GOK-TURKLER I AHMET TAŞAĞIL
TÜRK TARİH KURUMU
im
o
"Babam merhum Mehmet Taşağd'ın aziz hatırasına..."
GÖK-TÜRKLER I
ATATÜRK T Ü R K
KTJI.TUR, T A R İ H
DİL VE TARİH K U R U M U VII. D i z i - S a y ı 160
YÜKSEK KURUMU Y A Y I N L A R I
1
GÖK-TÜRKLER I A H M E T TAŞAĞIL
2. Baskı
T Ü R K
T A R İ H
K U R U M U
2003
B A S I M E V İ
A N K A R A
o-t
T aşağı), Ahmet Gök-Türkler / Ahmet Taşağıl.—2. bsk.—Ankara : Türk Tarih Kurumu, 2003. I X , 197, [23] s.; 24 cm.— ( A K D T Y K Türk Tarih Kurumu yayınları; VII. Dizi-Sa. 160') Bibliyografya ve indeks var. ISBN 975 - 16 - 0 6 8 8 - 8 ISBN 9 7 5 - 1 6 - I 1 1 3 - X ( t k . ) 1.
Göktürkler _ Tarih. I. E.a. II. Dizi.
950.13
ISBN 975-16-1113-X Tk. ISBN 975-16-0688-8
Raportörler: Prof. Dr. Ayşe ONAT Prof. Dr. Özkan İZGİ
İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ KISALTMALAR GİRİŞ 1- K a y n a k l a r 2- Kaynaklar Ü z e r i n d e
VII IX 1 Çalışmalar
2 5
I. K I S I M I- GÖK-TÜRKLERÎN MENŞEÎ MES'ELESÎ
9
1- Çıktıkları Y e r Mes'elesi ve Asıl Y u r t l a r ı 2- M e n ş e y l e i l g i l i Efsanevî Rivayetler 3- P'ing-liang H u n ' l a r ı ve G ö k - T ü r k l e r l e B a ğ l a n t ı l a r ı
9 10 12
II- DEVLETİN K U R U L U Ş U N D A N Ö N C E GÖK-TÜRKLER
14
1- G ö k - T ü r k l e r i n T a r i h Sahnesine Çıktığı S ı r a d a O r t a Asya'nın Durumu 2- G ö k - T ü r k l e r i n T a r i h Sahnesine Çıkışı III- GÖK-TÜRK DEVLETİNİN K U R U L U Ş U V E GELİŞMESİ 1- B u n u n K a ğ a n Devri (542-552) 2- K a r a Kağan Devri (552-553) I V - G Ö K T Ü R K DEVLETİNİN YÜKSELİŞ DEVRİ 1- M u k a n Kağan D e v r i (553-572) a- Mukan'ın Şahsiyeti 2- Taspar Kağan Devri (572-581) 3- I. G ö k - T ü r k Devleti D ö n e m i n d e Ü l k e n i n Batı Tarafı ve i s t e m i Yabgıı (552-576) 4- Taspar K a g a n ' ı n Ö l ü m ü ve Taht M ü c a d e l e s i
14 14 16 16 18 19 19 26 Ti 31 34
V - GÖK-TÜRK D E V L E T İ N İ N İKİYE A Y R I L M A S I V E DOĞU GÖK-TÜRK DEVLETİ 35 1- I ş b a r a Kağan Devri (582-587) 35 a- Çinli Casus Ch'angSm-shengîn Gök-Turkleri Bölm e Planı 36 b- Işbara'nın Seferleri 38 c- Suî imparatorluğunun Gök-Türkleri Bölmek İçin Hazırladığı Fermanın Etkileri 39 d- Işbara'nın Çin'in Siyasî Üstünlüğünü Kabul Edişi 44 e- Işbara'nın Çin'den Askerî Yardım Alması 46
vı
İÇİNDEKİLER
2- Baga Kağan Devri (587-588) 3- Tou-lan Kağan Devri (588-600) a- Ch 'i-min 'in Siyasî Güç Olarak Ortaya Çıkması b- Tardu- Yang Su Savaşı 4- T ' u - l i ' n i n Ç i n ' d e Kağan O l m a s ı 5- T a r d u ' n u n Askerî G ü c ü n ü n Bertaraf Edilmesi a- Tardu'nun Ch 'İ-m in 'i Ortadan Kaldırm a Teşebbüsü. b- Tardufa Karşı Büyük Askerî Harekâtta loles Boylarının İsyanı 6- T a r d u ' n u n Sonu ve C h ' i - m i n ' i n D o ğ u G ö k - T ü r k Devletinin Kağanı Olması Or Ch i-tan İsyanının Gök-Türk w Çin Askerleriyle Bastırılın ası b- Ch'i-mİn'in Çinlİleşmek İstemesi V I - D O Ğ U GÖK-TÜRK DEVLETİNİN KUVVETLENMESİ 1- Shih-pi Kağan D e v r i (609-619) 2- Ch'u-lo Kağan D e v r i (619-621) 3- İl Kağan Devri (621-630) V I I - D O Ğ U GÖK-TÜRK D E V L E T İ N İ N Z A Y I F L A M A S I VIII- D O Ğ U GÖK-TÜRK DEVLETİNİN YIKILMASI I X - B A T I GÖK-TÜRK DEVLETİ 1- T a r d u ' n u n Batı Alemiyle M ü n a s e b e t l e r i 2- Ch'u-lo Kağan, (Kül T a r d u Şad ve Ta-naİ Tegİn) 3- Batı G ö k - T ü r k Devletinin Yeniden Kuvvetlenmesi ve Yıkılışı (She-kuİ ve T ' u n g Yabgu)
48 50 53 55 56 58 58 59 59 60 61 63 63 69 72 79 82 85 87 88 92
II. K I S I M
METİNLER 1- T ' U N G TİEN
95 95
2- T S ' E - F U YÜAN-KUİ
110
3- T S U - C H İ H T ' U N G - C H l E N
141
SONUÇ
177
BİBLİYOGRAFYA GÖK-TÜRKLERİN SOY KÜTÜĞÜ ÇİN İMPARATORLUKLARI KRONOLOJİSİ DİZİN VESİKALAR
181 185 186 187
ÖNSÖZ İki yüz yıl s ü r e n G ö k - T ü r k tarihini a y d ı n l a t a n k a y n a k l a r ı n en önemlisi hiç ş ü p h e s i z o n l a r ı n k e n d i dilleriyle y a z d ı k l a r ı a b i d e l e r i d i r . A n c a k , bu abidelerdeki b i l g i l e r i n aşağı yukarı t a m a m ı II. G ö k - T ü r k d ö n e m i n e ait de nebilir; ç ü n k ü I. Gök-Türk d ö n e m i (542-630) h a k k ı n d a bilgiler bir i k i cüm leden ibarettir. B u sebebten dolayı O r t a Asya T ü r k tarihini eski ç a ğ l a r d a n m o d e r n zamanlara kadar a y d ı n l a t m a k t a en g e n i ş m a l u m a t a sahip olan Ç i n c e kaynaklar, I. Gök-Türk devri için de ö n plana ç ı k m a k t a d ı r . T ü r k a d ı n ı r e s m î devlet adı şekliyle ilk defa kullanarak tarih sahne sinde zuhur eden G ö k - T ü r k l e r ( T ' u - c h ü e ) h a k k ı n d a Ç i n c e vesikalara dayalı a r a ş t ı r m a l a r , b a t ı d a yaklaşık 235 sene ö n c e b a ş l a m ı ş t ı . B u tarihten sonra m ü t e a d d i t defa yine batılı araştırıcılar, G ö k - T ü r k l e r l c i l g i l i Ç i n c e vesikalar ü z e r i n d e çalıştılar. Ü l k e m i z d e Çin k a y n a k l a r ı n a bağlı i l k a r a ş t ı r m a , b a t ı d a y a p ı l a n d a n i k i yüz sene sonra y a p ı l d ı . 1957 y ı l ı n d a m e r h u m Prof. Dr. B.Ögel, bu husustaki kaynaklara bir başlangıç yapmıştı. M e r h u m hoca 1967 yılında yönettiği bir doktora tezinde de o zamana kadar t e r c ü m e e d i l m e m i ş vesikaları bir Çinli ö ğ r e n c i s i n e ç a l ı ş t ı r t m ı ş t ı . A s l ı n d a batı i l i m aleminde şarkiyatçılar ve T ü r k o l o g l a r a r a s ı n d a O r t a Asya ü z e r i n e a r a ş t ı r m a l a r , her devirde ilgi çekmiştir. B u n u n l a birlikte ge ç e n a s r ı n s o n l a r ı n d a O r h u n A b i d e l e r i n i n o k u n m a s ı , G ö k - T ü r k tarihine karşı olan m e r a k ı çok daha fazla a r t ı r d ı . B u hadiseden sonra kitabeler hak k ı n d a k i incelemeler G ö k - T ü r k tarihi için ö n plana çıkmıştır. Fakat, bu bil gilerin yetersiz o l m a s ı yine de a r a ş t ı r ı c ı l a r ı Ç i n c e vesikalara y ö n e l t i y o r d u . Ç i n c e vesikalardan faydalanmak için mutlaka iyi Ç i n c e b i l m e k gerekiyordu ki; bu da o z a m a n ı n ş a r t l a r ı n d a o l d u k ç a zordu. B u sebeple T ü r k o l o g l a r , kitabelerdeki b i l g i l e r i , Çin kaynakları ile k a r ş ı l a ş t ı r ı r k e n , daha Önce yapılmış t e r c ü m e l e r d e n f a y d a l a n d ı l a r (J.De Guignes, Yakinef, St. J u l i e n ve Chavannes'ın eserleri). Fakat, bu t e r c ü m e l e r d e yapılmış hatalar, T ü r k o l o g l a r tara f ı n d a n da tekrar e d i l i y o r d u . 1958 y ı l ı n d a Wiesbaden'de L i u Mao-tsai'ın, A l m a n c a y a p t ı ğ ı G ö k - T ü r k l e r l e i l g i l i m e t i n l e r i t e r c ü m e s i en iyi kabul e d i l m i ş ve b u tarihten sonra L i u ' n u n eseri k u l l a n ı l m a y a b a ş l a n m ı ş t ı r . Batı G ö k - T ü r k l e r i için de 1903'tcn beri C h a v a n n e s ' ı n eseri k u l l a n ı l ı y o r d u . G ö k - T ü r k l e r l e i l g i l i Ç i n c e metinler ü z e r i n d e çalışmaya b a ş l a d ı ğ ı m ı z d a ö n c e , kaynak d e ğ e r l e r i n i a ş a ğ ı d a b e l i r t t i ğ i m i z , h e n ü z t e r c ü m e e d i l m e m i ş bir çok vesika g ö r d ü k . B u vesikalar 545-630 yılları a r a s ı n a t e k a b ü l ediyordu. B u n u n y a n ı n d a g ü n ü m ü z e kadar yapılan b ü t ü n çalışmalar t e r c ü m e mahiye tinde i d i . S i n o l o g l a r , k e n d i u ğ r a ş t ı k l a r ı vesikaları F r a n s ı z c a , Rusça, A l manca gibi dillere t e r c ü m e e t m i ş l e r d i . A s l ı n d a her Sinolog kendi uğraştığı vesikaları i n c e l e m i ş t i . Neticede ortaya çeşitli k a y n a k l a r ı n t e r c ü m e l e r i çık mıştı. D i ğ e r taraftan b ü t ü n vesikaların bir araya t o p l a n ı p d e ğ e r l e n d i r i l m e s i yapılmamıştı.
VIII
ÖNSÖZ
Bücün b u n l a r ı göz ö n ü n e alarak ö n c e kaynaklar a r a s ı n d a bu zamana ka dar t e r c ü m e e d i l m e m i ş vesikaları t a r a d ı k . Sonra elde ettiğimiz orijinal me tinleri t e r c ü m e ettik. B u eserimizin i k i n c i kısmını o l u ş t u r d u . Diğer taraftan bu zamana kadar b ü t ü n Ç i n c e vesikaların incelenerek, I . G ö k - T ü r k d ö n e miyle i l g i l i bir m o n o g r a f i n i n y a p ı l m a m ı ş o l m a s ı sebebiyle, bu devirle i l gili b ü t ü n vesikaları toplayarak d e ğ e r l e n d i r d i k . Ortaya ç ı k a n bu sentez araş t ı r m a m ı z ı n b i r i n c i k ı s m ı n ı teşkil etti. E s e r i m i n h a z ı r l a n m a s ı s ı r a s ı n d a bu k o n u ü z e r i n e beni sevk eden ve y a r d ı m l a r d a b u l u n a n d a n ı ş m a n hocam P r o f . D r . G ü l ç i n Ç a n d a r h o g l u ' n a te ş e k k ü r etmeyi b i r b o r ç b i l i r i m . Ayrıca teşvik ve tavsiyelerinden dolayı ho cam P r o f . D r . A b d ü l k a d i r D o n u k ' a da ş ü k r a n l a r ı m ı s u n a r ı m .
Ahmet
Taşağıl
KISALTMALAR ATÎM
: A l t t ü r k i s c h e Inschriften Der M o n g o l e i (Petersburg)
Bkz BSOAS
: Bakınız : B u l l e t i n of (London)
the
School
of
Oriental
And
African
Studies
CAJ
: Central Asiatic J o u r n a l (The Hague)
Chavannes CS
: Documents Sur Les Tou-kioue Occidcntaux, Petersburg, (2. baskı Paris 1941) : C h o u Shu (Chou h a n e d a n ı kitabı)
CTS
: C h i u T'ang Shu (Eski T'ang H a n e d a n ı kitabı)
DTCF
: A n k a r a Üniversitesi, D i ! T a r i h ve Coğrafya Fakültesi Dergisi
HTS
: H s i n T'ang Shtı (Yeni T'ang H a n e d a n ı kitabı)
JA
: J o u r n a l Asiatique
Liu
: L i u Mao-tsai, Die Chinesischen Nachrichten /.ur der Ost- T ü r k e n , H I , Wiesbaden, 1958
MSFou
: Memoire de la Societee Finno-ogrienne
1903
(Paris)
P i c n - c h e n g : Kuo-li C h c n g - c h i h pao (Taipei)
Ta-hsüeh
Geschichte
(Helsinki)
Pien-cheng Yen-chiu Suo
PCS
: Pei C h ' i Shu (Kuzey C h ' i H a n e d a n ı kitabı)
PS
: Pei Shih (Kuzey tarihi, kuzey h a n e d a n l a r ı tarihi)
SS
: Sui Shu (Sui H a n e d a n ı kitabı)
TC
: T'ung C h i h
! < lı
: Tsu-chih T'ung-chien
TED
: İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, T a r i h Enstitüsü
TFYK
: Tse-fu Yiian-kui
TM
: Türkiyat Mecmuası
TP
: T o u n g Pao
TT
: T'ung T i e n
UAJhb
: Ural-Altaische J a h r b ü c h e r
WHTK
: Wen-hsien
Dergisi
T'ung-k'ao
(Wiesbaden)
nien-
GİRİŞ T ü r k a d ı m tarihte resini devlet adı şekliyle ilk defa kullanarak, bu millete isim verme şerefini kazanan Gök-Türkler h a k k ı n d a araştırmalar, balı ilim aleminde iki yüz sene ö n c e başlamıştır. B u n u n l a birlikte ü l k e m i z d e ise ancak yaklaşık elli yıl önce bu konuda incelemelere teşebbüs edilmiştir. Ülkemizde Gök-Türk (Kök-Türk) diye isimlendirilerek diğer T ü r k toplulukla r ı n d a n ayrılan bu devletin asıl ismi, T ü r k veya T ü r ü k idi. B u isim Çin kaynaklarında iki heceli olarak T'u-chüe şekliyle kaydedilmişti. Gök-Türklerin kendi dilleriyle yazdıkları tarihî vesikaları O r h u n Abidelerinde (Kül Tegin, doğu cephesi, sanr 3 ve Bilge K a ğ a n , d o ğ u cephesi, satır 3) bir yerde G ö k - T ü r k (Kök-Türk) oiarak zikredilmiştir. Buna istinaden W.Bang tarafından 1896 yılında Kök-Türk şekliyle tanıtılmasından beri (Zu den Köktürkischen İnschriften, T P , VII, 1896), Gök-Türk (Kök-Türk) adıyla zikredilmektedir. B u tabir "Gök'e mensup, ilahî T ü r k m a n a s ı n a gelmektedir. (bkz.I.Kafesoğlu, T ü r k Millî Kültürü, İstanbul 1987, s.89). 552 yılında istiklâlini İlân ederek resmen kurulmasıyla birlikte Gök-Türk dev leti kısa zamanda b ü y ü d ü . E n büyük d ü ş m a n l a r ı g ö r d ü k l e r i Moğol Juan-juan'lan tamamen imha edinceye kadar takip ettiler ve sonunda tarihten sildiler. Aynı za manda Kuzey Çin'deki iki devlete siyası alanda büyük ü s t ü n l ü k sağladıkları gibi yıl lık vergiye dahi bağladılar. Güney batıda A k h u n (Eftalit) devletini ortadan kaldıra rak, o z a m a n ı n dünyasının doğusuyla batısının korninikasyonunu sağlayan ipek yolunu ele geçirip dünya ticaretinde söz sahibi oldular. A r k a s ı n d a n Sasanî impara t o r l u ğ u n u baskı altına alıp zayıflattılar. Sonra islâm orduları kuvvetten d ü ş e n Sasanî'leri kolayca yendiler ve İslâmiyet İran t o p r a k l a r ı n d a hızla yayıldı. Bizans dahi uzakta o l m a s ı n a r a ğ m e n Gök-Türk baskısından k u r t u l a m a m ı ş t ı . GÖk-Türk ordu ları, Bizans'a ait kaleleri feth ettiği gibi (Kırım'da Kerç), Azerbaycan ve Kafkaslarda da istilâ hareketlerinde bulundu. 582 yılında Çin entrikaları neticesinde ikiye ayrı lan Gök-Türk devleti 630 yılına kadar Batı ve D o ğ u Gök-Türk devletleri olmak üzere iki kısımda devam etti. Doğu Gök-Türk devleti çok kuvvetli o l d u ğ u d ö n e m l e r geçirdiği gibi 615 yılında Çin imparatorunu Yen-men kalesinde kuşatmayı başardı. B u devlet 627 yılına kadar g ü c ü n ü n zirvesinde devam etmesine r a ğ m e n , şiddetli kışlar neticesinde çıkan kıtlık, k a n u n l a r ı n bozulması ve benzeri sebeplerle kısa za manda zayıfladı ve 630 yılında yıkıldı. Batı Gök-Türk devleti de komşuları üzerinde derin izler bırakarak varlığını 630 yılına kadar s ü r d ü r d ü . B u tarihten sonra hane dan ailesinden gelen beyler küçük devletçikler halinde varlıklarını 658 yılma kadar devam ettirdiler. 682 yılında kurulan ikinci Gök-Türk devleti kısa zamanda toparlandı.Eski gü c ü n e kavuştuktan sonra devrinin en kuvvetli devletlerinden biri haline geldi. 727 yılı civarında Tonyukuk ve 732, 735'te T ü r k kültür tarihinin en ö n e m l i abideleri olan O r h u n Yazıtları dikildi. Ancak, bundan sonra II.Gök-Türk devleti fazla yaşayamadı ve 742-744 yıllarında yıkıldı.
2
A H M E T TAŞAĞIL
542-630 yılları arası Gök-Türk tarihini ele almaya çalıştığımız eserimiz İki kı sımdan müteşekkildir. Birinci kısımda b ü t ü n kaynakların ışığında yukarıdaki tarih ler arasında Gök-Türk tarihini değerlendirdik. İkinci kısımda ise bu zamana kadar, bir başka dile tercümesi yapılmamış olan T'ung Tien, Ts'e-fu Yüan-kui ve Tsu-chih T'ung-chien adlı ü ç m ü h i m kaynağın Gök-Türklerle ilgili b ö l ü m l e r i n i n tercümele rini verdik. 542-630 yılları arasını esas almamızın birinci sebebi O r h u n Abidelerinin, II. Gök-Türk devleü (682-744) h a k k ı n d a nisbeten fazla bilgi vermiş olmasıdır. Diğer taraftan bu d ö n e m e ait kitabelerdeki bilgilerin siyasi tarihi açısından d e ğ e r l e n d i rilmesi R. Giraud tarafından yapılmıştır. Chang Jen-t'ang ise Tsu-chih T'ung-chien ve Ts'e-fu Yüan-kui'deki 618-744 yılları arasına tekabül eden yerlerini t e r c ü m e et miştir. L i u ise b a ş ı n d a n sonuna kadar sadece yıllıklardaki bilgilerin t e r c ü m e s i n i vermişti. Dolayısıyla 545-618 arasında Tsu-chih T'ung-chien ve Ts'e-fu Yüan-kui'in Gök-Türklerle ilgili kısımlarına d o k u n u l m a d ı ğ ı g ö r ü l m e k t e d i r . Chavannes da yıl lıklardaki Batı Gök-Türk b ö l ü m l e r i n i ve Batı ülkeleri denilen T ü r k i s t a n ' ı n küçük şehir devletçiklerinin t e r c ü m e l e r i n i yapmıştı. T'ung Tien gibi bir eserin tercümesi ise hiç yapılmamıştı. B u n d a n dolayı biz, T ' u n g Tien'de ve de 545-630 yılları arasına tekabül eden metinleri, Tsu-chih T'ung-chien'de ise 545-618 yılları arasındaki vesikaları esas ala rak t e r c ü m e l e r yaptık. B u tercümeler eserimizin ikinci kısmını oluşturdu. Bu zamana kadar teşebbüs edilmemiş bir başka konu ise b ü t ü n vesikaların ışı ğında 542-630 yıllan arasında Gök-Türk tarihinin değerlendirilmesinin yapılmamış olması idi. B u sebepten adı geçen tarihler arasındaki b ü t ü n Çince vesikaları taraya rak, Gök-Türk tarihinin monografisini yapmaya çalıştık. K o n u b ü t ü n l ü ğ ü açısından eksiklik olmaması için Gök-Türkler h a k k ı n d a batı alemindeki kaynaklardan istifade etmiş eserlerden de faydalanarak, Gök-Türklerin batıda Bizans, Sasanî vs. m ü n a s e betleri faaliyetlerini de inceledik.
1-KAYNAKLAR Chou Shu: 629 yılında Ling-hu Te-feng tarafından yazılan bu eser elli ciltten oluşmakta dır. B u yıllık Gök-Türkler h a k k ı n d a bilgi veren ilk kaynak olması sebebiyle de ayrı bir ö n e m e sahiptir. 557-580 yılları arasında h ü k ü m s ü r e n C h o u h a n e d a n ı n ı n yıllı ğıdır. Ancak, Gök-Türklerin 557 öncesi h a k k ı n d a da epey malumat vardır. Ellinci ciltte müstakil Gök-Türk b ö l ü m ü mevcuttur. Burada yabancılar cildinin ilk bölü m ü n ü Gök-Türkler teşkil etmiştir. Efsanevî bilgilerle karışık olarak başlayan GökT ü r k b ö l ü m ü Buram'm kağan oluşuyla ve Çinle ilk siyasî m ü n a s e b e t kurulmasıyla birlikte tarihî vesikaları vermeye başlamaktadır. Bu yıllığın ilk sekiz cildini teşkil eden imparatorlar b ö l ü m l e r i n d e dc Gök-Türk ler h a k k ı n d a malumata tesadüf edilmektedir. Dokuzuncu ciltte prenses A-shih-na'n ı n biyografisinden başlayarak, Gök-Türk ülkesiyle ilgili b ü t ü n Çinli devlet adamla r ı n ı n biyografilerinde çok kıymetli bilgi b u l u n m a k t a d ı r . Özellikle ellinci ciltteki Gök-Türk b ö l ü m ü n d e kayıtlı kısa bazı vesikaların daha genişi söz konusu biyografi lerde mevcuttur. B u çalışmamızda C h o u Shu'nun Ting-wen Shu-chü yayınevi, T'aipei 1987 baskısını kullandık.
GÖK-TÜRKLER
3
Peİ Ch'i Shu: L i Te-lin tarafından yazılmaya başlanan bu eseri, o n u n ö l ü m ü n d e n sonra oğlu L i Po-yüe, 636 yılında tamamlamıştır. Müstakil GÖk-Türk b ö l ü m ü olmayan Pei Ch'i Shu da elli ciltten oluşmuştur. İmparatorlar b ö l ü m l e r i n d e ve şahıs biyografilerinde kısa da olsa Gök-Türklerle İlgili vesikalar vardır. Pei Ch'i h a n e d a n ı 550-576 yıları arasında h ü k ü m s ü r m ü ş t ü r . Kitabımızda Pei Ch'i Shu'nun Ting-wen Shu-chü yayınevi T'ai-pei 1987 baskısından faydalandık. Sui Shu: Seksen beş ciltten oluşan Sui h a n e d a n ı yıllığı Sui Shu 636 yılında z a m a n ı n ü n l ü devlet adamı Wei Cheng tarafından tertip edilerek tamamlanmıştır. Seksen d ö r d ü n c ü ciltte müstakil G o k - I ü r k ve Batı Gok-Turk bölümleri kayıtlı dır. C h o u Shu 50'den daha çok vesika vardır. İ m p a r a t o r l a r b ö l ü m l e r i n d e de Chou Shu'ya g ö r e daha fazla bilgi kayıtlıdır. Şahıs biyografileri ise diğer yıllıklarda ol d u ğ u gibi vesika b a k ı m ı n d a n daha zengindir. Burada Tîng-wen Shu-chü yayınevi T'ai-pei 1987 baskısından faydalandık. Pei-shih: 659 yılında L i Yen-shou tarafından yazılan Pei-shih (Kuzey tarihi) yüz ciltten müteşekkildir. Kuzey-güney h a n e d a n l a r ı (Nan-pei Ch'ao) d ö n e m i n d e 386-618 yıllarına teka bül eden kuzey h a n e d a n l a r ı ; Kuzey Wei, Kuzey C h ' i , C h o u ve Sui h a n e d a n l a r ı dö nemlerini anlatmaktadır. Doksan dokuzuncu ciltteki Gök-Türk b ö l ü m ü C h o u Shu 50 ve Sui Shu 84'ün muhteva b a k ı m ı n d a n aynısıdır. Ancak c ü m l e l e r d e bazen fark lılıklar göze çarpmaktadır. İ m p a r a t o r l a r ve diğer şahıs biyografilerinde farklı bilgi yoktur. Burada Pei-shih'nın Ting-wen Shu-chü yayınevi T'ai-pei 1987 baskısını kul landık. T'ung Tien: Gök-Türk kültür tarihi açısından en zengin malzemeyi bulabildiğimiz T'ung Tien, 801 yılında T u Yu tarafından yazılmış bir tarihi ansiklopedidir. 197, 198 ve 199. ciltlerde müstakil Gök-Türk bölümleri b u l u n m a k t a d ı r . Unvan b a k ı m ı n d a n en zengin Gök-Türk b ö l ü m ü b u r a d a d ı r . Kendisinden sonra yazılacak olan T F Y K ve W H T K gibi ansiklopedilere kaynak oluşturmuştur. Gök-Türk tarihi ile ilgili bilgiler kuruluşlarıyla beraber başlamakla birlikte 618 yılından sonraki malzeme daha bol ve teferruatlıdır. C h o u Shu, Pei C h ' i Shu ve Sui Shu'da mevcut olmayan bilgilerden bahis vardır. C h i u T'arıg Shu, Hsin T'ang Shu gibi T'ang h a n e d a n ı n ı n en önemli kaynaklarından ö n c e yazılmış olması, ona ayrı. bir d e ğ e r katmaktadır. Batılı araştırıcıların bazıları T'ung Tien'deki bilgilere değinmişlerse de hiç kimse tam olarak t e r c ü m e etmemiştir. B u sebeple T'ung Tien İ97'deki Gök-Türk, 199'daki Batı Gök-Türk b ö l ü m l e r i n i n t e r c ü m e s i tezimizin ikinci k ı s m ı n d a verilmiştir. 198. cilt 630 sonrası fetret devrine ve II. Gök-Türk dev letine aittir. B u yüzden söz konusu cildin tercümeleri koyulmamişUr. T'ung Tien'in 1935 yılı Shang-wu yayınevi, Shang-hai baskısı kullanılmıştır. C h i u T'ang Shu: Eski T'ang kitabı adını taşıyan bu yıllık, Beş hanedan (Wu-tai) d ö n e m i n d e 945 yılında L i u H s ü tarafından yazılmıştır. 200 ciltten müteşekkil bu eserin 194. cildi-
A H M E T TAŞAĞIL
4
nirı birinci kısmı D o ğ u ve II. Gök-Türki erine ayrılmıştır. Batı Gök-Türklerinin de vamında diğer küçük T ü r k boylan h a k k ı n d a da bilgi vardır. İ m p a r a t o r l a r b ö l ü m l e r i ve diğer şahıs ve diğer şahıs biyografileri çok zengindir. Aslında Gök-Türklerin menşeyinden bahsetmeyen tek yıllık budur. Ancak, 617 yılı öncesinin Sui h a n e d a n ı yıllığında o l d u ğ u belirtilmiştir. 617-907 yılları arasını ihtiva eden bu yıllıkta, 821'den sonra olaylar daha teferruatlıdır. Konumuz açısından ilgili olan sadece ilk on üç yıl (617-630) İncelenmiş ve değerlendirilmiştir. B u eserin Ting-wen Shu-chü yayınevi 1985 yılı T'ai-pci baskısından faydalanılmıştır. Ts'e-fu Yuan-kui: 1005-1013 yılları arasında yazılmış 31 asıl ve 1102 ufak b ö l ü m d e n oluşmuştur. İ m p a r a t o r u n emri ile Wang Ch'in-Jo ve Yang I başkanlığında bir heyet tarafın dan meydana getirilmiştir. B i n yıllık olaylar, çeşitli sülalelere ait vesikalar konulara göre ayrılarak ansiklopedi şeklinde bir araya getirilmiştir. Vesika ve hacim bakı m ı n d a n en geniş eserdir. B u eserdeki 545-630 yılları arasına tekabül eden bilgileri aradık ve tercüme ettik. Neticede ortaya çıkan Gök-Türklerle ilgili zengin belgeleri araştırmamızın t e r c ü m e kısmına koyduk. B u eserin 1981 yılı, T'ai-wan Chung-hua Shu-chü yayınevi, T'ai-pei baskısı kullanılmıştır. Hsin T'ang Shu: Wo Yang-hsiu ve Sung C h i tarafından on altı yıllık bir çalışma sonucunda ya zılan bu eser 1060 yılında tamamlanmış, 225 ciltten meydana gelmiştir. 215. cildin birinci k ı s m ı n d a Gök-Türkler, ikinci k ı s m ı n d a B a u Gök-Tûrkleri anlanlmışnr. Bu bilgilerin önemli miktarının T'ung T i e n 197'deki Gök-Türk bölü m ü n d e n iktibas edildiği anlaşılmaktadır. Chitı T'ang Shu'dan ayırd edilmesi için daha sonraları Hsin (yeni) yeni ismiyle birlikte zikredilmiştir. B u yıllıkta da konu muzla ilgili olan (617-630) yılları arasındaki bilgileri değerlendirdik. Hsin T'ang Shu, C h i u T'ang Shu'da olmayan bazı bilgileri ihtiva ederken, onda olan bazı bilgilerden ve de biyografilerden bahsetmemetedir. B u eserin 1985 yılı Ting-wen Shu-chü yayınevi, T'ai-pei baskısından faydalanılmıştır. Tsu-chih T'ung-chien: Çin tarihinin en ö n e m l i kronolojik kaynağı olan bu eser 294 cilt halinde Ssu Ma-kuang tarafından 1085 yılında bitirilmiştir. M . O. 403-m. s.959 yılları arasını ih tiva eden çok zengin bilgilerden meydan gelmiştir. Müellif on dokuz yıllık çalışma sırasında 320'den fazla kitaptan faydalanarak, hadiseleri kronolojik sıraya göre dizmiş ve güzel bir üslupla anlatmıştır. Özellikle kaybolan bir çok vesikayı burada bulmamız eserin değerini çok daha artırmaktadır. 545-630 arasına tekabül eden devrede yıllıklarda b u l a m a d ı ğ ı m ı z bir çok vesi kaya burada tesadüf ettiğimiz için bu devre ait kayıtların tercümesini ikinci kısımda verdik. B u eserin 1935-1987 yılı, Hua-shİh yayınevi, T'ai-pei baskısı kullanılmıştır. T'ung Chih: Cheng Ch'iao tarafından 1150 yılında yazılmışur. Gök-Türklere ait çok kısa bir soy kütüğü kısmı vardır. B u eserin de T'ung Tien'den etkilendiği anlaşılmaktadır. Eserimizde 1935 yılı Shang-wu yayınevi, Shang-hai baskısı kullanılmıştır.
GÖK-TÜRKLER
5
Wen-hsien T'ung-k'ao: M a Tuan-lirı tarafından 1254 yılında yazılmış; ancak 1319'da yayın lan a bil m iş tir. 348 ayrı cilde sahip olan bu eserin 343. cildi Gök-Türklerle ilgilidir. T'ung T i en'i kendisine misal alan eserlerdendir. 1935, Shang-wu yayınevi, Shang-haİ baskı sından faydalanılmışur.
2- K A Y N A K L A R ÜZERİNDE ÇALIŞMALAR Batı ilim aleminde her zaman ilgiyle takip edilen şarkiyat araştırmaları, coğrafi keşiflerin yapılması, İlim ve teknikte ilerleme neticesinde XVIII. yüzyıldan itibaren büyük bir hız kazanmıştır. Yeni bulunan yerler, Uzak D o ğ u , Hindistan ve Orta D o ğ u milletleri ü z e r i n e araştırmalar s ü r e r k e n dikkatler Orta Asya T ü r k tarihine çekilmeye başlamıştır. Çin yılhklarmdaki bilgiler bu hususta başı ç e k e r k e n , eski Grek ve L a t i n kaynaklan, daha sonra A r a p ç a ve Farsça eserler b u n l a r ı takip ediyordu. Şarkiyatçılar (Orientalist) büyük bir hızla b u n l a r ı incelemeye koyulmuş lardı. Gök-Türk tarihi ile ilgili Çin kaynaklarına dayalı ilk a r a ş ü r m a 1756-58 yılla r ı n d a , |.De Guignes tarafından Fransa'da yapıldı (Histoire Generale des Huns, des Turcs, des M o n g o l et des Autres Tartares Occidentaux, Paris, 1756-58, 5 cild; T ü r k ç e tere. Hüseyin Cahit Yalçın, istanbul 1325h). Z a m a n ı n ı n ş a r ü a r m d a oldukça iyi sayılan bu eser çok g e ç m e d e n ilmî değerini yitirmiştir. Sinoloji a l a n ı n d a k i ge lişmeler ve diğer araştırmalar, De Guignes'in vardığı neticelerin hatalı o l d u ğ u n u , Çince isimlerin yanlış o k u n d u ğ u n u göstermiştir. Gök-Türk tarihi ü z e r i n e banda yapılan ikinci büyük çalışma, N.Yakinef Biçurin'in "Sobreniye Svediy o Narodah Obitavşih v Sredney A z i i v Drevneye Vremena" (Sanktpeterburg, 1851; 2. baskı 1950 Moskova-Leningrad) adlı eseridir. Daha çok yıllık ve ansİklopedilerdcki Gök-Türk b ö l ü m l e r i n e dayalı olarak yapılan 12. yüzyıla kadar O r t a Asya ile ilgili çalışmada Çince o k u m a h a t a l a r ı n ı n y a n ı n d a Batı GökT ü r k kağanı Tardu'yu 480'li yıllarda yaşamış g ö s t e r m e k gibi bir çok hatalara dü şülmüştür. A n s i k l o p e d i k eserlere dayalı ç a l ı ş m a l a r a bir misâl de St.Julien'in eseri (Documents sur les Tou-kioue, J A , 1874 ve de kitap olarak Paris 1877)'dir. Yakinef ile istişare halinde, 1726 yılında meydana getirilmiş olan Pien-i-üen adlı ansiklope diye bağlı olarak, yıllıklardan iktibaslarla Gök-Türklerle ilgili bilgileri t e r c ü m e ede rek yayınlamıştır. B u eserde de bir çok t e r c ü m e , filolojik ve tarihle ilgili hatalara rastlanmaktadır. X I X . yüzyılın s o n l a r ı n a d o ğ r u O r t a Asya'ya karşı şarkiyatçılar ve diğer i l i m adamları arasındaki ilginin artuğı görülmektedir. B u sıralarda Orta Asya'nın iç ke simlerine gezi kazı ve benzeri araştırma gezilen terdp edilirken, i l i m dünyası bir büyük keşfe daha sahne oldu. 1728 yılında isveçli subay Strahlanbcrg tarafından i l i m alemine ihbar edilen O r h u n Abidelerinin o k u n m a s ı 1893 yılında vuku bul m u ş t u r (W.Thomsen, L'Inscriptions de l'Orkhon dechifrée, M S F O u , V , 1896) GökT ü r k ve T ü r k tarihinin en önemli yazıdan olan bu kitabelerin o k u n m a s ı Gök-Türk araştırmalarında yeni bir çığır açmıştır. Yazıtlardaki özel isimlerin okunup, açığa çıkmasıyla, bir çok Çince ismin, u n v a n ı n T ü r k ç e karşılığını tesbİt etmek m ü m k ü n o l m u ş t u r . Ayrıca II. Gök-Türk devleti d ö n e m i y l e ilgili teferruatlı malumat elde
6
A H M E T T AŞ AĞIL
edilmiştir. B u n d a n birkaç yd sonra Gök-Türk deyimi ilk defa kullanılmıştır. (W. Bang, Ü b e r die Köktürkische Inscrift auf der Süd Seite des Kül Tegin Denkmals, Leipzig 1896). Aslında kitabelerin okunması gibi ö n e m l i bir gelişme Türkologların ç o ğ u n u GÖk-Türkler üzerine araştırma yapmaya sevketmiştir. B u zamana kadar sa dece sinologlar tarafından yapılan araştırmalar ö n planda iken artık Gök-Türklerin kendi dilleriyle yazdıkları kitabeler ö n e m kazanmışür. Ancak kitabeler taşıdıkları b ü t ü n bu kıymetlerine r a ğ m e n yine de Gök-Türk tarihi için yetersiz kalmaktadır. Özellikle 542-630 arasındaki devreye ait kayıtlar son derece azdır. B u n u kitabelerin o k u n m a s ı n ı n a r d ı n d a n yazılan E.Chavannes, "Do cuments sur les Tou-kioue Occidentaux, Petersburg 1903 (2. baskı Paris 1941)" adlı eserden anlamak m ü m k ü n d ü r . Chavannes, Batı Gök-Türkleri h a k k ı n d a vesika lar adlı bu eserinde ağırlığını 627 yılından sonraya vermek ü z e r e yıllıklardaki Batı Gök-Türklerine ve Türkistan'ın küçük şehir devletlerine ait metinlerin tercümesini vermiştir. Chavannes'ın eseri her b a k ı m d a n De Guignes, Yakinef ve Julien'in araş t ı r m a l a r ı n d a n daha d o ğ r u ve sağlam temellere o t u r m u ş t u r . Diğer taraftan Grek kaynaklarındaki Gök-Tûrkler h a k k ı n d a k i bilgilerle mukayese etmiş olması esere ayrı bîr değer katmaktadır. Fakat, Batı Gök-Türkleriyle ilgili vesikalar muhtevalı bu eserde 618 yılı önce sine ait eksik vesikalar vardır. Özellikle Batı Gök-Türk ülkesine gitmiş veya alakalı şahsiyetlerin biyografilerinin tercüme edilmemesi eksikliktir (P'eİ C h ü , Ts'ui P'eng, Wei Chie ve benzeri). Bunun y a n ı n d a kendisinin esas kabul ettiği C h i u T'ang Shu ve Hsin T'ang Shu'dan çok ö n c e yazılmış olan T'ung Tien gibi çok önemli bir eseri tercüme etmemiştir. Kronolojik vesika b a k ı m ı n d a n en zengin eser Tsu-chih T'ungchien'deki bilgileri de t e r c ü m e etmemiştir. Ancak, Chavannes'ın kendisi de yıllık lardaki vesikaların eksik olduklarını g ö r m ü ş ve daha sonra Ts'e-fu Yüan-kui'e dayalı olarak "Notes Additionelles sur les Tou-kioue Occidentaux, Petersburg 1903" adlı eseriyle telafi etmeye çalışmıştır. Burada da 618 yılı öncesi eksiktir. B u tarihten ön ceki vesikalar t e r c ü m e edilmemiştir. Bununla birlikte bazı isimlerin hatalı okun muş olmasına r a ğ m e n yukarıda söylediğimiz gibi Gök-Türk tarihi h a k k ı n d a o za mana kadar yapılmış en iyi çalışmadır. 1915 yılında yine Fransız P.Pelliot, T ü r k İsmi h a k k ı n d a ü ç sayfalık bir makale yayınlamıştır ( L ' Ö r i g i n e de Tou-kioue, N o m Chinois de Turc, T P , X V I , 1915). Gök-Türk tarihi h a k k ı n d a fazla bir şey getirmeyen bu makale, daha çok T ü r k ismi nin Çine e si ve fonetiği üzerinedir. Gök-Türk tarihi h a k k ı n d a Çin kaynaklarına bağlı olarak yapılan en hacimli araştırma L i u Mao-tsai'm eseridir (Die Chinesischen Nachrichten Zur Geschichte der Ost-Türken (T'u-küe), 2 cild, Wiesbaden, 1958). Yıllıklardaki Gök-Türklerle i l gili b ü t ü n metinlerin tercümesi esas alınmış ve Almanca'ya çevrilmiştir. B u konuda yazılanların en m ü k e m m e l i olarak kabul edilen bu eserde vesika eksiklikleri göze ç a r p m a k t a d ı r . H e r şeyden ö n c e Sui Shu'da kayıtlı bir çok biyografi t e r c ü m e edil memiştir. Fakat, bu biyografilerin bazı hadiseleri aydınlatmakta anahtar vazifesi g ö r d ü ğ ü n ü m ü ş a h e d e etmekteyiz. Dolayısıyla bu biyografılerdeki vesikalar başka hiç bir yerde yoktur ve çok önemlidir. Bundan başka Tsu-chih T'ung-chien'dc yıl lıklarda olmayan bir çok vesika vardır. T'ung T i e n özellikle unvan b a k ı m ı n d a n çok zengindir. Büyük bir ansiklopedi olan Ts'e-fu Yüan-kui de yıllıklardan daha zengin malzemeye sahiptir. B u metinlerin tercümesi yapılmamışur.
GOK.-TURKLER
7
B u n u takiben 1960 yılında R. Giraud, O r h u n Abidelerine dayalı olarak II. Gök¬ T ü r k devletini siyasî ve teşkilat y ö n ü n d e n incelemiştir (L'Empire de Turc Celestes, Paris 1960). 1968 yılında Macaristan'da H . Ecsedy, "Trade and War Relations Between the Turks and China in the Second half of the VTth Century" (Acta Orientalia, X X I , Budapest, 1968) adlı makalesiyle 545-589 yılları arasındaki Gök-Türk - Çin ticarî ilişkilerini tetkik etmiştir. Sadece yılhklardaki Gök-Türk b ö l ü m l e r i ve Tsu-chih T'ung-chien'deki bilgiler esas alındığı, biyografiler kullanılmadığı için yetersiz ol d u ğ u noktalar b u l u n m a k t a d ı r . Gök-Türk d ö n e m i hanedan yıllıkları olan C h o u Shu, Sui Shu, Hsin T'ang Shu'daki bilgiler, L i u î-t'ang tarafından Pien-cheng Yenchio Suo dergisinin (Taipei, 1981) 12. sayısında açıklanmaya çalışılmıştır. B u müel lif Sui ve Hsin T'ang Shu'daki Batı Gök-Türk bölümlerinin açıklamalarını aynı der ginin 14. sayısında yapnıışnr(1983). Uygurca ve Moğolca isimlerle Gök-Türk isim lerinin Çincelerİni mukayese ederek neticeye varmak istemiş ise de başarılı olduğu kabul edilemez ç ü n k ü , Uygurca'da kullanılan (Beşir, Hasan gibi) Arapça isimlerle karşılaştırma yaparken, fonetik benzerliklerden çözüm yolları ararken pek çok ha taya düşmüştür. Taiwan'da yapılan bir diğer araştırma L i n En-hsien'in T'u-chüe Yen-chio, Tai pei, 1987 adlı eseridir. L i u Mao-tsai'm eserinden sonra en hacimli eser sayılabilir. Ancak, yazar b ö l ü m l e r e ayırdığı konu başlıklarında sık sık aynı bilgi ve konuları tekrar etmektedir. Bunun yanında yılhklardaki Gök-Türk b ö l ü m l e r i n e bağlı kalmış ve biyografilere, imparatorlar b ö l ü m l e r i n e o l d u k ç a az m ü r a c a a t etmiştir. Ayrıca yapuğı soy kütüğü listesinde eksikler vardır. Gök-Türklerle ilgili Çin kaynaklarına dayalı son araştı i m a J a p o n T. Hayashi ta r a f ı n d a n yayınlanmıştır ("Development of a Nomadic Empire", Bulletin Ancient and Orient Museum, X I , Tokyo, 1990). 618 yılı sonrasını incelemeyi hedefleyen bu makalede, aslında Gök-Türk - Çin ticaret ilişkileri ele alınmaya çalışılmıştır. Ancak, Çin kaynaklarının Sui i m p a r a t o r l u ğ u n u n sonunda isyanlar çıkması (616-617) ve bazı asi Çinli devlet adamlarının Gök-Türklere bağlanmasını Gök-Türklerin kuvvet lenmesinde asıl sebep olarak göstermektedir. Halbuki Çin yıllıkları dahi bu sırada kuzeye çıkan Çİnlİ asi devlet adamlarına kağanın bizzat asker verdiği, Gök-Türklere teslim olan halkın ise dağların vadilerin arasında yaşadığı ve hiç bir askerî faaliyet göstermediklerini anlatmaktadır. Ü l k e m i z d e Gök-Türkler h a k k ı n d a ilk ilmî çalışma A . M . V . G a b a i n tarafından yayınlanmıştır ( K ö k t ü r k l e r i n tarihine kısa bir bakış, D T C F , I I / 5 1944 ve dc VIII/3,1950). Daha ziyade kitabelere bağlı olarak II.Gök-Türk devletinin ele alın maya çalışıldığı bu makalede I. Gök-Türk devleti d ö n e m i n e ait çok kısa malumat vardır. Buna r a ğ m e n Gök-Türklcrin Çinle ilk siyasî temas k u r m a s ı n ı 556 yılına koymak gibi büyük karışıklıklar yapılmıştır. Rus Yakincf ve Fransız Julien'in eserlerine ve arkeolojik kazılara dayalı çalışma lardan faydalanmak suretiyle A.N.Kurat, bir makale yayınlamıştır (Göktürk Kağan lığı, D T C F , X , 1-2, 1952). Bizzat Çince metinlerden faydalanmadığı anlaşılan Kurat, eserlerini kullandığı Julien ve Yakinefin hatalarını tekrar etmiştir. Mesela 545 yılı, 535 olarak gösterilmiş; Tardu 4 8 0 ü yıllarda yaşamış gibi bariz karışıklıklar tekrar edilmiştir. Ayrıca I. GÖk-Türk devleti 552-588 yılları a r a s ı n d a varlığını s ü r d ü r m ü ş olduğu; sonra Doğu Gök-Türkleri anlatılırken Tou-lan Kağan ile Ch'i-min Kağan
8
A H M E T TAŞAÖIL
aynı şahıs olarak belirtilmiş tir. Kao-ch'ang'lılar da yine Yakinef ten iktibaslı ve hatalı olarak Uygurlar olarak izah edilmiştir. Bunlar gibi bir ç o k yanlış tarihlere ve isimlerin karıştırılmasına tesadüf edilmektedir. Ü l k e m i z d e Çince metinlere dayalı ilk Gök-Türk tarihi çalışması B . O g e l tara fından (Doğu G ö k t ü r k l e r i H a k k ı n d a Vesikalar Notlar, Belleten, 81, 1957) yayın l a n m ı ş t a . C h o u Shu ve Sui Shu'daki Gök-Türk b ö l ü m l e r i n i n menşeyle ilgili kısım larındaki efsanevî rivayetler B u m ı n z a m a n ı n a kadar t e r c ü m e edilerek açıklanmış tır. Çok iyi izahatların yapıldığı bu makalede diğer T ü r k boyları, Moğol kabileleri ve Hun'larla olan ortak noktalar mukayese edilerek tesbit edilmiştir. Ogel'in mese leye vakıf o l d u ğ u kolayca anlaşılmaktadır. Ancak C h o u Shu' 50'deki ilk satırda A shih-na kabilesini ilk yenen devletin adı belirtilmeyerek k o m ş u devlet (Lİn-kuo) ifadesi kullanılmıştır. Ogel, burada komşu a n l a m ı n a gelen L i n karakterini devlet adı olarak d ü ş ü n m ü ş sonra yerini aramış ve bulamadığını belirtmiştir. L i u Mao-tsaiin bu geniş t e r c ü m e s i n i n eksiklerini farkeden Ogel, doktora öğ rencisi Changjen-t'ang'a, Tsu-chih T'ung-chien ve Ts'e-fu Yüan-kui'dekİ bilgilerin tercümesini yapUrtmıştır (Doğu Göktürkleri, doktora tezi, özel baskı Taipei, 1968). Chang Jen-t'ang, 618-742 yılları arasına tekabül eden devrede ağırlığı Tsu-chih T'ung-chien olmak üzere bazen Ts'e-fu Yüan-kui'deki belgeleri kullanmak suretiyle Türkçeye t e r c ü m e etmiştir. Burada 542-618 yıllan arasına dokunulmamışta-. T'ang h a n e d a n ı resmen 618 yılında k u r u l m u ş t u r ; Fakat, bunun isyan hareketi bir-iki yıl ö n c e başlamıştı. B u yüzden, 616 yılından itibaren t e r c ü m e l e r e başlamış olması k o n u b ü t ü n l ü ğ ü açısından iyi olacaktı. Ç ü n k ü bu devrede GÖk-Türklerin Çin'e yardımları vardır. T'ang h a n e d a n ı , daha k u r u l d u ğ u sırada yok olmaktan bir GökT ü r k tegini Ta-nai sayesinde kurtulmuştur. Bunlara ait malumat b u l u n m a m a k t a d ı r . Diğer taraftan 618 s o n r a s ı n a ait Ts'e-fu Yüan-kui'deki belgelerin hepsinin tercü mesi verilmemiştir. Üstelik Gök-Türklerİn askeri ve siyasî alanda ü s t ü n oldukları d ö n e m e ait vesikaların verilmemesi de dikkat çekicidir.
I. KISIM I - GÖK-TÜRKLERİN MENŞEİ M E S ELESİ 1 - Çıktıkları Yer Mes'elesi ve Asıl Yurtları Gök-Türklerİn menşeini anlatan kaynakların hepsi efsanelerle karışık bilgilerle başlamaktadır . B u durum araştırıcıların işini daima zorlaştığı gibi daha farklı gö rüşlerin ortaya atılmasına da sebep olmuştur. Genellikle araştırıcılar kendilerinin üzerinde çahşnkları vesikalara göre neticelere varmışlardır. Aslında Gök-Türklerin menşei ile ilgili b ü t ü n kaynak metinleri g ö z ö n ü n e alınsa bile kesin neticeye ulaş mak çok zordur. Metinlerdeki bilgilerin tam olarak değerlendirilmesi, yer isimle rinin tesbiti tarihlemelerinin yapılabilmesi neticesinde kesin bir fikre ulaşmak yine de m ü m k ü n değildir. Gök-Türklerin menşei konusunda ortaya çıkan en belirgin ve isabetli s o n u ç 542 yılına kadar Altay dağlarının güney eteklerinde yaşıyor olmaları, b ü t ü n Çin kaynaklarının ittifakla bildirdiği üzere Hun'lardan gelmeleri ve onların kuzeyinde b u l u n m u ş olmalarıdır. 1
2
Her ne kadar rivayetler ve efsaneler bir takım bilgileri naklediyorlarsa da menşeyle ilgili b ü t ü n vesikaların iyice tetkik edilmesi gerekmektedir. Bundan dolayı bü tün metinlerin tercümesi yapılarak bilgilerin belirli bir şekilde tasnif edilmesi daha uygun düşmektedir. Gök-Türklerin menşei h a k k ı n d a k i kaynaklara topluca baktığımızda göze çar pan ilk büyük özellik H u n l a r m soyundan geldiklerine dair ifadelerdir Dolayısıyla Gök-Türklerin H u n l a r d a n inmeleri h a k k ı n d a hiçbir ş ü p h e yoktur. H u ular a bağ lanma konusunda i k i ayrı kayıt b u l u n m a k t a d ı r . Bunlardan birincisi " H u n ' l a r ı n başka bir soyu (kolu, kabilesi)" ifadesidir. Bundan daha çok Gök-Türklerin Huıı'lara bağlı oldukları sonucu ortaya çıkmaktadır. İkinci kayıt üç ayrı ifade: "Hunlarm kuzey boyu, H u n l a r m kuzey bölgesinde oturma, Suo ülkesi k i , bu bölge H u n ' l a r ı n kuzeyinde bulunuyordu" şeklinde bildirilmektedir . 3
1
5
6
Batı D e n i z i n i n sağında, yani batısında veya yukarısında kuzeyinde oturur l a r d ı . "Batı Denizinin kuzeyi, batı tarafları ile Altay Dağlarının g ü n e y i n d e yaşar7
' M e n ş e y k ilgili b ü t ü n metinlerden sadece CTS 194 Gök. Böl. , s. 5153, efsaneyle b a ş l a m a m a k t a d ı r ; ancak. Gek T ü r k l e r i n daha öncesinin SS 84 t; kayıtlı C c k - l u r k bol. de m e v e u ı c l d u g u m ıçaıet edilmiş tir. CS 19 Yü Wcn-tse bio., s. 454; B u bilgi sadece burada bulun m a k t a d ı r . C S 50 Gök. b ö l , .s., 909; PS 99 Gök.böl. s. 3285; T T 197, 1067 c; TFYIÎ 958, 23a; T C 636, l c ; W H T K 343, 2687a; H T S 215a Gök. böl., s. 6028. B u ifadenin b u l u n d u ğ u yerler; CS aynı yer; PS aynı yer; T T 197 aynı yer; T F Y K 958 23a, 967 8a, b; VVHTK aynı yer. ? H T S 215A Gök. Böl. i . 6028; T F Y K 956, 31a; T T 197, 10S7c. Burada Batı D e n i z i (Msi-hai) tabiri Turfan y a k ı n ı n d a k i Elsin Göl bataklıkları için kullanılmıştır, bkz. S. G . Klyaştorny-V. A . Livsic, "The Sogdian (nscription of B u ğ u t". Açta Orieıılalia, 1972, s. 71. 2
3
1
ü
7
SS 84 Gök. böl., T T 197, T F Y K 956 ve W H T K 343'de Batı Denizi (Hsi-hai)'ııirı kuzeyi gösterilirken, sadece PS 99'de sağ yani batı tarafına işaret edilmiştir. Altay Dağlarının g ü n e y etekleri tabiriyle uyuşması b a k ı m ı n d a n P S ' m n haricindeki kayıtları daha d o ğ r u buluyoruz.
AHMET
10
TASAGİL
lardı" şeklinde kaynakların hemen hepsinin büyük bir ö n e m l e işaret ederek verdik leri bölge genel olarak bakıldığında merkezi oluşturmakladır. Daha sonraları bah sedilecek olan Ö t ü k e n ' i n beş yüz l i (267 km) baüsındaki yer r u h l a r ı n a kurban su nulan yer ile de tamamen uyuşmaktadır. Diğer laraftan arkeolojik araştırmalarda ele geçen malzemeler Altay Dağlarının güney eteklerinin M.S. 450'li yıllardan iti baren Gök-Türklere yurt vazifesini yaptığım teyid etmektedir . 8
9
Netice olarak kaynaklardan açık bir şekilde anlaşıldığı ü z e r e Gök-Türkler, H u n l a r ı n bir kolu i d i . Ö n c e kuzeyde bulunuyorlardı ise de, sonradan Altay Dağla r ı n ı n güney eteklerine yerleştiler. O n l a r ı n yerleştiği bu bölgeyi Turfan'm kuzeyi ve Etsin Göl bataklıklarının bansı ile sınırlayabiliriz. Gök-Türklerin menşeyi mesele sinde Altay dağlarının güney eteklerini merkez olarak kabul ettikten sonra efsanevi bilgilere g e ç m e d e n ö n c e Suo ülkesi tâbirini biraz açarsak; CS'dan itibaren PS, SS, T T , T F Y K v e W H T K g i b i kaynakların ifadesine göre Suo ülkesi H u n l a r ı n kuzeyinde idi. B u kayıttan sonraki bilgiler efsanevîdir. Suo ülkesini B. Oğel, T a b g a ç l a r m ata ları olan So-t'ou kabilesiyle ilgisi o l d u ğ u n u s ö y l e r k e n . L i u Mao-tsai, Moğol Hsienpi kabilesiyle bağlantısı o l d u ğ u n u ileri s ü r m ü ş t ü r . Bize g ö r e tamamen H u n l a r ı n kuzeyi olarak g ö s t e r i l e n b ö l g e n i n Altay d a ğ l a r ı n ı n kuzeyi, Yenisey n e h r i n i n kaynaklarının b u l u n d u ğ u geniş havzanın olması gerekmektedir. B u konu ile ilgili efsanede belirtildiği gibi fazla soğuk olması, Abakan, Tuva, Yenisey gibi nehir lerden bahsedilmesi fikrimizi kuvvetlendirmektedir. H u n l a r ı n o l d u k ç a d o ğ u s u n d a bulunan Moğol Hsİen-pi'ler ve Çin'deki Tabgaç'larla bağlantısı olamayacağı açıktır. Zaten kelimelerin çince yazılışı tamamen farklıdır. 10
11
2 - Menşeyle ilgili Efsanevî Rivayetler Kaynak metinlerimizde karşımıza Gök-Türklerin menşeyi h a k k ı n d a iki efsane ç ı k m a k t a d ı r . Birincisi kurttan t ü r e m e , ikincisi yukarıda bahsettiğimiz Suo ülke sinden neşet etme hadisesidir. Her ne kadar gerçek dışı olaylarla bezenmiş'iseler de, bilgilerin tetkiki için efsanelere göz atmak d u r u m u n d a y ı z . Ç ü n k ü bunlarda ge çen yer isimlerinden ve tarihi şahsiyetlerden bazı ip uçları yakalama imkanı vardır. Ayrıca daha sonra Orta Asya'nın ve z a m a n ı n dünyasının en büyük devleti haline gelen Gök-Türk devletinde efsanelerde geçen kurt (Böri ve A-shih-na) isimlerini taşıyan şahsiyetler olacaktır. Böri ismini taşıyan teginler ve küçük kağanlar vardır. A-shih-na İsimli prenses b u l u n m a k t a d ı r . Dİğer taraftan k a ğ a n l a r ı n muhafız kıta sında bulunanlar, sadece A-shih-na ailesinden geliyordu ve bunlar kendilerine "börü (Çince Ftı-li, bazen Pu-li)" diyorlardı. A-shih-na, bilindiği gibi aynı zamanda Gök-Türk h a n e d a n ı n ı n kabile adıdır. Efsaneye g ö r e A-shîh-na kabilesi Etsin Göl bataklıklarının kuzey tarafında bulunuyor iken komşu bir d e v l e t i n ' saldırısına 12
3
B
B u konu h a k k ı n d a k i en açık bilgi T F Y K 9 6 1 , 21b'de kaydedilmiştir.
9
B u konuda bkz. S. V . Kisclev, Drevnjaja Istoıiya Sibiri, 1951 ve de A . B e r n ş t a m , Socialno-ekonomiçeskiy stroy O r h o n o - E n i s e y ş k i h tyurok V I , V I I , Moskova-Leningrad, 1946'dan naklen A . N . Kurat, Gök-Türk Kağanlığı, D i l ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, X , 1-2, a. 6. ı u
B . Ögel, D o ğ u Göktürkleri, s. 99.
11
L i u , II, s. 489 not 8.
1 2
Efsanelerin kayıtlı o l d u ğ u metinler: C S 50 Gök. böl., PS 87 Gök. böl., SS 84 G ö k . böl.; TT 197 ve T F Y K 3')6 961 dır Ç ı ğ ı r taraftan Orta Asya tarihinde ^ u - s ı ı ı ı , Kae-'.h e ve H c i i n - p i gibi kavimlerde de kurtla ilgili efsanevî rivayetler mevcuttur, bu konuda tafsikn bkz. B. Ogel, Türk Mitolojisi, Ankara, 1987, s, 13, 14, 18, 22-23. l s
Komşu u l k i " t a b ı n kaynaklarda çince r l ı r a k "Lın-ku-.: şeklinde kaydedilmiştir Ayrı-a bkz. L i u , 1, 5. 5. L i n k o m ş u , sınır, kuo ise ülke devlet gibi anlamlara gelmektedir, bkz. L i a n g Shih-ch'iou, Clıinese
[1
CÖK-TÜRKLF.R
uğradı. Mağlup olan kabile tamamen yıkılıp yok oldu. Sadece o n yaşında bir erkek çocuk haricinde insanların hepsi ö l d ü r ü l d ü . Erkek çocuk küçük o l d u ğ u için asker ler ö l d ü r m e y e kıyamadılar, ama kollarını ayaklarını kesip bir bataklığın içine atlı lar. B u esnada bir dişi kurt ortaya çıktı. Çocuğu ede besleyip ölmesini ö n l e d i . Ha yatta kalan çocukla kurt m ü n a s e b e t kurdular, kurt hamile kaldı. B u sırada o komşu ülkenin h ü k ü m d a r ı , ç o c u ğ u n hayatta o l d u ğ u n u duyunca, yeniden adam g ö n d e r e rek ö l d ü r t m e k istedi. Tam o vakitte Kurt ruhlar tarafından haberdar edildi. Gön derilen kişi ç o c u ğ u n y a n ı n d a kurdun o l d u ğ u n u da g ö r ü n c e ikisini beraber öldür mek istedi. Fakat kurt ruhlar tarafından haberdar edildiği için harekete geçerek, Turfan (Kao-ch'ang) ülkesinin kuzey b a t ı s ı n d a k i ' d a ğ a kaçtı. Dağın yukarısında bir mağara vardı. Mağaranın içine vardığında düz geniş ve bol otlu bir yer ile karşı laştı. D ö r t tarafı dağlarla çevrili idi. Kurt burada saklanarak on erkek çocuk do ğ u r d u . O n erkek çocuk büyüyünce dışarıdan evlendiler. Bundan sonra her birinin soyadı oldu. İşle A-shih-na bunlardan biridir. Oğul torun çok sayıda artarak birkaç yüz aileye ulaştılar. Bir kaç nesil geçtikten sonra beraberce m a ğ a r a d a n çıkıp, j ı ı a n juan'lara vassal olarak, Altay Dağlarının güney eteklerinde demir işleriyle uğraştı lar. B u sırada başlarında A-hsien Şad bulunuyordu . Altay Dağlarının şekli miğfere benzediği için miğfere de onların dilinde T'u-chüe d e n i l d i ğ i n d e n onların unvanı bundan sonra T'u-chüe oldu. 4
15
Diğer efsane ise yukarıda da bahsettiğimiz Suo ülkesiyle başlamaktadır: Gök¬ Türkler ö n c e Hunharın kuzeyindeki Suo ülkesinden çıktılar. O boyun büyük insan larına A-p'ang-pu denir; büyük-küçük on yedi kardeş idiler. Onlardan birine İ-chihni-shih-tou derler ki; kurttan d o ğ m a d ı r . A-p'ang-pu ve diğerlerinin karakterleri ap talca o l d u ğ u n d a n onların ülkesi yıkıldı. Nİ-shih-tou'nun çok başka bir havası vardı. Oyleki rüzgar ve y a ğ m u r u devlet hizmetine çağırabilirdi. Yaz ruhunun ve kış ruhu nun kızları olduğu söylenen iki kızla evlendi. Bu k a d ı n l a r d a n birisi hamile kaldı ve d ö r t erkek çocuk d o ğ u r d u . Ç o c u k l a r d a n biri değişip beyaz ö r d e k oldu"'. O n u n ülkesi A - f u suyu ile C h i e n suyu a r a s ı n d a bulunuyordu ve unvanları Ch'i-ku (Kırgız) idi. Onlardan başka birinin ülkesi Ch'u-che (Yenisey) Suyu k e n a r ı n d a İdi. Yine onlardan birisi Clüen-ssu-ch'u-che-shih D a ğ ı n d a (Batı Sayan) oturuyordu. B u büyük o ğ l u n u n adı i d i . D a ğ m yukarılarında A-p'ang-pu neslinden olanlar yaşı yordu. Burada çok kış o l d u ğ u n d a büyük oğul ateş çıkararak onları besledi ve bu şekilde hepsine yardım etti. B u y a r d ı m ı n d a n dolayı büyük ogula reislik sundular. 17
ı s
19
English D k l i o n a r y , T a i p e i 1986, s, 1129; Ö ğ e ) , bunu Liıı ülkesi olarak d u ş u n u p yerini a r a m ı ş ise de, tesbit e d e m e d i ğ i n i belü ınıişıir, bkz. aynı makale, s. 103, 104. 1 4
K u r d u n Elsin Göl b a t a k l ı k l a r ı n d a n kaçtığı yön konusunda sadece C S 50 G ö k . böl., s. 907 de ku zeyi belirtilirken, SS 34 Gök. Böl.. TFYK 956, 31b, T T 197-1067c, PS 87, W H T K 343'daki metinlerde kuzey-balı olarak g e ç m e k t e d i r . Coğrafî a ç ı d a n b a k ı l d ı ğ ı n d a ve CS haricindeki k a y n a k l a r ı n sarihliği yoz ö n ü n e a l ı n d ı ğ ı n d a kuzey batı ifadesinin daha d o ğ r u olacağı anlaşılmaktadır. Aslında Turfan civan Orta Asy.ı Türk tarihi h e y u n c i h ı r devirdi cnemli bir y^re zıhıy. e l m u ş t u r . Tarihi gelişimi için (afetleri bkz F Pelliot, "Kao-tch'ang, Qpço, Hou-tchou et Qara-Khodja, )A, 1912, s. 579-603 ve de M . Ö z e r d i m , "Çin Kaynaklarına G ö r e Çin T ü r k i s t a n ' ı n ı n Şehirleri", D T C F , X , 1-2, 1952, s. 161-162. 1 5
A-hsien Şad'la ilgili bilgi sadece SS 84 Gök. böl., s. 1864 ve PS 99 Gök. Böl. s. 3285'de bulunmak
ladır. 1 6
Bkz. yuk. not 3.
1 7
A-fu S u y u n u n Abakan n e h r i ile ilgisi konusunda bkz. E . H i r t h , Nachıvorte Zuı tnuchrift des Tonjukuk, 42f; L i u 1-t'ang, ' T ' u - c h ü e C h ü a n K'ao-chu", Pieıı-cheng, 12, 1981, s. 42. Ubssa Göl ü ile aynı lığı konusunda bkz. L i u , II, s. 489; O g c l yerini tesbiı e d e m e d i ğ i n i belirtiyor, s. 103. l M
K e m N v h r i ' n i n karşılığı, ayrıca bkz. Ö g e l , aynı yer; Lİu, ayın yer.
1 9
Bkz. L i u , II, 1.490.
A H M E T 1 VŞAĞ1L
Unvanı da Na-tou-liu(lu) Şad idi. Na-iou-liu'nun on karısı vardı. Doğan çocukların hepsi kendi annelerinin kabile isimlerini aldılar. A-shih-na, o n u n en küçük karısı nın oğludur. Na-tou-liu ö l d ü ğ ü zaman on ana oğulları arasından birini reis seçmek istediler. Bunun İçin büyük ağaçların b u l u n d u ğ u bir yerde t o p l a n ı p , ağaçlar tara fından en yükseğe zıplayacak olanın reis olarak seçilmesine karar verdiler, ismi A shih-na olan k a d ı n ı n oğlu gençti ve en yükseğe o atladı (zıpladı). Neticede reislik ona verildi. U n v a n ı A-hsien Şad o l m u ş t u . O n a T'u-men dediler. Boyu kalabalıklasu . 20
3 - P'ing-liang Hun'ları ve Gök-Türklerle Bağlantıları 2
22
2
2
SS ', T T , T F Y K * ve WHTK < gibi kaynaklarda kayıtlı Gök-Türk b ö l ü m l e r i n i n başlangıcını teşkil eden hadise de Gök-Türklerin menşeyini Kan su bölgesindeki P'ing-liang ile irıibatlandırmaktadır. Pek çok araştırıcı bu kaydı kesin doğru kabul e t m i ş ve G ö k - T ü r k l e r i n , P'ing-liang'lı Chü-ch'ü M e n g - h s ü n ' û n ailesinden geldiklerini İleri sürmüşıür ''. 25
2
Bu konuyla ilgili vesikalara göre "Gök-Türkler, ö n c e Kansu'daki P'ing-liang'ın çeşitli H u ' l a r ı n d a t ı d ı r (bu devirde H u adı Hsiung-nu'Iar, yani H u n l a r için kulla nılmaktadır). Soyadları A-shih-na'dır. Tabgaç (T'o-pa, sonra Wei) h ü k ü m d a r ı T'aiwu, 43!) y ı l ı n d a C h ü - c h ' ü ailesinden Mu-chien'i yenilgiye uğrattığı zaman ", liderleri A-shih-na beş yüz aile ile Juan-juan'lara sığındı. B u boyun hepsi Altay Dağ larında ikâmet etli. Altay dağlarının şekli miğfere benzediği için onların dilinde miğfer de T'u-chüe o l d u ğ u n d a n bu onların unvanı oldu". 27
28
2
Burada belirtmemiz gereken dikkat çekici bir nokta W H T K ' d a Chü-ch'ü'leri Tabgaç devleti yerine Moğol kökenli Hsien-pi'lerin devleti Chİn'in yıktığının kay2 0
B u bilgi C S S O G ö k . b ö l , s. 90S; PS 99 Gök. böl., s. 3280; T F Y K 9 5 6 , 30b, 31a, W H T K 343, l a ; T T 197, 1067, 1068'de kayıtlıdır. SS, T C , H T S gibi efsanelerden bahseden metinlerde b u l u n m a k t a d ı r . W. Ebcrhard, mcıışcylc ilgili m e ti illerden çok kısa ve karışık olarak bahsetmektedir. O daha çok hadiseleri Özet olarak ele almış, ansiklopedilerden faydalan iniştir (bkz. Çin'in Şimal Komşuları, Ankara, 1942, s. 86-88). Çin kaynakları, T ü r k a d ı n ı n a n l a m ı n ı miğfer olarak bildiriyorlar ise de Uygurca yazmalar güç-kuvvet m a n a s ı n a geldiğini açığa ç ı k a r m a k t a d ı r (bk, Y. W. K. Müller, Uigurica, II, A P A W , 1911, s. 10, 97 ve de R. Rahmeti Arat, Eski T ü r k Şiiri, Ankara, 1987, s. 388). I ıırk '.dinin anlamı ve tarihi gelişimi için ayrıca bkz Cy Nemeth Der Volksname ' T ü r k ' RCsA, 11. 1, 1927, s. 275-282; L . Bazin, "Notes sur les M o u O ğ u z e l T ü r k ", O r i e n t , V I , 2, 1953, s. 315-322; L K a fesoğlu, "Tarihte T ü r k Adı". R. R . A r a l için. Ankara, 1966. s. 306-319; A y n . M l f . T ü r k Millî K ü l l ü m , s. 4 2 ¬ 44. 2 1
2 2
M
2 1
2 5
84 G ö k . böl., s. 1863. 1 97 1067, l c . 956, 30, a. 343, l a . P'ing-liang, b u g ü n Kansu'da P'ing-liang kasabasının y a k ı n ı n d a b u l u n m a k t a d ı r .
2 i î
B k z . De Guignes, L'Histoire Des Huns..., I I , s. 253-265; O . Franke, G e s c l ü h t e , II, s. 115 vd. 190¬ 194, 111,.264, 296; ayn. mil'., Das Datum der Chinesischen Tempelin-schriftcn von Turfan, T P , 1909, s. 16 vd.; O gel, D o ğ u G ö k l ü r k l e r i s. 90-95; E . Esin, "Gök-Türklerin e c d a d ı n d a n Tsü-k'ü M c n g - h s ü n (m. 367-433) Devrinde Sanat", T ü r k Kültürü, sayı 100, yıl I X , s. 66 vd.; ayn, mlf. Antecedents and develop ment o f Budist and M a n i c h e a ı ı art in Eastern Turkestan and Kansu, istanbul 1967; L i u bu konuda hiç bir yoruma kan İ m a d a n sadece isimleri açıklamaya çalışmıştır, bkz. I, s. 40, II, s. 519. 2
' Söz konusu olavın tarihi bu bilgiyi teferruatıyla veren SS, T l " , T F Y K ve W H T K ' d a verilmemiştir. Diğer taraftan M M Slıû 1A, s. 8 9 , 4 B , s. 93, T C T C 123. >. 3874. 2 8
C h ü - c h ' ü T ü r k ç e asıllı bir kelimenin Ç i n c e yazılışıdır. H u n soylularının b ü y ü k l e r i n e bu unvan verilirdi, bkz. Ogel. Büyük H u n İ m p a r a t o r l u ğ u Tarihi T a r i h i , Ankara. 1981, I I , s. 481. 2 9
Ebcrhard, D a s T o b a reich, s. 7; Ögel, s. 9S.
GÖK-TÜRKLER
13
30
dedilmiş o l m a s ı d ı r . B u hadiselerden bahseden diğer kaynakların T'ai-wu'nun adını açıkça vermis o l m a s ı n d a n , kesin tarihini açıklamasından dolayı W H T K daki ifade doğru b u l u n m a m a k t a d ı r . Zaten sadece C h i n ülkesinin adı ara yazıda geçmek tedir ve açıklayıcı bilgi mevcut değildir. Ancak P'ing-Iiang b ö l g e s i n d e vuku bulan hadiselerde C h i n devletinin de m ü c a d e l e ettiği bilinmektedir . 31
Büyük H u n İ m p a r a t o r l u ğ u n u n zayıflayıp, y ı k ı l ı ş ı n d a n sonra bazı H u n k ü ü e l e r i Çin'e gidip, orada varlıklarını devam ettirdiler. Chao (329-351), Hsia (407-431) ve Kuzey Liang (401-439) Ç i n ' d e T ü r k k ü l t ü r ü n ü devam ettiren devlet lerdir. Lou-lan devletçiği de Turfan civarında tesis edilen bir başka H u n soyundan gelen devlettir . Kaynaklarımızın ifadesi İşte bu Kuzey Liang devletini Gök Türk lerinin menşeyi ile irtiDadandırmaktadır. PS 93'de kayıtlı bulunan Chü-ch'ü Mengh s ü n biyografisinde kayıtlı bulunan bilgilerde Chü-ch'ü Meng-hsün ve oğullarının faaliyetleri anlaulmaktadır. Zamanla u ğ r a n ı l a n başarısızlık neticesinde, bu ailenin bir kısmının Juan-juan'larla birleştiği kayıtlıdır. Ancak çölü g e ç e r k e n halkın çoğu susuzluktan ölmüş, arta kalanlar Shan-shan'da yerleşmişlerdir. Bir kısmı Turfan'da kalmış, bir kısmi da T'u-yü-hun'lara sığmmışnr. Yani Altay d a ğ l a r ı n ı n ismi metinde geçmediği gibi, bu taraflara gittiklerine dair hiç bir kayıt yoktur. B u sebeple j u a n juan'lara sığınmak üzere yola çıkan Chü-ch'ü ailesinin çölü geçtiği söylenemez. Za ten o n l a r ı n çölü geçip Juan-juan'larla birleştiklerini ileri s ü r e n Ogel, bu hadiseye tamamen kendi yorumunu kattığım açıkça belirtmiştir . A r k a s ı n d a n bir kaç yıl sonra söz konusu gurubun reisi Wu-hui, Turfan b ö l g e s i n d e gelişen olaylarda gö r ü l m e k t e , Shan-shan'a ulaştığı açıkça bildirilmektedir . 82
33
34
Netice olarak diyebiliriz ki; P'ing-liang'h Chü-ch'ü ailesinin Gök-Türklerle ilgisi sadece bir rivayettir. Öteki rivayetlerden ö n e geçen fazla kesinlik bir tarafı bulun m a m a k t a d ı r . Altay Dağlan diğer rivayetlerde de Gök-Türklcrin asıl ortaya çıktığı yer olarak belirmektedir. Zaten Wu-htıi ö l d ü k t e n sonra yerine g e ç e n kardeşi A n chou, 460'da Moğol Juan-juan'larla birleşmiştir. Diğer Chü-ch'ü ailesinin kesin ola rak nereden geldiği ve akıbeti bilinememektedir. Ancak, kuzey Ç i n ' d e H u n l a r ı n k u r d u ğ u diğer devletier gibi P'ing-liang bölgesindeki Kuzey Liang devleti ve Turfan civarı tamamen T ü r k kültürü özelliklerini taşıyordu. Gök-Türklerin, H u n l a r d a n geldiği b ü t ü n kaynaklar tarafından açıkça belirtildiği ve aynı kavim oldukları için diğer efsanelerin y a n ı n d a P'ing-liang'daki H u n l a r ı n , Gök-Türklere bağlanması son derece tabiidir. îlk ö n e m l i kaynak olan CS'daki Gök-Türk b ö l ü m ü n d e ve diğer kaynaklar PS, C T S , PCS'da zikredilmemiş olması bunun da bir rivayet o l d u ğ u ko nusundaki fikrimizi desteklemektedir. Menşeyleri konusunda yukarıda açıkladıklarımızı toparladığımızda, Altay Dağ larını, Gök-Türklerin çıktıkları ilk kesin bölge olarak söylemek d o ğ r u olacakur. Hun'larla b a ğ l a n u l a r ı tamamen açıktır. Orta Asya s a h a s ı n d a diğer kavim ve boy larda (Wu-sun, Kao-ch'e ve Moğol'larda) g ö r ü l e n kurtla ilgili efsanenin Gök-Türkierde de daha geniş olarak görülmesi ve enteresan motiflerin b u l u n m a s ı dikkat çe kici bir noktadır. 3 0
W H T K 3 4 3 , aynı yer, B u k o n u d a bkz. Pratike-, II, s. 192-193; W . M . M c G o v e r n , T h e Early Empires o f Central Asia, Chapel IIill-Norıh Carolina, 1939, s. 315-355; Kafesoğlu, T ü r k Millî Kültürü, istanbul, 1987, 66-67. Eberhard, Çin Tarihi, Ankara, 1987, s. 123-153, 164-182; McGovern, aynı yer. Ögcl, aynı makale, s. 94. PS 93 C h ü - c h ' ü M e n g - h s ü n bio., s. 3082-3086; ayrıca Wei Shu 4A, s, 89, 4B, s. 93 ve T C T C 123, s. 3874 vd. 3 1
3 2
3 3
3 4
A H M E T TAŞAĞ1L 5
Na-tou-liu* efsanelerde Gök-Türk, h a n e d a n ı n ı n ilk atası olarak tebarüz eder ken, sonra A-hsien Şad , a r k a s ı n d a n Tu-wu Yabgu gelmektedir. O n u n i k i oğlu B u m ı n (T'u-men) ve İstemi (She-üe-mi, Se-d-mi) tarihi vesikalarla kesinleşen i k i şahsiyettir. 36
37
PS 99 ve SS 84, A-hsien Şad'ı m a ğ a r a d a n çıktıkları ve Juan-juan'lara vassal ol dukları sırada lider olarak g ö s t e r m e k t e iken, CS, T T , W H T K ve T F Y K gibi kaynak lar, o n u o r m a n l ı k yerde seçimin yapıldığı mekanda bildirmekte, hatta B u m ı n ile aynı kişi o l d u ğ u n u söylemektedirler. SS 84 ve PS 99'un Büyük Yabgu (Ta Yehu)'dan bahsetmeleri de e n t e r e s a n d ı r . Büyük yabgu ile T'u-wu Yabgu aynı şahsiyet olarak g ö r ü l m e k t e d i r . H e r i k i kaynağın ifadesine g ö r e Büyük Yabgu z a m a n ı n d a Gök-Türklerin sayısı çok artarak kuvvetlenmişlerdi.
II - DEVLETİN KURULUŞUNDAN ÖNCE GÖK-TÜRKLER 1 •- Gök-Türklerin Tarih Sahnesine Çıktığı Sırada Orta Asya'nın Durumu IV. asrın sonlarına d o ğ r u Moğolistan'ın d o ğ u s u n d a bir güç olarak ortaya çıkan Juan-juan'lar, bazı H u n bakiyesi kütleleri ve Hsien-pi kabilelerini kendilerine bağ ladılar. Yine T ü r k asıllı olup kuzey Çin'de hakim olan T a b g a ç devletinin en büyük rakibi idiler. 551 yılına kadar Orta Asya'nın en büyük devleti olma özelliğini taşıdı lar. Jtıan-juan'ların, GÖk-Türkler tarafından imha edilişinden XIII. yüzyılda Cengiz H a n ' ı n onaya çıkışma kadar Moğollar, bu b ö l g e d e devlet k u r a m a m ı ş l a r d ı r . Juanjuan'ların yıkılışı, tamamen Gök-Türk devletin kuruluşuyla b a ğ l a n ü h d ı r . 386 yılında T ü r k asıllı boylar tarafından Ç i n ' d e tesis edilen T a b g a ç ( T o - p a ) devleti V. asrın ikinci y a n s ı n d a Budizm etkisiyle Türk bozkır kültürü hususiyetlerini kaybetti ve çinlileşerek W e i a d ı m aldı. 534 yılında da d o ğ u ve batı olmak ü z e r e ikiye ayrıldı. Doğu kısmı Gök-Türk devleti kurulmadan iki yıl ö n c e 550'de yıkıldı. Yerine Kuzey C h ' i devleti tesis edildi. Batı W e i devled ise 557 yılında C h o u hane danı olarak değişip ortadan kalktı. 3501i yıllarda Juan-Juan'lardan ayrılarak, M a v e r a ü n n e h i r ve Semerkand havali sinde devlet kuran Akhun'lar, başta bu bölge olmak ü z e r e , Iran ve Afganistan'da, hatta Anadolu'ya uzanan önemli tarihî akınlarda bulundular. Gök-Türk devleti ku r u l d u ğ u sırada, o n l a r ı n güney-batı k o m ş u s u oluyorlardı. Gök-Türk devleti bauya yayılırken, ilk Önce onlara çarptı. Gök-Türk-Sasanî ortak hareketi neticesinde 557 yılında yıkıldılar . 38
2 - Gök-Türklerin Tarih Sahnesine Çıkışı Gök-Türklerin h e n ü z Juan-juan'ları bozguna u ğ r a t ı p istiklâllerini kazanmala r ı n d a n ö n c e k i d u r u m l a r ı n ı çok fazla olmamakla birlikte kaynaklardan ö ğ r e n m e k 3 5
Na-tou-lu'rtun b u l u n d u ğ u metinler, C S 50, s. 908; T T 197, 1068a; T F Y K 956, 31, b; W H T K 343,
2687a. 3 6
A-hsien Şad'ın geçtiği metinler; C S 50, s. 908; SS 84 Gök. böl., s. 1864; PS 99 Gök.böl., s 3285; T T 197, 1068a; T F Y K 956, 31b; W H T K 343, 2687a. 3 7
Tu-wu Yabgu'nun b u l u n d u ğ u yerler, SS 84 Gök. böl. aynı yer; PS 99 G ö k . böl., aynı yer ve de H T S 215A Gök. böl. Ayrıca bkz. Liri En-hsierı, T u - c h ü e Ycn-chüe Yen
A k h u n ' l a r h a k k ı n d a tafsileıı bkz. Kafesoğlu, T ü r k Millî K ü l t ü r ü , s. 80-84; R. Grousset, Bozkır İ m p a r a t o r l u ğ u , (Tere. Reşat Ü z m e n ) İstanbul, 1981, s. 81-85.
GOK-TURKLER
15
m ü m k ü n d ü r . Tarihte Gök-Türklerin kesin olarak zuhur etmeleri 542 yılındadır. Kaynaklardaki hiç bir Gök-Türk b ö l ü m ü n ü n b a h s e t m e d i ğ i bu bilgiyi sadece CS 27 'de kayıdı bulunan Yü Wen-tse'mn biyografisinden öğrenebiliyoruz. Buradaki kayda g ö r e , "Gök-Türkler, her yıl nehrin buzlarla k a p l a n m a s ı n d a n isüfade ederek, kolayca güneye geçip yağmalar yapıyorlardı. B u akınlar d u r d u r u l a m a d ı ğ ı için bura larda yaşayan halk, kalelere sığmıyor ve bu şekilde hayatını koruyabiliyordu. Sui eyaletine Yü Wen-tse adlı devlet a d a m ı tayin edildiğinde, bu şahıs eskisi, yani GökT ü r k l e r d e n önceki gibi bölgeyi yeniden emniyete almak İstedi. Ö n e m l i yollar üze rindeki bir kaç yüz noktaya kuru o d u n yığdırtırken, uzak noktalara da gözcüler g ö n d e r i l d i . B u suretle o n l a r ı n hareketleri takip edilebilecekti. B u yılın 12. ayında Gök-Türkler, L i e n vadisinden(ku) işgale giriştiler, bir kaç on li ilerledikten sonra, Yü Wen-tse yığılmış olan odunları ateşe verdirtti. B u durum karşısında Gök-Türkler büyük bir ordunun geldiğini zannederek, korkup geri çekilmeye başladılar. Panik içerisinde o l d u k l a r ı n d a n birbirlerini eziyorlardı. Sürü hayvanlarını ve önemli ağır lıklarını bıraktılar. Yü Wen-tse, onların bıraküklarını kendi h a l k ı n a dagıtu. Bundan sonra bir daha gelmeye cesaret edemediler . 3!)
40
Yukarıda da söylediğimiz gibi bu olay GÖk-Türklerİn tarihte kesin olarak ilk görünüşleridir. Dolayısıyla T ü r k adı (T'u-chüe) İlk defa burada kullanılmaktadır. Metindeki ifadelerden 542 yılından ö n c e dahi bu b ö l g e n i n Gök-Türk a k ı n l a r ı n a maruz kaldığı anlaşılmaktadır. B u n u n l a birlikte Gök-Türklere karşı askerî kuvvet çıkarılmayıp, hile yoluna gidilmesi, o n l a r ı n epey fazla o l d u ğ u kanaatini uyandır maktadır. Nihayet Gök-Türk akınları ancak bir hileyle durdurulabilmiştir. Diğer ta raftan büyük ordu geliyor diye geri çekilmeleri de aslında fazla sayıda olmadıkla rını g ö s t e r m e k t e d i r . B u akınlar sırasında reislerinin k i m o l d u ğ u kaydedilmediği için diğer bilgilerle mukayese imkanı ortadan kalkmaktadır. Ancak, bu sırada reis lerinin Bunun (T'u-men) olduğu kuvvede muhtemeldir. Neticede 542 yılı ve onun ö n c e s i n d e , Gök-Türkler, Çin'in Sui eyaletine kış aylarında a k ı n l a r d a bulunmakta idi. Gök-Türklerin bu ilk zuhur e d i ş l e r i n d e n sonra 545 yılını takiben birden bire ortaya büyük bir güç olarak çıkuğı m ü ş a h e d e edilmektedir. 545 yılı bir b a k ı m a Gök-Türk tarihinin d ö n ü m noktasıdır. B u tarihten sonra her şey aydınlanmaya baş layacaktır. Kaynakların açıkça bildirdiği bu sırada Gök-Türklerin reisi Bunun (T'um e n ) ' d ı r . Sadece T C T C 159'da bulabildiğimiz bir bilgiye g ö r e B u m m kuvvetlen dikten sonra sık sık Batı Wei'in ban sınırlarına saldırırdı '. B u malumat ile 542 yılı hadiselerini bağlamak m ü m k ü n d ü r . Dolayısıyla 542 yılı hadiselerinin başında Bum ı n ' ı n olduğu rahatça söylenebilir. 4
542 yılında kaynaklarda Gök-Türklerle ilgili olarak başlayan bilgiler, birden bire kesilir, 545'de tekrar başlar. B u tarihten ö n c e s i n e dair ifadelere g ö r e ö n c e B u m ı n ' m boyu kuvvetlenmiş, sonra Çin'in dışındaki pazarlarda ipek alışverişine başlamıştı ki, bu sadece ipek satın almak şeklinde yorumlanabilir. Çin'in n a z a r ı n d a 3 9
CS 27 Yü Wen-tse b i c , s. 454. Dolasıyla T ü r k adı T ' u - c h ü e olarak 542 yılında kul]anılmaktadır. B u ismin filolojik açıklamaları için bkz. P. Pelliot, "L'Origine de Tou-kiue, N o m Chinois d e s T u r c " , T P , X V I , 1915, s. 121-125. 4 0
4 1
Aynı yer.
T C T C 159, s. 4926. B u m ı n (T'u-men)'m adı kitabelerde i k i yerde g e ç m e k t e d i r (Kül T e g i n , D o ğ u 1; Bilge Kağan, D o ğ u 2). T h o m s e n , b u n u n M u k a n adıyla T u r n e n a d ı n ı n karışması sonucu meydana geldiği kanaatindedir, bkz. T u r c i a Etudes C o n c e r n a n t Inlerpretation des İ n s c r i p t i o n s Turques de la Mongolie et de la Siberiei ( M S F O U X X X V I I Helsingfors, 1916, s. 19. T . T e k i n de b u fikre katılmakta dır, bkz. O r h o n Yazıtları, Ankara, 1988, s. 70.
16
A H M E T TAŞAĞIL
ipek alışverişi yapmak Orta Asya kavimleri h a k k ı n d a kuvvetlenme emaresi olmalı dır. Ç ü n k ü ipek ticareü ile kuvvetlenme ve kalabalıklaşma birlikte zikredilmiştir . 45
D e v a m ı n d a ise B u m ı n ' ı n Çin ile ilişki kurmak istediğini görmekteyiz. Aslında onun bu isteği Orta Asya'da yeni bir siyasî güç olma niyetinde o l d u ğ u n u göster mektedir. Ban Wei devletinin bu teklifi m ü s b e t karşıladığı gelişen olaylardan anla şılacaktır. Ö n c e Chiu-ch'üan'li bir Soğd olan An-nuo-p'an-t'o, elçi olar ak GÖk-Türk ülkesine g ö n d e r i l m i ş t i r . Burada dikkat çekici bir nokta daha vardır; o da söz konusu elçiyi g ö n d e r e n i n imparator değil o zaman başbakan olan ve daha sonra C h o u h a n e d a n ı n ı kuracak Yü Wen-t'ai'ın olmasıdır' . Aynı sıralarda Batı Wei'in rakibi Doğu Wei'in Juan-juan'larla yakın ilişki içinde b u l u n m a s ı , Baü Weİ başbaka nını yeni büyüyen taze kuvvet Gök-Türklerle temasa geçmesini sağlayan en ö n e m l i sebeptir. Kısacası Gök-Türklerle m ü n a s e b e t kurmak, Ban Wei devletinin de menfa atlerine uygun İdi. Gök-Türkler bu elçiyi sevinçle karşılamışlardı. Ç ü n k ü ilk defa başka bir devletle siyasî temasa geçiyorlar, resmen bir siyasî güç olarak başka devlet tarafından tanınıyorlardı. Zaten a r k a s ı n d a n gelişecek olaylar da bunu tasdik et mektedir. 43
14
Ertesi yıl (546) Bunun mukabil elçi g ö n d e r e r e k , Batı Wei'e kendi ülke malla r ı n d a n hediye sundu . Artık, B u m m milletler arası m ü n a s e b e ü e r d e önemli a d ı m lar atmıştı. B ü t ü n bu faaliyetler sırasında Gök-Türkler Juan-juan'lara vassal idi. Ef sanevi metinlerde geçen Şad ve Yabgu gibi unvanlar bir bakıma bağımsızlıklarını ilân etmeden önce Juan-juan'lara federatif bir şekilde bağlı olduklarım göstermek tedir. B u m ı n ' m elçisi Batı Wei'e kendi ülkesi mallarından hediye olarak g ö t ü r d ü k lerine göre sadece demir istihsal etmiyorlar.Bozkırın gerektirdiği b ü t ü n işlerle uğ raşıyorlardı. Gök-Türklerin bir devlet olmak yolunda attıkları en büyük a d ı m hiç şüphesiz Töles boylarının elli bin ailesinin kendilerine bağlanmasıdır '. O zaman Orta Asya'nın en büyük devleti olan Juan-juan'lara karşı saldırı hazırlığı içindeki Tölesler, büyük bir baskınla Bunun tarafından yenildiler. Elli bin aile Gök-Türklere teslim oldu. Böylece insan sayılarının birden bire çoğalması Gök-Türklerin gücü n ü n birden çok fazla artmasına sebep oldu. 45
41
III - GÖK-TÜRK DEVLETİNİN KURULUŞU V E GELİŞMESİ 1 - Bunun Kağan Devri (542-552) Gök-Türkler, yukarıda belirttiğimiz gibi 542 yılından itibaren derece derece kuvvetierımeye başlamışlardır. Bau Wei devleti sınırlarını sık sık akınlar yoluyla zi yaret eden Bumın, neticede Çin şeddinin kuzey taraflarında ipek ticaretinde bulu nuyordu. Arkasından 545 yılında An-nuo-p'an-t'o adlı S o ğ d ' h m u n gönderilmesi ile 4 3
B u m ı n ( T ' u - m e n ) ' ı n Çin sınırları (Çin Şeddi) 'nin dışındaki pazarlarda ipek ticaretine başlaması kaydı sadece CS 50, s. 908'dc b u l u n m a k t a d ı r . 4 3
C S aynı yer; T C T C 159, s. 4926. Ayrıca bkz. H . Ecsedy, "Trade and War Relations Between Turks and C h i n a " , A c t a O r i e n t a l i a , X X i , 1968, s. 151-152. An-nuo-p'an-t'o i s m i n i n S o g d ç a k a r ş ı l ı ğ ı n ı n , Nanebandak ve eski Iranca Anahita banda o l d u ğ u konusunda bk;. J . Harmatta, "Irano-Turcica", Acta Orientalia, X X V , 1972, s. 273. 4 4
T C T C aynı yer.
4 5
B u bilgi sadece CS 50 Gök. böl., s. 908'de mevcuttur.
4 6
CS 50, aynı yer. Aynea bkz. Ecsedy, Trade., s. 133 ve de Û . Izgi, X I . Yüzvıla kadar Orta Asya T ü r k Devletlerinin Çinle Yaptığı Ticarî M ü n a s e b c d c r , T E D , IX-1978, s. 98-99.
17
GOK-TURKLER
Gök-Türklerle Batı W c i arasında ilk resmî m ü n a s e b e t tesis edilmiş oluyordu. Bu nun da buna ertesi yıl hemen bir elçiyle cevap vermişti. B u şekilde resmen tanın mış olmasına r a ğ m e n Bunun kendini tam bağımsız hissetmemiş olmalıdır ki; fede ratif bir surette bağlı o l d u ğ u Juan-juan'1 ara saldırma niyeti taşıyan Tölesleri ani bir baskınla yenip, kendisine bağlamıştır. Töles galibiyeti b ü y ü m e k t e olan Gök-Türk askerî gücü için çok önemli bir d ö n ü m noktasıdır. Ç ü n k ü bu olay h a k k ı n d a bilgi veren b ü t ü n kaynakların ifadesine göre bu zaferinden sonra B u m ı n ' ı n g ü c ü çoktan artmış ve kendisine güvenmeye başlamıştır. Ancak bu sırada Gök-Türklere bağla nan Töles n ü f u s u n u n mikdarı konusunda kaynaklar ittifak halinde değildir. As l ı n d a verilen elli bin r a k a m ı hepsinde ortaknr; fakat, bazısında boy , bazısında a i l e ve bazısında da halk olarak belirtilen insan kütlesinin Gök-Türklere bağ landığı bildirilmiştir. Boy sayısının o kadar çok olması imkânsızdır. Dolayısıyla CS 50'deki kayıt mübalağalıdır. Bunun y a n ı n d a elli bin aile ifadesi gerçeğe daha uy gun d ü ş m e k t e d i r . Lakin, Töles boyları bu devirde Moğolistan'ın d o ğ u s u n d a k i Ke rtilen nehrinden Hazar Denizine kadar çok geniş bir sahaya yayılmışlardı . GökT ü r k l e r e en yakın bölge olarak Tola nehri civarı ve Baykal G ö l ü ' n ü n g ü n e y i n d e ya şayan Töles boylarını g ö z ö n ü n e almak gerekmektedir. Bunların da en kuvvetli za m a n l a r ı n d a yirmi bin kadar m ü k e m m e l asker çıkarabildiklerini göz ö n ü n e aldı ğımızda T F Y K 978'de verilen elli bin kişilik mikdarm daha d o ğ r u olacağı ortaya çıkmaktadır. 45
48
49
so
51
Arnk, g ü c ü n ü n iyice a r t u ğ ı n a inanan Bunun, kendini Juan-ju an' lar seviyesinde g ö r m e y e başladı. B u n u da elçi g ö n d e r i p , Juan-juan reisinin kızını istemekle gösterdi. K e n d i n i halâ Orta Asya'nın en büyük devleti olarak g ö r e n Juan-juan reisi A-na-kui, B u m ı n ' ı n teklifini çok sert bir tepkiyle karşıladı. Üstelik elçi g ö n d e r e r e k , B u m ı n ' a "Sen benim demir işlerimde çalışan bir kölemsin, nasıl bana söz söyle meye cesaret edersin?" diyerek hakarette bulundu. B u suretle B u m ı n ' ı siyasî güç olarak t a n ı m a d ı ğ ı n ı bildirmiş oluyordu. Buna B u m ı n ' ı n reaksiyonu da çok sert oldu, A-na-kui'in elçisini öldürerek, b ü t ü n ilişkisini kesti . 52
B u hadisenin arkasından hemen Batı Wei'e bir prensesle evlenmek için teklifte bulunan B u m ı n ' ı n müttefik arayışı içinde olduğu anlaşılmaktadır. 550 yılında Ch'i adını alan Doğu Wei h a n e d a n ı , ö t e d e n beri Ban Wei'e karşı Juan-juan 'larl a ittifak halinde i d i . Kendisine karşı kurulan bu ittifakın yarattığı tehlikeden dolayı Batı Wei, Gök-Türklere yakınlaşmayı menfaatlerine uygun buluyordu. B u yüzden teklif acele kabul edilip 551 yılının (ta-t'ung saltanat devresi 17. yıl 6. ay) Ch'ang-lo pren ses gelin olarak, Gök-Türklere g ö n d e r i l d i . Aynı yılın sonunda W e i imparatoru öldü. Yakın dostluk m ü n a s e b e t i tesis edilmiş o l d u ğ u için B u n u n , bir elçi yollayıp, imparatorun ö l ü m ü n d e n dolayı taziyederini sundu ve de iki yüz baş at sundu . 53
54
4 7
CS 50, aynı yer. Ayrıca bkz. L i u I-t'ang, "T'u-chüe K'o-han Hsi-k'ao", Pien-che-ng, 7, 1976, s. 31.
4 8
SS 84 aynı yer.
4 9
T F Y K 978, 16a.
5 0
T ö l e s b o y l a r m ı n coğrafî dağılımı h a k k ı n d a SS 84 Töles. böl., s. 1879-1880; PS 99 T ö l e s böl., s. 3303-3304; ayrıca T T 199,1080a, b; W H T K 344-2698a, b; T F Y K 956, 34a. T ö l e s boylarının askerî güçleri h a k k ı n d a SS 99 aynı yer; PS 99 aynı yer. 5 2
D i ğ e r kaynakların b a h s e t m e d i ğ i bu olayın teferruatı yalnız CS 50 Gök. böl., s. 908 ve T F Y K 978, 16a'da kaydedilmiştir. Ayrıca bkz, L i u t-t'aııg, " C h o u Shu T'ıı-chüe C h ü a n K'ao-chu", s, 45. 6 3
B u konuda tafsilen bkz. F.berhard, Çin Tarihi, s. 173, Cordier, Histoire de la C h i n e , s. 379.
5 4
B u bilgi sadece CS 50 G ö k . böl., s. 908'de kayıthdır.
A H M E T TASAĞIL
18
552 yılının b a h a r ı n d a B u m ı n beklenmedik bir şekilde Juan-juan'lar a saldırdı. Huai-huang'ın kuzeyinde " büyük bir bozguna uğrayan J ı ı a n - j u a n l a n n reisi A-nakui savaş m e y d a n ı n d a k e n d i n i ö l d ü r d ü . Arta kalan J u a n - j u a n ' l a r ı n büyük bir kısmı, A-na-kui'in oğlu A n - l c x h ' e n , kardeşi Teng-ohu ve Teng-chu'nun oğlu K'u-fi diğer küçük şefler kendilerine bağlı boylarla birlikte Kuzey C h ' i devletine sığındı lar. Onlarla birlikle gitmeyenler İse Teng-chu'nun ikinci oğlu T'ie-fa'yı reis yaptı lar 56
Kazandığı bu büyük zaferden sonra B u m ı n , ti Kağan u n v a n ı n ı aldı. Böylece 552 yılında Gök-Türk devleti bağımsızlığına tam olarak kavuşmuştu. B i r başka İfade ile resmen k u r u l m u ş oluyordu. D ö r t yüzlü yılların başında Juan-juan h ü k ü m d a r ı She-lun, kağan unvanını kullanmaya başladığı i ç i n , B u m ı n da Juan-juan'ların ye rini a l d ı ğ ı n d a n , " k a ğ a n " unvanını almıştır. Ancak, o, Miladdan evvel Büyük H u n İ m p a r a t o r l u ğ u n d a n beri kullanılan T ü r k ç e "İl (devlet)" (belki illig) kelimesiyle be raber kullanmıştı. Böylece "tl'in kağanı" yani devletin h ü k ü m d a r ı mertebesine yük selmiş o l d u ğ u n u göstermektedir. Eşinin unvanı da H a t u n (K'o-ho-tun) oldu. Kay naklarımız bu hadiseyle ilgili çok enteresan noktaya temas etmektedir; B u m ı n ' ı n II Kağan u n v a n ı n ı alışı, Büyük H u n İ m p a r a t o r l u ğ u n a b a ğ l a n m a k t a kağan unvanı, H u n l a r ı n h ü k ü m d a r l ı k u n v a n ı Ch'an-yü ile aynileşlirilmektedir. Gök-Türklerin, yerlerini aldıkları Moğol Juan-juan'lar yerine, Hunlara bağlanmaları her İkisinin de Türk olmasından kaynaklanmaktadır. 58
58
B u m ı n hakkında, Juan-juan'lan yendikten ve İl Kağan unvanını aldıktan sonra her hangi bir malumata tesadüf edilmemektedir. B ü t ü n kaynaklar b u k o n u d a yetersiz kalmakta ve devletin k u r u l u ş u n d a n hemen sonra ö l d ü ğ ü neticesine varılmaktadır. 2 - Kara Kağan Devri (552-553) Bumın'ın ö l ü m ü n d e n sonra yerine oğlu Kara (K'o-lo) geçti*". Ancak, SS 84 ve PS 99'da Bunun'dan sonra yerine kardeşi A-i veya İ geçti şeklindeki bir başka kayıt daha vardır. A - i (t) olarak gösterilen şahıs arasında icraatları b a k ı m ı n d a n hiç bir fark yoktur. Diğer taraftan 587 yılındaki Ch'u-lo-hou'nun tahta geçecek İken ağa beyi İşbara Kagan'm oğlu Yung-yü-lü'ye söylediği sözlerden ' Kara'nın, B u m ı n ' ı n oğlu o l d u ğ u anlaşılmaktadır. Neticede A-i veya I şeklinde kaydedilen kaydın bir ka rışıklık sonucu o l d u ğ u anlaşılmaktadır . 1
1
62
Kara, kağan olduktan sonra I-hsi-chİ (ilci) unvanını almıştı. Daha ö n c e m a ğ l u p edilmiş olan, Juan-juan'lardan A-na-kuİ'in a m c a s ı n ı n oğlu Teng-shu-tse'yı, Wo-ye'n i n kuzeyinde Mu-lai d a ğ ı n d a bozguna uğratu. Mağlup olanlar Bau Wei devletine fi3
H
Savasın yapıldığı yerin adını sadece T T 197, 1068a ve W H T K 343, 2687a bildirmektedir.
5 6
CS 50 G ö k . böl., s. 909; T C T C 164, s. 5077; T F Y K 9 9 5 , 9b.
5 7
TFYK. 995, 10a; T C T C aynı yer; PS 98Jııan-juan böl., s. 3266.
5 8
T T 197, 1068a.
6 9
Kağan u n v a n ı n ı n a n l a m ı ve tarihî gelişimi ve d i ğ e r T ü r k devletleri h a k k ı n d a bkz. A . D o n u k , Eski T ü r k Devletlerinde idarî-Askeri Unvan ve Terimler, istanbul, 1987, s. 22-26. 6 0
CS 50 G ö k . böl., s. 909; T C T C 165, aynı yer.
6 1
T C T C 176, s. 5489, 5490.
6 5
B u konuda ayrıca bkz. L i u 1-t'ang, "Sui S h u T u - c h ü e - c h ü a n K'ao-chu", Pien-cheng Yen-ehiu suo nien-pao, Taipei, sayı 12, 1981, s. 78-79. Ecsedy, Trade., s. 155-156 not 19. 1 , 1
Wo-ye, b u g ü n k ü J t l ı o l eyaletinin Ordos s ı n ı n larafındadır.
GOK-TURKLER
19
sığındılar. 553 yılının mayısında Batı Wei devletine elçi g ö n d e r i p , elli bin baş atı hediye olarak imparatora sundu . Kağanlığı çok kısa s ü r e n Kara diğer adıyla I-hsichi Kağan, aynı yıl içerisinde öldü. 64
IV - GÖK-TÜRK DEVLETİNİN YÜKSELİŞ DEVRİ 1 - M u k a n Kağan Devri (553-572) Kara Kagan'm hastalıktan ölmesi ü z e r i n e boşalan GÖk-Türk t a h t ı n a kardeşi Mukan geçti. Aslında Kara Kağan Ölmeden ö n c e kendi oğlu She-t'u'nun yerine, kardeşi M u k a n ' ı n kağan olmasını vasiyet etmişti . 553 yılında vuku bulan söz ko nusu taht değişikliği çok hızlı b ü y ü m e k t e olan Gök-Türk devletine aksi tesir yap m a d ı . Bilakis daha yararlı oldu. Mukan'ın şahsiyeü h a k k ı n d a b ü t ü n Çin kaynakla r ı n ı n m ü ş t e r e k e n verdiği zeki, bilgili, takükçi oluşu, askerini iyi kumanda edişi, olağanüstü cesurluğu tahtta kaldığı yirmi yıl içinde kendini gösterecektir. 65
Mukan'ın, kağan olduktan sonra yaptığı ilk iş babası ve ağabeyinin hedefi olan Juan-juan'ları ezmek politikasına devam etmek oldu. Daha tahta ç ı k ü g ı n ı n ilk yı lında (553 s o n l a r ı ) son Juanjuan reisi A-na-kui 'in arta kalan şeflerine h ü c u m etti. Ü ç ü n c ü defa ağır bozguna uğrayan Juan-juan'lardan kurtulanlar kaçarak Kuzey Ch'i devlerine sığındılar" . Kuzey C h ' i imparatoru W e n H s ü a n , m a ğ l u p Juanjuan'ları kabul ettiği gibi, Chin-yang'ın kuzeyinde onları takib eden Gök-Türk kuv vetlerini durdurdu. Fakat, Kuzey C h ' i imparatoru, bu sefer kendisine sığınan |uanj u a n ' l a r ı yeniden teşkilatlandırdı. H a l i hazırda reis olan K'u-t'i'yi bir kenara aup, onun yerine A-na-kui'in oğlu An-lo-ch'en'ı yeni reis yapn. Ayrıca bunları Ma-i Ch'uan'da yerleştirip, yaşamaları için gerekli yiyecek ve benzeri şeylerden verdi. Diğer taraftan geri d ö n e n Gök-Türkleri, Shuo eyaletine kadar takip etti. B u esnada GökTürklerle Kuzey C h ' i devleti arasında barış yapıldı. B u n a g ö r e her i k i ülke kendi t o p r a k l a r ı n d a yetişen mallardan yıllık hediye g ö n d e r e c e k t i . Gök-Türkler, düş manları Juan-juan'larm Ç i n ' d e yaşamasına razı olurlarken, karşılığında kendileri için iyi sayılabilecek bir ticaret anlaşması yapmışlardı. 66
7
68
Bu şekilde ilk defa başlayan Gök-Türk - Kuzey C h ' i yakınlaşmasından Batı Wei devleti hayli rahatsız oldu. Ancak, Batı W e i devletinin bu endişesi fazla uzun sür medi. Kuzey Ch'i'Ier ile Gök-Türklerİn d o s t l u ğ u n u n gelişmesini engellemek İçin K'u Ti-ch'i isimli bir elçi 554 yılında M u k a n Kagan'a g ö n d e r i l d i Gök-Türk mer kezine ulaşan Çin elçisi kağanla yapüğı g ö r ü ş m e l e r d e epey etkili oldu. Mukan, bu 60
6 4
GS 50, aynı yer; T C T C 165, aynı yer. Gök-Türk devletinin k u r u l u ş u n d a Pien-i T i e n ' d e k i bilgiler için bkz. St. Julien, Documents Historiques Sur les Tou-kioue, Paris 1877, s. 2-10. 6 5
T C T C 165, s. 5097; PS 99 Gök. böl., s. 3287; SS 84 Gök. böl., s. 1864. Ayrıca bkz. U n En-hsien, s. 83. M u k a n ' ı n adı kaynaklarda M u k a n , Mu-han gibi i k i şekilde yazılmıştır. B u n u n T ü r k ç e s i n i n Bukan o l d u ğ u tahmin edilmektedir: bkz. Klyaşlorny-Livsic. s. 74; T i Tekin, s. 70; Ecsedy, Trade, s. 156. 6 6
Olayın meydana geldiği ay konusunda T C T C 165, s. 5097 11. ay ve P C S 4 i m p . böl., s. 58, T F Y K 984, 12a, 12. ay olarak farklı şekilde bahsetmektedirler. 6 7
[uan^juan'ların M u k a n t a r a f ı n d a n ü ç ü n c ü defa m a ğ l u p edilmesi GS 50 Gök. böl., s. 909; SS 84 Gök. bol., s. I8Ü4; T C T C aynı yer; T T 197, 1068a; T F Y K aynı yer. 6 8
s )
B u olayın en iyi tafsilatı PCS 4 imp. böl., s. 58 ve T F Y K 984, 12a'da kayıtlıdır.
CS 33 K'u Ti-ch'i bio., s. 370. Diğer kaynakların hiç biri bu olaydan bahsetmiyor. Ayrıca bkz. L i u I, 20, 21; Adı g e ç e n biografıye Eesedy de b a k m a d ı ğ ı için, bu elçilik h a k k ı n d a bilgi vermemektedir, ayrıca hatalı olarak, bu sırada Batı W e i ' n i n Gök-Tüı klere yardım ettiğini ileri s ü r m e k t e d i r , bkz. aynı makale s.
20
A H M E T T A S AĞIL
elçiyle g ö r ü ş t ü k t e n sonra, Kuzey C h ' i elçisini tutukladı. Elçi K ' u Ti-ch'i'nin kağanı nasıl ikna ettiği açık değildir. Ortaya çıkan s o n u ç ise M u k a n ' ı n devletinin eski dostu Batı Wei'i d o ğ u d a k i Ch'ilere karşı tercih etmesidir. Bau Wei devleti B u geliş meden çok m e m n u n olmuş, elçilikteki başarısından dolayı d ö n ü ş ü n d e K ' u Ti-ch'i'ye orgenerallik rütbesi tevcih edilmişd. Adı geçen elçinin biyografisinde C h ' i elçi sinin tutuklandığı belirtilmiş ise de, M u k a n Kagan'ın, bu devletle ilişkisini hemen kestiği söylenemez. Ç ü n k ü aynı yılın sekizinci ayında (ekim) Mukan Kağan, Kuzey C h ' i l e r e elçi g ö n d e r i p hediye sunmuştu™. K ' u T'i-ch'i'nin Gök-Türklere kesin gidiş ayı söz konusu metinde b e lir til me m işdr. M u k a n ' ı n Ch'i'lere hediye g ö n d e r m e s i n i n K ' u Ti-chi'nin Gök-Türklere gitme sinden ö n c e olması da m ü m k ü n d ü r . M u k a n Kağan güneyindeki komşuları olan her i k i Çin devletiyle siyasi m ü n a sebetlerini geliştirirken, Juanjuan'1 arın peşini de bırakmıyordu. Onlara d ö r d ü n c ü Gök-Türk darbesini indirdi. Mağlup olan son h ü k ü m d a r A-na-kui'in küçük kardeşi Teng-shu-tse ve yanındakiler, bu defa Ban Wei devletine s ı ğ ı n d ı l a r ( 5 5 5 ) . Onların peşinde ısrarlı bir takipçi o l m a s ı n d a n bu sefer M u k a n ' ı n Juan-juan'ları kesin bir şekilde ortadan kaldırmaya niyetli o l d u ğ u anlaşılıyor. Ç ü n k ü hiç vakit kaybetme den derhal elçi g ö n d e r i p , imparator Kung'dan kaçak Juan-juan'ları istedi. Reisleri Teng-shu-tse ile beraberindeki ü ç bin Juan-juan, Mukan'ın elçisine teslim edilerek Ch'ing-men adlı k a p ı n ı n dışında öldürüldüler. İlk defa bozguna uğradıkları sırada kendisine bağlı kalanlara reis olan T'ie-fa, d o ğ u d a k i Ch'i-tan'(Kıtan) lar tarafından ortadan kaldırılmıştı. Kuzey C h ' i devleti himayesinde reis olan An-lo-ch'en, daha sonra bu devlete isyan etd. Fakat, İ m p a r a t o r Wen H s ü a n tarafından yakalandı. O n a bağlı Juan-juan kütleleri dağıtılarak, çeşitli b ö l g e l e r d e Kuzey C h ' i devletine bağ landı . 7l
72
Bu yılın yaz mevsiminde M u k a n , yine Kuzey C h ' i imparatoruna hediye gön dermişti. Ancak, hızla büyüyen Gök-Türk tehlikesine karşı C h ' i imparatoru Çin şeddini tamir işine koyuldu. Sonbahara d o ğ r u bir milyon sekiz yüz bin kişi You eya letinin kuzeyindeki Hsia-k'ou'dan H e n g eyaletine kadar olan kısımdaki dokuz yüz li (510 km.)'lik bir mesafede bulunan şeddi tamir ve yenilerini İnşa için toplattırıldı 73
555 yılı M u k a n Kağan ve Gök-Türk devleti için bir fetih yılı o l m u ş t u . G h ' i tan'(Kıtan)lar ü z e r i n e sefer düzenleyip onları, kendine bağlayan Mukan'a Baykal G ö l ü ' n ü n kuzeyindeki Kırgızlar (Ch i-ku) da itaat etti. B u arada batıda Ye-ta' (Akhun, Eftalit)lar da m a ğ l u p edildi . B u sefer büyük ihtimalle İstemi Yabgu ile 74
75
7 n
P C S 4 i m p . böl,, s. 59; T F Y K 984, 14b. Çin kaynakları yabancı ü l k e l e r d e n kendilerine gelen he diyeleri daima vergi olarak g ö s t e r m e k t e d i r . B u sebepten her vergi g ö n d e r m e kaydı g e r ç e k vergi olarak kabul edilemez. Ç o ğ u zaman vergi g ö n d e r i l m e s i için hiç bir sebep o l m a d ı ğ ı halta, Gök-Türk o r d u l a r ı n ı n Ç i n ' i n o r t a l a r ı n a kadar ilerlediği anlarda bile, Gök-Türk k a ğ a n l a r ı n ı n g ö n d e r d i ğ i hediyeler vergi ş e k l i n d e yazılmıştır. 7 1
CS 50 G ö k . böl., s. 910; T C T C 166, s. 5140.
7 2
B u olayın en iyi t e f e r r u a t ı PS 98 Juan-juan böl., s. 3266-3267 de kaydedilmiştir. Ayrıca bkz. W . Samolin, East T ü r k i s t a n to the 12th Century, T h e Hague, 1964, s. 55-56. 7 3
7 4
7 0
P C S 4 i m p . b ö l , s. 60. PS 94 Ch'i-tan böl., s. 3128. T C f C 166, s.5140.
COK-TURKLER
21 76
birlikte gerçekleştirildi. D o ğ u d a Ch'i-tan'larm batısında yaşayan K u - m o - h s i , Shihwei kabileleri de Gök-Türklere bağlandılar. 77
B u yılın içinde vuku bulan bir diğer hadise de Gök-Türklerin defalarca Batı Wei t o p r a k l a r ı n a akınlar yapmalarıdır. Buna karşılık W e i imparatoru da evlenme yoluyla Gök-Türkler ile müttefik olmak istiyordu. N e ü c e d c Yuan H u i yüz bin top ipekli hediye ile Mtıkan Kagan'a götürüldü. Gök-Türk merkezlerinde çok iyi konuş tuğu g ö r ü l e n Yüan H u i , aşırı h ü r m e t t e de b u l u n m u ş t u . B u konuda SS 46 da bulu nan Yüan H u i ' i n biyografisi tek kaynakur . Başarılı g e ç e n elçiliği nihayetinde üç makam birden terfi eden Yüan Huİ ayrıca Bau Wei-Gök-Türk d o s t l u ğ u n u n yeniden gelişmesini sağlamıştı. O n u n elçiliğindeki başarısından dolayı üç makam birden terfi ettirilmesi B a u Wei imparatorunun Gök-Türklerle olan m ü n a s e b e t l e r i n e ne kadar çok ö n e m verdiğini göstermektedir. 78
Kısa zamanda Orta Asya'nın en büyük gücü haline gelen Gök-Türk devleti, Mtıkan Kağan liderliğinde başarıdan başarıya koşmakta i d i . Ç i n ' d e h ü k ü m s ü r e n iki devletten BaU Wei yüz bin top ipek verme karşılığında barış yapabilmiş, onların h ü c u m l a r ı n ı bu şekilde durdurabilmİşü ''. Doğudaki Kuzey C h ' i devleti ise bir dizi savunma tedbirleri almaya devam ediyordu. 556 yılı içerisinde Çin ş e d d i n d e Hsiho'dan başlayarak d o ğ u d a denize kadar üç bin li (yaklaşık 1700 km.)lik mesafedeki surlar tamir edildi. B u n u n y a n ı n d a yirmi tane yeni garnizon k u r u l d u . Fakat, Mtıkan'ın yeni hedefi Çin değil Tibet'in kuzey ve kuzey d o ğ u s u n d a k i T'u-yü4ıun'lar idi. 7
80
M u k a n ' ı n T'u-yü-hun'kır ü z e r i n e gidebilmesi için Batı Weİ devletinin Liang eyaletinden geçmesi gerekiyordu. Ancak, bu şekilde sürpriz bir saldırı yapma im kanı vardı . Sadece izin vermekle kalmayan BaU W c i imparatorunun nedimi (T'aishih) T'ai, Liang eyaletinin askerî valisi Shih Ning'i süvarilerle, Gök-Türk ordusuna katti . Gök-Türk ve yardımcı BaU Wei ordusu F'an-ho denilen yere vardıklarında, T'u-yü-hun'lar bunu anladılar, hemen Nan-shan'a (güney dağı) kaçtılar. Derhal o n l a r ı takip etmek isteyen M u k a n , askerlerini çeşitli kollara ayırdı ve Ch'inghai(Kuku-nor)da b u l u ş m a l a r ı n ı emretti. B u arada Çinli kumandan Shİh Nİng, Mukan'a T'u-yü-hun'larm "perili mağaraları" gibi telakki ettikleri Shu-tun ve H o ehen adlı i k i kale şehirlerine saldırmayı teklif etti. Böylece o n l a r ı n asıl köklerinin söküleceğini, diğer T'u-yü-hun halkının ise k e n d i l i ğ i n d e n dağılacağım söyledi. As l ı n d a T'u-yü-hun'ların kağanı Ho-chen'da i d i . Shu-tun'da ise o n u n d ü k ü Chcngnan Wang bir kaç bin kişi ile savunmak için bulunuyordu. Çinli kumandan Shutun'a h ü c u m edip, burayı müdafaaya çalışan Cheng-nan Wang'i yakaladı . Diğer taraftan Mukan Kağan, Ho-chen'a h ü c u m edip, reisleri Kua-lü'nün karısı ve o ğ l u n u ele geçirdi. T'u-yü-hun'ların b ü t ü n değerli hazineleri Gök-Türklerin eline geçti. İki galip ordu Ch'ing-hai(Kukunor)'da buluştular. M u k a n tavsiyesinin faydalı oluşun dan ve kazandığı başarıdan dolayı Shih Ning'e on bin koyun, beş yüz baş at ve yüz kadın hizmetçi sundu. Çinli k u m a n d a n ı n başarısına ve fikirlerine hayran olan M u 81
fia
83
3
PS 94 K'u-mo-hsi böl., s. 3127 PS 94 Shih-wei böl., s. 3129. SS 46 Yüan H u i bio., s. 1256. Aynı yer. ' P C S 4 İ m p . bol., s. 63. CS 28 Shih N i n g bio., s. 468. T C T C 166, s. 5152. *CS 50 T'u-yü-hun böl., s. 913. 7
3
3
1
3
A H M E T TASAÛIL
22
kan, Çinli kumandana ayrıca en iyi cins adardan da s u n d u ğ u gibi cesaredni övmüş, elini sıkmışU . 84
558 yılında meydana gelen bu hadiselerden sonra bir-iki yıl Çin'in kuzeyindeki devletlerle Gök-Türkler a r a s ı n d a daha az m ü n a s e b e t k u r u l d u ğ u m ü ş a h a d c edil mektedir. B u d u r u m dolayısıyla kaynaklara yansımış ve Cök-Türklerle ilgili bilgiler azalmıştır. B u n d a Batı Wei'in 557 yılında yerini C h o u h a n e d a n ı n a bırakması, Juanj U a n İ a n n tamamen bertaraf edilmesi, b ü t ü n Çin kaynaklarının ortak ifadesiyle Çin sınırlarının d ı ş ı n d a hiç bir kuvvetin Mukan'a karşı duracak halinin kalmamasının r o l ü n ü n o l d u ğ u söylenebilir. B u arada kuzey Çin'in iki devleti tek hakim olabilmek maksadıyla birbirleriyle kıyasıya m ü c a d e l e y e girişmişlerdi. Yine de Gök-Türk elçi lerinin, Çin devletleri merkezlerini ziyaret ettiği görülmektedir. Kuzey C h ' i devleü 557 yılında Çin şeddi ü z e r i n d e K'u-lo-pa'dan Wu-ho-shu'ya kadar d ö r t yüz li(yaklaşık 226 km.)'lik tamirler yaparken , M u k a n Kağan, 558 yılı sonunda C h o u devletine hediye g ö n d e r d i . B u bir çeşit yeni kurulan devled ta n ı m a a n l a m ı n a geliyordu. Bundan sonra 560 yılının ü ç ü n c ü ayında Çin sarayında Chung-yang-k'o pavyonu t a m a m l a n d ı ğ ı zaman C h o u imparatoru M i n g , b ü t ü n dev let a d a m l a r ı n ı , generallerini ve Gök-Türk elçisini Fang-lin-yüan denen yerde top ladı. Hepsine r ü t b e l e r i n e g ö r e değişen miktarlarda ipek ve bakır para sundu . Gök-Türk elçisinin de söz konusu merasim sırasında çinlİ devlet a d a m l a r ı n ı n ara sında yer almış olması, Gök-Türk devletinin Chou'lar nezdindeki yerini göstermesi açısından e n t e r e s a n d ı r . Ertesi sene (561) M u k a n Kağan, C h o u devletine üç ayrı el çilik heyeti g ö n d e r d i . Birinci, ikinci ve beşinci ayda giden C h o u sarayına giden Gök-Türk heyetlerinin hepsi Gök-Türk ülkesi m a l l a r ı n d a n onlara s u n m u ş l a r d ı . Gök-Türkler, Çin k a y n a k l a r ı n ı n taraflı olarak vergi diye kaydettiği hediyelerle aslında ticarî maksad güdüyorlardı" . 05
86
87
8
Batı Wei imparatoru Kung z a m a n ı n d a Mukan'ın kızının prenses olarak, Chou'ların kurucusu Wen'a gelin olarak gelmesine Gök-Türkler rıza g ö s t e r m i ş l e r d i . Ancak evlilik işi daha g e r ç e k l e ş m e d e n imparator ölmüş, bu sebepten tamamlana mamıştı. 563 yılma d o ğ r u Chou'larla Ch'i'ler arasındaki m ü c a d e l e kızıştığı zaman her iki Çin devleti de Gök-Türklerden yardım alma yarışma giriştiler. C h o u devleti sarayında yapılan m ü z a k e r e l e r sırasında eskiden Gök-Türklerle yapılan a n l a ş m a haurlaüldr ' . Yeniden teşebbüse g e ç m e k için karar vermişlerdi. Ancak bu sefer Ch'i'ler, C h o u ' l a r ı n niyetini duymuşlar ve daha ö n c e harekete geçmişlerdi. Çok fazla hediyelerle bir elçiyi Mukan'a g ö n d e r i p , evlilik teklifinde bulundular. Zengin hediyeleri g ö r e n Mukan, bunu ülkesi için ekonomik çıkar sağlama işine çevirdi. Chou'lara, onlardan daha fazla hediye istediğini, aksi takdirde Ch'i'lerin teklifini kabul edeceğini bildirdi. C h o u sarayında ortaya çıkan bu yeni durum taruşılırken, eskiden Juan-juan'lar z a m a n ı n d a , onlarla kurulan evlilik İttifakı sayesinde J u a n juan-Ch'i ilişkilerinin kesildiği hatırlatıldı, Eğer bu sefer z a m a n ı n d a ö n l e m alın» 89
1 0
8 4
CS 28 Shih N i n g bio., s. 468.
