
- p n a j B A n u i i s 3 p p E 3 i n u u n z n UIUKSBÎ) q p B n|-ojr B u - t | ¡ q s - v B.IIIOS E I | B ( I ipjBA J3|Xaq u 3 J i S 3 t n i 3 u ı z ı q ii8nuoiB.iEdu.i[ S U B ^ I d ¡ p 3 U B p u i u ^Jiıı^o') EpuisEq
-BpauBq
-]E>| t r a u e p n u d o ]
u n u n p i o uaps p:8si u E p u n q
ı ı Ş n u u i B J B d t u ı S U E ,x
od-nq>i_iq3 3A Suq-Sim^x '.IESSB^ - 1 8 3i3iíqEBj s p j 3 p q
IES.IIJ
1113
BuipB
ispi
d n » [E8ÍI j a s p ı j a i p i u a p S i o q
'nu¡iv ' u a j o j j
'B3ir>i J J U O
ıqı8
'JSjpiu
iiusBuiuiqnq 3puni[¡pi 3Uiu3|A3 3 | S 3 S U 3 j d ı p ı ı ^ )
iiq vp.ia.iapuoä i J p s n u a p p u a ^
u i u u a i A a q VOX-HÖO " « 9 ' i p i s j i p a r i r p
Zo8 3tUJ3p{I313]A3p . l u p i I ^ E p / I B l S i ^ . i n j J A j u i s j : q n ^ ı ı ı j - ^ o y i i B g ' . i 3 | i p i ! 3 ı i 3 p 3 s ıs 3i B ] X I U I E [ U B U I B ] l u i j a p a A n i i p f E q 3 p u i S 3 ) ( | n 6J.9
U 3 ^ j 3 j t i s EXISEAI^ i s s p p B D n u i
¡1-IIIJ-^ÜQ n S o r j BpuipX
niipinisn B p u i s B J B uaiXaq ^Jn.L-vioO
i p E u i J i i p j e p i ı p ı ı s ı r n ı 3 p u i s 3 5 q n î|-nix->lt>o n u g U J U I Ş E J BXBiuiiBpBipis3i
uiaX ng
- i n g 3 A ıpı i q - o n j
-mg
rpu3p
!pJ3|>p33p3 } 3 U i E > [ ! E p t ı n s u Ş o p (v[Eunıox) i n u . a X
ıp« ıııuısi3uıs(] i p j E p p > 3 E j m o B p i i i s n v q U I U ^ Î J B U D I O J )aX
id-qiqs-nm
EuipE
tiiupiEijBJEi
SES
jcpautq
IUEX
-.iiq Xoq 1113A n q U E p . L Í E 3 Á p p 3 J 3 z n ÎJBIU|O |OS 3A S E S E J i i o g - I I I B S J O A o q p B g 1 1 0 E | A i p B u Ş ı p E ( Í 3 A >[o
3.repi nXoq J i q J 3 p i -iiBpE|i))S3i
" O 's(3J3ii-i3A
13Jiq 3Sp.l H3p3
np|oq E Í o q u o i u i S 3 i | | n U B 3 B J J BJBqsj
t]S3|)p3.i39 ISBUJ
Aoq . i i q p i 3 X s p u i s s ^ p i )(.inx-î|Of) i i B g E J U O S u B p m p A
n p i o X m n n - i o n U 3 | ¡ | u i 3 5pppsuB>| p|3pu!S3)||n > ] . i n x ^ 0 n 9 _
dBA33
niuiSq
n i s i q o IIUOASEZ
0
çgg ípaniisA
K
npiinio a u i . i i q i i q S n n s i - p ; , x JOiexedui] ' I E ^ B J i p . i B i . i o A u i p i i q p i i J 3 |
1-t).qi.>
piqESf ItllIJAUIH^Bq UllUO * > | 3 J 3 1 J q 3 q Itlih'.ijM p i m i >|-, - >\\i- •• i J - • i'l
1113 J i q m a i >(BUISB]III>IEX
Epinuo
uiBp3iiEq
J3|Xjq i z E g ' i p E u n q o uip(Bq 3i3|A3p >|BJBXBP3BS
SIIE^
i5pp,ui3
J A J E | j o A u 3 p u o 8 i5|3
)|n]iıııısn 3 i i i . i 3 | j 3 ^ i p i . i K p i q ' t r e a u y niJ3[X3q
U3|38
uEpiiE|)3UEi|
minSiq.ioiB.iBdun
n s i u n a uEp m i . i B p ( i | i i E § E i ) i p u a > (
'siitiqnzoq i p u i q a p i u s a ^ p i
i S 3 3 p J U iS3Ui]n.nip|o U B p u q E . i E i j n i E 3 E g
n3o3
^Jn.L 190
M
[KESUIE UI^IKSE-SJ nSqE^ S ı ı n ^
n p j n n iu,p3iA3(j V " l - ^ ° 0
II
- B d s X ]U3ÍJSB(| n,mn>]EjE>i 3A ipuapjAAníi B | I E ] B I I I 3 E X i3ndE.í B J E p : ı ı Ş O "
601
UE
_
(isírOE9 TOA™ r.™.Laj) H M î i M a n ı - î J o o
z n :
'W* 1 l-l 0
KAYNAKLAR C H O I IS H U : 6 2 9 yılında L i n g - h u T e - f c n g tarafından yazılmışıır. E l l i c i l t t e n müteşek k i l d i r . G ö k - T ü r k l e r h a k k ı n d a b i l g i v e r e n i l k k a y n a k o l m a Özelliğine sahip t i r . A i t o l d u ğ u C h o u h a n e d a n ı 557-580 yılları a r a s ı n d a K u z e y Ç i n ' d e hü küm s ü r m ü ş t ü r . 5 5 7 yılından ö n c e s i h a k k ı n d a d a e p e y b i l g i b u l u n m a k t a d ı r . 50. c i l d i n d e kayıtlı müstakil GÖk-Türk b ö l ü m ü m e v c u t t u r . B u kaynak l a r d a k i e n eski t a r i h l i G ö k - T ü r k b ö l ü m ü d ü r . Ç a l ı ş m a m ı z d a C h o u S h u ' n u n T a i - p e i 1987, T i n g - w e n shıı-rhü yayınevinin baskısı kullanılmıştır. SUİ S H U : 6 3 6 yılında W e i C h e n t a r a f ı n d a n terti[ e d i l e n S u l h a n e d a n ı n ı n yıllığı S u i S h u seksen beş c i l t t e n m e y d a n a gelmiştir. 8 4 . c i l t t e müstakil G ö k - T ü r k b ö l ü m ü m e v c u t t u r . 581-618 yıllları arasındaki olayları a n l a t ı r . B u r a d a T a i p e i 1987 T i n g - w e n shu-chü yayınevinin baskısından faydalandık.
