EDIDONES INSTITUTI FRANCISCANI UNIVERSITATIS S. BONAVENTURAE ST. BONAVENTURE, N. Y.
GUILLELMI DE OCKHAM Opera Philosophica et Theologica
OPERA THEOLOGICA II
GUILLELMI DE OCKHAM OPERA PHILOSOPillCA ET THEOLOGICA AD FIDEM CODICUM MANUSCRIPTORUM EDITA
CURA
INSTITUTI FRANCISCANI UNIVERSITATIS S. BONAVENTURAE
MODERATOR
STEPHANUS BROWN, O.F.M., Ph. D.
SOCII
Gedeon Gal, O.F.M., Ph. D. Angelus Gambatese, O.F.M., Ph.D.-Conrad Harkins, O.F.M.,M.A.,M. S. L.
St. Bonaventure, N. Y.
1970
VENERABILIS INCEPTORIS
GUILLELMI DE OCKHAM SCRIPTUM IN LIBRUM PRIMUM SENTENTIARUM ORDINATIO
D I S T I N C T I O N E S II-III
EDIDIT
STEPHANUS BROWN, O.F.M. ADLABORANTE
GEDEONE GAL, O.F.M.
St. Bonaventure, N. Y. 1970
PROPRlliTASLITTERARIA
PRINTED IN lTALY ----- ------------··
Ex officina typ. Collegii S. Bonaventurae -
Ad Claras Aquas
INTRODUCTIO
Editionem cnncam operum theologicorum Venerabilis Inceptoris prosequentes, secundum volumen Scripti in I Sententiarum seu Ordinationis rerum mediaevalium studiosis promptum expositumque praebemus. Primum volumen, anno 1967 evulgatum I, Prologum (qq. 12) et primam distinctionem (qq. 5} continet, hoc vero distinctionem secundam (qq. 11) et tertiam. (qq. 10) complectitur. Reliqua pars Ordinationis, distinctiones scilicet 4-48, in aliis duobus voluminibus faciliter in lucem edi poterit. Momentum Prologi et primarum trium distinctionum iam ex hac proportione luce clarius apparet. Auctor enim, ut perlustranti titulos quaestionum patet, in hac parte ponit fundamentum totius suae cogitationis philosophicae ac theologicae. Philosophia tamen in prirnis duobus voluminibus praeponderat, in reliquis vero problemata theologica praevalebunt. Editio secundae et tertiae distinctionis, ut par est, prorsus eadem via ac ratione facta est qua editio Prologi et primae distinctionis; ea igitur quae in introductione primi voluminis (pp. 7*-43*) dieta sunt etiam in hoc secundum volumen transferri debent. Lectiones tamen variantes codicis H (Cantabrigiae, Bibl. Coli. Gonville et Caius 101) hic rarius notantur quia textus eius magis magisque deterior fit. Constanter econtra notantur lectiones editionis Lugdunensis (Z), quae - ut nobis recenter innotuit - mediante editione Argentoratensi (a. 1483) textum codicis 773 Bibl. Univ. Giessae exprimit, de quo statim dicemus. Praeterea, in casibus dubiis frequenter indicamus lectiones omnium, vel fere omnium, codicum manuscriptorum. ltaque ad complendam introductionem primo volurnini praemissam, pauca hic adicere sufficiunt. Primo quidem describemus codicem 773 Bibl. 1
Venerabilis Inceptoris Guillelmi de Ockham, Scriptum in librum primum Sententiarum, Prologus et dist. 1 (Opera Theologica I, ed. G. Gal et S. Brown, St. Bonaventure, N. Y. 1967).
8*
INTRODUCTIO
Univ. Gicssensis, ad cuius fidcm editio Argentoratensis seu editio princeps Ordinationis anno 1483 facta est. Secundo indicabimus notas quasdam peculiares codicis Vat. Burghes. 68, qui licet abbreviationem contineat, de textu quodam medio inter redactionem incompletam et completam testatur. Tertio paucissima dicemus de additionibus, quibus Ockham primam redactionem Ordinationis complevit. Tandem proponemus problema de quibusdam citationibus quae in opere Ioannis de Reading (auctoris paris aetatis) nobis occurrerunt: hae enim, cum a textu a nobis edito non parum differant, reliquiae cuiusdam redactionis seu reportationis, adhuc latentis, considerandae esse videntur.