8 5
P C S 4 Imp. böl., s. 64.
8 6
CS 4 i m p . b ö l , s. 56; T F Y K 9 6 1 , 15a, b.
8 7
CS 4 i m p . böl., s. 59.
8 8
Ayrıta b k i . Etsedy aynı yer; lzgi, aynı yer.
8 9
CS 50 G ö k . böl., s. 911; PS 99 Gök. böl., s. 3289.
9 0
CS 33 W a n g C h ' i n g bio., s. 575; C S 30 T o 1 bio., s. 522.
GOK-TU RKLER
23
mazsa d u r u m u n tersine d ö n ü ş e b i l e c e ğ i d ü ş ü n ü l d ü . Neticede daha fazla hediye gönderilmesine karar verildi . Liang eyaleti askerî valisi Yang Chien heyet başkanı, Sol muhafızları generali W a n g C h ' i n g yardımcı tayin edilerek o l u ş t u r u l a n , bir elçilik kafilesi Mukan'a gönderildi^. 91
563 yılının dokuzuncu ayında yola çıkan heyet Gök-Türk t o p r a k l a r ı n a girdi ğinde, ülkenin d o ğ u taraflarını idare eden M u k a n ' ı n kardeşi A-shih-na Kutlug T i t'ou Kağan ile karşılaşü . H ü k ü m d a r ağabeyinin aksine Ch'i'lerle daha yakın ilişki k u r m u ş olan Ti-t'ou Kağan, Çinli elçilere soğuk davranarak, "ağabeyinin Ch'i dev leti ile a n l a ş m a yaptığını ve elçileri Ch'i'lere teslim edeceğini" söyledi. Bunları du yan heyet başkanı Yang Chien yine de yoluna devam etti. M u k a n ' ı n huzuruna çıkUgında yolda duyduklarını anlattı ve göz yaşlarını akıtarak, kağanı etkilemeye çalışU. M u k a n Kağan, o n u n tesirinde kalmış o l m a l ı d ı r k i ; k o r k m a m a s ı n ı d o ğ u d a k i C h ' i devletiyle, batıdaki C h o u devletinin Gök-Türkler n a z a r ı n d a aynı o l d u ğ u n u söyledi . Yang C h i e n ' İ n Mukan'a bahsettiği bir başka k o n u da yıllıkların hiç bi rinde olmayıp, sadece T C T C 169'da kaydedilmiş o l a n * Batı Wei'e sığınan GÖk¬ T ü r k d ü ş m a n ı Juan-juan'ların, kağanın teklifi ü z e r i n e çok çabuk geri gönderilmesi hadisesidir . Neticede C h ' i elçisini reddeden Mukan, kızının Chou'lara gelin ola rak g ö n d e r i l m e s i n e razı oldu ve nişan yapıldı. Diğer taraftan bu elçilik heyetinin yaptığı en ö n e m l i iş daha sonra Çin'in tarihinde ö n e m l i gelişmelere sebep olacak bir teklifi Mukan'a kabul ettirmesidir. Yang Chien, k a ğ a n d a n Ch'i'lerin ü z e r i n e se fer açmasını istemiş, o da buna olumlu cevap vermişti. C h o u devleti için çok mü him olan bu hadise sonrasında geri d ö n e n Yang C h i e n d u r u m u İ m p a r a t o r u Wu'ya bir raporla bildirmiş, gelişmelerden memnun kalan imparator da Yang Chien'i bü yük generalliğe terfi ettirmişti" . Ertesi yıl tekrar Gök-Türk ülkesine giden söz ko nusu elçi bu sefer kağana çeyiz sundu. 95
94
9S
7
M u k a n Kagan'ın, Chou'larla müttefik olup, Ch'i'lere ortak saldırı d ü z e n l e n m e sine destek vereceğini söylemesi ü z e r i n e , aynı yılın sonunda sefer hazırlıklarına başlandı. Büyük kağan Mukan ve kardeşleri k ü ç ü k kağanlar Börü (Ptı-li), Ti-t'ou ile yüz bin kişilik orduya kumanda ederek, üç koldan harekete geçti. Ordusunu üçe ayırarak diğer ikisinin k u m a n d a l a r ı n ı kardeşlerine verirken, kendisi de birinin ba şına geçmişti. Aslında Gök-Türk ordusu Çin t o p r a k l a r ı n a girdikten sonra H e n g eyaletinde üçe ayrılmıştı . Çok hızlı hareket eden ü ç Gök-Türk ordusu hiç bir kuvvede karşılaşmadan Chin-yang'a kadar ilerledi. C h ' i imparatoru bu sırada adı geçen şehirde idi. C h o u sınırına yakın yerde ö n e m l i bir stratejik mevkiye sahip bu kale-şehir, Gök-Türk ve C h o u orduları için ilk hedef idi. Zor durumda kalan Ch'i'ler ise Gök-Türk kuvvetlerine karşı koyacak olan ordunun başına H u Lü-hsien'i ta yin etmişlerdi. B u sırada Gök-Türk yardımı almış o l m a l a r ı n a r a ğ m e n C h o u ' l a r ı n devlet a d a m l a r ı hala Ch'i'lerden ç e k m i y o r l a r d ı . Sadece Sui eyaleti d ü k ü Yang 98
9 1
C S 33 Wang C h ' i n g bio. s. 576.
9 3
T C T C 169, s. 5236; PS 99 Gök. böl., aynı yer; C S 50 ayni yer; L i n , W a n g C h ' i n g ile Yang Chien'i ayrı ayrı gittiler diye yaptığı tabloda gösteriyorsa d a (bkz. I, s. 402) W a n g C h ' i n g ' i n bio. de Yang Chien'e yardımcı tayin edildiği ve beraber gittikleri belirtil m i şrir. 9 Î
9 5
9 6
9 7
9 8
B u bilgi sadece Yang Chien'İn bio. de CS 33 s. 571 kaydedilmiştir. CS 33 Yang C h i e n bio., aynı yer. T C T C 169, aynı yer. T C T C 169, aynı yer. CS 33 Yang C h i e n bio., s. 571. P C S 7 İ m p . böl-, s. 92.
24
A H M E T TAŞAĞIL 69
C h u n g onlara karşı çıkabilmişti . B u n u n ü z e r i n e kendi emrine on kumandan ve rilen Yang C h u n g baş kumandan olmuştu. Baş kumandan Yang C h u n g , ö n c e T a Hsi-wu'yu piyade ve süvari k u v v e ü e r d e n oluşan otuz bin kişilik bir birlikle güney yoldan Chin-yang ü z e r i n e g ö n d e r d i . Kendisi de Ch'i'lere ait Hsing-ling kalesini ele geçirdikten sonra Chin-yang'a ulaştı. H e r i k i ordu bu şehrin surlarının dışında bu luştular . Ch'i'ler, T a i ve Hsin eyaleti erin de ki sürüleri ve atları Wu-t'ai d a ğ ı n ı n kuzeyindeki Pai-ku'ya, Po Chien idaresinde saklattırdılar . 100
101
564 yılının ilk ayında k u ş a t m a başladığı sırada bir kaç on g ü n s ü r e n kar yağışı oldu. Saldırıdan ö n c e yapılan plana g ö r e ö n c e C h o u ordusu az kuvvetle h ü c u m a geçecek, a r k a s ı n d a n da Gök-Türkler hareket edecekti. Ancak kar yağışı sebebiyle bin l i (567 km)lik alan bir metre yüksekliğinde karla k a p l a n m ı ş t ı . C h o u ordusu kalenin i k i li(1134 m.) y a k ı n m a s o k u l d u ğ u n d a , Ch'i'ler aniden kaleden çıkarak, onları bozguna u ğ r a t m ı ş l a r d ı . B u arada G ö k - T ü r k ordusu ise Hsi-shan (Batı D a ğ ı ) ' a çekildi, savaşmak istemediler. Mağlup olan C h o u k u m a n d a n l a r ı geriye d o ğ r u k a ç t ı l a r . B u n d a n sonra M u k a n , Gök-Türk ordusuna büyük bir y a ğ m a y a p ü r t u . Geri d ö n ü l ü r k e n yapılan yağmalarda yedi yüz li'lik (400 km.) bir alanda insan ve hayvan s ü r ü s ü k a l m a m ı ş t ı . O n l a r ı sıkıştırmaya cesaret e d e m e m i ş t i . Çin sınırlarını tamamen terkedip, geri d ö n e n Gök-Türk o r d u s u n u n başındaki Mukan Kağan, yaptığı yağmayla asıl hedefine ulaşmıştı. Geri d ö n e r k e n Hsİn-ling'e v a r d ı k l a r ı n d a her taraf buz t u t t u ğ u n d a n Sarı Irmak'tan g e ç m e k için, kaymayı ö n l e m e k maksadıyla buzların ü z e r i n e keçe kilimler yaydılar . Böylece çok zor şartlara r a ğ m e n rahat bir şekilde, üstelik y a ğ m a d a n dolayı kazançlı bir şekilde ü l k e l e r i n e d ö n m ü ş l e r d i . A n c a k sadece T C T C 169'da olan kayda g ö r e , GökT ü r k l e r i n atları zayıflamış, hepsinin dizlerinin altındaki kılları d ö k ü l m ü ş t ü . B u sebeple guruplara ayrılarak, mızraklanyla piyade y ü r ü m e k zorunda kalmışlardı. Diğer taraftan C h ' i k u m a n d a n l a r ı n d a n H u L ü - k u a n g kuzeyde Gök-Türkler den binden fazla at ele geçirdi ". B u n u n y a n ı n d a ağır mağlubiyete uğrayan C h o u or dusu büyük kayıp vermİşd. P C S y a g ö r e bir kaç km'lik bir alanda cesetler birbi rinin üzerine yığılmış adeta birbirlerini yastık yapıyorlardı. 102
103
104
,os
106
107
10
l 0 9
B u olaydan sonra 5. ayda (temmuz) Gök-Türkler, Chou'lara elçi g ö n d e r i p , kendi ülke m a l l a r ı n d a n s u n d u . Yaz mevsiminde Gök-Türklerin y a r d ı m ı n ı al madan Chin-yang üzerine y ü r ü m e k isteyen C h o u ordusu k u m a n d a n ı Yang Chung, yiyeceğin azlığı sebebiyle b ü t ü n generallerin savaşmaması bahanesiyle h ü c u m et medi. H e m e n Gök-Türklere haber g ö n d e r e r e k , yüz binden fazla askerle P i n g eya110
9 9
CS 19 Yang C h u n g b i c , s. 318; PCS 17 H u Lü-hsien bio., 5. 227. T C T C 169, s. 5237. P C S 40 Po C h i e n bio. s. 532. P C S 7 i m p . b o l , s. 92; T C T C 169, s. 5238. 103 jCjC ı yey. P C S ]JÖL, s. 92; her ne kadar y e n i l d i ğ i n d e n bahsediyorsa da CS 19, s. 318 ve 50 ayrıca T C T C Gok-Türklcrin geri çekildiğini bildirmektedir. 1 0 0
1 0 1
1 0 2
6 9 >
1 0 4
7
I
M
P
B u bilgi sadece T C T C 169, aynı yer'de mevcuttur.
1 0 5
CS 33 Yang C h u n g bio., aynı yer; T C T C 169, s. 5238.
1 0 6
B u bilgi sadece T C T C 169'da kaydedilmiştir, bkz. aynı yer.
1 0 7
T C T C aynı yer.
1 0 8
P C S 17 H u Lü-kuang bio., s. 223.
1 0 9
PCS 7 imp. böl., aynı yer.
1 1 0
CS 5 i m p . bol., s. 69; T F Y K 9 6 1 , 15b, L i u (bkz. I, s. 15) ilgiii yeri t e r c ü m e etmemiştir.
GÖK-TÜRKLER
25 111
letine gelmelerini ve Çin Şeddinin alt tarafında (güneyinde) kalmalarını istedi . Arkasından Gök-Türk ordusu Yang Chung ile Ch'i'lere karşı savaşmak için Wo-ye' de buluşlular. Pei-ho'ya vardılar, her hangi bir çatışma yapmadan geri d ö n d ü l e r . M u k a n Kagan'ın geri d ö n m e s i n i n sebebi, bu sefer C h o u ' l a r ı n Gök-Türklerle olan ittifaklarına ihanet e t m e l e r i d i r . G h ' i imparatoru, Chou'lara, daha evvel esir olarak ele geçirdiği C h i n eyaleti d ü k ü H u ' n u n annesi ve b a b a s ı n ı n d ö r d ü n c ü kız kardeşini geri g ö n d e r m e k sureüyle Chou'larla barış yapmak istediğini bildirmişti . Böylece iki Çin devleti arasında ittifak yapılırken Gök-Türkler devre dışı kalıyordu. Neticede ortaya çıkan duruma çok kızan Mukan Kağan, sadece ordusunu toplayıp geri d ö n m e k l e kalmadı. Bunun yanında daha ö n c e kabul ettiği kızının gelin olarak gönderilmesi kararından v a z g e ç t i . 112
113
114
m
Daha sonra dokuzuncu ayda Mukan ordusuyla Chou'lardan ayrılarak Ch'i'lerİn You eyaletine girdi. Arkasından Çin ş e d d i n i aşıp, girdikleri b ö l g e l e r d e yağmalar yaparak geri d ö n d ü l e r . Bir ay sonra bir akın daha yaptılar ' . Evlilik işinden vaz geçilmesi ü z e r i n e tedirgin olan C h o u imparatoru hem durumu izah etmek, hem de Mukan'ı sakinleştirmek için Wang Ch'ing'i acele elçi olarak Gök-Türklere gön derdi (564 sonu). Elçinin kendisine yaptığı açıklamalardan m e m n u n kalan Mukan, eski anlaşmayı, yani kızının gelin olarak g ö n d e r i l m e s i n i yeniden kabul etti. B u ge lişmelerden sonra 565 yılının 2. ayında C h o u imparatoru d ö r t eyaletin d ü k l e r i n i ve i m p a r a t o r l u ğ a ait altı saraydan o l u ş t u r u l a n yüz yirmi kişilik heyeti, M u k a n ' ı n kızının almak için Gök-Türk merkezine g ö n d e r d i B u yılın beşinci ayında GökTürkler, Ch'i'lere de kendi mallarından sunmuşlar ve Gök-Türk-Ch'i münasebetleri tekrar başlamıştı 567 yılında Gök-Türkler, Chou'lara da elçi g ö n d e r i p kendi ülke m a l l a r ı n d a n sundular . Bir yıl ö n c e kendi m a l l a r ı n d a n s u n d u k l a r ı Ch'i'lere yine kendi ülkelerinde yetişen, üretilen mallardan verdiler . 1
6
117
1 1 0
119
120
131
565 yılında büyük bir elçilik heyeti gönderilmiş olmasına r a ğ m e n Mukan, hâlâ kızını g ö n d e r m e y e yanaşmıyordu. C h o u e l ç i l e r i n d e n C h ' u n ve yanındakileri bir kaç sene alıkoydu. Geri d ö n e n l e r d e n Yü Wen-kui, Ch'ang-ye'de ölmüştü. 568 yılında (2. ay) C h ' i meselesini tekrar g ü n d e m e getiren M u k a n , Chou'ları desteklemekten vazgeçmişti. Elçilerle m ü z a k e r e sırasında hava birden bire değişip, rüzgar çıktı. Arkasından on g ü n s ü r e n bir kar fırunası başladı. Orada bulunan ça dırların hepsi yıkıldı. B u felaketle T a n r ı ' n ı n kendinin cezalandırdığını zanneden Mukan kızının gelin olarak g ö n d e r i l m e s i n e razı oldu. Derhal hazırlıklara başlandı. Bunların t a m a m l a n m a s ı n d a n sonra C h o u elçilerine teslim edilen prenses A-shihna'yı, Çin'e v a r d ı ğ ı n d a b a ş k e n t Ch'ang-an'da imparator W u bizzat k a r ş ı l a d ı . Gelin heyeti pensesi getirmek için yola çıktığında kafilede bulunan Gök-Türkler m
1 1 1
CS 19 W a n g Clı'ing bio., s. 319. . c s 50 k . böl., a. 911; CS 5 i m p . böl., s. 70. CS 19 Wang C h ' i n g bio., s. 575. CS II Chİn-yang Kııng H u bio., s. 169. C S 50 Gök. böl., aynı yer. PCS 7 imp. böl., s. 93; T C T C 169, s. 5243. Ch'en d ü k ü C h ' u n , H s ü d ü k ü K u i , Sheng-wu d ü k ü T o u I, Nan-yang d ü k ü Yang C h i e n . C S 5 0 Gök. böl., s. 911; C S 7 i m p . böl., s. 71; T C T C 169, s. 5249. 119 JÇJÇ ]69 , 5252, sadece burada b u l u n m a k l a d ı r . 112
T
C
T
C
1 6 9 ı
S ı
5 2 4 2
G o
1 , 3
1 1 4
1 1 5
1 1 6
1 1 7
1 1 6
(
1 2 0
1 2 1
1 2 2
s
CS 5 i m p . böl., s. 74. P C S 8 imp. böl., s. 99-100; T F Y K 961,16a. C S 9 A-shih-na bio., s, 144 ve de not 120.
A H M E T T AŞAĞI I,
26
atların zayıflığını ileri sürerek yolculuğun yavaşlamasını istediler. Fakat Chao W c n piao, onların vazgeçmelerinden korkarak, Gök-Türk elçisi Lo-mo-yüan'e "prensesin zaten yola çıktığını, diğer yabancıların tehdit ettiğini, üstelik kafilenin ç ö l d e n ge çeceğini, yavaşlarlarsa insan ve atların hastalanacağını, d o ğ u d a n her zaman h ü c u m gelebileceğini, T'u-yü-hun'lann bile aniden değişip, tehlike oluşturacağını, gelinin Kagan'ın sevgili kızı o l d u ğ u n u n göz ö n ü n e alınmasını" belirtti . Ç i n ' d e çok iyi karşılanıp iyi muamele g ö r e n A-shih-na Prenses, bu ü l k e d e imparatoriçelerin yük selebildiği b ü t ü n makamlara ulaştı. Nihayet 582 yılında hastalıktan ö l d ü 123
1 2 4
Prensesin g ö n d e r i l m e s i n d e n bir yıl sonra, sonbaharda Mukan, Çin'e elçi gön derip, at sundu. Bundan sonra binden fazla Gök-Türk, Çin b a ş k e n t i n d e oturmaya başladı. B u gurup güzel elbiseler giyiyor ve ede besleniyordu. B u n d a n başka C h o u h a n e d a n ı yıllık yüz bin top ipeği vergi olarak g ö n d e r m e y e başlamıştı . B u tarihten sonra 572 yılında ö l ü m ü n e kadar M u k a n Kağan h a k k ı n d a her hangi bir malumata ras dayamıyoruz. Sadece PCS 8 d e Gök-Türklerin elçi g ö n d e r i p hediye s u n d u ğ u kaydı vardır . Ancak T C T C l 7 l ' d e ö l ü m ü için g ö n d e r i l e n taziyet elçisinin bu yılın ikinci ayında gitüği bildirilmektedir. Bundan dolayı bu elçilik hadisesini Mukan'm ö l ü m ü n d e n sonra gittiği şeklinde kabul etmek doğru olacaktır. 125
136
137
Daha önceki başarılı elçilik faaliyeüerinden dolayı sürekli kuzey yabancıları el çisi olan Wang Ch'ing yine O t ü k e n ' d e idi. Gök-Türklcrde cenaze t ö r e n l e r i n d e öle nin yakınları ve diğer kanlanlar yüzlerini çizerler, kan ve gözyaşı bir bire karışarak akardı. T ö r e n esnasında C h o u elçisinden de y ü z ü n ü çizmesini istediler. Gök-Türkler üstelik iki devleün evlilik yoluyla akraba o l d u ğ u n u da söyledilerse de Çinli elçi direndi ve kesmedi . 128
a - Mukan'm Şahsiyeti: 553-572 yılları arasında Gök-Türk t a h t ı n d a kalan M u k a n Kağan, şahsiyeti hak kında Çin kaynaklarında en çok bilgi verilen T ü r k h ü k ü m d a r ı d ı r . B u bilgiler özel likle o n u n zeki bilgili ve sert tabiatlı o l d u ğ u ü z e r i n d e t o p l a n m a k t a d ı r . Kırlangıç kalesi (Yen-tou) a n l a m ı n a gelen bir ismi daha vardı. Yüzünün genişliği bir ayak (30 cm.) tan (ch'ih) fazla olan Mukan'ın gözleri donuk cam gibi idi. Askeri m ü c a d e l e ve benzeri işlerde çok haşin idi. Yüzünün rengi çok k ı z ı l d ı . Olağanüstü cesurdu. Askerî taktikleri iyi bildiği gibi, ordusuna çok iyi kumanda ediyordu ". Neticede onun bu üstün vasıflarından komşu devletlerinin hepsi çok k o r k m u ş t u . Diğer bir ifade ile Çin'in dışındaki b ü t ü n ülkeler ona itaat etmişlerdi. Aslında yukarıda da g ö r ü l d ü ğ ü üzere M u k a n , Ç i n ' d e k i i k i devlete de ü s t ü n l ü ğ ü n ü kabul eiürmişti. Çinli devletlerin her ikisi de Gök-Türklerle dost olmak için birbirleriyle uzun süren bir yarışa girişmişti. Evlilik ittifakını kurabilmek şekliyle ortaya çıkan bu yarışı baudaki C h o u devleti kazandı. B u sayede d o ğ u d a k i Kuzey C h ' i devletine karşı büyük bir politik ü s t ü n l ü k sağladı. Chou'lar g ü ç l e n i r k e n Ch'i'ler zayıfladı ve çok 129
13
123 1 2 4
T
C
T
C
j 7q
s
5273; CS 9 A-shih-na bk>„ s. 144.
CS 9 A-shih-na bio., aynı yer.
1 2 5
CS 50 G ö k . böl., aynı yer; CS 5 i m p . böl., s. 79; Ayrıca Ecsedy, Trade, s. 134, 160.
1 2 6
s. 126.
1 2 7
s. 5301.
m
CS 33 W a n g C h ' i n g bio., s. 576.
1 2 9
T T 197, 1068a; C S 5 0 Gök. böl., s. 909; W H T K 3 4 3 , 1687b; T F Y K 997, 2a.
l i U
T C T C 165, s. 5097.
27
GÖK-TÜRKLER
büyük bir politik üstünlük sağladı. Chou'lar g ü ç l e n i r k e n Ch'i'ler zayıfladı ve çok g e ç m e d e n yıkıldılar(576). Chou devleti b ü t ü n kuzey Çin'e hakim olurken Mukan' ın uyguladığı poliüka sonucu Çin tarihinin seyri değişmiş oluyordu. Mukan in idaresindeki fetihler sayesinde Orta Asya'yı tamamen kaplayan Gök¬ T ü r k devleti d o ğ u d a Kore'den bauda Karadenize kadar uzanıyordu. G ü n e y d e Çin Ş e d d i n d e n kuzeyin ıssız yerlerine kadar ulaşan genişliğe sahip i d i . Z a m a n ı n b ü t ü n diğer devlederinin hepsinden daha büyük ve kuvvetli idi. İpek yolunun büyük bir kısmı Gök-Türklerin eline geçtiği gibi, aruk O n Asya ile Uzak Doğu arasındaki irti bat daha huzurlu yapılıyordu. Moğolistan'ın doğusundaki Kerulen nehrinden Ural dağlarına kadar çok geniş bir sahada yayılmış olan Töles boylarının hepsi M u k a n ' ı n idaresinde i d i . Soğd'luların himaye edilmesi ülke ç a p ı n d a ticaretin gelişmesine sebep olmuştu. 2 - Taspar Kağan Devri (572-581) , M u k a n ö l m e d e n Önce oğlu Ta-lo-pien'in yerine kardeşi T a s p a r ' ı n tahta geç mesini vasiyet etmişti. B u n d a n dolayı Ta-lo-pien'in yerine çince adıyla T'a-po, Sogdça yazılı Bugut kitabesindeki adıyla Taspar, kağan o l d u . Taspar h a k k ı n d a Çin kaynaklarındaki ilk kayıt "Mukan kağan z a m a n ı n d a n beri o n u n ülkesi çok kuv vetli o l d u ğ u için, Çin'i zora sokan, sıkışnran" ş e k l i n d e d i r . Gök-Türk devletinde bu taht değişikliğini yakından takip eden Çin'deki iki devlet hemen harekete geçip, yeni kağanla dostluk ilişkileri kurmaya çalıştılar. C h o u devleti işlenmiş ve ham ipekli k u m a ş l a r d a n yüz bin top ipek sundu. Ch'İ devleti de o n l a r ı n saldırısından k o r k t u ğ u için acele çok miktarda hediyeyi bir elçi ile kağana u l a ş t ı r d ı . H e r iki devlet tarafından iyi m ü n a s e b e t ataklarına maruz kalan Taspar Kağan, ağabeyi M u kan gibi bu hakim durumdan gayet iyi faydalandı. Zaten daha ö n c e Chou'larm başkenti Ch'ang-an'da binden fazla T ü r k kalmaya başlamışn. Bunlar C h o u merke zinde çok rahat vaziyette oturuyorlar, Çinlilerden farklı olarak ede besleniyor l a r d ı . Ayrıca iyi h ü r m e t görüyorlar ve güzel elbiseler giyiyorlardı . 131
132
133
134
135
Taspar Kağan artık iki Çin devletini de tamamen hakimiyeti altına aldığını dü ş ü n ü y o r d u . B u sebeple etrafındakilere "benim güneydeki iki vefakar o ğ l u m sebep siz yere niye kavga ediyorlar" diyordu . Kuzey Çin devletleriyle a r a s ı n d a bu ge lişmeler s ü r e r k e n Taspar Kağan, çok büyüyen ve genişleyen Gök-Türk devletinde yeni bir idarî teşkiladanmaya gitti. Ağabeyi ve devletin ikinci kağanı Kara'nın oğlu She-t'u'yu Er-fu Kağan olarak doğu tarafına, kardeşi Ju-tan'in oğlu Börü (Pu-li)'yi batı tarafına kağan tayin etti . B u n l a r ı n hepsinin u n v a n ı "küçük kağan" idi ve Taspar Kagan'a bağlıydılar . 136
137
1 m
1 3 1
B u konuda tafsilen bkz. Klyastorny-livsic, aynı makale, s. 74.
1 3 S
C S 5 0 . Gök, böl., s. 911. m . . ^ ıoö8b-c;WHTK 34ü, 2687c. C S 50 Gök, böl., aynı yer; T C T C 171 aynı yer; T T 197, 1068e. T T 1 9 7 , 1 0 6 8 c ; W H T K 3 4 3 , 2687c. CS 50 aynı yer; T C T C 171 aynı yer; T T 197 aynı yer; W H T K 343, 2687. T T 197, 1068b. S o g d ç a yazılı B u g u l kilabesindeki Er-fu Kağan, Nivar Kağan adıyla zikredilmektedir, bkz. KlyastornyLivsic, 5. 73-75. M u k a n K a g a n ' ı n kardeşi olarak g ö r ü n e n bir b a ş k a şahsiyet M a h a n T e g i n vardır. Çin k a y n a k l a r ı n d a karşılığını b u l a m a d ı ğ ı m ı z bu kişinin faaliyeti konusunda fazla bir şey bilemiyoruz. Rörü kelimesinin çince karşılığının Fu-li ve Pu-li o l d u ğ u konusunda ayrıca bkz. T ' a n g Ch'ı, "A Preliminary Interuretalion o f Terms Froms T o b a ( T a b g a ç ) Language Recorded i n the N a n Ch'İ Shu", Pien-cheng, 4, 1973, s. 106. 138 -jT ^ T K 343, 2687e. T
C
T
C
s
5 3 1 4
1 3 4
1 3 5
1 3 6
1 3 7
1
9
7
a
y
m
y e r ;
c
s
5 Ü
a
y
m
y e r
1 9 7 ı
A H M E T TAŞ AĞIL
28
Bu surede kağanlar kağanı seviyesine yükselmiş olan Taspar, çok geniş sahaya yayılmış devleti daha iyi idare edebilmek için böyle bir yolu seçmişti. Bir kaç yüz bin yay ç e k e n süvarilerden müteşekkil büyük bir Gök-Türk ordusuna sahip i d i . Amcası İstemi Yabgu, 552 yılından beri T a n r ı Dağlarının kuzeyindeki Ak-Tağ'da oturarak, devleün ban kısmını idare ediyordu. Bu sırada g ü n e y d e yani kuzey Çin'de Chou-Ch'i mücadelesi olanca hızıyla sü rüyordu. Yukarıda bahsettiğimiz gibi her i k i devlet de Gök-Türklerle dost olabil mek için yarışıyorlardı. W H T K ' n u n ifadesi ile Çin devletleri ondan çok kork tukları için hazinelerini boşaltmışlar ve fakirleşmişlerdi. 139
Taspar Kağan, ağabeyi Mukan gibi her iki devlete de kendi milletinin menfaat leri d o ğ r u l t u s u n d a politika uygularken, daha sonra ağabeyinin aksine d o ğ u d a k i Ch'i'lere meyletti. Aslında bu bir b a k ı m a daha evvel G ö k - T ü r k l e r d e n aldığı yar dımla g ü ç l e n e n Chou'lara karşı Ch'i'leri tutma teşebbüsü devletin menfaatleri açı sından gayet olumlu idi. Ancak, Taspar bundan yeterince faydal anam adı ğı gibi ül keye Budizm tesirini sokmak gibi bir hata yapu. Ch'i'lerle yakınlaşma siyaseü çerçevesinde Taspar, 572 yılının sonunda onlara elçi g ö n d e r e r e k at sundu. Ertesi yılın 12- ayında yine Ch'i'lere elçi g ö n d e r e r e k bir prensesleriyle evlenmek teklifinde b u l u n d u . B u arada T a s p a r i n Chou'lara kesin olarak sırtını d ö n d ü ğ ü n ü söyleyemeyiz. Çünkü, aynı sıralarda (574 1. ay) onlara da elçi g ö n d e r i p at s u n d u . Böylece daha ö n c e yapılmış evlilik ittifakına bağlı o l d u ğ u n u gösteriyordu. T a s p a r ' ı n Ch'i'lere karşı izlediği politika yavaş yavaş bir hayranlığa d ö n ü ş t ü . Bunda bir yağma sırasında ele geçirilip, O t ü k e n ' e g ö t ü r ü l e n Budist rahip (sha-men) Htıi L i n ' i n büyük rolü vardı. B u rahip, kağana C h ' i ülkesi nin çok zengin olmasındaki asıl sebebin Budizm prensiplerinin ü l k e d e uygulanma sından ve de herkesin bu dine i n a n m a s ı n d a n kaynaklandığını söyledi. Taspar da bunlara i n a n d ı . Sonra Budistlerin kutsal kitaplarından Nie-p'an, Hua-yen, C h i n g mİn ve Shİh-t'ung-lü istedi. Ayrıca bir Budist pagodası (chia-lan) inşa ettirdi. Ta m a m l a n d ı k t a n sonra etrafında dolaşarak, C h ' i ülkesinde d o ğ m a d ı ğ ı için p i ş m a n o l d u ğ u n u belirtti . Böylece T a s p a r i n Budizm tesirine girdiği g ö r ü l m e k t e d i r . B u arada C h ' i i e r d e n L i u Shih-ch'ing vardı ki; bu şahıs Çin'in b ü t ü n yabancı komşula r ı n ı n dilinde anlaşabiliyordu. Ch'İ imparatoru ona T ü r k dilinde Nie-p'an-ching (nirvana) yazmasını emretti ve T ü r k ç e yazılan bu kitap, hemen Gök-Türk k a ğ a n ı n a g ö n d e r i l d i . Nirvana'nın bu T ü r k ç e nüshası L o Te-lin adlı elçi tarafından Taspar Kagan'a t a m n l d ı (575 sonu) . Diğer taraftan 574-584 yılları arasında H i n t l i bir budist rahib Gök-Türkler a r a s ı n d a kalarak Budizmi yaymaya çalıştı. Ancak o n u n öğretmeyi hedeflediği başka bir Budist kitabı (Sutra) i d i . 110
141
143
143
144
Her ne kadar Gök-Türklerle iyi m ü n a s e b e t tesis edilmiş ise de Ch'i'ler yine zor durumda kaldılar. Ç ü n k ü , Chou'lar onlara karşı büyük bir h ü c u m a geçmişlerdi. 1 3 9
1
W
1 4 1
B k z . n . 138. P C S 8 imp. bol., s. 106-107. Evlilik teklifi için aynca T C T C 171, s. 5332. CS 5 i m p . böl., s. 85; T F Y K 969, 16a.
1 4 3
SS 84 GÖk. böl., s. 1865; PS 99 G ö k . böl., s. 3290; W H T K 343, 2687e. Ecsedy, rahip H u i L i n ' i n faaliyeti ile L i u Shih-ching'in y a p t ı k l a r ı m k a r ı ş t ı r m a k t a ve hatalı olarak 572 yılına k o y m a k l a d ı r , bkz. Trade,s. 135, 160 not 39. 143 T pYii gge 1 4 4
j 5 a
.
pes
20 L i u Shih-ch'ing bio., s. 267.
A . V o n . Gabain, "Buddhistche T ü r k e n m i s s i o n , Asiatica, Leipzig, 1956, s. 196 vd.; Klyastoı nyLivsic, s. 78.
29
GÖKTÜRKLER
Mağlup olan C h ' i ' l i kumandanlar i m p a r a t o r l a r ı n a Gök-Türklere sığınmayı tavsiye ettilerse de o kabul etmedi. Bir ara kendisi Gök-Türklere sığınmak istediyse de fır satını b u l a m a d ı . Neticede C h ' i devleti yıkılırken, t o p r a k l a r ı C h o u ' l a r ı n eline geçti . 145
Diğer taraftan C h o u o r d u l a r ı n a mağlup olan Fang-yang prensi Kao Chao-i, Peisbuo eyaletini korumak için o tarafa yöneldi ise de C h o u k u m a n d a n l a r ı n d a n Shenc h ü , Ma-i'de o n u sıkıştırdı. Burada yapılan savaşta tekrar m a ğ l u p olan Kao Chao-i bu sefer daha kuzeye kaçıp Gök-Türklere sığındı. Yanında ancak üç bin kadar in san k a l m ı ş a ' . Taspar Kağan, Kao Chao-i'nin babası eski imparator Wen-hsüan'in kahraman birisi o l d u ğ u n u bu yüzden b ü t ü n Ch'i'lerüı kuzeyde hamisi o l d u ğ u n u Kao Chao-i'yi desteklediğini söyledi . 46
147
Bu esnada Chin-yang da C h o u k u m a n d a n l a r ı tarafından fethedildi. Ch'i'ler acele yardım istemek için Ho-hsi Yung-ani Gök-Türklere g ö n d e r d i Fakat, elçi daha yolda iken C h ' i devleti yıkıldı. Bundan dolayı elçi T a s p a r i n yanına vardığı zaman artık diplomatik pozisyonu değiştirilmiş ve o sırada orada kalan T'u-yü-hıın elçisinin alt tarafına o t u r t u l m u ş t u . G ö r ü ş m e sırasında C h ' i elçisi, Taspar Kagan'a ülkesi yıkıldığı için ü z ü n t ü s ü n d e n kendisini ö l d ü r m e k islediğini, ancak utandığını bu sebepten eline kılıç alıp, savaşmak istediğini söyledi. O n u n bu cesur halinden memnun kalan Taspar, kendisine yetmiş baş at sunarak, Chou'lara karşı savaşması için ülkesine geri g ö n d e r d i " . Kao Chao-i'nin Gök-Türklere s ı ğ ı n m a s ı n d a n sonra Ch'İ'lcrin Yıng eyaleti k u m a n d a n ı Kao Pao-ning, ona kendisini C h ' i imparatoru ilân etmesini tavsiye etti. Neticede Kao Chao-i kendini imparator ilân ederken, Kao Pao-ning de başbakan (baş vezir) oldu. O n l a r ı b a ş ı n d a n beri destekleyen Taspar Kağan, Kao Chao-i'nin yanına yardım ordusu katarak, Çin'e geri g ö n d e r d i . 1 4 8
14
Gök-Türk ordusu 578 yazında (4. ay) Chou'ların You eyaletine saldırdı. Ele ge çirdikleri memur ve halkı yağma edip ö l d ü r d ü l e r . C h o u ' l a r ı n k u m a n d a n l a r ı n d a n L i u Hsiung askerlerine kumanda ederek, o n l a r ı n karşısına çıktı ise de Gök-Türk ordusuna m a ğ l u p o l d u . Kendisi savaş m e y d a n ı n d a ö l d ü r ü l d ü " . B u esnada Chou'lar, Çin ş e d d i n d e özellikle Ch'ing-k'ou'da tamir ve benzeri ö n l e m l e r aldılarsa da ilerleyen Gök-Türk akınlarını d u r d u r a m a d ı l a r . Altı büyük Çİn ordusu GökT ü r k l e r e karşı hazırlanmıştı. 5. ayda C h o u imparatoru ordusuna bizzat kumanda ederek Gök-Türklere karşı koymaya çalıştı. B u arada Chou'larda taht değişikliği olması sebebiyle G ö k - T ü r k l e r d e n gelmiş olan i m p a r a t o r i ç e , imparatorun saygı d e ğ e r annesi oldu. 572 yılında T ü r k asıllı prenses g ö z d e n d ü ş m ü ş t ü . Zor durumda kalan C h o u h a n e d a n ı bu sayede Gök-Türk baskısını azaltmaya çalışmış, prensesin T ü r k asıllı o l m a s ı n d a n faydalanmak istemişti. 15
Chou imparatoru Wu'nun ö l ü m ü C h ' i devleüni yeniden c a n l a n d ı r m a k isteyen Kao Chao-i'yi sevindirdi. Bu şekilde T a n r ı ' n ı n yardımını kazandığını d ü ş ü n ü y o r d u . Arkasından ona destek veren çinli kumandan lan n dan L u Ch'ang-ch'i, Fang-yangi 1 4 S
1 4 6
1 4 7
B u konuda tafsilen bkz. W . Eberhard, Çin Tarihi, s. 175. T C T C 173, s. 5375; P C S 12 Kao Chao-i bio., s. 157. PCS 12 Kao C h a o - i bio., s. 157.
148 p e s 1 4 a
1 5 0
41
Fu Fu bio., s, 547.
T C T C 173, s.5376; P C S 41 Fu Fu bio. aynı yer.
C S 6 i m p . böl.; L i u burada eksik t e r c ü m e yapmıştır (bkz. 1, s. 16) 50 Gök. böl., s. 912.
Ayrıca T C T C
173, s. 5387; CS
30
A H M E T TASAGIL
istilâ etti. GÖk-Türk askerlerinden takviyeli Kao Chao-i o n u n yanına gitti. Karşılık olarak Ghou'lar Shen-chü'yü, onu durdurmak için g ö n d e r d i l e r . Kao Chao-i, You eyaleti askeri valisinin kuwederiylc dışarıya çıktığını g ö r ü n c e bu müsait durumdan faydalanmak istedi. Shen-chü'ye büyük bir saldırı yaptı. Yardıma gelen Chou'larm büyük generali Yü Wen-en k u m a n d a s ı n d a k i ordunun yarısı Gök-Türkler ve Kao Chao-i tarafından Öldürüldü. Fakat, C h ' i devleüni yeniden c a n l a n d ı r m a k için yapı lan bu teşebbüs t a m a m l a n a m a d ı . C h o u k u m a n d a n ı Shen C h ü , Fang-yangi kuşatıp yeniden ele geçirdi, C h ' i k u m a n d a n ı L u Ch'ang-ch'i'yi ö l d ü r d ü . B u n u duyan Kao Chao-i beyaz yas elbisesi giyerek Gök-Türk ülkesine geri d ö n d ü . Kao Pao-ning ise onun ö l d ü ğ ü n ü duyunca o da geri d ö n d ü ve Ho-lung'u işgal e t t i . Yine de C h o u devletine itaat etmedi . 151
152
Bir taraftan C h ' i devleti bakiyelerinin umutsuz m ü c a d e l e l e r i s ü r e r k e n , diğer taraftan Gök-Türk akınları s ü r ü y o r d u . 578 yılının 11. ayında başlayan h ü c u m d a Chiu-ch uan kuşatıldı. Büyük yağma yapıldıktan sonra istediklerini elde eden Taspar Kağan geri d ö n d ü . 579 yılında (2. ay) Taspar Kağan, Chou'lara elçi g ö n d e rerek evlilik yoluyla barış yapmayı teklif etti. Bunun sebebi hiç şüphesiz T a s p a r i n artık Kao Chao-i ve beraberindekilerin C h ' i devletini yeniden kurmakla başarısız olduklarını görmesidir. Chou'lar, Taspar'ın teklifini hemen kabul ettiler. Ancak, Prens Kao Chao-i'nin g ö n d e r i l m e s i n i şart koşuyorlardı ". Taspar buna yanaşmadı. Üç ay sonra Gök-Türk taarruzları C h o u t o p r a k l a r ı n a d o ğ r u yeniden başladı. Tasparin orduları, Ping eyaletine yeniden girince, telaşa kapılan C h o u imparatoru, Shan-tung'un b ü t ü n ahalisini Çin Şeddinin tamirine davet etti . I M
1
155
580 yılının 2. ayında Chou'lara hediye g ö n d e r e n Gök-Türkler, Ch'ien-chİn prensesi gelin olarak kabul ettiklerini b i l d i r d i l e r . C h o u İ m p a r a t o r u Gök-Türk lerin bu hareketinden tatmin olmamış, beş eyaletinin prenslerini g ö r ü ş m e k üzere saraya çağırmıştı (5. ay) . Bir ay sonra Ch'ien-chin prenses Shen-ch'ing ve C h ' a n g Sun-sheng tarafından Gök-Türklere g ö t ü r ü l d ü . Ayrıca H o Jo-i adlı bir elçi özel olarak Taspar Kağan a gönderildi. C h ' i devletinin prensi Kao Chao-i istendi. Bunun üzerine Taspar Kağan, Çin sınırlarına yakın bir yerde bir av d ü z e n l e d i . Ava Kao Chao-i'yi de çıkarmıştı. M a - i y a k ı n l a r ı n a g e l i n d i ğ i n d e Kao Chao-İ, H o Jo-i tarafından yakalanıp, b a ş k e n t C h ang-an'a getirildi , Gök-Türklerin desteği ile kuzeyde Ch'i imparatoru ilân edilen Kao Chao-i, bir süre Chou'lar için büyük teh like oluşturmuştu. Ancak, yaptığı yardımlara r a ğ m e n onun başarısız olacağını anla yan Taspar Kağan politikasında değişiklik yaparak, C h o u i a r l a evlilik ittifakı kurdu. m
157
158
1 5 9
160
l a ,
T C T C 173, aynı yer.
1 5 2
Bu bilgi sadece P C S 41, s. 548 de kayıtlıdır.
1 S S
C S 7 i m p . böl., s. 117; T C T C 173, s. 5391; C S 50 Gök. böl., s. 912.
1 5 1
CS 7 i m p . böl., s. 118; T C T C 173, s. 5398.
1 , s
C h ' i devleti yıkıldıktan sonra T a s p a r i n desteğiyle başlayan bu devleti yeniden c a n l a n d ı r m a ç a b a l a r ı n ı n en iyi tafsilatı T C T C 173, s. 5389; P C S 12 Kao Chao-i bio., s. 156-157; P C S 41 Kao Pao-ning bio., s. 547, 548'de b u l u n m a k t a d ı r . , 5 f i
C S 50 G ö k . böl., s. 912; T C T C 174, s. 5404.
1 5 7
C h a o , C h ' e n , Yüe, Tai ve T e n g eyaletlerinin prensleri, T C T C 174, s. 5409.
1 5 8
T C T C 174, s. 5414; SS 51 Ch'ang Sun-sheng bio., s. 1329.
I M
Kao Chao-i'niıı yakalandığı bölge sadece SS 39'da kayıtlı H o Jo-i'nin bio. de mevcuttur (s. 1159).
1 6 0
C S 50 Gök, böl., s. 912; T C T C 174, 5410, 5416; PS 99 G ö k . böl,, s. 3290 W H T K 343, 2687c; SS 39 H o Jo-i bio., s. 1159-1160.
GÖKTÜRKLER
SI
Kao Chao-i'yi de resmen değilse bile planlanan bir tuzak neticesinde Chou'lara ya kalattı. Taspar, bu durumdan ülkesi için gerekli faydaları sağlarken, Chou'lar da kendileri için büyük bir tehlikeyi ortadan kaldırmış oluyorlardı. 581 yazında Taspar Kağan hastalandı, bir süre sonra ö l d ü . 161
8—1. Gök-Türk Devleti D ö n e m i n d e Ülkenin Batı Tarafı ve İstemi Yabgu (552-576) 552 y ı l ı n d a J u a n - j u a n i a r ı ortadan kaldırmak suretiyle Gök-Türk devletini tesis eden B u m ı n Kağan, ülkenin batı kısımlarının idaresini kardeşi Istemi'ye v e r m i ş t i . İstemi de yabgu unvanıyla 552-576 yılları arasında devletin batı k a n a d ı n ı doğudaki Büyük Kagan'a bağlı olarak idare etti. B u n d a n dolayı İstemi Yabgu ve oğlu Tardu'nun 582 yılında resmen ikiye ayrılana kadar olan faaliyetlerini L Gök-Türk devleti içinde mütalaa etmek gerekmektedir. Kaynakların ifadesine g ö r e b u g ü n k ü Doğu T ü r k i s t a n ' ı n d o ğ u ucunda bulunan H a m i ş e h r i n d e n , Karadeniz'e kadar uzanan geniş saha İstemi Yabgu'nun idaresinde i d i . O n u n yazlık ve kışlık olmak üzere iki merkezi vardı. Güney merkezi şimdiki Karaşar (Yen-ch'i) ş e h r i n d e n ku zeye yedi g ü n l ü k mesafede i d i . G ö r ü l d ü ğ ü gibi çok geniş bir sahaya hakim olan İstemi Yabgu, ağabeyi Bunun ve onun oğullarının d o ğ u d a devletin sınırlarını ge nişlettiği sırada, batı b ö l g e l e r i n d e büyük çapta fütühat hareketine girişmişti, i l k ö n c e Allay Dağlarının batısından başlayarak Hazar Denizine kadar uzanan sahada dağınık vaziyette yaşayan" Töles ve O n Ogur boylarını itaati altına aldı. Sogd'Iularla meskun olduğu bilinen BaU Türkistan şehirlerinin ç o ğ u n u n İstemi Yabgu'nun eline geçmesiyle Çin'den Akdeniz'e ulaşan ipek yoluna Gök-Türkler hakim oldular. Ancak bu sırada T ü r k asıllı bir başka devletle de komşu haline gelinmişti. Kaynak larda A k h u n ve Eftalit (Çince Ye-ta) adıyla zikredilen söz konusu devlet m.s. 350 yı lından beri Kuzey Afganistan ve M a v e r â ü n n c h i r havalisinde h ü k ü m sürüyor, ipek yolu ticaretini elinde bulunduruyordu'". Gök-Türklerin kısa zamanda rakip olarak ortaya çıkması her İki T ü r k devletini hakimiyet konusunda birbirleriyle müca deleye sürükledi. 556 yılında İstemi k u m a n d a s ı n d a k i Gök-Türk o r d u l a r ı n ı n baskı larına maruz kaldı. Gök-Türk o r d u l a r ı n ı n baskılarına u ğ r a y a n Akhun'lar, daha ö n c e 545 yılında m ü n a s e b e t tesis ettikleri Çin'deki Batı W e i imparatoruna 555 ve 558 yıllarında da elçilik heyeti g ö n d e r m i ş l e r d i . Çin'e giden son i k i elçilik heye tinin İstemi'nin baskısına karşı zor durumda kalan A k h u n l a r i n yardım istedikle rini, müttefik arayışı içinde olduklarım söylemek m ü m k ü n d ü r . Ancak, çok geçme den M u k a n i n idaresindeki kuvveder tarafından m a ğ l u p edilen A k h u n devleti 557 m
163
14
166
1 9 1
SS 84 Gök. bok s. 1868; PS 99 Gök. böl., s. 3290.
i 6 i
İ s t e m i ' n i n adı Çin k a y n a k l a r ı n d a Shih-licn-mi ve Se-ti-mi olmak ü z e r e sadece HTS2151İ Batı C-sk t e l 3. d ; k ı y d î d ı l m i ş t t r . O r h u n Kitabelerin:!* ise kağan unvanıyla beraber i k i y e r d i zikre dilmişin Datte mavi g i k altta yağı;', yer kılındıkta. ıkısı a r ı s ı n d a insan oğlu kılınmış, insan o ğ l u n u n ü z e r i n e e c d a d ı m B u m ı n Kağan, istemi Kağan o t u r m u ş , oturarak T ü r k milletinin i l i töresini tutuvermiş, d ü z e n leyivermiş", bkz. Kül Tegin d o ğ u cephesi, satır 1: Bilge Kağan, d o ğ u cephesi, satır 3 (haz. M. E l çin, (. »ı hını Abideleri, Istanbul, 1980, •• 20, 33';. Bizans k.u [laklarında ise StembU Kağan (Tİ). Stmokal • tes), Sizabulos, Dizabulos; İslam k a y n a k l a r ı n d a ise Sincibu g i b i isimlerle kaydedilmiştir, bkz. Gy. Moravesik, Byzaıııino-Turcica, 11, s. 254; C i l a vannes, s. 38; Kafesoğlu, s. 98 not 290. 1SS YY
l
W
ı
1(
)77a; H T S 215B Batı Gök. böl., s. 6055.
1 « SS 84 T ö l e s böl., s. 1879, 1880 ve PS 99 Töles böl., s. 3303 den bu havzada 26'dan fazla Töles adı altında toplanan T ü r k boylarının yaşadığı anlaşılmakladır. 1 6 5
B . Ögel, "İlk Töles Boylan", Belleten 48, 1948, s. 826-829; W. Samolin, "Hsiuııg-nu, H u n , Turk", C A J , 111,2, 1956, s. 48 vd. 1 6 6
CS 50 Ye-la böl., s. 918.
A H M E T TAŞAGIL
32
yılında yıkıldı. Çin kaynaklarının adını M u kan olarak verdiği Gök-Türk orduları k u m a n d a n ı n ı n y a n ı n d a İ s t e m i n i n de olması, kuvvetle muhtemeldir Bundan önce siyasî platformda da faaliyetlere girişen istemi, Sasanî şehınşahı Anuşirvan ile anlaşıp kızını İran h ü k ü m d a r ı n a verdi ve evlilik ittifakı kurdu. Istemİ'nin kızının adı İslâm kaynaklarında (Taberî-, Mesudî vb.) Fâkim olarak g e ç m e k t e d i r . B u kız Sasanî imparatoriçesi o l m u ş t u . Gök-Türk o r d u l a r ı kuzey d o ğ u d a n saldırırken, Sasanî kuvvetleri de b a t ı d a n h ü c u m a geçerek, A k h u n devletini kolayca yıkular ". Yıkılan A k h u n devletini toprakları Ceyhun nehri sınır olmak üzere, Gök-Türkler ve S a s a n î i e r arasında paylaşıldı ™. Nedcede M a v e r a ü n n e h i r , F e r g a n a ' n ı n bir kısmı, Kaşgar, H o t e n ve Batı Türkistan'ın ö n e m l i şehirleri G ö k T ü r k devletine bağlandı. Dolayısıyla m e ş h u r ipek yolu ve bu yolda ticaret yapan Soğd'lular İstemi Yabgu'nun eline geçmişti. 11,7
168
16
1
A k h u n l a r ı n ortadan kalkmasıyla Gök-Türk devleti batıda tam anlamıyla Sasanî imparatorluğuyla sınır olurken, aynı zamanda siyasî olarak çağının dünyasının iki büyük devleti Bizans ve S a s a n î i e ı i e temasa geçmiş, onlarla bir seviyeye yükselmişti. B u n d a n sonra Sasanî h ü k ü m d a r ı Anuşirvan, Batı G ö k - T ü r k l e r i n e vergi vermeye başlamıştı' . Bununla birlikte yeni siyasî gelişmeler olmaya başladı. Sasanî impa ratorluğu M a v e r a ü n n e h i r ticaret yolunu tamamen eline geçirmek istiyordu. B u se beplen ülkesinden Akdeniz ve Bizans limanlarına yapılan ipek ticaretini durdurdu. Bu şekilde Gök-Türklcre bağlanmış olan tüccar Soğd kavmini ekonomik zorluklara sokacak, hem de Göl;-Türkleri ipek transit vergisinden mahrum edecekti. Ayrıca Is temİ'nin g ö n d e r d i ğ i elçileri hile ile öldürttü. Bu esnada batıda askerî harekata de vam eden İstemi, sınırlarını Hazar Denizine kadar u l a ş t ı r d ı . Daha ö n c e g ö n d e rilmiş iki elçilik heyetine de iyi davranmayan Anuşirvan, birinci heyetin getirdiği ipekleri hemen satın alıp, elçilerin gözü ö n ü n d e yakmış, elçiler geri d ö n m ü ş , ikinci elçilik heyetini de gizlice zehirleterek ö l d ü r m ü ş ; İran sıcağına dayanamadı klan için kendileri öldükleri yalanını yaymıştı. İstemi, bu yalana i n a n m a m ı ş o l m a s ı n a rağ men yine de Sasanî'lerle münasebetlerini hemen kesmedi. Soğd'lu M a n i a k h i n tav siyesine uyarak, yeni bir müttefik arama yoluna gitti. 567 yılına adı geçen Soğd'lu başkanlığında bir heyeti Hazar Denizinin kuzeyi, Kafkasya ü z e r i n d e n Bizans baş kenti istanbul'a g ö n d e r d i . Kskİdcn beri Sasanî'lerle Bizans'ın arasını İyi olmadığını Soğd'lular biliyorlardı. Kurulacak Bizans-Gök-Türk ittifakı neticesinde S a s a n î i e r zor durumda kalabilirlerdi. Gök-Türk elçileri ellerinde bir T ü r k ç e (İskitçe) mek tupla vardıkları İstanbul'da çok iyi karşılandılar. Bizans'a ilk defa bilinmeyen bir ü l k e d e n elçi geliyordu. Elçiler yanlarında çok kıymetli hediyeler de getirmişlerdi. İstemi'nİn g ö n d e r d i ğ i mektup, imparator II. Justinos'a okundu. Tarihte Orta Asya 'dan Bizans'a g ö n d e r i l e n bu ilk elçilik heyetinin başarısı, İ m p a r a t o r Justinos'tm hemen cevap verme ihtiyacı d u y m a s ı n d a n gayet iyi anlaşılmaktadır. 569 yılı Ağus71
172
1 6 7
C S 50 Ye-ıa böl., aynı yer; G ö k . böl., s. 909.
Ifitl
R. Şesen, "Eski Araplara G ö r e T ü r k l e r " , Türkiyat Mecmuası, X V , 1968, s. 11-12. B u k o n u d a bkz. Chavannes, s. 242-266; El-Mesııdi Muruc'uz-Zeheb, Kahire, 1948, 1, s. 265270'ten naklen Kafesoglu, s. 94; P. Aalto" Iraman Contacts of the Turks in Pre-Islamie Times", Studia Tuıcica, Budapest, 1971, s. 33. 1 6 9
1 7 1 1
K . Czegledy, N o m a d N e p e k Vandorlasa N a p k l e l t ö l Napnvugatig, Budapest, 1969, s. 114'ten Kafesoglu, s. 94; L . Rasony, Tarihte T ü r k l ü k , Ankara, 1988, s. 96; Grousset, s. 94-95. Kafesoglu, aynı yer; Ligeti, bilinmeyen İç Asya (cev. S a d r c t l î n Karatay) Ankara, 1986. s. 61. Sa s a n î i e r in vergi vermesi konusunda bkz. M , Grignaschi. "Sabirler, Hazarlar ve Göktürkler", VII. T ü r k T a rih Kongresi Zabıtları, I, (Ankara, 25-29 Eylül) Ankara, 1972, s. 230. 1 7 1
1 7 2
Chavannes, s. 234; Grousset, s. 96; Grignaschi, aynı makale, s. 235.
GÖK-TÜRKLER
33
tos'u başında bir Bizans elçilik heyeti ittifak anlaşması yapmak ü z e r e Gök-Türk ül kesine d o ğ r u yola çıktı . Bizans elçilik heyetinin başında Zemerkos bulunuyordu. T ü r k elçileriyle beraber hareket eden Bizanslılar, Karadeniz, Kafkaslar, Hazar Denizi ve Aral Gölü a r a s ı n d a n Talaş nehri boyundan T a n r ı d a ğ l a n silsilesindeki Ak-dağ (Bizans Ek-tağ, T ü r k ç e A l t m Dağ ve Çince Pai-shan) d a bulunan İstemi Yabgu ile Bizans, Sasani iere karşı sağlam bir İttifak anlaşması yaptılar. Hatta bu sı rada İ s t e m i n i n yanına gelen bir Sasanî elçisine yüz gösterilmemişti. Bizans elçisi n i n d ö n ü ş ü n d e verdiği hatıraları Gök-Türk hayatı h a k k ı n d a zengin bilgiler ihtiva etmektedir . 173
174l
175
Başarıya ulaşan İstemi'nin politikası neticesinde Bizans-Sasanî savaşları 571 yı lında başladı. B u arada batıya d o ğ r u Gök-Türk ilerleyişi devam ediyordu; Kafkaslari n kuzeyindeki Kuban I r m a ğ ı havzası, sonra Azerbaycan, G ö k - T ü r k l e r i n eline geçti Ancak, Bizanslıların yaptıkları ittifaka uygun hareket etmemeleri ü z e r i n e ilerleme durdu. Bizanslıların anlaşmayı bozan bu davranışları 576 yılında İstemi' nin ö l ü m ü sıralarında imparator II. Tiberius tarafından g ö n d e r i l e n elçi Valendnos'u A r a l Gölü havalisinde karşdayan Türk-Şad tarafından s u ç l a n m a s ı n d a n anlıyo ruz . Aslında elçilik heyeti daha evvel yapılmış olan askeri ittifakın yenilenmesi için gönderilmişti. Bizans elçisi, Türk-Şad (Turksanthos)'a aşırı nezaket göstermiş; ancak, şad "Bizanslıların yalancılığını ve imparator ile aynı ip ü z e r i n d e oynadıkla rım; on diliniz var ama, hileniz birdir" diyerek on p a r m a ğ ı n ı ağzına soktu. Sonra kendilerinden kaçan Avar'ları (Varhonitaiar) kabul ettiklerini ve Pannonia'ya yer leştirdiklerini, şimdi nasıl olur da ittifaktan bahsettiğini, Avar'ların eninde sonunda atlarının altında çiğneneceklerini" belirtti. Türk-Şad, ayrıca Gök-Türk elçilerinin neden Kafkasya'nın güç ve tehlikeli yollarından g ö t ü r ü l d ü k l e r i n i , kendilerinin as l ı n d a Dnyeper, Tuna ve Meriç nehirlerinin nerelerden akuklarım bildiklerini açık ladı. Alan ve Utigur (Otuz O g u r ) i a r m Gök-Türkler tarafından itaat alnna alınışı n ı n Bizanslıların göz Önüne getirmelerini ve d o ğ u d a n batıya b ü t ü n kavimlerin efendilerinin Gök-Türkler o l d u ğ u n u iyice bilmeleri gerektiğini söyledi. 176
177
Bundan başka Bizans elçileri, Gök-Türkleri en büyük yasları sırasında rahatsız etmişlerdi. Ç ü n k ü o sırada İstemi Yabgu ölmüştü ve matemi tutuluyordu. Üstelik yas t ö r e n i n e uymayıp yüzlerini bıçakla kesmemişlerdi. T ü r k - Ş a d i n tepkisini daha fazla ç e k m e m e k için, elçiler b ü t ü n bu hakaretlere razı oldular. Aslında bu konuyla ilgili belgeler kaybolduğu için daha fazla bilgi sahibi o l u n u m a m a k t a d ı r . 178
Yas t ö r e n i bittikten sonra da T ü r k - Ş a d i n Bizans elçilerine tehditleri devam etti. Kırım'da Kerç (Bosforos) kalesinin fethedileceğini söyledi. T ü r k - Ş a d i kızdıran bir başka olay da Azerbaycan'da T ü r k ilerleyişini durdurmak için Sabar Türkleri kütlelerinin Bizans tarafından ortadan kaldırılmasıdır. B u n d a n sonra Bizans elçi Ak-Dağ'da bulunan Tardu'nun yanma gitti. D ö n e r l e r k e n , yine T ü r k - Ş a d i n kuman1 7 3
Chavannes, s. 234; Moravcsik, II, s. 237; Kafesoğlu, s. 95; Grignaschi, s. 236.
1 7 4
R. Giraud, L ' E m p i r e d e s T u r c Celestes, Paris, 1961; Grousset, s. 96.
1 , 3
Chavaıınes, s. 233-238, 246 vd.
1 7 6
Bizans tarihçileri M e n a n d r o s ve T h . Simokattes'den naklen Ligeti, aynı yer; H . W . Haussig, "Theophlaktos Excurs U b e r die Skytischen Völkcr", Byzantion, XIII, 1954, s. 375 vd.; K . Czegledy, " A , Korai Kazar T ö r t c n e l e m Forrasainak Kritikajahoz", Mgy. Tııd. A k a d . K ö z l e m e n y e k , X V , 1-2, 1960, s. 125'ıen Kafesoğlu, s. 96; Grignaschi, aynı yer. 1 7 7
Ligeti, 70,71.
1 7 0
Ligeti, s. 73; Kafesoğlu, s. 96, 97; Grousset, s. 97; Chavannes, s. 226 vd.
AHMET TASAGIL
darılarından Bukan (Bukhanus, Bohan), Kırım'daki Bizanslılara ait Kerç kalesini zapt etü. Bu Gök-Turklerin batıda ulaştığı en son noktadır"*. İstemi'nin ö l ü m ü n d e n sonra yerine oğlu Tardu geçti. Ancak o n u n h a k k ı n d a sarih bilgileri ancak, 581 yılından sonra bulabiliyoruz. 4 - Taspar Kağan'in Ö l ü m ü ve Taht Mücadelesi Böylesine büyük bir devletin tahtına oturan ve kağanlar kağanı seviyesine yük selmiş Taspar, on sene bu durumunu s ü r d ü r d ü k t e n sonra 581 yılının sonunda has talandı. Bir süre hastalığı iyileşmedi. Ö l m e d e n ö n c e hastalığı sırasında, o ğ l u A n lo'ya "eskiden ağabeyinin kendi oğlu yerine, onun tahta çıkmasını vasiyet ettiğini, dolayısıyla onun hareketine vefa göstermek için, öldükten sonra M u k a n i n oğlu Talo-pien'in geçmesini" istediğini söyledi' . 80
Kuvvedi bir devletin h ü k ü m d a r ı olmasına r a ğ m e n Taspar Kağan, T ü r k milleti n i n karakterine hiç de uymayan Budizm dinine meyi etmişti. Aslında devrinde Orta Asya'nın ve d ü n y a n ı n en büyük devletinin Budizm sayesinde kazanabileceği hiç bir şey yoklu. Bilakis Gök-Türk devleti bu dinden zarar g ö r d ü . Diğer taraftan Ch'i devleti yıkılınca ülkesine kaçan prens Kao Chao-i'den de yeteri kadar faydalanıldığı söylenemez. B u prens sayesinde Gök-Türk devleti lehine Chou'lardan çok daha fazla taviz kopanlabilinir, Sui h a n e d a n ı n ı n kuvvetli bir şekilde ortaya çıkması ö n l e n e b i l i r d i . Üsıelik Taspar, Gök-Türk devleti g e l e n e ğ i n e uymayan ağabeyinin dahi veliaht olarak g ö s t e r m e d i ğ i , annesi T ü r k olmayan Ta-lo-pien'i tahta vasiyet etmekle devletin iç huzurunu bozmuştu. T a s p a r i n ö l ü m ü akabinde devlet adamları onun vasiyeti d o ğ r u l t u s u n d a Ta-lopien'i kağan olarak tahta geçirmek istediler. Ancak, millet annesinin T ü r k olma ması sebebiyle, o n u kağanlığa kabul etmedi. An-lo ise tamamen Gök-Türk soyun dan geliyordu"* . Devlet meclisinde bu tartışmalardan bir netice çıkmayınca, Kara Kagan'nın oğlu She-t'u devlet meclisine gelerek, "eğer T a s p a r i n oğlu An-lo'nun tahta geçmesi halinde, ona itaat e d e c e ğ i n i , Ta-lo-pien geçerse devleti korumak gerektiğini, uzun mızrağı keskin bıçağı ile sınırlarda bekleyeceğini" b i l d i r d i Bu ge kilde Ta-lo-pien'in kağanlığa layık o l m a d ı ğ ı n ı bir kez daha ortaya koyuyordu. Ay rıca She-t'u'nun kuvvetli, cesur ve kahraman bir şahsiyel olması diğer devlet adam ları ü z e r i n d e etkili oldu. O n a karşı gelmeye cesaret edemediler. Neticede An-lo' nun tahta çıkmasına karar verildi. Töreye uygun olarak tamamen T ü r k soyundan gelen T a s p a r i n oğlu An-lo kağan seçildi. Tahra geçmeyen Ta-lo-pien, An-lo'nun kağanlığını bir türlü kabul etmiyordu. Devamlı elçi g ö n d e r e r e k , An-lo yu hakaret lerle rahatsız edip, korkutuyordu. Neticede An-lo ü l k e d e tam k o n t r o l ü sağlayama ması ü z e r i n e devlet meclisi yeniden toplandı. Yapılan m ü z a k e r e l e r d e d ö r t kağan o ğ l u " i ç i n d e en bilge en muktedirin She-t'u o l d u ğ u n a karar verdiler ve ittifak halinde onda birleştiler. Arkasında hep beraber She-t'u'yu tahta davet ettiler. 1
18
Neticede She-t'u, kağan olarak Gök-Türk devleti tahtına oturdu. B u duruma hiç itiraz etmeyen An-lo, ona bağlılığını bildirdi. Sonra Tola nehri k e n a r ı n a gitti ve orada İkamet etmeye başladı. Arkasından kendini She-t'u'ya bağlı olarak İkinci Ka1 7 9
1 8 0
ısı 1 8 2
Chavannes, s. 226 vd; Grousset, s. 97; Kafesoglu, s. 98; Ligeti, s. 73; Crignaschi, s. 236, 237. SS 84 G ö k . böl., s. 1865; PS 99 Gök. böl. s. 3290; T C T C 175, s. 5449; T F Y K 9 6 7 , 8 a , b, 9a. T
C
T
C
j
7 5
_
a y n ]
y e r
. ss 84 Gök. böl., aynı yer; PS 99 Gök. böl. aynı yer. j u l i e n , s. 37 vd.
D ö r t Kağan oğlu An-lo, Ta-lo-pien, She-t'u ve Ch'u-lo-hou kasdedi İm ektedir.
35
GÖK-TÛRKLER I M
garı ilân e [ t i . H ü k ü m d a r oldukçan sonra She-t'u, İl küllüg şad Baga Işbara K a ğan unvanını aldı, Bir diğer unvanı Sha-po-lio(lüe) idi; Çin kaynaklarında kağan olduktan daha çok bu unvanıyla zikredilmiştir. 184
Kağan olamadığı için çok öfkeli olan Ta-lo-pien, kuzey taraflara çekildi. Kendi kendine A-po Kağan unvanını aldı. Işbara K a g a n i da huzursuz etmek için yine ona elçi g ö n d e r e r e k "kendisinin ve Işbara'nın her ikisinin de kağan oğlu o l d u ğ u n u , sa dece o n u n tahtsız kaldığı halde, I ş b a r a i n olağanüstü saygı d e ğ e r bir makamda o t u r d u ğ u n u " söylüyor ve "neden böyle?" diye soruyordu Işbara, o n u n idare ettiği boylarıyla beraber kuzeye ç e k i l m e s i n d e n c n d i ş e l e n m i ş t i . B u n d a n sonra artık kaynaklarda A-po ismiyle zikredilmeye başlayan Ta-lo-pien, hemen dış destek ara maya başlamış ve 582 yılının ekim ayında, Ç i n ' e elçi g ö n d e r e r e k , hediye sun muştu . 185
m
B u arada otuz yıldan beri devletin k a ğ a n ı n d a n hiç bir konuda ayrılmayan Ban Gök-Türkleri, Tardu liderliğinde yeni bir yola girmişlerdi. B u n u aruk Işbara Kağan ile aralarında ihtilaf başlamasından anlıyoruz . 187
Gök-Türk devletinde söz konusu hadiseler cereyan ederken, Çin hanedan de ğişikliğine sahne oldu. 581'de C h o u devleti yerini 589 yılında ü ç yüz elli yıl sonra b ü t ü n Çin'i birleştirerek olan Sui h a n e d a n ı n a bıraktı. B u devletin kurucusu Yang Chien birbiri arkasına kazandığı zaferlerle Çin'in tek hakimi olarak y ü k s e l d i ' . Kısacası Gök-Türk devleü taht ve diğer iç mücadelelerle sarsılırken, Ç i n ' d e vaziyet aksine gelişiyor, tam birlik sağlanıyordu. Sui imparatoru tahta g e ç t i ğ i n d e , GÖkT ü r k l e r d e n tebrik heyeti beklemiş, ancak onlar aksine Chou'larla daha ö n c e d e n müttefik o l u n d u ğ u için kin d u y d u k l a r ı n d a n kendilerine böyle bir heyet gönderil memişti , 88
, m
V - GÖK-TÜRK DEVLETİNİN I Kİ YE A Y R I L M A S I V E D O Ğ U GÖK-TÜRK DEVLETÎ 1 - Işbara Kağan Devri (582-587) 1
Işbara ''", bir sürü hadiseden sonra kağan seçilebilmiş, ancak adı gibi çok cesur ve bilge bir şahsiyete sahip o l d u ğ u için, devlete bağlı b ü t ü n boyların kalbini kaz a n n u ş u . Bununla birlikte T ü r k olmayan diğer d o ğ u ve kuzey d o ğ u d a k i Moğcl kabileleri de ona itaat etti. Özellikle P'an-tie adlı bir tudun ile o n l a r ı idare ediyordu. Shih-wei kabilesi ise ü ç tudun ile idare olunuyordu. Işbara, Çin ile ilişkilere de başlamıştı. 581 k a s ı m ı n d a elçi g ö n d e r e r e k , Sui h a n e d a n ı n a hediye sundu' . Bir ay ö n c e Çin'e elçi g ö n d e r e n A-po'ya karşı nazire olması için yollanmış 191
92
1 8 1
T C T C 175, s. 5450; SS 84 Gök. böl., aynı yer; P5 99 Gök. böl., s. 3291; İ T 197, li)68c. Aynea bkz. Ecsedy, "Tribc and T r i b a l Society", Açta Orientalia, X X V , 1972, s. 25fi vd. Çincesi l-li Chü-lü She Mo-ho Shih-po-lo K'o-haıı'dır. T C T G 175, aynı yer; SS 84 G ö k . böl., aynı yer; T T 197, 1068e; W H T E 343, 2688a. B u bilgi sadece SS 1, i m p . böl., s. 15 ve de T F Y K 9 7 0 , l a da b u l u n m a k t a d ı r . B u olay sadece T C T C 175, s. 5450'de mevcuttur. Tafsilcn bkz. Eberhard, Çin Tarihi, s. 192; Cordier, Histoire de la C h i n e , s. 382. Sadece T C T C 175 aynı yer'de mevcuttur. Işbara, cesur ve yiğit a n l a m ı n a gelmekledir, T T 199, 1068a. I S 4
1 8 5
1 8 6
1
1 8 7
1 8 8
1 8 9
1 9 0
1 9 1
SS 84 G ö k . bol., aynı yer; W H T K 343, 2688a.
m
SS 1 imp. böl., s. 15; SS 84 Ch'i-tan böl., s. 1882; SS 84 Shih-wei böl., s. 1882.
3li
A H M E T TAŞ AĞIL
olması muhtemeldir. Aslen C h o u ailesinden gelen prenses Ch'ien-chin, Ç i n ' d e kendi h a n e d a n ı n ı n y ı k ı l m a s ı n d a n derin ü z ü n t ü duyuyordu. B u y ü z d e n geceg ü n d ü z ağlayarak Isbara'yı etkilemeye ailesinin intikamını vezirine (başbakan-en yüksek devlet adamı) kendisinin yıkılan C h o u hanedanıyla akraba o l d u ğ u n u , simdi Sui devletinin onların yerini aldığını, bu durumda karısının yüzüne bakamadığını "söyleyerek, bir şeyler yapması gerektiğini" diyordu. M u k a n Kağan z a m a n ı n d a prenses A-shih-na'nın gelin olarak g ö n d e r i l i ş i n d e n sonra Ch'ang-an'da kalan ve rahat bir şekilde yaşayan Gök-Türklerin geri gönderilmesi de Işbara'yı kızdıran bir başka sebep i d i . m
Bundan sonra Işbara eskiden C h ' i devletinin Ving eyaleti askerî valiliğini ya pan, devlet yıkılınca Gök-Türklerle m ü t t e ü k olup, Chou'lara karşı gelen Kao Paoning ile işbirliği y a p t ı . Beraberce Lin^yû garnizonuna h ü c u m edip, ele geçirdiler. Gök-Türk saldırısından korkmaya başlayan Sui imparatoru derhal Çin ş e d d i n i n Shan-tung'daki kalelerinin tamirini ve de You ve Ping eyaletlerinde savunma hazır lıklarının yapılmasını emretti. Bu eyaletlerdeki b ü t ü n garnizon k u m a n d a n l a r ı he men savunma faaliyetlerine giriştiler . 194
m
a - Çinli CasÜS Ch'ang Sun-sheng'in GÖk-Türkleri Bölme Planı: Ch'ang Sun-sheng, ilk defa 580 yılında Ch'ien-chin prensesin gelin olarak gönderilmesi sırasında elçi Yü-wen Sheng-ch'ing'e yardımcı tayin edilmişti. O n u n bu heyete seçilmesinin asü sebebi Çinlilerin fevkalâde nişancılığı sayesinde G ö k rüıklerle daha ivi vakınluşacagını ve casusluk faaliyetlerinde başarılı olacağını dü ş ü n m e l e r i idi. B u prensesin Gök-Türklere g ö n d e r i l m e s i sırasında toplam ondan fazla heyet gurubu o l d u ğ u halde, Taspar Kağan ', o n l a r ı n hiç birine iyi davran mamış sadece Ch'ang Sun-shengi sevmişti. B u sebepten Çin'e geri g ö n d e r i l m e y e n bu şahıs, yıl sonuna kadar Gök-Türk ülkesinde alıkonulmuştu. Bundan sonra onu, Işbara'nın y a n ı n d a görmekteyiz. H e r ava çıkışında Ch'ang Sun-shengi da g ö t ü r e n Işbara, o n u n nişancılığını imtihan etmiştir. Et için birbirleriyle m ü c a d e l e eden iki yırtıcı kuş g ö r ü l d ü ğ ü n d e çinliye iki ok vermiş kuşları vurmasını söylemişti. Eğri yayı eline alan Ch'ang Sun-sheng bir ok atışında iki kuşu birden vurdu. O n u n nişancılı ğını çok b e ğ e n e n Işbara, b ü t ü n oğul ve kardeşlerine, ileri gelen devlet adamlarına onunla dostluk kurmalarını, bu vesileyle nişancılık tekniğini kazanmalarını istedi. 1111
Gök-Türk devleti için en büyük tehlike işte bu çinli casus Ch'ang Sun-shengin devlet adamlarıyla yakınlaşmasıyla başladı. Devletin ileri gelenleri ve hanedan üye lerini daha iyi tanımaya başlayan bu çinli onların zaaflarını, aralarındaki ihtilafları ö ğ r e n m e fırsatını buldu. İlk ö ğ r e n d i ğ i şey Işbara'nın kardeşi C h i ı - l o - h o u ara sındaki kıskançlık duygularının o l d u ğ u idi. Şad unvanlı bu şahıs milletin kalbini çok fazla kazandığı için Işbara tarafından kıskanılıyordu. Kardeşi h a k k ı n d a bir ta kım gizli planlar yapan Işbara, Ch'ang Sun-sheng ile yemin ederek anlaşu. Bu sıra larda çıktıkları av seyahatlerinde çinli casus, Gök-Türk ülkesinin dağlarını, derele rini, boylarının sayısını, askerî kuvvedilerini, zayıf olanlarını ö ğ r e n m i ş , duymadığı bilmediği kuvvet kalmamıştı. 581 yılı başlarında ülkesine geri d ö n e n Ch'ang Sunsheng, derhal imparatoruna bir rapor hazırlayıp, öğrendiklerini bildirdi. |,J7
1 9 3
T T 197, 1068c; W H T K 343, 2688a. SS G ö k . böl., s. 1865; T C T C 175, s. 5450; PS 99 Gök. böl., s. 3291. SS 40 Yü Gh'ing-tsc bio., s. 1174. Ch'ang Sun-sheng aslında Taspar'a g ö n d e r i l e n heyette i d i . Fakat, o n u n Gök-Türk devletindeki i c r a a l ı l s b a r a ' y l a başlamaktadır. Taspar'la olan ilişkileri konusunda hiç bir malumat yoktur. Ch'u-lc-lıou'nuıı asıl unvanı T'u-li Şad i d i . 1 9 4
1 9 5
1 9 6
1 9 7
37
GÖKTÜRKLER
Gök-Türk devleti kaderini değiştirecek olan söz konusu bu rapor, çok büyük ö n e m t a ş ı m a k t a d ı r . K a y n a k l a r ı m ı z d a n sadece SS 5 1 ve T C T C l 7 5 d e kay dedilmiştir. B u casus elçi Clı'ang Sun-sheng, öncelikle Gök-Türklerin Çin için bü yük bir tehlike o l d u ğ u n u belirtiyordu. Diğer taraftan o n l a r ı n başlayan h ü c u m l a r ı n a karşı Çin'de seferberlik ilân edilmiş olmasına r a ğ m e n şimdi savaşın gerekmediğini, silahlı çatışmanın bir kenara atılmasını tavsiye e t ü . Ç ü n k ü Gök-Türklerin içinde düzensizlik ve çekemcmezlik o l d u ğ u n d a n , gizlice bir plan yapılabilirdi. 1 9 8
19fe
I ş b a r a i u n ülkesi içinde İhtilaf olanlarla temasa geçilip, anlaşmazlıklar ortaya çıkarılmalıydı. B u çekememezlik duyguları açığa çıktığında kendiliklerinden gidip, İşbara'yla savaşırlardı. Ö n c e Çinlilerin onun en büyük muhalifi gördükleri ve T i e n c h ü e olarak adlandırdıkları Tardu ile temasa geçilmeliydi. B u n u n y a n ı n d a bir di ğ e r muhalif kişi Ch'u-lo-hou vardı. Işbara'nın kardeşi idi, çok akıllı, kurnaz ve güç lüydü; bu özelliklerinden dolayı milletinin kalbini kazandığı gibi devlet adamları tarafından da seviliyordu. O n u kıskanan Işbara, ş ü p h e ve korku içinde olmasına r a ğ m e n , dışarıya belli etmemeye çalışıyor, huzursuzlukları, anlaşmazlıkları örtmeye çalışıyordu. Casus-elçinin aslında Işbara için gösterdiği en büyük tehlike A-po idi. O n u baş kemirgen şeklinde niteleyerek, devled kerttirdiğin i belirtiyordu. Bununla birlikte Apo'nun Işbara'dan k o r k t u ğ u için onun liderliğini kabul ettiğini, kendi g ü c ü n e güvenemediğini açıkça ifade etti. Ch'ang Sun-sheng, Gök-Türk ülkesindeki vaziyeti b ü t ü n ayrıntılarıyla impara toruna anlattıktan sonra Çin'in izlemesi gereken politika konusunda tavsiyelerde bulundu. Buna göre uzak ile dostluk m ü n a s e b e d e r i tesis etmek, yakında olan düş manlarla savaşmak Sui h a n e d a n ı n menfaatlerine daha uygun idi. Gök-Türk devleti içinde kuvvetliyi yalnız bırakıp, zayıflarla dostluk kurmak lazım i d i . B u sebeple ö n c e Tardu'ya elçi g ö n d e r i l i p , onunla iyi diplomatik ilişkiler kurulmalı idi. Ayrıca A-po'yla müttefik olup, ortak hareket etmek teklif edilmeliydi. B u suretle Işbara, Çin'e saldırmak yerine batıya ve kuzeye yönelerek m ü c a d e l e etmek zorunda kala caktı. B u sayede Işbara'nın askerî g ü c ü b ö l ü n ü r d ü . Eğer bu plan uygulanırsa on sene g e ç m e d e n Gök-Türk ülkesi b o m b o ş kalacaktı. Gök-Türk o r d u l a r ı n ı n Çin topraklarına girdiği ve daha büyük saldırılara hazır lanıldı ğı sırada, kendisine böylesine faydalı bir rapor sunulan İ m p a r a t o r Wen, çok memnun oldu. Ch'ang S ı m - s h e n g i özel olarak saraya çağırdı. B u sefer ağzıyla du rumu anlatan Ch'ang Sun-sheng, eliyle g ö r d ü ğ ü dağların, derelerin resimlerini bile yazdı. Üstelik Işbara'nın b ü t ü n fiilî vaziyetini askerî g ü c ü n ü belirtti. Bunların hepsini sanki avuctınun içi gibi göstermişti. İ m p a r a t o r , buna çok hayran oldu ve planın hepsini kabul etti. Ch'ang Sun-sheng'm belirttiği gibi Gök-Türkleri b ö l m e faaliyetine başlandı. Yüan H u i adlı bir elçi Hami yakınında bulunan T a r d u ' n ı ı n yanına g ö n d e r i l i p , ona kurt başlı sancak sunuldu . Böylece bu sancakla onun müstakil bir devlet o l d u ğ u gösteriliyordu. Zaten Işbara'ya karşı muhalif duygular taşıdığı anlaşılan Tardu, istiklâlini ilan etti. Üstelik Çin'e elçi g ö n d e r e r e k kendi siyasî faaliyetlerine başladı. sı)0
1 9 8
s. 1330-1331.
1 9 9
s. 5450-5451.
İ M
' Elçi Yüan flıü'in k e n d i biyografisi SS 46, s. 1256'da bu seyahati h a k k ı n d a bilgi yoktur. E n iyi malumat SS 51'deki Ch'ang Sun-sheng bio., s. 1331 ve de T C T C 175, s. 5451'de bulun inaktadır.
AHMET TAŞAĞ1L
sa
Tardu'nun elçisi, Sui b a ş k e n t i n e vardığında, imparator, o n u I ş b a r a ' n m elçisinin üzerine oturttu. B u şekilde Tardu'ya daha çok d e ğ e r verildiği ve o n u n Işbara'dan üstün olduğu gösterilmek istenmişti™ . 1
Neticede devletin 552 yılında k u r u l u ş u n d a n itibaren hiç bir zaman d o ğ u d a k i merkezden ayrılmayan batı kanadı, Tardu'nun kurt başlı sancağı alıp istiklâlini ilân etmesiyle merkezden kopuyordu. B u tarihten sonra batı kısmın tarihi müstakil ola rak gelişecektir. Artık devlet d o ğ u ve b a ü olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Uygulamaya konan çinü elçinin planı başarılı olmaya başladı. Aynı sıralarda Gök-Türk devleti nin d o ğ u s u n d a yaşayan Moğol kabileleri H s i , K'u-mo-hsi ve Ch'i-tan'(Kıtan)lara, Ch'ang Sun-sheng özel olarak Huang-lung yolundan gizlice g ö n d e r i l e r e k , hediye ler sunuldu. B u kabileler de Işbara'ya karşı isyana teşvik edildi. Diğer taraftan Ch'ulo-hou'nun b u l u n d u ğ u yere gizlice adam g ö n d e r i l i p , imparatorun, derin saygı ve selâmları sunulup, Çin'e bağlanması teklif edildi B ü t ü n bu faaliyetler başlayıp, durum hızla değişince Işbara endişeye kapılmaya başlamıştı. b - Işbara'nm Seferleri: Hızlı ve başarılı bir şekilde başlayan Çİn entrikalarına r a ğ m e n , Gök-Türk dev leti, g ü c ü n ü hemen kaybetmemişti. Devletin İçindeki nuhalifler halâ dışarıya karşı anlaşmazlıklarını belli etmiyorlardı. Sui i m p a r a t o r l u ğ u n u n sınırlarına d o ğ r u büyük çapta başlayan askeri harekâtta, ö n c e çinlİ generallerden ikisi ufak çapta yapılan muharebeler neticesinde GÖk-Türk kuvvetleri m a ğ l u p edilmişti. Büyük general H a n Seng-shou, d ö r d ü n c ü ayda Chi-t'ou d a ğ ı n d a galibiyet elde e d e r k e n , diğer kumandan Lİ Ch'ung, Ho-pei d a ğ ı n d a Gök-Türk h ü c u m l a r ı n ı d u r d u r d u " . Fakat, asıl Gök-Türk ordusu arkadan geliyordu. Beşinci aydaki seferde Gök-Türk kuv vetleri Ping eyletine g i r d i . B u sefere eski C h ' i devletinden kalma Çinli devlet adamı Kao Pao-ning de iştirak etmişti. 503
2
4
2 0 5
Artık durmak bilmeyen GÖk-Türk h ü c u m l a r ı Çin sınırlarına d o ğ r u adeta bo şaldı. Beş kağan idaresinde d ö r t yüz bin süvariden müteşekkil Gök-Türk ordusu hızla Sui h a n e d a n ı t o p r a k l a r ı n a daldı. Devletin kağanı ve baş kumandan Işbara idaresindeki orduya T a r d u , T'an-han, Ch'u-lo-hou ve A-po'nun küvetleri de katıl mışa . 206
Gök-Türk ordusu hiç bir kuvvetle karşılaşmadan Çin şeddini aşU. Altıncı ayda çinli kumandan L i Kuang, Ma-i'de Gök-Türkler tarafından mağlubiyete uğratıldı. L i Yen isimli kumandan Gök-Türk o r d u l a r ı n a karşı koymak için yola çıktı ise de onlarla karşılaşmadan geri d ö n d ü . İleri harekata devam eden Gök-Türkler Lan eyaletine g i r d i . B u n u n akabinde Liang eyaletinin askeri valisi Ho-lu Tsu-kan da bozgundan k u r t u l a m a d ı . 2 0 7
208
209
3 0 1
2 0 2
2 0 3
SS 84 Gök. böl, aynı yer. SS 51 Ch'ang Sun-sheng bio., aynı yer; T C T C 175, aynı yer.
SS 1, i m p . böl., aynı yer; SS H a n Seng-shou bio., s. 1342; T C T C 175, s. 5456. SS 1. i m p . böl., aynı yer; T C T C 175, aynı yer. S 54 Gök. böl., s. 1864. B u bilgi yani beş kağanın katılması kaydı sadece T C T C 175, s. 5456'da b u l u n m a k t a d ı r . SS 1 imp. bol., s. 17'de Ma-i'de, L i Ch'uııg'uıı, Gök-Türkleri bozguna uğrattığı kayıtlıdır. D i ğ e r taraftan bkz. SS 54 L i Yen bio., s. 1362. L i u , bundan hahsetmcinektedir. SS 84 Gök. böl., s. 1866; PS Gök. böl., s. 3291; T C T C 175 aynı yer. B u bilgi SS 53 Ho-lu Tsu-kan bio., S. 1351; T C T C 175, s. 5456'da kaydedilmiştir. 2 0 1
2 0 5
2 0 6
2 0 7
2 0 8
2 0 9
39
GÖKTÜRKLER
Ülkesi her taraftan istilaya maruz kalan imparator W e n , aslında bir dizi sa vunma tedbirleri almıştı. Lan eyaletinin baş k u m a n d a n ı Ch'i-li Ch'ang-ch'a'ya L i n yü yolunun k o r u n m a s ı n ı emrederken Li Ch'ung'u da m e v z ü e n m e k Üzere You eya letine g ö n d e r d i " . Ta-hsi Chang-ju ise Chou-p'an'da savunma vaziyetini a l m ı ş t ı . 582 yılının aralık ayında Sui h a n e d a n ı veliahdı Yung da Hsien-yang'a asker yığarak müdafaa hazırlıkları yaptı. Ancak, bu o r d u l a r ı n hiç birisi Gök-Türk h ü c u m l a r ı n ı önleyemedi. Mu-hsia ve Shih-men gibi iki mevkiden ilerleyerek Wu-wei, T'ien-shui, An-ting, Chin-ch'eng, S h a n g - c h ü n , Hun-hua ve Yen-ani istilâ edip, b ü t ü n evcil hayvanları ele geçirdi. Arkasından büyük yağma yaptı. B u mağlubiyetler esnasında çok ü z ü l e n ve şaşkına d ö n e n Sui imparatoru, savaştan d a ğ ı l m ı ş ve b e z m i ş ordusunun moralini düzeltmek için uzun bir ferman yayınladı . 10
211
212
Chou-p'an'da Gök-Türkleri durdurmakla vazifeli Ta-hsi Chang-ju'nun ordusu, Işbara'nın yüz bin kişilik ordusunu g ö r ü r g ö r m e z şaşkına d ö n m ü ş ve büyük bir korkuya k a p ı l m ı ş u " . Ona yardım etmekle vazifeli d ü k Yü Ch'ing-tse, takviye kuvvet olarak o n l a r ı n yanına gitmeye ç e k i n d i * . Kaynağın ifadesine g ö r e o sıralarda havanın çok soğuk olması da Çin ordusunu etkilemişti. Çinli kumandan Ta-hsi Chang-ju heyecanlı bir k o n u ş m a yaparak, d e h ş e t e d ü ş m ü ş ordusunu harekete ge çirmek istedi ise muvaffak olamadı. Yapılan Gök-Türk h ü c u m u neticesinde Çin or dusu dağıldı. Ancak CÖk-Türklerin asıl niyeti L u n g ve C h ' i n eyaletlerinde yağma 2
14
215
yapmak olduğu için burada fazla durmadan gittiler . G ö r ü l d ü ğ ü gibi Gök-Türkler Çin içlerindeki yedi büyük merkezi ele geçirmiş lerdi. Karşılarında duracak bir kuvvet kalmadığı ve Işbara'nın daha da g ü n e y e iler lemek İstediği sırada Tardu ihanet etti. Birden bire savaşmak istememiş ve kendi askerlerini alarak geri d ö n m ü ş t ü . B u arada Ch'ang Sun-sheng, Ch'u-lo-hou'nun oğlu Jan-kan (Ch'i-min K a g a n i n ilk ismi) 'a sahte bir şekilde amcasına "Töles boyla r ı n ı n isyan ettiklerini ve onun otağına sürpriz bir baskın yapmak istediklerini" söy letti. B u n u n üzerine büyük bir endişeye kapılan Işbara, ordusunu toplayıp, Çin sı nırlarından çıktı, ülkesine geri d ö n d ü . Fakat, 582 yılının beşinci ayında başlayıp, yıl sonuna kadar, hatta 583 yılının ikinci ayına kadar s ü r e n I ş b a r a ' n ı n bu seferine, geri d ö n ü l m ü ş o l m a s ı n a r a ğ m e n , nisan ayında k ü ç ü k ç a p t a devam e d i l d i . B u n u n l a birlikte, bu a k ı n l a r d a sadece Sui i m p a r a t o r l u ğ u n u n kuzey sınırları teca vüze uğradı. Ancak daha güneye inilmedi. 217
c - Sui İmparatorluğunun Gök-Türkleri Bölmek İçin Hazırladığı Fermanın Etkileri: 582 yılının Temmuz ayından sonra Çin'e büyük saldırılar yapan Işbara Kagan'a karşı, Sui imparatorunun aldığı büyük tedbirler yukarıda g ö r ü l d ü ğ ü gibi muvaffak 2 1 0
SS 37 L i C h ' u n g bio., s. 1123. SS 53 Ta-hsi Chang-ju bio., s 135(1. F e r m a n ı n kayıtlı o l d u ğ u yerler; SS 84 Gök. böl., s. 1866, 1867; PS 99 Gök. böl., s. 3291-3292; T C T C 175, s. 5462; T T 197, 1068 c; W H T K 343, 2688a. ayrıca bkz. L i u t-t'ang, "Sui Shu T ' u - c h ü e C h ü a n K'ao-chu", Pien-cheng, 11, s. 87; L i n Eıı-hsien, s. 157,159. 2 i i -TCTC 175, s. 5458; Işbara'nın y a n ı n d a ayrıca T'an-lıan Kağan o l d u ğ u n u tahmin etliğimiz, sadece SS 53 Ta-hsi O ı a n g - j u bio. s. 1350 de zikredilen P'an-na Kağan vardır. L i u , b u k o n u d a her hangi bir açıklama yapmamıştır (bkz. I, s. 94). * S S 4 0 Y û C h ing-ıse bio., s. 1 1 7 4 . SS 53 Ta-hsi Chang-ju bio-, s. 1350. T C T C 175, s. 5459; SS 51 Ch'ang Sun-sheng bio., s. 1331. 217 S S 8 4 G ö k böl. s. 1866-1867; T C T C 175. 2 1 1
2 1 2
M
2 , 5
2 1 6
40
A H M E T TAŞAĞIL
olamadı. Neticede büyük bir moral bozukluğu içine giren Çin o r d u l a r ı n ı yeniden c a n l a n d ı r m a k üzere bir ferman yayınladı. Gök-Türk tarihinin seyrini değiştiren bu çok ö n e m l i f e r m a n ı n T C T C ' d e k i metni araştırmamızın t e r c ü m e k ı s m ı n d a vardır. İ m p a r a t o r f e r m a n ı n d a ; W e i z a m a n ı n d a başarısızlıkların birbirini kovaladığı an larda C h o u ve Gh'i'lerin birbirleriyle kıyasıya m ü c a d e l e ettiğini, dolayısıyla Çinli' lerin birbirleriyle kıyasıya m ü c a d e l e ettiğini, neticede Çin'in b ö l ü n ü p ç o k yara aldığını, bu sırada Gök-Türklerin her iki ülkeyle m ü n a s e b e t tesis ettiğini, C h o u i a rın Ch'i'lerden, Gh'i'lerin Chou'lardan Gök-Türklerle müttefik olup kendisine sal d ı r m a s ı n d a n k o r k t u k l a r ı için, o n l a r ı n yani G ö k - T ü r k l e r i n etkisine girdiklerini, Gök-Türklerin isteklerine göre kendilerini emniyette veya tehlikede hissettiklerini, hazinenin zenginliğinin onlara akıülarak, Çinlilerin büyük güçlükler İçinde kaldık larını, Gök-Türklerin h ü k m e t m e s i n d e n ahalinin çok rahatsız o l d u ğ u n u , yağma ya pıp kaleleri ele geçirmedikleri ahaliyi öldürmedikleri yaz ayı olmadığını, nefret ve felakederin, birikip, dolarak o zamana gelindiğini belirtti. Daha sonra kendisi er ken gelen talihi ile çok geniş alana yayılarak, tebasmın gayretiyle, o zamana kadar olan b ü t ü n kötülükleri bertaraf edeceğini, bunun imparatorun, prensin değil gö ğ ü n (tanrı) arzusu o l d u ğ u n u söyledi. Daha sonra Gök-Türklerin t ö r e n l e r i n e gön derilen hediyelerin boş harcama o l m a d ı ğ ı n ı , devletin vergilerden daha fazlasını elde edeceğini, bunun sayesinde savaşçıların çoğaltılarak sınırlara yığılabilecegini, neticede sınırlara yakın bölgelerdeki ahalinin erkeklerinin toprağını işleyebilece ğini, k a d ı n l a r ı n d o k u m a y a p a b i l e c e ğ i n i , böylelikle s ı n ı r l a r ı n k o n t r o l a l t ı n a alınabileceğini ve zafere ulaşmak için önemli bir a d ı m atılacağım İzah etti. Eskiden savaşan devletler (chan-kuo, m.ö. 480-222) z a m a n ı n d a k i gibi şimdiki felaketi atlatacaklarını, orduları dağıtarak mevzilerine yerleştireceğini, sonra GökT ü r k l e r i n derinlere girmelerinin bekleneceğini, arkalarından sarılacağını, kuzeye kaçmalarının ö n l e n i p , y a n s ı n ı n ele geçirileceğini, kuvvederinin azaltılacağını söy ledi. Gök-Türklerin kendi içlerinde tam beş liderlerinin o l d u ğ u n u k ü ç ü k kardeşin büyük kardeşle kavga ettiğini, baba ve amcalardan ş ü p h e l e n d i ğ i n i , dışarıya karşı tek vücut gibi g ö r ü n ü y o r l a r s a da içeride karışık olduklarını, b u n u n y a n ı n d a do ğ u d a T ü r k olmayan kavimler ile T'u-yü-hun'ların, Ch'İ-taniarın kin duyarak GökTürklere saldırmak için ayakta hazır vaziyette beklediklerini, dişlerini gıcırdatarak konuştuklarını, bu yüzden Çin'in h e s a b ı n a onlarla savaşacaklarını bildirdi. Daha sonra Gök-Türklerin iç m ü c a d e l e l e r i n d e n misâller veren imparator, on lardan ayrılacaklara k u c a ğ ı n ı açacağını, o n l a r ı n ülkesinde halkın sadece su ve çayırlara bağlı olarak yaşadığını, her kış gök gürültülerinin t o p r a ğ a d o k u n d u ğ u n u ve ateş çıkardığını, geçen sene yağmur ve k a i m hiç yağmadığını, derelerin kurudu ğ u n u çekirge sürülerinin istilâsına maruz kaldıklarını, bitkiler ve ağaçların tümü n ü n k a v r u l d u ğ u n u , i k â m e t ettikleri eski toprakların kizıll aş tığını ve bu sebepten güneye hareket edip, kendi hayatiyetleri için yağma yaptıklarını anlattı. Arkasından T a n n ' n ı n onları cezalandırdığını iddia etti. Şimdi Çin ordusunun lojistik desteği nin arttırılmasının gerektiğini, seçme asker ve generallerin iş başına gelmelerini, öncelikle Gök-Türklerin seçme kumandan ve askerlerinin başını istediğini belirtti. D o ğ u d a Mavi Denizden batıda G o b i ç ö l ü n e kadar kazanılacak çok geniş arazinin ahaliye verileceğini, fakat, kuzeyin karanlık ve ıssız yerlerinin çok vahşi o l d u ğ u n u ele geçirseler bile oralarda ikâmet edemeyeceklerini, yerleşik o r t a m ı n müsait ol-
GÖK-TÜRKLER
41
m a d i ğ i n i açıkladı. E n sonunda b ü t ü n generallerini, baş k u m a n d a n l a r ı n ı ve asker lerini Gök-Türklere karşı savaşa davet etti . 213
Bu fermandan sonra çinli kumandanlara büyük bir cesaret geldiği söylenebilir. 583 ilk b a h a r ı n d a Gök-Türklere karşı büyük bir sefer d ü z e n l e n d i . W e i bölgesi prensi Shuang baş kumandan oldu. Ho-chien prensi Hung-tou Lu-chi, T o u Jungting ve Yü Ch'ing-tse gibi diğer devlet adamları o n u n idaresine verildiler. B u ku m a n d a n l a r ı n her biri kollara ayrılarak, Gök-Tûrklerle savaşmak ü z e r e Çin sınırla r ı n a ilerlediler. S h u a n g i n kendisi L i C h ' u n g ve d ö r t generale kumanda ederek Shuo eyaletine çıku (583 haziran) °. Pai-tao mıntıkasına ulaşüklarında karşılarında Işbara, A-p'o ve T'an-han kumandasındaki Gök-Türk ordusunu buldular '. 21M
22
22
Yaklaşık bir yıldan beri Çin o r d u l a r ı n a karşı seri zaferler kazanan Işbara ve cmrindekilerin, bu sefer tedbirsiz oldukları g ö r ü l m e k t e d i r . Çinli general L i Ch'ung "Gök-Türklerin d ö r t nala zaferden zafere koştuklarını, aruk Çin o r d u l a r ı n ı dikkate a l m a d ı k l a r ı n ı , ayrıca hazırlıksız durumda olduklarını, sürpriz bir saldırı yapıldı ğ ı n d a r a h a t ç a yenilebileceklerini" baş k u m a n d a n ı n a bildirdi. Diğer generallerin çoğu bunu şüpheyle karşıladılar. Sadece L i Ch'e, o n u n fikrine destek verdi '• Baş kumandan S h u a n g i n kabul etmesiyle, L i C h ' u n g G ö k - T ü r k l e r e ani bir h ü c u m yaptı. Hazırlıksız yakalanan Gök-Türkler m a ğ l u p oldular Işbara, b ü t ü n altın zırh (kalkan) larını eşyalarını bırakıp bozkırlara d o ğ r u uzaklaşü 223
Işbara bundan sonra büyük bir kıtlıkla karşılaşn. O r d u d a yiyecek bulunama dığı için kemik tozu yemek zorunda kaldılar. Daha bu felaketten kurtulamadan Gök-Türk ordusunda salgın hastalık çıktı. Askerlerin büyük bir kısmı ö l d ü . B u felaketler neticesinde Işbara'nın askerî g ü c ü hızla d ü ş e r k e n çinlüer boş durmuyor lardı. You eyaletinin askerî valisi Yın Shou, yüz bin kişi ile Lu-lung-sai'a çıkıp, ani den ülkesinin muhalifi (Suİ h a n e d a n ı rakibi) Kao Pao-ning'e h ü c u m etti. Zor du rumda kalan Kao Pao-nİng, G ö k - T ü r k l e r d e n yardım istedi ise de zaten güç du rumda olan Işbara yardım edemedi. Kao Pao-ning, G o b i ç ö l ü n ü n kuzeyine kaçn. B u n u n ü z e r i n e o n u n elinde tuttuğu Huang-lung bölgesi Sui h a n e d a n ı n ı n eline geçti, daha sonra doğudaki Moğol Ch'i-taniara sığman Kao Pao-ning, orada kendi a d a m l a r ı t a r a f ı n d a n ö l d ü r ü l d ü . B u s ı r a d a G ö k - T ü r k l e r Ç i n ' e elçi gön derdiler Fakat barış teklifleri Sui imparatoru t a r a f ı n d a n kabul e d i l m e d i . Çinliler galibiyederine birini daha Mo-na geçidinde eklediler. Burada General L i Huang, Gök-Türkleri m a ğ l u p etmişti™. Daha evvel Gök-Türkleri durdurmak için 224
225
2 2 6
227
2 1 8
21!
228
SS 84 Gök b ö l . s. 1866-1867; T C T C 175, aynı yer.
* SS 53 L i C h ' u n g bio., s. 1358-1359. L i u , bu biografiyi t e r c ü m e e t m e m i ş t i r , b k i . aynı eser, 1, II.
2 2 0
S S 4 4 Wei-shaoWang Shttang bio., s. 1224; T C T C 175, s. 5463.
2 2 1
SS 84 Gök. böl., s. 1868; PS 99 Gök. böl., s. 3292.
222 T C T C 175 aynı yer; SS 54, aynı yer. 2 2 3
T C T C 175 aynı yer; SS 54, aynı yer.
2 2 4
2 2 5
SS 84 Gök. böl., s. 1867; PS 99 Gök. böl., s. 3293 T C T C 175 aynı yer. T C T C ' d e Ho-lung olarak kaydedilmiştir.
2 2 6
SS 39 Yın Shou bio. s, 1148; T C T C 175, s, 5463,
2 2 7
SS 1 i m p . böl., s, 19.
22ü 2 2 y
T
C
T
C
1
7
5
>
s
5
4
6
4
B u bilgi sadece T C T C 175 aynı yer'de mevcuttur.
A H M E T TAŞAĞIL
42
yola çıkan generallerden C h ' i n eyaleti bas k u m a n d a n ı T o u Jung-ting dokuz süvari k u m a n d a n ı n ı idare ederek, otuz bin kişi ile Kao Yüe-yüan'de A-po K a g a n i n karşı sına çıktı. B i r kaç defa yapılan ufak muharebelerde A-po başarısız oldu. Tam büyük bir karşılaşma olacak iken çinli kumandan T o u Jung-ting, Gök-Türklere gereksiz yere fazla askerin ölmemesi için her i k i taraf da bir kuvvetli, cesur kişiyi ortaya çıka rıp, dövüştürsün, kazanan taraf zafer kazanmış sayılsın, m a ğ l u p geri çekilip gitsin diye teklifte bulundu. Teklifi kabul eden GÖk-Türkler kendi adamları kaybetse bile saldırmayacaklarına dair söz verip, hemen bir süvariyi g ö n d e r d i l e r . Fakat, ortaya çıkan Çinli W a n Sui, Gök-Türk'ü yenip kafasını kesti ve geri d ö n d ü , Gök-Türkler sözlerinde durup savaşmadılar ve barış yemini edip gittiler . 250
Gök-Türk devletini b ö l m e planını hazırlayarak, imparatoruna s u n m u ş olan casus-elçi C h ' a n g Sun-sheng, bu sırada T o u Jung-tİng'in ordusunda kanat ordusu ge nerali olarak vazife yapıyordu. Daha sonra A-po'nun yanına elçi sıfatıyla giden bu şahıs, onu Işbara aleyhine kışkırttı. Ö n c e Işbara'nın Çin'e karşı her sefer düzenleyişinde galip geldiğini, A-po'nun h ü c u m a kalkıştığında ise yenildiğini, aslında bunun Gök-Türklerin utancı o l d u ğ u n u söyledi. B u şekilde Işbara'nın kasıtlı olarak A-po'ya yardım etmediğini imâ ediyordu, sonra A-po ile Işbara arasında da rekabet oldu ğ u n u belirtti. Z a m a n ı n zafer g ü n ü o l d u ğ u n u , A-po'nun ise d o ğ u ş t a n yüz karası b u l u n d u ğ u (annesi T ü r k asıllı değil) için Işbara gibi avantajlı olmadığını ileri süre rek, tahrik etmeye çalıştı. A r k a s ı n d a n Işbara'nın mutlaka kuzey tarafa yönelip, A p o ' m ı n hakimiyetini yıkacağından bahsederek onu korkuttu ve Işbara'ya karşı ken dinin k o r u n m a s ı n ı tavsiye etti. Çinli elçinin sözlerinden etkilenen A-po hemen bir adamını Ch'ang Sun-sheng i n b u l u n d u ğ u yere g ö n d e r d i . Burada da A-po'nun Işbara'dan k o p a r ı l m a politika sına Ch'ang Sun-sheng vasıtasıyla devam edilerek: T a r d u misâl gösterildi. Tardu'nıın Sui i m p a r a t o r l u ğ u ile işbirliği içinde olduğu için, Işbara'nın ona h ü c u m a cesa ret e d e m e d i ğ i n i , A-po'nun da aynı yolu seçmesinin gerektiği söylendi. Eğer bu şe kilde başarılı olursa d o ğ u ş t a n yüz karasının ortadan kalkacağı iddia edildi. E n so nunda niye hemen harekete geçmiyorsunuz diye soruldu. Neticede A-po, Ch'ang Sun-shengin sözlerinin hepsinin d o ğ r u o l d u ğ u n a i n a n d ı ve bir elçiyi onunla bera ber Çin sarayına gönderdi *'. 2
Ülkesi ihanetler ve tabiî felaketler sonucunda büyük karışıklıklara gark olan Işbara, A-po'nun da kağanlıktan k o p m a s ı n a m ü s a a d e etmek istemiyordu. Derhal kuzeye onun bölgesine yöneldi. Büyük bir h ü c u m l a A-po'yu ağır yenilgiye u ğ r a t a n Işbara, o n u n T a r d u ' n u n yanma k a ç m a s ı n a engel o l a m a d ı . A n c a k yakaladığı annesini ö l d ü r d ü ve onun boylarını kendine bağladı. Kaynakların ifadesine g ö r e arkasına bakmadan batıya kaçan ve Tardu'nun yanına sığman A-po, burada destek buldu. Tekrar eski topraklarını ele geçirmek için Tardu'nun verdiği askerlerle do ğuya harekete g e ç e n A-po'nun ordusunun sayısı yüz bin kişiyi buldu. Işbara ile sa vaşa tutuştular, defalarca ç a r p ı ş m a yapıldı. Işbara, yine o n u n ordusunu m a ğ l u p etmeyi b a ş a r d ı . 212
2 i 0
SS 39 T o u Jung-ting bio., s. 1151; SS 53 Shih Wan-sui bio-, s. 1354; T C T C 175, s. 5464-5465. Ancak, T o u Jung-ting'in biyografisinde A-po yerine I ş b a r a ' d a n bahsedilmektedir. 2 3 1
2 3 2
SS 51 C h ' a n g Sun-sheng bio., s. 1331; T C T C 175, s. 5465.
SS 51 C h ' n g Sun-sheng bio., s. 1331; SS 84 Gök. böl,, s, 1868; PS 99 Gök. bol., s. 3293; T C T C 175, aynı yer; T F Y K 995, 10b.
GÖK-TÜRKLER
43 2 3 3
Işbara'nın idaresine muhalif olanların arasına T'an-han K a ğ a n da katıldı. Bunun ü z e r i n e T'an-hanin b u l u n d u ğ u yeri de ele geçiren Işbara, onun idare ettiği boyları kendisine bağladı. Mağlup olup yalnız kalan T'an-han, Tardu'nun yanına sığınmak zorunda kaldı. Tşbara'nın kardeşi olan, bir başka boyu idare eden Ti-chinc h ' a ' n ı n da Işbara ile arasında anlaşmazlık bulunuyordu. O da isyan ederek, ken disine bağlı olan boylarla A-po'ya itaat ettiği gibi Askerî g ü c ü n ü o n u n ordusuyla birleş tirdi. Kendilerine Işbara'dan ayrıldıktan sonra Tardu'nun Çin ile m ü n a s e b e t kurma sını misâl alan A-po ve müttefikleri de bu hususta teşebbüse geçtiler. Elçi g ö n d e r dikleri Ç i n ' d e n Işbara'ya karşı kendilerine yardım edilmesini ve siyasî m ü n a s e b e t kurulmasını istediler. H e r ne kadar Işbara'nın kuvvetini kaybetmesi ülkesinde is yanlar çıkması Sui i m p a r a t o r l u ğ u n u n işine geliyordu ise de tamamen ortadan kalkması Çin'in menfaatlerine uygun değildi. Ç ü n k ü Işbara'nın m a ğ l u p olarak ber taraf edilmesi sonucunda kıırulucak yeni bir siyasî güç Çin'e çok daha fazla zarar verebilirdi. B u n u göz ö n ü n e alan Sui imparatoru Wen, A-po'ya y a r d ı m a razı ol madı. Gök-Türk ülkesinde karışık durumun devamını tercih e t t i . 2M
Gök-Türk ülkesinde bu iç mücadeleler s ü r ü p giderken Çin'e saldırmak da ih mal edilmiyordu. 583 yılında (ağustos ayı) Çin'in You eyaleti Gök-Türkler tarafın dan işgal edildi. B u eyaletin muhafazasıyla memur baş kumandan L i Sui karşıla r ı n d a durmaya çalıştı ise de oıı g ü n devam eden savaş neticesinde yenildi. Savaş m e y d a n ı n d a çinlİ subayların dahi çoğu ölmüştü . Aslında daha ö n c e Gök-Türkleri m a ğ l u p etmeyi başarmış ve Moğol kabileleri Ch'i-tan, Hsi ve K'U-rno-hsi'ler, ondan korkarak Çin'e itaat e t m i ş l e r d i . Ağır bozguna u ğ r a y a n L i Sui, çareyi Sa-ch'eng'(kale)a kazmakta buldu. Takip eden GÖk-Türk kuvvetleri bu kaleyi kuşattılar. Sağlam olmayan kale duvarları sebebiyle kaledeki çinliler çarpışmak zorunda kaldı. Sabah g ü n ışımasından akşam karanlığına kadar muharebeler yapılıyordu. Çin or dusunda yiyecek sıkıntısı baş g ö s t e r d i ğ i n d e , bazı Çinliler geceleri gizlice gidip, G ö k - T ü r k l e r d e n hayvan ve darı çaldılar, Gök-Türkler daha sonra bunun farkına vardılar ve hazırlıklar yaparak çinlileri öyle beklediler. Her halde çinliler bir daha gidemediler ki; orduları aç olarak savaşmak zorunda kaldı kaydı v a r d ı r . Neticede Çin savaş arabaları perişan bir şekilde Gök-Türklerin eline geçti. Kumandan L i Sui ve yüzden fazla kişi tekrar kaleye d ö n d ü . Bunların da çoğu yaralı idi. Gök-Türkler, bu çitıli kumandam canlı yakalamak istiyorlardı. Bir elçi g ö n d e r i p teslim olmasını istedilerse de çinli kumandan kabul etmedi. Askerlerine ateşli bir k o n u ş m a yaptıktan sonra ileri atılan L i Sui, Gök-Türkler tarafından oklanarak ö l d ü r ü l d ü " . K u m a n d a n ı n kimliği kaynaklarda belirtilmeyen Gök-Türk ordusu iç karışıklıkların olanca hızıyla devam ettiği bir zamanda dahi Çin'e ağır bir darbe vurmayı başarmış ve zaferle d ö n m ü ş t ü . Lideri kaynaklarda belirtilmeyen bu kuvvetin Işbara'ya bağlı olması muhtemeldir. Zaten diğerlerinin güçlerini sadece Işbara'ya yönelttikleri bilinmektedir. 535
23h
237
23
2 3 8
L i n En-hsien yaptığı soy k ü t ü ğ ü üstesinde T'an-han'dan bahsetmemektedir, b k i . T ' u - c h ü e Yenclıiu, s. 14. 2 3 4
SS Gök. böl., s. 186% PS 99 Gök. böl., s. 8293; T C T C 175, s. 5465.
2 3 5
T C T C 175, s. 5466.
2 3 6
SS 37 Li Sui bio., s. 1123.
2 3 7
T C T C ayın yer.
2 3 8
SS 37 L i Sui bio., aynı yer; T C T C 175 aynı yer.
44
A H M E T TAŞAĞIL 239
B u h ü c u m l a r ü z e r i n e çinli devlet a d a m l a r ı n d a n Kao K u n g , Ning, Yû Ch'ingtse , Yüan eyaletine, Gök-Türklere sürpriz saldın için gönderildiler . 240
241
Gök-Türk ülkesindeki karışıklıklar bir türlü d u r m a d ı ğ ı için bazı T ü r k boyları kopma n o k t a s ı n a gelmişti. Devlete bağlı askerlerin sayısı azaldı. 584 yılının Nisan ayında Su-ni boyu kadm-erkek on binden fazla insanla Çin'e gidip, Sui imparator l u ğ u n a b a ğ l a n d ı . Batı Gök-Türk kağanı Tardu, Çin ile Işbara'ya karşı ittifak yap mayı teklif etti . B u yılın haziran ayında Ta-hsing-tien (saray)'de Kore, T'u-yü-hun ve Gök-Türk (ihtimal Tardu), elçileri için eğlence tertip e d i l d i . 242
243
d-Işbam'nın
Çin'in Siyasî Üstünlüğünü
KabulEdişi:
552 yılında k u r d u ğ u tarihten itibaren her yönüyle Orta Asya'nın en büyük dev let olan Çin'e karşı daima ü s t ü n l ü k kuran Gök-Türk devleti başta Çin entrikaları, tabiî felaketler neticesinde g ü c ü n ü kaybetmişti. Çin'e karşı çok büyük zaferler ka zandığı ve kazanacağı bir sırada T a r d u İhanet ederek, kendisine bağlı kuvvetlerle savaş m e y d a n ı n ı terketmişti. İkinci ihanet y e ğ e n i n d e n geldi. (Jan-kan) Çinli casus Ch'ang Sun-sheng'ın tahrikiyle, Töles boylarının isyan ettiğini söyleyerek, kandır dığı amcasını Ç i n ' d e n geri d ö n d û r t t ü . A-po, T'an-han ve kardeşi Ti-chin-ch'a da karşısına geçtiler. Neticede kanlı bir iç savaş başladı. Buna ilaveten kıtlık ve hasta lık çıkınca devlet bir büyük darbe daha aldı. Otuz yıldan beri Gök-Türklere karşı hiç bir askerî başarısı bulunmayan Çin, casus Ch'ang Sun-sheng'm hazırladığı en trika planı ve tahrik faaliyetleri sonucu birden bire avantajlı duruma geçti. Tam bir k a r m a ş a içine s ü r ü k l e n e n Büyük Gök-Türk devleti siyasî açıdan üçe b ö l ü n m ü ş t ü . Tardu, uzakta batıda müstakil olarak, h ü k ü m s ü r d ü ğ ü İçin, Işbara'nın h ü c u m l a r ı n a maruz kalmadı. Dolayısıyla askerî ve siyasî gücü gittikçe artu. Ç ü n k ü bu esnada A-po, T'an-han ve Ti-chin-ch'a İttifakıyla uğraşmak mecburiyetinde kalan Işbara, sadece Çin'e a k ı n l a r d a bulunabiliyordu. Fakat, Tardu'nun b u l u n d u ğ u yer çok uzaku. Oraya uzanma fırsatını bulamamıştı. Ancak, iç savaşın uzun sürmesi ne ticede Işbara'yı yıldırdı. Kendi hakimiyetinin devamı için dış destek aramaya baş ladı. Gök-Türk geleneğine g ö r e koca ö l d ü k t e n sonra dul kalan üvey anne ile ölenin oğlu veya kardeşi evlenirdi. 580 yılında Taspar K a g a n i n evlendiği Choıı h a n e d a n ı prensesi Ch'İen-chin, o n u n ö l ü m ü ü z e r i n e dul kalmıştı. Işbara, kağan olunca töre lere uygun olarak onunla evlendi. Hatta onun etkisinde kalıp, yeni kurulan Sui ha n e d a n ı n a savaş dahi açmıştı. Askerî ve siyasî gücü azalan Işbara, hatunun Çinli olu ş u n d a n faydalanmayı d ü ş ü n d ü . B u fikre prenses de katıldı ve kendisi Ç i n ' e elçi g ö n d e r e r e k soyadının değiştirilip, Sui ailesinin soyadı Yang-shih'yı almayı rica etti. 2 4 4
(584 kasım) . Prensesin bu mektubundan hayli m e m n u n o l d u ğ u anlaşılan Sui imparatoru Wen, derhal H s ü P'ing-ho'yı elçi olarak g ö n d e r i p , Ch'İen-chin prense2 3 9
SS 41 Kao K u n g ' u n bio.'de bu konuda bilgi b u l u n m a m a k t a d ı r .
2 4 0
SS 40 Yü Ch'ing-tse'nm bio.'de b u konuda bilgi yoktur.
2 4 1
T C T C 175, s. 5467.
2 4 2
T C T C 176, s. 5473; SS 1 i m p . böl., s. 21.
2 4 3
SS 1 i m p . böl., aynı yer.
2 4 4
SS 84 G ö k . böl., s. 1868; PS 99 Gök. böl., s. 3293; T C T C 176, s. 5475.
GÖKTÜRKLER
45 245
sin adını Ta-i (Büyük Gönüllü) şeklinde d e ğ i ş t i r d i . Bu arada Sııi imparatorlu ğ u n u n C h i n bölgesi prensi Kuang sınırlara mevzilenmişti ve Gök-Türklere h ü c u m etmeyi d ü ş ü n ü y o r d u . L a k i n , Gök-Türk h ü k ü m d a r ı n ı n hatununun söz konusu te ş e b b ü s ü n d e n etkilenen imparator, Kuang'a saldırı izni vermedi. Çin ile dostça mü nasebetlerin başlamasını fırsat bilen Işbara bir elçiyle Sui imparatoruna bir mektup yolladı. Işbara bu mektupta "Bu yıl 9. ayın 10. g ü n ü Gökte d o ğ m u ş Büyük GökT ü r k ' d e n , yeryüzünün bilge ve kutsal g ö ğ ü n oğluna; İl Küllüg Şad Baga Işbara Ka ğan, Büyük Sui imparatoruna mektup g ö n d e r i r ; Elçi K'ai-fu unvanlı Hsü P'ing-ho yanımıza ulaştı. T e n e z z ü l d e bulunarak sözle d u r u m u bildirdi. Hepsi duyuldu. İm parator eşimin babası İse kayın pederim olur. Bundan dolayı kızın babası o l d u ğ u için oğul statüsünde olmalıyım. Her ne kadar sınırlan farklı ise de duygular ve dü şünceler aslında bir, şimdi eski akrabalığı yeniden kavuşturalım, oğul oğul, torun torun on bin nesil keslimesin, T a n r ı şahit olsun ki; hiç bir zaman karşı gelinmeye cek, bu ülkenin sahip olduğu koyun ve atların hepsi imparatorun s ü r ü ş ü d ü r . Ora daki b ü t ü n ipekli kumaşlar, b u r a n ı n malıdır. B u nasıl garip karşılanabilir?" dedi. Bu mektupla İyice pekişen dostça ilişkilerin Sui i m p a r a t o r l u ğ u tarafından da devam ettirilmek istenildiği anlaşılıyor. Suİ imparatoru da mukabiİ elçi g ö n d e r e r e k Işbara'ya mektup sundu. Söz konusu mektupta da Çin imparatoru "Büyük Sui gö ğ ü n oğlu İl Küllüg Şad Baga Işbara Kagan'a mektup g ö n d e r i r ; mektubunuzu aldık, büyük samimiyetinizi öğrendik. Mademki, I ş b a r a i u n kayın pederiyim, b u g ü n öteki o ğ u l l a r ı m d a n farklı g ö r m ü y o r u m . Madem k i , eski akrabalık ve h ü r m e t fikrinde, genelin dışında şimdi özel olarak büyük vezir Yü Ch'ing-tse'yı, kızım ve Işbara'yı görmesi için g ö n d e r i y o r u m " dedi . 24fi
Mektuplarla başlayan ve gelişen Gök-Türk-Çin ilişkilerinde aruk akrabalık ku rulma d ö n e m i n e girilmişti. B u çerçevede gönderilen elçi büyük-vezir{başbakan) Yü Ch'ing-tse ve yardımcısı araba süvarileri generali C h ' a n g Sun-sheng, Gök-Türk merkezine vardılar, O t ü k e n ' d e yapılacak törenle Işbara'ya hukuken Sui imparato runun d a m a d ı rütbesi verilecekd. Bunun için hazırlıklar yapan Işbara, askerlerini hediyelerini ve diğer mallarını dizdi. O t u r d u ğ u halde çinlİ elçiyi karşıladı. Ayağı rahatsız olduğu kalkamayacağını, ayrıca baba ve a m c a l a r ı n d a n beri kimsenin insan ların ö n ü n d e egihuediğini belirtti. Çinlİ elçi Yü Ch'ing-tse, o n u azarlayarak kalkma sında ısrar ederken, devreye giren Işbara'nm hatunu Ch'ien-chin prenses" kağanın çok m ü c a d e l e l e r geçirdiğini, ayrıca kurt tabiatlı o l d u ğ u n u söyledi. Neticede yar dımcı elçi Ch'ang Sun-sheng da ısrarlara katıldı. Bu şahıs Gök-Türkler ve Sui'in iki sinin de büyük ülke olduğu için oğlu sayıldığını, o ğ u l u n da babaya saygı göstermesi gerektiğini a ç ı k l a d ı . Daha fazla dayanamayan Işbara eğilerek, imparatorun mektubunu aldı. Sonra başına g ö t ü r d ü . Çok utanmıştı y a n ı n d a k i devlet adamları büyük bir ü z ü n t ü içinde ağlamakta idiler. Bir kere taviz koparmayı başaran Çinli elçi Yü Ch'ing-tse, baskısına devam ederek, I ş b a r a ' n m vassal o l d u ğ u n u ilân etme sini istedi. Buna şaşıran Işbara" nasıl vassal olurum?" diye bağırdı. Küstah tavrını s ü r d ü r e n Yü Ch'ing-tse" Sui ülkesinin vassalı o l d u ğ u n u ilan et, tıpkı bir köleliğin ilânı gibi" dedi. Arkasından Işbara "Sui İ m p a r a t o r u n u n vassalı ve kölesi o l d u ğ u n u , 247
2 4 5
T C T C 1 7 6 , aynı yer; T F Y K 978, 166.
2 4 t i
SS 84 G ö k . böl. s. 1868; PS 99 Gök. böl., s. 3293. T C T C 176, s. 5476; T F Y K 978, 17a-b. S.Jachid, T r a d e , Peace and War Between T h e N o m a d i c Altaic and ihe Agricultural Chinese' Pien-cheng, 1, 1970, s. 75. 1
2 4 7
SS 51 Ch'ang Sun-sheng bio., s. 1332; T C T C 175, 5466.