PEI SHIH: 6 5 9 yılında L i Y e n - e h o u tarafın
Kendinden
s o n r a yazılacak o l a n T s ' e - f u Yüan-kui ve W e n - h s i e n T ' u n g - k ' a o g i b i eserlere kaynaklık yapmıştır. Özellikle T a n g h a n e d a n ı yıllıklarından ö n c e yazılmış olması o n a ayrı b i r d e ğ e r k a z a n d ı r m a k t a d ı r . Batılı a r a ş t ı r ı c ı l a r ı n bazıları
112
KAYNAKLAR
T u n g T i c n ' e b a k m ı ş l a r s a d a h i ç b i r i G ö k - T ü r k l e r l e i l g i l i b i l g i l e r i lanı o l a rak t e r c ü m e e t m e m i ş t i r . B u s e b e p l e k e n d i m i z d a h a ö n c e y a p a ğ ı m ı z çalışm a d a ( G ö k - T ü r k l e r (542-630), 630 yılından ö n c e k i devreye ait b i l g i l e r i n ter c ü m e s i n i v e r m i ş t i k . B u i n c e l e m e m i z d e ise o n u n devamı o l a n k o n u m u z l a i l g i l i orjiııal m e t i n l e r i n t e r c ü m e s i n i koymayı u y g u n b u l d u k . 198. c i l t 630 sonrası f e t r e t d e v r i n e a i t t i r . Y u k a r ı d a adı g e ç e n b u eserle i l g i l i varakların t e r c ü m e s i y a p ı l m ı ş u r . B u r a d a 1935 S h a n g - h a i , S h a n g - w u üpkı b a s ı m ı n d a n faydal a n ı l m ı ş t ı r . CHİU T A N G S H U : B e ş h a ı ı e d a n ( W u T a i ) d ö n e m i n d e 9 4 5 y ı l ı n d a yazılan b u yıllık e s k i T ' a n g kitabı m a n a s ı n a g e l m e k l e b e r a b e r T a n g h a n e d a n ı n ı n i l k yıllığıdır. Yazarı Liıı H s ü ' d ü r . T a m a m ı 200 c i l t t e n o l u ş a n b u e s e r i n 194. c i l d i n i n b i r i n c i kısmı D o ğ u GÖk-Türk D e v l e t i , fetret d e v r i ve I I . G ö k - T ü r k D e v l e t i n e , i k i n c i kısmı d a Batı G ö k - T ü r k l e r i n e ayrılmıştır. Batı G ö k - T ü r k l c r i n i n d e v a m ı n d a d i ğ e r k ü ç ü k T ü r k boyları h a k k ı n d a b i l g i vardır. İ m p a r a t o r b ö l ü m l e r i n d e ve şahıs b i y o g r a f i l e r i n d e o l d u k ç a z e n g i n m a l u m a t b u l u n m a k tadır. K o n u m u z a ç ı s ı n d a n büyük ö n e m e s a h i p o l a n 630-682 yılları arasıyla i l g i l i m e t i n l e r e m ü r a c a a t e d i l m i ş ve d e ğ e r l e ı ı d i r i l m i ş ü r . B u e s e r i n
1985
T a i - p e i , T i n g - w e n s h u - c h ü yayınevinin b a s k ı s ı n d a n faydalanılmış Ur. T A N G HUİ Y A O : 961 yılında W a n g F u t a r a f ı n d a n yazılan b u eser, 100 k ı s ı m d a n mey d a n a g e l m i ş ü r . T ' a n g h a n e d a n ı d ö n e m i n e ait olaylarını i h t i v a e d e r . S h a n g h a i ' d a k i 1948 baskısından faydalandık. T S ' E - F U YÜAN-KUİ: 1005-1013 y ı l l a n a r a s ı n d a yazılmış 31 asıl ve 1102 u f a k b ö l ü m ü n d e n m ü t e ş e k k i l b i r a n s i k l o p e d i d i r . Ç o k g e n i ş o l a n eser W a n g C h ' i n - j o ve Y a n g İ b a ş k a n l ı ğ ı n d a b i r heyet t a r a f ı n d a n k a l e m e a l ı n m ı ş t ı r . B i n yıllık o l a y l a r çeşitli s ü l a l e l e r e ait vesikalar k o n u l a r a g ö r e tasnif e d i l e r e k a n s i k l o p e d i şek l i n d e b i r araya g e t i r i l m i ş ü r . B i z a r a ş t ı r m a m ı z d a 630-682 yıllan a r a s ı n d a k i d ö n e m e t e k a b ü l e d e n vesikaları d e ğ e r l e n d i r d i k . T ai-wan G h u u g - h u a s h u c h ü yayınevinin 1981 T a i - p e i b a s k ı s ı n d a n f a y d a l a n diniştir.
KAYNAKLAR
113
HSİN T A N G S H U : ü n allı yıllık b i r çalışına s o n u c u n d a 1060 yılında t a m a m l a n m ı ş t ı r . 225 c i l t t e n m e y d a n a gelmiştir. Yazarları W o Y a n - h s i u ve S u n g C h i t a r a f ı n d a n k a l e m e a l ı n m ı ş t ı r . 2 1 5 . c i l d i n b i r i n c i k ı s m ı n d a D o ğ u G ö k - T ü r k l e r i , fetret d e v r i , I I . G ö k - T ü r k D e v l e t i , i k i n c i k ı s m ı n d a Batı G ö k - T ü r k l e r i anlatılmıştır. C h i n T a n g S h t ı ' d a n ayı r d e d i l m e s i için s o n r a d a n H s İ n ( y e n i ) i s m i y l e anıl m a y a b a ş l a n m ı ş t ı r . H s i n T a n g S h u , Chiıı T ' a n g Slııı'da o l m a y a n bazı b i l g i l e r i ihüva e t m e k t e d i r . E s e r i m i z l e i l g i l i m e t i n l e r i tarayarak g e r e k l i d e ğ e r l e n d i r m e y i u y g u n b u l d u k . A n c a k , Chiıı T ' a n g S h u , Hsiıı T ' a n g S l ı u ' d a o l m a y a n bazı b i y o g r a f i l e r e s a h i p t i r . Dolayısıyla i k i eser aynı a n d a y a n y a n a g e t i r i l e r e k k u l l a n ı l m a l ı d ı r . E s e r i m i z d e T i n g - w e n S h u - c h ü yayın e v i n i n
1985
T a i - p e i b a s k ı s ı n d a n faydalanılmışım. TSU-CHİH TUNG-CHİEN: Çin t a r i h i n i n e n ö n e m l i k r o n o l o j i k kaynağı o l a n b u eser 294 cilı o l a r a k , Ssu M a - k u a n g t a r a f ı n d a n 1085 yılında b i ü r i l m i ş u r . M . Ö . 4 0 3 - M . S . 959 yılları arasını i h t i v a e d e n ç o k z e n g i n b i l g i l e r d e n m e y d a n a g e l m i ş t i r . O n d o k u z yıllık b i r ç a l ı ş m a s o n u c u 3 2 0 ' d e n f a z l a k i t a p t a n f a y d a l a n a r a k , h a d i seleri k r o n o l o j i k sıraya dizmiş ve güzel b i r üslupla a n l a ı m ı ş u r . B u k a y n a k t a d a 630-682 arasına tekabül e d e n vesikaların d e ğ e r l e n d i r i l m e s i yapılmıştır. Adı g e ç e n e s e r i n Uııa-shih yayınevi, 1987 T a i - p e i baskısı kullanılmıştır. WEN-HSlEN T U N G - K A O : M a Tııan-lin t a r a f ı n d a n 1254 yılında yazılmış, a n c a k 1319 d a y a y m l a n a b i l m i ş t i r . 348 ayrı c i l d e s a h i p o l a n b u e s e r i n 3 4 3 c i l d i G ö k - T ü r k l e r l e i l g i l i d i r . T u n g T i e n ' İ k e n d i n e misal a l a n e s e r l e r d e n d i r . B u e s e r i n S h a n g - w u yayınevi baskısı S h a n g hai 1935 ' d a n faydalamlmışUr.
g¿(il'BJK)|"V'(U61 101*3 V O X V ' ^ I H 'VÜWO
ISJ.[8UO\] qiJi*x
3
A
'K-ie^ırv') ] 3
ICÍ'B^U
InpKpz 'tqjsuiiSi.ig-
M a u i q E f ^ ' o u E ^
0961'sirej ' f i » s ? p Q ajiix ap a i i d m x ' I 'H 'pmuiQ' 6 ¿ £ ^ £ £ S ' 0 S 6 I 'g/HIA'569-S89' 'HGI
'S/II '¿OIQ
"9€6i i l 0 £ 6 i -
'.M^y
J
!9
'i i ->a t x p p j -m
M
E s r
J
»»PB"1
aaifjtfanpo
s
' W"iW>I./"iW
m
3
m E C
E
"^P"»*
»qnfw»Q ' O H O
sap
l 0-
" 0 ¿ 6 r i l ™ l ' f ^ P P J T V u n q . i Q 'unucqiUA] '1118.13n c
a s
H ) 6 l 'issdepiig T6Z.-06İ 8ui,>-Pd
1IAX *«mnU3UO E ) : > y '.. (TV
nnqaqîx P
'S¿61 ' A X X ' K q u H i J i i o « a y 'J**P°S
l l E
sjııSıjı s q j . , , '
P9V£ P
U E
»"HL. ' S961
'gl
LÎBS 'ETJEIUSUQ
« u y '„UTJUO » » « « D jo sspix q s i s f J n x ¿r-6l'
-iry '(3niíín¡i"i
iouii[»j
JJJI
E J I
"l"V " !
