Społeczeństwo informacyjne: Szanse, zagrożenia, wyzwania

Społeczeństwo informacyjne: Szanse, zagrożenia, wyzwania Tomasz Goban-Klas, Piotr Sienkiewicz Wydawnictwo Fundacji Postępu Telekomunikacji Kraków 1999

Profesorowi Andrzejowi Sowińskiemu in memoriam ——————— Praca niniejsza stanowi rozwinięcie opracowania przygotowanego z inicjatywy i pod kierunkiem prof. dr hab. inż Andrzeja Sowińskiego z Instytutu Łączności, w ramach projektu badawczego PB 0709/S5/94/07 z 1994 roku. Niestety Profesor nie mógł już uczestniczyć w przygotowaniu nowej wersji opracowania; pozostał nam zaszczyt dedykowania niniejszej książki Jego pamięci.

1

KOMUNIKACJA I MEDIA..................................................................... 9 1.1 KOMUNIKOWANIE JAKO PODSTAWA ŻYCIA SPOŁECZNEGO ................. 9 1.2 KOMUNIKOWANIE – GENEZA TERMINU ............................................. 11 1.3 MEDIA – ŚRODKI I NOŚNIKI KOMUNIKOWANIA ................................. 11 1.4 MODELE PROCESU KOMUNIKOWANIA ............................................... 13 1.4.1 Model przekazu informacji (Shannon, 1948) ............................ 13 1.4.2 Model aktu perswazyjnego (Lasswell, 1948)............................. 15 1.5 KRÓTKI KURS HISTORII TELEKOMUNIKACJI ...................................... 16 1.6 KRÓTKI KURS HISTORII KOMPUTERÓW .............................................. 19 1.7 ZEGAR ROZWOJU TECHNOLOGII KOMUNIKOWANIA .......................... 26 1.8 NOWE WZORY SPOŁECZNEGO PRZEPŁYWU INFORMACJI ................... 28 1.9 NOWE TECHNOLOGIE I MEDIA MASOWE ............................................ 31 1.9.1 Rewolucja elektroniczna............................................................ 31 1.9.2 Transformacja digitalna: od analogowego do cyfrowego ........ 32 1.9.3 Rozwój usług teleinformacyjnych .............................................. 33 1.10 EWOLUCJA TECHNOLOGII TELEKOMUNIKACYJNEJ I JEJ KONSEKWENCJE ..................................................................................... 37 1.10.1 Metamorfozy telewizji: od telewizora do multiwizora............... 37 1.10.2 Ku superstradzie informacyjnej................................................. 40

2

SPOŁECZEŃSTWO INFORMACYJNE ............................................. 42 2.1 PROROCY NOWEJ ERY ........................................................................ 42 2.2 POJĘCIE SEKTORA INFORMACJI .......................................................... 47 2.2.1 Rewolucja w dziedzinie środków sterowania i kontroli............. 51 2.2.2 Społeczeństwo informacyjne...................................................... 52 2.2.3 Teoretycy „społeczeństwa informacyjnego” ............................. 56 2.3 SZANSE I NADZIEJE ............................................................................ 59 2.4 ZAGROŻENIA ..................................................................................... 64 2.5 ZABEZPIECZENIA ............................................................................... 72 2.5.1 Zagrożenia i typowe środki ochrony ......................................... 73 2.6 STREFY SPOŁECZEŃSTWA INFORMACYJNEGO ................................... 78 2.6.1 Gospodarka ............................................................................... 78 2.6.2 Ekologia..................................................................................... 80 2.6.3 Telebiuro i telepraca ................................................................. 80 2.6.4 Elektroniczne pieniądze i zakupy............................................... 83 2.6.5 Elektroniczna nauka .................................................................. 85 2.6.6 Tele-chata czyli elektroniczny dom............................................ 86 2.6.7 Telemedycyna ............................................................................ 87 2.6.8 Elektroniczna wojna .................................................................. 90 2.7 ELEKTRONICZNY NADZÓR I BEZPIECZEŃSTWO OBYWATELI ........... 94

3

IMPLIKACJE SPOŁECZNE ................................................................ 96 3.1

ZNACZENIE KOMPLEKSU TELEINFORMATYCZNEGO .......................... 96

3.2 POJĘCIE NOWYCH MEDIÓW (TELEMATYCZNYCH) ............................. 99 3.2.1 Cyfrowa rewolucja kulturalna................................................... 99 3.2.2 Era Samuela Morse'a: digitalizacja i sieć............................... 100 3.3 DOSTĘPNOŚĆ I PRZYSTĘPNOŚĆ USŁUG TELEKOMUNIKACYJNYCH... 104 3.4 PROBLEM CHARAKTERU SIECI ......................................................... 106 3.4.1 Bezpieczeństwo elektronicznego handlu.................................. 108 3.5 DYLEMATY POLITYCZNE ................................................................. 108 3.5.2 Informacyjny aparat państwowy ............................................. 110 3.6 PROBLEMY PRAWNE ........................................................................ 110 3.7 PROBLEMY SOCJOLOGICZNE ............................................................ 111 3.7.1 Fragmentaryzacja audytoriów ................................................ 111 3.7.2 Rosnące różnice poziomu wiedzy ............................................ 112 3.8 PROBLEMY PSYCHOLOGICZNE ......................................................... 112 3.8.1 Media bez odbiorców .............................................................. 112 3.8.2 Szum informacyjny................................................................... 112 3.8.3 Psychoza medialna .................................................................. 113 3.9 PROBLEMY ETYCZNE ....................................................................... 113 3.10 IMPLIKACJE KULTURALNE .............................................................. 114 3.10.1 Zaangażowanie społeczne i wpływ na ludzi ............................ 114 3.11 DYLEMATY EKONOMICZNE ............................................................ 115 3.11.1 Towar czy dobro publiczne...................................................... 115 3.11.2 Skala opłacalności................................................................... 116 3.11.3 Zależność ekonomiczna ........................................................... 116 3.12 GŁÓWNE ZAGADNIENIA „FILOZOFII” GLOBALNEJ SIECI: WOLNOŚĆ CZY KONTROLA?.......................................................................................... 117 3.12.1 Globalizacja: centralizacja czy decentralizacja?.................... 117 3.12.2 Dostęp: różne sieci, różni obywatele....................................... 117 3.13 POLITYKA I PAŃSTWO: ROLA WŁADZY I ROLA UŻYTKOWNIKÓW ... 117 3.14 KOMERCJALIZACJA SIECI ................................................................ 118 3.15 TELEKOMUNIKACJA I GOSPODARKA ŚWIATOWA ............................ 118 4 POLSKA NA DRODZE DO SPOŁECZEŃSTWA INFORMACYJNEGO .................................................................................. 123 4.1 ZAAWANSOWANIE TRANSFORMACJI POLSKI ................................... 123 4.2 POLSKA DROGA DO TELEINFORMATYZACJI ..................................... 125 4.2.1 Rozwój oddolny i spontaniczny ............................................... 125 4.2.2 Nowe zjawiska w telekomunikacji powszechnej ...................... 126 4.2.3 Nowe sieci transmisji danych .................................................. 128 4.3 WAŻNIEJSZE SPOŁECZNE PROBLEMY POLSKIEJ TELEKOMUNIKACJI 129 4.3.1 Aspekty prawne i ustawodawstwo ........................................... 129 4.4 UWARUNKOWANIA ROZWOJU SIECI W POLSCE ............................... 131 4.4.1 Aktualne tendencje................................................................... 132 4.4.2 Problemy kulturowe................................................................. 134 4.4.3 Problemy edukacyjne............................................................... 135 4.5 WARUNKI SPROSTANIA WYZWANIOM PRZYSZŁOŚCI ...................... 136

4.6 PRZESTROGI DLA POLSKI................................................................. 137 4.6.1 Skutki niepowodzenia strategii rozwoju – zagrożenia............. 137 4.6.2 Zalecenia kongresów informatyki polskiej .............................. 137 5 SŁOWO KOŃCOWE: NOWE WINO W STAREJ BECZCE, CZY NOWE WINO W NOWYM OPAKOWANIU?.......................................... 141 WYBRANA LITERATURA ........................................................................ 144 PUBLIKACJE AUTORÓW POLSKICH ............................................................... 144 PUBLIKACJE ZAGRANICZNE ......................................................................... 145 ADRESY WWW Z MATERIAŁAMI O SPOŁECZEŃSTWIE GLOBALNEJ INFORMACJI ..................................................................... 152 ZAŁĄCZNIKI ............................................................................................... 153

Od autorów

5

Od autorów W strategii rozwoju Polski należy przyjąć, że teleinformatyka jest jednym z podstawowych czynników gospodarczego i społecznego rozwoju kraju. Zalecenie I Kongresu Informatyki Polskiej, 1-3.12.1994 Telekomunikacja stała się znamieniem czasów w których żyjemy. Tele — po grecku: daleko, communicatio — po łacinie: współudział, oznacza łączenie i zbliżanie ludzi, zarówno w sensie czysto technicznym, jak i społecznym. Łączność techniczna, przesyłanie sygnałów na odległość, jest warunkiem łączności duchowej, choć oczywiście jest jedynie warunkiem koniecznym, nie zaś wystarczającym. Ta sama linia telefoniczna może służyć przekazaniu słowa "tak" lub "nie", albo słowa "pokój" lub "wojna". Choć techniczne parametry tych słów par słów są podobne, a w informatycznym sensie identyczne (mają tę samą ilość bitów), ich znaczenie i konsekwencje są diametralnie różne. Jedne łączą, inne zaś dzielą, w sensie społecznym i kulturowym. Jednak w książce tej nie będziemy się zajmować tak szczegółowymi, konkretnymi przypadkami telekomunikacji. Choć jej przedmiotem jest fundamentalna rola jaką telekomunikacja i informacja odgrywa w nowoczesnych społeczeństwa, to będą one przedstawione od strony ich możliwości, zarówno dobrych, jak i złych, nie zaś ich różnorodnych realizacji. Bez telekomunikacji i jej szeroko rozumianych usług nie jest możliwa działalność w skali ponadlokalnej. W tym sensie telekomunikacja jest podstawą życia zbiorowego współczesnych społeczeństw. Zdają sobie z tego sprawę przedstawiciele rządów, biznesu, nauki, kultury, kościołów. Rada Europy w wielu rezolucjach wskazuje na zasadnicze znaczenie telekomunikacji dla rozwoju społecznego. Warto przytoczyć fragmenty tych rezolucji: "Telekomunikacja jest ściśle związana ze wszystkimi ludzkimi codziennymi działaniami. Jej rola ekonomiczna objawia się bezpośrednio w zatrudnieniu, jej potencjał techniczny otwiera nowe

6

Od autorów perspektywy dla edukacji i szkolenia zawodowego, a jej powszechna obecność przynosi głębokie zmiany społeczne." "Systemy telekomunikacyjne w wąskim znaczeniu tego słowa, które są obecne w większości firm i domów prywatnych w krajach rozwiniętych, są centralną częścią codziennego życia. Jeśli technika audiowizualna jest zintegrowana, powyższa prawda staje się jeszcze bardziej oczywista. Dlatego systemy te odzwierciedlają wszystkie społeczne i ekonomiczne problemy społeczeństwa. Przykładowo, okazało się, że handlarze narkotyków używają telefaksu dla swej przestępczej działalności! Patrząc z bardziej pozytywnej strony, rozwój telekomunikacji odgrywa znaczącą rolę w tworzeniu nowych miejsc pracy: od niego zależy pojawienie się "nowych przedsięwzięć", a jednocześnie pomaga w szkoleniu zawodowym. Widać zatem, do jakiego stopnia telekomunikacja stanowi ważny czynnik rozwoju społeczeństwa."

Przemawiając 17 maja 1993 roku z okazji Międzynarodowego Dnia Telekomunikacji sekretarz generalny Międzynarodowej Unii Telekomunikacyjnej, Pekka Tarjanne, wyjaśniał znaczenie naczelnego hasła tych obchodów: "Telekomunikacja i rozwój ludzkości": "Hasło to ma odzwierciedlać coraz większe znaczenie telekomunikacji dla rozwoju potencjału ludzkiego w harmonii ze środowiskiem naturalnym (...)" "W ciągu długiej historii ludzkości rozwój gospodarczy, społeczny, kulturalny i polityczny zawsze opierał się na wymianie informacji (...)" "Na progu XXI wieku telekomunikacja staje się czynnikiem rozwoju ludzkości (... ) ma ona kolosalne znaczenie dla przyszłości człowieka (...)" "Należy podkreślić bardzo duży wpływ telekomunikacji na ochronę środowiska i poprawę jego stanu, a zatem na czynniki, od których zależy rozwój ludzkości". Nie ma żadnej przesady w takim akcentowaniu roli telekomunikacji we wszystkich sferach życia zbiorowego. Telekomunikacja warunkuje społeczne działanie na odległość, a jej złączenie z informacją tworzy nową dziedzinę:

Od autorów

7

teleinformatykę, umożliwiającą gromadzenie, przetwarzanie i przesyłanie wszelkich rodzajów danych, tak tekstowych, jak dźwiękowych i graficznych, czyli tzw. multimedialnych. W rozwoju multimediów dokonano już bardzo wiele, ale jeszcze bardziej fascynujące są ich perspektywy. Tej właśnie tematyce jest poświęcona niniejsza książka. Traktuje ona telekomunikację jako zasadniczą część działalności życiowej współczesnego człowieka. Jej rozwój staje się głównym narzędziem tworzenia i rozpowszechniania kultury, zarówno tej wysokiej, jak i popularnej. Jej rola ekonomiczna ujawnia się w umożliwianiu wymiany danych i transakcji między podmiotami gospodarczymi, stwarzania zatrudnienia, ułatwiania kształcenia i przygotowania kwalifikowanych kadr. W sumie przynosi tak głębokie zmiany społeczne, że można mówić o powstawaniu społeczeństwa nowego typu, społeczeństwa informacyjnego. I o nim będzie mowa w kolejnych rozdziałach książki. Racjonalna polityka rozwoju telekomunikacji wymaga ścisłego współdziałania teleinformatyków z analitykami systemów społecznych. Jako pierwsi taką współpracę podjęli Japończycy konstruując na początku lat siedemdziesiątych "Plan utworzenia społeczeństwa informacyjnego jako cel narodowy na rok 2000", co dowodzi, że również w warunkach gospodarki wolnorynkowej istnieje potrzeba planowania i pomocy państwowej. W latach dziewięćdziesiątych wiceprezydent USA Al Gore stał się promotorem idei globalnej sieci telekomunikacyjnej, informacyjnej autostrady, która wprowadzi Stany Zjednoczone i świat w XXI wiek. W odpowiedzi, Wspólnota Europejska przygotowała Raport Bangemanna, wskazujący na zadania jakie cała Europa oraz państwa członkowskie mają w zakresie rozwoju telekomunikacji i informacyjnej infrastruktury.

Komunikacja i media

Polska zatem, aspirując do członkowstwa Wspólnoty, ale przede wszystkim będąc jednym z ważnych krajów współczesnego globalnego świata, musi rozwijać swą infrastrukturę teleinformatyczną. Jednakże, mimo spektakularnych wdrożeń nowych technologii telekomunikacyjnych (telefonia GSM, Internet, etc), nadal pozostajemy daleko w tyle za czołówką światową. Na szczęście w Polsce wiele i szybko zmienia się na lepsze, również w sferze świadomości społecznej. Biznesmeni doskonale wiedzą, że bez skutecznej telekomunikacji nie mogą działać ani w kraju ani na świecie. Stąd wynika ogromna popularność telefonii komórkowej. Również politycy zaczęli dostrzegać pilną potrzebę jakościowego skoku w telekomunikacji. W 1997 roku Komitet Badań Naukowych przygotował serię ekspertyz poświęconych polskiej drodze do społeczeństwa globalnej informacji. W czerwcu 1997 roku, Rada Bezpieczeństwa Narodowego oraz Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji, pod przewodnictwem Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej zorganizowała pierwsze seminarium poświęcone strategicznym problemom społeczeństwa informacyjnego. To może jest niewielki krok w kierunku przyszłości, ale przecież od pierwszego kroku zaczyna się każda, najdłuższa nawet podróż. Społeczeństwo informacyjne staje się celem narodowym Polski w Trzecim Tysiącleciu.

Tomasz Goban-Klas [email protected]

oraz

Piotr Sienkiewicz

9

1.3 Media – środki i nośniki komunikowania

1 Komunikacja i media Cywilizacja, którą zbudujemy, zbliżając się do XXI wieku, nie będzie cywilizacją materialną, symbolizowaną przez ogromne konstrukcje, ale będzie cywilizacją niewidoczną. Precyzyjniej powinno się ją nazwać „cywilizacją informacyjną”. Yoneji Masuda, Computopia

1.1 Komunikowanie jako podstawa życia społecznego Już starożytni myśliciele wiedzieli, że człowiek ze swej natury jest istotą społeczną. Jak wszelkie zwierzęta stadne, aby żyć i rozwijać się, potrzebuje życia gromadnego. Jednak w uzupełnieniu dziedziczenia genetycznego, które człowiek podziela ze zwierzętami, istoty ludzkie wytworzyły unikatowy mechanizm dziedziczenia społecznego. Oprócz rodziców również pozostali żywi i umarli członkowie społeczności przekazują im ujęte w symbolicznej formie to, co przemyśleli, odczuwali, czynili. Dzięki temu młode pokolenie korzysta z wiedzy wszystkich pokoleń poprzednich. Oczywista jest zatem teza: „Najważniejszym środkiem, z którego pomocą dziecko uczy się być ludzką istotą, jest komunikowanie słowne i pozasłowne (Matson, 1967: 450). Fundamentem życia społecznego jest komunikowanie - proces wymiany znaków symbolicznych. Od jego rozwoju, skomplikowania, sprawności zależy kształtowanie się osobowości człowieka, warunków jego zbiorowego bytowania, kultury, nauki, gospodarki. Od zarania dziejów ludzkości aż do czasów najnowszych, człowiek był ograniczony do komunikowania lokalnego i bezpośredniego: twarząw twarz. Chociaż takie naturalne komunikowanie jest doskonałą formą komunikowania - do dzisiaj podstawową i najbardziej ludzką - nie wystarcza jednak dla zbiorowego działania ludzkiej gromady. Przecież ludzie wykonując różne czynności nie mogą stale przebywać w zasięgu swego wzroku i słuchu. Aby grupa istniała i działała wspólnie, muszą funkcjonować sposoby zwoływania się, powiadamiania o najważniejszych wydarzeniach, przekazywania informacji na odległość.

10

1 Komunikacja i media

Najwcześniej wykształcono pewne formy naturalnego komunikowania się na odległość, odmiany naturalnej telekomunikacji. Najstarszym z nich jest wieść, czyli przekazywanie informacji od osoby do osoby, zwane także arabskim telefonem. Dzięki niej można w szybkim czasie powiadomić o jakimś wydarzeniu liczebnie dużą i rozproszoną zbiorowość. Jednakże taka transmisja jest mało rzetelna, gdyż poszczególni ludzie mogą coś od siebie dodać, ująć albo przekręcić. Niemniej wieść (pogłoska) pozostaje trwałą formą naturalnej ludzkiej telekomunikacji. Od dawna poszukiwano bardziej efektywnych technicznych sposobów transmisji. Przekazywaniu mowy na odległość służył np. chiński telefon (dwie papierowe membrany połączone nitką), jak również rury akustyczne do komunikowania się ze stangretem na koźle lub służbą pałacową. Rozprzestrzenianiu się dźwięku pomagało konstruowanie amfiteatrów oraz elipsoidalne ukształtowanie sklepień w komnatach (Mączyński, 1997: 5). Człowiek żyjąc w gromadzie nie tylko musiał transmitować znaki w przestrzeni, musiał także przechowywać pewne informacje w czasie. Temu służyła pamięć, nie tylko indywidualna, ale zbiorowa, społeczna. W społecznościach pierwotnych najstarsi członkowie plemienia przechowywali w swych głowach mity, legendy i przypowieści istotne dla kultury swej społeczności. Byli jakby żywymi archiwami i bibliotekami. Znacznie później, choć przecież bardzo dawno temu, wykształcono techniczne formy utrwalania obrazów i mowy - najpierw ikonograficzne, jak rysunki, następnie ideograficzne, sylabiczne i alfabetyczne, jak pismo. Informacja oderwała się od człowieka, została utrwalona na nośnikach (np. wypalane tabliczki, kamienne inskrypcje) trwalszych niż najdłużej istniejące społeczności. Trwałość i ciężar nośników znaków nie sprzyjały jednak dostępności i rozpowszechnianiu informacji, toteż postępem było wynalezienie lżejszych nośników: papirusu, a następnie pergaminu i papieru. List czy książkę pergaminową i papierową można przesyłać na wielkie odległości, pokonując i czas i przestrzeń, ale nadal wymaga to czasu, zależnego od dystansu i użytego środka transportu. Dopiero telekomunikacja elektroniczna zasadniczo zmieniła relacje pomiędzy czasem, przestrzenią a komunikacją społeczną. Potocznie mówi się, że przekaz elektroniczny unicestwia zarówno czas jak i przestrzeń w komunikowaniu na odległość. Stają się one równie natychmiastowe jak komunikowanie bezpośrednie, twarzą-w-twarz. Do niedawna środki przekazywania informacji były w większości przypadków naturalne, oparte na biologicznym wyposażeniu człowieka. Mimika, gestykulacja, mowa artykułowana były podstawą komunikowania, a środki takie jak rysunki, malowidła, czy pisanie były dziełem indywidualnym, nawet kopiowanie ksiąg nie wymagało istnienia wyspecjalizowanej instytucji, choć istniały w zakonach specjalne scriptoria. Radykalną zmianę wprowadził tu wynalazek Gutenberga, czyli użycie ruchomej czcionki oraz maszyny, prasy drukarskiej. Książka drukowana była produktem nowej instytucji: drukarni, a wkrótce potem także instytucji

1.3 Media – środki i nośniki komunikowania

11

wydawniczej i kolporterskiej. Dlatego ona właśnie rozpoczyna nową erę komunikowania: komunikowania medialnego. Co jednak dokładnie oznacza wspomniany powyżej termin „komunikowanie medialne i zawarte w nim pojęcie „komunikowania”? Choć coraz częściej występuje w języku polskim, nie jest jednoznacznie rozumiane. W istocie jest to tłumaczenie wyrazu communication, jednego z podstawowych terminów współczesnego języka nauk społecznych. Ten amerykański termin wszedł do potocznego obiegu w większości języków światowych, z narodowymi fonetycznymi i ortograficznymi modyfikacjami (francuskie la communication, niemieckie Kommunikazion, stąd polskie tłumaczenie - komunikowanie). O powodach jego kariery, genezie oraz formach przekładu na język polski warto napisać nieco obszerniej.

1.2 Komunikowanie – geneza terminu Mały słownik języka polskiego podaje, że „komunikować” oznacza „podać coś do wiadomości; przekazywać jakąś informację, zawiadomić o czymś”, natomiast „komunikować się” to „utrzymywać z kimś kontakt, kontaktować się, porozumiewać się, udzielać się otoczeniu”.1 „Komunikowanie” oraz „komunikowanie się” można tłumaczyć po polsku jako łączność. Ponieważ jednak angielski termin communication zyskał prawo obywatelstwa w niemal wszystkich krajach i językach, lepiej go fonetycznie zaadaptować do języka polskiego jako „komunikowanie”, a tylko w szczególnych przypadkach tłumaczyć jako „komunikacja społeczna” lub „komunikacja międzyludzka” (odpowiednik zwrotu „komunikowanie się”). Przy słowie „komunikacja” jest konieczna przydawka „społeczna” (lub „międzyludzka”), aby uniknąć odniesienia do transportu publicznego (komunikacja masowa). Zapewne na takie skojarzenie ma wpływ tradycja - dawniej, aby przesłać komunikaty (zakodowane przekazy), trzeba było je transportować - jak na przykład listy - drogą pocztową. Dopiero bowiem od wynalazku telegrafu można mówić o przesyłaniu, a nie transportowaniu znaków.

1.3 Media – środki i nośniki komunikowania Ponieważ również określenie „komunikowanie medialne” (ang. mediated communication) jest różnie rozumiane, należy objaśnić drugi jego składnik, czyli termin „medialny”. Pochodzi on od coraz popularniejszych słów „medium” i (w liczbie mnogiej) „media”. Z kolei termin „medium” bywa bardzo różnie rozumiany i interpretowany. Wywodzi się od łacińskiego słowa „medium”, oznaczającego środek, pośrednik. Stąd, w XIX wieku mianem „medium” określano osoby, które dzięki rzekomo 1 Mały słownik języka polskiego, pod redakcją St. Skorupki, H. Auderskiej i Z. Łempickiej.

Warszawa: PWN, 1989.

12

1 Komunikacja i media

ponadnaturalnym zdolnościom komunikowały się z duchami zmarłych. Współcześnie słowo „media” najczęściej wskazuje na prasę, radio i telewizję jako na środki przekazu publicznego szeroko upowszechnianych treści. Jednak może „medium” oznaczać też coś innego, na przykład: Język (w sensie języka naturalnego), jako środek porozumiewania się (medium) społeczności; Znaki językowe lub wszelkie systemy znaków (uogólnione pojęcie języka na wszelkie znaki, w tym słowo mówione, gest, mimikę, obraz); Kody, które są oparte na konwencjach i pozwalają przekształcać i konstruować przekazy językowe i znakowe (np. alfabet, kod Morse'a, sygnalizacja wizualna); Nośniki sygnałów (jak pasma radiowe, wibracje powietrza, fale świetlne, a także materiały, na których znaki zostały utrwalone, jak papier, taśma audiowideo, płyta kompaktowa, dyskietka); Sieci transmisyjne – sieci telekomunikacyjne kablowe, radiowe, satelitarne, systemy połączonych komputerów, np. Internet; Instrumenty pozwalające na powielanie, transmisję lub odbiór przekazu (prasa drukarska, radiostacja, odbiornik radiowy czy telewizyjny, telefon, faks, komputer); Instytucje, które tworzą i rozpowszechniają przekazy (np. prasa, agencje informacyjne, radio, telewizja, dostawcy usług informacyjnych w Internecie). Zadanie uporządkowania terminologii odnoszącej się do rodzajów mediów podjął E. Sapir (1931: 163), rozróżniając: „pewne podstawowe techniki, albo procedury prymarne, które są w swej istocie komunikatywne, oraz pewne techniki wtórne, które ułatwiają proces komunikowania.” Do pierwotnych procedur komunikowania zaliczył mowę oraz gestykulację w najszerszym sensie. Wśród technik wtórnych (czyli mediów w sensie właściwym) wyróżnił trzy kategorie: przekształcenia mowy, symboliki dostosowane do specjalnych sytuacji oraz tworzenie fizycznych warunków ułatwiających procesy komunikowania. W języku angielskim rozróżnienie Sapira wyraża się przez zastosowanie słowa communication do oznaczenia technik pierwotnych (np. mowa artykułowana), a communications - do wtórnych (np. telefon). W tym ujęciu określenie „środki komunikowania” lub „media” jest synonimiczne z amerykańskim terminem communications. M. Mrozowski (1991:12) proponuje podział mediów na trzy zasadnicze kategorie: 1. Środki wyrażania, do których należą wszelkie postacie ludzkiego zachowania słownego i pozasłownego, a więc mowa, mimika, gesty itd. 2. Środki rejestracji, obejmujące narzędzia przystosowane do utrwalania określonych symbolicznych zachowań ludzkich. Należą tu tak proste

1.4 Modele procesu komunikowania

13

narzędzia, jak ołówek, karta papieru, a także tak skomplikowane, jak magnetowid czy dysk twardy w komputerze. 3. Środki transmisji, obejmujące instrumenty służące przesyłaniu oraz powielaniu zarejestrowanych symbolicznych zachowań ludzkich. Media komunikacyjne (communications media) to ogół środków komunikowania: starsze media, jak prasa, radio, telewizja, są na ogół określane jako media masowe, a media stosunkowo nowe, jak telefon komórkowy czy komputer osobisty, są nazywane mediami telematycznymi. Pod koniec lat 1970-ych dwaj eksperci francuscy, Nora i Minc, wylansowali termin „telematyka” (télématique) dla połączenia środków telekomunikacji i komputerów. Zbliżony sens ma zbitka słowna compunifications, pochodząca od computer and communications (komputer i media). Nowe terminy to także „inteligentne sieci” oraz IT czyli Information Technology, technika informacyjna. Kolejnym nowym terminem, również amerykańskiego pochodzenia, jest autostrada informacyjna (information highway). Ma ona wprowadzić społeczeństwa w wiek informacji, podobnie jak koleje i autostrady doprowadziły do wieku przemysłowego i postprzemysłowego. Jazda na tych infostradach ma być dostępna i równoprawna dla wszystkich użytkowników, jakikolwiek byłby ich cel, czy gospodarczy, czy publiczny, czy czysto rozrywkowy. Z uwagi na dominację tej ostatniej funkcji, coraz częściej mówi się o „telesektorze inforozrywkowym”, coraz ważniejszej sferze gospodarczo-społecznej nowego społeczeństwa.

1.4 Modele procesu komunikowania Aby zrozumieć naturę telekomunikacji należy pamiętać, iż sama komunikacja międzyludzka jest procesem wymiany informacji. Informacja jest zawartością komunikacji (komunikowania). Może być bardziej „informacyjna” (powiadamiająca) lub rozrywkowa. Pomocne w zrozumieniu komunikowania jest rozważenie elementarnych modeli, wskazujących na zasadnicze elementy procesu.

1.4.1

Model przekazu informacji (Shannon, 1948)

Model skonstruowany przez matematyka Claude’a Shannona jest, jak dotąd, najbardziej wpływowy i dla wielu autorów pozostaje modelem wzorcowym. Model ten w swym pierwotnym sformułowaniu odnosił się do transmisji sygnałów w układach technicznych (jak telefon czy telegraf), bowiem pochodził z prac autora w ośrodku badawczym Bell Telephone. Shannon przedstawił swój model w następującym schemacie (zob. rysunek 1.1.)

14

1 Komunikacja i media

Nadawca

Nadajnik Sygnał

Odbiornik

Odbiorca

Kanał Szum

Rysunek 1.1. Model telekomunikacyjny Shannona (1948)

Proces rozpoczyna źródło informacji (Nadawca), tworząc przekaz. W następnej fazie przekaz jest przekształcony w sygnał przez nadajnik. Ten sygnał jest dostosowany do kanału prowadzącego do odbiornika, który z kolei rekonstruuje przekaz z odebranego sygnału. I taki przekaz dociera do adresata. Sygnał jest podatny na zakłócenia (szum). Komunikacja w świetle tego modelu może być podzielona na osiem elementów (Schramm, 1980): 1. Źródło jest twórcą aktu komunikacji; 2. Przekaz jest treścią komunikacji, informacją, która jest przekazywana; 3. Koder przetwarza informację w formę, która może być zakomunikowana, także w postaci, która nie jest bezpośrednio rozumiana przez ludzkie zmysły; 4. Kanał jest medium lub systemem transmisyjnym używanym dla przekazu komunikatu z jednego miejsca do innego; 5. Dekoder odwraca proces kodowania; 6. Odbiorca jest adresatem komunikacji; 7. Sprzężenie zwrotne między źródłem a odbiorcą może służyć do regulacji przepływu komunikacji; 8. Szum jest niepożądanym zniekształceniem, które może zakłócać wymianę informacji. Model Shannona, oprócz całkowicie nowego pojęcia szumu (czyli zakłóceń w procesie komunikowania) operuje także (wprawdzie pominiętymi w rysunku 1.1, ale ważnymi) pojęciami pojemności i przepustowości kanału oraz kodu. Ambicją autora było stworzenie modelu na tyle ogólnego, aby stanowił podstawę ilościowej teorii informacji, stosującej się do wszelkiej wymiany informacji, tak między maszynami, jak i między ludźmi. Ta ogólność musiała jednak zostać czymś opłacona - Shannon uzyskał ją rezygnując z włączenia do modelu wszelkich zmiennych semantycznych, psychologicznych i społecznych. Odbiorca w jego modelu jest w gruncie rzeczy jedynie pasywnym adresatem przekazywanych do niego sygnałów, a ponadto jest niejako mechanicznie „podłączony” do źródła informacji. Jego reakcje są z góry zaprogramowane, czyli głównym problemem badawczym i praktycznym pozostaje wierność przekazu sygnałów, wierność sprowadzona do poziomu dokładności technicznej.

Komunikacja i media

Ten model został wkrótce zaadaptowany bez większych zmian do analizy komunikowania międzyludzkiego. Po prostu personifikacja nadajnika w nadawcę, a odbiornika w odbiorcę, była głównym zabiegiem, jakiego ta adaptacja wymagała.

1.4.2

Model aktu perswazyjnego (Lasswell, 1948)

Analiza komunikowania międzyludzkiego wymaga odmiennego ujęcia procesu przekazywania informacji. Najbardziej znanym i ciągle najczęściej cytowanym w podręcznikach teorii komunikowania społecznego pozostaje schemat amerykańskiego politologa i badacza propagandy, Harolda Lasswella, z 1948 roku. Charakterystyczne, że jego model powstał niemal równocześnie, choć niezależnie, z wyżej omawianym modelem matematyka Shannona, jest także z nim w ogólnej strukturze zbieżny. Lasswell ujmuje proces komunikowania jako akt złożony z pięciu zasadniczych składników, które wylicza w swej słynnej formule: „Kto mówi, Co, Jakim środkiem, Do kogo i Z jakim skutkiem?” (1948). Graficznie ten model można ująć w postaci przedstawionej na rysunku 1.2. Kto? Analiza nadawcy

Co? Analiza treści

Jakim medium?

Do kogo? Analiza audytorium

Z jakim skutkiem? Analiza efektów

Rys. 1.2. Model analizy aktu komunikowania. Formuła Lasswella (1948)

Model Lasswella najlepiej stosuje się do tych form międzyludzkiego komunikowania, które mają wyraźnie instrumentalny charakter, czyli takich, w których nadawca stawia sobie jasno określony cel: zmian postaw lub zachowań odbiorców. W tym sensie jest on dogodny dla badań ukierunkowanych na poznanie efektów komunikowania, zawiera bowiem ukryte pytanie: „Co środki komunikowania robią z ludźmi?” Dla modelu Lasswella modelem przedmiotowym może być gra w kręgle: gracz odpowiada pojęciu nadawcy, kula - przekazowi (treściom), tor - kanałowi, odbiorcy - kręglom, a ilość przewróconych lub zachwianych kręgli - efektowi komunikowania. Istota procesu komunikowania, tak jak gra w kręgle, polega na maksymalnej realizacji zamierzonych przez nadawcę celów. Podstawową zaletą modelu Lasswella jest zwięzłość. Krótko ujmuje zasadnicze składniki każdego procesu komunikowania, w tym też sensie jest on nadal pożyteczny i trudno sobie wyobrazić, aby wiedza o komunikowaniu mogła się kiedykolwiek bez niego obyć. Ale zwięzłość jest zarazem jego wadą, gdyż formuła jest w oczywisty sposób niekompletna. Stąd tak wielu badaczy próbowało ją w różnoraki sposób uzupełnić. Np. Forsdale (1955) wprowadził pytanie „w jakiej sytuacji?”, Kafel (1966) dodał „dlaczego?”

16

1 Komunikacja i media

Główną cechą modelu Lasswella, a zarazem podstawową jego wadą, jest linearność analizy, odpowiadająca założonej jednokierunkowości oddziaływania. W tym też sensie zawsze był on uznawany raczej za model procesu komunikowania masowego, czyli za pomocą prasy, radia czy telewizji, a nie wszelkich pozostałych procesów komunikowania, jak rozmowa, telefonowanie, czy korzystanie z Internetu, a tym bardziej takich jak ceremonie, obrządki, rytuały.

1.5 Krótki kurs historii telekomunikacji Historię ludzkości można przedstawić w kategoriach zmiany dominujących form i środków komunikowania. Historia technologii komunikacyjnych wskazuje na stale rosnące tempo ich rozwoju. Schement i Stout (1988) szczegółowo opisali linię rozwoju technologii komunikowania, które dzielą na „urządzenia utrwalania” (jak papier i druk) oraz „urządzenia przetwarzania i rozpowszechniania” (jak komputery i satelity). Przypomnijmy tu linię rozwojową środków transmisji. Jednymi z pierwszych urządzeń telekomunikacyjnych były różnorodne systemy sygnalizacyjne, poczynając od umownych znaków ręką, dźwięków bębnów afrykańskich tam-tamów oraz sygnałów dymnych używanych przez plemiona pierwotne. O sygnałach świetlnych stosowanych w starożytności wspominał już w Iliadzie Homer. Arabowie w celu przekazywania informacji na odległość posługiwali się światłem. Całe wybrzeże Andaluzji, będącej niegdyś w arabskim władaniu, było usiane wieżami sygnałowymi, spełniającymi funkcję przekaźników. W 1792 roku francuski inżynier Claude Chappe skonstruował telegraf optyczny wykorzystujący odbicie promieni słonecznych. Jego zasadniczym elementem były pięciometrowej wysokości wieże, z których za pomocą dźwigni obrotowej można było wysuwać ramię sygnalizacyjne, wyposażone w 86 różnych znaków. Urządzenia takie, rozmieszczone co kilka kilometrów, pozwalały, przy dobrej widoczności, szybko przesyłać krótkie komunikaty. Telegraf ten był skutecznie wykorzystywany do celów wojskowych przez cesarza Napoleona. Początki telegrafu elektrycznego (z greckiego tele - daleko i grapho - piszę) datują się na lata 1830-1840, kiedy wielu wynalazców w różnych krajach Europy w swych aparatach wykorzystało zasadę elektromagnetyzmu. Swych sił próbowali tu tacy wynalazcy, jak Paweł Szylling w Rosji, Carl Gauss i Wilhelm Weber w Niemczech, W.F. Cook i Charles Whitestone w Wielkiej Brytanii oraz, znakomity malarz miniaturzysta, Samuel Morse w Stanach Zjednoczonych. Ten ostatni, podczas podróży na statku wpadł na genialnie prosty pomysł przesyłania specjalnie kodowanych sygnałów (tzw. alfabet Morse`a) w jednoobwodowym układzie elektrycznym. W dniu 24 maja 1844 roku przekazał pierwszy telegram przez eksperymentalną linię z Waszyngtonu do Baltimore. Data ta symbolizuje narodziny nowoczesnej telekomunikacji. Szybki rozwój telegrafii w XIX wieku był dyktowany potrzebami wojskowymi, gospodarczymi i politycznymi. Nic dziwnego, że telegraf rozwinął się najszyb-

1.5 Krótki kurs historii telekomunikacji

17

ciej w Stanach Zjednoczonych, dynamicznym gospodarczo kraju o ogromnej powierzchni. To właśnie kolej i telegraf umożliwiły skuteczny podbój i integrację terytorium, tzw. Dzikiego Zachodu, z wschodnią częścią terytorium USA. Jeszcze w XIX wieku wynalazcy podejmowali próby skonstruowania urządzenia, które mogłoby przekazywać na odległość teksty drukowane. Już w 1855 roku w Wielkiej Brytanii David Hughes skonstruował telegraf drukujący. Jednak jego obsługa okazała się nazbyt skomplikowana. Dopiero w latach trzydziestych XX wieku, po licznych niepowodzeniach, powrócono do jego idei. W rezultacie powstał teleks, po polsku dalekopis, czyli elektryczna maszyna do pisania, sterowana u odbiorcy nie przez operatora lecz przez taśmę perforowaną, którą tworzy urządzenie perforujące zgodnie z przesyłanymi od nadawcy sygnałami. Telegraf i teleks rozwiązały problem przesyłania na odległość wiadomości pisanych, nie pozwalały wszakże na naturalną komunikację głosową. Funkcję tę spełnił dopiero telefon. Pomijając tu znane jeszcze w starożytności tuby do wzmacniania głosu, rożki i trąbki przykładane do ucha, a nawet wbudowane w ściany muszle ułatwiające podsłuchiwanie, należy wspomnieć, że już w XVII wieku znano telefon mechaniczny. Jednak dopiero w XIX wieku stało się możliwe zastosowanie zasady telefonu przewodowego w aparacie elektrycznym. Jako pierwszy aparat taki zbudował wynalazca amerykański Alexander Bell, gdy wraz ze swym pomocnikiem Watsonem w 1876 roku zdołał przekazać drogą elektryczną do sąsiedniego pokoju krótkie polecenie: „Panie Watson, proszę tutaj. Potrzebuję Pana.” Istotą systemu telefonicznego jest nie tylko przekazywanie głosu, ale możliwość porozumiewania się każdego użytkownika sieci z innymi. Toteż rozwój telefonii polegał, poza doskonaleniem systemu wybierania numerów, przede wszystkim na budowie central telefonicznych, czyli urządzeń łączących wielu abonentów. Powstała sieć telekomunikacyjna, jako medium służące do indywidualnej komunikacji językowej. Tradycyjna telefonia przetrwała do dzisiaj w formie prostej transmisji głosowej, którą Amerykanie nazywają POTS (Plain Old Telephone System), czyli „stary, poczciwy telefon.” Jednak telegraf i telefonia nie były jeszcze środkiem wszechstronnej telekomunikacji międzyludzkiej, służyły bowiem wyłącznie do przekazu komunikatów audialnych. Współczesna rewolucja w telefonii polega na rozszerzeniu skali usług o tzw. usługi multimedialne, czyli przekazywanie, np. przez łącza ISDN (Integrated Services Digital Network) dźwięku, obrazu oraz danych w formie cyfrowej. Telefon przybiera formę wideotelefonu, czyli indywidualnej telewizji (w sensie dosłownym - widzenia na odległość, w czasie rzeczywistym). Zarówno telegraf Morse'a, jak i telefon Bella ograniczały korzystanie z transmisji sygnałów wyłącznie do odbiorców stacjonarnych, fizycznie podłączonych do sieci. Tymczasem wojsko i flota potrzebowały także łączności

18

1 Komunikacja i media

ruchomej, a zatem bezprzewodowej. Potrzebne były nowe formy telekomunikacji, także masowej. Włoch Guglielmo Marconi wykorzystał fale radiowe do przenoszenia dźwięku. W 1895 roku łącząc cewkę oscylacyjną Herza z kluczem telegraficznym Morse'a i uziemioną anteną nadawczą, Marconi zdołał przekazać sygnały na odległość kilku kilometrów. Tak narodziła się nowa forma komunikowania - radio, czyli telekomunikacja bezprzewodowa. Jeszcze do niedawna w Anglii odbiornik radiowy nazywano powszechnie wireless, czyli bezprzewodowiec. Jednak, choć początkowo radio było w istocie radiotelegrafem, czyli łącznością między ustalonymi użytkownikami, to karierę zrobiło w dwadzieścia lat później jako całkiem nowa forma komunikowania, zbliżona do druku - jako radiodyfuzja, ang. broadcasting. Radio w pewnym sensie stało się w swej istocie medium masowym, umożliwiając natychmiastowy przekaz dźwięku rozproszonej, anonimowej i na ogół ogromnej masie odbiorców. Było jednak nadal środkiem ograniczonej, wyłącznie audialnej komunikacji. Przekaz obrazu wymagał wynalezienia innych urządzeń. Transmisja na odległość nieruchomych obrazów, fotografii i rysunków ma swój początek jeszcze w połowie XIX wieku. Zasadę przetwarzania światła w prąd elektryczny - zasadniczą tak dla faksymile, jak i dla telewizji - odkrył Anglik May w 1873 roku. Jednak dopiero w XX wieku stało się możliwe przekazywanie ruchomych obrazów drogą radiową, czyli telewizja. W 1925 roku Baird założył firmę Television Limited, pierwszą instytucję zajmującą się transmisją obrazów na odległość. Prawdziwa kariera telewizji zaczęła się po II wojnie światowej, choć już na Olimpiadzie w Berlinie w 1936 roku używano kamer i ekranów telewizyjnych do przewodowej transmisji zawodów sportowych. Od swego powstania telewizja przechodziła wiele etapów ewolucji. W dziedzinie nadawania polegała ona na wynalazku telewizji kablowej (CATV), potem telewizji satelitarnej, a w dziedzinie odbioru - od telewizji czarno-białej do kolorowej, od kiepskiej jakości obrazu do telewizji HDTV, wysokiej rozdzielczości. Rysuje się obecnie wizja telewizji interakcyjnej, której program „na żądanie” będzie układał użytkownik, sam wybierając audycje z archiwum wideotaśm centralnego serwera kanału telewizyjnego. Upowszechni się zapewne telewizja wideokonferencyjna; usługa, którą już dzisiaj oferuje Internet. Internet, obok globalnej sieci telefonicznej, globalna sieć telekomputerowa, tworzy multimedialną superstradę, do której dołączane są najróżnorodniejsze urządzenia: komputery, telefony, ekrany, pamięci dyskowe. W sumie tworzy nową sferę komunikacyjno-kulturową: rzeczywistość wirtualną on line. Człowiek współczesny wkracza w nowy wymiar przestrzeni: cyberprzestrzeń. Rewolucyjność tych zmian staje się oczywista, gdy zwrócimy uwagę, że przez wiele tysiącleci techniki komunikowania się ludzi nie ulegały poważniejszym zmianom. Jeśli przyjmiemy, iż system językowy wykształcił się w pełni w erze

1.6 Krótki kurs historii komputerów

19

człowieka kromaniońskiego (epoce wczesnego paleolitu), i od tego okresu będziemy zaczynać historię środków komunikowania, to w przybliżeniu upłynęło aż 30 tysięcy lat zanim ludzie opanowali sztukę pisania. Dopiero ostatnie 150 lat charakteryzuje niezwykłe przyspieszenie w dziedzinie technik komunikowania. Postęp ten zapoczątkowany został w drugiej połowie dziewiętnastego wieku wynalezieniem telegrafu, telefonu, gramofonu, fotografii. Następne stulecie, wiek dwudziesty, przyniosło rewolucyjne udoskonalenia tych wynalazków, ale przede wszystkim gamę zupełnie nowych technik: radio, telewizję, satelity telekomunikacyjne, odtwarzacze laserowe, komputery itd. Wiek dziewiętnasty jest początkiem ery telekomunikacji; era interaktywności zaczyna się w 1946 roku z wynalazkiem komputera.

1.6 Krótki kurs historii komputerów Gdy komputerów jeszcze nie znano ... zapewne istniała tęsknota za nimi, pożądanie czegoś, co wzmacniałoby nie tyle siłę ludzkich mięśni co raczej siłę intelektu. Po rewolucji agrarnej późnego neolitu i rewolucji przemysłowej ostatnich dwóch stuleci, ludzkość stanęła u progu kolejnego przełomu rewolucji informacyjnej. Chodzi o to zjawisko społeczne, które dla Alvina Tofflera jest „Trzecią Falą”, dla innych zaś społeczeństwem informacyjnym (informatycznym, cybernetycznym). Czy można wyobrazić sobie to zjawisko bez postępu naukowo-technicznego w takich dziedzinach, jak fizyka ciała stałego i mikroelektronika, telekomunikacja i informatyka? U podstaw społeczeństwa informacyjnego należy widzieć jeden z najbardziej fascynujących wynalazków wszechczasów: maszynę do przetwarzania informacji - komputer. W pięknej książce R. Ligonnière'a poświęconej historii komputerów czytamy: „Komputer, symbol XX w., wywodzi się mimo wszystko z dalekiej, a mało znanej przeszłości. Od antycznych abaków po pałeczki obliczeniowe, od maszyn Leibniza lub Pascala po mechanizmy Babbage'a i Holleritha, od logiki binarnej Yi King po koncepcje Boole'a przeplatają się metamorfozy wielkiej chimerycznej idei i natchnione poszukiwania upartych wynalazców”. Pomysł komputera - praktycznie zrealizowany pół wieku temu - dojrzewał powoli, od starożytności począwszy, przez stulecia, kumulowała się wiedza, a jedne pomysły wypierały inne. Najpierw musiały powstać cyfry, aby następnie powstawały mechanizmy zdolne do operowania nimi, wykonywania coraz bardziej złożonych obliczeń. Do nich należą abaki i liczydła, które przez wieki były jedynymi urządzeniami ułatwiającymi czynności intelektualne, jakimi niewątpliwie są obliczenia. Abak zrodził się gdzieś między Mezopotamią a Indiami i był, przypomnijmy, planszą obliczeniową, na której, posługując się np. kamykami, żetonami lub innymi znakami, dokonywano prostych rachunków. Z kolei, liczydła - powstałe przypuszczalnie na Bliskim Wschodzie, a od V w. p.n.e. zadomowione w Rzy-

20

1 Komunikacja i media

mie - były już kompletnym, samodzielnym i przenośnym przyrządem. Różne ich odmiany znajdujemy w różnych krajach: w Chinach - Suan - pan, Japonii – soroban, Rosji - sczaty, aż wreszcie - od XVII wieku - pałeczki Nepera - protoplastę suwaków liczących. Jednym z ważniejszych wydarzeń było sprowadzenie z Hiszpanii abakusa przez Gerberta z Aurillac, nauczyciela szkoły katedralnej w Reims, późniejszego (999 r.) papieża Sylwestra II. Ten fascynujący wówczas przyrząd był drewnianą tablicą podzieloną na 30 kolumn zawierających poziome pręty, na których przesuwało się koraliki. Dzięki zastosowaniu dziesiętnego systemu jednostek, dziesiątek, setek, itd., pozwalał on dodawać, odejmować, a nawet mnożyć, co nie było jednak wcale łatwe. Z korespondencji między papieżem i cesarzem, z czasów gdy Gerbert przybył po raz pierwszy do Rzymu, można się domyślić, że biegłość w posługiwaniu się abakusem ceniono wysoko. Gdy papież napisał do cesarza: „Mam tu dobrego matematyka”, ten odpisał mu: „Nie wypuszczaj go z miasta!” W historii maszyn rachunkowych szczególne znaczenie przypada XVI stuleciu, kiedy to mają miejsce dwa niezależne od siebie wynalazki. Dla Francuzów wynalazcą pierwszej maszyny liczącej jest Blaise Pascal, który mając zaledwie 18 lat obmyślił maszynę arytmetyczną, zbudowaną następnie w blisko 50 różnych egzemplarzach i różnych wariantach (np. maszyny zwykłe sześcio- lub ośmiocyfrowe, maszyny typu „monetarnego” i maszyny dla geometrów). Nie wszystkim wiadomo, zaś Francuzi niechętnie przyjmują to do wiadomości, że wielkiego filozofa, autora myśli o człowieku jako „trzcinie myślącej”, uprzedził w zmaganiu o realizację idei „maszyny myślącej” (oczywiście, w sensie - liczącej) Niemiec Wilhelm Schickard. W 1623 r. pisał on do Keplera: „Mechanicznie spróbowałem zrobić to, co ty wykonujesz ręcznie, i zbudowałem maszynę, która natychmiast, automatycznie przelicza zadane liczby, dodaje, odejmuje, mnoży i dzieli. (...) Skakać będziesz pewnie z radości, gdy zobaczysz, jak przenosi ona liczbę dziesiątek i setek lub też ujmuje ją przy odejmowaniu”. Na wiek XVII przypada również żywot jednego z najprzedniejszych uczonych wszystkich czasów - Gottfrieda Leibniza. Zasługi Leibniza dla rozwoju filozofii (monady), matematyzacji logiki oraz rachunku różniczkowego i całkowego są powszechnie znane. Mniej natomiast znane są prace nad konstrukcją maszyn liczących, w związku z którymi w 1671 r. Leibniz tak pisał: „Nie godzi się wybitnym ludziom trwonić czas na niewolniczą pracę, na obliczenia, które z zastosowaniem maszyn mógłby wykonać ktokolwiek”. Dla realizacji takiej maszyny poświęcił część majątku osobistego, a sława o nim dotarła nawet do Chin, lecz koniec jego był dość smutny, gdyż bardzo samotny (pewien kronikarz hanowerski pisał w związku ze śmiercią Leibniza: „Pochowany został niby złodziej, nie zaś jak ktoś, kto był chlubą swej epoki”. Z Niemiec i Francji idea maszyn liczących wiedzie do Anglii, gdzie Samuel Morland, po latach niebezpiecznych gier politycznych (trzeba pamiętać, że są to czasy Cromwella i Karola Stuarta, kiedy to głowę stracić można szczególnie łatwo), skonstruował kalkulator kieszonkowy. Ten pionier miniaturyzacji maszyn liczących

1.6 Krótki kurs historii komputerów

21

nie zawsze, jak to z pionierami bywa, spotykał się ze zrozumieniem współczesnych, bo choć słynny kronikarz Samuel Pepys zapisał w swym dzienniku: „Bardzo ładne, ale mało użyteczne”, to Hooke był bardziej jednoznaczny w komentarzu: „Widziałem maszynkę arytmetyczną Sir Samuela Morlanda. Idiotyzm”. Pomińmy wielu następców Pascala (Lepine, Hillerin, Gersten) i kontynuatorów Leibniza (Hahn, Stanhope, Muller), aby zatrzymać się w Anglii w końcu XVIII stulecia. W 1822 r. Charles Babbage przesłał prezesowi Akademii Nauk memoriał zawierający opis projektu maszyny zdolnej do kompilowania wszelkiego rodzaju tablic matematycznych przy użyciu li tylko metody różnic oraz propozycję sfinansowania budowy swej maszyny różnicowej ze środków państwowych. I te środki na projekt Babbage'a zostały przyznane. Jednak genialny konstruktor poniósł porażkę, bowiem, jak się dziś sądzi, projekt Babbage'a przerastał możliwości technologiczne epoki. A o zwyczajnym pechu prześladującym konstruktora i krążących plotkach (o przywłaszczeniu sobie środków społecznych, rzecz jasna) nie warto wspominać. W każdym razie Anglicy nie mają raczej wątpliwości, że faktycznym wynalazcą maszyny cyfrowej był Charles Babbage. W 1833 r. Babbage'a poznała pewna osiemnastolatka, z której późniejszego artykułu poznano opis działania maszyny analitycznej i jej programowania. Była nią Ada Lovelace - córka wielkiego poety Lorda Byrona. Uważa się, że Ada – młodsza o 23 lata od Babbage'a - łącząca młodość, pasję, inteligencję i sobie właściwy tylko urok, stała się dla niego czymś w rodzaju podpory moralnej. Jeden z bardziej znanych języków programowania nosi imię Ady. Dziś w Muzeum Nauk w Londynie przechowywany jest prototyp maszyny analitycznej. Gdyby została zbudowana, maszyna różnicowa byłaby konstrukcją o wysokości 3 m, szerokości ok. 1,6 m i głębokości ponad 1 m. W wieku XIX pracują matematycy, o których historia komputerów nie może milczeć: A. Morgan i G. Boole, którym zawdzięczamy podstawy logiki maszyn liczących. Blisko sto lat czekały prace Boole'a nt. logiki dwuwartościowej (algebra Boole'a), by stać się teoretycznym narzędziem informatyki i telekomunikacji i symbolem ery komputerowej. W 1890 r. prasa amerykańska ogłosiła rozpoczęcie nowej epoki: „Po raz pierwszy w historii świata spis wielkiego narodu dokonany został za pomocą elektryczności”. Stało się to możliwe dzięki „systemom tabulacyjnym” Hermana Holleritha, czyli sorterom wykorzystującym m.in. karty perforowane. Należałoby jeszcze wspomnieć o patentach Norwega F. Bulla i maszynie W.C. Burroughsa, czy o wszechstronnym wynalazcy, pionierze elektromagnetycznego liczenia, Hiszpanie Leonardo Torresy Quevedo. Tego ostatniego uważa się obecnie za pierwszego teoretyka absolutnej automatyzacji („Esej o automatyce”, 1914). O latach trzydziestych XX wieku mówiono jako o „czasach teoretyków”, mając na uwadze przede wszystkim osiągnięcia całej plejady fizyków i matematyków.