I
De codice 773 Universitatis Giessae, Jundamento Editionis Principis Ordinationis Postquam primum volumen huius nostrae editionis in lucem venit, clarus Professar William J. Courtenay exemplar recensionis suae, in commentario Archiv Jur Reformationsgeschichte mox evulgandae, humaniter ad nos transmisit. Ex hac recensione didicimus codicem 773 Universitatis Giessae (Giessen) non Collectorium Gabrielis Biel continere, sed aliud exemplar Scripti seu Ordinationis Venerabilis Inceptoris. J. Valentino Adrian in Catalogo l huius Bibliothecae de hoc codice haec habet: c Gabrielis Biel Scriptum in librum I Sententiarum Guillelmi de Ockham •. Primo quidem haec notitia etiam F. Stegmiiller in errorem induxerat, postea tamen idem clarus auctor, codice ipso inspecto, detexit opus Guillelmi ibi asservari 2. Biel igitur, cuius nomen in subscriptione codicis apparct, non auctor sed possessor huius operis erat. En codicis descriptio: Codex chartaccus, anno 1453, dic S. Elizabeth finitus. Scriptus est pluribus manibus (unica usquc ad f. 200vb), binis columnis, circa 50 lineis per columnam. Habct ff. 339, ex quibus ff. 305-309 vacua sunt. Magnitudo co1 J. Valentino Adrian, Cat.Jlogus codicum tr1411uscriptorvm Bibliothec« .Acatkmiale Giumuis, Frankfurt 1840, p. 221. 2 F. Stegmiiller, c Literargeschichcliches zu Gabriel Biel•, in Tltmlogie in Geschichte uttd GegenwiiTI (M. Schmaus zum 60. Geburtstag), ed.J. Auer et H. Vo!k, M!lnchm 1957, pp.309-316.
DE COD.
773
UNIV. GIESSENSIS
9*
dicis est mm. 305/200. Legatus est assi bus, pergamena contectis. Initialia rniniata sunt. I n c i p i t ( 1ra: «Circa prologum primi libri Sententiarum quaero primo utrum sit possibile intellectui viatoris habere notitiam ... • C o l o p h o n, ( 330va: « Explicit scriptum super primum librum Sententiarum Venerabilis Inceptoris magistri Wilhelmi de Ockham Anglid. Anno 1453 in die beatae Elizabeth. G. Byhel•. Tandem, ( 330va legitur:
c
Sequitur Suppletio defectus commissi supra,
di. 3, q. prima • etc. Porro habetur tabula seu index quaestionum Prologi. Locum, quo iste codex scriptus est, certo scire non possumus. Coniectura tamen proponeremus Coloniam, ubi anno 1453 Gabriel Biel studia sua theologica prosequebatur I. Huic accedit quod Quodlibeta I-IV Venerabilis Inceptoris in codice 733 eiusdem bibliothecae contenta hoc modo subscribuntur (( 88vb): c Explidt ... scriptum Coloniae, anno Domini millesimo quinquagesimo tertio. Finitum in die beati Frandsd confessoris seraphid ». Et statim post, (( 89ra) occurrunt verba quibus sirnilia in descriptione codicis 773 iam audivimus: « Sequitur Suppletio quarundam quaestionum in Quolibet, supra, dimissarum. Ex Quolibet primo quaestio septima... ». Postea sequuntur Disputatio inter clericum et militem (Miror, optime mi/es... ) et Tractatus Ockham De sacramento altaris et alia quaedam quae ad praesens negotium non pertinent. Tandem, codex 732 continet libros II-IV libri Sententiarum seu Reportationem Venerabilis Inceptoris. De hoc codice ideo mentionem facimus quia eius tegumentum adeo simile est tegumentis codicum 733 et 773 ut omnes tres codices manu vel in officina eiusdem glutinatoris compacti esse videantur. Num omnes tres Gabriel Biel possidebat? Codex 773, licet plus quam centum annis post mortem Guillelrni dc Ockham scriptus fuerit, pro historia editionis momento non caret. Collato enim hoc codice cum editionc primi libri seu Ordinationis, anno 1483 Argentorati impressa, absque dubio apparuit hunc codiccm fuisse illius editionis praccipuum (si non unicum) fundamentum. Editio vero Lugdunensis anni 1495, ut iam in introductione primi volurninis huius nostrae editionis indicavimus (p. 19*), quantum saltem ad 1
Cf. H. Keussen, Die Matrikel da Università/ Koln, I, Bonn 1928, pp. 559ss.