A H M E T TAŞAĞIL
46
elçi Yü C h ' i n g - ı s c i n g ü c ü n ü kabul ettiğini" söyledi. Sonra Yü Ch'ing-tse'ya bin bas at sundu ve kız kardeşiyle evlendirdi *. 34
Işbara'ya Çin imparatorunun d a m a d ı u n v a n ı n ı n verdiği bu t ö r e n hadiseyle i l gili b ü t ü n kaynaklarda teferruatıyla anlatılmıştır. Çin'e karşı çok büyük darbeler indiren Gök-Türk devletinin siyasî platformda Sui h a n e d a n ı n d a n d ü ş ü k seviyede yer alması Çinli tarihçiler tarafından oldukça ö n e m l i bir şekilde g ö s t e r i l m i ş t i r . Gök-Türklerin kazandığı zaferleri çok kısa bir iki kelimeyle ifade eden Çinli tarih yazarları kendi başarılarını daima uzun uzun b ü t ü n detayıyla kaydetmektedirler. 20
Doğu Gök-Türk devletinin h ü k ü m d a r ı Işbara, Sui h a n e d a n ı y l a yakın ilişkiler içerisine girerken, ülke içindeki muhalifleri gittikçe kuvve deniyordu. T'an-han ve Ti-chin-ch'a'nm katılmasıyla A-po'nun gücü bir çığ gibi b ü y ü d ü . Kaynakların "sel gibi büyüdü" diye ifade e t t i ğ i bu güç, devletin merkezi O t ü k e n ' e kadar ulaşmıştı. Batıda da Altay dağları aşılmış Kuca, H a m i ve Ban ülkelerinin b ü t ü n S o ğ d i a ı ı ve Tölcs b o y l a r ı o n a b a ğ l a n m ı ş ve Batı G ö k - T ü r k l e r i diye a d l a n d ı r ı l m a y a başlanmıştı . 250
2 5 1
2 5 2
253
O n l a r ı n hızlı bir şekilde b ü y ü m e l e r i Sui i m p a r a t o r l u ğ u n u n dikkatini çeki yordu. Derhal iyi ilişkiler tesis etmek maksadıyla harekete geçildi. Yüan C h ' i adlı elçi A-po'nun yanma gönderildi. A-po'nun yanına varan elçi ona hediyeler s u n m u ş ve aziz k ı l m ı ş t ı . B u arada Gök-Türk devletine bağlı d o ğ u d a k i Moğol kavimle rinden K'u-mo-hsi'ler, Işbara'nm Çin'e vassal olması üzerine, Çin'e elçi göndermiş ler ve siyasî İlişki kurmak istediklerini bildirmişlerdi. Ancak, cinliler bu tekliflere kesin olarak cevap vermeyip, oyalama yoluna gitmişlerdi . 254
255
e - Işbara'nm
Çin'den Askeri Yardım Alması:
Askerî gücü zayıflayan ve siyasî y ö n d e n Sui i m p a r a t o r l u ğ u n u n tesirine giren Işbara, arnk muhaliflerine karşı d u r a m ı y o r d u . 585 yılının eylül ayında Tardu'nun h ü c u m l a r ı n a maruz kalarak sıkışU. Doğudaki Moğol Ch'i-tan'lar da devletin karışık durumunu fırsat bilerek itaatten vazgeçmişler ve tehlike oluşturmaya başlamışlardı. Bu durumdan kurtulmak için Çin'e elçi g ö n d e r e r e k , kendisine bağlı boylarla Gobi Çölü'nün güneyine geçip, Paİ-lao mıntıkasında bir süre geçici yerleşmek istediğini bildirdi . 256
2 4 8
SS 40'claki Yü Ch'ing-tse'nııı bio., a. 1174'de kız kardeşiyle değil kızıyla e v l e n d i r i l d i ğ i kayde dilmiştir. Ayrıca yine burada I ş b a r a ' n m kardeşi yabgunun (Ch'u-lo-hou)da eğilerek selâm v e r d i ğ i n d e n balısedi İm ektedir. 2 4 9
B u hadiselerin g e n i ş bir şekilde kaydedildikleri yerler SS 84 Gök. b o l , s. 1868; PS 99 G ö k . böl., s.3293-3294; SS 40 Yü Gh'ingt-se b i c , s.1174; SS51 Ch'ang Sun-shcng bio., s.1331; T F Y K 978,17a, b. 2 M
T C T C 1 7 6 , s. 5482.
2 5 1
İki yüz yıl s ü r e n Gök-Türk tarihi içinde m ü h i m roller oynayan S o ğ d ' l u l a r ı n vaziyeti h a k k ı n d a bkz. E.G.Pulleyblank "A Sogdian Colony Inner Mongolia", T P , X X L 1 , 1952, s. 317-356; S.G. Klyastorny," Sur les Colonies Sogdierınes de la Haute Asie", U A J h b , X X X I I , 1-2, 1961, s. 65-97. 2 5 2
B u boylar Ch'i-pi, P'u-lo-ehih, 1-shih, Su-p'o, Na-ho, Wu-huan, H o - k u (Uygur), Ye-shih ve Yü-nihuan, bkz. SS 84 Tölcs. böl., s. 1879. 2 6 3
2 5 4
T C T C 176, aynı yer; SS 84 Batı Gök. böl. 1875; PS 99 B a n Gök. b ö l . s. 3299-3300. SS 1 imp. böl., s. 22; T C T C 176 aynı yer. T F Y K 998, 6b.
2 5 6
SS 84 Gök. böl., s. 1869; PS Gök. böl., s. 3294.
COK-TURKLER
47
Suİ imparatoru Wen, onun bu isteğini kabul ettiği gibi Chin bölgesi prensi Kuang'a askerleriyle Işbara'ya yardım etmesini emretti. Bu prens, Işbara'ya refakat edecek ve elbise, araba ve hizmetçi sunacaku. Gerekli yardımları alan Işbara, batıya yöneldi. A-po'ya saldırıp onu bozguna uğrattıktan sonra karısını ele geçirdi . Bu mağlubiyete uğrayan A-po'nun elinde tuttuğu kendi kendine A-po adını verdiği ül kesi boşaldı. Çinli subaylar da bu savaşta Işbara lehine katkılarda bulunmuşlardı. Neticede Işbara kaybettiği bütün yerlerin ve kuzeyin en ıssız bölgelerinin tekrar hakimi oldu* , 251
58
Eski gücüne tekrar kavuşan Işbara, bir mektupla Çin'e elçi göndererek, yar dımlarından dolayı teşekkür ettiğini, gökte iki güneş olmadığı gibi, yerde de iki hükümdar olmayacağını, Büyük Sui imparatorunun gerçek imparator olduğunu, kendisinin hiç bir zaman Çin'e karşı tehlike oluşturmayacağını, ona hayranlık ve saygı duyduğunu ilelebed bağlı kalacağım bildirdi . Arkasından oğlu Ku-ho-chcn Tegin'İ başkent Ch'ang-an'da ikâmet etmek üzere gönderdi. Ekim ayında bu tegin, Ch'ang-an'a vasıl oldu. Sui imparatoru tesis edilen bu kadar iyi ilişkiye rağmen Işbara'ya halâ şüphe ile bakıyordu. Bunu yayınladığı "Her ne kadar Işbara ile barış akdedümişse de, şimdi vassal olarak kalması daha uygundur" İfadesini ih tiva eden bir fermanından anlıyoruz. Bundan dolayı Çin imparatorunun fermanı sunulmuş olmasına rağmen yine de diğer vassallara verilen özel unvandan tevcih edilmemiştir . 159
260
361
Işbara'nm oğlu K'u-ho-chcn için iç-sarayda eğlence tertip edildi. Bu eğlence sı rasında iınparatoriçeye dahi takdim edilip, kendisine çok fazla hürmet edildi. Bu durumdan çok memnun olan Işbara, bundan sonra her yıl hediye göndermeyi hiç kesmedi . 333
Aruk iyice Sui imparatorluğunun tesirine giren Işbara'ya Çinliler 586 yılının birinci ayında Gök-Türklere takvim (Çin saltanat devresi) sundular. Bu siyasî alanda Çin'e bağlanmanın bir başka işareti idi . 586 yılında Ch'i-tan'lar ile Gök-Türkler arasında meydana gelen savaşları önlemek için Sui imparatoru elçiler göndererek, her iki tarafı azarlayıp çatışmalarını önledi. 586 yılında muhteviyau açık olmayan GÖk-Türk akınlarının Çin sınırlarına uğradığı görülmektedir. Buna göre bu yıldaki söz konusu Gök-Türk akınları yüz elli bin süvariye kumanda eden çinli Wei-chao prensi Fan ve Tu Cheng tarafından önlenmiştir . 263
264
PS 99 Gök. böl., 5. 3294'de ö n c e A-po'nun canlı olarak yakalandığı ifadesi sonra tekrar Ch'u-Ioh o u (Baga Kağan) t a r a f ı n d a n yakalandığı ifadesi vardır. 2 5 0
Bkz. yukanda not 254.
2 5 9
T C T C 176, s. 5483; PS 99 aynı yer; söz konusu m e k t u b u n daha geni? şekli SS 84 G ö k . Böl., s. 1869'da kayıtlıdır. 2 6 0
K'u-ho-chenin ismi SS'da K'u-harı-chen olarak zikredilmiştir.
2 6 1
T F Y K 9 7 0 . 2b; T C T C 176, aynı yer,
2 6 2
T T 197, 1068c; T C T C 176, aynı yer.
2 6 3
SS 1 i m p . b ö l . , s. 23; T C T C 176, s. 5485. L . Bazin, b u hadiseyi hatalı olarak 12 hayvanlı T ü r k takviminin Ç i n l i l e r d e n G ö k - T u r k l e r e g e ç m e s i ş e k l i n d e y o r u m l a m ı ş t ı r , bkz. Les Calendriers A n c ı e n T u r k s Et Mediewaux, L i l l e , 1974, s. 157. B u T ü r k takvimi için ayrıca bkz. O . T u r a n , 12 Hayvanlı T ü r k Takvimi, İstanbul, 1941 ve de Kafesoğlu, T ü r k M i l l i K ü l t ü m , s. 329, 330. 2 6 4
Sui i m p a r a l o r ı m ı ı n ı-lçi g ö n d e r m e s i sadece T F Y K 996, H a ' d a ; C ö k - T ü r k a k ı n l a r ı ve b u n l a r ı n d u r d u r u l m a s ı SS 44 Wei-chao wang bio., s. 1224 ve de SS 54 T u C h e n g bio., s. 1366. L i u bunlardan bahselmcmektedir.
48
A H M E T TAŞAĞIL 26
587 yılının mayıs ayında * o ğ l u n u Çin'e elçi olarak g ö n d e r e n Işbara, H e n g ile Tai eyaletleri a r a s ı n d a kalan bölgede avlanmak için izin istedi. B u n u kabul eden Çin imparatoru elçiyle içki ve yiyecek yolladı. Işbara, Sui imparatorunun g ö n d e r diklerini büyük bir saygıyla kabul ettikten sonra ava çıktı. Bir g ü n d e kendi eliyle on sekiz geyik ö l d ü r m ü ş t ü . B u n l a r ı n bir kısmını İ m p a r a t o r Wen'a s u n d u * . Son bir kaç senedir, bu topraklara akın yapılmadığı, Çinlilerin avcılığı sevmemeleri yüzün den buradaki av hayvanı sayısında artış olmuştur. Diğer taraftan Gök-Türklerin ve öteki Orta Asya'lı kavimlerin nişancılıkta mükemmellikleri zaten biliniyordu. B u n dan dolayı bir g ü n d e on sekiz geyik ö l d ü r d ü ifadesi mübalağalı kabul edilmemeli dir. 2
Av bittikten sonra Tsu-ho garnizonuna varan Işbara, ateşlenerek hastalandı. Bir aydan fazla hasta yattıktan sonra öldü. O n u n ö l ü m ü n d e n dolayı üç g ü n yas ilân eden Çin imparatorunun çok ü z ü l d ü ğ ü anlaşılıyor. B u matem sebebiyle Çin sara yında b ü t ü n işler ü ç g ü n d u r d u r u l m u ş t u . T'ai-ch'ang unvanlı cenazeleri İdare eden çinli de Gök-Türklere gönderilmiş, beş bin top ipek s u n u l m u ş , o n u n defin mera siminde kurban kesilmiştir . 267
2 - Baga Kağan Devri (587-588) Işbara Kağan ö l m e d e n ö n c e , kendinden evvel olageldiği ü z e r e o ğ l u yerine yabguluk vazifesi ifa eden kardeşi Ch'u-Io-hou'yu Doğu Gök-Türk t a h t ı n a vasiyet etti. B u n u yaparken de oğlu Yung-yü-lü'nün zayıf ve ç e k i n g e n o l m a s ı n a sebep gös t e r m i ş t i . Tahta geçemeyip kağan olamayan Yung-yü-lü bu duruma itiraz etmedi. Bilakis a m c a s ı n a destek verdi. Aslında Yabgu Ch'u-lo-hou, k e n d i s i n i n y e ğ e n i tarafından tahta çağrılışında ö n c e ş ü p h e l e n m i ş ti. B u ş ü p h e l e n m e d e n kaynaklana rak amca-yeğen a r a s ı n d a bir i k i mektup teatisi oldu. Gök-Türk tarihi İçin çok önemli d e ğ e r e sahip bu m e k t u p l a r ı n tam tercümesini vererek durumu açıklamayı daha uygun buluyoruz: "Biz Gök-Türkler, M u k a n Kagan'dan beri daima esas kadın lardan d o ğ a n ç o c u k l a r d a n büyük kardeşlerin yerine k ü ç ü k k a r d e ş l e r geçmiştir. Zorla taht gaspedilip, ataların usulleri bir kenara atılıp, saygı gösterilmiyor; sen tahta geçersen ben seni selâmlamaktan korkmam". Yung-yü-lü tekrar elçi g ö n d e r i p Ch'u-lo-hou'ya dedi ki: "amcam ve babam ayrı v ü c u d iseler de birleşmişlerdi. Ben onların çocuğuyum. Fakat, nasıl çocuktan isyan edeceği fikrine düşersiniz? A m c a m gençlere m i tenezzül ediyor? Ayrıca b a b a m ı n emri var. O n u m u çiğneyeceğiz? am camın hiç ş ü p h e etmemesi arzusundayım, bunu ortadan nasıl kaldırabiliriz?" . B u arada Yung-yü-lü k ü ç ü k k a r d e ş i Ju-tan Tegin'i, H o t e n ' i n yeşim taşlarıyla Çin'e g ö n d e r e r e k , bunları sundu . 268
269
2711
Neticede kağan olarak tahta g e ç e n Ch'u-lo-hou yabgu u n v a n ı n ı bıraktı ve ye rine Baga (Mo-ho) Kağan unvanını aldı. Yeğeni Yung-yü-lü ise yabgu o l d u . Yeni kağan da siyasî olarak Çin'in ü s t ü n l ü ğ ü n ü kabul ediyordu. B u n u belirtmek için de 271
2 6 5
SS ! i m p . b ö l ' d e 3 ay; SS 84 G ö k . b ö l / d e 1. ay; T C T C 175'de 2. ay olarak kaydedilmiştir.
2 6 6
SS 84 G ö k . böl., s. 1870; PS G ö k böl., s. 3295; T F Y K 997, 7a.
2 6 7
SS 84 Gök. böl., ayrı. yer; PS 99 Gök. böl., aynı yer; T T 197 aynı yer.
m
T C T C 176, s. 5489; SS 84 Gök. böl., s. 1870; PS 99 Gök. böl., s. 3295.
2 6 9
B u bilgilerin en iyi zaptedildigi yerler T C T C 176, s. 5490; SS 84 Gök. böl., s. 1870'dir.
2 7 1 1
B u bilgi sadece T F Y K 970, l b ' d e kayıdıdır.
2 7 1
Bkz. y u k a r ı d a not 267.
COR-TURKLER
49
hemen elçi g ö n d e r e r e k bağlılığını bildirdi. Sui imparatoru da karşılık olarak araba ve süvari generali Ch'ang Sun-shengi özel elçi sıfatıyla g ö n d e r i p , Baga K a g a n i s e l â m l a d ı , ayrıca davul ve sancak s u n d u . Çinli elçi Baga K a g a n i n y a n ı n a vardığında kağan 582 yılından beri devletin içini kemiren, yıllarca s ü r e n iç sa vaşlarla g ü c ü n ü zayıflatan A-po'yu ortadan kaldırmak için destek istedi. A-po'nun daha ö n c e T a n r ı tarafından cezalandırıldığını 5-6 bin süvariyle dağların vadilerin a r a s ı n d a yaşadığını, o n u yakalayıp, Çin'e sunmak arzusu taşıdığını belirtti *. Sui imparatorunun da uygun görmesiyle bauya A-po'nun b u l u n d u ğ u yere h ü c u m eden Baga Kağan, onu canlı yakaladı. Aslında A-po'nun askerlerinin çoğu gidip, Baga Kagan'a kendileri teslim o l m u ş l a r d ı . Canlı yakalanan A-po'nun ö l d ü r ü l m e s i n e izin için tekrar Sui imparatoruna m ü r a c a a t edildi. B ü t ü n bu hadiseler sırasında Çin imparatoruna yapılan m ü r a c a a t Doğu Gök-Türk d e v l e ü n i n Sui tesirine ne kadar çok girdiğini g ö s t e r m e k t e idi. Bundan sonra A-po'nun akıbetinin ne olacağı ko nusu Çin sarayında müzakereye açıldı. Bazı Çinli devlet adamları canlı olarak Çin sarayına g e ü r ü l i p halka gösterilmesini teklif ederlerken, bazıları da hemen öldürtülmesi tavsiyesinde bulundular. Ancak, Sui imparatoru b u n l a r ı n hiç birinden tat m i n olmadı. Gök-Türklerin iç y ü z ü n ü en iyi tanıyan Ch'ang Sun-sheng'in fikrini almak istedi. Casus Ch'ang Sun-sheng "Eğer Gök-Türkler Çin'e saldıracak oldukla rında, onlara karşı savaşmak gerekeceğini, şimdi kardeşlerin birbirlerini mahvet mek zorunda olduklarını; A-po'nun s u ç u n u n devleti kötü idare edememesi değil, çok kötü ekonomik sıkıntı içinde b u l u n m a s ı n d a n kaynaklandığını, dolayısıyla öyle bir tehlike a n ı n d a A-po'nun varlığının onları uzaklara çekeceğini, ikisinin anlaşma larının bir araya gelmelerinin ise hiç bir zaman m ü m k ü n olmayacağını" söyledi . Devlet a d a m l a r ı n d a n d ü k Kao Kung da "efsanevî Çin İ m p a r t o r u H s ü a n Yüan'den beri kuzey yabancılarının sınırları her zaman taciz ettiğini, o sırada ise Baykal G ö l ü n ü n k e n a r ı n d a çok fakir ve Çin'e bağlı köle d u r u m u n d a o l d u k l a r ı n ı , tarihte hiç bir zaman böyle bir vaziyetin gerçekleştiğinin duyulmadığını, dolayısıyla hayatta kalıp, siyasî olarak varlıklarını s ü r d ü r m e l e r i n i " tavsiye e t t i . Sui imparatoru Ch'ang Sun-sheng ve Kao Kung'un fikirlerini Çin'in menfaatlerine daha uygun bularak kabul etti . 273
27
274
275
276
277
Baga Kağan, 589 yılında batı tarafına d o ğ r u adını ö ğ r e n em ediğim iz bir ülke üzerine d o ğ r u sefere çıku. B u sefer esnasında yapılan bir savaşta a l n ı n d a n okla vu rularak " öldü. Biz A-po tehlikesini ortadan k a l d ı r d ı k t a n sonra Baga K a g a n i n Tardu'yu da yenip devletin birliğini yeniden sağlayacağını d ü ş ü n e r e k , bu komşu ülkenin Batı Gök-Türk devleti olması ihtimali b u l u n d u ğ u n u söylemenin lüzumlu o l d u ğ u n u söylüyoruz. Ancak, kaynaklarımızda bu hususta maalesef yeterli bilgi yoktur. 27
2 7 2
S S 5 1 Ch'ang Sun-sheng bio., s. 1332 ve de bkz. not 269. B u bilgi yani Baga Kagan'ın Ç i n ' d e n deslek istemesi kaydı sadece SS 51 Ch'ang Sıın-sheng bio., s. 1332 de vardır. A-po'nun askerlerinin gidip, Baga'ya teslim olması sadece T C T C 176, s. 5490'da b u l u n m a k t a d ı r . SS 51 Ch'ang Sun-sheng bio., s. 1332; T C T C 176, s. 5490. T C T C 176, s. 5490 ve de T T 197, 106Sc'de ayrıca et ve kemik b i r b i r i n i parçalıyor, güveyi kış kırtalım ifadesi vardır. B u m ü z a k e r e l e r i n kaydedildiği yerler: SS 84 G ö k . böl., s. 1871; PS 99 G ö k . böl., s. 3295; T C T C 176, aynı yer; SS 51 Ch'ang Sun-sheng bio., aynı yer; SS 41 Kao K u n g bio., s. 1179-1184'de bu konuda bilgi b u l u n m a m a k t a d ı r . SS 84 C ö k . böl., s. 1871; PS 99 G ö k . böl., aynı yer; T C T C 176, s. 5498. 2 , î
2 7 4
2 7 5
2 7 6
2 7 7
2 , 8
50
A H M E T TASAGIL
Kaynaklarda ifade edildiği üzere Baga (Ch'u-lo-hou) 'nın g ö r ü n ü ş ü diğer Gök¬ T ü r k k a ğ a n l a r ı n d a n çok farklı idi. O uzun yanaklı, sırtı kambur ve açık renk yüzlü idi. B u n u n y a n ı n d a cesur ve akıllı o l d u ğ u da v u r g u l a n m ı ş u r . 279
3 - Tou-lan Kağan Devri (588-600) Baga K a g a n i n beklenmedik ö l ü m ü n d e n sonra devlet adamları yabguluk vazi fesini ifa eden Işbara'nın oğlu Yung-yü-lü'yü tahta geçirdiler. Tahta çıktıktan sonra unvanı Hsİe-chia-ch'i-to-na tou-lan Kağan o l d u . O da Çin ile m ü n a s e b e t l e r i n i iyi derecede tutmak için saraylarına elçi g ö n d e r d i . Kendisine üç bin top mal sunuldu. Her yaz sonunda devamlı Ç i n ' e elçi g ö n d e r e r e k vergi sunuyordu. G ö k - T ü r k devleünin k u r u l u ş u n d a n itibaren ilk defa böyle bir olay vuku bulmuştu. 552 yılın dan hemen sonra Çİn'İ baskı altına alan Gök-Türkler, 585'te Çin siyasî ü s t ü n l ü ğ ü n ü kabul etmişlerdi. Baga Kağan devrinde de d u r u m aynen devam etmiş, nihayet Doğu Gök-Türk devleti Çin'e yıllık vergiye bağlan mı ş u . 280
281
589 yılında Ç i n ' d e ö n e m l i bir hadise meydana geldi, H a n h a n e d a n ı n ı n (m.ö. 206-m.s. 25-220) yıkılışından yaklaşık 360 yıl sonra Çin siyasî olarak birleş lir ildi. B u n u da Gök-Türklerin en büyük rakibi ve komşusu Sui h a n e d a n ı gerçekleştirdi. Güneydeki Ch'en devleti, bu hanedan tarafından ortadan kaldırıldı. Neticede bir birlik haline gelen b ü t ü n Çin ülkesine Sui h a n e d a n ı tamamen hakim oluyordu . Bu savaşlar sırasında Sui h a n e d a n ı n ı n bazı devlet adamları Gök-Türk ordusundan faydalanmayı teklif e t m i ş l e r d i . Fakat, imparator W e n , G ö k - T ü r k l e r i n Çin'in g ü n e y i n d e k i dağları dereleri b i l m e d i ğ i n i ileri s ü r e r e k kabul e t m e d i . K e n d i devleti menfaatleri a ç ı s ı n d a n çok faydalı olan bu teklife karşı çıkmasını, GökTürklerin yağma yapacağı endişesi taşımasına bağlıyoruz. 282
283
Çin tesirine girmiş olan Doğu Gök-Türk devleü h a k k ı n d a 589 ve takip eden yıl larda fazla bilgi b u l u n m a m a k t a d ı r . B u bir bakıma pasifize olmuş, Tou-lan K a g a n i n Çin'e karşı her hangi bir teşebbüse geçmediğinin göstermektedir. Sadece 591 yılı n ı n nisan ayında Çin'e elçi g ö n d e r e r e k yedi adet kıymedi kâse s u n m u ş i d i . Tou-lan iki ay sonra haziranda bir tegini elçi olarak Çin'e g ö n d e r d i . Ertesi yıl bir elçi daha g ö n d e r d i . 2 8 4
286
Ç i n ' d e Ch'en h a n e d a n ı n ı n yıkılıp, hakimiyetin tamamen S u İ i e r e geçmesiyle birlikte, bazı muhalifler kaçıp Gök-Türklere giderek Ta-i prensesin yanma sığındıl a r . Aslen C h o u h a n e d a n ı n ı n d a n gelen ve nihayet Tou-lan K a g a n i a da evlenmiş olan Ta-i, eski adıyla C h i e n - c h i n prenses, kendisinin mensup o l d u ğ u Yü W e n ailesini araştırıp ve Sui h a n e d a n ı aleyhine gizli faaliyetlerde bulunuyordu. Ancak Sui imparatoru bunu duydu ve GÖk-Türklere g ö n d e r d i ğ i hediyelerin miktarını azalttı. Diğer taraftan Ç i n ' d e n bazı bölgelerin dükleri de (P'eng d ü k ü L i u Ch'ang vb.) C h o u asıllı bu prensesi desteklemeye başladı. Başka bir muhalif Yang C h i n de, a8S
2 7 9
2 8 0
T F Y K 997, 2a; SS 84 Gök. böl., aynı yer; PS 99 Gök. böl., aynı yer. T C T C 176, s. 5498; T T 197, 1069a; W H T K 343, 2688b.
2 8 1
SS 84 Gök. böl., s. 1871; PS 99 Gök. böl., s. 3295.
2 8 2
A y n c a bkz. Eberhard, Çin T a r i h i , s. 191 vd.; Cordierc, s. 382-384.
2 8 3
T C T C 1 7 7 , s. 5517.
2 8 4
SS 1 i m p . böl., s. 36; bu bilgi başka yerde yoktur.
2 8 5
SS 2 i m p böl., s. 37; başka yerde b u l u n m a m a k t a d ı r .
2 8 6
İlk sığınan C h ' e n Shu-pao'dur; sadece T C T C 178, s. 5542'de kaydedilmiştir.
GÖKTÜRKLER
51
Sui o r d u l a r ı n a m a ğ l u p olarak, Gök-Türkiere sığınmak zorunda kaldı. B u şahıs Özellikle L i u C h ' a n g i tahrik ederek Sui h a n e d a n ı n a karşı harekete geçirmek isti y o r d u . Neticede Doğu Gök-Türk devleti t o p r a k l a r ı n d a Sui h a n e d a n ı aleyhine bir ittifak kuruldu. B u muhaliflerin b a ş ı n d a da T o u - l a n i n hatunu Ta-İ prenses geçmişti. 287
Doğu Gök-Türk devleti tarihi açısından gelişen bu hadiselerin ayrı bir ö n e m i vardır. B u ö n e m "Tou-lanin da onların fikrine katılması, neticede Çin'e yolladığı yıllık vergiyi kesmesi ve o n u n sınırlarına bir çok defa saldırıda bulun maşıdır" . 585 yılında Çin'in ü s t ü n l ü ğ ü n ü tanıyan D o ğ u Gök-Türk devleti daha sonra iyice pasifıze olmuş, yıllık vergiye dahi bağlanmıştı. Ancak, bu d u r u m u fazla s ü r d ü r m e yen Tou-lan, bu olayı fırsat bilerek, ö n c e vergiyi kestiği gibi Çin'e akınlara dahi baş ladı. 288
Gök-Türklerle olan ilişkilerinde vaziyetin Sui aleyhine d ö n m e s i üzerine, impa rator Wen, harekete geçerek Ch'ang Sun-shengi casusluk yapmak ü z e r e tekrar Gök-Türk ülkesine yolladı. B u casus O t ü k e n ' e vardığında eskiden g ö r d ü ğ ü ilgiyi g ö r e m e d i . K a g a n i n hatunu Ta-İ prenses, ona k ö t ü sözler söyleyip hakaret etti. Kendisine destek arama çalışmalarını devam ettiren prenses, o sırada D o ğ u GökT ü r k merkezinde bulunan Soğd'lu An-Sui-chia'yı Yang C h i n ile işbirliğini geliştir mek için kullanıyordu. B u şekilde ortak planlar yaparak T o u - l a n i etkiliyorlardı. Bununla birlikte A - p o i ı u n neslinden gelen Ni-li Tegin ile de irtibat k u r m u ş , onu da kendi tarafına çekmişti. D u r u m u iyice tetkik eden casus Ch'ang Sun-sheng, Sui i m p a r a t o r l u ğ u merke zine geri d ö n e r e k , gördüklerini ve duyduklarını imparatora rapor elti. imparator Wen, bu sefer Ch'ang Sun-shengi elçi sıfaUyla Tou-lan Kagan'a g ö n d e r d i . Elçi du rumu k a ğ a n a açıklayacak ve de onu etkileyecek i d i . Ancak, Tou-lan, Ch'ang Sunsheng ile hiç ilgilenmeyerek, "biz misafirleri ü l k e m i z d e renklerine bakmadan de ğerlendiririz" dedi ve hiç yüzüne bakmayarak, muhatap olmadı. Tou-lan Kagan'dan hiç yüz bulamayan, Çinli casus-elçi çareyi Gök-Türk devleti meclisi üyelerinden (Toygun,ta-kuan) birine rüşvet vermekte buldu. Rüşveti alan toygun gece toplantı halinde prenses ve müttefiklerini yakalayıp, Tou-lan'a gös terdi. Dolayısıyla prensesin çevirdiği b ü t ü n gizli işler açığa çıkınca, diğer devlet a d a m l a r ı n ı n hepsi, bu durumla alay ettiler. Çok utanan Tou-lan ö n c e An-sui-chia ve a d a m l a r ı n ı hapse attırdı. B u n u ortaya çıkardığı için Ch'ang Sun-sheng'a mükafaüar verdi. B u sayede d ü ş t ü ğ ü zor durumdan kendini kurtarmak istiyordu. Yang Ch'in de tutuklanmıştı. Tou-lan, ayrıca imparator Wen'a balık tutkalı ve su kesta nesi renginde bez g ö n d e r d i . 289
Elçi d ö n ü ş ü n d e faaliyetinden çok m e m n u n kalan imparator tarafından ü ç makam daha terfi ettirilmek suretiyle ödüllendirildi. Tekrar Tou-lan Kagan'a Ta-i prensesin u n v a n ı n ı n kaldırıldığını bildirmek ve prensesin ö l d ü r ü l m e s i için g ö n d e rildi. Tou-lan K a g a n i n kızmasını ö n l e m e k maksadıyla ise d ö r t güzel cariye, dûk2 8 7
SS 84 Gök. böl., s. 187!; PS 99 Gök. böl., s. 3395-3295; B u olayın en iyi t e f e r r u a t ı T C T C 178, s. 5542; SS 51 Ch'ang Sun-sheng bio., s. 1332. 2 B S
T C T C 178 aynı yer; SS 67 P'ei C h u Bİo., s. 1578. ayrıca SS 51 Ch'ang Sun-sheng bio.. aynı yer.
2 a w
SS 84 G ö k . böl., aynı yer; PS 99 Gök. böl., aynı yer.
A H M E T TASAGİL 200
lerden N i u H u n g ile yola çıkarılmıştı . B u arada saray içi b a k a n l a r ı n d a n P'ei C h ü , söz konusu prensesin Tou-lan Kagan'a öldürtülmesİni teklif etmişti . 291
Doğu Gök-Türk ülkesinde Sui h a n e d a n ı aleyhine gelişen bu tehlike ortadan kalktığı sıralarda, ülke içinde başka hadiseler de cereyan ediyordu. Tou-lan Kagani n kardeşi olup gittikçe kuwedenen Ch'in-yü Şad, bir tehlike durumuna gelmişti. O n u n aleyhine kuvvetlenmesinden e n d i ş e l e n e n Tou-lan, üzerine yürüyüp, yaptığı savaşta kardeşini ö l d ü r d ü . Aynı yıl annesinin kardeşi Ju-tan Tegin'i g ö n d e r i p H o ten'in yeşim taşlı a s a l a r ı n d a n sundu. Çin'e geldikten sonra bu tegine K'ang-kuo d ü k l ü ğ ü ve de Shang-chu-kuo unvanı verildi. B u n u takip eden yılda da Gök-Türklere mensup boyların büyük adamları beraberce elçi g ö n d e r e r e k , Çin'e on bin baş at, yirmi bin koyun, beş yüz deve ve beş yüz baş sığır sundular. B u n u takiben bir elçi daha g ö n d e r e n bu boylar, Çin s ı n ı r ı n d a pazar kurmayı ve de Çin ile ticaret yapmayı teklif ettiler. Sui imparatoru Wen, o n l a r ı n isLeklerini kabul ettiğini bildi ren bir ferman y a y ı n l a d ı . B u sayede Gök-Türk devletinin k u r u l u ş u n d a n beri A shih-na soyuna mensup olmayan diğer boylar ilk defa Çin ile siyasî temas kuruyor lardı. B u durum ileri de Çin'in çok işine yarayacak ve bu boyları kullanarak avantaj lar elde edecektir. 593 yılında yukarıda belirtiğimiz hadiseler meydana gelirken, Doğu Gök-Türk devletini tekrar felakete sürükleyecek bir başka olay oluyordu. T'uIİ Kağan u n v a n ı n ı almış olan Baga K a g a n i n oğlu Jan-kan kuzey taraflarda yani Baykal Gölti'nün civarında h ü k ü m sürüyordu. Çin'e elçi g ö n d e r m i ş ve siyasî m ü n a sebet tesis etmek arzusu taşıdığının bildirmişti. Bu şekilde müstakil o l d u ğ u n u ispat etmeye uğraşıyordu. Ç i n ' d e n bir isteği daha vardı; o da evlilik yoluyla müttefik ol mak idi' . 292
293
Beklenmedik bir şekilde orlaya çıkan bu yeni durumdan çinliler yine kurnaz bir şekilde faydalanmak istediler. İleri gelen Sui devlet a d a m l a r ı n d a n P'ei C h ü , im paratorundan aldığı emirler uyarınca T'u-li'nin elçisine "eğer Ta-i prensesi öldü rürse evlilik işinin gerçekleşeceğini" söyledi. Bunu haber alan T'u-li, Tou-lan Kağan aleyhinde muhteviyatını ö g r e n e m e d i g i m İ z iftiralar attı. Halta o n u suçladı. Neti cede çok kızan Tou-lan, Ta-i prensesi ç a d ı r ı n d a ö l d ü r t t ü . A r k a s ı n d a n Çin'e elçi g ö n d e r e r e k , yeni bir prensesle evlenmek istediğini bildirdi. Tou-lan K a g a n i n tek lifi Çin sarayında m ü z a k e r e edilirken, devreye giren Ch'ang Sun-sheng fikirlerini sıraladı. O n u n m ü ş a h a d e s i n e göre: Tou-lan güvenilir değildi ve tekrar Çin'e karşı harekete geçebilirdi. Tardu ile de arasında anlaşmazlık o l d u ğ u n u , o n u n devletini de kendisine bağlamak niyetini taşıdığını, Çin ile evlilik yoluyla müttefik olsa bile, sonuçta yine saldıracağını" belirtip, prensesle evlenirse Sui ile yakınlaşıp güçlene ceğini, T a r d u ve T'u-li'nin o n u n g ü c ü n ü kabul e ı m e k zorunda kalacağını bu se beple güçlenip, Çin'i istilâ edeceğini diğer taraftan T'u-li'nin saygılı o l d u ğ u n u , hem daha ö n c e evlilik işi için m ü r a c a a t ettiğini, ayrıca kolayca g ü n e y e çekilip etki aluna alınabileceğini ve T o u - l a n i n yaratacağı tehlikelere karşı kullanılabileceğini, ica bında Ç i n i dahi savunacağını" söyleyerek vaziyeti İzah etti. İ m p a r a t o r Wen, o n u n bu p l a n ı n d a n ve a ç ı k l a m a l a r ı n d a n pek m e m n u n oldu. O n u T'u-li'ye elçi olarak gönderdiği gibi prenses S h a n g i n da yollanmasını kabul etti . 291
1 9 0
SS 84 G ö k . bol., s. 1872. B u hadiselerin en iyi teferruatı SS 51 Ch'ang Sun-sheng b i o „ s. 1332 ve de T C T C 178, s. 5542, 5543'de anlatılmıştır. Bkz. yukarıda not 287; ayrıca T F Y K 970, l b . ' T C T C 178, s. 5543; SS 84 Gök. bol., s. 1872; PS 99 Gök, böl., aynı yer; T T 197, 1069a; W H T K 3tS, 2688b. T C T C 178, s. 5543; SS 51 Ch'ang Sun-sheng bio., s. 1333. 2 9 1
2 9 2
2
J 3
2 9 4
G Ö K-TÜRKLER
53
Tou-lan Kağan eski büyük Gök-Türk devletini yeniden kurmak gayesi taşı yordu. B u n a engel olan kuvvet de Bau Gök-Türk kağanı T a r d u i d i . 582 yılından beri müstakil olarak kağanlığını s ü r d ü r e n Tardu bunda epey başarılı idi. Tou-lan ve Tardu aralarında defalarca savaştılar. B u çarpışmalar sona ermeyince devreye gi ren Sui imparatoru her ikisi arasında mahiyeti bilinemeyen bir anlaşma y a p u r d ı . Daha sonra iki kağan da askerleriyle kendi bölgelerine d ö n d ü . 295
a - Ch'i-min'İn Siyasî Güç Olarak Ortaya Çıkması: 597 yılında T'u-li'nin Çin'e elçi g ö n d e r d i ğ i n i ve bir Sui prensesiyle evlenmek istediğinden yukarıda bahsetmiştik. Gök-Türk ülkesini parçalamayı kendisine gaye edinen Çin imparatoru, derhal bu teklifi kabul etti. H a r e m işleri m ü d ü r ü n e hanedan ailesinden bir kıza alu merasim (liu-li)yi ö ğ r e t m e s i n i emretti. Seçilen bu prensese A n - i u n v a n ı verilmişti. Sui imparatorunun esas niyeti Tou-lan K a g a n i Gök-Türk ü l k e s i n d e n saf dışı etmek i d i . B u n d a n dolayı T'u-li'nin elçisine çok fazla h ü r m e t gösterilen bu t ö r e n d ü z e n l e n d i . B u şekilde T'u-li'ye daha d e ğ e r veril diği gösterilmek istenmişti. 2 9 6
B u n u n l a birlikte imparator W e n , T o u - l a n i n kuvvetinden ç o k çekiniyordu. O n u n kızgınlığını yatıştırmak için de N i u H u n g , Su W e i ve Hu-Iü Hsiao-ch'ing birbiri a r d ı n a elçilik heyetleriyle Tou-lan K a g a n i n yanma g ö n d e r i l d i . Tou-lan Kag a n i a Su Wei evlilik yolu ile müttefik olmak konusunda anlaşular. B u arada S Ş ve P S ' d e k i Gök-Türk b ö l ü m l e r i n d e kaydedilmiş " İ m p a r a t o r kuzey yabancılarını kendi a r a l a r ı n d a ayırmak istiyordu" ifadesinden Sui İ m p a r a t o r u n u n çift taraflı en trika çevirdiğini söylemek m ü m k ü n d ü r . Zaten a r k a s ı n d a n Tou-lan Kağan, üçyüzyetmiş elçilik heyetini Çin sarayına yollamışur. B u bir b a k ı m a aynı sıralarda Doğu Gök-Türk-Sui münasebetlerinin resmî olarak devam ettiğini göstermektedir. Kuzey taraflarından oturan ve halâ reis durumunda olan T'u-li, An-i prenses ile evlendi. Casus elçi Ch'ang Sun-sheng, bu sırada o n u n y a n ı n d a idi. O n a çok zengin Çin he diyeleri sunarak, güneye hareket edip O t ü k e n ' i ele geçirmesini ve D o ğ u Gök-Türk devletinin kağanı olması yolunda teşvikler yapıyordu. B u g e l i ş m e l e r d e n haberdar olan Tou-lan çok kızdı. Çin'e g ö n d e r d i ğ i hediyeleri kesti; kendisinin büyük kağan o l d u ğ u n u , T'u-li gibi olmadığını söyleyerek, Çin'e karşı fevkalâde büyük bir saldı rıya hazırlandı. O n u n bu niyetini ö ğ r e n e n T'u-li, Çin a d ı n a casusluk yaparak acele adam g ö n d e r i p , saldırıyı bildirdi. Z a m a n ı n d a Gök-Türk a k ı n l a r ı n ı n d ü z e n l e n e c e ğini haber alan Çinliler, sınır g a r n i z o n l a r ı n d a hazırlıklar yaptılar. Ertesi yıl(598) T u eyaleti prensi Hsiu, L i n g garnizonuna, onunla savaşmak için çıku. Tou-lan Kagan'm h a r e k â t yolları ü z e r i n d e vaktinden ö n c e gerekli m ü d a f a a tedbirleri alındığı için, Gök-Türkler bu akınlarda fazla başarılı olamadı. 297
299
SM
T'u-li- Sui işbirliğine karşı Çin'i cezalandırmaya kararlı g ö r ü n e n Tou-lan Ka ğan, 599 yılında tekrar harekete geçti. Nisan ayında gelişen bu akınların hedefi Tat'ung kalesi i d i . Ancak, T'u-li yine Çin a d ı n a casusluk yaparak, akın yolunu Suİ İm2 9 5
SS 84 Gök. bol., aynı yer; PS 99 Gök. böl., aynı yer.
2 9 6
T o u - l a n ' ı n Sui imparatoru t a r a f ı n d a n saf dışı edilmek istenilmeki kaydı sadece T C T C 178, s. 5558'de kayıdıdır. 29, j c r ç ' d e H u Lü-ch'ing olarak yazılmıştır, bkz. aynı yer. 2 9 8
84, s. 1872; Su W e i ' i n Tou-lan'la anlaşması için SS 41 Su W e i bio., s. 1187.
2 9 9
99, s. 3296.
A H M E T TASAÖIL
54 300
paratoruna b i l d i r d i . İlerleyen Gök-Türk o r d u l a r ı n a karşı altı Çin k u m a n d a n ı savunma yapmak için g ö n d e r i l d i . Baş k u m a n d a n l a r ı ise H a n bölgesi prensi Liang i d i . Kuzey sınırlarda uzun bir savunma ham meydana getirilmişti. Fakat, Çinli baş k u m a n d a n L i a n g , savaşmaya y a n a ş m a d ı " . B u n u G ö k - T ü r k kuvvetleriyle kar şılaşmaktan çekindi diye yorumlamak m ü m k ü n d ü r . Ç ü n k ü akabinde Tou-lan çok daha fazla avantajlar elde edecekti. 301
3
2
Kendisine karşı h a z ı r l a n a n Çin ordusunun d u r a k l a m a s ı n d a n faydalanan T o u lan, Batı Gök-Türk kağanı Tardu ile ittifak yaptı. O r d u l a r ı n ı birleştirdiler. Müttefik ordu Işbara Kağan z a m a n ı n d a n beri Gök-Türk devletine ve milletine devamlı iha net eden T'u-li'yi cezalandırmak üzere harekete geçti. Çin şeddinin kuzeyinde bir yerde h ü c u m a uğrayan T'u-li ve çinli d a n ı ş m a n ı Ch'ang Sun-sheng ağır bir mağlu biyet alu. T'u-li'nin ağabey, kardeş ve yeğenlerini yakalayan Tou-lan, b u n l a r ı öl d ü r d ü . Arkasından Sarı Irmağı geçen Tardu ve T o u - l a n i n kuvvetleri Wei eyaletine kadar girdi. Mağlup T'u-li'ye bağlı b ü t ü n boylar dağılmışlardı. Yalnız kalan T'u-li, y a n ı n d a Ch'ang Sun-sheng ile beraber beş süvariyle birlikte güneye d o ğ r u kaçülar. Gece yapılan bu kaçış sabaha kadar sürerken, bir kaç yüz süvari toplamayı başardı lar. Yüz li(5V,6 km.)lİk bir mesafeyi yürüyerek aşmışlardı. T'u-li ve yanındakiler m a ğ l u b i y e t l e r i n d e n dolayı Çin imparatorunun tepkisinden korkuyorlardı. Tardu'ya sığındıkları takdirde h a y a d a r m ı n kurtulma imkânı olacağını d ü ş ü n ü y o r l a r d ı . Bu durumu sezen Ch'ang Sun-sheng, bir plan hazırladı. Gizlice Fu-yüan garnizo nuna adam g ö n d e r e r e k , kalenin yükseklerinde işaret ateşi yaktırdı. Birden bire kaleden d ö r t ateşin yükseldiğini g ö r e n T'u-li bunun sebebini çinliye sordu. Ch'ang Sun-sheng cevap olarak kalenin yüksek ve sarp bir yerde o l d u ğ u n u , Çin u s u l ü n e g ö r e uzaktan d ü ş m a n l a r geldiğinde i k i İşaret ateşi, sayıları çok ise üç işaret ateşi, e ğ e r büyük bir k u ş a t m a var ise d ö r t işaret ateşi yakıldığını söyleyip, a r k a l a r ı n d a n gelen askerlerin kaleye yakın olduklarını ve her taraftan sardıklarını belirtti. Bu nun ü z e r i n e e n d i ş e l e n e n T'u-li, yanındakiler İn kaleye girmelerini emretti. Neti cede kurnaz Ch'ang Sun-sheng, kolay bir şekilde T'u-li ve beraberindekileri kaleye sokmuş idi. Kaleye sığındıktan sonra Ch'ang Sun-sheng, T'u-li'nin toygunu Chth-shih'yı Gök-Türk süvarilerinin başında kumandan olarak bıraktıktan sonra T'u-li'yi yanına alarak, hızla b a ş k e n t Ch'ang-an'a d o ğ r u harekete geçti. Haziran ayında sarayda im paratorun huzuruna çıkabildiler. B u hareketinden dolayı mükafat olarak Hsün-wei Piao-ch'i generalliği u n v a n ı n ı tevcih etti. Üstelik Çin'e sığınan Gök-Türkleri gö zetme görevi de tevdi edilmişti. Çin imparatoru, kuzeyde hızla gelişen GÖk-Türk h ü c u m l a r ı n ı d u r d u r m a n ı n zor o l d u ğ u n u anlamıştı. B u sebepten o sırada Çin sarayına gelen T o u - l a n i n elçisi Yın-t'ou Tegin ile T'u-li'nin kendi aralarında anlaşmaların istedi. T'u-li durumu çok iyi anlatınca, Çin imparatoru, ona çok derin h ü r m e t gösterip, hediye sunmakta ga yet c ö m e r t davrandı. 303
B u arada Tou-lan K a g a n i n kardeşi Yü-su-lu , Çin'e gidip sığındı. B u şahıs karısı ve oğullarını bırakarak gelmişti. İ m p a r a t o r , Yü-su-lu ile T'u-li'nin zar oyunu 3 0 0
B u b i l g i sadece T C T C 178, s. 5563ie mevcuttur.
301 X C T C 178. aynı yer ve de SS51 Ch'ang Sun-sheng bio., s. 1333 3 0 2
Kao K u n g , Shou eyaleti garnizonuna (Chad Chung-ch'ing ve W a n g C h e n , Kao kung'a bağlı idiler), Yang Su, L i n g garnizonuna Yen J u n g , You eyaleti garuizo ularıyla irtib ati andırıl mı ştı. 3 0 3
Yû-su-lu'nun adı SS 84 Gök. böl. ve PS 99 Gök. böl.'de Tou-su-lu olarak kaydedilmiştir.
GÖKTÜRKLER
55
oynamalarını emretti. Bu kumar oyunu neticesinde Yü-su-lu bütün değerli eşyala rını kaybetti. Hiç bir şeyi kalmayınca Yü-su-lu, Çin imparatoruna bağlılığını bildir mek zorunda kaldı . TCTC'de ise bu hadise farklı anlatılmaktadır* . Buradaki kayda göre T'u-li ile Çİn sarayına gelen Yü-su-lu'nun etki altında bırakılıp, Çin imparatoruna bağlanması gerekiyordu. Onun etki altına alınması vazifesi impara tor Wen tarafından T'u-li'ye verildi. Neticede Yü-su-lu da Çin imparatoruna bağ landı . 304
06
306
Aynı sıralarda (haziran ayı) sınırlara yığılmış olan Çin kirveden harekete geçti. Kao Kung'un idaresindeki kumandanlardan Chao Chung-ch'ing, üç bin askerle öncü kuvvet olarak yürüyüşe geçti. Tsu-li dağına ulaştığında az sayıda Gök-Türk kuvvetleriyle karşılaştı. Yedi gün durmadan savaşıldı. Mağlup olan Gök-Tüı kler geri Ch'i-fu-po'ya çekildiler. Burada takip eden Çin ordusu tarafından tekrar mağlup edildiler ve binden fazla esir verdiler. On binden fazla sürü hayvanları Çinlilerin eline g e ç t i . Gök-Türk ordusu kendisini toparladı ve Chao Chung-ch'ing'e karşı büyük bir hücum başlattı. Dört gün süren yeni savaşta Çİn ordusu tam yenilmek üzere iken Kao Kung'un takviye kuvvet olarak yetİşmesiyle durum tersine döndü. Tekrar mağlup olan GÖk-Türk kuvvederi geri çekildi. Çin ordusu onları Pai-tao'daki Ch'in-shan'a kadar takip etti. Ancak Çin sınırlarına ulaşıldığında Çin ordusu dışarı çıkmaya cesaret edemedi ve geri döndü. Bu savaşlar esnasında on binden fazla Gök-Türk askeri Çin'e teslim olmak zorunda kalmıştı. Wo-ye'de Tardu ile kar şılaşan Çinli harekât orduları baş kumandanı Tuan Wen-chen , onu mağlup etti . 307
308
b - Tardu-Yang Su Savası: Yang Su'nun başkumandanlığı alunda kalabalık bir Çin Ordusu Tardu'yla sa vaşmak üzere yola çıktı. Tou-lan-Tardu ittifakında Batı Gök-Türk kağanı olmasına rağmen, Tardu'nun ö n planda olduğu görülmektedir. Yang Su, Tardu'nun akınla rını ilk anda durdurduğu için Çin imparatorundan iki bin top ipek ve yüz chin sarı alUn mükâfat aldı. Bu orduda bulunan bütün kumandanlar. Gök-Türklerin aniden kaçıp giden süvarileri için bir plan yaptı. Bu plana göre savaş arabaları ve süvariler birlikte hareket edecekti. Neticede geyik boynuzu gibi düzenlenen savaş arabaları nın ortasında süvariler yer aldı. Kaynakların ifadesi ile geyik boynuzu gibi oldular. Çin ordusunun baş kumandanı Yang Su, bundan tatmin olmamıştı. Bu savaşın zor bir yola benzediğini, ayakla yürüyerek kazanılamayacağını ileri sürdü. Diğer ku mandanlar da buna katıldılar ve bütün orduyu süvari şeklinde hazırladılar. Çin or dusunun bu şekilde düzenlendiğini duyan Tardu, çok memun oldu. Sevincinden atından inip, eğilerek, göğü selâmladı; "bu bana Tanrının bir lütfü" dedi. Yüz bin den fazla hafif süvariyle onların karşısına çıktı. Gök-Türk ordusunun vaziyetini ya kından takip eden çinli kumandanlardan Chou Lou-hou, baş kumandanına "Tar-
3 0 4
SS 81 Gök. böl , s. 1872; PS 99 Gök. böl 3296.
3 0 5
178, s. 5564.
3 0 6
B u olayların en iyi teferruatı SS 84 Gök. böl., s. 1872; PS 99 Gök. böl., s. 3296-3297; SS 51 C h 'ang Sun-sheng b i c , s. 1333-1334; T T 197, 1069a; W H T K 343, 2688b; T F Y K 978, 18a, b, 19a, b'de b u lunmaktadır. 3 0 7
3 0 8
SS 74 C h a o Chung-ch'ing bio., s. 1697; T C T C 178, s. 5564. Bkz. not 305. Tardu'nun mağlubiyeti h a k k ı n d a bkz. SS 60 T u a n Wen-chen bio., s. 1458.
56
A H M E T T AŞAĞI L 309
du'nun ordusunun hazırlıklarını h e n ü z t a m a m l a m a d ı ğ ı n ı , bunu fırsat bilerek hemen savaşın başlatılmasını" ileri sürdü. O n u n bu teklifi derhal kabul edilip, çinli süvariler h ü c u m a geçti. O n l a r ı Yang Su takip etti. Beklenmedik bir saldırıya maruz kalan T a r d u ' n u n ordusu ağır bir yenilgiye u ğ r a d ı . Savaş a l a n ı n d a ağır yaralanan Tardu, kaçmayı başardı. Çarpışmalarda ölenlerin sayısı sayılmayacak kadar çoktu. Arta kalan G ö k - T ü r k l e r b ü y ü k bir ü z ü n t ü i ç i n d e savaş m e y d a n ı n ı terketti . Ağustos ayında Tou-lan ü z e r i n e sürpriz bir h ü c u m yapan Kao Kung, Pai-tao mıntı kası tarafından Gobi Ç ö l ü ' n ü n kuzeyine çıkarak, yeni savaşlar yapmak istiyordu ise de Çin sarayında bazı vezirlerin o n u n aleyhinde imparatora k o n u ş m a l a r ı ü z e r i n e ülkesine geri d ö n d ü . 310
311
4 - T'u-li'nin Çin'de Kağan Olması T a r d u ' n u n Yang su, T o u - I a n i n Kao K u n g tarafından m a ğ l u p edilmesinden sonra Çin'e sığınmış olan T'u-lİ'nin prestiji a r t ü . Artık bir anlamda meydana ona kaldığı için çinliler tarafından kağan ilân edildi. Kağan ilân edildikten sonra Çince fikri sağlam güvenilir a n l a m ı n a gelen T ü r k ç e "I-li-tou Ch'i-min Kağan" şeklinde kaydedilen u n v a n ı a l d ı . B u n d a n sonra T'u-li ö l ü m ü n e kadar kaynaklarda C h ' i min Kağan adıyla zikredilecektir. Daha sonra Çin'de T'ang h a n e d a n ı n ı n kurucula r ı n d a n L i Shih-min a d ı n d a k i "min" adıyla benzerlik gösterdiği için değiştirilerek kaynaklara Ch'i-jen Kağan ismiyle yazılmışur. 312
B u arada kargaşaya sürüklenmiş Gök-Türk devletinden bazı boylar gidip Çin' deki Ch'i-min Kagan'a bağlanmışu. Bunların katılmasıyla Ch'i-min'e bağlı olanların sayısı on bine u l a ş u . Ch'i-min K a g a n i gözetmekle memur olan çinli Ch'ang Sunsheng, bu yeni sığınanları emniyetli bir şekilde yerleştirdi. C ö k - T ü r k l e r , Çin'e gelmekten m e m n u n o l m u ş l a r d ı . B u hadiseler vuku bulurken, C h ' a n g Suns h e n g i n tahrikiyle, Tou-lan'a bağlı boylar büyük bir İsyana kalkışülar. K a n y a ğ m u r suyu gibi aktı. Buna fırsat bilen Çinlilerin teslim olma teklifi, yine de Tou-lan tara fından r e d d e d i l d i . 313
314
M5
Kendisine yapuğı y a r d ı m l a r d a n dolayı Çin imparatoruna minnettar olan C h ' i min Kağan, Çin sarayında yapılan bir nişancılık m ü s a b a k a s ı n d a da bunu gösterdi. M ü k e m m e l nişancılardan on i k i kişi seçilmiş, kendi a r a l a r ı n d a ikiye ayrılmışlardı. Ch'ang Sun-sheng'la aynı guruba d ü ş m e y e n Ch'i-min Kağan, onunla aynı guruba girmek için imparatordan izin istemişti . 316
Ch'i-min Kagan'a katılanların sayısı on b i n i g e ç i n c e çinliler, o n l a r ı kontrol etme endişesi taşımaya başladılar. İ m p a r a t o r Wen, Ch'ang Sun-shengin emrine elli 3 0 9
B u olayların en iyi teferruatı T C T C 178, s. 5564 ve SS 48 Yang Su bio., s. 1285,1286'da kayıtlıdır. Diğer taraftan bk?. SS 65 C h o u Lo-hou bio., s. 1525. L i u , bundan bahsetıu emektedir. 3 1 0
T C T C 178, aynı yer.
3 1 1
T C T C 178, s. 5566.
3 , 2
3 1 3
SS 84 G ö k . böl., s., 1873; PS 99 Gök. böl., s. 3297; T C T C 178, s. 5568. Julien, s. 83 vd. T C T C 178 aynı yer; SS 51 Ch'ang Sun-sheng bio. aynı yer.
3 1 4
Aynı yer. T C T C 178, s. 5568; SS 84 G ö k böl., s. 1873; PS 99 Gök böl., s. 3297; SS 51 Ch'ang Sun-sheng bio. aynı yer. 3 , 5
3 1 6
SS 52 H a n H u n g bio., s. 1343; T C T C 178, s. 5568.
GÖKTÜRKLER
57
bin kişi vererek, Gök-Türklerin ikâmet etmesi için Ta-Ii kalesini yapurtu. Shotı eya letinde inşa edilen bu kaleye Ch'i-mİn ve ona bağlı olanlar yerleştirildi. Bu arada Ch'i-mİn'e daha ö n c e s u n u l m u ş olan An-i prenses öldü. Evlilik yoluyla akrabalık ilişkisini kesmek istemeyen çİnliler, hemen I-ch'eng prensesi gelin olarak ona sun dular. Prensesi g ö t ü r m e vazifesini yine Ch'ang Sun-cheng icra etti . Sürekli Ch'i min'in yanında kalan ve onu kontrol altında tutan bu casus elçi, yine GÖk-Türkier h a k k ı n d a raporlar hazırlayıp, imparatora sunmaya devam ediyordu. Bu raporların birinde Ch'i-min'e bağlı olanların sayısının hızla arttığını, kalenin içinde olmala r ı n a r a ğ m e n , halen Tou-lan tarafına gidebileceklerini, s ü k û n e t içinde ikâmet ede meyeceklerini, bu sebepten Wu-yüan'e nakledilmelerinin gerektiğini, bu suretle Sarı nehrin tabii sınır olacağını Hsia ve Sheng eyaletleri arasında d o ğ u d a n bauya nehrin geldiğini, kuzeyden g ü n e y e ise d ö r t yüz li u z u n l u ğ u n d a bir kanalın kazıla rak, etrafı çevrelenen alana Gök-Türklerin yerleştirilmelerini, b ö l g e d e kendi sev dikleri meslekleri olan hayvancılıkla uğraştı M İmalarını tavsiye etti. İ m p a r a t o r , onun hu raporunu da uygun bularak kabul etü. 317
Ch'i-min için bu faaliyetler yapılırken, Sui imparatoru, Tou-lan ve Tardu'ya karşı bir harekat daha başlattı. B u ç a u ş m a l a r d a az sayıda Gök-Türk askeri mağlup edilmiş olmasına r a ğ m e n , kuzey sınırlarında Çinliler daha büyük savunma hazırlık ları almaya devam ediyorlardı. Piyade ve süvarilerden oluşan Çin orduları Hengan'da mevzilcndi. Tou-lan yüz bin süvariden m ü r e k k e p kuvvetiyle hızla gelip, bu orduya saldırdı. Çinli kumandanlardan H a n H u n g , büyük bir yenilgiye u ğ r a d ı . Chao Chung-ch'ing ise kendisine bağlı kuvvetlerle bir kaç bin Gök-Türk askerlerini ö l d ü r d ü . Han Hung, ö n c e kuşaülmış ve ordusunun yarısı ö l d ü r ü l d ü k t e n sonra yine de k u r t u l m u ş t u . Bundan sonra Han H u n g görevinden alındı. 607 yılında kuzeye d o ğ r u teftişe çıkan Çin imparatoru Yang, bu savaştan arta kalan kemikleri g ö r m ü ş , çok üzülmüş ve burada bir Budist tapınağı yapılmasını e m r e t m i ş t i . 51B
319
B ü t ü n bunlar olurken diğer kumandanlardan Yang Su'yu L i n g , H a n Sengshuo'ya da Ch'ing eyaletine savunma için gitme vazifesi verildi. Shih Wan-sui de Y e n ' eyaletinde mevzilendi. Büyük general Weİ Yao-pien, H o eyaletine ç ı k t ı . Tou-lan Kagan'a s a l d ı r m a k ü z e r e h a z ı r l a n a n b u Çİn k u m a n d a n l a r ı daha sınırlarından çıkmadan Tou-lan, kendi emrİndekiler tarafından ö l d ü r ü l d ü (599 yılı sonu 600 başı) . T o u i a n i n bu şekilde ortadan kaldırılmasından sonra Tardıı, Puchia (Bilge?) unvanını alarak, kendini b ü t ü n Gök-Türk devletinin kağanı ilân etti. T a r d u ' n u n bu teşebbüsü de ülkedeki karışıklığı ö n l e y e m e d i ve daha da artırdı. Ch'ang Sun-sheng, yeni bir raporla Ch'i-min'in Gök-Türk ülkesine geri gönderil mesini, Gök-Türk ülkesinde boyların d a ğ ı n ı k bir halde o l d u k l a r ı n ı , Ch'i-min'in oraya gitmesi halinde b ü t ü n boyların gelip, ona bağlanacağını bildirdi, imparato run İzin vermesiyle Ch'İ-min kuzeye Gök-Türk ülkesine gitti ve çok sayıda T ü r k boyu ona itaat etti. raı
351
522
3 , l (
3 1 9
3 M
3 2 1
SS SS SS SS SS
51 Ch'ang Sun-sheng bio. aynı yer. 84 G ö k böl.'dc Shuo eyaleti olarak kaydedilmiştir. 84 ve PS 99'da bilgi mevcut değildir. 2 i m p . böl., s. 44; T C T C 178, s. 5569; SS 84 aynı yer; PS 99 aynı yer. 84 G ö k böl., aynı yer; PS 99 Gök böl., s. 3297; T C T C 179, s. 5571; 33 53 S h i h Wan-sui b i c , s.
1355. 3 2 2
T C T C 178, s. 5568.
58
A H M E T TASAĞIL
5 - Tardu'nun Askeri G ü c ü n ü n Bertaraf Edilmesi 600 yılının haziran ayında Tardu'nun yine Çİn sınırlarına akın yaptığı görül mektedir. Ling-wu ve Ma-i garnizonlarına çinliler yeni yığınaklar yapular. Ling-wu'da C h i n bölgesi prensi Kuang ve Yang Su, Ma-i'de ise H a n prensi Liang ile Shib Wan-sui kumandan olarak vazife almışlardı. B u arada Ch'ang Sun-sheng, Çin'e tes l i m o l m u ş yabancıların k u m a n d a n ı sıfatıyla C h ' i n eyaleti ordusu b a ş k u m a n d a n ı o l d u . C h ' a n g S u n - s h e n g i n bu ordulara katılmasıyla d u r u m birden değişti. Ç ü n k ü Gök-Türk ordusunu ç o k iyi tanıyan bu casus-elçi yeni bir hile d ü ş ü n d ü . Gök-Türk ordusuyla savaşmak yerine o n l a r ı n su kaynaklarına kolayca zehir akıtılırsa, o r d u l a r ı zayıflanlabilirdi. Yine o n u n d ü ş ü n d ü ğ ü gibi yapıldı. Gök-Türklerin askerlerinin bu hayvanlarının su içtiği kaynaklara gizlice zehir akıtıldı, B u sulardan içen Gök-Türk askerlerinin büyük bir kısmı öldüğü gibi, hayvanlarının da çoğu te lef oldu. Perişan olan Gök-Türk halkı zehir akıtma olayından habersiz o l d u ğ u için bunu "göğün suyu b u l a n d ı r d ı ğ ı (zehirlediği)" şeklinde yorumlayarak, gece yola çı kıp oradan uzaklaştılar. B u arada Ch'ang Sun-sheng onları takip etmiş ve binden fazlasını ö l d ü r t m ü ş t ü . Ağır mağlubiyete u ğ r a m ı ş olan Gök-Türk ordusu geri çekiliyorken, çinli kumandanlar takibe çıktı. Yüz li'den fazla s ü r e n bu takip so nunda Gök-Tûrklerden bir kaç bin kişi daha öldürülmüştü. Askerî gücü iyice zayıf layan Tardu, gerilere çekilmişti. G o b i Ç ö l ü ' n û n içine giren Çin ordusu da geri d ö n d ü ' . Çİn ordusu geri d ö n d ü k t e n sonra Shih Wan-sui'in kazandığı başarılar, diğer Çinli devlet adamları tarafından kıskanılmış ve "zaten Gök-Türklerin kendi liklerinden teslim olacakları, Çin sınırlarının kuzeyinde hayvanlarını otlatacakları" iddiasıyla küçümsenmiştir-™. 323
324
32
Yukarıda bahsettiğimiz başarısızlıklara r a ğ m e n Tardu ülkesinde tek hakim ol maya devam ediyordu. 601 yılının Çin sınırlarına tekrar h ü c u m etti. Heng-an mev kiinde çinli kumandan H a n H u n g ' u bozguna u ğ r a t t ı . Bozguna uğrayan Çin ordusunun kemiklerinin yığıldığı yere daha sonra Budist tapınağı yapılacaktır . 327
320
a - Tardu'nun Ch'i-min'i Ortadan Kaldırma Teşebbüsü: Yukarıda çok sayıda Gök-Türk boyunun gidip, Ch'i-mip Kagan'a bağlandığını söylemiştik . O n u n b u l u n d u ğ u Ta-li kalesinde nüfusun aniden artması ü z e r i n e Ch 'ang Sun-sheng buraya onları kontrol alUna almak için gönderildi. B u esnada G o b i Ç ö l ü ' n m d o ğ u s u n d a k i bölgeler Ch'i-min'in idaresi altında i d i . Ü l k e n i n tek hakimi olan Tardu, Ch'i-min varlığını kendi aleyhine tehlike kabul ediyordu. Kardeşinin oğlu tlteber unvanlı şahsı çölün d o ğ u s u n a saldırmak üzere g ö n d e r d i . Ancak, tam bu sırada Çin ordusu harekete geçip, Ilteberin geçeceği yolları kapadı. Yanında az küveti olan tlteber geri d ö n d ü . Neticede bu tehlikeden kurtulan Ch'i-min, Sui im paratoruna teşekkür mektubu g ö n d e r e r e k " Büyük Sui'in bilge imparatorunun za vallı halkını beslediğini, bunu yerin ve g ö ğ ü n bildiğini, b ü t ü n kabilelerin impara3 2 3
SS 53 Shih Wan-sui b i c , s. 1356; T C T C 179 aynı yer.
3 2 4
T C T C 179, s. 5584; SS 53 Shih Wan-sui b i c , aynı yer. Zehir a k ı t m a olayının kaydı SS 51 Ch'ang Sun-sheng bio aynı yer ve de T C T C 179, s. 5584'te mevcuttur. 3 2 f l
3 2 6
3 2 7
3 2 8
SS 52 H a n H u n g bio., s. 1343; T C T C 179, s. 5588; SS 84 aynı yer; PS 99 aynı yer. Bkz.Nc.tl21. Bkz.123. bkz. 121, 122, 123.
GÖKTÜRKLER
59
tora bağlı o l d u ğ u n u ; diğer boyların da bağlanacağım, hepsinin Pai-lao'ya girip, bu rada yaşayacaklarını at ve koyunların dağları, vadileri d o l d u r a c a ğ ı n ı , Ch'i-min'in kuru ağacın yeniden yeşermesi, kuru kemiğin yeniden edenmesi gibi çok fazla bü yüyeceğini, büyük Sui'in at ve koyun işleriyle iştigal e d e c e ğ i n i " b i l d i r d i Çin i m paratoru o n u n bu mektubundan memnun olmuş ve Chao Chung-ch'ing'i Ch'i-min İçin Ting-hsiang'da kale yapmak üzere vazife 1 en d irmiş ti . 329
330
b - Tardu 'ya Karşı Büyük Askeri Harekât ve Töles Boylarının
İsyanı:
Çinliler, Gök-Tûrk Devletinin tek hakimi olan Tardu (Pu-chia) 'yu devirmek, o n u n yerine Çin'de kendilerinin desteğiyle kağanlığını ilân eden Ch'i-min'i kuzeye yerleştirmek istiyorlardı. B u n u n için iki koldan harekete g e ç m e planı hazırladılar. Birinci koldan daha ö n c e Gök-Türklere karşı bazı başarılar kazanmış olan Yang Su, Yün eyaletine baş kumandan tayin edilerek, y o l l a n d ı . Diğer taraftan Ch'ang Sunsheng, Ch'i-min'e o n u n kuvvetleriyle başka bir yoldan Tardu İle çarpışmak üzere yola ç ı k t i ( 6 0 1 ) . 602 yılının mayıs ayında G ö k - T ü r k l e r d e n A-wu-ssu-li E r k i n ve beraberindeki kuvvetler, g ü n e y e ilerleyip, Ch'i-min'e s a l d ı r d ı l a r . C h ' i - m i n ' i n y a n ı n d a bulunan çinli kumandan Sarı nehrin kuzeyine geçmiş, fırsattan istifade eden E r k i n ani bir hareketle Ch'i-min'i bastırmıştı. Aslında bundan ö n c e Hu-hsie gibi Töles boyları Ch'i-min'e itâat etmişler. Ancak, sonradan bundan vazgeçip, ay rılmışlardı. 331
332
Ch'i-min'i bozguna uğratan, A-wu-ssu-li Erkin, ondan beş-altı bin T ü r k insanını geri almayı başarmış ve iki yüz bin hayvanını ele geçirmişti. Fakat, çinli başkuman dan Yang Su, derhal harekete geçti. Emrindeki b ü t ü n orduları seferber ettiği bu sa vaşta 60 li'den fazla bir alanda d ö n e r e k çarpışmalar oldu. Gök-Türkler kuzeye çe kildi. Gece takibe çıkan Yang Su, o n l a r ı n b u l u n d u ğ u yere yaklaştığında iki kişiyi ö n d e n Gök-Türkleri k a n d ı r m a k için g ö n d e r d i . İki çinliye inanan E r k i n ve adam ları, hazırlıksız bir şekilde Çin ordusuna yakalanıp, ağır bir mağlubeyete uğradılar; Ch'i-min'deri aldıkları hayvan ve İnsanları geri bırakmak zorunda kaldılar . Yang Su'nun emrindeki generallerden silahşor Liang M o , bu çarpışmalarda esas saldırıyı y a p m ı ş t ı . Baş kumandan Yang Su, generaller Chang Ting-ho ve L i u Sheng i farklı yollardan Gök-Türklerin üzerine yollamış, bunlar çok sayıda asker yakalayıp ve ö l d ü r ü p geri d ö n m ü ş l e r d i . Çin ordusu geri d ö n ü n c e Tardu'ya bağlı o l d u ğ u anlaşılan kuvvetler, Ch'i-min'e bir h ü c u m daha yaptılar. Yang Su, bu sefer Fan K u i vasıtasıyla K'u-chie-ku'da onları tekrar yendi *. 333
334
335
33
6 - Tardu'nun Sonu ve Ch'i-min'in Doğu Gök-Türk Devletiııin Kağanı Olması Çin baskısı ve arka arkaya gelen maglubiyeder neticesinde T a r d u ' n u n askeri g ü c ü çok zayıflamıştı. B u n d a n faydalanan Töles boylan birer birer ayaklanmaya 3 2 9
B u bilgiler SS 84 aynı yer; PS 99 aynı yer ve T C T C 179, s. 5572'de b u l u n m a k t a d ı r . SS 74 C h a o Chung-ch'ing bio., s. 1697; T C T C 179 aynı yer. SS 84 aynı yer; PS 99 aynı yer; T C T C 179, s. 5590. SS 51 Ch'ang Sun-sheng bio., 1335; T C T C 179, aynı yer. 333 B u bilgiler SS 48 Yang Su bio., s. 1286; SS 84 aynı yer; PS 99 G ö k böl., 5. 3298; T C T C 179, aynı 3 3 0
3 3 1
3 3 2
yer. 334
ss. 40 Liang M o bio., s. 1165. SS 40 L i a n g M o bio., s. 1165; L i u , bundan bahsetmemektedir. SS 64 C h a n g Ting-ho bio., s. 1509; L i u , burayı t e r c ü m e e t m e m i ş t i r ; ayrıca SS 84 aynı yer; PS 99 aynı yer. 3 3 5
3 3 B
A H M E T TASAĞIL
50
başladılar. Ssu-chie (Izgil), Fu-li (Börü), C h ü - h u n , Hu-sa, A-pa ve P'u-ku gibi daha isimlerini ö ğ r e n e m e d i ğ i m i z ondan fazla Töles boyu a y a k l a n m ı ş t ı BaU GökTürklerinden Ch'u-lo Kağan ve yabgusu T ö l e s i e r t a r a f ı n d a n mağlubiyete uğranlınca, isyanın ö n ü bir türlü alınamadı. D o ğ u d a k i Moğol kabilelerinden K ' u mo-hsi, H s i ve beş boy da harekete geçtiler. Ülkesi karışan Tardu, T ' u - y ü - h u n i a r a s ı ğ ı n d ı . B u n d a n sonra o n u n akıbeti h a k k ı n d a kaynaklarda bilgi bulamıyoruz. Dolayısıyla 603 yılının sonunu Tardu'nun nihayeti olarak kabul etmek durumun dayız. 337
338
339
340
Tardu'nun ortadan kalkmasıyla boş kalan Gök-Türk t a h ü n a , Çin'de onlara tabî olarak yaşayan Ch'i-min oturdu. Ch'ang Sun-shengin refakatinde Gök-Türk ülke sine yönelerek Ta-li kalesinden ayrılmıştı. Ancak Doğu Gök-Türk devletinin mer kezi ö t ü k e n ' e gitmedi. Gobi ç ö l ü n ü n d o ğ u s u n d a Chi-k'ou (çölün ağzı) diye adlan dırılan mevkiye y e r l e ş t i ' . O n u n Ö t ü k e n ' e gitmeyip, Sui h a n e d a n ı n a yakın bir mevkide bulunmasıyla, normal olarak Çin'in daha çok tesirinde kalacak, diğer ta raftan her hangi bir isyanla karşılaşuğmda Çin'e sığınabilecek veya yardım alabile cek i d i . Çinli Ch'ang Sun-shengin askerî desteğiyle güvenli bir şekilde Chi-k'ou'ya yerleşen Ch'i-min Kagan'a, Tardu'nun ortadan kalkmasıyla başı boş kalan boyların çoğu itaat etti. 34
Doğu Gök-Türk devletinin tahuna Çin'e bağlı bir kağan geçmesine r a ğ m e n ül kede b ü t ü n Chi-min'e İtaat etmediği, dolayısıyla Çin'e bağlılığı kabul etmediği an laşılmaktadır. B u n u H a n bölgesi prensi L i a n g i n imparator Yang'a s u n d u ğ u 604 yı lındaki bir rapordan anlıyoruz. Prens, Gök-Türklerin kuvvetlendiğini, Çin'in mu kabil askerî hazırlıklar yapması gerektiğini söylemişti. B u rapor uyarınca hemen askerî hazırlıklara başlandı. Gök-Türkler sık sık h ü c u m a geçip Çin sınırlarına teca vüz ettiler. Gök-Türklere karşı savaşmakla vazifelendirilen prens L i a n g m a ğ l u p edildi. Söz konusu Gök-Türk akınlarının hangi kumandan veya hangi boy tarafın dan yapıldığı kaynaklarda yazılmadığı için bilinememektedir . Yukarıda da bah settiğimiz gibi çinli tarihçiler Gök-Türklerİn kazandığı askerî başarıları bir-iki ka rakterle kısaca ifade ederlerken, Çinlilerin elde ettiği başarıları gayet teferruatıyla zikretmektedirler. Yine aynı yıl Sui imparatoruna isyan eden çİnli kumandanlardan Wang K u i , Gök-Türklere sığınmak istiyordu. Fakat, yolda imparatorun kuvvetleri tarafından ö n ü kesilmiş o da kendini ö l d ü r m ü ş t ü . 342
343
a - Ch'i-tan İsyanının Gök-Türk ve Çın Askerleriyle Bastırılması: M u k a n Kağan z a m a n ı n d a Gök-Türklere tabî olan Moğol asıllı Ch'i-tan'lar, Işbara devrinde devletin zayıflaması neticesinde isyan etmişlerdi. Tou-lan ve Tardu K a ğ a n l a r ı n ortadan kalkması yerlerine Çin destekli zayıf C h i - m i n ' i n D o ğ u GökTürk devleti tahtına oturması üzerine serbest kalan ve kuvvetlenen Ch'i-tan'lar, Çi n i n Yıng eyaletini işgal ettiler. Sui h a n e d a n ı aniden gelişen bu tehlikeli d u r u m u kendi askerleri yerine Gök-Türklerin kin i kullanarak ö n l e m e k İstedi. Ç ü n k ü bir 3 3 7
SS 84 Gök böl., s. 1874; PS 99 aynı yer.
^ S S ö l Ch'ang Sun-sheng bio., s. 1335. 3 3 9
Aslında Ni-li'nin gösterilmesi karışıklık sonucu olmalıdır.
3 4 0
T C T C 179, s. 5600; SS 84 G ö k b ö l , s. 1874; PS 99 Gök böl., s. 3298.
3 4 1
SS 51 Ch'ang Sun-sheng bio., aynı yer; T C T C 179, aynı yer.
3 4 2
T C T C 180,s. 5605.
3 4 3
T C T C 180, s. 5613.
GOK-TURKI.KR
61
bozkır kavmi olan Ch'i-tan'lar savaş karakteri y ö n ü n d e n Gök-Türklere benziyordu. Zaten Sui i m p a r a t o r l u ğ u n a bağlılığını defalarca bildirmiş olan C h ' i - m i n Kağan derhal yirmi bin asker çıkararak, çinli kumandan W e i Yün-ch'i'nin emrine verdi. Çinli general yirmi bin kişiyi d ö r t ayrı kola ayırdı. İleri harekata başlayan bu ordu uyumlu değildi. Gök-Türk askerleri, çinli generalin taktiklerini b e ğ e n m e m i ş l e r d i . Bu uyumsuzluk devam ederken, kendini tutamayan Ho-kan unvanlı bir Gök-Türk ileri atıldı. Fakat, Ch'i-taniar onu ö l d ü r ü p kesik başını geri yolladılar. Diğer GökT ü r k k u m a n d a n l a r ı buna çok üzüldüler, kesik başa bakamadılar. Çin askerî taktiği ile başarılı olamayınca Wei Yün-ch'i yeni bir plan hazırladı. Ch'İ-tan'ların daha ö n c e Gök-Türklere d u y d u ğ u kinden istifade etmeyi d ü ş ü n e r e k , onlara bir elçi g ö n d e r i p yalanla Gök-Türklerin Kao-li(Kore)ierle ticaret yapmak için L i u kalesine gittiklerini, bu yüzden ö l d ü r ü l d ü k l e r i n i söyledi. B u arada Çinli kumandan kendi sınırlarına d ö n m ü ş t ü . Gök-Türklerin bertaraf edildiğine inanan Ch'i-tan'lar, hazırlıksız bir şekilde 50 li (yaklaşık 28 km) ilerlediler. B u sırada pu suda olan Gök-Türk askerleri hızla bunlara saldırdı. Bozguna uğrayan Ch'i-tan'ların on binden fazlası yakalandı. Reislerinin çoğu ö l d ü r ü l d ü . Ele geçen kızların ve sürülerin yarısı Gök-Türklerin, diğer yarısı Çinlilerin o l m u ş t u 344
b - Ch'i-min'in Çinlileşmek İstemesi: 603 yılının sonunda Doğu Gök-Türk devleti tahtına kesin olarak oturan C h ' i min, Çin'e bağlılığını sürdürüyordu. Bunu daha sonra Sui i m p a r a t o r l u ğ u toprakla rını istilâ eden C h ' i - t a n i a r m bastırılmasına yirmi bin süvari g ö n d e r e r e k göster mişti. Aradan bir kaç yıl geçmesine r a ğ m e n Ch'i-min, Çin'in kuzeyinde kağanlık yapmaya alışamadı. 599-603 yılları arasında Ç i n ' d e yaşadığı devrede Çin kültürü n ü n etkisinde kalmıştı. Bozkırın sert iklimi ve zor hayat şartlarının y a n ı n d a gü neyde sıcak ve nemli hava, kolay hayat tarzı Ch'i-mİn'e çok tesir etmiş; dolayısıyla Çin'e hayranlık duymaya başlamıştı. Kendisinin kağan olması yolunda Çinlilerin uzun zaman verdiği destek ve yardımlar sebebiyle de Ch'i-min'in Çin'e minneattar kaldığını söylemek m ü m k ü n d ü r . Bundan dolayı 607 yılının ilk b a h a r ı n d a Çin sarayına imparatoru ziyarete gel diğinde, Ch'i-min Kağan, Çinliler gibi yaşamak istediğini bildirdi, imparator Yang, o n u n teklifini kabul etmedi. Ertesi g ü n tekrar arzusunu ısrarlı bir şekilde bildiren Ch'i-min'in bu tavrını imparator "Gök-Türklerin aruk tamamen çözülmesi" şek linde yorumladı. Sonra Ch'an-yu n ü n ç ö z ü l d ü ğ ü n ü bunun kendi b a k a n l a r ı n ı n bir başarısı o l d u ğ u n u söyledi. B ü t ü n vezirlerine işlenmiş güzel ipeklerden bol bol bağ ı ş l a d ı . H u n l a r z a m a n ı n a atıfta bulunarak o n l a r ı n yıkılıp Ch'an-yü unvanlı h ü k ü m d a r l a r ı n ı n (Hu-han-ye) çinlileşmesİyle Ch'i-min'in d u r u m u n u aynileştiriyordu. Aynı yılın haziran ayında imparator Yang, kuzey eyaletlerinde keşfe çıktı. Bir ay sonra Ch'i-min Kağan oğlu olan T'uo-t'e Tegin'i imparatorun b u l u n d u ğ u yere g ö n d e r d i . Arkasında da ağabeyinin oğlu Pi-li-chia (Bilge) Tegin'i yine imparatorun konvoyuna g ö n d e r d i . En sonunda tekrar elçi yollayıp, Çin sınırlarına girerek, im paratoru bizzat karşılamak istediğini bildirdi ise de Çin İ m p a r a t o r u bunu kabul etmedi . İ m p a r a t o r Yangin konvoyu Yü-lin mevkiine geldiğinde, Ch'i-min Kağan ve hatunu I-ch'eng prenses seyyar saraya (imparatorun otağı) gelip, o n u ziyaret 34S
346
S 4 4
B u olayın teferruatı T C T C 180, s. 5621,5622'de kayıtlıdır. L i u ' n u n eserinde b u n d a n h a l l e ri il me m ektedir. 3«. g T
3 4 f i
C
T
C
1 8 0 ı
s
5
2 7
T C T C 180, s. 5629; bu bilgi sadece burada mevcuttur.
A H M E T T AŞAĞI L
62
elliler. Ch'i-rnİn, Sui İ m p a r a t o r u n a üç bin baş at sunarken, m e m n u n kalan Çin im paratoru Yang karşılık olarak on i k i bin top ipek sundu* . 47
Ch'i-min K a g a n i n bu davranışlarından iyice cesaretlenen Sui imparatoru, Çin sınırlarından çıkıp, Gök-Türk ülkesine girmeye karar verdi. B u n d a n sonra C h o u c h ü n ' e yöneldi. Kendisinin bu yeni t e ş e b b ü s ü n d e n Ch'i-min'in endişelenebilece ğim göz ö n ü n e alarak, Ch'ang Stın-shengi o n u n yanına yolladı. B u elçi Ch'i-min'in yanma vardığında D o ğ u Gök-Türklerine bağlı boyların reisleri de toplanmıştı. C h 'ang Sun-sheng, bazı boyların İsyan niyetinde olduklarını, dolayısıyla oraya gelecek olan imparatorun tehlikede b u l u n d u ğ u n u ima etti. B u n u n ü z e r i n e Ch'i-min de gerekli tedbirleri aldı. B ü t ü n boylar Yü-lin'den Ch'İ-mİn'in o t a ğ ı n a ü ç b i n l i u z u n l u ğ u n d a bin a d ı m genişliğinde bir yol d ü z e n l e d i . 348
Ch'ang Sun-shengin kendi geçeceği yollan temizleyip, muhafaza aluna alma sından çok m e m n u n olan imparator Yang, ona hayran olmuştu. B u sırada Ch'i-min Kağan, Çin imparatoruna elçiyle mektup g ö n d e r m i ş , çinlileşmek isteğini açıkça bildirmişti. Söz konusu mektupta ö n c e k i imparatorun (Wen) çok büyük iyilikler yaptığını söyleyen Ch'i-min, Gök-Türk ülkesinden kaçarak o n u n yanına sığındığını ölecek iken, beslenip hayat b u l d u ğ u n u , sonra kağan olup, Gök-Türk ülkesine dön d ü ğ ü n ü , şimdi imparatorun vassalını ziyaret ederek şereflendirdiğini, bundan fay dalanarak, boylarına liderlik edip, çinliler gibi giyinmek, yaşamak istediğini belirtti. Fakat, imparator yine kabul etmedi. Eylül ayında Ch'i-min'e cevabî mektup g ö n d e ren imparator Yang, "Gobi ç ö l ü n ü n kuzeyinin tam olarak sakinleşip Çin'e bağlan madığını ileri sürerek, madem iyi nİyedi ve Çin'e bağlı o l d u ğ u n u söylüyor; o halde hala uzaklarda savaşa ihtiyaç var iken neden elbise değiştirip Çinlileşmek istediğini" sordu . 349
Ch'i-min Kağan ile hatunu t-ch'engin Çin'e gelişi sırasında imparator Yang, Shih Yang adlı bir b a k a n ı n ı o n l a r ı karşılamak ü z e r e g ö n d e r d i . C h ' i - m i n ve hatununun gelişinde büyük bir gösteri yapmak isteyen Sui imparatoru, İçinde bir kaç bin insanın oturabileceği büyük bir çadır kurdurdu. B u büyük ç a d ı r d a C h ' i min'in şerefine m u h t e ş e m bir e ğ l e n c e tertip etti. Dans edildi ve müzik çalındı. Gök-Türklerin y a n ı n d a SoğdTular da hayran kalmışlardı. Orada bulunan b ü t ü n yabancılar (Gök-Türk, Soğd, Hsi, K'u-mo-hsi vb.) sığır, koyun, at ve deveden bir kaç on milyon sundular. B u n l a r ı sunarken de birbirleriyle adeta yarış e t m i ş l e r d i . A r k a s ı n d a n t ö r e n s ı r a s ı n d a y i r m i milyon top ipek Ch'i-min'e sunuldu. O n a sunulanlar, diğer sunulanların hepsinden farklı İdİ. Üstelik savaş arabasına koşulan atlardan verilmiş ve o n u n sancağının p r o p a g a n d a s ı yapılmıştı. Ch'i-min'in ismini özel olarak selâmlayan İ m p a r a t o r , onu b ü t ü n prenslerin, beylerin ü s t ü n d e bir yere o t u r t m u ş , özel ilgi göstermişti. D o ğ u Gök-Türk devletini C h ' i - m i n liderliğinde hakimiyeti aluna alan Sui imparatoru Yang, tertip ettiği bu e ğ l e n e sayesinde, o n u n Çin n a z a r ı n d a diğer y a b a n c ı l a r d a n ü s t ü n ve farklı o l d u ğ u n u göstermişti. Esasen o n u n niyeti Ch'i-min sayesinde b ü t ü n kuzey ülkelerini kontrol etmek idi. Fakat, Çin imparatorunun yabancıları Çin t o p r a k l a r ı n a sokması ve yakınlaş ması bazı çinli devlet a d a m l a r ı n m e m n u n etmiyordu. İ m p a r a t o r u n nedimelerin3 4 7
3 4 a
SS 84 G ö k böl., s. 1874; PS 99 G ö k böl., a. 3298; TT197, 1069b; W H T K . 3 4 3 , 2688 S S Ü I Ch'ang Sun-sheng bio., s. 1336.
3 4 9
T F Y K 999, 7a; b u malumat sadece burada kaydedilmiştir. B u mektubun ü s l u b u h a k k ı n d a bkz. M . M o r i , "Ch'i-min H a k a n ' ı n B i r Çin imparatoruna g ö n d e r d i ğ i m e k t u b u n ü s l u b u ü z e r i n e " , R.IÎ.Arat için, Ankara, 1966, s. 363-371.
63
GÖKTÜRKLER
den H o Ch'ou "Gök-Türklerin, Çin'in boş yerlerini, dağlarının yapısını öğrendikle rini, bu sebepten daha sonra tehlike oluşturacaklarını" İma e t t i . 350
B u e ğ l e n c e t ö r e n l e r i n d e n sonra Gök-Türk topraklarına giren Çin imparato runu karşılamak için Ch'i-min, imparatora bir çadır hazırladı, imparator, onun ça dırını ziyaret ettiğinde, bir kap içkiyi yerlere yatarak h ü r m e t gösterip ona sundu. C h ' i - m i n ' i n ileri gelen a d a m l a r ı da bu esnada yerlere k a p a n m ı ş t ı . Böylesine k a r ş ı l a n m a k t a n çok m e m n u n olan imparator, Büyük H u n i m p a r a t o r l u ğ u d ö n e minde Hu-han-ye ve d ö n e m i n i hatırlatan bir şiir söyledi. Arkasından Ch'i-min ve hatununa birer çömlek altın sundu. Ayrıca çok miktarda renkli elbise, ö r t ü , yatak ve benzeri şeyleri teginler ve daha aşağı r ü t b e l e r d e olanlara, m a k a m l a r ı n a g ö r e farklı olarak verildi. Bundan sonra geri d ö n e n imparatoru, Ch'i-min, Çin sınırla r ı n a kadar takip etti. Sui h a n e d a n ı topraklarına ulaşıldığında imparator, onu geri gönderdi. Ch'i-mİn K a g a n i n çinlileşme isteği bir türlü dinmiyordu. 608 yılında da bu ar zusu yolunda faaliyetlerde bulundu, Ağustos ayında Çin sarayına giden Ch'i-min için Sui imparatoru, Wan-shou-shu'da bir kale yaptırttı. Kalenin içinde ev oda inşaa edilmişti. İçine çin yatakları, perdeleri ve benzeri zengin eşyalar konulup, burada ikamet eden Ch'i-min'in gözü bir nebze boyandı. Aynı yıl H a m i kalesini ele geçir mek isteyen Çin ordusuna yardımcı yollama g ö n d e r m e kararı alan, Ch'İ-min gön dermedi. Bıuııın sebebi de Hami'yi ellerinde bulunduran T ' u - y ü - h u n i a r ı n , küçük oğlu Baga Ş a d ( d a h a sonra II K a g a n ) ' n ı n annesinin ülkesi olmasıydı. Ch'i-min'in gitmemesi ü z e r i n e Hami'liler hazırlık yapmaktan vazgeçtiler. Ancak çinli kuman dan Hsie Shih-hsiung, hazırlıksız yakaladığı şehir ve kaleyi ele geçirdi. H a n hane danı z a m a n ı n d a yapılmış olan eski kaleyi tamir için binden fazla zırhlı muhafız bı rakıp geri d ö n d ü . 3 0 1
609 yılının ilkbaharında tekrar Çin sarayına gelen Ch'i-min'e aşırı h ü r m e t gös terilip, çok miktarda hediye bağışlandı . 352
Bu devrede Kore(Kao-li)'lilerin, Doğu Gök-Türk devletiyle yakınlaşmak için Ch'i-min'e elçi gönderdikleri görülmektedir. Ancak, Ch'i-min, Çin'in aleyhine her hangi bir ittifaka girmeyi reddetmiştir. Kore elçisi daha sonra imparatorun huzu runa geldiğinde Sui imparatoru ona ülkesine gidip, krallarının derhal gelip itaat ettiğini bildirmesini söylemesini istemiş; aksi takdirde Ch'i-min'i üzerine s a l d ı r a c a ğını açıklamıştır . 353
VI - D O Ğ U G Ö K T Ü R K DEVLETİNİN KUVVETLENMESİ 1 - Shih-pi Kağan Devri (609-619) 609 yılının yaz aylarında hastalanan Ch'i-min, daha sonra ö l d ü . O n u n ölü m ü n e Çin imparatoru çok üzülmüş ve üç g ü n yas ilân etmişti. Yerine oğlu Tou-chi m
Ssı
T C T C 180, s. 5632, sadece burada kaydedilmiştir. T
C
T
C
1 8 1 > s
5 6 4 2 ;
s s
6 5
H s i c
shih-hBİung bio., s. 1534.
3 5 2
C h ' i - m i n Kağan Çin'e b a ğ l ı l ı ğ ı n d a n dolayı kaynaklarda epey t e f e r r u a t l ı a n l a t ı l m ı ş ı n ' . O n u n çinlileşme isteği ve d i ğ e r sivasi olayları h a k k ı n d a SS 84 Gök. böl., s. 46; SS i m p . böl-, s. 68,70; 71; SS 4 i m p . böl., s. 84; T C T C 180, s. 5605, 5621. 5627. 5630, 5632. 5633; T C T C 181, s. 5641-5643; T T 197. 10b9b; VVHTK 343, 2688b; T F Y K 980, 4b, 5a'da bilgi b u l u n m a k l a d ı r . 3 5 3
SS 67 P-ei C h ü bio., s. 1582; SS 84 G ö k . böl., 1875; PS 99 G ö k . böl., s. 3299.
64
A H M E T TASAGIL
tahta geçerek, Shih-pï Kağan unvanını aldı. Gök-Türk geleneklerine uygun olarak dul kalan üvey annesi İ-ch'eng prenses ile evlendi ve bunu Çin imparatoruna bil direrek, ilk dış siyasi temasını y a p ü 353i
608 yılında Dogu Gök-Türk kağanı Ch'i-min'in kendisine bağlılığına iyice ina nan imparator Yang dikkatini batıya çevirmişti. Kuzeyde Doğu Gök-Türk devletinin kendisine bağlanması bir anlamda bu taraftan gelebilecek tehlikeleri ortadan kal dırmıştı. A r n k zengin b a ü ülkeleri Sui imparatorunun tek hedefi idi. İşte bu sebep ten dolayı 609 yılında Ch'i-min'in ölüp yerine Shih-pi'nin g e ç m e s i n d e n sonra kay naklarımızda malumat birden bire azalmaktadır. 615 yılma kadar bu durum böyle devam etmekte ise de yine de 613 yılından sonra kısa bilgilere tesadüf etmekteyiz. 613 yılında Ling-wu bölgesinde Sui imparatoruna karşı isyan eden Pai Yû-suo, ö n c e yağmalar yaptı. B i r sürü at ele geçirip kuzeyde Gök-Tûrklerle temasa geçti. Arkasından Lung-you bölgesine tecavüz e t t i Sui i m p a r a t o r l u ğ u n d a da isyanlar başlamıştı. 615 yılının m a r t ı n d a Wei Tao-er ve Wang Hsü-pa'mn, her biri yüzer bin insan ile isyan edip, Shİh-pi Kagan'la m ü n a s e b e t kurdular. Daha sonra Yen ve Shao eyaletlerine saldırdılar . 353b
354
615 yılının ekim ayında imparator Yang, kuzey sınırları teftişe çıkmışu. B u sı rada P'ei Chü, Dogu Gök-Türk kağanı Shih-pi'nin kuvvetinin hızla arttığını ileri sü rerek, bir plan hazırlayıp, imparatoruna sundu. B u plana g ö r e Shih-pi K a g a n i n kardeşi Ch'i-chi Şad, bir Çin prensesiyle evlendirilecek ve "güney tarafının kağanı (Nan-mİen K'o-han)" ilân edilecekti. Fakat, kendisine yapılan bu teklifi Ch'i-chi Şad kabul etmedi. B u plandan haberdar olan Shih-pi Kağan çok sinirlendi. B u arada Shih-pi K a g a n i n Soğd asıllı vezirlerinden Shih-shu-hu-hsi, çok iyi planlar ya parak kağan ü z e r i n d e etkili oluyordu. B u Özelliğinden dolayı Shih-pi tarafından seviliyordu ve yüksek bir makama getirilmiş; s o n u ç t a çok b e ğ e n i l e n bir kişi ol muştu. P'ei C h ü , ona Ma-i'de karşılıklı ticaret yapmayı, pazar kurmayı teklif etti. Soğd asıllı bu şahsa ticaret yapmak fikri cazip geldi. Ma-i şehri y a k ı n m a ticaret yap mak maksadıyla ulaştığında P'ei C h ü tarafından öldürtüldü. Sonra Shih-pi Kagan'a elçi g ö n d e r e r e k "Shih-shu-hu-hsi'nin aslında Shih-pi'ye karşı isyan ettiği için öldü r ü l d ü ğ ü n ü " bildirdi. Ancak, Shih-pİ gerçeği ö ğ r e n m i ş t i . B u sebeple Çin ile olan ilişkilerini kesti. Bir kaç yüz bin süvariyle savaşa hazırlandı. O sırada kuzey eyaletle rinde teftişe çıkmış olan Çin imparatoruna saldıracakü. Fakat, İ-ch'eng prenses acele elçi g ö n d e r e r e k durumu bildirdi. Bunun üzerine hızla geri d ö n e n İmparator, Yen-ınen kalesine sığındı. 35S
Çin topraklarına hızla dalan Shih-pi, Yen-men'da imparator Y a n g i kuşattı. As kerlerden başka kalenin içinde yüz elli sivil insan vardı. Yiyecek stokları ancak yirmi gün dayanabilirdi. Ayrıca Yen-men'da bulunan kalenin kırk bir burcunun otuz do kuzu Gök-Türklerin eline geçti. Hemen kaleye h ü c u m a geçen Gök-Tûrklerin attığı oklar imparatorun b u l u n d u ğ u yere ulaşıyordu. Çok korkan imparator, Chao prensi Kao'ya sarılarak ağlamaya başladı. Kaynakların ifadesine g ö r e ağlamaktan gözleri şişmişti. 3 ;
3
' " SS 84 Gök.böl., s. 1876; PS 99 Gök.böl., s. 3299; T C T C 181, s. 5647Julier,, s. 105 vd. 353b 182, s. 5568; SS 4 imp. böl., s. 84. 354 ^ g X
T
355
C
C
T
T
C
C
1 8 2
s
5
6
9
5
;
s
s
4
i
m
p
;
b
ô
L
>
SS. 67 P'ei C h ü bio., s. 1582; T C T C 182, s. 5697.
GÖKTÜRKLER
65
Çinli devlet adamları bu durumdan kurtulmak için çeşitli tavsiyelerde bulun dular: Sol muhafızları büyük generali Yü Wen-shu kuşatmayı yarıp çıkmayı teklif etti" . Sonra Su Wei kalede kalıp savunmanın daha d o ğ r u olacağını s ö y l e d i . Fan Tsu-k'ai, L i a o ' ( K o r e ' n i n kuzey b a t ı s ı ) d a n y a r d ı m istemenin g e r e k t i ğ i n i ileri s ü r d ü . Hsiao Yü ise Gök-Türklerin g e l e n e ğ i n d e h a t u n l a r ı n ordunun stratejilerini bildiğini, İ - c h ' e n g i n imparatorluk ailesi kızı o l d u ğ u n u , dolayısıyla Çin'in yardımına koşması gerektiğini, elçi gönderilip temasa geçildiğinde mutlaka yardım edeceğini faydası olmazsa, bile hiç bir zararı olmayacağını, diğer taraftan K o r e l i l e r i n , GÖkT ü r k l e r e saldım İmasını tavsiye etti. 6
357
358
Bu arada Sui i m p a r a t o r l u ğ u t o p r a k l a r ı n d a bulunan b ü t ü n diğer askerî ku mandanlara y a r d ı m a gelmeleri için çağrı yapıldı. Neticede İ m p a r a t o r , İ-ch'eng prensese yardım eımesi için acele adam g ö n d e r d i . lilçİ ulaşıp durumu bildirir bil dirmez, Çin asıllı adı geçen hatun harekete geçli. Acele Shih-pİ'ye adam g ö n d e r e rek devletin kuzey taraflarında problem o l d u ğ u n u (İsyan çıktığını) söyledi. Bunun ü z e r i n e kasım ayında kuşatmayı kaldıran Shih-pi ülkesine geri d ö n d ü . O n u n arka sından keşfe çıkan memurlar dağların vadilerin boş o l d u ğ u n u gördüler, imparator ancak bu şekilde kurtuldu. A r k a l a r ı n d a n i k i bin süvarî takibe g ö n d e r i l m i ş , GökT ü r k l e r d e n arta kalan yaşlı ve zayıf iki bin insan ele geçirilmişti , 359
Kısa zamanda eski dinamik g ü c ü n e kavuşan D o ğ u Gök-Türk devleti, Shih-pi Kağan liderliğinde her fırsattan istifade ederek Sui i m p a r a t o r l u ğ u n a saldırıyordu. 616 yılının sonunda da büyük bir akın yapıldı. Daha sonra T'ang h a n e d a n ı n ı n ku rucusu olacak L i Yüan, askerlerinin en iyilerinden iki bin kişi seçerek, onları Gök¬ Türkler gibi besledi. Onlar gibi oturup kalkmayı öğretti. Bunlar az sayıda Gök-Türk askeriyle karşılaştıklarında bir iki ufak başarı kazandılar. Akın şeklinde gelişen Gök-Türk askeri harekâtı daha sonra geri dönmeleriyle son b u l d u . 3tu
Babası Ch'i-mİn'c hiç benzemeyen Shih-pi Kağan, idare ettiği Doğu Gök-Türk devletini eski g ü c ü n e kavuşturmuştu. B u n u n Çin imparatoruna yaptığı kuşatmayı kaldırdığı 615 yılı sonundan itibaren Sui h a n e d a n ı n a karşı sürekli bir baskı kur ması gayet açık şekilde g ö s t e r m e k t e d i r . Yen-men kalesindeki kuşatılma Sui ha n e d a n ı n a çok ağır darbe indirmişti. B u darbenin derinliğini m ü ş a h a d e ettiren hu sus merkezi otoritenin birden bire zayi flaması dır. Eyaletlerdeki çinli prensler, vali ler, d ü k l e r birer birer isyana kalkıştı. Bunların İçinde en önemlisi T'ang d ü k ü L i Yüan'İn isyanıdır. B u şahıs isyana b a ş l a m a d a n ö n c e iki bin kişilik m ü k e m m e l ok atan ve ata binen bir birlik oluşturmuş; sonra b u n l a r ı Gök-Türkler gibi besleyerek, onlar gibi suları otlakları takip ederek, oturup, kalkma, avcılık ve ata binme gibi meziyetleri ö ğ r e t t i r m i ş t İ . Neticede Gök-Türk askerî vasıflarını kazanan bu asker ler ileride ona parlak zaferler elde etmesinde yardımcı olacaktır. Hatta 616 yılında 361
3W
SS. 61 Yü Wen-shu bjo., s. 1467; T C T C 182. s. 5698. 3 5 7
SS 63 Fan Tse-kai bio., s. 1492; T C T C 182, aynı yer .
s s 8
SS. 41 Su Wei bio., s. 1188-1189; T C T C 182, aynı yer.
3
*"^ Ch'i-cbi Şad hadisesinden, imparatorun kuşatılıp k u r t a r ı l m a s ı n a kadar olan d ö n e m i n en iyi te ferruat ve t o p l a m ı T C T C 182, s. 5697'de b u l u n m a k t a d ı r . Ayrıca SS 84 Gök.bö!., s. 1876; PS 99 G ö k . b ö l . s. 3299 ve de SS Yü Shih-chi bio.. L i u ' d a bu konuda bilgi yoktur. 8 8 0
T C T C 183, s. 5717; T F Y K 998,6b.
Mİ - r yashi, The m
T
C
5 7 . ss Gök.böl., s. 1876; PS 99 Gök.böl., s. 3299. B u husus için aynca bkz. T . H a Development of" a Nomadic Empire", Bulletin Ancient and O r i e n t Museum, X I , 1990, s. 137. ^ y j IJÖI^ j ,
G T C
T
C
1 8 3 >
1 S 3
s
a y n l
1 7
e r ;
H
T
S
i
m
p
2
66
A H M E T TAŞ AG IL
Çin'e karsı gelişen sayısız Gök-Türk akınlarından bazı küçük olanları bu birlik tara fından d u r d u r u l m u ş t u . 363
Shih-pi'nin k u m a n d a s ı n d a Gök-Türk o r d u l a r ı n ı n Sui i m p a r a t o r l u ğ u sınırlarını geçip çok sayıda akın yapması, bu h a n e d a n ı n çatırdamasına yol açınışu. Asî Çinli kumandanlar birer birer isyan ediyorlar ve Shih-pi ile temasa geçiyorlardı. Çin im paratorlarının Gök-Türkleri bölmek için uyguladıkları entrika siyaseti gibi Shih-pi de asî Çinli devlet a d a m l a r ı n a destek veriyordu. Fakat, o açıkça destek veriyor, herhangi b i r entrika siyaseti g ü t m ü y o r d u . Söz konusu asî Çinlerin başını L i a n g Shih-tou çekti. Otuz kırk kişi ile bağlı o l d u ğ u yardımcı valiyi ö l d ü r e n bu şahıs kendini vali ilan edip, Gök-Türklerle temasa geçü. Shih-pi Kağan ona kurt başlı sancak sunup, T a r d u Bilge K a ğ a n unvanını verdi. Daha sonra L i a n g Shih-tou, Gök-Türk askerleriyle beraber Sarı nehrin g ü n e y i n d e oturmaya başladı ve Yen-ch'üan eyaletine saldırılar yaptı'™. İki bin süvariyle Lİang Shih-lou'ya b a ğ l a n a n çinli k u m a n d a n l a r d a n Ktıo Tse-ho'ya Wu-li Ş a d u n v a n ı G ö k - T ü r k l e r t a r a f ı n d a n verildi » 361
3
Diğer asî L i u Wu-chotı da elçi g ö n d e r i p , Shih-pi'ye itaat ederek Gök-Türk des teği aldı. Gök-Türk askerleriyle C h i h Pien'i yenip, ö l d ü r e n bu çinli, diğer Sui ku m a n d a n ı Hsiao I" yi Yen-men'a kaçırtmıştı. Neticede Y e n m e n i da ele geçiren L i u Wu-chou, sonra Lu-kung vilayetine sürpriz bir saldırı yaptı. Sui i m p a r a t o r l a r ı n ı n kuzey sarayı olan Feng-yang'a girdi. Ele geçirdiği b ü t ü n saray halkını Gök-Türklere teslim eden L i u Wu-chou'ya Shih-pi karşılık olarak at bağışladı. A r k a s ı n d a n Ma-i bölgesine d ö n m e d e n ö n c e Ting-hsiang gibi ö n e m l i bir mevkiyi daha işgal eden L i u Wıı-chou'ya kurt haşlı sancakla birlikte Ting-yang Kağan unvanını s u n d u . 367
Ma-i ş e h r i n e h ü c u m edecek olan Gök-Türk ordusuna, T'ang h a n e d a n ı n ı n ku rucusu L i Yuan karşı koymak istedi. Ancak onun vazifelendirdiği Kao Chün-ya ile Wang Jen-kung ç a r p ı ş m a l a r d a muvaffak o l a m a d ı l a r . Aynı yıl Chİn-yang, GökT ü r k l e r tarafından işgal edildi. Şehrin kuzey kapısından girip, g ü n e y k a p ı s ı n d a n çıktılar. B u sırada L i Yüan, kalenin b ü t ü n kapıların açtırtmıştı. Gök-Türkler kaleye girmeden geri d ö n d ü l e r . Btı arada başarısız olan Wei ve Chün-ya başlan kesilmek suredyle c e z a l a n d ı r ı l d ı l a r " . Daha sonra L i Yüan tarafından Wang K'ang-ta ku m a n d a s ı n d a Gök-Türklerin üzerine gönderilen ordu da m a ğ l u p oldu; askerlerinin hepsi ö l d ü r ü l d ü . Bu yenilgi ü z e r i n e Chin-yang kalesinde bulunan T'ang ihtilal or dusunu korku kapladı. Muharebe yoluyla kaleden çıkamayacaklarını anlayan L i Yüan, gece bir kısım askerini kalenin dışına çıkarıp, yüksek bir yere sancak astırdı. Bu askerler sonra yüksek sesle davul çaldırtıp, yardım ordusu geliyormuş gibi yaptı lar. Şüpheye kapılan Gök-Türk ordusu şehrin dışında iki g ü n daha kalıp yağma ya parak geri gitti . Böylece bu büyük tehlikeden T'ang h a n e d a n ı n ı n kurucuları kur t u l m u ş oldular. Eğer k u r t u l m a m ı ş olsalar, Çin tarihinin en parlak devleti T'ang h a n e d a n ı belki de tesis edilemezdi. M e
36
370
3 6 3
HTS 1 inip, böl., aynı yer.
3 6 4
Çincesi Ta-ııı Pi-chia K'o-han,
3 6 5
Bu olayın en iyi leferrualı Liang Shih-tou bio., CTS 56, s. 2280-HTS 87, s. 3731'de bulunmakla dır. Ayrıca T C T C 183, s. 5718. 3 6 6
T C T C 183, s 5724.
3 6 7
Liu Wu-chou bio.,CTS55, s. 2253-HTS 55, s. 3717ı T C T C 183, s. 5723.
3 6 8
Liu Wen-ching bio., CTS 57, s. 2291-HTS 88, s. 3734.
3 6 9
T C T C 183, s. 5734.
3 7 0
T C T C 183, s. 5734.
67
GÖKTÜRKLER
Sui h a n e d a n ı yıkılmak üzere iken yukarıda da söylediğimiz gibi Çin'in her ta rafında isyanlar çıkmıştı. B u n l a r ı n içinde T'ang h a n e d a n ı n ı n kurucusu olarak L i Yüan, Gök-Türklerden destek alan rakiplerine karşı fazla bir askerî g ü c e sahip de ğildi. Yardımcılarından L i u Wen-ching, ona kendilerinin de Gök-Türklerden askeri destek istemelerini tavsiye etti. Bunu kabul eden L i Yüan, kendi eliyle bir çok hedi yeler hazırlayıp, Shih-pi Kagan'a g ö n d e r d i . L i u Wen-ching ile kağana ulaştırılan bu hediyelerin y a n ı n d a ona ayrıca" büyük bir ihtilal (gönüllü) ordusu harekete geçir mek istediğini, uzaktan gelip tahttan indirilmeye yardım ederlerse müttefik olacak larını, ancak g ü n e y d e onlara yardım ettikleri takdirde ahaliyi yağma etmemelerini, sert d a v r a n m a l a r ı n ı istediklerini, eğer ittifak yapılırsa Gök-Türklerin ö n ü n e bir sürü altın ve m ü c e v h e r i n serileceğini ve bunlardan istediklerini seçeceklerini" bil dirdi. Shih-pi karşılık olarak"artık Sui h a n e d a n ı n ı n yıkıldığını, T'ang d ü k ü n e yar d ı m etmelerinin kendi menfaatlerine uygun olacağını" söyledi . 371
Shih-pi'nin niyeti öğrenilir öğrenilmez, derhal bir elçilik heyeti daha g ö n d e rildi. Yedi g ü n gibi kısa bir zamanda gidip d ö n e n bu yeni elçi Gök-Türklerden yar d ı m geleceği haberini getirdi. T'ang h a n e d a n ı n ı n kurucusuna bağlı kumandanlar bu yardım haberine çok sevindiler. Aslında Gök-Türk ordusunun t a h r i b a t ı n d a n çekinen imparator, bir türlü kabule cesaret edemiyordu. B u sırada P'eİ C h i ve L i u Wen-chİng, "Tibetlilerin a d a r ı n ı n zayıf, GÖk-Türklerinkinin ise kuvvedi o l d u ğ u n u , askerleri olmazsa bile atlarının kaçırılmaması gerektiği, aksi takdirde pişman ola caklarını" söyleyerek, ısrarla Gök-Türk yardımının gelmesini istediler. Hakimiyetini tesis etmek için Gök-Türk yardımı a l m a n ı n şart o l d u ğ u n u anlayan L i Yüan, "kulak larımızı onların yağmalarına kapayalım, sonra sıkıştırıp icaplarına bakarız" diyerek, Gök-Türk yardımı almayı kabul etti . Bunun ü z e r i n e sonbaharda Gök-Türk yar d ı m ı K'ang-ch'iao-li Tegin ile ulaşn. Beş yüz asker ile iki bin baş at pazar için gel m i ş t i . Gök-Türk askerleriyle karşılaştığında kağanın mektubunu alan müstakbel imparator, sonra K'ang-ch'iao-li Tegİn ve yanındakilere fevkalade bir selâmlama tö reni yaptırdı. Gök-Türklerin g ö n d e r d i ğ i atların m ü k e m m e l olanlarını seçti. Sonra Gök-Türk askerlerinin yansını atlarla beraber b u l u n d u k l a r ı Kuan mevkiinde bı raktı. Çin askerleri Gök-Türk atlarına hayran kalmıştı. Sahte para vererek GökT ü r k askerlerini kandırmayı ve adarı ele geçirmek istiyorlardı. Fakat, L i Yüan "GökT ü r k l e r i n kendilerine güzel atlar verdiklerini kandırıldıklarını anladıkları zaman gelip Çin'e saldıracaklarını ve durdurul anı ayacaklarını" anlatarak vazgeçtirdi. Arka sından kendilerini fakir olarak gösterip, borç almalarını tavsiye etti. Bundan sonra K'ang-ch'iao-li Tegin kuzeye d ö n d ü . Ancak, T'ang h a n e d a n ı n ı n daha çok y a r d ı m a ihtiyacı v a r d ı . L i u Wen-ching tekrar y a r d ı m istemek için Shih-pi Kagan'a gönderildi. B u elçi yola ç ı k m a d a n önce yeni imparator, onunla özel g ö r ü ş m e yapa rak, "Gök-Türkler atlarını otlatırken hububat tarlalarına zarar vermiyorlar, ancak, ahali onlardan çok korkuyor ve etkileniyor, benim e n d i ş e m İse L i u Wu-chou ile birlikte Çin'e saldırmalarıdır. O n u n için yardım askerlerinin sayısı bir kaç yüz kişi den fazla olmasın"dedi. 372
373
Eylül ayında Gök-Türk merkezine varan elçi Shih-pi Kagan'dan asker İsteyip, onunla ittifak yapn. Buna göre Gök-Türk askerleri Ch'ang-an'a girecekler, karşılı3 7 1
L i u Wen-ching bio., C T S 57, s. 2292-HTS 88, s. 3735; T C T C 184, s. 5737. Ayrıca bkz. S, j a c h i d , "Objectives o f warfare iri inner Asia", Pien-cheng, 4, 1973, s. 20. 3 7 2
T C T C 184, s. 5740.
3 7 3
T C T C 184, aynı yer.
68
A H M E T TASAĞIL
gmda Gök-Türk devletine altın, yeşim taşı ve en iyi cins ipekten m a m û l kumaş su nulacaktı. B u a n l a ş m a d a n m e m n u n olan Shih-pi Kağan büyük veziri Chi-shih Tegin'i T'ang h a n e d a n ı n ı n ihtilal ordusuna yardımcı olmak üzere g ö n d e r d i . Ayrıca kuzey bölgelerini T'ang h a n e d a n ı adına koruyacağını b i l d i r d i ' . Yine K'ang-ch'iaoli Tegin ile beş yüz asker ve iki bin baş at sundu. 3
4
371
T'ang i m p a r a t o r l u ğ u n u n k u r u l u ş u n u n sağlanmış "' olmasına r a ğ m e n 618 yı l ı n d a da Gök-Türklere b a ğ l a n a n çinli devlet adamları oldu. Chang C h ' a n g - h s ü n unvanlı Wu-yüan bölgesi vali yardımcısı Shih-pi Kağan i n hakimiyetini tanıdı ve kendisine Ko-li Tegin unvanı v e r i l d i . Diğer T'ang muhaliflerinden Chao Yüan, öteki asiler Hsie C h ü ile L i a n g Shih-tou'yu başkent Ch'ang-an'a saldırmaya ikna etmişti . Fakat, bu yeni ittifak h ü c u m a cesaret edemiyor ve Gök-Türk yardımı isti yordu. B u n u n için Ch'i-ınin'in oğlu Shih-pi K a g a n i n kardeşi olup, devletin doğu sunu idare eden Bagatur Ş a d ' l a temasa geçildi. Bagatur Şad bu teklifi kabul etti ise de T'ang imparatoru m e m u r l a r ı n d a n Yü Wen-hsİn'i g ö n d e r i p , hediye ve ben zeri şeyler sunarak, saldırı niyetinden vazgeçtirdi. Üstelik bu şad, Chang C'anghsün'Ün Çin'e g ö n d e r i l m e s i n e ve Wu-yüan bölgesinin T'ang h a n e d a n ı n a bağlan masını kabul e t m i ş t i . Bunun akabinde T'ang imparatorunun Wu-yüan valisi olan Chang C h ' a n g - h s ü n sahte bir mektupla diğer asiler Hsie C h ü ile L i a n g Shih-tou'nun adı geçen Ş a d l a arasını b o z d u . 376
377
378
379
380
Gök-Türklerin kuvvetten düştüğü devrede, onlara itaatten vazgeçip Çin'e bağ lanan Chİ-tan, Shih-wei, Kao-ch'ang, T'u-yü-hun gibi çinli olmayan b ü t ü n yabancı lar Shih-pi Kagan'a bağlandılar. B u n l a r ı n katılmasıyla Shih-pi K a g a n i n bir milyon dan fazla yay ç e k e n askeri o l m u ş t u . Gök-Türk yardımı sayesinde imparatorlu ğ u n u tesis eden T'ang hanedanıyla Shih-pi Kağan arasında iyi m ü n a s e b e t vardı. B u m ü n a s e b e t daha çok D o ğ u GÖk-Türk devletini ü s t ü n l ü ğ ü şeklinde t e z a h ü r edi y o r d u . Gök-Türk elçilerine Çİn sarayında aşırı h ü k ü m e t gösteriliyor ve şerefle rine eğlenceler tertip ediliyordu. 618 yazının başında Shih-pi Kağan oğlu Kutlug Tegin'i Çin b a ş k e n t i n e g ö n d e r d i ğ i n d e o n u n şerefine Ta-ch'i sarayında bir ziyafet verildi. B u esnada dokuz b ö l ü m d e n (makam) ibaret olan müzik çalınmıştı. Arka sından Gök-Türk heyetinde b u l u n a n l a r ı n r ü t b e l e r i n e g ö r e işlenmiş ipekli kumaş lardan v e r i l d i . B u devirde Ch'ang-an'a gelen Gök-Türk elçileri Çinlilere karşı ga yet gururlu d a v r a n d ı ğ ı halde Çin imparatoru bunlara karşı hiç bir şey yapamı y o r d u . Aksine imparator Kao-tsu, Shİh-pi ile iyi g e ç i n m e politikası takibe gayret 381
382
383
384
S74
T
C
T
C
1 8 4 |
5
5
7
4
0
ı
5
7
4
2
(
5 7 4 9
.
C
T
S
1
9
4
A
G
ö
k
h
ö
l
s
5 1 5 3
.
H
T
S
2 l 5 A G o k . böl., s. 6628.
375 W. Eberhard, Çin T a r i h i , i . 196, 197. 3 7 6
T C T C 185, s. 5787; C h a n g C h ' a n g - h s ü n bio., C T S 57, s. 2301-HTS 88 , s. .3745.
3 7 7
Hsie C h ü bio., C T S 55, s. 2246-2247-HTS 86, s. 3707; T C T C 185 aynı yer. C h a n g J e n - t ' a n g ' ı n , bu ittifakın C T S ile H T S ' d e o l m a d ı ğ ı kaydı h a t a l ı d ı r (bkz., s. 74, not 14). 3 7 8
Asıl ismi To-pi şad olduktan sonra Bagatur (Mo-ho-tu) u n v a n ı n ı almıştır.
3 7 9
Hsie C h ü bio., C T S 55, s. 2246, 2247-HTS 86, s. 3706, 3707. L i u hatalı olarak bu elçiyi Sui hane d a n ı n ı n g ö n d e r d i ğ i n i söylüyorsa da (bkz. 1, s. 405) H T S ve C T S ' d e açıkça T'ang'lılar t a r a f ı n d a n g ö n d e rildiği kayıtlıdır. 3 8 0
B u bilgiler sadece T C T C 185, s. 5787'de mevcuttur.
3 8 1
T C 636, 6727a; W H T K 3 4 3 , 2688c; H T S 215A Gök.bÖk, s. 6028; C T S 194A G ö k . böl., s. 5153. 383 C T S 194AGÖk. böl. s, 5154. C T S 194A Göl. böl., s. 5144; T C T C 185, s. 5792. T C T C 185, s. 5792 bu bilgi sadece burada kaydedilmiştir.
69
GÖKTÜRKLER
sarfediyordu. Shih-pi'nin elçisine mukabil olarak yüksek memurlardan L i Ch'en ile Cheng Yüan-shou'yu Gök-Türk merkezine g ö n d e r d i . Oraya vardıklarında Shih-pi onlara m e ş h u r adardan bir kaç yüz baş s u n d u . Elçilik heyetine şarkıcı kadınlar da dahil edilmişü. Burada evlilik ittifakının kurulması yolunda anlaşmaya varıldı. Shih-pi çok m e m n u n kaldı ve Kutlug Tegin'i tekrar elçi olarak g ö n d e r d i . E k i m ayında Kutlug Tegin'in şerefine yine eğlence t e r ü p edilip, imparatorun yalağına kadar g ö t ü r ü l m e k suretiyle özel iltifat yapıldı. Burada da dokuz kısımlık müzik parçası çalındı' . 385
86
Doğu Gök-Türk devletini çok kısa bir zamanda eski g ü c ü n d e n fazlasına kavuş turan Shih-pi Kağan, Çin'e karşı 619 yılının şubat ayında da bir büyük h ü c u m baslatu. Sarı nehri hiç bir mukavemetle karşılaşmadan geçtikten sonra Hsia eyaletine geldi. Burada T a n g i m p a r a t o r l u ğ u muhalifi Liang Shih-tou da kendi kuvvetleriyle Shih-pi'nin ordusuna katıldı. Diğer muhaliflerden L i u Wıı-chou da bu harekata ka tılmış ve beş yüz süvari yardım a l m ı ş n . C h ü - c h u ile T'ai-yüan arasına büyük bir akın yapılacak iken Shih-pi Kağan ö l d ü . 387
388
3 - Ch'u-lo Kağan Devri (619-621) Shih-pi'nin ani ö l ü m ü ü z e r i n e boş kalan Doğu Gök-Türk devletinin tahtına, oğlu Shih-po-pi çok küçük olduğu için, yerine kardeşi Ilteber Şad, Ch'u-lo Kağan unvanıyla geçti. Yaşının küçüklüğü sebebiyle kağanlık tahtına oturamayan Shih-popi ise amcası tarafından Ni-pu Şad tayin edilip, devletin d o ğ u tarafını idare etmeye başladı. O n u n idare ettiği bölge You eyaletinin kuzeyine tesadüf e mı ekte idi * . 3
9
Shih-pi ö l m e d e n ö n c e bahsettiğimiz büyük h a r e k â t hazırlığında iken, çaresiz kalan T'ang imparatoru, Kao Ching adlı bir elçiyi çok miktarda para ile ona gön dermiş; ancak adı geçen elçi daha Shih-pi'nin yanına varmadan, kağan ö l m ü ş t ü . Bunun ü z e r i n e elçi parayı g ö t ü r m e k t e n vazgeçmiş ve Feng eyaleti hazinesine bırakmışü. Daha sonra bu olayı duyan Gök-Türkler kızdılar ve Çin'e karşı h ü c u m a hazırlandılar. Elçinin yeniden yola çıkıp parayı Gök-Türklere getirmesiyle mesele halledilmiş oldu . 590
Gök-Türklerin yardımına mazhar olan bir diğer T'ang h a n e d a n ı muhalifi Tou Chien-te, Sui h a n e d a n ı prenslerinden Yang Cheng-tao ile işbirliği yapmıştı. GökTürklere bağlı olarak faaliyetlerini s ü r d ü r ü y o r l a r d ı . Aluııcı ayda Shih-pi Kağan'm ö l ü m ü resmen Çin'e bildirildiğinde, T'ang imparatoru Ch'ang-lo kapısında yas tut turdu ve Cheng Te-t'ing adlı elçiyi baş sağlığı için GÖk-Türklcre g ö n d e r d i . Otuz bin lop renkli kumaş sunuldu. Bunun y a n ı n d a imparatorun kendisi de yas tutarak, üç g ü n saraya gelmemiş ve b ü t ü n çinli devlet adamları, haberi getiren Gök-Türk elçi391
3 8 5
L i C h ' e n bio., C T S 60, s. 2347-HTS 78, s. 3522; C T S 62'deki C h e n g Y ü a n - s h o u ' n u n bio.de bu b i l giler b u l u n m a m a k t a d ı r . A j n c a T C T C 186, s. 5815. 8 8 6
T F V K 974, 1 0 a ; T C T C 186, a. 5814.
3 8 7
L i a n g Shih-tou bio., C T S 56, s. 2280-HTS 87 s. 3730, 3731.