22

1 Komunikacja i media

Jednym z nich był Anglik Alan Turing, który w latach 1935 - 1938 wymyślił „maszynę logiczno-matematyczną, czysto abstrakcyjną i teoretycznie uniwersalną, przy której po raz pierwszy pojawił się pomysł automatu algorytmicznego”. Uznana jest ona za logiczny schemat działania komputera jako maszyny przetwarzającej informację. Z kolei, Amerykanin Claude E. Shannon przedstawił w 1937 r. błyskotliwą syntezę technologii elektromechanicznej, algebry Boole'a i systemu binarnego (o czym była powyżej mowa), dziesięć lat później przedstawił fundamentalną matematyczną teorię informacji. Matematyk, Austriak Kurt Godel w 1931 r. wykazał, że - najogólniej mówiąc wszelkie rozumowanie matematyczne, każda „metoda” winna się sprowadzać do jakiegoś algorytmu, którego pojęcie wywodzi się od starożytnego perskiego uczonego Alhwarizmiego. W latach 30-tych tworzyli matematycy A. Church, K. Godel i A. Turing, a przede wszystkim inny geniusz - John von Neumann (zajmował się on teorią funkcji rzeczywistych, logiką matematyczną, teorią miary, geometrią i topologią, rachunkiem operatorów i probabilistyką). Był jednym z twórców teorii gier i zapoczątkował prace nad matematycznymi modelami gospodarki, a poza tym wniósł wkład do powstania tak praktycznych wynalazków, jak komputer i ... bomba atomowa. Do niedawna, i niemal powszechnie, za „ojca komputerów” uważano właśnie J. von Neumanna. Jego bowiem koncepcja maszyny cyfrowej, opartej na binarnym układzie arytmetycznym, rozdziale programu i danych w pamięci itp., legła u podstaw prac prowadzonych w ramach wojskowego „Projektu X”, a zmierzających do skonstruowania kalkulatora elektronicznego mającego przyspieszyć obliczenia balistyczne, z atomistyki itp. Uwieńczenie tych prac nastąpiło w dniu św. Walentego, ponad pół wieku temu, gdy gen. G. Barnes dokonał przyciśnięcia atomowego guzika. Narodziny komputera były zatem związane z zadaniami wojskowymi, w Anglii było to przede wszystkim zadanie szyfrowania i odszyfrowywania komunikatów, w Stanach Zjednoczonych - zadania obliczeń balistycznych. 15 lutego 1946 r. na Uniwersytecie Pensylwanii w Filadelfii uruchomiono pierwszą elektroniczną maszynę cyfrową nazwaną przez jej konstruktorów: Johna H. Mauchly'ego i J. Prospera Eckerta - ENIAC (Electronic Numerical Integrator and Computer). Zainstalowany na parterze jednego z budynków Szkoły Moore'a, ENIAC ważył 30 ton, zajmował 72 m2 powierzchni (miał kształt litery U w prostokącie 12 x 6 m), a pobór przez niego mocy wynosił 140 kWh (składał się m.in. z 18 000 lamp elektronowych szesnastu rodzajów, 6 000 komutatorów, 10000 kondensatorów, 50 000 oporników, 1 500 przekaźników). Ulegał częstym uszkodzeniom (średnio każdą lampę należało wymieniać co 2 dni), ale dobrze służył użytkownikom, aż do 1955 roku, kiedy to został wycofany z eksploatacji, a rząd postanowił go sprzedać na złom. I dlatego, pół wieku później, nie obyło się bez przeszkód, gdy z wypożyczonych z różnych muzeów części kompletowano raz jeszcze ENIACa, tylko po to, aby w dzień Św. Walentego 1996 r. wiceprezydent

1.6 Krótki kurs historii komputerów

23

Al Gore mógł powtórzyć czynność, jaką pół wieku wcześniej wykonał generał Barnes wprawiając w ruch pierwszy komputer. ENIACa można dzisiaj oglądać w Muzeum Techniki w Waszyngtonie. Gdy latem 1946 r. zniesiono tajemnicę wojskową jaka otaczała ENIACa, stało się jasne, że nastąpił pewien punkt przełomowy w historii komputerów. Lato owego roku, jak pisze Ligonnière, zamyka bardzo długi, bogaty i zróżnicowany okres dojrzewania technologicznego i intelektualnego, otwiera przyszłość, której znaczenia i zasięgu nikt jeszcze nie podejrzewał, rewolucję, której nazwa brzmi eksplozja informatyki. Wszystko zaczęło się od ENIACa, co do tego nie miano wątpliwości, zwłaszcza podczas jego jubileuszu. Ale, czy na pewno? Nie chodzi bynajmniej o pomniejszanie wysiłku tych, o których wcześniej wspominaliśmy. Jeszcze kilka lat temu nie było wątpliwości w kwestii „ojcostwa” komputera, powszechnie wskazywano na prace von Neumanna i konstruktorów ENIACa. Obecnie uznaje się za twórcę pierwszego komputera Niemca, Konrada Zuse. Zuse urodził się w 1910 r. w Berlinie, a po studiach na tamtejszej politechnice, poświęcił się konstruowaniu maszyn liczących. W 1938 r. skonstruował mechaniczną maszynę liczącą Z1, która - co należy podkreślić - pracowała w oparciu o binarny system liczenia, zmienny przecinek i sterowana była przy pomocy taśmy dziurkowanej, z której dane mogły być wczytane do 16 komórek pamięci o długości 24 bitów każda. Zbudowana trzy lata później, przy wykorzystaniu techniki mechaniczno-elektrycznej, kolejna maszyna licząca Z3 była pierwszym zadowalająco działającym komputerem na świecie. Był on wyposażony w 6000 przekaźników w układzie liczącym, 1800 przekaźników w pamięci, binarny system liczenia, zmienny przecinek, pojemność pamięci 64 słowa o długości 22 bitów, podstawowe operacje arytmetyczne, wprowadzanie danych z klawiatury w postaci 4 liczb dziesiętnych z możliwością ustawienia przecinka w obszarze 20 miejsc dziesiętnych, wyprowadzanie danych liczbowych poprzez lampy z wyświetleniem przecinka, sterowanie poprzez sekwencyjny program na taśmie perforowanej. Jego dzieło, komputer Z3, można oglądać w Deutschen Museum w Monachium. Zanim ENIAC znalazł się na złomie, miały miejsce inne ważne wydarzenia, jak w 1951 r. pierwsze zastosowanie maszyn liczących w dziedzinie innej niż obliczenia naukowo-techniczne, a mianowicie w przetwarzaniu danych, najpierw w logistyce wojskowej, potem dla potrzeb biznesu. Komputery z uniwersytetów wkroczyły do wojskowych systemów dowodzenia oraz do banków. Ale już wcześniej, bo w 1946 r. Del S. Harder z zakładów Forda wprowadził pojęcie „automatyzacja”, a w 1950 r. pojawił się inny termin: „automatyzacja pracy biurowej”, zaś dwa lata później John Diebold publikuje pracę pt. „Automation and the Advent of the Automated Factory”. W 1955 r. Texas Instruments tworzy pierwsze „centrum przetwarzania danych”. Nadchodzi czas komputeryzowania zarządzania.

24

1 Komunikacja i media

Od wynalezienia w 1906 r. przez L. de Foresta wzmacniającej lampy elektronowej - triody, do zastosowania jej w pierwszym komputerze upłynęło prawie 40 lat (ale po 10 latach została wykorzystana do skonstruowania układu przerzutnika, który stał się podstawowym układem cyfrowym). W 1947 r. trzech amerykańskich uczonych: W. Shockley, J. Bardeen i W. Brattain dokonało odkrycia nowego półprzewodnikowego elementu elektronicznego tranzystora bipolarnego. On to, po upływie kolejnych 10 lat stał się podstawowym elementem układów komputerowych (II generacja komputerów). W 1958 r. w laboratoriach firmy Texas Instruments skonstruowano pierwszy układ scalony, czyli umieszczono na jednym krysztale półprzewodnika więcej niż jeden z współpracujących z sobą elementów. Wytwarzany od 1961 r. na skalę przemysłową układ scalony był przerzutnikiem i składał się z czterech tranzystorów bipolarnych i dwóch rezystorów. Rozwój technologiczny przynosił stały wzrost skali integracji układów, od małej (SSI) do bardzo wielkiej (VHLSI). I znów po 10 latach, u schyłku lat 60-tych, układy scalone zastosowano w konstrukcji układów komputerowych (komputery III generacji). Od tej pory stosowanie układów coraz większej skali integracji przynosiło komputery, nie tylko mniejsze i lżejsze, ale przede wszystkim szybsze, tańsze i bardziej niezawodne. Bez tych zmian technologicznych z pewnością nie dokonałyby się zmiany organizacji procesów przetwarzania danych w systemach komputerowych. I tak, jeszcze na początku lat 60 komputer mógł być wykorzystywany przez tylko jednego użytkownika z tylko jednym programem napisanym, jeśli nie w języku wewnętrznym maszyny („Strings”), to w tzw. assemblerze („Expressions”). Pod koniec lat 60-tych komputery wyposażono już w kompilatory języka symbolicznego, co znacznie zwiększało efektywność programowania i użytkowania systemów liczących. Te zaś dzięki powstaniu i rozwojowi systemów operacyjnych zyskały właściwości wieloprogramowości (użytkownik mógł już uruchamiać cały „wsad” programów nie troszcząc się o to, jak będzie organizowany ich proces realizacji w komputerze) i wielodostępności (z zasobów komputera może korzystać wielu użytkowników i to bez troski o to, jak ich żądania będą przez komputer realizowane). Kolejną rewolucję, coraz częściej określaną jako nowy przełom informatyczny, rozpoczął w 1971 roku w firmie Intel wynalazek pierwszego mikroprocesora. Składał się on z czterech bloków funkcjonalnych (sterowania, jednostki arytmetyczno-logicznej, rejestrów, wewnętrznych szyn przesyłowych). Od pierwszego mikroprocesora Intel 4004 o architekturze czterobitowej rozpoczął się trwający do dziś proces nieustannego rozwoju mikroprocesorów; w 1980 r. powstał pierwszy mikroprocesor trzydziestodwubitowy. Stanowił on zapowiedź istnej eksplozji informatycznej: w ciągu 30 lat objętość całego pokoju pełnego lamp elektronowych i innych elementów zmalała do rozmiarów płatka owsianego! Już u schyłku lat 70-tych stwierdzono, że gdyby w ciągu ostatnich 30 lat w prze-

1.6 Krótki kurs historii komputerów

25

myśle samochodowym dokonał się taki postęp jak w elektronice, to samochód Rolls-Royce można byłoby kupić za 2,5 dolara i przejechać nim dwa miliony mil zużywając na to galon benzyny. „Złoty okres” informatyki miał jednak dopiero nastąpić. Obliczenia wykonywane w 1946 r. przez ENIACa w 1982 r. wykonywał mikrokomputer zbudowany z jednego lub kilku układów scalonych i mieszczący się bez trudu w szufladzie biurka. Rok później mikrokomputer IBM PC, od którego zaczął się „boom PC” został przez tygodnik „Time” wybrany „Maszyną Roku”, w miejsce tradycyjnego „Człowieka Roku”. Bowiem komputer stał się podstawą automatyzacji pracy umysłowej w sferach: • inżynierii obliczeń: komputer jako środek do obliczeń (computer as a computer); • inżynierii rozwiązywania problemów: komputer jako środek do rozwiązywania problemów (computer as a problem solver); • inżynierii informacji: komputer jako środek do gromadzenia i przetwarzania informacji (computer as an information collector and processor); • inżynierii wiedzy: komputer jako ekspert (computer as an expert). Obecnie na całym świecie wykorzystywane są miliony komputerów osobistych: od desktopów („na biurko”), poprzez laptopy („do torby”), notebooki i subnotebooki, do palmtopów („do ręki”). Rzecz jasna, oprócz PC funkcjonują komputery o większej mocy obliczeniowej: stacje robocze (workstation), minikomputery, komputery (mainframe) i superkomputery (np. CRAY). O dekadzie lat 80-tych powiedziano, że była dekadą PC-tów, natomiast dekada lat 90-tych jest dekadą sieci komputerowych. W latach 60-tych rozwój techniczny komputerów, a także środków telekomunikacji, uczynił możliwym połączenie odległych od siebie komputerów w celu bezpośredniego przesyłania danych między nimi. Jeśli coś staje się możliwym, to zapewne - prędzej czy później - zostanie przez ludzi praktycznie wykonane (na szczęście są i takie przypadki, w których wykazywana jest znaczna ostrożność i powściągliwość). Tak też się stało z łączeniem komputerów - w latach 60tych powstały pierwsze sieci komputerowe. Jedną z nich była sieć, przeznaczona dla Departamentu Obrony USA, o nazwie ARPAnet. Siecią komputerową jest system, który tworzą wzajemnie połączone autonomiczne komputery zdolne do wymiany informacji między sobą. Połączenia w sieci mogą być realizowane za pomocą łączy przewodowych, radiowych, radioliniowych, mikrofalowych, światłowodowych i satelitarnych. Sieci komputerowe budowane są w celu zapewnienia użytkownikom dostępu do wszystkich programów, danych i innych zasobów obliczeniowych niezależnie od przestrzennej lokalizacji użytkowników i tych zasobów, a także dla łatwości aktualizacji informacji w odległych bazach danych i uzyskania wysokiej niezawodności przez stworzenie alternatywnych dróg sięgania do zasobów komputerowych. Ze względu na zasięg terytorialny przyjmuje się podział sieci teleinformatycznych

26

1 Komunikacja i media

na: lokalne (LAN - do kilku kilometrów), miejskie (MAN - do kilkudziesięciu kilometrów) i rozległe (WAN - rozwinięte na dowolnym obszarze). Obecnie w świecie trwa „boom sieciowy”: budowane są sieci zarówno ograniczone do użytkowników określonej organizacji, jak i sieci o powszechnym dostępie, a tempo sprzedaży technologii sieciowych wzrasta z roku na rok. Rosną także wymagania stawiane sieciom, dotyczące funkcjonalności i niezawodności, ochrony zasobów i bezpieczeństwa sieci, a przede wszystkim - zakresu oferowanych usług informacyjnych. Ostatnio rośnie zainteresowanie sieciami multimedialnymi integrującymi, w celu efektywnego oddziaływania na odbiorcę, kilka typów informacji: VIDEO (pełny ruch) - AUDIO (głos, dźwięk) - DATA (dane, tekst - grafika). Wróćmy do wspomnianej już sieci z końca lat 60 ARPAnet, która w latach 70tych rozwijała się w kierunku zastosowań niemilitarnych w takim stopniu, że pod koniec dekady była już tak wielka, że wymagała nowych standardów komunikacyjnych (TCP/IP). Około roku 1980 połączono ją z innymi sieciami (Usenet i BITNET) i w ten sposób powstała mieszanka wielu sieci. Tak powstał Internet - największe wydarzenie ostatniej dekady XX wieku. Czym jest dziś Internet? Na pewno ogromną siecią, oplatającą centra komputerowe niemal na całym świecie, a natura tej „splątanej pajęczyny sieci komputerowych” uniemożliwia dokładniejszą ocenę jej rozmiarów. Definicja Internetu opisuje go jako „sieć łączącą wiele innych sieci korzystających z protokołu TCP/IP... połączonych za pośrednictwem bram i korzystających ze wspólnej przestrzeni adresowej”. Ta definicja zapewne niebawem ulegnie zmianie. Niełatwo jest określić usługi dostępne w Internecie, ich zakres bowiem wzrasta niemal z miesiąca na miesiąc, ale do najważniejszych z pewnością należą trzy: poczta elektroniczna, przesyłanie plików i interakcyjna praca na odległych komputerach. Legendarny szef imperium Microsoftu Bill (William H.) Gates nie kryje, że najbliższa przyszłość należy do Globalnej Infostrady opartej na rozwoju Internetu, która stanie się podstawą Globalnej Wioski. Trudno pisać jakieś zakończenie tej fascynującej przygody ludzi, której ostatni etap obejmuje lata „od ENIACa do Internetu”. Może łatwiej zastanowić się nad tym, czym jest obecnie informatyka. To nie tylko „computer science”, ani nawet „computer engineering”, ale złożona dziedzina naukowej wiedzy multi- i interdyscyplinarnej, która nie jest wolna (nie może być) od refleksji humanistycznej i uwzględniania społecznego kontekstu.

1.7 Zegar rozwoju technologii komunikowania Eksplozja informacyjna lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych, wynalezienie i niezmiernie szybkie rozpowszechnianie się różnorodnych technicznych środków informacji, ciągle nie znalazła stosownego odbicia w poważnej refleksji teore-

1.7 Zegar rozwoju technologii komunikowania

27

tycznej, ani w empirycznych pracach badawczych. Wszędzie na świecie, a więc z konieczności i u nas, z braku lepszego określenia posługujemy się terminem „nowe media” (po angielsku „new media” albo „new technologies”), choć tempo rozwoju jest tak szybkie, że to co dzisiaj jest nowe, jutro staje się już stare. Pojęcie nowości jest przecież względne. Choć oba terminy, „nowe media” oraz „nowe technologie”, są ułomne, trafniejszy wydaje się termin „nowe media”, gdyż określenie „nowe technologie” może równie dobrze oznaczać techniki informacyjne, jak i technologie przemysłowe. Definiując enumeracyjnie „nowe media” oznaczmy tym terminem te środki służące komunikowaniu się (w najszerszym sensie), które wykorzystują elektronikę, a w szczególności układy scalone oraz cyfrowe kodowanie sygnału, do utrwalania i transmisji informacji. Takie określenie może się wydać socjologicznie prymitywne, ujmując zjawisko wyłącznie od strony jego technicznej realizacji, ale przecież i inne środki komunikowania, zwłaszcza „stare” media masowe, także były nazwane wedle swych technicznych aspektów - druk i prasa od formy powielania, telewizja - widzenie na odległość - od użytej techniki przekazu. Narastające tempo pojawiania się nowych wynalazków w dziedzinie środków komunikowania (nowych mediów) można przedstawić obrazowo. Wyobraźmy sobie, iż cały okres historii ludzkości od powstania mowy artykułowanej aż do roku 2000 naszej ery uznamy za odpowiednik jednej pełnej doby, czyli dwudziestu czterech godzin. Godzina na takim zegarze reprezentuje tysiąc pięćset lat. Początek tej umownej doby, czyli północ, zaczyna się 360 stuleci temu, w czasach gdy człowiek porozumiewał się jedynie przy pomocy gestów, mimiki i słów. Na takim metaforycznym zegarze, nic specjalnego się nie działo przez kolejne osiem godzin, dopiero około ósmej rano (czyli 12 tysiące lat przed naszą erą) pojawiają się malowidła naskalne. Człowiek opanował technikę malarską. Przez wiele następnych godzin znowu nic prawdziwie nowatorskiego się nie pojawia, dopiero około ósmej wieczorem, po dwunastu umownych godzinach, wymyślono pierwsze systemy pisma: hieroglify egipskie około godz. 20:40, a pismo alfabetyczne o godz. 21:38. Wówczas tempo rozwoju mediów ulega przyspieszeniu: kilka minut po godzinie dziesiątej pojawiają się pierwsze zapisane utwory literackie, a po półtorej godziny, czyli dwa tysiąclecia później, Gutenberg rozpoczyna swym wynalazkiem erę słowa drukowanego. Od tego momentu do północy (czyli dnia dzisiejszego) pozostały tylko dwadzieścia dwie minuty. Tempo rozwoju środków komunikowania ulega dalszemu ogromnemu przyspieszeniu. Ostatnie sto lat to zaledwie krótki moment w dziejach ludzkości, ale jakże brzemienny w wynalazki i ich następstwa. O umownej godzinie 23:53 wynaleziono prasę drukarską napędzaną parą, w tej samej

28

1 Komunikacja i media

minucie pojawia się telegraf, w dwie minuty później telefon i gramofon. Ostatnie pięć minut tej umownej doby to fajerwerk wynalazków medialnych. Dla przykładu o godzinie: 23: 55: 47 sek. pojawia się radiotelegrafia 57: 04 sek. pojawia się kino 57: 50 sek. wynaleziono kserografię 57: 52 sek. wynaleziono tranzystor 58: 02 sek. pojawia się telewizja kolorowa Ostatnie dwie minuty kończącej się doby wypełnia szaleństwo wynalazków nowych technologii: 104 sekundy przed północą, czyli tuż przed rokiem 2000, zostaje wystrzelony pierwszy sztuczny satelita Ziemi; 100 sekund – wynaleziono radio stereofoniczne; 61 sekund – pojawia się magnetowid; 49 sekund – wynaleziono komputer osobisty; 0 sekund (rok 2000) – czy Katastrofa 2000? Nic lepiej nie ilustruje symbolicznego zakończenia owej umownej doby rozwoju teleinformatyki jak koniec 1999 i początek 2000 roku, kiedy to może się wydarzyć „katastrofa 2000”. Mikroprocesory wynaleziono i wprowadzono w takim pośpiechu, że „zapomniano” właściwie zaprojektować kodowanie daty. Narastają obawy, że przejście do nowego stulecia ze starym systemem kodowania (nie uwzględniającym owego przejścia) może zablokować działanie komputerów i wywołać nieobliczalne skutki. Dyskusja nad tą potencjalną katastrofą jest znamienna - już minął strach przed bombą atomową a nawet wodorową (choć nadal arsenały mocarstw są przepełnione bronią jądrową), narasta strach przed katastrofą komputerową (zamierzoną, jak w przypadku wirusów lub mimowolną, z zaniedbania projektantów). Drugie tysiąclecie kończy więc, podobnie jak poprzednie, wielki strach. Tym razem jest to strach człowieka przed swymi wytworami.

1.8 Nowe wzory społecznego przepływu informacji Nowe media telematyczne są synchroniczne, jak telefon cyfrowy, ale bywają asynchroniczne. Nie wszystkie formy komunikowania wymagają zebrania uczestników w jednym czasie (jak telewizja). Media asynchroniczne przedstawiają ten sam przekaz, jak książki, taśmy wideo, gry komputerowe, w dłuższym okresie czasu wielkim grupom. Nowe formy asynchronicznego komunikowania międzyosobowego to, przykładowo, automatyczna sekretarka telefoniczna, internetowa poczta elektroniczna, itp. Zachodzące udoskonalenia technologii informacyjnych skłaniają do szukania alternatywnych modeli procesu komunikowania w nowoczesnym społeczeństwie. Chodzi zwłaszcza o komunikowanie z pomocą nowych mediów, które

1.8 Nowe wzory społecznego przepływu informacji

29

wymagają innej konceptualizacji niż tradycyjne media masowe. Pierwowzorem tych nowych technologii był wideotex, czyli interakcyjne łączenie się przez sieć telefoniczną z bazami danych lub z innymi osobami. Centralnym pojęciem jest tu interakcyjność (Rogers, 1986). Komunikowanie z uwagi na swój kierunek może być: • jednokierunkowe, • dwukierunkowe, • interakcyjne. Pojęcie interakcyjności nie jest jednoznaczne. W słabszym sensie, interakcyjność oznacza, że po prostu można wybrać przekaz, np. z gazety telewizyjnej, internetowej, czy film z archiwum wideo. Jednak w tym znaczeniu nawet spis treści książki okaże się „interakcyjny”, w tym sensie zatem nowe media niewiele wnosiłyby nowego do tradycyjnej kultury. Jednakże interakcyjność zazwyczaj oznacza dwukierunkowość. Nadal niewiele systemów telekomunikacyjnych jest tak doskonale dwukierunkowych, jak zwykła ludzka rozmowa, podczas której uczestnicy koordynują swoje zachowania werbalne. Interakcyjny oznacza, że sprzężenie zwrotne w czasie rzeczywistym (natychmiastowe) pozwala odbiorcy wpłynąć na źródło i stale zmieniać przekaz transmitowany. Pilot TV nie jest więc interakcyjny, tak samo nie jest interakcyjny wybór strony telegazety, lecz interakcyjne są na przykład telezakupy. Gry komputerowe są bliskie takiej interakcyjności, podobnie jak transakcje bankowe. Słynny Test Turninga może być pomocny w rozwiązaniu problemu interakcyjności (przykładowo, wskazanie, czy to człowiek, czy też komputer jest po drugiej stronie linii telefonicznej). Z powstaniem Internetu wzrosła ilość mediów interakcyjnych i możliwości komunikowania międzyosobowego (poczta elektroniczna, telekonferencje). Sedno zmiany polega na przechodzeniu od mass mediów do mediów grupowych oraz od kontroli sprawowanej przez nadawcę do kontroli odbiorcy nad procesem komunikowania. Dwaj holenderscy eksperci od telekomunikacji, J.L. Brdewijk i B. van Kaam (1986) stworzyli typologię, która pomaga zrozumieć te zmiany. Według nich cztery podstawowe wzory przepływu komunikowania to alokucja, konwersacja, konsultacja i rejestracja (zob. rysunek 1.3). Omówmy je po kolei. Termin alokucja pochodzi od łacińskiego określenia przemowy dowódcy do żołnierzy. W modelu alokucyjnym informacja równocześnie rozchodzi się od centrum do wielu odbiorców peryferyjnych. Jest zatem transmisją typowo jednokierunkową, o nikłej możliwości sprzężenia zwrotnego. Inną jej cechą jest mocna pozycja nadawcy, który określa czas i miejsce komunikowania. Model alokucji odnosi się do wielu form komunikowania, jak wykład uniwersytecki, kazanie lub koncert na żywo, ale także do programu telewizji i radia. Nowe formy alokucji przybierają postać tzw. narrowcasting, czyli komunikowania skierowanego do wybranych odbiorców, segmentacji audytoriów. Warto

30

1 Komunikacja i media

wszakże pamiętać, że zachodzi znaczna różnica między przemówieniem do wielu słuchaczy a bezosobowym komunikowaniem masowym (którą zaciera objęcie jednym pojęciem alokucji). W trakcie konwersacji, jednostki (jako elementy sieci komunikowania) oddziaływują bezpośrednio na siebie, pomijając ewentualne centrum albo pośredników, i samodzielnie wybierają partnerów oraz czas, miejsce i temat komunikowania. Ten model odnosi się do różnych sytuacji komunikowania, od wymiany listów, osobistej czy telefonicznej rozmowy, do poczty elektronicznej. Wymiana poczty czy rozmowa przez telefon wymaga istnienia centrum lub pośrednika (jak urząd pocztowy, centrala telefoniczna, serwer internetowy), lecz nie odgrywa on aktywnej roli w konwersacji. Cechą tej formy komunikowania jest równość w wymianie. Może w niej brać udział więcej osób niż dwie, jak na przykład w telekonferencji. Gdy zwiększa się ilość uczestników, to komunikowanie zbliża się do modelu alokucji.

C C

C Konwersacja Konwersacja

Alokucja

C

Konsultacja

C Rejestracja Rejestracja

Rys. 1.3. Modele przepływów informacji, Brdewijk i van Kaam (1986)

W konsultacji uczestnik szuka informacji w centrum informacyjnym - na przykład w bazie danych, bibliotece, encyklopedii, itp. W pewnym sensie tak właśnie dokonuje się czytanie gazety, gdy odbiorca szuka w niej informacji bieżących, komentarzy, drobnych ogłoszeń. W tej formie przepływu informacji czas, miejsce oraz temat komunikacji są wyznaczane przez odbiorcę. Odwrotnością konsultacji jest rejestracja, w której centrum „żąda” od odbiorców (często bez ich zgody) podawania wyznaczonych informacji. Tak dokonuje się sporządzanie spisów, tworzenie baz danych, kontrola numerów Peseli, NIPów, itp. Analogicznie prowadzi się rejestrację rozmów telefonicznych (tzw. billing), czy mierzenie audytoriów telewizyjnych metodą peoplemeters. Choć ten wzór komunikowania nie jest całkowitą nowością, bowiem spisy ludności znane były

31

1.8 Nowe wzory społecznego przepływu informacji

już w starożytności, jego rozpowszechnienie i techniczna perfekcja stwarza nowy wzór komunikowania i nowe problemy społeczne. Odnoszą się one do problematyki nadzoru społecznego i ochrony danych osobistych. Powyższe cztery wzorce uzupełniają się i zazębiają wzajemnie. Ta sama infrastruktura telekomunikacyjna może być bazą dla wielu wzorów, zarówno konwersacji, jak rejestracji. Wzorce uporządkować można wedle dwóch osi: kontrola informacji może być centralna lub jednostkowa oraz także centralna lub indywidualna może być kontrola tematów i czasu. Nowe media telematyczne pozwalają na zwiększenie znaczenia i siły zwykłego odbiorcy w procesach komunikowania, jednak ten wzrost równoważy rozwój technik odgórnej rejestracji, a więc i kontroli nad obywatelem.

1.9 Nowe technologie i media masowe 1.9.1

Rewolucja elektroniczna

Początkowo media masowe, jak np. stacje i kanały telewizyjne były nieliczne, miały jednak ogromne, narodowe audytoria. Mediom tym brakowało sprzężenia zwrotnego, ale dominował w nich wielki stopień zorganizowania i profesjonalizmu. Badania audytoriów zastępowały jego spontaniczne odpowiedzi. Nowe media zmieniają ten obraz. Obok profesjonalnych nadawców, pojawiają się zwykli użytkownicy. Obok przekazów dla mas, istnieją treści specjalistyczne, alternatywne. Obok kilku kanałów analogowych i wyspecjalizowanych (np. druk, audio, wideoaudio), dostępne są kanały zintegrowane (multimedialne), interakcyjne, o natychmiastowych sprzężeniach zwrotnych. Media masowe ulegają transformacji w nowym informacyjnym środowisku. Na metaforycznej infostradzie następują zmiany w ruchu: tradycyjne mass media nie są jedynymi uczestnikami ruchu, wiele z nich „zjeżdża” z drogi, a dołączają do nich nowe media, nowi uczestnicy i powstają nowe formy przekazów. Sumarycznie zmiany ukazuje tabela 1.1. Tabela 1.1. Media dawne i nowe Media

Dawniej

W nieodległej przyszłości

Sprzężenie zwrotne z odbiorcami

powolne, niezróżnicowane

szybkie, dokładne

Środki przekazu

masowe, nieliczne,

liczne, zintegrowane, specjalistyczne

32

1 Komunikacja i media

Kanały

analogowe

cyfrowe

Przekazy

homogenizowane, jednolite

spersonalizowane, specjalistyczne

Nadawcy

korporacje medialne, profesjonaliści

użytkownicy jako źródła informacji

Technika dystrybucji

technologia wydawnictwa biurkowe, skomplikowana i kosztowna strony www

1.9.2

Transformacja digitalna: od analogowego do cyfrowego

Nicholas Negropote, dyrektor słynnego Media Lab w Massachusetts Institute of Technology stale podkreśla, że współcześnie następuje przejście od transportu atomów do przesyłania bitów. Jest ono możliwe przez rosnące ucyfrowienie (digitalizację) kodowania form informacji. Wręcz symboliczna jest dystrybucja dziennika USA Today, który z siedziby redakcji jest satelitarnie przesyłany do licznych drukarni w kilkudziesięciu stanach USA, a dopiero stamtąd, po wydrukowaniu, przewożony ciężarówkami do lokalnych centrów kolportażu. Coraz popularniejsze gazety elektroniczne, tzw. on-line, nie wymagają nawet pośrednictwa drukarni i sieci kolportażowej. Transmisja bitów (komunikacja) - w odróżnieniu od transmisji atomów (transport) - jest czymś więcej niż tylko zastępowaniem w pewnych sytuacjach przekształcania materii przesyłaniem informacji. „Język” bitów, język cyfrowy staje się uniwersalnym kodem transmisji, umożliwiając łatwe operowanie sygnałami oraz łączenie różnych urządzeń posługujących się kodem cyfrowym. Wypada więc pokrótce wskazać na różnice form kodowania doświadczenia zmysłowego. Informacja analogowa jest ciągła, natomiast informacja cyfrowa jest dwubiegunowa. Komunikowanie analogowe przekazuje całą informację obecną w oryginalnym przekazie w formie stale zmiennych sygnałów, które odpowiadają fluktuacji dźwięków czy fal świetlnych wywoływanych przez źródło informacji. Ludzkie zmysły są systemami analogowymi, tak jak większość współczesnych mass mediów. Tabela 1.2. Przykłady form analogowych i cyfrowych Rodzaj medium

Analogowe

Cyfrowe

osobiste

kalendarzyk

notatnik komputerowy (PDA)

interpersonalne

gry planszowe

gry komputerowe

33

1.9 Nowe technologie i media masowe

grupowe

wykład w klasie szkolnej

teleszkoła (distance learning)

masowe

gazeta telewizja

telegazeta, telewizja cyfrowa HDTV

Formą kodowania odbieranej informacji jest sam język, a zwłaszcza jego zapis. Same słowa są dźwiękowymi znakami, które nie mają bezpośredniego odniesienia do przenoszonych znaczeń. Trudno jednak sam język uznać za kodowanie cyfrowe, natomiast on sam w formie pisanej bardzo łatwo się poddaje cyfrowej transformacji. Przez komunikację cyfrową (digitalną) rozumiemy konwersję dźwięków, obrazów i pisma w formę akceptowaną przez komputer - ciągi zer i jedynek, które przenoszą zakodowaną informację. Zamiast przenosić oryginalną informację przekazu w formie analogowej (jak na przykład na tradycyjnej płycie gramofonowej), dane są próbkowane w częstych interwałach i zmieniane na cyfry komputerowe. „Ucyfrowienie” mediów przynosi istotne korzyści. Jakość transmisji ulega radykalnej poprawie, bowiem mniej jest zakłóceń. Przez kompresję sygnału można zwiększyć pojemność kanału, gdy znajdzie się sposób na zmniejszenie liczby bitów potrzebnych do zakodowania przekazu. Możliwy jest także przekaz jednego komunikatu w wielu kanałach, np. jego równoczesna transmisja i zapis. Można dorzucić dodatkową informację, tak iż kanał staje się inteligentny, zachowuje się inaczej w zależności od przekazywanej treści, może też akceptować informacje od użytkownika. Przykładem jest sterowanie nagraniem magnetowidowym przez zawarty w programie telewizyjnym sygnał. Ucyfrowienie mediów ułatwia nie tylko przekaz i odbiór, lecz również produkcję. Tzw. skład komputerowy (DTP) to produkcja książek, grafiki, nawet dźwięków „na biurku” z pomocą biurowego sprzętu komputerowego. W połączeniu z Internetem (WWW) tworzy się dosyć prosto publikacje elektroniczne, dostępne w skali światowej. Z kolei on-demand oznacza działanie na żądanie, czyli użytkownicy usługi cyfrowej otrzymują co chcą i kiedy chcą, nawet natychmiast. Pierwszym medium powszechnego użytku, które wprowadziło transmisję cyfrową, był w latach sześćdziesiątych telefon. Jednak cyfrowa była jedynie łączność pomiędzy centralami. Następna generacja telefonów jest już w pełni cyfrowa, gdyż konwersja mowy w bity dokonuje się w samym aparacie telefonicznym.

1.9.3

Rozwój usług teleinformacyjnych

Media masowe, takie jak gazety, telewizja czy radio, są wielkimi organizacjami, które same produkują, selekcjonują, posiadają kanały dystrybucji i decydują, co jest przez nie przekazywane. Natomiast typowi dostawcy usług telekomunikacyjnych nie tworzą sami przekazów, ani nie produkują żadnych treści. Przykładem

34

1 Komunikacja i media

takich usług jest tradycyjna poczta, telegraf oraz telefon. Zapewniają tylko techniczną podstawę łączności. Telewizja kablowa jest już typem mieszanym część systemów kablowych nadaje własne audycje, ale jednocześnie (a właściwie przede wszystkim) transmituje cudze programy. Kino nie produkuje filmów, jedynie je pokazuje, ale samo dokonuje selekcji repertuarowej. Zarówno kino, jak i telewizja kablowa utrzymują zatem ograniczoną kontrolę nad treściami, które upowszechniają. Natomiast właściciele i operatorzy sieci telefonicznych i komputerowych nie mogą prawnie kontrolować przenoszonych treści. Sieć telekomunikacyjna bowiem winna być dostępna dla wszystkich dostawców na zasadzie równości. Jest to zasada tzw. common carrier, nośnika publicznego. Nośnik publiczny (common carrier) wywodzi się z tradycji przewoźników publicznych, którzy, jak kolej czy linie okrętowe, mieli prawny i moralny obowiązek przewozić ładunki bez różnicowania odbiorców i oceny zawartości ładunków i przekazów. Oczywiście, pewne rodzaje towarów były wykluczone z transportu (niebezpieczne, nielegalne), ale użytkownicy mieli mieć równoprawny dostęp do usług, w ramach prawa. Ta idea została w 1910 roku w USA rozszerzona na usługi telefoniczne. Dlatego utrzymano ten rozdział treści i samego przekaźnika, zakazując przedsiębiorstwom telefonicznym udziału w dostarczaniu usług informacyjnych, aby nie stwarzać pokusy kontrolowania treści. Ten stan ulega jednak obecnie zmianie. Rozwój agencji prasowych wskazuje na możliwy związek między siecią (telegraficzną) i treściami (agencja prasowa). Tradycyjne agencje informacyjne dzierżawiły linie telegraficzne i telefoniczne dla swych zadań i jednocześnie były producentami wiadomości. Współcześnie pojawia się całkiem nowa sfera usług informatycznych. Dostawca usług informacyjnych (information service provider) udostępnia, tworzy lub adaptuje treści przekazów dla użytkowników. Tradycyjne kino jest bliższe działaniu dostawcy usług informacji, bowiem to zespoły filmowe dostarczają filmów, natomiast kina stanowią sieć ich dystrybucji, są miejscami publicznych pokazów. Już w 1877 roku wynalazca telefonu, Aleksander Bell, demonstrował zastosowanie swego aparatu w publicznych pokazach głośnego przekazywania mowy na odległość. Opłaty od widzów były formą zapłaty za ten spektakularny pokaz, czyli swoistą usługę informacyjną. Jednak rzeczywiste usługi telefoniczne pojawiły się dopiero w 1927 roku jako usługi proste (budzenie, podawanie czasu, prognozy pogody przez telefon). W 1976 zostały wprowadzone usługi typu audiotele. Abonenci telefoniczni mogli dzwonić do centrum usług zawiadamiając o swoich preferencjach w zakresie przedstawionej oferty. Także możliwe stało się wysłuchiwanie dłuższych anonsów i komunikatów słownych (w tym bajek dla dzieci).

1.9 Nowe technologie i media masowe

35

Usługi audiotekstowe zostały oficjalnie wprowadzone wówczas, gdy prawo telekomunikacyjne zezwoliło na dostarczanie poprzez telefon mówionych tekstów oraz pobieranie opłat od odbiorców przez dostarczycieli usług informacyjnych. Początkowo audiotele oferowało usługi proste - np. podłączenie wielu abonentów do jednej linii. Komunikaty słowne podawane były na żywo. Obecnie oferowane są różnorodne usługi, w tym zautomatyzowane i interakcyjne. Np. w telefonie tonowym naciskając stosowne cyfry (klawisze) wybiera się poszukiwane rodzaje informacji (coraz częściej instytucje publiczne i samorządowe stosują taki system informowania o swej działalności). Audiotele wykorzystuje zazwyczaj numery strefowe 700 oraz 800 (połączenia darmowe). Pierwsze polskie numery 800 zaczęły działać w 1995, aktualnie korzysta z nich ponad 500 firm. W Polsce także działa Call Center, który obsługuje linie bezpłatne, np. sprzedaż akcji Banku Handlowego. W Krakowie pierwszy Call Center ma 100 linii telefonicznych, 50 stanowisk pracy, 140 agentów (telemarketerów). Z kolei telefony 700 (płatne), to na razie głównie usługi takie jak: • audiotele-konkursy (proste pytania, losowanie nagród), • audiotele-wybory („Linia specjalna” w TV, jest to pozór teledemokracji), • audiotele-pomoc charytatywna (np. w czasie wielkiej powodzi lata 1997), • audiotele-bajki (dla dzieci), • audiotele dla dorosłych (seks telefony), • inne usługi (informacje i kredyty). Audiotekst (audiotele) zależy od sieci telefonicznej, która rozwinięta została dla łączności osobistej, a nie dla komunikacji zbiorowej. Toteż ograniczona pozostaje przepustowość sieci, a przeto i jej usługi masowe. Stąd pojawiają się trudności z ednoczesnym przyjmowaniem dużej ilości połączeń, np. w telewizyjnej „Linii specjalnej”. Teletext, gazeta elektroniczna, czyli telegazeta, powstała w Anglii w końcu lat siedemdziesiątych. Pod nazwą Ceefax podawał dane o pogodzie, wydarzenia, popularne informacje oraz oferował podpisy pod filmami. Dzisiaj jest to usługa powszechnie znana w wielu krajach, w tym oczywiście i w Polsce. Inna usługa, wideotex, powstała w Anglii latach siedemdziesiątych z połączenia wyświetlania tekstu i prostej grafiki na ekranie telewizora. Pod nazwą Prestel nie zyskał powodzenia i zaprzestał działania w 1991 roku. W USA nieudanymi próbami wideotexu okazały się Viewtron oraz Keyfax, używające linie telefoniczne i specjalny dekoder, a także system Qube wykorzystujący telewizję kablową. W 1986 roku zakończono te eksperymenty. Jak dotąd najepszy okazał się francuski system Minitel, wprowadzony w 1983 roku. Terminal był rozdawany abonentom telefonicznym za darmo, udostępniając dane z książki telefonicznej oraz przekaz osobistych, towarzyskich ogłoszeń.

36

1 Komunikacja i media

Wideotexu w Polsce jeszcze nie ma, w USA jest nim np. America On-Line, mająca w swej ofercie: wiadomości pocztę elektroniczną finanse elektroniczne gry komputerowe programy komputerowe usługi z innych sieci, jak Internet informacje handlowe i internetowe informacje biblioteczne, słowniki, roczniki, itp. bazy danych, jak Lexis, artykuły prasowe Dialog, indeksy giełdowe Dow Jones Wideotex nie ma chyba przyszłości, przegrywa z Internetem, który oferuje: pocztę elektroniczną listy dyskusyjne, elektroniczne wspólnoty zainteresowań bazy danych wymianę plików rozrywkę kontakty towarzyskie rozmowy emailowe telefon i wideotelefon Tabela 1.3. Rozwój usług informacyjnych 1850

Pierwsza agencja prasowa (informacyjna)

1877

Pokaz telefonicznego przekazu publicznego

1927

Pierwsze usługi audiotekstowe

1969

Sieć komputerowa ARPANET

1974

Wideotex w Anglii

1979

Teletext (gazeta telewizyjna) w Anglii

1983

Minitel we Francji

1992

Internet dostępny dla komercyjnych użytkowników

Rozwiązaniem przyszłościowym jest połączenie z Internetem i przeglądarkami stron www. Taką strategię przyjęła America On-Line. Jest ona typowym sieciowym dostawcą usług informacyjnych. Ogólnie mówiąc, dostawcy usług transmisji danych to przedsiębiorstwa służące jako pośrednicy między sieciami przekaźnikowymi oraz dostawcami usług informacyjnych. Dzierżawią łącza międzynarodowe i międzymiastowe i używają ich dla takich usług jak poczta elektroniczna,

1.9 Nowe technologie i media masowe

37

weryfikacja kart kredytowych, dostęp do baz danych. Sieci te dodają wartości do gromadzonych i udostępnianych informacji, stąd są określane jako IVAN (International) Value Added Network.

1.10 Ewolucja technologii telekomunikacyjnej i jej konsekwencje 1.10.1 Metamorfozy telewizji: od telewizora do multiwizora Telewizja w swym pierwszym wcieleniu była istotnie jakby przedłużeniem oka, w dosłownym sensie telewizją, czyli widzeniem na odległość. Jednak udoskonalenia techniki oraz komercjalizacja organizacji telewizyjnych zmieniły ten pierwotny sposób postrzegania i działania telewizji. Pierwszą wielką zmianę techniczną wprowadziło skonstruowanie magnetowidu studyjnego. Telewizja nie musiała już nadawać programów na żywo (pomijam staroświecką technikę telekina). To, co pokazywano telewidzom, nie musiało się aktualnie dziać przed kamerą. Telewizja wyposażona w magnetowid studyjny jest bliższa pokazowi filmowemu niż transmisji telewizyjnej. Kolejny wynalazek, domowego magnetowidu, VCR, przekształcił telewizor użytkownika w ekran domowego kina. Telewizja kablowa z kolei oznaczała zerwanie z zasadą powszechnej dostępności odbioru, a więc możliwość specjalizacji i opłat za oglądane programy. Umożliwiła też, przez zwiększenie ilości kanałów i obniżenie kosztów nadawania, specjalizację programową oraz wprowadziła fragmentaryzację i odmasowienie audytoriów. Użycie satelitów do transmisji sygnałów oznacza zerwanie z niewielkim zasięgiem nadajników, a tym samym uwolniło telewizję od naziemnej łączności sieciowej, co oznacza kres telewizji narodowej, a narodziny telewizji międzynarodowej i globalnej, czyli kosmowizji. Używanie pilota (remote control) do kontroli odbiornika pozwala na niemal symultaniczne oglądanie dwóch i więcej programów (zipping i zapping), a przynajmniej wyłączanie ich mniej ciekawych fragmentów, w tym także reklam. Martwi to reklamodawców i komplikuje badania odbioru, umożliwia bowiem ucieczkę widza od oglądania reklam oraz przepływy audytoriów między różnymi programami. Wynalazek teletekstu, czyli przekazu znaków alfanumerycznych razem z nadawanym programem, umożliwił powstanie telegazety. Obraz znaków pozbawiony jest ruchu i obrazów, lecz będąc stale aktualizowany, przekazuje informacje bieżące, łącząc szybkość radia z wygodą gazety codziennej. Telewizja stała się także telegazetą. Jednak ta forma telewizji jest już przestarzała, wobec rozwoju internetowych gazet i banków danych on-line.

38

1 Komunikacja i media

W kilku ostatnich latach nastąpiła prawdziwa rewolucja w sferze tworzenia i komponowania obrazów ekranowych poprzez wprowadzenie grafiki komputerowej, szczególnie tzw. wirtualnej rzeczywistości. Grafika komputerowa umożliwia produkcję fikcji nieodróżnialnej od wyglądów rzeczywistych. Podobnie można manipulować z cyfrowym zapisem dźwięku, uzyskując efekty syntetycznej mowy. Oczywiście, długo przed erą grafiki komputerowej, film odkrył możliwości swobodnego tworzenia obrazów fotograficznych i manipulacji ich układem. Poza pierwszymi „dokumentalnymi” filmami, takimi jak „Wyjście robotników z fabryki Renault” czy „Oblany ogrodnik”, od początku w filmie stosowano montaż oraz tzw. efekty specjalne i triki. Widz kinowy został przyzwyczajony, że widziany obraz jest fikcją filmową, co więcej - często niemożliwością. Telewizja pokazując filmy przyzwyczaiła swoją widownię do postrzegania różnicy między obrazem na ekranie a rzeczywistymi zdarzeniami. Niemniej, tradycyjnie film telewizyjny był oddzielną pozycją programową jako film w telewizji. Natomiast reszta programu była telewizją, tzn. wyselekcjonowaną, lecz niezmanipulowaną serią obrazów ze studia lub wprost z życia. Dzisiaj grafika komputerowa całkowicie zmienia możliwości zarówno filmu, jak i programów telewizyjnych. Dzienniki telewizyjne w pokazywanych obrazach i ilustrujących grafikach coraz bardziej upodabniają się do technik typowo filmowych i reklamowych. Wszystkie te wynalazki sprawiły, że telewizja jest asynchroniczna (niezależna do czasu wydarzenia), wielokanałowa, kolorowa, globalna, alfanumeryczna, graficzna, a wkrótce będzie cyfrowa. Od strony organizacyjnej, finansowanie telewizji z abonamentu zastąpiło finansowanie lub współfinansowanie z reklam (USA były od początku pionierem; ich telewizja zdominowała świat). Teraz coraz częściej wprowadza się opłaty za oglądany kanał lub za poszczególny program. Inną formą nowego finansowania jest sponsorowanie audycji, czego dobrym przykładem jest telewizja publiczna w USA. Wielkie zmiany zaszły w sposobie i kontekście społecznym odbioru. Gdy politycy utracili władzę nad obrazem i jego odbiorem, telewidzowie ją odzyskali. Miejsce rodziny i grona sąsiadów uważnie wpatrzonych w ekran zajął samotny widz (w wielu mieszkaniach w każdym pokoju stoi telewizor) z pilotem w ręku, przerzucający się z kanału na kanał. Mnogość oferty sprawiła, że rzesze odbiorców uległy rozdzieleniu na segmenty (np. dzieci, młodzież, emeryci, kobiety). Ekran ożywia się i w dzień i w nocy, stając się domowym kinem dla wideo, monitorem dla gier komputerowych. Zamiast telewizora mamy raczej multiwizor (nazywany także telekomputerem lub krócej teleputerem). W nowej swej szacie, choć pozornie taka sama, telewizja staje się więc w istocie multiwizją. Nie oznacza to jedynie zmiany technicznej. Już klasyczna telewizja w wariancie amerykańskim była potężnym narzędziem reklamy, dzisiejsza milti-

1.10 Ewolucja technologii telekomunikacyjnej i jej konsekwencje

39

medialna telewizja staje się narzędziem marketingu, który nie tylko finansuje reklamy, ale również inspiruje wiele programów. Zmienia się podstawowa forma finansowania telewizji. Jest nią głównie reklama, nie abonament. W konsekwencji nie tyle dostarczanie programów ludziom, co dostarczanie ludzi (nabywców) reklamodawcom i marketingowi jest głównym celem multiwizji. Publiczność sprzedaje się ogłoszeniodawcom i działom marketingu, licząc widzów jak dawniej woły w Teksasie, po kilka złotych od 1000 sztuk. Stada młodsze (więc chętniej dokonujące zakupów) sprzedaje się po kilkanaście złotych od tysiąca sztuk. Aby przyciągnąć jak najwięcej widzów, skomercjalizowana tele-audiowizja musi stanowić „fatal attraction”, przyciągać w narkotyczny sposób. Dlatego nawet sfera wiadomości bieżących ulega metamorfozie, stając się mieszaniną informacji i rozrywką, czyli tzw. info-tainment (zbitka dwóch angielskich słów information and entertainment). Multiwizja ma swoje specjalizacje (przypomnijmy, jakim przełomem było wprowadzenie 24-godzinnych dzienników telewizyjnych czyli CNN), odpowiednio tworzy też swoją widownię. Nie jest już masowa, ale raczej klasowa, skierowana do określonych grup i klas społecznych. Coraz częstsze staje się bezpośrednie opłacanie kanałów (w telewizji kablowej) i dekoderów (satelitarnej). Jak głosi przysłowie, „Ten kto płaci, ten zamawia melodię”, więc i bezpośrednio płacący widz odzyskuje cząstkę suwerenności. Z tym, że swobodą wyboru cieszą się głównie widzowie zamożniejsi, którzy opłacają abonament kablowy czy satelitarny. Biedniejszym pozostaje darmowa papka reklamowo-rozrywkowa telewizji tradycyjnej. Multiwizja jest z natury ekstatyczna, wirtualna, wkrótce będzie interakcyjna. Kwintesencją nowej multiwizji są wideoklipy. Jest też kolorowa, post-modernistyczna, wielokanałowa. Swego odbiorcę tworzy na swój wzór i podobieństwo. Jej podstawową publicznością jest tzw. screeny generation albo screenies (określenie Jeffrey'a Moritza) czyli pokolenie ekranowe, młodzi ludzie, którzy wchłonęli tysiące godzin programów, stając się wideomanami, rozumiejąc swoistą logikę wideo (i gier komputerowych), lecz nie będąc zdolnymi do zrozumienia czegokolwiek, co nie zostało ujęte w wizualnej formie. Ich zdolność koncentracji pojęciowej jest ograniczona do kilku minut. Nie oglądają więc programów typu „gadające głowy”, pozostają zatem poza zasięgiem medialnego oddziaływania polityków. Ci jednak odkryli, że mogą dotrzeć do młodych poprzez inne formy programowe, zwłaszcza rozrywkowe talk-show. Co z tej telewizyjnej metamorfozy wynika? Najważniejszy wniosek to konieczność zmiany tradycyjnego sposobu myślenia o telewizji, w tym także uwzględnienia autokorekty powiedzenia proroka ery telewizyjnej McLuhana. Medium nie jest tylko przekazem, medium jest także masażem zmysłów. Multiwizja nie

40

1 Komunikacja i media

jest już jak telewizja przedłużeniem oka, jest raczej środkiem jego masażu. Multwizja rzadko jest oknem na świat, jest raczej tworzeniem swoistej rzeczywistości (virtual reality), a właściwie rzeczywistej ułudy. Określenie „wirtualny” (od łacińskiego słowa virtus, doskonały, możliwy teoretycznie) jest najlepszym wyrażeniem świata, który kreuje multiwizja.

1.10.2 Ku superstradzie informacyjnej Kończy się zatem epoka, gdy trzej aktorzy rewolucji informacyjnej: telewizja, telefon i komputer rozwijały się osobno; dziś jest to jedna sfera, która pochłania najwięcej środków kiedykolwiek zainwestowanych w czasach pokoju. (Krzysztofek, 1997: 7). Techniczna fuzja tych trzech sfer daje dziś niesłychaną mnogość narzędzi i kanałów komunikacyjnych. Poszerzają one możliwości percepcji, zwiększają szanse wyrażania opcji politycznych, kulturowych, filozoficznych, interakcji z innymi, rozumienia procesów społecznych, reakcji na zmiany itp. Multiwizja zapewne zdominuje wykorzystanie sieci telekomunikacyjnej codziennego użytku. Jednak nie tylko dom, ale przede wszystkim gospodarka i zarządzanie społeczne, polityka, wymaga rozwoju sieci wszechstronnej i światowej łączności. Sieć przyszłości to wielka, zintegrowana szerokopasmowa sieć cyfrowa, mająca potężny procesor, który działa jak centrala telefoniczna i zarazem komputer, sterując wielością informacji. Aby rozwijać wymianę informacji na wielką skalę, należy pokonać ograniczenia linii telefonicznych, zwiększyć przepustowość, wprowadzić cyfrowość, zintegrowanie (multimedialność) oraz sterowanie siecią (inteligentność sieci). Korzyści dla użytkowników nowych sieci: • większy wybór, • lepsza jakość transmisji, • rozrywka na żądanie, • rozdzielczość na żądanie, szerokość pasma na żądanie, • multimedialność, • interakcyjność, • transakcje i transfery, • spersonalizowana treść. Nowe zintegrowane urządzenie określa się jako TV/CD/VCR/komórka, czyli instrument komunikowania 2000. Jest to jeden multimedialny interfejs wszystkich domowych urządzeń elektronicznych, monitora, telewizora, magnetowidu, stacji CD, telefonu. Nie ma jeszcze uzgodnionej nazwy dla takiego interfejsu, nazywany bywa też „the set top box”, pudełko na telewizorze. Będzie miał różne

1.10 Ewolucja technologii telekomunikacyjnej i jej konsekwencje

41

formy sterowania: dżojstikiem, głosem, pilotem. Wejście informacyjne będzie kablowe, a wyjście - także telefoniczne, a może dodatkowo i radiowe. Toczy się walka o media następnego stulecia: czy usługi interakcyjne będzie oferować głównie telekomunikacja czy raczej telewizja kablowa, czy będzie to kablowa telefonia, czy raczej telefoniczna telewizja? Telewizje kablowe przymierzają się do oferowania usług internetowych i innych (w Polsce Aster City w Warszawie). Sieci kablowe mają: • silne strony – jeden kabel prowadzi do wielu mieszkań, • słabe strony - nie mają centrali przełączeniowych. Równocześnie telefonia także zamierza świadczyć usługi informacyjne. Jej siła i słabość to: • mocne strony - mają centrale przełączeniowe, duży kapitał inwestycyjny, • słabe strony - kiepskie przewody linii telefonicznych. Technika idzie stale naprzód, ale spotyka się z tradycyjnym ludzkim umysłem. Stąd problem: wprowadzenie cyfrowego przekazu (satelitarnego) zwielokrotni ilość kanałów (satelitarnych) przy znacznym obniżeniu kosztów nadawania. Nastąpi więc dalsza fragmentaryzacja (segmentacja) publiczności. Kto jednak potrzebuje 500 programów telewizyjnych?