10*
•
INTRODUCTIO
partem a nobis diligentius examinatam (Prologus et dist. 1-3) spectat, non tam nova editio sed potius nova impressio editionis Argentoratensis consideranda est. Editores quidem Lugdunenses adseverant se quaestiones Guilldmi c cum quantis maximis fieri potuit labore atque sollertia • correxisse, sed hoc potius de Reportatione Qibri II-IV) quam de Ordinatione intdligendum esse videtur. Ipsi enim primi ediderunt Reportationem. Certe, quosdam errores typographicos editionis Argentoratensis correxerunt, sed typothetae Lugdunenses totidem vel plures addiderunt. Itaque codex Giessensis, editio Argentoratensis et editio Lugdunensis prorsus eundem textum exhibent. Differentia quae adest incuria typographorum introducta est et errores typographici sunt, qui plerumque satis faciliter ut tales agnosci possunt. Omnia tamen quae dicimus ad partem a nobis hucusque editam restringere desideramus. Antequam exempla ad textus identitatem ostendendam aferremus, iuvat indicare quaedam signa quae suadent hunc codicem eo fine fuisse correctum atque recognitum ut eum typothetae cum minimo periculo errandi legere valerent. Hoc apparet imprimis ex eo quod corrector in margine plura rescripsit verba quae non erant errata sed tantum nimis contracta vel Latinum et doctrinam non bene intelligenti ambigua. Hoc feci t exempli gratia verbis: p. 104, lin. 12 (( 93va) arguunt multipliciter; p. 113, lin. 23 (( 95rb) ita; p. 126, lin. 19 (( 96rb) transmutatur; p. 126, lin. 19 (E 97ra) virtute; p. 129, lin. 12 (( 97va) Platonis; p. 134, lin. 12 (( 98rb) concepta; p. 136, lin. 6 (( 99va) genus. Praeterea, deletio verborum vel scntentiarum non per punctum suppositum vel per va-<:at indicatur sed per lineas ab initio ad finem et a summo ad imum protractas, ut ornnis occasio dubitandi utrum imprimi deberent necne tolleretur. Si nunc tcxtus codicis et duarum editionum ad inviccm comparamus, affinitas eorum luce clarius apparet: iidem errores, caedcm omissioncs, eacdem additiones, eaedem variationes. Sufficiat pauca adducere exempla tum ex primo volumine tum ex hoc secundo. Per Giessa codicem significamus, per Argent. editionem Argentoratensem, per Z vero editionem Lugdunensem. Vol. I (Opera Theologica I, St. Bonaventure, N. Y. 1967): P. 3, lin. 9-10: distincta ... deitatis] talis Giessa, Argent., Z lin. 10-11: et... theologiae om. Giessa, Argent., Z P. 4, lin.14: nihil] non Giessa, Argent., Z
DE COD.
773
UNIV. GffiSSENSIS
11*
P. 12, lin. 1: talis] eadem Giessa, Argent., Z lin. 9: determinatum] debitum Giessa, Argent., Z P. 13, lin. 4: ideo] non add. Giessa, Argent., Z : metaphysicam] theologiam Giessa, Argent., Z P. 19,lin. 19,21: Plato] Petrus Giessa, Argent., Z P. 20, lin. 6: sufficiens] sed bene cum actu praemissae add. Giessa, Argent., Z P. 34, lin. 14: obiectum] ut est praesens in propria e:xsistentia add. Giessa, Argent., Z P. 53, lin. 16: intellectui] et quia sufficienter est praesens videtur intuitive, non nisi per aliam notitiam intuitivam add. Giessa, Argent., Z Vol. II (Opera Theologica II, St. Bonaventure, N. Y. 1970): P. 380, lin. 13: Deus om. Giessa, Argent., Z P. 381, lin. 6: quid est Deus] dicitur quod Deus Argent., Z; co". in dicitur quod Deus (partim mg.) Giessa P. 384, lin. 14: primum] primo Giessa, Argent., Z P. 385, lin. 1: aliquo modo om. Giessa, Argent., Z P. 388, lin. 12-13: scilicet... impedimenta del. Giessa; om. Argent., Z lin. 18: igitur... alius om. (hom.) Giessa, Argent., Z P. 394, lin. 9: vel distincte] scilicet determinate Giessa, Argent., Z lin. 13-14: divinae... conforrnis om. Giessa, Argent., Z P. 396, lin. 3: aliud re vel intentione] aliud realis intennc Giessa; aliud reale intensive Argent.; aliud realiter intensive Z P. 400, lin. 22-25: sicut... asinus om. (hom.) Giessa, Argent., Z P. 403, lin. 19: nunc ... quod om. Giessa, Argent., Z P. 406, lin. 23: naturaliter] essentialiter Giessa, Argent., Z P. 410, lin. 15-16: sicut... secundo om. Giessa, Argent., Z Haec cxempla non solum affinitatcm textuum codicis et duarum editionum ostendunt sed simul etiam probant codicem ipsum haud exhiberc textum perfectum. Inveniuntur praeterca quaedam ornissiones consulto factae, intentione scilicet abbreviandi, quac tamen omissiones in fine libri suppletae sunt et ideo in cditionibus non occurrunt. De hac re secundus amanuensis, qui incepit scribere a f. 201ra, lectorcm certiorem facit in notula in imo f. 134vb scripta: « Nota in hac quaestione et quibusdam sequentibus omissae sunt redtationes opinionum cum improbationibus, quas require infra in fine cum signis annotatis •.
12*
INTRODUCTIO
Agitur imprimis de prima quaestione tertiae distinctionis ex qua primus amanuensis (vd eius exemplar?) omisit partem quae in nostra editione habetur infra, pp. 381, lin. 2 - 388, lin. 19: « Ad quaestionem... cognitionem •. Textus iste suppletur ab alio scriptore in fine codicis, ff. 330vb-331va. In eadem quaestione desiderantur etiam pp. 390, lin. 17 - 393, lin. 3: « Ad rationes... patebit •, cuius loco tamen haec habentur: « Redtat opinionem Henrid qui didt quod cognitio Dei ex creaturis est duplex, sdlicet naturalis et rationalis. Prima est cognitio Dei cum primis intentionibus entis concepta statim et natura/iter. Secunda est via ratiodnativae deductionis animadversa. Loquendo de ista secunda cognitione, 'quid est Deus' non est primum quod homo cognosdt ex creaturis, sed ultimum. Loquendo autem primo modo Deus est primum natura/iter a nobis cognitum. Contra quam opinionem arguit M a g i s t e r et bene; quae patet intuenti •. Hoc totum utique firmiter cancdlatum est et pars omissa in fine operis suppleta est. Opinio tamen Henrici non hoc loco sed p. 381, lin. 2-9 recitatur. Simili modo similique intentione omissae sunt etiam e secunda quaestione distinctionis tertiae pp. 394, lin. 8 - 401, lin. 13: «Ad quaestionem... proximi •. Loco huius ( 135rb haec tantum inveniuntur: « Hic ponit opinio Henrid quomodo Deus pro modo est a nobis cognosdbilis in universali et indistincte - sed non distincte - sed in conceptu quodam analogo. Et improbat opinionem suam •. Hoc quoque delctum est et paginae omissae post fmem libri ( 332va-vb additae. Si scriptum indubie autographum Gabrielis Biel haberemus, dicere possemus utrum ipsemet partem huius codicis, anno 1453 Coloniae studens, scripscrit et utrum ipse fuerit qui abbreviare intendit. Quaeri etiam posset an ipse fuerit qui editionem Argentoratensem Ordinationis curaverit anno 1483, uno anno ante quam universitas Tubingensis ei munus professorium offerret. Hae et aliac quaestiones aliquando forsitan responsioncm rccipient. Codex istc dum editionem primi voluminis pararemus nos latuit, cum vero cius pelliculam accepimus, textus et lectiones variantes huius secundi voluminis apud typographum erant; nihilominus plagulas emendantes, in quibusdam locis eius quoque lectiones variantes addidimus vd potius siglis aliorum codicum 'Giessa' quoque adiecimus. Ceterum, lectionibus variantibus editionis Lugdunensis {Z) notatis etiam lectiones variantes codicis Giessensis notatae sunt. Editio autem Lugdunensis erat fons praecipuus ex quo viri studiosi fcre per quinque saecula cognitioncm doctrinae philosophicac
DE COD. VAT. BURGHES.