3 8 8
C T S 194A Gök. boL aynı yer; H T S 215A G ö k . böl. s. 6028.Aynca bkz. L i u l-t'ang, "Hsin T'ang Shu T'u-chüe C h û a n K'ao-ehu", Pien-cheng, 12. s. 117. 3 8 9
C T S 194 G ö k . böl., aynı yer; H T S 215A G ö k . böl., aynı yen T C T C 187 aynı yer; T T 197, VVHTK343, 2688c. 3 9 0
3 9 1
3760.
1069;
T C T C 187, s. 5848. E n g e n i ş bilgi T C T C 187 s. 5853'de vardır; ayrıca T o u Chien-te bio., C T S 54, s. 2239-HTS 85, s.
70
A H M E T T A Ş A Ğ IL
392
sinin ikâmet ettiği yere giderek taziyctlerini s u n m u ş l a r d ı . Çinli elçinin ülkesine geri d ö n ü ş ü n d e n sonra Ch'u-lo Kağan da elçi g ö n d e r i p , kendi ülke m a l l a r ı n d a n verdi . Çin sarayında Gök-Türklere verilen müzikli ziyafetlere 620 yılında da de vam edildi. Ayrıca r ü t b e l e r i n e g ö r e , Gök-Tûrk elçilik zevatına renkli ipekli kumaş lar hediye edilmişti * . 391
3
4
Ch'u-lo Kağan da ağabeyi gibi T'ang h a n e d a n ı n a karşı muhaliflerini destek leme politikası g ü t m e k niyetinde i d i . B u husustaki niyetini hemen Sui h a n e d a n ı prenslerinden Yang Cheng-tao'yu imparator İlân etmekle g ö s t e r d i . Üstelik kuzey Ç i n ' d e Gök-Türklerle müttefik olan b ü t ü n Çinlilere ona biat etmelerini emretti. Ch'u-lo Kagah'dan sağlam dayanak alan Yang Cheng-tao, kuzey Ç.indeki Ting-hsiang i kendine merkez seçti ve yıkılmış Sui h a n e d a n ı devlet teşkilâtını yeniden k u r d u . Neticede ona bağlananların sayısı on bin kişiye u l a ş u . 395
396
Bu arada daha ö n c e Ç i n ' d e n ayrılarak Gök-Türklere b a ğ l a n a n , ancak sonra kaçan çinli Sun Chin-kang, yakalanarak ö l d ü r ü l d ü . Yang Cheng-tao'nıın Sui im paratoru ilân edilmesinden sonra kendi akibetlerinden e n d i ş e l e n e r e k GökT ü r k l e r d e n hızla kopmaya başlayan d i ğ e r muhalif Çinlilere L i u Wu-chou'da kaulmış, Ma-i'ye k a ç m a k ü z e r e iken, Gök-Türkler t a r a f ı n d a n yakalanarak ö l d ü r ü l müştü ''. O n d a n arta kalanlar o n u n m e m u r u Yüan C h ü n - c h a n g i n emrine veril mişti. Ancak, Gök-Türkler ona tam güvenemiyorlardı. Bundan dolayı yardımcı ba hanesiyle yanına Yü-she Şad'ı askerleriyle bıraktılar . D ö r d ü n c ü ayda vuku bulan bu hadiselerden sonra, beşinci ayda yine Gök-Türk elçilerine T'ang b a ş k e n t i n d e müzikli ziyafet verilmiş, renkli ipekli kumaşlardan r ü t b e l e r i n e göre dağıtılarak, el çilik heyetine sunulmuştu "". Aynı ay içerisinde T'ang muhaliflerinden Wang Shihch'ung'la Ch'u-lo kağan, A-shih-na-chieh-to'yu g ö n d e r m e suretiyle temas kurup, kendi tarafına çekti. M u h a l i f çinüye bin baş at g ö n d e r e n kağan, o n u n akrabaların dan b i r i n i n kızıyla evlenmişti. Ayrıca Wang Shih-ch'ung, G ö k - T ü r k l e r l e ticaret yapmaya da razı o l d u . 397
39
199
4
401
Lİu Wu-chou ö l m e d e n ö n c e T'ang hanedanıyla yaptığı savaş sırasında, Ch'u-lo Kağan, Böri Ş a d i i k i bin süvari ile T'ang ordusunun y a r d ı m ı n a g ö n d e r m i ş t i . As lında L i u Wu-chou da Gök-Türkler ile müttefik İdi. Ch'u-lo Kağan o n u n fazla kuv vetlenmesini istemediği için dengeli politika takip etmiş ve L i u Wu-chou'nun mağ lup olmasın s a g l a m ı ş u . Bundan sonra Chin-p'ing-yang şehrine gelen Ch'u-lo Ka ğan, bu b ö l g e d e bulunan güzel kadınları toplamış, üç g ü n kaldıktan sonra geri d ö n m ü ş t ü . O n u n bu yağma hareketlerine karşı şehrin valisi L i Chung-wen, hiç bir 40î
* * T F Y K 974, 1 0 b ; T C T C , s. 5858. 3 9 3
C T S 1 9 4 A G 6 k . bol., s. 5154; başka yerde b u l u n m a m a k l a d ı r .
3 9 4
T F Y K 974, 10b.
m
C T S 1 9 4 A G ö k . böl., s. 5154; H T S 215A Gök. böl. s. 6029; T C T C 188, a. 5882.
3 9 6
Sui imparatoruna b a ğ l a n a n l a r ı n sayısı C T S 194A aynı yer ve de H T S 215A aynı yer'de mevcuttur .
3 9 7
T C T C 188, s. 5881.
3 9 8
L i u Wu-chou bio., C T S 55, s. 2254 H T S 68, s. 3713; T C T C 188, s. 5878.
3 9 9
Yüan C h ü n - s h a n g bio., C T S 55, s. 2255-HTS 92, s. 3805; T C T C 188, s. 5883. C h a n g Je n - t a n g ' ı n H T S ile CTS'de o l m a d ı ğ ı kaydı hatalıdır, bkz. s. 78. 4110
TFYK 974,10b.
4 0 1
T C T C 188, s. 5884.
4 H Î
C T S 194A Gök. böl., s. 5154; H T S 215A Gök. böl. s. 6029; 188, s. 5884.
71
GOK-TURKLER
şey y a p a m a d ı . Bu arada Ch'u-lo Kağan, L u n Tegİn'i bir kaç yüz askerle çinli valiye yardım etmesi için kalede bıraktı. Sonra Shih-ling (şimdi Shan-hsi'de Yang-ch'ü kalesinin kuzey d o ğ u s u n d a d ı r ) g e ç i d i n e de n ö b e t ç i l e r b ı r a k ı p ü l k e s i n e geri döndü* . 03
Yedinci ayda T'ang i m p a r a t o r l u ğ u askeri kuvvetlerinin Gök-Türklere karşı kü ç ü k de olsa bazı başarılar kazanmaya başladığını görmekteyiz. L i Hsİ-yû ve Tuan Te-ts'ao, hazırlıksız yakaladıkları Gök-Türk askerlerini m a ğ l u p ettiler . Fakat, bu yenilgiler Gök-Türkler ü z e r i n d e hiç bir tesir y a p m a d ı ; dokuzuncu ayda Bagatur Şad, Liang eyaletini işgal edip, b u r a n ı n baş k u m a n d a n ı Yang Kung-jen'ı m a ğ l u p etü. Üstelik bir kaç bin kadın ve erkeği g ö t ü r d ü . 404
405
Shih-pi Kağan z a m a n ı n d a Gök-Türklere bağlanan ve Wo-li Şad u n v a n ı n ı alan L i Tse-ho, 618 yılında T'ang i m p a r a t o r l u ğ u kurulunca b u devlete itaat etmişti, O n u n c u ayda (620) imparator asileri yenerek bazı başarılar kazandı. B u arada GökT ü r k l e r i n içindeki anlaşmazlıkları Çin imparatoruna bildirmek ü z e r e iken GökT ü r k süvarileri o n u n elçisini yakaladı. O n u n bu t e ş e b b ü s ü n e kızan Ch'u-lo Kağan kardeşini hapsetti . T'ang h a n e d a n ı muhalifleri birer birer Çin'e gidip, Kao-lsu'ya teslim olmalarına r a ğ m e n Liang Shih-tou, hâlâ GÖk-Türklere bağlılık ittifakını sür d ü r ü y o r d u . Hatta Ch'u-lo Kagan'ı T'ang i m p a r a t o r l u ğ u n a büyük b i r saldırı yap maya ikna etti ". 406
41
Hazırlanan plana göre Gök-Türk ordusu ve o n u n çinli müttefikleri d ö r t ayrı koldan h ü c u m a geçeceklerdi. Bagatur Şad, Yüan eyaletinden harekete başlayacak iken, Ch'u-lo Kağan, Ping eyaleti yolundan, Ni-pu Şad ile Liang Shih-tou, Yen eya leti yolundan, T'u-li ise Hsİ, K'u-mo-hsi, Ch'i-tan'lara kumanda edecekti. T'u-li'nin ordusu daha sonra Fu-k'ou geçidini aşıp, C h i n ve Chiang b ö l g e l e r i n d e Ch'u-lo Kag a n i n ordusu ile b i r l e ş e c e k t i . Saldırı bölgelerinin genişliği ve k a u l a n l a r ı n fazla oluşu T'ang h a n e d a n ı n ı n ne kadar büyük bir tehlike içinde o l d u ğ u n u göstermek tedir. Öncelikle Ch'u-lo Kağan, Ping eyaletini alıp burada Sui imparatoru ilân ettiği Yang Cheng-tao'yu yerleştirmek istedi. O n u n b u fikrine karşı çıkan Gök-Türk dev let adamları olmuştu. Ancak Kağan, babası Ch'i-min'in Sui desteğiyle tahta çıkabil diğini haurlatıp, b u düşüncesinde ısrar etti . ,ÜS
409
Bütün bu hazırlanan planlar tam uygulama safhasına konulacak iken, daha or dular harekete g e ç m e d e n Ch'u-lo Kağan, çİnlİler tarafından zehirlendi. Bir süre hasta yattı; ö l m e d e n ö n c e kendisini zehirleyenleri hapse atu. Sonra öldü. D o ğ u Gök-Türk devletinin kendisine büyük b i r saldırı yapacağını ö ğ r e n e n T'ang imparatoru Kao-tsu, çok korkmuş, Ch'u-lo Kagan'ı h ü c u m d a n vazgeçirtmek için Cheng Yüan-shou yu elçi olarak ona göndermişti. B u elçinin b ü t ü n yalvarmala rına r a ğ m e n Ch'u-lo Kağan, hazırlığını tamamladığı h ü c u m l a r ı n ı durdurma niye4 n
* En g e n i ş bilgi T C T C 188, s. 5885; CTS 194A, aynı yer; H T S 215A, aynı yer, yalnız burada L u n Tegin'in adı Chü-chıen olarak zikredilmekledir. m
Lİ Hsi-yû bio„ CTS 59, s. 2332 ve de T C T C 188, s. 5885. Clıang Jen-t ang H T S 215A'da bulundu ğ u n u söylüyorsa da (bkz. s. 78, not 68) aslında yoktur. 4 0 8
Sadece T C T C 188, s. Ayrıca bkz. Changjen-t'ang aynı eser, s. 10.
1 D f l
L i Tse-ho bio., C T S 56, s. 2282-HTS 87, s. 3731; T C T C 188, s. 5894.
4 0 7
Liang Shih-tou bio., C T S 56, s. 2280-HTS 87, s. 3731; T C T C 188, aynı yer.
4 0 8
Dipnot bkz. 407.
^ T C f C l S S , s. 5895.
72
AHMET
TAŞAGİL
tinde değildi. Ç a b a l a n başarısız kalan çinli elçi, orada bulunan diğer T'ang muha liflerinden L i u Wu-chou ile gizlice görüştü ve ondan kağanı d u r d u r m a n ı n lek yo lunun o n u ö l d ü r m e k o l d u ğ u n u anladı. Daha sonra elçi C h c n g Yüan-shou gizlice kendi a d a m l a r ı n a kağanı zehirletti . 410
Daha ö n c e 620 yılının 12. ayında Ping eyaletine muhafaza gayesiyle bırakılmış olan L u n Tegin, b u r a n ı n askerî valisi L i u Shİh-jang tarafından bir entrika çevrile rek yakalandı. B u bölgeyi savunma maksadıyla gelen tegin halkı devamlı rahatsız ediyordu. O n u n ortadan kalkmasından imparator Kao-tsu çok memnun o l d u . 411
3 - îl (îllig) Kağan Devri (621-630) Ch'u-Io Kagan'ın ani ö l ü m ü ü z e r i n e yukarıda bahsettiğimiz büyük askerî pla nın hiç başlamadığı g ö r ü l m e k t e d i r . Boşalan Doğu Gök-Türk tahtına geçecek olan kağanın seçiminde Ch'i-min Kağan z a m a n ı n d a n beri Gök-Türk ülkesinde bulunan I-ch'eng hatun ö n e m l i rol oynadı. H e r şeyden ö n c e C h ' u - l o i ı u n oğlu Wo-she Ş a d i zayıf ve çirkin olması sebebiyle tahta geçİrtmeyİp, o n u n yerine C h i-min'in en kü çük oğlu Bagatur Ş a d i destekledi. Shih-pi'nin kardeşi olup devletin d o ğ u kısmını idare eden bu şadın asıl ismi Tou-pİ İdi ve Ch'u-lo'nun da kardeşi oluyordu. B u şad tahta ç ı k u k t a n sonra II (Hsie-li veya Chie-lİ) Kağan unvanını a l d l . Arkasından hemen Çin'e elçi g ö n d e r i p Chiı-lo K a g a n i n ö l ü m ü n ü b i l d i r d i . T'ang İmparatoru Shih-pİ'nin ö l ü m ü n d e yaptığı b ü t ü n yas törenlerini Ch'u-lo için de tekrarladı. 4 1 î
413
îl Kağan (Chie-li veya Hsie-lİ) konuyla ilgili b ü t ü n Çin kaynaklarının ittifakla bildirdiği üzere çok kuvvetli devlet ve ordunun başına geçmişti. Çin asıllı 1-ch'eng hatunla o da evlendi Devletinin g ü c ü n d e n destek alarak başlıca politikası Çin'i baskı alnnda tutmak oldu. B u esnada Gök-Türkler nezdindc bulunan T'ang hane danı muhalifi çinüler, İl Kağan'a sürekli, onun babası C h i - m i n ' i n Sui h a n e d a n ı sa yesinde tahta çıktığını h a m l a t ı y o r ve şimdi dc o h a n e d a n ı n veliahdı Yang Chengtao'yu desteklemesi, bunun için T'ang h a n e d a n ı n ı ortadan kaldırması gerektiğini telkin ediyorlardı. Diğer taraftan T'ang h a n e d a n l ı ğ ı n ı n resmen k u r u l u ş u n d a n bir kaç yıl geçmiş olmasına r a ğ m e n Çin'de durum hâlâ karışıktı. Bundan dolayı GökT ü r k l e r c pek h ü r m e t k â r davranan Kao-tsu verdiği hediye vesair ikramlarla II Kaga n i n oluşturacağı tehlikeleri bertaraf etmeye çalışıyordu. Ancak, Çin 'e karşı baskı politikası gütmeye kesin kararlı olan tl Kağan, onların elçilerine sürekli kibirli dav ranıyor ve de aşırı taleplerde bulunuyordu. 621 yılının ü ç ü n c ü ayında Gök-Türk kuvvetleri Ç i n i n Fen-yin bölgesine ve Shih eyalederine akınlar yaptılar. Fakat, Shih eyaletinin askerî valisi olan Wang Chi, bu h ü c u m l a r ı n bir kısmını önlemeyi b a ş a r d ı . Aslında bunlar Gök-Türklerin ufak çapta akınları İdİ. Esas büyük akın arkadan geliyordu. Nisan ayında Çin şed dini g e ç e n İl K a g a n i n h ü c u m l a r ı Yen-men'a ulaştı. Burada L i Ta-cn tarafından durduruldular . Az sonra Ping eyaleti de Gök-Türk akınlarından kurtulamadı. 414
415
4 1 0
C h e n g Yüan-shou bio. C T S 62, s. 2380-HTS 100, s, 3938.
4 1 1
T C T C 188, s. 5898.
413 - J - J 4 1 a
4,4 4 1 8
T
1 9 7
W
W H T K 343
B u hadiselerin en iyi teferruatı T C T C 188, s. 5896'da b u l u n m a k t a d ı r . 5906-5908; H T S ile CTS'dc b u l u n m a m a k t a d ı r . C
T
C
1 8 9 ı
s
C T S I94A C ö k . böl., s. H T S 215A G ö k . b ö l , s. 6030; T C T C 189. s. 5911. 5912.
73
GÖKTÜRKLER 4 1 6
Ch'u-lo K a ğ a n i zehirleterek ö l ü m ü n e sebebiyet verdirmek s u ç u n d a n Gök¬ Türk merkezinde hapsedilmiş olan Cheng Yüan-shou'yu kurtarmak için L i K u i adlı bir elçi altın ve ipekli kumaşlarla îl K a ğ a n a g ö n d e r i l d i . Altın ve ipekli kumaşlara rağbet etmeyen Kağan, Çin elçisinin yerlere kapanarak kendisini selâmlamasnı is temiş, elçi buna yanaşmayınca, o n u t u t u k l a m ı ş t ı . Diğer elçi sol saray muhafızları baş k u m a n d a n ı unvanlı büyük general Ch'ang-sun Hsün-te'yı da hapse attı. Elçile rinin İl Kağan tarafından birbiri a r d ı n a tutuklanması ü z e r i n e Çin imparatoru da kendi başkentinde bulunan Gök-Türk elçilerini hapse attı. B u sıralarda Çin sınırla r ı n a d o ğ r u gelişen Gök-Türk akınlarının ardı arkası kesilmiyordu. Beşinci ayda tek rar T'ang İ m p a r a t o r l u ğ u t o p r a k l a r ı n a giren Gök-Türkler, L i Shu-liang kumanda sındaki beş Çin ordusunu yendiler. Hatta L i Shu-liang'a savaş sırasında bir ok sap landı ve bir ay sonra ö l d ü . Aynı yılın sekizinci ayında Tai eyaletine giren GökTürkler, kendilerine karşı koymaya çalışan Çin harekat o r d u l a r ı baş k u m a n d a n ı Wang Hsiao-chi'yi bozguna uğrattılar. A r k a s ı n d a n ilerlemeye devam eden GökT ü r k ordusu Kuo-hsien kasabasını k u ş a t ü . İki ay s ü r e n bu k u ş a t m a d a n sonra is tediklerin elde ettikleri anlaşılan Gök-Türkler geri d ö n d ü . 417
418
419
Dokuzuncu ay içerisinde Ping, Liang ve L i n g eyaletleri Gök-Türk h ü c u m l a r ı n a maruz kaldı. Ancak Çin orduları artık savunmada başarılı olmaya b a ş l a m ı ş t ı . Üs telik L i n g eyaleti baş k u m a n d a n ı Yang Shih-tao, Gök-Türkleri yenmeye muvaffak oldu. B u mağlubiyet İl Kağan i n ordusuna fazla bir şey kaybettirmemiş olmalıdır. Ç ü n k ü on birinci ayda gelişen Gök-Türk akınlarında H e n g , Ting, You ve İ gibi böl geler tamamen İstilâ edilmişti. B u akınlara T'ang h a n e d a n ı muhaliflerinden Kao K'ai-tao da iştirak etmişti . 420
421
622 senesinde imparator Kao-tsu, Kagan'a tekrar zengin hediyeler g ö n d e r d i ve bir çinli prensesle evlendirme teklifinde bulundu. İl Kağan, bu teklifi kabul etti ve Çin imparatorunun arzusu d o ğ r u l t u s u n d a hapiste t u t t u ğ u Lİ K u i , Cheng Yüanshou ve Ch'ang-sun Hsün-te'yı serbest b ı r a k t ı . O n chin m i k t a r ı n d a balık tutkalını hediye olarak g ö n d e r i p , i k i ülke arasının bundan sonra tutkalla yapışurılmış gibi yakın olmasını söyledi. B u n u duyan Kao-tsu da onun elçileri Je-han Tegin'i, A-shihna-te'yı ve diğer Gök-Türkleri ülkelerine geri yolladı . 422
429
Aynı sıralarda İl Kağan taaruzlarına devam ediyor ve T'ang muhalifleriyle bir likte . Yen-meni muhasara altına alıyordu. Kuşatma bir ay kadar s ü r d ü ve geri 424
4 1 6
Chang Jen-t'ang her ne kadar Ch'u-lo K a g a n i n sadece ş ü p h e l e n d i ğ i n i söylüyorsa (bkz. s. 14) da Cheng Y ü a n - s h o u ' n u n bio.'de kayıtlı bilgilere g ö r e o n u n a d a m l a r ı t a r a f ı n d a n zehirlendiği kesindir, bk/.. CTS 62, aynı yer-HTS 100, aynı yer. 4 1 7
4 ! 8
L i K u i bio., C T S 60, s. 2350-HTS 78, s. 3525; T C T C 189, s. 5192 T C T C 189, s. 5193; C T S 194A aynı yer; H T S 2 1 5 A , aynı yer.
4 1 9
L i Shu-liang bio., C T S 60, s. 2345-HTS 78, s. 3520; T C T C 189, s. 5920; Changjen-t'ang, C T S ile H T S ' d e o l m a d ı ğ ı m söylüyorsa d a hatalıdır, bkz. s. 81, not 108. 420 T C T C 189, s. 5927; C T S 194A G ö k . b ö l . ' d e yoktur; H T S 215A Gök. b ö l . de ise çok kısa anlatıl mıştır. 4 2 1
T o u Tsung bio., C T S 61, 2367-HTS 95, s. 8846-3847; Wei-ch'ih Cheng-te bio., C T S 68, s. 2495 vd, -HTS 89, s. 3752 vd; T F Y K 985, l a . 4 2 2
C h e n g Yüan-shou bio., C T S 62, s. 2380-HTS 100, s, 3938; T C T C 190, s. 5948; ayrıca C T S 194A aynı yer; H T S 215A aynı yarı. T F Y K 985, aynı yer; T C T C 189, s. 5929. 4 2 î
Kao K'ai-tao bio., C T S 55, 2217-HTS 86, s. 3714; T C T C 189, s. 5940; C h a n g Je n-t'ang hatalı ola rak C T S ile H T S ' d e o l m a d ı ğ ı m söylemektedir. 4 2 4
Kao K'ai-tao bio. C T S 55, s. 2217-HTS 86, s. 3714; Yüan C h ü n - w a n bio., C T S 55, s, 2252, 2253H T S 92, 3804-3805.
71
A l l M E T TAŞ A G I L 15
d ö n d ü l e r * . Tai eyaleti garnizon k u m a n d a n ı L i Ta-en, ö n c e Gök-Türk ülkesinde açlık çıktığından dolayı, zor durumda kaldıklarını, dolayısıyla Ma-i ş e h r i n i n onlar dan geri a l ı n m a s ı n ı n kolay olacağı gerekçesiyle İ m p a r a t o r a teklifte b u l u n m u ş t u . Kao-tsu da T u K u - c h ' e n g i ona yardımcı g ö n d e r d i . Lakin T u Ktı-ch'eng vaktinde buluşması gereken noktaya gidemedi. Yalnız kalan L i Ta-en, İl Kağan ve T'ang ha n e d a n ı muhalifi çinli L i u Hei-ta tarafından kuşatıldı, imparator, bu sefer L i Kaoch'ien'i yardıma g ö n d e r d i . Fakat, yiyeceği tükendiği için kaleden çıkma teşebbü s ü n d e bulunan Lİ Ta-en, Gök-Türkler tarafından ö l d ü r ü l d ü . İkinci ayda başlayıp, d ö r d ü n c ü ayda biten bu hadiselerden sonra Hsin eyaletine giren Gök-Türkler, bü yük general L i Kao-ch'ien tarafından yenilgiye u ğ r a t ı l d ı l a r . Çok geniş bir coğraf yaya yayıldığını anladığımız İl Kağan'in akınları durmuyordu. Altıncı ayda Shant u n g bölgesine akın yapıldı. Yen bölgesi prensi L i İ, Gök-Türkleri durdurmaya çalışu ». 156
427
428
4
Artık T'ang h a n e d a n ı kuvvetlenmeye başlamıştı. Dolayısıyla Gök-Türk akınla rına daha iyi savunma yapma yolunda ö n e m l i adımlar attılar; 622 yılının sekizinci ayında Ping eyaleti büyük baş k u m a n d a n ı L i Shen-fu, Fen n e h r i n i n " d o ğ u s u n d a bulunan Gök-Türkleri yendi. İki bin at ele geçirdiği gibi beş yüz Gök-Türk askeri ö l d ü r m ü ş t ü ' . Aynı sıralarda İl Kağan bizzat kumanda ettiği yüz elli bin kişilik or dusu ile Yen-men geçidini aşarak, Ping eyaleüne akın yaptı. Burada ordusunu iki b ö l ü m e ayırarak, bir b ö l ü m ü n ü Yüan eyaletine g ö n d e r d i . Gök-Türkler, artık Çin'in çok içlerine girmişlerdi. Çinli kumandanlar, Gök-Türklerin d ö n ü ş yollarını kesme teşebbüsünde bulundular . 43
43
432
B u sırada Çin sarayındaki bir m ü z a k e r e d e n İl K a g a n i n Çin'e barış teklif etti ğini ö ğ r e n i y o r u z . Bazı Çinli devlet adamları bu teklifi hemen kabul etmek arzu sunda idiler. Bazıları ise Çin'in çok fazla içlerine girmelerinin iyi bir fırsat oldu ğ u n u ileri s ü r e r e k savaşmak istediler. İ m p a r a t o r da savaşma taraftan idi. Ancak az sonra Lien e y a l e ü n e giren Gök-Türk orduları, Ta-chen geçidini ele geçirdiler. Barış teklif etme sırası T'ang i m p a r a t o r l u ğ u n a gelmişti. Elçi olarak C h e n g Yüan-shou, Kagan'a gönderildi. Ç ü n k ü o sırada Chie-shou ş e h r i n d e n C h i n eyaletine kadar yüz lerce li'lik alanda yarım milyon civarında Gök-Türk süvarisi d o l m u ş t u . T'ang impa r a t o r l u ğ u n u n askerî b a k ı m d a n yapabileceği bir şey kalmamıştı. B u d u r u m göz ö n ü n e alındığında elçi Cheng Yüan-shou'va Gök-Türkler nezdinde yapacak çok şey d ü ş ü y o r d u . Adı g e ç e n elçi b ü t ü n h ü n e r i n i gösterdi. Ö n c e İl K a g a n i anlaşmayı bozmakla suçladı. K a g a n i n etkilendiğini g ö r ü n c e devam ederek "Gök-Türklerin, T'ang i m p a r a t o r l u ğ u topraklarını ele geçirseler bile buralarda yaşayamayacaklarını, ayrıca elde ettikleri ganimetlerin hepsinin, millete gittiğini, kağana bir şey kalma4 2 5
C T S I94A ayı» yer; H T S 215A aynı yer; T C T C 190, aynı yer.
4 2 6
L i u Hei-ta bio., C T S 55, s. 2259-HTS 86, s. 3716; L i K a o c h ' i e n b i o , C T S 57. s. 2298-HTS 88, s. 3740, 3741; T C T C 190, s. 5950. 4 2 7
T C T C 190, s. 5951. T F Y K aynı yer; H T S ' d e mevcuttur.CTS'de bulunmamak ladır.
4 2 8
Shan-tune, T'ai d a ğ l a r ı n ı n d o ğ u s u n d a k i t o p r a k l a r ı n genel adıdır, bkz. C b a n g ]cn-t'ang, s. 83, not 139; C K K C s. 385. 429 T C T C 190 aynı yer; K M » K'ai-lao bio. C T S 55 aynı yer-HTS 86 aynı yer; Yüan Clıün-wan bio. C T S 55 aynı yer-HTS 92 aynı yer. 4 3 0
B u g ü n k ü Slıan-h si'dedir,
4 3 1
T C T C 190, s. 5951; T F Y K aynı yer.
4 3 2
L i Tse-ho bio., C T S 56, s. 2282-HTS 92, s. 3804; T C T C 190, s. 5954; H T S 215A Gök. b ö l , s. 6030.
GÖK-TÜRKLER
75
dığını, o n u n için en iyisinin Çin'le barış yapmak o l d u ğ u n u , bu sayede hem savaş y o r g u n l u ğ u n d a n kurtulacağını, hem de Çin'den gelecek İpekli kumaşlar ve alımla rın hepsinin hazinesine gireceğini, aksi takdirde kağanın kendi kardeşleriyle arası n ı n açılacağını ve felakete uğrayacaklarım" izah etli. O n u n bu açıklamaları kağan üzerinde etkili oldu. Ordusunu topladı ve geri d ö n d ü . 433
i k i ülke a r a s ı n d a barış akdedilmiş o l m a s ı n a r a ğ m e n çinli kumandanlar bazı noktalarda Gök-Türklere taarruz ettiler. Dokuzuncu ayda meydana gelen bu olay larda Yang Shih-tao ve emrindekiler, San-kuan d a ğ ı n d a , Wen Yen-po ve emrin deki generaller H e n g d a ğ ı n d a , A n Hsing-kui ise Kan eyaletinde GÖk-Türkleri ye nilgiye u ğ r a t t ı l a r . Böylece Çinliler, kendi yaptıkları anlaşmayı kendileri bozu yordu. O n birinci ayda ise L i Ta-tsung, L i n g eyaletinde, Yü-she Ş a d i yendi, Yü-she Şad'm Wu-yüan'de idare ettiği topraklar tekrar Çinlilerin eline g e ç t i . 434
435
436
Çinliler bu arkadan saldırılarıyla Gök-Türklerle yapmış oldukları barışı kendi leri bozdular. 623 yılının beşinci ayında L i n eyaletine giren Gök-Türkler, yanlarına T'ang muhaliflerinden Liang Shih-tou yu da almışlardı. Daha sonra yine muhalif lerden Kao Kai-tao ile You eyaletine h ü c u m ettiler. Ancak burada T ' u Ti-ch'i tara fından geri p ü s k ü r t ü l d ü l e r . 437
430
Ma-i şehri çok önemli bir stratejik nıevkiide bulunuyordu . Gök-Türkler elle rinde tuttukları bu şehri sürekli üs olarak kullanıyorlardı. Şehrin idaresi ise GÖk¬ T ü r k askerleri ile T'ang muhalillerindeıı Yüan C h ü n - c h a n g i n elinde idi. Diğer bir muhalif Kao Man-cheng, T'ang h a n e d a n ı n a b a ğ l a n m a k istiyordu. B u n u n içinde gece Yüan C h ü n - c h a n g ' a h ü c u m etmiş, ancak o z a m a n ı n d a haberdar olarak Gök¬ T ü r k ülkesine kaçmıştı. Yüan C h ü n chaııg tekrar Ma-i'yi almak için T u d u ı ı Şad ile birlikte h ü c u m etti ise de y e n i l d i . AInncı ayda cereyan eden bu hadiselerden sonra Gök-Türkler tekrar Yüan Chün-chang'a yardımcı asker vererek, M a - i üzerine gönderdiler. Ancak bu ordu L i Kao-ch'en tarafından yenildi. Arkasından çok geniş ve büyük bir Gök-Türk saldırısı gelmeye başladı. Yüan ve Shou eyalederi Gök-Türkİcrİn eline g e ç e r k e n , imparator Kao-tsu kuzey sınırlarında askeri tedbirler aldı. İlerlemeye devam eden Gök-Türk ordusu sekizinci ayda Chen, Yüan, Shan-ho-chen ve Wei eyaletlerini tamamen istilâ etti ". Büyük çapta gelişen Gök-Türk hücumla r ı n d a n You eyaleti de dokuzuncu ayda nasibini aldı. Kao K'ai-tao da bu sırada yirmi bin Gök-Türk süvarisine kumanda ediyordu . Gök-Türkler bu sırada çok az görü len bir faaliyet icra etliler. Ts'ao P'an-i'yi elçi olarak g ö n d e r i p , imparator Kao-tsu'ya Litt Shilı-jangin kendileriyle işbirliği yaptığını söyleyerek, o n u n idam ettirilmesine sebep oldular . Daha önceki olaylardan dolayı Ma-i şehrinin intikamını almak için onuncu ayda topyekun saldıran İl Kağan, gece kaleden çıkmak isteyen L i Kao-ch'i439
44
441
442
4 , 3
434
T
T C T C 190, s.5955; Cheng Yüan-shou bio., C T S 194A, s. 2380-HTS 100, s. 3938. . ı F
y
K
Q f j 5 >
l a
T
C
T
C
g 0 ı
s
5
9
5
5
4 3 5
T C T C aynı yer; T F Y K aynı yer. Wen Yen-po bio., C T S , s. 2361-HTS 91, s. 3782; T C T C 190, s. 5961; L i Tao-lsung bio., C T S 60. s. 2354-HTS78. Î . 3515; T C T C 190, s. 5961. T u T ı - c h ' i bio., C T S 1 9 9 B ; T C T C 190, s. 5967, 5968. L i n S h i h j a n g bio., C T S 55, s. 2255, 2256-HTS 94, s. 3835. Yüan C h ü n - t h a n g bio., C T S 55, s. 2255-HTS 92, s. 3805; T C T C 190, 5968, 5969. T C T C 1 9 0 , s. 5971. Kao K ai kao bio.. C T S 55, s. 2256-HTS'de Yoktur; T C T C 190, s, 5971. 4 3 6
4 3 7
4 3 S
4 3 9
4 4 0
4 4 1
4 4 2
L i n Shih-jang bio., C T S 55, aynı yer-HTS 94 aynı yer; T C T C 190, s. 5972. C h a ı ı g Jen-t'ang burada da söz konusu bilgilerin H T S ile CTS'de o l m a d ı ğ ı n ı söylüyor.
76
A H M E T T AŞAĞI L
en'in askerlerinin yarısını telef etti. Ancak çinli kumandan kaçmayı başardı. Şehri kuşatmaya devam eden Gök-Türk ordusuna h ü c u m etmek için vazifelendirilen ku mandan L i u Shih-jang korkusundan gelememişti . 443
Ancak bu esnada Çin'e bir elçi g ö n d e r e n İl Kağan, bir çinli prensesle evlenmek istediğini bildirdi. İ m p a r a t o r kuşatmayı kaldırdığı taktirde İl Kagan'a bir prenses vereceğini açıkladı. K a g a n i n hatunu taarruzlara devam edilmesinde ısrar edi yordu. U z u n süredir k u ş a t m a altında bulunan Ma-i'de yiyecek iyice azalmış, şehir deki memurlardan T u Shİh-yüan, baş kumandan Kao Man-chengi ö l d ü r ü p , şehri Gök-Türklere teslim etmişti, GÖk-Türkler prensesle evlenmenin gerçekleşmesi için Ma-i şehrini Çin'e verdiler . Ancak, Gök-Türk saldırıları bu yılın sonuna kadar de vam etti. O n ikinci ayda T i n g eyaleti istila edildi ise de burada bulunan Çin ordusu tarafından geri p ü s k ü r t ü l d ü l e r . 444
445
624 yılında da Gök-Türk o r d u l a r ı Çin t o p r a k l a r ı n d a h ü c u m l a r ı n ı s ü r d ü r ü yordu. Ü ç ü n ç ü ayda Yüan , beşinci ayda Shuo , alnncı ayda T a i eyaletieri GökTürk akınlarına maruz kaldılar. Fakat, adı geçen son eyaletteki W u ş e h r i n d e mağ lup edildiler. Yedinci ayda ise daha büyük bir Gök-Türk akını geldi. Yüan eyaleti tamamen işgal edilmişti. Arkasından L u n g eyaleti de istilâ edildi. Wei-ch'ih Chengte ve Yang Shih-tao birliklerindeki kuvvetler ile bunlara karşı koymaya çalıştı lar. Ancak, Yın-p'an bölgesi de Gök-Türkler tarafından işgal edildi. Diğer taraftan T'u-li Ş a d i n kumanda ettiği kuvvetler Yüan C h ü n - c h a n g ile P i n g eyaletine akın yapü . 446
449
447
4 4 8
461)
451
Yıllardan beri süregelen Gök-Türk saldırılarından kurtulamayan T'ang impara toru Kao-tstı'ya bazı devlet adamları, başkenti Ch'ang-an'dan daha g ü n e y e naklet meyi tavsiye ettiler. Sadece daha sonra imparator olacak olan L i Shih-min, bu fikre itiraz etti. Vezirlerden Hsiao Yû ve bir kaçı da onu destekledi. Neticede İ m p a r a t o r , başkentini daha g ü n e y e taşımaktan vazgeçti . B u ayın sonlarına d o ğ r u Tang ha n e d a n ı muhaliflerinden Yüan C h ü n - c h a n g , Shuo eyaletine Gök-Türklerle beraber akın yaptı. Aynı esnada Kao-tsu, C h i n ve C h ' i prenslerine Gök-Türklerle savaşma emri vermiş ve onlara Lan-ch'ih denilen havuzun yanında ziyafet vermişti . 452
453
Çin'in b ü t ü n kuzey eyalederinden başka ortalarına kadar da uzanan Gök-Türk akınları, sekizinci ayda da devam etti. Yüan, Hsin, Ping ve Sui eyaletlerine büyük akınlar yapıldı. B u akınlara İl Kağan ile Shih-pi'nin oğlu T'u-li Kağan kumanda ediyorlardı. Sui eyaletinde askerî vali vali L i u Ta-chû, onları ö n l e m e y e çalıştı. B u sırada uzun s ü r e n yağmurlar olmuş Çin ordusu gerekli erzak ve levazımaun nak liyle u ğ r a ş m a k zorunda kalmıştı. You eyaleti ö n ü n d e karşı karşıya gelen Çin ve 4 4 3
L i u Shih-jang b i o , C T S 69, s. 2252-HTS 94, s. 3835.
4 4 4
T C T C 190, s. 5973, 5974.
4 4 3
T C T C 190, s. 5975.
44ü T C T C 190, s. 5980; H T S 215A Gök. böl., s. 6033; CTS'de yoktur. 447 4 4 6
T
C
T
C
1
9
0
, .
5
9
8
3
.
H
4 4 9
T C T C 191, s. 5991.
4 5 0
T C T C 191, s. 5989.
451
T
S
3
1
5
A
a
y
m
y
e
r
T C T C 191, s. 5988; H T S 215A Gök. b ö l , s. 6032.
T
C
T
G
5
5 9 8 9
,
C
T
S
1
9
4
A
G
ö
k
b
ö
[
ı s
5
1 5 7
.
H
T
S
215A.
4 5 2
T C T C 191, s. 5990.
4 5 3
T C T C 191, s. 5591 ve de H T S 2 1 5 A G ö k . böl.,aynı yer.
GÖR-TÜRKLER
77
Gök-Türk orduları h e n ü z savaşa t u t u ş m a d a n Çin k u m a n d a n l a r ı n d a n L i Shih-min ileri çıkarak, İl Kağan i anlaşmayı bozmakla suçladı. T'u-li K a g a n i da kendisiyle daha ö n c e and içtiği halde buraya savaşmaya gelmekle itham etti. İki kağan da onun k o n u ş m a l a r ı n d a n etkilendiler. Özellikle T'u-li'nin C h ' i n prensiyle illifak et tiğini d u y m u ş olmak, İl Kagani onun h a k k ı n d a şüpheye sürüklemişti. Sonra Gök-Türk ordusu geri çekildi. İl Kağan geri d ö n m e kararı vermiş olma sına r a ğ m e n , çİnli kumandan yağmur dolayısıyla Gök-Türklerin yaylarmdaki zamk ların eriyeceğini ve iyi kullanamayacaklarını ileri sürerek, kendi yaptığı anlaşmayı kendisi bozdu. Geceleyin Gök-Türklere saldıracaktı ki; Gök-Türkler uyandılar. Bu nun ü z e r i n e T'u-li'yc özel adam g ö n d e r i p , onunla anlaştı. B u sırada İl Kağan sa vaşmak istiyor, fakat, çinlİler tarafından kandırılmış olan T'u-li karşı çıkıyordu. B u gelişmelerden sonra Çin'e karışı İl Kaganin tavrının değiştiğini görüyoruz. T ' a n g imparatoruna elçi g ö n d e r e r e k , barış yapmak istediğini bildirdi. Bunun için de A-shih-na Ssu-mo unvanlı Chia-pi Tegin ve T'u-li K a g a n i yollamıştı. A-shih-na Ssu-mo İl K a g a n i n üvey amcası oluyordu. S o ğ d i u l a r a benzediği için şad olamamış sadece Chia-pİ Tegin unvanıyla kalmıştı. B u tegine Çin'de çok iyi muamele edilmiş, hatta İ m p a r a t o r u n yatağına kadar g ö t ü r ü l m ü ş t ü . Çin'de b u l u n d u ğ u sırada kendi sine Ho-shun prensliği unvanı tevcih e d i l d i ' . B u ay içerisinde P'ei Ghi, Gök-Türk lere elçi olarak g ö n d e r i l d i . Ch'i eyaleti askerî valisi Ghai Shao ', Tu-yang vadi sinde Gök-Türkleri m a ğ l u p ederken, dokuzuncu ayda Sui eyaletinde L i Ta-chü yendiği Gök-Türklerden üç tegini esir a l d ı * . Fakat, Gök-Türk orduları akabinde Kan eyaletine girdi * . Genellikle akın ve yağma karakteri taşıyan bu Gök-Türk h ü cumları s ü r e r k e n , T'ang h a n e d a n ı hakim o l d u ğ u t o p r a k l a r ı n d a kuvvetini iyice arU r m ı ş t ı . Bundan başka yeğeni T'u-li Şad a küsen ve Çin'e karşı uyguladığı baskı p o litikasını terketmeye başlayan İl Kağan, 625 yılının İlk ayında T'u-yü-hun'lar ile ti carî m ü n a s e b e t kurmak için imparator Kao-tsu'ya m ü r a c a a t e t t i . Ü ç ü n c ü ayda Gök-Türkler L u eyaletine saldıracakları haberini yaydılar. B u n u n ü z e r i n e C h i n bölgesi prensi mukavemete hazırlandı. Sonra Gök-Türkler saldırıdan vazgeç t i l e r . D ö r d ü n c ü ayda Liang eyaleti askerî garnizonuna baskı yaptılar. Hatta şehrin dış surların dahi aştılar. Askerî vali L i u C h ü n - c h i e , Gök-Türk h ü c u m l a r ı n ı ö n l e d i . Bundan sonra Gök-Türklerin hızla gelişen a k ı n l a r ı n d a n korunmak için Pekin böl gesinden Shih-ling'e kadar savunma hattı meydana getiren Kao-tsu, yine de İl Ka g a n i n L i n g eyaletine akın yapmasına engel olamadı. Büyük generallerden Chang Chin'i ordu k u m a n d a n ı tayin edip, Gök-Türkler ü z e r i n e g ö n d e r d i ' . Devletini sağlanüaştırıp, kuvvetinin a r t m a s ı n d a n sonra, T'ang imparatoru Kao-tsu, Gök-Türkleri aşağılamak için, bundan sonra mektup yerine ferman yazacağını devlet adamlarına ilân etti. Yedinci ay içinde İl Kağan, Hsiang eyaletine akın yapu. Kagam durdurmak isteyen T a i eyaleti baş k u m a n d a n ı ise Hsin-ch'eng'da Gök-Türkler tarafından mağ lubiyete uğratıldı. 4
4
455
451
7
4
8
459
m
41
4 5 4
4 5 5 4 5 6
T C T C 191, s. 5992, 5993. P'ei Clıi nin elciliği sadece T C T C 191,
,57
T
C
T
C
I
168
T
C
T
C
1 9 ] >a
Q
]
a y n ] y (
y
.
m y e r
r ; ]
.
)
^ T C r c 191, s. 5994. 4
s. 5934'dc mevcuttur:
HTS 215A Gök. böl, s. 6033.
*°-lTYK998,7a. 461 T C T C 191,5.5995.
İ
T
S ;
, erg'de b u l u n m a m a k t a d ı r .
T
r
s i
k
e
c
l
S
'
d e
y o t c u
,.
1
78
A H M E T TAŞ AĞIL
A n i h ü c u m silsilesine sekizinci ayda da devam eden İl Kağan, ö n c e Ping, sonra Lİng, arkasından L u , C h ' i n ve H a n eyaletlerini istilâ etti. Çin imparatoru, L i C h i n g ve Jen K u i gibi kumandanlarla savunma tedbirleri almaya çalıştı ise de yeniden yüz bin kişilik ordusuyla harekete geçen Gök-Türk ordusu, İl Kağan liderliğinde Shuo eyaletinde yağmalar yaptı'"' . B u olaydan az sonra T'aİ-ku mevkiinde Gök-Türk or dularıyla savaşan çinli kumandan Chang Chin, b ü t ü n ordusu yok edilmek suretiyle m a ğ l u p edildi. Fakat, k u m a n d a n ı n kendisi kaçmayı b a ş a r d ı . B u galibiyet esna sında Çin ordusu baş k u m a n d a n ı W e n Yen-po'yu esir alan Gök-Türkler, o n u n önemli bir mevkiide o l d u ğ u n u ö ğ r e n i n c e , kendisine Çin'in askerî vaziyeti hak kında sorular sordular; fakat, yeterli cevap alamadılar. Akabinde Ling-wu mevkii ve de Sui eyaleti İl Kağan tarafından işgal edilmiş, ancak, o sonradan Çin'e elçi gön dererek barış yapmak istediğini bildirip, istilâdan vazgeçmişti . Çok geniş bir alanı işgal eden İl K a g a n i n yaptığı yağmalarla hedefine ulaştığı anlaşılmaktadır. Çin'i tamamen fethetmenin kendi ülkesi menfaatine bir şey getirmeyeceğini d ü ş ü n e r e k geri çekilmişti. 2
4 M
164
İl K a g a n i n geri çekilişinden sonra dokuzuncu ay İçerisinde bazı Gök-Türk bey leri tek başlarına hareket ederek akınlarda bulunuyorlardı. Fakat, küçük çapta ya pılan bu h a r e k â u n çoğu çinliler tarafından durduruldu. Bagatur Şad, Ping eyale tinde bir şehir ele geçirmiş, ancak sonra m a ğ l u p edilmişti. You eyaleti civarındaki Gök-Türkler de yenilip, İki bin kişi esir d ü ş m ü ş t ü . Bununla birlikte Shan ve L i n g eyaletleri, onbirinci ayda da P'eng eyaleti bir kısım Gök-Türk kuvvetleri tarafından İstilâ e d i l d i . 463
Doğu Gök-Türk devletinin en kuvvetli çağlarını yaşadığı 615-626 yılları arasın daki d ö n e m i n son yılına girildiğinde yıllardan beri mutad olan Çin'e akm serisi de vam ediyordu. 627 yılının ikinci ayında Yüan eyaleti h ü c u m a martız k a l ı r k e n , ü ç ü n c ü ayda Liang eyaleti tecavüze uğradı. Daha sonra bu akınlar L i You-liang ta rafından ö n l e n d i . B u arada Gök-Türk ülkesinde bulunan W o Yang-yin adlı Çin el çisi elli adamıyla İl K a g a n i n otağına baskın yapıp, onu ö l d ü r m e k istemişti. Ancak z a m a n ı n d a bundan haberdar olan Gök-Türkler onu yakaladılar . 466
467
D ö r d ü n c ü ayda ö n c e Shuo, Yüan, C h i n g eyaletlerini geçiren İl Kağan, çinli kumandan L i C h i n g ile Hsia-shih m ı n t ı k a s ı n d a savaşu . Geri çekilen Gök-Türk ordusu, Batı H u i eyaletini istilâ e t t i . Beşinci ayda C h ' i n ve L a n eyaletleri, batı Gök-Türk askerî birlikleri tarafından işgal edildi ". Bir ay sonra Çin seddinin dı şındaki Sarı nehir havzasında bir kaç on bin süvariyle karargah kuran Gök-Türklerden Yü-she Şad, Wu-ch'eng kalesini kuşatu. Daha sonra Wei ve L u n g eyaletleri de Gök-Türk a k ı n l a r ı n a maruz k a l d ı . Yedinci ayda ise C h ' i n eyaletinde Chai Shao, m a ğ l u p ettiği Gök-Türklerden bir tegin ve binden fazla asker ö l d ü r m ü ş t ü . 4f,s
469
47
471
472
*
, !
T C T C 19, s. 5996. L i C h i n g bio., C T S 67, s. 2478-HTS 93, s. 3813-3814. Ayrıca bkz. T . Hayashi, aynı makale, s. 138. C T S 194A Gök. böl., s. 5157; H T S 215A, s. 6037; T C T C 191; 5597. T C T C 191, aynı yer.
4 6 3
m
4 K 5
466 T C T C 191, s. 5998; B u olaydan H T S ' d e ç o k az bahsedilmekte ise de CTS'de hiç bilgi yoktur. 4S7 T F Y K 9 8 5 , 2b; T C T C 191, s. 5999.Yıne bu bilgi CTS'de yoktur, H T S ' d e vardır. T C T C 191, s. 6000; C I S ile HTS'de yoktur. L i C h i n g bio., C T S 67, s. 2478. 4 6 8
4 6 9
,7û
T
C
T
C
| 9 1 ı
a y n ]
y e r
. HTS'de kısa şekilde bahsedilmişi ir.
4 . 1
T C T C 191, s. 6007.
4 . 2
T C T C 191, s. 6014, 6016; bu bilgi HTS'de var, ancak CTS'de yoktur.
79
GOK-TURKLER
Sekizinci ayda İl Kağan, T'u-lİ Kağan ile birlikte yüz binden fazla sayıda olan ordularıyla Kao-ling'i ele geçirmişler, Ching eyaletinde İse çinli kumandan Wei-ch'ih Ching-te'ya mağlup olmuşlardı. Hatla bu sırada A-shih-te Wu-mei-ch'o adlı erkin esir düşerken, binden fazla Gök-Türk askeri ö l d ü r ü l d ü . B u mağlubiyeder üzerine İl Kağan, k a r a r g â h ı n ı Wei Suyu k e n a r ı n d a kurdu. Chıh-shih-ssu-li adlı elçiyi Çin o r d u l a r ı n ı n hareketini ö ğ r e n m e k maksadıyla, T'ang i m p a r a t o r l u ğ u t a h t ı n a yeni çıkmış olan T'ai-tsung'a g ö n d e r d i Gök-Türk elçisi Çin sarayına v a r d ı ğ ı n d a kendi ülkesinin g ü c ü n ü övdü. Yenİ imparator, onun bu hareketine kızarak, Gök-Türkleri altın ve ipekli elbiseleri aldıkları halde Çin'e saldırıp anlaşmayı bozmakla suçladı. Arkasından elçiyi tutukladı. Bazı devlet a d a m l a r ı Gök-Türk elçisinin hapse atıl masının d o ğ r u o l m a d ı ğ ı n ı söyledilerse de imparator, o şekilde davranırsa GökTürklerin kendisinin onlardan k o r k t u ğ u n u d ü ş ü n ü r diyerek kabul etmedi. 178
474
Yeni imparator ö n c e kendisi altı veziri ile hızla Wei nehrinin k e n a r ı n a , kağa n ı n b u l u n d u ğ u mıntıkaya geldi. İki taraf karşı karşıya geldiklerinde T'ai-tsung, İl K a g a n i yine anlaşmayı bozmakla suçladı. B u arada kalabalık bir Çin ordusu bek lenmedik bir şekilde ince bir patikadan çıkıp, oraya gelmişti. İ m p a r a t o r , kağanla baş başa kalıp, konuşmaya devam ettiler. Çin imparatoru Gök-Türklerin kendi ül kesi içlerine fazla girdiklerini ve bu yüzden tedirgin oldukları kanaatinde idi. Neti cede İl Kağan ile T'ai-tsung anlaşma yaptılar A n l a ş m a n ı n belli başlı d ö r t ana mad desi vardı. Pien-ch'iao adlı k ö p r ü d e yapılan bu barışta, Çin imparatoru beyaz at kurban ederek and içti. Varılan kararlara göre: Gök-Türkler, cinlilere at sığır verir ken, karşılığında ipek, g ü m ü ş altın vesair malları alacaklardı; Gök-Türk ordusu geri çekildikten sonra her iki taraf bir birine saldırmayacaktı; çİnli esirler İade edile cekti; T'ang hanedanıyla Gök-Türkler yakın dostluk tesis edeceklerdi ". Gök-Türk ler askerî b a k ı m d a n Çin'e nazaran çok daha kuvvetli oldukları halde T'ang hane danıyla kendilerini eşit sayan bir anlaşma yapmışlardı. Ancak, Gök-Türk ordusunun dağınık durumu, Çin imparatorunun g ö z ü n d e n kaçmamışn. Çin'in göz kamaşurıcı m a l l a n hakikaten ileri gelen Gök-Türk beylerini etkilemiş, savaşma arzuları kaybolmuştu. İşte Çin imparatoru bu sebebten Gök-Türklerle eşit şartlarda an laşma yapma cüretini göstermiş ve başarmıştı. T'ang h a n e d a n ı n ı n ileri gelen devlet adamları dahi i m p a r a t o r l a r ı n ı n bu hareketlerinden endişe etmişlerdi. İ m p a r a t o r , ayrıca Gök-Türklerin altın ve ipekli kumaşları alınca geri çekileceklerini ve savaş maya ö n e m vermeyeceklerini biliyordu ''. İl Kağan bir ay sonra yani dokuzuncu ayda, T'ai-tsung'a ü ç bin at İle on bin koyun hediye ederek, anlaşmaya u y d u ğ u n u gösterdi. Bunları kabul etmeyen Çin imparatoru, GÖk-Türkler tarafından götürü len çinlilerüı iadesini istiyordu . 1
47
477
VII - D O Ğ U GÖK-TÜRK DEVLETİNİN ZAYIFİJVMASI Wei nehri k e n a r ı n d a n yapılan anlaşma sonrasında aruk D o ğ u Gök-Türk devle tinin T'ang h a n e d a n ı ü z e r i n d e siyasî ve askerî ü s t ü n l ü ğ ü n ü sona ermişti. T'ang 4 7 3
Wei-ch'ih Cheng-te b i o , C T S 68, s. 2499; T F Y K 985, 2b. İ T ¡ 9 7 , ]069c; C T S 194A Gök. b ö l , s. 5158; H T S 215A Gök. b ö l . s. 6033. B u konuda ayrıca bkz. T'ang Clı'i, "Wei N e h r i Barış A n l a ş m a s ı n a D a i r Araştırmalar," I . U . T a r i h Dergisi, 33, 1980/81, s. 226. B u a n l a ş m a ve teferruatının b u l u n d u ğ u yerler T C T C 191 aynı yer; T F Y K 991, 2a; H T S 2 1 5 A , aynı yer, T T . 197, 1070a. T C T C 192, s. 6021. 4 7 4
4 7 0
4 7 6
4 7 7
80
A l I M E T TAŞACIL
i m p a r a t o r l u ğ u g ü n d e n g ü n e kuvvetini artırıyor iken Doğu Gök-Türk devleti bun dan sonra hızla zayıflamaya başlıyordu. T'ai-tsung'un g ü c ü n ü n a r t m a s ı n a paralel olarak, muhalif cinli devlet adamları birer birer gidip ona teslim oluyorlardı. Bun lardan Yüan C h ü n - c h a n g , 627 yılının beşinci ayında T'ang h a n e d a n ı n a bağlandı. Buna sebep olarak da II K a g a n i n kötü idaresini gösterdi. Yakında yıkılacağını an lamıştı. İl Kağan onu arkasından takip etmiş ise de yakalayamamış askerleriyle hızla kaçmışa . 478
İl Kağan, 621 yılından beri en büyük d ü ş m a n ı Çin'e karşı zaferden zafere koş muştu. Çin t o p r a k l a r ı n d a kendinden evvel hiç bir Gök-Türk k a ğ a n ı n ı n gidemediği kadar ilerilere uzanan geniş çapta akınlar düzenlemişti. Ancak ülke içinde ise ida rede aynı başarıyı g ö s t e r e m e d i ; çok ö n e m l i bir makama getirdiği çinli Chao Teyen'in etkisinde kalmıştı. Çinliler n a z a r ı n d a bile namuslu ve temiz, d ü r ü s t olan Gök-Türk k a n u n l a r ı Ç i n ' d e n farklı i d i . İdarî kanunları ve kuralları Çin'in karmaşık k a n u n l a r ı n ı n y a n ı n d a daha sade ve Gök-Türk yaşayışına uygun i d i . İl K a g a n i n yüksek makama getirdiği çinli kendine g ö r e kanunlar İcad edip, eski adetierin ç o ğ u n u değiştirmişti. Dolayısıyla millet sıkıntılı bir hale geldi. İl K a g a n i n idaresine karşı memnuniyetsizlik d o ğ d u ve hızla arttı. K a g a n i n ikinci büyük hatası S o ğ d ( H u ) asıllılarla yakınlaşması İdi. Dolayısıyla kendi milletinden uzaklaşmış oluyordu. Aslında etkisinde kaldığı Sogd'lular, o n u l ü z u m s u z seferler yapmaya teşvik ve tahrik ediyorlardı. Bunlardan başka Doğu Gök-Türk ülkesi 627 yılında çok büyük bir tabiî felâket yaşadı. Son yıllarda kışları fazla kar yağdığı için hayvanların ç o ğ u telef o l m u ş t u . Uzun süredir yiyecek sıkınusı çekiliyordu. Dolayısıyla düşülen ekonomik sıkıntıdan İl Kağan ağır vergilerle çıkmak istedi. Bu milletini k a ğ a n d a n u z a k l a ş m a n bir başka sebep idi. Boyların çoğu baş kaldırmaya başladı. Doğu Gök-Türk ülkesinde yaşanan bu huzursuzluktan, Çin imparatoru barış anlaşması yapmış o l m a s ı n a r a ğ m e n faydalanmak istedi. Fırsatı k a ç ı r m a m a k için saldırı niyetinde idi. Konuyu devlet a d a m l a r ı n a müzakereye a ç ü ğ ı n d a , Ch'ang-sun Wu-chi adlı vezir bundan vazgeç d rd i . 1 7 9
Bau G ö k - T ü r k l e r d e n T'ung Yabgtı Kaganin zayıflaması üzerine Sir T a r d u ş i a r , I-shih-po Küçük K a g a n i n torunu İ-nan liderliğinde, yetmiş binden fazla aileden müteşekkil boy ile İl Kagan'a itaat e t m i ş t i " . İl K a g a n i n kötü idaresi s ü r ü n c e Uygur (Hui-ho), Bayırku ve Sir T a r d u ş i a r isyan ettiler. B u isyanlar neticesinde Gök-Türk ülkesinde iç savaş başladı. İl Kağan ağabeyinin oğlu Yü-ku Şad'a yüz bin süvariyle bu isyanları basurma görevi verdi. Fakat, bu şad Ma-lie (bugün Kansu'da) d a ğ ı n d a beş bin süvarilik Uygur kuvvetinin pususuna düştü. M a ğ l u p olan Yü-ku, T a n r ı dağ larına kaçarken, askerlerinin ç o ğ u Uygur i a r ı n eline geçip kuvve den meleri ne se bep oldu. B u esnada İl K a g a n i n d ö r t şadı Sir TarduşTar tarafından yenilmiş, kağan hiç bir karşı harekette b u l u n a m a m ı ş t ı . Daha bir yıl ö n c e s i n e kadar Çin'e çok kuv vetli ordularla h ü c u m eden, siyasi y ö n d e n en büyük güç olan Doğu Gök-Türk dev letinde artık kontrol elden çıkmış, tam bir kargaşa h ü k ü m sürüyordu. w
4 7 8
] İTS
Yüan C h ü n - c h a n g bio.. C T S 55, s. 2256-HTS ile CTS'de olmadığını söylüyor, bkz 78 n o l 56.
4 7 9
4 N n
92, î . 3805; T C T C 192,
s.
6035; C h a n g Jen-ı'ang
T C T C 192, s. 6037; C T S 1 9 4 A G ö k . böl-, s. 5158; H T S 215A Gök. b ö l , s. 6033. F T Y K . 9 6 4 , 1b; C T S 1 9 9 B T ö l e s b ö l . s. 5344.
GÖKTÜRKLER
81
627 yılının sonunda ağır bir kış daha Doğu Gök-Türklerini vurdu. Yağan kar dan ovalarda bile her taraf bir metre yüksekliğinde beyaz, ö r t ü ile kaplanmıştı. Za ten iç savaş nedeniyle tamamen dağılmış olan boyların hayvanlarının çoğu soğuk tan öldü. Açlık başlamıştı. Yanında kalan milletini toplayan îl Kağan, Shuo eyaleti nin yakınlarına geldi. B u arada Gök-Türk ülkesine giden Çin elçisi d ö n ü ş ü n d e im paratoruna verdiği raporda" Kuzey yabancılar i n d a kavimlerin kuvveti at ve koyun sayısına g ö r e öğrenilebilinir; şimdi Gök-Türkler de hayvanlar zayıf, halk İse açlık içinde bu devlederinin yıkılacağını gösteriyor; bana g ö r e üç sene içinde GÖk-Türk devleti yıkılacaktır" diye belirtti . Bu arada bazı çinli devlet adamları Gök-Türklere saldırı yapmayı i m p a r a t o r l a r ı n a tavsiye ediyorlardı. Ancak, o kabul etmedi. 628 b a h a r ı n d a İl Kağan'ın hakimiyetine isyan eden boylara Moğol kabileleri Ku-mo-hsi ve Hsi'Ier de katıldı. Kağan, onların isyanını bastırma vazifesini devletin doğu tara fını idare eden yeğeni T'u-li Kagan'a verdi. Ancak, Yü-ku ve diğer şadlar gibi o da asilere m a ğ l u p olarak auyla birlikte tek başına geri d ö n d ü . B u hadiseye çok kızan İl Kağan, T'u-lİ'yi on g ü n hapsettirdi ve kırbaçla dövdü. Neticede İl Kağan, T'u-li ile de arasını açmış bulunuyordu. İl K a ğ a n l a arası bozulan T'u-li, Çin imparatoruyla y a k ı n l a ş t ı . B u gelişmeleri yakından takip eden İ m p a r a t o r T'ai-tsung, T'u-li Kagani n kendisine Çin sarayına gelme teklifi y a p m a s ı n d a n m e m n u n oldu, T'u-li'den as ker isteyen ve alamayan İl Kağan, o n u n ü z e r i n e ordu sevk e t ü . Sıkışık durumda ka lan T'u-li Kağan, Ç i n ' d e n yardım istedi. Gök-Türk kağanı ile Wei nehri k e n a r ı n d a 626 yılının sekizinci ayında yaptığı anlaşmayı bozan T'ai-tsung, T'u-li'yc yardımı ka bul e t t i . Aynı sıralarda Ch'i-tan kavmi de Gök-Türklere isyan ederek, Çin'le müt tefik olmak için T'ang i m p a r a t o r l u ğ u n yanına gittiler. İl Kağan, Ch'i-taniarm geri verildiği takdirde muhaliflerden Liang Slıih-tou yu iade edeceğini bildirdi. O n u n elçisine T'ai-tsung, Liang Shih-tou'nun zaten teslim olmak niyetinde o l d u ğ u n u , C h ' i - t a n i a r ı n ise T ü r k olmadıklarını söyleyerek kabul etmedi. Daha sonra Liang Slıih-tou, çinliler tarafından kuşatıldı. Yardımına gelen Gök-Türkler, Shuo-fang ya k ı n ı n d a yenildiler. B u yenilginin sebebi çok kar olması sebebiyle Gök-Türklerin at ve koyunlarının ölmesi idi. 617 yılından beri Gök-Türk desteğiyle ayakta kalabilen Liang Shih-ıou, yardım gelmeyince sıkıntıya düştü. Neticede e m r İ n d e k i l e r ayak landı. Üvey kardeşi Liang Shih-tou'yu ö l d ü r ü p , T'ang imparatoruna teslim o l d u . 181
Mî
40
484
Ülkesi tamamen karışmış olmasına r a ğ m e n İl Kağan 628 yılının dokuzuncu ayında yine Çin sınırlarına akın yaptı. B u h ü c u m a karşı ö n l e m l e r alması tavsiye edi len Çin imparatoru, Gök-Türk devletinin uzun süre ayakta kalamayacağını, dolayı sıyla savunma tedbirleri a l m a n ı n Çin Seddi'ni tamir etmenin l ü z u m l u olmadığını düşünüyordu " . 4
5
Sir Tarduş'lar iyice kuvvetlenmiş ve diğer T ü r k boylan da onlara bağlanmaya başlamıştı. Neticede İ-nan, kağan seçildi. Bu sırada Çin imparatoru T'ai-tsung, Ch'iao Shih-wangi davul ve sancakla İ-nan'a g ö n d e r i p , Chen-chu Bilge (Pi-chia) Ka ğan unvanıyla s e l â m l a d ı . O l ü k e n ' d e oturmaya başlayan yeni k a ğ a n a P'u ku, (Bugu/Bugut) H s i , T o n r a (T'ung-lo), Ediz (A-tie), Bayırku, Uygur gibi boylar bağlandı. Toprakları d o ğ u d a Moğol Mo-ho'ların bölgesine kadar uzanıyor, banda W i
C h e n g Yûan-shou bio., C T S 62. s. 2380-HTS 100, *. 3937. T C T C 192. s. 6049.
4 s i
41(4
485
T C T C 192, s. 6050, L i a n g Sih-tou b i o , C T S 56, s. 2280-HTS 87, s. 3731; T C T C 192, s.6020. T
C
T
C
!9a, s. 6057; bu bilgi I ITS'cie mevcut olup CTS'de yoktur.
A H M E T TAŞACIL
82
m
Batı Gök-Türkleri, g ü n e y d e ise G o b i çölü sınır o l m u ş t u . Isüklâlini ilân ettikten sonra Sür Tarduş'ların Bilge K a g a n i kendi kardeşi T'ung Tegin'i Çin sarayına elçi olarak g ö n d e r d i . İ m p a r a t o r , onun elçisine değerli bir kılıç ve kırbaç sunarak" ül kesinde büyük suçluları bu kılıçla, küçük suçluları ise kırbaçla cezalandırmasını" söyledi. B u surede yeni tesis edilen küçük kağanlık Çin i m p a r a t o r l u ğ u n u n nüfu zuna girmiş oluyordu. 487
Hadiselerin bu şekilde ceryan etmesinden endişeye kapılan İl Kağan Çin ile dostluk kurmak istediğini bildirdi. Bunun y a n ı n d a bir çinli prensesle evlenmek ar zusunda idi. Fakat, T'ai-tsung, bu teklifi kabul etmek yerine k u m a n d a n l a r ı n d a n L i Ching ile Chang Kung-clıin'e Gök-Türklere h ü c u m etmelerini emretti . Bundan evvel Tai eyaleü valisi Chang Kung-chin imparator T'ai-tsung'a Doğu Gök-Türk dev letinin zayıflamasının sebeblerini ihtiva eden bir rapor hazırladı. Bu rapor Doğu Gök-Türk devletinin çok kısa zamanda kuvvetten nasıl d ü ş t ü ğ ü n ü göstermesi açı sından hayli enterasandır. 488
Birinci sebep İl Kagan'ın aşırı sert ve acımasız bir idare yürütmesi idi. Haksız yere kendisine bağlı ve d ü r ü s t olanları öldürüyor, İki yüzlü aldancı olanlarla yakınlaşıyordu. İkinci sebep başta Sir Tarduş'lar olmak üzere Töles diye a d l a n d ı r ı l a n hane dandan olmayan diğer T ü r k boylarının İsyanıdır. Ü ç ü n c ü sebep de T'u-li Kağan, T'o Şad ile Yü-ku Ş a d l a r ı n suçlanıp ülkeyi terketmek zorunda kalmaları idi. D ö r d ü n c ü sebep, bir kaç sene uzun kış o l m a s ı n d a n sonra bu sene (629) de so ğuklar çok erken basurmışn. Tarım ürünleri ınahvolduğu için hububat sıkıntısı baş göstermişti. Beşinci sebep olarak İl kağan kendi vatandaşlarından uzaklaşıp, Sogd'lulara daha fazla yakınlık g ö s t e r m e y e başlamıştı. Bir çok ö n e m l i görevleri onlara tevdi etmişti; bunlar aslında güvenilmez kişilerdi. Çin orduları ile karşılaşuklarmda sa vaşmayacaklar ve Çin imparatoruna avantaj sağlayacaklardı. Altıncısı da daha ö n c e kuzeye gitmiş Çinlilerin sayısının fazlalığı i d i . Btınlar dağlarda guruplar halinde yaşıyorlardı. Artık T'ang h a n e d a n ı n a destek vermek ni yetinde idiler. T'ang ordusu Çin Seddi'nin dışına ç ı k t ı ğ ı n d a çok rahat yardım edebilirlerdi. 489
VIII - D O Ğ U GÖK-TÜRK DEVLETİNİN YIKILMASI II Kagan'm idaresindeki D o ğ u Gök-Türk devletinde karşı çözülme hareketleri 629 s o n b a h a r ı n d a da hızla devam etti. Dokuz Gök-Türk erkini ü ç e r bin süvariyle 4 8 6
C T S 199B T ö l e s böl., s. 5344; T F Y K ; 964, l b ; T C T C 193, s. 6061, 6062J. Hamilton, "Toquz-oguz". J A . 1964, s. 54 vd.; M . M o r i . " O n ChMİ-fa (elleber) and c h i n ( İ r k i n ) of T i e - l e Tribes, Açla Asİalica, 9, 1965, s. 38^0; O n the Numerical Composition o f the Ancient Turkish tribal Confederations", Acta Orientalia, X X V , 1972,s. 277. 4 8 7
T C T C 193, s. 6065; CTS, H T S .
m
L i C h i n g b i o , C T S 67, s. 2479-HTS 93, s. Chang Kung-ehing b i o , C T S 68, s. 2507; 193, s. 6065¬
6066. 4 8 9
C h a n g Kung-chin bio., C T S 68, s. 2507; T C T C 193, s. 6065; ChangJen-t'ang H T S ile CTS'de o l madığı m söylemektedir, bkz. s. 96 not 339.
GÖKTÜRKLER
83
birlikte, Çin'e gidip imparatora teslim oldular. H e m e n bunun sonrasında Bayırku, P'u-ku, (Bugu/Bugut) Tonra ve K'u-mo-hsi'erin reisleri de imparatora bağlandı lar "". Yedinci ayda cereyan eden b u hadiselerden sonra o n birinci ayda küçük çapta Çin'e yapılan Gök-Tûrk akınları çinli kumandanlar t a r a f ı n d a n ö n l e n d i . L i n g ve Kan-su eyalederinde Gök-Türk orduları m a ğ l u p edilmişti. Aralık ayında da daha ö n c e T'ang imparatoruyla iyi m ü n a s e b e t l e r tesis etmiş olan T'u-li Kağan ile Yü-ku Şad, Çin'e gittiler . Artık devleti için en büyük tehlikeyi savuşturmuş olma n ı n rahatığı içindeki T'ang imparatoru T'ai-lsung, T'u-li K a g a n i n gelişinden ç o k memnun o l m u ş ve de eskiden babası Kao-tsu z a m a n ı n d a Çin milletinin T ü r k mille tinin hakimiyetini kabul etmek zorunda kaldığını, bunun için daima u t a n d ı ğ ı n ı , şimdi ise Gök-Türklerin kendisine tabî olmaya başladığını, bundan g u r u r l a n d ı ğ ı n ı belirtmişti* . 4
491
492
3
Il Kağan ülkesi çok karışuğından beri Çin'in kuzeyinde, bu ülkeye yakın bölge lerde oturmaya başlamıştı. B u arada L i Ching ile L i Shih-chih k u m a n d a s ı n d a k i Çin orduları îl Kagan'a saldırmak için fırsat kolluyorlardı ve devamlı hareket halinde idiler. L i C h i n g gece ani yürüyüş yapmış ve halâ D o ğ u Gök-Türk devletine bağlı Ting-hsiang şehrini ele g e ç i r m i ş t i . Kendi b u l u n d u ğ u b ö l g e n i n çok yakınına ka dar sokulan Çin ordusundan endişeye kapılan İl Kağan, ortağını G o b i Ç ö l ü ' n ü n girişine taşıdı. B u sırada o n u n en yakın a d a m ı K'ang-su ve son Sui imparatorunun eşi sabık imparatoriçe Hsİao, veliaht Yang Cheng-tao ile çinli kumandan L i Ching' in casuslar g ö n d e r m e s i ü z e r i n e gizlice kaçıp, T'ang sarayına g e l d i l e r . 630 yılının b a ş ı n d a cereyan eden b u hadiselerden sonra, İkinci ayda İl Kağan daha ağır bir mağlubiyete u ğ r a d ı . B u m a ğ l u b i y e t t e n sonra Kansu'nun kuzeyindeki T'ie Shan (Demir DağıJ'a kaçu. Burada Çin imparatoruna Chih-shih-ssu-li'yi elçi olarak gön derip, T'ang'a bağlanacağını bildirdi. Bunun ü z e r i n e T'ai-lsung, dış işlerinden so rumlu vezir T'ang Chien başkanlığında bir heyeti İl K a g a n i n b u l u n d u ğ u mevkiye g ö n d e r d i . Elçinin vazifesi İl Kagani sakinleştirmek i d i . B u arada L i Ching'e or dusuyla İl K a g a n i karşılama görevi verildi. B u generale g ö r e İl Kağan, Ç i n ' e itaat etmek konusunda t e r e d d ü t ediyor; odar yeşillenip adar beslendikten sonra kuzeye kaçmaya niye deniyordu. Eğer çölün kuzeyine kaçıp Dokuz Kabile (Dokuz Oğuzlar) sığınırsa o n u yakalamak imkansızdı. B u yüzden süvari kuvvetleriyle ona saldırıp, yakalamak istediler. L i C h i n g İ n ordusu Önden L i Shih-chi'nin ordusu arkadan yola çıktılar. Yın dağlarına yaklaştıklarından bin ç a d ı r d a n fazla Gök-Türk ailesini yaka layıp, yanlarına aldılar. B u arada çinli elçi T'ang Chien ve heyeti İl K a g a n i n yanına ulaşmış, kağan artık kendini rahat hissetmeye başlamıştı. Sisin basürdığı bir sırada ö n c ü Çin kuvvetleri Su Ting-fang idaresinde İl K a g a n i n yedi li (3.5 km) kadar ya k ı n m a v a r d ı . Tam bu esnada II Kağan, Çin ordusunun aniden yaklaştığını farkettİ ve hemen g ü n d e bin li koşabilen a t ı n a binerek kaçtı L i C h i n g ' i n ordusu ka r a r g â h a vardığında Gök-Türkler, tamamen dağılmışlardı. B u karışıklıktan faydala nan elçi T'ang C h i e n kaçmayı başardı. A n i b a s k ı n d a hazırlıksız yakalanan Gök494
495
4 9 6
491
4 9 0
T C T C 193, s. 6066.
4 9 1
Li Ching bio„ CTS 67, s, 2485-HTS 93, s. 3818. | g „067.
T
C
T
C
3
s
4 9 3
T C T C 193, s. 6067.
4 9 4
Li Ching b i c , CTS 67, s. 2479-HTS 93, s. 3814; T C T C 193, s. 6070.
^
T C T C 193. s.6071.
4 9 6
U Ching bio., CTS 6 7 , s. 2485-HTS 93, s. 3818.
4 9 7
T'ang Chien b i c , CTS 58, s. 2307-HTS 89, s. 3760; T C T C 193. 6072.
AHMET TASA&L
84
T ü r k askerlerinin on binden fazlası ö l d ü r ü l m ü ş t ü . 603 yılından beri Gök-Türk ül kesinde bulunan I-ch'eng H a t u n da ö l d ü r ü l e n l e r arasında i d i . O n u n oğlu T'ie-loshih esir olarak yakalandı. Diğer kabile liderlerinin hepsi teslim oldu. General L i Shih-ehi, elli binden fazla Gök-Türk esiriyle geri d ö n d ü . Yin D a ğ ı n d a n Gobi ç ö l ü n e kadar uzanan topraklar, T'ang i m p a r a t o r l u ğ u n a bağlanmıştı ' . 4 18
T'ang h a n e d a n ı n a b a ğ l a n a n Gök-Türk beylerinin sayısı fazlaca artmıştı. T'aitsung, bu Gök-Türk ileri gelenlerini çeşidi unvanlar tevcih etmek suretiyle yerleşti riyordu. Daha ö n c e Çin'e gelip, orada ikâmet eden olan A-shih-na Ssu-mo'ya H u a eyaleti askeri valiliği ve Sağ muhafızları ordusu generalliği rütbesi sunuldu. T'u-li Kağan, Pei-p'ing düklüğü prensi ve bin ailelik Umarın sahibi o l d u * . B u arada Çin'e bağlananlar imparatora T a n r ı (Gök) Kağan olmasını rica ettiler. O da kabul etti. Bundan sonra kuzey kabileleri ile ilgili fermanlarda T a n r ı Kağan u n v a n ı n ı kul lanmaya başladı ". B u arada Ssu-chie (İzgil)'ler kırk bin kişilik boylarıyla Çin'e gidip bağlandılar. Ch'i-min K a g a n i n üvey kardeşi olan Su-ni-shih'ye, Shih-pi Ka ğan, Işbara unvanını vermişti. Lİng eyaletinin kuzey, batısında elli aileden oluşan boyunu idare etmekte idi. T'u-li Kağan, Çin'e tabî olunca, İl Kağan, Işbara'yı kağan tayin etmişti. İşte baskından son anda kuntulan İl Kağan, Işbara'nm yanına sığındı. Aslında T ' u yü-hun'lara kaçmak hiyetİnde idi. Ancak bunu istemeyen Işbara onu Çin'e g ö t ü r m e k istiyordu. B u n u bir türlü içine sindiremeyen İl Kağan, bir gece bir kaç süvariyle kaçarak, bir vadiye saklanmış, daha sonra Işbara iarafmdan yakalan mıştı. Daha sonra çinlİ kumandan Chang Pao-hsiang, ordusu ile K a g a n i n bulun duğu yeri basU. Yakaladığı İl Kagani kendi ülkesi başkenti Ch'ang-an'a g ö n d e r d i . Mart ayı içerisinde İl Kağan, Ch'ang-an'a vasıl oldu. B u sırada Işbara da kendi idare ettiği boyuyla Çin'e b a ğ l a n m a k için Ch'ang-an'a gitti. S o n u ç t a G o b i Ç ö l ü ' n ü n gü neyi tamamen Çin'in hakimiyeti altına girdi. 4
50
501
502
Çin imparatoru, İl Kagani yıllardan beri T'ang h a n e d a n ı n a yaptıklarından do layı azarladı. Ancak Wei nehri k e n a r ı n d a yapılan anlaşmaya uyduğu ve bu tarihten sonra Çin'e saldırmadığı için idamdan affettiğini açıkladı " . Sonra T'ai-p'u bina sında (tahta çıkma vesair t ö r e n l e r i n yapıldığı bina) ikâmet etmesi emredildi. İl Ka ğan neşesiz, isteksiz ve durgundu. Ailesi ve diğer beraberindekiler ağıt yakarak ağ lıyorlar ve yas tutuyorlardı. B u n u n ü z e r i n e t o p r a k l a r ı n d a geyiğin bol o l d u ğ u Kuo eyaletine vali tayin edildi ise de kabul etmedi. Aslında imparator, bu şekilde o n u n tabiî karakterini kaybetmeyeceğini d ü ş ü n m ü ş t ü . Neticede Sol muhafızları generali tayin edilip, avlanması için arazi verildi. Yine de ü z ü n t ü s ü n d e n 634 yılının ilk ayında öldü. Kendi a d a m l a r ı n a defnettirildi. T'u-yü-hun asıllı o n u n eski veziri U l u Toygtın (Hu-lu Ta-kuan) ö l ü m ü ü z e r i n e ü z ü n t ü s ü n d e n boğazını keserek intihar etti ve onunla birlikte g ö m ü l d ü . İl K a g a n i n annesinin evliliği s o n r a s ı n d a Po-ch'ishih hatun ile T ' u - y ü - h u n l a r d a n Gök-Türklere gelmişti. Çİn İ m p a r a t o r u U l u Toygun'un bu hareketine hayran kaldı. Il Kagan'a ö l ü m ü n d e n sonra s u n u l m u ş olan unvanlardan ona da sunuldu . 0
3
504
* * T C T C 193, s.6073. 4 8 8
TFYK.964, Ib; H T S 2 1 5 A G ö k . böl., s. 6034; C T S 194A, s. 5159, T T 197 1070b-c.
5 0 1 1
T C T C 193, s. 6073.
5 0 1
Eki. M . Mor!" O l l The Chi-li-fa and Ssu-chin...", s. 39 vd.
5 0 2
C T S 194A, Gök-böl. s. 5159; H T S 215A Gök. böl., s. 6035; T C T C 193, s. 6074.
5 0 3
T C T C 193, s. 6075; C T S 194A Gök. böl., s. 5160; H T S 215A Gök. böl. 6036.
5 0 4
T T 197, 1070 b.
GÖKTÜRKLER
85
Doğu Gök-Türk devletinin yıkılmasından sonra boş kalan boyların çoğu Otüken'de kağanlığını s ü r d ü r e n Sir T a r d u ş i a r ı n yanına sığındılar. B i r kısmı ise Batı Gök-Türk ülkesine d o ğ r u (Batı Türkistan) yayıldı. Bununla birlikte yüz bin kişiden fazlası Çin'e sığınmıştı. B u n l a r ı n a k ı b e t i n i n ne olacağı konusu T'ang sarayında uzun tartışmalara yol açmıştır. Nihayetinde T'ai-tsung d o ğ u d a You eyaletinden ba tıda L i n g eyaletine kadar uzanan geniş bölgeye yerleştirilmelerini kabul etti. Buna g ö r e eskiden T'u-li'nin idare ettiği topraklar Shun, You, Ch'ang ve H u a olmak üzere d ö r d e ayrılacak ve her bölge için ayrı garnizon kumandanlıkları kurulacaktı. İl K a g a n i n toprakları İse altı ayrı garnizon kumandalıgına b ö l ü n e r e k , sonra kendi arasında d o ğ u d a k i üç garnizon Ting-hsiang, baudaki üç garnizon Yün-chung adıyla idare olunacaktı ' . !
m
I X - B A T I GÖK-TÜRK DEVLETİ Gök-Türk devleti 552 yılında k u r u l d u ğ u n d a B u m ı n Kağan, devletin ban tarafı nın idaresini kardeşi Istemi'ye vermişti. İstemi, yabgıı unvanıyla 576 yılına kadar devletin d o ğ u s u n a bağlı kalarak, baıı kanadını idare eni. B ü t ü n icraatı Ötüken'dekİ merkez adına olan Istemi'nin ö l ü m ü n d e n sonra yerine g e ç e n o ğ l u Tardıı da Önce d o ğ u d a k i büyük kağanlık merkezine bağlılığını s ü r d ü r d ü . 581 yılında Taspar Kagan'ın ö l ü m ü neticesinde başlayan taht mücadelesi merkezi otoriteyi zayıflattı. Bunun y a n ı n d a çinli casus elçi Ch'ang Sun-shcng'ın faaliyederİ de devletin g ü c ü n ü azaltmıştı. Üstelik çinli casus Gök-Türk h a n e d a n ı arasındaki iç çekişmeleri ihtiva eden raporları imparatoru Wen'a sunuyordu. İşbara'nın g ö z ü n e girmeyi başardığı için onunla sürekli avlara çıkmış; bu sayede Gök-Türk ülkesinin dağlarını vadilerini ve boylarının askerî vaziyetini öğrenmişti. Daha da kötüsü Gök-Türk devleti aley hine hanedan arasındaki iç çekişmeleri ö ğ r e n i p imparatora rapor ederek, entrika faaliyetleri yapmasını tavsiye etmesidir. İşte bunun sonucunda başlayan entrika si yaseti Gök-Türk devletinin ikiye ayrılmasına sebep olmuşlur. Taspar (T'a-po) K a g a n i n ölümüyle başlayan taht mücadelesini ve işbara'nın kağan oluşunu, devletin içindeki çekişmeleri yukarıda görmüştük™ '. Devletin için deki huzursuzlukların artmış olması Çin'e olan baskıları d u r d u r m a m ı ş t ı . 582 yı lında Işbara Kağan, C h o u hanedanıyla akraba o l d u ğ u n u , o n u n Sui'ler tarafından yıkılmasını kabullenemediğini ileri sürerek harekete geçmiş ve kendisine bağlı bü tün boyları g ü n e y e sefere davet etmişti. Tahta yeni çıkmış olan Sui imparatoru çok korkmuş, hemen Çin şeddini tamire başlamış, kuzey sınırlarda yığınaklar yapmıştı. K u m a n d a n l a r ı n d a n Yü Ch'ing-tse'yı Ping, Yın Shou'yu da You eyaletine mevzilendirmiş; bir kaç on bin askerle hazırlanmıştı™ . B u esnada devreye giren Ch'ang Sun-sheng, imparatoruna Gök-Tüliderle savaş yerine entrika faaliyeti y a p m a n ı n daha d o ğ r u olacağını tavsiye etti. Ch'ang Sun-sheng'a g ö r e Gök-Türk devletinde d ö r t ayn güç vardı. B u güçler Işbara, Tardu ( T i e n - c h ü e ) , A-po ve Ch'u-lo-hou l i derliklerinde c e p h e l e m u i ş olmalarına r a ğ m e n Çin'e karşı ortak hareket ediyor lardı™". Işbara dışında adı geçen ü ç liderden, o an için en faydalısı T a r d u ile irti bata g e ç m e k idi. Ç ü n k ü daha uzakta ve askerleri kuvvetli idi. Ö n c e onunla temasa 1
7
5 0 5
T C T C 193, s. 6075.
5 0 8
Bkz. y u k a r ı d a s. 54-63.
5 0 7
SS 51 Ch'ang Sun-sheng bio., s. 1330; SS 84 Gök. böl., s. 1865; T C T C 175, s. 5450.
m
' • SS 51 Ch'ang sun-sheng b i o , aynı yer; T C T C 175 aynı yer.
A H M E T TASAĞIL
86
geçildikten sonra A-po, Ch'u-lo-hoıı ve Moğol kabileleri Hsi'lerle m ü n a s e b e t ku rulmalı idi. Çok k o r k m u ş ve zor durumda olan Çin imparatoru Ch'ang Sun-sheng'ın bu raporundan çok m e m n u n oldu. Casus elçisini saraya çağırdı. O n u n ağzın dan bir daha raporunda belirttiklerini dinledi. Planı iyice ö ğ r e n d i k t e n sonra he men Yüan Huİ'i kurt başlı sancak ile o esnada Hami'de bulunan Tardu'nun yanına gizlice gönderdi "". Tardu'nun kurt başlı sancağı alması ile birlikte, İşbara İle bağlı lığı sona erdi. Zaten uzun süredir doğudaki merkeze karşı soğuk duran Tardu istik lalini İlân e t ü . Kurt başlı sancak Gök-Türklerde h ü k ü m d a r l ı ğ ı n a l â m e t l e r i n d e n bi ridir. Gök-Türk h ü k ü m d a r l a r ı n ı n otağlarının ö n ü n e kurt başlı sancak dikilirdi "'. Bu şekilde T a r d u bağımsız bir devlet olarak tanındığını anlamış oluyordu. O n u n g ö n d e r d i ğ i mukabil elçiye Çİn sarayında çok h ü r m e t edildi. Hatta o sırada sarayda bulunan Işbara'nın elçisinin o t u r d u ğ u yere göre ü s t ü n d e bir yere oturtularak Batı Gök-Türk devletine daha çok d e ğ e r verildiği g ö s t e r i l d i . Böylece Baü Gök-Türk devletinin prestij olarak daha üstün olduğu vurgulanmak istenmişti. Aslında Çin elçisi Yüan H u i , Tardu'nun nezdine ulaştığında, kendisine hiç itibar e d i l m e m i ş , ancak kurt başlı sancak sunulduktan sonra o l a ğ a n ü s t ü ilgi gösterilerek, çok iyi merasim y a p ı l m ı ş t ı . B u bir b a k ı m a Tardu'nun uzun s ü r e d e n beri böyle bir şey beklediğini ve bunun kendisi için çok önemli o l d u ğ u n u aklımıza getirmekledir. Sancak veya tuğ eski T ü r k devletlerinde çok önemli bir hakimiyet belgesi i d i . 5
5
511
512
5 l î
Bu olay hemen tesirini gösterdi. 582 yılında Işbara'nın liderliğinde gelişen bü yük Gök-Türk a k ı n ı n d a Tardu, Çin içlerine fazla ilerlemek istememiş ve askerlerini toplayarak geri d ö n m ü ş t ü . Bahsedilen askerî h a r e k â t D o ğ u ve Batı Gök-Türk kuvvetlerinin b ö l ü n m e s i n i n kesinleşmesinden ö n c e son birlikte seferleridir. Bun dan sonra devletin d o ğ u k a n a d ı n d a iç karışıklıklar artınca ve A-po hadiseleri dola yısıyla, Tardu ile işbara arasındaki u ç u r u m derinleşmiştir . 5 1 4
515
Bu tarihten sonra Tardu Kağan ın Sui i m p a r a t o r l u ğ u ile arasında iyi m û n a s e bederin geliştiğini söylemek m ü m k ü n d ü r . Tarihi teshil edilemeyen bir elçilik te atisi Batı Gök-Türk Çin ilişkilerinin samimî o l d u ğ u n u göstermektedir. 582 yılının hemen s o n r a s ı n d a Tardu'nun g ö n d e r d i ğ i elçinin şerefine Çin imparatoru Wu-te sarayında av eğlencesi tertip etmişti. B u sırada usta generallerinden Ts'ui P'eng'a ç a u d a bulunan bir güvercine nişan almasını emretti. Usta nişancı bu kumandan at tığı okla kuşu vurdu. Mükâfat olarak, imparatorundan on bin bakır para aldı. Tar du'nun elçisi bu vaziyeti g ö r ü n c e hayran olmuş, d ö n ü ş ü n d e k a ğ a n ı n a anlatmıştı. Ts'ui P'eng'ın nişancılığını merak eden Tardu, tekrar elçi g ö n d e r e r e k , imparator dan onu ülkesine yollamasını g ö r ü ş m e k istediğini bildirdi, imparator W e n da onun bu teklifinden dolayı ö v ü n m ü ş ve Batı Gök-Türk ülkesine göndermişti. Tardu Kağan, on kişilik bir nişancı ekibi hazırlayarak, Ts'ui P'eng'la vahşi b ö l g e l e r d e ava çıknlar. Havada u ç a n kuş topluluğuyla karşılaştıklarında Gök-Türk okçuları attık ları okları isabet etli rem e diler. Ancak Ts'ui P'eng attığı her oku isabet ettirdi; vur5 0 9
SS 51 C h ' a n g Sun-sheng b i o , s. 1331; T C T C 175 aynı yen SS Yüan H u i bio.'de bu bilgi b u l u n mamakladır. 5 1
" T F Y K 9 6 1 , 21a; T T 197, 1068b; CS G ö k . böl., s. 909.
5 1 1
T C T C 175, s. 5451.
5 I S
SS 51 C h ang Sun-sheng bio., aynı yer.
5 1 5
S 1 4
5 1 6
Bu konuda lafsilen bkz. Kafesoglu, s. 256; Donuk. s. 88. T C T C 1 7 5 , s. 5459. likz, y u k a r ı d a s. 51 vd.
GÖKTÜRKLER
87
duğu kuşların hepsi yere düşül. Tardu söz konusu çinli elçinin nişancılığına hayran olmuş ve yüz g ü n d e n fazla alıkoymuştu. Çin imparatoru ipekli k u m a ş l a r d a n hediye g ö n d e r e r e k , onun serbest bırakılmasını sağladı . Fazla büyük bir siyasî ö n e m e sa hip olmasına r a ğ m e n söz konusu elçilikten, Batı Gök-Türk-Sui ilişkilerinin son de rece samimî bir şekilde geliştiğini gösterdiğini söylemek m ü m k ü n d ü r . Diğer taraf tan Tardu'nun alıkoyduğu elçiyi ancak ipekli kumaşlar karşılığında geri g ö n d e r mesi, Çin ü z e r i n d e belirli bir yaptırım g ü c ü n e sahip o l d u ğ u n u belirtmekte ve de siyasî pozisyon olarak daha üstün olduğu neticesini çıkartmaktadır. 516
1 - Tardu'nun Batı Alemiyle Münasebetleri Batı Gök-Türk devleti d o ğ u d a n ayrılarak bağımsızlığını s ü r d ü r ü r k e n , kendisi nin batısında olan iki büyük devletle de mücadeleye devam ediyordu. Daha ö n c e Kerç (Bosforos) kalesinin zaptedilmesinin a r d ı n d a n (576), beş yıl sonra Bizans'ın elinde bulunan Kersonesos kalesi surları ö n ü n d e g ö r ü n m ü ş l e r d i . Bu sıralarda bir başka Gök-Türk ordusu Derbend'i kugata . 517
618
Ban Türkistan sahasında meskun Soğd'ların hemen b ü t ü n krallıkları Tardu' nun hakimiyetine girmişti. 591 yılında Kao-ch'angin d ö r t kalesi yıkılmış, b u r a n ı n h a l k ı n d a n iki bin kişi Çin'e sığınmişü. Geride kalan kralın e ş l e r i n d e n en büyüğü Batı Gök-Türk k a ğ a n ı n ı n kızı idi. Prens Po-ya, Kao-ch'ang kralı oldu. B u n u n üze rine Gök-Tüıkler, ondan kendi geleneklerine uygun olarak (leviratus), T ü r k asıllı üvey anne ile evlenmesini istediler. Po-ya ö n c e kabul etmek istemeyip, direndi ise de Gök-Türkler tarafından kuşatılınca karşı koyamadı ve üvey annesi ile evlendi ". Daha sonra Töles boylarına vassal olarak b a ğ l a n a n Po-ya'nın y a n ı n d a T ö l e s boyla r ı n d a n devlet a d a m ı sürekli önemli bir veziri olarak bulunurdu. Sogd'Iu tüccarlar buralardan geçtiklerinde Töles'lere vergi verirlerdi. Bir ara Kao-ch'ang kralı tama men k ü l t ü r ü n ü değiştirip, çinlileşmek istemiş; ancak T ö l e s l e r d e n k o r k t u ğ u için buna teşebbüs edememişti °. 51
52
Semerkand (K'ang-kuo) kralı da Tardu'nun kızıyla evlenmiş ve o n u n tabiyetine g i r m i ş t i . Su-lè (Kaşgar) ülkesi her yaz Bau Gök-Türklerine yetiştirdikleri ta rım ü r ü n l e r i n d e n ve zengin madenlerinden vergi s u n a r d ı . İ-ta ülkesine Bau GökTürkleri, Chie (Ch'i)-ch'iang isimli birini onları idare etmek için g ö n d e r d i l e r . 521
522
523
Soğd'lularla meskun bu bölgeler tamamen Batı Gök-Türk hakimiyetine girer ken, Sasanî'ler ü z e r i n e de h ü c u m l a r yapılmıştı. 588-589 yıllarında Gök-Türk ordu ları Baktriya ve Toharistan'ı işgal etmişler, Herat'a ulaşmışlardı. Bagdis civarı dahi GÖk-Türklerİn eline g e ç t i . B u sırada iran'da Sasanî i m p a r a t o r l u ğ u t a h t ı n d a A n u 521
5 1 6
B u hadise h a k k ı n d a k i bilgiler sadece SS 54 Ts'ui P e n g bio., s. 1369 1370 de kayıtlıdır. Liıı ve Chavannes'te bu hadiseden bahis yoktur. 5 1 7
Groussel, s. 97; Chavaıınes, s. 233-252.
5 1 6
E l M e s u d î , Mııruc'uz Zeheb, I, s. 132 ve Ibn ül-Esir, El-Kamil Fi't-Tarih, Kahire, 1 3 4 8 h , I , s. 277'den naklen Kaiesoglu, s. 103. Balı ü l k e l e r i n e giden yollar h a k k ı n d a ayrıca bkz. B . O g e l , "Goklürk Y a z ı ü a n n ı n Apurıınları ve Fu-lin Problemi", Belleten, 33, 1945, s. 70-78. 5 1 9
SS 83 Kao-ch'ang böl., s. 1847.
5 2 1
SS 83 Kao-ch'ang böl., s. 1848.
6 2 2
SS 83 K'ap-Ch'ang böl., aynı yer.
Buraya yakın T ô l e s boylan: Pu-lo-ehih, 1-shih, Su-po, VVu-huan, Ho-ku, Ye-shih, Nu-ho idi.
5 2 3
; , 2 4
SS 83 Su-lè böl., s. 1853. S S 8 3 l - l a böl., s. 1854.
BS
A H M E T TASAGIL
sirvan'ın, İstemi Yabgu'nun kızı F â k i m ' d e n d o ğ m a T ü r k z â d e lâkaplı H ü r m ü z hü k ü m s ü r ü y o r d u . F i z i k i g ö r ü n t ü olarak T ü r k l e r e b e n z e d i ğ i için T ü r k o ğ l u ( T ü r k z â d e ) , lâkabıyla m e ş h u r o l m u ş t u . H ü r m ü z ' ü n oğlu Hüsrev Perviz'in h ü kümdarlığı z a m a n ı n d a Batı Gök-Türk askerlerinin Sasanî'lerin iç m ü c a d e l e l e r i n e karıştığı g ö r ü l m e k t e d i r . Özellikle Perviz ile Behram Ç u p i n arasındaki savaşlarda büyük rol oynayan T ü r k askerleri, Behram Ç u p i n ' i n zafer kazanmasını sağlamış lardı. N e h r â v a n nehri k e n a r ı n d a k i çarpışmalarda Perviz'e karşı Behram Ç u p i n ' i n yanında yer almışlardı -"'. Aslında Anuşirvan z a m a n ı n d a , S asanı o r d u l a r ı , Yemen'i fethederken (520) kumandan Vahrîz'in idaresinde T ü r k askerleri bulunuyordu . Daha sonra Behram Ç u p i n , yine m a ğ l u p olmuş ve Tardu Kagan'a sığınmıştır. 655
5
527
Bu sıralarda Toharistan, Kunduz, Belh gibi ülkeler de Batı Gök-Türklerİ tara fından fethedilmiş, Tardu'nun oğlu bir tegin bu bölgeye idareci olarak gönderil m i ş t i . Aynı T a r d u , 598 yılında Bizans imparatoru M a u r İ a k u s ' a yazdığı bir mektupta kendisini yedi ırkın hakimi, yedi iklimin efendisi olarak nitelemiştir. 528
Batı aleminde gayet iyi başarılar elde eden Tardu, 599 yılından sonra Doğu Gök-Türk devletinin iç işlerine karışmış ve yukarıda g ö r d ü ğ ü m ü z gibi, Tou-lan'la işbirliği yapmış onun ö l ü m ü üzerine kendini Pu-chİa unvanıyla b ü t ü n Gök-Türklerİn kağanı ilân etmişti. Fakat, Tou-lan gibi o da Çin entrika ve hilelerinden kurtu lamadı. Töles boyları İsyanı neticesinde ordusu dağılınca, kendisi T'u-yû-hun'lara sığındı. Bundan sonra onun akıbeti h a k k ı n d a hiç bir malumata tesadüf edileme mektedir. Dolayısıyla Ü03 yılını onun sonu olarak kabul etmek uygun olur. Tardu' nun, Doğu Gök-Türk devleu içinde yaptığı mücadeleleri yukarıda anlattığımız İçin burada tekrar anlatmaya lüzum görmedik. 2 - Ch'u-lo Kağan, (Kül Tardu Şad ve Ta-nai Tegin) Tardu'nun ortadan kalkmasıyla boş kalan Batı Gök-Türk devleü tahtına o n u n oğullarından Tu-lu'nun oğlu olduğu anlaşılan C h i ı - l o i ı u n geçuğini m ü ş a h e d e edi yoruz . Aslında 587 yılında A-po, Baga Kağan tarafından yakalandıktan sonra, A l tay Dağlarının g ü n e y batısında bulunan ona bağlı boyların ileri gelenleri, Ymg-su Tegin'in o ğ l u n u Ni-li Kağan unvanı çinli prensesle evlenmiş ve Ta-man Tegin d o ğ m u ş t u . Ta-man Tegin'in d o ğ u m u n d a n sonra Ni-li Kağan öldü. B u n u n üzerine Hsiang-shih prenses, Ni-li'nin kardeşi P'o-shih Tegin ile evlendi. 600 yılında adı ge çen tegin ve çinli eşi Sui i m p a r a t o r l u ğ u merkezi Ch'ang-an'a giderek, Hung-lu-ssu t a p ı n a ğ ı n d a ikâmet etmeye başladılar. B u esnada Tardu, Suİ h a n e d a n ı n a karşı va ziyet aldığı için geri d ö n e m e m i ş l e r d i . 529
A-po, Işbara tarafından daha ilk yenilgiye uğratıldığında Tardu'nun yanına sı ğınmış, ondan destek g ö r m ü ş t ü . O n u n yakalanıp, ortadan k a l k m a s ı n d a n sonra dahi tcginleri Tardu'ya bağlı olarak varlıklarını s ü r d ü r d ü l e r . 593 yılı dolaylarında Sui h a n e d a n ı n a karşı muhalif bir teşkilât kuran Tou-lan K a g a n i n hatunu C h ' i c n -
Chavaıınes, s. 242 vd.i Grousset, aynı yer; Kafesoğlu, aynı yer, Şeşen, aynı makale, s. 11. 5 2 7
Z. V . T o g a n , U m u m î T ü r k Tarihine Giriş, İstanbul 1981, s, 72; Sa'alibî G u r u r M u l û k ül-acem (Farsça tere. Hidayet M a h m u d , Tahran, 1369 h.J'den naklen, Şesen, aynı yer. 5 2 8
Chavaunes, s. 245 vd.; Şesen, s. 12; Kafesoğlu, s. 103.
5 2 9
Ayrıca bkz. Ghavannes, 251; Grousset, s. 97.
89
GÖKTÜRKLER
chin prenses, Ni-li Kağan'la da işbirliği yapmıştı. Ni-li Kağan ve icraatı h a k k ı n d a kaynaklarda bundan başka malumat yoktur . 530
603 yılında Tardu'nun T'u-yü-hun'lara sığınmasıyla ortaya çıkan otorite boşlu ğ u n u N i - l i ' n i n oğlu Ta-man Tegin, Ch'u-lo Kağan unvanıyla doldurmaya çalıştı. Ch'u-lo Kağan, belirli bir mevkide devamlı oturmayarak, Ban Gök-Türk devletini idare ediyordu. İki küçük kağanlık ihdas etti. Biri Taşkent (Shih-kuo) ' i n kuzeyinde bulunuyordu ve b ü t ü n Soğd şehirlerini İdare etmek ü z e r e tesis edilmişti. İkincisi İse Kui-ts'u (Kuca)'nın kuzeyinde k u r u l m u ş ve Ying-p'o adını almıştı. Çok geniş bir sahayı elinde bulunduruyor o l m a s ı n a r a ğ m e n Ch'u-lo devletini iyi idare edemi yordu. B u yüzden boyların çoğu onun idaresine karşı ayaklandılar. S o n u ç t a Töles boyları tarafından ağır bir mağlubiyete u ğ r a t ı l d ı . Aslında ö n c e Töles boylarını m a ğ l u p eden Ch'u-lo Kağan, sonra o n l a r ı n mallarına ağır vergiler koymuştu. Daha sonra Sir T a r d u ş boyunun kendisine isyan e d e c e ğ i n d e n ş ü p h e l e n d i ve kabile reis lerinden bir kaç yüzünü toplayıp, hepsini ö l d ü r d ü . B ü t ü n bunlara dayanamayan Sir Tarduş'lar isyan ettiler. Sir Tarduş'ların reisi Ye-shih, Ch'u-lo'yu bozguna uğrat tıktan sonra kendini "Küçük Kağan" ilân etti. Diğer taraftan Ch'i-pi boyunun lideri Baga (mo-ho) Kağan oldu. Cesarette emsalsiz o l d u ğ u için halkın kalbini çok fazla kazanmışü. Arkasından, H a m i , Koço (Kao-ch'ang) ve Karaşar gibi şehir devletleri ona bağlandı . 531
532
Ch'u-lo ağır mağlubiyete uğradığı sırada Sui İ m p a r a t o r u Y a n g i n batı ülkeleri konusunda en büyük d a n ı ş m a n ı P'ei C h ü , Tun-huang'da bulunuyordu. Ch'u-lo'nun ülkesinin karışıklığa s ü r ü k l e n d i ğ i n i duydu. Ayrıca o n u n annesinin Çin asıllı o l d u ğ u n u da ö ğ r e n m i ş t i . P'ei C h ü ' n ü n tavsiyesi ü z e r i n e Çin imparatoru Ts'ui Chün-su'yu elçi olarak, Ch'u-lo'nun y a n ı n a g ö n d e r d i . Elçi o n u n merkezine vardı ğ ı n d a Ch'u-lo, imparatorun mektubunu almak için ayağa kalkmak istemedi. B u n u n ü z e r i n e elçi Ts'uei Chün-su" Gök-Türklerin aslında bi ülke o l d u ğ u n u , sonradan kendi a r a l a r ı n d a n anlaşmazlığa d ü ş ü p , ikiye ayrıldıklarını, on seneden beri savaşnkları halde birbirlerini yıkamadıklarını, bunun y a n ı n d a D o ğ u Gök-Türk ülkesi h ü k ü m d a r ı Ch'i-min'in yavaş yavaş Batı Gök-Türk ülkesini hakimiyetine almaya baş ladığını, Çh't-min'İn Çİn desteği sayesinde D o ğ u Gök-Türk t a h t ı n d a o t u r d u ğ u n u , Ch'u-lo'nun annesinin aslen çinli olup şu anda Ç i n ' d e b u l u n d u ğ u n u , Ch'u-lo'nun itaat etmemesi halinde öldürüleceğini" söyledi. B u haber ü z e r i n e aniden sarsılan Ch'u-lo büyük bir ü z ü n t ü y e kapıldı ve eğilerek Çin imparatorunun mektubunu aldı. Elçi "Doğu Gök-Türk ülkesinin kuvvetlenmesinin asıl sebebinin, Ch'i-min'in Çin'e itaatinden m e m n u n kalan Çin imparatoru Yang'ın desteği o l d u ğ u n u , şimdi Ch'u-lo'nun, Sui'in d ü ş m a n ı T'u-yü-hun'lara h ü c u m etmesi halinde Çin ile dost olacağım" belirtti. Ch'i-min oğlu Bagatur Şad'ın annesinin aslen T'u-yü-hun'lu ol ması sebebiyle, onlara karşı savaşmak istemiyordu. Neticede Ch'u-lo, Çin elçisinin teklifini kabul ettiği gibi, onunla beraber kan terleyen atlardan Çin imparatoruna hediye g ö n d e r d i . 611 yılında T'u-yü-hun'lar üzerine sefere hazırlanan Çin İ m p a r a t o r u , Wei Çin e'yi Ch'tı-lo'ya elçi olarak g ö n d e r i p , Ta-tou-pa vadisinde kendi ordusuyla birleşmeS 3
° SS 84 B a n Gök. b ö l , s. 1876; PS 99 Balı Gök. böl. s. 3302; T T 199, 1077a; T F Y K 9 5 8 , 23b; T C T C 180, s. 5622. Ayrıca bk2. Lıu t-t'ang "Sui Shu H s i T ' u - c h ü e G h ü a n K'ao-chu", Pien-cheng, 14, 1983, s. 153. s : i l
532
T T 199 aynı yer; T F Y K 958 aynı yer; PS 99 Batı Gök. b ö l , aynı yer; SS 84 Batı Gök. b ö l , aynı yer; T
C
T
C
ıso,
s
. 5Q22; SS 84 Töles b ö l , s. 1880; PS Töles b ö l , s. 3303.
90
A H M E T TA5AĞIL
sini istedi. Ch'u-lo'nun kendisi bunu kabul etmek arzusunda i d i İse de devlet adamları razı olmadı. Bunun ü z e r i n e Ch'u-lo gelemeyeceğini açıkladı. İ m p a r a t o r çok kızdı ve yeni müttefik arama yoluna gitti. Tardu'nun torunu (Tou-lİu, Tu-lu'nun oğlu) olan She-kui, şadlık rütbesiyle batı tarafını idare ediyordu. Ch'u-lo'nun kuvvetten düşmesi ü z e r i n e kağanlığını ilân etmiş, batı taraflarında geniş bir böl genin hakimiyetini elinde bulunduruyordu. Çin'e elçi g ö n d e r e r e k , Sui imparator luğu ile evlilik ittifakı kurmak istemişti. İlk ö n c e She-kui'in teklifini dikkate almayan Çinliler, Ch'u-lo anlaşmayı bo zunca, P'ei C h ü ' n ü n tavsiyesiyle She-kui'in elçileri ile g ö r ü ş m e yaptılar. P'ei Chü'n ü n imparatora açıkladığı raporun esasını Batı Gök-Türk ülkesini ikiye b ö l m e k teşkil ediyordu. Ch'u-lo ve She-kui ayrı ayrı kağan olarak selâmlanacaklar, ikiye ay rılınca güçleri b ö l ü n e c e k ve azalacak sonra Çin'e bağlanacaklardı. She-kui'in elçi sine Ch'u-lo'nun d a v r a n ı ş ı n d a n bahsedildikten sonra She-kui'in askerlerini hare kele geçirip, Ch'u-lo'yu yendiği takdirde evliliğin gerçekleşebileceği belirtildi. Sui imparatoru kendi eliyle bir demet beyaz bambu oku She-kui'e sunulmak üzere elçisine verdi; "bu işin acele hallolması gerekdgini, elçinin vazifesinin ince ok gibi nazik o l d u ğ u n u " söyledi. She-kui'in yanına d ö n m e k üzere Çin başkentinden ayrılan elçinin yolu Ch'u-lo' nun ülkesinden geçiyordu. Yakalanıp Ch'u-lo'nun karşısına çıkarıldıklarında bam buları sevdiğinden dolayı elçileri alıkoyacaktı. Ancak, elçi hileli k o n u ş a r a k , o n u kandırıp oradan kurtuldular ve kendi ülkelerine vardılar. Çin imparatorundan me sajı alır almaz Ch'u-lo'ya sürpriz bir saldırı yapan She-kuİ, o n u ağır bir yenilgiye uğ ram. Ansızın u m m a d ı ğ ı bir h ü c u m a uğrayan Ch'u-lo karısı ve çocuklarını bırakıp, bir kaç b i n süvariyle doğuya kaçacaktı. Fakat, ö n ü kesildiği için Koço (Kao-ch'angj'da bulunan Shih-lo-man d a ğ ı n d a saklandı. Koço kralı Ch'ü-po-ya, derhal du rumu Çin imparatoruna rapor etti. Bütün bunlara r a ğ m e n imparator yine de Ch'ulo'yu canlı ele geçirmek istiyordu. Kuvveti dağıldığı için artık Çin'e hizmet edebi lirdi. P'ei Chü'yü, Ch'u-lo'nun annesi Hsiang-shİh ile onun yanına g ö n d e r d i . Gön derilenler Yü-men-kuan-chin'deki Ch'ang-ch'eng'a vardıklarında, P'ei C h ü bir kaç adamla Ch'u-lo'nun b u l u n d u ğ u yere yollandı. Annesi, o n u n b u l u n d u ğ u yere ulaş tığında Ch'u-lo'yu Çin'e gitmeye ikna etti . 555
Neticede 612 yılının b a ş ı n d a Çin sarayına gelen Ch'u-lo'ya, imparator Yang, çok nazik davrandı. Merasim yapıldı ve şerefine eğlence tertip edildi. Ch'u-lo yer lere kapanmak suretiyle Çin imparatoruna teşekkür etti. Yeryüzünde ender bulu nan yiyeceklerden ve güzel sesli şarkıcılardan hazırlanmıştı. Renkli işlenmiş ipek lerden ve bambulardan yerlere yayıldı. Ch'u-lo'nun gözü kulağı kamaşıp mest ol muştu. Bundan iki ay sonra Ch'u-lo ile Çin'e gitmiş olan halk imparator tarafından üçe b ö l ü n d ü . O n binden fazla savaşamayacak durumda olanlar ayrılarak, Hui-ning' de Ch'u-lo'nun kardeşi Kül Tardu Şad'ın idaresinde ikâmete memur edildi. Ta-nai Tegin'in idaresine bir başka gurup verilip Lu-p'İng'de oturtuldu. Ch'u-lo'nun ken disine beş yüz süvariyle imparatorun teftiş konvoyunu takip etmesi emredildi . 551
5 3 3
T C T C 181, s. 5636; T T 199, 1077b; TFVK 990, 18a, b; SS 84 Balı G ö k . böl., s.1877-1878; PS 99 Batı Gök. böl., s. 3303. 5 3 4
TT 199, 1077a'da Yıng-sııo olarak kaydedilmiştir.
91
GÖKTÜRKLER
613 yılında Kore'lilere karşı başarısından dolayı Ho-sa-na Kağan unvanı verilen Ch'u-lo, Lung-you ve Hui-ning'deki isyanları bastırmaya çalışırken kardeşi Kül Tardu Şad, T'u-yü-hun'lara saldırdı. B o l miktarda mal ele geçirdi ve b u n l a r ı impa ratora sundu . 535
Ho-sa-na Ch'u-lo K a ğ a n ı n , Çin'de özellikle Korelilere kazandığı askeri başarı lardan dolayı prestiji artarken Sui h a n e d a n ı çıkan isyanlar sonucunda zor durumda kaldı. Kısa süre içerisinde yıkıldı. Çıkan karışıklıklardan bir çok çinli prens ve dev let adamı faydalanarak, kendi imparatorluklarını ilân etti. Ch'u-lo'nun kardeşi Kül Tardu Şad, hayvanlarını otlattığı Hui-ning'de "Kül Kağan" unvanıyla istiklâlini İlân etti. Chiang-tou bölgesi karışıklığa d ü ş t ü ğ ü n d e asillerden Yü-wen Hua-chi ile birlik olmaya çalıştı ''. Ancak, o n u n mağlubiyeti ü z e r i n e " , başkent Ch'ang-an'a gelip, yeni kurulan T'ang h a n e d a n ı n ı n imparatoruna itaat etti. B u hareketinden dolayı kendisine Kui-i Wang {Dönen gönüllü Prens) unvanı tevcih edildi. B u arada impa ratora s u n d u ğ u inciler" "için prensin sadakatinin ö n e m l i olduğu, incilerin ö n e m l i olmadığı" gerekçesiyle kabul edilmedi. 53
5
Doğu Gök-Türk devleti kağanı Shih-pi, Ch'u-lo'nun varlığını devam ettirmesini istemiyordu. Tahta çıkması için y a r d ı m d a b u l u n d u ğ u , sonra her türlü baskı altına aldığı T'ang imparatoru Kao-tsu'ya elçi g ö n d e r e r e k , Ch'u-lo'nun ö l d ü r ü l m e s i n i is tediğini bildirdi. Çin imparatoru ö n c e kabul etmek istemedi ise de b ü t ü n vezirle rin" şimdi e ğ e r kabul edilmezse bir kişi hayatta kalır, bir devlet kaybedilir, sonra Çin için büyük problem olurlar" diyerek onu ikna ettiler. İ m p a r a t o r o n u n ölü m ü n ü bir süre daha erteledi ise de çaresiz kaldı. Neticede Ho-sa-na Ch'u-lo, sarayın iç kısımlarına g ö t ü r ü l e r e k burada şerefine içki eğlencesi tertip edildi. B u sırada Shih-pi Kagan'ın elçisine teslim edildi. Elçi de onu ö l d ü r d ü . Hui-ning'de ikâmet eden ve kendim Kül Kağan ilân etmiş olan Kül Tardu Şad'a T'ang h a n e d a n ı , T'u-wu-kou-pa unvanını sundu ve aşırı h ü r m e t gösterdi (618). Buna r a ğ m e n varlığını fazla devam ettiremeyen Kül Kağan, çinli asî kumandanlar tarafından ortadan kaldırıldı. Ch'u-lo ile beraber Çin'e gelen diğer Batı Gök-Türk devlet a d a m ı Ta-nai Tegin, Sui h a n e d a n ı hesabına Kore savaşlarında büyük başarılar kazanmış ve yüksek Çin unvanlarıyla ödüllendirilmişti. Sonra kendisine bağlı boyu ile Lu-kung mevkiinde b ö l ü n e r e k i k â m e t ettirildi. T'ang h a n e d a n ı n ı n kurucusu ihtilale başladığında as kerleriyle ona katıldı. Suİ generali Sang Ming-ho, Ym-ma-ch'üan m ı n t ı k a s ı n d a , T'ang h a n e d a n ı n ı n asî ordusuna büyük bir h ü c u m yapu. T'ang ordusunun büyük bir kısmı kaçarak dağıldı. Sadece Gök-Türk Ta-nai Tegİn bir kaç yüz süvariyle Sui generalinin karşısına çıku. Hazırlıksız yakalanan Sui ordusu ağır bir mağlubiyete uğratıldı. Ta-nai Tegin'in bu başarısı sayesinde dağılmış vaziyetteki T'ang isyan or dusu yeniden kendini toparlayabildi. B u vesileyle Çin tarihinin her y ö n d e n en par lak devleti sayılan T'ang i m p a r a t o r l u ğ u daha kurulurken yıkılmaktan kurtuldu. İ m p a r a t o r l u k tesis edildikten sonra savaşlaıdaki b a ş a r ı s ı n d a n dolayı beş bin top ipek sunuldu. Ayrıca kendisine Shih-shih soyadı tevcih edildi. Bundan sonra yine 618 yılında T'ai-tsung ile üç asî liderinin o r d u l a r ı n ı arka arkaya yendiler. Bunların hepsinde olağanüstü başarıları vardı. Kendisine saray kızlarından ü ç tane ve işlen5 3 5
5 M
SS 84 Tôles böl., s. 1880; T C T C 180, s. 5623.
T C T C 1 8 1 , s . 5658.
5 3 7
T C T C 182, s. 5695; H T S 215B Batı Gök. böl., s. 6056.
\<-2
A H M E T TAŞAGTL
miş güzel ipeklerden on bin cop sunulmak sureciyle ödüllendirildi. 629 yılında sağ muhafızları generali, sonra Feng eyaled askerî valilik müfettişi oldu. Tou-kuo dük lüğü tevcih edildiğinde üç bin ailelik bir timara da sahip olmuştu. 638 yılında ölü m ü n d e n sonra dahi unvanlar verilmeye devam etmiş, "Fu-kuo (devlete yardım eden) generalliği s u n u l m u ş t u . 538
3 - B a n Gök-Türk Devletinin Yeniden Kuvvetlenmesi ve Yıkılışı (She-ltui ve T'ung Yabgu) Ch'u-lo Kagan'ın 611 yılında Çin'e gidip, Sui imparatoru Yang'a bağlanmasıyla, Batı G ö k - T ü r k l e r i n d e hakimiyet yine Tardu'nun t o r u n l a r ı n d a n She-kui'e geçti. Tardu'nun lorunu Na-tou-lu'nun oğlu olan She-kui , kısa zamanda dağınık boy ları bir araya loplamışn. Zaten başsız kalan milletin kendisi onu seçti* . Başkentini Kuca'nm kuzeyindeki San-mİ-shan'da kurdu. Eskiden o l d u ğ u gibi d o ğ u d a Altay dağları, Doğu Gök-Türkleri ile sınır olmuştu. T u n - h u a n g i n batısındaki Yeşim Ka pısı Geçidi denilen mevkinin dışındaki, yani b ü t ü n Doğu Türkistan onun idaresine girdi. Banda ise Hazar denizi ulaşuğı son nokta olmuştu. SM
40
Doğu Gök-Türk devletine tamamen d ü ş m a n c a bir tavır aldığı g ö r ü l e n She-kui çok g e ç m e d e n öldü. Maalesef o ve d ö n e m i h a k k ı n d a fazla bilgi b u l u n m a m a k t a d ı r . Ö l ü m ü n d e n sonra yerine geçen k ü ç ü k kardeşi T'ung Yabgu kağan oldu. Cesur, zeki taktikçi bir şahsiyete sahipli. Özellikle savaşta m ü k e m m e l olan T ' u n g Yabgu Kagan'ın ilk işi kuzey bölgelerde yaşayan b ü t ü n Töles boylarını kendine bağlamak oldu. Po-ssu (Iran)'a karşı büyük bir rakip olarak ortaya çıkmıştı. Güneyde Kaşmir'e kadar her tarafı kendi idaresine aldı. Başkentini Kuca'nın kuzeyindeki San-mishan'dan T a ş k e n t ' i n kuzeyindeki Bin-pınar ( C h ' i e n - c h ' ü a n ) 'e nakletti. B u n d a n sonra Bau T ü r k i s t a n ' d a meskun b ü t ü n Sogd devletçiklerinin hepsini teker teker itaati altına aldı. Bir ikeber ile onları yönetirken, ludun ile vergilerini topluyordu. Dolayısıyla Çin'e giden vergilerin zenginliği artık kalmamıştı. 620 yılında Çin'e ba lık yumurtası sunmak için elçi g ö n d e r d i . 622 yılında Doğu Gök-Türkleri İl Kağan idaresinde T'ang i m p a r a t o r l u ğ u n u büyük bir baskı altına almıştı. Ayrı sıralarda kış mevsiminde kuvvetli bir ordu İle T'ung Yabgu, İl Kagan'a h ü c u m edecekti. Çok korkan İl Kağan, elçi g ö n d e r i p , onunla barış yaptı. Daha sonra Çin'e elçi g ö n d e r e n T'ung Yabgu evlilik yoluyla itti fak yapmak istedi . 541
İ m p a r a t o r Kao-tsu, ö n c e Batı Gök-Türkleı inin kendilerinden çok uzak oldu ğ u n u , acil bir durumda hiç bir faydası olamayacağını d ü ş ü n e r e k , bu ittifakı redde decekti. Vezirlerden Feng Te-i, İl Kagan'ı yenmek için mutlaka uzak ile işbirliği ge rektiği, sonra Çin kuvvetlendiği zaman, onları kolayca tesiri alıma alabileceğini" söyleyerek, imparatorunu ikna etmeyi başardı. Bunun ü z e r i n e Tao L i elçi olarak, T'ung Yabgu Kagan'ın yanına gönderildi. İl Kağan bu sıralarda sürekli Çin'e saldır dığı için Bau Gök-Türkleri yolu Ukalıydı. Bu sebeplen evlilik gerçekleşemedi. Arka sından 627 yılında erkin Chen-shu-t'ung, Çin elçisi Tao L i ile birlikte T'ung Yabgu'nun elçisi sıfatıyla T'ang sarayına geldi. O n bin alun kemer, altından tel eşyalar ve 5 3 8
C T S 191A Batı G ö k . böl., s. 5180ı T T 199, 1077h.
5 3 9
H T S 215B Batı Gök. böl., s. 6056.
5 4 0
Sadece TT 199,1077b.
5 4 1
C T S 194 B B a n G ö k . böl., s. 5181; H T S 215B Balı G ö k . b ö l , s. 6057; Ayrıca bkz. L i u t-t'ang, " H s i n T a n g S h u T ' u - c h û e K ' a o - c h u " , Hieıı-cheng, 14, 1983, s. 177.
GÖK-TÜRKLER
93
bin baş atı hediye olarak sundu. Ülkesi o kadar kuvvetli olmasına r a ğ m e n Karluk boylarının çoğu isyan etti -'. Çin'e devamlı taarruzlar yapan İl Kağan, T'ung Yabgui ı u n Çin ile yakınlaşmasını istemiyordu. Ona elçi g ö n d e r e r e k , T'ang h a n e d a n ı n ı n kızıyla evlendiği takdirde gelinin kendi topraklarından geçeceğini, o zaman yakala yacağını" söyleyerek tehdit etti. T'utıg Yabgu, bundan dolayı e n d i ş e l e n d i ve evlilik işi kesin olarak bitti. 54
Ülkesinde huzursuzluklar gittikçe artan T'ung Yabgu 630 yılında, amcası Bagatur tarafından ö l d ü r ü l m e k suretiyle ortadan kaldırıldı. Kendisini Bagatur H o u cb'u-li-pi Kağan ilân etti. T'ung Yabgu'nun ö l ü m ü n e çok üzülen Çin imparatoru Tai-tsung, o n u n cenaze t ö r e n i n d e yakılmak ü z e r e mücevherli ipek elbiseler yol ladı. Bundan sonra tamamen karışıklıklar içine s ü r ü k l e n e n Batı Gök-Türk ülkesi kendini top arl ayam adı. Hanedandan oldukları anlaşılan beyler kendi bölgelerinde T'ang h a n e d a n ı n a bağlı halde varlıklarını s ü r d ü r d ü l e r . T'ung Yabgu, batı alemiyle de münasebetlerini, üstün bir durumda devam et tirmişti. 619 yılında Batı Gök-Türk o r d u l a r ı , o n u n k u m a n d a s ı n d a Sasanî'leri mağ lup ederek, Rey ve İsfahan şehirlerini ele g e ç i r d i " . Bu arada Şad unvanını taşıyan o ğ l u n u Bab-as-sulu taraflarına g ö n d e r d i . 62 3 yılında Bizans İ m p a r a t o r u Heraklius ile Hazar'lar ve Batı Gök-Türkleri, Sasanî o r d u l a r ı n ı bir ağır hezimete daha uğrattılar. Gök-Türklerin Sasanî h ü k ü m d a r ı Hüsrev Perviz'i yenmesi İslâm dünyasına büyük tesir yapmıştır. Neticede zayıflayan Sasanî i m p a r a t o r l u ğ u İslâm kuwederince kolayca yıkılmıştır . 5
5 4 4
445
Ünlü Budist rahibi Hsüan-tsang 629 sonu, 630 başlarında T'ung Yabgu'yu ziyaret etmiştir. T o k m a k t a k i o t a ğ ı n d a rahibi çok iyi karşılayan T ' u n g Yabgu, 626 yılında da H i n t l i rahip Prebhakaramİtra'yı da kabul etmişti. O n u n , Hsüan-tsarıg'ı kabulü dolayısıyla, bu rahibin bize Gök-Türk hayaU h a k k ı n d a çok zengin tavsirlerin kalma sına sebep olmuştur. T'ung Yabgu, Kuzey Afganislan'daki Kunduz bölgesini oğlu Tardu Şad vasıtasıyla idare ediyordu '' '. 7
41
Bkz yukarıda not 538 vc de 541; ayrıca Chavannes, s. 340; Kafesoğlu, T ü r k Millî Kültürü, s. 104, 105; H . Salman, " V U ve XI A.sıdar Arasında Ö n e m l i T ü r k Boylarından Kartuklar ve Karilik Devleti, T ü r k Dünyası Araştırmaları Dergisi, 15, 1981, s. 170. 5 4 5
5 1 4
M . Gringııasclıi, s. 238. Grignaschi, s. 241; T o g a ı ı , s. 73; Sesen, s. 13. Tcgyn^ j,ynı yer: Kafesoğlu. aynı yer.