Społeczeństwo informacyjne

2 Społeczeństwo informacyjne Po ponad stuleciu rozwijania technik elektronicznych, rozszerzyliśmy nasz ludzki centralny system nerwowy w globalną sieć, likwidując zarówno przestrzeń, jak i czas, w zakresie naszej planety. Marshall McLuhan, Zrozumieć media.

2.1 Prorocy nowej ery Życie i działanie we współczesnym świecie wymaga korzystania z wielu informacji. W tym stwierdzeniu zawiera się sens przeobrażeń społecznych i ekonomicznych, politycznych i edukacyjnych. Człowiek, uwikłany w różnorodne procesy społeczne, odgrywający określone role społeczne, jest od najwcześniejszych chwil swojego życia poddany strumieniowi różnorodnych informacji. Oprócz zasobów demograficznych, surowcowych i energetycznych, zasoby informacyjne, obejmujące osiągnięcia nauki, kultury i sztuki, stanowią najistotniejszy czynnik potencjału cywilizacyjnego. Bez racjonalnie ukształtowanej sfery informacyjnej nie może efektywnie funkcjonować współczesne społeczeństwo, państwo - jego administracja, nauka i szkolnictwo, kultura, gospodarka narodowa i siły zbrojne. Znany japoński badacz Yonsji Masuda twierdzi, że cywilizacja, którą zbudujemy zbliżając się do XXI wieku, nie będzie cywilizacją materialną symbolizowaną przez ogromne konstrukcje, ale będzie faktycznie cywilizacją niewidoczną. Precyzyjniej powinno się ją nazywać cywilizacją informacyjną. Homo sapiens, który stanął przed początkiem pierwszej, materialnej cywilizacji pod koniec ostatniej epoki lodowcowej, dziś „po dziesięciu tysiącach lat stoi u progu drugiej, informacyjnej cywilizacji”. Rozwinięte kraje Zachodu, w szczególności Stany Zjednoczone, są coraz częściej określane jako społeczeństwa informacyjne, społeczeństwa nowego typu. Sam termin „społeczeństwo informacyjne” pochodzi z Japonii (johoka shakai) [Ito, 1981]. Jako pierwszy użył go w 1963 roku Tadao Umesamo w artykule na temat ewolucyjnej teorii społeczeństwa opartego na „przemysłach informacyjnych”. Został on spopularyzowany przez futurologa Kenichi Koyamę w rozprawie „Introduction to Information Theory” opublikowanej po japońsku w 1968 roku.

2.1 Prorocy nowej ery

43

Johoka shakai stało się przedmiotem analizy rządowej i oficjalnym celem działań wielu ministerstw. Do Europy pojęcie „społeczeństwa informacyjnego” dotarło w 1978 roku za pośrednictwem dwóch ekspertów, Simona Nory i Alaina Minca w raporcie przedłożonym prezydentowi Francji. W latach osiemdziesiątych przyjęło się powszechnie także w Stanach Zjednoczonych. Powstaje jednak pytanie, czym w istocie charakteryzuje się to społeczeństwo informacji? Społeczeństwo informacyjne to z pewnością społeczeństwo, które (Mączyński, 1997: 7): wytwarza informację, przechowuje informację, przekazuje informację, pobiera informację, wykorzystuje informację. Jednak przecież informacja była ważna dla człowieka od zawsze. Tym się różnimy od zwierząt, iż świadomie i stale wymieniamy informację. Ludzie to prawdziwy łowcy informacji. Dopiero jednak w gospodarce rynkowej, choć bardzo dawno temu, informacja stała się towarem, który można kupić i sprzedać. Tutaj wynalazek pieniądza miał podstawowe znaczenie. Już starożytni retorzy i filozofowie-sofiści odkryli zyskowność sprzedawania umiejętności prezentacji wiedzy i informacji. W istocie jednak dopiero rewolucja technologiczna XX wieku opiera się na informacji i wiedzy, które dodają wartości ekonomicznej produkowanym towarom. Toteż można powiedzieć, że zalążki nowej epoki tkwią w rewolucji przemysłowej, w gospodarce wolnorynkowej i w demokracji, tak jak rodziły się w Europie i Ameryce Północnej od połowy XIX wieku, w okresie trafnie nazwanym przez Benigera - rewolucją środków sterowania i kontroli. Inaczej mówiąc, społeczeństwo informacyjne zależy nie tylko od informacji (informacja była ważna „od zawsze”), lecz także od środków jej gromadzenia i przesyłania, które są środkami zwiększania wartości produktów. Może najlepiej przykładem zilustrować tę przemianę. Przesyłanie pilnych listów było znane już imperiom starożytności. Temu m.in. służyły słynne rzymskie drogi, którymi mógł szybko podróżować posłaniec na koniu. Mimo systemu zmienników, dystans dwustu kilometrów mógł pokonać przez co najmniej 5 do 7 godzin. Ta szybkość przesyłania wiadomości nie uległa zmianie przez dwa tysiąclecia. Co więcej, szybkość miała znaczenie przede wszystkim dla władców i wojskowych, a nie dla kupców. Przełomem w transmisji danych handlowych stał się dzień 28 kwietnia 1850 roku, gdy Juliusz Reuter pożyczył od brukselskiego piwowara stadko 44 gołębi i z ich pomocą uruchomił pocztę handlową między Brukselą a odległym o 200

44

2 Społeczeństwo informacyjne

km Aachen. Transport listu pocztą gołębią zajmował zaledwie dwie godziny. Sam Reuter sporo na swojej szybkiej poczcie zarobił, ale co ważniejsze wykazał, że szybkie przesyłanie informacji oraz sama informacja jako specyficzna usługa mogą być towarem. Im szybciej się przekazuje informację, im jest ona użyteczniejsza, tym większy może być zysk dostawcy/producenta. W tym samym czasie rozwinął się wynalazek, który zapoczątkował rewolucję w telekomunikacji - pojawił się telegraf czyli natychmiastowe przesyłanie tekstów pisanych. Choć początkowo służył głównie wojsku, kolejom oraz prasie, wkrótce zaczął być wykorzystywany w handlu i agencjach informacyjnych. Reuter dzisiaj jest światową agencją prasowo-informacyjną o obrotach rzędu miliardów dolarów. Dla przesyłania, gromadzenia i przetwarzania informacji, głównie ekonomicznych, używa nie gołębi, lecz najnowszych technologii, satelitarnych, kablowych oraz komputerów. Nie zmieniła się jednak istota instytucji ani charakter jej działalności. Zysk osiąga się ze zbierania, przetwarzania i przesyłania informacji. Społeczeństwo informacyjne nie jest zatem społeczeństwem technik telekomunikacyjnych i komputerów (infrastruktury). Japończycy dobrze rozumieli, że w istocie chodzi o coś znacznie ważniejszego, niż sama powszechność technologii komputerowych. W 1972 roku Masuda opracował kompleksowy plan przeobrażania wszystkich sfer życia społecznego w oparciu o rozwój sektora informacji i telekomunikacji. Był to plan wielofazowy i długofalowy, wskazujący na zmianę podstawowych parametrów rozwoju społecznego w poszczególnych okresach, a więc przygotowujący nowe społeczeństwo, johoka shakai. Tabela 2.1. PLAN MASUDY (1972) Okresy rozwoju komputeryzacji i powstawania społeczeństwa informacyjnego w Japonii Okres III 1970-1980 komputeryzacja informacji społecznej

Okres IV 1980-2000 komputeryzacja działań jednostkowych

Okres I 1945-1950 komputeryzacja wielkiej nauki

Okres II 1950-1970 komputeryzacja zarządzania

Cel

obrona, rozwój, badania kosmosu

dobrobyt, produkt narodowy opieka brutto społeczna

zadowolenie

Skala wartościowania

prestiż narodowy

wzrost gospodarczy

dobrobyt społeczny

rozwój osobowości

Podmiot

kraj

przedsiębiorstwo

ludność

osoba prywatna

Przedmiot

przyroda

organizacja

społeczeństwo

jednostka ludzka

Nauka podstawowa

nauki przyrodnicze

nauki o zarządzaniu

nauki nauki społeczne o zachowaniu jednostki

45

2.1 Prorocy nowej ery

Wzorzec informacyjny

osiąganie celu

wydajność

rozwiązywanie problemów

twórczość intelektualna

Źródło: Zacher (1982: 160-1).

Znamienne, iż pojęcie „społeczeństwa informacyjnego” oraz pierwsze plany jego budowania pochodzą z kraju, który od stu lat kieruje w bardzo przemyślany sposób procesem modernizacji. Sama teoria dokonującej się radykalnej zmiany społecznej, w gruncie rzeczy zmiany żywiołowej, a nie planowej, została jednak wprowadzona do nauk społecznych przez naukę europejską i amerykańską znacznie wcześniej, bowiem pod koniec dziewiętnastego wieku. Wynikiem postępu technicznego i gospodarczego w Europie od XVIII do końca XIX wieku, czyli okresu rewolucji przemysłowej, były wyraźne zmiany typu społeczeństwa, które trafnie opisał francuski socjolog, Emil Durkheim. Zwrócił on uwagę, że gospodarka przechodzi od izolowanych rynków lokalnych do rynku narodowego, przy czym przejście to tworzy nową jakość społeczną. W swoim głośnym dziele z 1893 roku pt. „Podział pracy” zauważył, że industrializacja rozbija bariery transportowe, które utrzymywały izolację lokalnych rynków, prowadzi zatem do powstania nowego typu społeczeństwa, opartego na tzw. solidarności organicznej, powstałej na bazie rynku ponadlokalnego. Ponadto na przełomie XX wieku socjologowie niemieccy, Ferdynand Tönnies oraz Max Weber, wskazali na równoczesną zmianę dominujących form więzi społecznej. Zdaniem pierwszego, społeczeństwa nowoczesne opierają się na więziach racjonalnych, typu zrzeszenia, gdy społeczeństwa tradycyjne miały oparcie w więziach typu plemiennego, więziach wspólnotowych. Zdaniem Webera współczesny Zachód stworzył i rozbudował nową formę działania biurokracji, opartą na tzw. racjonalizacji formalnej, czyli ścisłym skodyfikowaniu zasad postępowania. Mamy tu do czynienia z dominacją zasad efektywności, kalkulacyjności, przewidywalności oraz manipulacji. Tworzą one fundament społeczeństwa nowego typu, są procesem, który niedawno nazwano „McDonaldyzacją” (Ritzer, 1996). Szczególnie od końca II wojny światowej socjologowie próbują dokładniej określić rodzaj dokonującej się transformacji. Zaczynano od pojęcia „samotnego tłumu” [Reisman, 1950], „rewolucji organizacyjnej” [Boulding, 1953] oraz „człowieka organizacji” [White, 1953], dochodząc do takich określeń jak „wiek genów” [Sylvester i Klotz, 1983], „drugi przełom przemysłowy” [Pior i Sabel, 1984], „Człowiek Turinga” [Bolter, 1984]. Najczęściej pojawiają się określenia związane z komunikowaniem („rewolucja komunikacyjna” [Williams, 1982]) i informacją („wiek informacji” [Dizard]) oraz ostatnio „społeczeństwo sieciowe” [Castells, 1996]). Pełniejsze zestawienie nazw nadawanych zachodzącej transformacji społecznej zawiera tabela 2.2. Tabela 2.2. Zestawienie nazw zmiany społecznej w okresie po II wojnie światowej Rok

Nazwa społeczeństwa

Autor

46

2 Społeczeństwo informacyjne

1950 1953 1956

Samotny tłum Człowiek posthistoryczny Rewolucja organizacyjna Człowiek organizacji

Reisman Seidenberg Boulding White

Tabela 2.2. Zestawienie nazw zmiany społecznej w okresie po II wojnie światowej (c.d.) Rok

Nazwa społeczeństwa

Autor

1958 1959

Merytokracja Rewolucja edukacyjna Społeczeństwo postkapitalistyczne Koniec ery ideologii Społeczeństwo przemysłowe Rewolucja komputerowa Ekonomia wiedzy Nowa klasa pracująca Globalna wioska Człowiek jednowymiarowy Era postcywilizacyjna Społeczeństwo usług Społeczeństwo technologiczne Nowe państwo przemysłowe Rewolucja naukowo-techniczna Podwójna ekonomia Neokapitalizm Społeczeństwo postmodernistyczne Technokracja Wiek nieciągłości Społeczeństwo skomputeryzowane Wiek postliberalny Kultura prefiguratywna Era technotroniczna Wiek informacji Compunifications Społeczeństwo postprzemysłowe Społeczeństwo posttradycjonalne Świat bez granic Nowe społeczeństwo usług Rewolucja informacyjna

Young Drucker Dahrendorf Bell Aron Berkeley Machlup Mallet McLuhan Marcuse Boulding Dahrendorf Ellul Galbraith Richta Averitt Gorz Etzoni Meynaud Drucker Martin and Norman Kahn Mead Brzeziński Helvey Oettinger Touraine Eisenstat Brown Lewis Lamberton

1960 1961 1962 1963 1964

1967 1968

1969 1970

1971

1972 1973 1974

47

2.1 Prorocy nowej ery

1975

1976

Wiek środków komunikowania Mediokracja Trzecia rewolucja przemysłowa Społeczeństwo przemysłowo-technologiczne Megacorp

Philips Philips Stine Ionescu Eichner

Tabela 2.2. Zestawienie nazw zmiany społecznej w okresie po II wojnie światowej (c.d.) Rok

Nazwa społeczeństwa

Autor

1977

Rewolucja elektroniczna Ekonomia informacji Demokracja antycypacyjna Naród sieciowy Republika technologii Społeczeństwo telematyczne Społeczeństwo okablowane Wiek komputerowy Tysiąclecie mikro Mikro rewolucja Rewolucja mikroelektroniczna Trzecia fala Społeczeństwo informacyjne Rynek sieciowy Rewolucja środków komunikowania Wiek informacji Państwo komputerowe Wiek genów Drugi podział przemysłowy Człowiek Turinga Społeczeństwo sieciowe

Evans Porat Bezold Hiltz i Turoff Boorstin Nora i Minc Martin Detouzos i Moses Evans Large Forester Toffler Martin i Butler Dodrick Williams Dizard Burnham Sylvester i Klotz Piore i Sabel Bolter Castells

1978

1979 1980

1981 1982 1983 1984 1996

W ogromnym bogactwie (zapewne nadmiarze) nazw kryje się pojęcie zwornikowe, które w istocie zawiera wszystkie nazwy. Jest nim pojęcie społeczeństwa informacyjnego. Najłatwiej je zacząć objaśniać odwołując się do analiz zmian dominujących rodzajów zajęć i odpowiadających im zmian struktury zatrudnienia.

2.2 Pojęcie sektora informacji Odwieczny proces racjonalizacji ludzkiej pracy jest poszukiwaniem narzędzi, metod i środków technicznych, dzięki którym można zminimalizować trud człowieka. Praca - według Encyclopedia Americana - to „wysiłek fizyczny lub

48

2 Społeczeństwo informacyjne

umysłowy człowieka dla osiągnięcia celu innego niż sama przyjemność wysiłku”. Tym celem jest najczęściej produkcja dóbr zaspokajających stale rosnące potrzeby. Wzrost różnorodnych potrzeb społecznych przyniósł wzrost złożoności organizacji polityczno-społecznych, gospodarczych itp. Aby osiągnąć zamierzone cele, ludzie doskonalili struktury organizacyjne i narzędzia pracy, dążyli do usprawnienia procesów koordynujących podstawowe czynniki produkcyjne, integrujących i harmonizujących indywidualne interesy, niekiedy rozbieżne z interesami społecznymi. Procesy te wymagały informacji aktualnych, pełnych i niezawodnych, które - poza wiedzą i doświadczeniem osób sprawujących władzę organizacyjną - stanowiły podstawę podejmowania decyzji. Jednakże nieprzetworzone w porę informacje mogły się stawać balastem, barierą dalszego rozwoju. Pierwsza rewolucja przemysłowa zwiększyła energetyczne możliwości człowieka, kształtując - dzięki różnym maszynom wspomagającym siłę mięśni człowieka i pozwalającym mu szybciej i łatwiej przemieszczać się po lądzie, wodzie i w powietrzu - oblicze ery mechanizacji. Energię parową wypierała energia elektryczna i energia silników spalinowych. Przewrót organizacyjny, związany z racjonalizacją pracy w pierwszej połowie XX wieku, doprowadził nie tylko do wzrostu wydajności pracy, lecz przygotował przemysł do wdrożenia nowoczesnych technik i technologii, których cechą była już nie tylko mechanizacja czynności, ale ich automatyzacja. Świat wszedł w erę automatyzacji, która obejmowała swoim zasięgiem nie tylko procesy energo-materialne, ale także procesy informacyjno-decyzyjne. Pojawiło się nowe zjawisko społeczne - mechanizacja i automatyzacja sterowania i zarządzania. Pojawiło się, gdyż stało się koniecznością. Tempo wzrostu informacji jest wprost proporcjonalne do kwadratu tempa wzrostu produkcji. Zjawisko to tłumaczy szybki wzrost liczby pracowników administracji, którzy, gdyby nie zostali przygotowani do nowych warunków rozwojowych i wyposażeni w odpowiednie metody oraz środki techniczne, nie byliby w stanie sprostać nowym problemom i wymaganiom. Mechanizacja i automatyzacja wymaga przede wszystkim zwiększenia efektywności procesów informacyjno-decyzyjnych. W przemysłowo rozwiniętych krajach rośnie liczba ludzi zatrudnionych w sektorze usług i informacji. Dominacja zatrudnienia w tym sektorze to jedna z cech strukturalnych społeczeństwa informacyjnego. Do tego należy dodać wyraźnie rosnący wpływ na tempo wzrostu gospodarczego tzw. czynników jakościowych, do których zalicza się umiejętności i postawy ludzkie, efektywność organizacji i zarządzania, a więc czynniki uzależnione od postępu w dziedzinie technik i technologii informacyjnych. Uważa się, że u schyłku XX wieku te właśnie czynniki decydują o postępie cywilizacyjnym. Słusznie się bowiem sądzi, że etap historyczny wytężonej pracy już minął, ponieważ nie wysiłek mięśni, lecz wysiłek intelektu wspomaganego przez

2.2 Pojęcie sektora informacji

49

systemy komputerowe jest motorem postępu w gospodarce. Kto w porę nie dokonał reorientacji i restrukturyzacji, skazuje się na zajęcie miejsca na peryferiach nowoczesnego, rozwijającego się świata; świata - dodajmy - nie wolnego od zagrożeń i niebezpieczeństw. O tym, że nastąpiła rewolucja informatyczna, świadczą nie tylko dane i wskaźniki techniczne (np. dotyczące komputerów, systemów telekomunikacyjnych, w tym satelitarnych, urządzeń powielających informacje, a także różnego rodzaju specjalistycznych systemów informatycznych), ale także ekonomiczne analizy rozwoju społeczno-gospodarczego krajów rozwiniętych. Rosnąca ilość informacji oraz wzrost jej dostępności dla obywateli to obecnie wyraźny trend w procesie rozwoju społecznego. Tworzą się „społeczeństwa bogate w informacje”, których cechy są zasadniczo odmienne od „społeczeństw bogatych w zasoby materialne” i opierających swoją gospodarkę na eksploatacji tych zasobów. Jeden z najbardziej znanych badaczy przemian cywilizacyjnych, Daniel Bell, stwierdza: „ludzkość przeżyła dotychczas cztery odrębne przewroty w zakresie oddziaływań społecznych: w mowie, piśmie, w druku i - obecnie - w telekomunikacji. Każdy przewrót jest związany z różnym, technicznie uzasadnionym „sposobem życia”. Według Bella społeczeństwo informacyjne przyspiesza rozwój społeczeństwa postprzemysłowego, albowiem: „Najistotniejsze w społeczeństwie postprzemysłowym jest to, że wiedza i informacja stają się źródłem strategii i przemian społeczeństwa, czyli tym samym, czym praca i kapitał w społeczeństwie przemysłowym (...). Nowa technika informacyjna staje się podstawą myślenia technicznego, w którym wiedza teoretyczna i jej nowe techniki (takie jak analiza systemowa) nierozłączne z komputerem stają się decydujące dla innowacji przemysłowych i wojskowych.” Jednym z pierwszych naukowców zajmujących się analizą przekształcania struktury zatrudnienia był australijski ekonomista Colin Clark. W rozprawie The Conditions of Economic Progress z 1940 roku wydzielił trzy dziedziny aktywności ekonomicznej: • pierwotny (tj. rolnictwo oraz przemysł wydobywczy), • wtórny, przetwórczy (przemysł i rzemiosło), • trzeci sektor, usług. Później, w 1953 roku, Hatt i Foote oddzielili od sektora trzeciego dwa inne: sektor czwarty, obejmujący takie działy, jak bankowość, ubezpieczenia, nieruchomości, oraz sektor piąty, sektor wiedzy: medycyna, oświata oraz badania naukowe. Relatywne znaczenie sektorów jest pochodne od ich względnej produktywności. Postęp polega na rozwoju coraz to wyższych sektorów i ich działów.

50

2 Społeczeństwo informacyjne

Tę zmianę obrazowo przedstawił Alvin Toffler w studium Trzecia fala (1980), gdy wskazywał na trzy okresy w rozwoju gospodarczym ludzkości, określone jako fale. Pierwsza to okres dominacji rolnictwa i zawodów z nim związanych, druga to okres dominacji przemysłu, wreszcie trzecia, która nadeszła, to okres dominacji zawodów usługowych i intelektualnych. Obecnie pojawiają się coraz to nowe rodzaje zatrudnienia, wprowadza się więc bardziej skomplikowane klasyfikacje. Przemysł informacyjny lat dziewięćdziesiątych można kategoryzować określając jego zasadnicze sektory podstawowe (Policy Studies Institute. European Commission Information Market Observatory 1995), a zatem: Przemysł przekazów informacyjnych obejmujący: sektor pierwotny producentów przekazów, na który składają się: wydawnictwa mediów prasowych (tradycyjnych oraz elektronicznych i multimedialnych) produkcja programów telewizyjnych, wideo i filmowych produkcja przekazów audialnych sektor wtórny usług i agencji, na który składają się: usługi specjalistów obrót i handel produkcją audiowizualną Przemysł tworzący infrastrukturę informacyjną obejmujący: sektor pierwotny, na który składają się: publiczni operatorzy telekomunikacyjni sieci światłowodowe sieci kablowe sieci satelitarne telefonia komórkowa i sieci bezprzewodowe sektor wtórny, na który składają się: kanały telewizyjne i radiowe usługi sieci value-added 'inteligentne' infostrady Przemysł środków przetwarzających informację obejmujący: sektor pierwotny produkujący urządzenia informacyjne, w tym: komputery i sprzęt peryferyjny elektronikę domowego użytku sprzęt telekomunikacyjny i do odbioru przekazów satelitarnych oprogramowanie operacyjne i aplikacyjne sektor wtórny, obejmujący usługi i obrót wytworami przemysłu przetwarzającego informacje.

2.2 Pojęcie sektora informacji

51

Nawet nie przeprowadzając szczegółowej analizy ilości osób pracujących w powyższym sektorze i jego działach, jest oczywiste, że już dzisiaj daje on zatrudnienie znacznej, dobrze na ogół opłacanej i szybko rosnącej, warstwie pracowników. Zapewne niemal wszyscy czytelnicy tej książki w ten czy inny sposób są powiązani właśnie z tym sektorem.

2.2.1

Rewolucja w dziedzinie środków sterowania i kontroli

Każdy nowy technologiczny wynalazek w dziedzinie materii i energii, który podtrzymuje życie, zwiększa w ostatniej instancji potrzebę sterowania i kontroli, a więc i potrzebę postępu w dziedzinie przetwarzania informacji i komunikowania. Tak jak rewolucja handlowa XVI wieku zależała od kapitału, tak postęp rewolucji industrialnej przyniósł kryzys środków sterowania - na który odpowiedzią stała się rewolucja telekomunikacyjna i informacyjna. Po prostu produkcja maszynowa coraz większej ilości towarów musiała mieć zaplecze w postaci różnorodnych technologii kształtowania rynku zbytu. Rewolucja przemysłowa wymagała opanowania sterowania i kontroli trzech głównych dziedzin działalności gospodarczej: masowej produkcji, dystrybucji oraz konsumpcji dóbr i usług. W dziedzinie produkcji sterowanie stało się możliwe dzięki takim technicznym wynalazkom, jak regulator maszyny parowej Jamesa Watta (1788), czy programowalny warsztat tkacki Jacquarda (1801). Ten drugi wynalazek stał się podstawą aparatów przetwarzania informacji, jak np. sorter Holleritha (1890) użyty do opracowania spisu ludności USA. Z kolei ten sorter stał się motorem rozwoju maszyn biurowo-obliczeniowych, podstawą powstania i rozwoju słynnej dzisiaj światowej firmy IBM (International Business Machines). I tak, z warsztatu tkackiego linia rozwojowa (karty perforowane) wiedzie do maszyn sortujących i pierwszych form programowania komputerów. Dalsze elementy sterowania i kontroli produkcji zapewniały takie technologie, jak części zamienne (po 1800 roku), integracja produkcji w fabrykach (lata dwudzieste i trzydzieste XIX wieku), rozwój nowoczesnych technik księgowania (lata 1850 i 1860), pojawienie się funkcji zawodowych menedżerów (1860), „naukowe zarządzanie” Tylora (1911), linia montażowa Henry Forda (1920) i wiele podobnych innowacji zarządzania. Sieć transportowa, włączając w nią sieć kolejową, zależała od doskonalenia sieci komunikacyjnej, czego najlepszym przykładem jest powstanie i kariera telegrafu, pierwotnie używanego głównie przez kolej do koordynacji ruchu pociągów. Ważne są kolejne dziewiętnastowieczne wynalazki w dziedzinie łączności: w 1876 roku skonstruowano telefon, nieoceniony dla administracji i gospodarki, pod koniec wieku wynaleziono radio, pierwszy środek prawdziwie masowej dystrybucji mowy i muzyki. Na początku XX stulecia rozwijano też techniki pomagające utrzymać sprzężenie zwrotne z masowym konsumentem, podstawa marketingu, także

52

2 Społeczeństwo informacyjne

politycznego. Pojawiają się zatem badania rynku (już w 1911 roku), badania czytelnictwa (1914), wywiady w domach (1916), sondaże opinii (już w latach dwudziestych liczono je w setki). Te techniki Daniel Bell nazwał technologiami intelektualnymi, tzn. takimi, które sądy intuicyjne zastępują algorytmami, czyli regułami rozwiązania problemu.

2.2.2

Społeczeństwo informacyjne

Jednym z głównych rezultatów tej rewolucji w sferze sterowania staje się przekształcanie współczesnych rozwiniętych przemysłowo krajów w społeczeństwa informacyjne. Pojęcie to wywodzi się z prac ekonomisty Fritza Machlupa z lat 1950-tych, który jako pierwszy analizował ten sektor ekonomii USA, który nazwał „produkcją i dystrybucją wiedzy”. Trzydzieści różnych dziedzin zgrupował w pięć kategorii: oświata, badania, media komunikacji, maszyny informacyjne (komputery) oraz usługi informacyjne (finanse, ubezpieczenia, inwestycje). Oceniał wówczas, że w 1958 roku w USA ten sektor informacji dostarczał 29 procent dochodu narodowego, a skupiał 31 procent siły roboczej. Szacował również, że między 1947 a 1958 rokiem ten sektor rozwijał się dwa razy szybciej niż wzrastał dochód narodowy USA. Było więc oczywiste, że Stany Zjednoczone stają się społeczeństwem opartym o wiedzę naukową i informacje. Późniejsze analizy potwierdziły ten trend. Najbardziej ambitną próbę analizy podjął w 1970 latach Mark Porat z Urzędu Telekomunikacji Departamentu Handlu USA. Zawarte w tabeli 2.2. dane o rozkładzie procentowym siły roboczej w Stanach Zjednoczonych pomiędzy cztery sektory gospodarki dobitnie ilustrują tezę Machlupa i Porata. Tabela 2.3. Udział siły roboczej w USA w czterech sektorach w latach 1800-19802 Rok

Rolnictwo

Przemysł

Usługi

Informacja

1800

87.2

1.4

11.3

0.2

1850

49.5

33.8

12.5

4.2

1900

35.3

26.8

25.1

12.8

1950

11.9

38.2

19.0

30.8

1980

2.1

22.5

28.8

46.6

Od II połowy XIX wieku, w następstwie rozwoju przemysłu, handlu i biurokracji państwowej, sektor informacji zaczął rosnąć w niezwykle szybkim tempie. Kolejny etap rozwoju rozpoczął się w latach 70tych XX wieku, gdy technologia mikroelektroniczna umożliwiła komputeryzację wielu prac 2

Źródło: Bell, „The Social Framework for Information Society”, w M. L. Dertouzos: (red) (1979). The Computer Age: A Twenty Year View, str. 185. Cambridge, Mass: MIT Press.

2.2 Pojęcie sektora informacji

53

intelektualnych i biurowych. Od tej pory następuje rosnące powiązanie techniki informatycznej i telekomunikacji, w formie tzw. telematyki (określenie francuskie), czy compunifications (amerykańskie). Kluczowe dla pojęcia społeczeństwa informacyjnego jest powiązanie komputerów z środkami łączności, co zwiększa produktywność pracy, tak intelektualnej, jak i kontrolowanej przez nią produkcji i dystrybucji towarów. Można je więc tak zdefiniować: Społeczeństwo informacyjne to społeczeństwo, które nie tylko posiada rozwinięte środki przetwarzania informacji i komunikowania, lecz przetwarzanie informacji jest podstawą tworzenia dochodu narodowego i dostarcza źródła utrzymania większości społeczeństwa. Castells (1996-1997-1998) zauważa, że jak dawniej uprawiana ziemia, a później również przetwarzane surowce były głównym źródłem bogactwa, tak od ponad dwudziestu lat przetwarzanie (chciałoby się powiedzieć uprawa, czyli w dosłownym łacińskim sensie słowa, kultura) informacji jest źródłem największych dochodów. Obrazowo tę zmianę można przestawić wskazując na najbogatszych ludzi - w XVIII wieku w Stanach Zjednoczonych byli nimi właściciele wielkich plantacji wykorzystujący pracę licznych murzyńskich niewolników. W XIX wieku głównym źródłem bogactwa było posiadanie zasobów naturalnych, środków transportowych (kolej), fabryk przemysłowych. Aktualnie najbogatszym Amerykaninem jest Bill Gates, założyciel Microsoftu, firmy, która tylko tworzy oprogramowanie, a więc operuje czystą informacją. Inni bogaci ludzie w Ameryce to bankowcy, gracze giełdowi, operatorzy kapitału pieniężnego. Ten rys dostrzegł wyraźnie już Daniel Bell w swej pracy o społeczeństwie postindustrialnym, które cechuje: a) dominacja sektora usług w gospodarce oraz rozwój sektora czwartego (finanse, ubezpieczenia, itp.) i piątego (zdrowie, oświata, nauka); b) rosnące znaczenie specjalistów i naukowców w strukturze zawodowej; c) centralne znaczenie wiedzy teoretycznej jako źródła innowacji i polityki; d) nastawienie na sterowany rozwój techniki; e) tworzenie nowych „technologii intelektualnych” jako podstaw podejmowania decyzji politycznych i społecznych. Te cechy wskazuje również słynny plan Japończyka Yoneji Masudy „Plan utworzenia społeczeństwa informacyjnego jako cel narodowy na rok 2000”. Został on rozpisany na cele częściowe, wśród których na czoło wysunęło się stałe podnoszenie zdolności intelektualnych ludzi, informatyczne ukierunkowanie oświaty, komputeryzacja łączności, upowszechnienie terminali domowych, utworzenie krajowej sieci informatycznej w Japonii. Plan Masudy należał do tych koncepcji, które przyszłość społeczeństwa informatycznego widzą niemal wyłącznie w pozytywnym świetle, choć przewidują przeciwdziałanie skutkom negatywnym.

54

2 Społeczeństwo informacyjne

Społeczeństwo informacyjne nie może być jednak traktowane w kategoriach deterministycznego stanu systemu jednoznacznie ocenianego pozytywnie (w kategoriach „raju społecznego”, „nowego wspaniałego świata”, czyli jakiejś pozytywnej utopii). W ramach tego stanu sensowne wydaje się rozpatrywanie różnych możliwych wariantów, takich jak: A. Wariant pesymistyczny, w tym: - system Orwella (społeczeństwo kontrolowane), - system rozproszony (społeczeństwo zatomizowane, zdezintegrowane, indywidualistyczne, podatne na konflikty grupowe, przemoc i terroryzm). B. Wariant optymistyczny, w tym: - system wolności wyboru (społeczeństwo „uwolnione” od przymusu pracy, z nadmiarem czasu wolnego, sprzyjające pełnemu rozwojowi osobowości), - system homeostatyczny (sieć komunikacji wzmacnia homeostazę społeczną). C. Wariant „pośredni”, w tym: - społeczeństwo informacyjne typu obecnych demokracji zachodnich (np. USA), - społeczeństwo quasi-informacyjne (struktura zatrudnienia jak w społeczeństwie informacyjnym, pozostałe elementy struktury społecznej jak w systemie post-industrialnym). Powyższe warianty nie wyczerpują możliwych projekcji, lecz stanowią prawdopodobne scenariusze rozwoju społecznego. Niemała jest też ilość koncepcji, które społeczeństwo informatyczne - nie negując jego coraz większej realności - widzą jako przedłużenie dominacji systemu kapitalistycznego, a w pracownikach sektora informacyjnego widzą nowy proletariat (tzw. kogitariat, od łacińskiego cogito - myślę, poznaję). Tabela 2.3. Cechy i trendy rozwojowe trzech typów społeczeństw (cechy te są kumulacyjne) Społeczeństwo agrarne

Społeczeństwo przemysłowe

Społeczeństwo informacyjne

bogactwo

ziemia

kapitał

wiedza

produkt podstawowy

żywność

wyroby przemysłowe

informacja, dane

praca

obok domu

daleko od domu

w domu, telepraca

transport

rzeka, droga

kolej, autostrada

infostrada

energia

ludzka, zwierzęca

węgiel, para, benzyna

elektryczność jądrowa

skala działania

lokalna

regionalna

globalna

rozrywka

obrzędowa, ludowa

masowa

domowa, interakcyjna

tajemnica

religijna

polityczna

handlowa

55

2.2 Pojęcie sektora informacji

oświata

mistrz

szkoła

komputer, telenauczanie

Znaczenie współczesnej przemiany może więc być lepiej zrozumiane dopiero w kontekście analizy całego społeczeństwa, poznania jego struktury i dynamiki zmian. Analiza procesu zmian prowadzących do powstania społeczeństwa informacyjnego pozwala na sformułowanie następujących hipotez: 1. Wysoka dynamika zmian (rozwoju) sieci komunikacji społecznej stanowi zasadniczą przyczynę powstawania „społeczeństwa informacyjnego”. 2. Wzrost efektywności systemów informacyjnych przynosi amplifikację zmian ilościowych i jakościowych w społecznej sieci komunikacji oraz w polityce informacyjnej w systemie społecznym. 3. Zmiany sieci komunikacyjnej „indukują” zmiany pozostałych „komponentów” struktury społecznej. 4. Kierunek zmian społecznych oraz kierunek postępu w technologiach informacyjnych są silnie skorelowane (istnieje sprzężenie zwrotne). 5. Wzrost efektywności systemów informacyjnych jest warunkiem koniecznym, lecz niewystarczającym do tego, aby powstało „społeczeństwo informacyjne”. 6. Społeczeństwo, jako wielki system, charakteryzuje syntetyczna funkcja mocy społecznej, czyli potencjalnej siły, której system może użyć do zmiany istniejącej struktury społecznej na inną lub też do utrzymania aktualnej struktury. 7. Jedną z ciekawych hipotez jest hipoteza A. Charkiewicza: ilość informacji rośnie proporcjonalnie do kwadratu wartości potencjału gospodarczego. Społeczeństwo informacyjne należy rozpatrywać jako formację cywilizacyjną otwierającą nową erę w rozwoju ludzkości, z właściwymi tej postaci wyznacznikami aksjologicznymi w postaci: • przechodzenia od mechanistycznej do systemowej wizji świata, w której nawet niewielkie zmiany warunków początkowych, a więc działania indywidualne, mogą niekiedy w zasadniczy sposób wpłynąć na bieg historii, • odchodzenia od wielu paradygmatów oświeceniowych, w tym utożsamiania rozwoju z postępem, • ewolucji systemu wartości, prowadzącej do zwiększenia adaptacyjności zarówno jednostek, jak i całych społeczeństw do narastającej zmienności otoczenia jako conditio humanum początku XXI wieku. (Wierzbołowski, 1997: 2)

56

2 Społeczeństwo informacyjne

Przedstawiony konceptualizm może stanowić jeden z możliwych wariantów modelowania rozwoju społecznego, czyli opracowania modeli symulacyjnych umożliwiających prowadzenie eksperymentów symulacyjnych. Odmienną kwestią jest metodyka tworzenia scenariuszy rozwojowych, w ramach których prowadzone byłyby eksperymenty symulacyjne. Społeczeństwo informacyjne staje się faktem społecznym, natomiast drogi dojścia do tego stanu rozwoju społecznego mogą być, rzecz jasna, różne. Na ich wybór mają wpływ takie czynniki, jak: stan rozwoju systemu społecznego, stopień rozwoju technologii (systemów) informacyjnych, stan nastrojów społecznych, stopień podatności na zmiany społeczne, wola polityczna elit rządzących itp.

2.2.3

Teoretycy „społeczeństwa informacyjnego”

Samo istnienie społeczeństwa informacyjnego pozostaje dyskusyjne (Webster, 1994), bowiem mimo ewidentnych zmian nadal kwestionowane jest, czy mamy do czynienia z całkowicie nowym typem społeczeństwa, czy raczej już z nową fazą społeczeństwa przemysłowego. Jednak w pracach naukowców znaleźć można wiele inspirujących idei odnoszących się do natury współczesnych rozwiniętych technologicznie społeczeństw. Teza Castellsa (1996) głosi, iż obok dawnej osi „kapitalizm-statyzm (komunizm)” jako sposobu produkcji, należy odróżnić formę (fazę) dawną „przemysłową” i najnowszą formę „informacyjną”. Rozwój technologiczny nie zmienia typu ustroju, poszukiwanie zysku nadal jest dominującą cechą gospodarki końca XX wieku, ze wszystkimi tego konsekwencjami. Rozwój technologiczny środków informacji i komunikacji tworzy natomiast podłoże dla gruntownej zmiany warunków i stylu życia społecznego. Ten aspekt zajmuje uwagę badaczy społeczeństwa końca wieku. A zatem, Daniel Bell (1976) w swej koncepcji społeczeństwa postprzemysłowego wskazuje, że w nowoczesnym społeczeństwie rośnie rola sektora usług, w tym informacyjnych, a w sektorze produkcji rolnej i przemysłowej decydująca staje się wiedza teoretyczna oraz działalność informacyjna R&D; wiedza teoretyczna jest siłą produkcji. Przykładem są parki technologiczne tworzone przez wielkie korporacje razem z uczelniami. W Krakowie taki naukowo-techniczny park Uniwersytetu Jagiellońskiego i innych uczelni wyższych ma powstać na terenie Pychowic w nieodległym terminie. Prace ekonomistów, jak Herbert Schiller oraz Oscar Gandy, wskazują, że informacja jako towar jest związana z sektorem gospodarki i mniej służy duchowemu wyzwoleniu, a coraz bardziej zyskownej produkcji w skali globalnej. Kultura współczesna jest, jak ją nazywa Schiller, „Kulturą, spółka z o.o.” (Culture inc.). Ten słowny żart podkreśla, że konsekwencją utowarowienia informacji jest handlowy charakter całej kultury, a kryterium rynkowe nie zawsze jest gwarantem jakości. Prawo autorskie najlepiej służy wielkim korporacjom, a nie artystom i odbiorcom, a także bardziej krajom bogatym (information rich) niż biedniejszym.

2.2 Pojęcie sektora informacji

57

Sam wolny rynek, pisze Barber [1997: 346], nie jest specjalnie zainteresowany zastosowaniami technologii w interesie społeczeństwa obywatelskiego, chyba że można coś na tym zarobić (a na ogół nie można). Chyba najlepszym przykładem jest - wedle zgodnej oceny ekspertów - obniżający się poziom amerykańskiej telewizji komercjalnej (zdecydowanie dominującej formy telewizji w USA). Walka o widza nie prowadzi do polepszania jakości programów, a przeciwnie – eliminuje coraz skuteczniej wszystkie bardziej ambitne, a więc i trudniej zrozumiałe, dla masowego odbiorcy, audycje. Kiedy pierwszoplanowym celem staje się opłacalność, innowacje techniczne będą raczej utrwalać istniejące nierówności. Niskie dochody będą oznaczać ograniczenie dostępu do informacji. Z drugiej strony, jak stwierdził Jeremy Rifkin: „... dziedzina informacji z samej swej istoty daje pracę elicie, a nie masom” (cyt. za Wierzbołowskim, 1997: 31). Wedle koncepcji postmodernistycznej w wydaniu Baudrillarda, cała współczesna kultura staje się simulacrum, rzeczywistością wirtualną, która nie ma odniesienia do świata zewnętrznego. W tym kontekście Mark Porat pisał o erze elektronicznej jako „formacji informacji”, a Lyotard wskazuje na decydujące kryterium produktywności i zyskowności informacji, które wypiera wszelkie dawniej autoteliczne działania, jak kultura, sztuka, oświata, na rzecz rynku i zysku. Społeczeństwa współczesne mają nie tylko coraz więcej informacji, otrzymują także coraz więcej śmieci informacyjnych, a coraz więcej ludzi nie potrafi się dobrze dostosować do tej szybkiej zmiany środowiska społecznego. Ten aspekt zwrócił uwagę Manuela Castellsa, który stworzył teorię podzielonego miasta informacyjnego (informational city), w którym obok gospodarki globalnej i nasycenia informacją, trwają i rozrastają się grupy upośledzone, klasa pariasów, nie tylko informacyjnych. Castells opisywał nie Santiago de Chile z jego osławionymi slumsami, lecz Los Angeles, najbardziej nowoczesne, a równocześnie rozwarstwione miasto na świecie, w którym liczba bezdomnych dorównuje, a zapewne przewyższa liczbę cudownych dzieci komputerowych. Inne globalne miasto, Nowy Jork, jest podobnie spolaryzowane, skrajne bogactwo Manhattanu sąsiaduje ze skrajną biedą Bronxu. Swe teorie Castells rozwinął ostatnio w trylogii Wiek Informacji: Gospodarka, Społeczeństwo, Kultura, której poszczególne tomy analizują: Powstanie społeczeństwa sieciowego (1996), Siłę tożsamości (1997) oraz Koniec Tysiąclecia (1998). O ile istnieje zatem consensus badaczy i teoretyków co do znaczenia zmian wywołanych informatyzacją i telekomunikacją, to nie ma wśród nich zgody co do ich społecznych konsekwencji. Skrajnymi optymistami są „wideo-utopiści” (digerati), którzy wierzą w emancypacyjną moc nowych mediów, zwłaszcza audiowizualnych. Poeta H.M. Enzensberger (1970) w nowych mediach dostrzegał społeczne siły wyzwalające, decentralizujące.

58

2 Społeczeństwo informacyjne

Postmodernizm chętnie zachwyca się nowymi technologiami tworzącymi „ekstazę komunikowania”. W tym względzie Neuman wyrażał spory optymizm, podobnie jak i de Sola Pool (1983), ale wielu badaczy pozostaje wstrzemięźliwych, a nawet pesymistycznych. Umiarkowanym pesymistą jest znany polski pisarz science fiction, Stanisław Lem, bardziej skrajnym - Neil Postman, autor przetłumaczonego na język polski Technopolu oraz Michael Perelman, autor książki pod znamiennym tytułem Walka klasowa w wieku informacji (1998). Również szkoła tzw. społecznej teorii krytycznej, pochodnej od marksizmu, jest bardzo sceptyczna. Jej krytyka ma różne nurty, ale trzy punkty są wspólne. Po pierwsze, nowe technologie bardziej rozszerzają władzę i zasięg wielkich korporacji niż obywateli. Tworzy się nowy proletariat - tym razem informatyczny, jak sekretarki, archiwistki. Po drugie, ludzie korzystają z nowych mediów w różnym stopniu (Golding, 1990). Bogaci - częściej, a biedniejsi - rzadziej. Po trzecie, nowe media są przynajmniej w równej mierze elementem nadzoru i kontroli, jak wyzwolenia społecznego. Realizuje się niebezpieczna idea elektronicznego obserwatorium, czyli systemu stałej obserwacji obywateli. Jansen (1988) ostrzega: „Kable zostały już założone, obserwatorium działa automatycznie.” Nie należy zapominać, że współczesne państwo narodowe posiada wielkie potrzeby informacyjne. Choć nadzór państwowy bardziej kojarzy się z wizją Orwella (Rok 1984), to przecież także jego działania opiekuńcze (stypendia, zasiłki, emerytury) i zapewnienie bezpieczeństwa (rejestry, działania policyjne) wymagają technologii informacyjnych i ogromnych baz danych. Państwo popiera wiedzę teoretyczną oraz szkolnictwo nie z miłości do nauki, ale z własnej pilnej potrzeby, jest to małżeństwo z rozsądku. Wedle stwierdzenia Anthony Giddensa (1991), twórcy nowej teorii o społecznej roli państwa, organizacja i nadzór są braćmi syjamskimi. Z kolei wielkie korporacje oraz banki w ramach swych marketingowych badań zbierają rozliczne dane o każdym obywatelu korzystającym z ich usług, to znaczy w praktyce o całym społeczeństwie. Tworzą, używając swoich komputerowych baz danych, profile psychologiczne, tak grup, jak i jednostek. Jest to podstawa strategii perswazyjnych, ale może być także podstawą kontroli społecznej i indywidualnej. Postman widzi narastające zagrożenie technopolem, czyli dominacją techniki nad kulturą. Barber pisze o organizowaniu życia wedle wzorów stworzonych przez znaną restaurację fast food. Pojawił się termin „McDonaldyzacja” życia, wskazujący na standaryzację, przewidywalność, efektywność oraz podatność na manipulację pozostałych form organizacji życia społecznego i kultury. Jeszcze dalej idzie Carey (1988: 10): „Elektronika sprzyja, jak niegdyś druk, wzmocnieniu szczególnego rodzaju cywilizacji, machiny nastawionej na produkcję bogactwa, siły i perfekcjonizmu technicznego oraz nihilizmu etycznego”. Ideę tę rozwinął Mark Slouka w błyskotliwej książce „Wojna światów” (1995).

2.3 Szanse i nadzieje

59

Z kolei Habermas, w swojej znanej koncepcji „sfery publicznej” (a dokładniej „burżuazyjnej sfery publicznej”) jako podstawy demokracji, oskarża rynek medialny o likwidację warunków swobodnego wyrażania opinii, m.in. przez deregulację telewizji, telefonii, komercjalizację mediów. Zanikają dziś biblioteki publiczne, a książki na płytach kompaktowych oraz Internet wzmacniają trend ku fragmentaryzacji i indywidualizacji życia społecznego. W 1997 roku samobójstwo członków kalifornijskiej komputerowej sekty „Najwyższe źródło” wykazało, że jest możliwe połączenie quasi-religijnej wiary, New Age'u, oraz komputerów w zadziwiającej formie świadomości zbiorowej. Nie ma zatem róży bez kolców. Przejdźmy do ich przedstawienia.

2.3 Szanse i nadzieje Nowe media, szczególnie te, które operują kodem cyfrowym, mocno się już zakorzeniły - na dobre i na złe w życiu społeczeństw Zachodu; w innych krajach dopiero tworzą wyzwanie dla przyszłości, stanowiąc być może obietnicę postępu, ale na razie tylko zagrożenie pozostania w cieniu krajów, które je rozwinęły. Nowe media nikogo niemal na świecie nie pozostawiają obojętnym. Zwykli ludzie dowiadują się o możliwościach zmiany stylu wypoczynku i rozrywki po pracy, czasami czują się zagrożeni przez automatyzację, której nowe media są nieodłącznym składnikiem. Intelektualiści i ludzie nastawieni poznawczo odkrywają w nich szansę przezwyciężenia izolacji terytorialnej i zaściankowości. Politycy obawiają się utraty kontroli, którą posiadają wobec „starych mediów”. Ekonomiści rozważają zmiany w strukturze zatrudnienia, charakterze pracy, środkach tworzenia dochodu narodowego. Moraliści i humaniści zastanawiają się nad ich konsekwencjami dla dotychczasowych wartości społecznych, pisarze i artyści myślą o ich wykorzystaniu w swej pracy twórczej jako narzędzi wspomagania pracy umysłowej. Syntetycznie, wpływ tych nowych mediów widzi się na czterech płaszczyznach (Slack 1984): 1. wpływu na politykę i podejmowanie decyzji; 2. wpływu na struktury instytucjonalne; 3. wpływu na struktury organizacyjne; 4. wpływu na jakość życia codziennego. W innym studium (Bates, 1989), ich wpływ sklasyfikowano w ośmiu kategoriach: 1. praca - do jakiego stopnia praca może być wykonywana w domu przy użyciu nowych technologii (tzw. telepraca); 2. zatrudnienie - do jakiego stopnia bezrobocie i zatrudnienie jest kształtowane przez wprowadzenie nowych technologii; 3. jakość życia - do jakiego stopnia jakość życia ulega poprawie dzięki nowej telekomunikacji i komputeryzacji;

60

2 Społeczeństwo informacyjne

4. dostęp - do jakiego stopnia dostęp do informacji jest ułatwiony dzięki nowej telekomunikacji i komputeryzacji; 5. cenzura - do jakiego stopnia kontrola informacji jest ułatwiona lub utrudniona przez nowe formy telekomunikacji i komputeryzacji; 6. równość - czy nowe formy telekomunikacji i komputeryzacji czynią społeczeństwo równiejszym czy bardziej zróżnicowanym?; 7. prywatność - czy nowe formy telekomunikacji i komputeryzacji naruszają i podważają prywatność?; 8. implikacje polityczne - czy nowe formy telekomunikacji i komputeryzacji pomagają demokracji i redukują totalitaryzm i autorytaryzm? Najczęściej mówi się szansach i nadziejach, ale należy zapytać o obawy i zagrożenia związane z rozwojem mediów i technik informacyjnych. Pesymiści mówią, że dochodzi do swoistej inwersji kultury. Zwrócona kiedyś ku człowiekowi i wartościom, zwraca się dziś ku narzędziom i środkom, jest zdominowana przez wielkie techniczne korporacje informacyjno-komunikacyjne. Doszło nawet do tego, że przy rosnącej złożoności systemów technicznych wszelkiego rodzaju wizje przyszłości i strategie działania są determinowane przez rozwój korporacji ponadnarodowych, światowych. Postęp techniki w tej dziedzinie staje się w istocie jedynym kryterium rozwoju, utwierdza się podział świata na programujących i programowanych. Słyszy się przestrogi, że popadamy w całkowitą niewolę techniki. Toteż nie da się już rozważać relacji: nowoczesna telekomunikacja a kultura, bez aksjologii i etyki. Cenne wskazania daje Jan Paweł II w swej encyklice „Wiara i rozum” (1998), gdy przestrzega przed utratą etycznej podstawy życia zbiorowego, w tym społecznych zastosowań nauki i techniki, podkreślając, że nie może się obyć zarówno bez rozumu, jak i bez wiary. Różnicują się poglądy, wartościujące rolę nowych mediów i całe „infosfery” w społeczeństwie oraz ich wpływ na środowisko duchowe człowieka. Można z grubsza wyróżnić cztery nurty myślenia, wedle kryterium korzyści i strat, obaw i nadziei, szans i zagrożeń. • Pierwszy nurt ujawnia przewagę optymizmu, wskazuje na nadzwyczajne szanse rozwoju, także kulturowego, zarówno dla społeczeństw już zaawansowanych cywilizacyjnie, jak i tych “przedinformatycznych”. • Drugi nurt - pozostający w sprzeczności z pierwszym - zawiera przestrogę przed rosnącym utechnicznieniem ludzkiej egzystencji. Wysuwa się sporo poważnych argumentów i obaw przed zdominowaniem komunikacji międzyludzkiej przez maszyny, redukowaniem jej do interakcji człowiek - maszyna. Powiada się, że bez komunikacji nie ma wspólnoty, ale jednocześnie telekomunikacja może niszczyć ludzkie wspólnoty, bo nie ma czegoś takiego, jak „telewspólnota”. Nie jest nią wszak wyśniona przez wizjonerów „globalna wioska”, ta bowiem działa wedle reguł ustalonych przez wielkie światowe media, jak np. CNN czy MTV.

2.3 Szanse i nadzieje

61

• Trzeci nurt opiera się na założeniu, że skutki społeczne są zależne w decydującym stopniu od tego, czy narzędzi używa się w dobrym, czy złym kierunku. Ten sposób myślenia jest dość rozpowszechniony. Trafia do przekonania przede wszystkim dlatego, iż trzyma się zasady złotego środka, wyważając argumenty za i przeciw. Można by nań przystać, gdyby nie subiektywizował nadmiernie problemu, nie ujmował go tylko w kategoriach dobrej i złej woli człowieka, jego odpowiedzialności za użycie narzędzi, które stworzył, ale nad którymi często traci kontrolę. • Czwarty nurt, który najbardziej trafia do przekonania autorom, opiera się na stwierdzeniu, że sposób, w jaki czynimy użytek z nowych technik informacyjnych i komunikacyjnych, tylko w części zależy od nas samych, w części zaś jest zdeterminowany przez naturę samej techniki. Od twórcy i użytkownika techniki zależy jak minimalizować szkody, a maksymalizować korzyści. Wyrazem podejmowanych prób syntetycznego ujęcia istoty wspomnianych wyżej procesów innowacyjnych, poza refleksjami natury filozoficznej (por. Alan Toffler, Russel Ackoff, Yonsji Masuda, Zbigniew Brzeziński, Lech Zacher i inni), mogą być pojęcia „ekonomika informacji” F. Machlupa i K. Arrowa oraz „gospodarka informacyjna” M. Porata. Karl W. Deutsch uważa, że już można mierzyć postępy rewolucji informacyjnej, miarą ich zaś może być „gęstość informacyjna” w społeczeństwie. Jej wskaźnikami mogą być stosunki wielkości informacji do: • czasu (systemy przetwarzają coraz więcej informacji w jednostce czasu), • masy - tendencja rosnąca (komputery są coraz mniejsze, lżejsze, a jednocześnie o większej mocy obliczeniowej i niezawodności), • energii (mikrokomputery zużywają bardzo mało energii przetwarzając dużo informacji), • nakładów finansowych (nakłady na jednostkę kapitału rosną, a jednocześnie koszty przetwarzania informacji na 1000 bitów spadają), • siły roboczej (zmniejsza się zatrudnienie w zawodach przetwarzających materię czy energię na rzecz zawodów związanych z przetwarzaniem i przekazywaniem informacji). Oprócz „luki informacyjnej”, powstającej pomiędzy pożądaną ilością informacji a ilością możliwą do uzyskania przez kierownictwo, często ma miejsce zjawisko nadmiaru informacji niewłaściwej, niepotrzebnej. Coraz częściej zaczęły się pojawiać informacje błędne, zniekształcające stany systemu i jego otoczenia. Stąd poszukiwanie środków, dzięki którym możliwa byłaby optymalizacja procesów zbierania, przesyłania, przechowywania, przetwarzania i udostępniania informacji zgodnie z potrzebami i wymaganiami decydentów, a także poszukiwanie środków zabezpieczających te procesy i zasoby informacyjne przed infiltracją, niepowołanym dostępem oraz celowymi zniekształceniami i zakłóceniami (dezinformowaniem).