68
13*
et theologicae Venerabilis Inceptoris haurire solebant. De utilitate vel inutilitate lectiones variantes codicis Giessensis in reliqua parte Ordinationis edenda constanter notandi editores voluminum III et IV iudicabunt. Nos enim hoc praesenti volumine in lucem edito per aliquod temporis spatium editioni criticae t o t i u s Summae Logicae operam dare intendimus.
II
De codice Vat. Burghes. 68 Iste codex, ut in introductione primi voluminis (pp. 23*-26*) diximus, continet abbreviationem redactionis incompletae: incompletae quidem, sed iam paulo completioris quam redactio in codice A (Florentiae, Bibl. Nat., Conv. soppr. A. 3. 801) asservata. Abbreviano distinctionis secundae et tertiae fere eadem via ac ratione facta est qua abbreviatio Prologi et distinctionis primae: omittuntur vel truncantur multae auctoritates Aristotelis, Averrois et S. Augustini; opiniones auctorum magis communium, ut Thomae, Gandavensis et Scoti non scribuntur, sed tantum loci ubi quaerendae sunt indicantur, sed opinio Henrici de Harclay verbotenus transcripta est. Fere nihil omissa est ex quaestione tertia et quarta distinctionis secundae nec ex quaestione septima distinctionis tertiae. Loco textuum omissorum frequenter invenimus quasdam admonitiones et consilia: abbreviator scilicet admonet se de omissione facta et indicat locum ubi portio omissa, si usus fuerit, inveniri poterit. En omissiones notabiliores, cum eiusmodi admonitionibus: Pp. 32, lin. 19- 33, lin. 3: «Cap. 4 'Si diligenter inspiciatur'. Vide m originali l ubi patet quod universaliter negat quodcurnque nomen... •. Pp. 51, lin. 2 - 54, lin. 7: « Sed hoc diversi diversimode ponunt. Vide in Thoma, Gandavensi et Godefrido in quibus sufficienter patet opinio
l 'Originale' in hoc contextu non significat scriptum autographum ve! 'originale' Guillelmi de Ockham, sed potius opus integrum auctoris ab ipso Ockham citati. Pia=, qui opus integrum Venerabilis Inceptoris possideret idque ad libitum evolvere posset, ad quid huiusmodi abbreviatione indigeret? De significato verbi videsis Du Cange, GloSStlrium mdi« d in.fim« JA.. tinililtis, lV, Parisiis 1845, p. 734, col. 2.
14*
INTRODUCTIO
et diversitas modorum ponendi, et ideo dieta ipsorum praetermittantur sed rcquire ea in originali •· Pp. 161, lin. 6 - 195, lin. 23: c Et vide diligenter istam opinionem in Scoto, lib. 2, dist. 3 et quaere conclusioncs quas tenet in diversis locis. Quaere argumenta contra opinionem ex te ipso, quia longum esset ponere opinionem et contra arguerc •. Pp. 214, lin. 2 - 218, lin. 4: c Metaphysicae ... Et ideo vide eum ibi cum diligentia •. Pp. 235, lin. 17 - 248, lin. 21 : « Sed contra istam opinionem potest argui per rationes Philosophi per quas nititur probare quod nullum universale est substantia et per Commentatorem, VII Metaphysicae commento 45 et commento 50, et X Metaphysicae commento 7, et XII Metaphysicae commento 22, et commento 28, et commento 29, et VII Metaphysicae, commento 2, 20, 21 et 30, et in multis aliis locis •. P. 281, lin. 'lr-7: «Vide in originali ubi sic dicit: 'Forte igitur non se amat' etc. •. Pp. 294, lin. 3 - 306, lin. 10: c Et univocatione sic intellecta probant tripliciter quod est aliquis conceptus univocus Deo et creaturae, et de hoc vide in Scoto, dist. 3. Dimissa igitur probatione opinionis dico ad quaestioncm quod ... •. Pp. 338, lin. 5 - 342, lin. 17: « Et de hoc vide in Scoto, li b. 1 dist. 2, et quomodo rationes suac concludunt •. Pp. 381, lin. 10 - 388, lin. 19: c Et de hac opinione vide Henricum in Summa, art. 24, q. 7, et vide rationes eius pro illa opinione et si efficaciter concludant •. Pp. 394, lin. 8 - 396, lin. 4: « Ad istam quaestionem dici t Henricus in Summa, art. 24, q. 6 quod cognoscere quid est contingit dupliciter: vel distincte et in particulari vel indistincte et in universali. Primo [ modo ] non potest Deus cognosci a nobis pro statu isto. Secundo modo potest, et vide diligenter positionem suam in ista quaestione et modum ponendi, et cogita argumenta contra opinionem ex te ipso •. Pp. 432, lin. 14 - 434, lin. 22: « Tamen Doctor Subtilis, dist. 2, q. 2, hoc declarat assignando rationem propositionis per se notae, et vide eum in originali •. Pp. 443, lin. 1 - 446, lin. 12: « Ad quaestionem dicit Scotus quod communissimum non est prius notum sed species specialissima illius singularis quod fortius movct scnsum et dc hoc vide in originali, lib. 1, dist. 3 •.