5 4 6
Chavannes, s. 24-25, 52-53; Groussct, s. 105; Ligeti, s. 87-90; N . T o g a n , " I l ü e ı ı - c a n g ' a g ö r e Pey gamberin ç a ğ ı n d a Orta Asya" islâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, IV, 1-2, 1964, s. 21-64. St. Julien,. Mé moires Sur les C o n t r é e s Occidentales par lliocn-Tsang, Paris 1863; S. Real, T i ı e Life o f Hioen-Tsiang, L o n d o n 1911.
II. KISIM METİNLER 1 - T'UNG-TÎEN B Ö L Ü M 197 Gök-Türkler 1067/İC 54
1
Gök-Türkler ö n c e d e n P'ing-liang (şimdi P'ing-liang ' C h ü n ) muhtelif H u larmdan idi. Aslında H u n ' l a r ı n başka bir soyudur. Soyadları A-shih-na'dır. Sonraki W e i ( z a m a n ı n d a ) T'ai-wu , Ch'ie-ch'û ailesini yıktı. ( C h ' i e - c h ' ü - m u - c h i e n ' i n merkezi Ku-ts'ang 'da idi. Pei-liang ın, W e i tarafından yıkıldığı söylenirdi.). fi48
54U
5S0,
561
A-shih-na beş yüz aile ile Juan-juan'lara sığındı. Altay D a ğ ı n d a (Chin-shan) İkâmet ettiler. B u dağın şekli m i ğ f e r e benzediği için o n l a r ı n g e l e n e ğ i n d e miğ ferin karşılığı T'u-chüe o l d u ğ u n d a n , onların unvanı bu oldu. 552
555
Başka bir deyişe (rivayete) göre onların ülkesi H s i - h a i m yukarısında komşu ülke tarafından yıkıldı. Erkek kadın küçük-büy ü k hepsi ö l d ü r ü l d ü . H e n ü z on yaşında olan bir oğlan kaldı. Küçük olması sebebiyle ö l d ü r m e y e kıyamadılar ve kollarını ayaklarını k ö k ü n d e n kesip büyük bataklığın içine attılar. B i r dişi kurt vardı, her u ç u ş u n d a ede d ö n ü p bu oğulu besledi ve ölmesini engelledi, bundan sonra kurtla çocuk ilişki kurdu. Kurt hamile kaldı. Ban denizi'nin d o ğ u s u n a kadar taşıyıp, dağın yukarısında durdu. B u dağ Kao-ch'ang (Turfan-Koço)'ın kuzey batı sında i d i . Burada bir m a ğ a r a (tünel) vardı. Kurt bunun içine g i r d i ğ i n d e düz bol odu yeşillik bir alanla karşılaştı. B u toprakların yüz ö l ç ü m ü i k i yüz li'den fazla idi. Sonra kurt burada on erkek çocuk d o ğ u r d u . B ü y ü d ü k l e r i n d e dışarıdan evlendiler, karıları hamile kaldı. B u n u m ü t e a k i b e n her birinin soyadı oldu. A-shih-na bunlardan biridir. Oğultorun çok hızlı çoğaldılar, bir kaç yüz aile olduklarında, bir kaç nesil geçmişti. Ma ğaranın içinden beraberce çıkıp, Juan-juan'lara vassal oldular.
547 vilayet; T'ang h a n e d a n ı z a m a n ı n d a vilayet haline getirilmiştir. 5 4 8
T a b g a ç h ü k ü m d a r ı T'ai-wu'nun saltanatı m. s. 424452 yıllan a r a s ı n d a d ı r .
5 4 a
Ku-ts'arıg şimdiki Kansu'da Wu-Wei ilçesi s ı n ı r l a r ı n d a d ı r . H a n h a n e d a n ı z a m a n ı n d a tesis edilmiş olan bu şehir, sonraki Wei d ö n e m i n d e Lin-chung adını almıştır. G h o u h a n e d a n ı devrinde ise eski a d ı n a tekrar kavuşmuştur. 5 5 0
Pei-liang (Kuzey Liaug), H u n asıllı olan bu devlet 439 yılında T a b g a ç ' l a r t a r a f ı n d a n yıkılmış lir; tafsileıı bkz. Eberhard, Çin Tarihi, s. 166, 5 6 1
W H T K 343, 2687 a'da C h i n devleti olarak zikredilmektedir. Ancak d i ğ e r kaynaklar göz ö n ü n e a l ı n d ı ğ ı n d a b u n u n Wei devleti o l d u ğ u kesindir. lou-mou. 5 5 3
Burada Batı Denizi (Hsi-hai) tabiriyle Elsin-Göl bataklıkları kasdedilmektcdir.
96
A H M E T TAŞAĞ1L M 4
Bir başka rivayete g ö r e ö n c e S u o ülkesinde, H ı ı n l a n n kuzeyinde neşet etti ler. O n u n boyunun b ü y ü k l e r i n e K'o-p' ang-pu derlerdi. Küçük-büyük 17 kardeş idiler. Birisine t-ssu-ni-shih-tou derlerdi. Kurttan d o ğ m a i d i . 555
1068/A: (A-) P'ang-pu ve diğerlerinin karakterleri aptalca o l d u ğ u n d a n ülkeleri yıkıldı. Ni-shih-tou'nun çok farklı bir yapısı vardı. Rüzgara ve y a ğ m u r a hükmedebiliyordu. İki kadınla evlendi. Biri yaz ruhunun (tanrı) kızı, diğeri kış ru hunun (tanrısının) kızı idi. Biri hamile kaldı. D ö r t oğul d o ğ u r d u . Büyük o ğ u l u n adı Na-tou-liu Şad idi. Halkı tarafından reisliğe geürİldi. Unvanı T'u-chüe oldu. Nal o u i i u ' d a n d o ğ a n oğullardan hepsi annesinin kabile adı soyadı olmuştu. A-sihih-na bunlardan biridir. Unvanı A-bsien şad idi. Her ne kadar söylenişleri farktı ise de hepsi kurt soyundan İdi. Sonraki Wei'in son z a m a n l a r ı n d a onların lideri T'u-men derece derece kuvvet lendi. Çin sınırlarına ulaşmaya başladı. Çin ile m ü n a s e b e t k u r d u ğ u n d a Batı Wei'in Ta-fung saltanat devresinin 12. yılı idi (546). SonraJuan-juan'lara evlilik tekli finde bulundu. Juan-juan'ların reisi A-na-kui çok kızdı. G ö n d e r i l e n hakaret ederek elçiye dedi ki: "Sen benim demir işlerimde çalışan kölemsin, nasıl söz söylemeye cesaret edersin"? T'u-men askerlerini harekete geçirip, Juan-juan'lara saldırdı. H ı ı a i - h u a n g ^ ' ı n kuzeyinde büyük bir bozguna uğrattı. A-na-kui kendini ö l d ü r d ü . B u n u takiben T'u-men k e n d i n i " i l k a ğ a n " (i-li) ilân etti. (Sonraki W e i ' in imparatoru T'ai-wu z a m a n ı n d a Juan-juan reisi She-lun kendi u n v a n ı n ı kağan yapmıştı. Gök-Türkler, bu sebepten o unvanı aldılar.) Eski ch'an-yü unvanı gibi Eskiden Ch'an-yü'nün h a n ı m ı n ı n adı Yın-shih o l d u ğ u gibi h a n ı m ı n ı n adı da katun olmuştu. 588
O n u n k a r d e ş ve o ğ u l l a r ı n a tegin d e n i r d i . Başka boyları ve askerleri idare edenlere Şad denirdi. (Ta-kuan) büyük unvanına Ch'ü-lü-ch'o denirdi. Sonra A-po, sonra İlteber, sonra T u d u n , sonra Erkin gelirdi. Devletin başlangıcında yüksek ve düşük seviyede toplam on civarında idari un van vardı. Bazen v ü c u d l a r ı n ı n g ö r ü n ü ş ü , bazen yaşlı-genç oluşları, bazen şakaklarındaki saçlarının b ü k l ü m l e r i n i n rengi, bazen içki içip et yemeleri, bazen vahşi hayvanların isimleri, onlara ad oluyordu. Cesur ve yiğit o l a n l a r ı n a Slıih-po-lo dedikleri gibi ayrıca Y ı n - h o - f u ^ d a der lerdi. Semiz geyik gibi olanlara üç içki kabı (Ta-lo) derlerdi. Ta-lo-pien, içki kabı dır. Şekli geyik boynuzu gibidir. Boynuzun şekline göre daha çok veya daha az saygı-itibar gösterilirdi. B u yüzden o n l a r ı n unvanı olurdu. İdarî unvanlar. Sadece oğul ve kardeşlere özeldi. Ayrıca yaşlılara Ko-li derlerdi. B u yüzden Ko-li ta-kuan ' ' vardı k i , ona Ma(at)-ho-lan derlerdi. r r fl
5 5 4
Bkz. yukarıda, s. 3-4. Aslında A-p"ang-pu o l m a l ı d ı r . K ' o karakteri ile a karakteri birbirlerine çok benzemektedir. A karakteri değişikliğe u ğ r a m ı ş t ı r . T a - ı ' u n g saltanat devresini 535-551 yılları a r a s ı n d a Batı Wei devleti kullan tniftır. H u a i - l u ı a n g , G o b i çölüylt, Luan ırmağı a r a s ı n d a g ü n ü m ü z d e k i J e h o l ' d a d ı r . Yin-lıo-fu, Mo-ho-tu veya Mo-ho-fu ( B a g a u ı r ) u n değişik yazılışı o l m a l ı d ı r . Ta-kuan, T o y g u n kelimesinin karşılığıdır; b u n u n devlet meclisi üyesi olması konusunda bkz, Kafesoğlu, "Eski T ü r k l e r d e Devlet Meclisi "Toy", I.Millî Türkoloji Kongresi, İ s t a n b u l , 1980 basılış tarihi.s. 208; Doruk, aynı eser, s. 52. 5 5 5
5 5 S
5 5 7
1 , 5 8
5 5 9
COK-TURKLER
Bu sebepten Ho-lan-su-ni-ch'üe unvanı vardır. B u Ch'üe-su-nİ, askerleri idare edenlerin unvanıdır. Kara renkli olanlara K'o-lo-pİen derlerdi. B u yüzden vardı ki, K'o-lo-chö, idari unvanlarının en yükseği idi. Altmış yaşından yüksek olanlara Saç Suo-ho derlerdi. Suo-ho T u - t u n , vilayet, eyalet gibi bölge idarecilerinin unvanı idi. içkiye Fu-nİje-han derlerdi. Je-han kurban merasimlerini idare eder, k ö t ü ruhlara karşı gelmemeyi sağlardı. Ete An-tan derlerdi. B u yüzden Aile işlerine bakan devlet idarecisi gibi An-tanchü-ni vardı. Bazı zamanlarda vassal komşu kağanlık tesis edildiğinde onu ele geçi rir ve ö l d ü r ü p kendini kağan ilân ederdi. Lang kurt ismidir. O n u n altında Ye-hu (Yabgu) vardır. Bazen belirli bir yerde ikâmet eden ailelerin büyük soyadlıları, kar şılıklı olarak kendi içlerinden kağan seçerlerdi. Gök-Türkler, o n u I-yen-wu diye ça ğırırlar . 560
Mtıkan Kağan (T'u-men'ın o ğ l u d u r , ismi Ssu-chin ve Yen-i'dir) 'ın g ö r ü n t ü s ü çok farklıydı. Yüzünün genişliği bir ayaktan fazladır. Rengi çok kızıldır. Gözleri donuk cam gibidir. Vahşi tabiaüıdır. Çok akıllıdır. Çok şey bilir. B a t ı d a J u a n - j u a n ları, Ye-ta'ları bozguna u ğ r a m . D o ğ u d a Ch'i-tan' l a n n ü z e r i n e y ü r ü d ü . Kuzeye gidip Ch'i-ku* 'lan da kendine bağladı. Çin sınırlarının dışındaki b ü t ü n ülkeler kor kudan ona itaat e t ü . O n u n toprakları, d o ğ u d a L i a o - h a i ^ ' ı n batısından başlayarak batıya Hsİ-haİ'a kadar onbin li'den fazla, güneyde çölün kuzeyinden Pei-hai (Baykal Gölü)'a kadar da beş-alu bin li 61
1068/B: u z a n ı y o r d u . O n u n g e l e n e ğ i , tıpkı eski Hsitıng-nu'lar gibiydi. O n u n reisleri tahta çıktığı zaman yakın hizmetçileri, önemli vezirleri onu keçe kilim ü z e r i n e ko yarak güneşi takiben dokuz kere çevirirler, her bir çevirişte vezirlerin hepsi onu se lâmlardı. B u iş sona erdiğinde o n u bir ata bindirip boğazını bir ipek şerit ile sıkar lar, a t ı n ı n ü z e r i n d e dolaştırarak iyice kızardığında şeridi gevşetip hemen sorar lardı: "Sen kaç sene kağanlık yapabilirsin?" O n u n y ü z ü n ü n şekli değişir kaç sene o l d u ğ u n u söyleyemezdi. Vezirler ve diğerleri o n u n söylediği eksikliği tamamlar lardı. O n d a n sonra idari makam olarak Yabgu vardır. O n u Şad, Tegin takip eder, a r k a s ı n d a n İlteber, o n u n a r k a s ı n d a n da T'u-t'un-fa gelirdi. Büyük-küçük toplam yirmisekizden fazla unvan vardır. Hepsi h a n e d a n d a n d ı r . Asker aleti olarak boynuz yay, ses çıkaran ok, zırh, mızrak, kılıç vardı. Bunları süslü kemerlerine takarlar, yanlarında kılıfları vardır. Sancaklarının başına altından kurt başı takarlar. Muhafızlarına savaşçılarına Fu-li (Börü) derler. Çin dilinde anlamı kurt demektir. Yani kurttan d o ğ m u ş l a r d ı r ve eskiyi u n u t m u y o r l a r d ı . Onların vergileri asker ve at idi. Ekstra olarak çeşitli hayvan lar vardır (Atıyla beraber askerlik yapmak mecburi idi ve vergi olarak s ü r ü hayvan ları vardı). Arabalarının kenarlarına ağaç çentik (oyma) ile hesap yaparlardı. AyS
M
M
l
G ö k - T ü r k tarihi boyunca devletin kuvvetli o k l u ğ u zamanda sıkça karşılaştığımız Küçük Kağan (Hsiao K'o-han)'ın karşılığı olmalıdır. Kırgız'lar, H u n ' l a r z a m a n ı n d a o n l a r ı n b a t ı s ı n d a Ting-ling'lerle karışık y a ş a r l a r d ı . Gök-TÜrk d ö n e m i n d e ise Baykal G o l ü n ü n kuzeyinde b u l u n u y o r l a r d ı . Sarı denizin kuzeyi yani Liao Körfezi dir.
98
AİİMETTAŞAGİL
rica a k ı n uçlu ok balmumuna sürülür, m ü h ü r olarak kullanılırdı. Beklerler ay ta m a m l a n d ı ğ ı n d a a r a b a n ı n k e n a r ı n a bunu belirten işareti yaparlardı. O n l a r ı n hukukunda isyan eden adam ö l d ü r e n herkes ö l d ü r ü l ü r , tnsanları baş tan çıkaran, parçalara ayrılır ve belinden ikiye b ö l ü n ü r . A d a m yaralayanlar kadınla veya kadınsız karşılığını öder. Yani evli kadınlara zarar verenler bunu varlıklarıyla ö d e r k e n , at çalanlar on misli ceza ö d e m e k zorunda kalırlardı. Ö l e n o l d u ğ u zaman cesedi çadırın içine koyarlar, oğulları, torunları b ü t ü n ak rabaları kadm-erkek hepsi koyun ve at keserler, çadırın ö n ü n d e bıçakla yüzlerini keserek ağlarlar. (Çizilen yerlerden) kan ve gözyaşı birlikte akar, bunu yedi kere yaparlardı. İlkbahar ve yazın ölenler çayırların, ağaçların sararmasına ve d ü ş m e s i n e kadar beklenir. Sonbahar ve kışın ölenler ise çiçeklerin yaprakların bollaştığı zamana ka dar beklenir. Sonra mezar kazmaya başlanır ve g ö m ü l ü r . Dikilen b ü t ü n taşların sa yısı sağlığında ö l d ü r d ü ğ ü insanların sayısına bağlıdır. O g ü n erkek kadın herkes çok güzel elbise giyerler, g ö m ü l m e işlemi sırasında toplanırlardı. Her hangi bir kızı seven erkek kızın ailesine adama g ö n d e r e r e k , kızın anne ve babasının karşı gelmemelerini sağlamaya çalışırdı. Her ne kadar belirli bir yerde d u r m a y ı p , hareketli iseler de her (idarî) olarak b ö l ü n m ü ş t ü r . Kağan, Tou-chin-shan^'da ikâmet eder. H e r yaz ileri gelen devlet adamlarını toplayıp, ilk çıktıkları m a ğ a r a d a kurban merasimi yaparlardı. Aynı za manda beşinci ayda ortasındaki on günlük devrede (10-20 inci g ü n l e r arası) b ü t ü n diğer insanları toplanır, sel halinde Gök-Tanrı (ruhu)ya kurban sunup ibadet eder lerdi. Beraber ruhlara ve tanrılara saygı gösterirler. Yine Tou-chin ( Ö t ü k e n ) ' d e ı ı batıya beş yüz li gidildiğinde yüksek bir d a ğ var dır. D ö n e r e k çıkılmaktadır. Dağın zirvesinde ot ve ağaç olmayan Pe-tcng-ning-li denen yer vardır k i ; Çin dilinde yer (ruhu) a n l a m ı n a gelmektedir. O n l a r ı n kitap yazısı upkı H u ' larınki gibidir. Yıl takvimi bilmezler. Sadece çayırların yeşillenmesi hatıra olur. Erkek ç o c u k l a r sazlık ve ağaçlık yerlerde e ğ l e n i r l e r . Kızlar d e r i top tekmelerler. At s ü t ü n d e n m a m ü l kımızı içip, sarhoş olurlar, şarkı söylerlerdi. Ssu-chin (Mukan) çok kuvvetlendiğinde Batı Wei'e elçi g ö n d e r i p , Juan-juan re isini c e z a l a n d ı r m a s ı n ı istedi. Sonra C h o u imparatoru W u o n u n kızını imparatoriçe olarak aldı. T'a-po (Taspar) z a m a n ı n d a (T' a-po, Mukan'ın kardeşidir). Shet'u (İ-shih-chi Kagan'ın o ğ l u d u r , I-shih-chi oğlu She-t'u'nun yerine Mukan'ı tahta g e ç i r m i ş ü ) , Er-fü Kağan olarak, d o ğ u tarafını İdare etti. Yine kardeşi T a n j u Kagan'ın oğlu Pu-lİ (Börü) Kağan olarak batı tarafında oturdu. (Er-fu ve Pu-lİ'nin her ikisi de küçük kağan idi ve İçlerinde tabi idiler) Yay çeken bir kaç yüz bin süvari vardı. Çin endişeye kapıldı. C h o u ve C h ' i evlilik işini halletmek M 4
5 e s
1068/C: için m ü c a d e l e ettiler. Hazine boşaldı. Yüz bin top ipekli k u m a ş Gök-Türklere sunuldu. Gök-Türkler başkentte kalarak, çok iyi h ü r m e t g ö r d ü l e r . Çok iyi elbiseler 5 6 3
Tou-chin dağı, Ö t ü k e n ' i n Çince karşılıdır.
5 0 4
Clıoıı imparatoru W u , 561-578 yılları a r a s ı n d a h ü k ü m s ü r m ü ş t ü r .
5 6 5
Aslında ju-tan, burada karışıklık o l m u ş yanlış yazılmıştır.
99
GÖK-TCRKLER
giydikleri gibi etle beslendiler. Sayıları genelde bin k a d a r d ı . T'a-po daha da ileri giderek" benim güneydeki iki vefakar iki oğlum, neden harislik yapıyor?" diyordu. Sonra She-t'u tahta geçerek büyük kağan oldu. Unvanı İl kûllüg Şad Işbara Ka ğan i d i . Bir diğer unvanı Sha-po-lüe i d i . O t ü k e n ' d e otururdu. T'a-po'nun oğlu A n lo ona itaat ederek kendini ikinci kağan ilân etti. M u k a n ' ı n oğlu Ta-lo-pien, Sha-po-lüe'ye dedi ki: "Ben ve sen ikimizde kağan oğluyuz. Sen iktidarının zirvesinde iken benim yerim yok, nasıl böyle olur?". Shapo-lüe, A-po olarak boylarının b u l u n d u ğ u yere d ö n d ü . Sha-po-lüe cesur o l d u ğ u için b ü t ü n kuzey yabancı halklarını kazanmış, hepsi d ö n ü p ona bağlanmıştı. C h o u imparatoru W u , M u k a n ' ı n kızıyla evlendikten sonra Gök-Türkler, C h 'ang-an'da kalarak ede beslenip, iyi giyindiler. Sayıları on bin m i k t a r ı n d a i d i . Sui başlangıcında geri gönderildiklerinde Gök-Türkler çok kızdı. Ssu-chin (Mukan)'in hatunu C h o u ' l a m ı Yüe prensinin kızı Ch'ien-chin prenses, C h o u h a n e d a n ı n ı n yı kıldığını duydu. B u sebepten b ü t ü n boyları toplayıp üç yüz bin yay ç e k e n ile W u w e i , T'ien-shui , An-ting , Chin-ch'eng ve S h a n g - c h ü n " ü istilâ etti. Hayvan sürülerinin hepsini yağma etti. M6
5S7
568
569
ü
5 , ,
Sui imparatoru W e n ' n m emriyle Ho-chien prensi H u n g , Kao-kung, Yü Ch'ing-tse sınırlara çıkıp, ona saldırdılar. Mağlup olan Sha-po-lüe geri çekildi. Gök-Türk ü l k e s i n d e kıtlık çıktığı için yiyecek b u l a m a d ı l a r . Neticede kemik tozu yiyecek malzemesi oldu. Bunun y a n ı n d a çok fazla derecede halkın çoğu fela ketten öldü. B u arada Sha-po-lüe, A-po'ya saldırıp onu büyük bir bozguna uğratti. A-po batıya kaçıp, Tardu nun yanma sığındı. Tardu'nun ismi Tien-chüe idi ve Shapo-lüe'nin babası tarafından geliyordu (akraba idi). (Tardu, Ban Gök-Türk Pu-chia k a g a n ' d ı r ) . Çok kızdı, A-po'yu askerleriyle Sha-po-lüe ile savaşmak için g ö n d e r d i . Neticede d o ğ u ve bati olmak üzere ikiye bölündüler.. Karşılıklı m ü c a d e l e l e r l e yağ malar devam etti. Sha-po-lüe, A-po'yu yenmesinden sonra karısını ve o ğ l u n u ele geçirdi. A-po'nun ülkesinin adı A-pa oldu. Sui'in g ö n d e r d i ğ i ordu A-po'yu yenip hepsini ele ge çirince, Sha-po-lüe çok mutlu oldu. (Bundan sonra) Çöl (Chi) iki ülke arasında sı nır oldu. Bundan sonra imparatora elçi g ö n d e r e r e k dedi ki: "Büyük Gök-Türk, İl Küllüg Şad Işbara Baga Kağan, vassal She-t'u' nun sözüdür. Gök-Türkler gökte tesis edildi ğ i n d e n bu yana elli den fazla yıl o l d u . Topraklar on bin İİ, süvarilerin sayısı yüz milyon savaşçı Jung-i'lerİ gücüyle birleştirdi. Hua-hsia (Çin) ile aynı d u r u m a ku zeyde geldi. Daha büyük olmadı. 57S
Şimdi adalet, iyi değişme ve alçak gönüllülük vahşi topraklara yayıldı. Gökte iki g ü n e ş olması yanlış yerde de i k i reis olması yanlıştır. Nasıl askerlerine karşı gelip, 5 6 6
Şimdi Kansu'da Chen-f'an ilçesi sınırlarında b u l u n m a k t a d ı r .
5 6 7
Ç i n ' d e bu adla tarihte bir çok yer ismi g ö r ü l m e k t e d i r . Burada söz konusu T'ien-shui ilçesinin güney-batısındaki olmalıdır. 5 6 8
Şimdi Kansu'da Chen-yüan ilçesinin 50 l i (27 km) g ü n evindedir.
5 6 9
Sonradan L a n eyaleti a d ı m alan bu yer, g ü n ü m ü z d e Yû-chung ilçesi sınırların d a d ı r.
5 7 0
Şimdi Shen-hsi'de b u l u n m a k t a d ı r .
5 7 1
Sui İ m p a r a t o r u W e n ' ı n saltanat yılları 581-605 yılları arasıdır.
S 7 S
B u mektup 585 yılında yazılmıştır. Elli yıl öncesi haliyle 535 yılı kasdedilmektedir.
11 Kî
A H M E T TAŞAĞıL
unvan kullanmaya cesaret edebilirim? Şimdi teslim etmenin sırası, ilelebed bağla nıyorum. Saygıdan (baron) vezir K'u-shc-chen'ı temsilci olarak g ö n d e r i p , duyuru yorum." 57
Sonra Işbara ö l d ü . İ m p a r a t o r üç g ü n yas ilân etti. Ye-hu (Yabgu) * Kağan (Sha-po-lüe'nin kardeşi) batıya A-po'ya saldırdı. Canlı ele geçirdi. Çin'e mektup g ö n d e r e r e k A-po'yu ö l d ü r m e k için izin istedi. Ancak Kao K u n g huzura çıkarak dedi ki: "Et ve kemik birbirini öldürüyor, karışmalarını güveleri (kemirmeleri için) teşvik edelim. Hayatta kalmasını sağlayarak yumuşak davranalım." İ m p a r a t o r "mü kemmel" dedi. 1069/AHsic-chia-ch'i-to-na-Tou-lan Kağan (Sha-po-lüe'nin oğlu asıl İsmi. 674
Yung-yü-lü idi). Sonradan batı tarafının kağanı Ni-li ile birleşti (A-po Kağan Ch'u-lo-hou tarafından yakalandıktan sonra onun ülkesinde Ymg-su Tegin'in oğlu tahta geçti). T'u-li Kağan kuzey tarafta oturuyordu (Sha-po-lüe'nin kardeşi Ch'u-lo-hotı'nun oğlu ismi Jan-kan idi). Elçi g ö n d e r i p evlilik teklifinde bulundu. K'ai-huang saltanat devresinin o r t a s ı n d a (598 yılı civarı olmalı) imparatorun uygun görmesiyle hane dandan gelen bir (Tsung) kızı An-i unvanıyla prenses sunuldu. İ m p a r a t o r kuzey yabancılarını kendi aralarında ayırmak isliyordu. B u sebeble özel h ü r m e t için Su Wei, N i u H u n g , Hu-lü Hsiao-ch'ing'i birbirlerini takiben Gök-Türklere elçi oldular. Bu arada yaklaşık üç yüz yetmiş sıra elçi saraya gelmişti. T'u-li ö n c e d e n kuzey tarafında Shang prenses ile oturuyordu. Merkezini Otüken'e nakletmek istiyordu. Kendisine çok hediye bağışlanıp iyi h ü r m e t gösterilmesi üzerine Yung-yü-lü çok kızdı ve dedi ki: "Ben büyük kağanım Jan-kan gibi isyan et medim". Arkasından Çin sarayına vergi vermeyi kesti. Defalarca sınırlara saldırdı. Yung-yü-lü ve T i e n - c h ü e beraber J a n - k a n ' ı n ü z e r i n e askeri hareket düzenleyip, hepsini ö l d ü r d ü l e r . Ağabey, kardeş ve yeğenleri Wei C h o u ' y a girdiler (şimdi A n pien c h ü n ). Jan-kan (Ch'i-min) beş süvari ile Ch'ang Sun-sheııg'la beraber saraya d ö n d ü l e r . Burada î-li-tou Ch'i-jcn ' Kağan olarak selamladı. Çin dilinde a n l a m ı fikri iyi kuvvelli demektir. 575
571
Shııo eyaletinde Ta-li kalesini inşaa edip, burada ikâmet etti. An-i prenses öl düğü zaman yine hanedan ailesinden İ-ch'eng prenses ile evlendi. Boyları çoğaldığı zaman Yung-yü-lü (Tou-lan) yine çarpU. İ m p a r a l o r tekrar Çin sınırları içine girip, Hsia ve Shen cyalederi arasına yerleşmelerini emretti. D o ğ u d a n batıya bir kaç yüz li u z u n l u ğ u n d a kanal kazmaya başlanıldı. Diğer taraftan nehir önlerini kesiyordu. C h ' i j e n bu bölgede hayvanlarını otlattı. 6 7 3
Ch'u-lo-hou, kağan olmadan ö n c e Yabgu u n v a n ı m taşıyordu. Kağan olduktan sonra Baga (Mu ho) u n v a n ı n ı aldı. Kaynaklar İse o n u Yabgu Kağan olarak a d l a n d ı r m a y a devam etliler, s 7 4
B u bilgi sadece burada kayıtlıdır; aslında T o u - l a n ' ı n hatunu Ch'ien-clıin prenses Ni-li Kağan ile irtibat k u r m u ş t u . r
5
" Şimdi Shen-hsi, P'ing-yao ilçesi s ı m r l a r ı n d a d ı r .
• " T ang impar ttzru T ^ i tsung un asıl adı L i Shıh-min ıdı ; n u n ismindeki Mın karakteri ı h C h ı m i n i n adı Ch'i-jcn olarak değiştiril inişi ir.
GOK-TURKLER
101
Fermanla Yang-su ve Shih Wan-sui ve diğerleri Yung-yü-lü'yü yendiler. Yung-yülü kendi sancağı altındaki boylar tarafından ö l d ü r ü l d ü . Yazın N i - l i Kağan ve Yeh u Kağan beraberce Töles'ler tarafından yenildiler. 3 7 7
5 7 8
Hsi, Hsi'lerin beş boyunun ona bağlanması ü z e r i n e Ch'i-jen'ın ahalisi oldu. imparator Yang Ta-yc saltanat devresinin 3. yılında (607) Yü-lin'i ziyaret ettiği sırada, Gh'i-jen gelip o n u n kar şısına çıktı, imparator çok hoşlandı. O n u çok överek b ü t ü n lord ve prenslerin ü s t ü n d e bir yer verdi. O n u n şeflerinden iki bin beş yüz ki şiye 20 bin top ipek sundu, imparator bizzat Yün-chung'u teftiş edip, chin nehrinin kaynağına d o ğ r u gitti. Kuzey d o ğ u d a Ch'i-jen'ın b ü t ü n boylarını ziyaret etti. C h ' i jen, imparatorun ö n ü n d e dizleri ü s t ü n e çökerek, içki kadehini kaldırıp aşırı dere cede saygı gösterdi. Ertesi yıl (608) Tung-tou'da Çin sarayına g e l d i ğ i n d e kendisine daha fazla h ü r m e t t e bulunulup, daha çok şey bağışlandı. Sonra Shih-pi Kağan (Jan-kan'ın oğlu ismi Tuo-chi dir). Vassallık işini yerine getirmeyip. Çin sarayına gelmedi, imparator Yang, yaz sıcağında b u n a l ı p Fen-yangkung'a çekildi. 8.ayda (615 ekim) Shih-pi boylarına kumanda ederek Yen-men'a girdi. İ m p a r a t o r u k u ş a m (Şimdi Yen-men C h ü n ) . imparatorluk b ü t ü n eyaletlerin askerlerini yardıma çağırdı. Shih-pİ ordusunu toplayıp gitti. 579
Sui'in sonunda k a r ı ş m a s ı ü z e r i n e Ç i n ' d e n ayrılan çok sayıda çinlinin GökTürklere sığınmasıyla, onların gücü daha da a r t t ı . Çin'in bir çok yerini gaspetti. I m p a r a t o r i ç e Hsiao'yu, Ting-hsiang'da i k â m e t ettirirken, H s ü e C h ü , T o u Chien-te, Wang Shih-ch'ung, L i u VVu-chou, Liang Shih-tou, L i Kuİ, Kao K'ai-tao ku zeye taşınarak Shih-pi'ye bağlandılar ve o n u n kağanlığını kabul e t ü l e r . D o ğ u d a C h i-tan'ların hepsi, T'u-yü-hun'lar, Kao-ch'ang gibi b ü t ü n ülkelerin bir milyon yay çekeni ( Ç i n ' d e n ) uzaklaşmış, Jung-ti'nin yakın d ö n e m d e k i b o l l u ğ u kalmamıştı (Çin'e gönderdikleri vergi kesilmişti). 380
Büyük T'aııg g ö n ü l l ü harekete (ihtilâl) kalkıştığı zaman, T'ai -yüan'den L i u Wen-ching, o n u n ülkesine askeri yardım istemeye 1069/B: gitti. Shİh-pi, K ' a n g - l i Tegin'i bin baş at ile C h i a n g - c h ü n ' e g ö n d e r d i . Son radan yine iki bin süvarilik yardım ordusunu P'ing-liang kalesi tarafına g ö n d e r d i . Nihayet, Kao-tsu, Sui tahtını ele geçirince, sık sık onlara hediye s u n u l m a s ı n a rağ men bir türlü d ü z e n e sokulamadılar (Çin'e bağlanmadılar, saldırılarını durdurma dılar). Shih-pi'nin elçisi Kutlug Tegin, Çin sarayına geldiğinde T'ai-chi-tien'de şere fine eğlence tertip edilip, dokuz b ö l ü m d e n (makam) ibaret müzik çalındı. Kendi sine çok şey sunulup, aşırı derecede h ü r m e t gösterildi. 2. yılın i l k b a h a r ı n d a (619) askerlerine kumanda ederek, nehri geçip Hsia-chou'ya vardı. Asilerin lideri Liang Shih-tou askerleriyle ortaya çıkıp, onunla buluştu. Çin'e girip yağmalar yapmayı planladılar. 681
j 7 7
Aslında Ch'u-lo'dıır. ' T a r d u olması gerekir. 615 yılının sonunda Shih-pi t a r a f ı n d a n kuşatılan imparator Yang, b u n d a n k u r t u l u ş u n u n aka binde ülkesinde k o n t r o l ü kaybetti. ° A s l ı n d a D o ğ u Gök-Türk devleri o n l a r ı n katılmasıyla bir şey k a z a n a m a d ı . Kuzeye kaçan cinliler dağların vadilerin a r a s ı n d a o t u r u y o r l a r d ı . Diğer taraftan, Shih-pi, kuzeye gelen çinli prenslerin her b i rinin yanma kendi askerlerinden katarak Çin'e saldırtıyordu. &
8
5 7 9
S 8
j S I
Aslında K'ang-ch'iao-li'dir. Buraya kısaltılarak alınmıştır.
102
A H M E T T AŞAĞI L
4. ayda (haziran) Ma-i'yi ele geçirdiler. Asi liderlerinden L i u Wu-chou, 100'den fazla süvariyi Chü-chu'ya girmeleri için g ö n d e r d i . Yine çok sayıda asker toplayıp T'ai-yüan'a saldırma planları yaptılar. Aynı yıl Shih-pi öldü. (Oğlu) Shen-po-pi'nin yaşı küçük o l d u ğ u için tahta geçe medi. N i - p u Şad olarak, You-chou'nun kuzey tarafında i k â m e t etmeye başladı. O n u n k ü ç ü k kardeşi Ssu-li-fu Şad, Ch'u-lo Kağan oldu (Shih-pi'nin kardeşi). İ-ch'eng prenses ile evlendi. Çin'e elçi g ö n d e r i p , yas tutma işini bildirdi. B u n u n üze rine Kao-tsu, Çin s a r a y ı n d a ü ç g ü n l ü k yas ilân etti. C h e n g Te-ting, Ch'u-lo'ya gönderilip otuz bin top ipek sunuldu. B ü t ü n memurlara onun ailesine taziyederini sunmalarını ve harem dairesine götürülmesi emredildi. Ö n c e Sui imparatoru Yang'ın imparatoriçesi Hsiao-hou ve C h ' i Wang-chien'in oğlu C h e n g Tao, Pao Chien-te'ye sığındılar. 3. yılın i l k b a h a r ı n d a Ch'u-lo, onları ç a d ı r ı n d a kabul etd. Cheng Tao, Sui reisi oldu. Çinliler, o n l a r ı n merkezinde hepsi onlara bağlı olarak Sui'i devam ettiriyor lardı. 1. ayın birinci g ü n ü Ting-hsiang kalesinde b ü t ü n m e m u r l u k l a r ı tesis edip, oturmaya başladılar. Kalabalıklarının sayısı on binden fazla idi. T'ai-tsung, L i u o Wu-chou'yu cezalandırmaya karar verince kumandanlar T'aiy ü a n ' e vardı. Ch'u-lo Kağan, kardeşi Pu-li Şad'ı iki bin süvari ile kum an d ani arıyla birleşmesi için g ö n d e r d i . 6. ayda (ağustos) Ch'u-lo, Ping-chou'ya vardı. L i Chungwen, onu karşılamak için çıku. Kalede ü ç g ü n kalındı. Kalenin içinde güzel kadın ların ç o ğ u n u yağma ettiler. Chung-wen k o n t r o l ü elde tutamadı. A n i d e n Ch'u-lo (621) öldü. 1-ch'eng prenses o n u n oğlu Wo-she Şad'm zayıf ve u t a n g a ç olması sebebiyle tahta g e ç m e s i n d e n vazgeçirtip, yerine, Ch'u-lo'nun kar deşi Tou-pi, Hsie-li unvanıyla kağan oldu (Ch'i-jen'ın ü ç ü n c ü oğlu). O da Sui pren sesi 1-ch'eng ile evlendi. Shih-pi'nin oğlu Shen-po-pi, T'u-li kağan oldu. (Hsie-li) Çin'e elçi g ö n d e r e r e k , Ch'u-lo'nun ö l ü m ü n ü bildirdi. Kao-tsu, sarayda bir g ü n l ü k yas ilân edip, b ü t ü n memurlara o n u n elçisine tazi yelerini sunmalarını emretti. To-pi ö n c e d e n Baga Şad olarak merkezi Wu-yüan'İn kuzey taraflarında bu l u n m u ş t u . H s û e C h ü , Lung-you'yu istilâ ettiği zaman kendi generali Tsung L o hou'yu P'ing-liang'a saldırması ve kuzeyde Hsie-li ile birleşmesi için g ö n d e r d i . Kao-tsu, Kuang Lu-ch'ing unvanlı Yü Wen-hsin ile altın ve ipekli k u m a ş l a r d a n oluşan hediyeleri g ö n d e r e r e k , Hsİe C h ü İle ilişkisini kesmesini bildirdi. Ö n c e d e n Sui z a m a n ı n d a Wu-yüan T'ai-shou'su (askerî muhafız) Chang Ch'ang-sun isyan ederek, b ü t ü n boylarıyla Gök-Türklere bağlanmışu. Hsin, yine Hsieli'ye Ch'ang-sun'un Çin'e geri gönderilmesini ve Wu-yüan topraklarını geri istedi. Hsie-li bunları kabul etti. B u sebeble Gök-Türk ve Ch'ang-sun'un askerleri T'aitsung'un ordusuyla buluştular. Hsie-li baba ve ağabeylerinin g ü c ü n ü elde tutması sayesinde asker ve adarı bol idi. B u sebebten dolayı Çin kayıtlarına kendine güve nen biri olarak geçti. Kao-tsu, Chung-yüan (T'ang i m p a r a t o r l u ğ u ) ilk k u r u l d u ğ u n d a dışarıları kon trol etmede acele etmedi. H e r iyi davranışta, hediye sunuşta başarı sağlanamadı. Hsie-li kendi ağzıyla karşı geldiğini açıklayıp, sonra utanmadan barış teklif etti.
GÖKTÜRKLER
103
4. yılın (621) 4.ayında (haziran) Hsie-li'nin kendisi on binden fazla süvariye kumanda ederek, Ma-i'li asî ve 6 bin kişiyi yanına aiıp Yüan C h ü n - c h a n g 6 bin ki şiyle beraber Ting-hsiang prensi olan H u Ta-en'a h ü c u m edip geri çekildiler. Neti cede çok korktu. Barış teklif edip, balık tutkalından bir kaç chin g ö n d e r i p , i k i ül kenin tutkalla aynı olmasını (yakınlaşmasını) istediğini bildirdi. 5. yılda (622) ilkbaharda H u Ta-en, G ö k - T ü r k l e r d e kıtlık o l d u ğ u n u , bu se beple Ma-İ'yi ele geçirme planlarının yapılabileceğini rapor etti. İ m p a r a t o r l u k , Taen ve Shu Hu-sheng'ı Yüan C h ü n - c h a n g ' ı c e z a l a n d ı r m a k üzere g ö n d e r d i . İki ay sonra Ma-i'de buluşmaları ü m i d ediliyordu. Sheng, sonra beklenen tarihte varama dığı için, Ta-en yalnız giremedi. Orduyu Hsin-ch'eng'a g ö t ü r ü p , bekledi. Hsie-li, bir kaç bin süvari ile L i u Hei-ta ortak ordu kurup, Ta-en'ı kuşattılar. Generaller, prens ler yenildi. Ta-en savaş a l a n ı n d a öldü. 6. ayda L i u Hei-ta, tekrar on binden fazla GÖk-Türk süvarisiyle Ho-pei'e girip, yağma yaptı. Hsie-li tekrar elli bin süvariye kumanda ederek, g ü n e y e saldırdı. Püıg eyaletine ulaşU. T'ai-tsung, Çin generallerine kumanda ederek, Fu-chou-tao' da onunla savaşu. Hsie-li saldırıp Ping eyaletini kuşattı. Ayrıca askerlerini İkiye b ö l ü p Feng ve L u ve benzeri eyaletlere girdi. Beş binden fazla kadın-erkek İnsan ele geçirdi. T'ai-tsung'un, Fu-chou'ya geldiğini duyunca askerlerini alıp, Çin ş e d d i n d e n çıktı. 7. yıl (624) 8. ayda Hsie-li, T'u-li i k i kağan tekrar Yüan-chou'ya girdiler. Gü neyde askerlerini birleştirdiler. T'ai-tsung askerleri You eyaletine çekti. Hsie-li on bin süvariye kumanda ederek, kalenin batısına vardılar. Generaller ve savaşçılar çok şaşırmışlardı. T'ai-tsung yakınındaki yüz süvari ile Gök-Türklerin karargahına giderek dedi ki: "Bizim devletimiz ve Kağan birbirlerine saldırmaya yemin etmiş lerdi. Neden anlaşmayı bozup, Bizim toraklarımıza giriyorsunuz? Ben C h ' i n prensi yim, bu sebeple karar verip buraya geldim. Kağan, eğer gelirse, ben ve kağan yalnız savaşırız Eğer b ü t ü n asker ve atlarıyla gelirse biz sadece yüz süvari ile karşı koyaca ğız." Hsie-li, onu dikkate almadı, güldü ve karşılık vermedi. T'ai-tsung, yine T'u-li'ye adam g ö n d e r e r e k dedi ki: "Seninle ben eskiden yemin etmiştik, problem o l d u ğ u n d a birbirimizi kurtaracaktık, şimdi askerlerinle geliyor sun, nasıl yeminin duygusu yok? Erken çıkarsan zafer ve yenilgi için çarpışalım." T'u-li de cevap veremedi. T'ai-tsung'un T'u-li'ye m ü s a m a h a k â r d a v r a n m a s ı n d a n do layı T'u-li çok m e m n u n oldu ve kalbinden bağlandı. B u n u takiben savaşmak iste medi. A m c a ve yeğenleri ayrıldığından dolayı Hsİe-li savaşıp kazanamayacağını dü şünerek, elçi g ö n d e r i p barış teklifinde bulundu. Kabul edildi. 8. yılın (625) 7. ayında (eylül) Hsie-li, 100 binden fazla süvariye kumanda ede rek, Shou eyaletinde büyük bir yağma yaptı. Tekrar general Chang Chin'e T'ai-yüan'da sürpriz bir saldın yaptı. C h i n b ü t ü n ordusuyla yok oldu. Kendisi çıplak vücud L i Ch'ing'in yanına kaçtı. Hsie-li'ye karşı savaşmaya giden kumandanlar başarılı olamadı. Püıg eyaletinde mevzilendiler. T'ai-tsung b ü t ü n k u m a n d a n l a r ı idare ede rek cezalandırmaya çıktığında Fu-chou da d u r d u ğ u zaman Hsie-li askerlerini topla yıp d ö n d ü . 9. yılın (626) 7. ayında (eylül) Hsie-li yine yüz binden fazla süvariyle VVu-kung'a girdi. Başkenti büyük bir korku kapladı. Sonra Kao-ling'e girip işgal etti Harekat ordusu baş k u m a n d a n ı Sol muhafızları generali Wei-ch'ih Ching-te onunla Ching-
104
A H M E T TAŞAC1L
yang'da savaştı. Büyük bir bozguna uğratıp, erkin A-she-te-wu-mei-ch'o'yu esir aldı. Binden fazlasını ö l d ü r d ü . Bunun ü z e r i n e Hsie1070/A: li kendi güvenilir a d a m l a r ı n d a n Chih-shih-ssu-li'yi Çİn sarayına g ö n d e r d i . Kendisi uzun ve güçlü g ö r ü n ü ş l ü idi, dedi ki: " i k i kağanın toplam askeri bir milyon, şimdi ilerlemeyi d u r d u r a l ı m . " T'ai-tsung dedi ki: "Biz ve Gök-Türkler evlilik yoluyla akraba (müttefik) idik, bunu siz bozdunuz. Gerçekte bizim hiç utancımız yoktur. Ayrıca ihtilâl ordusu baş kente girdiğinin ilk z a m a n l a r ı n d a Siz baba oğul bize yakınlık gösterdiniz. Size mü cevher ve ipekli k u m a ş sunuldu. Ö n c e ve sonra bunlar aşırı derecede devam etti. Nasıl eskinin bu büyük m i n n e t t a r l ı ğ ı n ı unutuyorsunuz. Şimdi seni ö l d ü r m e m ge rekir." Ssu-li korktu ve hayalının bağışlanmasını rica etd. Men-hsia-sheng'da hapse atıldı. T'ai-tsung ile Shih-cbung unvanlı Kao Shih-lien, Chung-shu-ling imranlı Fang Hsüan-ling, general C h o u Fan hızla 6 süvari İle karşılıklı m ü z a k e r e etmeye Wei ı r m a ğ ı n ı n kuzeyine gittiler. Anlaşmaları bozması sebebiyle imparator ona kızdı. O n u n ileri gelen şeflerinin hepsi a t ı n d a n inip onu selamlâdılar. Sonra kalabalık ordu (gizlenmiş Çin ordusu) aniden oraya ince bir patikadan geldi. Hsie-li ordunun çok kalabalık o l d u ğ u n u ve Ssu-linin tutuklandığını öğrendi, Neticede endişelendi. T'ai-lsung ve Hsie-li karşılıklı konuşarak nehrin kenarını dolaşular. Sancak generalleri ortaya çıkarak mevzilendiler. Hsiao Yü, d ü ş m a n ı n impara tor t a r a f ı n d a n dikkate alınmayışına karşı atını kamçılayarak, o n u protesto edi yordu. İ m p a r a t o r dedi ki: "Ben iyice d ü ş ü n d ü m . Gök-Türklerin buraya gelmesinin se bebi, benim ailemin yeni tahta çıkmış olması ve ülkemizde problemler o l d u ğ u n u duymuş olmalarıdır. Kendilerine karşı koyamayacağımı zannediyorlar. Bunun için eğer ben kapıları kapaursam, büyük yağma yapacaklar. Kuvvetimizi zayıf göstermiş olacağız. Şimdi yalnız çıktını, onları hafife aldığımı gösteriyorum. Ayrıca orduları mızın azametli ve savaşa hazır o l d u ğ u n u gösterdim. Düşmanlar topraklarımıza bu kadar İçeri girdiklerinden, bu mesafeden kendi leri e n d i ş e ederler. B u n d a n dolayı savaşırsak zafer kazanamayız, barış yaparsak, avantajlı olacağız. Kuzey yabancılarını kontrol aluna a l m a n ı n z a m a n ı d ı r (Bundan sonra başlamaktadır)." Aynı g ü n Hsie-li barış leklif etti. İ m p a r a t o r kabul etli. Bir kaç g ü n sonra kalenin batısını ziyaret edip, beyaz at kesti (kurban). PienCh'iao k ö p r ü s ü n d e müttefik oldu. Hsie-li askerlerini alıp geri d ö n d ü . Hsiao Yü, İm paratora: "Gök-Türklerle b a r ı ş m a d a n ö n c e k u m a n d a n l a r ı n çoğu savaşmayı kabul ettiler. Majesteleri buna m ü s a a d e etmediniz. Biz ş ü p h e l e n d i k . Halbuki d ü ş m a n l a r sonradan geri çekildiler. Bu nasıl izah edilebiünir?" İ m p a r a t o r dedi ki: "O sırada Gök-Türklerin askerleri kalabalık olmasına rağ men düzenli değildi. Bütün vezirlerinin fikri sadece hediye vb. d ü ş ü n m e k i d i . Ka ğan suyun k e n a r ı n d a yalnız iken onun şefleri gelip, bizimle içki içtiler. O sırada sürpriz bir saldın yapsaydım, hepsini yakalardım. Savaşmamamın esas sebebi ben
GOK-TU RKLER
105
tahta yeni çıkmışUm. Memleketin uzun zamandan beri s ü k u n e t e ihtiyacı vardı. Eğer savaşsaydık Ölen ve yaralananların sayısı çok olurdu. Gök-Türkler mağlubiyet lerinden dolayı bize kin duyacak ve daha fazla tecavüzde b u l u n a c a k l a r d ı . îşte bu sebeplerden dolayı onlara istedikleri altın ve kumaşları verdim. Arzuları tatmin edilince geri çekilirler. O n d a n sonra yavaş yavaş yıkılırlar." 9. ayda (kasım) üç bin baş at, 10 bin koyunu hediye olarak sunmak istedi ise de imparator kabul etmedi. Hsie-li tarafından Ç i n ' d e n yağma sırasında g ö t ü r ü l e n Çinli ailelerin geri gönderilmesini istedi. 38
Chen-kuan saltanat devresinin ilk yıhnda ^ (627) Yin-shan'm kuzeyinde Sİr Tarduş'lar, Uygur'lar, Bayırku'lar ve diğer on boyun hepsi Hsİe-li'ye karşı isyan etti ler. O n u n Yü-ku şadına saldırdılar. Hsie-li, T'u-li'yi o n l a r ı tedip etmek için gön derdi. Bütün k u m a n d a n l a r ı yenilerek hafif süvarilerle kaçıp geri d ö n d ü l e r . Hsie-li onlara kızdı ve on g ü n d e n fazla hapse attı. T'u-li buna dayanamadı ve içinden isyan arzusu taşımaya başladı. 1070/B: 2. yılda (628) T'u-li elçi g ö n d e r i p , Hsie-li ile a r a l a r ı n d a ayrılık o l d u ğ u n u bil dirdi. O n u n çarpışılmasını rica etti. İ m p a r a t o r , C h ' i n Wu-t'ung'a Ping-chou'da asker ve atlarıyla onu karşılamasını emretti. 3. yılda (629) Sir Tarduş'lar çölün kuzeyinde kendi kağanlıklarını ilân ettiler. Elçi g ö n d e r i p vergi sundular. Hsie-li vassallığmı ilân etti. Shang prensesi rica etti. Bütün Soğd'luların her bir kabilesiyle İlişkilerini yakınlaşurdı. S o ğ d l a n n çoğu başı boş kalarak, fazla arzulu olmaya başladılar. H u k u k î kuralların değiştirilmesiyle as kerler neticede harekete geçti. Devlet a d a m l a r ı e n d i ş e etmeye başladılar b ü t ü n boylar demir dövüyorlardı. Ertesi yılda büyük kar oldu. Hayvanlarının çoğu öldü. Ülke içinde büyük açlık çıktı. Hsie-li masrafları karşılayamadığı için tekrar ağır ver gileri b ü t ü n boylara bindirdi. Halk bunu kaldıramadığı için içerde ve dışarda isyan etti. İ m p a r a t o r , onun ö n c e barış teklif edip, sonra Liang Shih-tou'ya yardım etmesi ü z e r i n e fermanla, Ping-pu-shang-shu olan L i Ching, Tai-chou askeri valisi Chang Kung-chin'i Ting-hsiang-tao'ya, Ping-chou askeri valisi L i C h i , Sağ muhafızları ge nerali Gh'iu Hsing-ktıng, T'ung-han-tao'ya çıkardı. Sol muhafızları generali C h ' a ' i Shao, Chin-ho-tao'ya çıktı. VVei Hsiao-chie, Heng-an-tao'ya çıktı. Hsie Wan-ch'e, Chang-wu-iao'ya çıktı. Hepsi L i Ch'ing'e destek olmakla vazifelendirilip, Hsie-li ile sa vaşacaklardı. 12. ayda T'u-li Kağan ve Yü-she Şad ile Yin-ııai-chin vb. kumandan b ü t ü n boylarıyla Çin'e gelip, teslim oldular. 4. (630) yılın ilk ayında Lİ Ching, Wo-yang-ling'e yığmak yapnktan sonra gece sürpriz bir saldın ile Ting-hsiang'ı ele geçirdi. Hsie-li şaşırarak endişeye kapıldı. Otağını Chi-k'ou'ya nakletti. H u ' l a n n reisi K'ang-su-mi ve diğerleri Sui imparatoriçesİ Hsia-hou ve Yang Cheng-tao gelip teslim oldular. 2. ayda T'ie-shan (Demir d a ğ ı ) ' d a ava çıktı; halâ bir kaç o n bin askeri vardı. Elçi Chih-shih-ssu-li'yi Çin sarayına s u ç u n u affettirmeye ve Çin'e b a ğ l a n m a s ı n ı n ka b u l ü n ü ricaya g ö n d e r d i . Chen-kuan saltanat devresi 627-649 yılları arasını ihtiva etmekledir.
106
A H M E T TABAĞI!-
T'ai-tsung, Hung-lu-ch'iııg unvanlı T'ang Chien, general A n T'iao-jen'ı onun emniyette o l d u ğ u n u bildirmek üzere özel elçi olarak g ö n d e r d i . Hsie-li kendini bi raz emniyette hissetmeye başladı. Çinli kurnalılardan L i C h i n g , bu fırsattan acele yararlanmak istedi. Büyük bir bozguna uğrattı. Arkasından o n u n devleti yıkıldı. Ting-hsiang ve Heng-an toprakları boşaldı. Büyük çöle kadar ulaşılıp, burası sınır oldu. Hsİe-li atıyla bin li yalnız gidip yeğeni Sha-po-lo'nun yanına sığındı. 3. ayda hareket orduları yardımcı baş kumandan yardımcısı Chang Pao-hsiang kendisine bağlı kuvvetleriyle Sha-po-lo'nun mevzilendiği yere geldi. Hsie-lİ'yi ani den canlı yakalayıp, başkente g ö t ü r d ü . T'ai-tsung o n u n ailesiyle birlikte T'ai-pu b i n a s ı n d a misafir olarak kalmasını devlet tarafından yiyecek ve sair ihtiyaçlarının karşılanmasını emretti. Hsie-li dur gun sessiz ve isteksiz idi. Ailesi ve diğerleri beraberce ağıt yakarak ağlıyorlardı, i m parator, o n u n ü z ü n ve t ü k e n m i ş halini g ö r d ü . Kuo eyaletine askerî vali tayin etti. Bu topraklarda çok geyik vardı, serbestçe avlan ab ilirdi. B u şekilde tabii karakterini kaybetmeyecekti. Hsie-li gitmek istemediğini bildirdi. B u n u n üzerine sol muhafızları büyük ge nerali tayin edilip, tarla (av sahası gibi) ikâmetine sunuldu. 8. (634) yılda öldü. O n u n devlet a d a m l a r ı n a onların g e l e n e ğ i n e göre Pa-shui'İn d o ğ u s u n a g ö m m e l e r i emredildi. Kuİ-i-wang unvanı sunuldu. Ö l d ü k t e n sonraki u n v a n ı n a H u a n g dendi. O n u n eski veziri H(k)u-lu-Ta-kuan (Uluğ Toygun) T'u-yühun-hsie ü z ü n t ü s ü n d e n kendi boğazını kesü ve onunla birlikte g ö m ü l d ü . Hun-hsie, Hsie-li'nin annesi Po-ch'i-shih'nın evliliği sırasında Gök-Türklere gelmişü. Hsie-li d o ğ d u ğ u n d a Hun-hsie gönderilmişti. Ö l d ü ğ ü zaman çok ü z ü l d ü ve i n ü h a r ettiT'ai'tsungbunu duydu ve hayran kaldı. O n a Chung-lang-chiang'lık sundu. Ay rıca Hsie-li'nin m e z a r ı n ı n yanma g ö m ü l d ü . Ts'en Wen-pen'a Hsie-li ve H u n hsie'nİn h a u r a s ı n a ağaçtan bir levhayı kayıt olarak diktirdi. Bölüm 199 1070/C Batı GÖk-Türkleri Batı GÖk-Türkleri Ta-lo-pien (Mukan'ın o ğ l u d u r ) , başlangıçta Mukan ile Shapo-lüe arasında çatlak vardı. B u sebeble ikiye b ö l ü n d ü l e r (Ta-lo-pien ki A-po'dur). O n u n ülkesi W u - s u n ' l a r ı n eski t o p r a k l a r ı n d a b u l u n m a k t a d ı r . Doğuya gidildi ğinde Gök-Türk ülkesine varılır. Bauya gidildiğinde Lei-chu Hai'a varılır. G ü n e y d e Shtı-lu, kuzeyde H a n H a i sınırdır. S83
Başkentten
584
kuzey bauya doğru 7 bin l i mesafededir.
Yen-ch'i (Karaşar)'den 7 g ü n kuzey batıya gidildiğinde onun güney merkezine varılır. Oradan tanı kuzeye d o ğ r u sekiz g ü n y ü r ü n d ü ğ ü n d e kuzey merkezine ulaşıWu-sunlar h a k k ı n d a bkz. Ö g e l , "Çin Kaynaklarına G ö r e Wu-sun'lar ve Siyasî Sınırları H a k k ı n d a Problemler". D T C F Dergisi V I , 1948. s. 259-278. Ch'ang-an 4 8 4
GÖK-TÜRKLER
107
lir. Töles boylan, Kui-tsu (Kuca) ve b ü t ü n batı bölgeleri d ö n ü p ona itaat etmişler dir. O n u n insanları çeşididir. Tuo-lu, Nu-shih-pi, Ho-Io-lu (Karluk), Ch'u-yüe-mi, Ivvu (Hami) ve diğerleri vardr. B ü t ü n boyların gelenekleri Gök-Tûrklerle aynıdır. Sadece k o n u ş m a dilinde çok küçük farklılıklar vardır. O n u n unvanları Yabgu, Şad, Tegİn'dir. Genellikle kağanın oğlu kardeşleri ve hanedandan olurlar. Ayrıca i-chin (erkin), Ch'ü-lü-chö (Kül Ç o r ) , Yen-hung-ta , ilteber, tudun, Ssu-chin vb. makamlara herkes tayin olunabilirdi. iffi
Ta-lo-pien, Ch'u-lo-hou tarafından yakalanınca (587) Yang-su Tcgin'in oğlu Mi li, kağan oldu. O n u n oğlu Ta-man'ın unvanı î-chüe-ch'u-lo Kağan unvanıyla tahta geçti. O n u n annesi Hsiang-shih Çin asıllı idi. O , Ta-man'ı d o ğ u r d u k t a n sonra Ni-li öldü. Hsiang-shih onun kardeşi P ö - s h i h Tegin ile evlendi. K'ai-huang saltanat dev resinin sonunda (600) P'o-shih ile Ch'ang-an'a geldiler. Ch'u-lo Kağan belirli bir mevkiide devamlı olarak o t u r m a d ı . Ç o ğ u n l u ğ u W u sun'ların eski t o p r a k l a r ı n d a küçük kağan olarak, b ö l ü n ü p , b ü t ü n boylarını idare etti. Bir Shih-kuo ( T a ş k e n t ) ' n u n kuzeyinde b ü t ü n Soğd ülkelerini idare ederken, diğeri Kui-ts'u (Kuca) 'mn kuzeyinde ikâmet etti. O n u n topraklarının ismi Yıng-p'o idi. Her 5. ayda 8. ayda beraberce Tanrı'ya kurban sunarlardı. Yazın ö n e m l i vezirle r i n i kendilerinin ilk çıktıkları mağaraya g ö n d e r i p , orada kurban merasimi ifâ ederlerdi. İ m p a r a t o r Yang ta-ye saltanat devresinin 6. yılında (611) İ m p a r a t o r , batıya T'uyü-hun'lara saldıracakn. B u n u n için Shih-yü unvanlı Wei Chie gönderilerek, Ch'ulo'yu, Ta-tuo-pa'da imparatorun konvoyuyla buluşmaya çağırdı. O n u n ülkesinin insanları bunu kabul etmedi. Ch'u-lo elçiye teşekkür ederek, gelemeyişinin sebe bini açıkladı. O n u n şeflerinden She-kui'in elçi g ö n d e r i p , evlilik için b u l u n d u ğ u teklif müza kere edildiği sırada P'eİ C h ü bir rapor vererek dedi ki: "Ch'u-lo saraya gelmiyor; ç ü n k ü g ü c ü n e güveniyor bendeniz o n u n ülkesini kolayca parçalayıp, kontrol altına alabilecek bir plan yapUm. She-kui, Tou-liu'nun oğlu ve de Tardu'nun torunudur (Tardu eskiden batı tarafının kağanı idi. Ö n c e d e n Sha-po-lüe ile a r a s ı n d a ayrılık vardı. Sonra d o ğ u k a ğ a n l ı ğ ı n d a n ayrıldı. Yung-yü-Iü ö l d ü k t e n sonra kendini Puchia Kağan ilân etti. Tardu ö l d ü k t e n sonra torunu She-kui zayıf o l d u ğ u İçin tahta o t u r a m a m ı ş u ) . Soyu kağan soyundan geliyordu. Şimdi o n u n batı tarafını idare edi 1077b yor, o n u n (Ch'u-lo) otoriteyi kaybettiğini duydu. Ch'u-lo'ya tabi o l d u ğ u n d a n , b u fırsattan y a r a r l a n ı p , elçi g ö n d e r i p , y a r d ı m l a ş m a k istiyor. O n u n elçisine iyi merasim yapılmasını ve büyük kağan olarak selâmlan masını arzu etmekteyim. O zaman Gök-Türklerin gücü b ö l ü n ü r , ikisi de bize bağlanır", imparator kabul etti. Sonra elçi çağrılıp, ona Ch'u-lo'nun vefasızlığı söylendi. She-kui ile dost olduk larını, büyük kağan ilân edileceğini, ama Önce askerleriyle harekete geçip Ch'u-lo'yu cezalandırmak için harekete geçmesi emredildi. B u n dan sonra evlilik gerçekle şebilecekti. 5 8 5
Yen-hung-ta, b u unvan D o ğ u G ö k - T u r k l e r i n d e g ö r ü l m e m e k t e d i r . Batı G ö k - T ü r k l e r i n d e ise sadece burada zikredilmekte, başka her hangi bir olayda g e ç m e m e k t e , dolayısıyla icra ettiği fonksiyon bilinememektedir.
108
AHMET TASACIL
İ m p a r a t o r , T'ao-chu-pai-yü-chien (bambudan) bir ç u b u ğ u , She-kui'e verilmek üzere elçiye sundu ve dedi ki: "Bu İş acil halledilmeli elçinin hastalığı (vazifesi) bu ok gibi". Elçinin d ö n ü ş yolu Ch'u-lo'nun yakınından geçiyordu. Ch'u-lo oku sevdiği için onu tutuklayacaktı. Elçi yalan söyleyerek kendini gizledi. She-kui olanları duydu ve çok memnun oldu. Askerlerini kaldırıp Ch'u-lo'ya ani bir saldırı yapu. Ch'u-lo bü yük bir yenilgiye u ğ r a d ı . Karısını o ğ l u n u atıp, etrafındaki bin süvari ile doğuya kaçtı. Kao-ch'ang'm doğusundaki T'e-lo-man dağına sığındı. Kao-ch'ang kralı Ch'üpo-ya durumu imparatora bildirdi. İ m p a r a t o r , P'ei Chü'yü, Hsiang-shih İle o n u n ö n e m l i akrabalarını g ö n d e r e r e k durumu anlattı. B u n u takiben Çin sarayına geldi. İ m p a r a t o r , o n u n yorgun ve zayıf on binden fazla İnsanını bıraktı. Kardeşi Kül Tardu Şad'a Hui-ning eyaletinde hayvanlarını otlatmasını emretd. Ch'u-lo Kağan, İ m p a r a t o r Yang Ta-ye saltanat devresinin o r t a s ı n d a k i yılda (611) tegini Ta-nai ile saraya girdi ve İ m p a r a t o r Yang tarafından m ü s a a d e edilme siyle Korelilere saldırdılar. Kendisine Ho-sa-na kağan unvanı sunuldu. Clüang-tou k a n ş u ğ ı n d a (isyan çıktığında), Yü-wen Hua-chİ, Ho-pei'e vardı. Yüwen Hua-chi büyük bir yenilgiye uğradı. Büyük T'ang ihtilali o l d u ğ u n d a başkente d ö n d ü . Kendisine Kui-i-chün \Vang'lık tevcih edildi. A n i d e n Kao-tsu'ya inci sundu. İ m p a r a t o r dedi ki: "İncinin mücev her o l d u ğ u n a inanılıyor. Fakat, prensin sadakati önemli, incinin hiç bir faydası yok, neticede kabul etmedi. Ch'u-lo'nun kendisi saraya geldikten sonra o n u n toprakla rında She-kui h ü k ü m sürmeye başladı. Ch'u-lo'nun ö n c e d e n Shih-pi ile a r a l a r ı n d a çadak (anlaşmazlık) vardı. B u se bepten dolayı elçi g ö n d e r i p öldürtülmesini teklif etti. Kao-tsu kabul etmedi. Bütün vezirler dediler ki: "Şimdi eğer kabul edilmezse bir kişi hayatta kalır, bir devlet kay bedilir. Sonra çok büyük problem olurlar." Karar uzun süre ertelendi. Çare bulu n a m a d ı . Neticede Ho-sa-na iç saraya g ö t ü r ü l ü p , orada içki eğlencesi d ü z e n l e n d i . Sonra gelen Chung-shu-men-hsia-sheng'a sunuldu. B u sırada kuzey Gök-Türk el çisi, onu ö l d ü r d ü . Sonradan T'ai-tsung tahta geçince o n u n defin merasiminin de ğiştirilmesini emretd. Kül Tardu Şad, ö n c e Hui-ning'de ikâmet ediyordu. Kendisine bağlı olan süvari sayısı ü ç binden fazlaya ulaşmıştı. Sui h a n e d a n ı n ı n sonuna g e l i n d i ğ i n d e kendini Kül Kağan ilân etti. Wu-te saltanat devresinin başlangıcında (618) kendi yakınlarından birini gön derdi. İyi h ü r m e t gösterilip, pasifıze edildi. Sonra L i Kuî tarafından yıkıldı. Tegin Ta-nai, Sui Ta-ye saltanat devresinin ortasında (611) Ho-sa-na Kagan'la aynı zamanda Çin'e d ö n d ü . Sonra İ m p a r a t o r Yang tarafından Liao-tung'a saldırtıldı. Başarısından dolayı Chin-tsu-kuang-lu tai-fu u n v a n ı tevcih edildi. B u n d a n sonra o n u n boyu Lu-kung'da b ö l ü n d ü . Kao-tsu ihtilâl ordusunu harekete geçirdi ğinde, Ta-nai kendi halkıyla (ona katılmayı) kabul etti. Sui generali Sang Ming-ho, ihtilal ordusuna sürpriz bir darbeyi Yın-ma-ch'üan'da yapu. Bütün ordunun çoğu kaçıp dağılmıştı. Ta-nai bir kaç yüz süvari ile Mingtıo'nm karşısına çıkıp, onu hazırlıksız yakaladı. A n i bir aldırıyla bozguna uğrattı. Bu sayede dağılmış olan ihtilal ordusu yeniden kendini toparlayabildi. B u başarı sından dolayı kendine Kuang-lu-tai-fu unvanı verildi.
GOK-TURKLER
109
Başkentte s ü k u n e t sağlandıktan sonra savaşlardaki başarılarından dolayı 5 bin top ipek sunulup, kendisine Shih-shİh soyadı tevcih edildi. Wu-te saltanat devresinin başında (618) T'ai-tsung ile Hsie Chü'yü yendiler. Yine Wang Shih-ch'ung, T o u Chien-te ve L i u Hei-ta'yı sakinleşdrdiler. Hepsinde de 1077c olağanüstü başarı vardı. Kendisine saray kızlarından üç tane çeşidi m a m ü l renkli ipeklilerden on bin toptan fazla mükafat olarak bağışlandı. Chen-kuan saltanat devresinin ü ç ü n c ü yılında (629) Sağ muhafızları general liğine yükseltildi. Feng eyaleti tu-tu'su (askeri valiliği) timar verilmişti. 12. yılda (639) öldü. Kendisine Fu-kuo {devlete yardım eden) büyük generali" unvanı su nuldu. Eskiden Ho-sa-na, Sui sarayına g e l d i ğ i n d e (611) İ m p a r a t o r Yang tarafından a h k o n u l u ı ı c a o n u n ülkesinin insanları, Ho-sa-na'nın b a b a s ı n ı n k ü ç ü k kardeşini She-kui unvanıyla tahta geçirdiler. O n u n topraklan d o ğ u d a Altay d a ğ l a r ı n a kadar u z a n ı r k e n , batıya Batı Denizine (Hazar) kadar gidiyordu. Y ü - m e n ' ' ' d a n bauya b ü t ü n ülkelerin hepsi ona ait idi. Sonra "Kuzey Gök-Tûrkler ile d ü ş m a n oldular. Bunun üzerine merkezini Kuİ-ts'u (Kuca)'nun yakınındaki San-mi-shan'da tesis etü. Sonra öldü. Kardeşi T ' u n g Yabgıı tahta geçti. T'ııng Yabgu bilgili ve cesurdu; savaşta m ü k e m m e l idi. 58
r,!t7
Kuzeyde Töles'ler ile beraber oldu. Batıda Po-ssu'ya karşı geldi. G ü n e y d e Chi¬ pin (Kaşmir)'i kabul etti. Nedcede hepsi ona bağlandı. Yüzbinlerce yay çeken as keri vardı. Batı bölgelerinin şefi olmuştu. Wu-sun'ların eski topraklarını tamamen ele geçirmiş bulunuyordu. Ayrıca merkezini Shih-kuo (Taşkent)'in kuzeyinde Ch' İ e n - c h ' ü a n ' e ( M i n g - b u l a k / B i n p ı n a r ) nakletti. O n u n bau b ö l g e l e r i n i n b ü t ü n prensleri, ilteber ve t u d u n l a r ı n emrine girmişlerdi. Üstelik bir tudunu onları teftiş yoluyla idare için göndermişti ve bu şekilde onların vergilerini kontrol ediyordu. Batı J u n g ' l a r ı n ı n zenginliği (Bandan Çin'e giden vergi mikdarı azalmıştır) kalma nı ışU . Wu-te saltanat devresinin 3.yılında (620) T'iao-chih (büyük yumurta-bahk yu murtası) hediye olarak g ö n d e r d i . Kuzey Gök-Türklcri problem yarattığı zaman (Çin'i baskı altına aldıkları za man) Kao-tsu, onları derin h ü r m e t l e teskin ederken aynı zamanda kuzey yabancı larına karşı güç kullanma planları yapıyordu. T'ung Y a b g ü n u n müsaadesiyle 5. yı lın (622) kışında büyük ordu saldıracaku. Hsie-!i çok korktu ve tekrar T'ung Yabgu'ya barış teklif etti. Karşılıklı savaşmadılar. T'ung Yabgu evlilik gayesiyle elçi g ö n d e rip, teklifte bulundu. Kao-tsu bakan vezirlere dedi ki: "Batı Gök-Türkleri bizden uzak, acil bir dert o l d u ğ u n d a güç kazanamayız. Şimdi evlilik teklifinde bulundu. O n u n planı nedir?". Feng Te-i karşılık olarak dedi ki: "Şimdinin işi uzakla ilişki, yakınla savaşın daha iyi olmasını gösteriyor. Kuzey Ti'leri korkutmak için evliliğe m ü s a a d e edelim. Bir kaç yıl bekledikten sonra Çin kuvvetlenince o kolaylıkla sakinleştirilebilinir".
5 8 6
5 8 7
T u n - h u a n g ' ı n b a t ı s ı n d a son Çin kalesinin ismidir.
Ç i n l i l e r hazan D o ğ u G ö k - T ü r k l e r i n e kendi y ö n l e r i n e g ö r e ad vererek Kuzey Gök-Türkleri diye adlandırmışlardır.
Ill)
Al I V I T l'ASAĞIL
Kao-tsu, b u n u n ü z e r i n e evliliğe m ü s a a d e etti. Kao-p'İng prensi olan Tao L i o n u n ülkesine ( Ç i n ' d e n Banya giden) elçi sıfatıyla vardı. T u n g Yabgu çok mem nun oldu. Hsie-li m ü t e a d d i t defa yazları yağmaya girdiğinden, Hsi-fan yolu ukalı o l d u ğ u için evlilik işi gerçekleşemedi. Chen-kuan saltanat devresinin ilk yılında (627) Chen-shu-t'ung erkini Kaop'ing Prensi Tao ile birlikte g ö n d e r d i . O n bin altın kemer, telli alun eşyalar ve beş bin baş atı hediye olarak sundu. T'ung Yabgu'nun ülkesi kuvvedendiğinde vefa bul madı. Boylarının hepsi şikayet ettiler. Karilik boylarının çoğu isyan etd. Hsie-li Kağan, Çin ile evlilik yoluyla yapılan ittifaktan m e m n u n değildi. Defa larca asker g ö n d e r i p , Çin'e akınlarda bulundu. Ayrıca T'ung Yabgu'ya adam gön derip dedi ki: "Eğer sen T'ang ailesinin kızıyla evlenirsen, benim t o p r a k l a r ı m d a n geçmesi gerekecek". T'ung Yabgu endişelendi. Evlilik gerçekleşemedi. Amcası tara fından ö l d ü r ü l d ü . O n u n u n v a n ı Mo-ho-t'u (Bagatur) Ssu-ch'ü-li-pi kağan oldu. T'ai-tsung, T'ung Yabgu'nun ö l ü m ü n ü duyunca çok çok üzüldü. O n u n cenazesinde yakılmak ü z e r e m ü c e v h e r l i ipekli elbiseler g ö n d e r d i . Ülkesi karışu, başarılı ola madı. Sona erdi. 2. TS'E-FU YÜAN-KÜİ BÖLÜM: 956
s. 11251
30/b Gök-Türkler ö n c e P'ing-liang'ın muhtelif H u ' l a r ı n d a n i d i . Kabile isimleri A sbib-na'dır. Sonraki Wei h a n e d a n ı n ı n h ü k ü m d a r ı T'ai-wu tarafından yıkıldılar. Bo yun büyük bir kısmı ve C h ' ü boyu A-shih-na olaraktan beş yüz aile miktarında Ju-julara kaçülar. Soyun hepsi Altay Dağında ikâmet ederek demir işinde çalıştılar. A l lay dağlarının şekli miğfere benzediği için, (Tou-mou) onların dilinde miğfere T ' u c h ü e d e n d i ğ i n d e n dolayı, bu onların unvanı oldu. Ya da deniliyor ki; o n l a r ı n önceki ülkesi Hsi-hai'm (Etsin-Göl) yukarı tarafla r ı n d a iken komşu devlet tarafından kadın ve erkekleri küçük büyük fark etmeksizin hepsi öldürüldü. •
31/a
s. 11252
Sadece bir oğul sağ kaldı. Ö l d ü r ü l m e y e kıyılmadı. Kolları ve ayakları kesilip büyük bir bataklığın içine atıldı. Dişi bir kurt vardı. Her et getirişinde hepsini ona yedirip, bu oğıılu besledi ve dolayısıyla ö l m e k t e n kurtardı. Bundan sonra kurda m ü n a s e b e t t e bulundular. Kurt gebe kaldı. O komşu ülkenin insanları tekrar adam g ö n d e r i p , onu ö l d ü r t m e k istediler. Sonra kurt o ğ u l u n y a n ı n d a b u l u n d u ğ u sırada lam yaklaşıp öldürecek iken, bu kurt kuvvetlenerek, tabiat üstü bir şekilde uçarak denizin d o ğ u s u n d a bulunan dağda durdu. Bu d a ğ Kao-ch'ang'ın kuzey batısında idi. Dağın İçinde mağaraya benzeyen oyuk vardı. Kurt o n u n içine girdi. 2 yüz li'den fazla bir alandaki d ü z l ü k t e bol otlu yerle karşılaştı. Bundan sonra kurt 10 tane erkek çocuk d o ğ u r d u . Onlardan birinin adı A-shih-na idi. En saygın insanları kabile reisi olur. Bu sebeple otağının kapısına kurt başlı sancak dikilirdi. B u aslını u n u t m a d ı ğ ı m göstermekte İdi. Bir başka söylenişe göre; Gök-Türkler ö n c e Suo ülkesinde ortaya çıkular. Bu rası H u n ' l a r ı n kuzeyindedir. O n u n soyunun büyük insanı A-p'ang-pu'dur. O n yedi
G Ö K-TÜRKLER
III
erkek kardeştirler. Onlardan birine 1-ssu-ni-shih-tou derler. Kurttan d o g m a d ı r . P'ang-pu ve diğerlerinin yapısı karakteri biraz aptalca o l d u ğ u n d a n , onların ülkeleri yıkılıp harap oldu. Ni-shih-tou farklı bir karaktere sahipti. Rüzgara ve yağmura h ü k m e d e b i l i r d i . 3 l/b i k i kadınla evlendi biri yaz tanrıçası, diğeri kış tanrıçası idi. Kadınlardan biri hamile kaldı ve d ö r t erkek çocuk d o ğ u r d u . Onlardan biri değişti, beyaz kuğu oldu. O n u n ülkesi A-fu suyunun yanında idi ve unvanı Ch'i-ku (Kırgız) oldu. Bir diğeri nin ülkesi Ch'u-hsi suyu k e n a r ı n d a iken bir başkasının ülkesi Chien-ssu-ch'u-hsi-ch'i d a ğ ı n d a d ı r . O n u n büyük oğlu burada idi. B u büyük d a ğ d a yine A-p'ang-pu neslin den insanlar vardı. Ayrıca çok çiğ vardı. Kar, kış, o l d u ğ u n d a bu oğul ateş çıkararak besledi hepsine yardım etti. B u sebepten ateşi bulan oğul reis oldu. Unvanları ise T'u-chûe idi. İşte Na-tou-liu budur. Tou-liu'nun on karısı vardı. Doğan çocukların hepsi kendi annelerinin kabile adlarını isim olarak aldılar. Kabile ismi A-shih-na olan küçük karısının oğludur. Tou-liu ö l ü n c e on karısı ve oğulları bir seçim yapa rak birisini seçmek istediler ve büyük ormanda ağaçların altında toplandılar; şöyle karar verdiler. Ağaç tarafından en yükseğe zıplayan reis seçilebilecekti. A-shih( n a ) ' n ı n oğlu genç idi ve en yükseğe zıpladı. Herkes onu reis olarak kabul etti. U n vanı A-hsien Şad oldu. Neticede hepsi kurt soyundandır. O n a sonra T'u-men denmeye haşladı. Çin sınırlarının dışındaki pazarlarda ipek ticaretine başladı. Çin ile ilişki tesis etmek istedi. 958
s. 11278
23/a Gök-Türkler, H u n ' l a r ı n başka bir kolu olup, Alıay d a ğ l a r ı n ı n kuzey tarafla r ı n d a otururlar. Altay dağlarının şekli miğfere benzediği için, o n l a r ı n g e l e n e ğ i n d e miğfere T'u-chüe d e n d i ğ i n d e n onların unvanı T'u-chûe oldu. Bİr başka deyişe göre Gök-Türkler P'ing-liang bölgesinin muhtelif Hu'larmd a n d ı r . Batı Weİ'in Feİ imparatoru z a m a n ı n d a M u k a n Kağan Ssu-chin, batıya d o ğ r u ilerleyip Ye-ta'ları (Akhun) yıkuktan sonra, doğuya ilerleyip Ch'İ-tan'ları, ku zeyde Kırgız'ları yendi. Çin sınırlarının kuzeyindeki her tarafı kendine bağladı. Ül kesi d o ğ u d a Liao'dan 23/b bau da Hsi-hai'a kadar on bin l i uzanıyordu. G ü n e y d e çöl (Sha-mo)den başlayarak kuzeyde Pei-hai'a kadar bes-alu bin li'lİk bir alan ona ait idi. Batı Gök-Tûrkleri aslında Kuzey Gök-Türkleri ile aynı a t a d a n d ı r . Önceleri M u kan Kağan ile Sha-po-lûe arasında ayrılık vardı. B u nedenle ülke ikiye ayrıldı. W u sun'ların eski toprakları onlara kalmıştı. D o ğ u d a Gök-Türk ülkesi batıda Lei-chu (Aral) denizine kadar, kuzeyde H a n denizine kadar, g ü n e y d e ise Shu-lu(Kaşgar)'ya kadar uzanıyor, Ch'ang-an'dan yedi bin li uzaklıkta idi. Yen-ch'İ (Karaşar)den kuzey-batıya d o ğ r u yedi g ü n y ü r ü n d ü ğ ü n d e güney merkezine varılır. Oradan tam ku zeye d o ğ r u sekiz g ü n y ü r ü n d ü ğ ü r ı d e o n l a r ı n kuzey merkezine varılır. Töles'ler, Kuca (Kui-ts'u) ve b a ü bölgelerinin b ü t ü n H u ' ( S o ğ d ) l a r ı d ö n ü p ona bağlanmış lardı. Bir rivayete g ö r e Sha-po-lüe Ye-hu Kağan merkezini L u o - h o suyunun 588
1 , 8 3
5 8 9
Burada karışıklık vardır; aslında T ' u n g Yabgu kasdcdilmek istenmektedir. Luo-ho suyu ve g ü n e y i n i n başkent olması sadece burada vardır.
589
112
AHMET TAŞAĞıL
kuzeyine inşa etti. Yine rivayete göre suyun g ü n e y i n d e g ü n e y başkent vardı; Do ğ u d a İ-lie(Ili) ° nehri sınır oldu r,9
Ch'i-tan'lar: 24/a Sonradan GÖk-TÛrkler tarafından sıkıştırılıp on bin aile ile Kao-li'lerc (Kore) sığındılar. 961
s. 11310-11311
20/b Gök-Türklerin soyu Altay d a ğ ı n d a oturur. O n l a r ı n g e l e n e ğ i n d e hayvan sürüleriyle u ğ r a ş m a işi vardır. Askerlerin savaş aleti olarak, yay, ok, vızıldayan ok ucu mızrak ve kılıç vardı. Yanlarında saklamak kuralına uygun taşıyorlardı. 2 l/a Sancaklarının ü s t ü n e alundan kurt başı takarlar. H ü k ü m d a r ı n muhafızına F i i li (Börü) derler ki; Çince a n l a m ı kurt demektir. B u aslında kurttan d o ğ d u k l a r ı n ı gösterir eskiyi u n u t m a d ı k l a r ı içindir. O n u n vergileri askerlik yapmak, at ve ekstra olarak çeşitli hayvandır. Arabalarının k e n a r l a r ı n a ağaç oymalar (çentik) ile hesap yaparlardı. Ayrıca altın uçlu oku balmumuna s ü r m e ve m ü h ü r olarak kullanma ge leneği vardı. Onların g e l e n e ğ i n e g ö r e isyan eden, adam ö l d ü r e n , zina yapan, bağlı at çalan lar ö l d ü r ü l ü r d ü . Kadınları çapkınlık yapma yoluyla aldatanlar a ğ ı r şekilde mal mülk ö d e m e k l e cezalandırılır ve o kadınla evlenme mecburiyetinde bırakılırdı. B i rini taciz ederek yaralayan, yaranın hafifliğine veya ağırlığına g ö r e malla tazmin etmek d u r u m u n d a i d i . At ve mülk çalanlar, hepsinin on k a t ı n d a n fazlasını öde meye mahkum edilirdi. Ö l e n birisi o l d u ğ u n d a cesedini otağının içine koyarlar, oğulları t o r u n l a r ı ve bütün akrabaları kadın erkek hepsi at ve koyun kesme suretiyle otağın Önünde kur ban ederlerdi. O t a ğ ı n ı n etrafını yedi atla defa dolaşırlar, kapısına geldiklerinde kılıçla yüzlerini keserler, kan ve gözyaşı beraber akardı. Bunu yedi sefer yaparlardı. Uğurlu g ü n l e r i n d e ö l d ü r ü l e n at kümelerini giydiği elbise ve kullandığı eşyaları ce setle aynı yerde yakarlardı. O n u n küllerinin hepsi g ö m m e z a m a n ı n a kadar bekleti lir, ilkbahar ve yazın ölenler, çayırların, ağaçların sararıp d ü ş m e s i n e kadar bekleti lir; sonbahar ve kışın ölenlerin külleri ise çayırların, yaprakların ortaya çıkışma ka dar bekletilirdi. 21/b Sonra yeri kazarak bir mezar yaparlar ve küllerin mezara g ö m ü l e c e ğ i g ü n ak rabaları, ö n c e d e n o l d u ğ u gibi yeniden kurban merasimi yaparlar, atla etrafında dolaşıp, yüzlerini yine keserlerdi. Cenaze merasimi küllerin mezara konmasıyla son bulurdu. Sonra yere dikilen b ü t ü n taşların sayısı onun hayatında ö l d ü r d ü ğ ü insan ların mikdarı kadardı. Kurban edilmiş olan koyun ve at kafaları dikili taşların üs tüne asılırdı. (Aynı gün) erkek çocukları iyi elbiseler giymiş bir şekilde defin işle minin yapıldığı yerde topluca yemek yerlerdi.
İli N e h r i n i n sınır olması sadece burada kayıtlıdır.
GÖK-TÜRKLER
113
Bir erkek bir kıza aşık o l d u ğ u ve İyi duygular beslediği zaman evlenmek için hediyelerle birlikte kızın anne ve babasına fazla itiraz etmemeleri için adam gön dererek teklifte bulunurdu. Baba, büyük erkek kardeş ö l d ü ğ ü n d e oğullar ve erkek kardeşler ve yeğen gibi diğerleri geride kalan ana ve hala ile evlenirlerdi. B u onlar için şereftir ve asla şerefsizlik sayılmazdı. B u n u sadece saygı g ö s t e r m e k için yaparlar, kesinlikle cinsellik düşünmezlerdi. Her ne kadar genellikle kağanlıklara b ö l ü n ü r l e r ise de, büyük g ü n e ş i n kağan genelde Ö t ü k e n ' d e oturur, otağının ağzı doğuya d o ğ r u açılır. Yani g ü n ü n d o ğ d u ğ u yere saygı gösterilir, her yaz b ü t ü n ileri gelen devlet a d a m l a r ı n a ö n d e r l i k ederek, kurban sunmaya giderler. O ö n c e gizlice yapar. Sonra beşinci ay o r t a s ı n d a on g ü n süreyle b ü t ü n h a l k ı n ı sel gibi toplayarak, Ö t ü k e n ' d e G ö ğ ü n r u h u n a kurban sunarlar. Batıya d o ğ r u beş yüz l i gidildiğinde yüksek bir dağ vardır. D ö n e r e k çıkıldı ğ ı n d a ot, çayır ve su olmadığı yer vardır ki; buraya Po-wai-ning-li derler; Çin dilinde yer ruhu demektir. O n l a r ı n yazısı Soğd'luların cinsîn dendir. Yıl ve takvim bilmezler. Çayırların yeşilliği haura olur. 22/a
s. 11311
O n l a r ı n reisi başa geçtiğinde yakınındaki hizmetçileri ve ö n e m l i vezirleri ve benzeri zevat o n u bir keçe ü z e r i n e koyarak güneşi takiben 9 kere çevirirler. Her çevirişte vezirler aşağı eğilerek selâmlarlar. B u iş t a m a m l a n d ı k t a n sonra bir ata bindirip boynunu ipek bezle bağlarlar. Bu sırada kesinlikle itiraz edemez. Sonra gevşetirler, hemen sorarlar: "kaç sene kağanlık yapabilirsin". Kağan heyecanlanır, tam olarak kaç sene yapabileceğini söyleyemez. Vezirler ve diğerleri o n u n söylediği sözlerin eksikliklerini tamamlarlar ve sayıyı düzeltirler. Bir söylenişe göre kız, erkek ağaçlık, sazlık yerde eğlenirler. Kız, erkek içine kıl d o l d u r u l m u ş deriden toplarla ayak topu oynarlar. At s ü t ü n d e n m a m ü l kımızı içip, sarhoş olurlar, bağırarak şarkı söylerlerdi. H e p birlikte şeytanlara ve tanrıya saygı gösterirler; sihirbazlara büyücülere inanırlar. Askerlikte ölmek önemlidir. Hastalık tan ö l m e k t e n utanırlar. Nihayet en sonunda Hsinng-nu'larla aynı g e l e n e ğ e sahip tirler. Batı Gök-Türkleri, genellikle aynı noktada oturmazlar, ç o ğ u n l u ğ u Wu-sun'ların eski t o p r a k l a r ı n d a bulunur. O n l a r ı n g e l e n e ğ i n d e her 5. ay ve 8. ay tanrıya kur ban kesilir. Yaz sonuna doğru önemli vezirlerinden birini soyunun ilk ikâmet ettiği mağaraya g ö n d e r i p , kurban sunarlar. 962
s. 11319
10/a Gök-Türkler, Sonraki Wei z a m a n ı n d a kendilerini kağan ilân ettiler. O n u n ka rısının u n v a n ı ho-k'o-tun (K'o-ho-tun); oğul ve k a r d e ş l e r i n e tegin derler; başka boyların askerlerini idare edenler şad'dır. O n l a r ı n en yüksek u n v a n ı Ch'ü-lü-ch'o'dur; sonra A-p'o, sonra Ilteber, sonra T'u-tun sonra erkin gelir. Başlangıçta o n u n ülkesinde değerli değersiz bûyük-küçük toplam ondan fazla unvan vardı. Bazen vücudlarının maddi görünüşleri, bazen yaşlı g e n ç oluşları, ba zen şakaklarmdaki saçların b ü k l ü m l e r i n i n rengi, bazen içki ve et yiyişleri, bazen vahşi hayvanlar isim oluyordu.
11-1
A H M E T TAŞAGIL
10/b O n l a r ı n cesur ve kuvvetli o l a n l a r ı n a Işbara (Shih-po-lo) elerlerdi. Aynı za manda Mo-ho-fu (Bagatur) da derler. Semiz geyiklere ü ç g ö k kubbesi (San-ta-lo) derler. Ta-lo-pien içki kapı d e m e k ü r . Boynuza benzer. Ayrıca kısalığı vücutlarının şekline benzemektedir. B u y ü z d e n lakap ve unvan olur; B u unvanlar sadece oğullar ve k a r d e ş l e r e mahsustur. Sadece kağanın oğlu ve kardeşi olabilir. Yaşlı olanlara "ağabey ke-li" derler. B u n u n için Ta-kuan vardır İd; "at" derler, o da ho-lan-ku'dur. 591
Böylece Ho-lan-su-ni, Chüe-su-ni askerleri idare edenlerin unvanıdır. Siyah renkli olanlara K'o-lo (Kara) derler. Bundan dolayı unvan olarak K'o-loch'o (Karaçor) vardır k i , makamlar içinde en yükseğidir. Altmış yaşında olurlar. Saçlı olanlara So-ho denir. Bu sebepten So-ho-t'u unvanı vardır k i ; eyalet, kasaba gibi yerleri idare ederler. İçkiye Fu-ni-je-han, derler. B u n d a n dolayı Je-han'lar v a r d ı r k i ; kurban merasimlerini idare ederler, kötü ruhlara karşı gelmeyi önlerler. Ete An-tan derler. B u n d a n ö t ü r ü An-tan-chü-ni vardır ki; aile işlerini idare eder, devlet m e m u r l a r ı gibidir. 59?
Bazı zamanlar komşu kağanlıklar ihdas edildiğinde ismi L a n g ' d ı r . Ötekini kıskanır, ö l d ü r ü r ve kağanlığını ilân eder. Kağanlığın alUnda yabguluk vardır. Ya da ikâmet eden ailelerin büyük soyadlı ları kendilerinin 1 Kağan ilân ederler. Gök-Türkler buna l-yen-wu Kağan derler. O n l a r ı n sonra büyük unvanı Ye-hu (yabgu), sonra şad, tegin, sonra 11/A
S. 11320
ilteber, sonra T'u-tun-fa (tudun) ve daha sonra da yirmi sekizden fazla küçük unvan vardır. B ü t ü n bunlar babadan oğula geçerler. BaU GÖk-Türkleri aslen kuzey Gök-Türkleri ile aynı atadan gelirler, öteki un vanları yabgu, şad'dır. Bunlar kağanın kardeşi oğlu veya kendi ailesine mensup bi ridir. Ayrıca 1-chin (erkin), Ch'ü-li-ch'o (Kül çar), Yen-han-ta , Hsie-li-fa (İlteber), t'u-tun ve benzeri unvanlar kendi m a k a m l a r ı n d a irsidir. 593
22/a 19. yılın (599) oldu.
s. 11336 594
4. ayında Gök-Türk L i K a ğ a n , Çin'e b a ğ l a n ı p C h ' i K a ğ a n
Aslı T ' u n g T i e n ' d e k İ gibi Ke-H olmalıdır. T T 1 9 7 de mevcut değildir. Burada daha d o ğ r u o l m a l ı d ı r . Aslında Yen-hung-ıa'dır. T'u-li'nin kısaltılmış halidir. Ch'i-min Kagan'ın ö n c e k i a d l a r ı n d a n T u - l i isminin kısaltılmış halidir.
595
115
GÖKTÜRKLER 964
s. 11337
l/a T'ang Kao-tsu, Wu-te saltanat devresinin İlk yılında (618) 7. ayda Gök-Türk Ch'ang-p'o-na K a g a n ' ı n kardeşi C h ü e elçi g ö n d e r e r e k tabiiyetini bildirdi. İm parator, çok h ü r m e t gösterip, onu T'u-wu-go-pa-chüe Kağan olarak selamladı. Mf;
5 9 7
98
12. ayda GÖk-Türk C h ' a n g - p ö - n a Kağan, Yü Wen-hua? ile gelip, müttefik oldu kendisine d ö n e n gönüllü prens unvanı tevcih edildi. l/b T'ai-tsung Chen-kuan saltanat devresinin 3. yılında (629) 8. ayda Hsie-yen-t'uo (Sir T a r d u ş ) kağanı İ-li-tuo-i-nan Çin sarayına elçi g ö n d e r e r e k vergi sundu. Fer manla Yao-ch'i generali Ch'iao Shih-wang, mektupla î-nan'ı, Pi-chia (Bilge) Kağan olarak selâmladı. Büyük çölün kuzeyinde Ghü-lun suyu k e n a r ı n d a ikâmet etmesi söylendi. O t a ğ ı n ı n güneye Ch'ang-an'a olan mesafesi d ö r t bin li'den fazla idi. 599
4. yıl (630) 3. ayda Gök-Türk Chia-pi Tegin Ho-shun d ü k ü , A-shih-na-ssu-mo, Sağ VVu-hou büyük general olarak, Hua-chou Tu-tu' ' su oldular. MI1
967
s. 11370
8/a-b Kuzey Gök-Türkleri, H s İ u n g - n u ' l a r m başka bir koludur. Sonraki W e i zama n ı n d a unvanları T'u-men boyu oldu. Wei h a n e d a n ı sonlarında I-li K a ğ a n vardı. 1li öldü k a r d e ş i A-i Kağan olarak tahta geçti. A-i hastalandı sonra öldü. Oğlu Shet'u'yu bir kenara itip, kardeşi Ssu-chin'(erkin)i M u k a n Kağan unvanıyla tahta geçirdi. Mukan, yirmi yıl h ü k ü m d a r l ı k yapu. Ö l m e d e n ö n c e kendi oğlu Shih-lo-pie n ' İ tahta geçirmedi ve adı T'a-po olan kardeşini tahta geçirdi. T'a-po (Taspar) Kağan, She-tu'yu Er-fu Kağan olarak doğu tarafını idareye, yine k ü ç ü k kardeşi Jutan'ın oğlunu Pu-nan'" olarak baü tarafını idareye memur etd. , m
602
,,03
4
T'a-po on yıl tahtta kaldıktan sonra hastalandı ve öldü. Oğlu An-lo'ya dedi ki: "Ben duydum ki; akrabalarımda kağanlık babadan oğula g e ç m e d i . Benim ağabeyim kendi o ğ l u n u sevmedi ve ondan vazgeçip beni kağan seçti. Ben ö l d ü ğ ü m d e senin Ta-lo-pien'e karşı kenara çekilmen lazım". Sonra T'a-po ö l d ü . Devletin içinde (merkezinde) Ta-lo-pien tahta geçecek iken o n u n annesinin asil olmaması sebebiyle halk ona itaat etmedi. An-lo'nun annesi saf Gök-Türk oldu ğ u n d a n , o n u n etrafında biriktiler. m
' D o ğ r u s u Ho-sa-na Ch'u-lo'dur.
6 9 7
Kül T a r d u Şad sonradan Kül Kağan.
6 9 3
Yü-ıven Hua-chi'nin isminin değişik yazılısı.
5 0 0
Chü-lun Suyu Kerulen Irmağı'dır.
6 , 5 0
Askerî vali.
w
B u n u n Kağan.
l
6 0 2
Kardeşi ifadesi aslında hatalıdır. Kara Kağan., B u m ı n ' ı n o ğ l u d u r .
6 0 3
Ta-lo-pien'in hatalı yazılışıdır.
6 0 4
Diğer kaynakların hepsinde Pu-li (Börü) ş e k l i n d e yazılmıştır.
11ü
A H M E T TAŞ ACIL
She-tu en sonunda devlet meclisinde ortaya çıkarak dedi ki: "Eğer An-lo tahta çıkarsa, ben ağabey ve kardeşlerimle liderlik ederek, ona karşı vazifemizi yaparız. Eğer Ta-lo-pien tahta çıkarsa ben sınırlan muhafaza etmek için keskin kılıcım ve 9/a
s. 11371
uzun m ı z r a ğ ı m ile beklerim (muamele ederim). She-t'u uzun kuvvetli ve kahraman idi. Devlet a d a m l a r ı n ı n hepsi korktu. Karşı gelmeye cesaret edemediler. Nihayet An-lo tahta geçirildi. Ta-lo-pien'in kalbi mutlu olmamıştı. An-lo'ya itaat etmedi. Adam g ö n d e r e r e k ona hakaret etti. An-lo k o n t r o l ü sağlayamadığı için She-t'u devlet meclisine geri çağrıldı. Yapılan m ü z a k e r e l e r de dediler ki: "Bütün kağan oğulları içerisinde Shet'u kağanlığa en layık olanı, bu sebepten dolayı onu tahta geçirelim. Unvanı 1-1İChü-lü-she-shih-po-mo-ho (İl Küllüg Şad Işbara Baga) Kağan oldu. Bir unvanı da Sha-po-lüe idi. O t ü k e n ' d e n ülkeyi idareye başladı. An-lo, ona bağlı olarak (Tola) Lo suyunun k e n a r ı n d a ikâmet edip, kendini ikinci Kağan ilân etti. Sui h a n e d a n ı K'ai-huang saltanat devresinin ortasındaki yılda (590) öldü' . Jlii
She-t'u, o ğ l u n u n zayıf bir kişiliğe sahip olması nedeniyle kendi kardeşi Yabgu (Ye-htı) Ch'u-lo-hou'nun tahta geçmesini emretti. Yung-yü-lü elçi g ö n d e r e r e k Ch'ulo-hou'yu tebrik etti. Ch'u-lo-hou tahta geçecek iken ona dedi ki: "Biz Gök-Türkler, Mukan Kagan'dan beri olageldiği üzere çoğunlukla küçük kardeş büyük kardeşin yerine ve genellikle esas anneden d o ğ a n l a r geçti. B a b a n ı n kanununa göre böyle senin korkmaman gerek. Senin tahta g e ç m e n d e n benim korkmamam lazım. Seni selâmlamaktan kork muyorum. Yung-yü-lü tekrar elçi g ö n d e r e r e k Ch'u-lo-hou'ya dedi ki: "Amcalarım ve benim babam birlikle çalışarak gelenekleri tesis etmiştir. Ben bir onların torunu yum. Beni çok sakin bir şekilde prens yapabilirmisiniz. Aynı toruna ikinci kez em rediniz, amca ve babalarımın saygıları altında bana bir yer emrediniz. Babamın ha yattaki emrini göz ardı edebilirsiniz. Arzu ediyorum ki; siz amcam hiç ş ü p h e etme den müsaade edersiniz". 606
Ch'u-lo-hou neticede tahta geçti. Yc-hu K a ğ a n o n u n unvanı i d i . Yung-yü-lü da Ye-hu (Yabgu) oldu. Sui Kao-tsu'suna elçi g ö n d e r e r e k durumu sözle bildirdiler. Kao-ısu ona sancak ve davul sundu. Sancağının p r o b a g a n d a s m ı yaptı. Sonra Yü(ch'ıı)-lo-hou, bauya A-po'ya saldırdı. Ü l k e d e durumunu sağlamlaş tırdı. Çok g e ç m e d e n öldü. O n u n halkı Yııng-yü-lü'yü reis olarak seçti. O n u n unvanı Hsie-chia-ch'i-tou-na-tou-lan Kağan oldu. Tou-lan, K'ai-huang saltanat devresinin sonunda (600) emrindekiler tarafından öldürüldü. O zaman Sha-po'nun o ğ l u j a n kan " , T'u-li unvanını aldı. î-ch'eng prenses Jan-kan'ı şereflendirip, I-chen-tou-ch'imin olarak selâmladı. Bunun Çin dilinde anlamı "akıllı ve sağlıkh"dır. 6
7
Shuo-fang'da Ta-li kalesini inşa etti ve ikâmet etmeye başladı. Ta-ye saltanat devresinin 10. yılında" Ch'en-tou'da imparatorun karşısına çıktı. Hastalıktan öldüğü zaman (609) imparator Yarıg sarayda üç g ü n yas ilân etd. 00
"
a
m
' Aslında Baga Kağan unvanını almıştır.
B u bilgi sadece burada vardır.
6117
D o ğ r u s u Ch'u-lo-hou'nun o ğ l u d u r .
6 0 8
Aslında Ta-ye sahana! devresinin ü ç ü n c ü yılı (607) olması gerekir.
G O K-T U R K L E R
117
10/a O n u n oğlu Tou-chi-shih, Shih-pi Kağan unvanıyla tahta geçti. T'ang h a n e d a n ı Wu-te saltanat devresinin 2. yılında (619) öldü. O n u n oğlu Shen-po-pi'nin yası küçük olması sebebiyle tahta g e ç e m e d i . Ni-pu Şad olarak Yu eyaletinin kuzey taraflarım idare etmekle vazifelendirildi. Kendi kardeşi Ssu-li-wu Şad, Ch'u-lo Kağan unvanıyla tahta geçti. O da î-ch'eng prensesle evlendi. 3. yılda Ch'u-lo (620) öldü. İ-ch'eng prenses, onun oğlu VVo-she Şad'm zayıf ve çirkin olma sından dolayı tahta geçirtmedi. Bunun üzerine Ch'u-lo'nun kardeşi Tou-pi, Hsie-li Kağan unvanıyla tahta geçti. Shih-pi'nüı oğlu Shen-po-pi, T'u-lİ Kağan u n v a n ı n ı alması ü z e r i n e , Hsie-li, Chenkuan saltanat devresinin 4. yılında (630) sınırlara saldırdı. Hareket ordusu yar dımcı baş k u m a n d a n ı Chang-pao karşı çıktı. Yakalayıp başkente getirdi. T'u-li ken d i l i ğ i n d e n gelip Çin'e teslim oldu. Pei-p'ing Vvang'lık ve Shun-chou tu-tu'luğu (askeri valilik) tevcih edildi. Ülkesine halkıyla beraber geri g ö n d e r i l d i . Beş yıl Çİn sarayına vergi sundu, Ping-chou-tao'ya vardı. Burada hastalanıp öldü. Oğlu Ho-lohu tahta geçti (yerine tayin edildi). 967
s. 11371
10/a-b Batı Gök-Türkleri Mııkan Kagan'm oğlu Ta-lo-pien'dirler. Sha-po-lüe ile arala r ı n d a anlaşmazlık çıkınca ikiye b ö l ü n d ü l e r . Ta-Io-pien, Ch'u-lo-hou tarafından tu tuklandı. O n u n ülkesinde Yang-su Tegüı'in oğlu N'i-li unvanıyla kağan oldu. Ni-li Ölünce oğlu Ta-man tahta geçti. Unvanı Ni-ch'üe-ch'u-lo Kağan oldu. Sui h a n e d a n ı Ta-ye saltanat devresinin ortasındaki yılda (611) imparator Yang tarafından Ch'ang-sa-na Kağan unvanıyla Kao-li'lere (Kore) saldırtıldılar. T'ang h a n e d a n ı Wu-te saltanat devresinin o r t a s ı n d a gelip, teslim oldu ise de Kuzey Gök-Türklerinin elçileri tarafından öldürüldü. Ö n c e d e n (Ho)-sa-na, Sui sarayına gelmişti. 60M
Devlet adamları ü l k e n i n içinde (Ho)-sa-na'nın b a b a s ı n ı n k ü ç ü k kardeşi olan She-kui'i tahta geçirdiler. She-kui ö l ü n c e kardeşi T'ung Ye-hu (Yabgu) Kağan, o n u n yerine geçti. T'ung Yabgu kendi b a b a s ı n ı n büyük kardeşi tarafından öldü rüldü. 969
s. 11393
14/b Pei Ch'i'nin imparatoru W e n - h s ü a n , T'ien-pao saltanat devresinin 4. yılında (553) 12. ayda Gök-Türkleri bastırdı. Gök-Türkler müttefik olmayı rica ettiler. Ne ticede vergi, hediye sunma işi karşılıklı devam etti. 5, yıl (554) 8. ayda Gök-Türkler, Çin sarayına elçi g ö n d e r i p vergi sundular. 6. yıl (555) 4. ayda Gök-Türkler, 5. ayda Ju-ju'lar, 11. ayda Kao-li'ler, 12. ayda K'u-mohsi'ler elçi g ö n d e r i p , Çin'e vergi sundular. 15/a
s. 11394
T'ien-ch'ung saltanat devresinin 2. yılında (566) Gök-Türkler, Çin'e vergi sun dular. 6 0 9
Ch'u-lo, 619 yılında ö l d ü r ü l m ü ş t ü r . Dolayısıyla hu tarih ele hatalıdır.
118
A H M E T TAŞ A G IL
3. yıl (562) 10. ayda Gök-Türkler, Çin'e elçi gönderip vergi sundular. Sonraki Chou'nun Ming imparatoru zamanında ikinci yılın (558) 6. ayında Ye-ta'lar elçi gönderip hediyeler sundular. 12. ayda Gök-Türkler elçi gönderip he diye sundu. İmparator VVu'nun Pao-dng saltanat devresinin ilk yılının (561) başında GökTürkler, T'u-yü-hun'lar, Kao-ch'ang'hlar, 1, ayda Gök-Türklerden T'ang-ch'ang, 5. ayda Gök-Türk Kui-ts'u (Kuca) aynı zamanda elçi gönderip hediye sundular. 4. yıl (564) 5. ayda Gök-Türkler elçi gönderip vergi sundular. 16/a T'ien-ho saltanat devresinin ikinci yılının (567) 5. ayında Gök-Türkler, An-hsi, T'u-yü-hun'lar elçi gönderip hediye sundular. 4. yıl (569) 7. ayda Gök-Türkler elçi gönderip at sundular. Ghien-te saltanat devresinin 3. yılının (574) başında GÖk-Türkler elçi gönderip at sundular. Hsüan-cheng saltanat devresinin ilk yılında (574) 3. ayda Gök-Türkler, 10. ayda Paİ-ch'i elçi gönderip hediye sundular. 970
s. 11395
l/a Sui K'ai-huang saltanat devresinin ilk yılının (581) 8. ayında Gök-Türk A-po Kağan, 9. ayda Gök-Türk Sha-po-lüe elçi gönderip vergi sundular. l/b 3. yıl (583) 4. ayda Gök-Türkler vergi sundu. 7. yıl (587) GÖk-Türk Sha-po-lüe kendi oğlunu elçi olarak gönderip vergi sundu. Aynı yıl Gök-Türk Tou-lan Kağan kendi annesinden doğma küçük kardeşi Ju-tan Tegin'i Hoten'in yeşim taşlarıyla göndererek, bunları sundu. 2/a 8. yılda (588) Gök-Türk Tou-lan büyük insanlarıyla 10 bin baş at, yirmi bin ko yun, beş yüz baş sığır sundu. 11. yıl (591) 4. ayda Gök-Türk Yung-yü-lü elçi gönderip vergi sundu. 12. yıl (592) ilk baharında başlangıçta imparator, Jen-shou-kuan'da iken GökTürkler, Kao-li'ler, Ch'i-tan'lar elçi gönderip vergi sundular. 2/b 17. yıl (597) 7. ayda Gök-Türkler vergi sundu. 11. ayda Gök-Türkler, Çin'e elçi gönderdiler. imparator Yang zamanında, Ta-ye saltanat devresinin 3. yılı (607) 5. ayda. GökTürk Ch'i-min Kağan oğlu Chao Tegin'i çin sarayına gönderdi. Büyük oğlu Pi-lichia Tegin'i Çin sarayına gelmesi için gönderdi.
GÖK-TÜ R K L E R
6. ayda T'u-yü-bun, Kao-ch'ang ve Gök-Türk M o - h o vergi sundular.
119 6 1 0
Kağan elçi g ö n d e r i p
5. yıl 8. ayda Gök-Türk Sha-po-lüe Kağan oğlu K'u-she Tegin'i Çin sarayına gönderdi . 611
3/a 11. yılın 615) ilk ayında Gök-Türkler ve Çin'in bir çok k o m ş u s u elçi g ö n d e r i p vergi sundu. 3/b T'ang Kao-tsu'su h e n ü z reis iken, Gök-Türkler çok güzel atlarından sundular. Wu-te saltanat devresinin ilk yılının (618) 5. ayında Shih-pi Kağan 7. ayında Ban G ö k - T ü r k l e r i n d e n C h ü c (Kül) Kağan elçi g ö n d e r i p vergi sundular. 9. ayda Shih-pi Kağan, yine Ku-tu-lu Tegin'İ Çin sarayına g ö n d e r d i . 4/a 2- yıl (619) 4. ayda Ho-sa-na Kağan bir çok inci (büyük inci) sundu. Aynı ay Shih-pi Kağan Çin'e elçi g ö n d e r i p hediye sundu. 5. ve 6. aylarda Gök-Türkler hediye vermeye devam ettiler. 8. ayda Gök-Türkler hediye sundular. 4. yıl (621) ilk ayda Gök-Türk, Hsie-li Kağan, 3. ayda Ye-hu Kağan elçi g ö n d e rip vergi sundular. 4/b 5. yıl (622) 4. ayda Batı Gök-Türk Yabgu Kağan elçi g ö n d e r e r e k , aslan kürkü sundu. Yine 8. ayda elçi g ö n d e r i p m e ş h u r atlardan sundu. 5/a Aynı yıl Gök-Türk Hsie-li Kağan ve Kao-lİ'ler elçi g ö n d e r i p vergi sundular. 6. yıl (623) 4. ayda Batı Gök-Türk, 12. ayda Gök-Türkler elçi g ö n d e r i p vergi sundular. 7. yıl (624) 6. ayda Batı Gök-Türk Bagatur (mo-ho-t'u) Kağan elçi g ö n d e r i p vergi sundu. 5/b 8. yılın (625) ilk ayında Gök-Türk Hsie-li Kağan elçi g ö n d e r i p hediye sundu. 9. yılda (626) Batı Gök-Türkler den Ye-hu Kağan, 4. ayda, yine 7. ayda elçi gön derip hediye sundu. 9. ayda Hsie-li Kağan üç bin baş at, on bin koyunu hediye olarak sundu ise de kabul edilmedi. 6 1 0
Mo-ho (Baga) Kağan olarak gösterilen şahıs aslında T ö l c s boylarının kendi i ç l e r i n d e kağan ilân ettikleri E r k i n Ch'ı-pi K o 4 e n g ' d ı r . 6 1 1
Belgeler karışmıştır; aslında 585 yılı kasd e dilmektedir.
120
A H M E T
T A Ş A Ğ ı L
T'ai-lsung, Chen-kuan saltanat devresinin ilk yılının (627) L ayında, Balı Gök¬ Türkler, yine 10. ayda elçi g ö n d e r e r e k hediye sundular. 6/b 2. yıl (628) 4. ayda Bau Gök-Türkleri elçi g ö n d e r e r e k hediye sundular. 9. ayda Kao-li kralı Chien-wu, elçi g ö n d e r e r e k tebrik için hediye sundu. Gök¬ T ü r k Hsie-li Kağan a saldırması için imparator ona sınır haritası sundu. 11. ayda Hsie-li Kağan elçi g ö n d e r e r e k at ve sığırdan bir kaç on bin b a ş d a n fazla sundu. Aynı yıl Töles'ler elçi g ö n d e r e r e k vergi sundular. 3. yılın (629) 8. ayında Sir Tarduş'lar, Pa-ye-ku'lar, (Bayırku) Pu-ku'lar, (Buğu, Bugut) T'ung-lo'lar (Tongra) ve benzeri Töles boylan elçi g ö n d e r i p vergi sundular. 11. ayda Bau Gök-Türkler hediye gönderdiler. 4. yılda (630) Sir Tarduş'lar ve T'u-yü-hun'lar Çin'e elçi g ö n d e r i p hediye sun dular. 5. yıl (631) 9. ayda Sir Tarduş'lar elçi g ö n d e r i p vergi sundular. 973
s. 11431
10/a Sui imparatoru Yang'ın tahta çıktığının başlangıcında Töles'ler sınırlara teca vüz etmişlerdi. General P'ing Hsiao-ts'u savaştı ise de başarılı o l a m a d ı . Sonradan Töles'ler elçi g ö n d e r i p suçlarının affını rica ettiler. İ m p a r a t o r , Huang-men-shihlang unvanlı P'ei Chü'yü o n u pasifıze etmekle vazifelendirdi. 10/b T'u-yû-hun-lara karşı Töles'ler saldırı yapmak için ikna edildiler. Töles askerleri T'u-yü-hun'lara sürpriz bir h ü c u m yaparak bozguna uğramlar. T'ang h a n e d a n ı Kao-tsu'su ö n c e gönüllü ordusunu Chin-yang'a g ö n d e r d i . L i u Wen-ching'e, Gök-Türklere elçi olarak gitmesini e m r e u İ . Gök-Tûrk Shih-pİ Kağan askerlerinin beraber gitmesine razı oldu. imparator Lung-men'a vardığında Shıhpi Kağan, K'ang-ch'İao-li Tegin ve beraberindekileri iki bin baş at ve beş yüz askerle g ö n d e r d i . H u i ' n i n aşağısında buluştular. Tekrar iki binlik g e n ç süvari ordusunu P'ing-liang-ch'eng'a g ö n d e r d i . Wıı-Le saltanat devresinin 3. yılında (620) T'ai-tsung sınırda iken L i u Wu-chou'nun saldın haberi gelmesi ü z e r i n e T'ai-yüan'e geldi. Gök-Türk Ch'u-lo Kagan'ın kardeşi Pu-li Şad'ı bin süvari ile g ö n d e r i p çinli kumandanlarla b u l u ş t u r d u . 974
s. 11440
8/a S o n r a k i C h o u ' n u n W u i m p a r a t o r u z a m a n ı n d a G ö k - T ü r k l e r d e , Ssuchin'(Mukan)in tahta çıkmasıyla onların ülkesi kuvvedendi. İmparatorla mukayese
GÖKTÜRKLER
121
edecek seviyeye geldi. Evlilik yoluyla ittifak yapıldı. Yazları yüz bin top işlenmiş ipek (çeşitli renklerde) sunuldu. Başkentte bir kaç bin Gök-Türk h ü r m e t görerek, güzel yiyeceklerle beslenerek kaldılar. Süi Kao-tsu, K'ai-huang saltanat devresinin başında (581) Sha-po-lüe vassal ol d u ğ u n u ilân etti" . Bunun ü z e r i n e imparator bir fermanla kutsal tapınaklarda ve yer y ü z ü n d e o n u n p r o p a g a n d a s ı n ı yaptı. Kendisi cevabî mektubunda karısının (Chou Gh'ien-chin) ismi farklı olduğu için ismini açıklamadı. 12
B u n u n üzerine ona Yang-shih soy ismi sunuldu. İ m p a r a t o r l u ğ u n tabiyetine so kulup unvanı Ta-i prenses olarak değiştirildi. 7. yılının (587) ilk ayında ö n c e Gök-Türk Sha-po-lüe, Ch'ang ile Tai arasında ava çıktı. Sonra Tsu-ho'daki garnizona d ö n d ü ğ ü n d e ateşlendi. Sha-po-lüe'nin has talığı bir ay sürdü ve öldü. B u haber ulaşuğı zaman imparator üç g ü n yas ilân etti. T'ai-ch'ang m a k a m ı n d a k i kişiyi g ö n d e r e r e k kurban işine katıldı. Beş bin top ipek sundu. O n u n kardeşi Gh'u-lo-hou tahta 8/b geçince İmparator, onun sancağının p r o p a g a n d a s ı n ı yapU. 10. yılda (591) Gök-Türk İ-li-mi-tou-ch'i-min, Jan-kan iken Çin'e g e l d i ğ i n d e Wu-an sarayında nişancılık (ok aUşı) yapU. M ü k e m m e l nişancılardan on iki kişi se çildi. İki guruba ayrıldılar. Gh'i-min dedi ki: "Ben, büyük elçi Ch'ang Sun-sheng sa yesinde imparatoru görebildim. Bugün onun ekibinde ok atmak istiyorum. Sheng'a alu adet ok sunuldu. Atuğı okların hepsi geyiğe girdi. Ch'i-min'in ekibi neticede yarışmayı kazandı. B u n u n ü z e r i n e Ch'ang Sun-sheng G ö k - T û r k l e r ü z e r i n e g ö zetmek için özel elçi tayin edildi. İ m p a r a t o r Yang, Ta-ye saltanat devresinin ü ç ü n c ü yılında (607) Yü-lin'i ziyaret ettiğinde, Gök-Türk Gh'i-min Kağan, imparatorun yanma geldiği zaman kendisine üç bin top İpek hediye olarak sunuldu. İ m p a r a t o r u n maiyetinden bin kişi, büyük otağın içinde Ch'i-min'e ve üç bin beş yüz kişiye e ğ l e n c e tertip ettiler. Hepsine yirmi bin top ipek sunuldu. Hİç birine fark gözetilmem iş ti. 977
s. 11479
15/a Sui Kao-tsu, K'ai-huang saltanat devresinin 4. yılının (584) 2. ayında Gök-Türk Su-ni boyu, erkek kadın onbinden fazla insan Çin'e gidip bağlandı. Aynı ay GökT ü r k Kağanı A-shih-na-tien (Tardu) kendisine bağlı olanlarla gelip Çin'e teslim oldu (Aslında Çİnle müttefik oldu). 19. yıl (599) 4. ayda Gök-Türk (T'u-li yani ch'imin) L i Kağan, gelip Çin'e bağlandı. O sırada Ch'i-tan'hİarm değişik boylarından d ö r t bin aile de Çin'e bağlanmıştı. İ m p a r a t o r onlara dostça d a v r a n d ı . Yeniden uzaklardaki i n s a n l a r ı n kalbinin kazanılması için hepsine yeteri kadar yiyecek sunuldu. Gök-Türk ülkesine gitmelerini ö n l e m e k için sert bir şekilde Ç i n ' d e kalma ları emredildi. Geri gitmediler. Jen-shou saltanat devresinin (601) 5. ayında Gök-Türkler erkek - kadın on bin kişi Çin'e gelip bağlandılar. B u tarihin aslında 585 yılı olması gerekir. Yani K'ai-huang saltanat devresinin 5. yılı.
İL' 2
A H M E T
T A Ş A G ı L
imparator Yang'ın saltanat devresinin 3. yılında (607) Ch'İ-mİn Kağan, impara tora temsilci g ö n d e r e r e k , cinliler gibi giyinip, şapka takmak, değişmek istediğini bildirdi. 8. yılda (613) ilk ayda Gök-Tûrk Ch'u-lo Kağan yabancılar ülkesinden d ö n e r ken, imparatorun fermanıyla yaşlı ve zayıf insanlardan on binden fazlasını bıraku. Bunlara o n u n kardeşi Chien-tu (aslında Kül Tardu) liderliğinde Hui-ning bölge sinde hayvancılık yapmaları emredildi. 16/a T'ang Kao-tsu, Wu-te saltanat devresinin ilk yılında (618) 7. ayda C h ü e Kağan elçi g ö n d e r i p İtaat etti. Kül Kağan, Batı Gök-Turkleri Ho-po(sa)-na Kagan'dan sonra yerine geçen kardeşidir. Once unvanı Kül Tardu Şad idi. Boylarını Hui-ning bölgesinde idare etti. Uç binden fazla süvari sicim gibi dizildiler. Stıi h a n e d a n ı yıkı lınca kendini "Kül Kağan" ilân etti. Once L i Kui'in savaş teklifi üzerine Batı Jung'ları elçisi olup Kan-chou'da ikâmet eden Ts'ao A i ile o r d u l a r ı n ı birleştirip, K u i ' i n karşısına çıktı.Kui tarafından yenilgiye Ta-waİ-pa vadisinde uğratıldıktan sonra ka çarak T'u-yü-hun'larla birleşü. Onlarla beraber Çin'e elçi g ö n d e r e r e k vergi sundu. Gök-Türk Ho-p'o(sa)-na, Yü Wen-hua ile gelip teslim oldu. T'ai-tsung Chen-kuan saltanat devresinin 3. yılının (629) 9. ayında bir bir GökT ü r k Ssu-chİn (erkin)'i dokuz kişi üç bin süvariye kumanda ederek gelip teslim ol dular. 12. ayda kuzey Gök-Türk L i (T'u-li) Kağan, A-shih-na, Shen-po-pi ile Hsie-li arasında anlaşmazlık vardı. Bütün boylarına kumanda ederek gelip teslim oldu. 978
s. 11493
IS/b Sonraki reis Wu-p'ing saltanat devresinin 4. yılında (575) Gök-Türk elçisi evli lik teklifinde bulundu. 16/b Sonraki C h o u T'ai-tsu'su, Wei ( h e n ü z Wei devleti yıkılmadan 557'den ö n c e ) iken Gök-Türk T'u-men ile karşılıklı elçilik teatisinde bulundu. Elçiler hediye sun dular. Töles'ler Ju-ju (Juan-juan)'lara saldıracakları zaman T'u-men b ü t ü n boylarını toplayarak, onları bozguna uğrattı. Hepsini teslim aldı. O n u n halkının sayısı el!İ binden fazla oldu. Kendi g ü c ü n e güvenerek Ju-ju'lara evlilik teklifinde bulundu. J u j u reisi A-na-kui çok kızıp elçiye hakaret ederek dedi k i : "Sen benim demir işle rimde çalışan kölesin, nasıl söz söylemeye cesaret edersin?". T'u-men'da çok kızdı. O n u n elçisini ö l d ü r ü p , m ü n a s e b e t l e r i n i kesti. Sonra C h o u T'ai-tsu'ya evlilik tekli finde bulundu. Wei Ch'ang-lo prensesle evlenmesine müsaade edildi. İ m p a r a t o r W u z a m a n ı n d a Ch'i'ler ile bir çok savaş oldu. B u m ü c a d e l e l e r sıra sın da yazları Gök-Türkler daima birleşerek yardımcı oldular. Once Wei impara toru Kung-ti z a m a n ı n d a Gök-Türk Mukan kızının T'ai-tsu'ya g ö n d e r i l m e s i n e razı olmuş, ancak h e n ü z anlaşma s a ğ l a n a m a d a n imparator ölmüştü. M u k a n ' ı n kızının m ü s a a d e işi tam bir karara b a ğ l a n m a d a n , Ch'i'ler de elçi g ö n d e r i p Mukan'dan ev lilik isteğinde butundular. O n l a r ı n hediyesinin fazlalığından dolayı vazgeçecek idi.