62

2 Społeczeństwo informacyjne

Zapoczątkowane w drugiej połowie XX wieku przyspieszenie rozwoju cywilizacyjnego przyniosło m.in. przejście do zupełnie nowych materialno-technicznych i organizacyjnych podstaw produkcji oraz jakościową zmianę roli człowieka w procesach wytwarzania, a także ukształtowało nowe stosunki produkcji. Dynamika gospodarki światowej, wytworzona przez zaawansowane technologie informacyjne w trzech głównych regionach świata (Ameryka Północna, rejon Pacyfiku i Wspólnota Europejska), nabiera już przyspieszonego tempa. Największych przełomów innowacyjnych należy oczekiwać w rezultacie kombinacji lub integracji kluczowych dziedzin innowacyjnych, takich jak: − technika medyczna, − technika genetyczna, − biotechnologie, − biocybernetyka, − procesy recyclingu (zagospodarowania odpadów), ekotechnika, − technologie magazynowania energii, − synteza termojądrowa, − nowe materiały (np. kombinacja włókien sztucznych, metalu z ceramiką itp.), − CIM (Computer Integrated Manufacturing - komputerowo zintegrowane wytwarzanie) osiągnięte przez połączenie CAM (Computer Aided Manufacturing - komputerowo wspomagane wytwarzanie) oraz CAD (Computer Aided Design - komputerowo wspomagane projektowanie), − mikroelektronika i optoelektronika, − informatyka plus telekomunikacja, − robotyka, − sztuczna inteligencja (systemy eksperckie). W dziedzinie rozwiązań systemowych należy m.in. oczekiwać: − analizy i syntezy kompleksowych, dynamicznych, silnie powiązanych systemów społecznych, − nowych modeli motywowania pracowników, − nowych form aktywnego włączania ludzi starszych do polityki i gospodarki, − nowych modeli opieki nad chorymi i najstarszymi członkami społeczeństwa, − większej liczby struktur partnerskich; wynikać stąd będą nowe wymagania wobec kadr kierowniczych. Epokową tendencją może okazać się zwrot ku gospodarce ekologicznej, czego wyrazem mogą być następujące zjawiska: − zaostrzona odpowiedzialność za wyroby z punktu widzenia ochrony środowiska, szkód i wypadków, itp. − drastyczne podwyżki cen wszystkich nieodnawialnych nośników energii.

2.3 Szanse i nadzieje

63

Kolejną epokową tendencją winna być ewolucja wartości, czyli: − od nauki pomijającej etykę do nauki odpowiedzialnej etycznie, − od panującej nad ludźmi technokracji do technologii służącej humanizacji, − od przemysłu niszczącego środowisko do przemysłu harmonizującego interesy i potrzeby człowieka oraz przyrody, − od demokracji formalno-prawnej do demokracji, która łączy w sobie wolność i sprawiedliwość. Ogólnie rzecz biorąc, należy oczekiwać następujących zmian politycznych warunków i celów rozwoju społecznego: − narastającej deregulacji oraz prywatyzacji tych dziedzin gospodarki narodowej, które dzięki inicjatywie prywatnej mogą być rozwijane lepiej jakościowo, szybciej, taniej i przy mniejszym obciążeniu środowiska, − zmian dotychczasowych regulacji oraz dodatkowego opodatkowania tych sektorów gospodarki narodowej, w których mechanizmy rynkowe nie zapewniają wystarczających korekt, − wzrostu opodatkowania na rzecz ochrony środowiska firm oferujących surowce i wyroby toksyczne, a także nieodnawialne nośniki i rodzaje energii, − silnego popierania recyclingu surowców, półproduktów i wyrobów, − ekologicznej restrukturyzacji gospodarek narodowych za pomocą mechanizmów cenowych, − przyspieszenia tendencji do powstawania społeczeństw informacji i usług (Brain not Bricks, czyli chodzi o idee, a nie o surowce i towary materialne), przy jednoczesnym procesie kurczenia się tradycyjnych gałęzi przemysłu. Nietrudno dostrzec, że przewidywane zjawiska i procesy zależą od rozwoju sieci informacyjnych i od efektywnego wykorzystania zasobów informacyjnych w kształtowaniu nowych warunków rozwoju. Dostęp do informacji stał się kluczem do dobrobytu i rozwoju. Informacja jest podstawą integracji przemysłu, usług i rynków w jedną całość. Wyzwanie jest ogromne. Cyfryzacja sieci telefonicznej zmienia podstawy telekomunikacji. Postęp techniczny to przede wszystkim: sieć cyfrowa, światłowody, satelity. Coraz bardziej powszechne stają się telefony przenośne i samochodowe, następuje transmisja obrazów ruchomych w powiązaniu z telefonami, coraz więcej komputerów pracuje w kombinacji z urządzeniami telekomunikacyjnymi w miejscach pracy i zamieszkania. W przemyśle oraz w usługach handlowych i finansowych dostęp do nowoczesnych sieci telekomunikacyjnych jest podstawowym warunkiem sukcesu ekonomicznego. Dotyczy to zarówno wielkich koncernów, jak i małych przedsiębiorstw. Dla jednych systemy telekomunikacyjne stwarzają warunki rozszerzania

64

2 Społeczeństwo informacyjne

zakresu działania i obecności na rynkach światowych, dla innych są środkiem dotarcia do rynków pierwotnie niedostępnych. Informacje i wiedza stały się ważnymi czynnikami w produkcji, a ostateczne korzyści z większego i lepszego dostępu do informacji będą udziałem konsumentów. W 2000 roku dwie trzecie krajów rozwiniętych będzie wytwarzało produkty w ścisłym powiązaniu z działalnością informacyjną prowadzoną przy użyciu zintegrowanych sieci telekomunikacyjnych. Telekomunikacja i informatyka staną się czynnikiem decydującym o przyszłej roli Europy na światowym rynku usług. Nowa rola telekomunikacji i informatyki, jako sił napędowych rozwoju gospodarczego, jest jednym z głównych wątków międzynarodowych dyskusji na temat przyszłego świata, a w szczególności - miejsca w nim Europy. Dyskusje dotyczą przede wszystkim Wspólnoty Europejskiej, której pozycja w dziedzinie telekomunikacji jest bardzo silna. Znaczny niepokój budzą nowe problemy związane z dążeniem krajów Europy Wschodniej i Środkowej do integracji ze Wspólnotą. Należą one bowiem do wyraźnych peryferii informatycznych i telekomunikacyjnych. Wiele problemów jest jednak wspólnych. Wspólne są też nadzieje związane z wizją społeczeństwa informacyjnego. Dotyczą one bowiem wyjątkowych szans rozwoju cywilizacyjnego. W dyskusjach tych wydaje się, że nadzieje dominują nad zagrożeniami, tych ostatnich nie należy jednak lekceważyć. Wiążą się one m.in. z przestępczym obliczem komputerów oraz ułatwionym dostępem do sieci telekomunikacyjnych.

2.4 Zagrożenia W bogatej już literaturze poświęconej różnym aspektom „rewolucji informatycznej” i jej głównej konsekwencji cywilizacyjnej, jaką niewątpliwie jest wizja „społeczeństwa informacyjnego”, dominują tony pozytywne, akcentuje się przede wszystkim szanse rozwoju. (Za przykład może posłużyć raport dla Klubu Rzymskiego Mikroelektronika i społeczeństwo. Na dobre i na złe, którego autorzy nie mieli raczej wątpliwości, że wyjdzie ona na dobre). Nie brak także utopii społecznej. Trudno doprawdy przewidzieć skutki rozwoju społecznego w fazie postindustrialnej, zwłaszcza biorąc pod uwagę zawodność wszelkich prognoz społecznych. Mamy zapewne do czynienia ze zjawiskiem złożonym, wieloaspektowym, niestacjonarnym, albowiem różny będzie czas wejścia poszczególnych krajów w tę fazę, a i wejście to odbywać się będzie niejako z różnych poziomów. Możliwe jest tu zjawisko określone mianem „syndromu spóźnionego przybysza”, w tym także korzystanie z opóźnienia dla minimalizacji kosztów i błędów rozwojowych. Różnie można oceniać szanse społeczeństw tradycyjnych, których opóźnienie technologiczne w stosunku do krajów wysoko rozwiniętych jest ogromne. Na przykład Iran dla wartości ortodoksyjnego islamu odrzucił próby szczepienia na

2.4 Zagrożenia

65

grunt tradycyjnego społeczeństwa zarówno technologii zachodnich, jak i wiążących się z nimi elementów odmiennej kultury. Zjawisko to niezwykle trafnie uchwycił Ryszard Kapuściński w książce Szachinszach z 1982 roku: „Rozwój to zdradliwa rzeka, o czym przekona się każdy, kto wstąpi w jej nurt. Na powierzchni woda płynie gładko i wartko, ale wystarczy, żeby sternik ruszył swoją łodzią beztrosko i z nadmierną pewnością siebie, a wnet zobaczy, ile w tej rzece groźnych wirów i rozległych mielizn (...). Niby jeszcze się płynie, ale już się stoi, niby łódź rusza się, ale tkwi w miejscu: dziób osiadł na mieliźnie.” W Stanach Zjednoczonych już w połowie lat pięćdziesiątych zaistniało „społeczeństwo informacyjne” (początek dominacji sektora usług i informacji), a niebawem ich śladem zaczęły podążać inne kraje rozwinięte. W październiku 1971 roku zapoczątkowano prace japońskiego Komitetu Komputeryzacji, prace te po roku przyniosły plan japońskiego społeczeństwa informacyjnego, wskazując sposoby osiągnięcia tego narodowego celu oraz podając terminarz jego realizacji. Chociaż wiele określonych w planie terminów nie zostało do dziś dotrzymanych (krytycy zagraniczni chętnie wskazują na rzekome niepowodzenie planu stworzenia komputerów V generacji i tzw. sztucznej inteligencji), to rządowy charakter dokumentu i znane powszechnie cechy Japończyków skłaniają do poważnego potraktowania wizji nowego ładu społecznego, którego celem jest „społeczeństwo, które przyniesie z sobą ogólny stan rozkwitu ludzkiej twórczości intelektualnej”. Cel ten można interpretować jako pewien proces rozpoznawania przyszłych możliwości w drodze pełnego zaangażowania informacji i wiedzy, aby te możliwości urzeczywistnić. Podkreślono, że społeczeństwo informacyjne, nierozerwalnie związane z komputerami, różni się od społeczeństwa tradycyjnego, przedstawianego (głównie w telewizji) jako bierne, emocjonalne i wrażliwe. Społeczeństwo informacyjne jest intelektualnie twórcze, rzeczowe i świadome celów, a swój sposób myślenia opiera na „mentalności informatycznej”. Warto wymienić dziewięć głównych programów wchodzących w skład japońskiego planu, mianowicie: • bank danych administracyjnych, • plan „miasta informatycznego” (Computero-polis), • regionalny system zdalnej ochrony zdrowia, • informatycznie ukierunkowane szkolnictwo, • system ochrony środowiska, • ośrodek „banku pomysłów” (Think Tanks), • system informatyczny administracji, • ośrodek przekwalifikowywania kadr, • „komputerowy korpus pokoju” (niosący pomoc dla krajów rozwijających się). Korzyściom płynącym z rozwoju informatycznie ukierunkowanych systemów kształcenia poświęcono wiele uwagi, jednakże mniej miejsca zajmują rozważania

66

2 Społeczeństwo informacyjne

dotyczące np. zagrożenia pozycji i prestiżu społecznego nauczycieli, rozluźnienia kontaktów bezpośrednich między nauczycielami a uczniami, a także zaniedbywania kultury uczuć i etyki. Modernizacja systemu ochrony zdrowia powinna przynieść liczne korzyści (np. poprawę jakości opieki medycznej oraz wydłużenie przeciętnego czasu życia ludzkiego), lecz wiąże się z dużym obciążeniem finansowym państwa, na co mogą sobie pozwolić tylko kraje najbogatsze. Podobnie można oceniać system ochrony środowiska naturalnego, który powinien zapewnić większą harmonię między człowiekiem a przyrodą, lecz inwestycje państwa oraz przedsiębiorstw będą coraz kosztowniejsze, co może wpłynąć na ograniczenie wzrostu gospodarczego. Skomputeryzowany system komunikacji powinien wpłynąć na zmniejszenie zatłoczenia miejskiego ruchu ulicznego, zanieczyszczenia atmosfery i liczby wypadków drogowych, ale może zahamować rozwój przemysłu motoryzacyjnego. Podstawą istnienia społeczeństwa informacyjnego jest krajowa sieć informatyczna, która zapewni gromadzenie, przesyłanie oraz udostępnianie informacji wysokiej jakości z dużą szybkością. Z jej tworzeniem związane są jednak poważne nakłady inwestycyjne i nadmierna podaż informacji. Racjonalizacja administracji państwowej powinna poprawić jakość podejmowanych decyzji (np. w sprawach rozdziału środków budżetowych), uprościć struktury rozdziału środków budżetowych, uprościć struktury organizacyjne (np. zlikwidować niektóre urzędy państwowe), zapewnić „sprzężenie zwrotne” między wolą narodu a polityką, a także wspomagać zarządzanie strategiczne przedsiębiorstw. Ujemną stroną może być zwiększone niebezpieczeństwo powstania społeczeństwa kontrolowanego, ponieważ informacja będzie się koncentrować w rękach rządu, a ponadto możliwe stanie się naruszenie tajemnicy przedsiębiorstw lub tajemnicy osobistej. Rozwój informatycznych systemów zarządzania sprzyjać będzie rozwojowi technologii oszczędzającej siłę roboczą, przez co liczne specjalności techniczne staną się przestarzałe. Korporacje wielonarodowe będą rozszerzać zasięg swoich inwestycji, co może sprzyjać pojawieniu się napięć międzynarodowych. Rozpowszechnienie terminali domowych spowoduje wzrost tendencji do pracy w domu oraz stworzy pomyślne warunki dla twórczości intelektualnej, natomiast gospodynie domowe zostaną odciążone od uciążliwych prac gospodarskich. Wśród stron ujemnych wymienia się fakt, że gospodynie domowe będą miały nadmiar wolnego czasu, natomiast niedostatek kontaktów rodzinnych i społecznych. Wreszcie rozwój współpracy międzynarodowej w dziedzinie wymiany informacji sprzyjać będzie wzrostowi poczucia „wspólnoty globalnej”, lecz mogą powstać warunki sprzyjające zacieraniu się tożsamości kulturowej i narodowej. Zasadniczą negatywną konsekwencją realizacji wspomnianych programów może być powstanie społeczeństwa kontrolowanego. Widmo systemu Orwellowskiego wydaje się krążyć, jeśli nie nad światem, to w wielu umysłach, zwłaszcza dotknię-

2.4 Zagrożenia

67

tych wcześniej groźbą totalizmu. „Rewolucja” informatyczna niewątpliwie daje, w pewnym sensie, broń obusieczną, być może nawet w większym stopniu, niż to miało miejsce w wypadku energii jądrowej. Zalety rewolucji społecznej opartej na komputerach są ogromne, jednakże zachodzi obawa, że jej ujemne skutki mogą być równie wielkie. Niebezpieczeństwo społeczeństwa kontrolowanego oznacza: • ingerencję informacyjną w życie prywatne, • centralizację i zmonopolizowanie informacji, • alienację wskutek automatyzacji i oszczędności w zatrudnieniu. Środkami wdzierania się w życie prywatne mogą być: • banki danych administracyjnych, • indywidualne kartoteki ochrony zdrowia, wykształcenia, kredytów, zastawów, • różne inne zbiory danych osobistych. Każdy z funkcjonalnych systemów informatycznych i telekomunikacyjnych może być związany z określonymi zagrożeniami. I każdy wykazuje pewną podatność na działania o charakterze kryminalnym. Przestępcze oblicze komputerów to swoiste zwierciadło tej ciemnej strony ludzkich postaw i działań. Może jednak zastanawiać fakt, że „zagrożeniom komputerowym” poświęcono znacznie więcej uwagi w sztuce, literaturze i filmie niż w specjalistycznych analizach naukowych, a także ustawach prawnych. Być może przyczyną bagatelizowania zagrożeń specyficznych dla społeczeństwa informacyjnego są nadmierne nadzieje związane z jego powstaniem i nadmierna fascynacja samym komputerem. Skutkiem takiej postawy może być pewna bezradność wobec negatywnych zjawisk towarzyszących wzrostowi zastosowań komputerów i nieprzygotowanie systemu prawnej ochrony dóbr społecznych, intelektualnych i osobistych. Może to dziwić, jeśli się weźmie pod uwagę fakt, że „walka informacyjna”, której wyrazem były różne formy szpiegostwa i dezinformowania, towarzyszyła zawsze rozwojowi cywilizacji. Podobnie było z różnymi formami „handlu informacjami”, gdyż zawsze niemal istniał rynek informacji. Techniczne podstawy społeczeństwa informacyjnego stwarzają wyjątkowe wprost możliwości rozwoju wspomnianych zjawisk, a tym samym wzrostu podatności na działania przestępcze. Plaga wirusów komputerowych uświadomiła konieczność zasadniczej zmiany w kwestii bezpieczeństwa danych zawartych w komputerach. Przecież najlepiej strzeżone tajemnice będą bezwartościowe, jeśli zainfekowane zostaną przez wirusy. Ale wirusy to przecież nie jedyne, chociaż bardzo rozpowszechnione, efektywne i efektowne, „przestępcze oblicze komputerów”. Zakupy przez Internet wymagają używania kart kredytowych, a słabe zabezpieczenie ich identyfikacji daje ogromne szanse fałszerzom i oszustom.

68

2 Społeczeństwo informacyjne

Narasta świadomość, że sieci komputerowe stawiają wyzwania prawu rządzącemu informacją oraz własnością. Pojawia się pytanie, być może zasadnicze dla społeczeństwa informacyjnego, gdzie leży granica między przestępstwem a korzystaniem ze swobód obywatelskich, np. w Internecie. Przejdźmy zatem do klasyfikacji zagrożeń związanych z rozwojem społecznych zastosowań komputerów i systemów telekomunikacyjnych (są one opisane, np. w pracy doktorskiej J. Trawki, wykonanej w Akademii Obrony Narodowej w 1990 roku). Pierwsza grupa zagrożeń to sabotaż oraz zagrożenia nieumyślne, które charakteryzuje występowanie szkody bez bezpośredniego materialnego lub informacyjnego zysku. Do grupy tej można zaliczyć pożary i klęski żywiołowe, awarie zasilania energetycznego, dezintegrację lub „destrukcję informatyczną”, także fizyczne czynniki destrukcyjne i swoiste oddziaływania ludzi. Szkody powstałe w wyniku tych zagrożeń są z reguły rezultatem braku wyobraźni lub po prostu bezmyślności ludzi odpowiadających za funkcjonowanie systemów informatycznych. Niekiedy zagrożenia wiążą się z sabotażem, czy też umyślnym niewypełnianiem lub umyślnym wypełnianiem w sposób wadliwy nałożonych obowiązków po to, by wywołać dezorganizację, straty lub szkody. Gdy działania takie inspirowane są przez czynniki zewnętrzne (np. obcy wywiad), mamy do czynienia z dywersją. Formą dezintegracji lub destrukcji informatycznej mogą być wirusy komputerowe, bomby logiczne i konie trojańskie, przy czym bombę podkłada ktoś z wewnątrz, a koń trojański może być podrzucony, np. przez konkurencję. Znacznie mniej wyszukane są fizyczne czynniki destrukcyjne w rodzaju ładunków wybuchowych niszczących instalacje komputerowe. Z wyjątkiem wirusów komputerowych, w tej grupie zagrożeń występują przede wszystkim tradycyjne czynniki zagrożeń, dobrze znane i długo jeszcze mogące występować, a zaliczane do pospolitych przestępstw komputerowych, tzn. wymierzonych przeciw technice komputerowej. Drugą grupę zagrożeń stanowi infiltracja, czyli działania osób nieupoważnionych mające na celu przenikanie do różnych elementów systemu informatycznego lub sieci telekomunikacyjnej w celu zdobycia informacji za pomocą rozmaitych sposobów i środków. Od sabotażu, infiltrację różni dążenie do osiągnięcia przez sprawcę konkretnego zysku z tytułu dostępu do określonych informacji. Wyróżnia się przy tym infiltrację czynną i bierną. Infiltracja bierna to śledzenie informacji w określonym miejscu jej obiegu, przy czym do najczęściej stosowanych metod należą: • przechwytywanie elektromagnetyczne, polegające na uzyskaniu dostępu bądź do połączeń między komputerem a terminalami, bądź do kierunkowej emisji promieniowania i na analizie sygnału odbitego od promieniującego urządzenia,

2.4 Zagrożenia

69

• dołączenie się do linii transmisji danych w sieciach telekomunikacyjnych lub przechwytywanie sygnałów drogą radiową, • badanie i kopiowanie zbiorów niewłaściwie zabezpieczonych (piractwo komputerowe), • analiza makulatury lub pozostałości po nośnikach informacji, będąca rezultatem bądź niefrasobliwości w gospodarce makulaturą, bądź zlekceważenia obowiązku demagnetyzacji nośników informacji, • stosowanie ukrytych nadajników. Infiltracja czynna polega głównie na świadomym uzyskiwaniu dostępu do systemu w celu ingerencji w najbardziej wrażliwe oraz najważniejsze elementy systemu. Przybiera ona najczęściej następujące formy: • łamanie zabezpieczeń w celu dostępu do dowolnego miejsca w systemie informatycznym przy ominięciu zabezpieczeń stosowanych przez legalnego użytkownika systemu (np. dotarcie do rejestru zabezpieczeń, programowa analiza oprogramowania oraz zbiorów danych, stosowanie specjalnych programów narzędziowych itp.), łamanie zabezpieczeń wiąże się ze zjawiskiem „hackingu”, przy czym należy dodać, że granica wieku „hackerów” ulega znacznemu obniżeniu, oto bowiem w czerwcu 1983 r. podkomitet kanadyjskiej Izby Gmin ds. przestępstw komputerowych stwierdził, iż pomyślnej penetracji komputerów rządowych oraz systemów komputerowych kilku korporacji dokonała grupa ośmiolatków, • ingerencja w struktury systemów operacyjnych, • podszywanie się pod uprawnionego użytkownika systemów komputerowych, • stosowanie programów i procedur dodatkowych (umieszczanych w fazie pisania oprogramowania lub podczas eksploatacji i oprogramowania). Pojęcie „przestępczość komputerowa” jest nadal przedmiotem fachowych dyskusji prawników. Zgodnie z definicją podaną przez L. Visurę (Der Organisator 1987, styczeń) przestępczość komputerowa obejmuje wszystkie formy działalności przestępczej, które mają jakikolwiek związek z komputerami (por. także definicję T. Tomaszewskiego - Problemy kryminalistyki 1980, nr 143). Gdy obiektem działania sprawcy jest komputer i jego zasoby, mówi się o bezpośredniej przestępczości komputerowej. Dokonanie tego typu przestępstwa może obejmować : • nieuzasadniony zakup, co powoduje zakwalifikowanie do grupy przestępstw gospodarczych (art. 217 k. k.), • zakup z osiągnięciem nieuzasadnionych korzyści, co podlega pod art. 239 k.k., a jest często wynikiem występowania silnej konkurencji na rynku komputerowym, • kradzież oprogramowania, • kradzież myśli technicznej, • kradzież sprzętu,

70

2 Społeczeństwo informacyjne

• kradzież czasu pracy komputera, • kradzież informacji, która może być punktem wyjścia innych czynów przestępczych np. (sabotażu, oszustwa itp.) lub przybiera formę szpiegostwa (wówczas podlega pod art. 124 k.k.), • przemyt (art. 135 k.k.), • sabotaż i dywersję sprzętowo-programową, mające tło gospodarcze, ekologiczne lub osobiste. Wyróżnia się ponadto pośrednią przestępczość komputerową, która występuje wówczas, gdy przestępca wzbogaca się za pomocą komputera lub wykorzystuje go jako środek do działalności przestępczej. Do formy tej zalicza się: • oszustwa komputerowe (np. wprowadzanie danych do systemów bankowych, transfery pieniężne, kradzież czeków, niszczenie dokumentów itp.), • wykorzystywanie informacji komputerowej w dłuższym okresie, • symulację i planowanie działań przestępczych przy użyciu komputera (art. 14 k.k.), • posługiwanie się komputerem jako środkiem komunikowania się podczas działań przestępczych, • przestępcze systemy informatyczne, czyli tworzenie systemów na użytek działań lub organizacji przestępczych. Z pobieżnej analizy zagrożeń i przestępstw komputerowych wyłaniają się różne typy sylwetek przestępców komputerowych. Można wyróżnić: • złodziei informatycznych, czyli sprawców kradzieży sprzętu komputerowego oraz oprogramowania (tzw. piraci komputerowi), • kidnaperów komputerowych, • wandali informatycznych (np. spośród bezrobotnych wskutek komputeryzacji), • sabotażystów informatycznych, • przemytników informatycznych, • hackerów (posługujących się specjalistycznym oprogramowaniem narzędziowym), • oszustów komputerowych, • szpiegów komputerowych. Wśród sprawców przestępstw komputerowych trzeba dostrzegać zarówno ludzi, którzy nie są zawodowo związani z informatyką, jak i informatyków-profesjonalistów. Należy się liczyć ze wzrostem liczebności tej drugiej grupy sprawców. Do świadomości społecznej dość powolnie dociera fakt, że przestępczość komputerowa jest jedną z najgroźniejszych form przestępstw przeciwko własności i mieniu, z jakimi policja miała do tej pory do czynienia. Przestępczość komputerowa powinna być uważana za jedno z ogniw rozwoju przestępczości w społeczeństwie informacyjnym. Do niedawna ściganie przestępstw

2.4 Zagrożenia

71

komputerowych - o ile w ogóle były zgłaszane - mogło się odbywać tylko za pomocą skomplikowanych zabiegów prawniczych. Trzeba było posługiwać się znamionami czynów w rodzaju „zakłócenia spokoju domowego” lub „kradzieży przedmiotów o niewielkiej wartości”, ponieważ normy prawa karnego nie były jeszcze dostosowane do nowych możliwości technicznych. Obecnie uważa się, że od nielegalnego skopiowania programu na własny użytek do zawodowego piractwa komputerowego jest tylko jeden krok. Na zakończenie, w celu ilustracji problemu, przytoczmy kilka wczesnych przykładów przestępstw komputerowych, z którymi zetknęła się policja bawarska. Przykład pierwszy dotyczy dwudziestoczteroletniego Manfreda P. zatrudnionego w ośrodku obliczeniowym pewnej firmy, który opatrzył dostępne mu programy funkcją kasującą te programy na określone hasło. Przy odejściu z firmy zażądał okupu w wysokości 100 tysięcy marek, grożąc uruchomieniem wspomnianego kasowania programów. Firmie udało się zlikwidować wmontowane procedury, a całe zdarzenie zostało zgłoszone policji. Przykład drugi odnosi się do firmy B, która nabyła kosztowne programy, aby je następnie wielokrotnie skopiować i stosować we wszystkich komputerach firmy (jedna kopia programu kosztowała około 50 tysięcy marek). Firma poszkodowana zgłosiła sprawę policji, ale wkrótce wycofała ją wskutek ugody cywilnoprawnej z nabywcą oprogramowania. Przykład trzeci dotyczy „hackera” o pseudonimie „Killroy”, który zażądał od grupy przedsiębiorstw bawarskich wypłacenia okupu w wysokości 200 tysięcy marek w ciągu 24 godzin, grożąc skasowaniem - za pomocą wirusa - wszystkich programów w systemie komputerowym. Na szczęście, sprawca zrezygnował i z okupu, i ze spełnienia swojej groźby (por. Kriminalistik 1989, nr 8/9). Podobne przykłady można mnożyć. Zapewne będzie ich przybywać. Każde przemiany cywilizacyjne rodzą znaczny margines występku. W przypadku społeczeństwa informacyjnego należy się liczyć ze znacznym obszarem działalności przeróżnych grup złodziei, wandali, kidnaperów, sabotażystów, przemytników, oszustów, hackerów, szpiegów komputerowych itp. Takie są koszty postępu cywilizacyjnego, które zmuszają do ponoszenia większych kosztów tworzenia coraz skuteczniejszych środków zabezpieczających systemy komputerowe i telekomunikacyjne. Wzrost liczby przestępstw komputerowych - połączonych z coraz szerszą inwigilacją różnych dziedzin życia społecznego - wynika z gwałtownego rozwoju sieci telematycznych i powszechności komputerów domowych, spełniających funkcje terminali. Zwraca się przy tym uwagę, jaki jest wpływ wysokiego poziomu intelektualnego użytkowników zasobów informatycznych oraz przestępców komputerowych na liczbę i charakter wykroczeń. „Najbardziej zadziwiające, jeśli chodzi o komputery, jest to, że ewolucja w tej dziedzinie jest tak szybka, iż dziś dzieci i dorośli reprezentują ten sam poziom umiejętności” (Computer World 1991, nr 30). I jeszcze jedna istotna cecha zjawiska: dla przestępcy komputerowego nie istnieją granice geograficzne ani polityczne. Każda osoba i każda instytucja posiadająca komputer dołączony do jednej z wielu sieci może

72

2 Społeczeństwo informacyjne

stać się ofiarą przestępstwa. Nie będzie wyrazem chorobliwej podejrzliwości stwierdzenie, że wiele osób może ulec przeróżnym pokusom prowadzącym na drogę przestępstwa.

2.5 Zabezpieczenia Każda rewolucja techniczna, np. pojawienie się w świecie starożytnym skanalizowanych miast i związanych z nimi cywilizacji, wymaga unowocześnienia instytucji społecznych i politycznych. Peter Drucker dowodzi, że pod wpływem rozwoju technologii i rosnącego zapotrzebowania na wyspecjalizowanych pracowników organizacje będą musiały się oprzeć na informacji. Sugeruje, że w przyszłości efektywna organizacja będzie prawdopodobnie bardziej przypominała zespół specjalistów, jakim jest np. filharmonia czy szpital, niż dzisiejszą korporację przemysłową. Informacja należy do zasobów strategicznych i chociażby dlatego musi być przedmiotem szczególnej ochrony, zwłaszcza, iż liczba rzeczywistych i potencjalnych zagrożeń jest znaczna. Wszystko, co dotychczas powiedzieliśmy o zagrożeniach informacji, wskazuje, że w istocie chodzi tu o elementy polityki informacyjnej. Nie wolno bowiem tracić z pola widzenia faktu, że polityka informacyjna idzie w parze z polityką w sferze oświaty, kultury, nauki oraz gospodarki i powinna być formułowana tak, aby je uzupełnić. Jednym z elementów polityki informacyjnej musi się stać wymuszanie zmian w systemie regulacji prawnych, sprzyjających skutecznym zabezpieczeniom „infosfery” przed różnymi zagrożeniami, tak aby przestępstwa komputerowe były traktowane podobnie, jak pozostałe przestępstwa skierowane przeciw własności społecznej i prywatnej oraz wolności osobistej. W 1966 r. Kongres Stanów Zjednoczonych uchwalił ustawę o wolności informacji, która umożliwia każdemu obywatelowi sprawdzenie, do jakich celów państwo wykorzystuje rodzaje informacji na jego temat. W grudniu 1974 roku prezydent Gerald Ford podpisał umowę o ochronie informacji o życiu osobistym obywateli (The Privacy Act), która ustala, że żadna instytucja państwowa nie może przekazywać dokumentów innym organom bez pisemnej zgody jednostki, której te dokumenty dotyczą. Na podstawie tej ustawy powołano komisję do badania środków ochrony interesów osobistych obywateli (US Privacy Protection Commission). Przewodniczący tej komisji stwierdził, że nie jest wykluczone, iż jedyny i najważniejszy problem, jaki ujawniono w trakcie przesłuchań komisji, to brak odpowiedzialności ze strony tych, którzy gromadzą, wykorzystują i rozpowszechniają informacje o obywatelach. W Szwecji w 1973 roku wydano pierwszą w świecie ustawę o danych, w której wprowadzono pojęcie „przestępstwa przeciw danym” (Data Trespass). W 1976 roku w RFN uchwalono federalną ustawę o ochronie danych. W dwa lata później podobne ustawy przyjęto we Francji, Norwegii i Austrii.

2.5 Zabezpieczenia

73

Wiele uwagi zagadnieniom ochrony informacji poświęcono w trakcie realizacji przedsięwzięć o podstawowym znaczeniu dla Wspólnoty Europejskiej. Prawo wyboru informacji, jej rozszerzoną wymianę i swobodny przepływ umożliwiają współczesne systemy telekomunikacyjne; wiąże się to z prawami tworzącymi polityczną i kulturalną podstawę porozumień w ramach Wspólnoty. Wolność wypowiadania się jest zagwarantowana w artykule 10 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, która została uznana przez Komisję Europejską, Radę Europy, Parlament Europejski. Komisja podkreśliła wartość artykułu 10 Konwencji dla rozwoju wspólnego rynku informacyjnego. Wymagane jest wspólne podejście do poszukiwania dróg ochrony obywatela przed nadużyciami w sprawach osobistych i do zagwarantowania pewności i poufności przy korzystaniu ze środków telekomunikacyjnych. Jednocześnie nowa technologia pozwoli na stworzenie nowych możliwości ochrony przed nadużyciami. Na przykład w sieci cyfrowej z integracją usług telekomunikacyjnych łatwiejsza jest rejestracja rozmów i dlatego muszą być stworzone przepisy dotyczące ich nagrywania. Skandal z tajnymi nagraniami rozmów telefonicznych Moniki Lewinsky, w tzw. aferze zippergate prezydenta Clintona, jest tu doskonałym przykładem. W czerwcu 1987 roku Komisja Wspólnoty Europejskiej wydała Zieloną Księgę w sprawie telekomunikacji, wywołując szeroką europejską debatę na temat przyszłych warunków prawnych w telekomunikacji z punktu widzenia nadrzędnych celów rynku w 1992 roku.

2.5.1

Zagrożenia i typowe środki ochrony

Przejdźmy do spraw związanych z projektowaniem skutecznych zabezpieczeń systemów informatycznych. Przyjmując za podstawę ustalenia Narodowego Biura Standardów i ACM (Association for Computing Machinery - Stowarzyszenie ds. Urządzeń Obliczeniowych) proponuje się następującą definicją: bezpieczeństwo danych polega na ich ochronie przed przypadkowym bądź umyślnym zniszczeniem, ujawnieniem lub modyfikacją. Przez środki bezpieczeństwa w systemach informatycznych rozumie się zabezpieczenia technologiczne i środki administracyjne, które można zastosować do komputerów, programów i danych w celu zapewnienia ochrony interesów przedsiębiorstw oraz poufności indywidualnej. Poufność jest prawem jednostki do decydowania o tym, jakimi informacjami chce się podzielić z innymi ludźmi i jakie jest skłonna od nich przyjąć. Tajność jest atrybutem danych, opisującym stopień ochrony, jakiej mogą one podlegać, uzgadnianym przez osoby lub organizacje otrzymujące te dane. Dane są nienaruszalne, jeśli nie różnią się od danych źródłowych i nie zostały przypadkowo lub umyślnie zmienione, ujawnione lub zniszczone.

74

2 Społeczeństwo informacyjne

Projektowanie systemów zabezpieczenia polega na znalezieniu takiego systemu, który by z jednej strony gwarantował dużą skuteczność ochrony (duże prawdopodobieństwo ochrony), a z drugiej - nie komplikował pracy w systemach informatycznych. J. Wasserman podaje warunki, które muszą być spełnione, aby system został zabezpieczony. Oto ich lista w postaci pytań: • Czy istnieje ogólna koncepcja ochrony? • Czy są opracowane metody ochrony komputera i rezultatów jego działania? • Czy prowadzi się kontrolę wejść i wyjść systemu oraz błędów? • Czy istnieje komórka kontroli jakości? • Czy w programach dokonywane są systematyczne zmiany? • Czy systemy są wystarczająco sprawdzone? • Czy przewidziano dostateczną kontrolę konwersji? • Czy istnieje właściwy podział odpowiedzialności? • Czy ośrodek obliczeniowy ma właściwe zabezpieczenie? • Czy istnieją procedury awaryjne? • Czy ośrodek jest odpowiednio ubezpieczony? Jeżeli na wszystkie postawione pytania można dać odpowiedź twierdzącą, to można uznać, że system jest zabezpieczony prawidłowo. Test powyższy dotyczy głównie ośrodków obliczeniowych, a więc nie wyczerpuje istoty zagadnienia, albowiem nie uwzględnia np. indywidualnych systemów komputerowych. Analizując zabezpieczenia systemów informatycznych rozpatruje się najczęściej następujące poziomy ochrony: • użytkownicy, • urządzenia zewnętrzne komputera, • nośniki informacji, • urządzenia transmisji danych, • nazwy danych, • systemy operacyjne. Podział powyższy wynika z analizy słabych punktów systemów komputerowych. Wśród użytkowników systemów wyróżnia się użytkowników biernych, tj. korzystających jedynie z usług komputera, lecz niepotrafiących dokonywać zmian w jego działaniu oraz użytkowników aktywnych, czyli profesjonalistów mogących ingerować w newralgiczne punkty systemu. Zabezpieczenie na tym poziomie polega przede wszystkim na szczególnej staranności w doborze użytkowników oraz w stworzeniu warunków zmniejszających prawdopodobieństwo ich ingerencji (przypadkowej lub umyślnej) w proces funkcjonowania systemu. Na poziomie urządzeń zewnętrznych komputera chodzi przede wszystkim o zabezpieczenie przed:

2.5 Zabezpieczenia

75

• fałszowaniem danych przed ich wprowadzeniem lub w trakcie przetwarzania, • podsłuchem lub przeglądaniem danych i możliwością sporządzania kopii przez osoby nieupoważnione, • możliwością zamiany danych wynikowych na inne, np. wcześniej przygotowane i dające fałszywy obraz rzeczywistości, • kradzieżą lub wymianą elementów pamięci komputera, • infiltracją lub ingerencją w struktury oprogramowania. Nośniki informacji mogą się stać obiektem kradzieży lub równie przestępczych manipulacji. Szczególne zagrożenia dotyczą urządzeń transmisji danych i wiążą się one z: • manipulacją parametrami sterowania systemem, • dołączeniem kanałów nieupoważnionych w celu podsłuchu lub aktywnej ingerencji w system informatyczny, • dołączeniem się do linii transmisyjnych w celu wprowadzenia danych sfałszowanych lub wprowadzenia danych pożądanych, • podsłuchem, przesłuchem, detekcją promieniowania oraz ingerencją elektroniczną w odbiorniku lub nadajniku itp. Na poziomie bazy danych system ochrony powinien zabezpieczać przed: • kradzieżą bazy danych wraz z nośnikami informacji lub przed skopiowaniem zawartości bazy, • zniszczeniem fizycznym, • aktywną infiltracją po złamaniu zabezpieczeń lub zmianie parametrów macierzy dostępu (z reguły przez system operacyjny). Ochrona na poziomie systemów operacyjnych wiąże się ze szczególnie wyrafinowanymi sposobami, dostępnymi jedynie profesjonalistom najwyższej klasy. Metody ochrony systemów informatycznych dzieli się na: techniczne, organizacyjne, programowe i kadrowe. Przez metody techniczne rozumie się środki techniczne wraz z procedurami ich zastosowania w celu skutecznego zabezpieczenia przed niepożądaną ingerencją w system informatyczny oraz przed zagrożeniami fizycznymi. Do metod tych zalicza się: • metody identyfikacyjne, mające na celu ograniczenie, w sposób selektywny, dostępu ludzi do tych elementów systemu, do których dostęp jest uzasadniony, a także ograniczenie dostępu nieupoważnionego; metody te opierają się albo na pewnej wiedzy (np. hasła, numery zamków elektronicznych), albo na identyfikacji cech charakterystycznych (np. kod terminalu, obraz siatkówki oka), albo na sprawdzeniu identyfikatorów (legitymacje, klucze itp.);

76

2 Społeczeństwo informacyjne

• metody zabezpieczające, które stanowią barierę ograniczającą dostęp do systemów, dopuszczającą do korzystania z nich po identyfikacji i uwierzytelnieniu zgodnie z posiadanym upoważnieniem do pracy w systemie; • metody alarmujące, tworzące cały zestaw środków konwencjonalnych, do których należą: strażnicy i dozorcy, specjalne zamki w drzwiach i urządzeniach systemów, szafy pancerne, plomby, systemy alarmowe, systemy telewizji przemysłowej, fotokomórki, czujniki, urządzenia do rozpoznawania głosu, linii papilarnych itp., przeciwpodsłuchowe generatory szumów, urządzenia kryptograficzne itp.; • metody organizacyjne, obejmujące określone postępowanie lub zespół czynności podejmowanych przez osoby użytkujące systemy informatyczne w celu ich ochrony; regulowane są najczęściej przez instrukcje, zarządzenia, wykazy czynności, listy osób upoważnionych, przepisy szczegółowe i zakazy. Wiążą się one z przydziałem zakresu odpowiedzialności osobom funkcyjnym oraz rotacją na poszczególnych stanowiskach; • metody programowe obejmują programy, podprogramy, segmenty programów oraz ich etykiety opracowane w celu ograniczenia dostępu do systemu informatycznego, a także w celu uchronienia systemu przed nierozważnym lub lekkomyślnym działaniem personelu i użytkowników. Podobnie jak metody techniczne, wiążą się one z identyfikacją, uwierzytelnianiem oraz upoważnianiem do pracy w systemie. Analiza podstawowych metod ochrony systemu skłania do określenia konkretnych zaleceń na poszczególnych etapach funkcjonowania systemu informatycznego, a mianowicie: w przechowywaniu danych - szyfrowanie informacji, w przetwarzaniu danych - system rejestracji i kontroli zawarty w systemie operacyjnym (zarządzającym), w transmisji danych - szyfrowanie. W związku z problematyką szyfrowania danych warto omówić podstawowe zagadnienia kryptologii, czyli nauki o utajnianiu informacji, obejmującej: • kryptografię, zajmującą się kodami i szyframi, • kryptoanalizę, dotyczącą rozkodowywania (deszyfracji) informacji. Klasycznym przykładem szyfru jest tzw. szyfr Cezara, którego istota polega na możliwości zapisywania znaków za pomocą innych znaków z tego samego alfabetu. Określony alfabet jest numerowany w dowolny sposób, przy czym określa się pewną wartość N, oznaczającą liczbę wielkości elementarnych (tj. znaków w alfabecie). Kodowanie polega na dodawaniu stałej liczby N do określonego znaku alfabetu. Innymi znanymi szyframi są: szyfr Polibiusza i szyfr Vigenere'a. Współcześnie stosuje się cyfrowe systemy kryptograficzne, wykorzystujące programowe (software) lub maszynowe (hardware) metody szyfrowania w celu zabezpieczenia danych systemów komputerowych.

2.5 Zabezpieczenia

77

Szyfrowanie programowe (software) polega np. na generowaniu liczb pseudolosowych w charakterze kluczy szyfrów. Szyfrowanie maszynowe (hardware) opiera się na wykorzystaniu maszyn szyfrujących, które stosują rejestry przesuwające. Przykładem takiego urządzenia jest „lucifer” IBM wyposażony w generator haseł działający automatycznie po obu stronach łącza telekomunikacyjnego. Ważnym i interesującym kierunkiem badań nad bezpieczeństwem i ochroną systemów informatycznych jest modelowanie, czyli tworzenie formalnych modeli systemu zabezpieczeń. Uważa się, że system informatyczny jest w pełni zabezpieczony, jeżeli istnieje zabezpieczenie dla każdej znanej „ścieżki penetracji”, czyli każdego zbioru miejsc wrażliwych na atak. Udowodniono także twierdzenie o zniechęcającej wymowie: nie istnieje żaden algorytm, który dla dowolnego systemu ochrony i uprawnień rodzajowych mógłby określić, czy dana konfiguracja początkowa jest bezpieczna. W ten sposób dowodzi się nierozstrzygalności problemu bezpieczeństwa systemu. Ważnym elementem projektowania systemów (obok analizy kosztów) jest analiza ryzyka. Umożliwia ona systematyczne ustalanie tego, co jest w systemie wartościowe, wartości elementów poddawanych ochronie, zagrożeń oraz ich prawdopodobieństwa, sposobów przeciwdziałania oraz kosztów. Ponieważ całkowite bezpieczeństwo systemów informatycznych jest nieosiągalne, to analiza ryzyka ma zapewnić stopień bezpieczeństwa proporcjonalny do wagi chronionej informacji i do ilości użytych środków. Trafna jest zasada, iż system komputerowy wymaga takiej samej ochrony jak system ręcznego przetwarzania danych oraz dodatkowych zabezpieczeń przed zagrożeniami typowymi tylko dla systemów komputerowych. Na zakończenie warto zwrócić uwagę na zabezpieczanie systemów przed przenikaniem elektromagnetycznym. Każde urządzenie elektroniczne jest źródłem niepożądanej emisji sygnałów elektromagnetycznych. Gdy te niepożądane i uboczne sygnały elektromagnetyczne skorelowane są z nieutajnioną jeszcze informacją w systemie informatycznym, mogą być wykorzystane do odtworzenia tej właśnie informacji systemu przez osoby nieupoważnione. Zjawisko niepożądanej emisji elektromagnetycznej nazywane jest emisją ujawniającą, a jej wykorzystanie - penetracją lub infiltracją elektromagnetyczną. Wszędzie problemy bezpieczeństwa emisji mają charakter niejawny, np. w Stanach Zjednoczonych ten zakres badań i wdrożeń objęty jest niejawnym programem rządowym, realizowanym od trzydziestu już lat pod kryptonimem TEMPEST. Wiadomo jedynie, że na każdym poziomie zabezpieczenia (urządzenia, obiekty, systemy) rozwiązania techniczne oparte są na zasadzie RED/BLACK, gdzie RED oznacza strefę z urządzeniami i sygnałami umożliwiającymi odtworzenie informacji, a BLACK - obszary niezawierające informacji chronionej. Ogólnie rzecz biorąc, ograniczenie elektromagnetycznego przenikania informacji można osiągnąć przez następujące rozwiązania techniczne (razem lub oddzielnie):

78

2 Społeczeństwo informacyjne

• odpowiednie rozwiązania elementarnych przetworników sygnałów jako źródeł energii ujawniającej, • odpowiednie rozwiązania obiektów przetwarzania sygnałów. W obydwu przypadkach zmniejszenie (tłumienie) emisji promieniowania uzyskuje się przez odpowiednie zaprojektowanie okablowania urządzeń (obiektów), a tłumienie emisji przewodowej - przez filtrację i odpowiednie uziemienie. Rozwiązania techniczne w dziedzinie bezpieczeństwa emisji są złożone i wymagają udziału specjalistów z zakresu kompatybilności elektromagnetycznej. Emisja ujawniająca jest bowiem szczególnym przypadkiem emisji zakłóceń. Rozwój systemów informatycznych i telekomunikacyjnych przyniósł wiele niekwestionowanych korzyści społecznych. Stworzył techniczne i organizacyjne przesłanki nowej fazy rozwoju cywilizacji - społeczeństwa informacyjnego, czyli społeczeństwa bogatego w informację (wiedzę) i czerpiącego z niej swój dobrobyt. Spowodował również rozwój tradycyjnych form przestępstw związanych z informacją i przyniósł nowe zagrożenia, chociażby w postaci przestępstw komputerowych. Tak jak wielkie są szanse rozwoju i różne nadzieje ludzkości, tak wielkie też wydają się i zagrożenia. Te z nich, które można z dużym prawdopodobieństwem przewidzieć, scharakteryzowano w niniejszej pracy. Najważniejsze wydaje się określenie metod i środków zabezpieczenia, które mogą zwiększyć stopień bezpieczeństwa oraz ochrony systemów informatycznych i sieci cyfrowych zapewniających integrację usług telekomunikacyjnych. O wielu z nich trudno powiedzieć coś konkretnego, ponieważ są one obiektami szczególnej ochrony. Najistotniejszy wniosek płynący z ogólnej analizy systemów zabezpieczenia jest następujący: skuteczność nawet najlepiej zaprojektowanych zabezpieczeń zależy od ludzi. Żaden system bezpieczeństwa nie obroni się, jeśli człowiek zawiedzie zaufanie!

2.6 Strefy społeczeństwa informacyjnego 2.6.1

Gospodarka

Nowoczesna gospodarka, a więc produkcja i jej pochodne, jak handel, usługi itp. musi być powiązana z teleinformatyką. Taką gospodarkę będzie charakteryzować rozwój systemów komputerowej integracji zarządzania i wytwarzania (CIM), wspomagania przygotowania produkcji (CAE), planowania (CAP), jakości wyrobów (CAQ) itp. oraz powstanie elastycznych systemów wytwarzania FMS (Flexible Manufacturing System), dzięki sieciom teleinformatycznym oraz robotyzacji procesów (dążenie do „bezludnych fabryk”). Można w tym upatrywać wiele szans, jak: • oszczędność pracy żywej oraz jej „intelektualizacja”, • wzrost wydajności maszyn i urządzeń, • polepszenie warunków pracy, • skrócenie cykli produkcyjnych,

2.6 Strefy społeczeństwa informacyjnego

79

• wzrost jakości wyrobów i usług oraz poprawa gospodarowania środkami materiałowymi i technicznymi. Jednak, jak w wielu innych wypadkach, nie można pominąć ewentualnych zagrożeń. Są nimi: • możliwość występowania konfliktów społecznych na tle automatyzacji i robotyzacji, • redukcja zatrudnienia (zwłaszcza wśród „niebieskich kołnierzyków”), • alienacja pracy, • wzrost wymagań dotyczących wykształcenia i efektywnej obsługi systemów zautomatyzowanych. Systemy teleinformatyczne wkraczają również do kontroli ruchu środków transportu (pojazdów, statków, samolotów) i sterowania ruchem (typu Keeping an Eye on the Traffic) oraz systemów kontroli linii komunikacyjnych i stanu technicznego środków transportu. Daje to: • wzrost szybkości i niezależności ruchu w sieciach komunikacyjnych, • możliwość efektywnego rozwiązywania sytuacji konfliktowych, • wzrost bezpieczeństwa ruchu, • wzrost efektywności kompleksowej obsługi pasażerów i towarów (w tym obsługi celnej, socjalnej itp.), • wzrost efektywności koordynacji działań komunikacyjno-transportowych w skali międzynarodowej (regionalnej, globalnej). Gospodarka wymaga sprawnego zarządzania. Patrząc w przyszłość wymienić tu należy rozwój zastosowań:: • systemów przetwarzania transakcji, • systemów informowania kierownictwa (MIS), • systemów wspomagania decyzji (DSS), • systemów ekspertowych, • systemów automatyzacji biura ułatwiających zarządzanie organizacjami (firmą, przedsiębiorstwem, korporacją). Co daje szanse: • wzrostu skuteczności decyzji, • wzrostu efektywności koordynacji działań (bez względu na ich zasięg), • wzrostu efektywności działania personelu administracyjnego, • wzrostu efektywności zarządzania strategicznego, • dalszej profesjonalizacji kadr kierowniczych (w tym wzrostu roli menadżerów informacji w organizacji). Tworząc jednak także zagrożenia, a mianowicie: • zbyt silne uzależnienie efektywności działania kadr kierowniczych od systemów teleinformatycznych;

80

2 Społeczeństwo informacyjne

• konieczność opracowania nowych metod zarządzania, adekwatnych do nowych modeli struktur organizacyjnych. Specyficzną grupę produkcji stanowi rolnictwo, w którym produkty i wyroby stanowią nie tylko efekt pracy ludzkiej, ale i czynników zewnętrznych, na które wytwórca nie ma wpływu, jak np. pogoda. Dlatego wystarczy tu wymienić zastosowanie systemów telekomunikacji oraz systemów informatycznych wspomagania produkcji rolno-spożywczej w zakresie agrobiznesu, agrotechniki, agrochemii itp. Daje to szanse: • zmniejszenia luki cywilizacyjnej między miastem a wsią (dzięki stworzeniu możliwości korzystania z baz danych, poczty elektronicznej itp.); • wzrostu efektywności produkcji rolnej; • wzrostu efektywności obsługi kompleksowej rolnictwa (transport, magazyny, dystrybucja); • możliwości alokacji usług informacyjnych w regiony rolnicze; • możliwości efektywnego korzystania z serwisów informatycznych dla rolnictwa (w tym wczesne ostrzeganie o zagrożeniach meteorologicznych itp.). Zagrożeniem natomiast jest dalsza migracja ludności ze wsi do aglomeracji miejskich (przeludnienie miast) i wzrost bezrobocia na wsi.

2.6.2

Ekologia

Ekologia, rozumiana jako ochrona środowiska, nabiera w ostatnich latach szczególnego znaczenia. Wymienimy tu tylko hasłowo problemy teleinformatyczne związane z tą dziedziną. Rozwój systemów teleinformatycznych przeznaczonych do kontroli i monitorowania środowiska naturalnego, stosowanie map cyfrowych (3D) do analiz ekologicznych, analiz możliwych skutków katastrof ekologicznych (np. trzęsienia ziemi, powodzi, skażeń itp.). Stwarza to szanse na: • zahamowanie degradacji środowiska naturalnego, • zapobieganie katastrofom ekologicznym (dzięki telekomunikacyjnym systemom kontroli i wczesnego ostrzegania), • wzrost skuteczności akcji ratowniczych w wypadku katastrof ekologicznych, • uzgadnianie działań na rzecz ochrony środowiska w skali międzynarodowej, • wzrost efektywności specjalistycznych badań nad rozwojem ekosystemów (np. dzięki wykorzystaniu modeli symulacyjnych).