DE COD. VAT. BURGHES.
68
15*
Pp. 464, lin. 1 - 465, lin. 14: c Alia est opinio Thomae quod communissimum est prius notum, et quaere opinionem et rationes eius prima parte Summae, q. 85, art. 3 •. Pp. 483, lin. 15 - 485, lin. 4: c Ad quaestionem dicitur uno modo quod singulare in rebus materialibus intellectus noster directe et primo cognoscere non potest, et de hoc require in Thoma, prima parte Summae, q. 86, art. 1, et in Henrico, Quolibet 4, q. 22, et 5 Quolibet, q. 15 •· P. 525, lin. 1-16: c In ista quaestione de obiecto intellectus sunt opiniones. Una est opinio Thomae, quod obiectum proportionatur potentiae et quod est triplex gradus cognitivae virtutis, quae opinio ponitur ab eo prima parte Summae, q. 85, art. 1, in pede, quam requiras in originali •. Pp. 527, lin. 20 - 529, lin. 11: «Alias rationes contra opinionem cogita ex te •. Pp. 529, lin. 13 - 530, lin. 15: c Alia est opinio Scoti quod obiectum primum intellectus humani est ens, quia in ipso ente concurrit duplex primitas, scilicet communitatis et virtutis. Et istam opinionem require in Scoto, lib. 1, dist. 3, q. 2 •. Pp. 531, lin. 12 - 533, lin. 3: c Alias rationes quaere ex te ipso •. Pp. 536, lin. 13 - 538, lin. 21: c Et de hoc vide in Scoto, lib. 1, q. 1, et considera per te si dictum in toto habeat veritatem •. His et aliis omissionibus minime obstantibus etiam distinctio secunda et tertia, eodem modo ac Prologus et distinctio prima, abbreviatio potius quam 'excerptum' (quod in susbscriptione codicis legitur) dicenda est. Excipienda tamen est quaestio sexta distinctionis secundae quae iure meritoque 'excerptum' consideraci potest. Textus enim huius quaestionis in nostra editione non minus quam 64 paginas implet, in codice Burghesiano econtra sex columnis cum dimidio continetur. Ratio quoque abbreviandi differt ab ea ratione qua aliae quaestiones huius operis abbreviatae sunt, est tamen nobis aliunde satis nota, cum similis si t methodo qua Expositio Aurea Venerabilis Inceptoris, in codice Burghes. 150 contenta, in formam breviorem redacta est l. Iste codex Notabilia Porphyrii etc. inscribitur, quia abbreviator cxccrpsit solum ea quae sibi notatu digna scu notabilia videbantur, fere omnes
l Cf. Guillelmi de Ockham, Expositio in libnnn Porphyrii (ed. E. A. Moody, Francisc:m Institute Publications, St. Bonaventure, N. Y. 1%5, pp. xv s.).