PIO,. ' H
m j B
'Ap.«¡3 3
X !3 * u
ai^.njx) i - ' K p i S i i i o ^ [Einig 1111113 * " M ' P
J E l
I
J J <
I3 "
•o^l'rnqueisi 'ü»l -uii.iJX
M
U E A U Q U3>|sy-j.repj » p a u a p a p w r j l u i i x Pl 3 ' J i p ^ n o q y 'nnuogs
<S¿6I jrrpuaJorj i Ş1111 >•;• ••".(
§irrrBtuusiuiÄH\
111
;• ', 1
tsaqvpny
y\iiAiig i)) j p u i s j í q o g
* 8 ¿ 6 l 'ısadepııg reqjiX q s ' V X
I I I J
!
jHXiqjp;j
'AXX
'inquKisi
'reai ts.i9Aju.fi
UJI)IIIQ 'III'IJIIQ
«limuauQ
B p y
'
t
'iz^x
|tiqurejs|)
'ıi[Şı i q j e p i i E 3 -
snonB.upajiio3
i
V U J ° « o n i s o d i u o g I E D U J U I U H J J i p HfX*TI ' X p j | 8 j z 3 M
J l t
' ! s
J K
d ''"PO
E
l3 a
3->!°is!H S
£001 ' x m a w p p s o (
J J , ,
X)
j n o
!^
_ , 1 0
X
S 3
I
J I 1
" H
'iMpjory
( I P 6 I '«"-"M)
S s - q p u u o i i i p p y sajojs] '
>,lf-6I' M - E J 'xnHitupp.>()(i.iu i )jnopi-nox s¿l jug siuautnaori 'pjenop^ 'sjmiHAEqgs
•g96['pd-iEx'!-i3pi.inj->io3 nSort ' S u E i - u 3 f 8 u E q 3 i
Ti6r °p u
| | o
i "
8 i r e
. x s
| r e
" iu° s
VAJVci'JüAnaiíi
J
j nj ' i x ' i j i , u r e s
' I ->HS B
' ¿ r 6 l ' u s H p g '„"Bl-iog
>flj„ 'oTpparnxeg ' p Q -
saiQx
s
' ¿ 8 6 1 'ïJE^irv-irerjUiBA i p O X P P 3 ' H
T m B
N ' H '"rnuo-
'9961 '6 ' B J p a i s y B p y ' „ s a q u x »f-at.XJP " ! M > ! " 0 P " « ( M q ^ H / ^ H i M D
3 l
P " O ,.'
P J 'P°W-
O E S B
"¿£61 w o p « t n 'ÍPHQM M» J ° u o p ^ J u j a r e - p p n p n n ' ' A 3
'A^SJOUTPJ-
'3861
'£T
'Sii3iTD-ii3i¿
' nq->cn!\| i r é n q g 3nup-n,x ispi " M S ÄtlBJ, u i s j j , ,
1
M
'5861 '£1 'íin3q>UJ|j'„TU|>o« >¡ u E u q g anqa-n.x |SH I S P " S ' m
l
I86T 'ST " 8 u a q > u o i j '„nq>OB,}i s r u p - n j , n q g SUKJ,
UISIT,,
'1861 '31 ' 8 u 3 q > i » ! d "„nq>oi!,a i r e n q g 3 0 q > n , x n q g p n g , , ' ' 1861 ' S I •Suaqj-ujij ' , n q > o « , ^ u e n q g a n q > n , x « M S » ° M O . , ' (
* 9 ¿ 6 l ' ¿ S u a q o - u a i j ^oE/jpsq-qiqs treq-a,^ s m p - n j , 'Sıre,ı-ı nvjM
'SSei'usp^qsaiM ' p i p z (an)i-n x)u33| t
-anx-JSO
J
3
1
P a i q p p s a g j n z u a i q u a q a E f j H 3 q 3 s ı s ş u ı q 3 a i Q 'TSS>OBj\[ n i q ' ¿ 8 6 1 R ^ ! X " n o i q > u a \ a n q a - n j , ' u s i s q - u g uv\B
'9861 " p d - P ^ X ' i r e u o r p i g
qsqSug -OSOUIIQ ' n o i q > q T q s S i r e r j 1
"0Ü6I ' t u ^ s n i y ' . . ^ H - ' P ' ^ O Q M jE]zn3/Dzrqorj '-g ' o p s i n u
"SS6I
'joxa '..$M ? s i r e
E
vonooi, "N'V
^wnş-
T 9 6 I 'S-l ' I I X X X qqf^fi » r V' nBj| ,
a
s
a ï
K[
SJIUOTOQ sa]
3p S3UU3tp8o£
. m g „'"Q'S "AuiaWBAra-
' ¿ 8 6 1 •inqUEiS| ' l u n q r r s i t m p j >unx ' J ' n i g o s s p t g "¿¿81 ' ! ( I 'atiopf-nox saj jtıg s ı u a u ı n a o ç j ' S
1 E
"8fi8l-¿S8I ' H d ' " X Jíig s a . n t u u j p j 'sHisuiKig ' u s i m f s
-usnoiH
l B
d B3nnö9pp30
S 3
9 l i03 J
l
S3|
TOZ-661'S ' 8 ¿ 6 I i n q i r a s j ' u a j S i i c p x JiniM
B
S
E S
lîMSttöa ı f o ı o ^ ı n j .
'I ' . . ^ p s ^ Á I S a u ı ı p t o p a j l u E u n S A f i 3A ^ n j ^ o g ' ! I ! I ! 0 „ ' u
J 3
u
•6fy86"s ' 8 ¿ 6 I ' X I ' 0 3 1 . \^ıapaqascurıj\ t n o i x [Şııde\ a p J Û uıuı.ispajAaQ
H-ipx K<*SV
VUQ
JepK-y BnAznjt.