2.6.3

Telebiuro i telepraca

Najbardziej widoczne przemiany informatyczne zachodzą w dziedzinie prac biurowych, w szerokim znaczeniu, łącznie z bankowością. Same biura ulegają

2.6 Strefy społeczeństwa informacyjnego

81

gruntownym przeobrażeniom. Ponieważ nie produkuje się tam nic poza informacją, są zatem naturalnym otoczeniem do użycia wszelkich technik komunikowania. Nowoczesne biura coraz bardziej stają się tak zwanymi electronic office, biurami elektronicznymi, nie znają nie tylko zarękawków i atramentu, ale nawet kalki. We Francji powstał termin „biurotyka” na zastosowanie informatyki i mikroelektroniki w organizacji pracy biurowej. Ideałem, oczywiście jak każdy ideał nieosiągalnym, jest pełna elektronizacja obiegu dokumentów (EDI). Biuro współczesne powoli ulega delokalizacji, nie mieści się w jednym budynku czy miejscowości, staje się organizacją wirtualną. Zacznijmy od przedstawienia nowych instrumentów pracy biurowej. Usprawnieniu uległa tradycyjna łączność telefoniczna. Najpierw pojawiły się aparaty głośnomówiące oraz tzw. dispeczerskie, umożliwiające organizowanie wewnętrznych mini-konferencji. Coraz popularniejsze stają się telefony przyciskowe, które pozwalają na automatyczne łączenie z kilkunastoma częściej używanymi numerami, wyposażone w tzw. automatyczną sekretarkę, a ściślej - automat rejestrujący. Usprawnieniem telefonii instytucjonalnej jest PABX (Private Automatic Branch Exchange) czyli automatyczna centralka telefoniczna, służąca jako wewnętrzna łącznica instytucji, która między innymi pozwala na automatyczne wywoływanie najczęściej łączonych numerów, automatyczne przełączanie na inny, podany przez abonenta numer, równoczesne łączenie kilku numerów dla prowadzenia rozmów konferencyjnych, poszukiwanie wolnego numeru, gdy centrala ma ich kilka, automatyczne powtarzanie wywołań zajętych numerów. PABX zastępuje kilka telefonistek w centrali wewnętrznej większego przedsiębiorstwa, sterując całym systemem telefonicznym. Jest ona szczególnie dogodna do połączeń między terminalami komputerowymi, drukarkami, a także urządzeniami łączności komutowanej (packet switching), które niejako ściskają komunikat tekstowy w pakiety sygnałów elektronicznych. Usprawnieniem telefonu jest tak zwana poczta głosowa, czyli system, który wykorzystuje komputer do analizy cyfrowej (digitalizacji) i utrwalenia sygnałów mowy. Urządzenie to działa jak automat zgłoszeniowy. Poczta głosowa działa podobnie, z tym, iż ponadto może powtarzać nagrany komunikat dla znacznej liczby automatycznie wywoływanych abonentów. Doskonale nadaje się do zawiadamiania o zebraniach oraz przekazywania podwładnym poleceń zwierzchników. Maszynę do pisania zastępuje mikrokomputer; nauka pisania jest na nim szybsza niż na zwykłej maszynie, a wydajność pracy maszynistki około dwa razy większa. Dodatkową korzyść dają sekretarce programy pocztowe (mail-marge), które pozwalają automatycznie adresować korespondencję, wysyłać listy do określonych przez rozdzielnik adresatów, a co najważniejsze - pisać standardowe listy w zindywidualizowanej formie, tzn. zwracając się z odpowiednim tytułem, sprawą

82

2 Społeczeństwo informacyjne

do właściwej osoby. Wszystkie teksty są magazynowane na dysku, a następnie łatwo odszukiwane i poprawiane na ekranie monitora. Dzięki komputerom, jeśli tylko stanowią one część systemu informacyjnego biura, a nie tylko tzw. urządzenia samodzielne (stand-alone), każdy urzędnik uzyskuje natychmiastowe połączenie ze zwierzchnikami i kolegami, wgląd w akta sprawy, dostęp do zasobów dokumentacyjnych. Oczywiście taki obraz biura jest w Polsce jeszcze wizją przyszłości, ale coraz bliższej, gdyż jest już realizowana w biurach krajów rozwiniętych. Zmiany następują także w charakterze pracy biurowej i intelektualnej. Dynamiczny rozwój zastosowań technologii informacyjnych spowodował gruntowne zmiany w miejscu jej wykonywania. Rozwija się systematycznie sektor usług informacyjnych. Zmienia się stosunek czasu pracy do czasu wolnego. Zmienia się rola pracy, która przeobraża się w zajęcie (A. Schaff). Rośnie znaczenie wiedzy oraz pracy zdalnej (ok. 23% zatrudnionych w USA i Kanadzie już pracuje w domu, posługując się komputerem z modemem). Pojawia się nowa forma pracy biurowej pod nazwą teleworking lub telecommuting, czyli telepraca. Pojęciem tym oznacza się wykonywanie pracy w biurze (lub domu) odległym od biura firmowego, przy maksymalnym wykorzystaniu telekomunikacji komputerowej, niwelującej fizyczny dystans między biurami. Inaczej mówiąc, jest to przenoszenie nie pracownika do biura, ale biura do pracownika. Może być wykonywana stale albo dorywczo, np. dwa-trzy dni w tygodniu. Pewne rodzaje pracy zawodowej są szczególnie dogodne do przejścia na system telepracy; są nimi marketing, działalność edytorsko-redakcyjna, księgowość, konsulting, akwizycja/zakupy, tworzenie baz danych, pewne formy zarządzania. Generalnie mówiąc, tam gdzie mamy do czynienia z przetwarzaniem informacji, telepraca jest jak najbardziej możliwa do wprowadzenia. Telepracownicy to najczęściej programiści komputerowi, artyści graficy, inżynierowie projektanci; mogą oni maksymalnie skoncentrować się na swych zadaniach, a wyniki przesyłać do oceny kierownictwa firmy. Z kolei sprzedawcy oraz serwisanci używają tej samej bazy danych w biurze głównym. Niekiedy nawet kierownicy wybierają pracę w domu, skupiając się nad raportami, ale będąc dostępnymi dla swoich podwładnych dzięki łączności komputerowej czy faksowej. Technologia telepracy musi odpowiadać wymogom intensywnej pracy, a więc stosować rozwiązania Remote Access Technology, czyli technologię zdalnego zasięgu. Jej elementami są: system komputerowy i aplikacje telepracownika, usługi telekomunikacyjne, serwer zdalnego dostępu oraz sieć przedsiębiorstwa. Rodzaj usługi zależy od rozmiaru i typu transmitowanych danych, liczby transmisji w ciągu dnia, odległości od firmy oraz rodzaju sieci telekomunikacyjnej. Usługi telekomunikacyjne mogą być w pewnych (rzadkich) przypadkach oparte

2.6 Strefy społeczeństwa informacyjnego

83

o komutowane sieci telefoniczne, ale lepiej aby wykorzystywały sieci cyfrowe. Ważnym elementem jest zapewnienie bezpieczeństwa danych. Miejscem wykonywania telepracy może być: (a) Biuro osobiste (Personal Office), na przykład mieszkanie, pokój hotelowy, a nawet poczekalnia lotniska. Komunikuje się z biurem firmowym przez łącza komutowane, telefoniczne; (b) Biuro satelitarne (Satellite Office), czyli specjalne biuro zorganizowane na przykład w podmiejskim osiedlu mieszkaniowym, co pozwala na redukcję kosztów wynajmowania lokali w centrum i dojazdów pracowników; (c) Centrum lokalne (Neighbourhood Center), specjalny budynek wyposażony w skomplikowane środki telekomunikacji, w którym znajdują pomieszczenia różne firmy. Przyczyn stosowania telepracy jest kilka. Przede wszystkim to: • dążenie do minimalizacji kosztów utrzymania powierzchni biurowych, • ułatwienia w pozyskiwaniu specjalistów (zwiększa terytorium rekrutowania specjalistów oraz oferowania pracy), • zmniejszenie absencji przez redukcję przejazdów do pracy, • wzrost wydajności pracy (oblicza się na ok. 10-30 proc., dzięki lepszym warunkom pracy), • zmniejszenie zanieczyszczenia środowiska (mniej dojazdów). Wady telepracy to przede wszystkim ograniczenie kontaktów międzyludzkich, które działają motywująco i destresująco. Ta wada występuje najsilniej w telepracy w biurach osobistych, może być ograniczona przez organizację biur satelitarnych i centrów, w których spotykają się pracownicy. Telepraca stwarza równocześnie szanse na: • zmniejszenie roli pracy jako „trudu w pocie czoła”, • wzrost ilości czasu wolnego przeznaczonego na wypoczynek, sport, kształcenie ustawiczne itp., • wzrost roli zarządzania personelem, „intelektualizacji” pracy, • wzrost znaczenia pracy na część etatu i pracy w domu. Powoduje jednak zagrożenia, takie jak np.: • dostęp do wiedzy jako źródło konfliktów społecznych, • ograniczanie w rolnictwie i tradycyjnych przemysłach, • wzrost strukturalnego (trwałego) bezrobocia , • wzrost poczucia alienacji (utrata pozycji, stanowiska na korzyść maszyny), • tworzenie luki międzypokoleniowej.

2.6.4

Elektroniczne pieniądze i zakupy

84

2 Społeczeństwo informacyjne

Pieniądze tracą dzisiaj swój tradycyjny materialny wymiar. Nic w tym dziwnego, w istocie pieniądz jest przecież jedynie symbolem, znakiem wartości, miernikiem, ale nie towarem. Nie ma przeto potrzeby, aby sam był cenny. Od papierowego pieniądza do wprowadzenia masowego użycia czeków (znanych w transakcjach międzybankowych już od dawna) jest tylko krok. Czek to przecież kartka o nieustalonej z góry wartości, którą określa jego wystawca. Problemem jest natomiast pokrycie finansowe czeku. Stąd już w latach pięćdziesiątych banki na świecie budowały własne sieci teleksowe, głównie do celów weryfikacji czeków. Obecnie następuje dalsza radykalna zmiana formy pieniądza. Już pod koniec lat sześćdziesiątych pojawiły się w Stanach Zjednoczonych karty kredytowe, popularnie zwane pieniędzmi plastykowymi. Elektronika udoskonaliła ich system, gdy wprowadzono karty z wtopionym odcinkiem taśmy magnetycznej, która zawiera kod właściciela. Używane w bankomatach pozwalają pobrać niewielką sumę gotówki wprost z ulicznego automatu pieniężnego. Większe sklepy i domy handlowe mają maszyny automatycznie odczytujące karty kredytowe i sprawdzające stan konta, a następnie dokonujące przelewu. Początkowo elektronicznie przesyłano jedynie zobowiązania finansowe między wielkimi bankami, w skali międzynarodowej. W następnej fazie objęto nim obieg pieniądza między bankami a dużymi instytucjami. Przedsiębiorstwo handlowe dostarczało do banku dyskietkę z danymi o zarobkach poszczególnych pracowników, a bank już sam automatycznie przelewał odpowiednie sumy na ich konta. Obecnie sam transfer danych odbywa się elektronicznie. Te usprawnienia nie redukują jednak ilości bankowych operacji. W sukurs bankierom i kasjerom przychodzi dopiero tak zwane EFT, Electronic Fund Transfering, czyli elektroniczne przesyłanie środków finansowych. Następuje kolejna faza dematerializacji operacji finansowych. Specjalny system kredytowy umożliwia operacje finansowe na ekranie własnego telewizora z pomocą wideoteksu. Zachodnioniemiecki Bildschmirtext, w skrócie BTX, pozwala na regulowanie rachunków za telefon, światło, itp. wprost z domu. Jednak jak każda nowość, także elektronizacja obiegu pieniądza spotyka się z zastrzeżeniami użytkowników, głównie co do możliwości kontroli podatkowej. Niestety, niemal natychmiastowy obieg elektronicznego kapitału tworzy światowe „kasyno elektroniczne”, w którym zarabia się i traci miliardy dolarów na spekulacyjnych przepływach pieniądza. Bardzo łatwo jest naruszyć finansową podstawę wielkich banków, a nawet krajów. Ostatni kryzys gospodarczy Azji, krajów zwanych do niedawna ekonomicznymi tygrysami, wskazuje, że nadmierne ułatwienia finansowe związane z nowoczesnym obiegiem pieniądza powodują zachwianie równowagi finansowej. Końcowym efektem działalności produkcyjnej jest handel. W tej dziedzinie komputeryzacja powoduje rozwój zakresu sektora usług (w szczególności usług

2.6 Strefy społeczeństwa informacyjnego

85

informacyjnych). Wzrost możliwości „zdalnych zakupów” (teleshopping) towarów i usług stwarza następujące szanse: • wzrost jakości obsługi klientów (np. kasy elektroniczne), • wzrost kompleksowej obsługi informacyjnej klientów (serwisy komercyjne), • ułatwienie zakupów towarów i usług, • ułatwienie opłat i rozliczeń (karty kredytowe), • wzrost efektywności sterowania rynkiem. Może jednak w konsekwencji prowadzić do: • zbyt silnego uzależnienia zakupów od systemów technicznych (teleinformatycznych), • nowych przestępstw (oszustw), • nadmiernej standaryzacji wyrobów i usług. Niemniej, przyszłość Internetu jest w dużej mierze związana z „elektronicznym supermarketem”, zakupami z domu za pośrednictwem komputera i karty kredytowej.

2.6.5

Elektroniczna nauka

Wiedza jest niczym innym jak informacją. Toteż jej gromadzenie jest gromadzeniem informacji, zaś jej dostępność - możliwością dostępu do zgromadzonych danych. Pierwszym instrumentem gromadzenia wiedzy była książka. Jednak dzisiaj ogromny przyrost ilości tytułów sprawia, że dostęp do nich staje się coraz bardziej kłopotliwy. W sukurs zapracowanym bibliotekarzom przychodzą komputery. Zamiast tradycyjnych kart katalogowych, do pamięci komputera wprowadza się opis bibliograficzny książki wraz z indeksem słów kluczowych (opisujących pewne ważne cechy treści książki), a monitory rozmieszcza się w salach bibliotecznych. Wówczas każdy czytelnik może wywołać na ekranie opis książki poszukiwanego autora, albo - jeśli interesuje się jakąś szczególną tematyką - uzyskać wyczerpujący spis wszystkich posiadanych w bibliotece książek z danego zakresu. Posiadanie skomputeryzowanego katalogu ma dodatkową zaletę: umożliwia dostęp do informacji bibliotecznej dla użytkowników z innych miejscowości przez modem i własny komputer. Choć to jeszcze sprawa przyszłości, ale kiedyś biblioteki będą bez ... książek. Informacje będą przechowywane nie na papierze, ale na innych nośnikach. Na przykład na laserowych płytach optycznych, takich jak obecnie używane w laserowych odtwarzaczach muzyki. Z tym, że na jednej takiej płycie mieści się wielotomowa, bogato ilustrowana encyklopedia. W Polsce mamy już dwie porządne encyklopedie na CD-ROMie. Jedna z nich jest także dostępna za darmo w Internecie. Elektronizacja nauki nie ogranicza się do komputerów i multimedialnych książek. Międzynarodowy system wymiany naukowej istnieje już w wielu krajach.

86

2 Społeczeństwo informacyjne

W Europie działał system EARN (co jest akronimem European Academic and Research Network, Europejskiej Sieci Akademickiej i Badawczej). Należało do niego jedenaście krajów zachodnioeuropejskich, w tym największe: Francja, RFN i Anglia, a poprzez powiązanie z uniwersyteckimi sieciami północnoamerykańskimi, system ten został rozwinięty w prawdziwy system globalny, jako Internet. Nastąpiła wówczas jakby odbudowa oświeceniowej tradycji utrzymywania żywego kontaktu między uczonymi różnych krajów. Od kilku lat i polscy uczeni mogą z niego bezpłatnie korzystać. Internet umożliwia też korzystanie z tzw. hotlines, gorących linii, inaczej grup dyskusyjnych na różne ważne tematy, a także z elektronicznych czasopism naukowych. Tworzą się międzynarodowe grupy użytkowników, w których Polacy - w stosunku do swej relatywnie małej liczby - stanowią aktywną część. Oczywiście, jak mówi przysłowie, każdy medal ma swoje złe strony. Łatwość komputerowego pisania, włączania dokumentów, itd. oznacza także łatwość kopiowania, a więc i plagiatowania. Amerykańcy profesorowie są już zaniepokojeni nowym zjawiskiem: odpisywaniem przez studentów prac via Internet, pisaniem referatów na podstawie godzinnych, a często i krótszych przeszukiwań baz danych.

2.6.6

Tele-chata czyli elektroniczny dom

Nie tak dawno mieszkanie było głównie miejscem spotkań prywatnych, rodzinnych i towarzyskich. Dzisiaj jest także elementem sfery publicznej, wówczas gdy jego mieszkańcy korzystają z starszych (jak radio i telewizja) i nowszych (Internet) mediów. Zmieniło się radykalnie jego wyposażenie. Dawny, poczciwy telefon zmienił się zasadniczo. Telefon w mieszkaniu jest coraz częściej wyposażony w automatyczną sekretarkę. Często jest podłączony przez modem do domowego komputera. Udoskonalenia telefonu na tym się oczywiście nie kończą. Nowe telefony mają często wyświetlacz pokazujący wybrany numer (a w przyszłości nazwisko) osoby, do której dzwonimy, oraz czas trwania rozmowy. Nowe cyfrowe centrale telefoniczne oferują szereg nowych usług, między innymi identyfikację osoby telefonującej. Kończy się era, gdy telefon pozwalał zaskoczyć niespodziewanym wezwaniem. Telefon jest tylko jednym z wielu urządzeń łączności w nowoczesnym mieszkaniu. Przyzwyczailiśmy się już, że mieszkanie nie jest wyspą, którą trzeba opuszczać, aby wiedzieć, co się zdarzyło w szerokim świecie. Z roku na rok przybywa nam nowych sprzętów służących porozumiewaniu się z innymi ludźmi. Nowoczesne mieszkanie ma tak wiele elektronicznego sprzętu, że można je nazwać elektroniczną zagrodą, telechatą. Nowoczesny odbiornik telewizyjny jest nie tylko aparatem do oglądania telewizji, ale monitorem, na którym użytkownik sam wywołuje różnorodne obrazy. Właściciele magnetowidów mają ogromną swobodę wyboru filmów. Posiadacz anteny satelitarnej może wywoływać programy nawet z kosmosu.

2.6 Strefy społeczeństwa informacyjnego

87

W wielu miastach Polski nie trzeba instalować kosztownej anteny, ani kupować specjalnego satelitarnego odbiornika i dekodera, wystarczy dołączyć się (odpłatnie) do sieci kablowej, aby drogą przewodową otrzymywać kilkanaście, a często kilkadziesiąt programów telewizyjnych. Telewizja kablowa zapewne w nieodległej przyszłości świadczyć będzie także usługi telefoniczne i internetowe. Dzisiejsze mieszkania wydawać się będą mało inteligentne ich następcom domom w pełni zelektronizowanym, które będą podłączone do centrum (multimedium), jednym kablem (zapewne światłowodem), przesyłającym zarówno programy telewizyjne w wielkim wyborze i z całego świata, rozmowy telefoniczne, dane komputerowe (wygodne dla pracujących w domu), wiadomości gazet elektronicznych, a także informacje nadzoru mieszkania. W takim systemie można przeprowadzać wygodnie i szybko sondaże opinii i referenda. Z kolei oprócz telefonu, można będzie korzystać z faksu komputerowego. Listy staną się rzadkością. Firma amerykańska General Electric skonstruowała domowy system nadzoru nazwany Homeminder, podłączany do zwykłego odbiornika telewizyjnego i sieci kablowej. Z pomocą pilota do zdalnego sterowania, podobnego do tego, w jakie są wyposażone nowsze telewizory, użytkownik wywołuje na ekranie graficzne obrazy domowych sprzętów i zadań domowych, odpowiednio nimi sterując.

2.6.7

Telemedycyna

Wielkie szanse stwarza informatyzacja ochrony zdrowia i medycyny. Udział teleinformatyki w dziedzinie zdrowia można scharakteryzować następująco: rozwój systemów teleinformatycznego wspomagania diagnostyki medycznej, systemów ekspertowych, baz danych o lekach, przypadkach itp. Zastosowanie systemów multimedialnych (wirtualna rzeczywistość) ze wspomaganiem medycznym (np. operacje chirurgiczne). Bezpośrednia wymiana informacji medycznej między dowolnymi ośrodkami (klinikami) w dowolnym zakresie i czasie. W perspektywie „zdalne leczenie”, tj. korzystanie z diagnoz i zaleceń lekarskich w domu za pomocą sieci teleinformatycznej. Szanse: • wzrost wiedzy specjalistycznej lekarzy (dostęp do baz danych i wiedzy), • wzrost skuteczności diagnoz medycznych, • wzrost efektywności służby zdrowia, • poprawa stanu społeczeństwa i przedłużenie średniego wieku życia, • wzrost możliwości zapobiegania masowym zagrożeniom zdrowia oraz reakcji w nagłych wypadkach. Zagrożenia: • możliwość wykorzystania danych o stanie zdrowia do celów pozamedycznych,

88

2 Społeczeństwo informacyjne

• „dehumanizacja” opieki medycznej (w wyniku możliwości ograniczenia bezpośredniego kontaktu lekarza z pacjentem), • zróżnicowanie dostępu do pomocy medycznej. O ile zagadnienia wpływu rozwoju teleinformatyki na organizację służby zdrowia i bezpośrednio na zdrowie są dość powszechnie znane i często poruszane, o tyle kwestia udogodnień, jakie może zaoferować teleinformatyka niepełnosprawnym jest często pomijana. Tymczasem w każdej społeczności istnieje pokaźna grupa osób z niesprawnościami wynikającymi z różnych powodów: podeszłego wieku, choroby, wypadku. Ludzie ci napotykają szereg barier w dostępie do usług nie tylko telekomunikacyjnych. Osoby z niesprawnościami stanowią istotną i zróżnicowaną część rynku odbiorców dostępu do tych usług na równi z osobami sprawnymi. Potrzebna jest im informacja z jednej określonej dziedziny, np. dotycząca konkretnego inwalidztwa (polio, uszkodzenia wzroku, brak mowy, słuchu, SM, dystrofia, reumatyzm, itd.), problemu społecznego (Aids, narkomania, dewiacje seksualne, telefon zaufania, itd.), ofert pracy (np. sieć informacji o dostępnej pracy dla inwalidów w USA i Kanadzie - JAN - Job Access Network), a także reklamy konkretnego towaru czy usługi. Bezpłatne numery telefoniczne z jednej strony służą pomocą w rozwiązywaniu tzw. problemów społecznych - ich adresatami są osoby niezamożne, z drugiej zaś strony mogą przynosić dochody z reklam. Numerami bezpłatnymi dysponują zwykle placówki pomocy społecznej, służby zdrowia, stowarzyszenia - wszystkie te instytucje, które niosą informację i pomoc, w tym osobom niepełnosprawnym. Niekiedy pod takimi numerami dostępne są publiczne zasoby sieci komputerowych. Problem wysokich kosztów transmisji komputerowych jest szczególnie dotkliwy dla inwalidów pracujących w domu (np. z powodu barier architektonicznych, problemów transportowych lub zdrowotnych). Łączności te są wielokrotnie dłuższe od zwykłych rozmów telefonicznych. Rachunki za naliczane impulsy licznikowe szybko rosną, co stawia pod znakiem zapytania efektywność finansową takiej pracy. Aby umożliwić głuchoniemym kontakt za pomocą telefonu, opracowano urządzenie TDD (Telephone Device for Deaf - u nas zwane tekstofonem) pozwalające na przesyłanie informacji w postaci tekstowej. Ponieważ najwygodniej jest, aby po obu stronach linii były dwa aparaty TDD (umożliwia to kontakt osobie głuchoniemej z dowolną inną osobą), więc wiele instytucji publicznych posiada numer telefoniczny oznaczony specjalnie symbolem TDD. W niektórych stanach USA w tekstofony wyposaża się już radiowozy policji. Tam, gdzie nie ma po drugiej stronie tekstofonu, w przekładzie informacji pośredniczy operator - w Polsce uruchomiono tę właśnie usługę. Tekstofon jest w istocie uproszczonym komputerem wyposażonym w modem. Dostępne są na świecie aparaty TDD wielkości kasety wideo. W Anglii prowadzone są prace nad wykorzystaniem TDD do zamawiania usług poprzez dołączenie

2.6 Strefy społeczeństwa informacyjnego

89

się do sieci komputerowej z domowej linii abonenckiej. Wobec ogromnego postępu techniki oznacza to, że wkrótce sensowniejsze będzie korzystanie do tych połączeń z komputera wielkości notebooka (lub mniejszego) wyposażonego w modem. Jeśli będzie on wyposażony dodatkowo w układ syntezy mowy (a może w kartę voice/fax/modem), to dostęp do połączeń z TDD będą mieć niewidomi, a ponadto sam komputer może pomóc w komunikowaniu się głuchoniemego z osobami słyszącymi za pomocą wypowiadanych syntetycznym głosem tekstów wprowadzanych z klawiatury. Zamiast modemu już obecnie możliwe jest wstawienie radiomodemu, co daje możliwość komunikowania się za pośrednictwem łącz telefonii komórkowej. Oznacza to, że użytkownik będzie mógł komunikować się z dowolnego miejsca (z ulicy, samochodu, itd.). Prowadzone są intensywne prace nad zminiaturyzowanym komputerem zwanym PDA (Personal Digital Assistant - osobisty asystent cyfrowy) wyposażonym w radiomodem. Stanie się on rzeczywistym komunikatorem osobistym, dającym wszechstronne możliwości komunikacji. Aparaty telefoniczne, gniazda, wtyki i inny osprzęt powinny być łatwe w manipulowaniu dla osób z niesprawnością ruchową. Ich oznakowanie powinno być czytelne dla osób niedowidzących i wyczuwalne dla niewidomych. Osoby niepełnosprawne ruchowo chętnie korzystałyby z bezprzewodowych telefonów, bo nie zawsze mogą zdążyć do dzwoniącego aparatu. Pożądane jest, aby tym samym aparatem bezprzewodowym możliwe było realizowanie funkcji domofonu lub interkomu. Dla osób z niesprawnymi rękami ratunkiem jest głośnomówiący telefon. Kierowcom inwalidom ogromnie pomocny jest telefon komórkowy, np. w sytuacjach takich, jak awaria samochodu czy niedostępność parkingu, albo potrzeba wywołania kogoś z domowników, aby przybył z pomocą. Ogromnie cenną dla inwalidów usługą telekomunikacyjną jest zdalny nadzór mieszkania. Jakże wiele osób chorych, przykutych do łóżka, pozostaje samotnie w domu. Poważne zagrożenie stanowi dla nich nadmierny spadek temperatury, pożar, zalanie mieszkania, ulatniający się gaz, przypadkowo otwarte okno czy grasujący włamywacz. Firmy telewizji kablowej zaczynają oferować usługi zdalnego nadzoru. Zdalnie może też być nadzorowany organizm pacjenta, np. jego tętno, temperatura, praca serca, poziom cukru, itd. Telepraca, która szybko rozwija się na świecie, jest wielką szansą na samodzielne zarobkowanie dla osób z ciężkimi dysfunkcjami. Firmy telekomunikacyjne i tu oferują swoje usługi. Podobnie teleedukacja umożliwia niepełnosprawnym dostęp do wiedzy z różnych dziedzin, zwłaszcza wiedzy najnowszej, bo cenną zaletą jest tu łatwość przygotowania informacji w postaci nie wymagającej poligrafii i systemu dystrybucji (odbiorca podłącza się sam poprzez sieć teleinformatyczną). Takie podejście przywraca równe szanse w dostępie do wiedzy osób z różnymi ograniczeniami sprawności fizycznej, jest także cenne dla wszystkich, którzy mieszkają z dala od centrów edukacji. Systemy zdalnej edukacji stanowiące dobro publiczne stwarzają szanse równego dostępu wszystkim

90

2 Społeczeństwo informacyjne

zainteresowanym. Jest to bardzo ważne, ponieważ mogą przyczynić się do wzrostu szeroko rozumianej świadomości społecznej. W przypadku osób niepełnosprawnych pomaga to zmniejszyć do minimum konieczność stacjonarnego szkolenia, wiążącego się z kłopotliwym i kosztownym transportem oraz zakwaterowaniem w obiektach bez barier. Osoby przygotowane na kursach lub indywidualnie do obsługi komputera z modemem mogą uzupełniać swoje kwalifikacje w domu poprzez samokształcenie i zdalny dostęp do komputerowych zasobów edukacyjnych. Warto zauważyć, że firmy komputerowe (IBM, Apple i inne) angażują się także w dziedzinę edukacji specjalnej i rehabilitacji.

2.6.8

Elektroniczna wojna

Wojna w Zatoce Perskiej określona została mianem pierwszej wojny informacyjnej. Stanowi ona przykład wpływu efektywności systemów łączności i komputerów na efektywność bojową wojsk. Sprawdził się tu rozwój systemów typu C3I (Command, Control, Communication and Intelligence), systemów uzbrojenia typu FaF (Fire and Forget), narodowych i globalnych systemów telekomunikacyjnych, a w szczególności systemów radiokomunikacji (lądowej, morskiej i powietrznej). Multimedialne stacje graficzne i mapy cyfrowe w systemach dowodzenia różnych szczebli stały się oczywiste. Fakt ten skłania nas do refleksji nad rolą technik i technologii informatycznych dla współczesnego pola walki. Gdy w roku 1945 Winston Churchill podsumowywał wkład nauki i techniki w zwycięstwo aliantów, wymienił trzy innowacje: radar, sonar i badania operacyjne. Dwie pierwsze stanowiły rezultat postępu naukowo-technicznego w dziedzinie radioelektroniki, trzecia była wyrazem zastosowania matematycznych modeli w dowodzeniu i planowaniu operacji wojennej, ale dotyczyła rezultatów uzyskanych w jednej z dziedzin wiedzy cybernetycznej. Już po I wojnie, bo 15 marca 1946 r. uruchomiono pierwszy komputer ENIAC, który wieńczył kilkuletnie prace prowadzone w ramach wojskowego tajnego „Projektu X”. Radar i sonar stanowiły zapowiedź współczesnych zaawansowanych wojskowych systemów elektronicznych, natomiast badania operacyjne i pierwsze komputery zwiastowały modele symulacyjne i komputerowe gry wojenne, które obecnie należą do „żelaznego” repertuaru środków, wspomagających dowodzenie wojskami i szkolenie kadr dowódczosztabowych. Gdy podsumowywano wpływ technologii na rezultat wojny w Zatoce Perskiej, posłużono się skrótem: „4S”, co miało oznaczać: niewidzialne samoloty (Stealth), manewrujące rakiety wystrzeliwane z okrętów (Sea Launched Cruise Missiles), defensywę zorganizowaną zgodnie z założeniami strategicznej Inicjatywy Obronnej (SDI Like Defense) oraz systemy rozpoznania kosmicznego (Space System Spy Satelities). Następnie dodano piąte S - Semiconductors, czyli po prostu półprzewodniki, podstawę technologii informatycznych, od których

2.6 Strefy społeczeństwa informacyjnego

91

rozwoju zależały pozostałe cztery. Znakomity publicysta Alvin Toffler napisał, nie bez pewnej przesady, że wojnę w Zatoce Perskiej wygrała inteligencja ukryta w mikroprocesorach systemów uzbrojenia oraz systemach dowodzenia, łączności i rozpoznania. Wśród głównych przyczyn klęski armii irackiej, której potencjał był oceniany jako czwarty na świecie, uznaje się przestarzałą elektronikę. Była mało wydajna, oparta na łatwo zakłócanej technice analogowej, uniemożliwiająca efektywną, kompleksową automatyzację systemów dowodzenia, łączności i kierowania środkami walki. Na przegranej Irakijczyków zaważył również zbyt mały i przestarzały potencjał systemów, które nie były w stanie dostarczyć danych niezbędnych do planowania i wykonania uderzeń na obiekty alianckie. Obrazu klęski dopełnił mało elastyczny system kierowania i dowodzenia (hierarchiczna struktura organizacyjna). W tych obszarach wyraziła się druzgocąca wprost przewaga aliantów, co można wyrazić jako starcie systemów należących do dwóch różnych generacji technologicznych. Lata 90-te uświadomiły znaczącą rolę technologii i systemów informacyjnych w rozwoju systemów obrony oraz stanowiły swoistą antycypację charakteru przyszłych wojen, który informatyka i telekomunikacja będą kształtować w dominującym stopniu. Między zakończeniem II wojny światowej a końcem I wojny informacyjnej miał miejsce proces zdumiewającego wprost rozwoju techniki, opartej na osiągnięciach naukowych w dziedzinie mikroelektroniki, przy czym najbardziej oszałamiające wydają się nie tyle same zmiany, co ich tempo. Analiza ewolucji systemów techniki wojskowej przekracza ramy niniejszych skromnych uwag. Można jedynie zauważyć, że ten trwający wiele wieków proces polegał, najogólniej rzecz ujmując, na „przejmowaniu” od człowieka (pierwotnego wojownika) przez technikę kolejnych funkcji: rażenia (niszczenia), przenoszenia (miotania), transportowania i sterowania. Wymienione wcześniej współczesne systemy techniczne (4S) stanowią technologiczną syntezę wszystkich wyróżnionych funkcji. U schyłku XX w. ewolucję systemów techniki wojskowej przedstawiają także systemy typu C4I2/EW (Command, Control, Communication, Computerized, Intelligence and Interoperability, Electronic War). Oznacza to powstanie systemów wyrażających integrację funkcji dowodzenia, sterowania środkami walki, łączności, rozpoznania i walki radioelektronicznej, przy czym synteza ich stała się możliwa dzięki technologii informatycznej (Computerized). Ta zaś stanowi podstawę spełnienia jednego z głównych warunków, jakim jest „systemowe dopasowanie” wszystkich elementów funkcjonalnych na wszystkich szczeblach kierowania (Interoperability). Warto zauważyć, że powyższa integracja funkcjonalna była antycypowana w pracach cybernetyków u schyłku lat 40. (Wiener, 1948). Lato 1946 r. można uważać za punkt przełomowy w historii komputerów. Zamyka ono bardzo długi, bogaty i zróżnicowany okres dojrzewania technologicznego i intelektualnego, otwiera przyszłość, której znaczenia i zasięgu nikt wówczas nie podejrzewał (być może za wyjątkiem wizjonerów, takich jak

92

2 Społeczeństwo informacyjne

N. Wiener czy J. von Neumann), rewolucję, której nazwa brzmi eksplozja informatyki. W latach 50-tych pojawiły się pierwsze systemy przetwarzania danych, w następnej dekadzie zautomatyzowane systemy dowodzenia obroną powietrzną, potem następne, coraz bardziej doskonałe, takie jak: system wczesnego ostrzegania AWACS lub lokalizacji obiektów GPS, systemy broni typu Fire and Forget bądź systemy telekomunikacyjne (satelitarne, radiokomunikacji ruchomej itp.). Wreszcie, podczas wojny w Zatoce Perskiej, świat obiegło zdjęcie przedstawiające żołnierza klęczącego na pustyni z laptopem na kolanie. Ostatnie lata przyniosły dwie nowe koncepcje: INFOWAR i CYBERWAR, które są logicznym zamknięciem pewnego etapu w rozwoju techniki wojskowej i jednocześnie początkiem „ery informacyjnej” obejmującej także działania ludzi przygotowujących się do nowych wojen i stworzenia warunków w celu ich uniknięcia. Od pierwotnego wojownika uzbrojonego w maczugę do „Cyberwarior”, którego sylwetkę eksponowano w 1995 r. na okładkach ilustrowanych magazynów, przebiegała ewolucja techniki wojskowej. Konsekwencje „Infowojny” przenikają w dół do zwykłych szeregowych. Dowództwo Sił Lądowych USA ma nadzieję, że „ucyfrowi pole bitwy” poprzez połączenie każdego żołnierza i broni z systemem elektronicznym. Zespół badawczy firmy Motorola i Laboratorium Prac Badawczych i Rozwojowych w Natick (stan Massachusetts) zamierza zaprezentować prototyp wyposażenia „żołnierza piechoty XXI wieku”. Jego hełm będzie wyposażony w mikrofon i słuchawki dla celów łączności, noktowizor i czujniki termiczne umożliwiające widzenie w ciemności. Będzie posiadał też miniaturowy alarm wskazujący mu jego dokładną pozycję i nieustannie dostarczający aktualnych danych wywiadowczych. Wszystko to może stanowić zapowiedź zakrojonej na wielką skalę reorganizacji sił zbrojnych. W sytuacji, w której mikroprocesory umożliwiają miniaturyzację systemów uzbrojenia oraz wytwarzanie elektronicznie kontrolowanych bezzałogowych aparatów zdolnych do śledzenia i atakowania wyznaczonych celów, lotniskowce i bombowce załogowe mogą stać się przestarzałymi środkami walki. Podobnie jak komputery spłaszczyły struktury organizacyjne wielkich firm, mogą one przyczynić się do restrukturyzacji wojska poprzez zmniejszenie liczby oficerów sztabowych potrzebnych do przekazywania rozkazów między dowództwem a żołnierzami. A zatem różnica między żołnierzem a cywilem może ulegać zatarciu, ponieważ przy operowaniu skomplikowanym sprzętem na polu walki trzeba będzie zatrudniać liczne firmy prywatne. Uważa się jednak, że te nowe formy prowadzenia walk bez wątpienia natrafią na biurokratyczne, a nawet kulturowe opory wewnątrz sił zbrojnych. W ostatnich latach pojawiły się dwie koncepcje prowadzenia wojny, których cechy spróbujemy zrekonstruować. „Wojna informatyczna” (INFOWAR) to koncepcja kompleksowego zastosowania wojskowych systemów informatycznych do uzyskania przewagi nad przeciwnikiem i osiągnięcia zamierzonych celów

2.7 Elektroniczny nadzór i bezpieczeństwo obywateli

93

walki (wojny). Pod pojęciem „wojny cybernetycznej” (CYBERWAR) kryje się pomysł wykorzystania przestrzeni cybernetycznej (Cyber space) w celu obniżenia potencjału obronnego przeciwnika w pożądanym (założonym) stopniu. U podstaw powyższych koncepcji legło przekonanie, że zastosowanie systemów informatycznych w celu osłabienia zdolności obronnych przeciwnika może prowadzić do uniknięcia groźby wybuchu klasycznego konfliktu zbrojnego. Wiąże się to z zaliczeniem do arsenału środków walki, np. wirusów komputerowych i bomb logicznych unieszkodliwiających systemy informatyczne przeciwnika; wykorzystania impulsów elektromagnetycznych o dużym natężeniu w celu zniszczenia struktur układów scalonych, powodujących nieodwracalne uszkodzenia komputerów i innych urządzeń elektronicznych; wytworzenie szczepów bakterii, mogących żywić się materiałami stosowanymi do produkcji układów elektronicznych, penetrację sieci teleinformatycznych przeciwnika itp. Określa to obecne tendencje rozwojowe w dziedzinie wojskowych (i nie tylko, gdyż zjawisko infoterroryzmu wydaje się być bardzo realne) zastosowań systemów informacyjnych, użytych przeciw systemom informacyjnym przeciwnika. „Walka na bity” polegałaby więc na niszczeniu zasobów informacyjnych nieprzyjaciela (w tym także finansowych, sieci komputerowych, telekomunikacyjnych i kontroli ruchu powietrznego, sabotażu komputerów rządowych itp.). W przeprowadzonej w maju ub. r. w Fort Leavenworth symulacyjnej grze wojennej, licząca 20 tys. ludzi dywizja piechoty, wyposażona w nowoczesne systemy teleinformatyczne i w inteligentne systemy broni, miała za przeciwnika trzykrotnie liczniejszy korpus północnokoreański. Wykorzystując systemy komputerowe, nowoczesne systemy łączności oraz różnego typu czujniki, dywizja amerykańska po prostu „zmiażdżyła przeciwnika”. Uważa się, że na polu bitwy ok. 2020 r. zgrupowania żołnierzy i broni pancernej zostaną zastąpione sieciami inteligentnych min i bezpilotowych aparatów latających, które będą prowadzić rozpoznanie, odpalać pociski lub stawiać zapory. W dobie powszechnej informatyzacji pokonanie przeciwnika w „Infowar” może być czynnikiem decydującym o zwycięstwie w całej operacji wojennej. Należy dokładnie znać położenie przeciwnika, precyzyjnie i w czasie rzeczywistym orientować się w sytuacji, niezależnie od pory dnia lub warunków atmosferycznych. Trzeba skutecznie zakłócić proces decyzyjny przeciwnika i pozbawić go inicjatywy. Obecnie na wyposażeniu wojsk znajdują się skomputeryzowane systemy uzbrojenia i techniki, które będą podstawowymi środkami walki na początku XXI w. Doskonalenie tych systemów będzie polegało głównie na wprowadzaniu bardziej efektywnego oprogramowania, także z elementami sztucznej inteligencji. Uważa się, że jeżeli podstawowym systemem uzbrojenia wojsk lądowych w XX w. był czołg, to w XXI w. jego miejsce zajmie komputer. Może dlatego niektórzy pacyfiści lansują hasło: Chcesz zapobiec wojnie, zniszcz komputery.

94

2 Społeczeństwo informacyjne

Jak w każdej dziedzinie, także i w tej istnieją szanse i zagrożenia, stwarzane przez technikę. Szanse to: • skuteczne opracowanie strumieni informacji taktyczno-operacyjnej, • wzrost bezpieczeństwa narodowego i międzynarodowego, • wzrost efektywności bojowej wojsk (np. dzięki lepszym możliwościom współdziałania, lokalizacji obiektów i analizy sytuacji), • wzrost efektywności szkolenia wojsk, w tym obniżenie jego kosztów (np. dzięki wykorzystaniu symulatorów i trenażerów, gier komputerowych itp.), • wzrost poczucia bezpieczeństwa obywateli (np. większe zaangażowanie w sprawy obronności, aktywne utrzymywanie rezerw, wzrost zdolności mobilizacyjnych i alarmowania o zmianach sytuacji, lepsze zabezpieczenie granic państwa itp.). Zagrożenia natomiast to: • wzrost prawdopodobieństwa zagrożeń w wyniku „fałszywych alarmów”, • wzrost liczby możliwych zagrożeń bezpieczeństwa informacyjnego państwa, • zbyt silne uzależnienie możliwości efektywnego działania w sytuacjach kryzysowych od systemów technicznych (teleinformatycznych), • obniżenie poczucia „obowiązku politycznego” społeczeństwa.

2.7

Elektroniczny nadzór i bezpieczeństwo obywateli

Istotnym problemem jest rozwój systemów teleinformatycznego wspomagania organów bezpieczeństwa wewnątrz państwa w zakresie informacji o przestępstwach. Niezbędne są jednak międzynarodowe systemy wymiany informacji między specjalistycznymi służbami, wzrost zastosowań systemów ekspertowych w dziedzinie kryminalistyki oraz rozwój teleinformatycznych systemów obserwacji miasta, kraju, ruchu (typu Keeping an Eye on the City, Country, Traffic) itp. To wszystko ma stworzyć szanse: • wzrostu efektywności działania policji i służb specjalnych, • wzrostu bezpieczeństwa społeczeństwa (obniżenie wskaźników przestępczości), • wzrostu efektywności działań prewencyjnych i akcji specjalnych w sytuacjach kryzysowych, • wzrostu możliwości współdziałania służb w skali narodowej i międzynarodowej. Niestety nieuniknione są też zagrożenia: • możliwość wykorzystania informacji z baz danych o obywatelach do celów niezgodnych z przeznaczeniem,

2.7 Elektroniczny nadzór i bezpieczeństwo obywateli

• poczucie ograniczonej swobody jednostek („Syndrom Wielkiego Brata”), • wzrost liczby pospolitych przestępstw informacyjnych oraz ich różnorodności, • naruszanie „spójności systemu prawnego” w związku z nowymi informacyjnymi zjawiskami kryminogennymi, • możliwość powstania nowych form terroryzmu („infoterroryzm”).

95

Implikacje społeczne

3 Implikacje społeczne Ludzie wieku elektronicznego kształtują samych siebie na obraz i podobieństwo technologii. J. David Bolter, Człowiek Turinga

3.1 Znaczenie kompleksu teleinformatycznego Fiodor Dostojewski przewidywał, że wiek XX zadecyduje o wszystkim. Proroctwo wielkiego pisarza nie spełniło się, bo nie mogło się spełnić. Żadne stulecie bowiem nie jest zdolne dokonać ostatecznych rozstrzygnięć, ponieważ nastąpiłby koniec historii. Jednak wiek XX jest stuleciem „nieprawdopodobnego” - przyniósł bowiem wiele wspaniałych odkryć i wynalazków, wśród których szczególne znaczenie mają wynalazki będące pochodnymi postępu w fizyce ciała stałego, a w szczególności w mikroelektronice. Tu należy zlokalizować osiągnięcia w dziedzinie telekomunikacji i informatyki. Wiek XX jest również wiekiem destrukcyjnego działania człowieka, gdyż obrodził w okrutne totalitaryzmy, przynoszące zbrodnie ludobójstwa. Uderza dysproporcja między naukowo-technicznymi osiągnięciami cywilizacji, a stopniem zadowolenia z własnego życia. Poszukiwanie systemu wartości, który mógłby stanowić oparcie w świecie techniki i informacji, należy uznać za przejaw pewnego zagubienia człowieka schyłku XX stulecia. Wyrazem tego mogą być zarówno ruchy kontestatorskie lat 60, gnoza new age, renesans fundamentalizmu religijnego oraz wieszczenia o „końcu historii”. W kulturze zdominowanej przez masowość, na co miały niewątpliwy wpływ media audiowizualne (radio, kino i TV), głośno o postmodernizmie, który cechuje kryzys podmiotu i kryzys sztuki pojętej jako działalność edukacyjna ludzkości. Skoro już wszystko zostało powiedziane, pozostaje już tylko gra konwencjami, repetycja wzorów, ludyczna tautologia, autoironia i parodia, inaczej - postmodernizm. W światopoglądzie końca XX wieku dominuje akceptacja zwątpienia i przekonanie o nieuporządkowanej strukturze rzeczywistości, a w technice artystycznej fragmentaryczność, niespójność fabuły, zasada cytatu, intertekstualność, dialogowość, ironia, groteska, przemieszanie reguł gatunkowych. W tym kontekście wymienia się nową strukturę technologiczną wiążącą się z elektroniczno-komputerowymi technologiami postrzeganymi jako narzędzie zwielokrotniające możliwość obrazowania. Telewizję traktuje się jako sztukę postmodernistyczną. Nowego znaczenia nabiera formuła proroka ery elektronicznej Marshala McLuhana - medium is message, medium jest przekazem. Następuje jej

3.1 Znaczenie kompleksu teleinformatycznego

97

odwrócenie: przekaz jest medium, co łatwo wykazać na przykładzie nowej formy przekazu jaką jest wideoklip muzyczny, który stworzył nowe medium telewizyjne - telewizję MTV. Tak jak postmodernizm w sztuce (kulturze), tak postkapitalizm w polityce wyraża stan świata schyłku XX wieku. Zauważono niegdyś trafnie, że posługiwanie się wyrazami zawierającymi przedrostek post lub neo wyraża w gruncie rzeczy bezradność ludzi, używających ich wobec zjawisk wykraczających poza dotychczasowe schematy (paradygmat?). Peter F. Drucker w artykule zatytułowanym „Świat postkapitalistyczny” (tłumaczenie w Nowa Res Publica, nr 6(57), 1993) formułuje myśli, które trafnie i głęboko wyrażają istotę omawianych zjawisk: „Ruch ku społeczeństwu postkapitalistycznemu zaczął się wkrótce po II wojnie światowej. Ale dopiero po upadku marksizmu jako ideologii i komunizmu jako systemu, stało się jasne, że zmierzamy ku nowemu, zupełnie innemu społeczeństwu. Moralne, polityczne i ekonomiczne bankructwo marksizmu oraz upadek rządów komunistycznych nie były wcale „końcem historii” (...). Jednak te same siły, które zniszczyły marksizm jako ideologię i komunizm jako system społeczny, sprawiają, że kapitalizm, jako pewnego typu ład społeczny, staje się przestarzały (...). Bez względu na to, jakie okaże się nowe społeczeństwo, nie będzie ono socjalistyczne. Powtórzmy - na pewno będzie wolnym rynkiem jako sprawdzonym mechanizmem integracji ekonomicznej. Z pewnością nie będzie to „społeczeństwo antykapitalistyczne”. Nie będzie to nawet „społeczeństwo niekapitalistyczne”; będzie kapitalistyczne, bowiem instytucje przetrwają, choć niektóre (na przykład banki) mogą grać zupełnie inne role. Nowe społeczeństwo które już istnieje - jest społeczeństwem „postkapitalistycznym”. Jego środek ciężkości, struktura, dynamika społeczna i gospodarcza, jego klasy społeczne i problemy są całkowicie różne od tych, które charakteryzowały ostatnie 250 lat i które określały zagadnienia, wokół których krystalizowały się partie polityczne, grupy społeczne, systemy wartości społecznych, a także wybory indywidualne i polityczne. Podstawowym bogactwem gospodarczym jest wiedza (...). Grupą rządzącą będą pracownicy wiedzy, dyrektorzy do spraw wiedzy, specjaliści i przedsiębiorcy, którzy mają intuicję, jak lokować wiedzę, żeby wykorzystać ją produkcyjnie tak samo, jak „kapitaliści” wiedzieli gdzie lokować „kapitał”.” Rozważania na temat społecznych aspektów rozwoju telekomunikacji nie mogą ograniczać się do człowieka jako jednostki lub nawet zbiorowości. Muszą one obejmować towarzyszącą infrastrukturę i gospodarkę, a więc wszelkie zjawiska, a zwłaszcza występujące zagrożenia i pojawiające się szanse. Wśród tzw. megatrendów charakterystycznych dla cywilizacji informacyjnej można wymienić: • Od gospodarki narodowej do światowej, • Od społeczeństwa przemysłowego do informacyjnego,

98

3 Implikacje społeczne

• • • • • • • •

Od myślenia i planowania krótkoterminowego do długoterminowego, Od centralizacji do decentralizacji, Od demokracji reprezentatywnej do partycypatywnej, Od pomocy instytucjonalnej do samopomocy, Od dominacji Północy do Południa, Od technologii narzuconej do zhumanizowanej, Od rozwiązań hierarchicznych do sieciowych, Od wyboru prostego do wielu możliwości.

Z punktu widzenia celu niniejszego opracowania na szczególną uwagę zasługują megatrendy „od społeczeństwa przemysłowego do informacyjnego” oraz „od rozwiązań hierarchicznych do sieciowych”. W interesującym nas obszarze społeczeństwa informacyjnego trzeba wymienić także megatrendy dotyczące rynku informatycznego w latach 1995–2000: 1. Rozrywka decyduje w znacznym stopniu o dalszym rozwoju informatyki. O rozwoju branży komputerowej w okresie pierwszych trzydziestu lat decydował przemysł obronny, w następnych trzydziestu latach rolę tę przejął przemysł rozrywkowy. Multimedia stanowią tylko początek tego rozwoju. 2. Komputery obecne są wszędzie. W przyszłości będą one dostrzegane tylko wówczas, gdy będzie ich gdzieś brakowało. Obecnie ten sam człowiek ma komputer „w kieszeni”, na biurku, w domu, w samochodzie itp. Niebawem nie będzie się zwracać uwagi na fakt wmontowania komputera w inne urządzenia. 3. Użytkowanie komputerów jest dobrowolne. Wcześniej można było zmuszać ludzi do korzystania w pracy z komputerów, natomiast w przyszłości ludzie sami będą decydować się na wybór jakiegoś ich zastosowania. 4. Na pierwszym miejscu znajduje się użyteczność systemów komputerowych, warunki użytkowania muszą być dostosowane do otoczenia społeczno–kulturowego użytkowników. 5. Aby nakłady na informatykę były opłacalne, uzyskiwane dzięki nim informacje muszą być dzielone na ważne i mniej ważne. 6. Wsparcie środkami multimedialnymi spowoduje, że uczenie się będzie zajęciem przyjemnym i dającym możliwości upustu fantazji uczących się. 7. Rozwijać się będzie handel dóbr materialnych za pomocą sieci komputerowych oraz dóbr niematerialnych (muzyka i filmy na CD-ROM) na nośnikach elektronicznych. 8. Standaryzacja procesów, systemów operacyjnych itp. nigdy nie jest całkowita i w pełni skuteczna.

3.1 Znaczenie kompleksu teleinformatycznego

99

9. Krytycznym czynnikiem będzie zawsze bezpieczeństwo informacyjne, dążenie zaś do jego wzrostu wiązać się będzie ze znacznymi nakładami. 10. Następuje dewaluacja wiedzy jako mądrości, dla starszych pokoleń – „wiedza to potęga”. Dla przyszłych pokoleń informacja i wiedza wszelkiego rodzaju będzie dostępna i łatwo manipulowalna dzięki systemom komputerowym.

3.2 Pojęcie nowych mediów (telematycznych) Potocznie mówi się dzisiaj o nowych mediach, zwyczajowo do nich zaliczając nie tylko odtwarzacze laserowe, radio komórkowe (telefon strefowy), telekopiarki, fotoskład, teletekst i wideoteks, telewizję wysokiej rozdzielczości, mikrokomputery, ale także magnetowidy, telewizję kablową i telewizję satelitarną, przekazujące jak dotychczas sygnał w analogowej formie. Zresztą telewizja kablowa jest znana w świecie niemal tak dawno jak telewizja rozsiewcza, a telewizja satelitarna (zarówno telekomunikacyjna jak i bezpośrednia) używa też fal radiowych, tyle że wyższej częstotliwości. Nowe formy komunikowania to tzw. tele- i wideokonferencje, czyli zebrania elektroniczne. I oczywiście Internet. Tak więc trudno jest podać jednoznaczne kryterium (kryteria) wyznaczenia zakresu „nowych mediów”, jak i opisać ich differentia specifica. Pozostaje nam zdać się jedynie na intuicję. Nowe media zatem to te środki służące (wprost lub pośrednio) porozumiewaniu się ludzi, które pojawiły się w ostatnich dziesiątkach lat (w tym sensie telewizja jest wynalazkiem dawnym), a które wykorzystują elektronikę dla przekazu sygnałów. Ich cechą charakterystyczną jest ciągłe i szybkie doskonalenie parametrów, miniaturyzacja, standaryzacja, obniżanie kosztów jednostkowych, zmniejszanie kosztów użytkowania (w przeliczeniu na jednostkę informacji, w sensie cybernetycznym) oraz interakcyjność. Nie wszystkie media w jednakowym stopniu je posiadają, nie wszystkie te cechy im przysługują, ale w swym całokształcie łącznie je charakteryzują. Ich cechy rozwojowe mogą być scharakteryzowane według słów kluczowych: szybciej, taniej, gęściej, drobniej.

3.2.1

Cyfrowa rewolucja kulturalna

Dokonująca się w dzisiejszym świecie transformacja sfery komunikowania społecznego zasługuje na miano rewolucji, w etymologicznym sensie słowa, to znaczy zmiany radykalnej, gruntownej przemiany. Najnowsze media opierają się na nowej metodzie kodowania i transmisji sygnału, metodzie cyfrowej. Co więcej, jest to rewolucja permanentna, dokonująca się nieustannie od 150 lat, która jednak w ostatnich dwóch dekadach wywołała całkiem nową transformację

100

3 Implikacje społeczne

społeczną. Jej skalę i znaczenie można porównać do zmiany jaką w gromadzie istot człekokształtnych wywołała zmiana sposobu jedzenia, co LeviStrauss ujął jako przejście od surowego do gotowanego. Rewolucyjne zmiany następują w kulturze jako sposobie komunikowania. Ich najgłębszą podstawą staje się przejście od kodowania analogowego do cyfrowego, w co najmniej jednym z elementów toru komunikacyjnego, gdyż jest warunkiem wprowadzenia najnowszych technologii telekomunikacyjnych. Rzadziej zauważany jest fakt, że kodowanie cyfrowe doskonale nadaje się do manipulowania, tworząc nieznane przedtem szanse jak i zagrożenia społeczne i kulturalne. Należy ten aspekt wyjaśnić dokładniej. Podstawą relacji międzyludzkich jest, jak pisaliśmy w rozdziale pierwszym, komunikowanie. Bez niego nie sposób mówić o istocie ludzkiej i społeczeństwie. Podstawą zaś komunikowania jest kod. Współczesne przekazy komunikowania w coraz większym stopniu opierają się na składniku kodu cyfrowego, o czym była mowa w rozdziale drugim. Kod cyfrowy składa się z dyskretnych (oddzielnych) jednostek lub znaków. Kod analogowy jest natomiast ustrukturalizowany wedle kontinuum. Przykładem reprezentacji analogowej czasu jest klepsydra, zegar wodny, a nawet tradycyjny zegarek, którego wskazówki przesuwają się płynnie wokół tarczy. Jednak, aby ułatwić podawanie czasu, klasyczny zegarek na tarczy ma znaki dzielące czas (godziny, minuty, sekundy), jest więc urządzeniem analogowo-cyfrowym, tak jak jest nim termometr rtęciowy ze skalą liczbową. Natura, lub rzeczywistość, jest ciągła. Jednak aby ją poznać, musimy wykorzystywać ludzkie narzędzia poznania. Kulturowy sposób wydobywania sensu z natury to jej kodowanie, a właściwie kategoryzacja. Wydobywanie sensu z przyrody i komunikowanie tego sensu innym wymaga kategoryzowania i kodyfikowania, a więc może podlegać digitalizacji. Digitalizacja została krótko omówiona w podrozdziale 1.9.2.

3.2.2

Era Samuela Morse'a: digitalizacja i sieć

Zmiana, jaka się obecnie dokonuje, polega na upowszechnieniu kodowania cyfrowego zarówno obrazów jak i dźwięków, a więc mowy i pisma, także obrazów graficznych. Stąd, pierwszym, kluczowym słowem nowej ery jest digitalizacja, czyli scyfrowanie. Drugim słowem kluczowym jest sieć. Pierwocin dzisiejszej rewolucji cyfrowej można szukać w 1835 roku, gdy Samuel Finley Morse wynalazł kod telegraficzny i udoskonalił telegraf. Kod Morse`a zmieniał litery na sygnały elektroniczne, i choć nie był w dosłownym sensie cyfrowy, stanowił niezłe do niego przybliżenie. Kropka i kreska, inaczej krótszy i dłuższy sygnał, wraz z przerwą w nadawaniu były podstawowymi sygnałami transmisji. Kodowanie binarne wprowadzono w specyficznej postaci w dalekopisie, odmianie telegrafu.