COK-TURKLER
123
P a o - ü n g saltanat devresinin o r t a s ı n d a (563) fermanla Liang-chou valisi Yang Chien, Wu-po unvanlı Wang Ch'ing ve diğerleri prensesi gelin olarak almak üzere gönderildiler. 16/a Ch'ing ve diğerleri vardığında Mukan'la yaptıkları g ö r ü ş m e l e r d e C h ' i elçisinin reddedilmesini sağladıkları gibi evliliği kesin leştirdüer. 5. yılda Ch'en d ü k ü Ch'un, Kültür Bakanı Yü Wen-kui, Sheng-wu d ü k ü Tou İ, Nan-an d ü k ü Yang Chien ve di ğerleri kızı almaya gittiler. T'ien-ho saltanat devresinin ikinci yılında (567) M u k a n elçi g ö n d e r i p hediye sundu. Ch'en d ü k ü Ch'un ve diğerleri Mukan'ın yanına vardıklarında M u k a n tek rar C h ' i meselesini ortaya attı. Toplantı sırasında rüzgar ve fırtına değişti. Sonra Ch'un ve diğerlerinin C h ü n - h o u ile d ö n m e l e r i n e m ü s a a d e etti. Hsüan imparator, Ta-hsiang saltanat devresinin ilk yılında (580) Gök-Türk T'apo evlilik ittifakı teklifinde bulundu. İ m p a r a t o r , Chao prensi Shao'nun kızı Ch'ienchin prensesle evlendirilmesini emretti. 2. yılın (581) 2. ayında Gök - T ü r k l e r elçi g ö n d e r i p hediye sundular. Ayrıca Ch'ien-chin prensesi rica ettiler. Sui Kao-tsıı, K'ai-huang saltanat devresinin o r t a s ı n d a Gök-Türk Sha-po-lüe ve kardeşi Ti-chin-ch'a ile arasında anlaşmazlık (çatlak) vardı. Her ikisi de elçi g ö n d e rip barış teklif ettiler, yardım isteğinde bulundular. İ m p a r a t o r ikisine de m ü s a a d e CUnedi. 16/b Sonra C h o u Ch'ien-chin prenses imparatora mektup g ö n d e r e r e k , bir oğul gibi dikkate alınmasını Kao-tsu'ya teklif etti. 17/a
s. 11494
Kao-tsu, K'aİ-fu unvanlı Hsü P'ing-ho'yı Sha-po-lüe'ye g ö n d e r d i . Gizlice impara tora elçiyle mektup g ö n d e r e n Sha-po-lüe dedi ki: "Bu yılın 9. ayında T a n r ı d a böl müş Büyük G ö k - T ü r k l e r d e n , yeryüzünün bilgili faziletli g ö ğ ü n o ğ l u n a , İl küllüg Şad Baga Işbara Kağan, Büyük Sui İ m p a r a t o r u n a mektup g ö n d e r d i . Elçi K'ai-fıı un vanlı Hsü P'ing-ho geldi. T e n e z z ü l d e bulunarak, sözle d u r u m u bildirdi. Her şeyi duydum, imparator eşimin babası ise o halde kayınpeder olur. Kızın oğlu gibi sa yılmalıdır. H e r ne kadar sınırlar farklı ise de duygularımız, d ü ş ü n c e l e r i m i z bir, şimdi yeniden eski d o s t l u ğ u m u z u pekiştirelim. Oğul oğul, torun torun on bin nesil kesilmesin, tanrı tarafından teyid edilen anlaşma bozulmasın. B u ülkenin b ü t ü n at ve koyunlarının hepsi imparatorun sürüsü, oradaki ipekli kumaşların hepsi bura nın malı olması nasıl garip olabilir". Kao-tsu karşılık olarak mektup g ö n d e r i p , dedi ki: "Büyük Sui G ö ğ ü n oğlu, bü yük Gök-Türk İl küllüg Baga Şad Sha-po-lüe Kagan'm g ö n d e r d i ğ i mektubu aldım. Çok nazik, kibar o l d u ğ u n u z u idrak ettim. Mademki, Sha-po-lüe'nİn kayın pederi yim. Şimdi Sha-po-lüe'yi b ü t ü n oğullarımdan farklı g ö r m ü y o r u m . O halde eski ak rabalığa h ü r m e t e n genelin dışında şimdi özel büyük vezir (başbakan-Ta-ch'en) 17/b Yü Ch'İııg-tse'yı kızımı ve oğlum Sha-po-lüe'yi görmesi için g ö n d e r i y o r u m .
124
A H M E T TAŞAĞIL
18/a 17. yılda (597) Gök-Türk T'u-li Kağan Jan-kan elçi g ö n d e r i p , bir kız ile evlen mek istediğini bildirdi. T'ai-ch'ang 6 seromoniyi (liu-li) öğretti. Önceleri imparator C h o u prensesi Ch'ien-chin'in unvanını Ta-i prenses olarak değiştirmişti. Sonra imparator, Ch'en Shu-pao'nun prensesi paravana olarak kulla nıp ona başka prenseslik verince prensesin kalbi rahat olamadı. B u sebeple şiir ya zıp, C h ' e n ' ı n arta kalanlarına g ö n d e r d i ve durumu anlattı. İ m p a r a t o r bunu duydu ve çok kızdı. Prenses yine batı tarafı Gök-Türk kağanı Ni-li ile irtibat kurup, anlaşn. İ m p a r a t o r o n u n d e ğ i ş m e s i n d e n korktu ve hemen plan yapıldı. Aynı sıralarda Prenses H u (Sogd)'lar ile özel ilişki kurdu. O n u n bu iş lere kalkışması ü z e r i n e bir ferman yayınlanarak prenseslikten çıkarıldı. Tou-lan Kagan'ın kabul etmemesinden k o r k t u ğ u için Chi-chang unvanlı N i u H u n g , d ö r t güzel cariye ile o n u teskin etmek için gönderildi. Sha-po-lüe'nin oğlu k i ; ona Jan-kan derler. Kuzey tarafta ikâmet ederdi. Elçi g ö n d e r i p evlilik ricasında bulundu. İ m p a r a t o r , P'ei Chü'ye emrederek dedi ki: "Ta-i prensesin öldürülmesi gerek". T'u-li'nin iftira etmesiyle Tou-lan kızmaya başladı. B u n u n ü z e r i n e prensesi çadı r ı n d a ö l d ü r d ü . E n nihayet Tsung (hanedan) ailesinin kızı A n - i prensesle evlendi. İmparator, 18/b kuzey yabancılarını kendi aralarında ayırmak istiyordu. B u n u n için hususi h ü r m e t i n i ve çok hediye sunmak için, N i u H u n g , Su Wei, Hu-lü Hsiao-ch'ing birbirlerini takip ederek, Gök-Türklere elçi olarak g ö n d e r i l d i . Aşağı yukarı Çin sarayına g ö n d e r i l e n elçi sayısı 370'den fazla idi. T'u-li aslında kuzey tarafında Shang prensesle oturuyordu. G ü n e y e Ö t ü k e n (Tu-chin-chiu-chen) taşınmak istiyordu. 19. yılda (599) Kao K u n g ve Yang Su G ö k - T ü r k l e r e saldırıp, T i e n - c h ü e (Tardu) 'yi büyük bir bozguna uğrattılar. Jan-kan, İ-li-tou-ch'en ch'i-min Kağan ola rak selâmladı. Shou eyaletinde Ta-li kalesini inşa ederek, orada i k â m e t ettiler. An-i prenses öldüğü 19/a
8.11495
zaman imparator Tsung (hanedan) ailesinin kızı I-ch'eng prenses ile evlen dirdi. İ m p a r a t o r Yang, Ta-ye saltanat devresinin 3. yılında (607) Yü-lin'i ziyaret eder ken, Ch'i-min ve İ-ch'eng prenses seyyar saraya gelip, yaklaşık ü ç bin baş at sundu lar, imparator çok m e m n u n oldu. O n ü ç bin top ipek bağışladı. Ch'i-min, imparatora rapor vererek dedi ki: " Ö n c e d e n bilge imparator Wen, Mo-yûan Kagan'ın h a y a t ı n d a o l d u ğ u aylarda k o m ş u vassal iken A n - i prenses su nulmuştu. Hiç bir şey eksik değildi. Şimdi saygı d e ğ e r imparator yer y ü z ü n ü n d ö r t tarafını k o n t r o l ü altına aldı. Ayrıca vassahnı ve Gök-Türk ahalisini gerçekten eksik siz destekledi. Vassalınız (bendeniz) bilgenin desteğini hanriıyor. Rapor edilenle-
GOK-TURKLER
125
rin hepsine m ü s a a d e edilmeyebilir. İ m p a r a t o r samimi bir şekilde Ch'i-min'in ika met ettiği yeri şereflendirdi. Ch'i-min, imparatora sunup, saygısını g ö s t e r m e k için diz ç ö k ü p yerlere kadar uzandı. H ü r m e t i n i n derecesi çok aşırı i d i . imparator, C h ' i min ve prensesin her birine birer çömlek alnn sundu. Ayrıca ipekli elbiselerden, değerli kumaşlardan teginlerine hiç bir fark gözetmeksizin verildi. 19/b 10. yılın (614) ilk ayında Tsung ailesinin kızı Hsin-i prenses olarak Gök-Türk Kao-ch'ang Sha-na K a ğ a n l a evlenip, kendisine parlak muhtelif renklerde on cübbc hediye edildi. O n u n ipeği on bin top idi. İ m p a r a t o r , ona eski toprakları verecekti. Ancak Lİao-tung'daki vazifesi nedeniyle gerçekleşemedi. T'ang Kao-tsu'su, I-ning saltanat devresinin ortasındaki yılda (617) Hsiang-wu ülkesi d ü k ü Ch'en ile T'ai-ch'ang-ch'ing unvanlı Cheng Yüan-shou'yu güzel cariye ler sunmak ve evlilik yoluyla ittifak işini halletmek İçin GÖk-Türk Shih-pi Kagan'a gönderdi. Wu-te saltanat devresinin 5. yılında (622) Batı Gök-Türk Yabgu Kağan elçi g ö n d e r e r e k evlilik teklifinde bulundu. 6. yılda (623) Gök-Türkler yine evlilik yoluyla ittifak ve Ma-i'ye gelme teklifinde bulundular. 20/a 8. yıl (625) 4. ayda Ban yabancıları Gök-Türklerinin elçisi şerefine e ğ l e n c e tertip edildi. Gök-Türkler arasında problem o l d u ğ u zaman, bu sebepten ö t ü r ü , Batı Gök-Türkleri ile barış ittifakı için elçi gönderilip, kuzey yabancılarına karşı ha zırlanıldı. Neticede (T'ung) Yabgu evlilik teklifinde b u l u n d u ğ u zaman İ m p a r a t o r Shih-chung unvanlı P'ei Chü'ye dedi ki: "Ban Gök-Türkleri ile biz çok uzaktayız. Her hangi bir tehlike olursa, birbirimize karşılıklı yardım edemeyiz. Şimdi gelip ev lilik teklifinde bulundu. O n u n maksadı nedir?" karşılık olarak" saygılı imparatorun buyurdukları gibi Batı Yabancılarının sancağı bizden uzakur. Ancak, kuzey yaban cıları g ü ç l e n i p , kuvvedenip, sınırları taciz edebilirler. Evliliğin yapılmasına müsa adelerinizi tavsiye ederim. Yakın olması sebebiyle Hsie-li'yle b u n u n y a n ı n d a elbise sini bağlayalım. Bir i k i yıl bekledikten sonra Çin'e karşı s o n u ç t a bir bağlarız. Plan yapma zamanı dedi. İ m p a r a t o r , Kao P'ing prensi olan Tao L i ' n i n , o n u n ülkesine gitmesi emredildi. Ülkesine vardığında T'ung Yabgu çok memnun oldu. Hsie-li sık sık hasat zamanı (yaz sonu) Çin sınırlarına tecavüz ettiğinde Batı Yabancılarının yollarını tıkayarak neüceye varmalarım ö n l e d i (Evlenme işini engel ledi), 980
s. 11509
4/a Sonraki Chou, T'ai-tsu'su Batı Wei h a n e d a n ı n ı n Ta-tung saltanat devresinin 11. yılında (545) Gök-Türk T'u-men'm boyu derece derece gittikçe kuvvetlendi. Çin ile ilişki kurmak istedi. İ m p a r a t o r , Chiou-ch'üan'li bir Sogd olan An-no-p'ant'o'yu elçi g ö n d e r d i . O n u n ü l k e s i n d e herkes karşılıklı b i r b i r i n i tebrik ederek
126
AHMET
TASAGIL
"Şimdi büyük ü l k e n i n elçisi geldi, bizim ülkemiz gelecekte çabucak yükselecektir" dedi. İ m p a r a t o r Wu, Chien-te saltanat devresinin ilk yılının (572) 2. ayında büyük general Clı'ang-ch'eng d ü k ü Sun Slıen elçi olarak Gök-Türklere gönderildi. Sui imparatoru W e n K'ai-huang saltanat devresinin 8. ydında Gök-Türk Ch'ulo-hou öldü. Ch'ang Sun-sheng taziyelerini sunmak için gönderildi. Diğer taraftan Ch'en-kuo'lular b ü t ü n değerli eşyalarım Yung-yü-lü'ye sundular. 4/b 18. yılda (598) Gök-Türk Ch'i-min Kağan, Tardu tarafından saldırıya uğradı ğında imparator askerlerle hareket edip yardım etmelerini emretti. Ch'i-min başa rılı olduktan sonra İ m p a r a t o r teşekkür temsilcisi g ö n d e r e r e k dedi ki: "Büyük Sui'İn bilge aziz kişisi Mo-yûan Kağan ahalisini destekleyip, besledi. G ö ğ ü n gizlediği yerin desteklediği gibi. B ü t ü n kabileler şükran sadakatini taşıyarak gelip itaat etd. Diğer boylar da gelip, bilge insana kağana bağlanacaklar. 5/a
s. 11510
Belki g ü n e y d e k i Ch'ang-ch'eng, belki Pai-tao'a d o ğ r u insanlar at ve koyunları ile dolacak. Jan-kan, kuru ağaç dal ve yapraklarının yeniden yeşermesi, kuru kemi ğin yeniden et ile dolması gibi hayatı uzayacak, Büyük Sui'e at ve koyun besleme vazifesini üstlenecekdr. Ta-ye saltanat devresinin 3. yılında (607) Ch'i-min Kağan, imparatora temsilci g ö n d e r e r e k , Çin'e bağlanmak, onlar gibi giyinmek istediğini bildirdi. İ m p a r a t o r , bakanlar ve dükler arasında m ü z a k e r e açtı. Bunlar kabul edilemeyeceğini impara tora rapor ettiler. Bunun üzerine imparator bir fermanla dedi ki: "Önceki kral dev leti tesis ettiğinde, yabancılar ile Çin'in geleneği farklı idi. Gerçek centilmenler halka geleneklerin değiştirilmesinin rica edilemeyeceğini öğrettiler.Saçları kesip d ö v m e yaptırarak, hepsinin tabiatı sakin olur, yün (kürk vs) elbise yerine bitki elbi seler giyilirse, her bir toprak müsait olur. B u sebepten hepsinden yararlanılabilinir. Bu o n u n en b ü y ü k yoludur. Değişip, yakalarını kesmek, uzun ç e n e kayışlarım (püsküllerini) bağlamakla, değişen tabiada uzak toprakları kontrol edemeyiz. Elbi seler aynı değil, vahşilerin kimliğini farketmek önemli, büyük kısmı ayrı bölgelerde bulunursa yer ve gökte geniş alanlar hissedilir. Sonra imparatorun, resmî cevabî mektubu Ch'i-min'e ulaştı. Chi-pei h e n ü z tam s ü k u n e t e kavuşmamıştı. Yine uzakta savaşa ihtiyaç vardı. Ancak m e m u r l a r ı n ve fakarlığına ihtiyacı vardı. Böyle bir durumda nasıl elbise değiştirebilirdi? 5/a T'ang Kao-tsu Wu-te saltanat devresinin 4. yılında (621) Ting-hsiang prensi H u Ta-en, Gök-Türk Hsie-li'ye, Yen-men'da yenildi. Ö n c e d e n Han-yang d ü k ü K u i , T'aich'ang-ch'ing olan Cheng Yüan-shou, Sol süvari muhafızı Ch'ang-sun Shun-te ve diğerleri berabar Gök-Türk Hsie-li'ye elçi olarak gittiler. Hsie-li o n l a r ı tutukladı. Karşılık olarak çinliler de onun elçisini alıkoydular. Yaklaşık bir kaç heyet vardıktan sonra Ta-en kendisine yapılan hakaretlerden dolayı çok korktu. Sonra Shun-te'nın geri d ö n m e s i n e m ü s a a d e etti. Üstelik barış teklif edip, balık tutkalından bir kaç on chin sundu. İki ü l k e n i n arasının bu tutkal gibi olmasını istediğini bildirdi.
GOK-TU RKLER
127
imparator çok sevindi. O n u n elçisi Je-sai, A-shih-te ve d i ğ e r l e r i n i n altın ve ipeklerle d ö n m e l e r i n e müsaade etti. 6/a 7. yıl (624) 8. ayda Hsie-li Kağan amcası (babasının k ü ç ü k kardeşi) Pİ Tegin ile A-shih-na Ssu-mo'yu Çin sarayına g ö n d e r d i . İ m p a r a t o r u n yatağına kadar g ö t ü r ü l ü p orada sert bir şekilde imparatoru başıyla selâmladı. İ m p a r a t o r dedi ki: "Hsie-li d ü r ü s t kalbli, tegini Çin sarayına g ö n d e r i p selâm ladı. Şimdi tegini g ö r d ü ğ ü m d e Hsie-li'yi g ö r m ü ş gibi oldum". H e m e n elçiyle gizli g ö r ü ş m e l e r e başlandı. Kağan ile majesteleri Sarı nehir ile Çölün kuzeyini ayrı ayrı İdare ediyorlar. Şimdi nasıl savaşmaya c ü r e t ederler? Fakat çinli insanlar savaş iste miyor. Şimdi C h ' i n prensi oğul oğul torun torun edebiyete sürecek olan yabancıla rın bağlanma anlaşması yapmak istediğini g ö r ü y o r u m . Aynı ayda, Shang-shu-you-p'u-she unvanlı P'ei C h i , Gök-Türklere elçi olarak gönderildi. 8. yıl (aslında 9 olması gerekir) da (626) Gök-Türk Hsie-li, yüz bin süvariyle Wu-kung'a tecavüz etd. Başkentte sıkı yönetim ilân edildi. Kao Ling'e saldırıp girdi. T'ai-shou, Shİh-lang unvanlı Kao Shih-lien Chung-shu-Iing unvanlı Fang Hsüan-ling, büyük general Fan, aln süvari ile hızla Wei Suyunun yukarısına gidip, Hsie-li ile karşı karşıya geldiler. İ m p a r a t o r , sözle onu anlaşmayı b o z m a s ı n d a n do layı azarladı. O n u n reislerinin hepsi attan inip, geniş bir alana dizilerek imparatoru selâmladılar. Hsie-li barış teklif etti. İ m p a r a t o r da kabul etti. Kalenin b a u s ı n a gitti. Beyaz at kurban etti ( ö l d ü r d ü ) ; Hsie-li ile Pien-ch'iao'da yemin etti. 981
s. 11525
3/b T'ang Kao-tsu Wu-te saltanat devresinin 7. yılının (624) 8. ayında Hsie-li ile T'u-li iki kağan ülkelerini birleştirip (kuvvetlerini), Çin'e saldırdılar. Yüan eyaletin deki taburlar güneye geldi. İ m p a r a t o r kuzeye savaş için C h ' i n prensine 4/a emir verdi. Yağmacılar ile You eyaletinde karşılaştı. Kötü bir sarsıntıdan sonra barış teklif etti. T'ai-tsung'un müsaadesiyle yemin edildi ve geri gitti. T'ai-tsung, Wu-te saltanat devresinin 9. yılı (626) 8. ayda tahta çıktı. Aynı ayda Gök-Türkler Kao Ling'e saldırdılar. İ m p a r a t o r , Wei suyunun yukarısında Hsie-li ile karşı karşıya gelip, onu anlaşmayı b o z m a s ı n d a n dolayı azarladı. Hsie-li barış teklif etti. İ m p a r a t o r da kabul etti. Sonra kalenin b a u s ı n a gitti. Pien-ch'İao'da Gök-Türk ler ile yemin etti. Sonra Gök-Türkler gitti. 984
s. 11558
12/a Pei C h ' i imparatoru W e n - h s ü a n ' i n T'ien-pao saltanat devresinin 4. yılının (553) 12. ayında Gök-Türkler, Ju-ju'lara saldırdılar. Ju-ju'lar b ü t ü n milletiyle gü neye kaçıp sığındılar. İ m p a r a t o r C h i n ' i n kuzeyinde Gök-Türkleri durdurdu. Sonra
128
A H M E T TAŞAĞIL
onların reisi K'u-t'i'yi sal' dışı ederek, A-na-kui'in oğlu An-lo-cheri'ı tahta geçirerek reis yaptı. Ma-i eyaletine yerleştirdi. O n a ihtiyacı olan yiyecek ve mamul ipek sundu. Gök-Türk-ler samimi bir şekilde Shuo eyaletine çekildikten sonra, Gök-Türlerin teklifi ü z e r i n e onlara teslim etti. Gök-Türkler geri d ö n d ü . Neticede vergi ve hediye sunma işi karşılıklı devam etti. 13/b
s. 11559
VVu-ch'eng, Ho-ch'ing saltanat devresinin 3. yılının (564) 4. ayında general H u Lü-kuang süvarilere kumanda ederek, Gök-Türklere saldırıp, bin baştan fazla at ele geçirdi. 14/a
s.11560
Sui Kao-ısu, K'ai-huang saltanat devresinin 2. yılının (582) 4. ayında büyük general H a n Tsen-shou, Chi-t'ou-shan'da Gök-Türkleri yendi. Shang-chu-kuo un vanlı L i Ch'ung, Gök-Türkleri Ho-pei-shan'da yendi. 6. ayda L i Ch'ung, Gök-Türkleri Ma-İ'de yendi. 11. ayda Gök-Tûrk Sha-po-lüe b ü t ü n halkını toplayarak Mu-hsia, Shİh-men, gibi iki yoldan saldırıya geçerek, Wu-wei, T'ien-shui, An-üng, Chin-ctı'eng.Shangc h ü n , Hung-hua ve Yen-an'ın hayvanlarının hepsini yağma ettiler, imparator çok kızdı ve dedi ki: "Wei'e doğru gittiğimizde başarısız düştüğü felaketlerin 16/b birbirini takip ettiği sırada C h o u ve C h ' i birbirleriyle m ü c a d e l e ederek, b ü t ü n Çin'i b ö l ü p yaraladılar. Gök-Tûrklerin yağmacıları iki ülkeyle m ü n a s e b e t tesis etti ler. Chou'nun insanları Ch'i'nin derin ilişki k u r m a s ı n d a n endişe ettiler. C h ' i ailesi de batıdan Chou'ların Gök-Türkleı in çok iyi ilişki k u r m a s ı n d a n korktu. Yani "düş m a n ı n fikrine göre kendilerini emniyette veya tehlikede olur" diye telakki ettiler. Askerlerini hareket ettirmeden büyük d ü ş m a n ı n üzüntüsü o l d u ğ u n d a bir sınırdaki savunmanın azaltılması hissediliyordu. Halkın g ü c ü n ü n hepsi o tarafa aktarıhrsa, hazinenin zenginliği azalulıp çöle atılırsa, Çin'in toprakları g e r ç e k t e n büyük güç lüklerle karşılaşıyordu. Hakikaten T ü r k l e r i n h ü k m e t m e s i n d e n ahali rahatsızlık du yuyordu. Tekrar gelip saldırdığı zenginlikleri savunma kalelerini (işaret ateşlerinin yakıldığı kaleleri), ahaliyi sivil m e m u r l a r ı ö l d ü r m e d i k l e r i yaz ayı yoktu. Nefret ve felaketler birikip, dolarak b u g ü n e kadar d u r m a d ı . Ben erken talihim ile çok geniş bir alana yayılarak m e r h a m e ü i t e b a m ı m gay retiyle, bu zamana kadar olan b ü t ü n kötülükleri bertaraf edeceğim. Onlara çok iyi muamele edildiğinde bu daima kötü olayların belirtisi oldu. Çoğu vahşi ve harisleşerek, hiç bir zaman minnettar olmadılar. Desteklendiklerinde zarar verdiler. Gö ğ ü n ve yerin arzusu bu, imparatorun kralın değil. Festivallere (onların törenlerine) gönderilen hediyeler boş harcama sayılmaz. Vergilerden tasarruf edilerek fazlasını devlet kullanır. Bunun sayesinde savaşçıların çoğaltılmasıyla tehlikeli yollardaki ahalinin erkekleri toprağı işler, kadınları do kuma yapar. Sınırları kontrol alnna alırsak zafere ulaşmayı t a m a m l a m a n ı n planı kalbimde. Kötü, çirkin ve aptallar h e n ü z imparatorun emrini
129
GOK-TURKLER
17/a
s. 11561
iyi idrak edemiyorlar. Gelecekte büyük belirli g ü n d e , Chan-kuo (savaşan dev letler) z a m a n ı n d a k i eski neslin gururuyla şimdinin nefretini halledeceğiz. Yakın larda onlar sık sık sınırlara her taraftan tecavüz ediyorlar. Ben orduları dağıtarak mevzilere yeri eştireceğim, hepsinin ö n ü kesilecek, o n l a r ı n derinlere girmelerini bekliyorum. B u teşebbüslerinde yıkılacaklardır. Sonra uzak garnizonlardaki yedek generaller çekilir, arkasından kıstırılıp, kuvvetleri azaltılır. Güneye inme fırsau ta n ı n m a z . A n i d e n kuzeye kaçmaları önlenir, bir ip gibi, bıçak sırtı gibi yarısı geri dö nemez. Diğer taraftan o n l a r ı n beş lideri var. Küçük kardeş büyük kardeşle kavga edi yor. Baba ve amcadan şüpheleniyor. Dışarıya karşı bir vücud gibi görünüyorlarsa da içeride birbirlerine karşılar; nesilleri zalim usulleri acımasızdır. D o ğ u d a k i bütün yabancılar (Türk olmayanlar) hepsi onları sıkıştırmış. Ban J u n g ' l a r ı çok kalabalık hepsinin eski kinleri var. Gök-Türklerin kuzeyinde Ch'i-tan'lar ayakta hazır vazi yette dişlerini gıcırdatarak konuşuyorlar. Münakaşa ediyorlar. O n l a r ı n genelde Çin'e hizmet etmeleri uygundur. Ta-t'ou (Tardu) ö n c e d e n Chiu-ch'üan'e saldırdı. O n d a n sonra Hoten, Po-ssu, 1-tan üç ülke bir olup, isyan ettiler. Sha-po-lüe, Chou-p'an'la yakınlaşn. O n u n boy ları içinden Po-hu, Shu-ho-lo d ö n d ü l e r . Geçen yıllarda Li-chİ-ch'a, Kao-li, Mo-ho'lar tarafından çok büyük bir bozguna uğrauldı. Sha-p'o Şad,Ho-chih Kağan tarafından 17/b ö l d ü r ü l d ü O n u n b ü t ü n komşularının hepsi ortadan kaldırmak a r z u s u n d a d ı r . Boylarının içinde b ü t ü n halkı bir soy, on bin nesil intikam hissi içinde göz yaşı kan akıtarak, göğüslerine vurarak acılan m ağızlarında tutarak nefreüerini biriktiriyor lar. Başından ayaklanna kadar onlar da İnsan, ayrılanları (onlardan) ben kucakla nın. O topraklarda kötüler, esrarengiz, şeyleri yapıyorlar. Gelecek on iki yılda in sanların ruhları değişiyor. Deniyor k i ; o n u n ülkesi mahvolacak, sonunu göremiyo rum. Her kış gök gürültüleri toprağa dokunur ve ateş çıkarır. Halk toprağa sadece su ve çayırlara bağlı olarak yaşar. Geçen yaz d ö r t mevsim y a ğ m u r ve kar yağmadı. Dereler kurudu, çekirge s ü r ü l e r i n i n istilâsına maruz kaldılar. Bitkiler, ağaçların b ü t ü n ü kavruldu. Açlıktan kıtlıktan perişan oldular. İnsanları ve hayvanları yarı ya rıya azaldı. Eski ikâmet ettikleri yerler kızıl toprak oldu. İtaat edeni yok; g ü n e y e ha reket ettiler, bir an için hayatiyederi için hırsızlık yaptılar. Ö r t ü t a n r ı n ı n kızgınlığı ile parçalandı. O n u baltayla kovaladı. Karanlık ve aydınlık anlaştı. Şimdi o n u n za m a n ı d ı r . S e ç m e generallerin askerleri idare etmesi yiyecek ve saire desteklenmesi ile gönüllü savaşçıların gücü yükseltilsin. Kuvvetli adamları aşırı sinirleniyor. Meş hur prenslerinin kafasını istiyorum. C h ' a n - y ü ' y ü s ı r t ı n d a n vurmayı d ü ş ü n ü y o r u m . Bulutlar dönüyor, sis duman sayısız miktarda toplanıyor. 6ls
H ı m h ü k ü m d a r l a r ı n ı n u n v a n ı , genel g ö r ü ş bildirildiği için b u s ı r a d a G o k - T u r k l e r i t i n kulla nılmıştır.
130
A H M E T TAŞAĞIL
Doğuya en uzağa Mavi Denize, baUya b ü t ü n kumlu tortulu yerlere olan doğrul tuda kazanılan askerler, batıdan doğuya on bin 18/a li'nin ahalisine kuzeyin vahşi topraklarını takip edeceğimizi ilân ediyorum. Tanrı tarafından kayalıkların temizleneceğini umuyorum. Wang Hui'İn dediği gibi onu ç ı b a n ı n d a n vurursak nasıl daha düşmanlık yapabilir? karşı gelebilir; nasıl uzak lar itaat etmez? Fakat atalardan kalanlara göre kuzeyin karanlık yerlerinde vahşilik vardır. Yerleşiklik bir tarafa atılmışur. O n u n topraklarını ele geçirsek, ikâmet edemeyiz, halkını ele geçirsek hepsini ö l d ü r m e y e kıyamayız. Askerin ü ç ü n ü kullanmadan uzak ve geniş alanın d ü z e n i n i sağlayamayız. B ü t ü n generaller şimdi harekete geçip tek vücud olarak canı gönül den ileri giderek teslim olanları kabul edin, karşı gelenleri ö l d ü r ü n . Yabancı bölge lerin farklı gücü eskiden dinlenirdi. Sınırlar geniş bir şekilde açılıp, sert bir şekilde idare e d i l d i ğ i n d e o n u n elçileri güneye gelmeye cesaret edemezler, llelebed itaat ederler. Sınırlarda davul çalıp, işaret ateşleri yakarak, geçici gayretie kaçırabiliriz, t'ler ve T i ' 1 e r kontrol altına alınabilir. Fikir budur. Nasıl hizmetçinin oğlu saray idare eder? Sakinlik gayreti Wei-ch'İao'da selâmlanır. Ben fikirlerimi b ü t ü n ülke için ilân ediyorum. 614
E n nihayet Ho-chien-wang olan H u n g , Shang-chu-kuo unvanlı, Toujung-dng, Tso-p'u-she unvanlı Kao Kung, You p'u-she unvanlı Yü Ch'ing-tse hepsi kumandan oldular. Çin sınırlarının dışına çıkıp, savaştılar. Sha-po-lüe, A-po ve T'an-han ka ğanlar ile diğerlerine kumanda ederek, Çin ordusuna karşı koyup IS/b savaşular. Hepsi yenildi ve kaçarak gitdler. Gök-Türkler yiyecek ve açlık çektik leri zaman yiyecek bulamadılar. Neticede kemik tozuyla beslendiler. Ayrıca büyük bir salgın hastalık çıkmasıyla halkın çok fazla bir kısmı öldü. 3. yıl (583) 4. ayda Wei-wang unvanlı Fan, Gök-Türkleri Pai-tao'da bozguna uğratü. 5. ayda H a r e k â t ordusu baş k u m a n d a n ı L i Huang, Gök-Türkleri Ma-na-tu-k'ou'da yendi. Harekat ordusu birinci k u m a n d a n ı T o u Jung-ting Gök-Türkler ve T'uyü-hun'lan Liang-chou'da yendi. 8. ayda Yü Ch'ing-tse, Yüan-chou birinci h a r e k â t ordusu k u m a n d a n ı olarak, Hu'lara saldırdı, 19/a
s. 11562
18. yılda (598) Yung-yü-lü defalarca sınırlara tecavüz etti. İ m p a r a t o r Shu Wang-hsiou'ya, Liang-chou garnizonuna çıkıp, onunla savaşmasını emretti. 19. yıl (598) 4. ayda T a r d u Kağan, Çin s ı n ı r l a r ı n a saldırdı. Sekiz ordu baş k u m a n d a n ı Shih Wan-sui gönderilip, onu yendi. Aynı yıl H a n prensi Liang, birinci I - d o ğ u d a k i yabancılar; Ti= kuzeydeki yabancılar.
GOK-TURKLER
kumandan oldu. Tso-p'u-she unvanlı Kao Kung, general Wang Ch'a'ya liderlik etti. Shang-chu-kuo unvanlı Chao Chung-ch'ing, Shuo eyaleti yoluna çıktı. You-p'u-she unvanlı Yang Su, Chu-kııo unvanlı L i Ch'e, H a n Tsen-shou'ya liderlik ederek, Ling eyaletine çıku. Shang-chu-kuo unvanlı Yen Lao, You eyaleti yoluna çıktı. Hepsi sal dıracaklardı. Aynı sırada Ch'i-min Kağan, Çin sarayına geldi, imparator, Shou eya letinde Ta-li kalesini inşa ettirip, orda ikâmet ettirdi. Yung-yü-lü tekrar ona saldırdı. İ m p a r a t o r tekrar ona Çin sınırlarına girmesini emretti. Yung-yü-lü'nün saldırı ve yağmalan durmuyordu. Bunun üzerine nehrin güneyinde 19/b Hsiave Shen gibi iki eyaletin arasına bir kaç yüz li u z u n l u ğ u n d a d o ğ u d a n baüya kanal kazıldı. B u alanın kapladığı b ü t ü n yerlerde Ch'i-min'in sürüleri kalacaktı. Neticede Yüe-kuo d ü k ü Yang Su, Liang eyaletine çıktı. T'ai-p'ing d ü k ü Shih Wan-sui, Yen eyaletine çıktı. O general Yao Pan, H o eyaletine çıktı. Beraber T o u lan'a saldırmak için hazırlandılar. Kumandanlar yerlerinden ç ı k m a d a n ö n c e T o u lan emrinde kiler tarafından öldürüldü. Bunun ü z e r i n e Tardu kendini Pu-chia Kağan ilân etti. O n u n ülkesinde büyük karışıklık çıku. G ö n d e r i l e n T'ai-p'ing d ü k ü Shih Wan-sui, S h o u eyaletine onunla çarpışmak için çıktı. T a r d u ile Ta-chin-shan'da karşılaştı. Tardu savaşmadı ve kaçtı. Çinli ku mandan askerleriyle takip ederek, binden fazla kişinin başını kesti. 20. yıl (600). ayda Gök-Türkler sınırlara saldırdılar. C h i n Wang Harekat or dusu k u m a n d a n ı olarak savaşıp onları yendi. Jen-shou saltanat devresinin ilk yılının (601) ilk ayında Heng-an'ı işgal ettiler. Gönderilen Chu-kuo unvanlı Han Kung h ü c u m 20/a edip onları yendi. K u n g sonradan Gök-Türkler tarafından yenildi. Çok sayıda insan ortadan kaldırıldı. Fermanla Yang Su, Yün eyaleti garnizon k u m a n d a n ı olarak, Ch'i-min'e liderlik ederek kuzeye saldırıya gitmesi emredildi. H u Hsİe ve bazı küçük boylar ö n c e C h ' i m İ n ' e bağlanmışlardı. Sonradan isyan eltiler. S u n u n ordusu nehrin kuzeyinde bulunuyorken, Gök-Türk A-wıı-ssu-li Erkin güneye geçip, Gh'i-min Kagan'ı yağma etti. İki yüz binden fazla koyun ve altı bin insanını ele geçirdiler. Sonra geri d ö n d ü l e r . Su, yüksek büyük general Liang M o ile birlikte hafif süvarilerle takip etti. Altmış li'den fazla d ö n e r e k savaşıldıktan sonra büyük bir çatışma sonrasında erkin yenilgiye uğradı. Teslim alman b ü t ü n insanlar ve sürüler Ch'i-min'e götürü lüp, ona verildi. Su, yine Chang Ting-ho İle Lin-chün generali Litı Shen'ı ayrı yol lardan savaşa davet etti. Çoğu yakalandı ve ö l d ü r ü l d ü , sonra geri d ö n ü l d ü . Askerler nehri geçince yağmacılar tekrar Ch'i-min'in halkını yağma elli. Su, P'iao-ch'i olan Fan Kui'e liderlik ederek, K'u-chie-ku'da kuvvetieriyle d o ğ u d a n bauya çarptı. Tek rar bozguna uğratıldı. 80 li den fazla takip etti ". 6
B u metnin devamı C l ı a n g j e n - t ' a n g tarafından t e r c ü m e edilmiştir, bkz. s. 56-57,
132
A H M E T T AŞ A G IL
990
s. 1632
17/a Yang imparator, Ta-ye saltanat devresinin b a ş ı n d a (605), Kao-tsu'nun G ö k Türkleri Çin sınırları içine kabul edip, ikâmet ettirmek istemesi, prensesle evlen dirmesi çok fazla hediyeyi o n a sunarak yığması, üstelik imparator Yang ın gön l ü n d e çok fazla taht 17/b kurması ve h ü r m e t e mazlıar olan vahşi ve haris ülkeyi taciz etmesinden korka rak, imparatora rapor veren Sağ Kuang-lu-tai-fu unvanlı Tuan Wen-chen, dedi ki: Ben duydum k i ; eskiden yakındaki yabancılar ile uzaktakiler ayrılmadığı zaman Çi n'e zarar veremezler. C h o u dışarıdan J u n g ve Ti'leri bertaraf etli. C h ' i n imparatoru on bin îi u z u n l u ğ u n d a kale (sed) inşa etti. Acizane ben g ö r ü y o r u m ki; devlet Ch'i-min'i ikâmet ettirip her y ö n d e n destek lemekte, o n l a r ı n askerleri toprağın yararlarıyla yaunış besleniyor. Vezirinizin aptal fikrine göre planın sonu emniyetli g ö r ü n m ü y o r . Yabancıların yapısı samimi değil dir ve arzulan zayıftır. Diğer taraftan kuvvetlenip dert olabilirler, sonra ötekileri de davet ederler, bu o n l a r ı n kalbinde gizlidir. Ben geniş şekilde ö ğ r e n m e d e n uzakla rın görülemeyeceğini sanıyorum. Ayrıca C h i n h a n e d a n ı d ö n e m i n d e (265-420) Lİu Yao-lİang yakın işlerde halkın tecrübesine baş vurdu. Tahminime göre devlet tehlike altına girer. Benim p l a n ı m a göre onlarla konu şulup Çin Şeddinin dışına çıkmaları emredilsin. Savunma şimdi daha acil, böylece o n bin yılın uzun planı yapılabilir. 18/a
s. 11632 616
8. a y d a (Ta-ye'nİn 3. yılı (607)) imparator Çin Ş e d d i n i n kuzeyine teftişe çıktığında Ch'i-min'in otağını da ziyaret etti. 18/b Kao-li'lcr Önceden Gök-Türklerle m ü n a s e b e t tesis etmek istediklerinde, C h ' i min gizlemeye cesaret edemedi, imparatorun ö n ü n e getirdi. B u sırada imparatora rapor veren Nei-shih-shih-lang unvanlı P'ei C h ü dedi ki: "Kao-li'lerin toprağı as l ı n d a Ku-chu ülkesidir. Chou'lar devresinde Ch'ing-tse buraya tayin edilmiş, H a n devrinde bölge üç d ü k l ü ğ e ayrılmış, C h i n h a n e d a n ı da Liao-tung'u idaresi altına almıştı.Şimdi bize tabi değiller, dış b ö l g e l e r d e kalmaktalar. Ö n c e k i imparatorun hastalıktan Ölmesi ü z e r i n e uzun s ü r e savaşma arzusu taşıdılar. Fakat Yang Liang ordusunu vaktinde harekete geçirmediği için savaşa giden kumandanlar başarısız oldu. Siz majestelerinin z a m a n ı n d a nasıl başarılı olunamaz? Elçiler onları medenileşıirdiği zaman kuzey ve g ü n e y yabancıları gibi sınırda dizilebilirler. Şimdi onun elçisi Gök-Türk ülkesinde Ch'i-min'le g ö r ü ş ü p beraber değişecekler, imparatorun korkusu uzaklara kadar yayılacak, baygın vaziyete düşecek, perişan olarak saraya gelmeye mecbur olacaklardır. B u olayın ay kaydı SS 84 ve 67'de b u l u n m a m a k t a d ı r .
GÖKTÜRKLER
133
imparator "nasıl?" dedi. C h ü " lütfen onların elçilerini bağışlayarak, kendi ülkelerine d ö n m e l e r i müsa ade edilsin, o ülkenin kralına acele haber g ö n d e r i l e r e k gelip, size itaat etmelerini söyleyiniz. Eğer kabul etmezlerse üzerlerine Gök-Türk yardımıyla gidip, cezalandırıhrsınlar" diye verdi. 19/a
s. 11633
İ m p a r a t o r kabul etli, Kao-yüan emre uymadı, üstelik Liao'da savaş planlan ve hazırlıkları yapılmaya başlandı. 6. yılda (610) Shih-yü-shih unvanlı Wei Chie, Ch'u-lo'ya imparatorun konvoyu ile Ta-tou-pa-ku'da buluşmasını e m r e t ü . O n u n ülkesinin insanları kabul etmeyince, Ch'u-lo elçiye teşekkür ederek, durumu gelemeyişinin sebebini açıkladı. İ m p a r a t o r buna çok kızdı "neden böyle?" dedi. Bunun ü z e r i n e o n u n küçük k u m a n d a n l a r ı n d a n daha önce elçi g ö n d e r i p evlilik teklifinde b u l u n m u ş olan Shekui'in elçisiyle m ü z a k e r e l e r e başlandı. P'eİ C h ü bu sırada rapor vererek dedi ki: "Ch'u-lo, Çin sarayına gelmedi, g ü c ü n e güveniyor. Bendeniz o n u n ülkesini kolayca itaat aluna alacak bir plan d ü ş ü n ü y o r u m . Eğer onların ülkesini parçalarsak kolayca kontrol aluna alabiliriz. She-kui aslında Tou-liu'nun oğlu T a r d u ' n u n torunudur. Kağanlık soyundan geliyor. Bendeniz bau tarafını ziyaret etti. Şimdi duyuyorum ki; onun teşkilatı b o z u l m u ş , Ch'u-lo'ya b a ğ l a n m a k d u r u m u n d a d ı r . B u sebeple elçi g ö n d e r e r e k yardımlaşmak istiyor. O n u n elçisine çok iyi merasim yaparak büyük kağan şeklinde selâmlayalım. O halde Gök-Türklerin gücü b ö l ü n ü r , i k i taraf da bize itaat eder". 19/b imparator " d ü k ü n söylediği d o ğ r u " dedi. Bundan dolayı P'ci C h ü , gece saraya gelerek, onunla batı bölgeleri hakkında gizli m ü z a k e r e l e r d e bulundu. imparator, Jen-feng sarayında o n u n elçisini kabul edip, Ch'u-lo'nun vefasızlı ğ ı n d a n bahsederek She-kui h a k k ı n d a iyi şeyler d ü ş ü n d ü ğ ü n ü bildirdi. Eğer She-kui askerleriyle harekete geçip, Ch'u-lo'yu cezalandır usa evlilik işinin gerçekleşebile ceğini üstelik büyük kağan ilân edileceğini bildirdi. 617
imparator, bir T'ao-chu-pai-yü-chien (bambudan yapılma ok), v e r e r e k " b u acil bir iş elçinin hastalığı bu çubuk (ok) gibi" dedi. Elçiler geri d ö n e r k e n yolları Ch'u-lo'nun bölgesinden geçiyordu. Ch'u-lo oku sevdiği için alıkoymak istedi ise de elçiler yalan söyleyerek kendilerini gizlediler. She-kui bunları duyunca çok sevindi. Askerlerini harekete geçirip, Ch'u-lo'ya sürpriz bir h ü c u m d a bulurdu. Ağır bir bozguna uğrayan Ch'u-lo, hatununu çocuk larını bir kenara atarak, etrafındaki bir kaç bin süvariyle doğuya kaçtı. Yolda tekrar h ü c u m l a r a maruz kalınca Kao-ch'ang'ın d o ğ u s u n d a k i Shih-lo-man-shan'da sak landı. Kao-ch'ang kralı Ch'û-po-ya, imparatora durumu bildirdi. B u n u n ü z e r i n e imparator, P'ei Chü'yü Hsiang-shih ve yakın akrabalarıyla berabar Yü-men-kuan-c hin'deki Ch'ang-ch'eng'a gittiler. Ch/ıvannes e g ; r ; birbirine mesafeleri dort aralıktan oluşan bir bambu deyimidir
134
A H M E T TAŞAĞIL
C h ü , Hsiang-shİh'yı Ch'u-lo'nun b u l u n d u ğ u yere g ö n d e r d i . Hsiang-shİh, Çin'in z e n g i n l i ğ i n d e n kendisine nasd baktıklarını anlatarak, Çin'e itaat etmesini istedi. Bir s ü r ü tavsiyede bulundu. B u n u n ü z e r i n e h o ş n u t s u z bir şekilde Çin sarayına geldi. 20/a 11. yıl (615) 8. ayda imparator ve prensler Yen-men'da Gök-Türkler tarafından kuşaluldı. Nei-shih-shilı-lang unvanlı Hsiao Yü ileri çıkıp planını şöyle belirtti. Shihpi büyük ihtimalle av yaparak buruya kadar geldi. I-ch'eng prenses onun kalbindeki saldırı fikrini bilmiyordu. Diğer taraftan kuzey yabancılarının g e l e n e ğ i n e g ö r e ha tunlar asker ve at işlerini bilirler. Eskiden H a n Kao-tsu'su, Yen-shih'nm gücü saye sinde P'ing-ch'eng'da k u ş a t m a d a n kurtuldu. Üstelik I-ch'eng imparatorun kızı ola rak o n u n l a evlendi. Büyük ülkeye y a r d ı m d a b u l u n m a s ı gerekir. Eğer ü l k e d e bir ordu hareketi başladığı zaman elçiyle sildirilmesi lazım, işleri aksatmadan, azalt madan. B e n yine duydum ki; siz majesteleri Gök-Türkleri d ü z e n l e d i k t e n sonra Liaotung işi var. i n s a n l a r ı n kalbi bir değil, bir aksilik o l d u ğ u takdirde lütfen orduya Kao-li'lerle savaştan vazgeçilip, Gök-Türklere saldırılsın, o zaman halkın kalbi savaş yoluyla rahat sakin olur. İ m p a r a t o r Yang kabul etti. Neticede 20/b hemen hatuna elçi ulaştırıldı, imparatorun emri bildirildi. Sonra Gök-Türkler kuşatmayı ç ö z ü p gittiler. Sonra o n u n casusları yakalandı. Deniyordu ki; I-ch'eng elçi g ö n d e r i p Shih-pi'ye kuzey taraflarda isyan çıknğını söylemesi ü z e r i n e Shih-pi kuşatmayı çözmüştü. Yani I-ch'eng prensesin yardımıyla k u r t u l u n m u ş t u . T'ang Kao-tsu, Wu-te saltanat devresinin başında (618), Gök-Tûrklerin sık sık gelmesi ü z e r i n e Feng eyaletinin sivil m e m u r l a r ı t a h a m m ü l edemez oldular. Yin T'ai-tse olan Chien, Feng eyaletindeki ahalinin L i n g eyaletine nakledilmesini teklif etti. Wu-yüan, Yü-p'ing'in toprakları b ö l ü n d ü . Neticede Gök-Türkler Ch'u-lo'nun oğlu Tou-she Şad on binden fazla boyunu idare edip, Ho-nan'ın topraklarına yer leşti. L i n g eyaleti sınır oldu. 21/a 5. yılın (622) 6. ayında L i u Wei, Gök-Türk kuvvetlerine kumanda ederek Shan tung'a tecavüz etti. 8. ayda Gök-Türk Hsie-li Kağan sınırlara saldırdı. Sol muhafızları generali Tuan Te-ts'ao, Yün eyaleti valisi L i H o ve diğerleri askerlerle karşı çıktı. Hsie-li Kağan yüz elli bin süvariye kumanda ederek Yen-men'a girdi. GÖk-Türkler Ping eyaletine de girdiler. Gök-Türkler Yüan eyaletine girdiler. 22/a 6. yıl (623) 7. ayda Gök-Türkler Yüan eyaletine sonra Shuo eyaletini işgal etti ler. Sağ Wu-hou büyük generali L i Kao-ch'ien karşı çıkmaya cesaret edemedi. Aha liyi toplayıp kaçarken Gök-Türkler tarafından bozguna u ğ r a u l d ı . Harekat ordusu k u m a n d a n ı C h ' i h Ching-te kumandanlarla yardıma gitti.
G Ö K T Ü R K L E R
23/a
s, 11635
Hsie-li Kağan Hsiang eyaletini işgal etti. Tai eyaleti valisi Gök-Türklerle Hsinch'eng'da savaştı ise de galip gelemedi. Tekrar h a r e k â t ordusu baş k u m a n d a n ı Chang Chian-pei, Ch'e Ta-ku'da GökTürklerle savaşması emredildi. 8. ayda Gök-Türkler Shih-ling'den geçerek, Ping eyaletine saldırdı. Arkasından Gök-Türkler Liang eyaletini istilâ ettiler. Gök-Türkler Lu-pi-han'da üç eyaleti işgal etti. 9. ayda Gök-Türkler Lan eyaletini işgal ettiler. 10. ayda Gök-Türkler Shan eyaletini işgal ettiler. 9. yılın (626) ilk ayında Gök-Türklerin C h ' i h eyaletine girecekleri d u y u l d u ğ u için ilçelerin surları, duvarları tamir edilip, işaret ateşi kulelerinde ateşler yakıldı. 2. ayda Gök-Türkler Yüan eyaletini işgal ettiler. General Yang M a o çarpışmaya gönderildi. 24/b 6. ayda Gök-Türkler bir kaç bin süvariyle Wu-ch'eng'i kuşattılar. Gök-Türkler Wei eyaletine saldırdılar. Sağ muhafızları generali askerlerle sa vunmaya gönderildi. 991
s. 11636
l/a T'ang T'ai-tsung, Wu-tc saltanat devresinin 9. yılında (626) 8. ayda Gök-Türk ler, Chİng eyaleüne girdiler. Bir kaç g ü n sonra Gök-Türkler Wu-kung'a saldırdılar. l/b Gök-Türkler, Kao-ling'e saldırdılar. H a r e k â t ordusu baş k u m a n d a n ı Wei-ch'ih Ching-te ile Gök-Türkler Ching-yang'da savaştılar. Gök-Türkler yenildi. E r k i n A shih-te-wu-mei-ch'o ele geçirildi. Binden fazlasının başı kesildi. Gök-Türkler yakın a d a m l a r ı n d a n Chih-shih-ssu-li'yi bu erkin için g ö n d e r d i l e r . Kendisi uzun güçlü g ö r ü n ü ş l ü idi. Dedi k i : "Her iki kağanın toplam bir milyon as keri var. Şimdi savaşa son verelim". T'ai-tsung karşılık olarak dedi ki: Biz Gök-Türk ler ile evlilik yolu ile itüfak yapmıştık, siz bunu bozdunuz, bizim s u ç u m u z yok. Es kiden gönüllü ordu başkente girdiğinin öncesinde senin b a b a n ı n oğlu bize yardım etmiş, bizde size m ü c e v h e r ve k u m a ş s u n m u ş t u k . Sonradan bu aşırı derecede de vam etti. Siz nasıl askerlerinizle generallerinizle, bizim merkezimize yakın yerlere girersiniz. Ayrıca bir çok insanın kalbi var, nasıl eski m i n n e t t a r l ı ğ ı unutursunuz? Kuvvetinizi abaruyorsunuz. Ö n c e seni ö l d ü r m e m gerekiyor". Ssu-li çok korkup hayatının bağışlanmasını rica etti. Hsiao Yü, Feng Te-i ve di ğerleri merasimle g ö n d e r i l m e s i n i rica ettiler. İ m p a r a t o r "olmaz e ğ e r d ö n m e s i n e m ü s a a d e edersek, k o r k t u ğ u m u z u söylerler" dedi. Akabinde Gök-Türk elçisi M e n li sİa-sh e ng'da
136
A H M E T TAŞAGIL
2/a hapsettirildi. Arkasından Hsiao Yü ve Te 1 askerlerle eğlenmeye gittiler. Sonradan impara tor, vezirler Kao Shih-lien, Fang Hsüan-Iing ve general C h o u Fan hızla 6 süvariyle Hsüan-wu-men'dan çıktılar. Wei Suyu'na geldiler. İ m p a r a t o r nehrin karşı tarafında bulunan kağanla k o n u ş u p , o n u anlaşmayı bozmakla suçladı. O n u n k o m u t a n l a r ı Çin imparatorunu g ö r ü n c e a d a r ı n d a n inerek, imparatoru selâmladılar. A z sonra kalabalık bir Çİn ordusu g ö r ü l d ü . Tarlalar, yollar, mızrakla dolmuştu. Hsie-li, Çin ordusunun kalabaklığını g ö r ü n c e , üstelik de Ssu-li'nin hapiste o l d u ğ u n u ö ğ r e n i n c e çok e n d i ş e l e n d i . İ m p a r a t o r , Hsie-li ile yalnız kalarak ırmağın k e n a r ı n d a konuştu lar. B u sırada b ü ü i n generaller savaşa hazırlandı. Hsiao Yü d ü ş m a n ı n hafife alınmasını atma kırbaç vurarak protesto e d i y o r d i 995
618
.
s. 11684
9/b Pei C h ' i imparatoru Wen H s ü a n , T'ien-pao saltanat devresinin 3. yılı ((563) 2. ayda Gök-Türkler, Ju-ju'ların reisi A-na-kui'i bozguna uğratular. Kuİ kendisini öl d ü r d ü . O n u n velİahtı An-lo-chen ve kardeşleri, Teng-chu, Hou-Ii, Teng-chu'nun oğlu K'u-t'i arta kalan 10/a Ju-ju'ları toplayıp kaçtılar. Dağınık olanlar ise Teng-chu'nun Öteki oğlu T'iefa'yı reis yapular. 4. yıl (564) 2. ayda Teng-chu ve öteki oğlu K'u-t'i kuzeye gönderildiler. T'ie-fa, Ch'i-tan'iara sığındı. Azalan devlet adamları tekrar Teng-chu'yu reis yapnlar. Diğer taraftan o n u n büyük i n s a n l a r ı n d a n A-tang-ti ve diğerleri K'u-t'i'yi reis yapnlar. 12. ayda Gök-Türkler tekrar Ju-ju'lara çarptılar. Ju-ju'lar devletlerini kaldırıp, g ü n e y e kaçtılar. İ m p a r a t o r Chin-yang'ın kuzeyinde Gök-Türkleri durdurdu. Ju-ju'ları tes lim aldı. O n l a r ı n reisi K'u-t'i'yi saf dışı edip, A-na-kui'in o ğ l u n u reis olarak oturttu. Yiyecek ve içecek a ç ı s ı n d a n besleyip, yakınlık gösterdi. Takip eden Gök-Türkler Shuo eyaletine vardı. GÖk-Türklerin teslim teklifi üzerine onlara verildiler. Neticede vergi ve hediye işi karşılıklı devam etti. Sui Kao-tsü z a m a n ı n d a Sha-po-lüe ile A-po karşılıklı savaştılar. Evvelden H o u Wei devrinin sonunda Gök-Türk İl Kağan askerleriyle Töles'leri yenmiş, elli binden fazla aile teslim alınmıştı. Sonra Ju-ju'lara evlilik teklif etmiş, Ju-ju reisi A-na-kui çok kızarak elçi g ö n d e r i p İl kagan'a hakaret etmişti. İl Kağan onun elçisini ö l d ü r ü p , 10/b Ju-ju'lara aniden saldırıp, bozguna u ğ r a m . Kardeşi İ-hsİ-chi Kağan da Ju-ju'ları yendi. Kardeşi M u k a n tahta geçti. O da Ju-ju'ları imha etti. Sha-po Kağan ikinci Ka ğan A-po'nun g ü c ü n d e n ve sertliğinden korktu, kıskandı. B u sebepten dolayı ö n c e onun boylarına sürpriz bir saldırı yaparak, A-po'nun annesini Öldürdü. Yenilen A po bir daha geri d ö n e m e d i , Tardu'nun yanına kaçn. Tardu'nun diğer ismi T i e n B u metnin devamı Chang Je n-t'ang tarafından t e r c ü m e edilmiştir, bkz. s. 43^-5.
GÖKTÜRKLER
137
C h ü e ' d i r . Gök-Türk Sha-po-lüe'nin babası ile a k r a b a d ı r . Eskiden "Güney Bau Ka ğanı" idi. Çok kızdığı gibi A-po'yu askerlerle doğuya g ö n d e r d i . O n u n askerlerinin sayısı yaklaşık yüz bin süvariyi bulmuştu. Bunun ü z e r i n e Sha-po-lüe ile karşılıklı sa vaştılar. Ayrıca T'an-han Kağan vardı. A-po ile dost idi. Sha-po-lüe, o n u n ü z e r i n e yürüyerek onu da bozguna uğrattı. T'an-han perişan olup, Tardu'nun yanma kaçtı. Sha-po-lüe'nin kardeşi Ti-chin-ch'a başka bir boy İdare ediyordu. Sha-po-lüe ile ara l a r ı n d a ayrılık vardı. Tekrar isyan edip A-po'nun y a n ı n a d ö n d ü . Askeri birlik da ğıldı. Hepsi imparatorun sarayına elçi g ö n d e r i p , ittifak ve yardım islediler. İmpara tor hepsine m ü s a a d e etmedi. K'ai-lıııang saltanat devresinin 6. yılında (586) Ch'i-tan'lar ile Gök-Türkler kar şılıklı savaştılar. Ö n c e d e n Sonraki Wei z a m a n ı n d a 11/a
s. 11685
Ch'i-tan'lar, Kore'liler tarafından h ü c u m a maruz kalınca on binden fazla insan gelip Çin'e itaat etmişlerdi. Bundan sonra Gök-Türkler tarafından sıkıştırıldık lan için on bin aile Kore'ye gönderildiler. Neticede b ü t ü n boyların arasında uzun süre savaş d u r m a d ı . Jen-shou saltanat devresinin ilk yılında (601) Bau Gök-Türk, Ni-Ii Kağan ile, Yabgu (Ch'u-lo), TÖles'ler tarafından m a ğ l u p edildiler. Pıı-chİa (Tardu) çok karıştı. Hsi (K'u-mo-hsi), Hsi gibi beş boy içeriden hareket edince Pu-chia, T'u-yü-hun'lara kaçu. İ m p a r a t o r Yang, Ta-ye saltanat devresinin ilk yılında (605) Batı Gök-Türk Ch'u-lo Kagatı aniden Töles'lere saldırıp, b ü t ü n boylarının mallarına çok yüksek vergiler koydu. Sir T a r d u ş ' i a r ı n ve bazı boyların d e ğ i ş m e s i n d e n korkarak, bir kaç yüz şefini toplayıp Öldürdü. Neticede bir kere isyan ettiler. Ch'u-lo'ytı bertaraf edip, İlleber E r k i n unvanlı Ch'i-pi-ko-Ieng, t-WU-mo-ho (Baga) Kağan oldu. T'an-han d a ğ ı n d a İkâmet etti. Tekrar Sir Tarduş'lar içlerindeki erkin Ye-shih, Küçük Kağan oldu. Ch'u-lo Ka ğan her Chiang-lou'yu teftiş ettiğinde isyan ettiler. 11/b H u a Chi'yi takip ederek nehrin kuzeyine geldi. H u a C h i bozguna uğrayacağını anlayınca başkente kaçu. Yalnız kalan Ch'u-lo kuzey Gök-Türkleri tarafından katle dildi. T'ang Kao-tsu, Wu-te saltanat devresinin sonunda (626) A-shih-na-shc-er, Çin'e girerek, saldırdı. D ö n d ü k t e n sonra T a r d u ş , Uygur gibi boyların hepsinin isyanıyla karşılaştı. Yü-ku-she, She-er tarafından, tekrar T a r d u ş ' l a r tarafından yenilgiye uğra tıldılar. Bunun üzerine arta kalan boylar Batı Kağanlığına bağlandı. 996
s. 11691
5/a Pei C h ' i ' n i n son reisi Wu-p'irıg saltanat devresinin sonunda (575) Shih-chung unvanlı L i u Shih-ch'ing, d ö r t yabancı dilde ilişki kurabiliyordu. O zaman C h ' i re isinin emriyle Shih-ching, T ü r k dilinde Nie-p'an-ching (Nirvana)'i yazdı. Gök-Türk kağanına gönderildi. L i Te-lin, ona (T'a-po) tanıttı.
138
A H M E T TASAĞIL
996
s. 11695
14/a Sui Kao-tsu, K'ai-huang saltanat devresinin 6. yılında, Ch'i-tan'ların b ü t ü n boy ları uzun süre kendi a r a l a r ı n d a savaşülar. Yine Gök-Türkler ile savaşülar. Kao-tsu elçi g ö n d e r i p onları azarladı. 997
s. 11698
2/a Kuzey C h ' i z a m a n ı n d a Gök-Türk M u k a n (Ssu-chin)'in g ö r ü n ü ş ü çok garip i d i . Yüzünün genişliği bir ayak (ch'ih}dan fazla rengi kızıl-sarı, gözleri opak idi. 2/b Sonraki C h o u d ö n e m i n d e Gök-Türk, Yen-tou (Mukan)'nun g ö r ü n ü ş ü çok ga ripti. Yüzünün genişliği bir ayaktan fazla, rengi çok kızıl, gözleri donuk (opak cam gibi) idi. Sui imparatoru W e n z a m a n ı n d a Gök-Türk Yabgu (Baga) Kağan uzun yanaklı, sırtı kambur, alnı açık idi. 997
s. 11701
7/a Gök-Türk She-t'u bir unvanı Sha-po-lüe idi. Cesur olduğu için halkının kalbini kazanmışu. Kuzeydeki yabancıların hepsi ona itaat etmişti. Ch'ang ile T a i a r a s ı n d a av d ü z e n l e d i . B i r on sekiz geyiği eliyle ö l d ü r m ü ş t ü . Kuyruklarını ve dillerini hediye olarak sundu. 7/b Ban Gök-Türk Yabgu Kağan cesur ve zeki m ü k e m m e l savaşçı idi. 997
s. 11703
11/b T'ang devrinde Gök-Türk Shih-pi Kağan, Kao-tsu'nun gönüllü ihtilal ordusuna yardımcı kuvvet g ö n d e r m i ş t i . Başkent sakinleştikten sonra g ü c ü n e güvenerek boş alanları gittikçe artan bir hızla işgal etti. O n a b ü t ü n sunulanlara r a ğ m e n kayde de ğer başarı kazanılmamışu. O n u n elçisi Ch'ang-an'a vardığında, imparatora çok ki birli ve küstah davrandı. Ç i n ' d e h e n ü z tam sulha kavuşulmamışn. Her seferinde iyi karşılandı. Gök-Türk Hsie-lİ Kağan tahta çıktığında baba, büyük kardeşlerinin desteğiyle asker ve a d a r ı n ı n sayısı artu. Çin'e karşı kötü davrandı. Chung-yüan (T'ang) yeni k u r u l d u ğ u İçin dışarıya karşı koyamıyor, dışarıları kontrol edemiyordu. Hepsine iyi muamele edildi. Bağışlar yolu ile de başarı kazanılamadı. Hsie-li kendi nefretini açıklayıp can sıkmadı. 998 6/b
s. 11710
GOK-TU RKLER
1 3 9
Sui'ler, Hsi'lere aslında K'u-mo-hsi derlerdi. Sui Kao-tsu z a m a n ı n d a Gök-Türkler vassal olduklarını ilân etükten sonra onlar da Çin sarayına elçi g ö n d e r d i l e r . Ne ilişki kuruldu, ne de reddedildi, güvenilme m iş d. Gök-Türk Shih-pi kağan, Ch'i-min'in o ğ l u d u r . Ta-ye saltanat devrinin 11. yı lında (615) Tung-tou'ya geldi. O yılda imparator, Feng-yang-kuan'da yaz için din lenmeye çekilmişti. 8. ayda Shih-pi boylarını idare ederek, h ü c u m a kalkıp, Yen-men'da imparatoru kuşattı. B ü t ü n eyaletlere askerle yardıma gitmeleri için ferman çıkarıldı. Yardım ordusu vardığında Shih-pi ordusunu toplayıp gitti. Neticede saraya vergi İşini dur durdu. Ertesi yıl tekrar Ma-i'ye h ü c u m ettiğinde, T'ang d ü k ü askerleriyle savaşarak onu geri püskürttü. 7/a
s. 11711
T'ang h a n e d a n ı n ı n başlangıcında Gök-Türkler çok kuvvetli idiler. Wu-te salta nat devresinin 8. yılının (625) 3. ayında Gök-Türklerin Çin'e saldırı yapacağı du yuldu. C h ' i n prensine L u eyaletinden geçerek kağanın otağını basması emredildi. Saldırı olmayınca d u r d u . cl9
999
s. 11718
7/a imparator Yang, Ta-ye saltanat devresinin 3. yılının 6. ayında Ch'i-min Kağan Çin sarayına gelirken, imparator Hung-Iu-ch'ing unvanlı Shih Yang'ı o n u karşıla mak için g ö n d e r d i . 7/b 7. yıl (612) 12. ayda BaU Gök-Türk Ch'u-lo-to-li Kağan Çİn sarayına geldi. İm parator çok memnun olup, onun için farklı merasim yaptırdı. 10. yılda (614) Gök-Türk Ch'i-min, oğlu Tuo-yen-li ile Tung-tou'da imparato run huzuruna geldi. 13/b
s. 11721
Sui imparatoru Wen, K'ai-huang saltanat devresinin o r t a s ı n d a (587) Sha-polüe, Çin'in müttefiki olduktan sonra Ch'ang ile Tai arasında av yapma teklifinde bulundu. Müsaade edildi. Ayrıca adam g ö n d e r i p , kendi içki ve yiyeceklerinden sundu. Sha-po-lüe boylarına liderlik ederek, tekrar selâmladı. Kendisine sunulan ları kabul etti. T'ang Kao-tsu, Wu-te saltanat devresinin 2. yılının (619) 9. ayında Gök-Türkler elçi g ö n d e r i p Ho-sa-na'yı (teslim alıp) Chung-shu-men-bsia-sheng'da ö l d ü r d ü l e r . Ö n c e d e n Shih-pi ile aralarında anlaşmazlık vardı. Sonra Ch'ang-an 14/a
Hu bilgiler GTS ve HTS'de b u l u n m a m a k l a d ı r .
140
A H M E T T AŞAĞI L
da o l d u ğ u n u duyunca Kao-tsüya teslim edilmesini teklif etti. imparator ş ü p h e lendi, b ü t ü n vezirler dediler ki: "Eğer bir kişinin hayan ile d ü ş m a n bir ülkeyi kızdırırsak, h ü c u m a uğrar ve durdu ram ayız". N e ü c c d e kabul edilmedi. 1001)
s. 11732
8/b Sonraki C h o u z a m a n ı n d a Gök-Tûrklerİn çoğalmasıyla T'a-po'nun yay çeken leri bir kaç yüz bine ulaşü. Çin ondan çok korktu. C h o u ve C h ' i birbirleriyle müca dele ederek onunla evlilik ilişkisi sayesinde dost oldular. Hazine o işlere h a r c a n d ı . T*a-po, gururunu arurarak etrafındakilere devamlı "benim güneydeki vefakar oğul larım niye kavga ediyorlar?" diye konuşuyordu. Sui devrinde Gök-Türk Sha-po-lüe'nin eşi Yü-wen ailesinin kızı idi. Unvanı Ch'ien-chin prenses idi. Kendi ailesi 9/a
s. 11733
yıkıldıktan sonra gece ve g ü n d ü z Sha-po-lüe'yi etkiledi. Neticede d ö r t yüz bin yay çeken ordusuyla Çin'e saldırdı. Kao-tsu'nun emriyle Chu-kuo unvanlı P'ing Yü, I-fu-po-yu, Lan eyaleti baş k u m a n d a n ı Ch'i-li Ch'ang-ch'a'ı korumaya, Chu-kuo un vanlı, You eyaletine, Ta-hsİ Chang-ju, ise T'ung-yüe'ye çıkarıldılar. Gök-Türkler hepsini bozguna uğrattı. Mo-ho (Baga) Kağan Gök-Türklerin başka bir soyudur. Ch'u-lo Kağan yenildik ten sonra Mo-ho Kağan büyümeye başladı. Mo-ho cesarette eşsiz olduğu için halkın kalbini kazanmıştı. Komşu ülkelerin hepsi ondan korktular. H a m i , Kao-ch'ang, Yen-ch'i gibi b ü t ü n ülkeler ona bağlandı. Shih-pi Kağan, Ta-ye saltanat devresinin sonunda (615) b ü t ü n boylarıyla Yenmen'a saldırdı. Ertesi yıl terar Ma-i'ye saldırdı. Sui h a n e d a n ı karıştığı zaman sayısız sayıda insan onlara sığındı. Bunun üzerine çok kuvvetlendi, gücü arttı. Hsiao 9/b Huang-hu, Çin'e gelip Ting-hsiang'da ikâmet ettirilince Gök-Türklere sığınmış olan çinli devlet adamı ve generallerinin ki; bu generaller kağan unvanı almışlardı. Birbirlerini takip ederek Çin'e geldiler. T'ang z a m a n ı n d a Bau Gök-Türk kralı Yabgtı Kağan cesur ve akıllı i d i . Komşu larını savaşla kendisine bağladı. Yay ç e k e n l e r d e n bir kaç yüz bin askeri vardı. W u sun'lann eski topraklarında oturuyordu. 1000
s. 11735
14/b Batı Gök-Türk T ' u n g Yabgu Kağan g ü c ü n e g ü v e n e r e k (kibirli d a v r a n d ı ğ ı ) , minnettar olmadığı İçin ülkedeki boyların hepsi şikayet eder oldu. Karluk'lar (Kolo-lu) soyunun çoğu isyan etti. Hsie-li Kağan Çin ile evlilik yoluyla ittifak yapmak is temedi.
141
G Ö K T Ü R K L E R
Chen-kuan saltanat devresinin başında defalarca asker g ö n d e r i p , Çİn'e sal dırdı. Ayrıca T'ung Yabgu'ya adam g ö n d e r e r e k dedi ki: "Eğer T'ang ailesinin prensesiyle evlenirsen, benim ülkemin t o p r a k l a r ı n d a n g e ç m e n gerek, geçemezsin". B u durum T'ung Yabgu'yu endişelendirdi. Evlilik gerçekleşmedi.
3- TSU-CHÎH T'UNG-CHİEN 159
s. 4926
545 yılı 2. ay 6 W
6il
Wei başbakanı T'ai, C h i u - C h ' ü a n ' l i b i r S o ğ d ( H u ) olan An-no-p'an-t'o 'yu Gök-Türklerc g ö n d e r e r e k , onlarla elçilik m ü n a s e b e t i n i başlattı. Gök-Türkler as l ı n d a batı tarafında küçük ülkedir. Kabile isimleri A-shih-na, dır. Nesilleri Altay dağlarının kuzey yamaçlarında oturur ve Jou-jan lara demircilik yaparlardı. Re isleri T'u-men kuvedenmeye başladığında sık sık Wei'in balı sınırlarına saldırırdı . An-no-p'an-t'o v a r d ı ğ ı n d a o n u n ülkesinin i n s a n l a r ı n ı n hepsi m e m n u n olarak "Büyük ülkenin elçisi geldi. Bizim ülkemiz bundan dolayı çok çabuk yükselecektir" dediler. 622
623
164
s. 5077
552 yılı l . a y GÖk-Türk T'u-men aniden sürpriz bir şekilde Jotı-jan'lara saldırıp, büyük bir bozguna u ğ r a m . Jou-jan'ların reisi T'ou-ping kendini ö l d ü r d ü . O n u n vcliahtı A n lo-ch'en ve A-na-kui Teng-chu-ssu-li, Teng-clııı'nun oğlu K ' u t'i ve diğer liderler, yanlarındakİlerle Ch'i'lere sığındılar. Arta kalan halk tekrar Teng-chu'nun ikinci oğlu T'ie-fa, yı reis yaptılar. s. 5078 T'u-men, İl Kağan unvanını aldı. Karısının u n v a n ı n a katun (K'o-ho-ııın), oğul ve kardeşlerine tegin denirdi. Diğer askeri yöneticilerin hepsine şad (she)denirdi. 165
s. 5097
553 yılı 3. ay Gök-Türk İl Kağan öldü. Yerine oğlu K'o-lo (Kara) , t-hsi-chi Kağan unvanını alarak tahta geçti. Ü ç ü n c ü ayda elçi g ö n d e r i p Wei'e elli bin at sundu. m
™ M.s. 424 yılında resmen kurulan T ü r k asıllı T a b g a ç devleti zamanla tamamen Çin k ü l t ü r ü n ü n tesirine girerek çinlileşmiş, Wei adını almıştı. B u devlet 5SS yılında D o ğ u ve Balı olmak ü z e r e ikiye ayrıldı. Burada Batı Wei h a n e d a n ı kasdedi İm ektedir. ™ C h i u - c h ' ü a n b u g ü n Kansu'da Chang-ye kasabası y a k ı n ı n d a b u l u n m a k t a d ı r ü 2 2
9 1 yılında tesis edilen M o ğ o l asıllı bu devlet 552 yılına kadar O r t a Asya'nın en b ü y ü k devleti olma - î e l l ı g ı n ı dıv-cm ettirmiştir. Kaynaklarda daha ç ; k [uan-juan ismiyle 7 İ k r ; d i h n t u kavim [u-ju VL | O U jan pekliyi- de a d l a n d ı r ı l m a k t a d ı r . B u kavim ve Çin i l i olan ilişkileri için lafçıları b k i Fan Kuo-chıcn Pei Wei Yü Juaıı-juan Kııaıı-hsi Yen-chiu, T a i pei. 1988. 6 2 3
B u bilgi sadece burada b u l u n m a k t a d ı r .
6 S 4
Ko-lo'nıı Kara kelimesinin karşılığı o l d u ğ u TFYK, T T ve W H T K d a b e l i n ilmekledir.
A H M E T TAŞAGIL
1 4 2
Jou-janlann başka bir kolu A-na-kui'in a m c a s ı n ı n oğlu Teng-shu-tsu Kağan oldu. O n u , Kara Kağan Wo-ye nin kuzeyinde Mu-lai-shan 'da büyük bir yenilgiye u ğ r a m . I-hsi-chİ öldü. Oğlu She-t'u' nun yerine kardeşi Ssu-chin tahta geçti. U n vanı M u k a n Kağan oldu. Mu-kan'ın g ö r ü n ü ş ü çok farklı idi; olağanüstü cesur bir şahsiyeti vardı. Zeki ve taktikçi idi. Askerine çok iyi kumanda ediyor, komşu devlet lerin hepsi ondan korkuyordu. 625
62fi
165
s. 5107
11. ayda Gök-Türkler tekrar Jou-jan'ları bozguna uğrattılar. Jou-jan'lar ülkele rini kaldırıp, C h ' i lere
627
sığındılar.
C h ' i reisi, Chin-yang'dan kuzeye Gök-Türklere saldırdı. Jou-jan'ları kabul etti. Sonra onların kağanı K'u-t'i'yi tahttan indirip, yerine A-na-kuİ'in oğlu An-Io-ch'en'ı kağan olarak M a - i ' d e yerleştirdi. O n a yiyecek ve ipekli k u m a ş sundu. GökTürkler, S hu o eyaletinde durduruldular. H 8
Gök-Türkler barış teklif ettiler. Geri d ö n m e l e r i kabul edildi. Vergi ve hediye sunma işi karşılıklı devam etti. Wei, Shang-shu unvanlı Yüan Lie, Yü Wen-t'aİ'ı öldürmeyi planlıyordu. Fakat iş açığa çıktı. T'ai, onu ö l d ü r d ü . 166
s. 5140
555 yılı sonu Gök-Türk M u k a n Kağan, Jou-janlardan Teng-shu-tse'ya saldırdı ve yıkü. Shu-tse arta kalanlarla Wei'e sığındı. Mukan banda Ye-ta' ları bozguna u ğ rattı. Doğuya Ch'i-tan'ların üzerine y ü r ü d ü . Kuzeyde Kırgız'ları (Ch'i-ku) itaat alnna aldı. Çin sınırlarının dışındaki b ü t ü n ülkeler k o r k u l a r ı n d a n ona itaat etmiş lerdi. O n u n topraklan d o ğ u d a L i a o - h a i 'dan başlayıp, baU Hsi-hai'a on bin l i ka dar u z u n l u ğ u n d a idi. Güneyde çölün kuzeyinden başlayıp, 5-6 bin li'lİk mesafenin hepsi ona itaat etd. 629
6S0
Mukan g ü c ü n e güvenerek Wei'den Teng-shu-tse'yı istedi. Elçiler karşılıklı yola devam ettiler. T'ai-shih unvanlı kişi Teng-shu-tse ile ü ç binden fazla insanını Ch'ing-men d ü ş ü n d ü , GÖk-Türk elçisine teslim etti; hepsi öldürüldüler. 166
s. 5152-5153
556 yılı 9. ay 631
Gök-Türk M u k a n Kağan, T'u-yü-hun'larla savaşabilmek için Liang-chou dan g e ç e b i l m e müsaadesi istedi. Wei h a n e d a n ı T'ai-shih (nedim) T'ai memur olarak 6 2 5
Wo-ye, H a n h a n e d a n ı z a m a n ı n d a kurulan bu vilayet W e i z a m a n ı n d a garnizon haline çevrilmişti. Şimdi Sui-yüan eyaleti ile Iç-moğolistan ve Ordos'un sınırları a r a s ı n d a d ı r . Işbara Kağan'in ilk ismidir. 6 2 7
Kuzey C h ' i devleti 550 y ı l ı n d a Dogu W e i ' i n yerini almış ve varlığını 577 y ı l ı n d a C h o u h a n e d a n ı tarafından yıkılana kadar s ü r d ü r m ü ş t ü r . 6 2 8
Ma-i, şimdiki Shan-hsi'nin, Hsi-shuo kasabası sınırları içinde olan bu yer, W e i d ö n e m i n d e Shuo eyaleti olarak k u r u l m u ş , Kuzey C h ' i h a n e d a n ı d ö n e m i n d e Pei-shuo yapılmış, Sui d ö n e m i n d e Ma-i a d ı n ı almıştır. 6 : i y
A k h u n (Eftalit) devletini Çin kaynaklarındaki adıdır. Sarı Denizin kuzeyindeki körfezin karşılığıdır. 631 B u g ü n k ü Kan su eyale tindedir. 6 3 û
113
GÖK-TÛRKLER
Liang-chou askeri valisi Shih N i n g ' i süvari k u m a n d a n ı olarak onları takip etmesi için g ö n d e r d i . P'an-ho 'ya vardılar. B u arada T'u-yü-hun'lar d u r u m u n farkına varıp, Man-shan 'a kaçülar. M u k a n çeşitli kollara ayırıp takip edecekd. Fakat, Nİng dedi ki: "Shu-tun Ho-chen İki kale şehir T'u-yü-hun'ların perili mağaralarıdır. O n l a r ı n asıl köklerini çekiniz, halkının çoğu kendiliğinden dagılacakur". M u k a n kabul etti. 633
Mukan kuzey yoldan Ho-chen'ı, N i n g g ü n e y yoldan S b u - ı u n ' u kuşatü. T'u-yüh u n ' l a r ı n kağanı Ho-chen'da idi. O n u n memuru Cheng Nan-wang bir kaç bin kişi ile Shıı-ıun'u koruyordu. Mukan, Ho-chen'a saldırıp, K'ua-lü ' n ü n karısını ve o ğ l u n u ele geçirdi. Nİng, Shu-tun'a saldırıp, Cheng Nan-wang'ı yakaladı. Sonra geri d ö n e r e k M u k a n İle Ch'ing-hai 'da buluştu. Mukan, içini çekerek, Ning'in cesur k a r a r ı n a hayran kaldı ve çok miktarda hediye sundu, İtibar gösterdi. 169
s. 5236
563 yılı 9. ay Önceleri Chou'lar Mukan Kagan'la askerlerini birleşürip, Ch'i'lere saldırmak istediler. O n u n kızının prenses olarak alınması kabul edildi. Yü-po tai-fu unvanlı Yang Chien ile Sol Wu-po unvanlı T'ai-yüan'li Wang Ch 'ing Gök-Türk prensesini gelin olarak almaya gittiler. Ch'i'ler b u n u duyunca çok korktular, onlar da elçi g ö n d e r i p , evlilik ricasında bulundular. Ayrıca çok miktarda hediye sundular. Mukan hediyelerin çok o l d u ğ u n u g ö r ü n c e Çin elçisi Yang Chien'i ve yanındakileri tutuklayıp Ch'i'lere sunmak istedi. Chien, bunu ö ğ r e n d i ve Mukan'a kızarak "T' ai-tsu'nun eskiden kağana karşı saygılı iyi komşuluğu vardı. Juan-juan'lar binlerce kişi gelip teslim oldular. T'ai-tsu hepsini kağana g ö n d e r i p teslim etli. Kağanın isteğinin çabuk olması için. Şimdi na sıl olur da aniden bu iyiliği unutursunuz. Sadece T a n r ı ve ruhlardan u t a n m ı yormu?" dedi. M u k a n uzun bir süre ü z ü n t ü l ü durdu ve dedi ki: "Söyledikleriniz d o ğ r u , benim d ü ş ü n c e m e d ö r e d o ğ u d a k i isyancılar ile aynısınız. Bundan sonra kı zını gönderiyorum". Chien ve yanındakilerin hayatını bağışladı. Dükler ve bakanlar yüz bin kişiyle Ch'i'lere saldırmasını rica etüler. Chu-kuo unvanlı Yang C.hung tek başına on bin süvari ve piyadeyi k u m a n d a s ı n a aldı. Yang C h u n g on bin süvari ile kuzey yolundan Gök-Türklerle beraber Ch'i'lere saldırdı lar. Aynı zamanda büyük general T a Hsi-wu, otuz bin süvariyle g ü n e y yolundan P'ing-yang'^a çıkn. Tesbit edilen tarihte Chin-yang da oldular. f,31
169
s. 5237
Chou'lardan Yang Chung, Ch'i lerin 20 den fazla kalesine saldırıp, ele geçirdi. C h ' i ' l e r i n insanları Hsing-ling'i savunmaya çalıştılar. C h u n g , buraya da saldırıp yıktı.
B u g ü n k ü Kansu eyaletin dedir. Şimdi Shan-hsi'de P'in-fen vilayetinin g ü n e y i n d e d î r . B u g ü n T'ai-yüan vilayeti sınırları içerisindedir.
A H M E T TAŞAĞIL
L44
Gök-Türk M u k a n , Ti-t'ou, Pu-Ii (Börii) üç kağan ile yüz b i n süvari birleşti, üç yola ayrılıp beraberce girdiler. B i r kaç on g ü n büyük kar o l d u ğ u zaman g ü n e y d e n kuzeye binden fazla l i alan bir kaç ch'ih (ayak) yüksekliğinde d ü m d ü z oldu. Ch'İ'lerİn reisi Ye ( b u g ü n k ü H o nan) dan kaçarak, Chin-yang'a vardı. Hu-lü-kuang generali otuz bin askerle P'ing-yang garnizonuna İlerledi. Sonra Chou'larm generalleri ile Gök-Türkler Chin-yang'ı muhasara ettiler. Gh'i'lerİn reisi onların kuvvetinden çok korktu. Savaş eşyalarını ku m an dan 1 arıyla alıp doğuya ka çarak saklanmak istedi. s. 5238 İlkbaharda Ch'ilerin reisi, kuzey kaleye (Pei-ch'eng) sığındı. Ordular tam karşı karşıya geldi. Gök-Türkler ç e k i n e r e k Choulara:" Siz dediniz k i ; Gh'İ'ler zor du rumda, karıştılar, bu scbcblc itaat altına gelecekler, şimdi C h ' i insanlarının gözle rinin içinde sanki demir vardı. Nasıl karşı karşıya gelinebilir? C h o u ' n u n insanları askeri disiplin İçersinde Ön kuvvet olarak Hsİ-shan 'dan dolaşarak, kalenin 2 li ya kınına geldiler. B ü t ü n generaller hep beraber saldırmak istiyorlarda. Tuan Shao dedi ki: "Düzenli orduyu ilerletmek g ü c ü n ü n de bir haddi olmalıdır. Şimdi kar yı ğınları zaten çok kalın, kar şılıklı savaş uygun değil, en iyisi ordunun beklemesi, bu iş benim keyfimi kaçırıyor, yenilebiliriz de". Neticede Gh'İ'ler büyük g ü r ü l t ü l e r ko pararak kaleden çıktılar. Gök-Türkler büyük bir d e h ş e t e kapıldılar. Hsi-shan'ın yüksek yerlerine çekildiler. Gök-Türkler savaşmakta isteksiz davranınca C h o u ' l a r ı n k u m a n d a n l a r ı büyük bir yenilgiye uğradılar. Sonra Kumandanlar geri d ö n d ü . Gök-Türkler askerlerini toplayıp, Çin sınırlarını terkettiler. B u arada askerle rinin çok büyük yağma yapmasına m ü s a a d e ettiler. Ghin-yang'dan giderken 700 l i lik bir alanda insan ve hayvan sürüsü olarak bir şey kalmamıştı. Tuan Shao onları takip etti, fakat sıkışurmaya cesaret edemedi. Gök-Türkler geri d ö n e r e k , Hsing-ling'e vardılar. Buz kaygan olduğu için keçe kilimleri yayarak geçtiler. H ü ' İ a r ı n atları kıştan dolayı zayıfladı, hepsinin dizlerinin altının kılları d ö küldü. B u şekilde Çin şeddine vardılar. Adarı öldü, ayrıca hepsi b ö l ü m l e r e ayrıla rak mızraklarla geri d ö n d ü l e r . 169
s. 5242
Chou'lar ö n c e Chin-yang'a saldırmışlardı. Fakat başarısız oldukları için GökT ü r l e r l e beraber tekrar C h ' i lerin ü z e r i n e yürümeyi planladılar. C h ' i lerin reisi bunu duydu ve çok korktu. H u ' n u n annesinin batıya g ö n d e r i l m e s i n e m ü s a a d e etti. Ayrıca dostça ilişkiler kurmayı rica etti ve kız kardeşini de g ö n d e r d i . Chou'lar, Chu-kuo unvanlı Yang Chung'u Gök-Türklere g ö n d e r i p , birlikte Ch'i'lere saldırmak için toplanıldı. Pei-ho'ya vardılar, sonra geri d ö n d ü l e r . 169
s. 5243
Gök-Türkler, Ch'i'lerin, You eyaletine yüz binden fazla kişi ile saldırdılar. Çin Şeddine girip büyük yağma yapular ve d ö n d ü l e r . 169
s. 5244
Tuan Shao, Gök-Türk ordusunun Çİn sınırlarının dışında savuşturduğu zaman C h ' i ' l e r i n reisi Kuang-men unvanlı H s ü Shih-jung'u özel elçi olarak mektupla Chou'lara g ö n d e r d i .
GÖK-TÜRKLER
169
145
s. 5245 6 3 5
Gök-Türkler, Y o u eyaletinden d ö n d ı ü e r . D ö n e r k e n Çin Ş e d d i n i n ve sınırla r ı n ı n kuzeyinde karakol kuvvederi bıraktılar. Sonra b ü t ü n boyların askerini topla yarak, Chou'lara elçi g ö n d e r e r e k , daha ö n c e kararlaştırıldığı gibi Ch'i'lere bera berce saldırmak istediklerini bildirdiler. Gök-Türkler, Çin'lerin You eyaletine saldı rıp işgal ettiler. C h i n d ü k ü H u annesine daha yeni kavuşmuştu. Dolayısıyla Ch'i'lere saldırmak istemedi. Gök-TürMerin a n l a ş m a d a n dolayı kendisine s a l d ı r a c a ğ ı n d a n k o r k t u ğ u için, sınırlarda değişiklik yapıp yeni organizasyona gitti. Daha vakit gelmeden 24 kolorduyu ve Sol ve Sağ kanatlarındaki C h ' i n (şimdi Şalisi), L u n g (şimdi Kansu), Pa (şimdi Szu-chüan) bölgelerindeki takviye kuvvetleri çağırdı. Ayrıca Hu'lar ve Ch'iang'Iar da bunlara katıldılar. Toplam iki yüz bin asker oldu... 169
s. 5247
Ch'i'ler, Lang-ling prensi Çh'ang K u n g ve Orgeneral H u Lü-kuang' ı, Lo-yang'ı kurtarmak için g ö n d e r d i . C h o u askerlerinin kuvvetinden korkuyorlardı. Girmeye (ilerlemeye) cesaret edemediler. Ch'ilerin reisi P'ing eyaleti askeri valisi Tuan Shao'ya çağrıda bulunarak dedi ki: "Lo-yang kuşatılmış durumda, şimdi prensi kurtarmak için G ö k - T ü r k l e r ku zeyde, tekrar saldırıları bekleniyor. O zaman nasıl olacak". Tuan Shao karşılık olarak "kuzeydeki akıncıların sınırlara saldırmaları yaranın her zamanki kaşınması. Şimdi, batı k o m ş u d a n gelen h ü c u m v ü c u d u n i ç i n d e n , o n u n için g ü n e y e hareket eunenizi rica ediyorum, C h ' i reisi, "benimle senin fikrin aynı" dedi ve Shao'ya hafif süvarilerden oluşan bin kişilik kuvvetle Chin-yang'a sal dırmasını emretti. Sonra Ch'i reisi de Chin-yang'dan Lo-yang'a gitti 169
s. 5249
Yang Chung askerlerini toplayıp, Wo-ye'ye çıktı. GÖk-Tûrk askerleriyle buluştu. Askerlerin yiyeceklerini vermediler. Bütün ordu üzülüp, endişe etmeye başladı. Çı kış yolu o l m a d ı ğ ı n a karar verildi. Chung, Chi-hu'larm şeflerinin beraberce görev den alınmalarının gerektiğini belirtti. Yalandan H o eyaleti askeri valisi Wang Chİen askerlerine davul çaldırtarak dedi ki: "Büyük idareci Lo-yang'da rahat, Gök-Türkleıle beraber Chi-hu'lara saldı rıp, itaatsizliklerini cezalandırmak istiyoruz". Ayrılmış olan S o ğ d ' l u l a n n hepsi çok korktu. Chung onlarla güzelce konuşarak g ö n d e r d i . Neticede b ü t ü n Soğdlarm reisleri yiyecek ve taşımak için araba verdiler. Asker lerin Ievazımatı ve erzakı tamam oldu. Destekli C h o u generalleri iş bittikten sonra geri d ö n d ü . Chung da geri geldi. 169
s. 5249
565 yılı 2. ay 2. ayda Chou'lar Ch'en d ü k ü C h ' u n , H s ü d ü k ü K u i , Sheng-wu d ü k ü T o u I, Nan-an d ü k ü Yang Chien ve beraberinde bir heyet Huang-hu, I-weİ-hsing-lien'dc hazırlanıp 6 saraydan 120 kişi ile Cök-Türk k a ğ a n ı n ı n otağına kızı almaya gittiler. ,s
Bugün Shan-tung'dachr.
146
A H M E T TASAĞIL
169
s. 5252
565 yılı 5. ayda Gök-Türkler, Ch'i'lere elçi g ö n d e r d i l e r . Elçi Ch'i'lerin yanına vardığında Ch'i-Gök-Türk münasebetieri başladı. 169
s. 5260
Ayrıca Önceden Gök-Türkler, Ping eyaleüne vardıklarında Hsiao Wang miğfe rini çıkarıp yere atmıştı. 170
s. 5271
567 yılı 11. ayda C h o u ' l a r ı n H s ü - m u d ü k ü , Yü Wen-kui, G ö k - T ü r k l e r den d ö n e r k e n Chang-ye'de öldü. 170
s. 5273
568 yılı 2. ayda M u k a n Kağan, Chou'lara vekil olarak hizmet ederken sonra değişti. Ch'i'lerle evlilik yapılmasına m ü s a a d e etti. Ch'en d ü k ü C h ' u n ve yanındaki leri alıkoyarak yıllarca geri d ö n m e l e r i n e m ü s a a d e etmedi. B u arada k o r k u n ç bir kar fırtınasıyla karşılaşn. Yurdarın, çadırların hepsi yıkıldı. O n g ü n durmadan de vam etti. B u n u n ü z e r i n e M u k a n çok korktu. T a n r ı n ı n kendini ayıpladığını zanne dip, kızını Chou'lara g ö n d e r m e hazırlıklarına başladı. T a m a m l a n d ı k t a n sonra Ch 'un ve yanındakilere sunup, geri g ö n d e r d i . Ch'ang-an'a v a r d ı k l a r ı n d a C h o u ' l a r ı n reisi akrabalarıyla, o n u t ö r e n l e karşı ladı.... 171
s. 5301
572 yılı 2. ayda Clıou'lar büyük general Ch'ang-ch'eng d ü k ü S h e n ' ı , GökTûrklere saygı göstermek için elçi olarak g ö n d e r d i . 171
s. 5305
572 yılında Ch'ang-ch'eng dükü Shen, Gök-Türkler den h e n ü z d ö n m e d e n K ' a i fu-i-t'ung-san-ssu unvanlı Yü Wen-te'yı g ö n d e r i p , resmî mektupla hemen öldürttü... 171
s, 5307
572 yılı 5. ay Kuang'm kardeşi Hsien, tu-tu (ordü k u m a n d a n ı ) olarak You eyaletinin askeri valisi ve T'ai-shang-shu-ling görevlerinde bulunurken, aynı zamanda askerlerini çok iyi idare ediyordu. Süvariler çok kuvvetlendi. O r d u iyi disipline edildi. Gök-Türkler ondan korkmaya başlamışlar ve "Güney Kağan " demişlerdi. 171
s. 5314
572 yılı Yazın M u k a n Kağan Öldü. Ö l m e d e n ö n c e oğlu Ta-lo-pien'i bir kenara atıp kar deşini Kağan tayin etti. O da T'a-po kağan idi. T'a-po, She-t'u yu Er-fu Kağan tayin edip, d o ğ u tarafının idaresini ona verdi. Ayrıca kardeşi Ju-tan'ı oğlu Pu-li (Börü) Kagan'ı batı tarafına tayin etti. O da batı tarafında oturmaya başladı. Chou'larla ev lilik yoluyla müttefik o l u n d u ğ u için yaz mevsiminde kendilerine işlenmiş ve ham renkli ipeklilerden oluşan yüz bin top ipek verildi (gönderildi).
GOK-TU RKLER
147
Ch'ang-an'da çok rahat bir vaziyette oturan sayıları bin civarında olan etler beslenen (Çinlilerden farklı olarak), Gök-Türkler vardı. Ch'i'ler de aynı zamanda onun saldırısından korktuğu için acele çok miktarda hediyeyi Gök-Türklere g ö n d e r d i . T'a-po pervasızlığını daha da arUrarak elçilere" benim güneydeki iki fedakâr, bağlı oğlum, nasıl üzülüp, yoksulluk içindeler" dedi. A-shih-na-bou (imparatoriçe), Chou'larda gözde olamadı. Shen-wu d ü k ü To I, Hsiang-yang prensesi destekledi. Genç kız (olgunluğa erişmemiş, bakire) h e n ü z çok geç idi. Gizlice imparatora deki ki: "Şimdi Ch'i'ler, Ch'en'larla üçlü ittifak yapa lım. Gök-Türkler kuvvedendi, isteniyor ki; dayılık duygularıyla teskin edilsin, halk tarafından h a n d a n s ı n " . s. 5315 İ m p a r a t o r onun dediklerini çok uygun buldu. 171
s. 5332
Yazın, Gök-Tükler Ch'i'lere evlilik teklifinde bulundu. 171
s. 5360
576 yılı 11. ay "Eğer, Chin-yang'ı koruyamazsak, Gök-Türklere kaçalım. Vezirlerin hepsi bu fikre kaulmadılar. İ m p a r a t o r d a kabul etmedi (Ch'i imparatoru An-te)". 172
s. 5361
576 yılı Ch'i'lerİn reisi gece Wu-lung-men'a saldırdı. GÖk-Türklere sığınmak istiyordu. Subaylarının çoğu dağılmıştı. 173
s. 5375
577 yılı Chao 1, Pei-shuo eyaletini korumak için geri d ö n d ü . Chou, Tung-p'ing d ü k ü olan Shetı C h ü askerleriyle Ma-i'yi sıkışurıp, kuşattı... Chao I savaşta yenilince ku zeye Gök-Türklere sığındı. Yanında 3 bin kişi vardı. E m r İ n d e k i l e r e deki ki: "Onun beklediği gibi geri d ö n m e k istiyorum". Neticede gittiğini ilân ederek ikiye ayrıldı (yarımlara ayrıldı). Gök-Türk T'a-po Kağan, sık sık C h ' i Hsien-tsu'nun kahraman bir g ö ğ ü n oğlu o l d u ğ u n u , Chao I'nin o n u n ayak bileklerine benzediğini, bu yüzden o n u çok sev diğini ve Ch'i'lerİn b ü t ü n insanlarını kuzeyde desteklediğini, hepsinin kendisine ait o l d u ğ u n u söylüyordu 173
s. 5376
577 yıh C h o u generalleri Chin-yang'ı fethettiler. C h ' i elçisi K'ai-fu-i-t'ung-san-ssu un vanlı Ho-hsi Yung-an Gök-Türklere yardım istemek İçin gitü. O Gök-Türk başken-
148
AI-I M E T TASAĞIL
tine vardığında Gh'i ülkesi yıkılmıştı. T'a-po Kağan, o n u T'u-yü-hun elçisinin alt ta rafına oturttu. Yung-an, T'a-po'ya dedi ki: "Şimdi Ch'i ülkesi yıkıldı. Yung-an artık (geride ka lan) halkı nasıl İdare etsin? Kendimi boğarak ö l d ü r m e k istiyorum. Ancak, Büyük C h ' i ' n i n vezirinin şerefsizce Öldüğü y e r y ü z ü n d e söylenir. Bana bir kılıç verin, uzakların yakın o l d u ğ u n u göstereyim". T'a-po çok memnun oldu. Elçiye yedi baş at sundu, sonra ülkesine geri d ö n d ü . 173
s. 5383
577 yılı Kao Pao-ning, kendisi Huang-lung 'dan Kao Chao-i'ye destek vererek, o n u tahta çıkarmak için ikna etti. B u n u n ü z e r i n e Chao-i imparator o l u ğ u n u ilan etti. Saltanat devrinin adını Wu-p'ing olarak değiştirdi. Pao-ning de başbakan (baş ve zir) oldu. Gök-Türk T'a-po Kağan, asker g ö n d e r e r e k ona yardım edip destekledi. 173
s. 5387
578 yılı Yazın d ö r d ü n c ü ayda Gök-Türkler, C h o u ' l a r ı n , You eyaletine saldırdılar. Me murlar ve halkı yağma edip öldürdüler. Fan î orduyu H u a i 'dan geçirip kuzeyine g ö n d e r e r e k , Gh'İng-k'ou 'da Çin şed dini tamir ettirdi. Sonra Çin şeddi muhafaza edilemedi. 5. ayda C h o u ' l a r ı n Kaotsu'su b ü t ü n o r d u l a r ı n hepsine kumanda ederek, Gök-Türklere saldırdı. Chu-kuo devletin direği unvanlı Yüan d ü k ü C h i Yüarı, Tung-p'ing d ü k ü Shen C h ü ve diğer lerine Wu-tao'daki b ü t ü n girişlere gitmelerini emretti. Veliaht tahta geçti. A-shih-na-shih imparatorun saygı değer annesi oldu. 173
s. 5389
578 yılı Yıl sonunda Ch'i'lerin Fan-yang prensi Chao-i, C h o u imparatoru Kao-tsu'nun ö l ü m ü n ü duydu ve tanrının yardımını kazandığını zannetti. You eyaleti insanların dan L u Ch'ang-ch'i askerleriyle Fan-yang'ı işgal etmeye başladı. Chao-i'yi davet etti. Chao-i, Gök-Türk askerlerini alıp gitti. Buna karşılık Chou, Chu-kuo unvanlı Tungp'İng d ü k ü Shen Chü'yü, Ch'ang Ch'i'ye saldırması için g ö n d e r d i . Chao-i, You eyaleti askeri k o m u t a n ı n askerleriyle dışarı çıktığını g ö r ü n c e , onun bu durumundan faydalanıp, Chi 'ye saldırıp, ele geçirmek istedi. Shen Chü, büyük general Yü Wen-en 'ı d ö r t bin askerle kurtarmaya g ö n d e r d i ise de askerlerin yarısı Chao-i tarafından ö l d ü r ü l d ü . Shen C h ü , Fan-yang'ı istilâ edip, Ch'ang Ch'i'yi yakalayacağı sırada Chao-i, bunu duydu ve beyaz yas elbisesi giyerek Gök-Türklere d ö n d ü . Kao Pao-ning, 1'li (Çin'in d o ğ u s u n d a k i yabancı kavimler Kore) ve Çinli asker lerden oluşan bir kaç on bin süvari ile Fan-yang'ı kurtarmaya gitti. Lu-shui 'e vardı. Ch'ang Ch'İ 'nin ö l d ü ğ ü n ü duydu. Geri d ö n ü p I-Io-lung'u işgal etti.
I
GÖKTÜRKLER
173
i<>
s. 5391
578 yılı 11. ayda Gök-Türkler, Chou'ların sınırlarına saldırdılar. Chİu-ch'üan ' i kuşattı lar. Sivil memurlar ve halkı yağma edip öldürdüler.. 173
s. 5395
579 yıh 2. ay Gök-Türk, T'a-po Kağan, Chou'lara barış teklif etti. C h o u ' l a r ı n reisi, Chao prensi Chao'nun kızının Ch'ien-chin prenses olarak evlendirmek, ayrıca Kao Chaoi'yi tutuklu olarak almak istedi. T'a-po kabul etmedi. 173
s. 5398
579 yıh 5. ayda Gök-Türkler, Chou'ların Ping eyaletine saldırdı. 6. ayda Chou'lar, Shan-tung'un b ü t ü n halkını Çin şeddinin tamirine çağırdılar. 174
s.5404
580 yıh 2. ayda Gök-Türkler, Chou'lara vergi gönderdiler. Ayrıca Ch'ien-chin prensesi kabul etdler. 174
s. 5409
580 yıh 5. ay Chien dışardaki b ü t ü n prenslerin değişmesinden korkuyordu. B u sebeple Ch 'ien-chin prensesin Gök-Türklere gidişi sırasında, o n l a r ı n vazgeçebileceği d ü ş ü n c e siyle Chao, Ch'en, Yüe, Taİ, T'eng, gibi beş prensi saraya çağırdı 174
s.5410
580 yıh 5. ay Saygı değer A-shih-na T'ai-hou, T'ai-huang-t'ai-hou 174
6 3 6
oldu.
s. 5415
580 yıh 6. ay C h o u , Ju-nan d ü k ü Shen C h i n g , Ssu-wei-shang-she unvanlı Ch'ang Sun-sheng, Ch'ien-chin prensesi Gök-Türklere götürdüler. s. 5416 Ayrıca Chien-wei-hou unvanlı H o Jo-i'yi T'a-po Kağana hediye sunması için g ö n d e r d i . Ayrıca Kao Chao-i'yi istediğini bildirdi. T'a-po sahte bir şekilde Chao-i'yle güney sınırlara d o ğ r u ava çıkardı. B u sırada çinli memurlar Kao Chao-i'yi tutuklaS36
Ç i n ' d e imparaloriçelerin yükseldiği en yüksek m a k a m d ı r .
150
AHMET
TAŞACIL
dılar. Sonbaharda 7. ayda Chao-i, Ch'ang-an'a getirildi. Daha sonra Tu'ya nakle dildi. U z u n süre sonra T u 'da hasıahktan öldü. 175
s. 5449
581 yılı sonu Gök-Türk, T'a-po kağan hastalandıktan sonra ölecek iken oğlu An-Io 'ya dedi ki: "Benim ağabeyim, kendi o ğ l u n u tahta geçirmedi, tahu bana sundu. Ben ölünce, sen de tahtı Ta-lo-pien'e sun". Sonra öldü. Devlet adamları Ta-lo-picn'i tahta geçi recek iken o n u n annesinin asil olmaması sebebiyle, halk bunu kabul etmedi. An-lo g e r ç e k l e n değerli (asil ), tertemiz Gök-Türk soyundan geliyordu. E n sonunda She-t'u geldi ve devlet a d a m l a r ı n a dedi ki: "Eğer An-lo tahta ge çerse ben normal olarak, büyük kardeş küçük kardeş gibi izinden gideceğim. Eğer Ta-lo-pien tahta geçerse devleti korumak gerek, keskin bıçağım, uzun mızrağımla sınırlarda bekleyeceğim. She-t'u kuvvedi, ayrıca cesur ve kahraman idi. Devlet adamları karşı gelmeye cesaret edemediler. Neticede An-lo tahta geçti. Ta-lo-pien tahta çıkamadığı için kalpten An-lo'yu kabul etmiyordu. Her elçi g ö n d e r i ş i n d e An-lo'yu rahatsız edip, korkutuyordu. An-lo, k o n n o l ü sağlayamadı. Devlet adamları tekrar She-t'u'ya dön düler. Devletin i ç i n d e tarUşarak dediler ki: "Dört kağan o ğ l u n d a n en bilgesi, en la yığı She-t'u'dur.", Beraberce She-t'u'yu çağırıp, onu tahta davet emler. s. 5450 She-t'u, Sha-po-lüe unvanıyla kağan oldu. O t ü k e n ' d e oturmaya başladı. An-lo, Tu-lo (Tola) suyunda oturmaya başladı. Kendini ikinci kağan ilân etd. Ta-lo-pien, Sha-po-lüe'ye dedi ki: "Ben ve sen hepimiz kağan oğullarıyız. Bütün saygı d e ğ e r l e r ve babandan sonra sen şimdi olağanüstü saygı değersin, sadece ben tahtsız kaldım (makamsız). Neden?" Sha-po-lüe, o n u n A-po Kağan olarak idare etügi boyların başına d ö n m e s i n d e n endişelendi. Sha-po-lüe'nin Tien-chüe (bau tara fından oturan), u n v a n ı Ta-t'ou (Tardu) olanla da ihtilafı vardı. Bütün k a ğ a n l a r d ö r t ayrı tarafta ikâmet ediyorlardı. Sha-po-lüe, çok cesur o l d u ğ u için boylarını kuvvetlendirdi. Kuzey tarafında bu lunan boyların hepsi korkularından ona itaat ettiler. Sui reisi tahta geçince Gök-Türklerin tebrik heyeti beklendiysc de, Gök-Türkler çok kin duyuyorlardı. Ch'İen-chin prenses kendi atalarının soyunun yıkılmasından çok derin ü z ü n t ü duyuyor ve gece g ü n d ü z ağlayarak, Sha-po-lüe'den C h o u ' l a n n intikamını alması için yalvarıyordu. Sha-po-lüe vezirine dedi İd: "Ben ve C h o u akrabayız. Şimdi Şili'le rin reisi tahta geçti ve ö n l e n e m e d i . B u sebepten karımın y ü z ü n e nasıl bakarım"? Sonra eski Ch'İ'lerin Yıng eyaleti askeri valisi Kao Pao-ning ile işbirliği yaparak sal dırdılar Sui reisi endişe etti. Bir ferman çıkararak, sınırları korumayı Çin şeddinin yükseklerini tamir ettirmeyi, emretti. Ayrıca Shang-chu-kuo unvanlı Wu-wei, Yınshou, You eyaleti garnizonu, Ching-t'ao İdarecisi Yü Ch'ing-tse, Ping eyaleti garni zonu k u m a n d a n ı olmalarını, sınır askerlerinden on binlercesi ile hazırlanmalarını emretti.
GOK-TURKLER
151
Ö n c e Ch'c-tou-wei unvanlı Ch'ang Sun-sheng, Ch'ien-chin prensesi Gök-Türklere s u n d u ğ u sırada, Gök-Türk kağanı fevkalâde n i ş a n c ı l ı ğ ı n d a n dolayı onu çok sevmiş ve yaz sonuna kadar alıkoymuştu. Bütün oğullarına, kardeşlerine ve ileri ge len devlet a d a m l a r ı n a onunla yakın dostiuk tesis etmelerini e m r e t m i ş , o n u n nişan cılık tekniğini kazanmalarını ü m i d etmişti. Sha-po-lüe'nin kardeşi Ch'u-lo-hou İd; onun unvanı T'u-li Şad'dır. Halkın gön l ü n ü özellikle kazanmıştı. Sha-po-lüe tarafından kıskanıldı. K a l b i n i n i ç i n d e gizli planlar yaparak Sheng ile yeminle anlaştı. Sheng, o n u n l a çıkuğı av seyahatinde kutsal dağlarının, derelerinin durumunu, boylarının kuvvcdisi, zayıfı h a k k ı n d a öğ r e n m e d i ğ i bilmediği kalmadı. Sonra Gök-Türkler girip saldıracak İken, Sheng, imparatoru mektup g ö n d e r e rek deki ki: "Şimdi her ne kadar b ü t ü n Çin emniyette ise de yabancılar halâ diken batırıyor, savaş için şimdi seferberlik ilân edilmiş ise de, o n u n şimdi zamanı değil, o bir kenara bırakılsın. Ayrıca kendi içlerinde düzensizlik, çekememezlik var. Gizlice plan ve strateji ile orada karışıklık çıkarılabilİnir. s. 5451 She-t'u'nun çatlağı Tien-chüe'nin askerleri kuvvetli dışarıdan desteklenip, içe rideki çatlak dışarıya vurulur, içindeki duygular harekete geçirilir ise kendiliğinden gidip savaşır. Ayrıca Ch'u-lo-hou var ki; She-t'u'nun kardeşi çok kurnaz ve güçlü, halkının kalbini kazanıyor ve devlet adamları tarafından seviliyor. B u sebeple She-t'u tara fından kıskanılıyor. She-t'u'nun kalbinin içi sıkınUİı, rahat değil, ayak izleriyle ayrı lıkları, İhtilafları, huzursuzlukları kapatıyor. Aslında ş ü p h e içinde ve korkuyor. Ayrıca A-po baş kemirgen bölgesi, onun (She-t'u) arasında, She-t'u'dan korku yor. O n u n liderliğini kabul ediyor. Fakat, küvetine kendisi karar veremiyor. Şimdi uzak ile m ü n a s e b e t tesis etmek, yakın ile savaşmak daha uygun olur. Kuvvetliden ayrılıp, zayıf ile ilişki kuralım. T i e n - c h ü e (Tardu)'ye elçi g ö n d e r i p , dostluk tesis edelim. A-po'ya ortaklık teklifinde b u l u n a l ı m . N o r m a l olarak She-t'u askerlerini toplayıp, sağda ban tarafındaki toprakları korumaya çalışacaktır. 6 3 7
Aynı zamanda Ch'u-lo'yu kendi tarafımıza çekmek gerekir H s i ' Hsi'lerle temasa ge çersek, She-t'u'nun gücü b ö l ü n ü r ve sol tarafa d o ğ r u d ö n ü p , hazırlanır. Başının içinde kıskançlık ve ş ü p h e sonunda kalbinin içinde durur. 10 sene sonra çıkıp, onunla savaşılır. Böyle bir plandan sonra onun ülkesi boşalır. İ m p a r a t o r , bunu iyice tetkik ettikten sonra çok m u d u oldu. B u sebepten dolayı Sheng'ı saraya çağırdı. Sheng bu sefer kendi ağzıyla tekrar durumu anlam. Eliyle dağların derelerin resmini yapn. O n u n (She-f u) gerçek fiili vaziyetini yazdı. Hepsini avucunun içi gibi gösterdi. İ m p a r a t o r içini derin derin çekerek hayran o l d u ğ u n u belirti. Planın hep sini uygulamak üzere kabul etti. T'ai-p'u unvanlı Yüan H u i , İ-wu-tao'dan Tardu'nun yanma özel olarak g ö n d e rilip kurt başlı sancak sundu. Tardu'nun elçisi geldiğinde onu Sha-po-lüe'nin elçi' B u boyun asıl ismi K'u-mo-lısi'dir.
152
A H M E T TASAĞIL
sinin üst tarafına oturttu. Savaş arabaları generali olan Sheng, Huang-Iung-tao 'dan g ö n d e r i l e r e k H s i , H s i ve Ch'i-tan'lara hediyeler sunuldu. İ m p a r a t o r u n emriyle, Ch'u-lo-hou'nun b u l u n d u ğ u yere selâmıyla haber g ö n d e r i l i p , derin saygı ve selamları sunulup, Çin'e bağlanması teklif edildi. İttifak yapanlar g e r ç e k t e n harekete geçince neticede kendisinden şüphelenildi. 175
s. 5456
582 yılı 4. ayda Sui'lerin büyük generali H a n Seng-shou Chi-t'ou-shan 'da Gök-Türkleri yendi. Shang-chu-kuo unvanlı L i Ch'ung, Ho-pei-shan'da Gök-Türkleri yendi. 5. ayda Kao-pao-nİng, Gök-Tûrk askerleriyle Sui'in Ping eyaletine saldırdı. Gök¬ Türkler hepsi bir araya geldiler beş kağan d ö r t yüz bin savaşçı Sui'e karşı harekete geçtiler, Çin şeddine (Çin sınırlarına) girdiler. 6. ayda Sui'in Shang-chu-kuo unvanlı L i Kuang, Ma-i'de Gök-Türklere yenildi. Gök-Türkler ayrıca Lan eyaletine girdiler. Liang eyaleti askeri valisi Ho-lo Tse-kan, K'o-lo-hai 'da yenildi 175
s. 5458
582 yıh Kışın onuncu ayda Sui veliahdı Yung, Hsien-yang'a asker yığarak, GÖk-Türk h ü c u m l a r ı n a karşı hazırlandı. 12. ayda Sui'ler, Gh'in-yüan d ü k ü , Yû Ch'İng-tse'yı Hung-hua 'ya g ö n d e r i p , asker yığdırtıp, onu oraya yerleştirdiler. H a r e k â t orduları baş k u m a n d a n ı Ta-hsi Ghang-ju iki bin askerle yola çıku. Shapo-lüe Kağan ile Chou-p'an 'da karşı karşıya geldi. Sha-po-lüe'nin ordusu yüz bin den fazla oluğu için Çin ordusunda büyük bir korku başladı. Chang-ju ateşli, heye canlı haliyle bir taraftan savaşırken, bir taraftan hareket ediyordu. Yağmacılar tara fından saldırıya uğrayarak dağıldılar. Sonra tekrar bir araya toplandılar, d ö r t taraf tan h ü c u m a maruz kaldılar. Üç g ü n d ö n e r e k savaştılar. Beş subayla birlikte b ü t ü n askerler yumruklarıyla m ü c a d e l e eltiler. Ellerin hepsinde kemik g ö r ü n ü r oldu. O n binden fazla asker öldü ve yaralandı. Gök-Türkler, gittikçe kızarak güçlerini arürdılar, gitmeye karar verdiler. Changju beş yerden yaralanmışü. O n u n savaşında ölen lerin sayısı 80-90 kişi idi. İ m p a r a t o r , fermanla Chang-ju'ya Shang-chu-kuo unvanını verdi. Şeref unvan larına bir tane daha eklendi. Chu-kuo unvanlı P'ing Yü, İ-fu-po 'ya savunma yapmak için mevzii enirken, Lan eyaleti baş k u m a n d a n ı Ch'i-lie Ch'ang-ch'a, Lin-t'ao'yu muhafaza etmeye çalışırken, Shang-chu-kuo unvanlı L : Ch'ung, You eyaletinde savunma hazırlıkları y a p ı l ı r k e n , b u n l a r ı n hepsi G ö k - T ü r k l e r tarafından hezimete uğraüldılar. Neticede Gök-Türkler, askerleriyle serbestçe M u hsia ve S h i h - i î i e n daki i k i yolda ilerleyerek, Wu-wei, T'ien-shui, Chin-ch'eng, Hung-hua, Yen-an'a girdiler. 638
Mu-hsia ve Shih-mcn b u ğ u n P'ing-k'ao vilayetinde b u l u n m a k t a d ı r .
GÖKTÜRKLER
153
s. 5459 At sığır, koyun vb. hayvanları tükettiler (yağma ettiler). Sha-po-lüe daha da g ü n e y e ilerlemek istiyordu. Tardu kabul etmedi. Askerle rini yanma alıp geri d ö n d ü . B u arada Ch'ang Sun-sheng, Sha-po-lüe'nin oğlu Jankan'a yanlış bir şekilde (sahte) Sha-po-lüe'ye "Gök-Türklere karşı Töles'lerin isyan etüğİni ve o n u n o t a ğ ı n a sürpriz bir baskın yapmak İstediklerini" söyletti. Bunun ü z e r i n e Sha-po-lüe büyük bir endişeye kapıldı. Askerlerini geri çevirip, Çin sınırla r ı n d a n dışarı çıku. 175
s. 5460
583 yılı ilkbaharda ikinci ayda Gök-Türkler, Sui'lerin kuzey sınırlarına saldırdı lar. 175
s. 5462
583 yılı yaz 4. ay Gök-Türklerin defalarca saldırması üzerine. Sui'in reisi bir ferman yayınlayarak dedi ki: "Chou ve Ch'İ'lere baktığımızda, onlar Çin'i ikiye böldüler. Gök-Türklerin yağmacıları iki ülkeyle de ilişki kurdular. Chou'lar d o ğ u d a n endişe ctdler, Ch'i'lerin derin dostiuk k u r m a s ı d a n korktular. C h ' i soyu da batının (Chou), Gök-Türklerle iyi dost olup, zenginleşip kuvve denme sinden korktu. Derlerdi ki: "Yağmacıla rın d o s d u ğ u n u n hafif ve ağırlığına g ö r e devlet tehlikede veyahut emniyette olur. Yani büyük d ü ş m a n ı n ü z ü n t ü s ü , bir sınırdaki savunmaya azalttırmayı h a t ı r l a u yordu. Ben kötü kişilerle dostluk k u r u l d u ğ u n d a ç o ğ u n u n vahşi o l d u ğ u n d a n h e n ü z memnun kalındığını sanmıyorum, desteklendiklerinde de yağma yaparlar. s. 5463 O n l a r ı n t ö r e n l e r i n e hediye g ö n d e r m e k b o ş u n a harcama değildir. Onlardan gelecek vergileri, gelirleri korur, devletin çok işine yarar. Bundan dolayı mal mülk yağma etmeye girdiklerinde generaller ve diğer savaşçılar ilâve bir şeyler sunsunlar. Yolları üzerindeki halka haber verelim, onlara tarla ve ö r m e (dokuma) işlerinde hizmet etsinler. Sınırlarda iyi duygularla zafer kazandıkları hissine kapılıp kalpler i n d e k i p l a n ı n t a m a m l a n d ı ğ ı n ı g ö r s ü n l e r . Kötülük, çirkinlik ve aptallık gizli (karanlıkta) kalsın. Derinlerdeki (asıl içteki) niyet hiç bilinmesin. Gelecekte büyük belirli g ü n geldiğinde, Savaşan DevleÜer z a m a n ı n d a k i eskiden nasıl itaatsizler yola getiriliyordu ise, şimdiki z a m a n ı n nefreti ile neticeye gideriz. Yakınlarda (son zamanlarda) hepsi m a ğ a r a l a r ı n d a n çıkıp, beraberce kuzey sı nırlara saldırıyorlar. Aslında tanrı öfkeleniyor ve etegindeki baltasıyla en Önde gi diyor, şimdi b ü t ü n generaller harekete geçsin, birlik içinde hareket edilsin, teslim olanları kabul edin, karşı gelenleri ö l d ü r ü n , onların m e m u r l a r ı güneyi seyretmeye cesaret edemesinler. İlelebed vakar bir şeklide itaat etsinler. Wei-ch'iao'da hizmetçi olarak gönderilen oğul nasıl kullanılmışn? E n sonunda Wei prensi Shuang ve diğerleri hareket orduları b a ş k u m a n d a n l a r ı oldular. Sekiz kola ayrılıp, Çin sınırlarına Gök-Türklerle savaşmaya çıktılar. Shu ang, L i C h ' u n g ve diğer d ö r t generale kumanda ederek Shuo eyaleti yoluna çıkular. Sha-po-lüe Kagan'la Pai-tao'da karşılaştılar. L i Ch'ung sözle Shuaııg'a dedi ki:
154
AHMET
TASAGIL
'Gök-Türkler d ö r t nala zaferden zafere koşuyorlar, bize ö n e m vermemeleri gerek, ayrıca hazırlıksızlar. A z sayıda iyi askerle onlara sürpriz bir saldırı yapıldığında, yı kılabilirler. B ü t ü n generalleri çoğu şüpheye düştüler. Sadece Ch'ang-shih ünvanlı L i Ch'e o n u n fikrini destekledi. Sonra Ch'ung, 5 bin g e n ç süvari ile sürpriz bir şe kilde aniden Gök-Türklere saldırdı. Büyük bir bozguna u ğ r a t u . Sha-po-lüe, b ü t ü n elbiselerini, altın zırhlarını attı. Çayırların arasına daldı ve kaçn. O n u n ordusunda yiyecek yoktu. Kemik tozu onlar için yiyecek olmuştu. Buna ilâve olarak salgın hastalık da çıkü. Gök-Türk h a l k ı n d a n olağanüstü çok sayıda kişi öldü. You eyaleti askeri valisi Yın Shou 100 bin süvari ile Lu-lung-saİ'a çıkular. A n i den Kao Pao-ning'e saldırdılar. Pao-ning, Gök-Türklerden yardım istedi. Gök-Türk ler kendilerini Sui generallerine karşı korumakla meşgul o l d u k l a r ı n d a n o n u kurta ramadılar. Pao-ning kalesini bırakıp Chi-pei'e kaçtı. Ho-Iung'daki b ü t ü n ilçeler sa kin oldu. Shou, o n u bir sürü hediyeler vermek sureüyle sann almayı denedi. Ayrıca o n u n içindekilerine adam g ö n d e r d i . Pao-ning, Ch'i-tan'lara sığındı. Orada kendi adamları tarafından ö l d ü r ü l d ü . s.5464 Gök-Türkler elçi g ö n d e r i p , Sui'ler ile görüştüler. Barış teklifi Sui imparatoru tarafından kabul edilmedi. 5. ayda Sui'in harekat orduları b a ş k u m a n d a n ı L i H u a n g , Gök-Türkleri Mo-na geçidinde yenilgiye u ğ r a d ı . Suİ'lerin C h ' i n eyaleti b a ş k u m a n d a n ı Toujung-ting dokuz süvari k u m a n d a n ı n ı idare ederek otuzüç bin kişi ile Liang eyaletine çıkü. Gök-Türk A-po Kağan ile Kao Yüe-yüan'de karşı karşıya gelip, savaşülar. A-po defalarca yenildi.. Tam savaş başlayacak iken Gök-Türklere dedi ki; "Askerler suçsuz yere niye öl sünler. s. 5465 Fakat, her i k i taraf da bir kuvetli kahraman kişiyi zafer kazanmak için görev lendirsin". Gök-Türkler bunu kabul edip, saldırmamak için söz verdiler. B u n d a n dolayı (hemen sonra) bir süvariyi savaşmak üzere gönderdiler. Jung-ting de karşılık olarak Wan Sui'i g ö n d e r d i . Wan Sui çabucak onu yenip, kafasını kesip geri d ö n d ü . B u n u n ü z e r i n e Gök-Türkler çok şaşırdılar, tekrar savaşmaya cesaret edemediler. Sonra barış yemini edip, ordularını topladılar ve gittiler. Ch'ang Sun-sheng, Jung-ting'in ordusunda P'ien-chiang (Kanal generali) ol d u ğ u zaman A-po'ya elçi olarak gidip, dedi ki: "She-t'u her gelişinde (Çin'e saldırı şında) savaşlarının hepsinde büyük zaferler kazandı. A-po girdiğinde ise sadece ye nildi. B u Gök-Türklerin ayıbıdır. Ayrıca She-t'u ile A-po askeri güç b a k ı m ı n d a n d ü ş m a n l a r . Şimdi She-t'u'nun zafer g ü n ü , halkı kötü ruhlardan etkileniyor. A-po avantajlı değil d o ğ u ş t a n yüz karası var. She-t'u, kendi eski planını tamamlamak için A-po'ya d ö n ü p , c e z a l a n d ı r m a maksadıyla kuzeyi yıkacaknr. Kendi g ü c ü n ü n ölçü s ü n ü ö ğ r e n m e k a r z u s u n d a d ı r . O n a karşı korumalısın." A-po'nun elçisi Çin'e geldi ğinde Sheng tekrar ona dedi ki:" Şimdi Tardu ile Sui barış halinde ve bundan do layı She-t'u o n u kontrol edemiyor. Kağan, neden g ö ğ ü n o ğ l u n a bağlanmıyor? Tardu ile birleşin, güçler birleşince kuvetli olursunuz. B u şekilde b ü t ü n planlar gerçekleşir. N e d e n taşıdığın yüz karasını askerlerinle t o p r a ğ a g ö m m ü y o r s u n u z ? H e m e n She-t'u'ya d ö n ü p onun şerefsizliğini kadetmiyorsunuz?"