XX
"0661 ' I X ' u i n a s n p j
u
, w n
P O 'P^ !" 2
lusuQ
p u e l u a p i r y u p a j m g ' g l i d i n g a r o e i u o M v J ° l u a r a d o p A S f j , , '"X'P-ISKÀBHr 9 6 I 'Vf '„JnSXn-uo i ¿ z u S o - z n b o x . / ' f ' u o q i u r e p i -ueisi 'uanrzryjl
"(T86I ' i n q s ä ^ j n x ) I £ 6 T ' P d 'saddaıg a p a j i d u i g , ^ '-y'iassno.19s
R
* 0 ¿ 6 I ! ' ' " ! , I , " ' " . M ' M Î ' I S u a q a - u a t j n-[ I K I - S U K , j 'ttM-UTW S U H \ \ K
B
;
W 6 1 'S-I • i s i S u t j n s m i i s u g tu|s|pp.)x unq*q '„unpiÄKyj i r y KiineÁKij ¡ i n i i
H ! 3 '>P3
,>,\ ISEAIS; i r u a j a i j t f j n g u ^ S i r e i - u a n j j í q i q u y i s i p n y
-K.ÍI2 i.uwttnjjrjX ¡q-iWQ
l l
ll
J A P J J K J r p u i m - m v / m [3qui(:HÁ.>x.'' ! >A
1 3 1
ul/l
-N ' ı r e S o ı -
8861 ' B J ^ U V '"«piZBA u o q . i o ' i e ] B x ' u p P I ; I 6 6 I ' l I A B S ' I S I S I - H ] BOírrnBIJ i R Í i q j p a - u j j n s W „snreg ııg e u n a q i S v g m u S o g inimtqÀog S J I P X , , ' 166i p i q i i K i s j ( i z j x
E J Ü 1 )
l a siiiiKiinieptiÍHi^ ' n s i u i i s i i j o
.tj|uıi|iy pıisog ISJJIS.I j A i u f i p i q u é i s ] ) ' (OgQ-gpfi) ' ^ l ï . I r ! ! ) ' u u i t p , ' 'pŞüsı*1 5
0
"I86I/086I '££ ' ! ! C J t u e g ıŞtrııuj U M . . * . M O s
qu^X
n v ( i BU^sBiuiKpıy
' „ J H p u u j i j i H j y
S j 3
1
"¿861 BXKfUy
•|JJ|JH|fl U J I J X
'AX 'is«nui33)\
3
A
J J
n PX J
iB.i1n.111x ' „ - [ ' l X Id
1
jn
j
i
o
3 J
O
UtK|Sl *
BU1JBp3BAjBj8o3
8961 9 0 K-nqdniy i j j s g / i i K Z E u i K y ' U J S J § -
0 ¿ 6 I 'I ' S i - i o q > u o i j aqg p u n ->iKirv s i p e w o f g j q i i i a a M i a g I B \ P ;V
i
j s o m q g [E.iuqnauïiv
i
b
aJEaj'spuix,. 'ppjaSufuupag-
1661 ' U S i X B S ' u j u i i J g ' „ ( u o z n i r e o M o r i ) i i f i u a s j s v ı Ş n i ' i s i s j x ısmyr a i i u a p s q , ! ıiKg u n u . n S n j l o i n j i í d m ] »13 „• *I861'1«I - K . r y 'çı •i.iKpíui.iiiSH.rv i r e A u n Q ífJTfX \ , P 1 Q l l > I 3
5
A J
, ,
J B
J
A
i Pl I- X B
i r e p u u E [ X o g ^ . i n x q u i ^ U Q B p u t s B j y r e u i s y * X -»A x i A : . ' "8261'AXX *dX '.. «,J, 3 u
K[ s n o g j u i q g tía B 3 D H L \ O J J sap s a . t r e i m o n a i i o g p ı r e j g
TS6I
S 3
S 3
n
I B
i n A , > s
PH
'uB»q> s:
P »nsEiiAa T , ' Ï I ( I 'SJnojO>JS J
X X X X ' d i '..«lloSuoM u t ı u ı inÀ110103 u e i p S o s v „ ' O 3 ' I ' ^ R M P M '3I6I "Vf'.. r° raK
ı
E I > r
M » n o u p j - o n o H ' O 5 O Q 'SıiE.tpı-oîrşj./d'ıoıııadSS61 ' 2 1 '11X
' J D X Q '..Í'^IM'PS u i u i i r e j s p j j r i x u|3 3-190
EU
UKpreuA»r\j u i ^ / p j ' u n p » Z Q -
T 8 6 1 ' B . i e i j u y '[] 'j ' i q i J K x IISII|.IO]IM«(IUI] u i q ] ijitXng ' ' S 9 6 Ï "«nnrov ' ! M ! - L I B
'81-61 ' S - ! ' A I ' J D X Ü ' , , !
S 3 l l E S
j n
M M W.Ï. n
'
J 3 ^*>^I\ u u e p n S X j x ,
'9561 ' 5 ¿ íXus '!¡.>i.)||.>q ' I . I A . J Q ş ı p ş ı p ı ^ J A í q n i p p s j x u i u iiajAafj .ırıSAj],, ' U
¡1 [
VAJVtinmnaiii
DİZİN - B-
- A -
A-hsi, 40, 90
Bağa Şad, 65, 80, 93
A-hsi-chi Kül Betim, 66.67, 71.94. 96
Bağadır Erkin. 40, 90
A-hsi-rhir-ııi-shu Erkin. 90
Bagaluı Hoıı-ch'ü-li-p'i Kağan. 92
Aksu. 4, 20,109
Bagatııı ı-p'i Kağan. 95
Aklag (F.klag)70
Bagaııır Kagaıı, 92
A-le-san. 82. 83
Bağamı Tcgiıı, 44. 54
A-li-shih. 75
Bağamı Yabgıı. 97
Allay Dağları. 6, 39. 41, 45, 46. 48. 49. 64, 73,
Bagatııı, 3, 4, 10, 44, 64, 82. 109
90. 99. 108
Baumllar. 44. 58. 66. 94
Aıı T'iatwh'r. 40
Ban Hami F.yalelİ (Hsi-i-rhou). 83
An-hsi, 75, 80.81,95,97,
Ban Türkislatı, 4. 9, 20, 78,109
An-lo,7. 58,91
Ban H U , 6
A-p'o Şad. 103
Bayırkıı (Pa-ve-kıı), 13. 33, 43. 44. 46. 99
A-p'ii Tarkan. .39.104
Baykal Gölü, 7. 44, 45. 49,
A-po. 38.
Bcs -or. 65
KaB mâ Shu-ni, 82
Brs Nu-shih pi Boyu. 98
il tUk m Chung. 29.53. 89
Bcs Nu-shih-pi. 3.75
A-shih-ııa Fu-nieıı. 61, 62, 92
Beş Nu-shih-pi. 93
A-shih-ııa Ho-lu, 3, 4, 56, 69, 70, 109
BcsTuo-lıı lloyu. 98
fl ıhltı im Kııılug. 3. 108
Br>Tuı>-lu. 3.65.73.93
A-slıih-ııa Mi-she. 75. 76. 96-98
Resbalık, 45.51,80.90
A-shih-ııa Ni-5hu,29. 89,
Bilge Kağan (11.Gök.), 4
A-shih-ııa Ni-shufu. 3. 59. 61.91
Bilge Kağan. 10.35-37.55.56
A-shih-ııa Pu-rheıı, 70. 73. 74. 95.96 A-shih-ııa She-cr. 35. 38. 50, 81, 82, 101, 103, 104
Bilge, 10. 37, 38, 41, 47, 53, 55. 106 Borotola Vadisi. 97 B M Şad. 44. 66
A-shih-ııa Shih-chieıı. 38. 104
Buğu (P'u-klı. E'n-kıı) (Bııgııl), 41-13, 47
A-slıiiı-ııa Ssıı-mo. 2. 106
Buğu,47
A-shih-ııa Sıı-ııi-shih. 52
Buhara. 75
A-slıih-ııa Toıı-chih. 77
Bunun. 32. 70
A-shih-ııa Weii-fu. 61. 62
Büyük Hini İıtıparslurlııgıı. 29. 45
A-shih-ııa. 21,27. 39. 88.90 A-slıih-na-clıü. 79 A-shih-ıc Feııg-rhih. 3, 59. 61. 80. 91. 108. A-shih-ır Ni-shıı-fıı. 108 A-shih-ır Wm-İiı. 3. 59.91 A-shih-ıc. 49 A-ı'aıı-chih. 45 A-lic (Ediz).99 A/i'ibaycaıı. 10
- C(Jhaıı pao-hsiang. 14 Ch'aıı. 87 Chang Chieıı. 35. 100 Chang J e m ai. 43. 47 Ch'aııg Pan-hsiaug. 15 Clıaııg Shih-hui. 35
DİZİN Chang Shih-kııi. 100
Chİlı-clıie, 72
Chang Ta-shih, 94
Ch'ih-k'o. 100
Ch ang, 24
Chih-pi Tegin. 40
Chang. 8 «
Chih-sheııg, 79
Ch ang-an. 9. 14. 15. 22. 25, 26, 33. 41, 42. 58.