3.2 Pojęcie nowych mediów( telematycznych)

101

Dla powstania sieci telekomunikacyjnej istotny był kolejny wynalazek, telefonu, choć sam telefon był urządzeniem analogowym, nie wymagał używania kodu. Powstanie sieci łączności telegraficznej, a potem sieci telefonicznej, oznaczało kolejny przełom w dziedzinie telekomunikowania. Wynalazek radia, a następnie telewizji, wraz z wprowadzeniem łączności satelitarnej, stanowią kolejne kamienie milowe rewolucji telekomunikacyjnej. Jednak rewolucja cyfrowa w tej dziedzinie mogła się zacząć dopiero z wynalazkiem komputera i przetwornika analogowo-cyfrowego. Mając dane zapisane w formie kodu komputerowego możemy przesyłać je w formie kablowej lub radiowej. Kanały, którymi się je przesyła, tworzą sieci. Bez sieci nawet najlepsze urządzenie do przetwarzania informacji pozostaje elementem izolowanym, a więc ograniczonym społecznie. Jak podkreślają promotorzy idei infrastruktury informacyjnej, sieć nie jest czymś niedawno powstałym. Jej prapoczątków doszukują się w powstaniu usług pocztowych i budowy semaforów telegraficznych (wcześniej nawet dymnych). One stanowiły zalążek sieci telekomunikacyjnej. To co jest nowe, to niezmierne zagęszczanie owej sieci oraz łączenie w niej wszystkich nowych i najnowszych wynalazków w dziedzinie komunikowania i przetwarzania informacji. Stąd, pojęcie sieci obejmuje coś więcej niż fizyczne urządzenia do transmisji, gromadzenia, przetwarzania oraz odtwarzania głosu, danych oraz obrazów. Obejmuje także (cyt. za dokumentem What is the NII, uzyskanym z serwera WWW rządu USA (1995): „szeroką skalę oraz stale wzrastający zasób instrumentów, włączając aparaty fotograficzne i wideo, skanery, klawiatury, telefony, faksy, komputery, przełączniki, płyty kompaktowe, taśmy audio i wideo, kable i światłowody, satelity, połączenia mikrofalowe, telewizory, monitory, drukarki i wiele, wiele innych.” Neuman twierdzi, że istnieje „pewna logika w zalewie nowych technologii”. Odnosi się ona do ich „interkonektywności”, można je ze sobą łączyć, a razem tworzą uniwersalną sieć. Ponadto nowe media wykazują: niższą wrażliwość na dystans i koszt, wzrastającą szybkość, rozmiary, elastyczność, interaktywność, interkonektywność, rozszerzalność. Neuman pisze: „Podstawową ich cechą jest wzajemne powiązanie, każde z każdym. To zaciera różnice między komunikowaniem interpersonalnym i masowym oraz publicznym i prywatnym. (...) Ostatecznym rezultatem będzie intelektualny pluralizm i spersonalizowana kontrola nad komunikowaniem.” (1991: 12). Sieci globalne są sieciami komunikowania, mediami, które łączą jednych ludzi z innymi. Historycznie, zawsze wprowadzenie nowych technik komunikowania międzyludzkiego (rysunek, sygnalizacja, pismo, poczta, druk, itd.) zasadniczo zmieniało rozwój społeczeństw i ludzkiej kultury. Od komunikacji wyłącznie słownej do współczesnej łączności komputerowej, technologie komunikacyjne otwierały nowe możliwości dla ludzkich kontaktów

102

3 Implikacje społeczne

w czasie i przestrzeni, a tym samym możliwości rozwoju społecznego, duchowego, gospodarczego, politycznego. Nie zawsze te możliwości służyły człowiekowi i jego dobru - jakkolwiek same pojęcia służby człowiekowi i jego dobra (określanych łącznie jako „dobro wspólne”) są trudne do zdefiniowania, i co innego znaczą dla różnych ludzi, to przecież nie ma wątpliwości, że techniki komunikacyjne nie tylko służyły harmonii społecznej, ugodzie, tworzeniu dzieł wielkich i humanistycznych, ale także walce, w tym militarnej, konfliktom, powstawaniu pornografii, gloryfikacji przemocy, propagandzie, oszustwom i kłamstwom. Jak to ujmuje już przypomniany tytuł Raportu Klubu Rzymskiego: Mikroelektronika i społeczeństwo - Na dobre i na złe. Jednak ogólny bilans jest zdecydowanie pozytywny - parafrazując powiedzenie Churchilla, w przypadku rozwoju technologii informacyjnych i komunikacyjnych, który jest dziełem relatywnie niewielkiej liczby ludzi, „nigdy tak wielu (cała ludzkość) nie zawdzięczało tak niewielu (wynalazcom i inżynierom) tak wiele (możliwości rozwojowych)”. Nie sposób, nawet w najobszerniejszym opracowaniu, omówić szerzej szans, zagrożeń, czy najważniejszych problemów i wyzwań związanych z rozwojem nowych technologii teleinformacyjnych. Ponad trzydzieści lat temu, McLuhan przewidział erę globalnej łączności, nazywając ją w kontekście telewizji „globalną wioską”. Jednak nawet ów prorok ery elektronicznej myślał głównie o rozwoju mediów radiodyfuzyjnych, przede wszystkim telewizji, gdy aktualnym znakiem końca wieku są media telematyczne, takie jak sieć telefoniczna i Internet. O ile telewizja i radio operują w przestrzeni społecznej raczej biernych konsumentów, tak media telematyczne tworzą wspólnoty aktywnych uczestników. Sieci globalne nie są już hierarchiczne, zarządzane odgórnie, nadzorowane ściśle przez państwa, ale horyzontalne, oddolne, samorozwijające się. Nie są jedynie narzędziami określonych organizacji (tak jak początkowo były systemy łączności, np. usług bankowych, itp.), ale - jak to ujmuje metafora sieci drogowej - autostradami (do przyszłości). Karierę ta metafora zawdzięcza obecnemu wiceprezydentowi USA Al Gore, który jeszcze jako senator, wprowadził ideę szerokopasmowej sieci amerykańskiej, a potem i globalnej łączności, jako czynnika który pozwoli Ameryce utrzymać pozycję czołowego mocarstwa gospodarczego i kulturalnego świata. Jak każda metafora, i ta ma swoje słabości, ale - jak stale powtarza szef Multimedia Lab w MIT Negroponte - istotnie przechodzimy od przesyłania atomów (transport) do przesyłania bitów (komunikacja). Błyskawiczne wyjście ludzkości ze stanu globalnej izolacji do stanu globalnej łączności, które dokonało się w XX wieku, stwarza niezliczoną ilość problemów. Szczególne intelektualne wyzwanie stanowi pojęcie sieci globalnej, największej „maszyny” (urządzenia) zbudowanej przez człowieka, której złożoność, dostępność i niezawodność jest zadziwiająca. Chodzi o istniejącą sieć telefoniczną, która zapewnia łączność prawdziwie światową, w oparciu o pojęcia powszechnej dostępności i tzw. powszechnej usługi (universal service). Jednak

3.2 Pojęcie nowych mediów( telematycznych)

103

podstawowa filozofia (inaczej: społeczno-polityczna racja) tej usługi, która legła u podstaw rozwoju tradycyjnej telefonii, zapewnienie niedyskryminacyjnego i nienadzorowanego (poufnego) dostępu dla każdego obywatela, w warunkach szybkiego rozwoju technologicznego okazuje się trudniejsza do realizacji. Główne dzisiejsze problemy nie są natury technologicznej, lecz ekonomicznej, a także politycznej i kulturalnej. Idea sieci globalnej wyraża analogię do nowoczesnej sieci dróg, stąd nazwa infostrad. Analogia transportowa jest łatwa do wyobrażenia, gdyż ujmuje ją na obraz i podobieństwo istniejącej sieci drogowej, kontrastując dawne wiejskie drogi z bezkolizyjnymi autostradami, drogami o wielkiej przepustowości. Taka sieć tworzy tzw. noosferę, pojęcie T. de Chardina, oplatającą Ziemię pajęczynę informacyjną (idea obecnie realizowana w formie serwerów WWW). Jednak jeszcze niewielu ludzi dokładniej rozumie, o co tu chodzi. Stąd powstają nowe instytucje, np. Global Information Infrastructure Commission (luty 1995) z zadaniem popularyzacji idei sieci globalnej. Komisja ma cztery sekcje zadaniowe (task forces) analizujące i popularyzujące tematy takie jak: Dostęp do informacji Interkonektywność Upośledzenie informacyjne Internet Powszechne usługi teleinformatyczne Zatrudnienie i społeczne usługi teleinformatyczne Międzysektorowe zagadnienia polityki informacyjnej Standardy Prawa i regulacje Bezpieczeństwo danych Ochrona poufności i prywatności Środowisko i energia Zastosowania, projekty pokazowe Edukacja i szkolenie Telemedycyna Handel elektroniczny Informacje rządowe Elektroniczne biblioteki, sztuka i kultura Telepraca Komisja inicjuje różne działania organizacyjne, tak aby rozwój nowych mediów i sieci spełniał następujące kryteria dobrego systemu sieciowego w skali globalnej:

104

3 Implikacje społeczne

1. interoperacyjność (różne protokoły, wymiana danych), 2. scalability (różne zdania, skala), 3. rozszerzalność (adaptacja nowych wynalazków, itd.).

3.3 Dostępność i przystępność usług telekomunikacyjnych Jednym z założeń europejskiego modelu społeczeństwa informacyjnego jest powszechność dostępu do technologii i usług komunikacyjnych dla wszystkich obywateli Unii bez względu na ich pozycję społeczną oraz kraj i region z którego pochodzą. Wyposażenie gospodarstw domowych w krajach Unii w linie telefoniczne wzrosło średnio w latach 1990 - 1994 z 87 linii na 100 gospodarstw domowych do 97 (ISPO 1996). W takich krajach jak Francja, Dania, Luksemburg liczba linii telefonicznych przekraczała liczbę gospodarstw domowych. „Powszechna usługa” (universal service) jest szczególnym pojęciem podzielanym przez operatorów telekomunikacyjnych na świecie. Zazwyczaj oznacza, iż „telefoniczna usługa musi być dostarczana dla każdego, niezależnie od jego miejsca zamieszkania i dochodu”. Pojęcie to zostało wprowadzone przez Theodora Vaila, wówczas prezesa AT&T, na początku XX wieku. Stało się zasadą etyczną europejskich publicznych operatorów sieci telefonicznych (PTO, Public Telecommunications Operators), którzy wówczas byli monopolistycznymi dostawcami usług. Każdy uważał za naturalne, że PTO są odpowiedzialni za spełnienie i utrzymywanie uniwersalnej usługi. Obecna deregulacja telekomunikacji kwestionuje to przekonanie, bowiem sprzyja specjalizacji oraz rozszerzaniu skali usług. Liberalizacja rynku telekomunikacyjnego, która ma nastąpić w Unii w 1998 roku, niewątpliwie przyczyni się do zwiększonej podaży usług i obniżenia taryf. Rysujący się problem podziału na „posiadających informacje” i „nieposiadających informacji” dostrzega Parlament Europejski (raport Komisji ds. Gospodarczych, Walutowych oraz Polityki Przemysłowej z 23 marca 1995 r.). W tym stanie rzeczy do rangi zasadniczych zagadnień urasta - zdaniem niektórych prawników - kwestia zakotwiczenia w porządku prawnym i odpowiedniego ukształtowania tzw. czynnego prawa do informacji; fundamentalnego znaczenia nabiera postulat stworzenia sprawiedliwych szans w dostępie do nowych technologii, swoboda dostępu, rozpowszechniania i odbioru informacji. Mówi się o potrzebie zapewnienia każdemu obywatelowi, na jednakowych, racjonalnych warunkach, dostępu do pewnego minimum tzw. uniwersalnych usług (niemieckie - universeller Dienst) czy zagwarantowania tzw. basis-set do informacji. Problem ten staje się przedmiotem ożywionych debat w Unii Europejskiej, o czym świadczą m.in. rezolucje Rady podejmowane już w 1993 i w 1994 r. oraz projekt wytycznych z 1995 r., doty-

3.3 Dostępność i przystępność usług telekomunikacyjch

105

czących telekomunikacji. Nie jest przy tym jeszcze wyjaśnione, kto miałby ponosić tego koszty i jaki miałyby mieć zakres owe uniwersalne, podstawowe usługi. Zgodnie z Raportem OECD pt. „Usługa powszechna i restrukturalizacja taryf telekomunikacyjnych” (1991), usługa powszechna obejmuje następujące cztery elementy: (1) (2) (3) (4)

powszechny dostęp geograficzny powszechny dostęp ekonomiczny powszechną wysoką jakość usługi powszechne niedyskryminacyjne taryfy

Najistotniejsze są dwa pierwsze elementy, czyli powszechna dostępność oraz powszechna przystępność (ang. availability i affordability). Aktualnie idea powszechnej usługi jest kwestionowana z dwóch powodów. Po pierwsze, z przyczyn finansowych, gdyż jej wprowadzenie było możliwe dzięki subsydiowaniu usług lokalnych przez usługi międzynarodowe i międzymiastowe, wysoko opłacane przedsiębiorstwa oraz abonentów wielkomiejskich. W nowym wysoce konkurencyjnym otoczeniu nie będzie możliwe takie przesuwanie dochodów, tym bardziej, że taryfy będą ulegały poważnemu obniżeniu. Drugi powód odnosi się do zakresu usługi powszechnej. Gdy dawniej telefonia głosowa była jedyną ofertą telekomunikacji, jej zakres był dosyć wąski i relatywnie proste było jej upowszechnianie. Obecnie, gdy technologia telekomunikacyjna szybko się rozwija w zakresie usług multimedialnych, powstał nowy problem: czy powszechna usługa ma pozostać ograniczona do telefonii głosowej czy ma również obejmować szerokopasmowy ISDN oraz inne usługi multimedialne? Prywatyzacja, liberalizacja i deregulacja działań telekomunikacyjnych wprowadza nowych operatorów (telefonia komórkowa, międzynarodowa, itd.), którzy nie mogą być obligowani do subsydiowania usług w mniej rentownych zakresach. Stąd, japońskie forum telekomunikacyjne proponuje nowy system powszechnej usługi. (Informacje o forum można znaleźć na serwerze http://ifrm.glocom.ac.jp./ipf/pr3/summary.htlm). Propozycje są następujące: (1) Zmienić definicję usługi powszechnej na „usługi informacyjne i telekomunikacyjne dostępne dla wszystkich obywateli, niezależnie od regionu zamieszkania i warunków życia, poprzez standardowy podział kosztów”. (2) Przyspieszyć powstanie organizacji niezależnej od Ministerstwa Łączności i operatorów, która miałaby obliczać strukturę kosztów przemysłu telekomunikacyjnego i budowy nowej infrastruktury oraz proponować mechanizmy zapewniania usługi powszechnej.

106

3 Implikacje społeczne

Inna grupa studyjna przyjęła zasadę „funduszu usługi powszechnej”. Problemem jest zakres usługi powszechnej: czy będzie ograniczona do usług telefonicznych (podstawowa) czy ma objąć rozszerzone usługi (Internet, etc.). W obu przypadkach pozostaje do rozstrzygnięcia, czy każdy użytkownik będzie traktowany jednakowo, czy będą kategorie wyróżnione. Problem „Kto świadczy jaką usługę” ilustruje tabela 3.1. Tabela 3.2. Matryca dostępności: Jaka usługa dla kogo? Użytkownik

Ogół abonentów

Grupy specjalne

Podstawowa

(1)

(2)

Rozszerzona

(3)

(4)

Usługa

Na początek zapewne korzystne będzie przyjęcie kombinacji (1) i (4), a więc oferowanie wszystkim telefonicznej usługi powszechnej oraz powszechnych usług rozszerzonych (ISDN, etc) dla specjalnych użytkowników (np. szkoły czy placówki zdrowia). Pojęcie „powszechnego dostępu” było podstawą rozwoju telefonii głosowej, i chociaż zostało praktycznie zrealizowane tylko w niektórych krajach, to jako zasada kierunkowa sprzyjało powstawaniu sieci niedyskryminującej, dostępnej dla zwykłych ludzi i uniwersalnej w zasięgu. Powinno być zachowane w erze telematycznej, co jednak wymaga 1) dyskusji politycznej (jakie środki zostaną zarezerwowane z funduszów ogólnospołecznych, czyli państwowych), oraz zdecydowania 2) jaki charakter przybierze sieć: a) budowana jako sieć narodowa (zapewne najkorzystniejsze rozwiązanie), czy b) integrująca różne sieci branżowe, specjalistyczne (zapewne jest to jedyne realistyczne rozwiązanie). Oczywiście zasady „interoperacyjności” i „interkonektywności” pozwalają na rozwój jedną względnie drugą drogą, lecz kwestia alokacji środków finansowych jest w obu przypadkach podstawowa. Konieczne jest przeto studyjne rozważenie problemu.

3.4 Problem charakteru sieci Jakkolwiek technologie komunikacyjne są zawsze społecznie regulowane i kontrolowane, to praktyka polityczna zawsze odróżniała komunikowanie prywatne od publicznego. To drugie jest kontrolowane znacznie dokładniej, nawet w najbardziej liberalnych krajach. Telefonia głosowa była uznana za środek komunikacji prywatnej, mający charakter tzw. common carrier, a więc świadczenia wyłącznie usług łącznościowych na rzecz trzeciej strony (użytkowników). Stopień jej kontroli był w normalnych warunkach ograniczony do zakazu ingerencji w sieć (np. przyłączania urządzeń własnych). Koncepcja regulacji oparta była na działaniu

3.4 Problem charakteru sieci

107

środków transportu (przykładzie kolei, ruchu samochodowego), z tym, że w dziedzinie telekomunikacji uznano dopuszczalność tzw. „naturalnego monopolu”. Gdy technologia umożliwiła działanie wielu operatorów, w latach osiemdziesiątych Stany Zjednoczone szybko zrezygnowały z zasady monopolu, wprowadzając tzw. deregulację. Obecnie zasada ta - jako liberalizacja - została przyjęta przez Unię Europejską. Problemem jednak stała się konwergencja usług telefonicznych i informatycznych, czyli połączenie common carrier, tradycyjnie zachowującego neutralną pozycję wobec treści i usług informatycznych, z natury związanych z określonymi działaniami. Pojawił się problem kontroli politycznej, obyczajowej, prawnej, itd. nad treściami upowszechnianymi przez sieci telematyczne (Internet). W prostej formie przejawił się w dyskusji nad pornografią dziecięcą, treściami rasistowskimi i faszystowskimi oraz informacjami niebezpiecznymi społecznie (porady produkcji narkotyków, budowy bomb) w Internecie. Liberalizację infrastruktury telekomunikacyjnej należy uznać zasadniczo za zjawisko pozytywne. Odpowiedzialność za rozwój sieci kablowych przejmują coraz częściej podmioty komercyjne, konkurujące z państwowymi monopolami. Rodzi się jednak pytanie, czy nie należy wprowadzać tego rodzaju rozwiązań prawnych, które nakładałyby pewne publiczne obowiązki na dysponentów sieci, operatorów, dostawców usług itd., np. wzorowane na ustawie o radiofonii i telewizji. W pierwszym odruchu, nawet najbardziej liberalne ustawowo państwo świata, Stany Zjednoczone, wprowadziło w 1996 roku tzw. Communication Decency Act, „Ustawę o moralności w telekomunikacji”, która nakładała na operatorów sieci pewne obowiązki kontrolne (w tym kontekście można przypomnieć, że w USA poczta pełni pewne funkcje cenzorskie, np. zakazuje się przesyłania między stanami materiałów uznanych za szkodliwe społecznie, jak pornografia, wroga propaganda, itp.). Jednak w czerwcu 1997 roku Sąd Najwyższy USA odrzucił tę ustawę, uznając ją za sprzeczną z konstytucyjną zasadą wolności słowa. Obecnie, raczej kładzie się nacisk na samokontrolę dostawców usług oraz umożliwienie sterowania odbiornikiem telewizyjnym przez rodziców przy pomocy tzw. V-chip (V od słowa violence, przemoc) i eliminację oglądania przez dzieci programów pełnych brutalności. Jest to jednak pozór rozwiązania problemu. Żaden chip nie zmusi rodziców do jego wykorzystania, a sam z siebie nie jest w stanie rozsądnie eliminować treści uznawanych za szkodliwe. Na przykład eliminacja obrazów nagości, krwi oraz bólu wyeliminowałaby także obrazy cierpiącego Chrystusa na krzyżu. Poza aspektem typowo prawno-politycznym (swobody obywatelskie), problem kontroli treści w sieci globalnej ma wymiar międzynarodowy (KTO ma uprawnienia kontrolne?), merytoryczny (JAK określić np. pornografię dziecięcą, gdy rzeczywistość wirtualna pozwala konstruować obrazy bez rzeczywistych aktorów?), kulturowy (CO jest uznawane za wywrotowe, szkodliwe, itd.).

108

3 Implikacje społeczne

Po okresie całkowicie żywiołowego rozwoju Internetu, przyszedł okres prób kontroli państwowej (Niemcy), ale zapewne przeważy podejście pragmatyczne liberalne podejście do treści. Za tym rozwiązaniem optują Stany Zjednoczone, które są z różnych względów niechętne wszelkim, nawet w dobrej wierze i uzasadnionym, ingerencjom w swobodny przepływ informacji w skali międzynarodowej. W latach siedemdziesiątych na forum UNESCO i ONZ była mocno lansowana inicjatywa krajów III świata (popierana przez ZSRR i ówczesne kraje socjalistyczne) w zakresie „Nowego ładu informacyjnego”. Miała ograniczyć pozycję amerykańskiego przemysłu medialnego w skali światowej, zapewnić bardziej zbalansowany przepływ informacji. Została jednak storpedowana przez Stany Zjednoczone, które w ostatniej instancji wycofały się z UNESCO. Spektakularne przykłady wirusów sieciowych uświadomiły konieczność zasadniczej zmiany w kwestii bezpieczeństwa danych zawartych w komputerach. Jednak wirusy to nie jedyne, chociaż efektywne i efektowne, „przestępcze oblicze telekomunikacji.” W Polsce nasila się dyskusja nad przemocą w mediach, ale poza zasięgiem uwagi publicznej pozostaje wiele innych problemów, w tym kiepska regulacja prawna całej sfery telekomunikacyjo-informacyjnej. Tutaj zwrócić należy uwagę na słabą ochronę przed przestępstwami komputerowymi. Szczególnie niebezpieczne okazywać się będzie słabe zabezpieczenie sieci przed różnymi typami przestępstw.

3.4.1

Bezpieczeństwo elektronicznego handlu

Zgodnie z definicją Europejskiej Infrastruktury Informacyjnej możliwe jest stworzenie „elektronicznego rynku”. Taki rynek powinien być dostępny dla każdego, czy to jako konsumenta (end user) czy jako dostawcy dóbr. Ale aby taki rynek powstał, muszą być ustalone reguły prywatności, jak również podstawa zaufania dla relacji handlowych oraz pełne geograficzne pokrycie w zakresie niektórych usług. Bez takich reguł społeczeństwo informacyjne będzie raczej zagrożeniem, aniżeli szansą rozwoju. Wymagania bezpieczeństwa wymagają w pewnych warunkach: • autentyczności podpisu elektronicznego, • poufności, • autoryzacji dostępu, • rzetelności informacji, • braku dyskryminacji, • zapewnienia prywatności.

3.5 Dylematy polityczne

3.5 Dylematy polityczne

3.5.1

109

Deregulacja czy centralizacja?

Najpoważniejszy dylemat, w obliczu którego stoi dzisiaj władza państwowa w każdym kraju, dotyczy zakresu i skali kontroli nie tylko nowych mediów, ale również ogółu środków komunikowania masowego. Zawsze tak było, iż nowe środki komunikowania początkowo kontrolowano szczególnie dokładnie, upatrując w nich potężny czynnik działania politycznego. Jest to wyraźnie widoczne w przypadku radia i telewizji, a niegdyś także telegrafu i telefonu, które nawet w krajach o orientacji wolnorynkowej były poddane szczegółowej kontroli państwowej, a często i monopolizacji. Tę ingerencję państwa uzasadniano technicznym wymogiem zapewnienia ładu komunikacyjnego (unikania interferencji) oraz ekonomiczną skalą inwestycji w tej dziedzinie. Wydawało się naturalne i pożądane utrzymywanie jednej sieci radiofonii (a zwłaszcza telewizji), tak jak wcześniej powołano jedną sieć telegraficzną i telefoniczną. Rozwój techniczny środków telekomunikacji pozwala obecnie na demonopolizację wszystkich mediów w skali państwowej. Już pojawienie się radia na falach ultrakrótkich pozwoliło na ogromne zwiększenie liczby stacji radiowych działających na danym obszarze, obalając w wielu krajach zasadę monopolu radiowego. To samo w dziedzinie telewizji sprawił rozwój systemów telewizji kablowej. Modnym jest hasło deregulacji środków telekomunikacji, tj. telefonów, radia i telewizji. Jego praktyczna realizacja sprowadza się do znoszenia faktycznego monopolu jednego operatora (na przykład w Stanach Zjednoczonych zlikwidowano wyłączność koncernu AT&T w dziedzinie telefonii, udzielając licencji różnym innym firmom telekomunikacyjnym). Jednak liberalizm ma drugie oblicze - ułatwia swobodne operowanie najsilniejszym światowym firmom. Toteż rozwój nowych mediów zdaje się nie zmniejszać w skali całego świata - zależności politycznej jednych krajów (suwerennych) od drugich, ale raczej ją zwiększać. Coraz trudniej jest bowiem utrzymać niezależność polityczną w warunkach, kiedy satelity rozpoznawcze (remote sensing) nie tylko dokładnie oceniają ich siły militarne, ale także eksploatowane i potencjalne zasoby naturalne. Transfer - przez sieci telefoniczne i satelitarne - informacji, handlowych i innych, do zagranicznych banków danych również nie zmniejsza, ale zwiększa zależność mniejszych, słabszych krajów od krajów technologicznie przodujących. Obawy przed wpadnięciem w zależność polityczną przez demonopolizacje telekomunikacji są więc realne, lecz zapobiec może im wzmożony nadzór państwowy nad zasadami wykorzystania sieci, a nie nad samymi sieciami. Ciągle aktualna jest sprawa stopnia deregulacji środków telekomunikacji w szerokim pojęciu, aby abonent mógł wybierać między sieciami telefonicznymi, chcąc uzyskać korzystniejsze dla siebie warunki, np. instalacji, opłat itp. Od 1998 roku kraje Unii Europejskiej będą musiały dopuścić konkurencję na rynku teleko-

110

3 Implikacje społeczne

munikacyjnym. Zatem Polska za kilka lat będzie musiała zasadniczo zmienić ustawodawstwo w tym zakresie. Chociaż deregulacja ma swoich gorących zwolenników, tak wśród teoretyków i ideologów komunikowania (np. niegdyś Ithiel de Sola Pool, obecnie Frederick Williams), jak i wśród przedstawicieli przemysłu telekomunikacyjnego, to ma ona także równie gorących przeciwników. Należą do nich ci, którzy dostrzegają pozytywne strony regulacji państwowej, a szczególnie potrzebę ochrony interesów słabszych ekonomicznie warstw społecznych, którym zagraża dalsza komercjalizacja systemu komunikowania. Należą do nich również ci, którzy widzą, że deregulacja nie oznacza zmniejszenia liczby zarządzeń i skali regulacji państwowej, przeciwnie, oznacza ich zwiększenie, prowadzi natomiast do oddania wielkim korporacjom nadzoru i kontroli nad środkami powszechnej telekomunikacji. Jak widać, oczywisty z pozoru proces deregulacji nie jest jednoznaczny. Nowe media zwiększają stopień wolności wyboru odbiorców, ale niekoniecznie oferują im same korzyści. Często ograniczają ich wybór na innej płaszczyźnie.

3.5.2

Informacyjny aparat państwowy

W tym obszarze charakterystyczny jest rozwój systemów teleinformatycznych (tworzących krajowy [państwowy] system informacyjny, wspomagających funkcjonowanie najwyższych władz państwowych i jej agend [urzędów), administracji państwowej i regionalnej [terenowej]) oraz dążenie do pełnej informatyzacji systemu kierowania politycznego i administracji państwowej. Jak w każdej dziedzinie, tak i tutaj możemy mówić o szansach i zagrożeniach. Szanse to: • wzrost skuteczności decyzji politycznych, • wzrost efektywności funkcjonowania urzędów państwowych, • cyberdemokracja, czyli wzrost zasięgu demokracji bezpośredniej, • „lepszy image” władzy, • lepsza komunikacja „władza – społeczeństwo”. Zagrożenia natomiast to: • pokusa totalitaryzmu (państwowego monopolu informacyjnego), • poczucie ograniczonej wolności i prywatności obywateli, • wzrost możliwych zagrożeń dla bezpieczeństwa informacyjnego społeczeństwa, • podatność na zewnętrzne zakłócenia informacyjne, • poczucie „bariery technokratycznej” między władzą a społeczeństwem.

3.6 Problemy prawne

3.7 Problemy socjologiczne

111

Nowe media ponawiają stary problem własności intelektualnej - do kogo przynależy stworzona informacja? I jeśli nawet uznamy prawo copyrightu, co z owej własności wynika? Na ile autor/autorzy ma/mają prawo kontroli nad sposobem wykorzystania swojego dzieła (tu wchodzi prawo do kopiowania), na ile dzieło musi być oryginalne (i co oznacza oryginalność - formę czy treść, czy jedno i drugie), aby podlegało szczególnej ochronie? Są to dylematy praktyczne, prowadzące do konkretnych, ale na ogół zgodnie uznanych za niedoskonałe, rozwiązań prawnych. Nadmierny nacisk na ochronę praw autorskich powoduje uszczuplenie praw odbiorcy/użytkownika, z kolei zaniedbania ochrony praw autorskich powodują osłabianie aktywności twórczej. Najostrzej ten dylemat występuje w przypadku ochrony prawnej oprogramowania komputerowego, gdzie jednostkowy koszt programu bywa dosyć znaczny, zaś jego doskonałe (w sensie technicznym) skopiowanie zajmuje kilka minut i kosztuje kilka złotych. A zatem, pojawienie się nowych mediów zmusza do rewizji tradycyjnych koncepcji własności intelektualnej. Również nowe prawne dylematy stwarza przepływ informacji przez granice (powstał on wcześniej, już w okresie narodzin i rozkwitu radiofonii międzynarodowej), ale obecnie, w świecie telewizji satelitarnej (wkrótce także bezpośredniego nadawania), banków informacji i upowszechniania się dostępu, poprzez normalną sieć telefoniczną, dla użytkowników komputerów osobistych nabiera nowego wymiaru. Powstaje również problem ochrony własnych zasobów informacyjnych przed penetracją zagraniczną. Coraz bardziej istotna staje się ochrona danych osobowych przed komercjalnym (i politycznym) ich wykorzystaniem wbrew woli obywatela.

3.7 Problemy socjologiczne 3.7.1

Fragmentaryzacja audytoriów

Jakkolwiek pojawianie się nowych mediów stworzyło szansę przezwyciężania quasi-monopolu środków masowych w dziedzinie pośredniego komunikowania społecznego, to przecież większa adresowalność nowych mediów (określana niekiedy jako tzw. narrowcasting, w odróżnieniu od broadcasting, czyli zbiorczość vs. rozsiewczość) stwarza nowe dylematy dla komunikatorów. Nowe środki techniczne, telewizja kablowa, satelitarna, poczta elektroniczna, elektroniczne biuletyny i wydawnictwa komputerowe pozwalają na bardzo dokładną segmentyzację publiczności, zwracanie się do wyodrębnionych (przez nadawcę lub samych odbiorców) audytoriów. Tym samym jednak publiczność narodowa, niekiedy globalna (w czasie wielkich wydarzeń) ulega rozbiciu na wiele lokalnych lub środowiskowych audytoriów mających ze sobą niewiele wspólnego, co rodzi problemy z integracją społeczną.

Implikacje społeczne

3.7.2

Rosnące różnice poziomu wiedzy

Nowe media, choć konstruowane jako tzw. user friendly (czyli przyjazne użytkownikowi), są na ogół w swym działaniu lub użytkach na tyle skomplikowane, że raczej przyczyniają się do zwiększania różnic społecznych, a także narastania różnic w stopniu poinformowania. Już dawno zauważono, że w skali masowej komputery znajdują entuzjastów głównie wśród młodzieży, a jako narzędzia pracy - u osób poniżej pięćdziesiątki. Dzieje się tak jak sugeruje nazwa: starzeje się publiczność tzw. starych mediów jak prasa (szczególnie dzienników), tradycyjna telewizja, natomiast odmładza publiczność nowych, muzyki z płyt (kompaktowych), a także telewizji satelitarnej i wideo. Tworzy się również luka informacyjna między osobami z wykształcenia (lub pewnych cech osobowych) bardziej predestynowanych do korzystania z nowych mediów. Społeczeństwo informacyjne bardziej się różnicuje niż ujednolica. Powiększa się dystans między zrozumieniem środowiska technicznego a techniczną ignorancją. „Analfabetyzm” komputerowy staje się obecnie tak dotkliwy, jak dawniej analfabetyzm literacki. Jednak obecni komputerowi analfabeci są zagrożeni chronicznym bezrobociem, albo skazani na najprostsze prace fizyczne.

3.8 Problemy psychologiczne 3.8.1

Media bez odbiorców

Rosnąca ilość środków komunikowania, szczególnie w zakresie programów typu wideo-art, biuletynów elektronicznych, telewizji lokalnej stawia częściej odbiorcęużytkownika w sytuacji hiper-wyboru, kiedy mając (jak zawsze) jedynie 24 godziny na dobę do swego wykorzystania, ma równocześnie niezwykle dużo interesujących ofert. Czas jest w społeczeństwie informacyjnym dobrem cennym i rzadkim. Niski koszt programów i przekazów tworzonych przez amatorów pozwala im na ich produkcję i transmisję, ale przecież nie zmienia to problemu, iż aby zaistniało komunikowanie potrzeba nie tylko komunikatora i jego tworu, czyli przekazu, ale również odbiorcy. W krajach skandynawskich upowszechnienie kamwidów, amatorskich kamer telewizyjnych połączonych z magnetowidem, oraz systemów telewizji kablowej sprawiło, że produkowane są lokalne programy telewizyjne dla ... kilkunastu widzów.

3.8.2

Szum informacyjny

Mnogość przekazów docierających do współczesnego człowieka ze starych mediów, wzmocniona potokiem komunikatów i ofert nowych mediów, tworzy

3.8 Problemy psychologiczne

113

ogromny zalew informacyjny, który dla przeciętnego odbiorcy staje się po prostu nadmiarem i szumem. Obserwuje się dwie reakcje, typowe zwłaszcza dla osób starszych, wobec takiego natłoku. Pierwsza to gorączkowe przerzucanie się od przekazu do przekazu (co odpowiada przerzucaniu książek w bibliotece, naciskaniu pilota telewizora, ciągłe poszukiwanie nowych programów komputerowych), druga zaś to uporczywe trwanie przy swych dotychczasowych przyzwyczajeniach (pozostawanie przy jednym kanale radiowym, telewizyjnym, kupno tej samej gazety i tygodnika). Nowe media ten model dwustanu umacniają - będąc odrzucane przez jednych (z uwagi na ów hiper-wybór), lub entuzjastycznie wybierane przez innych.

3.8.3

Psychoza medialna

U wielu użytkowników nowych mediów występuje swoista fascynacja światem przez nie przedstawianym (tzw. wirtualna rzeczywistość), w szczególności gdy dają one szansę interakcyjności. Znane są przykłady spędzania całych dni na oglądaniu programów telewizyjnych, czy kaset wideo. U młodzieży zaś pojawił się typ „hackera”, maniaka komputerowego, który spędza godziny wpatrzony w ekran monitora. Nowe techniki multimedialne, łączące dźwięk, obraz trójwymiarowy, a nawet dotyk (poprzez specjalne hełmofony) dają takie złudzenie rzeczywistości, że problemem staje się powrót do normalnego świata. Ta „narkotyzująca” funkcja najnowszych mediów zasługuje na baczną uwagę. Jarosław Starowicz, autor pracy magisterskiej na ten temat, wskazuje, że po gry strategiczne i handlowe sięgają przede wszystkim gracze-fanatycy, którzy chcą mieć wpływ na inne osoby i manipulować całymi grupami społecznymi. Cechuje ich zazwyczaj poczucie wyjątkowości i nieomylności, egocentryzm i nietolerancja. Mają tak wielkie poczucie misji, że tworzy ono tzw. kompleks Boga, bycia przywódcą i panem innych. Gry wojenne i gry strzelanki wybierają najczęściej gracze-agresorzy, ludzie, którzy najróżnorodniejsze kompleksy rekompensują agresją fizyczną. Ich cechą jest chłód uczuciowy, obojętność, często wrogość wobec innych. Gry logiczne oraz gry przygodowe i z rozbudowaną fabułą, to domena graczysamotników, poszukujących doznań w świecie fikcji. Często mają oni trudności z kontaktem z otoczeniem, uciekają wówczas w świat gier.

3.9 Problemy etyczne Nie ulega wątpliwości, że to przemysł rozrywkowy jest, obok wojska, administracji i gospodarki, najważniejszym motorem sektora telekomunikacji. Pojawienie się nowych mediów sprawiło, że dawne motto amerykańskich

114

3 Implikacje społeczne

właścicieli mediów: information, education, entertainment (informacja, edukacja, rozrywka), staje się obecnie innym, jak to ujmują Francuzi: informez, manipulez, amusez (czyli: informujcie, manipulujcie, zabawiajcie). Tzw. show bizness odkrył w mediach przysłowiową żyłę złota, i ją od lat eksploatuje. Nowe możliwości techniczne pozwalają na manipulację obrazami i dźwiękami w stopniu niewyobrażalnym jeszcze kilka lat temu. Dzisiejsza grafika komputerowa całkowicie zmienia możliwości zarówno filmu, jak i telewizji. Najpierw opanowała reklamę telewizyjną. Przed kilku laty słynna była reklama francuskich rajstop, w której wirująca postać miała twarz znanej aktorki, ale nogi anonimowej baletnicy, a tułów ponętnej panienki z placu Pigalle. Po prostu, nie można było znaleźć osoby, która spełniałaby wszystkie parametry tej seksownej reklamy. Nowoczesna technika nie tylko stwarza perfect woman, zapewnia także zmartwychwstanie. W filmie Kruk, śmierć Barandona Lee nie była przeszkodą w dokończeniu filmu. Komputery zręcznie ożywiły zdjęcia aktora w materiał nakręcony po jego śmierci. Oznacza to wielki przełom w sztuce filmowej, cyfrowy warsztat pozwala aktora zastąpić całkowicie dublerem, albo aktorowi utożsamić się z dublerem. Zapewne wkrótce będzie można stworzyć wirtualnego spikera telewizyjnego, komponując jego twarz z elementów różnych postaci. Inne fikcyjne sytuacje zostały stworzone w filmie Forrest Gump, na przykład w scenie, gdy bohater spotyka się z prezydentem Johnem Kennedym.

3.10 Implikacje kulturalne Współcześnie niepotrzebny staje się transport materialnych nośników kultury. Zastępuje go bezpośredni transport myśli. Na naszych oczach sztuka i kultury narodowe łączą się z kulturą mediów. Telekomunikacja określa w coraz większym stopniu kształt procesów cywilizacyjno-kulturowych. Zmienia tradycyjne rozumienia pojęć, m.in. „cywilizacja” i „kultura”.

3.10.1 Zaangażowanie społeczne i wpływ na ludzi Społeczne i kulturowe korzyści z rozbudowy informacyjnej infrastruktury będą największe, gdy przyjęta zostanie koncepcja szerokiego zaangażowania społecznego, a nie - podziału społeczeństwa na profesjonalnych informatyków i zwykłych pracowników. Warunkami szerokiej partycypacji społecznej jest: • Równość szans udziału. Społeczeństwo informacyjne obejmuje wszystkie aspekty życia społecznego i indywidualnego: zdrowie, pracę, politykę, rozrywkę, życie codzienne, oświatę. Dlatego wszyscy muszą być przygotowani do korzystania z podstawowych jego urządzeń i ich zastosowań. Oczywiście, pewna część „nieudaczników społecznych” nie będzie w stanie się adaptować, ale i ich liczba winna być ograniczona.

3.11 Dylematy ekonomiczne

115

Nowe zawody i nowe stanowiska pracy opierać się będą na zdolności wykorzystywania nowych technologii komunikacyjnych, stąd programy powszechnej edukacji są niezbędne. •

Wzbogacenie kulturalne dzięki różnorodności i równości dostępu do kultury

Nowe media dają szansę dostępu do największych dzieł kultury także osobom z peryferiów, tak świata, jak i danego kraju. Ich treści będą podstawowym czynnikiem kształtowania kultury narodowej. •

Polepszenie jakości życia

Ważnym aspektem nowych mediów jest ich wpływ na ułatwienie życia w nowoczesnych, skomplikowanych, biurokratycznych społeczeństwach. Lokalne władze używają nowych mediów do lepszego informowania obywateli o problemach i decyzjach, aktach prawnych, itd. Nowe media, choć niezwykle ważne, gdy chodzi o przełamywanie monopolu „starych” mediów, to przecież nie mają wyłącznie samych zalet. Przede wszystkim zapewniają ich głównym producentom zarówno wielkie zyski, jak również utrzymywanie przewagi nad bardziej zacofanymi (a właściwie mniej rozwiniętymi) krajami. Raczej petryfikują istniejącą strukturę zależności światowych niż ją zmieniają. Obnażają one istniejące słabości struktur wewnętrznych, przez co zmuszają ustroje do podjęcia prób zmian, ale tam, gdzie się dobrze wpasowują w zastały układ stosunków, służą jego petryfikacji, przynosząc zarówno zyski, jak i dając szansę utrzymania dominującej pozycji ich producentom i kontrolerom. Nie jest więc jednoznaczne, czy rzeczywiście sprzyjają one realizacji takich wartości, jak wolność czy równość. Na pewno zaś rozbijają społeczeństwo narodowe, fragmentaryzując krajowe audytorium, a jednocześnie tworząc audytoria międzynarodowe (czy lepiej - ponadnarodowe). Mamy do czynienia z narodzinami nowej kultury (o podłożu cyfrowym), nastawionej na profesjonalizm formy. Jak dotąd odbywa się to kosztem treści, które są masowo przekazywane. Kultura współczesna jest zdominowana przez perfekcyjną tandetę.

3.11 Dylematy ekonomiczne 3.11.1 Towar czy dobro publiczne W miarę jak rosną koszty produkcji informacji (nauka, technika), zwiększają się korzyści z jej posiadania (odkrycia, wynalazki), powiększają wydatki na środki służące jej przetwarzaniu (tu zwłaszcza znaczące staje się utrzymanie nowych mediów jako sieci transmisyjnych oraz jako skomplikowanej aparatury i dystrybuowanych programów), utrzymywanie informacji jako dobra publicznego jest

116

3 Implikacje społeczne

coraz trudniejsze. Kontrowersyjne staje się wykorzystanie banków informacji, gdzie, wprowadzając - ze zrozumiałych względów - opłaty za korzystanie z ich zasobów, ogranicza się dostęp mniej finansowo zasobnych użytkowników. To samo dotyczy tych mediów telematycznych, gdzie wykorzystuje się łącza telefoniczne, satelitarne, teleksowe. Dylematy, jakie tu powstają, są rozmaite - czy kosztami obciążać odbiorców w zależności od posiadania medium (coś w rodzaju abonamentu telewizyjnego), czy od korzystania z danego kanału (na przykład płatne kanały telewizji kablowej i satelitarnej, jak również telewizji typu low power, czy MPS), czy od programu (niektóre formy płatnego korzystania z telewizji kablowej, banków danych, wideokaset). Czasami wprowadza się opłaty w zależności od liczby użytkowników (pokazy publiczne, programy komputerowe), czasami - od długości czasu połączenia (banki danych). Wariantów jest dużo, faktem jest, że nowe media raczej sprzyjają rozwiązaniu komercjalnemu, uznaniu informacji za taki sam towar jak każdy inny, tyle iż mający swe specyficzne właściwości.

3.11.2 Skala opłacalności Nowe media w ostrej formie stawiają również problem opłacalności produkcji i wykorzystania zarówno samego technicznego sprzętu, jak i potrzebnych dla jego działania programów, przy czym tą nazwą możemy określić zarówno programy komputerowe, jak i, per analogiam, programy telewizyjne czy wideokasety lub płyty kompaktowe. Układy scalone, aby były tanie, muszą być produkowane w setkach tysięcy egzemplarzy, a to znaczy, że tylko nielicznym firmom elektronicznym może się taka produkcja opłacać. Małe kraje nie mają ekonomicznych szans na dorównanie renomowanym producentom światowym.

3.11.3 Zależność ekonomiczna Nowe media, jak na razie, powiększają dystans między czołówką technologiczną świata a jego resztą. Zwiększając zaś produktywność utrudniają krajom rozwijającym się, jak Polska, wchodzenie na rynek krajów rozwiniętych nawet z towarami wymagającymi dotychczas dużych nakładów niskokwalifikowanej siły roboczej (np. szycie odzieży). W różnorodny sposób czynią ekonomicznie zależnymi kraje słabsze, niezdolne do samodzielnego rozwijania przodujących technologii. Ale mają też i korzystne strony - pozwalają przełamywać izolację obszarów wielu zacofanych regionów świata, oferują dostęp do światowych banków informacji, przedstawiają nowe wzory rozwoju społecznego.

3.13 Polityka i państwo: rola władzy i rola użytkowników

117

3.12 Główne zagadnienia „filozofii” globalnej sieci: wolność czy kontrola? Współczesne sieci komputerowe są bardziej rezultatem współpracy między osobami i różnymi instytucjami niż efektem działań państwowych. Pojęcie „networkingu” ma odniesienie do samoorganizacji społecznej, a nie działań odgórnych. Rozwija zatem społeczne kontakty, inwencję, możliwości współdziałania w skali światowej. Jednakże pojawiają się obawy, że wkroczenie państwa, nawet jako pomocnika w budowie supersieci, oznaczać będzie wzmożony nadzór nad użytkownikami. Już dzisiaj okazuje się, że w przedsiębiorstwach, gdzie pracownicy wykorzystują sieć do pracy grupowej, kierownictwo ma lepszy nadzór nad ich zachowaniem. W raporcie Komisji Parlamentu Europejskiego „Elektroniczna demokracja” (17 lipca 1995 r. - Doc. 7359) zwrócono rządom poszczególnych krajów uwagę na potrzebę podjęcia działań, które skutecznie przeciwdziałałyby tworzeniu się monopoli w zakresie infostrad (autostrad informatycznych). Takie monopole jak się zaznacza - niosłyby niebezpieczeństwo ograniczenia wolności wypowiedzi, kontroli i sterowania przepływem informacji. Poza tym odbiorcy powinni być zabezpieczeni przed możliwością osiągnięcia koncentracji medialnej, polegającej na łączeniu i ujednolicaniu treści ofert programowych (w tzw. packaging).

3.12.1 Globalizacja: centralizacja czy decentralizacja? Globalizacja sieci pobudza dyskusję nad kierunkiem rozwoju gospodarczego i kulturalnego. Czy przyczyni się do umocnienia już mocnych korporacji i państw, które z centrum będą mogły kierować operacjami zagranicznymi, czy też ułatwi państwom słabym i nowym organizacjom zdobywanie użytkowników. Oba scenariusze są możliwe. W dziedzinie edukacji, telenauka wzmacnia dobre uniwersytety, ale pozwala też wybić się słabszym.

3.12.2 Dostęp: różne sieci, różni obywatele Sieci łączą różnych ludzi, z różnych krajów, kultur, organizacji. Nie ma gwarancji, że będą one wyrównywać szanse rozwoju, a nie - umacniać podział na „informacyjnie bogatych” i „informacyjnie biednych”. Zwłaszcza dzieci w krajach biedniejszych mogą być upośledzone, co ograniczy szanse ich krajów w przyszłości. Stąd potrzebna jest reinterpretacja zasady „publicznego dostępu”, tworzenia np. wideotek jako odpowiednika tradycyjnych bibliotek publicznych.

3.13 Polityka i państwo: rola władzy i rola użytkowników Tradycyjnie Internet rozwijał się oddolnie, spontanicznie. Sieci komputerowe w istocie są sieciami społecznymi, gdzie różne grupy użytkowników wymieniają informacje, dostarczają informacji i danych. Jednak państwo coraz bardziej przej-

118

3 Implikacje społeczne

muje rolę dostarczyciela istotnych informacji - w ramach programów edukacji obywatelskiej, otwartości rządowej, prac legislacyjnych. Tym samym jednak wpływa na zasoby sieci, dostęp i jej architekturę.

3.14 Komercjalizacja sieci Zasada silnego udziału inwestorów prywatnych, silnie podkreślana przez USA i obecnie przez Raport Bangemanna, obowiązujący kierunkowy dokument UE w sprawie społeczeństwa globalnej informacji, prowadzi do utrzymywania wysokiej rentowności usług, a tym samym i ich komercjalizacji. Już dzisiaj pojawiają się skargi na reklamy w Internecie, „zaśmiecające” sieć, ale ich usunięcie ograniczyłoby dotychczas „bezpłatne”, a zatem powszechnie dostępne usługi i bazy danych. Grozi zatem, że informacje wyspecjalizowane i wartościowe będą dostępne dla wielkich organizacji, a zwykli użytkownicy będą mogli korzystać z mało użytecznych danych, rozrywki, cudzej propagandy oraz reklamy.

3.15 Telekomunikacja i gospodarka światowa Telekomunikacja jest sferą techniki ściśle związaną z codziennym życiem człowieka, dlatego właśnie jej rozwój i nowe technologie mają olbrzymi wpływ na rozwój społeczeństw. Szczegółowo będzie o tym mowa w dalszych rozdziałach. Jej wpływ widać najlepiej na przykładzie łączności pomiędzy państwami i oddalonymi przedsiębiorstwami (wirtualne firmy). Jednak można podać wiele przykładów niewłaściwego zrozumienia wagi rozwoju telekomunikacji. Gdy Aleksander Graham Bell prezentował swój nowy wynalazek telefonu na Zachodnim Wybrzeżu, zarząd firmy Western Union napisał do niego: „Mr Bell, po wnikliwym rozpatrzeniu pańskiego wynalazku, który jest rzeczywiście bardzo interesującą nowością, doszliśmy do wniosku, że nie stwarza on możliwości handlowych”. Historia milczy, co na to odpowiedział Bell, wiadomo natomiast, że handel na wielką skalę bez telefonu jest po prostu niemożliwy. Pytanie, jak rozwój telekomunikacji przekształcił nasze życie? Zmienił się przede wszystkim sposób porozumiewania się między ludźmi, mniejszą rolę zaczęły pełnić listy pisane, a rozrost sieci telekomunikacyjnych zredukował usługi pocztowe. Faksy zmieniły sposób przesyłania dokumentów. Nowe usługi wideołączności ograniczą w przyszłości bezpośrednie kontakty ludzi z sobą. Może to mieć wpływ na celowość podróży. Telefon ruchomy (radiotelefon) odrzucił uciążliwy przewód, który wiązał użytkownika z jego domem lub miejscem pracy i otworzył drzwi do nowego świata wolności telekomunikacyjnej. Teleinformatyka uczyniła wymianę z zagranicą i rynki kapitałowe rynkami prawdziwie światowymi, globalnymi. Do lat trzydziestych obecnego wieku

3.15 Telekomunikacja i gospodarka światowa

119

telekomunikacja z jej inwestycjami i usługami w większości krajów stanowiła monopol państwowy. W słabo rozwiniętych krajach natomiast działały (i działają nadal) prywatne przedsiębiorstwa pracujące na indywidualnych zasadach, często korzystające z urządzeń jednego lub kilku faworyzowanych dostawców, którzy uzgadniają stopień lokalnej produkcji. Konieczność określenia odpowiedzialności za całość działań w dziedzinie telekomunikacji spowodowała powstanie, w ogólnie międzynarodowo przyjętym systemie, organizacji PTT „Poczta, Telegraf, Telefon”. Do niedawna to PTT decydowała, a w wielu krajach decyduje do dziś o tym, kto ma być abonentem płacącym za połączenia czy użytkowanie, kto ma inwestować w rozwój i modernizację sieci, w infrastrukturę krajową. PTT było także właścicielem telefonu lub sieci, np. biurowej, a także - bezpośrednio lub pośrednio udziałowcem taryf telekomunikacyjnych oraz wszystkich kontaktów, przez swoje interfejsy, ze światem. Skutecznym efektem takiej organizacji może pochwalić się Szwecja. Tam PTT (oryginalnie Telverket), oferują najniższe opłaty telefoniczne i największą liczbę telefonów per capita w świecie. Ten wygodny dla telekomów (przedsiębiorstw telekomunikacyjnych) stan trwał do lat siedemdziesiątych. Ostatnie trzy dekady przyniosły niezwykłe zmiany. Najbardziej istotne i widoczne są w transporcie (samochody, podróże lotnicze, bardzo szybkie pociągi, transport morski i podróże kosmiczne). Niemniej spektakularne, ale najbardziej istotne zmiany następują w telekomunikacji. Międzynarodowa telefonia zaczęła się rozwijać dopiero w obecnym wieku, choć telefon pojawił się wcześniej. Powstała więc konieczność określenia standardów międzynarodowych i do dziś jest to jeden z bardzo istotnych warunków rozwoju technologii telekomunikacji. Nieocenioną wprost pracę wykonują tu różne agendy i organizacje, na czele z Międzynarodową Unią Telekomunikacyjną (International Telecommunications Union - ITU). Paneuropejski standard telefonii ruchomej - inaczej zwanej komórkową (GSM Global System Mobile) - może obejmować nie tylko Europę, ale nawet tak odległe kraje, jak np. Hongkong, Nową Zelandię, Australię. Wszystko to dotyczy nie tylko osób prywatnych, ale także oczywiście wszelkiego rodzaju administracji i biznesu. Do lat osiemdziesiątych na rynku usług telekomunikacyjnych nie pojawiły się żadne nowości, co sprzyjało producentom sprzętu, związanym z PTT. Ale w latach siedemdziesiątych narodziły się pierwsze komputery; początkowo były to duże urządzenia wymagające wielu specjalistów do obsługi i centralizacji w organizacji ich wykorzystania. Gdy jednak skonstruowano mikrokomputery, a w latach osiemdziesiątych komputery osobiste PC, powstała możliwość utworzenia sieci powszechnej, a następnie jej szybkiej rozbudowy. Komputery spełniały swoją rolę, wszakże z pewnymi ograniczeniami. Chodziło o szybszy rozwój sieci krajowych i międzynarodowych. Potrzebne stały się też nowe regulacje dla sieci łączności przenoszącej głos lub dane, albo obrazy i faksy i zaczęły je tworzyć PTT.