G Ö K T Ü R K L E R
A-po, bunu kabul eıü, Sheng'la beraber elçisini Çin sarayına g ö n d e r d i . Sha-po-lûe, A-po'nun cesaretini ve g ü c ü n ü kıskanıyordu. Kendisi Pai-tao ye nilgisinden d ö n ü n c e , A-po'nun, Sui ile anlaştığını duydu. B u sebeple ö n c e kuzeye d ö n d ü . Ve kuzey merkeze büyük bir saldırı yaptı, Ağır bir yenilgiye uğrattığı A-po' nun annesini yakaladı ve onu ö l d ü r d ü . A-po geri çekildikten sonra ileri gitmeden batıya T a r d u ' n u n yanına kaçtı. T a r d u çok kızdı. Askerlerini toplayarak doğuya d o ğ r u ilerledi. O n a bağlananların sayısı yüz bin süvariyi b u l m u ş t u . Sonra Sha-polüe ile karşılıklı savaşnlar defalarca galip geldi. Eski topraklarını tekrar ele geçirdi. Askeri g ü c ü n ü art&np, çok kuvetli bir hale geldi. T'an-han Kağan, A-po'ya yaklaştı. Sha-po-lüe zorla T'an-han K a g a n ' ı n halkını ele geçirdi ve onu yalnız bıraktı. Perişan olan T'an-han, Tardu'nun yanına sığındı. Sha-po-lüe'nin kardeşi Ti-chin-ch'a başka bir boyu idare ediyordu ve Sha-po-lüe ile a r a l a r ı n d a anlaşmazlık (çatlak) vardı. O da isyan edip, milletiyle A-po'ya d ö n e r e k , ona bağlandı. Askerlerini de birleştirdiler. Hepsi Ch'ang-an'a elçi g ö n d e r e r e k barış ve yardım rica ettiler, Suİ reisi (imparatoru) hepsine izin vermedi. 175
s. 5466
583 yılı 6. ayda Gök-Türkler, You eyaletini işgal etti. Suİ'in You eyaleti baş k u m a n d a n ı Kuang Tsung.Chuang d ü k ü L i Suİ, 3 bin süvari ile karşılarına savunma yapmaya çıktı. O n g ü n durmadan savaştı. Subayların çoğu öldü. B u n u n ü z e r i n e Sha-ch'eng'a kaçtı. Gök-Türkler burayı da kuşattılar. Kalenin duvarları sağlam olmadığı için müdafaa edilemezdi. Sabah k a r a n l ı ğ ı n d a n akşam karanlığına kadar savaşıldı. Ay rıca yiyecek de yoktu. Her gece d ü ş m a n l a r ı n barakalarına yağma için gittiler. Sürü hayvanlarından ele geçirip, askerin ihtiyacı olan darıyı taşıdılar. Gök-Türkler bunu anladılar, çok büyük hazırlık yapıldı. Her gece hazır vaziyette beklenildi. L i Sui or dusu aç bir halde arabayla d ü ş m a n l a karşılaşular, çoğu ö l ü p , d ü ş m a n eline geçti. Ertesi g ü n yüzden fazla kişi ile kaçarak kaleye d ö n d ü . Çoğu yaralanmış vaziyette idi, savaşacak halleri yoktu. Gök-Türkler, onu teslim almak fikrinde idiler. Elçi g ö n d e rip, Sui'e dediler ki: "Eğer gelip, teslim olursanız, tegin u n v a n ı n ı veririz". L i Sui, kabul etmedi, askerlerine dedi ki: "Sui g ö m ü l s ü n , savaşçılar gitsin, suçlu olanların on bin kere ölmesi gerek, şimdi, devlete fedâkârlık için hayatı fcdâ etme zamanı, sen bekle, ben öleyim o zaman teslim olunabilinir. isteyen dağılıp, kaçabilir, kö yüne yurduna d ö n m e y e gayret eder. Eğer şerefli haysiyet g ö r e n olursa Sııi'in fikri yoluna gelir". Sonra kılıcıyla aniden ileri anlıp, tekrar iki kişi ö l d ü r d ü . Gök-Türkler ö n c e şaşırdılarsa da onu okla öldürdüler. Sonbahar, 7. ayda onun oğluna asillik verildi. 175
s. 5467
583 yılı 8. ayda Şili'lerden Shang-shu-tso-p'u-she unvanlı Kao Kung, N i n g eyaleti yo luna, Neİ-chien unvanlı Yü Ch'ing-tse, Yüan eyaleti yoluna çıktılar. A n i d e n GökTürklere saldıracaklardı.
156
A H M E T T AŞAĞI L
176
s. 5473
584 yılı 2. ayda Gök-Türklerin Su-ni boyu, kadın erkek 10 binden fazla insanla Sui'c bağlandı. Gök-Türk T a r d u Kağan, Sui h a n e d a n ı n a müttefik olmayı teklif etü. 176
s. 5475
584 yılı 9. ay GÖk-Türk, Sha-po-lüe K a ğ a n , bir kaç defa Sui t a r a f ı n d a n m a ğ l u p edildi. Sonrada evlilik yoluyla ittifak yapmayı teklif etti. Ch'ien-chin prenses kendisi soyadının Yang-shih olarak Sui reisinin kızı şeklinde değiştirilmesi rica etti. Sui reisi reisinin kızı ş e k l i n d e değiştirilmesini rica etti. Sui reisi, K'ai-fu-İ-t'ung-san-ssu u n v a n l ı H s ü P'ing-ho elçilik vazifesiyle S h a - p o d ü e ' y e g ö n d e r d i . Ch'ien-chin prensesin unvanını Ta-i Prenses şeklinde değiştirdi. s. 5476 Sha-po-lüe elçiyle mektup g ö n d e r e r e k dedi ki: "Ts'ung-t'ien-sheng-ta-T'u-chüet'ien-hsia-hsien-ch'eng-t'ien-tzu-i-li-chü-lü-she-mo-ho-sha-po-lüe-k'o-han, ( T a n r ı d a bolmuş, büyük Gök-Türk yeryüzünün bilge göğün oğlu il küllüg şad Baga) büyük Sui imparatoruna mektup g ö n d e r i r . İ m p a r a t o r eşimin babası ve de b e n i m kayın pederimdir. Kızınızın kocası o l d u ğ u m d a n o ğ l u n u z statüsündeyim. Her ne kadar sınırlarımız (bölgelerimiz) farklı ise de hissedilen fikirler tek, şimdi oğuldan oğula torundan toruna on bin nesil müttefikliğimiz devam edecek bu ü l k e n i n atlan, ko yunları, hepsi imparatorun s ü r ü ş ü d ü r . Oradaki ipekli kumaşlar vb. zenginlikler bu ülkenin mallandır." İ m p a r a t o r tekrar mektupla dedi k i : "Büyük Sui'in G ö ğ ü n oğlu, Büyük GökT ü r k Sha-po-lüe Kagan'ın mektubunu aldığımda çok iyi fikirde o l u ğ u n u ö ğ r e n d i . Mademki, Sha-po-lüe'nin babasıyım, şimdi, Sha-po-lüe'yi o ğ l u m d a n farklı g ö r m ü yorum. Büyük vezirimi kızımı ziyaret etmesi için g ö n d e r d i ğ i m d e , Sha-po-lüe'yi de ziyaret edecek". Shang-shu-you-p'u-she unvanlı Yü Ching-tseyi Sha-po-lüe'ye elçi olarak g ö n d e r d i . Araba süvarileri generali Ch'arıg Sun-sheng, ona yardımcı tayin edildi. Sha-po-lüe askerlerini ve değerli şeylerini dizdi. Oturarak Yü Ch'ing-tse'yı karşı ladı. Hasta o l d u ğ u n u ifade idip, kalkamadığını söyledi. Ayrıca dedi ki: "Biz b ü t ü n atalarımızdan beri insanların ö n ü n d e eğilmeyiz." Ch'ing-tse, o n u azarladı ve ikaz etti. Ch'ien-chin prenses özel olarak C h ' i n g tse'ya dedi ki: "Kağan kurt gibi vahşi karakterlidir. Çok m ü c a d e l e l e r geçirdi. İnsan ları ısırabilir". Ch'ang Sun-sheng, Sha-po-lüe'ye dedi ki: "Gök-Türkler ve Sui ikisi de büyük ülke g ö ğ ü n oğlu, kağan ayağa kalkmıyor; nasıl karşı gelmeye cesaret ediyorsunuz? Fakat, hatun imparatorun kızı oluyor, o halde kağan büyük Sui'nin d a m a d ı d ı r . Na sıl kayınpederine saygı göstermez?" Kağan g ü l e r e k toygtmlarına (ta-kuan) dedi ki: "Eşimin babası Ö n ü n d e ayağa kalkmam gerekiyor".
GÖKTÜRKLER
157
s. 5477 Sonra ayağa kalkıp başını Öne eğerek selâmladı. Diz ç ö k e r e k imparatorun mektubunu alıp, kafasına g ö t ü r d ü . B u sırada çok u t a n d ı , orada o l a n l a r ı n hepsi ü z ü n t ü l e r i n d e n ağlamaya başladılar. Ch'ing-tse" tekrar vassallığını ilân etmesini is tedi. Sha-po-lüe etrafındakilere "nasıl vassalıgınn söylerim?" dedi. Solu ve sağındakİler" Sui diliyle vassallık, kölelik gibi" dediler. Sha-po-lüe dedi ki: "Büyük Sui G ö ğ ü n o ğ l u n u n köleliğini kabul ediyorum. Yü, vezirin g ü c ü n ü de dedi. Ch'ing-tse'ya bin baş at sunup kız kardeşiyle evlendirdi. 176
s. 5482
585 yılı 6. ay Ö n c e d e n Gök-Türk A-po Kağan ile Sha-po-lüe arasında ç a ü a k vardı. A-po git tikçe bir sel gibi kuvvetlendi. Doğuya ilerleyip Tu-chin'e erişti (ele geçirdi). Batıya Altay dağlarını aştı. Kui-tsu (Kuca), T'ie-le (Töles), I-wu (Hami) ve b ü t ü n batı bölgeleri Soğdlarımn hepsi ona bağlandı. Unvanları Batı Gök-Türkleri oldu. Şili'lerin reisi üst büyük general Yüan Gh'i elçi olarak, A-po'nun nezdİne gön derildi. B u elçi onu aziz kıldı. Sonbaharda 7. ayda Gök-Türk Sha-po-lüe, Tardu tarafından sıkıştırıldı. Ch'itan'lar korktular. Acele Sui'e elçi g ö n d e r e r e k Sha-po-lüe zor durumda o l d u ğ u n u , boylarıyla çölün güneyine geçip Pai-tao-ch'uan 'a yerleşmek istediğini bildirdi. Sui reisi buna m ü s a a d e etti. Ghin prensi Kuang'a askerleriyle gidip, o n u alma sını ve refakat etmesini emretti. Elbise ve yiyecek verildi. Arabalar, hizmetçiler ba ğışlandı. B u n u n ü z e r i n e Sha-po-lüe, batıya A-po'ya saldırdı ve onu bozguna uğrattı. Ay rıca A-po'nun ülkesi boşalmıştı. O n u n annesine ve karısına saldırdı. Çinli subaylar tarafından sürpriz bir saldırıya uğrayan A-po yenildi. Bunların hepsi Sha-po-lüe ta rafından ele geçirildi. s. 5483 ı
:
Sha-po-lüe çok sevindi, kuzeyin en ıssız yerlerine kadar kendisine bağladı (Chi (çöl) sınır olmuştu). Bu vesileyle imparatora elçi g ö n d e r e r e k "Gökte i k i g ü n e ş olmadığı gibi yerde de iki kral olamaz. Büyük Sui'in imparatoru gerçek imparatordur. Nasıl askerlerimle karşı tehlike oluşturabilirim? Aşırdan isim unvanla. Şimdi size büyük hayranlık ve saygı duyuyorum. Geri d ö n m e sebebi var, saygıyla diz çö k ü p , alnımı yere sürüyorum. îlelebed yabancılar itaat edecek". Sonra oğlu K'u-ho-chcn 'ı Çin sarayına g ö n d e r d i . 8. ayda K'u-ho-chen, Ch'ang-an'a vasıl oldu. Sui reisi bir fermanla dedi ki: "Sha-po-lüe ile her ne kadar barış akdedilmiş ise de (aslında) i k i ülke gibi şimdi vassal prenslik olarak tek vücud gibi değiştirilmesi (idare edilmesi) uygundur." B u sebeple kurban sunma t a p m a ğ ı n d a uzaklara ve yakınlara ilân edilmesini emretti. Sha-po-lüe'ye ferman sunuldu ise de özel unvan verilmedi.
158
A1-1M E T TAŞ AĞIL
K'u-ho-chen için iç-sarayda e ğ l e n c e tertip edildi. B u sırada imparaıoriçeye tak dim edildi. Çok fazla h ü r m e t edildi. Sha-po-lüe, bundan çok memnun oldu. Ken disi yazları hediye göndermeyi hiç kesmedi. 176
s. 5485
586 yılının 1. ayında Sui'ler, Gök-Türklere takvim (Çin saltanat devresi) bağış ladılar. 176
s. 5489
587 yılı 2. ay Gök-Türk Sha-po-lüe Kağan, o ğ l u n u elçi olarak g ö n d e r i p , Suİ'e vergi sundu. H e n g ve Tai eyaletleri arasında av yapmak için izin istedi. Sui reisi ona m ü s a a d e etti. Ayrıca adam g ö n d e r i p içki ve yiyecek sundu. Sha-po-lüe'nin uzun ö m r ü ölümüyle sona erdi. Sui sarayındaki b ü t ü n işleri üç g ü n durduruldu. T'ai-ch'ang unvanlı kişiyi onun cenazesinde kurban kesmek üzere (Gök-Türklere) g ö n d e r d i . Sha-po-lüe'nin oğlu Yung-yü-lü ' n ü n çekingen ve zayıf olması, sebebiyle onu bir kenara iterek yerine kardeşi Yabgu Ch'u-lo-hou'nun geçmesini emretmişti. Yung-yü-lû, Ch'u-lo-hou'ya tahta geçecek iken adam g ö n d e r d i . Ch'u-lo-hou dedi ki: "Biz Gök-Türklerde, Mukan K a ğ a n d a n beri olageldigi üzere esas k a d ı n d a n d o ğ a n çocuklardan küçük kardeşler büyük kardeşlerin yerine geçmiştir. Zorla ele geçirip, önceki ataların usulleri bir kenara atılıp, saygı gösterilmiyor. Sen tahta ge çersen, ben seni selâmlamaktan korkmam." Yung-yü-lü dedi k i : "Amcam ve benim babam ayrı vücud iseler de birleşmiş lerdi. Ben onların çocuğuyum. Fakat, nasıl? çocuktan aslında isyan geleceği fikrine düşersiniz. A m c a m g e n ç l e r e tenezzül m ü ediyor? Ayrıca b a b a m ı n emri var. O n u mu çiğneyeceğiz? Nasıl kaldırabiliriz, a m c a m ı n hiç ş ü p h e etmemesi arzusunda yım". Sonra elçi g ö n d e r e r e k beş alu kişiyle bağlılığını açığa vurdu. Nihayet Ch'u-lohou tahta geçti. Mo-ho (Baga) Kağan unvanını aldı. Yung-yü-lü, yabgu oldu. Çin'e elçi g ö n d e r i p sözle bağlılığını bildirdi. Sui elçisi araba ve süvari generali Ch'ang Sun-sheng özel elçi olarak ona gidip, selâmladı, sancak sunup desteklediğini İlân etti. Mo-ho (Baga) Kağan cesurdu, ay rıca çeşitli planları vardı. Sui'in sancak ve davul sunmasıyla bauya A-po'ya ani bir h ü c u m yapu. A-po'nun askerleri Sui'den yardım almış olduğu için çoğu gelip tes lim olma dileğinde bulundular. Bunun ü z e r i n e A-po canlı olarak yakalandı. Çin imparatoruna mektup g ö n d e r i p onun öldürülmesinin emredilmesini rica etti. bu nun ü z e r i n e Sui'lerin reisi bir m ü z a k e r e yapü. Yüe An-kung, Yüan Hsie, o n u n (Apo) başının kesilip bir direğe asılmasını teklif etti. Wu-yang d ü k ü L i C h ' u n g canlı olarak saraya getirtilip öldürtülmesini teklif ettiler. Böylece halka gösterilecekti. Sui reisi Ch'ang Sun-sheng'a d ö n e r e k dedi ki:" Bakan bu konuda ne d ü ş ü n ü r ? " Sheng, karşılık olarak: "Eğer Gök-Türkler anlamsız bir şekilde saldırırlarsa, o n l a r ı n ceza landırılmasına ihtiyaç olacak. Şimdi onlarda büyük kardeş-küçük kardeş birbirlerini ö l d ü r ü p , yıkıyorlar. A-po'nun kötülüğü devleti taşıyamaması değil, çok kötü mali s ı k ı n u d a o l m a s ı n d a n , ele geçirelim ve birleşelim, uzak yolların yakın o l m a s ı n d a n korkuyorum. İkisinin kalması gibi değil" dedi.
GÖKTÜRKLER
159
Sol P'u-she unvanlı Kao K u n g "et ve kemik birbirini parçalıyor. Güveyi kışkırta lım (birbirlerini daha çok yesinler) "dedi. Sui reisi kabul etti. 176
s. 5498
588 yılı Gök-Türk Mo-ho (Baga) Kağan batıya d o ğ r u komşu ülkeye aniden saldırdı. Başına boş bir ok saplandı ve ö l d ü . Devlet a d a m l a r ı o n u n yerine Yung-yü-lü'yü tahta geçirdiler. Unvanı Hsie
s. 5517
589 yılı 11. ay Yüe-an d ü k ü Yüan Hsie, imparatora Gök-Türk askerlerinin Ch'en'larla olan sa vaşlarında kullanmayı tavsiye etti ise de imparator, Gök-Ttırklerin dağları dereleri bilmediklerini İleri sürerek kabul etmemişti. 177
s. 5521
589 yılı Bundan sonra Gök-Türkler, Çin sarayına geldi, imparator onlara dedi ki: "Siz Chiang-nan 'da bulunan Ch'en ülkesinin g ö ğ ü n o ğ l u n u n o l d u ğ u n u duydunuz!" karşılık olarak duyduk dediler. İ m p a r a t o r etrafındakilere Gök-Türklere, H a n Ch'ih-hu'yu ziyarete gitmelerini emretmeden ö n c e dedi ki: "Bu Ch'en ülkesinin g ö ğ ü n o ğ l u n u n o l d u ğ u n u göster mektedir". Ch'ih-hu, çok kızgın bakışlarla bakuğı için Gök-Türkler korktu ve o n u n yanına görmeye gidemedi. 178
s. 5542
593 yılı yazında imparatorun yıkmasıyla Ch'en Shu-pao, kaçıp Gök-Türklere Ta-i prensesin ya n ı n a gizlendi. Prenses eski soyunu araşUrdıgı için kalbi genelde rahat değildi. C h 'en, ona b a ş ı n d a n geçenleri anlatu. imparator, bunu duydu ve çok kızdı. Yavaş ya vaş sunulan şeyleri azalttı. P'eng d ü k ü L i u Ch'ang, ö n c e C h o u prensesini destek ledi. Başıboş insanlardan Yang C h ' i n m a ğ l u p oldu, GÖk-Türk ülkesine girip, sı ğ ı n d ı . Yanlış sözler ile L i u Ch'ang'ı k a n d ı r a r a k , o n u n karısını isyana teşvik edip, Sui'e saldırtmak istiyordu. Ch'in'i Ta-i prensese g ö n d e r i p , gizlice askerler ile sınıra tecavüz etmekten bahsetti. Tou-lan Kağan da ona i n a n d ı . Vergi g ö n d e r m e işini durdurdu. Bir çok defa sınırlara saldırdı. imparator, Ch'ang Sun-sheng'ı Gök-Türklere elçi olarak g ö n d e r i p , o n l a r ı n du rumu h a k k ı n d a casusluk yapmasını emretti. Prenses, Sheng'ı g ö r ü n c e , kötü sözler söyledi ve saygı g ö s t e r m e d i . Ayrıca orada bulunan özel Soğd'lulardan An-sui-chia ile Yang C h ' i n ' i plan için g ö r ü ş m e y e gön derdi. Tou-lan teşvik etü. Sheng, başkente geri d ö n d ü . Duyduklarının hepsini imparatora rapor etti. imparator tekrar Sheng'ı Gök-Türk ülkesine g ö n d e r e r e k C h ' i n ' i n geçmişini açıklamasını emretti. Tou-lan ilgilenmedi. Üstelik dedi ki: "Biz misafirleri ülke-
160
A H M E T
TAŞAĞIL
mizde renklerine bakmadan d e ğ e r l e n d i r i r i z . Sheng, o n u n Ta-kua n ' ( t o y g u n ) l a r ı n d a n birine rüşvet vererek olan biteni anlattı. Gece gizlice yakala tıp, Tou-lan'a gösterdi. B u şekilde prensesin b ü t ü n gizli işleri açığa çıktı. Devlet adamları alay ettiler, Tou-lan u t a n d ı . An-sui-chia ve adamları Tou-lan tarafından hapse a t d d ı . Aynı zamanda Sheng'a mükafatlar verdi. İ m p a r a t o r çok m e m n u n oldu, onun u n v a n l a r ı n a K'ai-fu-i'lik ayarında 3 makam daha tevcih etti. Yine Gök¬ T ü r k l e r arasına prensesin u n v a n ı n ı n kaldırıldığım bildirmek için g ö n d e r d i , Neİshİh-lang unvanlı P'eİ C h ü , Tou-lan Kagan'dan prensesin ö l d ü r t ü l m e s i n i n rica edilmesini teklif etü. Ch'u-lo-hou'nun oğlu Jan-kan, T'u-Ii Kağan unvanını almış ve kuzey taraflarda oturmaya başlamıştı. Çin'e elçi g ö n d e r i p , evlilik teklifinde bulundu, imparatorun, P'ei Chü vasıtasıyla "Ta-i prensesi öldürürseniz evlilik teklifinizi kabul ederiz" şek linde cevabını bildirdi. T u - l i tekrar Tou-lan'a iftira attı (onu suçladı). Bunun ü z e r i n e Tou-lan, kızdı, prensesi ö l d ü r d ü . Sonra temsilci g ö n d e r i p evlilik teklifinde bulundu. Sarayda mü zakere yapılıp kabul edildi. B u sırada Ch'ang Sun-sheng dedi ki: "Ben m ü ş a h e d e eltim ki; Yung-yü-lü güvenilir değil ve tekrar isyan edebilir. Tien-chüe (Tardu) ile direk ( d o ğ r u d a n ) anlaşmazlığı var. O n u n devletini kendine bağlamak istiyor H e r ne kadar evlense de netice de isyan edecek ve gidecektir. Şimdi e ğ e r Shang pren sesi alırsa yüksek ve muhterem tabiyetinize girer. Tardu ve Jan-kan o n u n g ü c ü n ü kabul ederler. Kuvvetlenir ve sonra isyan eder. Arkasından kötü planlar yapmasın dan korkarım. Diğer taraftan Ch'u-lo-hou'nun oğlu Jan-kan'da saygı var. Neticede şimdi iki taraftan ö n c e o evlilik ilişkisini kurmak için m ü r a c a a t elti. Müsaade edil mezse güneye hareket etmesi istenir, askeri az kolayca pasifize edilebilinir. Yung-yülü'nün düşmanlığa karşı kullanılarak kolayca sınırları savunabilir." İ m p a r a t o r m ü k e m m e l dedi. Tekrar elçi olarak Jan-kan ile k o n u ş u p etkilemesi İçin ona g ö n d e r d i . Shang prensesini gönderilmesini kabul etti. 178
s. 5558
597 yılı 8. ay. Gök-Türk T'u-li Kağan gelip, bir prenses ile evlenmesi teklifinde bulundu. İ m p a r a t o r büyük tevazuu göstererek" altı şeref, kibarlık (rites, ceromony honor, (Liou-Ii)" nin öğretilmek suretiyle ailesinden (Tsung-nü) bir kızı An-i pren ses unvanı ile ona g ö n d e r d i . imparator, Tou-lan'l saf dışı etmek istiyordu. B u n u n için O n a (T'u-li) özellikle çok zengin bir t ö r e n d ü z e n l e n d i . T'ai-ch'ang unvanlı N i u H u n g , Su Wei, Ming-pushang-shu olan H u Lü-ch'ing sırasıyla elçilik yapular. T'u-Iİ kuzey tarafta oturuyordu. Yani h e n ü z reis i d i . Ch'ang Sun-sheng, ona halkına liderlik ederek güneye hareket etmesini O l ü k e n ' d e o t u r m a s ı n ı söyledi ve çok fazla hediye bağışladı. Tou-lan kızarak dedi ki: "Ben büyük k a ğ a n ı m Jan-kan gibi değilim. İsyan edi yorum." Sonra Çin sarayına vergi göndermeyi durdurdu. Acele gelip, sınırlardaki mevzileri ve yerleşme yerlerini yağma etti. T'u-li olacakları anladığı zaman hemen casusluk ederek adam g ö n d e r i p , rapor etti. B u sebeple sınırlardaki ûsüer her saldırı öncesi hazırlandı.
GÖKTÜRKLER 178
161
s. 5563
599 yılı 2. ay Gök-Türk T'u-li Kağan, Ch'ang Sun-sheng'a, Tou-lan'ın yapacağı saldırıların planlarını ve Ta-t'ung kalesine saldırmak istediklerini rapor etti. İ m p a r a t o r , fermanla H a n prensi olan Liang 'ı baş kumandan tayin etti. Shangshu, Sol P'u-she olan Kao Kung, Shou-chou yoluna, Sağ P'u-she unvanlı Yang Su, Ling-chou yoluna Shang-chu-kuo unvanlı Yen Jung, You eyaleti yoluna Tou-lan'la çarpışmak için çıktılar. Hepsi Han prensinin idari desteği altında İdiler. Sonra H a n prensi beklenmedik bir şekilde savaşa yanaşmadı. Tou-lan, bunu duydu, Tardu Kağan İle birleşti. Ortak ordu ile aniden T'u-ltye Çin şeddinin dışında saldırdılar. Büyük bir savaş oldu. T'u-li büyük bir bozguna uğ radı. Tou-lan, onun b ü t ü n ağabey kardeş oğul ve yeğenlerini ö l d ü r d ü . Sonra nehri geçip VVei-chou 'ya girdi. T'u-li'nin yeniden boyu dağılıp perişan o l m u ş t u . Gece Ch'ang Sun-sheng ile beraber beş süvari ile g ü n e y e hareket etülcr. Sabaha kadar 100 li'den fazla yürüdüler. B u arada birkaç yüz süvari topladılar. T'u-li ve yanında kiler şöyle bir plan yapıyorlardı: "Şimdi askerler mağlup olmuş bir şekilde Çin'e gi riyorlar, aşağı d ü ş m ü ş bir insan olarak! Büyük Sui g ö ğ ü n oğlu bize nasıl saygı gös terir?" T i e n - c h ü e (Tardu) her ne kadar geliyor idi ise de aslında z u l m ü kini, garazı yoktu. "Eğer eskiden ona sığınmış olsaydık, hayatta kalmamız m ü m k ü n d ü " . Ch'ang Sun-sheng, onun ne demek isteğini biliyordu. Bunun için hemen gizlice Fu-yüan garnizonuna adam g ö n d e r e r e k , acele İşaret ateşi yakmalarını emretti. T'u-lİ d ö r t tane ateşin her bir tarafta yandığını g ö r ü n c e , Sheng'a sordu. Sheng da cevap ola rak "kale yüksek ve sarp bir yerde, uzakuın gelen yağmacıları g ö r m e k için, Bizim ülkemizin u s u l ü n e g ö r e eğer gelen yağmacı çok ise ü ç işaret ateşi, büyük bir ku şatma varsa (her taraftan saldırı var İse) d ö r t ateş yakarlar. Şimdi g ö r ü l e n d ü ş m a n çok ve de yakın olmalı" dedi. T'u-lİ çok korktu, yanındakilere hitaben dedi ki: "Takip edenler zaten çok sı kıştırmış durumda hemen kaleye sığınalım". Sonra acele kaleye girdi. Sheng, onun Ta-ktıan'ı (Toygun) Chih-shih,'yı boyuna kumanda olarak bırakıp, kendisi T'u-li ile hızla saraya d o ğ r u yola çıku. Yazın 4. ayda T'u-H, Ch'ang-an'a vasıl oldu. İ m p a r a t o r çok m e m n u n olup, Sheng'a bundan dolayı Hsün-wei-piao-ch'i s. 5564 Generalliği unvanını tevcih etti. Üstelik Gök-Türkleri g ö z e t m e göreviyle vazife lendirdi. 178
s. 5564
599 yılı yaz 4. ay. İ m p a r a t o r , T'u-li ile Tou-lan'ın elçisi Yın-ı'ou Tegin kendi a r a l a r ı n d a anlaşma larını emretti. T'u-li durumu açıkladı. İ m p a r a t o r , ona ç o k c ö m e r t ve nazik dav randı.
163
A H M E T TAŞAĞIL
Tou-lan'ın kardeşi Yü-su-lu, karısını çocuklarını bir kenara aup, T'u-li ile Çin sarayına geldi, imparator çok memnun oldu. T'u-li'ye ona çok fazla hediye ve mü cevher ile o n u n kalbini etkileme görevini verdi. Kao Kung, Shang-chu-kuo unvanlı Chao Chung-ch'ing'i üç bin askerle ö n c ü kuvvet olarak g ö n d e r d i . Tsu-li dağına vardığında Gök-Türklerle karşılaştı. Yedİ g ü n sonra büyük yenilgiye uğrattı. Gh'i-fu-po'ya kadar takip etti. Tekrar yenilgiye uğra tıp, binden fazlasını yakalayıp, on binden fazla hayvanını ele geçirdi. Gök-Türkler tekrar kuvvedendiler ve harekete geçtiler. Chung-ch'ing hazır landı. D ö r t taraftan çarpışma ile toplam beş g ü n savaş oldu. Kao Kung'un çok sa yıda askerinin gelmesi sonucu ortak saldırı nihayetindeki Gök-Türkler yenilip, geri çekildiler. Çin ordusu Pai-tao 'a kadar takip edip, Ch'in-shan'dan transit geçip, yedi yüz li'den fazla gittikten sonra geri d ö n d ü . Yang Su 'nun ordusu Tardu ile karşılaşü. B ü t ü n generaller, Gök-Türkler ile sa vaşmadan ö n c e o n l a r ı n aniden kaçıp giden süvarileri için plan yaptılar. Savaş ara baları ve süvarilerin beraber hareket etmesini kararlaşUrdılar. Geyik boynuzu gibi d ü z e n l e n e n arabaların ortasında süvariler yer aldı. Yang Su dedi k i : "Bu zor bir yola benzer, ayakta yürüyerek kazanılmaz. Neti cede b ü t ü n eski usuller bir kenar atıldı. B ü t ü n ordulara süvari şeklinde tertiplen meleri için emir verildi. Tardu, bunu duyunca çok sevindi, " T a n r ı n ı n bize lütfü" dedi. Sonra a t ı n d a n inip, göğe yöneldi ve selâmladı (eğilmek sureüyle).Yüz binden fazla süvariyle ileriye d o ğ r u harekete geçti. B u arada Shang-İ-t'ung-san-ssu olan Chou Lo-hou dedi ki: "Yağmacıların hazırlığı h e n ü z t a m a m l a n m a d ı . H e m e n saldı rıya geçmeyi teklif ediyorum". Ö n c e süvari birlikleri savaşa tutuştu. Sonra, ç o k sa yıda piyade askerleri o n u takip etti. Gök-Türkler büyük bir yenilgiye uğradılar. Tardu ağır bir şekilde yaralandı ve kaçtı, yaralananların ve ö l e n l e r i n haddi hesabı yoktu (sayılmayacak kadar ç o k t u ) . O n u n halkı büyük bir ü z ü n t ü i ç i n d e oradan uzaklaşu. 178
s. 5566
Gök-Türklere süpriz bir saldırı yapıldı. Pai-tao'dan çıkıldı, Chi-pei 'e girmenin planlan yapıyordu. Elçi g ö n d e r i p asker rica etti. Yakın vezirler Kung'un isyan ede ceğini açıkladılar, imparator, bunlara cevap vermedi. Kung, Gök-Türkleri yenince geri d ö n d ü . 178
s. 5568
599 yıh kışın 10. ayda, Gök-Türk T'u-li Kağan, 1-li-tou-ch'i-min Kağan oldu. Çin dilinde anlamı "fikri sağlam güvenilir" idi. Gök-Tûrklerden Ch'i-min'e bağlananların sayısı on binden fazla idi. imparator, Ch'ang Sun-sheng'a elli bin kişi ile Shuo eyaletinde Ta-li kalesini inşa etmesini ve onları oraya yerleştirmesini emretti. An-i prenses ö l d ü ğ ü zaman, Sheng'ı yeniden Özel olarak g ö n d e r i p , I-ch'eng prensesi ona sunarak evlendirdi. Sheng, imparatora şöyle bir rapor verdi: "Jan-kan'ın boyu, ona b a ğ l a n a n l a r ı n nüfusu büyük bir hızla artıyor, her ne kadar kalenin i ç i n d e İseler de h a l â Yung-yü-lü t a r a f ı n d a n ele geçirilebilirler. S ü k u n e t içinde İkâmet edemezler. Wu-yûan'e nakledilmelerini tek lif ediyorum. Nehir tabii sınır olur, Hsia ve Sheng eyalederi arasında d o ğ u d a n ba tıya nehir geliyor. Kuzeyden g ü n e y e d ö r t yüz li u z u n l u ğ u n d a bir kanal kazılsın,
GOK-TURKLER
163
o n u n içine y e r l e ş m e l e r i emredilsin, burada kendi sevdikleri meslekleri olan hayvancılıkla vazifelendirilsinler". İmparator uygun buldu. Ayrıca, Shang-chu-kuo unvanlı Chao Chung-ch'fng'e yirmi bin sınır askeriyle Ch'i-min'İ Tardu'ya karşı k o r u m a s ı emredildi. T a i eyaleti baş k u m a n d a n ı H a n Hung, piyade ve süvariler on bin sınır askeriyle Ch'i-nıin'i Tardu'ya karşı koruması emredildi. Tai eyaleti b a ş k u m a n d a n ı Han H u n g ' u n ordusu büyük bir yenilgiye uğ radı. Cbung-ch'ing'in kendisi Yüe-nİng garnizonunda yolunu kesti. B u arada bin den fazla baş kesü. İ m p a r a t o r , Yüe d ü k ü olan Yang Su'ya, L i n g eyaletine, hareket ordusu baş kunadanı Han Seng-shuo'ya Ch'ing eyaletine çıkmaların emretti. T'aİ-p'İng d ü k ü Shİh Wan-sui, Yen eyaletine çıktı. Büyük General W e i , W e i , Yao-pien, H o eyaletine Tou-lan'la savaşmak için çıkular. Kumandanlar daha Çin sı n ı r l a r ı n d a n ç ı k m a d a n , 12. ayda Tou-lan kendi boyu tarafından ö l d ü r ü l d ü , Tardu kendini Pu-chia Kağan ilân etti. O n u n ülkesinde büyük karışıklık meydana geldi. Ch'ang Sun-sheng, imparatora dedi ki; "Şimdi savaş orduları sınırlardan yukarı bakıyorlar. Savaşta başarı var (Gök-Türkler) kendi a r a l a r ı n d a ayrılıyorlar, onları teslim olmaya çağıralım, hepsi teslim olacaklar. Jan-kan'ın g ö n d e r i l i p , dağınık boy ları bir araya toplamasını rica ediyorum". İ m p a r a t o r kabul etti. Bu şekilde çok fazla Gök-Türk boyu teslim oldu. 179
s. 5571
600 yılı Yazın 4. ayda Gök-Türk Tardu Kağan, Çin sınırlarına saldırdı. İ m p a r a t o r bir fermanla C h i n prensi olan Kuang, Yang Su ile, Ling-wu-tao'ya, H a n prensi olan L i ang, Shih Wan-Sui ile Ma-i-tao'ya çıkıp, onunla çarpışmalarını emretti. Ch'ang Sun-sheng, teslim olan insanların k u m a n d a n ı sıfatıyla C h ' i n eyaleti ha rekât ordusu baş k u m a n d a n ı iken C h i n prensi, askeri vazifeli memur oldu. Sheng, Gök-Türklerin içme kaynaklarına kolayca zehir akı ula bileceğin i tahmin ediyordu. B u sebeple çeşitli zehirleri onların su kaynaklarının yukarılarına akıttı. Gök-Türk halkının ve hayvan s ü r ü n l e r i n i n bu sudan içenlerinin ç o ğ u öldü. neti cede bağırarak dediler ki: "Gök suyu b u l a n d ı r d ı . Bizi mahvedecek" Sonra gece kaçular. Sheng, onları takip etti, binden fazlasının kafasını kesti. Shih Wan-sui, Çİn sınırlarının dışına çıktı. Ta-chin-shan'a vardı. Burada GökTürklerle karşılaştı. Tardu elçi g ö n d e r e r e k şöyle sordu. "Sui generali kim?" Hou-chi, karşılık olarak dedi ki: "Shih Wan-sui", G ö k - T ü r k l e r tekrar sordu: "Tıın-huang'ın savunmasını yapan kişi mi?" Hou-chi "evet, o" dedi. Tardu korktu ve geri çekilip gitti. Wan-suİ hızla o n u yüz'den fazla takip etti. Ch'i'ye (çöle) bir kaç yüz li girdi. Gök-Türkler uzaklara kaçtılar. Geri d ö n d ü . İ m p a r a t o r fermanla Ch'ang Sun-sheng'ı s. 5572 Ta-li kalesine yeni bağlananları pasifıze etmek için g ö n d e r d i . T a r d u tekrar kardeşi ve oğlu İltcber (Ssu-li-fa)'yı C h i ' n i n d o ğ u s u n a g ö n d e r i p , Ch'i-min'e sal-
164
A H M E T T AŞ A G IL
d ı r t m a k isledi. Sui imparatoru tekrar asker g ö n d e r i p Ch'İ-min'e gelecek saldırı yollarını korudu. B u n u n ü z e r i n e ilteber çöle geri d ö n d ü . Ch'i-min, imparatora temsilci g ö n d e r e r e k teşekkür etü ve dedi ki: "Büyük Sui'in Bilge kağanı ahaliye acı yıp, merhamet etti. Gök saklamıyor, yer biliyor. Jan-kan kuru ağaç gibi idi. Değişip, yapraklı oldu. K u r u kemik gibi i d i . Değişip et oldu. B i n soy idi, on bin oldu. Ge nelde Büyük Sui'in at ve koyunları için vazifeliler." imparator, yine Chao Chung-ch'ing'i Ch'İ-min için Chİn-ho ve Tİng-hsiang' da iki kale inşa etmesi için g ö n d e r d i . 179
s. 5584
Shih Wan-sui'in Ta-chin-shan'dan d ö n ü ş ü n d e başarısının Yang Su tarafından k ü ç ü m s e n m e s i n e şahid olundu. "Gök-Türkler aslında teslim olacaklardı. Sınırların yukarısına gelip hayvanlarını o ıl ataç aklardı" diye sebep gösteriyordu. 179
s. 5588
601 yılı ilkbahar birinci ayda Gök-Türk Pu-chia Kağan (Tardu), Çin sınırlarına saldırdı. Heng-an'da Tai eya leti baş k u m a n d a n ı H a n Hung'u yendi. Yazın 5. ayda Gök-Türkler kadın erkek 90 bin kişi gelip, Çin'e teslim oldular. 179
s. 5590
601 yıh imparator, fermanla Yang Su'yu, Yün eyaleti harekat ordusu birinci kuman danı tayin etti ve Ch'ang Sun-sheng teslim olanlar memuru olarak, Ch'i-min'in ko lundan tutarak kuzeyde Pu-chia ile çarpışmak üzere götürmesi emredildi. 602 yılı ilkbaharda 3. ayda Gök-Türk Ssu-li-ssu-chin ve diğerleri güneye d o ğ r u harekete geçip, nehri aştılar. Ch'i-min'inin kadın erkek 6 bin insanını ve 200 binden fazla sürü hayvanını ele geçirip gittiler. Yang Su b ü t ü n orduları idare ederek, o n u n ar kasından çarpışmaya gitti. 60 li'den fazla bir alanda d ö n e r e k savaştılar. Büyük boz gun oldu. Gök-Türkler kuzeye çekildi. Su tekrar takibe geçip, gece yetişti. O n l a r ı n daha ileri k a ç m a s ı n d a n endişe ediyordu. Çok g e ç m e d e n iki kişinin ö n d e n GökTûrklere kaçmasını (sızma) emretti. Böylece Gök-Türklerin uyanması önlendi. On lar h e n ü z lam olarak oturup, savaş d ü z e n i almadan acele ederek, çok ani bir saldırı yaptı. Büyük bir bozgun oldu. Ele geçirdiği b ü t ü n insanları ve sürüleri geri getirip, Ch'i-min'e teslim etti. C h i ' n i n kuzeyine kaçan Gök-Türkler, bir daha g ü n e y e geçip yağma yapmadılar. 179
s. 5600
603 yıh Gök-Türk Pu-chia (Tardu) Kagan'ın b ü t ü n boylarında karışıklık çıktı. Töleslerin P'u-ku (Bugu/Bugut) ve ondan fazla boyu beraberce isyan ettiler. Pu-chia, C h ' i min'e teslim oldu. Pu-chia'nın boylan dağınık bir şekilde idiler. Tardu, T'u-yü-hun'lara sığındı. Ch'ang Sun-sheng, Ch'İ-min'i, Chi-k'ou (çölün ağzı)'ya g ö t ü r ü p , yer leştirdi. Nihayet Ch'i-min, Pu-chia'nın halkına da sahip olmuştu.
GOK-TURKl.ER
180
165
s. 5605
604 yılı 1. ay Liang, iınparator Kao-ısu'ya dedi ki: "Gök-Türkler kuvvedeniyor, askeri hazır lıklar yapmak gerek". Büyük bir işçiliğe başlandı. Silahlar tamir edildi, s ü r g ü n e gi den insanlar bir araya t o p l a n d ı . Etraftaki tehlikeli özel insanlar bir kaç on bine ulaştı. Kao-tsu'nun memuru Liang, Gök-Türkler sınırlara teeavüz ettiklerinde, on lar tarafından yenildi. 180
s. 5613
Wang K'ui, Gök-Türklere kaçacak iken yolu kesildi. Kendisini ö l d ü r d ü . 180
s. 5621
605 yılı 8. ay Ch'i-tan'lar, Vlng eyaletini işgal ettiler, imparator bir fermanla T'ung-shih-ho olan Wei Yün-ch'i'nin Gök-Türklerin askerleriyle gidip, savaşmasını emretti. C h ' i min yirmi bin asker çıkararak, o n u n emrine verdi. Yün-ch'i, b u n l a r ı yirmi tabura böldü. D ö r t yoldan hazırlandı. Taburlar bin li gittiler. s. 5622 (Düşmanla) temas sağlayamadılar. Davul sesi duyunca ileri harekete geçiyor, boynuz sesi durunca duruyorlardı. Kendisi diplomat (minister) olmadığı için hızlı harekât yapamıyorlardı. Aynı emirleri arka arkaya tekrarlıyordu. Davula vuruldu ve harekete geçildi. Gök-Türklerden Ho-kan unvanlı birisi ileri aulıp, d ü ş m a n l a temas kurdu. O n u ö l d ü r ü p , kesik başını geri ulaştırdılar. Neticede Gök-Türklerin k u m a n d a n l a r ı n ı n hepsi dizleri korkudan diriyordu. Bakmaya cesaret edemediler. Ch'i-ian'ların asıl meselesi Gök-Türklcrle idi. Kıskançlık ve ş ü p h e hissetmiyorlardı. Yün-ch'İ sınırlara girdiğinde elçi g ö n d e r e r e k , yalanla Litı kalesine gittiklerini, Kore'lİler ile ticaret yaptıklarım delik açıldığını söyleyerek bu sebepten ö l d ü r d ü k lerini söyledi. Ch'i-tan'lar h a z ı r l a n m a d a n kendi taburlarıyla elli li gittiler. Hızla süpriz bir atak yapnlar. Onlara mensup 10 binden fazla insan yakaladılar. Reisleri nin oğlu ö l d ü r ü l d ü . Kızlarının ve sürülerinin yarısı Gök-Türklere sunuldu. Arta ka lanlar alınıp geri d ö n ü l d ü . İ m p a r a t o r , çok memnun oldu. Bütün m e m u r l a r ı topla yarak dedi ki: "Yün-ch'i, Gök-Türkleri idare ederek, Ch'i-tan'ları sakinleştüdi. Zeki ve fizikî kabiliyete askeri ve sivil olmak üzere sahip, ben şimdi onu yükseltiyorum." Sonra Chih-shu-shih-yü 'lığa terfi ettirildi. Eskiden Batı Gök-Türk A-po Kağan, Ye-hıı (Baga Kağan) tarafından yakalandı (587). Devlet adamları Yang-su Tegİn'in o ğ l u n u Ni-li Kağan unvanıyla seçtiler. Ni-li Ölünce oğlu Ta-man tahta geçti. Unvanı Ch'u-lo idi. Annesi Hsiang shih aslen çinli idi. Sonradan Ni-li'nin kardeşi Po-shih Tegİn ile evlendi. K'ai-huang saltanat devre sinin sonunda Po-shih ile Hsiang-shih Çin sarayına geldiler. Tardu'nun karışıklığı ile yüz yüze geldikleri için Ch'ang-an'da kalarak Hung-lu-ssu t a p ı n a ğ ı n d a ikâmet et tiler. Ch'u-lo ç o ğ u n l u k l a Wu-sun'ların eski t o p r a k l a r ı n d a otururdu. Halkını İyi idare e d e m e d i ğ i için (yolunu kaybettiği için) devlet a d a m l a r ı n ı n çoğu isyan etti. Ayrıca Töles'ler tarafından zor durumda bırakıldı.
166
AHMET
TASAGİL
Töles'ler, Hsiung-nu'larm neslindendir. Çeşitli kabileleri en fazia olan onlar dır. P'u-ku, T'ung-lo, Ch'i-pi, Hsie-yen-t'o ve benzeri boylar var. O n l a r ı n hepsinin reislerinin u n v a n ı erkindir. H e r ne kadar kabile adları farklı ise de genel olarak Töles denir. Ayağı yukarı Gök-Türkler ile aynı geleneğe sahiptirler. İşgal ve yağma larla insan ö l d ü r ü r l e r . Büyük İdarecileri yoktur. Doğu ve bauya b ö l ü n e r e k GökTürklere bağlıdırlar. Ch'u-lo askerlerini toplayarak, yaz mevsiminde Töles'lerin bü tün boylarına saldırıp onların mallarına ağır vergiler koydu. Ayrıca Sir Tarduş'ların d e ğ i ş m e l e r i n e n korkarak ş ü p h e l e n i y o r d u . O n l a r ı n reislerinden bir kaç y ü z ü n ü toplayıp, hepsini ö l d ü r d ü . Neticede Töles'lerin hepsi isyan etti. llteber E r k i n Ch'i-pi-ke-leng Mo-ho (Baga) Kağan olarak tahta geçti. Aynı zamanda Sir T a r d u ş erkini Ye-hsi, küçük ka ğ a n oldu. Ch'u-lo ile savaşıp, onu yendi. Mo-ho (Baga) cesarette emsalsiz olduğun dan halkının çok fazla kalbini kazanmıştı. Komşu ülkelerin hepsi k o r k m u ş , Hami, Koço (Kao-ch'ang) ve Karaşar (Yen-ch'i) ona bağlanmıştı. 180
s. 5627
607 yılının ilk ayında Gök-Türk Ch'i-min, Çin sarayına geldiğinde gördüklerine çok hayran oldu. Çinliler gibi yaşamak istediğini bildirdi. İ m p a r a t o r kabul etmedi. Ertesi g ü n tekrar yan m da kil eri e gelip daha ısrarlı bir şekilde rica etti. imparator çok m e m n u n olarak dedi k i : "Şİmdİ şapkayla hazırlanıyor (büyük değişikliğe), Ch'an-yü çözülüyor, bu C h ' i n g ( b a k a n ) ' ı n başarısıdır." Hepsine çok bol m a m ü l ipek bağışladı. 180
s. 5629
607 yaz 4. ay İ m p a r a t o r kuzeye keşfe çıku. Ch'ih-an-tse" da dinlendi. 5. ayda Gök-Türk C h ' i min Kağan oğlu T'uo-t'e Tegİn'i imparatora g ö n d e r d i . Ch'i-min daha sonra büyük kardeşinin oğlu Pi-li-chia Tegin'i imparatora gön derdi. Sonra Ch'i-min elçi g ö n d e r i p , kendisinin Çin sınırlarına girmeye ve impara toru karşılamayı rica etti. imparator m ü s a a d e etmedi. 180
s. 5630
607 yılı 6. ay imparator ve maiyeti Yü-lin-chün'de konakladı. İ m p a r a t o r sınırlardan çıkıp as kerlerin g ö z ü n ü k a m a ş u r m a k istiyordu. Gök-Türklerin İçine girmeye karar verip, C h o u - c h ü n ' e yöneldi. Ch'i-min'in şaşırıp e n d i ş e l e n m e s i n d e n korktu. Once Wu-wei generali Ch'ang Sun-sheng'ı mektupla Ch'i-min'in yanına g ö n d e r d i . Ch'i-min, im paratorun mektubunu aldı. Kendisine bağlı Hsi, H s i (K'u-mo-hsi), Shih-vvei vb. bir kaç on boyun reislerini bir araya topladı. Sheng, çadırın içinde çirkin otların o l d u ğ u n u g ö r d ü . Ch'i-min'in akrabaları n ı n bunları çıkarmasını emretti. Bütün diğer boyların ağırbaşlılığını g ö r ü n c e çadı rın ö n ü n d e k i otları göstererek "bunlar çok güzel kokuyor" dedi. Ch'i-min aniden korkarak onları kokladı "garip korkmuyorlar" dedi. Sheng dedi ki: "Göğün oğlu imparatorluk seyahatinde, b ü t ü n beyler vücudlarıyla su serpip temizlesinler. İ m p a r a t o r u n arabasının yolu ayıklansın, kalbinin say-
GOK-TURKLER
11,7
gısını göstererek, şimdi çadırın içi yabani o darla dolu, büyük kokular saçtığını söy lüyorsunuz." Ch'i-min endişelenerek dedi ki: "Köleniz suçlu, kölenin eti kemiği hepsi g ö ğ ü n o ğ l u n a bağışlanır, kaslarımızın gücü ona vakfedilir, nasıl ayrı tutmaya cesaret ede rim, sınırlardaki insanlar özellikle usulleri bilmiyorlar, generale inanıyoruz k i ; bize öğretecek, generalin faydasıyla köle İmparator tarafından ziyaret edilecek". Sonra kılıcını k ı n ı n d a n çıkarıp, kendisi b ü t ü n o d a n temizledi. O n u n ileri gelen devlet adamları ve b ü t ü n boylan aceleyle ona yardım ettiler (vakfettiler). Nihayet Yü-lin'den başlayarak kuzey sınırlardan o n u n o t a ğ ı n a varıp, doğuya Chi(çöl)'ye ulaşacak şekilde 3 bin İİ u z u n l u ğ u n d a bin a d ı m genişliğinde b ü t ü n ül kenin sınırlarında muhafazalı araba yolu açıldı. imparator, Sheng'ın planını duyunca ona çok fazla hayran oldu. Aynı ay Ch'i-min ve 1-ch'eng prenses beraber Çin'e gidip sarayı ziyaret ettiler. T'u-yü-hun'lar, Kao-ch'ang'lılar elçi g ö n d e r i p vergi verdiler. 18Ü
s. 5632
Ch'i-min Kağan tekrar imparatora elçi g ö n d e r e r e k "Son imparator zavallı ka ğan vassalınıza An-i prensesi s u n d u ğ u n d a her şey noksansız idi. Vassalınız küçükbüyük kardeşleri tarafından kıskanıldı. Hepsi vassahnızı ö l d ü r m e k istediler. Vassa lınız ben o zaman kaçtım ve d ü ş m a n l a r ı m d a n kurtuldum. Sadece g ö ğ e toprağa b a k ü m , v ü c u d u m u son imparatorun hizmetine sokup, ona b a ğ l a n d ı m . Son impa rator, zavallı kağan ölecek iken onu besleyip hayat verdi. Vassal büyük kağan oldu. Sonra d ö n d ü ve Gök-Türk halkını sakinleştirdi. Şimdi imparatorun konvoyu yeryü z ü n ü şereflendiriyor. Son imparatorun vassalını ve Gök-Türk halkını çok zengin bir şekilde eksiksiz beslediği gibi dönüyor. Vassal, imparatorun şerefini taşıyor. Bunun için her şeyi sözle söyleyemiyor. Şimdi vassal Gök-Türk kağanının eski g ü n l e r d e k i gibi değil; mademki, imparator vassalını ve onun halkını şereflendiriyor. Boylarına liderlik edip, elbise değiştirmek istiyorum bir çinli gibi" dedi. imparator m ü m k ü n olamayacağını bildirdi. Sonbahar 7. ayda Ch'i-min'e imparatorun mektubu sunuldu. Mektup da de nildi ki: "Chi-pei heniz tam sakinleşmcdi. Uzaklarda savaşa ihtiyaç var. Madem iyi niyetli ve İtaatli, neden elbise değiştirmek istiyor?" İ m p a r a t o r , Gök-Türklere gösteri yapmak isliyordu. Yü VVen-k'ai 'a büyük bir çadır yaptırmasını emretti. Çadırın içinde bir kaç bin insan oturabilirdi, imparator kalenin d o ğ u s u n d a k i büyük çadırda Ch'i-min'e, büyük bir e ğ l e n c e tertip etti. Dans edildi ve müzik çalındı. B ü t ü n Soğdlular (Hu) hayret içinde sevindiler. Sığır, ko yun deve ve attan bir kaç on milyon sunmakta birbirleriyle yarış ettiler. imparator, Ch'i-min'e yirmi milyon top ipek sundu. O , altındaki herkesten farklıydı. B u n u n y a n ı n d a ona arabalara koşulan atlardan da sundu. O n u n sanca ğını ve p r o p a g a n d a s ı n ı yaptı, ismini selâmladı. Ve b ü t ü n beylerin, prenslerin üs t ü n d e bir yer tevcih etti. 180
s. 5632 - 5633
H o C h o u , "bu yabancılar Çin'in boş yerlerini, d a ğ l a r ı n yapısın ö ğ r e n d i l e r . Korkarım sonradan değişebilirler." dedi.
168
A H M E T
180
TASAĞıL
s. 5634
Ch'i-min oturma ç a d ı r ı n ı imparatorun konvoyu için hazırladı. İ m p a r a t o r , onun çadırını ziyaret etli. Ch'i-min bir kap içkiyi büyük bir h ü r m e t gösterip, yerlere yatarak imparatora sundu. Bütün prens ve beyler çadırın Ö n ü n d e yere kapanmış lar, yukarıya bakmaya cesaret edemiyorlaı dı. İ m p a r a t o r , çok mutlu oldu ve bir şiir söyledi. "Hu-han başını yere e ğ d i ğ i n d e , T'u-ch'i topuklara i n d i . Ch'an-yü tahtı boş kaldı." İ m p a r a t o r i ç e de İ-ch'eng prensesin çadırını ziyaret etli. İ m p a r a t o r , Ch'i-min ve prensesin her birine birer çömlek altın sundu. Ayrıca çok çeşidi renklerde elbise, ö r t ü , yatak ve benzeri şeyleri t e g İ n ' l e r ve daha a ş a ğ ı d a k i l e r i n e her birine (rütbelerine göre) farklı olarak sundu, imparator d ö n e r k e n Ch'i-min de Çin sınır larına kadar onu takip etti. 180
s. 5634
Batı Bölgelerinin b ü t ü n H u (Sogd)'larının ç o ğ u n l u ğ u Chang-ye de karşılıkhk licarel yapıyorlardı. İ m p a r a t o r , P'ei Chü'yü plan yapmakla vazifelendirdi. C h ü , im paratorun uzakları k o n t r o l ü altına almak istediğini biliyordu. T ü c c a r H u ' l a r ı n ya nma vardı. Bütün ülkelerin dağlarını derelerini, geleneklerini, krallarının ve ahali lerin yaşayış tarzlarını, ananelerini Hsi-yü-t'u-chi adlı eserde üç cild halinde yazdı. Toplam k ı r k d ö r t ülke vardı. Saraya gelip, İmparatora rapor verdi. Ayııca bir harita yaparak üzerindeki stratejik noktalan ö n e m l e berlirtü. Batı Ch'ing'den lakip edilerek yola çıkıldığında Tun-huang'dan Hsi-hai 'a yatay ve dikey (yukarı aşağı) 20 bin li gidildiğinde varılır. Toplam üç tane yol vardır. Ku zey yolu H a m i (İ-wıı)'dan başlar, g ü n e y yolu ise Shan-shan'dan çıkar, orta yol ise Kao-ch'ang (Koço)'dan geçer, Genel olarakTun-huang'da birleşirler. Ayrıca söz ile dedi ki:" Becerikli ve hırslı savaşçıları Meng-fang ile K'un-lun ara sına yığalım, o zaman eli tersine çevirmek gibi kolay olur. Fakat, Gök-Türkler ve T'u-yü-hun'lar, Ch'iang'larla Hu'ların ülkesini ayrı idare ediyorlar. O n l a r ı n ö n ü n ü tıkadıkları için Çin ile vergi m ü n a s e b e t i kurulamıyor. Şimdi tacirlerinin gizlice h ü r m e t l e r i n i sundular. Enselerinden çekilip başlarını kaldırarak, alçak gönüllükle b a ğ l a n m a k isliyorlar. Eğer elbise giydirilip, teskin edilirlerse barış içinde dost ola rak kalacaklar. Huang-hua elçi gönderirse b ü t ü n yabancılar idare altına alınırsa T'u-yü-hun ve Gök-Türkler yıkılabilir. J u n g ile Hsia'nın (Çin ile Batılı yabancılar) karışıklığı bu rada hallolur," imparator bundan çok hoşlandı ve beş yüz top ipeği ona bağışladı. G ü n d ü z sa raya getirip, samimî bir şekilde balı bölgelerinin işlerini sordu. C h ü sözle "batı bölgelerinin zengin hazinelerini ve T'u-yü-hunTarın kolayca yutulabilecegini" gayet açıkça anla tu. Töles'ler sınırları işgal ettiler. İ m p a r a t o r , General P'ing Hsiao-ts'u'yı Tun-huang'a g ö n d e r i p , savaşmasını emretti. Fayda sağlanamadı. Töles'ler suçlarının otu rulması ve müttefik olma teklifinde bulundular. İ m p a r a t o r , P'ei Chü'yü onları pasifize etmekle vazifelendirdi.
GÖKTÜRKLER
181
169
S. 5636
608 yılı ilkbahar 1. ay P'ei Chü, Batı Gök-Türk Ch'u-lo Kagan'ın annesini hatırladığını duydu. Elçi g ö n d e r e r e k onu annesini kucaklamaya davet etti. 2. ayda İ m p a r a t o r Ssu-ch'ao-ho olan Ts'ui Chûn-su'yu bir mektupla durumu izah etmek için Ch'u-Io'ya g ö n d e r d i . Ch'u-lo m a ğ r u r davrandı. İ m p a r a t o r u n fer m a n ı n ı almak için ayağa kalkmak istemedi. Chün-su ona dedi ki: "Gök-Tüi'kler as lında tek ülke idi. İçlerinde ikiye ayrıldılar. Her yıl karşılıklı savaştılar. Bir kaç on yıl bu böyle devam ettiği halde birbirlerini yıkamadılar. O n l a r ı n d ü ş m a n c a güçleri biliniyordu. Sonra Ch'i-min bir milyon halkıyla kendisi hayat tarzını değiştirdi. Gö ğ ü n oğluna vassal oldu. Nasıl idi! Tam kağan tarafından kesilecek iken, tek başına kontrol e d e m e d i ğ i için büyük ü l k e d e n ö d ü n ç asker aldı. Beraber kağanı yıktılar. Bütün vezirler Ch'i-min'in ricasını kabul etmek İstediler. Göğün o ğ l u n u n müsaade siyle kumandanlar çıkalı g ü n l e r oldu. Kağanın yolunu bekleyen annesi Hsiang-fuj e n batı ülkelerinin yıkılmasından e n d i ş e ediyordu. Sabah k a r a n l ı ğ ı n d a n geceye kadar büyük bir yas içinde sürünerek gidip s u ç u n u n bağışlanmasını, kağanın çağ rılmasını rica edip, Çin sarayına vararak itaat etmesini emretti. İ m p a r a t o r acıdı ve üzüldü, bu sebeple tekrar buraya elçi g ö n d e r d i . Şimdi kağan gururlu ve kibirli olması sebebiyle Hsiang-fu-jen İ m p a r a t o r u al d a t m ı ş oluyor. Ş e h i r d e yerlerde s ü r ü n d ü r ü l e r e k dolaştırılacak, kafası Gök-Türk merkezine ulaşurılacak, harekete geçirilen Büyük Sui'in askerleri d o ğ u d a k i ülkeyi destekleyecek, sağdan kaldırılacak, soldan kaldırılacak ve kağana h ü c u m edilecek, bir g ü n bile g e ç m e d e n kağan mahvolacak! iki eğilip selâmlamaktan başka yol yok, saygı d e ğ e r anneninizin hayaunı bir vassal sözü söylemeyi esirgemekle durduruyor sunuz. Devletin elçileri yüksekte olur." Ch'u-lo etrafına korkuyla bakmaya başladı ve ayağa kalktı. Gözyaşları akıtarak tekrar tekrar eğildi. Diz çökerek imparatorun mektubunu aldı. B u Chün-su ile elçi g ö n d e r i p , kan terleyen atlardan sundu. 181
s. 5641
608 yılı 6. ay İ m p a r a t o r tarafından Gök-Türk Ch'i-min Kağan ın Çin sarayına gelip, yabancı geleneğini değiştirmek arzusunu yerine getirmek istemesiyle Wan Shou-shu 'da kale yaptırılması uygun g ö r ü l d ü . Kalenin içine ev oda vb. İnşaa edildi. İçine yatak lar perdeler konup, çok zengin hediyeler arasında ikâmetine tahsis edildi, 7. ayda P'ei Chü, Töles'leri, T'u-yü-hun'lara saldırıya ikna etti. O n l a r ı n saldırısı ile T'u-yü-hun'lara büyük bir darbe vuruldu. T'u-yü-hun kağanı Fu-ch'ung doğuya kaçıp, Hsi-p'ing'den Çin sınırları içine girdi. Daha sonra elçi g ö n d e r i p af diledi. 181
s. 5642
608 yılı İ m p a r a t o r , Sağ İ-\vei generali olan Ho-tung 'lu Hsie Shih-hsiung'ı Yü-men-tao harekât ordusu generali olarak tayin edip, Gök-Türk Ch'i-min Kağan ile askerlerini birleştirerek H a m i y i vuracaklardı. Çinli kumandan Yü-men'a vardığında Ch'i-min
; TO
A H M E T TAŞAĞIL
gelmedi. Shih-hsiung yardımcısız tek başına ordusuyla çölü geçti. H a m i , önceleri Sui ordusunun gelemeyeceğini d ü ş ü n e r e k hiç bir savunma hazırlığı yapmamıştı. Shih-hsiung'un çölü geçtiğini duyunca Shih-hsiung, Eski Han'da (Han h a n e d a n ı z a m a n ı n d a inşa edilmiş) eski H a m i kalesinin d o ğ u tarafının tamiri için Ym-ch'ingkuang-tai-fu olan Wang Wei ile binden fazla zırhlı muhafazı bırakü ve d ö n d ü . 181
s. 5643
İlk bahar 1. ayda Gök-Türk Ch'i-min Kağan, Çin sarayına geldi. Kendisine çok sayıda hediye ba ğışlandı. 181
s. 5647
609 yılı 3. ay Gök-Türk Ch'i-min Kağan öldü. imparator Çin sarayında yas tutu. Yerine o n u n oğlu Tuo-chi tahta g e ç e r e k Shih-pi Kağan u n v a n ı n ı aldı. Temsilci g ö n d e r e r e k Shang prensesi istedi, imparator, onun geleneğini kabul etü. 181
s. 5654
Ö n c e d e n imparator büyük keşif gezisine çıktığında Shih-yü-shih unvanlı Wei Chie 'yi Batı Gök-Türk Ch'u-lo Kağan'a g ö n d e r e r e k , imparatorun konvoyu ile Tatou-pa-ku 'da birleşmesini emretti. Fakat, (Ch'u-lo'nun) devlet adamları bunu kabul etmediler. Ch'u-lo'nun elçisi, onun sebebini açıkladı. İ m p a r a t o r çok kızdı. Yazıklar olsun çaresi yoktu, o n u n şef lerinden She-kui Çin sarayına elçi g ö n d e r i p , evlilik teklifinde b u l u n d u ğ u sırada P'ei C h ü şöyle bir rapor verdi:" Ch'u-lo saraya gelmiyor, g ü c ü n e güveniyor olmalı, bendenizin (vezirinizin) hazırladığı bir plan sayesinde onun ülkesi parçalanıp, ko layca kontrol altına alınabilir. Tou-liu'nun oğlu olan She-kui, Tardu'nun torunu dur. Kağan soyundan geliyor. Batı taraflarında geniş bir bölgenin idaresini elinde tutuyor. Şimdi duydum ki; ülkesindeki konUolü kaybetmiş ve Ch'u-lo'ya bağlanmak zorunda kalmış. B u sebeple Çin'e elçi g ö n d e r i p yadım lalebinde bulundu. O n u n elçisine çok derin h ü r m e t t e bulunup, büyük kağan olarak selamlamak arzusunda yım. O zaman Gök-Türklerin gücü b ö l ü n ü r . İkisi de bizim idaremiz aluna girer." İ m p a r a t o r " d ü k ü n (memurun) sözün g e r ç e k t e n d o ğ r u " dedi. Sonra Chü'yü gece misafirlerin kaldığı konağa g ö n d e r i p , gizlice g ö r ü ş m e l e r d e bulundurdu. İ m p a r a t o r Jen-feng-tien 'de onu elçisini çağırıp, ona Ch'u-lo'nun uygunsuz davranışından bahsetti. She-kui'in daha iyi o l d u ğ u n u belirtip, o n u kağan olarak tahta geçmesini sağlayacağını açıkladı. Askerlerini harekete geçirip Ch'u-lo'yu ce zalandırması halinde evliliğin gerçekleşebileceğini söyledi. Bir demet bambu beyaz tüylü oku She-kui'e verilmek üzere onun elçisine sundu ve dedi ki: "Bu iş acele hal lolman, elçinin ızdırabı bu bambu ok gibi." Elçiler geri gönderildiler, yolları Ch'u-lo'nun ü l k e s i n d e n dar bir patikadan geçiyordu. Ch'u-lo ok sevdiği için onu alıkoyacaku. Elçiler hileli konuşmalarıyla onu aldaup, yollarına devam ettiler. She-kui, bunu duyunca çok sevindi. Askerlerini harekete geçirip, Ch'u-lo'ya sürpriz bir saldırıda bulundu. Çok ağır bir yenilgiye uğrayan Ch'u-lo karısın çocuklarını bırakıp, bir kaç bin süvariyle doğuya kaçacaktı.
GÖKTÜRKLER
171
Fakat, yolu kesildiği İçin geçici bir süre Kao-ch'ang'da kaldı. D o ğ u d a Shih-Io-manshan 'da saklandı. Kao-ch'ang kralı Ch'ü-po-ya durumu imparatora bildirdi. İ m p a r a t o r , P'ei C h ü ile Hsiang-shih (Ch'u-lo'nun annesi) yanındaki akrabalarıyla Yü-men-kuan'daki Chin-ch'ang-ch'eng (kale'a Ch'u-lo'nun Çin sarayına gelmesi için iknaya g ö n d e r d i . 12. ayda Ch'u-lo, Çin İ m p a r a t o r u n u n karşısına Ping-shuo k ö ş k ü n d e geldi. İm parator çok memnun oldu, onu çok nazik bir şekilde merasimle kabul etti. İmpara tor, Ch'u-lo ile e ğ l e n c e tertip etti. Ch'u-lo sonunda yerlere kapanarak g ö r d ü k l e r i karşısında teşekkür etti. İ m p a r a t o r sıcak sözlerle o n u etkiledikten sonra, yeryü z ü n d e ender bulunan değerli yiyeceklerden, çok sayıda kadın şarkıcılardan hazırlanmışn. Geniş bir alana mamul ipekli kumaşlardan, bambulardan yaydı. Ch'u-lo' nun gözü kulağı kamaştı. Neticede Ch'u-lo mest oldu. 181
s. 5658
8. yıl ilkbahar 1. ayda imparator, Batı Gök-Türk Ch'u-îo'ya bağlı halkı üçe böldü; Ch'u-lo'nun kardeşi Chüe-tu Şad'ı, Hui-ning'de on binden fazla zayıf insa nıyla ikâmet etmeye memur etti. Yine Tegin Ta-nai başka bir gurupla Lu-k'ung'da ikamet etmekle vazifelendirildi.-Ch'u-lo'ya beş süvariyle imparatorun teftiş yapUğı araba konvoyunu takip etmesini emretti. Ho-p'o-na Kağan u n v a n ı n ı sundu. Çok fazla aşırı derecede hediye sunulup, h ü r m e t edildi. 182
s. 5668
613 yılı ilkbahar 1. ayda Lİng-wu isyancılarının reisi Pai Yü-suo yağmalar yaparak, s ü r ü ve at ele geçirdi. Kuzeyde Gök-Türklerle birleşti. Lung-you, o n u n tarafından taciz oldu. A d i hırsız diye adlandırıldı. 182
s. 5695
613 yılı İ m p a r a t o r , P'ei Chü'ye Lung-you'yu Hui-ning hadiseleri sebebiyle sakinleş tirme görevi vermişti. Ho-sa-na Kagan'ın boyuna haber g ö n d e r d i . Chüe-tu Şad'ı T'u-yü-hun'lara sal dırıp yağma yaparak, bol miktarda mal sahibi oldu. Sonra d ö n ü p imparatora du rumu rapor etti. İ m p a r a t o r , ona çok fazla ihsanda bulundu. 182
s. 5695
615 yılı 1, ay İsyancı liderlerinden Wei Tao-er, kendini Li-shan-fei ilân etd. Wang Hsü-pa ile her biri yüz binden fazla insan ile GÖk-Türklerle birleştirildiler. Güneye yÖneüp Yen ve Chao 'yu işgal ettiler 182
s. 5697
615 yılı Sonbahar 8. ayda imparator kuzey sınırlan teftişe çıktı. Bundan ö n c e P'ei Chü, Gök-Türk Shih-pi Kagan'ın boylarının gittikçe kuvvetlenmesi sebebiyle o n u n gü c ü n ü b ö l m e k için bir plan sundu. O n u n kardeşi Ch'i-chi Şad'ı imparatorluk sülale-
172
A H M E T TAŞAĞIL
sinden bir kızla evlendirip "Güney Tarafının Kağanı "olarak selâmlamak istiyordu, Ch'i-chi kabul etmeye cesaret edemedi. Shİh-pi bunu duydu ve çok kızdı. GökT ü r k l e r i n vassalı Shih-shu-hu-hsi gayet stratejik planlar yapıyordu. Shih-pi tarafın dan yüksek vazifeye getirilmiş, b e ğ e n i l e n bir kişi olmuştu. C h ü (onu) karşılıklı pa zar kurup, ticaret yapma vaadiyle kandırıp klavuzluk ederek Ma-i'nin dışına gelirdi. Sonra onu ö l d ü r d ü . Shih-pi'ye elçi g ö n d e r e r e k dedi ki: "Shih-shu-hu-hsi, kağana is yan edip, Çin'e gelerek bizimle müttefik oldu. Biz de onu idam ettik. Shih-pi onun (asıl) durumunu biliyordu. B u nedenle Çin sarayına gelmedi. Shih-pi bir kaç yüz bin süvariyle aniden gelip, imparatorun teftiş konvoyuna saldıracaktı. İ-ch'cng prenses ö n c e elçi g ö n d e r i p , bu durumdan imparatoru haberdar etti. imparator hızla Yen-men kalesine girdi. s. 5698 Ch'i Wang-hsien takviye ordusuyla Kuo-hsien'i korumaya aldı. Gök-Türkler Yen-men'İ kuşattılar, her tarafı, herkesi büyük bir korku kapladı. Korkuya kapılan halk evlerine çekilip kendilerini korumaya çalıştılar. Kalenin içinde yüz elli asker ve halk vardı. Yiyecek stokları ancak yirmi g ü n dayanabilirdi. Yen-men'de 41 kale vardı. Gök-Türkler b u n l a r ı n 39 tanesini ele geçirmişlerdi. Sa dece Yen-men ile K u o d ü ş m e d i l e r . Gök-Türkler acele Yen-men'e saldırıp ok ve mızraklarını imparatorun b u l u n d u ğ u yere attılar. İ m p a r a t o r çok korktu. Chao Prensi olan Kao 'ya sarıldı ve gözlerinden yaşlar gelmeye başladı. İki gözü de şişti. Sol muhafızları büyük generali Yü Wen-shu, İ m p a r a t o r a bir kaç b i n süvariyle kuşatmayı yarıp çıkmayı tavsiye etti. Sözü alan Su Wei dedi ki: "Kaleyi savunmak için yeterince kuvvetimiz var. Hafif süvarilerden ve onların reisi, majestelerinin em rinde bir çok (on bin) reis var. Neden kolayca hareket etmeyelim?" Mİng-pu-shang-shu olan Fan Tsu-kai dedi ki: " İ m p a r a t o r u n arabası sınırlarda acı bir tehlike içinde, bir haneden yardımsız kalmışsa ü z ü l m e n i n ne faydası var? Eğer kalenin kuvveti onların h ü c u m l a r ı n a dayanamayacaksa ü l k e n i n her tarafın daki askerleri y a r d ı m a çağıralım, imparator askerlere kendisi yaklaşmalı, bir daha Liao 'ya saldırılmayacağım izah etmeli, bu şekilde fevkalade muvaffakiyete ulaşılır. Herkes kuvvetini kaldırmalı, o zaman nasıl ü z ü n t ü başarıya dönüşmez? Nei-shih-shih-Iang olan Hsiao Yü dedi ki: "Gök-Türklerin g e l e n e ğ i n d e hatun ordunun stratejilerini bilir; ayrıca İ-ch'eng prenses imparatorun dışarıdaki kızıdır. Büyük ü l k e n i n y a r d ı m ı n a koşması gerek, e ğ e r elçi g ö n d e r i l i p ona bildirildiğinde faydalı olmazsa normal olarak ne zararı olur? Bunun y a n ı n d a korkarım majesteleri Gök-Türklerin t e c a v ü z ü n d e n çekiniyor. Kao-li'lerin af o l u n d u ğ u bildirilip, GökTürklere saldırtılırlarsa halkının kalbinin hepsi huzurlu olur, insanlar kendileri sa vaşır. Yü, imparatoriçenin erkek kardeşi idi. Yü Shih-chi de imparatora yeniden Liao-tung'a çok sayıda hediye g ö n d e r m e sini erteletmesini tavsiye etti. İmp;rrator kabul etti. İ m p a r a t o r yanındaki teftiş generallerine dedi ki: "Büyük bir gayret ile Gökf ü r k l e r e saldırılırsa, e ğ e r savunma olsa, her şey yoluna girer, yüksek derecede üzüntü olmaz. Sizin başarınızın kılıç kalem kullanarak yıkılmasına m ü s a a d e etme mek gerekir." Sonra şöyle emretti: "Kalenin muhafazasında başarı için idarî unvanı
GÖK-TÜRKLER
173
olmayanları altı kısma ayırıp yüz top ipek sunulsun, idarî u n v a n ı olanlara daha da artırılsın," Memurlar sevindiler, yola fırladılar. Neticede hepsi h o ş l a n m ı ş n . Gece savaş planları yaptılarsa da halkın çoğu müdafaa ederken yaralandı, öldü. s. 5699 Bir fermanla Çin ülkesinin her tarafında asker olmayanlar da göreve çağrıldı. Muhafızlar zor olan yere gelmek için yarış etüler. L i Yüan 'in oğlu Shih M i n 16 yaşında idi. Sınır Muhafaza generali Yün T i n g hsing ' i kendisine bağladı. Ting-hsing'e çok sayıda davul, sancak kötü, şüpheli as kerlere sunarak deki ki: "Shih-pi askerlerini kaldırıp g ö ğ ü n o ğ l u n u kuşatmaya ce saret etti. G ü c ü m ü z oraya yardıma gitmeye hemen müsait değil. Kolayca bir plan yapıp sancaklarımızla bir kaç on li durmadan gitsek, gece diyelim ki; kendi ara mızda davul çalsak, Gök-Türkler büyük ihtimalle çok askerin geldiğini söyleyecek ler ve kaçıp gitmenin yollarını arayacaklardır. Eğer, aksi olursa biz yapayalnız kala cağız. Bütün askerleri gelir ve savaşırsak, büyük ihtimalle dayanamayız." Ting-hsing kabul etti. İmparator, İ-ch'eng prensese İmdat dileyen gizli elçiyi g ö n d e r d i , prenses, Shilıpi'ye elçi g ö n d e r i p dedi ki:" Kuzey sınırlarda problem var!" Tung-tu ve b ü t ü n böl gelerden yardım askerleri H s i n - k ö u 'ya ulaşü. 9. ayda Shih-pi kuşatmayı çözdü ve gitü. İ m p a r a t o r u n m e m u r l a r ı keşfe çıktı. Dağlar ve vedilcrin hepsi boştu. Yabancıların an (hu-ma) yoktu. Ayrıca 2 bin süvari takibe g ö n d e r i l d i . Gök-Türklerden arta kalan yaşlı ve zayıf 2 b i n insan ele geçirip geri döndüler. 183
s. 5706
H u a C h i , Chih-chi Gök-Türklerle karşılıklı pazar kurdular, Sui imparatoru çok kızdı. 183
s. 5717
Gök-Türkler defalarca kuzey sınırlara saldırdılar. İ m p a r a t o r u n emriyle T'aİy ü a n - t a o ' n u n askerlerine kumanda eden L i Yüan ile Ma-i sulh yargıcı Wang Jenkung onlarla çarpışu. Gök-Türkler kuvvetlendiği zaman i k i o r d u n u n sayısı beş b i n i bulmuyordu. Yüan m ü k e m m e l ok atan ve ata binen 2 bin kişi seçti Memurlar onları Gök-Türkler gibi besleyip, onlar gibi oturup kalkmayı öğrettiler. Bazen Gök-Türklerle karşılaş tıklarında ufak çarpışmalar oldu. Kazanılınca Gök-Türkler korktu. 183
s. 5718
617 yılı 2. ayda Shuo-fang Ym-ch'ang-lang generali, Liang Shih-tou, Yardımcı vali T'ang Shih-tsung'u ö l d ü r d ü . Eyaleti ele geçirip, kendisini Büyük Başbakan) ilân etti. GökTürklerle müttefik oldu.
174
A H M E T TASAĞIL
s. 5723 617 yıh 3. ay Wu-chou ve Gök-Türkler askerlerini birleştirip, Chih-pien'e saldırdılar, onu öldürdüler. Hsiao-İ kaçarak Yen-men'a sığındı. 3. ayda Lu-kung-chün'e saldırdı. Fen-yang-kuan'e girip ele geçirdi. Yakaladığı saray kadınlarını Gök-Türk Shilı-pi Kagan'a hediye olarak g ö n d e r d i . Shih-pi de kar şılık olarak at verdi. Gittikçe gücü artan W u Chou, Tİng-hsiang'a h ü c u m eui. GökTürkler, onu Ting-yang bölgesi kağanı ilân ettiler. Kurt başlı sancak g ö n d e r d i l e r . 183
s. 5724
Shih-pİ ona kurt başlı sancak g ö n d e r e r e k , ona Ta-tu-pi-chia (Tardu Bilge) un vanını verdi. Shih-tou, G ö k - T ü r k l e r d e n kuvvet alarak Ho-nan'daki topraklara da oturdu. Yen-ch'uan-chün'e saldırıp tahrip etli. K u o T s e - h o ' n ı n iki binden fazla süvarisi vardı. G ü n e y d e Liang Shih-tou ile müttefik olup, kuzeye Gök-Türklere bağlandı. H e r ikisi de oğullarını g ö n d e r i p kendilerinin kesin olarak itaat ettiklerini gösterdiler. Shih-pi, Liang Shih-toüyu Chie-shih göğün oğlu, L i u Wu-chou'yu da Ting-yang göğün oğlu tayin etti. Tsu-ho P'ing-yang g ö ğ ü n oğlu tayin etti. Tsu-ho'yı da kabul etmeye cesaret edemedi. Wo-li Şad'lık tevcih edilmek suretiyle u n v a n ı değiştirildi. 183
s. 5730
617 yıh Gök-Türkler, Ma-i'ye saldıracaku. Yüan, Kao Chün-ya'yı g ö n d e r e r e k , Ma-i sulh yargıcı (muhafızı) olan Wang Jen-kung ile beraber karşı koymalarını istedi. C h ü n ya ile Jen-kung savaşular ise de başarı sağlayamadılar. 183
s. 5734
627 yıh Gök-Türkler bir kaç on bin süvari ile Chin-yang'ı işgal ettiler. Hafif süvarilerle kuzey dış kapısından girip, doğu kapısından çıktılar. Yüan, P'ei C h i ve diğerlerine duran (bekleyen) askerleri hazırlamasını emretti. Ayrıca kalenin b ü t ü n kapılarını açtırdı. Gök-Türkler g ö z e t l e y e m e d i k l e r i n d e n içeri girmeye cesaret edemediler. Ahalinin Wei Chün-ya'yı g e r ç e k t e n ihbar etmesi üzerine neticede Yüan, W e i , ve Chün-ya'nın açıkça halkın gözü ö n ü n d e başlarını kestirdi. Yüan, Pu generali Wang K'ang-ta'yı binden fazla askerle savaşmaya çıkardı Ç a r p ı ş m a d a hepsi öldü. Kalenin içini korku kapladı. Yüan gece orduyu kale nin dışına çıkardı. Sabaha kadar yüksek sesle davul çaldırdı. Sancağı yükseğe as tırdı. O n u n tarafından yardım ordusu geliyormuş gibi Gök-Türkler ş ü p h e l e n d i l e r . Kalenin dışında iki gün kalıp yağma yaparak geri gittiler 184
s. 5737
617 yılı 6. ay L i u Wen-ching, L i Yüan'a Gök-Türklerle birleşmesini onlardan at ve silahşor olarak, askeri g ü c ü n ü artırmayı tavsiye eti. Yüan kabul etti. Kendisi eliyle bir çok
GOK-TURKI.ER
175
hediyeler hazırlayıp Shih-pi K a ğ a n a g ö n d e r d i ve dedi k i : "Büyük bir ihdlâl ordusu harekete geçirmek istiyorum. Uzaktan gelip tahttan indirilmeye yardım ederseniz tekrar Gök-Türkler ile müttefik olmak İstiyoruz. K'aİ-huang saltanat devri zama n ı n d a o l d u ğ u gibi. Eğer bize g ü n e y d e eşlik ederseniz, ahaliye saldırmanızı ve sert davranmanızı istemiyorum. Eğer ittifak yaparsak bir s ü r ü altın ve m ü c e v h e r önü nüze serilecek bunlardan istediklerinizi seçeceksiniz." Shih-pi haberi aldıktan sonra büyük vezirine dedi k i : "Sui reisi İnsanları tara fından tahttan indirildi. Bİz hepsini biliyoruz. Eğer gelmelerine İzin verirsek T'ang d ü k ü yaralanır ve şüphesiz bize saldırır. Aksi halde T'ang d ü k ü n ü n kendisi göğün oğlu olursa, g ü c ü m ü z ü sakınmayıp asker ve at ile yardım etmeliyiz." H e m e n bu fikrinden dolayı tekrar mektup gönderildi. Elçi yedi g ü n d e gitti ve d ö n d ü . Generaller yardım haberine sevindiler ve Gök-Türklerin teklifinin kabul edilmesini rica ettiler. Yüan, olur demedi. P'ei C h i ve L i u Wen-Ching beraber ona dediler ki: "Şimdi her ne kadar gönüllü askerler toplandı ise de J u n g ' l a r ı n atları zayıf ve boş, H u ' l a r ı n askerlerine ihdyaç yoksa da atları kaçırılmamalı e ğ e r tekrar araştırılırsa korkarım pişman olunur." Yüan dedi ki: "Bütün h ü k ü m d a r l a r onların t e c r ü b e l e r i n d e n de faydalanmalı dır." C h i ve diğerleri göğün o ğ l u n u n T'ai-shang-huang (imparatorun babası) olarak selâmlan m asını, Tai Wang 'ın imparator olup Sui'in evine yerleşmesini Sui'in evine yerleşmesini Sui odasının sancaklarının değiştirilip karışık renk koyu kırmızı ve be yaz olmasını, durumun Gök-Türklere bildirilmesini tavsiye ettiler. Yüan, "bu düşünülebilir" dedi. Sonra "kulaklarımızı yağmalarına kapayalım, sonra sıkışurıp icabına bakarız. Başka çaremiz yok" diye devam etü. Sonra m ü s a a d e etü. Gök-Türklere elçi g ö n d e r i p , durumu rapor etti. 184
s. 5740
617 yılı 6. ay Gök-Türkler Chu-kuo unvanlı K'ang-ch'İao-lİ ve yanındakileri bin baş at ile L i Yüan'Ie karşılıklı pazar için g ö n d e r d i . Askerlerin Yüan'e katılıp, Kuan 'a girmele rine m ü s a a d e etü. isteyenler takib etmesi için Yüan, K'ang ve yanındakilerie karşı laştı. Kağanın mektubunu aldı. Hepsine fevkalade selâmlama töreni yapıldı. K'angch'iao-li çok fazla h ü r m e t edilip yüceltildi. Atlarının m ü k e m m e l o l a n l a r ı n ı seçti. Gök-Türklerin yarısını pazar yerinde bıraktı. Çinli g ö n ü l l ü askerler, o n l a r ı n arta kalanlarıyla sahte para vermek suredyle alış veriş yapmak için ricada bulundular. Yüan dedi k i : " Gök-Türkler bize güzel atlar verdiler, ayrıca aç gözlüler, onlar ge lirse durduranlayız, korkarım siz dcaret yapamazsınız. B e n az olarak fakir olduğu muzu göstereyim, ayrıca acil olmadığını sansınlar. Sonra siz borç olarak alırsınız fazla almaya hakkınız yok." K'ang-ch'iao-li kuzeye d ö n d ü . Yüan, Lİtı Wen-ching'e elçi olarak Gök-Türklere gidip, askeri yardım için ricada bulunmasını emretti. Özel olarak Wen-ching'e dedi ki:" Hu'ların süvarileri Çin'e girdiğinde ahali onlara haksızlık yapıyor. B e n i m onları alarak niyetim, L i u Wu-chou ile beraber sınırlara tecavüz etmelerinden e n d i ş e ediyorum. Ayrıca Hu'lar atlarını otlatırken hububat tarlalarına zarar vermiyorlar, her nasılsa bazı yerliler onlardan etkileniyor. Bir kaç yüz kişinin d ı ş ı n d a faydası yok."
176
A H M E T TAŞAGIL
S.
5741
7.ayda Batı Gök-Türk A-shih-na Ta-nai ayrıca kendi halkına liderlik ederek, (T'ang ihtilâl ordusunu) takip etti. 184
s. 5742
7. ay L i u YVen-ching, Gök-Türk ülkesine vardı. Shih-pİ Kagan'la g ö r ü ş t ü . Asker is tedi. Ayrıca onunla İttifak yaptı, dedi ki: "Eğer Ch'ang-an'a girerseniz. Ahali topraklanyla T'ang d ü k ü n e bağlanacak (girecek) Gök-Türklere, altın, yeşim taşı ve çok güzel ipekler sunulacak." Shih-pi çok sevindi z a m a n ı n d a kendi büyük veziri Chih-shİh'yi Yüan'in ordu suna g ö n d e r d i ve yukarı bölgeleri, yolları koruyacağını bildirdi... 184
s. 5746
Bau Gök-Türk Chüe-ıu Şad, Hui-ning-ch'uan'ı işgal etü. Kendisini C h ü e Kağan ilan ederek, Kui'e itüfak teklifinde bulundu. 184
s. 5749
8. ay. da Yüan, Lung-men'a vardı. L i u Wen-ching, K'ang-ch'iao-li, Gök-Türklerden 500 asker, 2 bin baş at ile oraya geldi. Yüan, gelen y a r d ı m a sevinerek W e n ching'e dedi k i : " Ben banya nehre kadar ilerliyorum. Gök-Türkler gelmeye başladı. Asker az, at çok b ü t ü n prenslere başarmalarını emrediyorum . 653
B u tarihten sonraki hadiseler (618-630) Changjen-t'ang tarafından t e r c ü m e edilmişti
*7
SONUÇ 542 kışında Sarı nehri geçerek Çin'de yağmalar yaptıkları sırada tarihle zuhur eden Gök-Türklerin, 542-630 yılları arasını incelediğimiz araştırmamız iki kısımdan meydana geldi. Birinci kısımda b ü t ü n vesikaları d e ğ e r l e n d i r e r e k , Gök-Türklerin bir monografisini yapmaya çalıştık, İkinci kısımda ise bu zamana kadar her hangi bir dile tercümesi yapılmayan Gök-Türklerle ilgili metinlerin tercümesini verdik. Menşeyleri efsanelerle karışık olan Gök-Türklerin bu d ö n e m i n i aydınlatmak o l d u k ç a zordur. B ü t ü n değişik rivayet, efsane ve g ö r ü ş l e r i n ortak noktası Altay d a ğ l a r ı n ı n güney etekleridir. Burada demircilikle iştigal ediyorlardı ve Juan-juan devletine vassal olarak bağlı idiler. Vassalhklannın federatif bir şekilde o l d u ğ u n u taşıdıkları şad ve yabgu u n v a n l a r ı n d a n anlamak m ü m k ü n d ü r . H e m e n b ü t ü n me tinlerin m ü ş t e r e k e n ittifak ettikleri bir başka husus. H u n l a r ı n bir kolu olmaları ve onların kuzey bölgelerinde oturmalarıdır. B u l u n d u k l a r ı mevkide gittikçe kuvvetlenen Gök-Türklerin reisi B u m ı n , Çin Seddİ'nin kuzeyindeki pazarlarda ipek ticaretine başladı. Daha sonra 545 yılında Çin ile ilk resmî m ü n a s e b e t kuruldu. B u n u memnuniyetle karşılayan B u m ı n , vassalı o l d u ğ u Juan-juan'lar hesabına daha sonra Töles isyanını bastırdı. Neticede en az elli bin kişilik bir kuvvet ona katılmıştı. G ü c ü n ü n a r t m a s ı n a güvenerek, bağlı ol d u ğ u Juan-juan h ü k ü m d a r ı n ı n kızıyla evlenmek suretiyle siyasî platformda bir a d ı m daha atmak istedi. Ancak, Juan-juan reisi A-na-kuİ, O n u n teklifini reddettiği gibi üstelik hakaret dahi etti. Bunun ü z e r i n e Çin'deki Bau Weİ h a n e d a n ı y l a evlilik yoluyla ittifak kuran Bumın, ani bir h ü c u m l a j u a n - j u a n ' l a r ı m a ğ l u p etti ve ortadan kaldırdı. Arkasından kendini İl Kağan ilân etti. B u şekilde Gök-Türk devleti resmen k u r u l m u ş oluyordu. Devletin istiklâlini k a z a n m a s ı n d a n sonra fazla yaşamayan B u nun, aynı yıl ö l d ü (552). Yerine oğlu Kara geçti. Yeni kağan da J u a n j u a n ' l a r ı imha etmek politikası güttü. Ancak, bir yıl içinde ö l ü n c e vasiyeti uyarınca kardeşi M u kan, kağan oldu. Her yönüyle birinci Gök-Türk devletinin en m e ş h u r h ü k ü m d a r ı olan M u k a n ' ı , Çin kaynakları, "yüzü kızıl ve geniş, gözleri cam benzeri donuk" gibi ifadelerle tarif etmektedirler. Mukan, Gök-Türk devletine yirmi yıl tam anlamıyla m u h t e ş e m bir devir yaşattı. Once J u a n j u a n ' l a r ı n en son kalıntılarını ortadan kal d ı r d ı . D o ğ u d a Moğol Ch'i-tan'lan, kuzeyde Kırgızlaıı itaati a l t ı n a aldı. G ü n e y d e T'u-yü-hun'ları, güney d o ğ u d a Akhunları (Eftalit)i yendi. Aynı sıralarda kuzey Çin 'de h ü k ü m süren C h o u ve Ch'i devletlerini baskı alnna aldı. Evlilik yoluyla ittifak kurma bahanesini çok iyi kullanıp, C h o u ve Ch'İ devletle rinin hazinelerinin kendi ülkesine akmasını sağladı. Bundan başka Chou'larla müt tefik olup, Ch'i başkentini kuşattı. 569 yılında bin kadar Gök-Türk, C h o u başkenti Ch'ang-an'da kalmaya başladı. Bunlara çinliler iyi muamele g ö s t e r m e k zorunda kalmışlardı. Yıllık yüz bin top ipek vergi olarak, Gök-Türk ülkesine gönderiliyordu. Mukan Kağan z a m a n ı n d a , devletin sınırları, d o ğ u d a Liao körfezinden, batıda Ha zar denizine kadar uzanıyordu (on bin l i ) . Gobi ç ö l ü n ü n g ü n e y i n d e n kuzeyin ıssız
7
178
A H M E T T AŞAĞİ L
yerlerine kadar, b ü t ü n bölgeler ona ait idi. Çin kaynakları biç bir h ü k ü m d a r için kullanmadıkları "Çin Seddi'nin dışındaki b ü t ü n yerler ona ait idi" kaydını ifade ederler. Mukan'ın kağanlığı 572 yılında ölümüyle son buldu. Ö l m e d e n ö n c e yerine ağabeyinin yaptığı gibi kardeşi Taspar'ı tahta vasiyet etti. Çin kaynaklarının T'a-po, Soğdça yazılı Buğu t kitabesinin Taspar olarak bildirdiği bu kağan, ağabeyinin bırakuğı rakipsiz devled, her y ö n d e n ileri götürmeye çalıştı. Güneyindeki her iki Çin devletine karşı h ü k m e d e r e esi ne bir siyaset takip ediyordu. Ancak o, Mukan'ın ak sine Ch'i'lerle müttefik olmuştu. B u arada çok fazla genişlemiş olan Gök-Türk dev letinde yeni bir idarî taksimat yaptı. Kara Kağan'ın oğlu She-t'u'yu Er-fu Kağan ola rak doğu tarafına, yine kardeşi Ju-laıı'm oğlunu Börü unvanıyla balı tarafına küçük kağan tayin etti. Böylece kendisini de kağanlar kağanı seviyesine yükseltmiş olu yordu. Amcası İstemi ise 576 yılına kadar d o ğ u kısmındaki merkeze bağlı olarak, yabgu unvanıyla devletin batı kısmını İdare etti. Bütün faaliyetleri d o ğ u d a k i kağan lık a d ı n a idi. T a s p a r ' ı n , sahip o l d u ğ u bunca kudrete r a ğ m e n devlet politikasında büyük hatalar yapuğı m ü ş a h e d e edilmektedir. Başlıca büyük hatası Gök-Türk yaşa yışına hiç uymayan Budizm'e meyi etmiş olmasıdır. Yağmalar sırasında ele geçirilen bir Budist rahibin (Huei-lin) etkisinde kalarak ülkesinde Budist pagodası (tapmak) yaptırttı. A r d ı n d a n Ch'i'ler tarafından Türkçeye çevrilmiş olan Nirvana ve benzeri Budizm kitaplarından getirtti. B u dine meyi etmiş olmasına r a ğ m e n T a s p a r ' ı n B u dizme girdiği söylenemez. Sadece hayran olmuştur. Bundan sonra bu konuda hiç bir vesikaya rastlamıyoruz. 576'lı yıllardan sonra Ç i n ' d e olaylar hızlı gelişmiş, Ch'i devleti Chou'lar tara fından yıkılmıştı (577). Arta kalan bazı C h ' i prensleri Gök-Türk ülkesine kaçmış; Taspar bir s ü r e onları desteklemiş İse de başarılı olamayacaklarını anlayınca, bir Chou prensesiyle evlenme karşılığında, bu prensleri onlara teslim etmişti. 581 yılında hastalanan Taspar, bir süre hasta yatuktan sonra aynı yıl içerisinde öldü. Ö l m e d e n ö n c e Gök-Türk devletini sarsacak bir hata daha yaptı. Ağabeyi M u kan'ın bile annesi T ü r k olmadığı için tahta vasiyet etmediği oğlu Ta-lo-pien'i veliahd tayin etti. O n u n ö l ü m ü n d e n sonra devlet adamları tahta Ta-lo-pien'i geçirmek istediklerinde millet bunu kabul etmedi. Daha sonra Işbara'nın desteğiyle Taspar 'ın oğlu An-lo, kağan oldu. Fakat, An-lo ülke içinde tam k o n t r o l ü sağlayamadığı için, devlet a d a m l a r ı , Işbara'yı kağanlığa davet ettiler. Işbara'nın cesur, kahraman kişiliğiyle tanınmış olması bunda etkili olmuştu. An-lo, bu duruma razı oldu. Ken dine İkinci kağan unvanını alarak T o l a nehri etrafında oturmaya başladı. Kağan olamadığı için kuzey bölgelerine çekilen küskün Ta-lo-pien de kendi kendine A-po unvanını almıştı. Devamlı Işbara'ya elçi g ö n d e r e r e k , kendisinin makamsız kaldığını ileri sürüyor ve o n u tedirgin ediyordu. Bu arada Taspar'a g ö n d e r i l e n Ch'ien-chin prensesin gelişi sırasında Gök-Türk ülkesine gelen ve burada kalarak iyi n i ş a n c ı l ı ğ ı n d a n dolayı sevilen Ch'ang Sunsheng, Gök-Türklerin iç yüzünü tamamen ö ğ r e n i p Çin'de yeni kurulan Sui impara toru h e s a b ı n a casusluk faaliyetlerinde bulundu. B a u kanadını idare eden İstemi, 576 yılında ö l ü n c e yerine oğlu Tardu geçmişti. Tardu devletin merkezine bağlılı ğını pek s ü r d ü r m e k istemiyordu. B u n u farkeden Ch'ang Sun-sheng, imparatoruna Tardu'ya kurt başlı sancak g ö n d e r e r e k onun bağımsızlığını tanımasını tavsiye etti. imparator, Hami'de bulunan Tardu'ya kurt başlı sancak g ö n d e r i n c e o da resmen tanınmış o l d u ğ u n u kabul ederek bağımsızlığını ilân etti. B u hadiseden sonra Bau Gök-Türklcrinin tarihi müstakil olarak gelişmiştir.
GÖKTÜRKLER
179
Işbara, ülkesindeki b ü t ü n huzursuzluklara r a ğ m e n Çin'e büyük çapta seferler düzenledi. Ülkesinde kıdık çıkması da bu akınların ö n e m l i sebebi i d i . Çin'deki Sui i m p a r a t o r l u ğ u n a karşı bir çok zafer kazanılmış olmasına r a ğ m e n Ta-lo-pien, T a n nan ve Ti-chin-ch'a gibi küçük kağanların isyan hareketleri, o n u zor durumda bı rakmıştı, neticede Çin'in siyasî ü s t ü n l ü ğ ü n ü kabul etmek zorunda kaldı{585). 587 yılında çıktığı bir av seyahati sırasında ateşlenen Işbara, bir ay sonra öldü. Yerine kardeşi ve yabgusu Ch'u-lo-hou, Baga Kağan unvanıyla tahta geçti. B u k a ğ a n ı n ö m r ü uzun sürmedi. 588 yılında Ölünce, Işbara'mn oğlu Tou-lan Kağan oldu. Ch'u-lo-ho'nun oğlu Ch'i-min'in ortaya çıkarak, Çin h e s a b ı n a casusluk yapıp, ihanet etmesine kadar (599) gayet başarılı kağanlık icra eden Tou-lan, kendisine bağlı boylar tarafından ö l d ü r ü l d ü . O n u n ö l ü m ü üzerine boş kalan Doğu Gök-Türk tahtına, Ban Gök-Türk kağanı Tardu, Pu-chia (Bilge) unvanıyla oturdu. Ancak, iki yıl sonra Töles b o y l a r ı n ı n isyanı neticesinde k o n t r o l ü n ü kaybetti ve T'u-yüh u n ' l a r ı n yanına sığındı. Ortaya çıkan taht b o ş l u ğ u n u Ç i n ' d e Sui imparatorunun desteğiyle kağanlığını ilân eden Ch'i-min, doldurmaya çalıştı. Gök-Türk ülkesine geri d ö n e n Ch'i-min, 609 yılına kadar Sui İ m p a r a t o r u Yang'a vassal olarak h ü k ü m sürdü. O n u n yerine geçen oğlu ona hiç benzemiyordu. D o ğ u Gök-Türk devletini her b a k ı m d a n kuvvetlendirdi. Çin'e vergi g ö n d e r m e y i kesti. Hatta 615 yılında Çin imparatorunu Yen-men'da kuşatmayı başardı ise de hatunu î - c h ' e n g ' ı n ihaneti y ü z ü n d e n neticeye ulaşamadı. Bundan az sonra kurulan T'ang h a n e d a n ı (618) d ö n e m i n d e Çin'e seferlerini sürdürdü. Haşmetli ç a ğ m a ulaştırdığı Doğu Gök-Türk devletini, ö l ü m ü n d e n (619) sonra kardeşi aynen devam ettirdi ise de 621 yılında Çin elçileri tarafından zehirlenerek ö l d ü r ü l d ü . O n u n da yerine kardeşi, İl Kağan (Hsİe-lİ) geçti. Yeni kağan 626 yılına kadar akınlarla devamlı Çin'i baskı a l t ı n d a tuttu. Gök-Türk orduları Çin içinde koloniler kurmuştu. Ne var ki; Shih-pi'nin oğlu olup ikinci kağanlık vazifesini ifâ eden T'u-li'nin Çinlilerle anlaşıp ihanet etmesine kızarak, 626 yılında Wei nehri k e n a r ı n d a barış anlaşması imzaladı. Devletin içinde hatalı idaresi, ö n e m l i mevkilere G ö k - T ü r k l e r i n değil çinli ve s o ğ d ' l u l a r ı n getirilmesi neticesinde k a n u n l a r ı n bozulması, diğer T ü k boylarını ağır vergilerle ezmesi, k o n t r o l ü kaybetmesine yol açtı. 627 yılından itibaren ağır kışların sürmesi kıtlığa sebep o l m u ş t u . Sir T a r d u ş ' l a r O t ü k e n civarım ellerine g e ç i r e r e k kendi kağanlıklarını kurdular. Bir çok Türk boyu Çin'e bağlandı. Kısa zamanda zayıflayan D o ğ u Gök-Türk devleti 630 yılında İl Kagan'ın esir olarak, T'ang i m p a r a t o r l u ğ u merkezine götürül m esiyle son buldu. Ban Gök-Türk devleti, Tardu idaresinde Bau Türkistan'ın Sogd'lularla meskun b ü t ü n şehir devletçiklerini ele geçirdi. Kuzey Afganistan ve Iran içlerine kadar iler ledi. Sasanî i m p a r a t o r l u ğ u n u n taht m ü c a d e l e l e r i n e karışü. Ancak, Tardu, d o ğ u d a aynı başarıyı gösteremedi. Çinlilerin hileleri sayesinde askerî gücü çok azaldı. 630 yılında T'u-yü-hunlara sığınınca torunu Ch'u-lo hakimiyeti ele aldı. Fakat, başarısız idaresi ve Çin entrikası neticesinde annesinin ülkesi Ç i n ' e s ı ğ ı n m a k zorunda kaldı(611), 612 yılından itibaren Sui İ m p a r a t o r l u ğ u h e s a b ı n a Kore isyanlarını bas tırdı. Bundan dolayı çinliler ona Ho-sa-na Kağan u n v a n ı n ı verdiler. 619 yılında kuvvedi devrini yaşayan Doğu Gök-Türk kağanı Shih-pi, T'ang h a n e d a n ı n a o n u n teslim edilmesi için baskı yaptı. B u baskıya dayanamayan T'ang imparatoru Kao-tsu, o n u Shih-pİ'nin elçisine teslim etti ve ö l d ü r ü l d ü . 611 yılında o n u n Çin'e sığınma sıyla kağanlığı ele geçiren She-kui, 619 yılına kadar başarılı bir şekilde h ü k ü m d a r lığını s ü r d ü r d ü . O n u n ölümüyle yerine kardeşi T'ung Yabgu, Batı Gök-Türk devle tine parlak bir d ö n e m yaşattı. İsfahan ve Rey şehirlerine kadar uzanan a k ı n l a r d a
180
A H M E T TAŞAĞIL
bulunurken, Kuzey Afganistan bölgesini tamamen ele geçirdi. Kafkasya bölgesi dahi ona bağlanmıştı. O n u n akınları sayesinde zayıflayan Sasanî i m p a r a t o r l u ğ u , daha sonra İslâm kuvvederi tarafından kolayca ortadan kaldırıldı. T'ang imparator luğu ile dahi m ü n a s e b e t tesis eden T'ung Yabgu, ülke içerisinde aynı başarıyı gös teremedi. Kendisine bağlı diğer T ü r k boylarının çoğu ayaklandı. B u arada amcası Bagatur, T'ung Yabgu'yu ö l d ü r ü n c e { 6 3 0 ) , Batı Gök-Türk devleti bir daha sakinleşmedi. Ortaya çıkan hanedandan yeni beyler T'ang i m p a r a t o r l u ğ u n a bağlı birer beylik d u r u m u n d a idi. B u yüzden T'ung Yabgu'nun ö l ü m ü Batı GÖk-Tûrk devleti nin sonu olarak kabul edilmektedir. Aslında vassal beylikler, 658-65 'lı yıllara kadar yarı bağımsız hır şekilde varlıklarını sürdürebildiler. Q
•
181
BİBLİYOGRAFYA PENT! : 'Iranian Contacts of the Turks i n Pre-Islamic Times", Studia Turcica, Budapest, 1971. R. RAHMETİ : Eski T ü r k Şiiri, Ankara, 1987. W.: Tiber die Köktürkische İnschrift auf Süd seite des des Kültegin Denk¬ mals, Leipzig, 1896. W,: "Zu den Köktürkische İnschriften", T P , VII, 1896. LUIS : Notes sur les Mots Oguz et Türk, Oriens, VI, 2, 1953. LUIS : Les Calenderiers Turc Anciens et Mediewaux, Lille, 1974. SAMUEL: The Life of H s ü a n Ts'ang, L o n d o n , 1911.
AALTO,
ARAT, BANG,
BANG, BAZIN, BAZIN, BEALS,
A . : Socialno-ekonomiçeskİy stroy Orchono-Eniseyskich Tyurok, Mos kova, 1946. BiCL'RiN, N . YAKINEF: Sohreniye Svediy o Narodah Obvitavşih v Sredney Azii v Drevneye Vremena, Sanktpeterburg 1851, 1950 . B O O D B E R G , P. A: "Three Notes O n T'u-chüeh Turks", Semitic A n d Oriental Studies, XI, 1951. CHANG ( E N - T A N G : D o ğ u Gök-Türkleri,Tai-pei, 1968. C H A V A N N E S , E D O U A R D : Documents sur les Tou-Kioue (Turc) Occidentaux, Paris, 1941. C H A V A N N E S , E D O U A R D : Notes Additionnelles sur les Tou-kioue (Turc) Occiden taux, 1903. (1941*) C L A U S O N , G : "Turk, Mongol, Tungus", Asia Maior, N . S. VTÏI-1, 1960. C L A U S O N , G : "Turks and Wolves", Studia Orientalia, X X V I I I , 2, Helsinki, 1964. CLAUSON, G : A n Etymological Dictionary of Pre-thirteenth Century Turkish, Ox ford, 1972. C L A U S O N , G . : T h e Origine of the Turkish "Runic" Alphabet, Acta Orientalia, X X X I I , Leyden, 1970. CoRDlER, H . : Histoire De L a Chine, Paris, 1922. CZEGLEDY, G . : " A Korai T ö r t e n e l e m Forrasainak Kritikajahoz", Mgy. T u d . A k a d . Közlemenyek, X V , 1-2,1960. CZEGLEDY, G . : Nomad Nepek Vandorlasa Napklettöl Napnyugatig, Budapest, 1969. CZEGLEDY, G . : "On the Numerical Composition of the Ancient Turkish T r i b a l Con federations", Acta Orientalia, X X V , Budapest, 1972. ÇANDARLIOĞL.U, G Û L Ç I N : Ö t ü k e n Bölgesindeki Büyük Uygur Kağanlığı (îstabul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi y a y ı n l a n m a m ı ş d o ç e n t l i k tezi, İ s t a n b u l , 1972). D E G U I G N E S , J.: Histoire Generale des Huns, des Turcs, des M o n g o l et des Autres Tartares Occidentaux, Paris, 1756-58, 5. cil. ( T ü r k ç e tere. H . Cahit Yalçın, Istanbul. 1325h.). DİETRlCH, K.: Bizantinische Quellen zur Laender u n d V ö l k e r k u n d e , II, Leipzig, 1912. BF.RNŞTAM,
a
¡a.2
BIBLIYOGRAFYA
A B D U L K A D I R : Eski T ü r k Devletlerinde tdarî-Askerî Unvan ve Terimler, İs tanbul, 1988. E B E R H A R D , W.: "Çin kaynaklarına G ö r e Orta ve Garbı Asya Halkları", Türkiyat Mecmuası, VII, VIII, 1942. E B E R H A R D , W.: Çin Tarihi, Ankara, 1947. E C S E D Y , H . : "Oíd Turkish Tides Chínese Origİn," Acta Orientaba, XVIII, 1965. E C S E D Y , H . : "Trade and War Relations Between the Turks and China in the Second of the V l t h . Cenlury", Acta Orientaila, X X I , Budapest, 1968. ECSEDY, H . : 'Tribe and Tribal Society", Acta Orientalia, X X V , 1972. ERGİN, M U H A R R E M : O r h u n Abideleri, istanbul, 1970. DONUK,
EslN, EMEL: "Gök-Türklerin E c d a d ı n d a n Tsü-k'ü Meng-hsün (m.367-433) Devrinde Sanat", T ü r k Kültürü, Sayı 100, I X . yıl. E S I N E M E L : Antecedents and Devolopment of Budist and Manichean A r t in Eastern Turkestan and Kansu, istanbul, 1967. F A N K U O - C H ı E N : Pei Wei Yüjuan-juan Kuan-hsi Yen-chiou, Taipei, 1988. F R A N K E , O l T O : Das Datum der Chİnesischen Tempelinschriften von Turfan", T P , 1909. F R A N K E , O T T O : Geschihte des Chİnesischen Reiches, Berlin, I, 1930, II, 1936. G A B A I N , A . M . V.: "Köktürklerİn Tarihine Kısa Bir Bakış", D T C F , I I / 5 , 1944, s 685¬ 695, V I I I / 3 , 1950, s. 373-379. G ı R A U D , R: L ' E m p i r e de Tures Celestes, Paris, 1960. G R I G N A S C H I , M A R I O : "Sabirler, Hazarlar ve Göktürkler", T ü r k Tarih Kongresi Zabıt ları, C. I, (Ankara, 25-29 Eylül, 1971), Ankara, 1972. G R O U S S E T , R.: L'Empire de Steppes, Paris, 1931 (Türkçe tere. R. Ü z m e n , istanbul, 1981). HAMlLTON.j.: "Toquz-oguz et On-uygur", JA, 1964. K : "Les relations de Byzance avec la Transcaucausie et L'Aise Central aux 5. et 6. Siecles, Byzanüon, X X I I I , 1975.
H A N N E S T A D ,
HARMATTAj.: "Byzanüno-Turcica", Acta A n ü q u a , X , 1962. H A R M A T T A , J.: "Irano-Turcica", Acta Orientalia, 1972. H A Y A S H I , T.: "Development of A Nomadic Empire", Bulleün Ancient and Orient Museum, X I , 1990. H A U S S I G , H . W.: "Theophylaktos Excurs ü b e r Die Skydschen Völker", Byzantion, XIII, 1954. HlRTH, F.: "Nachworte Zur Inscrift Des Tonyukuk", A T I M . II, Folge, 1899. İ N A N , A . : "Altay Dağlarında Eski T ü r k Mezarları", Makaleler ve incelemeler, I A n kara, 1987. İZCİ, Ö Z K A N : " X I . Yüzyıla kadar Orta Asya T ü r k Devletlerinin Çinle Yapugı Ticarî Münasebetler", T E D , IX, 1978. J U U E N , S T A N I S L A S : Memoires Sur Les C o n t r é é s Occidentales Par Hiouen-Tsang, Paris, 1857-1858. J U L I E N , S T A N I S L A S : Documents Historique Sur les Tou-kiouc Extraits du Pien-i-tien, et Traduit d u Chinois par, JA, 1864. J U L I E N , S T A N I S L A S : Documents Sur les Tou-kioue, París, 1877. K A F E S O Ğ L U , 1.: "Tarihte Türk Adı", R. R. Arat için, Ankara, 1966. K A F E S O C L U . L : T ü r k Millî Kültürü, İstanbul, 1987.
BtBLİYOGRAFYA
183
KAFESOĞLU, İ.: "Eski T ü r k l e r d e Devlet Meclisi (Toy)", Türkoloji Kongresi Zabıtinrı İstanbul ,(1980 basılış tarihi). KlSELEV, S.V.: Drevnyaya İstoriya Sibiri, 1951. KLYASTORNY, S. G.: "Sur les Colonies Sogdİennes de la Haute-Asİe", Uajhb X X X I I , 1-2, 1961. KLYASTORNY, S. G.: Livsic, "The Sogdian inscription of Bugut Revised", Acta Orientalia, X X V I , 1, Budapest, 1972. KURT, A . N . : "Göktürk kağanlığı", D T C F , X , 1-2,1952. LASZLO, F.: "Dokuzoguzlarve Göktürkler", Ankara, 1950. LlANG SHIH-CH'IOU: Chinese- English Dictionary, Tai-pei, 1986. LlGETl, L , : Bilinmeyen İç Asya (Tere. Sadrettin Karatay) Ankara, 1986. LlN EN-HSIEN, T'u-chüe Yen-chİu, Taipei, 1987. LiU M A O - T S A I : Die Chinesischen Nachrichten Zur Geschihte der Ost-Türken (T'uk ü e ) , 2 cild. Wiesbaden, 1958. LiU İ-TANG: " A Study of the Genealogy of T ü r k Qaghan", Pien-cheng 7,1976. Liu i-T'ANG: "Chou Shu T u - c h ü e C h ü a n K'ao-chu", Pien-cheng, 12, 1981. Liu İ - T A N G : "Sui Shu T'u-chüe C h ü a n K'ao-chu", Pien-cheng, 12, 1981. LIU İ-TANG: "Hsin T'ang Shu T'u-chüe C h ü a n K'ao-chu", Pien-cheng, 12, 1981. L I U t-T'ANG: "Sui Shu Hsi T'u-chüe C h ü a n K'ao-chu", Pien, cheng, 14, 1983. LlU I - T A N G : "Hsin T'ang Shu T'u-chüe C h ü a n K'ao-chu", Pien-cheng, 14, 1983. MACARTNEY, C. A . : " O n the Greek Sources for the History Turks İn the Sixth Cen tury", BSOAS, X I , 2. 1944. MCGOVERN, W. M . : The Early Empires of Central Asia, North Carolina, 1939. MORAVCSIK, G Y : Byzantino - Turcica, Budapest, I-II, 1958. MORI, MASAO: "Ch'i-min H a k a n ' ı n Bir Çin İ m p a r a t o r u n a G ö n d e r d i ğ i Mektubun Üslubu Hakkında", R. R a h m e ü Arat İçin, Ankara, 1966. MORI, M A S A O : " O n the Chi-li-fa (Elteber) and Chi-chin of T'iele Tribes", Acta A s i aüca, 9, 1966, MULLER, F. W . K.: Uigurica, II, A P A W , 1911. NEMETH, G Y : "Der Volksname Türk", KCsA, II, 4,1927. ORKUN, H . NAMIK: Eski T ü r k Yazıdan, Ankara, 1987. ÖGEL, BAHAEDDlN: "Göktürk Yazıüarının A p u n m l a n ve Fu-lin Problemi", Belleten, 33, 1945. ÖGEL, BAHAEDDlN: "Çin Kaynaklarına Göre Wu-sıın'lar ve Siyasî Sınırları H a k k ı n d a Bazı Problemler", D T C F , V I , 4, 1948. ÖCEL, B A H A E D D l N : "İlk Töles Boyları", Belleten, 48, 1947. ÖGEL B A H A E D D I N : "Doğu Gök-Türkleri H a k k ı n d a Vesikalar ve Notlar", Belleten, 81, 1957. ÖGEL, B A H A E D D I N : T ü r k Kültür Tarihi, Ankara, 1962. ÖGEL, BAHAEDDIN: "Über die Altürkischen Schad (Sü-baschi)",Würde, C A J , III, 1, 1963. ÖGEL, BAHAEDDIN: T ü r k Mitolojisi, Ankara, 1987. ÖGEL, BAHAEDDlN: Büyük H u n i m p a r a t o r l u ğ u Tarihi, Ankara, 1981. ÖZERDİM, M . : "Çin Kaynaklarına G ö r e Çin T ü r k i s t a n ' ı n ı n Şehirleri", D T C F , X I I , 1,2,1952.
L
İM
lîl BLİYOCRAFYA
E. H . : ' T h e Origin of the Turks" The English Historical Review 11, 1896, s. 431-435. P A R K E R , E . H . : A Thousand Years of the Tartars, London, 1924. P E L L I O T , P.: "Kao-tch'ang, Q p ç o , Houo-tchou et Kara-Khoja", J A , 1912. P E L L I O T , P.: "L'Origine de Tou-kiue, N o m Chinois des Turcs", T P , X V I , 1915. P u L L E Y B L A N K , E. G.: "A Sogdian Colony in Inner Mongolia", T P , X X X X , 1951. PULLEYBLANK, E. G . : "Chinese Names for Turks", J A O S , L X X V , 1965. R A S O N Y , L \ S Z L O : Dünya Tarihinde Türklük, Ankara, 1987. PARKER.
D E S R.: "Les Grand Fonctionnaires des Provinces en Chine Sous la Dy nastie des T a n g " , 2. cild, Leyden, 1943. S A L M A N , H Ü S E Y I N : "VII. ve X . Asırlar Arasında ö n e m l i T ü r k Boylarından Karluklar ve Karluk Devleti", T ü r k Dünyası Araştırmaları, 15, Aralık, 1981. S A M O L I N , W.: East Türkistan to the 12th. Century, The Hague, 1964. S A M O L I N , W.: "Hsiung-nu, H u n , Turk", CAJ, III, 2, 1956. SECHIN J A G C H I D : "Trade, Peace and War Betwen the Nomadic Altaic and the Agri cultural Chinese", Pien-cheng, 1, 1970. S E C H I N J A C C H I D : "Objectives of Warfare in Inner Asia", Pien-cheng, 4, 1973. S E C H I N J A G C H I D : "A Study on the T'o-pa and J o u j a n Relationship from the Point of View of North Asian History", Pien-cheng, 7, 1976. SlNOR, DENIS: "Historical Role of the Turc Empire" Cahier d'Histoire Mondiale, 1, 1953. SOPER, A . C : "Northern L i a n g and N o t h e r n Wei in Kansu", A r t İ b u s Assiae, [Assona, 1958). Ş E Ş E N , R A M A Z A N : "Eski Araplara C ö r e Türkler", Türkiyat Mecmuası, X X , 1968. T A N G C H ' I ; "A Preliminary Interpretation of Terms From Toba (Tabgaç) Language Recorded in the Nan Ch'i Shu", Pien-cheng, 4,1973. T A N G CH'I: "Wei Irmağı Barış Anlaşmasına Dair Araştırmalar", Tarih Dergisi, 33, 1980/1981. T EKİN, T A L A T : O r h o n Yazıdan, Ankara, 1988. THOMSEN, V.: "Inscriptions de l'Orkhon Dechifréé" M S F O u , V , 1896. THOMSEN, V.: "Turcica Etudes Concernant L'interprétation des Inscription Turque de la Mongolie et de la Sibérie," M S F O u , X X X V I I , Hclsmgfors 1916. T O G A N , N A Z M I Y E : "Hüan-ch'ang'a göre Peygamber Ç a ğ ı n d a Orta Asya" İslâm Tet kikleri Enstitüsü Dergisi, IV, 1-2, 1964. T O G A N , Z . V.: U m u m î T ü r k Tarihine Giriş, İstanbul, 1970. T U R A N , O S M A N : 12 Hayvanlı T ü r k Takvimi, İstanbul, 1941. R O T O U R S .
GÖK-TÜRKLERİN SOYKÜTÜĞÜ (542-630) Na-tou-lu
I A-hsien Şad
I Tu-wn Yabgu Bu min (T'u-men)
1— —ı
i
1
1
Kara
Mukan
Ti-t'ou
1—1
Ju-tan
I Ta-!o-pien
Taspar
I
I
Böri
An-lo
Mahan
Tardu Ti-chin-ch'a
Ch'u-lo-hou
Işbara
I —ı
K'u-han-chen
1
!