Chih-she-ıi. 70
65,74.91.95
Chİh-shih-ssu-li, 14, 53,54
Ch'ıng-te Prenses, 79
Ch'ih-ssıı, 46
Ch'aııg-yü, 102
Chih-ssu-li, 103
Ch'an-yü Büyük Genel Askeri Valiliği, 2
Chi-li Tudun, 49
Ch'an-yû Tu-hn-fu. 59.91
Ch'i-min, 8, 18. 27,49.52.84, 85
Ch'an-yü, 49
Ch'in, 23, 56, 86, 87
Chao.29
Chin-fu, 46
Chao-chûn. 89
Ching, 61
Chao-lıııg, 53. 57. 74.90.91.97
Ch'ing. 61
Che-chie, 85
Chiııg-hsia. 53
Ch'en Weıı-peıı. 85
Chuıg-shau, 35, 36. 100, 102
Ch'en W m n i g , 60.61,63
Chiıı-hsing. 60
Ch'en. 56
Chuı-huı, 42. 49. 91
Chen-chu Bilge. 99. 104
Chin-ling. 56
Chen-chu Yabgu. 72. 96
Chin-mau-chou, 72
Chen-chu. 33
Chiıı-shaıl. 92
Ch'eug-kuo. 57
Chin-shaıı-lao. 53
' ı. • I . Kagaıı. 2. 32. 39-42. 45. 46, 48. 58. 59,
Chin-va Dağı. 74
90.91108. Chi, 100 Ch'i.7 Chia-na Şad. 66 Chia-na. 94 Chiang T'ung, 87 Chiang. 60 Chiaııg-hsia. 103 Ch'iao Paomiug. 70 Ch'iao Shih-wang, 33. 99 Chiao-ho. 51 Glıia-piTegin. 27. 28.88 Chi-chıı-rhüc Kagau. 98 Chıc-ıııaıı-l'o. 58 Ch'ie-mo. 67. 86. 94 Ch'ieu. 47 Ch'ieiKİı'üan. 96 Ghıen-wiJ. 86
Chin-ya-shan (dağı). 63. 74 Chiou-ch'eug-kung. 26 Ch hpi. 32. 39. 44, 55. 72. 82. 104 Chî-pi-ho-li. 54.71.96.98 Ch'hpi-ko-leng. 98 Ch'i-pi-yn, 44 Ch'i-ıan, 39 Ch'i-tan. 39. 105 Chi-ı'ıcu. 44 Chiu-ch'eııg-kııng. 85 Ghiıı-rhiaııg, 54 Ch'iıı-ıs'e (Kuca). 95 Chi-waııg-chüe Kagaıı, 75 Chou Chlb-tu, 72 Chou Devleti, 6 Chou Fan. 18 Chou Tao-wu. 60.91 Chou. 7
Ghie-shih-shuai. 2. 25-27,30, 58.80.85. 88. 106
Chou-fan, 84
Girie-yüe, 70
Chu-chü-po. 68.95
Chih, 56
Chıı-chü-p'ı». 76
121
DİZİN
- G -
Ch'u-li-sse-pi. 64 C V M B Kağan (B.Gök.). 98 Ch'u-lo, 9,10.27, 32. 33,49. 50.54.88
Gobi Çölü. 2, 3. 8.14. 15. 21.25, 29.34. 42.43. 59,106
Ch'u-lo-hou,8
Güney Boyu, 9 9
Ch'n-mi. 52. 56. 57, 70-72. 74, 76. 80. 94-98
Güney Ch'an-yû'lüğü. 88
Ch'u-mi-k'un, 70, 71
Güney Huıı Devleti, 2, 59
Ch'u-mu-k'uıı LÛ -or, 96 - H•
Clı'u-mu-k'un. 40. 66, 72, 73. 75. 94 Clı'ıı-mıı-k'ıııv-lü -or, 71
Hami. 4. 20,52,67.78, 79. 83.86.95
Chung-laııg generali. 85
Han hanedanı. 88
Chııng-lang. 25
Han Hua, 40
Chuııg-shıı-ling. 86
HaııWei. 52
Ch'u-wu. 45
Han. 23
Chu-ya-kıı. 72
Han, 86,87
Clnı-ya-ku-rlm. 56
Han-hai Tu-hu-luluğu. 91
Ch'u-yûe. 52. 56, 67. 70. 72. 74. 76. 80. 94-98
Hatı-lıai, 2, 49. 96. 99
Ch u-yüe-shih, 66.94
Harczm, 78
Chü-chü-po. 109
Hei-shan. 61
Cb/ü-li -or. 95
He-mau-l'o, 58
-
Ch'ü-li-shih teber, 43
Heng-shui. 62
C!ui4opo 47
Heug-yang-chaııg Prenses, 51
Chü-yung. 79
Ho Chia-nü. 63
Çahar.48
Ho Shun-chüıı, 88
Çogav-ku/ı (Ts'un-is'ai Dağı). 3. 108
Ho, 54,67
h
HCH lııh-ho, 57 - D-
Ho-hsi. 44.86
Demir Dağı (Tie-shun). 9. 14. 19
Ho-hsi. 86
Doğu Pazan. 92
Ho-kııo.94
Doğu Türkistan, 4, 9, 38. 75. 85. 109
Ho-laıı Tu-hu-fu. 44
Doğu Wei Devleti, 6
Ho-laıı. 49. 55.91
Dokuz Oğuzlar. 3.57
Ho-la-(ieıı.81 Ho-li, 44, 55-57
- E -
Ho4i, 57
EbiNor.97
Ho-lin+'e-er. 48. 49.
Fdii (A-tie), 33,44
Ho-li-pu-shih-pi, 81 Ho4o-hıı. 19.25. 26.58.85
. F -
Ho-lu. 47.71-76.81.95.96
Faıtg Hsüan-ling, 36
Ho-nıan-t'o, 91
Fang Hsüan-ling. 36. 102
Ho-uaıı.28, 53
Feng-clıih, 92
Ho-p'aııg-ı'uo, 76
Fergana. 82
Ho-pei. 18
Fıı-rh'ung. 54
Ho-pcxhih. 82. 83
lu-she-hsin. 82
Ho-slııııı. 28
Fıı-yen, 75, 77
Hcnııo Dağı. 67, 95
123
DİZİN
Hotcıt, 4, 52. 6B, 76. 81. 82.109
Hua Ta-chih. 60
H B . 7 . 17.35. 43.70,84. 100
Hua. 24, 88,
Hala Kıı ııg, 29
Hua-chou, 28,88,90
Hsia. 22.31,90
Huai İrmağı. 86
Hsia-tlıou. 53. 90
Huai-hua. 28. 88
Hsia o Kuııg. 89
Huai-lai. 48
Hsiao Ssu-ye, 39, 60.61.63. 73. 74.91, 94,96.
Huaı-ııaıı Prensesi. 16. 84
97. 104 Hfiuıohoıı, 53
Huai-lc-clıüıı. 53 Hu-hsle, 43
Hsi-chie, 44
Hui-ho (Uygur). 99
Hsi-rhou. 70.95
Hui-kui. 45
Hsie Boyu. 98
Hu-lu Çor Kül. 71
Hıie VVan-ch'e, 38, 54,103
Hu-lıı-rhii Kül Çor. 96
Hsie-ch'e, 101
Hu-lu-pö, 62
Hsic-rh'e. 36
Hii-lu-wu Kul Çor. 97
Hsie-li Kağan. 9. 84. 85. 88-90. 92. 97. 99 Hsir-li-rhû-li-shih-lısir-shao-lo-ıııi Kağan, 103 Ifcliauı. 49.91 Hsien-o, 91 Hsir-po-a-na-rhih. 80. 81 Hsie-slıaıı. 75 Hsi-faıı. 96 Hsi-li Tegin. 64. 92 Hsi-licn Bagalıır Yabgu, 71, 96
Hu-lu-wu (Ulug).67. 71.75.95 Hıı pırn Kalesi. 82 Hun. 45.53 Hiuig-thou, 50 Hung-lu-ch'ing, 29, 91 Hiiug-lii-hiiiao-cli'iiig. 93 Hiiiig-waug. 45 Ilımlar. 876 Huo, 60
Hsi-licn Slıu-jıı Şad. 97
Huo-lisiii, 66, 94
Hsi-licn, 70, 74
Hu-sa. 53
Hsİ-li-pi Tuo-lıı Kagaıı. 51, 76, 97 Hsi-li-shih Kagaıı. 80. 94
. Ut -
Hsiug-hsi -ma ııg Kagaıı. 75
i-ch'ciig. 49. 58
Ha iı ı-l isi ııg. 102
l-chii-rli'e-pi Kagan, 90
Hsiıı-k'oıı. 62
t-chu-ch'e-pi, 40
Hsiıı-li. 49. 58
l-ch'u-h-shih-pi Kagau. 68
Hsin-li-chou. 91
i M p O , 33. 98
Hsi-sua. 63
Il Kagau. 6.9. 13. 14-17. 19. 20. 28.33. 34. 42.