120

3 Implikacje społeczne

Wkrótce jednak użytkownicy i operatorzy zaczęli się zastanawiać, dlaczego właśnie PTT ma specjalne prawa i czy dla użytkowników jest to korzystne? Niebawem sprawą zainteresowali się także politycy, co spowodowało zmianę przepisów w tej dziedzinie - przede wszystkim wprowadzono zasadę konkurencji. Proces liberalizacji rozpoczął się w USA, gdzie wydano ustawę, zwaną Judge Green's, o prawie własności. Stany Zjednoczone zostały podzielone na 150 rynków; dla każdego z nich koncesje były przyznawane na zasadach konkursu. Otwarcie rynku amerykańskiego stało się istotną sprawą dla międzynarodowej grupy producentów sprzętu. Wkrótce też sami przedsiębiorcy zaczęli dążyć do uzyskania licencji operatorów, zwłaszcza sieci komórkowych. W Wielkiej Brytanii era liberalizacji zaczęła się później, ale już w końcu lat siedemdziesiątych otwarto dla konkurencji usługi o wartości dodanej, a następnie zlikwidowano monopol w usługach telefonii ruchomej. Rezultatem jest dziś duża liczba konkurujących stałych i ruchomych operatorów, włącznie z wieloma operatorami lokalnej TV kablowej. Wielka Brytania przewodzi obecnie liberalizacji telekomów w Europie. Tam, gdzie nadal panuje monopol telekomunikacyjny, ważnym argumentem za wprowadzeniem konkurencji jest przykład krajów najbardziej telekomunikacyjnie zaawansowanych, takich jak USA, Szwecja, Finlandia, Japonia czy Wielka Brytania. Korzyści konkurencyjności są ewidentne, widać je w różnorodności oferowanych usług, ich jakości i efektywności oraz malejących taryfach. Strukturalne zmiany, takie jak: liberalizacja i deregulacja, budowa sieci cyfrowych, powstanie systemów komórkowych itd., w rezultacie dały dwukrotny wzrost rynku usług i urządzeń. Z punktu widzenia rynku był to spektakularny sukces, szczególnie w telefonii ruchomej. Globalna sieć telekomunikacyjna jest na pewno największym „urządzeniem” albo „maszyną” stworzoną przez człowieka. Obejmuje cały glob i korzysta z niej codziennie ponad miliard ludzi. Jest to heterourządzenie zbudowane z mieszanej technologii, od urządzeń najnowocześniejszych do urządzeń zdecydowanie starszych. Pracuje doskonale jako jedna maszyna, w tym sensie, że każdy z ponad miliarda ludzi ją użytkujących może porozumieć się z każdym innym użytkownikiem. Prowadząc rozmowę telefoniczną, faktycznie kontroluje się ciągłość globalnej sieci i nie wymaga to żadnej procedury sprawdzającej. Globalna sieć telekomunikacyjna gwałtownie rośnie. Już dziś istnieje około 680 milionów linii abonenckich. W ciągu 1994 roku przybyło ich około 40 milionów, a dalsze 20 milionów zostało wymienionych na nowe - roczna szybkość wzrostu wynosi około 6 %. Według prognoz w 2000 roku zostanie zainstalowanych 65 milionów linii i dalsze 35 milionów ulegnie wymianie, a zatem instalowanych będzie 100 milionów linii rocznie. Innymi słowy, ogólna liczba linii zakładanych w świecie w latach dziewięćdziesiątych przekroczy ogólną liczbę linii zainstalowanych w minionych stu latach (do 1990 roku). Szczytowe miejsce w tym wzroście zajmuje telefonia ruchoma. Łączność ta

3.15 Telekomunikacja i gospodarka światowa

121

najbardziej dziś interesuje sferę gospodarki i biznesu. W połowie 1994 roku na świecie działało ponad 40 milionów telefonów ruchomych, przy czym nie mniej niż 3 miliony „komórek” włączono w ciągu pierwszych sześciu miesięcy tego roku, z tych 40 milionów połowę zainstalowano w Ameryce Północnej i około 11 milionów w Europie. Z finansowego punktu widzenia światowy przemysł telekomunikacyjny, łącznie z komputerowym, zajmuje w rankingu takie samo miejsce, jak przemysł motoryzacyjny. Istnieją ogromne różnice w gęstości sieci telefonicznej i dostępności usług telefonicznych w różnych krajach. W tym rankingu na szczycie jest Szwecja, przyjmując liczbę linii telefonicznych na głowę (per capita). Już w początku lat osiemdziesiątych więcej telefonów było w Sztokholmie niż w Londynie czy Paryżu. W 1993 roku światowy rynek teleinformacyjny osiągnął wartość ponad 1 biliona USD, z tego dwie trzecie to usługi i urządzenia, łącznie z urządzeniami transmisji danych, i jedna trzecia to software i serwis komputerowy. Wszystko, co dotyczy światowego biznesu, wymaga intensywnego użytkowania telekomunikacji, przynosząc w efekcie redukcję kosztów, wzrost produktywności, usprawnienie obsługi klientów i generalnie - bardziej efektywny wzrost globalnej ekonomii. Mobilność zatem okazała się bardzo atrakcyjna i w wielu krajach budowa sieci komórkowej jest najszybszą drogą uzyskania nowoczesnej wysokiej jakości usług telekomunikacyjnych. Wynikła stąd olbrzymia potrzeba wzrostu dostępności telekomunikacji w świecie i w konsekwencji - zwrócenia uwagi globalnego przemysłu telekomunikacyjnego na potężny potencjał rynku. Następstwem tego stanu rzeczy stał się ciągły nacisk na rozwój technologiczny, przy czym w niektórych dziedzinach, np. w telefonii ruchomej, jest on bardzo widoczny dla użytkowników, w innych, jak światłowody i mikroelektronika oraz oprogramowanie dla cyfrowych systemów połączeń, jest mniej oczywisty. Ustawiczny rozwój technologiczny z roku na rok obniża koszty budowy sieci telekomunikacyjnych, przy nowych atrakcyjnych usługach, zarazem pozwalając operatorom zdobywać znaczne dochody. Niewątpliwie liberalizacja rynku telekomunikacyjnego jest ważnym czynnikiem jego rozwoju, zarówno w krajach bardziej, jak i mniej uprzemysłowionych. Otwiera ona drogi nowym przedsiębiorstwom i konkurencji między operatorami, stwarzając korzystne warunki do szybkiego i bardziej efektywnego zaspokajania rosnących potrzeb użytkowników. Ograniczeniem w wielu krajach jest brak kapitału, ale właśnie telekomunikacja jest atrakcyjną szansą dla zagranicznych inwestorów kapitałowych.

122

4 Polska na drodze do społeczeństwa informacyjnego.

Polska na drodze do społeczeństwa informacyjnego

4 Polska na drodze do społeczeństwa informacyjnego W ludzkim życiu trafia się morski prąd, który żeglarza niesie ku wielkim zyskom, prąd ten przegapić – to utkwić dziobem na resztę żywota w mieliznach nędzy. Tak z nami: jesteśmy na pełnym morzu i, gdy prąd pomyślny, trzeba korzystać z okazji – inaczej stracimy wszystko. Szekspir, Juliusz Cezar Akt IV, scena trzecia. (Przekład S. Barańczaka) Kraje, które pierwsze wejdą w erę społeczeństwa informacji zbiorą największe żniwo. To one wyznaczą drogę dla innych. Natomiast kraje, które będą zwlekać, lub podejmą działania połowiczne, mogą w czasie krótszym od dziesięciolecia stanąć w obliczu załamania się inwestycji i kryzysu na rynku pracy. Ostrzeżenie Unii Europejskiej z tzw. Raportu Bangemanna

4.1 Zaawansowanie transformacji Polski Zmiany politycznego i gospodarczego ustroju Polski od 1989 roku (określane dalej jako polska transformacja) są postrzegane dwojako. Z jednej strony, rządy Zachodnie i świat biznesu dostrzegają i doceniają ogrom oraz tempo zmian ustrojowo-gospodarczych, wprowadzających nasz kraj na drogę integracji ze strukturami zachodnio-europejskimi i gospodarką światową. Z drugiej strony, wskazują na ogromne zaniedbania w infrastrukturze telekomunikacyjnej i wykorzystaniu telekomunikacji, które tę integrację opóźniają. Niektóre opracowania (Splichal, 1993) idą dalej i stwierdzają, że wskutek zacofania telekomunikacyjnego i komputeryzacyjnego utrzymuje się, a nawet pogłębia, peryferyjność gospodarek centralnoeuropejskich. Dobitnym jego wskaźnikiem jest słabe nasycenie, zwłaszcza w terenach wiejskich, nawet tzw. POTS (Plain Old Telephone Systems), czyli zwyczajnymi telefonami, oraz wyższe niż w krajach rozwiniętych koszty instalacji i połączeń telefonicznych3. 3 W Grecji 3 minutowe połączenie miejscowe kosztuje 3 centy (22 sekundy pracy), a 1 minuta

połączenia międzymiastowego (powyżej 100 km) kosztuje 33 centy (3 minuty 43 sekundy pracy). W Polsce ten koszt wynosi odpowiednio 5 centów (2 minuty i 12 sekund pracy) oraz 29 centów (12 minut i 54 sekundy pracy). Szwecja, kraj rozwinięty telekomunikacyjnie, ma jeszcze tańsze połączenia: odpowiednio 3 centy (7 sekund pracy) i 16 centów (40 sekund pracy).

124

4 Polska na drodze do społeczeństwa informacyjnego.

Oba obrazy Polski, szybko modernizującej się i nadal zacofanej, są oparte na faktach. To prawda, że zmiany, także w telekomunikacji, są w Polsce wręcz rewolucyjne, ale też jest i prawdą, że świat nie stoi w miejscu i zmiany w krajach rozwiniętych są tak szybkie i powszechne, że Polska nie zbliża się do ich poziomu, ale - mimo rozwoju - pozostaje coraz bardziej w tyle. Problemem jest zatem przyspieszanie i rozszerzanie skali zmian. Celem tego opracowania jest zidentyfikowanie pozatechnicznych czynników, które wpływają na tempo adaptacji polskiej telekomunikacji do poziomu światowego. Należy się najpierw odwołać do analizy roli telekomunikacji w krajach, które były jej pionierami i obecnie są najbardziej zaawansowane. Niniejsze opracowanie przedstawia więc zasadnicze cechy społeczeństwa informacyjnego. Stany Zjednoczone, jako najbardziej telematycznie rozwinięty kraj świata, od kilkudziesięciu lat są w pełni świadome roli sieci i usług teleinformatycznych w rozwoju gospodarczym i społecznym. Najnowszym tego wyrazem jest idea superstrady informacyjnej, przedstawiona w 1994 roku przez wiceprezydenta Al Gore'a. Obecnie USA mocno popierają działanie Global Information Infrastructure Commission, nowej (1995) prywatnej organizacji, sponsorowanej przez Bank Światowy. Z kolei, wzorem USA, rządy krajów zachodnioeuropejskich przyjęły w lipcu 1994 roku Plan działania [COM(94) 347] w sferze telematyki. W styczniu 1995 w ramach szczytu G-7 przyjęto pilotażowe programy w zakresie wprowadzania nowych technologii. Wypada zaznaczyć, że Polska takiego kompleksowego programu nie ma, mimo przyjęcia w 1995 roku planu rządowego rozwoju usług telekomunikacyjnych do roku 2000. Działa w tym kierunku Polskie Towarzystwo Informatyczne, które na swym drugim kongresie w grudniu 1998 roku zaproponowało Pakt dla Polski (zamieszczony pod koniec niniejszego rozdziału). W rozwiniętych krajach rośnie świadomość istnienia problemów, które stwarza rozwój teleinformatyki. Musimy i my być ich świadomi, choć nam na razie zagrażają w stosunkowo niewielkim stopniu (np. dostęp do danych osobowych). Tak więc, myślenie o społecznych i kulturowych implikacjach winno się opierać na analizie zmian i toczących się dyskusji w krajach rozwiniętych, one bowiem ustalają wzór rozwoju i są głównymi dostawcami zarówno sprzętu, jak i oprogramowania. Analiza diagnostyczna społeczeństwa przemysłowego, będącego ponadto społeczeństwem „postkomunistycznym” (np. w Polsce i innych krajach Europy Środkowej i Wschodniej), skłania do wzięcia pod uwagę faktu, że w społeczeństwie tym ścierają się wpływy dwóch wizji rozwoju społecznego. Jedna z nich to wizja tradycyjna, wyrażająca pokusę kontynuacji, realizowanej po wojnie, wizji społeczeństwa przemysłowego, opartego na rozwoju przemysłu ciężkiego i rolnictwa oraz scentralizowanym systemie zarządzania. Druga natomiast jest wizją zakładającą przyspieszone tworzenie infrastruktury społeczeństwa informacyjnego w ramach budowanej gospodarki rynkowej. Pierwszej nie należy odrzucać lub nie doceniać jej wpływu na kształt społeczeństwa na przełomie wieków, chociażby dlatego, że „strukturalne zamrożenie” - anachroniczna struktura zatrudnienia - nie może

4.1 Zaawansowanie transformacji Polski

125

ulec szybkim zmianom. Drugiej natomiast nie należy przeceniać, a to przede wszystkim ze względu na poważne „bariery rozwojowe” w postaci „luki technologicznej” i „luki organizacyjnej”, a także możliwych „barier społecznych” jako rezultatu „szoku” wywołanego przyspieszeniem zmian.

4.2 Polska droga do teleinformatyzacji Mimo zapóźnienia, w Polsce sektorowo (enklawowo) rozwija się komputeryzacja oparta o najnowsze technologie i - znacznie wolniej - modernizacja telefonizacji.

4.2.1

Rozwój oddolny i spontaniczny

O wkroczeniu Polski na drogę rozwoju nowoczesnej informatyki możemy mówić dopiero od wczesnych lat osiemdziesiątych. Poprzednio korzystano oczywiście z komputerów, lecz były używane wyłącznie do obliczeń matematycznych, ich gospodarcze zastosowania były bardzo ograniczone, a o sieciach i bankach danych nie można było w ogóle mówić. Podstawą były ZETO, zakłady elektronicznej techniki obliczeniowej. Komputer był wręcz definiowany tylko jako maszyna obliczeniowa. Niemniej, istniała fachowa kadra informatyczna i telekomunikacyjna, jak i odpowiednie specjalizacje w szkołach wyższych. Dzieło wprowadzenia mikrokomputerów do Polski zostało dokonane przez indywidualnych entuzjastów, takich np. jak Ryszard Kajkowski, który na początku lat osiemdziesiątych sprowadził do kraju jeden z pierwszych komputerów Apple i założył pierwszą polską firmę software'ową. Od 1984 roku, dzięki liberalizacji przepisów gospodarczych (a także niespodziewanego pojawienia się tanich klonów mikrokomputerów IBM PC) zaczęto indywidualnie sprowadzać komputery z krajów Dalekiego Wschodu. Wraz z pirackim oprogramowaniem, stanowiły one podstawę komputeryzacji przedsiębiorstw i placówek naukowych. Ten żywiołowy import zaczął być stopniowo wypierany przez import zorganizowany przez polskie firmy, w latach dziewięćdziesiątych pojawiły się w Polsce renomowane firmy zachodnie (jak IBM, Compaq, itp.), w tym także firmy software'owe (Microsoft, WordPerfect, Novell, itd.). Sprowadzano sprzęt o parametrach światowych, tak iż takie same komputery, które stoją w biurach, uczelniach czy domach w krajach zachodnich, są i w Polsce. Także (po części nadal dzięki kradzieży oprogramowania) polscy użytkownicy korzystają z najnowszych wersji światowych produktów software'owych. Byłaby to więc sytuacja bardzo optymistyczna, choć ilość mikrokomputerów w Polsce (ok. 3 milionów) jest nadal dużo niższa niż w rozwiniętych krajach Zachodu, gdyby nie fakt, że obecny trend komputeryzacji na świecie to łączenie mikrokomputerów w sieci. O ile od kilku lat coraz więcej instytucji w Polsce rozumie potrzebę tworzenia sieci, to poprzestaje (z konieczności) na małych sieciach wewnętrznych typu LAN. Koszt zakładania tych sieci jest znaczny, ale

126

4 Polska na drodze do społeczeństwa informacyjnego.

korzyści ograniczone do usprawnienia komunikacji wewnętrznej. Instytucje na zewnątrz komunikują się nadal głównie przez pocztę, telefon oraz faks. Także w sferze telewizji, choć powstaje coraz więcej sieci kablowej, to nie ma jeszcze ani jednej prawdziwej sieci ogólnomiejskiej, nie wspominając o ogólnopolskiej. Idea integracji usług telewizyjnych i teleinformatycznych jest także znana nielicznym, i nie wdrażana w praktykę (z powodu ograniczeń ustawowych). Niemniej, mimo tego ponurego obrazu zacofania teleinformatycznego, zaczęło się wiele dziać w ostatnich latach, a nawet miesiącach. Pojawiają się enklawy nowoczesności informacyjnej, widoczne na organizowanych coraz częściej targach teleinformatycznych (np. Warszawa NETCOM, Euroinfo, Kraków Infofestiwal).

4.2.2

Nowe zjawiska w telekomunikacji powszechnej

Mimo braku mocnych impulsów do rozwoju nowoczesnych mediów ze strony najwyższych władz państwowych i czynników politycznych (można zaryzykować tezę, że polska transformacja nie objęła mentalności elit politycznych, które nie dostrzegają potrzeby odgórnego popierania modernizacji kraju), to entuzjazm, praca, a nade wszystko chęć wybicia się i zdobycia zysku sprawiają, że w Polsce nie ma zastoju w dziedzinie mediów. Corocznie nowinki z Zachodu trafiają do naszego kraju, i w ograniczonej skali są implementowane. Toteż ambitni młodzi ludzie nie są - jak dawniej - odcięci od świata, ale jeśli mają dosyć wytrwałości, to udaje się im dorównywać swym ambitnym rówieśnikom w krajach rozwiniętych. Opiszmy kilka enklaw nowoczesnych technologii; część z nich powstała w ramach wielkich instytucji (nawet monopolistycznych), ale większość jest dziełem indywidualnych i prywatnych inicjatyw. Prekursorem tworzenia powszechnej sieci było wprowadzenie na początku lat dziewięćdziesiątych sieci Earn i poczty elektronicznej dla środowiska naukowego. Wkrótce naukowcy uzyskali dostęp do sieci globalnej Internet, dzięki działaniu Komitetu Badań Naukowych sponsorującego sieć NASK. Ta sieć przystąpiła do budowy nowoczesnych informacyjnych superstrad. Godzi się jednak zauważyć, że nawet telematyzacja administracji państwowej nie dokonuje się w ramach ogólnego narodowego i rządowego planu, ale jest dziełem kilkudziesięciu jak dotąd osób z administracji centralnej (np. z Biura Informatyki URMu, Biura Prasowego Rządu) oraz kilku setek podobnych pracowników ze szczebla wojewódzkiego i gminnego. Telematyzacja sprawowania władzy zależy więc bardziej od cech psychologicznych niż od pozycji i zadań w strukturze organizacyjnej. Jest wyzwaniem dla niektórych, a nie obowiązkiem dla wszystkich kierowników.

4.2 Polska droga do teleinformatyzacji

127

Nakłady na komputeryzację administracji centralnej i wojewódzkiej stale rosną, w 1994 wydano ponad 130 mln. USD, z czego prawie 70% na zakup sprzętu, a 30% na oprogramowanie i usługi. Te proporcje utrzymują się nadal. Z urzędów centralnych najwięcej środków wydawało Ministerstwo Finansów (system Poltax), następnie resort przemysłu i handlu. Wśród urzędów wojewódzkich liderem jest Warszawa, potem Kielce i Bielsko-Biała. Łączną liczbę komputerów w administracji państwowej szacuje się na 6 tysięcy (bez URM, gdzie było około 500 komputerów i MSW, gdzie liczba ta pozostaje tajna), w tym połowa w urzędach wojewódzkich. Niestety, przynajmniej połowa używanego oprogramowania jest nielegalna. Niemniej, postępom komputeryzacji nie towarzyszy analogiczne usprawnienie sieci telefonicznej. Przesyłanie danych jest dla administracji państwowej nadal rzadkością. Stąd nowe inicjatywy mają jeszcze mało klientów i nikłe obroty. Komertel, to wydzielona sieć telekomunikacyjna TP S.A. przeznaczona dla świata biznesu. Oferuje obecnie także ISDN, oferowaną dla abonentów specjalnych, jej pokaz na razie odbył się w Warszawie. Usługi dodatkowe to połączenia oczekujące, połączenia trójstronne, przełączenia, gorąca linia, możliwość identyfikacji numeru dla abonentów specjalnych, itd. Polpager - największy ogólnopolski system przywoławczy. Od czerwca 1992 działa Centertel Polska Telefonia Komórkowa, sieć systemu NMT-450i. Polpak to publiczna komputerowa sieć pakietowa X.25 w ramach Telekomunikacji Polskiej S.A., która zapewnia transmisję danych. W lipcu 1995 ruszyła pierwsza polska publiczna sieć telematyczna, Polbox on-Line, w swej ofercie mająca telekonferencje. Inna firma, Poland On-line, o podobnej ofercie zaczęła działać nieco później. Organizowanych jest wiele targów i seminariów naukowych, które zaczęto w 1987 roku jako skromne Koła Użytkowników PC. Potem zorganizowano Komputer Expo w Warszawie, obecnie corocznie jest kilka wielkich imprez targowych. Działają towarzystwa naukowe, w tym najstarsze Polskie Towarzystwo Informatyczne i Stowarzyszenie Elektryków Polskich. Najnowszym jest Stowarzyszenie Polski Rynek Oprogramowania i Polskie Stowarzyszenie Internetu. Cele integracyjne stawiają sobie także Polska Izba Informatyki i Telekomunikacji, która pomagała w sporządzeniu raportu Strategia Rozwoju Informatyki w Polsce. Stan, Perspektywy, Zalecenia (kwiecień 1995). Lawinowo rośnie liczba publikacji. Poważni wydawcy, to Lupus (działający od 1989 roku, nakład łączny czasopism około 300 tysięcy egzemplarzy), 10 czasopism, w tym PC Kurier (40 000), Enter (42 000), Amiga (40 000), Gambler (60 000). Publikuje się setki książek o użytkowaniu programów komputerowych. Dziennik Rzeczpospolita ma dodatek Nauka i Technika poświęcający wiele miejsca proble-

128

4 Polska na drodze do społeczeństwa informacyjnego.

mom telekomunikacji i informatyzacji. Pojawiła się tygodniowa Gazeta-Komputer w dodatku do Gazety Wyborczej.

4.2.3

Nowe sieci transmisji danych

Przykładem niech będzie Narodowa Akademicka Sieć Komputerowa (NASK) powstała w 1989 r. NASK to operator ogólnopolskiej sieci jako części światowego Internetu. W połowie 1995 roku miał około 80 000 użytkowników, pracowało w nim około 15 tysięcy komputerów. NASK zamówił w General DataComm oraz u jego partnera Ericsson Schrack APEX ATM przełączniki dla pierwszej w Europie centralnej i wschodniej sieci ATM. Mają one być włączone w warszawską sieć metropolitalną Warman, której 500 pierwszych użytkowników to placówki akademickie, instytuty badawcze oraz instytucje rządowe i samorządowe. Sieć ta jest połączona z innymi sieciami uniwersyteckimi w Europie. Ma ona zapewniać szybkie sieci LAN, komunikowanie głosowe oraz multimedialne. W Krakowie, sieć MAN już obejmuje placówki uniwersyteckie. Oferuje też podłączenia łączem dzierżawnym do sieci Internet. Pojawiają się firmy prywatne, np. Internet Technologies, oferujące komercjalny dostęp do poczty i zasobów banków danych. GiGa Teleservice daje dostęp do danych Giełdy Papierów Wartościowych, materiałów BOSS-Finanse. Inny serwis to Koliber, oparty na systemie DIALOG. Przez sieci Polpak lub NASK z DIALOG, możliwe jest wyszukiwanie danych o firmach, ofertach cenowych, przeglądanie raportów o stanie jakiegoś przedsiębiorstwa, branży, etc. a także prenumerowanie serwisów prasowych, finansowych, badań naukowych. Kompass Poland podaje oferty firm, ogłoszenia, cenniki, itp. Inna firma, Telbank, oferuje: • Telbank-P, czyli połączenia międzynarodowe do przesyłania danych, • Pocztę elektroniczną w systemie X.400, co zapewnia i poufność danych i autoryzację elektronicznego podpisu, • Bazy danych światowych serwisów dostępnych on-line. Obszerniejszy opis nowych sieci transmisji przedstawiają Hanna KonkiewiczChachulska i Jerzy Kubasik w artykule „Przemiany w sektorze telekomunikacyjnym w Polsce po roku 1989” (1997). Należy zwrócić uwagę na rozwój sieci serwisów WWW. World Wide Web, czyli właśnie serwisy WWW stają się czwartym (obok telewizji, radia i prasy) medium informacyjnym. Coraz więcej polskich gazet oferuje swoje wydania (na ogół skrócone) w formie internetowej (Rzeczpospolita, Gazeta Wyborcza, Dziennik Polski, to tylko niektóre z ważniejszych dzienników). Rozwój WWW to jeszcze dzieło indywidualnych entuzjastów, mało docenianych, ale których jest coraz więcej, tworząc swoiste mikrośrodowisko. Można oczekiwać, że wkrótce rozwiną oni systemy interakcyjne. Wymaga to nowej

4.2 Polska droga do teleinformatyzacji

129

techniki którą jest ATM, technika sieciowa na potrzeby multimediów, która pozwala na niezakłócone przesyłanie dźwięków i obrazów w czasie rzeczywistym. Systemy interakcyjne w bankach to podawanie informacji o banku, ale także przeprowadzanie transakcji (jak sprawdzanie konta, przelewy, etc.). Linie lotnicze LOT uruchomiły powszechnie dostępną sieć informacji i rezerwacji biletów lotniczych. Biura podróży oferują informacje o wycieczkach, w formie obrazowej i dźwiękowej. Podobnie działa handel nieruchomościami, prowadzenie aukcji. Próbą zorganizowania katalogu stron www oraz oferowania łatwego dostępu do niektórych z nich jest Wirtualna Polska (dostępna pod adresem www.wp.pl).

4.3 Ważniejsze społeczne problemy polskiej telekomunikacji 4.3.1

Aspekty prawne i ustawodawstwo

Po 1989 r. Sejm RP uchwalił nowe, liberalne ustawy odnoszące się do działania sektora informacji i telekomunikacji w Rzeczpospolitej Polskiej. Do najważniejszych należą: • Ustawa z dn. 23.11.1990 o łączności ze zmianami w 1995 roku (Tekst jednolity Dz. U. z 1995 r. Nr 117, poz. 564) oraz • Ustawa z dn. 29.12.1992 o radiofonii i telewizji (Dz. U. z 1993 r. Nr 7, poz. 34) • Ustawa z dn. 4.2.1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz. U. nr 24, poz. 83). W przygotowaniu są akty odnoszące się do ochrony danych (przyjęte przez rząd w sierpniu 1996 r.) W urzędowym projekcie polskiej ustawy o ochronie danych osobowych, która spełnia wymogi takiej ustawy krajowej, zaproponowano szczegółowe regulacje, które już funkcjonują w krajach Unii Europejskiej bądź USA, zalecane w Dyrektywie 95/46/C. Jednocześnie dostosowano te regulacje do specyfiki naszej administracji państwowej i samorządowej, a także innych podmiotów funkcjonujących w sferze niepublicznej. Najważniejsze w złamaniu monopolu państwa w dziedzinie radia i telewizji było wejście w życie ustawy o radiofonii i telewizji z dnia 29.12.1992. Zawiera ona pewne klauzule nakładające na nadawców pewne ograniczenia treściowe (art. 18, m.in. poszanowanie wartości chrześcijańskich, polskiej racji stanu itp.), jak i warunki dotyczące udziału polskich programów, oraz ograniczenia własności podmiotów zagranicznych. Niestety, nie ma w niej przepisów nakładających zobowiązania współdziałania w okresie kryzysów i klęsk żywiołowych, co negatywnie odbiło się na informacjach w czasie powodzi 1997 roku.

130

4 Polska na drodze do społeczeństwa informacyjnego.

Artykuł 4 Ustawy o łączności stwierdza, że działalność w dziedzinie telekomunikacji wykonują m.in. podmioty, które otrzymały koncesje lub zezwolenie – w zakresie objętym koncesją lub zezwoleniem. Obejmuje ono m.in. przyznanie prawa do zakładania i używania urządzeń radiokomunikacyjnych nadawczych lub nadawczo–odbiorczych (art. 12 ust. 1 pkt 2) oraz prawa do zakładania i używania urządzeń lub sieci telekomunikacyjnych (art. 12 ust 1 pkt 3). Decyzje w tym zakresie wydaje Minister Łączności lub Państwowa Agencja Radiokomunikacyjna (PAR). Inne ważne akty prawne: • Rozporządzenie Ministra Łączności z dn. 31.5.1993 w sprawie określania systemów telekomunikacyjnych, zakładanych i użytkowanych na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej (Dz. U. nr 63, poz. 302). • Rozporządzenie Ministra Łączności z dn. 12.7.1996 roku w sprawie nadania statusu Państwowej Agencji Radiokomunikacyjnej. • Rozporządzenie Ministra Łączności z dn. 19.1.1996 roku w sprawie struktury organizacyjnej oraz szczegółowego zakresu działania Państwowej Inspekcji Telekomunikacyjnej i Pocztowej. • Rozporządzenie Ministra Łączności z dnia 26.10.1995 r. w sprawie ogólnych warunków przyłączania sieci telekomunikacyjnych oraz zasad rozliczeń. Konwencje międzynarodowe wiążące Polskę: • Oświadczenie rządowe z dn. 15 czerwca 1994 r. w sprawie ratyfikacji przez Rzeczpospolitą Polską konwencji o telewizji ponadgranicznej, sporządzonej w Strasburgu dn. 5.5.1989 r. (Dz. U. z 1995 r. nr 32, poz. 161). • Rządowy projekt ustaw o ochronie danych osobowych przyjęty przez Radę Ministrów 13 sierpnia 1996. Przy przygotowaniu przedmiotowego projektu ustawy wzorowano się na Konwencji nr 108 Rady Europy z 28 stycznia 1981 r. o ochronie osób ze względu na automatyczne przetwarzanie danych o charakterze osobowym (konwencja weszła w życie 1 października 1985 r.) oraz na obowiązujących w tym zakresie przepisach w krajach zrzeszonych w Unii Europejskiej, a zwłaszcza na projekcie dyrektywy Rady Wspólnot Europejskich z 1990 r. w tekście jednolitym z poprawkami o sygnaturze C 1/95 z 20 lutego 1995 r. (którą przyjęto 24 października 1995 r.). Jednak mimo przełomowych zmian wobec prawa komunistycznego (sprzed 1989 roku) nadal w ustawodawstwie dominuje rozproszenie, brak dostrzegania integracji całej dziedziny informacji i telekomunikacji, która w krajach zachodnich prowadzi do kształtowania tzw. prawa komunikacyjnego, communication law, obejmującego zarówno media (w Polsce prawo prasowe oraz ustawa o radiofonii i telewizji a także ustawa o prawach autorskich i pokrewnych), jak i łączność i telekomunikację (telewizja kablowa, telefonia). W sumie, prawo daje słabą ochronę

4.3 Ważniejsze społeczne problemy polskiej telekomunikacji

131

dla rozwijania konkurencyjności zarówno w mediach, jak i telekomunikacji (konkurencyjność mediów radiotelewizyjnych jest ograniczana przez system koncesjonowania, obejmujący w pewnym sensie nawet telewizję kablową). Pilną sprawą jest stworzenie nowoczesnego otoczenia prawnego, w tym prawa autorskiego i pokrewnego (które już uchwalono, jednak w sferze informacji pozostaje ustawą mało przestrzeganą). Rządowe projekty ustaw o ochronie danych z punktu widzenia praw obywatela są kiepskie (pozostawiają poza kontrolą bazy danych resortu spraw wewnętrznych), a ochrona danych obywatela w powszechnie dostępnych systemach informacyjnych nadal nie istnieje. Już widoczne są nadużycia, na przykład wysyłanie listów reklamowych od finansowych naciągaczy do zwykłych obywateli na podstawie kupionych list adresowych z baz danych.

4.4 Uwarunkowania rozwoju sieci w Polsce Pierwsze próby budowania sieci komputerowych w Polsce podjęto w latach siedemdziesiątych, ale nie miały one praktycznego zastosowania. Dopiero w 1987 roku z inicjatywy prof. Daniela Bema z Politechniki Wrocławskiej uruchomiono rządowy program badawczy, Krajową Akademicką Sieć Komputerową, w skrócie KASK. KASK rozwijał się w przez dwa lata wyłącznie w oparciu o technologie krajowe, bowiem przepisy COCOM zabraniały transferowania do krajów komunistycznych zaawansowanych technologii. Zmiana ustroju politycznego w 1989 roku umożliwiła przejście do fazy aktywnej współpracy międzynarodowej. W maju 1990 roku przyjęto Polskę do EARN (European Academic and Research Network), a pierwsze fizyczne połączenie nastąpiło 17 sierpnia 1990 roku z Kopenhagą. NASK utworzono jako sieć rozległą, która z kolei tworzy dwie nowe sieci: WAN, czyli sieć rozległą, obejmującą miasta uniwersyteckie i niektóre inne, oraz MAN, sieci miejskie (jak np. WARMAN, sieć warszawską, czy KRAKMAN, sieć krakowską). Sieć NASK oraz sieci MAN zostały zbudowane za pieniądze Komitetu Badań Naukowych. Nakłady finansowe na NASK systematycznie rosły, podwajając się co roku. Jednocześnie NASK wprowadził niedawno w życie nowy, wymagany przez Ministerstwo Łączności, regulamin usług. Nie zmieniając cennika, NASK otwiera nowe możliwości. Należą do nich m.in. nowe rodzaje umów ze zleceniodawcami. Oprócz dotychczas obowiązującej umowy abonenckiej wprowadzono umowę prowiderską (abonent może świadczyć usługi telekomunikacyjne, niewymagające posiadania zezwolenia telekomunikacyjnego, osobom trzecim) oraz umowę miedzyoperatorską.

132

4 Polska na drodze do społeczeństwa informacyjnego.

Regulamin wprowadza wprost definicję wielu terminów sieciowotelekomunikacyjnych. NASK wyszedł tu z założenia, że polskie prawo administracyjne i karne nie dostrzega w ogóle problemu sieci komputerowych, a zatem wszelkie regulacje wzajemnych stosunków NASK i jego partnerów muszą opierać się na umowie i kodeksie cywilnym. W przypadku umowy międzyoperatorskiej operator-partner musi posiadać zezwolenie telekomunikacyjne. Uczelnie lub grupy uczelni, budujące sieci miejskie, będą także musiały takie zezwolenie uzyskać. Jednakże nie będzie to łatwe. Telekomunikacja Polska widzi w nowo powstających sieciach zalążki konkurencji, mimo, że powstają one dla instytucji naukowych. Ten punkt widzenia Telekomunikacji uwidacznia się najwyraźniej od grudnia 1994, kiedy to zakończył się okres względnie dobrej współpracy pomiędzy uczelniami a Telekomunikacją, a rozpoczęły się problemy (Poznań, Kraków, Gliwice, Trójmiasto). Nie jest przypadkiem, że problemy te wystąpiły dokładnie wtedy, gdy NASK uzyskał nowe, już własne, zezwolenie telekomunikacyjne Ministra Łączności 9 grudnia 1994 roku. Także Telekomunikacja Polska S.A. uruchomiła bezpłatny dostęp do serwisów www, czerpiąc jednak z tego zyski poprzez opłatę za czas korzystania z połączenia. Podczas budowy miejskich sieci komputerowych uwidaczniają się i inne problemy. Z jednej strony Komitet Badań Naukowych zachęca uczelnie budujące sieć do wchodzenia w lokalne układy z dysponentami kabli światłowodowych (Telbank, Kolpak, telewizja kablowa, itp.), z drugiej zaś Telekomunikacja Polska S.A. traktuje te instytucje jak konkurencję. Kable światłowodowe leżą w kanalizacji teletechnicznej będącej własnością Telekomunikacji i w związku z tym niechętnie patrzy ona na ewentualne wzmacnianie konkurencji potencjałem uczelni. Sytuację komplikuje fakt, że w obecnym systemie prawnym telewizja kablowa działa w ramach ustawy o radiofonii i telewizji, a sieci komputerowe w ramach ustawy o Łączności. Uczelnia zatem, używając światłowodów telewizji kablowej, współdziałałaby z podmiotem, któremu nie wolno wykonywać usług telekomunikacyjnych. A uczelnie myślą o lokalnej telefonii. Nie mówiąc już o tym, że Internet już służy niekiedy do rozmów telefonicznych. Biorąc powyższe pod uwagę należałoby stwierdzić, że zarówno NASK, jak i inni zapaleńcy budujący sieci komputerowe dla potrzeb głównie nauki, znaleźli się w samym centrum walki konkurencyjnej o opanowanie rynku w zakresie szeroko rozumianej telekomunikacji. Specjaliści, wiedzący na czym ma polegać infostrada, wykorzystywani są w rozgrywkach zagrożonego monopolisty z innymi, powoli budującymi swą siłę, podmiotami.

4.4.1

Aktualne tendencje

Przełom demokratyczny 1989 roku w Polsce stworzył warunki do przejścia od systemu realnego (autorytarnego) socjalizmu do gospodarki rynkowej i ładu

4.4 Uwarunkowania rozwoju sieci w Polsce

133

demokratycznego. Rozpoczął się unikatowy proces transformacji systemowej. Nadziejom na rychłe wyrównanie luk rozwojowych między krajami postkomunistycznymi a krajami wysoko rozwiniętymi towarzyszą liczne obawy i lęki. Z punktu widzenia analityki i systemów zwracają uwagę następujące zjawiska: • niedostatki racjonalnego myślenia strategicznego o przyszłości kraju, • brak rzetelnych systemowych analiz prognostycznych w ramach możliwych i prawdopodobnych scenariuszy rozwoju, • brak sprawnego zaplecza doradczo-eksperckiego niezbędnego do podejmowania decyzji politycznych i społeczno-ekonomicznych, • niezadowalający poziom rozwoju systemów informacyjnych (w tym systemów telekomunikacyjnych i informatycznych), • ograniczone przekonanie o strategicznym znaczeniu wiedzy i edukacji dla przyszłości kraju i możliwości wejścia w fazę społeczeństwa informacyjnego. Od kilku już stuleci Polska nie może przełamać narastającego opóźnienia cywilizacyjnego w stosunku do rozwijających się dynamicznie krajów Europy Centralnej (J. Kołodziejski, 1994 r.). Od połowy lat siedemdziesiątych coraz większy wpływ na kształtowanie się sytuacji społeczno-gospodarczej ma pogłębiający się i nieopanowany dotychczas kryzys gospodarczy. Jego istotą jest niszczący gospodarkę i społeczeństwo mechanizm stagnacji i depresji, a jego siłą napędową aż do upadku poprzedniego ustroju były nierozwiązywalne sprzeczności „realnego socjalizmu”, a w okresie transformacji - także błędy w polityce społeczno-gospodarczej, prowadzonej przez kolejne rządy niekomunistyczne. Spuściznę po tym okresie, określającą „warunki początkowe” cechuje m.in.: • przestarzała struktura zatrudnienia (np. nadmierne zatrudnienie w rolnictwie i ciężkich przemysłach), • przestarzała struktura techniczna parku maszyn i urządzeń (np. niski stopień automatyzacji i robotyzacji), • niewykorzystana sytuacja surowcowa, wodna i energetyczna, • wysoki stopień degradacji środowiska naturalnego, • nienowoczesne systemy komunikacyjne i transportowe, opóźnienia w rozwoju systemów informacyjnych, • stosunkowo niska społeczna wydajność pracy, niska sprawność struktur organizacyjnych i metod zarządzania, • wady systemu legislacyjnego, • nadmierne zadłużenie zagraniczne, • opóźnienia w rozwoju systemu badań naukowych i systemów edukacji. Powyższe słabości mogą stanowić istotne bariery rozwojowe nie tylko na drodze do integracji z Unią Europejską, lecz do nowoczesnego państwa. Kontynuowanie dotychczasowej drogi rozwojowej nie zapewnia:

134

4 Polska na drodze do społeczeństwa informacyjnego.

• istotnego zmniejszenia opóźnień cywilizacyjnych, • dostatecznego postępu w przygotowywaniu gospodarki do wymogów i potrzeb współczesności oraz przyszłości, • przyspieszenia procesów dostosowawczych, związanych z wejściem Polski do UE, • szans na wprowadzenie nowych, a zarazem nowocześniejszych czynników rozwoju do tych regionów, w których występują obecnie struktury przestarzałe technicznie oraz stagnacyjne i recesyjne ekonomicznie, • poprawy stanu środowiska naturalnego. Nowa strategia rozwoju musi - wykorzystując istotne atuty - zapewnić przeciwdziałanie zagrożeniom i wprowadzenie kraju na względnie bezpieczną ścieżkę rozwoju, prowadzącą ku społeczeństwu informacyjnemu, czyniącą z wiedzy i technologii informacyjnych źródło postępu.

4.4.2

Problemy kulturowe

Telekomunikacja służy kulturze, choć nie każdej w jednakowym stopniu. Najlepiej zaś kulturze masowej, nie zawsze wysokiego lotu. Sytuacja taka często pogarsza warunki rozwoju własnej kultury, nadmierna dawka bodźców ze świata tłumi własną innowacyjność i twórczość. Konkurencja w kulturze jest potrzebna, bowiem monopol wartości - jak przestrzegał wybitny polski humanista, Stanisław Ossowski - naraża je na uwiąd. W tej konkurencji wszakże wygrywają częstokroć nie ci, którzy oferują lepszą kulturę, lecz ci, którzy dyskontują swą przewagę w technice i dyktują reguły obrotu dobrami kultury. O tym - z perspektywy kraju takiego jak Polska - musimy także pamiętać. Telekomunikacja a kultura w Polsce jest dziś zagadnieniem aktualnym jak nigdy przedtem. Wystarczy przypomnieć spory i kontrowersje wokół rozdziału częstotliwości telewizyjnych i radiowych. W pewnym momencie nabrały one znaczenia politycznego. Telekomunikacja była w okresie powojennym dziedziną zaniedbaną. Rozwijano ją głównie tam, gdzie była potrzebna centrum politycznemu. Była potrzebna do oddziaływania na społeczeństwo w duchu ustanowionego ładu doktrynalnego. Prawdopodobnie Polska jest jedynym krajem w Europie, a może i na świecie, gdzie zdarza się znaleźć wieś z licznymi, luksusowymi samochodami, ale nadal bez telefonu. Świadczy to, że jesteśmy nadal raczej „społeczeństwem transportowym” niż informacyjnym. Obecnie telekomunikacja polska znalazła się w czołówce dziedzin szybko modernizowanych. Nic dziwnego - należy do dziedzin opłacalnych, na całym świecie dochodowych. Są jednak głosy, że tych inwestycji jest ciągle zbyt mało, że kapitał zachodni powinien raczej inwestować właśnie w sieci telekomunikacyjne niż w wykupywanie tytułów prasowych, wydawnictw lub udziałów w komercyjnym radiu czy telewizji. Inwestowanie w telekomunikację bowiem to obecnie ważki czynnik modernizacji społecznej i ekonomicznej, wykupywanie zaś

4.4 Uwarunkowania rozwoju sieci w Polsce

135

instytucji kulturalnych stwarza ryzyko obcej kontroli nad oddziaływaniami publicznymi, ryzyko dla rozwoju i tożsamości kultury polskiej.

4.4.3

Problemy edukacyjne

Należy wzmocnić kształcenie teleinformatyczne w szkołach podstawowych, średnich oraz wyższych. Polityka edukacyjna w skali kraju i resortu jest tu niezbędna. Internet dla szkół to ciekawa, ale jeszcze bardzo skromna inicjatywa. Potrzebne jest wprowadzenie nowych kierunków kształcenia, w tym tzw. edukacji medialnej. W tym kierunku zmierza wielka reforma programowa w polskich szkołach. W instytutach na uczelniach wyższych nastąpiło zmniejszenie kadry informatycznej, co powoduje niewykorzystanie potencjału uczelni i brak możliwości szkolenia. Niedorozwój cywilizacyjny Polski coraz dotkliwiej odczuwany zarówno w kategoriach bezwzględnych, jak i porównawczych oraz pauperyzacja w ostatnich latach każą przewartościować relację cywilizacja-kultura, krytycznie odnieść się do separowania obu porządków wartości. W kraju na takim poziomie rozwoju, na jakim znajduje się Polska, wręcz imperatywem staje się osiągnięcie pewnego minimum cywilizacyjnego, które jest niezbędne jako punkt startu do modernizacji, jako przekroczenie punktu krytycznego we wszystkich jej sferach. W niektórych dziedzinach da się to minimum wymierzyć, biorąc za punkt wyjścia najniższe wskaźniki społeczeństw zajmujących wyższe pozycje niż Polska. W innych dziedzinach jest to niemierzalne, co nie znaczy, że nieistniejące. Ten punkt wyjścia to choćby poziom nasycenia kraju w takie banalne dobra telekomunikacji, jak telefon. Można sformułować hipotezę - i znaleźć wiele argumentów na jej obronę - że bez minimum cywilizacyjnego nie ma rozwoju kultury, napotyka ona bowiem na barierę nie do przebrnięcia. Badania opinii wykazują raczej, że przemożna żądza cywilizacji dominuje nad potrzebą kultury, zwłaszcza w środowisku wiejskim. Trudno się temu dziwić: primum vivere, czyli przede wszystkim żyć. Powyższe rozumowanie dostarcza kryteriów wartościowania rozwoju Polski. Spór o kryteria nie jest w żadnej mierze sporem o to, czy chronić i rozwijać kulturę czy też promować cywilizację techniczną, są to bowiem naczynia połączone, w których poziom, w dłuższych przedziałach czasu, powinien się wyrównywać. Jeśli się tak nie dzieje, to z powodu różnego rodzaju blokad, które rodzą dysonanse szkodliwe dla obu tych dziedzin. Sądzę, że z takim dysonansem mamy obecnie do czynienia w Polsce. Nie jest to w przypadku naszego kraju przerost kultury nad cywilizacją ani też cywilizacji nad kulturą - bo i z taką opinią można się spotkać, lecz niedostatku jednej i drugiej. Problemów rozwoju Polski nie da się rozwiązać, próbując usunąć tylko jeden z tych niedostatków, np. inwestując w cywilizację i zaniedbując kulturę. Zaniedbywanie kultury jest bowiem tym samym zaniedbywaniem cywilizacji i jest to teza odwracalna.

136

4 Polska na drodze do społeczeństwa informacyjnego.

Na użytek polityki kulturalnej warto rozważać różnorakie konsekwencje związane z wpływem nowych mediów na wszystkie układy kultury. Należałoby zwłaszcza zastanowić się, czy mamy do czynienia z tworzeniem się jakiegoś nowego układu kultury albo jednego metaukładu, czy też tylko z procesami transformacji układów istniejących: komunikacji interpersonalnej, tradycyjnych instytucji tworzenia i odbioru kultury symbolicznej oraz instytucji masowego komunikowania. Chodzi o szanse wzajemnej adaptacji kultury i telekomunikacji na tle ogólniejszych problemów uczestnictwa w kulturze społeczeństwa polskiego w warunkach zmieniającej się infrastruktury technicznej, a telekomunikacyjnej w szczególności.

4.5 Warunki sprostania wyzwaniom przyszłości Aby do roku 2010 osiągnąć odczuwalny postęp w przekształcaniu Polski w kraj: • o rozwiniętej cywilizacji informacyjnej, w którym technologie informacyjne będą determinować znaczną część życia społecznego, • otwarty na rynek światowy i cechujący się silną orientacją proeksportową, • o wysokim poziomie rozwoju i twórczo wykorzystywanego potencjału intelektualnego, opartego na silnej nauce i zapleczu badawczorozwojowym, • o rozwiniętych przemysłach wysokiej techniki, • o wyraźnej tożsamości i odrębności w kulturze oraz większym wkładzie do kultury europejskiej, • respektujący potrzeby ekologiczne, • dyskontujący swoje położenie dla rozwijania infrastruktury europejskiej oraz kontaktów łączących Europę Zachodnią i Wschodnią, • utrzymujący równowagę między celami gospodarczymi i społecznymi, oparty na intensywnej humanizacji stosunków międzyludzkich i przeciwdziałający tendencjom technokratycznym, konieczne jest dokonanie jakościowego postępu w: • pobudzaniu powszechnej przedsiębiorczości i innowacyjności oraz zwiększeniu roli nauki, stanowiących istotę nowoczesnej gospodarki rynkowej, przebudowie struktury gospodarczej kraju przez jej unowocześnianie, • dostosowaniu systemu ekonomicznego do wymogów gospodarki rynkowej i zapewnieniu jego kompatybilności z systemami istniejącymi w krajach europejskich, podniesienie efektywności gospodarki i systemów zarządzania. Powyższe warunki mogą być spełnione przy równoległym rozwoju infrastruktury teleinformatycznej oraz automatyzacji procesów wytwarzania, technologii sieci komputerowych i infostrad, technologii elastycznej produkcji.

4.6 Przestrogi dla Polski

137

4.6 Przestrogi dla Polski 4.6.1

Skutki niepowodzenia strategii rozwoju – zagrożenia

Niepowodzenie nowoczesnej strategii rozwoju przy niestabilności politycznej i ograniczonej efektywności gospodarczej stanowi warunek wystarczający, aby kraj znalazł się na peryferiach rozwiniętej Europy. Jak zauważa A. Kukliński, nad problemem „pawia i papugi” w Polsce XXI wieku warto się zastanowić, troska zaś o sferę autonomicznego działania może de facto być próbą forsowania anachronicznego skansenu w kategoriach funkcjonalnych lub ideologicznych. Mówiąc o przyszłości Polski należy rozpatrywać relacje pomiędzy trzema sferami: innowacji - adaptacji - autonomicznego działania. W związku z tym konieczna jest powszechna świadomość następujących opinii (T. Hofmokl, 1994): • Infrostrady zmienią społeczeństwo w większym stopniu, niż kiedyś uczyniło to wprowadzenie kolei żelaznych, elektryczności i telefonu. • Na całym świecie technologie informatyczne i komunikacyjne prowadzą do nowej rewolucji przemysłowej, już dziś równie istotnej i dalekosiężnej jak rewolucje ubiegłej epoki. • Społeczeństwa, które pierwsze wkroczą w erę informatyki, zbiorą największe profity. Wytyczą szlaki, po których podążać będą następni. Kraje natomiast, które zwlekają lub stosują rozwiązania połowiczne, mogą już w ciągu najbliższej dekady stać wobec dramatycznego spadku inwestycji i liczby miejsc pracy. • Jeżeli Europa pozostanie w tyle w dziedzinie sieci i usług informatycznych, koszta będą wysokie. Pogorszy się konkurencyjność Europy. • Polska nie ma wyboru. Jeżeli nie przystąpimy do budowy w Polsce społeczeństwa informacyjnego, pogłębi się przepaść cywilizacyjna w stosunku do rozwiniętych krajów świata. Środków na to nie powinniśmy szukać w budżecie, lecz przedsięwzięcie powinno być sfinansowane przez sektor prywatny we własnym interesie.

4.6.2

Zalecenia kongresów informatyki polskiej

Zalecenia I Kongresu Informatyki Polskiej, 1-3.12.1994 wskazują: • W strategii rozwoju Polski należy przyjąć, że teleinformatyka jest jednym z podstawowych czynników gospodarczego, społecznego i kulturalnego rozwoju kraju. • Przyspieszenie rozwoju teleinformatyki jest warunkiem koniecznym zmniejszenia luki cywilizacyjnej. • Dążenie do społeczeństwa informacyjnego jest obiektywną i racjonalną strategią rozwoju kraju.

138

4 Polska na drodze do społeczeństwa informacyjnego.

• W strategii rozwoju teleinformatyki konieczne jest określenie relacji między sferami adaptacji, innowacji i autonomicznego działania. • Analiza systemowa strategii rozwoju teleinformatyki wymaga predykcji i ewolucji jego skutków: głównych i ubocznych, bliższych i dalszych, pozytywnych i negatywnych. • W celu umożliwienia efektywnej integracji Polski z Unią Europejską konieczne jest dopasowanie już istniejących i nowo powstających systemów telekomunikacyjnych i systemów informatycznych do jej standardów. • Dla dobra społeczeństwa oraz w celu społecznej akceptacji „teleinformatyzacji” konieczne jest prawne zagwarantowanie bezpieczeństwa informacyjnego (ochrony danych). • Do efektywnego wchodzenia w fazę społeczeństwa informacyjnego konieczne jest zapewnienie odpowiedniego systemu edukacji, w tym kształcenia nowoczesnych kadr informatycznych i telekomunikacyjnych. • Ukształtowanie podstaw społeczeństwa informacyjnego stanowi warunek sprostania wyzwaniom przyszłości i zmniejszenia niebezpieczeństwa znalezienia się na peryferiach nowoczesnego świata. • Technologie informacyjne stanowią istotny element rozwoju kultury, a także mogą stać się czynnikiem zabezpieczającym tożsamość kulturową kraju. W propozycji strategii rozwoju informatyki i jej zastosowań, opracowanej w 1991 roku przez Polskie Towarzystwo Informatyczne, mówi się, że rolę rządu Rzeczypospolitej w określaniu tej strategii można sprowadzić do dwóch aspektów: • funkcji decyzyjnych, czyli podejmowania decyzji w konkretnych, jednostkowych sprawach związanych z zarządzaniem państwem na podstawie uprawnień konstytucyjnych i ustawowych rządu (np. tworzenie infrastruktury informacyjnej na potrzeby państwa i obywateli, informatyzacja administracji państwowej, budowa publicznych sieci komputerowych, przeciwdziałanie przestępczości komputerowej), • funkcji prawodawczych - ustalenia ogólnych zasad, jakimi powinni się kierować inni aktorzy sceny politycznej, gospodarczej i społecznej - czyli odpowiednich działań legislacyjnych, normalizacyjnych i atestacyjnych (np. atestacja systemów informatycznych, regulacje prawne skutecznie chroniące oprogramowanie, rozwiązania prawne z zakresu ochrony dóbr osobistych obywateli w związku z rozwojem systemów informacyjnych). Z kolei Kongres Informatyki Polskiej (Poznań, 30 XI - 2 XII 1998) zaproponował następujący „Pakt na rzecz budowy Społeczeństwa Informacyjnego w Polsce”: Instytucje, firmy, organizacje i osoby inicjujące „Pakt na rzecz budowy w Polsce Społeczeństwa Informacyjnego” dostrzegają wysoki stopień zaawansowania projektów związanych z budową Globalnej Infrastruktury

4.6 Przestrogi dla Polski

139

Informacyjnej (kraje G7) oraz Społeczeństwa Informacyjnego (kraje Unii Europejskiej). Związane z rozwojem teleinformatyki zmiany szybko nabierają charakteru cywilizacyjnego: przejścia od społeczeństwa postindustrialnego do globalnego społeczeństwa informacyjnego. Bardzo niepokojący jest więc fakt, że polskie reformy gospodarczo-społeczne lat 90. realizowane są w całkowitym niemal oderwaniu od celów, które postawiły sobie kraje rozwinięte. Dotyczy to zarówno infrastruktury telekomunikacyjnej, zastosowań informatyki w przedsiębiorstwach oraz w administracji, jak i przygotowania szerokich grup społeczeństwa do racjonalnego stosowania narzędzi teleinformatycznych. Optymistyczne wskaźniki wzrostu gospodarczego Polski opisują zjawiska, które miały pierwszoplanowe znaczenie do końca lat osiemdziesiątych. Przedsiębiorstwa w bardzo ograniczonym zakresie potrafią wykorzystać systemy informatyczne dla zwiększenia swojej efektywności, do nielicznych wyjątków należą sprawnie funkcjonujące systemy informatyczne administracji państwowej. W systemie edukacji młodzieży w znikomym stopniu wykorzystuje się narzędzia teleinformatyczne, a wśród dorosłych mniej niż 3% ogółu miało do czynienia z Internetem. Nie ulega wątpliwości, że musimy natychmiast włączyć się w proces budowy Globalnej Infrastruktury Informacyjnej, przygotować zarówno społeczeństwo, jak i rozwiązania techniczne. Podobnie jak w krajach UE, wiąże się to z szeregiem zadań dla administracji państwowej. Wiele do zrobienia mają też firmy i sami użytkownicy systemów informatycznych. W procesie budowy Społeczeństwa Informacyjnego ogromną rolę mają też do odegrania media, odpowiedzialne za prezentowanie trendów, problemów i przykładów rozwiązań. Wymiar cywilizacyjny zamierzenia budowy Społeczeństwa Informacji można przyrównać do realizowanych niegdyś takich przedsięwzięć jak: likwidacja analfabetyzmu, powszechna elektryfikacja itp. Chodzi bowiem o to, by umożliwić wszystkim Polakom funkcjonowanie zgodnie z praktyką krajów rozwiniętych. Sygnatariusze paktu wychodzą z założenia, że konieczne jest zmobilizowanie do współdziałania dostawców rozwiązań teleinformatycznych, użytkowników, sektora edukacji i mass mediów. Budowa Społeczeństwa Informacyjnego jest zadaniem, w które włączyć powinien się niemal każdy, zarówno w sferze swoich zajęć zawodowych (rozwiązania otwarte, przystosowane do technik teleinformatycznych SI), jak i w życiu rodzinnym (samokształcenie, edukacja dzieci, zaspokajanie własnych potrzeb. (...) Sygnatariusze Paktu mają niewątpliwie dobre intencje, z pewnością od skutecznego rozwoju informatyki i telekomunikacji zależy w znacznej mierze przyszłość kraju. Podstawowe wnioski zawarte w zaleceniach kongresów informatyki polskiej oraz w Raporcie Bangemanna mogą zostać w pełni wykorzystane dla Polski.