Ju-tan
Tu-su-lu
1
1
Ch'i-min
1 Ch'in-yü
1—
Tou-lan
To-lu
h
Chia-pi
1
Tuo-t'e Tegin
Shih-pi
1
1
A-shih-na-ssu-mo
Sha-po-lo
1 A-s hi h-na Chung
i
1
1
Ch'u-Io
II Kagan
r
Tu-Iu
Bagatur
"1 T'u-li
Wo-she Şad
Chie-shih-shuai
Yen-Co
Tie-lo-chih
YU-ku Şad
Ağabeyinin oğlu Bilge tegin
i
K'atig-ch'iao-li
r
Ni-Ii
Po-shih
Ch'i-chi
Chi-shih
T She-kui
She-kui Tegin
i
1
1
Chia na
Tonra Şad
Tu-hı
T u n g Yabgu
GÖK-TÜRKLER DÖNEMİNDE (542-630) ÇIN İMPARATORLUKLARI KRONOLOJİSİ K U Z E Y W E t (TABGAÇ, T O - P A ) (424-534)
Bau W e i
Doğu Wei
Wen-ti (535-552) Ti-ch'in (552-554) Kung-ti (554-557)
Hsiao Ching-ti (534-543)
Kuzey C h o u
Kuzey C h ' i
Hsiao ming-ti (557-557) Ming-ıi (557-561) Wu-ti (561-578) Hsüan-ü (578-579) Ching-ti (580-581)
Wen Hsüan-ti (550-560) Fei-ti (560-560) Shao Chao-ti (561-565) An-te Wang (576-576) Chu-chu (577-577)
Sui Wen-ti (581-604) Yang-ti (605-617) Kung-ti (617-618)
Tang Kao-tsu (618-626) Tai-tsung (627-650)
GENEL DİZİN •AAalto, P., 32 Abakan, 10 Afganistan, 14, 31, 93 179, 180 A-fu, 11,111 Ağabey li-ku, 114 A-hsien Şad, I I , l l n , 12, 14, 96, 111 A-i (1), 18, 115, Ak-dağ (Ak-tag, Ek-tag), 23, 33 Akdeniz, 31 A k h u n , 1, 14, 31, 32, 111, 177 Alan, 33 Almanca, 6 Altay D a ğ l a r ı , 9-13, 31, 46, 88, 92, 95, 109-112, 141, 157, 177 Anadolu, 14 A-na-kui, 17-20,96, 122, 123, 136, 141, 142, 177 An-chou, 13 A n Hsing-kui, 75 An-hsi, 118 An-i (prenses), 53, 57, 100, 124, 162, 167 An-lo, 34, 115, 116, 150, 178 An-lc-ih'en, 18-20, 123, 136, 141, 142 An-nuo-p'an-t'o, 16, 125,141 An-sui-chia, 51, 159, 160 Anusirvan, 32, 88 An-pien-chiıı, 100 An-tan-chü-ni, 96, 114 An-tan-ku, 96, 114 An-te (Ch'i imparatoru), 147 A n T'iacHen, 106, An-ting, 39, 99, 128 A-pa, 60, 99 A-p'ang-pu, 11, 96, 110,178 A-po Kağan, 35, 37, 38, 41, 42, 43, 46, 47, 49, 51 85, 86, 88, 96, 99, 100, 106, 113, 116, 118, 130, 136, 137, 150, 151, 154, 155, 157, 158, 165, Aral Gölü, 33,111 Arapça, 5 Arat, Reşid Rahmeti., 12n A-shih-na, 2, 8, 10-12,52, 95, 110, 122, 141 A-shih-na (prenses), 25, 26, 36 A-shih-na-hou ( i m p a r o t o r i ç e ) , 147 A-shih-na Kutlug Ti-t'ou, 23 A-shih-na She-cr, 137 A-shih-na Ssu-mo, 7784, 115, 127 A-shih-na Ta-nai, 176 A-shih-na T'ai-hou A-shih-na-te, 73 A-shih-na Tien, 121 A-shih-te, 127 A-she-te-wu-ıııei-ch'o, 79, 104 A-tang-ti, 136 A-tie (Ediz),81 A-wu-ssu-li E r k i n , 59, 131
Aval' (Varhonila), S3 Azerbaycan, 1, 33 -BBab-as-sul, 93 Baga Kağan, 48, 50, 88, 89, 102, 137, 138, 140, 158, 159, 178 Bagatur,96, 110, 114, 119, 180 Bagatur hou-ch'u-li-pi, 93 Bagatur Şad, 68, 71, 72, 78, 89 Bagdis, 87 Baktriya, 87 B a n g , W „ 1,6 Batı Denizi, 9, 95, 109 Batı Türkistan, 32, 85, 87, 179 Batı Wei, 14-17, 19-23,31 Bayırkular, 80, 81, 83, 105, 120 Baykal Gölü, 17, 52, 97 Bazin, L . , 12ıı, 47n Beal, S., 93 Behram Ç u p i n , 88 Belh, 88 Bcrnştanı, A . , 10u Bilge Kağan, 15n Bilge Kağan (Tardu), 115, 179 Bilge Kağan (Sir T a r d u ş ) , 82 Bin-pınar ( C h ' i e n - c h ' ü a n ) , 92, 109 Bizans, 1, 2, 33, 34 Börü (Eu-li), 23, 27, 112 B ö ı ü Şad, 70 Budapest, 7 Budizm, 178 B u ğ u , 120, 178 Bugııt (Kitabe), 27 Bukan (Bukhanus, Bohan), 34 B u n u n , 2, 14-18, 31, 85 Büyük H u n İ m p a r a t o r l u ğ u , 13, 18, 63 Büyük Yabgu (taye-hu), 14 -O Cengiz H a n , 14 C h a i S h a o , 77, 78, 105 Ch'ang, 85, 121, 138 Ch'ang-an, 25, 27, 30, 36, 47, 67, 68, 76, 84, 88, 91, 99, 106, 107, 111, 115, 139, 147, 150, 157, 161,176, 177 Chang Ch'ang-hsun, 68 Chang Ch'ang-sun, 102 Ch'ang-cireııg, 90, 126, 133, 146 Chang Chiang-pei, 135 Ch'ang C h ' i , 148 Chang C h i n , 78, 103 C h a n g Jen-t'ang, 2, 8, 70n, 71n, 73n, 74n, 75n, 80u
188
DÎZİN
Ch'ang Kung, 145 Chang Kung-ctiin, 82, 105 Chan-kuo, 129 Ch'ang-lo, 17, 69 Chang Pao-hsiang, 84, 106 Ch'ang-sa-na Kağan, 117 Ch'ang-p'o-na Kağan, 115 Ch'ang-shih, 154 Ch'ang-sun Hsün-te, 73 Ch'ang Sun-sherıg, 36-39, 42, 44, 45, 49-52, 54, 56¬ 62, 85, 86, 100, 121, 149, 151-156, 158-161, 163, 164, 166, 167, 178 Ch'ang-sun, 102 C h ang-sun Wu-chi, 80 Chang Ting-ho, 59, 131 Chang-wu-tao, 105 Chang-ye, 25, 146, 168 Ch'an-vü, 61, 129, 166, 168 Chao (eyalet), 13, 64, 149, 171 Chao (prens), 172 Chao Chung-ch'ing, 55, 59, 162-164 Chao-chung-kuo, 131 Chao 1, 147 Chao Tegin, 119 Chao Te-yen, 80 Chao Yılan, 68 Chao Wen-piao, 26 Chavannes, E., 2, 6, S i n , 34n, 87n, 88n, 93, Ch'en (bölge), 123, 124, 125, 145, 146, 149, 159 Clı'en (hanedan), 124 Ch'en-kuo, 126 Chen-chu Bilge Kağan, 81 Cheng Ch'iao, 4 Cheng-nan Wang, 21, 143 Cheng Tao, 102 Cheng Te-t'ing Cheng Yüan-shou, 69, 71-74, 125, 126, 135, 151 Chen-kuan (saltana! devresi), 105, 109, 110, 115, 117,120, 141 Ch'en Shu-pao, 124, 159 Ch'en-shu-l'uııg, 110 Ch'en-tou, 116 Ch'i, 17, 2-24, 27-30, 36, 40, 76, 99, 122, 123, 128, 137, 133, 140, 142, 145-148, 153, 164, 175, 177,178 Chıaııg'lar, 145, 168 Chiang (eyalet), 71 Chiang-tou, 91, 108 Ch'iao Shih-wang (elçi), 81, 115 Chia-pi Tegin (Ho-shun idarecisi), 77, 115 Chi-ehang, 124 Ch'i-chi, 56, 171, 172 Chie-ch'iang, 87 C h i c - c h u , 95 Chie-ch'ü-mu-chien, 95 Ch'i-fu-po, 55, 162 Chien, i l , 134 Ch'icn-ch'úan, 109, 123, 124, 149 Ch'ien-chin, 30, 35, 36, 44, 51, 99, 121, 123, 140, 151, 156, 178 Chien-ssu-ch'u-che-shih (Balı Sayan) dağı, 11 Chien-ssu-ch'u-hsi-chien dağı, 111 Chien-tc (saltanat devresi), 118, 126 Chien-tu, 122 Chien-wu 120 Chie-shih, 174 Chie-shou, 74 Ch'i-jen, 56, 100, 101, 102 r
Ch'ih-an-tse, 166 Chih-chi, 173 Ch'ih Ching-te, 134 Chih-pien, 66, 174 Chih-shih-ssu-li, 7983, 104, 105, 135 Chi-hu, 145 Chi-shih Tegin, 54, 68, 176 C h ' i h , 135, 138 Chih-shu-yü, 165 C h ' i Kağan, 114 Chi-k'ou, 60, 105, 164 Ch'i-ku ( K i r a z ) , 11, 97, 111 C h i l i Ch'ang-ch'a, 39, 140, 152 Ch'i-min, 7, 53, 56-64, 68, 71, 72, 84, 89, 100, 119, 121, 122, 124-126, 131, 132, 139, 163-170, 179 C h i n ( b ö l g e ) , 12, 13, 45, 47, 58, 71, 74, 76, 95, 103, 157, 163 C h i n (nehir), 101 Ch'in (bölge), 39, 42, 77, 78, 139, 145, 154 Ch'in (prens)127 Chin-ch'eng, 39, 99, 128, 152 Chin-ho-tao, 105, 164 C h i n g (eyalet), 78, 79,135, Ch'ing, 57, 123, 163 Ch'iııg-hai (Kukunor), 143 Ch'ing-k'ou, 29, 148 Ching-min, 28 Ch'ing-men, 20 Ching-t'ao, 150 Ching-tc, 135 Ch'ing-tse, 132 Chin-p'ing-yang, 70 Ch'in-shan, 55, 95 Chin-tsu kuaııg-lıı lai-iiı, 108 Chin Wang, 131 Ch'ing Wu-t'ung, 105 Chin-yang, 23, 24, 29, 120, 135, 142, 144, 145, 147, 174 Ch'in-yü Şad, 52 Ch'in-yüan (bölge), 152 Chi-pei, 126,154, 166 Ch'i-pi (boy), 89, 166 Gh'i-pi-ko-leııg, 137 Chi-pin, 109 Ch'i-tan (Kıtan), 21, 38, 41, 43, 46, 47, 60, 61, 68, 71, 81, 101, 111, 112, 119, 121, 129, 136-138, 142, 152, 154, 157, 165 Chi-t'ou-shan (dag), 38, 128, 152 Chiu-eh'üan, 125, 129, 130, 141, 149 C h ' i u I lsing-kung, 105 C h i l i T'ang Shu, 3, 4, 6 Ch'iWang-chieii, 102, 172 Cordier, 17n, 35n C h o u (hanedan), 2, 3, 16, 22-31, 35, 36, 40, 44, 50, 85, 95, 98, 99, 119, 120, 121, 123-125, 128, 132, 140, 143-147, 149, 153, 159, 177, 178 Chou-chüıı, 166 C h o u Fan (general), 104, 136 C h o u Lo-hou, 55, 162 Chou-p'an, 39, 129, 152 C h o u Shu, 2, 7, 8, 14 C h o u T'ai-su, 122 Chuang (bölge), 155 Chu-che (Yenisey), 11 Ch'u-hsi, 111 Chu-kuo (unvan), 131, 140, 143, 144, 148, 175 Ch'u-li-eh'o, 114
DİZİN Ch'u-lo-hou, 18, 36-39, 48, 85, 86, 106, 107, 116, 117, 121, 126, 151, 152, 153, 179 Ch'u-lo Kağan ( D o ğ u Gök-Türk), 69-73, 102, 107, 108, 117, 120, 122, 133, 134, 137, 179 Ch'u-lo Kağan (Batı G ö k - T ü r k ) , 60, 88-92, 165, 166, 169-171 O r u n (elçi), 25,123, 145 Chung-lang-chİang, 106 Chung-shu-ling, 104, 127 Chung-shu-men-hsia-shcng, 108, 139 Chung-wen, 102 Chung-yang-k'o, 22 Chung-yüan, 102, 138 Ch'u-yüe-mi, 107 Chü, 133, 134,172 Ch'ü, 110 Chü-chu, 69, 102 C h ü t h ' ü , 12, 13 C h ' ü - c h ' ü M e n g - h s ü n , 12. 13 C h ü e Kağan, 119, 122, 176 Ch uc-su-ni, 96, 114, 115 Chüe-tu Şad, 171, 176 C h ü - h u n , 60 Ch'û-lû-ch'o, 107,113 C h ü n - h o u , 123 Ch'û-po-ya, 90, 108, 133, 171 Czcglctly, K., 32n, 33n
-çÇin Ş e d d i , 25, 27, 30, 36, 38, 81, 82, 85, 103, 144, 145, 148, 149, 177, 178 Çince, 2, 5, 8, -DDc Guignes.J., 5, 6, 12n Demir Dağı. 105 Derbend, 87 Dnytper, 33 Doğu T ü r k i s t a n , 92 Doğu Wei, 16, 17 Dokuz Kabile (Doku/. O ğ u z ) , 83 Donuk, A . , 18n, 86n -EEberhard, W., 12u, 17n, 29ıı, 35n, 68n Ecscdy, H „ 7, 16n, 19n, 28n. 3 5 » Efialiı, 177 Er-fu Kağan, 98, 115, 146. I7Ö Ergin, M . , 31n E r k i n , 107, 113-115, 122 Erkin A-shih-te Wu-mei-ch'o, 135 Etsin-göl,9, 10, l l n , 95, 110 -FFâkim, 32 Fan (eyalet), 47,127, 130 Fang H s ü a n ling, 104, 127, 136 Fang-lin-yüan, 22 Faııg-yang, 29 FanTsıı-k'ai, 65, 172 Fan 1, 148 Fan K u l , 59, 131 Farsça,5 Fen (nehir), 74
IS!)
Eeng (eyalet), 69, 92, 103, 109, 134 FengTe-i, 92, 109 Fen-yang-kuan, 148, 139, 174 Feng-yang-kung, 101 Fen-yın, 72 Fergana, 32 Franke, O-, 12n, 13ıı Fuchou-lao, 103, Fu-ch'ung, 169 Fu-k'ou (geçid), 71 Fu-kuo, 92, 109 Fu-li, 60, 112 Fu-ni-je-han-ku, 96, 114 Fu-yuan, 161 -G-
Gabain, A . M . V . , 7, 28n Giraud, R., 7, 33n G o b i çölü, 40,41, 46. 56. 58,60. 62, 82-84,96, 177 Grousset, R., 14n, 32n, S4n, 87n, 88n Grek, 5, 6 Grignashi, M . , 32n, 33n, 84n, 93n G ü n e y Batı Kağanı, 137
H H a m i , 31, 37, 46, 63, 86, 89, 107. 140, 166, 168¬ 170, 178 i l a m i l t o n . J , 82n Haussig, H.W., 33n Hayashi, T., 7, 65n Han (hanedan), 50, 170 Han ( b ö l g e ) , 54, 58, 60, 78, 161 İ l a n Ch'ih-hu, 159 Han-haı, 106 Han H u n g , 57. 58. 163, 164 İ l a n Kung. 131 H a n Seng-shuo. 38. 57, 152, 163 Han Tsen-shou, 128 Haıı-yang, 126 Harmalta, ]., 16n Hazar Denizi, 17, 31-33, 92, 109, 177 Hazarlar (boy),93 l l c ı ı g (eyalet), 20, 23, 48, 158 H e n g ( d a ğ ) , 75 Heng-an, 57, 58, 131, 164 Heng-an-tao, 105 Heraklius (Bizans imparatoru), 93 Heral, 87 Hindistan, 5 H i r l h , F., l l n H o (eyalet), 57, 131, 145, 163, 167 llo-chen, 21,143, Ho-chieıı (bölge), 99, 130 Ho-chih Kağan, 129 Ilo-ch'ing (saltanal devresi), 129 H o - c h ö u , 63 H o j o - i , 30, 149 Ho-kan (Gök-Türk u n v a n ı ) , 61, 165 Ho-k'o-tun, 113 Ho-hsi Yııug-an, 29, 147. 148 Ho-lan-su-ni-ch'ııe, 96 Ho-lan-ku, 114 Ho-luTse-kan, 152 Ho-lung, 148, 154 Ho-lo-lu, 107, 117 Ho-nan, 134, 174
190
DlZIN
Ho-pei, 38, 103, 108 Ho-pei-shan, 128 Ho-sa-na, 91, 108, 109. 117, 119, 122, 139. 171, 179 Hoten, 32, 48,52, 118,129 Ho-tung, 169 Hou-li, 136 Hsi (Moğol boyu), 38, 43, 60, 62, 71, 81, 86, 110, 137, 139, 151, 152, 166 Hsia (eyalet), 13, 57, 69, 100, 101, 131, 162, 168 Hsia-hou, 105 Hsia-k'ou, 20 Hsia-shih, 78 Hsiang-liı-jen, 169 Hsiang (eyalet), 77 Hsiang-shih (prenses), 88, 107, 108, 133, 134, 165, 171 Msiang-wu, 125 Hsiang-yang, 147 Hsi-faıı (eyalet), 77, 110, 135 Hsi-hai,95, 97, 110, 111, 142, 168 Hsi-ho (bölge), 21 Hsiao, 83, 101,140 Hsiao-hou ( i m p a r a t o r i ç e ) , 102 Hsiao 1,66, 174 Hsiao K'o-han, 97 Hsiao Wang, 146 Hsiao Yü [çinli vezir), 65, 76, 104, 134-136, 172 1 Isie-chia-ch'i-tou-na lou-lan, 50, 116 Hsie Chü, 68, 102, 109 Hsie-li ( K a ğ a n ) , 105, 106, 109, 102-104, 110, 117¬ 119, 120, 122, 125-127, 134-136, 138, 140, 179 Hsie-li-fa, 114 Hsie Shth-hsiııng, 63, 169. 170 Hsie Wan-ch'e, fû5 Hsien, 146 H t k n - p i , 10, 12 Hsien-yang, 39, 152 Hsien-tsu (Ch'i imparatoru), 147 Hsie-yeıı-t'uo, 115, 166 H i l n (eyalet), 24, 74, 76, 102 Hsin-ch'eng, 77,103, 135, Hsimj-ling, 24, 143, 144 Hsin-L (prenses), 125 Hsin-k'ou, 173 Hsin T a n e Shu, 3, 4, 6, 7 Hsi-p'ing ( b ö l g e ) , 169 Hsi-shan ( d a ğ ) , 24, 144 Hsİu (prens), 53 Hsiung-nu, 12,97, 113, 115. 166 Hsü (bölge), 145 Hsûan-cheng, 118 Hsüan-wu-men, 136 Hsüan-tsang, 93 H s û e C h ü , 101, 102 Hsü-mu (bölge), 146 1 isüıı-wei-piao-ch'i, 54, 161 Hsü Ping-ho, 45, 123, 156 Hsü Shih-jung, 144 H u (çinli devlet a d a m ı ) , 145 H u (Gök-Türkler), 144 H u (prenses), 124 H u ( S o ğ d ) , 12, 25, 95, 105. 110, 111, 130, 145, 168,175 H u a (eyalet), 84, 85, 115 H u a C h i , 108,137, 173 Hua-hsia, 99 Hu-lıan-ye, 61, 63, 168
H u Hsie, 59, 131 Hııai (bölge a d ı ) , 148 Huai-huang (yer a d ı ) , 18, 96, 97 Huang, 106 Hua-hua, 168 Huang-hu, 140, 145 Huang-lung, 38, 4 1 , 1 4 8 , 1 5 2 Huang-meıı-shihlang, 120 H u i L ı n , 28,178 H u i (eyalet), 78, 120 Hui-ning ( b ö l g e ) , 90, 91, 108, 122, 171, 176 Hu-lu Ta-kuan, 106 H u Lü-ch'ing, 160 Hu-lü Hsiao-ch'ing, 53, 100, 124 H u Lü-hsien, 23 H u Lü-kuang, 24, 128, 144, 145 Hu-ma, 173 H u n (Büyük l l u ı ı İ m p a r a t o r l u ğ u ) , 8-11, 13, 14, 6 1 , 9 5 , 110, 111, 177 H u n g , 9 9 , 130 Hung-hua, 128, 152 Hung-lu-ch'ing, 106 Hung-lu-ssu, 88 Hung-tou L u - t h i (prens), 41 Hun-hsie, 106 Huıı-hua, 39 Hu-sa, 60 H u T a - e n (prens), 126 H ü r m ü z , 88 Hüseyin Cahit Yalçın, 5 Hüsrev Perviz. 88. 93 -Iİşbara, 18, 35-48.60,84-88, 99, 114, 129, 178 -1I (Çin'in d o ğ u s u n d a k i yabancı kavimler), 130, 148 I (Kağan), 114 1-ch'eng (Çinli prenses), 57, 61, 62, 64, 65, 72, 84, 100, 102, 114, 116, 117, 124, 134, 162, 168, 172,173, 179 l-chien, 107 l-chüe-ch'u-lo Kağan, 107 l-fu-po (bölge) 140, 152. I-shih-po Küçük Kağan, 80 t-hsi-clıi, 18, 19, 136. 141, 142 It Kağan (Bunun), 18, 115, 141 II Kağan (Chie-li, Hsle-lİ) 71-82, 85, 92, 93, 136, 177, 179 ili (1-lie) ırmağı, 112 I-li-lü-she-shih-po-ıno Kağan, 116 I-li-mi-tou Ch'i-min, 56, 121 I-li-tuo Ch'i-jen Kağan, 100 1-li-tuo-i-nan, 115 11 Külliıg Şad Bağa Isbara Kağan, 99, 116, 123 lltcber Kağan, 137, U t e b e r Ş a d , 69 Iheber ( T a r d u ' n u ı ı o ğ l u ) , 163 I-nan Kagaıı, 80,81, 115 I-ning (saltanat devresi), 125 iran, 1, 14, 32,88, 179 İsfahan, 93, 179 İslâm, 1,32,93 I-5su-ni-shih-tou, 96, 111 istanbul, 1,5, 12n istemi, 14, 20, 28, 31-34, 85, 88, 178
DİZİN isveç,5 I-wei-hsing-tien, 145 h m , 107,157 I-wu Mo-ho Kağan, 137 t-wu-tao, 151 I-yen-wu Kağan, 114 Izgi, Ö., İfin Jachid, s-, 45n, 67n apon,7 an-kan, 39, 44, 100, 101, 116, 121. 124, 126, 153, 160 Je-han Tegin, 73, 96, 114 l e h o l , İS, 96 Jen-feng, 133 Jen-fcng-tien, 170 Jen-kul, 78 ^en-ahou (saltanat devresi), 121, 131, 137 en-shou-kııaıı, 119 ' e-sai, 127 ' ou-jan, 141, 142 ' uan-juan. 10, 12-14, 16-19, 22, 31, 95-98, 122, 177 u-iu, 110, 117, 122, 127, 136 Jufıen, Sı., 5-7, 19n, 34n, 56n, 93n u-nan, 149 ' ung, 109, 122, 129, 132, 168, 175 . ung-i, 99 ustınos, II. (Bizans imparatoru), 32 ' u-tan Tegin, 48, 52, 115, 118, 146 -KKafkaalar, 33 Kalkasya, 32, 180 Kafesoglu, I„ 12n, 13, 14n, 31n-34n, 47n, 87n, 88n, 95n, 96 K'ai-fu,45, 123, K'ai-fu-i, 160 K'ai-fu-i-t'ung-san-ssu, 146, 156 K'ai-hııang (saltanat devresi), 100, 107, 116, 121, 123, 128, 137, 138, 165 Kan (eyalet), 75, 77 K'ang, 179 K'ang-ch'iao-li, 176 K'aııg-ch'iao-li Tegin, 67, 68, 120, 175 K'ang-chou, 122 K'ang-kuo, 52 K'ang-li, 101 K'ang-su, 83 K'ang-su-mi, 105 Kan-su, 12, 83,95 Kao (prens), 172 Kao-clı'ang (Koco), 8, 68, 69, 87, 89, 90, 95, 108, 110, 118. 119, 133, 140, 166-168, 171 Kao-ch'ang Sha-na Kağan, 125 Kao-ch'e, lOn, 13 K a o C h a o - i , 29-31, 148 Kao Chün-ya, 174 Kao K'ai-tao, 75 Kao Kung, 44, 49, 55, 56, 99, 100, 112, 117, 155, 159, 161, 162 Kao-li, 61, 119, 120, 129, 132, 134, 172 Kao4ing, 79, 103, 127, 135 Kao Man-cheng, 75, 76 Kao Pao-uiııg, 29, 36, 38, 148, 150. 154 Kao-p'ing, 109, 110, 125
86n,
118,
101,
124,
K a o S h i h - l i e n , 104, 127, 136 Kao-tsu, 71, 72, 74. 75-77, 83, 91, 92, 109, 116, 120, 121, 123, 125, 132, 140, 165, 179 Kao-yüan, 133 Kao-vüe'-yüan, 42, 154 Kara' (K'o-lo K a ğ a n ) , 18, 19, 27, 34, 114, 178 Karadeniz, 27, 31, 33 Karasar (Yen-ch'i), 31, 89, 106, 111, 114, Karluklar, 93, 107, 110, 140 Kasgar, 32, 111 Kaşmir. 92.109 Kerç, 33, 34, 87 Kersonesos, 87 Kerulen Irmağı, 17, 27 Kıtan, 20 Kırım, 1, 33, 34 Kırgızlar (Ch'i-ku), 20, 111, 142, 177 Kiselev, S.V., lOn Klyastorny, S.G., 29, 19n, 27n, 46n Ko-li Tegin, 68 Ko-li ta-kuan, 96 Kore, 27, 44, 63, 65, 91, 108, 112, 117, 165, 179 K'o-lo-ch'o, 96, 114 K o l o - h a i , 152 Ko-lo-lu. 140 K'o-p'ang-pu, 96 K'o-lo-pien-ku, 96 Kök-Türk, 1 K u , 96, 114 K'ua-lû, 143 Kuan (bölge), 67, 175 Kuang, 45,47, 58, 146, 157 Kuang Lu-ch'ing, 102 Kuang-lu-tai-fu, 108 Kuang Tsung, 155 Kuban Irmağı, 33
191 102, 108, 134, 138,
142, 177,
166
137, 148,
Kuca (Kui-is'u), 46, 89, 92. 106, 107, 109, 111, 118, 157 K'ıı-chie-ku, 59, 131 Ku-chu, 132 K'u-ho-chen Tegin, 47, 157, 158 K u i , 126, 136, 176 Kui-i-chün wang,91, 106, 108 K'u-lo-pa, 22 K'u-mo-hsi, 21, 38, 43, 46, 60, 62, 71, 81, 83, 117, 137, 139, 151, 152, 166 Kunduz, 88, 93 K u n g (imparator), 22 Kung-ti, 122 K'un-hm, 168 Kuo (eyalet), 84, 106 Kııo-hsien, 172 K u o T s c - h o , 6 6 , 174 Kural, A.Nimet,, 7, lOn Ku-she-chen, 100 K'u-she Tegin, 119 K'u-t'i, 18, 128, 136, 142, 145 K ' u T i - c h i , 19, 20 Kutlug T e k i n , 68, 69, 101 Ku-ts'ang, 95 Ku-tu-lu Tegin, 119 Kuzey C M , 3, 18, 19, 21, 26 Kuzey Liang, 13, 95 Kuzey W e i , 3 K u l Çor, 107, 114
192
DİZİN
Kül Kağan, 91,108, 119, 122 Kül T a r d u Şad, 90. 91, 108, 122 Kül T e g i n , 1. 15n -LLan (eyalet), 38, 39, 78, 135, 140, 152 Lan-ch'ih (Çin sarayındaki havuz), 76 Lang, 114 Lang-lİng (yer), 145 U i - c h u , 111 Lei-chu-hai, 106 Leipzig, 6 Leningrad, 5 L i a n g (eyalet), 21, 23, 38, 71, 77, 78, 123, 130, 131, 135, 142, 143, 152 Liang (prens), 54, 58, 60, 130, 161, 165 U a n g M o , 131 Liang Slıilı-clı'iu Liang Shih-ıou, 66, 68, 75, 81, 101, 105, 173, 174 Lıao, 65, 111, 133, 172 Liao-hai, 97, 142, 177 Lıao-lung, 108. 125, 132, 134, 172 L i Ch'e, 154 L i C h e n , 69 L i C h i , 105 Li-chi-cha, 129 Li Ching, 78, 82, 83, 105, 106 Li Ch'ung, 38, 39, 41, 128, 152, 153, 158 Li Chung-wen, 70, 102 Lien (eyalel), 74 Lien (vadi), 15 Ligeti, L . , 3 2 n , 3 3 n , 9 3 n l i H o , 134 Li Hsi-yu, 70 L i Huang, 41, 130, 154 LI Kuang, 38,152 L i i, 74 L i Kagan, 114, 121, 122, 130 L i Kao-ch'ien, 74-76 L i K u i , 73, 101, 108, 122 Lin-chung, 95 Lin-chûn, 131 L i n En-hsien, 7, 14n, 39n L i n g (eyalet), 75, 78, 83, 85, 134, 161, 163 Ling (garnizon), 53, 57 Lıng-hu Te-feng, 2 L i n g - ™ , 58, 64. 78, 171 Lin-t'ao, 152 L i n ^ ü , 36, 39 Li Po-yue, 3 Li-shan-fei, 171 L i Shen-fu, 74 L i Shih-chi, 82, 84 L i Shih-mln, 76 U S u i , 4 3 , 155 L i T a - c h ü . 7 6 , 77 L i T a - e n , 7 2 , 74 LiTa-tsung, 75 L i T e - l i n , 3, 138 L i T s c - h o , 71 L i u Mau-tsai, 2, 6-8, 10, 19n, 23n, 29n, 38n, 39n, 68n,87n L i u (kale). 61, 165 Liu Chang, 50,51.159 L i u C h ü n - c h i e , 77 L i u H e i - t a , 74, 103 L i u Hsiung, 29
L i u Hsü, 3 L i u I-t'ang, l l n , l 7 n , 18n, 3 9 n , 6 9 n , 89n, 92n Liu-li L i u Sheng. 59, 131 L i u Shih-ch'ing^ 137 L i u Shih-jang, 72, 76, 79 L i u Wei, 134 L i u Wen-ching, 67, 120, 174-176 L i u W u - c h o u , 66, 67, 69, 70, 72, 101, 102, 174-175 L i u Yao-liang, 132 Livsic, 9 n , 27n, 34n, 79n L i Yen, 3 L i Yen-shou, 3 L i You-liang, 78 L i Yuan, 65-67, 173-175 L o Suyu, 116 Lo-mo-yiian, 26 L o Te-lin. 28 Lou-Ian, 13 Lo-yang, 145 L u (eyalet), 77, 78, 103, 139 L u a n I r m a ğ ı , 96 I , u C h ' a n g - d ı ' i 2 9 , 30, 148 Lu-kung, 66, 91, 108 Lu-kung-chun, 174 Lu-lung-sai (yer), 41,154 L u n g (eyalet), 39, 78,145 Lung-men, 120, 176 Lung-you, 64, 91, 102, 171 L u n Tegin, 71, 72 Luo-ho, 112 Lu-pi-han, 135 Lu-p'ing, 90 Lu-shui, 148 r
-MMacaristan, 7 M a (at)-ho-lan-ku, 96 Ma-i, 29, 30, 38, 58, 64, 66, 70. 74-76, 102, 103, 125, 128, 139. 140, 142, 147, 152. 172-174, M a - i C h ' u a n , 19 Ma-lie Dağı, 80 Ma-na-tu-k'ou, 130 Maniakh, 32 Man-shan, 143 MaTuan-lin, 5 M a v e r a ü n n e h i r , 14, 31, 32 McCoverıı, W . M . . 13n Menandros, 33n Meng-fang, 168 Men-hsia-sheng (elçi), 104, 135 Meriç, 33 Mes'udî, 32 M i n g (imparator), 22, 118 Ming-pu-shang-slıu, 160, 172 Ming-bulak, 109 Moğol, 1, 8, 10, 13, 35, 38, 41, 43, 46. 60, 81. 86. 177 Moğolistan, 14, 17, 27 Mo-ho Kagan, 48, 81, 119,129, 140 Mo-ho-fü, 114 Mo-ho-l'u, 110, 119 Mo-na (geçid), 41, 154 Moravcsık, Gy., 31n, 33n M o r i , M . , 6 2 , 82n,84n Moskova, 5 Mo-yuan Kagan, 124, 126
DİZİN Mu-chien, 12 Mu-hsia,39, 128, 152 M u k a n , 19-28, 3 1 , 3 2 . 34, 36, 48, 60, 97, 106, 111, 115-117, 120, 122, 123, 136, 138, 143, 146, 177, 178 Mu-laiDağı, 142 Müller, F.W.K., 12n -N-
Naıı-an, 123, 145 Nan-mien K'o-han, 64 Nan-pei Ch'ao, 3 Nan-shan, 21 Na-tovı-liu (lu) Şad, 12, 14,96,111 N'ehrâvan, 88 Neï C h i e n , 133, 155 Nei-shih- (shih)-lang, 132, 134, 160, 172 Nemeth, Cy.. 12n Ni-ch'ûe-Ch'u-lo Kağan, 117 Nie-p'an, 28 Ni-li Kağan, 51.88, 107, 117, 124, 137, 165 N i n g (eyalet), 44, 155 Nirvana (Nie-p'an-ching), 138, 178 Ni-pu Şad, 69, 71, 102, 117 Ni-shih-lou, 11, 111 N i u H u n g , 52,53, 100, 124, 160 Nu-shih-pi, 107 •OO n Ogur, 31 Ordos, 18 O r h u n Abideleri, 1, 2 Orta Asya, 5, 14, 16, 17, 21, 27, 44, 48 Orta Dogu, 5 ö Ögel, B., 8, lOn, l l n , 12n, 13, İSn, 31, 87n, 106, Ö n Asya, 27 Ö t ü k e n , 10, 26, 28, 46, 81, 85, 100, 116, 124, 179 Özerdim, M . , 1 İn T Pa, 145 Pai-ch'i, 118 Pai-ku, 24 Pai-tao. 41, 46. 55, 56, 59. 126. 130, 153, 155, 157, 162 PaiYü-suo, 164, 171 P'ang-pu, 111 P'an-ho, 143 Pannonia, 33 P'an-tie, 35 PaoChien-te, 102 Pao-ting (saltanat devresi), 118, 123 Paris, 5, 7 Pa-ve-ku (Bavırku), 120 Pei C h ' i Shu, 3, 26 P'ei-ch'cııg, 144 P'ei C h i , 67, 77, 117, 127, 136, 137, 174,175 P ei C h ü , 6, 64, 89, 90, 107. 108, 120, 124, 125, 132, 133. 160, 168-170 Pei-hai,97, 111 Pei-ho,25, 144 Pei-liang, 95
193
Pei-p'ing, 84. 117 Pei-shİh, 3, 14, 18 Pei Shuo, 29, 147 Pekin, 77 Pelliot, P„ 6, l l n , 15n, P'eng (eyalet), 50, 78, 159 Po-teng-ning-li, 98 Pelersbmg, 6 P'iao-ch'i, 131 Pİ-chia liagan, 115 P'ien-chiang, 154 P'ien-ch'iao, 79, 127 Pl-li-chia Tegin, 61, 119, 166 Ping (evalet), 36, 38, 70-72, 74, 76, 78, 85, 102, 103,'105. 134, 135, 145, 146, 149, 150 P'İng-Cİı'eng, 134 Ping-chou-lao, 117 Ping Hsiao-esu, 120, 168 P-ing-liang, 12, 13,95, 102, 110, 111 P'ing-liang-ch'eng, 101, 120 Ping-pu-shang-shu, 105 P'ing-yang, 143,144, 174 P'lngVü, 140, 152 Pi Tegin, 127 Po-ch'i-shih, 84, 106 Po-chien, 24 Po-hu, 129 P'o-shih Tegin, 88, 107, 169 Po-ssu, 92,109,129 Po-wai-ııing-li, 113 Po-ya, 87 Prebhakaramilra (Hintli rahip). 93 Pu, 174 Pu-chia Kağan, 57, 88, 99, 107, 131, 137, 164, 179, Pıı-ku ( B u g u / B u g u t ) , 60, 81, 83, 120, 164, 166 Pu-li (Boru), 146 Pu-li Kağan, 98 Pu-li Şad, 102, 120 Pulleyblank, E . G . , 46n Pu-uan, 116 -RRasony, L . , 32 Rey, 93 -SSabarlar. 33 Sha-ch'eng, 43, 155 Sag l-ıvei generali, 169 Sağ Kuang-lu-tai-fu, 132 Sag P'u-she, 161 SagWu-hou, 115 Salman, H „ 93n Samolin, W, 20n, 31 Sau-kuan ( d a ğ ) , 75 SangMing-ho, 91,108 Sanklpeterburg, 5 San-mi-shan, 92, 109 San-ta-lo, 114 Sarı İrmak, 24. 57, 59, 69, 78, 127, 177 Sasam, 1, 2, 14, 32, 87, 88, 93, 179, 180 Semerkand (K'ang-kuo), 14,87 Sha-ıno, 111 Shan (evalet), 78, 131, 135 Shang (prenses), 100, 124. 170
194
DİZİN
Shang-chu-kuo, 52, 128, 130, 131, 150, 152, 161¬ 163 Shang-chün, 39, 99, 128 Shang-hai, 3-5, Shang-i-t'ung-san-ssu, 162 Shang-shu, 142 Shang-shu-tso-p'u-she, 155 Shang-shu-you-p'u-she, 127 Shang-tung, 30, 36, 74, 134, 149 Shan-ho-chen, 75 Shan-shan, 13, 168 Sha-po ( K a ğ a n ) , 116, 136 Sha-po-lo, 106 Sha-po-lûe, 35, 99, 100, 106, 107, 111, 116-119, 121, 123, 124, 128-130, 136-140, 150-158 Sha-po-lıle, 111 Sha-pc-pi, 102 S h a - p ' o Ş a d , 129 She-er, 137 Sheng (eyalet), 57,100, 121, 162 Sheng-mı, 123, 145 She-kui, 90, 107-109, 117, 133, 170 She-lun, 18 Shen-ch'ing, 30, 149 Shen-chü, 29, 30, 148 Shen-po-pi, 102, 117, 122 Shen-te, 126 Shen-wu, 147 She-t'u, 19, 34, 35, 98, 99, 115, 116, 138, 142, 146, 150, 151, 178 Shih (eyalet), 72 Shih-chung, 104, 125, 137 Shih-kuo, 107, 109 Shih-lang, 127 Slüh-ling, 71, 77, 135 Shih-loman ( d a ğ ) , 90, 133, 171 Shih-lo-picn, 115 Shih-ıuen, 39, 128, 152 Shih Ning, 21, 143 Shih-pi Kağan, 63-69, 7 1 , , 72, 76, 84, 91, 101, 102, 108, 117, 119, 120, 125, 134, 138, 139, 171¬ 176, 179 Shih-po-lo, 96, 114 Shih-po-pi, 69 Shih-shih, 91, 108 Shih-shi-hu-hsi, 64, 172 Shih-ı'ung-lü, 28 Shih Wan-sui, 57, 58, 101, 130, 131, 163, 164 Shih-wei (Moğol boyu), 21, 35, 68, 166 Shih-yang, 62 Shih-yû, 107 Shih-yü-shih, 133, 170 Shou (eyalet), 57, 75, 103, 131, 161 Shuang (prens), 41, 153 Shu-hc-lo, 129 Shu Hu-sheng, 103 Shu-lu, 111 Shu-lu-hai, 106 Shun (garnizon), 85, 117 Shuo (eyalet), 19, 41, 64, 76, 78, 81, 128, 134, 136, 142, 153, 162 Shuo-fang, 81, 116, 173 Shıı-tun, 21, 143 Shu Wang-hsiu, 130 Simokattes, T h . , 33n Sinoloji, 5 Sır T a r d u ş l a r , 81, 82, 85, 86, 89, 105, 115, 120, 137, 179
So-ho-ku, 114 So-ho-t'u, 114 Soğd, 16,, 27, 31, 32, 46, 51, 62, 64, 80, 82, 87, 89, 92, 105, 107, 111, 113, 124, 125, 141, 157, 159, 167, 168 Sol P'u-she, 159, 161 Sol Wu-po, 143 So-t'ou, 10 Ssu-ch'ao-ho, 169 Sbu-thie (Izgil), 60, 84 Ssu-chin (erkin), 97, 98, 107, 115, 120, 122, 138 Ssıı-chin (Mukan), 142 Sstı-ch'ü-li-pi Kağan, 110 Ssu-li, 104, 136 Ssu-li Ssu-chin, 164 Ssu-li-f Şad, 102 Ssu-li-wu Şad, 117 Ssu Ma-kuang, Ssu-wei-shang-she, 149 Strahlanberg, 5 , Sui (hanedan), 3, 4, 7, 23, 35-39, 41-53, 59-67, 70¬ 72, 76, 83, 85-88, 91, 101, 102, 105, 108, 109, 116, 117, 120-123, 126, 129, 136, 138-140, 150, 152-159, 164, 169, 170, 175, 178, 179 Sui (eyalet), 76-78 Sui Shu, 3, 6-8, 14, 18, 21 Su-le (Kasgar),87 Sun Chin-kang, 70 Sung C h i , 4 Su-nt,44, 121, 156 Su-ni-shih, 84 Sun Shen, 126 Suo, 9-10, 96,110 Suo-ho-ku, 96 Suo-ho T'u-tun, 96 Su Ting-fang, 83 Su Wei, 53, 65, 100, 124, 160, 172 -şŞad, 97, 107, 114 Şesen, R„ 32n, 88n, 93n -TT a b e r î , 32 Tabgaç, 10, 12, 14, 95 Ta-chen (gccid), 74 Ta-ch'en, 123 Ta-ch'i (saray), 68 Ta-chin-shan, 131, 163 Ta-hsi Chang-ju, 39, 140, 152 Ta-hsing-tien (saray), 44 T a Hsi-wu, 24, 143 T'aİ ( b a ş v e z i r / n e d i m ) , 21, 141 T a i (eyalet), 24, 48, 74, 76, 77, 105, 121, 135, 138, 149, 158, 163, 164 Ta-i (prenses), 45, 50-52, 121, 124, 156, 159 Tai-ch'ang, 48, 118, 121, 124, 125, 126, 158, 160 T'ai-ehi-tien, 101 T'ai-huang-t'ai-hou, 149 T'ai-ku, 78 Tai-pei, 2-4, 7, 8, Un T'ai-p'ing, 131, 163 T a i - p ' u , 8 4 , 106, 151 T'ai-shang-huang, 175 T'ai-shang-shu-ling, 146 T'ai-shih, 142
DIZIN
T'ai-shou, 127 T'ai-tsu. 125, 143 Tai-tsung. 79-85, 91, 102-104. 106, 108-110, 120, 122, 127, 135 Tai-wu, 13, 95, 110 Taiwan, 7 T a i W a n g , 175 Tai-vùan-tao, 69, 102, 103, 173 Talas, 33 Ta-man, 107, 117, 165 Tan-ju, 98 Ta-kuan, 114 Ta-li, 57, 58, 60, 100, 116, 124, 131 Ta-lo, 96 Ta-lo-pien, 27, 34, 35, 96, 99, 106, 107, 114-117, 146, 150, 178 T'a-naiTegin. 9 0 , 9 1 , 108, 171 T a r ı g (hanedan), 8, 65-72, 74, 76, 79, 80, 84, 85, 91-93, 101, 102, 108, 110, 115, 117, 119, 122, 126, 127, 137-139, 141, 173, 175, 176, 179, 180 T'ang-su Tegin, 117 T a n g C h i e n , 83, 84, 106 T a u g C h ' i , 27, 79 T'an-han (kagan), 38, 41, 43, 44. 46, 130, 155, 178 T'an-han dağı, 137 T a n r ı Dağları, 2833, 80 T a n r ı (Gök) Kagan, 84 Tao, 110 T a o L i , 92, 109, 125, Tao-chu-pai-yû-chien, 107, 133 T a r d u (Batı C ö k - T ü r k Kağanı), 5, 7, 31-39, 42. 44, 49, 52-60, 85-89, 90, 99, 107, 121, 124, 126, 129-131, 133, 137, 150-157, 160-165, 170, 178, 179 Tardu Bilge Kagan, 66, 174 Tardu Ş a d (T'ung Yabgu'nıın o ğ l u ) , 93 Taspar Kagan (1 a-po), 27, 28, 30, 31, 34, 36, 44, 8 5 , 9 8 , 9 9 , 115, 138, 140, 146-150, 178 Taşkent, 89, 109, 107 Ta-t'ou, 129 Ta-t'ung, 17, 53, 96, 125, 161 Ta-tuo-pa, 89, 107, 133, 170 Ta-wai-pa, 122 Ta-ye, 116, 117, 119, 121, 124. 126, 132, 139. 140 Tİ, 109, 130, 132 T'iao-chih, 109 Tiberius, II., 33 Ti-chin-ch'a, 43, 44, 46, 123, 137, 155, 178 Tie-fa, 18, 20, 136, 141 T'ie-le, ¡57 T İ e 4 o - s h i h , 84 Tien-chuc, 99, 100, 124, 137, 150, 151 T'ien-ho (sallanat denesi), 118, 123 T i e n - p a o (salalanat devresi), 117, 127, 136 Tien-shui, 39, 99, 128, 152 Tie-shan, 83, 105 Ting-hsiang, 59, 66, 70, 83, 85, 101-103, 105, 106, 126,140, 164,174 Ting-hsing, 173 Ting-yang Kagan, 66, 174, Ti-t'ou, 144 Te I, 136 Tegin, 97, 101, 107, 114 Tekin, T., 15n, I9n Te-lo-man, 108 T e n g , 149 T'eng-chu, 18, 136 Teng-chu-ssu-li, 141
195
Teng-shu-(se, 18, 142 Thomsen, W., 5 , 1 5 n Togan, Z . V . , 88n, 93n Togan, N . , 93n Toharislan, 87, 88 Tokmak, 93 Tou-kou ( b ö l g e ) , 92 T o l a (Tu-lo) Irmağı, 17, 116, 150, 178 Tonyukuk, 1 T o n r a ( T o n g r a / T u n g - l o ) , 83, 120 T o Şad, 82 Tou-chi, 63, 101 T o u Chien-le, 69, 101 Tou-chiu-shan, 98 Tou-chi-shih, 117 T o u IunK-t'ing,41,42. 130, 154 T o u l , 123, 145, 147 Tou-lan. 7, 50-54, 56, 57, 60, 88, 100, 116, 118, 124, 131, 159, 160, 162, 163, 178, 179 Tou-liu,90, 107, 170 Tou-mou,95, 110 Tou-pi, 72, 102, 117 T'ou-ping, 141 Tou-she Şad. 134 T ö l e s , 17, 27. 31, 39, 44, 59, 60, 82, 87-89, 101, 106, 109, 111, 120, 137, 153, 164-166, 168, 169, 177, 179 Ts'ao A i , 122 Ts'ao P'an-i, 75 Tse-fu Yüan-kui, 2-4. 6,8, 14,17 Tso-p'u-she, 130, 131 T s u i C h i i i i - s u (elçi), 89, 169 Ts'ui P e n g , 6, 86, 87 Tsu-chih f 'ung-chieu, 2, 4, 8, 26, 37, 40, 55, 141 Tsu-ho, 48, 121, 174 Tsu-li (dag), 55, 162 Tsu-shih-yuan, 76 Tsung, 100, 124, 125 Ts'ung Lo-hou, 102 T u ( b ö l g e ) , 53, 150 Tuan Shao, 144, 145 T u a n Te-Ls'ao, 71, 134 T u a n W e n - c h e n , 5 5 , 132 T u Cheng, 47 T u - c h ' i . 168 Tu-chin, 157 Tu-c!iin-chiu-chen, 124 Tu-chue, 1, 11, 12,95, 96, 110, 111 T u d u u , 96. 107, 114 T u d ı ı n Şad, 75 T u Ku-ch'eng, 74 T'u-li, 52, 54, 55, 56, 71, 76, 77, 79, 81, 85, 100, 102, 103, 105, 116, 117, 122, 124, 127, 161, 179 T'u-li (Ch'i-min Kaean), 53, 160, 162 T'u-li Şad (Ch'u-lo-hou'nun asıl a d ı ) , 151 T'u-men, 12,96, 115, 122, 125, 141 T u n a , 33 T u n g Chili, 4 T'ung-han-tao, 105 T'ung-lo, 81,120, 166 Tung-p'ing, 147, 148 T'ung-shih-ho, 165 T ' u n g T e g i n , 82 T ' u n g T i e n , 2,4, 6, 14,95 T'ung-tou, 101, 139, 173 T u n g Yabgu, 80, 92, 93, 109, 110, 117, 125, 140, 141, 179, 180
196
DİZİN
T'ung-yüe, H O Tun-huang, 89, 92, 168 T'u-l'un, 113, 114 T'u-t'un-fa, 97, 114 Tuo-chi, 170 Tuc-lu, 107 T'uo-t'e Tegin, 61, 166 Tuo-yen-li, 139 Turan, O., 47n Turfan (Kao-ch'ang), 9n, 10, 11, 13, 95 T'u Ti-chi, 75 Tuva, 10 T'u^wu-kou-pa, 91 T'u-wu-ko-pa-chue Kagan, 115 T'u-wu Yabgu, 14 Tii-yang (vadi), 77 TuYu,3 T'u-yıı-hun, 13, 21, 26, 40, 44, 60, 63, 84, 88, 89, 91, 101, 107, 118, 119, 120, 122, 130, 137, 142, 143, 148, 164, 167-169, 177 T'u-vu-hun-hsie, 106 Turk, 1,8, 13-15, 40, 44, 81 T ü r k ç e , 8,18 Türkistan, 31 T ü r k Şad ( T û r k s a n w s ) , 33 T ü ı k z â d e , 88 Türük, 1 -UUbssaCôl, l i n U l u T o y g u n (Hu-lu Ta-kuan), 84, 106 Ural Dağları, 27 Utigur (Oluz O g ı ı r ) , 3 3 Uygurlar, 8, 80, 81, 105, 137 Uygurca, 7 Uzak D o ğ u , 5, 27 -V-
W e i O n e , 89, 107, 170 Wei-ch'ih Cheng-te, 76, 79, 103 W e i Chün-ya, 174 W e i Hsiao-chie, 105 WeiTao-er, 64, 171 Wei-wang, 130 Wei Yao-pien, 57, 163 WeiYün-ch'i, 165 Wen Yen-po, 75, 78 Wen (imparotor), 22, 37, 39, 43, 44, 47, 48, 51-53, 56, 62, 85, 124, 126, 138, 139 Wen-hsien T'ung-k'ao, 3, 5, 12, 13, 14, 28 W e n l i s ü a n , 19, 20, 29, 117, 127, 136 Wiesbaden, 6 Wo-li Şad, 71,174 W o - s h e Ş a d , 72, 117, 102 WoYang-hsiu, 4 Wo-yang-ling, 105 WoYang-yin, 78 Wo-ye, 18, 25, 55, 142, 145 W u , 25,29, 98, 99,118120,126 W u (sehir), 76 Wu-an, 121 Wu-ch'eng, 78, 128, 135 Wu-chou, 174 Wu-ho-shu, 22 Wu-hui, 13 Wu-kung, 103, 127, 135 Wu-li Şad, 66 Wu-lung-men, 147 Wu-p'ing (saltanal devresi), 122, 123, 137 Wu-sun, I0n, 13, 107, 109, 113, 140, 165 Wu-tai (Beş I-Ianedan), 3 Wu-t'ai (dağ), 24 Wu-te (saltanat devresi), 86, 108, 109, 115, 117, 119, 120, 122, 125, 127, 134, 135, 139 Wu-wei (ver), 39, 128, 150, 152 Wu-wei (generallik), 99, 166 Wu-yang, 158 Wu-yüan, 57, 68, 102, 134, 162
Valcnlinos (elçi), 33 -WWang Ch'a, 131 Wang C h i e n , 145 Wang C h i , 72 W a n g C h u i g , 23, 25, 26, 123, 143 Wang Ch'in-jo, 4 WangHei-ta, 109 W a n g H u i , 130 Wang Hsü-pa, 64, 171 Wangjen-kung, 66, 173, 174 Wang K'ang-ta, 66, 174 Wang K u i , 60 WangShih-ch'ung, 70, 101 Wang Wei, 170 Wan K'ui, 165 Wan Soi, 42, 154 Wan-shou-shu, 63 Wei, 14, 40, 41, 54, 75, 78, 95, 96, 98, 110, 113, 115, 122, 135, 137, 141, 142, 153, 161, 163, Wei (hanedan) 111, 177 Wei ( ı r m a k ) , 79, 84, 127, 136, 179 Wei Cheng, 3, 135 Wei Ch'aııg-lo (prenses), 122 Wei-chao, 47 Wei-ch'iao, 130, 153
-YYabgu, 97, 107, 114, 116 Yabgu Kagan, 117, 119, 125, 137, 138, 140 Yakincf, NİBiçurm, , 5-8 Yang (imparator), 57, 61, 62, 64, 89, 92. 101, 102, 107-109, 117, 119-122, 126, 132, 134, 139, 179 Yang Cheng-tao (prens), 69, 70, 83, 105 Yang C h i e n , 23, 35, 123, 143, 145 Y a n g C h ' i n , 50,51,159 Yang C h u n g , 24, 25, 72, 143-145 Yang 1, 4 Yang Kungjen, 71 Yang Liang, 132 Yang Mao, 135 Y a n g S h i h , 44,121, 156 Yang Shih-tao, 75, 76 Yang Su, 55-59, 101, 124, 131, 161, 162, 164 Yang-su Tegin, 107, 165 Yao Pan, 131 Ye, 144 Ye-hsi (Sir Tardus erkini), 166 Yen (eyalet), 57, 6 4 , 7 1 , 7 4 , 9 7 , 131, 163, 171 Yen-an, 39, 128, 152 Yen-ch'i, 106, 111, 140 Yen-ch'uan-chün, 174 Yen-han-ta, 114
DİZİN Ye-hu ( B a ğ a K a ğ a n ) , 114-116, 119, 165 Yen-hung-ta, 107 Yenisey, 10 Yenjung, 161 Y c n l a o , İSİ Yemen, 88 Y e n m e n , 71, 64-66. 72, 73, 101, 126, 134. 139, 140, 172, 174, 179 Ye-shih, 26, 134, 138 Ye-shih {Sir T a r d u ş reisi), 89 Yeşim-kapısı, 92 Yc-ta(Akhunlar), 20,96, 111, 118, 142 Ym ( d a ğ ) , 84,105 Yın-chang, 173 Yıng (evalet), 36, 60,150 Yıng-p'o, 89,107 Yın-no-fıı. % Yın-ma-ch'ûan, 91, 108 Ym-nai-chin, 105 Ym-p'an (bölge), 76 Yın-shou (garnizon), 85, 150 Ym Shou (askerî vali), 154 Ym-su Tegin, 88 Yın Taı-tse, 134 Yın-t'ou Tegin, 54, 161 You (eyaleti), 20, 25, 29, 30. 36, 39, 41, 43, 69, 75, 77-79, 85, 102, 103, 117, 131, 140, 144-146, 148, 150, 152, 154, 155, 161 Yoıı-p'u-she, 130, 131 Yung (Sui h a n e d a n ı veliahdı), 39, 152 Yuııg-yü-lü, 18, 48, 50, 100, 101, 107, 116, 119, [30, 131, 158, 159 Yüan (eyalet), 44, 71, 75, 76. 78, 103, 127, 130. 134, 135.155, 174-176, Yüan C h û n - c h a n g , 70, 75, 80, 103 Yüan C h L 46, 157 Yüan Hsie, 158
[97
Yüan Hııi, 21,37, 86, 151 Yüan Lie, 142 Yü Ch'ing-tse, 39, 41, 4 4 4 6 , 85, 99, 123, 130, 150, 152,155, 157 Yü (ch'ıı)-lo-hou, 116 Yue, 1.49. 131, 163 Yöe-an, 159 YüeAn-kuııg. 158 Yüe-ning (garnizon), 163 Yü-ku Şad, 80-83, 105, 137 YÛ-Un, 61, 62, 101, 109, 121, 124, 166, 167 Yü-men-kuan-chin, 90, 133, 169, 171 •Yün (eyalet), 59, 131, 134, 164 Yün-cbung. 85. 101 Yıi-she Şad, 70, 78, 105 Yü-su-lu, 54, 55, 162 Y ü S h i h - c h i , 172 Yü-p'ing, 134 Yü-po tai-fu Yü Ting-hsmg, 173 Yü-wen,50, 108, 140 Yü Wen-en, 30, 148 Yü Wcn-hsin, 68, 102 Y û W e n - h u a , 115, 122 Yü-wen Hua-chi. 91 YüWen-k-ai, 167 Yü Wen-kui, 25, 123, 146 Yü-wen Shen-ch'ing, 36 Yü Wen-shn, 65, 172 \ ü W e n - ı e , 146 Yü Wen-lsc, 9n, 15 Yü Wen-t'ai, 16, 142
4 Zemerkos, 33
" 8 «
V
E
•
S
İ
K
A
L
A
R
AS 1-T'ungTieii
^_
V¬ t' J i
tt Uí IT J : i-: tt K fe es *i Si» ti "Ifií
•I )c
m *,
%
3L t'i
ffi
£1 ÍP
«
ja
H. i* |
*
rfL —' II' n; ff «1 ifi .1'! _|. 3-'i *( n T )t í£ *£ -L" I, #; JÜ l í S Jfi K m í i • t % Ti r-, 1 ' s-: S st ± 7J a iR í S E
3t
w 0 i? w & *# fí Bt 1 *T s¿ 5 í E
%
tu 8
f, 1
A 4 IB i
m ;-•
ítf-í « fl 1t z< l|i ( • ! •it I ra n
n
%
,>
H 1í j».
*
t
l"! ñ
3 ta en
»
+ #
1 4g K
#
£;
•fc
i£
«
«mi*
«n p
A
s K -ta
fttt
r
ÍS jy
w Sí
e X TS
»
a
ÍS
» « 5Í «1
¡S 4fc
# tt
Jl Ü j-. jr. m
tt
&
w SE S i
SE
.£ Tí
*
s
%
m
* ta
«*
S
ra
ra %
S íte •ÍÍJ
2; c —
* «s SE
*' •i- J :
S
#
Vi m M
B JESJfi •Sí K £ % S % ra 'i* fili Ffl JE N s í t 19 «¡3 8 ti H
üe
tí NI
3-:
% *> &
a y s
I a
1067/a, h. t
E Jí ¥ iU
A-
4b
i
R
J?
—
3):
7
# •y
3*
•'.
m
1 3fW. i3tte
-tu
* & R.
m>
JK JE fií w ai Üi ÍE p IS Je Vi *E % 4b
Sí
H
z
tt tí
» K
X
S
iHf
£
*
% %
+
H.
*
*
m tt ÍS 3C
*%
ftt Jft te
$ üS vi 3;
#R
£
ÍT s JÜ
>¡¿
n
* *
4E JE ES 5« » í
—
«
w J>
R # i& * A M * SS m •K
-x
JS
% s tt
5S
A
üñ
• &
At ftj!
SU
§ tt
tt
n #
«a n
•tt tt *o tu
S
JJS ja
0
ss
3. JK 74 tf:
f V. n¡
^
^>
»a
tt
s.í at JS A i
M i íi
ta 7).
Jí i j l tt Jft ft flf « ( M Sí tt "ñ tt % 4b a
91
tt
r*
3
13
•
tt
ÍÍ IS M J te 3Í 5. % W 0 JÉt JS 18 fi Sí A 5« I K 3B
«
%
PH. m
» •f? #*
Sí A ?r •JBT — s SE S ^ ?! t t jE. J« *F S í ta
ts SS,Si %
X
* «#
y?
Ka
ü
A
ir,
% %
tt ÍK
#
W JE e tt
%
"a' Sí Tí ES
t£ «E
S
*
+
#*
* 3.
-
a
A i-
tt
*
•#
"5
tt
?T •3 S í 5*: T JS *j íí Si *t 15 . *£ JE Tf JKU 41 % A
JA
E
tt
ífi,
4t
M 14
Jl -t rS, JE
n :*\ p 3
n
J?
E
JE A a 0 3% ü 0 JE •n ft H « ' ÍS H J í ffc tt K Jf tt
í£ JE S í .35 tt H Zfi
*
H M
S Tí
Jfc
SE
n
-y
1
•E l í
ÍH K P
fi
tt
•fi
—
@ Jí
01
#
J8 i - -e
tt
«
tt
tt
3
F¡1
tí
»
Sí í .
as 21!
tt
¡a
ti; r± f! t ft H H # Mi fl S)
jar
<s & tí
JÉ a fE 7V T ÍS íK 'J'
ss
tt £
a
B W >;* 11
i,-
1
% «p
JE
Lt- ¿;
j& A' u « i i ,71 -)¡ fl¡ ~k JS % -iK TU PIE 13 K l'P JE t '"T J i w 4 tí •t- ÍSí -a -tA. X i tt -tat m
c
B ÍK e iS H
* « /í
»
3i 3Í X
•*
if
sí JÉ H A 71 £1 51 Jí] ES JE
* *« í'| 1 $ s
•4-
H
sá 91
í?
tt
*
«
tí
s
*
#
W &
1
U »s
a
%
Si i
| 1.
i «i s
su M
X
1(
á;
#(•1 íb
é
«
:S
*
a
J£ « r t í K f
§
* * «
3PJ
1
til tí
•ití Í7 iS ifií a A íí t£ £1! M Si 15; 31 *> .& ti tt V £ "BU 91 J i •r 3 JS tu
S 5
I it
£ JE
K
ít Si =f
.*!
i A •Sí
tt
te
9
HS
:
íf/
S tu
tt
5t ja
tt
S) A
«1
a
tt
4
—
i
I
%
•i r< iV
-f •fi* W
% 31
1ÎÎ Sí jt
•e
a ît'
PS • u
r,
E-'
jâ
f; Tfti
f tt T i f İT If )/. s;:
&
nü
m
İV W
íií
41
Ijfi]
iri
sili
« •ÍS
_¿
B iff íE 31 Sí "tt
K
* •f.K
1( T-
ff
«
#
î; *J
• '
yi f i
tt
TK İT
ff & Sf •ft H a
«
¥
Ef
JS if IS ¡16, Z * 7; • l E í * Kl
**
r£-
"T"
»
* ft*
**
tt tt
.T!:
Ü
f! fit ıe
«
ft
W. W
w
i-|| --
B
tt íf US «i
« 511
# ta
£ HI
ît W
Yi
rt
tt
*a
iv İR
tt •ıt l'A
*
A
f;
¿
JÍ
SE-tf
16 tt
S 'il'
#
•if
tt
c « i r j t IS "ff ül j í Tí a *sn• aí w 0 % tt ihj -tXi ¡a • «E
«
tt
m
• •
±
Si B İS
B
M
f
«
*
"S Jtt
tt tt tt JS
I
•T îr
e M
* ** JLL.
tt
ÍG Jp
tt A #
+
*
% Jh
«•
İL
*
Sil
A
*
ip •4 Sü &
tt ¿
tt * tt # 9 6
i*
î» w l i f it.
3E jy
«4R
V,
tt tt &
ss ss: «il
P,
» >f
tt
JK w İS
%
İS
tt ~*
u t
M
& S'] DJ
TH
W
1068/a, b, c
Jf K
A T- M K 31 44 T. m 5Í -f. =f tt 4Î
tt
s
Jtt
a.'
i
m •Y
*. Ji ;Î M
fi l i 5:
tt ?v -
T- fi tt K 1'! U
*
A H i: JS •«( 3 İ î i # M i .
i
41
•
tt
* i:
ttî
tt
K
4*
•
îî Sı
tt*a m
K -V
«;
ili ñ 1
i.
tt
«T V
tt
ÎB 7J
± tt) Jt IV
lil M
*'
iff
m
n
tí
ıs
n
•tt
&
T.
1
•e i t fí *itt # tt â t •m
* »
fi
-4; H
«
jp
4ft i t 1K w
tl J î r-'i
TV JS
ili İN
•ff
n, MI ± fl
a
+•]
it
K
m
d?
i * Jtt it w S 7; 2
1 ft
^.
<@
sS
«
3E
tí
««
İt
tt Jff T n
:l
3É •ili
± W
fi
3* IHI tt, JL 4S
M .fl at A
K
K W fffá 3S B
«j 31 T-
Jİ f i İS
Üt
» •fr
4Í
* :* 1 tt İS * •sifF & £
— PÎ
ifâ
İ' î i
a tt
j2 IHİl
Bt tâ it
tu!-*- A -dt i * ıs
%
«
;» « H
'ii
îi *t f t
J« W
«İBİŞ
a-
İÜ
'l_r' S
İS
e ftj£
*
X-
t
MK
»•^
Fi
j : tt -'•!,
n
V. >•
41
X
tt
» « ft
•••
ı.
*
W
«
ît
i-] K
±
T A İf S3; İİ A •T ttt Js m tu %
M
î-f
Di
±
at £11 « t * tul
=f
«s:
7i
& .i.
-
İS A
tt
tt
.r. —
fl
ss
-fi-
1'
ti
U W
tt
Jfi İ l
tt M »i % V •* j?E
ÎR
RA n
tt SÉ
*ÎJİ ff İEtP i t t i
*w
Jı"-
İH]
**
'Kİ
tt
tt
K
İS
%
u Jf
«
i l A: Jt -l İli itw Kİ ı>r
V-
**
M IS
tt
w.
it S e w
=« tt! «I I
«i
*1
İS a Jtt % İ ta İS i s IS Ml s tt İhı n a: I I fil tt ı s fls *s i - a e J-Ji W
W
ff fit
i
s
*a
e re
31
r . 3i
not IS
¡i
Uf
»
tt Jiıl tt
İS'
Sî
»II %
-T- İS
;
a
tt tt
S. ÍJ W
fii. í
*
«l
•Ble 3t
-e
«^
•Jr S i
Ö -f
*
*
H
tt
41
i.
** *
1 J
w
•ff
h S.
W S : İÜ İS 3". % PPJ ÎS OJ JJ A Sé j t İE •f fi w tt it m *J íf B W f t *E 3t- "Si ft /£ A « Jfî w?; İH m w JP İ S tt W: ıH] TE w W â 7 J İ l »m w a JS JT X IB MS m • © £ J9r ft % m % <1 If n Si a jî T£ ^> y* ^= « i ff Jİ tt *6 t t 55 W •ta tt Tí m JPP tt a ¿S ¿ a IH' s 41 i ? 4ffi zjr tt % i- pj fiR S! *t £3 m IÍ X «JT -t- « í f S'-I jfll SB A 31 •=f Iff H ' I ' F* J f « I m •> % n 3t d» B i£ Î F J * .W
.»,>.
t!
i'l J l 4t
U '•i
SÉ Si
2
m
tî J1E ÎN K
if. i -
av
i
fi
tt
>.
m ili İP if
e
t:
m İl s l J*¡ & Ü îf s; •e 1'( íií •d -r n i S ?, tı tt 0 íf Si İÜ JJ> £ p?; s ± 5Q -Í.-Í "»•T * ir s St. «E ;+
"i
ît +r A Tİ
5: !-.ı i l i i*
í".
T
K
3i
14
r: 3 î f£f.
T
1» i') dt -¿7 íl ?T i ; ft S3 *j ül fi"
it 3!:
'T.'
Sî •2 K
«
0:
Sfî.
e ") •íí î f -tt Í3
ft
5S 4S w
tt "^
íf
îf »S 35 -fiil A 4f tt> ff 1T-(^- fL K a
*
«
Z*1 g : « i >-
•
*
* g ï 1
ti D if. jff A ïîj i £ -W Sri tt as Sri de 3-: ft' 1S. E i'f i#E 'L 5'l •ijs: T-. ] i *l ïfc :• " f i " f f Kltt 1R Z.
A
u
Sí fK M-
Ui
îï if; l
tt #
#
«
:
p *L Ui-î
]g
fit % fi s IÍ A i î B P # i'ï AS îiti fi! &• Ri lit, T ai 1 TJ Mm it.$ w A yi W M i: ff SiSi w 2P« A 2.
*
iïl "t* 51 n ÎÎ if.
£
1
n
HT,
/»•:
VÍ
F
4
*
:
ff +
£
+
tf.
*
•V
ïfi #
» s. JS
if
M
h if'l
FES
iii -s 2 PI
fi
«
** *
ft i£
» tt»
A
*
iT, i î '%
ip =8 TA
# fff. S H ïl- >; "; [ ; ES % X !il ï£ tí A ï< ;î 1 M ^ tî ff Ï:; tf % tt n 'ï. du il a .'A S % Jtt TH 10 m A A i£ 3|i J i JDS ifî m SE•fil -L- fit Hi ÍÜ s ft 15] ifl| Í ! tt S. >i •H" s-: •y-.Ü A M + M 2k »• ñw A r* ffi Sí J$ •f S f*l É A Wî & 3 fiS£ 4l* fi •m •m fil if w Jf •M Pi r
#
IS ?E se "if" ttm 1$ n if X
* *l
»
*
« ttl îi 1 M :
±
1
tt
ï
*
Si.
(ï ff A 'r TT ÍÍ-. - I (t 15 ¡V
«
•¥
-y
ai
*¥•
:
d .i h
*
1
t % I 1K Sï œ ••xi fi à ñ
*.
fi 'je.ff:
Si
»z
4t R Siï S i TE — aï- 30, S í u tt a «"F ÍS '•a
-h
M
£
!
«
*
*
«
»
A" w 75 33!
$
"S"
tt
«
«
*
M
¿n w
=
Ei
A i t 4?
Jlî
*
ÏE Jg
lis
n-
*
*
ÍI
£
=¿ •
'«
«*
Ù
*;
TB ¿1
«
«
¿
*
1
*
fi.
tt
-tt
JK
V: -il'.
A-
% $
'••T K
# f
ff ÍÜ 4Î J*:
%
m n
ttt .•.
fi
*
*'
M
-T' S
1
«
V, (^
~
«
K)tt)/A. b,c
J
-(,• 1 • t-
1;¿ fi Itf ISft Jf S¬ ¿"Í ifi s; f i l iÈ f «ï 3/
a*. •fiE k .ff. a ; A ï'I P* S i JS A tt m tt fi tt as. m iÔ. f ÏJI ttA à A sil ffi % ¡a M ftf P) K f'7 3S J S JS H 2: J¿ JÉ H íS JË El fi¡ A i'1 ffi ti. S fit tt tt ftl àt JE $S A Í& M ? •"i ir. m ff 3F.r ; Î Ê ÜS fi Si A »4 Ti at W. •h "FÎ f» Ti '•ffi ÍS i i i # ff M )/: V ai ss # Ubi 3: fi Jjï ra ffi fi H it Si lu *á a" Ï&' A S -y J ï JS PU J S ¿ s e xi H 3t •t' M 4» W r. 1 1. A il ¡ra t-i n l'I tJM, ÏS JS : ÎJJ ¡II! Î S Tî SS &. s ff tt tt ¡1; . A 31 £ %' A "« 1*! A fi k # t X f te m. ÍH tt üi Ni il tt m 51 M *l i> A | U A * i ff tt *t É K Kl M .E. S i A "iï «|i •it £1 ?i ^ A Til - ê fi A «. S tt & M _t ffi tf Si m «1 t í $1 m J S
S
m
m JË
FS S i iiï A 3E ÎT> S •Si
^;
11!
— jtj-j
SE Si H S Ht H: -r! ÍB Ri! 1* xi
Ï'-Î
-ffi
?!
* »»
% A
M S:
& ÏJI
« fi)1Sí
JH
*r
ffi m
u
n
* Î
X
7Ï *ÎS f£
5i %
JU.-_
.<
£1 fi- #'J J t Fr Jt 31.
G
fi*
+
& sa ri.
:
*
A
S
J:
P
€
<•; 5*1; E £ n '•: ;ïWi r: t t -A-
.r iî' A 4î lit tt S i. A Sî- a a H a* 'A •s *E In' té •& )t '• (il "il & •Ü $ 1 tu ic hi A A S ^ A 3S K % ît JL % K f ff 1?. 13 A liA M M % » m JR & ff / r A S lîl *t V — • m fi; W 4t é 'M 31 fW Î5 J.J 2; •f w 1 % n Si s. PE m il Tt £S 7i ISI Hi Jift înf. m W fl I M iB U Í 3ü A H ÎK •a & 1ÍÍ » - T fit *i -L' » il # S i » . -v W 3u m [•il A A" A tí 1< ft. ff M (l> 8'S tJ S& n S! S ïir w il] .u ü£ >v IV Ü* A
0
M
- 1
tt. i £ -Jv
et f A ÏH
b'i 4T- !..
4'
S! J! 4¥ ït Si WJ
~.
It Tfo M tt JI •ï. f Î:
*
« ffi s* FI
«S
tt tt Si fi
&
-t-
fk Sn ifi tv F j fiT ' Hi 7: ->
V/i 5i Hi 3CJl^ -f
&
U Iff 0
£
:
•fij
« )'H
i'j & 5': fit itf -y liH sE fii Ei tt ff 1£ iif IS a. •ir- Si es >'i — n jib fR Jffi /Jj If* & -£ >f' :|/. ali z i3 i i m «e iU • f t «f ilf tff ff- in m
«-
10 i t w. )l js n & it P Si
R A HI 1 L IS: 15 — 31- 'S K TSi w _&. T ffi I'J A" m iifr 3t s i % K «•:• 1*3 I'J *t H;i| 3; IE ft A[\ 13 Si- w K, i i l Ta SK % •isi IV A a 35 H 5i'l -IL 1"! Hi 4ii if! If. •il Z. ill Wi * l •»]• 1(1 Hi [il A w A*l a "fii in Pi i l l ff i'l Pil IE ill if $3 H H & 31 i n •fii' A & n # 31cL > a £3 it UK itf -tii ® A 13 %l fE «i ffi it D5. »1 1? i f BE J: P I T i t fir. 5£ JS DM ta -^11 ^[1 IS if: i5l ¥V A if;.:i if* ¿1 ft m l i F3 fi] S i m fi --If-i ft isi 17! ft n as
*
«
±
± is a dr. «i i t BE fii A iS i¥ Si •lij A s i 3E f¥ S¥ #3 it; re *P 3f if R ft *i AS 3t as n St •ft U % u a IK A if is i i « # ffi -t i t ft 3* # « . A 31 « in J£ H «( S"iR HfjIT is S' <& *j *"! •14 & 811 ft JE ?A n 3? H n ft ft A SjE A •S 'S n T- Al finSM @ l£ e « A ft ! en US. *±» m '55 s: Si ifj iK •sis JS • i m i s tg A i'P if H a m i i ft St if. Ell iS5 ffll a* as SE 'R ill 5S IS % 3 f>; 511 ft ft Si (It •i> a : Ta SE il'f U 3i ft 75 s. i l ' 41 fp ij= l< w i/fi i l is if sa ft A ft _t P3 in i s ifJI « i - A if S: w ¥ m Mi n ft. S)l •ft in n A J.3 A AS ^1 Si 2. ^1 ? i IS. i s 1 d: i a •'•CI St K ii Sfl l i -HlS i TIP •t is -15 -± a ill A ts Tfi if 35 i t .ff iE « a; f 31 A 2; |g t I|i US 75 51-' #f Si ill El •151 'ft' 1
£ TT fg
-Hi ?ii ill Vi a!
*
»»
*
*
*
» .*
* 1
»
**
*
#
at A Si
m
« i s SS #i •ill £' Sfi, 7i
$1 Z.
m m Hi m w A si iE ill if)
-Vf5» 7/i A IK -fS W f i | A JBiS S .s. ff « m
SSL
f3
15 iff SR E TO"
IS 3! sr Si
A Iff US
u JK
4* US %' it t A i s ft.*Jj ilii) iff J ; i l l iS
FH & E
A a Kf Ifi 5t m w m T a 0
ii
— n I1)
; K ft
St ii
it ifi Hk
tf
ft
«
*
;
15 JS M iP ^
Qr
fi| '+if
*
Jit
-z
St
i i iff •(£, ill
ill TT
ffi £
* A
if
W ff ft ff 5«: '1' % K ffi W 2:
&
B -
«i
«
if K
ft
ill 11 ® 3E ifi jl» .ft W?t- & eiF i l l us fill HI A fi! ft •ii- i l i l l T l5i ffi in ii) ffi
A IS
•«
J';
g- ii] SI tfl A A -E i t as IS fi| ifi; J-JV L*. « iii.
=i. B R ffHi ill
•fc
z
m ft
± ft
±
Pip A
*
!'•.
A:
I'll « « •if ?:i i s w IS g; 3- A a!: A fit •fi'l Si u -•^ iff A Sit ^ - ^ A A A ts iE S. i i li| P'l W,• IE •fti L i " A _j_ ff % X fl iM ff fiir # A tj 5t ff in Si M ®
it
a: n
f
*
to
^
;
±
fii
*
1070/a, b, c
•ft ill Si ff
A
ill fi
*
•if,
e
M ii
ff —'
«•• 5«
','<
^ ^ »! $
%
1.1 V
ft •is ?E
ifi 5x
*
A
A
*
•Of It PS W- i n A itll * i fii Jf+ A Pi t fi •s
A ft H( 41 K ss -Hi 75 Pi fx ft ^ Mi at
»
ii A a w
ft R f£ IE •t 3V is
p-j m sr- t+ ia 2 fir is; 3? ff # — 3' ft m ?T 11 ill # •*T iH if! •s ff ifS J i n 'E # X. 35 ? i ill 4f> lis IS % i£ It A 55 Si I'iV 4¥ IS ;Sr i d 35 f if, ffji V ill ill 0. M Si Ki i"I
*
pa i t
SB
*
if
is $ IK
fb ^1 jtl 3 i"J -jSi TJ dfc A ff o lit •ft •m
ta K W ff> a iii It - V ill fij i - ifi it w Si ill fii % B fl IB w St A
;
Si
$&
31- l i s
ff
z li ii)
g
it «2 ft İS Pi!
JE
4r ¡3 TJ z ÎE ri n % Ii fiil n Si eh í í s; - f t
lis
&
.
_i± fis
(•fi E
z
^
—•
44: 5'! ss rit m SP t í T
&
ft
»
•
jsä M 38 A
IS Ä
lu
±'IÍI EF
il Ä
X
ff
-t
2
*
•3=
S % KL m
TS
*d à»
»m «
-ft -ili * i «F J l
^
.t£ fí
*
%
»
fri
21
ft
A J4
=t--í é; 1? 3H fSl 19 R .S ÎS A
^.
«S
tF.
H; D
A" T •T
ïï % Iİ M F.i a m İ3 H: İ ft •f? m •i-';_t &ï Si' ït A A+T hi ?E m •fi is i— ¿ 13 ¿ ííí SiL •tii JLH m S FS A! i r m n ii ra jM'i % TE sa A z A ñ İS % jïi; ÏJK % ï sí A w- II i?; A s» İ5 S il- ill ¥ «i JÜ ïV -Ini ja B F*) fi >« /S r£ BS •i' Pfi îh S.i S 3' m 1 s
^
1
n
»
*
£
it
« A
&
g
Sfi >
#
m
F* FS
H
HT i *
#
1
«
•t-
« t İS.
/Q. F£ 16! "PI- ?P Ä g iE n SU m .* * ÍS Éi •s * * zît. £ Iii & A =fg K ;s % ?H 2: jpj i »Ii 2£ 1 j m * t » s iif 3R 2: % «f Z "IÍÍ il & 3R ff İ as •w Ä *È Hk m- Z ' IB lb 'iA * JÉ 1? ft X m % APf] idi í?í i n i»! — S. W ,f. B ié m ff a Sé 'S -s V- JE à : M. 5Î. .S Sil f. m JSÎ m f± ft: iä H •ft et '•fi g. 3K im SS ffi m fl % % J: 13 İS M z fu T- té 7; j« m A MÎË Ä f i El e A 43 JH A à: Z 3F if; >B •iti m i*. t? iff A SÊ ff! •S tí! S PS s i TT «at ffl H i f eftß a. PI i l l z ft" HE [Si * Ä J£ ? j t 3Ç SE jfc n 3Ç idi w f% fil ïil sa 23 Sí IS İS Ä i g BS TS fí 8b Fİ ± fit m fil Z -e. SÍ: Si % m ti! FU n ; m s w ïjP % m L % H •Ü İS A ïft A f i İ t İS JS A sä W m îil SA ΣL •m M z m SI! at Sí •¥ Zir il İli m i t Hİ M K % M m ffi s ">'¿ i f ül 0L id ÍI! a fi tu i s IC m Vf - f m J l ifi Sı # -Ul H z œ S if % .s. A fi m t i l . ) A ß aa n Ö idi jüt TS HÜ NE - f r SI Ht ïfi m İP sa m as _L lie ?!J Tí! Si at IS ün ^ ; SB Ä MA TB ÉS A 2E *[ n în se at w P İ m £ ît W w İB È Vi m SK m ÍS
».
ÜH 4s
IS B3
?F
J€ S3 ta r¿ ÍP Ht >'J S Ä Ci rj i l ïï
ES
ft
W Iii
-_¡Lßi
i ill Sil
•tö
«
«
Fï
W
#
P
1
•£ X- 15ï T- ÄE « m Ä K ît ÎFJ J** Pi P) ¿V f.!ä" *i
| g yi g
1
L us: H at Jîr"
11!
ÏÎ 7i % •İÎE & —
m •i§
ïë íí-
S; m
Ä
JÏÏ
if
ÜS m y-- f i Vf ils £
%\
11 Pi â :
L
an ft fil JC SJİ tt A •fS #1] H i t @ -m -7 A 1
Ä â A JS A üt 81 -f. Sî1= fiş ?fıs Şii R A ill S* £ lif % 'ñ & Pï t 1í J»
íf *P
S fs! m it 4S n m İS A A ÏB m at JÊ Fï 3Í 5 K M .E Hi
m
31
Ä i¥
m *r n œ m % m an -ft m * % Ä -m S 81
Ä K *J K
•Ci
W * ÍÜ •ft
•ft
« ti
w
ff
A m ifil •* ,e. JS =ffc as i». =Ë Iii îA u e
at
•%
K
İL K X —' 1=
-A-m Z i f pf. id •£
s
*
:
.&•
?'!
-11. Bï m st m im J»; à I M m a st Z «à
ù W F? at Jîf Ü m ± SK A %km ± *a A m V. i r r Tí Dir -s % S ft _JI ï î İİ iff Î5I JE ŞÎ) » IL Ht] m fil $4 Z 21
m
m S> fí
»
«
«
*
a *
«
£;
tt
İTi •fi
di A S£ j£i
f¡ M 5f
*
«.
1071/a, b, c
îS X
Sİ
El
1 n in t i XÜ A A ^ifi f. r.ii Z JT i t 4 ib tf £1 W-l Ii i t *fl z Tis I i 3S iS # 3* Iii ä*}.5-i ü? ifi pfi S — 3t A Tf 4fc i f l |ül 45 iA *j W«t - i " JM '0 iE et 1*1 lg 'S 3t i f SM U a m iE ¿6 fi fä S i l -Hl K 6s lg •ifl i'r TS I i :A if SR ii 1 SA W in SS iü st m ^ •K •# aas iE ?h 3». r A ff IS fi A H* iff ST Sil E =fl: N r M A
«
«
Ii
**
m
# #
iE
&
*£ fli /?.•
Sti.
tt
fit äss w
tt
»r S ST- ff ifii "4 % if Vi 1*1 A SS Ff? a ¿1 A
*
21 1 A
!
Pi
^>
^ HS
E
7b Ji'i S2 ?l n dt JEf K 7¥ 3t ä S SS ft ^ Tili A 13 A Sil E f. li tt! "PT TS !ti' Sa ?a if A f£ fr PH = Ä iir Iii fit A P? FJi (JA. Ä in 41 B i& f % JFi in i% SS- Pi
«
* :
«
Mt 3f & TO m Sj & A SS *S 31 tu +Ä K w X -T yt iE 3t Iii A
äil
E B* SS HE SÜ in HJ & Ä iH liIS tt A 36 Rt tH •Ki Iff TT •if ff 'if Ä 5 Ti S i Hk A ja St Ä i'J 1 •iü jL X 3t m !S, ifl m JU
4* tun Sit A
'4
«•£
»
s& t f Ei
*
J
5C
* 5
«
:
5fl
%
SS
ig
%
"ft"
=8 IE
Tili er n 9
«
£
7,
m
ffi m .3-: TB
iS .TC in fii >'/ H i f ff'
•Ü;
m 'j: m
*
*
«
•3E 1$ JC 15 ffi. iLiE 18 $ A Iii J* f Ä ¥ä i i •m iS SiÜB ut- 1t S£ z a ÜF. Ä SA & 3 ; iE J£ A äü Z- A 1r'T iij ffi m % 4t K TT %% if » j£ TS -Iii BS if •s A JK B 35 PEi 3t 511 _t m % & A FS jf % 45 ff m A Tt W C3 E SP SS T'i f P 3ft BS 5$ •iff ff n •fr IM äs 4$ Ä IS 1 •ii $5 3? R Ab J_ ff -in A Kl äf
tl
*
ii-
+
tu m &
»
* »
tffi T4 2. W A PI ü. m TT tt 1« ir ffi ß ¥T E 3t Fi J 3 ä t TS m ü ^5 i i ' t'4 JUS S! st 3 ; ffl % II -Ä i i (S A S£
-
ii
*
181
, ü;
Ii 3t e
SP 1*
3t
13 Jlt
^
Z 3£
% 3R
-ie s in #s
TT Fit if I i
ä 0.
St ifc ig" IS Hä iS ^Fi i £ •iE Ü ^ S? 3t 5R•Ü' # P -MC B'l Ä Vi". st •tü. -rt ' S Ei Ö lü) m JäJ m A ;£ k A .iä — 3t m .0ff J£ >"4 %& i s ffi JE» K j£ % A n iL
T e SS i f i 31 Ji": 4t 5S 3S Fl 3t i t 5£ Iii W ffi £ Ä + •5E T5 TS ll! ts ^ :
;
M A 511 m Üi'"171 *j fit jS if* BP Ä Z
A #n A ip m ti &
*& n
K •a Ä 4t K ff PÄ i i % if Ä Si ffi tt 5: 5 ; PH % — . • f ö iä ®. SE ± AI s A Ii. ffi i% p iß =IM 3t 3i PB •f SB •m in if ^ , Ä 1B R n ll! IS A m ii — ig X je n A BS et Fi m 'f f i -ii. iE iE ki m US
in
Ü ig A ig 3U iäi Ü3 y> Ä if ir A
Ii
A ^t A iL
HT 4 1
"ei TS Ä täi n
IM
1077/a,
IS JE tffi
A
* M.)7SM * «
«
£^
ß
:
& -»
± Ä
4 ' -n]Tü fr sä Ä
..Li.
-ir
«
:
;r
Iii Ä ii) ii) A ?S 35 TS Iii, i'li i'J ^; TT JE J i if 31 Ei if f 3 t -Ii"
5JJ JE
-T A 12 ?[l
#
-Ü
&
JE
•if SE Xl IE i i iä
-fr ia W se IS
*
Sit
A
FS 3t Fä äfS Kl TT if Ä
Kl
"IT
p_t g
Ü % 's 3t f.ti 3t vi" i5E dt . % 4t f JS A F. i31 Hk 4t i:i T # m -t 3?. 9 üi ifür ü i 'SS.f r i Ii IS I i jk 4t IS z £ n 3t TS Ss! itt 4T Vi K Jß w % iE •1*] M 2t z •if Iii M iJ-' m ja m ii| m Ff! % TJ % J E 4t 'S. •ä't «& 4t -t 5f m ® =ff An j a A A =fü B M PS in # A •ii -TT tt K
*) y
%i
£
^
iT
3t
ii; iH}
s
a IS A m $ Ä ¿1 FH A »; A Sil
f-
ig
a
#
j
V,
St
ÜJ SS iS ss m Iii A 'S R Ei", 58 in
m n
#
# IS
£J ¥ 7) 3t J& # ft AS. Ks =E 3 t %* =a A Hl JJi f e i IS & IE i in m Hi A
m
3t
«
« «
«
fiil
w İH m H 3t j& g "İÜ »i 4 t i ftl P£ if R± Ä J£HL Jiff
ñ & m Sil a
«« ig ifi|
•üä - i K & FA ïil Jf Sil 9f % W ^ % ÍP Iii ât f¥ FI B *S 3Ï. -t
7t V¿ "SE
ft
ÎJ-" ÍÍ a *] ili •İl & iE
Vi ^£ ^i "Fi íf
« » z •if î'f «E 3S A
« *
—
% ai-
M Ä
BJİ
sa
-f-
fi
%
iE
1' M S* ts? s? A
it m m m -, *•
SC
*
2iï •S fJE fe FS A _ ^ «; İ l ¥,l S3 A ÎE JS PF 8 •er & 55 ff n SE %• m as
ib •m (y A te K İ'ii s:
^
m
i f S't Z I i E¿ Ii: W I, fil Z fr y; i f T SE
* Z
tí « A A
Jiï i f
i'i
» *í
Ea
±
ï'Jl Ti vf fi İS il'si 3fe Ï Ï i Ft 3* K
ff
Jff
m m
ÍÍ
İli
Ä LİJ
-T
3fJJ
1•
K>
n
21
S
??
—T
«* «
W
S3 FJ <& î ï #J 0- H Sí m '4: 3§ Í!S ;¿* 'V- Sê m te Q TlSE ig "ifn İS •iE z "H ft jy tft Ä SI § H*
ff
A
*
Fi j£ Sil BS
ai •lg
?/¡ % & ü> Ä Iii I i aş fS «F -T fii *6 üt F* 3G3 3t 'S
- utit
T Él
fi
•tí-
*
e£ s
A
va *ï z a
if
İÜ »¿i ••E Fİ£
« İTT
Hi:
•^
Z
Ä
*«
«
3i
SS
"&
fe
fîi « iff
•SI"
^> M Üt ^líi 31: i ë îfc ÏB • K A fe A ïâî i l Pili j ' i mı- A Iii Î3 S PÎ ta BS s Fl PH ja st na A 8t JS t ° a i aï se l« ö iFS 3E n P¡ afi ip
*
» % « J!E i"äï ı s « m M FJ Sil
(S «Il
ES FH
* » tf.
JS Su Z
*
K ZB İ t i !S "ïfS su m tël SB
ff
ft- % ai* m «f 5f fif M es r¿ SS -a St -T ili Si)
/r # JSf % ¡íi 2 ?; LU A
F i IB p pâ "BT f l Â- •ff Ä
A 0
V
R
PS. K
%
«#
ÇK Ï S
fi
'%
x~>
í W
m tí i - ?
s? n >] íf it' 3C £ ff 1Í iE JE A % Pii m xa. rfc Iii )f3 ÎÊ 5Í * ¿ it ¥R Ci TA 1äJ TS • l i - * E S3 -İl iS El5? S T İ 3E tili A «fi ^ ï* ft' gft fi S ñ «Il -İF] w A •SS tí SS «S =f Ä sp S if N ff* a M iti TL % S F P i i ni -s; ft TL % i % fi* ÍST i t 3Ï n a f B If M «1 fe Iii «i Si JE 13 •B A * - S M • Jr A if «S A ÏË m ff «Si s ÍB tt £
«
*
«
# ±
«
m w¡
TU m -ê-
P\~
jt «ts •> ii* 4* Ä m 31
«
ê
#• Ht m Ä L
ÜI s
« ï-5 I i
PS JJ
&
« « 31 S
»¿¡
Pf TT ir JB!
Wi «i M
ff
15
[il m »¿ at 3J K ff
« Tí ¡Vi İÜ
IH
ş i
=J: C-l
Tt¿
!S
İli m A Jf I SÏ A 'h * l "BT üf. 3=11 if A A iö * E Uf S flî ÏÈ JT JÜT
TE
1
L A
^
Eil JÉ
Ri K
ar
-T TV ıs
íff
ÏÏ Ï-Î
FU
A
ül i ' i
5ü 7^ İS TJ R 10 i. 3K i î Ä fi @ J9j !lî -ÖJ SP Ts &• İÜ ff İŞ W F^ Ä İH s* # SU •St a : M 0 w Bf
**
'JS Mi SÈ i - i t JE İli! —• A ñ
Ä Ü
JS
5e m a
K
lt.
]íi] % ff =*LEi
°Ä
í í Si È «Sil m Sä- $ 35 l ï iS Fi; ¿MI m *H ^ ig i f m %
19 iv
ft
A
İS.'
m M íf j£ Ii % % "i JS s 3= m i ç ft AL; IT M, Ä J;L Vi H ÍÉ
iE
Ä
»
_
FI-
A
tt
ŞII
n
** «
1078/a,
*
*
5Ş A «e A M Jİ. a İR =S
ïf L n s: ni »İÜ m tt 1İ "I Jit ¡f "BT A A f if i fi! if. Sİ wit ÍJ "BT m l £ İS w ff Ä as "Í ?tj tin Èï ff ?t m ff Tİ
fe5 S S J i Fi 4S f^iî Ft l" SP ft ítñ ÍP m JB
« Öf
•Ë % IS il f'l % ïi A ïî a m M ás; m ¥¿ 4^ '4 lit ft Ii iE Mü m Z 114: it W Ä Z B A m i- Ü
S . Vi w
A
Tf
TT 5f -W Sit Ji'r
«
If
z.
Ä j i S;L £Ü Ss ï> İ S A S' i t ^ İV
/S ¡S IÜ fr- Pil Fil y ra & 14 ig Fi lit •Ä *i M Sv Z 3f i f 9A "fi lg Eï •W- 5 . Ä fi; 3C s.* 3 È A IS] # sâ Iİ <5 İf Ä W tt % "V Mi B!| m "Bf i E ıs İS Ä - .FT S ft f i s "Ö" g m SS Ä B ÎR % m n f f íi- #¿ ib t i Si Ht P;il Jk Ä -JI t jïïl Ï 5 Fİ -!£ i f Si et Ä ît El: [£ M¡ PI fr Ä st A ^ i "*T # A m T -t
-»
A fa 5İ£ üt
L
Itr'S]'
A
'ff
If l-S
Z
fe f
<¥
m A
A
W. z #
•If, fe •BJ FÜ ñ ff
ft
DI. Tsu-chih T'ug-chien
a
m m İL
m
m
IL
g X
IRJ sa fi H
fi
TC E£
"F ta
H *
Rj
1
T
II
—
m *
İL
i
*
S
fr
ê
im ila:f
15
T
ra jeu
•
fis .m.
+ ra
ta
0
á te
p
m
+
Ä SE
*
36 T
ft í Jtfc >
T
DP
iI
ù:
•w
d
ö
I f
5a:
m
3il
Ab
j
17
m
n
líe 1 8 ft
zK
in I
I
#* f'J
g 5
Pf
-
i
ft
m i n
* 1
3C
SB
I
fe
m
Pi
K
"g"
S* «
i
w
.ït
I
tí
m
»
|+
A I
* Ä
n
se
m
PI »
» m m *
4b A
il 3fe
«in
V
m
-b
iL
A
m m
#
#
-^F
S S 164/s. 5078
1 \-y,
« 5*£ M ». *n ^ 3fc ÎÈ 3fP¡
Si
23 7
4» lia
"t ñ
st ¿ w& A
~1 A
d» T
Ü
£
m
ra
3 »7
Ä it
4.
w
PT
-
m
M
ff
H P
• "£i
nú.
*! * ^ m m mM m
•ÎË
mf
GfÍJ p Ë M
ÍÓ
Ä if
Ma
22
^ D W .* ' ú * & ¡MI > ti
» A l| i 3z Ja. ÄP w
ff
JB.
*
Ü
0
X M
I
m
•fâ
-A
o
m m
§
I
M
B ir
o
&
S f r f
i*
2
Iff 8 I
»
Sí »
ja
* Id
in
Jfe
A CK
í
«
*
71 IIS A
m * I*
BE
1
- if
A & * m
ri k î 1 « ) / s. 5236
m *
A
n A
mi
.1 I*
m
PT
>
I*F
21
SB
S
au
BT
* if-
ıs & m.
EH BM
Ü
at
•
eg
f f
- M -
m
0
*
m ± &
+
m m öT
İtfa
28
J
27
E A -=p-
26
# ffj
-t 7t
ft
A
Sa
se
1 * # ^
A
Al
ra I
Ta
ita && it
es #
I
£
f
Ä
O
ft
Ai
•m m
là.
m m
91 c ' M SJn.
m
A
n
0S
S rr
1
•'s *^ il
+
24
0
A ta
25
ff'S m S m ^ W -f İH •te M m PS * Ü
m Je
7C
ft '
m m ff
169/s. 5237
IE *
4M IL Üt!
m
H ííí<
SİS
-
8
°S i nH ^
¿
m m
E
I
-ıs* JEL
*& -h
+ m
in
m A ;
>
m s. it
Ii
f
111 PJl
«
ZE.
W
X
*
IP
*
ff
y
aà '*
4 -
T
İM o
m m m >
ïf İMİ
IsË ÎPE
» in
ft
IJ9
^
m
Ä
I
^
ft*
A
A
İş
S ft M i f i ïïff ffî £ * £Ê S
BT
«g f'J A
if
»•s
A
55
M
İL 8
n
A
Bis
0
s
«
MF
3E
if
m
Itfc Ig
3?
i
fr M
0 *
Ä
°
1
3£
ï ? * # öf
*
If |#
Ş
° iff 170/S.5278
A
Ü
%
»
m
IUI
3*è
M!
£
T m
±
a
ft PÍ. ft
^ tí
36
6
M
85 Ñ 7
#
S
«il
f
*
ft. IS
H
* :
m
i
Í
Pi
4¡
J.
m
Zi
*
Zı
Ï
f f
PT ï f
± ja _
I t Si 1 * 0H
M] if
3>
HÉ
_JU i
A
[
S
S m •m
-ft
sa
ft
fi
IE .li:
m
?f
S3
*
^
4" Ja.
10
f
m
In •rf I
Tr.
Ht
İP"
ni
M
A
*ï
İT
m
fß
IK PT
m m
o
si
S *
K s
m
it
m
V, T
'S
fß
a
i m
ff
o
m
* 1
ft
ff [Iii
m
f
f
* S
H
S Ä * ^ kt + ft ^ S N
ft
5^ S
Í--S-:
m
s up il
S
w X
ta
M 4
2
It
§ JE «
f'J A 171/S.5SM
31 -fc
2?^
II - Ts'e-fu YTıan-kuei
a
Ä ft Hi
*
i
-ft
ft
4
i
sı
it
X
f î
ft
*
at
*
î «
fi
±
iE
s
*
it
JP
it
«
«f
WM
»
ft
+
* UÜ
# % ft J*
*_
t .4L
T
İ
%
4.
ft-
1
* * * Jt * ft -X-
SF
*
ft ft
II
İ
T;
Üt
I
* *
«
ft
M &
ft
% t
t
ft
f
* ft
ft ft
ft ft
*
1 9t
Ä
ft
u
ft*
*#
*
ft ft ft ft
I
f t
SÍ
s
ft
1
£
956/30b
ısı
f
ft
s
ftff
* .£ ftM ft
il
ft
%
I
fi
ft ft
Jt
il
*
911«
*
t
ft-
ß
ft-
*"
#
>s
ğ
*
+V - ft #
i
it 3t
ft ft ft i
f
S
A
*
ft J?
ft ft
a
I
fi ft ft ff
1
ft ft ft i ft ft
-ft
it
f
H
ft
ft
jt
S í
t ft
î
%
s i
ft *f -t ft T ft ft ft
I 0
ft
r+r
ft t
—
ft
Ï
¿ i
fi
#t
ft
«
ft
ft
Jt
4
«s
ft
1 ¡5
«ft
Ht
ft ft
n
* 4 il té
ft
ft'T î *
ti
« T i
* * *#
•t
ft 1
ft
t
t
ft ft
ft t î Jt "6 ft £ ff
« f
#f t í
A ft
t
* ft
*•» «* M
*
t H
ft ft
ft
*
Ht
** ¥
X
t i «s
ÜB
* * S* ft ft *
f i
8
*
+
ft
«# *
#
ft
H
H
-t Air IA
3¡
*
g
«
ft ft % # ft f ft ft
f
t * t
ft İ ft ft s m ft f * ft s t ft *t ft ft ft *# ft ft 4f «Í ft ft* ft ja ft III
k ft ft
f
ft
= *f p
Ï it
« * * M ftft * ft * ft « ft » * ft * ft iß
Ê.
* ft
& ft * «A
H
Ä X
*
% İS
il
* ft* # a ft * I «E %
it
f
M
ft
Jt
$
X 9>f
*
X
M-
ft ft
ig
/S-
ft
t
y »
%
Jr
s
ft
Ä ft
* s
İ
** f f
A
S
S
Jt It
Jt
A4 it
«
f
f
«
ft
IS & I
ft ft
A
I
* *
1
ft
• ft ft ft
4
«
ft ft
*#
ft
M
ft ft ft m
ft A ft ft P tí Ä % ft S ft ft ft ft ft ft ft ft
-
s. 11251
B
ft
1 If ft
•7
CL
ft i
t ft
*
* ft ft * ft •t ft * If / \
ï St
T Í it 4
4
% ft ft ft X
I
«
ft
0
** « * *
ft
fi t # ft ft ± n Jil ft İÜ ft ft ft ti ft t ft' ft ft ft ft A ft 4 ft $ it fi ft —
± ft
*f
s
+ ft it
*
Ä
i
ft.
W
S
ft —
* I
ft ft ft %
%
ft ît
« £ ft
Ä
ft
ft
$ ft 4 X ig Í
it
B
ft ft
ft
& £
Ä III 1 X It İP K ft X ft it A ft ft ft Ä f _L,
ft ft ft ft ft t Hi — ft 4 X s ft ft ft ft
ft ft 9 ft s
* Hl
ft ft A ft M ft ft n y•ATC ¡fe ft Tz ft ft X ft ft # & ft t f i A M -t ft ft I »ft A ft ft M ft I ft ft * ft ft ft * ft @JE ft — S f Jt T 1* ft- ft f ft İE 0 ft n ft ft ft t Ni f ft 1 A #$ ft t 1 % k « ft ft — ' i NE t t ft Jit A f ± ft ft A i it i E il 9 ft ft % Ä * f ft ft t ft ft İP ft ft ft ± s ft ft ft t ft 1 ft ft ft ft # Jfc ft ft it St A ft ft A ft f ft ft ft ft ft ft ft ? X I Pt m f ft « ft ï ft ft t. f ft ft If
If
X
*
*
ft.ftf *
Ift
»
£
*
*
ft ft a ft ß ft ft A * Í á ft7C •k% ft il ft % A ft ft ft ft ft i f A .# t ÍÜ ft ft Hi ft ft ft i s ft ft ft ft ft ft ft % i t H ft H it ti? A « f ft s * ft Jt ft % ft ft *f t ft. ft ft ft ft ft ft ft It. ft i ¥ ft ft m * A. Ä ft * ft it 5? # fa ft t * 4ft ft it f ft & 4 ft Hi ft ft ft ft ft J_ ft ft ft ft tit $ TT M ft ft * $ « -t A It ft + X if ft H 1 X Z 1 fi ft sfeİ îf ft ft 4 « •£ t % JB ft ft A ar 4 W % 5 ft ft H * ü il ft t ft t ft ft ft ft ft ft âft II ? ft t If ft ft f t ft ft ft t •£ ÍÜ ft .ft ft % A * ft H ft İ ft t ft JE ig t ft ft 1 ft )]| f íí ff íf ft t # ft Jt ft (5 ft ft ft ft f p 4 ut If lift n}ft ft § f t « t 4 ft í tt ft ft ft ftla A 1ft * ft ft
*
ig
*
*
*
*
1
*
1
*
—
956/31 a, b/32a
S, 11352
7C
*
S
ft
*
1
if
j-
% fi t ft Ö
ji.
*
ft ft
ft
ft t i
t i
ft
»
1
ö s
f I
-t
*
a
» * —
ft
Ä
it
—
JE
ft
A
Jt
a
ft
ft
í
*
i t
» ft
f Î
ft ft % ft fr
% Jt t £ fi
ft
Jt —
i
?É
a
%
*
t
*
IH
I
-t
M
ft
i
t
A
*
il
**
ft ft * t
t
ft
958/23 a, h
Jt
*
*
g
ï j-
«G I
*
*'
«
a
ft SP
ft
»s s
ft ti
*
*
ft
A ft -t
*
g
ft i
¿3 0 * s 1 # A 6
*
tí
ft ft -f H
*
t
ft
ft
ft t
¥ •ft
ft
t
S
ft
ft ft ft
U
*
s
ï
ft
t ft 1 a
*
A
i 4
Ii ft III if T t f f
ft
lit
*
*
ft Jt
ft t
*
Jt fi ft ft ft ft S ft is ft ft ft ft ï
K t
I
s
75 -t ft I ft I 'S 1
t
M
ft
ft
*
ft ft ft ft
ft
ft İt ft ît Fl A ft ft s ft
ft •ff a ft •t li ft $ ft t ft I ti ft ft 81 £S ft ft 1 t i
t
i
*
ft
ft İS
A
it
ft f ft ft î I a I ft ft ft s e f ft
di
«
«
*
ft
£
t t ft
*
*
é t
*
fr ft Jt A ft ft ft ft
*
It
*
*
S
&
U jt
1 if Î ft ft t Et! fi
«
ft
»
ft ft ft JE ft a ft 4 in m İ H ft ft S Jt I Ï ft ft ft # -t I A il a? Jt ft ft ¿ ft 6 -t a R ft s ft ft it Jt i* ft s il ft ft s ft t ft ï Jt S ft I PP It JÏ A. n t B ft n 7f % ft É t fe ft Jt ft t 111 t ft ft Si 3C ft ft i
t İt t ft t ft İF
ft ft
#
* s
ft ft
-ft
ï
*
s B
ft j
E
ft ft ft * i l ft R İt m ft ft I ft S ft ft t. t ft it ft s S I i ft f •HE ft % * A Jt il % Sw ft I $ A H ft I ft I Jt •ti- I İ ft i l ft I ft â ; ft ft A -It t ft t fi ft ft ft i sa ,
-c 1
* -
*
S
»ftfe
t
.ft
* »M
ft ft t t 1 fill -f ft ft ï # ft H + ft ft Tf ft ft İ
«
s. 11278
% % Jt
B
ft ft f
2,74-
* *
I
ft 11 51 2 f ra ft t ft A ft ft ft ft ft £ ft ft ft ft â l 7Í ft iff ft '% % ft ft* ft ft ft ft u H fttt ft ft U ftft ft ft fif tft ft P. tt-
*
¿4 St J5 i f ft ft ft ft A ja ft ft i l l 5t A Ü A ft
#
*
ft ft ft ft A ft ft ft Û f ffi
•ft
B f. B. 7) B ft ft
1
if
—
ft'
İ
ft
*ft
A
ft ft ft ft ft f
*« A
ft ft ft
¿
li
ft ft
*
$ ft ft
«*
&
ft t s
»
s* Ë £ j* s İÜ f.
A 0 T
9 6 1 / 2 0 1 )
— —
ft'íl il »Ä ft ft
*
«
ft ft
ft
IF •í ftx •A ill R ft
& ft
«
#
f 7C »t ß ft ft Ë ft ft ft ft A ±*| ft ft 4 St Sft f A a. e ' H ft ft X Iri ft zM ft ft ft fcft w t ft 'Ift * ft ft ft ft ft t ft A ft ft A ft i ft ft ft ¡Sí A *t -f ft H ft — na ft ft A ft ft ft ft Ä ft ft Ü ft A T A ft ft A ft IÍI ft A ft A A it İ-tt A % + ifİ
«
*
4
ft ft Ä ft
ft. ft
*
ft.ft
ft
*
#
It
f
ft ft
ft E
ft
ft ft
4
ft-
ft as ft
*
-
ft ft
ft A A
Oi
ft
t
ft
ft
ft
A ft ft
A
B
# ft
«
#
*-*
f t
ft # ft ft * ft ft ft * ft ft M. ft ft ft* « » H
#
ft A Ü Jr
ti 1
>3L
ft £ ft
«1 N'l AB S
Ü) fe ft S t
ft %tft ft
+ * Sí
ffl ft f ft ft
IS
% ft
ft Ä ft ft S 4 ft ft ft Ä ft If
*
A It ft 3 If 0 n A 4 z J! S f A Ï SÉ ft it ft ft I İP A ft p it * % ft ft if % ılı ft f ft & i *!> i; ft ft Jll A SE t ft £ ft ft ît A fß Ä ft İ ft A it ft ft f A ft A A 4. t+ ft A f ft P 3ft
*
# íi|
Ü
*
ft ft ft
* ftft
* ft
ft. t t í M a MiAft a t lift
ft
f
et ft A X Ä ft ft ft t %• Z
ft ft
1 SI fir ft
* W ft ft *
f % ft % I 5ft
(ff
*
A
A
t
it
ft ft 1 ft A
ft
& ün ft ft Ï ft ff ft i l ft ft rx it A
% ft ft t 71 ft ft
i
Ü
*
ft m ft ft ft
A
ft ft ft ft ft ft iE î t fe ± ft
t
f
* 1± it
ft
S
ft ft 31 ft & n ft ft *] ft El ft ft ft ft ft ft ft İÜ ft Oi ft ft iE ft %
*
«
«
.1;
lit
¿
t
f
s. 1 1 3 1 0
ft B «v M ft ft £ ft fr ft & ft 5 ft ılı ft i f 4L ft $ ft ft Jt ft ft ft f 1 £ ft T ft ? ft ft ft ft ft ft B t & 0 t ft ft ft t İ ft ft A n ft ft ft 81 ft 1 ft ft f Hi ft ft % Â ft # ft M ft A i l % ft ft ft ft t ft ft t ft ft % it A ft %
*
s
$ ft
ft
9
« «*
«
%
ft
ft
ft ft ft
s t
-
—
it
ft ft ft ft ft ft
« ft ft
A
*
*
*
*
»
*
*
«
ft I lili % a ft ft ft ft A ft M 1 i /• ¥ K ft A ft ft a ft H ft Ä Si 11 '1? H t # ft $ ft ft # ft X JL ft ft ft i* ft st ft ft ft IS Ä ft t ft ft t ft ft ft ft at ft ft ft ft ft ft £ ft ft ft ft ft A it ft ft ft 0 ılı ft t ft ft ft & ft ft ft ft ± ft ft ft ft ft ft. ft ft l# ft ft ft ft ft ft I ft ft S) ft jC IP ft ft fc ftt ft ft a t ifi ft ft ft «1 ft ft ft ft
*
*
» * 7C SB
«
*
ft ft ft ft
% i l UK ft ft ft ft ft ft ft. i ft A a ft ft ft ft ft ft tn f if ft $ HI ft ft t s ft t ft ft s :# ft ft -t a ft ft 5! t 4 X 5. ft ft z. It ft ft f € jt — ft ft If ft ft ft) ft ft ft ft Î ft Bİ ? ft S ft ft E n ft 1 ft ft ft ft ft ft Ä Jfî ft ft ft ft ft ft ft A t ft # ft ft ft ft ft a Ö ft t iii ft ft ft ft ft
*
**
Iii H i l ft I » f S m ft jt ft
«
ft
ft
*
ft
«
*
«
«
961/21 a, b/23 a, h
ft ft ft B ft ft ft 1 ft H ft ft !*[• ft ft
IE % $ T HS; t ft £ e Í
t«
ft.
ft ft
g Í + —
*
1
ft ft ft
*
I
*ft ft* ftftft # z ft ± t ft
ft ft J)
+ ft % A n ft
•ft
ft ft ft
«
A ff ft 4 £ fu ft ± %
ft ft ft
ft
if # & ft ft A ft ft ft Ä t £ ft i ft f. t
»
"w
ft ft
É
ft ft ft
ft ft ft w ft ft 4 ft ft ft ft t ft A ft JÏ ft ft t ft ft 1 %• ft ft A ft ft t A T> t , ft ft ft OS ft ft I ft' ft ft ft ft ft"
«
ft
ft.f
It
ft
ft
St T X i t ft ft i ft ft 9 ft ft ft It f fl Í # 4 ft E ft. Î i ft ft ft ft IS # ft ft ft F ft ft t So # ft —
*
«
ft ft ft ? ft ft ft ft ft ft ft ft II if ft A & ft A. J» ft' & if ft ft ft ÉÍ — 1* ft
«
s.
11311
ft it ft r -a ft ft ft ft ft Ä ft j . ft ft ft ft ft ft ? » ft ft ft h ft ft ft m M ft ft t a ft ft Vf ft til ï ft ft ft ft ft ft £ ft ft ft ft ft! ft f ft # s % ft ft ft ft ft ft n $ ft Hi ft It ft ft ft ft i & ft
¥
*
ft
$ ğ
IT
I ft ft
if
4
I
#
ñ
I f
ft
it
ft ft
* i
ft. * * it
ft ft ft £ & ft ft ft f It 0 ft ft ft & ft ft ft
ft ft k + a a W ft s ft ft Ê ft ft if ft ft s ft ft ft ft ft ft # it ft rf ft ft t ft ft ft ft & ft ft ft ft
* *
*
ft ft ft $ ft ft ft
ft if
ft.
S
ft ft ft ft m ft ft it ft
• A ft i ft if
*
* *» *+ # 1 1£ w •t * ftft ftB ft ftft ftit
*
ft ft
(• 4 ft ft ft ft ft ft ft t ft ft ft t á ft ft £ £ £ *# £ ft ft ft İL RE ft ft i t $ ft rf ft ft ft ft £ £ İ ft S ft ft ¡ft ft # ft ft ft
t
•t
-ft
»
ft
1 * «ER t ft ft
ft
962/10 a, b
*
£ *L
»I ft
ft ft ft
ft. ft &
s
ft
#
ft
¥
ft ft
s ft E it
ft ft ft ft
ft*
f
ft*ê
*£U s *SÏ
•ft
ft
« ft
*
1
ft
*
*
*
f
&
f
& ft % ft ft ± ft H ft ft ft I ft if A ft ft ft lit it ft ê ft ft it ft ± ft ft ft ft ft % ft ft 15 if ft TL % ft i ft ft A ft ft ft Pi ft ft IS — s ft ft JÉ » S ft ft IS ft ft ï ft ft A i t t ff ft «I ft ft Ä in ft ft ft ft ft ft ft ft ft
«
*
1
ft ft tí il ft Jt f Be ft K + ft ï + ft 1
?
ft ft
* ft
!
ft s* ft ft ft i t ft ft ft if ft ft ft ft 4 ft ft I ft ft &
«
A İ
ft ft tft Jft ft ft ft ft ft t j s ft £ S £ ft ft f £ (it il Iff ft ft ft ft ft £ ft i* ft*ft z. $ ft £ ft ft Jfî ft "fir B 4 ft ft ft ft t m £ T ft ft £ A ft J* ft ft » IB E It ft # Z t ft ft ft % f ft I E ft
£ i
* £ ft İ l ft ft ft ft) ft ft Ï = % « H ft ft ft ft ft % #1 ft
ft 4 ft ft rf ft ft ft s f ft 0 4 A ft ft ft f ft f 16 ft 1 ft ft ft
sS
ft ft Ä
ft
**
JL I r ft ji f ft ft ft ft ft ft t ft ft £ £ ft ff ft ft 'X ft ftl ft n
-
.1
ft
Jt*
ft
0
ft 1
ft ft
• ft ft ft
A
% A A
ft n A ft
*
s.
•—
11319
t
• f t
i
*ft ft
0
t
ft
—
% £
*
T ft is ft & ft ft £
*t
f
ft ft
#
f
* * ft
îfî
ft % ft
Jtl A rt
ft lit ft
A
±
It
í>
t
•4
ft ft ft JI gl iti ft 11 ft ft ft JL ft ft
*
£
it
*
Pi + it f JI ft ft ¥ ft ftt ft f ft £
*A ft
ft
%
ft
&
jft
B A
*
ft ft ft £ A ft ft H ft f an ft t a ft ft f -s ft ft
*
ft.
*$
X % %
*
*
#
ft
ft
ijft IS -if
*
1
Í
ftft *B
t ft ft ft AA ft 4 ft a ft ft 3L j) ft ft 4 ft t a A ft ft i £ £ ft ft rî ft B ft ft ft ft- ft
* *
I 963/22S
ft
& ¥
*
ft
•
4L
*
il
g S ft t ft ft ft t ft tft £ ftff
«
ft  ft S ft ft ft ft ft ft ft ft t ft il ft ft ft f ft ft 0 ft ft
-ft ft ft ft 7C İ ft j? J 4 ft ft W ft ft ft ft A iL. £ ft JSE ft % i ft ft T Ir ft ft ft ft ft -f- i ft £ ft £ £ £ ft - ft ft £ ft ft £ B £ r ft ft f ft ft ft # ft ft ft ft ft ft # M# i ft t ft ft ft it ft ft # ft 1 t ft t ftt ft
* £
£
ft
" f t
*
ft ft A ft
#
£17
A A
if If
ft ft -r ft
n •t JI H n ft s. -?* t I £ PS ft Jd ft £ ft'
ft
ft ft
*
ft ft ft ft ft ft ft iL ft ft ft ft ft 7C ft ft ft 1 ft £
«
ft ft
A
*
—
f
ft
£
ft ft
7C
$
S3
ft
s. 11331)
£
SI
\
ft ft ft ft £ ft ft ft ft ft t ft i ft ft ft f X ft *
î
* « i
?
k 1)
ft
* ftft
k
ft ft 6
i
ft -fc ft ft ft ft ft ft ft ft
*
ft £ ft ft
it £1 + ft ft ®\4
y
% ft
f I % ¿ X * t İ ft TL
ft
#
I
¿ i: ft ft ft .** 4 ft ft ft «# ft ft ftiâ ft ft ? f ft
*+
-*
t
ft
£ Ï ft ft 1 ft ï ft f İ ft ? İ # ft * ft a ft ft & + ft ft + \% ft
s
ft
ft ft ft J I ft ft t ft ft ft f /Ift ft f s ft ft ft ft f i §- ft g
ft 1 ft ft ft ft t t ft 7C B ft A t ft ft It n ft ± ft II ft ft ft ? ft i ft ü ft ft +
ft ft ft % t ft ft ft ft ft f ft JL $ ft
ft ft ft ft ft S ft S t ft ft ft $ ft £ ft ft ft ft ft ft ft ft ft ft ft S ft ft ft W ft ft ft ft ft
*
*
•
i I. 1 ft
t
ft
t
•t ft ft
i
t
!
ft
!A
ft ft ft
ft ft
ft ft ft ft ft Ik : ß
n B t
«•
ft ft ± ft i ft ft ft ft 96?/8a
ft ft
-t
—
> T -
/•
ft. ft ft ft ft ft ft
ft
ft
t á : ft fth -t :í- P ft t f 7 Ii i ft í I ft it « Í t & ft jt ft f if ft ft i : ft f f ft ft J i ft t * * )ï f f » ft ft - t- ft ft î İ te ft f ft ft I • S $ } % i§ ft ± f i ft ï İ % ft ft It I f ft it 5 i A ft ft ft ft i ? i- ft ft f k sî f « 1È ft t i
•
ft
1
ra ft ft ft # ft ft ft ft ft ff w ft ft # -if. ft ft ft ft ft ft ft ft ft ft ft ft f H «• ft ft ft IS S ft i
X ft
ft '
ft ft Ï * ft ft t ıà P ft
7 7
: ft
A.
ft
I ft i I * f i- ft ft ft ft ft jg ft ft i; ¥ ft ft ft ft « t ft L f ft n ft - 1ï f * ft
:*
ft ft ft ft A ft ï ï ft % \f ft s ft Jft ft ft A % t p ft A 1 F t ft ft X ft ft ft ft JE ft A *r as ft ft ft ft f it ft Í t ft % t ï A ft ft J; A t # ft i ± IP ft ft fir ft 1f * « 5t « n -if ft ft f t i r ft ft F ft ft J I ft ft: ï ft IP f¡ ft ft ft > » A * «t ± A ft ft I )î. ft ft í w A ft ft M '•r * f ft ft ft Jï ft ft * !- ft Ht ft + # ft It A it ft iS A ft Í t W ft in ft ft ï £ # ft ä S- ft ft ft ft ft $ ft L ft ft İ ï ft £ t ft m ft *fe s ft ¿ 5 ft ft ft 3 E t it ;^ ft SP. ft. ft ft ft ft £ ft i : ft ± > ft ft * ft i 1 ft it ft J i ft t i fit ft ai ft ft ft j ; ft İ « ft i ft
±
W
ft
«İt w
ft
+
*
ft
:
[«
*
*
\
1
*
*
A
11370
-fc O
2.1 1 i â
&
** * * 1
*
* fi
k t A
n
« t t
*
* %
m
t
İf
*
-it
ft
te if
*
*ı t
*
ft
İ
*** *# I *1
* #*
#
R
is:$
îf İf t
«
*e
*
54
* ** * *
Jt
* *
it â as SU 1 T i*
*X# 1
î
**t
İf if
*
*%
*
* A.
I* il
* if * JSt II
t İL Jff S i îf
if A € ıs
* -s
BA
*#
R f t i: lf 4 % İf t 4 fi
JA
ft
?
X %
A t
t -i İf K ft
B
k
** H
Tİ
-fi
*
»
# i?
*
*
İT
ft
t A
*« * s ** S
fi
İL
n A >t' H T> A
* £
L
»
*A
»
5 A T
H m %•
ff
*
*
!*
B
*
* *
9 6 7 / 9 a. b / 1 0 a
** b
g JR t #
*
*
Sı
*
İT j s if fi JJ.
if
•fil «t A J* + ft -t
*
Afi i f % f k & H IS İ H t i I m ft K f 1 z &+ # i % 51 İt # -S Ü 1
*
41
#
j_
«t
#
m ff t
%
il
#
—
# * S -S î & -S İL % * t jE A •# * Ü i * t İP # t #) M if İ *l ir « * « * t * * vf İS İf A * if if t i * * a X * « * 0 «i fe £ « İt if * fi!
t t
*
Z
I if ir fi ılı if t S w k # ît
W S % M «S
—L.
IS t B3
î ?>
fl
Jt İ îf
A B
ti
*
'S
fil % if
-t
z £
-fi
*
+
* *t * *
% % %
f-
*
1*
*R * *
*
5 3
J*
İL -f
$
t
T
* * * * J .
T
A
*a
%
4 n
%
i
*
_1_
Jt
Z
İH M1 t # I £ M t
*
*
f
*
#
f
*
t:
â s îf 1*5
*
* i
&
İM
#1 4-
>?--
i Jt n n İL #
<
#
il 11371
*
3 2x0 «i
•ft ift
-t
i f
W
Jf
* * * * ft « * * « *à •
ftlft ft
S ft ft ft! ft ft ft. ft m\ A # ft f t }\ ft İŞ ft ft *j ft  ftft ft # ft ft IE B ft ft + £ ffr ft «g ft ft i l ft it üt I ft ft fe . il ft ft JI M ft ft A JÉ ft ft. il B f ft E t ft ft # ft # fe ft A ft 15 Ä i£ P! ft iff ft ft ft 0 ft ft ft $ t fi SP M ft ft $ A
W
A
*
A. ft ft ft A ft t ft
*
*
#
*!
*
•ft
*
Ä
ft
T:
ft
t
ft * 5B1 ft. 0 ft ft it t Sí ft ft * ft ft * ft —
JE
Ä
va It
t
h
*ft A
t
ft ft
*I
& ft SC
t
Fİ
t
¥
ft ft
ft f fr S
* ft
«i
JÏ
»±
t
¡a it ft
Ä
İ
* T ¥>
98(1/5 a, b / f a
ft
t
•ft
ft ft
ft
«1
ft ft ft ft
t
ft
?
JL
*
M
if
#
75
t IT
1
ft
I
I f it
Él
A K
$
ft
$
ft
* * * *
*
I l f t H * ft
«
f
n
_J!t E. ft ft ï M ft ft A
T
•
ft *) _tft t s -t T -fe ft
• f t
Jl
S
ft 4
w
#
A
ft
ft ft # ü¡ ft ft T ft ft ft ti 1 ft ft n ft ft t ft ft ft £
A A ft $ ft ft ft
_L-
ft %•
T
T A IB if A ft 9 # ft ft ft H JR k ft â ft £ ft
* ftw
X
T
Vi
* ft
m A •
±
« £ #Ê i
*
*
ft
** ft T
it m ft ft. ft ft İ et A A ft PI ft M ft is ¡Ü ft ft a ft ft ft Jii! m # ft
*
#
t t
ft
«
#*
#
i
ft ft
if
$ #
*A
Ä
ft ft P İ f ft ft T ft ft ft ft It S 0 ff ft ft ıh J! ft ft * + ft TE. ft P3 ft ff ft ft ¿ ft ft A ft ft ft ft ft ft ft f ft ft ft + W 7* ft ft Î f -b ft ft Ä i ft ft Ä ft I ft ft ft ft £ t ^ — it ft n ft A ft ft il J ft ft ft ft 1 ¥ Ü ft
ill
**
*
. f t
*
ft"
**
s. 11510
F*
M % &
üt A C
** « ft
# Fl
ft
* * *
R if
**
-t
71 •»
ft ft
-•
*
# ft
ft
ft
at ft
ft
* If * * ft •ff
¥ ft Ti t
t
iff
f
ft
*
İ
ît
it
A-
t t K aHt ï f f üt "S % m fi it î Ä %
%- ft
il
i
ft
ft
Jr
it İl #
Ï
sc
Jst
f
t
# f
* t t
# 980/7b
nt t
I-
t
ft if •> ft ft #1 £
ft
*
s
«- -ft
ft ft
it u
A t
>
* -t * ft ft
j i TP *
*
ft
1 -H-
t
Í*
*
%
ft ft ft * #ft «fe ftft * ft *ft mB M ftft £ ft
«it
S) ft 1
*
ft
A 13 f ft A ï
« «If JK * ft
fr
Sİ
ft"
4 ft ft
ft
ft
ft
#
+
A
Z ft
%
ft
ft ft ft ft ft ft Í ft ft ft ft Jt ft. Ï ft ¥ ft it a ft t ft # ft ft t it ft % ft ft ft ft # j fS T i l ft ft ft £ 4» «#1 ft in ft Ht a À. / i ft Ä f ft « ft ft 0 ft ft t $ #g 2 ft ? ft S JE ft ft ft & ? # il ft ft •ff f t î. i ± ft ft £ ft ft ± il # a t ft ft p ft ft if iE 'Al i K ft 4- t A 1 Ä t ft S Eft ft İP ft -w if Í? ft ft 41 à # if A+ K ft t ft ft ft İ % jj $ sa ¥ 4 0 ft ft ft t, if İP t Ï A A B. ft ft t ft # ft ft ft a* ó «t ¿ft ft •à ft ft $ * Ä •R İ P ft ft ft ft ft ft ft * ft B ft ft ft İ D «t A — ft ft ¡•8} A £ «si f lit"ft Aft ra' $ p •ft
*
t ,
ft
«
t
I
*a
*
*
*
—
t H
*
R Fİ K SI i ÜŞ
#
m
ft
t
¥ A üt If ft
jg i? #
A
tí
* f
if
t
f Z
- t t t
ft
A
ft
a
f
*
ft
ft g as
—
fi- ft ft ft t ± % n ft 'If A f İl i £ ft it H s ft It ft ft $ •a ft ft t3 K # , -ft t tí ft IftS ft ft la &. % S ft ft ft Ä ft ft A ft fx tk f f Ir % ft ft- ft ft ^: ft ft M. Z Fİ ft t t
f #
?
*
*
-
«
*
1
*
*
**
»
[
«
s.
11511
*