Hsiu-hsüıı-rhou. 83
45.49.51-53.57.74.83.101
Hsiuııg-ııu'lar, 102
İl Kiillüg Şad Hsie-shao-tao-mi. 38
Hsi-yüıı. 96
İ1 Oh), 65
Htûan-ch'ih. 46
İli Bölgesi (no). 73
Hsüaıı-^rh'üe. 45
İli İrmağı. 66.67. 74.94
Hsiie-kuo. 53
İli Kagau, 93
Hsüe-yeıı-t'o. 84
İli Suyu. 97
Hu İKiylan. 87
İ-lî-hsi. 32. 98
Hu Tegiıı. 16 Hu (Sogd). 16
lllc ıis Kııllug Kağan. 47 İ-mi-ui-shıı-ııi-sse-li-pi Kagau. 28, 88
DİZİN
123
İnan. 19. 33,34.99, 100, 102, 103
Kao-lsung. 105
İ-nie Ta-kan (mel Tarkan), 97
Kao-ısuug, 41.45.47,49,5*61, 70,81-83,91
İ-p'î Isbara Kağan, 66
Kara Kağan. 6. 7
İ-p'i She-kui, 68, 70,95
Karakum.62, 109
İ pi Şad, 79
Karasar, 20, 32,44, 52,65-67.78-81
l-pi Tuo-lu Kağan. 94
Karka. 49
l-p'i-po-lo-lü Yabgu Kağan, 64
Karilik T'u-li, 91
I I ; -h., |
Karlıık. 108
. Yabgu. 92. 94
İran. 10, 78
Karluk, 2,40,45, 46.48.49,56.70,72,90
Iran. 78
Kasgar, 4.20, 76.78.81.82.109
t-shih, 32
Krrııleıı (Chü-luıı), 34. 99
İ-shih-po. 33.99
Kırgızlar. 2. 7, 40. 42, 44, 45. 46, 66, 90. 94. L08
Isık Gol. 54
Kırım. 8
İstemi, 6. 8, 20. 70,75. 97
Kıtan (Ch'i-tan), 7, 35, 100
Isbara Hsi-li-shili Kağan. 65. 66
Kohdo. 49
Isbara Kağan, 3, 65. 71, 109
K'o-ho-tun Kalesi, 67
t}bara Şad (Sha-po-lo). 52
Ko-lang-fıı-yeıı, 42
Isbara Yabgu, 67
Ko-leng. 32
Isbara (ıl Kağan ın yeğeni). 15
Ko-lo-lu, 96
Isbara. 7. 8. 14. 35. 36
Ko-luıı-i-wu-s)uh Baga. 54
İ-('e-wu-sbih Kağan, 38. 104 M*U-cheıı Baga Kağan. 44. 98, İ-wu-rhrn-mo-ho (Baga), 98 İzgil (Ssu-chie).43. 44.57
Kore. 7,31,37.57 Koreliler. 57. 76 K'tvsai Kalesi. 82.83 Ko-shu-ch'u-pau Erkin. 71, 96 Kuaııg Yı'ni. 23
- J•
Kııaııg-hsi. 60
Jeıı Ya-lısiaııg. 96.97
Kuaııg-wu. 88
Jo-chen Suyu. 35
Kura (Kui-ıse), 4. 20. 52. 54. 56. 67. 68, 76, 78.81.82.94. 109
Jııaıı-juan. 5-7
Ku-chu, 56
Jung-u'ler, 102
Kuci-suei, 48 - K -
n*Tff Un, 42
Kafkaslar. 10
Kııi-sui. 61
Kağan F m u Kalesi. 51, 80
Kui-vu-mi Kagaıı. 103
Kan. 54
K*u-mo-hsi. 17. 35. 43
K'aııg-kuo (Semerkand). 94
K'un-lung. 75. 97
K'ang-su-mi, 44
Kııo C h in. 87
Kausu. 44
Kııo Eyaleü. 15
Kan K an. 90. 91
Kııo Hsiao-k'o. 67
Kaoth'ang. 4. 51,55,57. 78-80
Kııo Hsiao-k'o. 67, 80, 81, 95
Kao-ch Üe. 44
Kııo Ssu-peu. 28. 89
Kao-laııg, 45
Kankan, 42. 44
Kao-li(Kore).98, 103
Ku-su, 56. 70. 95
Kao-lsıı. 28. 50. 88
Kıı-lsaııg. 55
124
DİZİN
Kuzey Afganistan. 8, 10
Liu Po-ying. 57
Kuzey Boyu, 99
Liu Shan, 29
Kuzey Merkezi (Pei-l'ing), 94
Liu Shan-yiıı, 65, 93, 97
Kuzey Sarayı (Pei-l'ing), G6
Liu Shan-yin, 93
KüÂük Deniz, 42
Lo.87
Kül Baga Tarkan. 47
Lo-vzuıg. 80. 100
Kül Çor, 74.80,97
Lu Cheng-ch'ing. 75. 76
Kül Tegin. 4. 10
Lu-kung, 50 l.ung-metı, 60 - L-
Lııııg-ı'u
La-ho.35. 101
Luo Hung-i. 70. 71
Lang-shaıı, 41.48.61.91
14 Yahgu Kağan | W I Tegin). 64, 65
Lao Dağı. 56, 72
LÜ Yabgu Kağan. 38
U C h i , 14, 35, 100, 103.104 ü Chih. 25.26
-M-
Li Chih-shih. 61
Ma-la Dağı. 51
Li Chiııg. 14,49
li* Br il Dağı, 57
Li Ching
Ma-ı'ou-ch'uau. 76
ü Hsi-yü, 35, 100
Maveraünnehir. 64. 75
Li Hiû-lun, 49
Meng-rh'ih, 75, 97. 98
Li Pai-yao. 21
Mi-kuo (Maimargh). 67
Lİ P'o-rhuıı, 80
Miııg4ıulak. 71.74
Li Shih-chi. 36. 38
Miııg-li-pu-shan-shıı. 89
Li Shih-miıı, 25
U M K , 73, 74
Li Sse-wen. 91
Mi-shu-chieıı. 87
LiSsu-mo. 100, 103
Moğol, 13, 16, 17. 19.33.35.37.41.43.60
LiTa-liang.54,85
Moğolisraıı, 2, 48. 49
|j Tao-yü, 79
Mo-he, 17
Li Wen
Mo-ho. 33. 37.38.43.57. 70.99, 103
Li Weu-t'uııg, 62
Muıı-luo, 46
Li Yûan-kui. 60
Mou-tse, 46
Lıang Chien-faııg. 56. 71.72.96
Mukaıı (Mu han. Mıı-kaıı). 6. 7, 45
Liang.54
Mu-kuo. 94
Liang-chou. 55.85. 100 Liang-kuo, 57
- N -
Liao. 38, 50,51,57.103
Na-lıo, 32
Liao-hai. 7
Na-li. 81
Lia»oıııg. 31.53.57.90
Nen-ıu-lu. 73
Li-che-fu, 77
Ning-chou. 53
liııg-chou. 24. 38. 51, 52, 56. 88, 102-104
Ning-hsia, 18
Lhıg-chou-ıao, 100
Niııg-shuo, 30
Ling-piao (wai), 85
Ni-pu Sad. 16. 84
Liug-wai. 26, 58
Ni-shu Kül ılteber. 40
Liu Ching-ı'uııg. 62
Ni-shu Baga Şad. 64. 65. 92
DİZİN Ni«huÇor.67.95
Ping. 19
Ni-shu, 51,93
Ping-chou, 85
Ni-shu-ch'üe ılıeher. 90
P'iııg-luo Suyu, 72
Ni-shu-fu. 92
Ping-pu-shang-shu, 90
Nocheıı Suyu, 101
P'o-cheıı. 36.102 P'o-chia-li. 81
Nu-shih-pi. 64-68.70, 71, 73.92-96109
Po
- o-ö -
P'o-fu, 46
On Boy, 66
Pojun. 47, 73
O n Ok. 3.8.65.73.93. 109
Po-ma, 66, 94
On Sad,3.65. 109
P o f i. 70
On*ok Kağanı, 77
P'o*se. 97
Ordos. 21
Po-ssu, 77
Orhun Yazıdan. 4
Pıı-cheıı, 73. 98
Orhun, 13
P'u-lu (Buğu). 13. 33, 40. 50.90,99. 102
Orta Asya. 5. 20 Ölüktü Dağı, 104. 106 Ölüken (Yıı-ııı-chûıı), 91
ö tüken. Öıüken. 8.11.19. 38.41,42. Ölükeıı Dağı. 99
P'u-ku-cheıı Suyu, 45 P'u-lei (Barkûl), 56 P'u-lu-chih. 32 P'u-pu Tegin, 94 P'u-sa, 46 Pu-shih Ta-kuaıı (Toygun).97
- P •
Pu-shih Tarkan, 74
Pa-chuo, 56, 103
- S-
P'a-haıı-na (f-ergana). 66 Pa tisi mi (Basmıl|,91
Sağ Ch'ien-ııiu, 91
Pai Suyu, 95
Sağ Hsien-waug, 29
Pai-hsi. 99