140

4 Polska na drodze do społeczeństwa informacyjnego.

Stanowią one dobry punkt przygotowania „Strategii rozwoju Polski ku społeczeństwu informacyjnemu.” Musi ona pamiętać, że teleinformatyka to nie tylko nowa technologia, lecz nowa jakość społeczna będąca wyrazem swoistego efektu synergetycznego: informatyki, telekomunikacji i kontekstu cywilizacyjnego. Jednak tę przyszłość należy wiązać z perspektywami rozwoju nie samej technologii ale całego społeczeństwa informacyjnego. Słusznie zauważył niegdyś socjolog amerykański C.W. Mills, że „świadomość ludzi nie kształtuje ich bytu i byt materialny nie determinuje bezpośrednio świadomości. Między świadomością a bytem pośredniczy informacja, która wpływa na uświadamianie ludziom ich własnego bytu”.

Słowo końcowe ...

5 Słowo końcowe: Nowe wino w starej beczce, czy nowe wino w nowym opakowaniu? Where is the life we have lost in living? Where is the Wisdom we have lost in knowledge? Where is the Knowledge we have lost in information? Thomas S. Elliot Mimo, że cała książka jest oparta na przesłance, że dokonała się i nadal dokonuje radykalna zmiana w technologiach komunikowania, pozostaje jednak otwarte pytanie, czy istotnie obserwujemy narodziny nowego typu społeczeństwa (nowej formacji, systemu itd.) czy raczej jest to nowa odmiana istniejącego jeszcze typu, tzn. społeczeństwa przemysłowego o kapitalistycznej (wolnorynkowej) orientacji. Wszystko co nowe, jest dyskusyjne. W literaturze przedmiotu można odszukać argumenty za oboma stanowiskami. Jednak nie zmienia to faktu, co trafnie uchwycił Castells, że: „Procesory i komputery są nowe; telefony komórkowe są nowe; zintegrowane elektronicznie, globalne rynki finansowe funkcjonujące w czasie rzeczywistym są nowe; połączona gospodarka kapitalistyczna obejmująca cały glob, a nie tylko jego pewne regiony, jest nowa; większość zatrudnienia w przetwarzaniu wiedzy i informacji jest nowa; większość miejskiej populacji w świecie jest nowa; rozpad Związku Radzieckiego, zanik komunizmu oraz koniec Zimnej Wojny są nowe; rozwój azjatyckiej sfery Pacyfiku jako równoprawnego partnera w światowej gospodarce jest nowy; narastające wyzwanie wobec tradycyjnego paternalizmu jest nowe; powszechna świadomość ekologicznego zagrożenia jest nowa; oraz powstanie społeczeństwa sieciowego (network society) opartego na przestrzeni przepływów (cyberprzestrzeni - wyjaśnienie autorów) oraz bezczasowym czasie jest historycznie nowe.” (Castells, 1998: 336). I dodaje:

142

Społeczeństwo informacyjne: Szanse, zagrożenia. wyzwania

Mimo tych wszystkich zmian, nie o to w gruncie rzeczy chodzi. Moim głównym twierdzeniem jest to, że nie ma większego znaczenia, czy sądzimy, że współczesny świat jest nowy czy nie. Analiza zmian jest ważna niezależnie od zajętego stanowiska. To jest nasz świat, świat ery informacji. I to analiza tego świata, który musi być zrozumiany, wykorzystany, osądzany sam w sobie, wedle jego możliwości, albo niedostatków, ma wskazać i wyjaśnić zjawiska które obserwujemy i doświadczamy, niezależnie od ich nowości. Mimo wszystko, jeśli nic nowego nie ma pod słońcem, to po co się trudzić badaniem, pisaniem oraz czytaniem?” Jednakże samo upowszechnianie i udoskonalenie technik telekomunikacyjnych i informatycznych nie zapowiada zbudowania nowego raju na ziemi, jak głoszą technooptymiści. Bliższe trafnej prognozy są paradoksy rozwoju techniki sformułowane przez Jacques Ellula [1962]: 1. Wszelki postęp techniczny powoduje zarówno zyski i straty; zawsze gdy coś dodaje, to także coś ujmuje. 2. Wszelki postęp techniczny tworzy więcej problemów aniżeli ich rozwiązuje; skłania nas do widzenia tych problemów jako technicznych ze swej natury oraz popycha do szukania rozwiązań technicznych. 3. Negatywne aspekty technicznych innowacji są nierozłącznie związane z pozytywnymi. Naiwnością jest sąd, że technika jest neutralna, iż może być używana dla dobrych albo dla złych celów; w rzeczywistości dobre i złe konsekwencje są równoczesne i nieodłączne. 4. Wszystkie wynalazki techniczne mają nieprzewidywalne konsekwencje. Prostym przykładem paradoksów Ellula może być nie tak dawny szybki rozwój i ogromna popularność radia CB, nazwanego falą obywatelską. To szczególne interakcyjne radio było promowane jako radio społeczne, powszechnie dostępne. I w dużej mierze takim jest, ale ponadto stało się środkiem szukania własnej tożsamości w coraz bardziej wrogim, zbiurokratyzowanym, zdepersonalizowanym, ryzykownym, skomercjalizowanym środowisku społecznym. Dlatego zwykły Jaś przybiera na falach eteru pseudonim Szalony Kowboj, Basia stawała się Damą Kameliową, a Andrzej Asem Pik. W filmie z 1977 roku pt. Citizen Band, każdy z bohaterów jest tym, czym być nie może lub być nie powinien, a czym chciał zostać. Analogiczne mechanizmy psychologiczne występują obecnie wśród internetowych graczy komputerowych i części uczestników grup dyskusyjnych. Oczywiście, niniejsza książka jedynie naszkicowała niektóre problemy nowej ery i nowego społeczeństwa. Rozwój informatyki i telekomunikacji, technologii informacyjnych: komputerów i sieci teleinformatycznych, wreszcie powstanie i rozwój Społeczeństwa Informacyjnego niesie wielkie nadzieje, którym towarzyszą też obawy i zagrożenia. Wymagają one gruntownych analiz

5 Słowo końcowe ...

143

systemowych. Zmiany, jakie się dokonują, mogą być dogłębniej rozważane na wielu płaszczyznach. Przede wszystkim zauważmy, że niektóre nowe media zmieniają tradycyjne pojęcia przestrzeni społecznej, tworząc tzw. cyberprzestrzeń, oraz czasu, w istocie likwidując czas (komunikacja natychmiastowa). Techniki hiperteksu zmieniają zapis i odczytywanie kultury (która staje się jakby jedną wielką encyklopedią), a techniki manipulacji cyfrowej pozwalają na jej swobodną reinterpretację przez przeciętnego użytkownika. Tematy te zasługują na podjęcie, ale ich skomplikowanie wymaga innej książki i dalszych opracowań. Mottem może być tutaj piękna myśl Antoine de Saint-Exupery`ego: „Ci, których przerażają postępy techniki, nie odróżniają celu od środków. Kto staje do walki z nadzieją li tylko na zdobycie dóbr materialnych, nie zbierze nic, dla czego warto żyć.”

Wybrana literatura

Wybrana literatura Publikacje autorów polskich Adamski, A. (1995). Odpowiedzialność operatorów sieci komputerowej i BBS za przesyłaną informację. Aktualny stan prawny w Polsce na tle tendencji światowych. Materiały konferencji naukowej NASK i TP S.A. Miedzeszyn 95. Warszawa. Barta, J., R. Markiewicz, A. Matlak. (1997). Telewizja kablowa i prawo. Warszawa: Dom Wydawniczy ABC. Barta, J., R. Markiewicz. (1996). Prawo autorskie w światowej Organizacji Handlu. Kraków. Barta, J., R. Markiewicz. (1997, maj 17). “Prawo sieci komputerowych”. Rzeczpospolita. Goban-Klas, T. (1995). Cyfrowa rewolucja kulturalna, czyli McLuhan poprawiony. Referat na konferencję „Społeczeństwo Informacyjne”, Katowice 12.06.1995. Gospodarek, J. „Ustawa o łączności z 1990 r. i jej zmiany na drodze Polski do Unii Europejskiej”, w: w: P. Jasiński i T. Skoczny (red). Telekomunikacja, ss. 287-305, Warszawa: Centrum Europejskie Uniwersytetu Warszawskiego. Jakubski, K. J. (1997). „Rozpowszechnianie pornografii w sieci komputerowej”, Netforum nr 2: 30-31. Komitet Integracji Europejskiej. (1997). Narodowa Strategia Integracji, Studia Europejskie 1: 157-160. Konkiewicz-Chachulska, H. i J. Kubasik. (1997). „Przemiany w sektorze telekomunikacyjnym w Polsce po roku 1989”, w: P. Jasiński i T. Skoczny (red). Telekomunikacja, ss. 235286, Warszawa: Centrum Europejskie Uniwersytetu Warszawskiego. Krzysztofek, K. (1988). „Teoria społeczeństwa informacyjnego. Geneza, założenia, ewolucja”, w: A. Jamróz (red). Przemiany współczesnego kapitalizmu. Katowice: Uniwersytet Śląski. Krzysztofek, K. (1991). „Wizje i teorie społeczeństwa informacyjnego” w: Cywilizacja: dwie optyki, Warszawa: Instytut Kultury. Krzysztofek, K. (1995). Telekomunikacja i kultura. Czy technika spłaci dług kulturze? Referat na konferencję naukową z okazji Światowego Dnia Telekomunikacji, Warszawa, 17.05.1995. Lubacz, J. (1997). Infrastruktura informacyjna - opcje i dylematy rozwoju. Materiały konferencyjne „Polska wobec wyzwań społeczeństwa informacyjnego”. Instytut Rozwoju i Studiów Strategicznych, Warszawa. Mrozowski, M. (1991). Między manipulacją a poznaniem. Człowiek w świecie mass mediów. Warszawa: Centralny Ośrodek Metodyki i Upowszechniania Kultury. Pawłowska, A. (1994). Polska u progu ery informacyjnej. Społeczne i organizacyjne warunki zastosowania technik informacyjnych. (maszynopis). Lublin. Pawłowska, A. (1995). Władza i uczestnictwo polityczne w społeczeństwie informacyjnym. Wydawnictwo UMCS: Lublin. Piątek, St. (1997). Prawo telekomunikacyjne. Przepisy, umowy, międzynarodowe orzecznictwo. Warszawa: Dom Wydawniczy ABC.

Publikacje zagraniczne

145

Sobczak, J. (1994). Ustawa o radiofonii i telewizji. Komentarz. Poznań. Strategia rozwoju informatyki w Polsce. Stan, perspektywy, zalecenia. (1995). Raport Kongresowy, Warszawa. Wprowadzenie do społeczeństwa informacyjnego w Polsce. (1996). KRRIT Warszawa. Wierzbołowski, J. (1997). Aksjologiczne i społeczne skutki przekształcenia informacji w zasób. Materiały konferencji Polska wobec wyzwań społeczeństwa informacyjnego, Instytut Rozwoju i Studiów Strategicznych, Warszawa listopad 1997. Wierzbicki, A. (1997). Polska na rozstajach historii: Szanse i zagrożenia integracji ze społecznością euroatlantycką w obliczu wyzwań społeczeństwa informacyjnego. Materiały konferencji „Polska wobec wyzwań społeczeństwa informacyjnego”, Instytut Rozwoju i Studiów Strategicznych, Warszawa. Zacher, Lech. (1986). „Społeczne wizje rewolucji informacyjnej. Rewolucja informacyjna czyli społeczeństwo bogate w informację”, Prasa Techniczna, nr 3. Zacher L. (red.). (1992). Społeczeństwo Informacyjne. Aspekty techniczne, społeczne i polityczne, Lublin-Warszawa. Zacher, L. (red). (1997). Polska a globalne społeczeństwo informacyjne. Ekspertyza zbiorowa (K. Doktrowicz, T. Goban-Klas, K. Krzysztofek, F. Mączyński, L. Zacher) dla Komitetu Badań Naukowych. Zacher L. 1997. Rewolucja informacyjna a społeczeństw. Warszawa: Teleinformacje.

Publikacje zagraniczne Advanced Communications-Technologies in Europe. Consolidation of Results. (1990). Commission of the European Communities, Ref. XIIIF/GEO182, Date 7 May 1990. Aron, Raymond. (1961). 18 Lectures on Industrial Society, przek. M.K. Bottomore. London: Weidenfeld and Nicolson. Averitt, Robert T. (1969). The Dual Economy: The Economics of American Industry Structure. New York: Norton. Bangemann's Report. Europe's Way to the Information Society. An Action Plan, version 4.1, Brussels, July 1994; Internet: http:///www.earn.net/EC/report.html. Barber, B. i A. Schulz (1996). Jihad vs McWorld. Balantine Book. Przekład polski Dżihad kontra McŚwiat. Warszawa: Muza (1997). Bell, D. (1973). The Coming of Post-Industrial Society: A Venture in Social Forcasting. New York: Basic Books. Bell, D. (1960). The End of Ideology: On the Exhaustion of Political Ideas in the Fifties. New York: Basic Books. Benedikt, M. (red) (1991). Cyberspace: First Steps. Cambridge, MA: MIT Press. Beniger, J.R. „Who Shall Control Cyberspace?”, w Strate, L. i R. Jacobson, S.B. Gibson. (red) Communication and Cyberspace. Social Interaction in an Electronic Environment, ss. 50-58. Cresskill, NJ: Hampton Press. Beninger, J.R. (1986). The Control Revolution: Technological and Economic Origins of the Information Society. Harvard University Press, Cambridge Mass. and London. Berkeley, E. (1962). The Computer Revolution. Garden City, N.Y.: Doubleday. Bezold, C. (red). (1978). Anticipatory Democracy: People in Politics of the Future. New York: McGraw-Hill.

146

Społeczeństwo informacyjne: Szanse, zagrożenia. wyzwania

Biocca, F. (red) (1992). „Virtual Reality: A Communication Perspective” [Special issue]. Journal of Communication 42 (4). Bolter, J.D. (1984). Turing's Man. Western Culture in the Computer Age. Chapel Hill: The University of North Carolina Press. Tłumaczenie polskie Człowiek Turinga. Kultura Zachodu w erze komputera. Warszawa: PiW, (1991). Bolter, J.D. (1991). Writing Space: The Computer, Hypertext and the History of Writing. Hillsadale, NJ: Earlbaum. Bolter, J.D. „Virtual Reality and the Redefinition of Self” (1996), w Strate, L. i R. Jacobson, S. B. Gibson. (red.) Communication and Cyberspace. Social Interaction in an Electronic Environment, ss. 106-109. Cresskill, NJ: Hampton Press. Boorstin, D. (1978). The Republic of Technology: Reflections on Our Common Community. New York: Harper and Row. Boulding, K. (1953). The Organizational Revolution: A Study in the Ethic of Economic Organization. New York: Harper. Boulding, K. (1964). The Meaning of the Twentieth Century: The Great Transition. New York: Harper and Row. Branscomb, A.W. (1994). Who Owns Information? From Privacy to Public Access. New York: Basic Books. Breed, W. (1971). The Self-Guiding Society. New York: Free Press. Brown, L.R. (1971). World Without Borders. New York: Random House. Brucker, S.L. i G. Gumpert (1991). „Public Space and Communication: The Zoning of Public Interaction”, Communication Theory 1 (4): 294-310. Brzezinski, Z. (1970) Between Two Ages: America's Role in the Technetronic Era. New York: Viking Press. Burnham, D. (1983). The Rise of Computer State. New York: Random House. Castells, M. (1996) The Rise of the Network Society. Oxford: Blackwell. Castells, M. (1997) The Power of Identity. Oxford: Blackwell. Castells, M. (1998) End of Millenium. Oxford: Blackwell. Collins, R. (1979). The Credential Society: An Historical Sociology of Education and Stratification. New York: Academic Press. Cozic Ch.P. (ed.) (1996). The information highway. San Diego, Calif., Greenhaven Press. Crozier, M. (1973). The Stalled Society. New York: Viking Press. Dahrendorf, R. (1959). Class and Class Conflict in an Industrial Society. Stanford: Stanford University Press. Dahrendorf, R. (1964). „Recent Changes in the Class Structure of European Societies” str. 291-336, w: A New Europe? red. Stephen R. Graubard. Boston: Houghton Muffin. Dertouzos, M, i J. Moses, (red). (1979). The Computer Age: A Twenty-Year View. Cambridge, Mass.: MIT Press. Deschenes L. (1995). The information society, its human dimension. Canadian. Workplace Automation Research Centre, Organizational Research. Dizard, W. (1985). The Coming Information Age: An Overview of Technology, Economics, and Politics. New York: Longman. Djilas, M. (1957). The New Class: An Analysis of the Communist System. New York: Praeger. Dodrick, H. et al. (1981). The Emerging Network Marketplace. Norwood, N.Y.: Ablex.

Publikacje zagraniczne

147

Drucker, Peter F. (1959). Landmarks of Tomorrow. New York: Harper and Row. Drucker, P. (1969). The Age of Discontinuity. New York: Harper and Row. Drucker P. F. (1993). Post-capitalist society. New York, Harper Business. Eichner, A. (1976). The Megacorp and Oligopoly: The Micro Foundation of Macro Dynamics. Cambrigde: Cambridge Univ. Press. Eisenstat, S. (red). (1972). Post-Traditional Societies. New York: Norton. Ellul, J. (1964). The Technological Society. Przekład John Wilkinson. New York: Knopf. Etzoni, A. (1968). The Active Society: A Theory of Societal and Political Processes. New York: Free Press. Evans, Christopher. (1979). The Micro Millennium. New York: Washington Square/Pocket Books. Evans, C. (1979). The Micro Millennium. New York: Washington Square/Pocket Books. Evans, L. (1977). „Impact of the Electronics Revolution on Industrial Process Control”. Science 195 (March 18): 1146-1151. Everhart Th.E. (1993). Technology and human progress, the information revolution. Marriot Library, University of Utah. Feather, J. (1998). The Information Society: A Study of Continuity and Change. London: Library Association Publishing. Forester, T. (ed). (1980). The Microelectronics Revolution. Cambridge, Mass.: MIT Press. Forester J. (1992). High-Tech Society, Cambridge, Mass: MIT Press. G-7 Ministerial Conference on the Information Society. Chair's Conclusions, Brussels, 25-26 February 1995; Galbraith, J. (1967). The New Industrial State. Boston: Houghton Mifflin, wydanie trzecie, zmienione, (1978). Gandy, O.H. Jr. (193). The Panoptic Sort: A Political Economy of Personal Information. Boulder: Westview. Gartner, S.P. i F. Riessman. (1974). The Service Society and the Consumer Vanguard. New York: Harper and Row. Gibson, W. (1984). Neuroromancer. New York: Ace Books. Gilder, G. (1994). Life after Television: The Coming Transformation of Media and American Life (zmienione wydanie). New York: Norton. Gorz, A. (1968). Strategy for Labor. Boston: Beacon Press. Gumpert, G. & S.J. Drucker. „From Locomotion to Telecommunication, or Path of Safely, Street of Gore,” w Strate, L. i R. Jacobson, S. B. Gibson (red.) 1996. Communication and Cyberspace. Social Interaction in an Electronic Environment, ss. 25-38. Cresskill, NJ: Hampton Press. Hafner, K. & J. Markoff. (1992). Cyberpunk: Outlaws and Hackers on the Computer Frontier. New York: Touchstone. Halmos, P. (1970). The Personal Society. London: Constable. Haywood T. (1995). Info rich/info poor: access and exchange in the global information society. London; New Jersey, Bowker-Saur. Heim, M. (1993) The Metaphysics of Virtual Reality. New York/Oxford: Oxford University Press.

148

Społeczeństwo informacyjne: Szanse, zagrożenia. wyzwania

Heim, M. (1987). Electric Language: A Philosophical Study of Word Processing. New Haven, CT: Yale University Press. Helvey, T.C. (1971). The Age of Information: An Interdisciplinary Survay of Cybernetics. Englewood Cliffs, N.J.: Educational Technology Publication. Hiltz, S. i M. Turoff. (1978). The Network Nation: Human Communication via Computer. Reading, Mass.: Addison-Wesley. Hopkins, M. et al (1995) „A Multi-faceted Approach to Forecasting Broadband Demand and Traffic”, IDEE, February 1995, ss. 36-42. In from the Margins. A Contribution to the Debate on Culture and Development in Europe. (1996). (A Report prepared for the Council of Europe by the European Task Force on Culture and Development), Culture Committee, Strasbourg. Ionescu, G. (red). (1976). The Political Thought of Saint-Simon. Oxford: Oxford Univ. Press. Ito, Y. „Information Technologies and Telecommunications in the Process of Global Change” w Pipe, G. Rusell (red.) (1992). Eastern Europe: Information and Communication Technology Challenges, ss. 25-42. TIDE 2000 Club: Amsterdam. Ito, Y. (1980) „The Johoka Shakai Approach to the Study of Communication in Japan”. Keio Communication Review 13: 3-12. J.M. Phelan. „CyberWalden: The Inner Face of Interface”. W Strate, L. i R. Jacobson, S.B. Gibson. (red.) (1996). Communication and Cyberspace. Social Interaction in an Electronic Environment, ss. 40-48. Cresskill, NJ: Hampton Press. Jenkins, C. i B. Sherman. (1979). The Collapse of Work. London: Eyre Methuen. Jones G. (1995). Cybersociety. Computer-Mediated Communication and Community, London. Kahn, H. (1970). Forces for Change in the Final Third of the Twentieth Century. Croton on-Hudson: Hudson Institute. Kleinman, N. „Don't Fence Me in: Copyright, Property, and Technology,” w Strate, L. i R. Jacobson, S. B. Gibson (red.) (1996). Communication and Cyberspace. Social Interaction in an Electronic Environment, ss. 60-82. Cresskill, NJ: Hampton Press. Kroker, A. i M. Kroker (red.) (1997). Digital Delirium. New York: St. Martin`s Press. Lamberton, D.M. (ed). (1974). The Information Revolution. Annals of the American Academy of Political and Social Science. vol. 412. Large, P. (1980). The Micro Revolution. London: Fontana. Laurie, P. (1988). The Micro Revolution Revised. Totowa, N.J.: Rowman and Allanheld. Lasswell, H. (1948) „The Structure and Function of Communication in Society”, w L. Bryson (red.) The Communication of Ideas, ss. 32-51. New York: Harper. Laurie, P. (1981). The Micro Revolution: Living with Computers. New York: Universe Books. Lax, S. (1997). Beyond the Horizon. Communication Technologies: Past, Present and Future. Luton: University of Luton Press. Lewis, R. (1973). The New Service Society. London: Longman. Lichheim, G. (1963). The New Europe: Today and Tomorrow. New York: Praeger. Machlup, F. (1962). The Production and Distribution of Knowledge in the United States. Princeton, N.J.: Princeton University Press. Mallet, S. (1963). La Nouvelle Classe Ouvrière. Paris: Ed. du Seuil.

Publikacje zagraniczne

149

Marcuse, H. (1964). One-Dimensional Man: Studies in the Ideology of Advanced Industrial Society. Boston: Beacon Press. Martin, J. (1978). The Wired Society. Englewood Cliffs, N.J.: Prentice-Hall. Martin, J, i A. Norman. (1970). The Computerized Society. Englewood Cliffs, N.J.: Prentice-Hall. Martin, J. (1981). The Telematic Society: A Challenge for Tomorrow. Englewood Cliffs, N.J.: Prentice-Hall. Martin, J, i D. Butler. (1981). Viewdata and the Information Society. Englewood Cliffs, N.J.: Prentice-Hall. McLuhan, M. (1964). Understanding Media: The Extensions of Man. New York: McGraw Hill. Mead, M. (1970). Culture and Committment: A Study of the Generation Gap. New York: Doubleday, Natural History Press. Meadows, D. et al. (1972). The Limits to Growth: A Report for the Club of Rome's Project on the Predicament of Mankind. New York: Universe Books. Meynaud, J. (1968). Technocracy, przekład z francuskiego Paul Barnes. London: Faber and Faber. Michael, D. (1968). The Unprepared Society. Planning for a Precarious Future. New York: Harper and Row, Colophon. Naisbitt, J. (1982). Megatrends. New York: Warner Books. Negroponte, N. (1995). Being digital. New York: Knopf. Polskie tłumaczenie Życie cyfrowe. Jak się odnaleźć w świecie komputerów. Warszawa: Książka i Wiedza (1997). Nora, S. i A. Minc. (1978). The Computerization of Society: A Report to the President of France. Cambridge, Mass.: MIT Press. Oettinger, A. (1971). „Compunications in the National Decision - Making Process”, w: Martin Greenberger (red.) Computers, Communications, and the Public Interest, ss. 73-114. Baltimore, Johns Hopkins University Press,. Peacock, A. (1986). „Technology and the Political Economy of Broadcasting, Intermedia, vol. 14/6, ss. 35-38. Perelman, M. (1998). Class Warfare in the Information Age. New York: St. Matin`s Press. Philips, Kevin P. (1975). Mediacracy: American Parties and Politics in the Communications Age. Garden City, N.J.: Doubleday. Piore, M. i Ch. Sabel. (1984). The Second Industrial Divide: Possibilities for Prosperity. New York: Basic. Pipe, G. Rusell (red.). (1992). Eastern Europe: Information and Communication Technology Challenges, TIDE 2000 Club, Amsterdam. Porat, M. (1971). The Information Economy: Definition and Measurement. Washington: Office of Telecommunications, U.S. Department of Commerce. Postman, N. (1992). Technopoly: The Surrender of Culture to Technology. New York: Knopf. Tłumaczenie polskie. Technopol. Triumf techniki nad kulturą. Warszawa: PiW (1995). Richta, R, (red). (1967). Civilization at the Crossroads: Social and Human Implications of the Scientific and Technological Revolution. White Plains, N.Y. International Arts and Science Press.

150

Społeczeństwo informacyjne: Szanse, zagrożenia. wyzwania

Reisman, D. (1950). The Lonely Crowd: A Study of the Changing American Character. Wspólnie z Reuel Denney i Nathanem Glazerem. New Haven, Conn.: Yale University Press. Tłumaczenie polskie Samotny tłum. Warszawa: Muza, (1996). Ritzer, G. (1995) The McDonaldization of Society: An Investigation into the Changing Character of Contemporary Social Life. Tłumaczenie polskie Mcdonaldyzacja społeczeństwa. Wyd. polskie, Warszawa: Muza (1997). Rostow, W. (1960). The Stages of Economic Growth. Cambridge: Cambridge University Press. Sapir, E. (1931) „Communication,” w Encyclopedia of the Social Sciences, ss. 160-164. New York: Macmillan, t. IV. Seidenberg, R. (1950). Posthistoric Man: An Inquiry. Chapell Hill: University of North Carolina Press. Shane, S. (1994). Dismantling Utopia: How Information Ended the Soviet Union. Chicago: Ivan R. Dee. Shannon, C. (1948) „A Mathematical Theory of Communication”, Bell System Technological Journal: 2 nr 3-4. Przedruk: C. Shannon i W. Weaver (1949) Mathematical Theory of Communication. Urbana: University of Illinois. Slack, J. (1984). „Surveying the Impacts of Communication Technologies”, w: B. Dervin, M.J. Voigt (red.), Progress in Communication Sciences, vol. 5, ss. 73-103. Norwood, NJ.: Ablex,. Splichal S. i A.Calabrese. S. Colin (red.) (1994). Information society and civil society, contemporary perspectives on the changing world order. West Lafayette, Ind., Purdue University Press. Sterling, B. (red.) (1992) The Hacker Crackdown: Law and Disorder on the Electronic Frontier. New York: Arbor House. Stine, G. (1975). The Third Industrial Revolution. New York: G.P. Putnam's Sons. Strate, L. i R. Jacobson, S. B. Gibson. (red.) (1996). Communication and Cyberspace. Social Interaction in an Electronic Environment. Cresskill, NJ: Hampton Press. Strate, L. i R. Jacobson, S. Gibson (1996) „Surveying the Electronic Landscape: An Introduction to Communication and Cyberspace,” w Strate, L. i R. Jacobson, S. B. Gibson. (red.) (1996). Communication and Cyberspace. Social Interaction in an Electronic Environment, ss. 1-22. Cresskill, NJ: Hampton Press. Sylvester, E. i L. Klotz. (1983). The Gene Age: Genetic Engineering and the Next Industrial Revolution. New York: Schribner's. Tehranian, M. (1986). „Totems and Technologies”, Intermedia. 14/3: 20–25. Toffler, A. (1980). The Third Wave. New York: Wiliam Morrow. Tłumaczenie polskie Trzecia fala, Warszawa: PiW 1984. Toffler, A. i H. Toffler (1997). War and Anti-War. Tłumaczenie polskie Wojna i antywojna. Warszawa: Muza. Tomeski, E. (1970). The Computer Revolution: The Executive and the New Information Technology. New York: Macmillan. Touraine, A. (1973). The Post-Industrial Society. New York: Random House. Traber M. (red). (1986). The Myth of Information Revolution. Social and Ethical Implications of Communication Technology, London Webster F. (1995). Theories of the information society. London; New York, Routledge.

Publikacje zagraniczne

151

Weizenbaum, J. (1976). Computer Power and Human Reason. San Francisco: Freeman. Whyte, W. (1956). The Organization Man. New York, Simon and Schuster. Wiener, N. (1967). The Human Use of Human Beings: Cybernetics and Society. Boston: Avon. Tłumaczenie polskie Cybernetyka i społeczeństwo. Warszawa. Williams, F. (1982). The Communication Revolution. Beverly Hills, Sage. Woolley, B. (1992). Virtual Worlds: A Journey in Hype and Hyperreality. Oxford: Blackwell. Young, M. (1958). The Rise of Meritocracy 1870-2033. An Essay on Education and Equality Harmondsworth, England: Penguin 1961. Zettl, H. „Back to Plato's Cave: Virtual Reality,” w Strate, L. i R. Jacobson, S. B. Gibson. (red.) (1996). Communication and Cyberspace. Social Interaction in an Electronic Environment, ss. 84-94. Cresskill, NJ: Hampton Press. Zettl, H. (1990). Sight Sound Motion: Applied Media Aesthetics. (2 wyd). Belmont, CA: Wadsworth.

Adresy WWW z materiałami o społeczeństwie globalnej informacji

Adresy WWW z materiałami o społeczeństwie globalnej informacji Paweł Winner gromadzi materiały internetowe o społeczeństwie informacyjnym na stronie PC Kuriera http://www.pckurier.pl/is/ Polityka i infrastruktura informacyjna http://www.brint.com/NII.htm http://www.kbn.gov.pl/publ/iinfo/dept/strategie.htmpl Ustawodawstwo USA http://www.gsu.edu/~lawadmn/lawform.html#legislation Baza danych ustawodawczych Stanów Zjednoczonych http://thomas.loc.gov/home/lawsmade.toc.html Informacje o telekomunikacji http://www.ipps.lsa.umich.edu/telecom-info.html#xtocid13642b Komitet Wolności Intelektualnej http://www.intac.com/~kgs/ifc/

Załączniki

Załączniki IMPLIKACJE SPOŁECZNE Próba specyfikacji. Założenia: Przyjęcie podstawowych hipotez skłania do wniosków o istotnym wpływie rozwoju kompleksu medialno-telekomunikacyjnego na podstawowe sfery życia społecznego państwa (regionu), a mianowicie •

SPOŁECZEŃSTWO

•

ŚRODOWISKO

•

GOSPODARKA

•

KULTURA

Dla każdej ze sfer przyjęto główne dziedziny, zaś dla każdej z nich studium obejmuje specyfikację - istotnych zjawisk (tendencji) - szans rozwojowych - zagrożeń cywilizacyjnych Uwaga: Przedstawione główne cechy z pewnością nie spełniają warunku “zupełności” i “rozłączności”, jak również nie zawierają sądów stricte prognostycznych. Prognoza rozwojowa wymaga odmiennej organizacji i metodologii badań. Głównym celem było ukazanie ogólnego kierunku wpływu postępu w dziedzinie telekomunikacji i informatyki na przewidywany rozwój poszczególnych dziedzin.

154

Społeczeństwo informacyjne: Szanse, zagrożenia, wyzwania

Wybrane główne społeczne i kulturowe skutki rozwoju teleinformatyki 1. Zmiana społecznej struktury zatrudnienia. 2. Powstanie sektora usług informacyjnych i jego dynamiczny rozwój. Rosnący udział zysków z usług informacyjnych w PKB. 3. Rozwój cyfrowych systemów zintegrowanych usług informacyjnych (ISDN, BISDN, IN). Wzrost efektywności systemów zbierania, przesyłania, przechowywania i rozpowszechniania informacji. Wzrost jakości informowania społeczeństwa. 4. Powstanie nowych elastycznych struktur organizacyjnych przedsiębiorstw (firm, korporacji) i instytucji oraz tworzenie nowych metod zarządzania. 5. Powstanie możliwości zdalnego kształcenia („telelearning”) oraz zastosowania multimediów i wirtualnej rzeczywistości w nauczaniu i uczeniu. 6. Powstanie możliwości zdalnego dokonywa nia zakupów („teleshopping”) oraz elektronicznych („bezgotówkowych”) rozliczeń finansowych. 7. Zmiana struktury czasu pracy, w tym rosnąca ilość czasu wolnego. Rosnące możliwości zdalnej pracy („teleworking”), czyli pracy w domu. 8. Rozwój systemów obserwacji, kontroli i monitoringu dynamicznych sytuacji (na drogach, w powietrzu, w mieście itp.) oraz systemów typu C3I (dowodzenia, łączności, sterowania, rozpoznania) i znaczący ich wpływ na wzmocnienie bezpieczeństwa i obronności państwa. 9. Rozwój systemów informatycznego wspomagania zarządzania (MIS, DSS), systemów ekspertowych i systemów multimedialnych (telewideokonferencji) oraz wpływ na wzrost efektywności zarządzania organizacjami. 10. Powstanie i rozwój zastosowań technologii informacyjnych w sztuce zarówno w rozpowszechnianiu jej wytworów, jak i w tworzeniu nowych środków wyrazu artystycznego.

155

Załączniki

SPOŁECZEŃSTWO Dziedzina:

POLITYKA

Charakterystyka: Rozwój systemów teleinformatycznych tworzących Krajowy (Państwowy) System Informacyjny, wspomagający funkcjonowanie najwyższych władz państwowych i jej agend (urzędów), administracji państwowej i regionalnej (terenowej). Dążenie do pełnej informatyzacji systemu kierowania politycznego i administracji państwowej. Szanse: • Wzrost skuteczności decyzji politycznych • Wzrost efektywności funkcjonowania urzędów państwowych • „Cyberdemokracja”, czyli wzrost zasięgu demokracji bezpośredniej • „Lepszy image” władzy • Lepsza komunikacja – „władza – społeczeństwo” Zagrożenia • Pokusa „totalitaryzmu informacyjnego” (państwowego monopolu informacyjnego) • Poczucie ograniczonej wolności i prywatności obywateli • Wzrost możliwych zagrożeń dla bezpieczeństwa informacyjnego społeczeństwa • Podatność na zewnętrzne zakłócenia informacyjne • Poczucie „bariery technokratycznej” między władzą a społeczeństwem

156

Społeczeństwo informacyjne: Szanse, zagrożenia, wyzwania

SPOŁECZEŃSTWO Dziedzina:

PRACA

Charakterystyka: Dynamiczny rozwój zastosowań technologii informacyjnych spowodował gruntowne zmiany w strukturze zatrudnienia. Tendencję przesuwania zatrudnienia z sektora I (rolnictwo) do II (przemysł), a przede wszystkim do III (usługi) należy uznać za obiektywną. Rozwija się systematycznie sektor usług informacyjnych. Zmienia się stosunek czasu pracy do czasu wolnego. Zmienia się rola pracy: „zajęcie zamiast pracy” (A. Schaff). Rośnie znaczenie wiedzy oraz pracy zdalnej (ok. 23% zatrudnionych w USA i Kanadzie pracuje w domu posługując się komputerem z modemem). Szanse: • Zmniejszenie roli pracy jako „trudu w pocie czoła” • Wzrost ilości czasu wolnego przeznaczonego na wypoczynek, sport, kształcenie ustawiczne • Wzrost roli zarządzania personelem („intelektualizacja” pracy) • Wzrost znaczenia „pracy na część etatu” i „pracy w domu” Zagrożenia: • Zróżnicowany dostęp do wiedzy jako źródło konfliktów • Redukcja zatrudnienia w rolnictwie i przemysłach tradycyjnych • Wzrost bezrobocia strukturalnego • Wzrost agresywności działania związków zawodowych • Wzrost poczucia alienacji (utrata pozycji, stanowiska na korzyść „maszyny”) • Luka pokoleniowa, konflikty społeczne

157

Załączniki

SPOŁECZEŃSTWO Dziedzina:

BEZPIECZEŃSTWO

Charakterystyka: Rozwój systemów teleinformatycznego wspomagania organów bezpieczeństwa wewnętrznego państwa w zakresie informacji o przestępstwach. Międzynarodowe systemy wymiany informacji między specjalistycznymi służbami. Wzrost zastosowań systemów eksportowych w dziedzinie kryminalistyki. Rozwój teleinformatycznych systemów obserwacji miasta, kraju, ruchu (typu „Keeping an Eye on the City, Country, Traffic”) itp. Szanse: • Wzrost efektywności działania policji i służb specjalnych • Wzrost bezpieczeństwa (obniżenie wskaźników przestępczości) • Możliwość ograniczenia rozwoju przestępczości • Wzrost efektywności działań prewencyjnych i akcji specjalnych w sytuacjach kryzysowych • Wzrost możliwości współdziałania służb w skali narodowej i międzynarodowej Zagrożenia: • Możliwość wykorzystania informacji z baz danych o obywatelach do celów niezgodnych z przeznaczeniem • Poczucie ograniczonej swobody jednostek („Syndrom Wielkiego Brata”) • Wzrost liczby pospolitych przestępstw informacyjnych oraz ich różnorodności • Naruszenie „spójności systemu prawnego” w związku z nowymi informacyjnymi zjawiskami kryminogennymi • Możliwość powstania nowych form terroryzmu („infoterroryzmu”)

158

Społeczeństwo informacyjne: Szanse, zagrożenia, wyzwania

SPOŁECZEŃSTWO Dziedzina:

OBRONNOŚĆ

Charakterystyka: Wojna w Zatoce Perskiej określona mianem „I informacyjnej wojny światowej” stanowi przykład wpływu efektywności systemów łączności i komputerów na efektywność bojową wojsk. Rozwój systemów typu C3I (Command, Control, Communication and Intelligence), systemów uzbrojenia typu FaF (Fire and Forget), narodowych i globalnych systemów telekomunikacyjnych, a w szczególności systemów radiokomunikacji (lądowej, morskiej i powietrznej). Multimedialne stacje graficzne i mapy cyfrowe w systemach dowodzenia różnych szczebli. Szanse: • Skuteczne sterowanie strumieniami informacji taktyczno-operacyjnej • Wzrost bezpieczeństwa narodowego i międzynarodowego • Wzrost efektywności bojowej wojsk (np. dzięki lepszym możliwościom współdziałania, lokalizacji obiektów i analizy sytuacji) • Wzrost efektywności szkolenia wojsk, w tym obniżenie ich kosztów (np. dzięki wykorzystaniu symulatorów i trenażerów, gier komputerowych itp.) • Wzrost poczucia bezpieczeństwa obywateli (np. większe zaangażowanie w sprawy obronności, aktywne utrzymywanie rezerw, wzrost zdolności mobilizacyjnych i alarmowania o zmianach sytuacji, lepsze zabezpieczenie granic państwa itp.) • „Cyberwar”, „Infowar” Zagrożenia: • Wzrost prawdopodobieństwa zagrożeń w wyniku „fałszywych alarmów” • Wzrost liczby możliwych zagrożeń bezpieczeństwa informacyjnego państwa • Zbyt silne uzależnienie możliwości efektywnego działania w sytuacjach kryzysowych od systemów technicznych (teleinformatycznych) • Obniżenie poczucia „obowiązku obronnego” społeczeństwa

159

Załączniki

SPOŁECZEŃSTWO Dziedzina:

ZDROWIE

Charakterystyka: Rozwój systemów teleinformatycznego wspomagania diagnostyki medycznej, systemów ekspertowych, baz danych o lekach, przypadkach itp. Zastosowanie systemów multimedialnych (wirtualna rzeczywistość) ze wspomaganiem medycznym (np. operacje chirurgiczne). Bezpośrednia wymiana informacji medycznej między dowolnymi ośrodkami (klinikami) w dowolnym zakresie i czasie. W perspektywie „zdalne leczenie”, tj. korzystanie z diagnoz i zaleceń lekarskich w domu za pomocą sieci teleinformatycznej. Szanse: • Wzrost wiedzy specjalistycznej lekarzy (dostęp do baz danych i wiedzy) • Wzrost skuteczności diagnoz medycznych • Wzrost efektywności służby zdrowia • Poprawa stanu zdrowia społeczeństwa i przedłużenie średniego wieku życia • Wzrost możliwości zapobiegania masowym zagrożeniom zdrowia oraz reakcji w nagłych wypadkach Zagrożenia: • Możliwość wykorzystania danych o stanie zdrowia do celów pozamedycznych • „Dehumanizacja opieki medycznej” (w wyniku możliwości ograniczenia bezpośredniego kontaktu lekarza z pacjentem) • Zróżnicowanie dostępu do pomocy medycznej

160

Społeczeństwo informacyjne: Szanse, zagrożenia, wyzwania

ŚRODOWISKO Dziedzina:

EKOLOGIA

Charakterystyka: Rozwój systemów teleinformatycznych przeznaczonych do kontroli i monitorowania środowiska naturalnego. Stosowanie map cyfrowych (3D) do analiz ekologicznych, analiz możliwych skutków katastrof ekologicznych (np. trzęsienie ziemi, powodzi, skażeń itp.). Szanse: • Możliwość zahamowania degradacji środowiska naturalnego • Możliwość zapobiegania katastrofom ekologicznym (dzięki telekomunikacyjnym systemom kontroli i wczesnego ostrzegania) • Możliwość wzrostu skuteczności akcji ratowniczych w wypadku katastrof ekologicznych • Możliwość uzgadniania działań na rzecz ochrony środowiska w skali międzynarodowej • Wzrost efektywności specjalistycznych badań nad rozwojem ekosystemów (np. dzięki wykorzystywaniu modeli symulacyjnych) Zagrożenia: • Zbyt silne uzależnienie kwestii ochrony środowiska naturalnego od systemów technicznych • Osłabienie „świadomości ekologicznej” społeczeństwa

161

Załączniki

GOSPODARKA Dziedzina:

ROLNICTWO

Charakterystyka: Zastosowanie systemów telekomunikacji oraz systemów informatycznych wspomagania produkcji rolno-spożywczej w zakresie agrobiznesu, agrotechniki, agrochemii itp. Szanse: • Zmniejszenie luki cywilizacyjnej między miastem a wsią (dzięki stworzeniu możliwości korzystania z baz danych, poczty elektronicznej itp.) • Wzrost efektywności produkcji rolnej • Wzrost efektywności obsługi kompleksowej rolnictwa (transport, magazyny, dystrybucja) • Możliwość alokacji usług informacyjnych w regiony rolnicze • Możliwość efektywnego korzystania z serwisów informatycznych dla rolnictwa (w tym wczesne ostrzegania o zagrożeniach meteorologicznych itp.) Zagrożenia: • Dalsza migracja ludności ze wsi do aglomeracji miejskich (przeludnienie miast) • Wzrost bezrobocia na wsi

162

Społeczeństwo informacyjne: Szanse, zagrożenia, wyzwania

GOSPODARKA Dziedzina:

PRODUKCJA

Charakterystyka: Rozwój systemów komputerowej integracji zarządzania i wytwarzania (CIM), wspomagania przygotowania produkcji (CAE), planowania (CAP), jakości wyrobów (CAQ) itp. Powstanie elastycznych systemów wytwarzania FMS (Flexible Manufacturing System), dzięki sieciom teleinformatycznym oraz robotyzacji procesów (dążenie do „bezludnych fabryk”). Szanse: • Oszczędność pracy żywej oraz jej „intelektualizacja” • Wzrost wydajności maszyn i urządzeń • Polepszenie warunków pracy • Skrócenie cykli produkcyjnych • Wzrost jakości wyrobów i usług oraz poprawa gospodarowania środkami materiałowymi i technicznymi Zagrożenia: • Możliwość występowania automatyzacji i robotyzacji

konfliktów

społecznych

na

tle

• Redukcja zatrudnienia (zwłaszcza wśród „niebieskich kołnierzyków”) • Alienacja pracy • Wzrost wymagań dotyczących wykształcenia i efektywnej obsługi systemów zautomatyzowanych

163

Załączniki

GOSPODARKA Dziedzina:

USŁUGI, HANDEL

Charakterystyka: Rozwój zakresu sektora usług (w szczególności usług informacyjnych). Wzrost możliwości „zdalnych zakupów” (teleshopping) towarów i usług. Szanse: • Wzrost jakości obsługi klientów (np. kasy elektroniczne) • Wzrost kompleksowej obsługi informacyjnej klientów (serwisy komercyjne) • Ułatwienie zakupów towarów i usług • Ułatwienie opłat i rozliczeń (karty kredytowe) • Wzrost efektywności sterowania rynkiem Zagrożenia: • Zbyt silne uzależnienie zakupów od systemów technicznych (teleinformatycznych) • Możliwość nowych przestępstw (oszustwa) • Nadmierna standaryzacja wyrobów i usług

164

Społeczeństwo informacyjne: Szanse, zagrożenia, wyzwania

GOSPODARKA Dziedzina:

KOMUNIKACJA, TRANSPORT

Charakterystyka: Rozwój systemów teleinformatycznych kontroli środków transportu (pojazdów, statków, samolotów) i sterowania ruchem (typu „Keeping an Eye on the Traffic”). Systemy kontroli linii komunikacyjnych i stanu technicznego środków transportu. Szanse: • Wzrost szybkości i niezależności ruchu w sieciach komunikacyjnych • Możliwość efektywnego rozwiązywania sytuacji konfliktowych na drogach • Wzrost bezpieczeństwa ruchu • Wzrost efektywności kompleksowej obsługi pasażerów i towarów (w tym obsługi celnej, socjalnej itp.) • Wzrost efektywności koordynacji działań komunikacyjno-transportowych w skali międzynarodowej (regionalnej, globalnej) Zagrożenia: • Zbyt silne uzależnienie bezpieczeństwa ruchu od efektywności systemów informacyjnych • Obniżenie atrakcyjności podróżowania (dzięki „przywiązaniu” do wytyczonych tras)

165

Załączniki

ORGANIZACJE Dziedzina:

ORGANIZACJE

Charakterystyka: Powszechne stosowanie sieci teleinformatycznych prowadzi do zmian struktur organizacyjnych odmiennych od struktur tradycyjnych (hierarchicznych). Powstanie tzw. organizacji horyzontalnych. Szanse: • Wzrost efektywności systemów komunikowania w organizacjach • Wzrost spójności i elastyczności struktur organizacyjnych • Wzrost możliwości dostosowania się organizacji do zmian w otoczeniu • Wzrost możliwości zagrożeniom

wykorzystania

szans

i

• Wzrost innowacyjności i efektywności marketingu Zagrożenia: • Wzrost podatności na zakłócenia zewnętrzne • Możliwość konfliktów organizacyjnych

przeciwdziałania

166

Społeczeństwo informacyjne: Szanse, zagrożenia, wyzwania

GOSPODARKA Dziedzina:

ZARZĄDZANIE

Charakterystyka: Rozwój zastosowań: -

systemów przetwarzania transakcji systemów informowania kierownictwa (MIS) systemów wspomagania decyzji (DSS) systemów ekspertowych systemów automatyzacji biura w zarządzaniu organizacjami (firmą, przedsiębiorstwem, korporacją)

Szanse: • Wzrost skuteczności decyzji kierowniczych • Wzrost efektywności koordynacji działań (bez względu na ich zasięg) • Wzrost efektywności działania personelu administracyjnego • Informacje jako zasób strategiczny efektywności zarządzania strategicznego

organizacji

-

wzrost

• Dalsza profesjonalizacja kadr kierowniczych (w tym wzrost roli menadżerów informacji w organizacji) Zagrożenia: • Zbyt silne uzależnienie efektywności działania kadr kierowniczych od systemów teleinformatycznych • Konieczność opracowania nowych metod zarządzania adekwatnych do nowych modeli struktur organizacyjnych

167

Załączniki

KULTURA Dziedzina:

EDUKACJA

Charakterystyka: Rozwój systemów wspomagania kształcenia (CAL), a w szczególności systemów komputerowych multimedialnych. Systemy zdalnego nauczania i uczenia się. Szanse: • Wzrost możliwości korzystania z dowolnych baz danych w celu poszerzenia wiedzy w obrębie dyscyplin specjalistycznych • Wzrost indywidualizacji kształcenia • Wzrost atrakcyjności przekazu dydaktycznego (np. systemom multimedialnym i wirtualnej rzeczywistości)

dzięki

• Rozwój kultury informatycznej w społeczeństwie • Przewidywany wzrost skuteczności nauczania i uczenia się, samokształcenie Zagrożenia: • Zanik zdolności do „ludzkiego” reagowania na otaczający świat (obniżenie „progu wrażliwości”), ograniczenie postrzegania problemów • Koncentrowanie na kształtowaniu analitycznych i funkcjonalnych umiejętności, kosztem twórczego myślenia • Niedobór odpowiednio przygotowanych kadr

168

Społeczeństwo informacyjne: Szanse, zagrożenia, wyzwania

KULTURA Dziedzina:

ZACHOWANIA

Charakterystyka: Powszechna „teleinformatyzacja” w skali jednostkowej (dom, rodzina) i globalnej. Zastosowania sieci o zasięgu globalnym i wirtualnej rzeczywistości w pracy i poza nią. Szanse: • Racjonalizacja postaw i zachowań społecznych • Wzrost efektywności działania, ułatwiania w pracy i organizacji czasu wolnego • Pobudzanie wyobrażeń dzięki multimedialnym systemom i wirtualnej rzeczywistości • Wzrost komunikacji międzyludzkiej Zagrożenia: • „Uzależnienia” od mediów elektronicznych rzeczywistość jako LSD XXI wieku!?)

(wirtualna

• Łatwość rozpowszechniania treści i obrazów o wątpliwej wartości („cyberporno”, „cybersex”), możliwość demoralizacji • „Komputerfobia” czyli lęk przed „władzą komputerów” • „Współczesne środki komunikacji w drastyczny sposób zmieniły zwykłe kategorie doświadczenia i świadomości, zwykłe struktury interesów i uczuć, zwykłe doznanie faktu bycia istotą żywą, nawiązywania relacji społecznych” (J. Carey)

169

Załączniki

KULTURA Dziedzina:

TWÓRCZOŚĆ

Charakterystyka: Wiek XX jest wiekiem cywilizacji obrazkowej tzw. kultury postmodernistycznej. Kino, TV HD, grafika komputerowa, rozpowszechnianie multimediów (książki na CD. ROM-ach) itp. Media elektroniczne stały się także środkiem wyrazu –„twórczość komputerowa” jako dziedzina sztucznej inteligencji, systemy teleinformatyczne jako środek rozpowszechniania twórczości artystycznej. Szanse: • Powszechny dostęp do różnych osiągnięć twórczości artystycznej (interaktywna TV) • Nowe formy elektronicznej ekspresji • Rozszerzanie „granic wyobraźni” (wirtualna rzeczywistość) Zagrożenia: • Ograniczenie „ludzkiego”, bezpośredniego kontaktu ze sztuką • Groźba „homogenizacji” kultury i ograniczenia (zaniku!?) tożsamości kulturowej • Groźba dominacji środków audiowizualnych nad „intymnym” kontaktem z książką („wyobraźnia obrazkowa” - komiksowa) • „Homogenizacja” kultury i prymat kultury masowej

170

Społeczeństwo informacyjne: Szanse, zagrożenia, wyzwania

KULTURA Dziedzina:

NAUKA I TECHNIKA

Charakterystyka: Rozwój teleinformatycznych systemów wyszukiwania informacji naukowotechnicznej, zdalnego dostępu do specjalistycznych baz danych i baz wiedzy. Systemy komputerowego wspomagania badań naukowych, projektowania (CAD), modelowania procesów stochastycznych, nieliniowych, niestacjonarnych itp. (chaos, katastrofy, struktury dysypatywne, fraktale). Szanse: • Przesunięcie granic poznania naukowego, wzrost odkryć i wynalazków • Wzrost efektywności badań naukowych i działalności technicznej • Możliwość powszechnej popularyzacji nauki i techniki • Możliwość przełamania impasu metodologicznego w badaniach społecznych • Zmiana paradygmatu w nauce Zagrożenia: • Dominacja ścisłej wiedzy naukowej nad formami wiedzy pozanaukowej • Osłabienie społecznej kontroli nad rozwojem nauki i techniki

171

Załączniki

KULTURA Dziedzina:

WYPOCZYNEK, SPORT, TURYSTYKA

Charakterystyka: Rozwój systemów obsługi informacyjnej turystyki i rekreacji. Systemy teleinformatyczne typu gry komputerowe. Szanse: • Dalszy rozwój turystyki (globalizacja) • Lepsze poinformowanie społeczeństwa o różnorodnych ofertach turystycznych • Uczestniczenie w grach zdalnych za pośrednictwem sieci teleinformatycznych Zagrożenia: • Degradacja kultury fizycznej, a w konsekwencji obniżenie sprawności fizycznej społeczeństwa • “Automatyzacja podróży turystycznych” („szybko, krótko, pobieżnie’) • Wątpliwej wartości wypoczynek po pracy („przy komputerze”) • Nowe choroby cywilizacyjne jako skutek „wypoczynku w sieci teleinformatycznej”

172

Społeczeństwo informacyjne: Szanse, zagrożenia, wyzwania

WYBRANE INNOWACJE W DZIEDZINIE INFORMATYKI 1. Supermikroprocesory (o mocy obliczeniowej rzędu 200 - 500 M flopsów). 2. Efektywne systemy operacyjne dla PC i systemy operacyjne czasu rzeczywistego. 3. Języki programowania 4GL i post GL (bezkodowe, obiektowo zorientowane projektowanie aplikacji). 4. Wydajne superserwery sieciowe i serwery relacyjnych baz danych. 5. Systemy grafiki, multimedia i wirtualna rzeczywistość. 6. Inżynieria wiedzy i systemy eksportowe (rozwiązywanie problemów z reprezentacją wiedzy i procesorem wnioskowania). 7. Sieci neuronowe. 8. Masowe zastosowania oprogramowania narzędziowego (wydajne edytory tekstów i grafiki, arkusze kalkulacyjne, bazy danych i pakiety zintegrowane). 9. Komputerowe systemy mobilne. 10. Superkomputery. Przetwarzanie równoległe.

173

Załączniki

WYBRANE INNOWACJE W DZIEDZINIE TELEKOMUNIKACJI 1. Sieć cyfrowa z integracją usług (ISDN) i sieć szerokopasmowa (BISDN) oraz sieci inteligentne. 2. Architektura sieci lokalnych (LAN), miejskich (MAN), rozległych (WAN) i globalnych (GAN). Dostęp do Internetu. 3. Telewideokonferencje. 4. Komunikacja satelitarna. 5. System multipleksacji asynchronicznej ATM. 6. Sieci światłowodowe w systemach abonenckich. Technologia FDDI. 7. Telefonia komórkowa. 8. Systemy przywoławcze. 9. Radiokomunikacja ruchoma. 10. Infostrady.

174

Społeczeństwo informacyjne: Szanse, zagrożenia, wyzwania

I