Sa-hu Wu-jen. 38. 103
Pai-sai-kaıı. 76
Sa ııg Hsİen-ho. 50
Pai-shui Kalesi. 68
Saug-ch'ieu. 48
Pai-shui-hu Kalesi, 68
Saug-kaug, 91
Pai-lao. 30,31. 38.88. 101
San Irmak. 2.21.27. 28.30.88.89.106
Pai-tao-ch'üan, 35 Pai-tao-shau. 90 Pa-sai-fu Ch'ıı-mu-k'un, 90 P'ei Hsiııg-chien. 60-63. 91 P'ei Yen. 18, 58. 63. 84 Pei-shıh. 56 Pei-lao, 104 Piao-ch'i, 75 Pi-hai-tao. 98 Pi-ho-ıo Yabgu, 66 Pi-kuo, 51 Pi-li-tu, 47
Sasanİ,8.9 Sayan (Kögnıeıı). 45 Srlenga. 13. 49 Seınerkand (K'ang-chü). 67. 75. 82. 92 Slıa-men, 55 Shaıı-shan. 67. 86. 94 Shao-thou. 54 Sha-po-loTegin.40,90 Sha-po4o Tegin. 40 Sha-po-lo (Isbara).96 Sha-po-lo, 101 Sha-po-lo-hsi-li-shih Kağan. 93
126
DİZİN
She-er,51,52
Ssu-ııung-ch'ing, 89
She-kui Kagaıı. 33
Su Hai-cheng. 76, 98
She-kui, 10. 96.98
Su Tiııg-faııg. 47. 57. 72-74, 76. 96. 97
Sheııg, 31,90
Su-fa-ı'ie, 81
Shcng-chuu. 38, 103
Sui. 8-10. 16, 18. 33.48-50.53.84.86
Shen-po-pi, 16, 84
Sııi-lıoIrmağı,67.94,97
She-pei Ta-kan, 65. 93
Sııi-ye Suyu, 97
She-p'i. 72
Sui-ye (Tokmak). 65. 66, 74.93
She-she-ı'i, 75
Suı-yüau. 6. 61
Shc-she-ı'i-ıuıı Çor. 71. 96
Sun Wu-k ai, 26, 85
She-l'u, 7
Suni, 18
Shîh (Kış). 67.94
Su-ni-slıih ch'u-pau Çor, 71
Shih (Taikeın)G7.94. 95.97
Su-ın-ihıh. 52.53. 72.76
Shih.50
Su-ni-shih-ch'u-paıı, 75
Shih-chieıı Çor, 42
Su-nutıg. 91
,
Shih-chien. 57
Suo-he Mo-he. 75
Shih-pi Kağan. 84. 88. 99
Su-po. 32
Shih-pi Kagau. 99
Su-luıı Kalesi. 74. 97
Shih-pi. 9. 16, 18. 27. 33. 49. 52 Shilı-po-ch'u-a-chieıı, 45 Slıih-ta-nai. 50
• TTahgaA (T'o-pa). 6
Shih-û-rao. 63
T'ai Dağı. 35.49
Shih-wci. 99
Tai-rhou. 62, 103
Shuaııg Irmağı, 74, 96,97
T'ai-pıı binası. 15
Shuaııg-ho, 75
rai-shaıı. 30,91. 100
Shu ju Sad. 74
T ai-tsuug. 14. 15. 17. 18. 20, 21. 24-30, 34. 37.
Shu4e (Kasgar). 68. 95 Shuıı. 18,24. 58.84. 88 Shuo
41.51-54.57.64.67.79-82.89-95, 97.106. 109 T'ai-lsuug. 84 T'ai-lu. 97 T'ai-yfıaıı. 18. 84 Talaş Irmağı. 69. 70. 73 T'a-li-slıih, 46
53, 55. 56, 62. 65. 79, 85, 88-90. 98-100.
Ta-lo-pien, 7
103. 105. 106
Ta-mo. 46
Soğd.9. 13.29
T'aıtg Çhicn. 14
Sogdlular. 88. 89
T'ang hanedanı. 5
Sol 1 Isien-waug. 29
T'aııg Hsiu-chiııg. 60
Sol Ling Generali, 94
T'ang İmparatorluğu. 4, 74, 31. 81-83
Sse-pi Kagaıı. 64 Ssu Vabgu. 92. 93 Siu-chie. 57 Ssu-clıie Tou-man. 76 Ssıı-uıo. 27-31. 35, 53. 88-90. 100
T'aııg Sarayı. 1 Taııg. 2. 4. 9, 11, 14-20, 23. 25. 27-30. 37. 40. 41, 43-45, 48, 50, 52. 57. 59. 65. 67. 71. 72, 103, 106,108. 109 T'aıı-haıı (Tafgaıı). 33. 98
DİZİN Taun Dağlan, 32, 34. 70,75 Taun Kağan, 14, 15 Tao-cheng, 52 TatMsung, 38, 52, 53, 103,104 T'a-po, 7 Tardu Kağan, 93 Tardu Şad. 30, 35. 36. 99-101 Tardu. 3-10, 20, 32, 34, 70 Tashih. 77 T aspar, 7 Taşkent T udunu. 67 Taşkent, 67, 74, 82 Tâ-lou-pa, 55 Ta-rıı Kalesi, 72 Ta-yüaıı, 82 Tibet, 4. 7. 10, 77 Tibetliler. 53, 82 T'ie-iochih, 15. 58 T'ten-shan (Tanrı Dağları), 95 T'iııg, 70 T'ing-choıı (Beşhalık)71 Ting-rhou, 60. 70 T'ing-chou. 80. % Ting-hsiang, 14 Tiııg-hsiaııg. 22. 25, 30,36,37,53, 88, 101, 103 Ting-hsıang-tao. 60, 91 Tiug-hsiaııg-tao, 91 Ttıgıt Balık, 3-1 löharistan (Tu-huo-lo), 10, 67, 68. 70. 72. 95 To-ho Kalesi. 52 T'oi-I lung, 14 Tokmak. 3. 78. 81 Tola Suyu. 99 Tola, 34,41,43 To4an, 43 To-buı-ko Fu-sai, 43 To-lan-ko. 41.42.44 Tolaıı-ko-mo (İK"\ ?) 43 To-ln-ssu-rh'uaıı. 95 To-mi Kagaıı. 103 Tongra (T'ıuıg-lo). 43. 46. 47. 50, 99 Tonvukuk. 4. 10 To-ta-liug Suyu. 45 Tou Ching, 22 r
h
127
Toil Huai-che, 61 Tou ı-chao, 62 T'oıı Şad. 50 Toıı-lan Kagaıı, 27 Tou-laıı.8, 10 Tou-Ca Ta-kuan 97 Tou-ta Tarkan, 73 Tou-wei-chien ITogıı Balık).99 Töles Boylan. 92 Töles Boylan. 92. 98, 102,104 Töles. 10, 13,19,21 Töles, 6,32,33.37-13.45.50-52,54.57,65 Ts'ao Huai-sun, 52, 60-63 Ts'uei Hsien, 60 TVu-han (Fergana). 94 Tsu-ho Dağı. 66 Ts'ui Tun-li. 38, 56. 104 Ts'uııg-liııg. 95, 109 Tuju-hui, 17 T'u-ch'i-chih. 75. 80. 81 Tıı-rhieh-chih, 47 T'u-ch'i-ahib 1 lo-lo-shih Çor. 96 T'ıı-ch'i-shih-he-lo-shih Çor, 71 T'u-huo-lo, 94 T'u-huo-lu. 94, 96 T'ıı-li Kagaıı. 13. 16, 24-26. 42, 84 T'u-li Şad, 36, 37 T'ıı-li. 13. 17-19. 37. 52. 58 T u-li-shih, 34, 39, 56, 99, 102.103 Tu-lun-thııau. 54, 55 Tu-mi-ttı. 47 T'ung Tegin. 16. 34,99 T'ung Tudun, 66, 94 T ung Yabgtı Kagaıı. 3 T'ung Yabgu, 10, 19, 33. 51. 64, 65. 78. 92, 99, 109 T'ung-e Şad. 65. 93 Tuııg-ho Lou-jia-hsi-li-shilı To-lu Kagaıı, 93 T'ung-lo (Tongra), 33, 42. 102 T'ung-shau-lao, 55 T'un-hang-lao. 63 Tıııı-hııang. 20, 44 Tun-huimg, 44 Tuo-lioıı, 27 h
126
DİZİN
Tuo-lu Kağan, 64-67. 70-72. 92-94, 98
Yao-ch'ih, 72. 96
l'uo-lu Yahgu. 76
Ye Su yu. 67
Tuo-lu, tiB, İM. 95. 96. 109
Ye-hsi Irmağı. 73. 97
Tuo-lu-nu-shi-pi, 80
Ye-hsi Kagaa, 33. 98
T u mm rkili. M . 39. İM
Ye-maug. 38, 103
Tu-po. 42
Ycu Shih-ku, 21
Tu-p'o. 42
Ycn,21.22.86.87
I ıııl,nı 1. 5>6
Yem h i (Karasar), 81. 93.94.
Tu-wei-rhicn. 34
Yenisey. 7. 40, 45
T l l pî tmm 7. 8. 14-16. 32. 52. 54. 55
Yen jan, 2. 43. 49. 56, %
Türkistan, 20. 78, 81.96, 109
Yeo-men, 9
:
Yeu-nirn-kuaii, 62 - U
Yeii-mo Dağı. 98
l'lu Tovgııu. 16
Yen-po. 75
Uygur. 2, 33, 38. 39. 42. 43. 46-19. 67, 51, 56.
Yeu-I'o, 32, 98. 102
57. 72. 73. 90. 94. 96. 99, 104, 108
Yen-tou. 7 Ycp»M Sa.l. 70. 95
- WWau C h i c 36 Wau Chün, 54. 55 Wan-ch'e, 101 Wau-rhie. 101 Wang Wcu-111. 72 WeiCheug. 23. 24.87 Wei hanedanı. 87 Wei Nchri Anlaşması. 13 Wei Suyu. 9, 15.26.85 Wei. 6. 67 Wen Pen. 19 Wen Wu-yin, 68 Wen Yeil-po, 23. 24. 86-88 Wcu-lu, 75 Wen-t'ai. 79 Wll li | ii .1 ; 87 Wu, 87 Wu-ho. 47 Wu-ku. 32, 67. 95 Wu-lsu-ho Dağı. 94 Wu-vúaii-sai-hsia. 87
Ye-shih. 32 Un Dağı. 15 Yin hanedanı, 87 Un-chou, 100 Yin-rh'iiau. 18 Yuig-chou. 91 Ying-po, 75 Yuig-suo. 72 Yui-shau. 46 Yin-vúc-lao. 56 YouChun, 24 Yon. 18,24.58.88 Yoıı-r-h'i. 99 You-chou, 16. 61.84.88 You-lin.43 Yung. 56 Vü Wen-shih. 79 Yú, 21 Yü. 21. 22. 86. 87 Yııaıı I [siao-vou. 67 Yiian. 61
- Y -
Yü-ku Şad (B.Gök. 1, 66
Yahgn Kagau.94.95
Yü-ku Sad. 13. 42. 50, 51. 57, 94
Ya-ch'ih. 70
Yun-íhou, 61
YaiigChnu, 81
Yiiii-rhung. 25. 48. 49, 62. 88. 91
Yaug. 8. 18. 50
Yú-ni-hn. 32
Yang-tse, 86
Yü-t'ien (Moten), 95
BELGELER
*#
* * * * *
WÂ
&
j
g
g s Ñ s
M
j
t
j
j
j
g
a í ft r r í i * İ.H
* » » » s i» » í
f n s >
a
a
t
i
«j*b
& W>
si^äa
*
fc_H
M
^
» « G S M EH N 5S -Sft H- * ^ ^ £ ft &Í İSİ B g - s T İ + f ^ j f t iajsfl äs ^ B Üt H-S c* & ft ä site» Ï M Ï »
fi
M
¿ E
*
ÄS ríjsf
m "à 3 ¿ ¡
i»»g«*ft^^^
« f l S 4~% #
fl^rt
H ^•ffl pj jg =jj j a ft» t-
o v o
1*»
|il-fSW*
rV-i-r*nH I « *
n
»
à S * « W S * Ht & İS mi's * » ä » f c f e t e & N
«
fe&js
^
J
!
*
^
^
^
^
Kr MB m
> î ï < ^ > ^ i ^ Tt+ m £5,- W Tri m? BiH
ÏRr
m ^ i
!
r o i « a * n - * ¡r » «i
ÎR
Í.ÍI ra .VÏ íis ^ î r »
& > ä i 3 3 i m w
«
J
>
K
M«í .ÍÍR
* frÁtt****^
W r t h i ^ « H f c ï r * #n
ft
m
fcÔ$Ss$8
n >t m in fu ï .it «ata M $ S y rt at m* K m>
ê
W
i « v o m
^
m
M
^
s
^
jjji ä s İ M I ^ w t s n S í h t
fcWÄj^teäSfeftttfr İ t f t f c a l t e ^ W Í S r ) * İDİ W
¿ » X K
aawiS*i*
Şiiri
> j é & # r j W t i l &
~"
#
m
^fcftîf
jfi
»
_ f t
~__
Mit
"
itw hi
tWNÜM=¿ ÄK & 11 Kttttiff @ $ V
ft
ifc
M í a » « f t «iMá*fjí CU * I ^ T B- ^< i a ifrfeg BÖST-S £
$ 4 i
l Ä ^ ^ ^ N ^ ^ ä ^ ^ i M ^ r U - ^ -
5ft=a á[«í» 5fe#Şd Ç ¿14=6 al fe ¿ 3 I
"
^ Aft
-*3*ft
V
a»
è
_ ¡ t - _ »
»
> 4 > M
_ a
"
li^ftft
terfi
I W » * ' ^ ^ 9 ^ J t ^ m ş m
fcr ifc s \ K « £ t P « £ s? «5 W W Í W H Í 0 «
« i *
» út* ses ( W S ^ - K Í * *tffitti «u^»Kí^ tu û- ta it ¡* £ w «) U) w 41 h * % & -X jsü|j # | K # & I äfetf H Hfe Ñ M'K="^ # ípn -i? ğ Si «fe l
^ i*
Ííí;ííír-J ^ ^ ^ ^ - K ^ i K ^
< 0 » i
I f r * ^ S í r ^ i S
¥ ¿ ^ Ci ÎttifiA l í " ¿ » V é ¿
na K f W K $ & Ş & * s » j î M ts^SI 3% + m$-
m \%i¿twm
^ £
£ S
¿i E «
< * « s ; 1 rh & K s* a$
ÍJCIPft**<&^in $
iK
*j £ Ï4 tí -K US -K
atfsig«¿¿fi «
-KteW g ig ai g Ñ'S ¿ SJ á ^
15 5g H a
íft aa M s: a |e je &¡ g «M «tffóM « & f; ^
«WS
üj¡WI Ä f Ä «
•M ^ $ i* MÍ s *s n * ä j f í¿
«I
o-v-v
¡ta ft ís¡ u¿ M k U * K Ä
ß M
^
1
«
im n^mu K+j&àïmé « l t é
ft^iSC^
«i*
w
tíi % * w$
1 1 w air iti
j ğ ^ «i ÜS ««I Í
HH N +-111
tt-WS^tÇti
K^nr;^»BH
i s : ¿ M « W W l 3 K í E S t ^ « ! » 1 1 r il¡<^«m
dp W-SÄ
v> -NÍ HI tu a-' £ » Ï5 kt ci «a?**
tëttFË^K oraiß^rsiiMH i | en l * - ft:BC^'«=: M •-" É ? j 1 * *>Ik; WS Œ I * - 3 " ? « S . » / W U c m BX £ t¡¡«6! <*f-