16*
INTRODUCTIO
paragraphos introducens verbis « Item, nota ... , Item, nota ... •. Ita fere procedit abbreviator quaestionis sextae, qui textum viginti trium paginarum (pp. 198-221) per duodecim notabilia comprehendit. Introductione enim quaestionis et responsione auctoris relata, textum exemplaris (p. 198, lin. 2ss.) c Ad primum argumentum alterius opinionis dico ... • commutat in « Verumtamen propter rationes quae fiunt pro alia opinione e s t n o t a n d u m ... •, undecim vero argomenta quae sequuntur introduci t verbis: « Item, nota... •. Responsionem tandcm ad argumentum principale, ut cuidam difficultati obviet, ex duobus locis (pp. 198, lin. 9 - 199, lin. 3 et 224, lin. 9-13, additione lin. 13-18 praetennissa) proprio, ut videtur, marte refecit, sequenti modo: « Ad primum principale potest dici quod haec est distinguenda 'natura hominis vellapidis de se est haec', licet forte non de virtute sermonis, eo quod natura lapidis potest supponere simpliciter vel personaliter, hoc est, eo quod potest stare pro re extra animam vel pro se. Si primo modo, sic est haec falsa 'natura lapidis de se est haec', quia denotatur quod conceptus mentis, qui est universalis, de se est hic [ lapis ] ; et hoc est &lsum, quia iste conceptus de nulla potentia potest esse hic lapis, quamvis possit vere praedicari de eo, non pro se sed pro re extra. Si supponat personaliter, sic est haec vera 'natura lapidis de se est haec, id est hic lapis', et haec similiter est vera 'natura lapidis de se non est haec, quia sunt duae indefinitae, quarum utraque est vera pro diversis singularibus, quia haec natura lapidis de se est haec, et illa natura lapidis de se non est haec •. Initio huius paragraphi diximus codicem Burghesianum continere quidem redactionem incompletam sed tamen iam paulo completiorem quam codex A. Haec differentia in Prologo non apparuit, quia nulla ex additionibus ibi occurrit, sed, ut loco suo indicavimus, in prima distinctione abbreviator iam duas additiones inclusit. In parte vero in praesenti volumine evulgata octo ex 127 additionibus inclusit, illas scilicet quae habentur p. 56, lin. 6-7; pp. 289, lin. 12 - 292, lin. 2; p. 334, lin. 7; p. 376, lin. 20-22; p. 389, lin. 8-9; p. 402, lin. 7-8; p. 410, lin. 4-9; p. 419, lin. 9. Ex his utique maximi momenti est illa quae ad naturam conceptus universalis spectat quaeque habetur pp. 289, lin. 12 - 292, lin. 2. Sed haec particula in codice Burghesiano non in columnis sed in imis foliis (ff. 52v-53r) scripta est, et quidem eadem manu quae reliquam partem codicis scripsit. Nonnullae tamen lineae desiderantur, ut p. 291, lin. 4-6: « etl ... valent •; lin. 9-10: « etl ... declaravi •; lin. 12-15: «Et... mentis •. Quid est causae cur abbreviator haec non seripseri t? An ut spatio parceret? Vel forsitan quia in suo exemplari nondum aderant, quia additiones sunt additioni insertae? Via coniecturis latissime patet.
DE COD. VAT. BURGHES.
68
17*
III
De additionibus Ut dieta in introductione primi voluminis (pp. 19*s.) rcpetamus, codex A (Florentiae, Bibl. Nat. Conv. soppr. A. 3. 801) continet redactionem incompletam Scripti seu Ordinationis, alii vero codices integri redactionem comple-tam. Differentia inter duas rcdactiones in nostra editione in conspectum datur eo quod textus qui redactioni incomplctae additi sunt, inter huiusmodi signa l§ ... §l ponuntur. Frequentia atque extensio eiusmodi additionum in hoc sccundo volumine fere cadem est ac in primo volumine. Si enim omnes a:dditiones primi voluminis una post aliam scriberentur, lincas fcrc 720 facercnt, additioncs vero huius secundi voluminis, eodcm modo scriptae, circa 750 lineas efficercnt; sed volumen secundum sexaginta paginis superat primum. Denominatio igitur 'redactio incompleta - redactio completa' adhuc praefercnda est denominationi 'redactio prima - redactio secunda', cum 750 lineae in 568 paginis dispersae novam rcdactionem sensu vero ac proprio non faciant. Hic, dist. 2, q. 8 (pp. 289, lin. 12 - 292, lin. 2) occurrit additio rnagni momenti quae incipit « Cui non placet ista opinio dc talibus fictis in esse obiectivo... •. Hacc additio facta est postquam Ockham mentem suam de natura conceptus universalis mutavit, quod probabiliter evenit postquam Gualterus de Chatton opinionem eius de fi c t o fortiter redarguerat l. Rursus, hacc additio, ut vidctur, pracccssit prompsitquc multas alias quae opiniones de natura conceptus universalis respiciunt (c vel secundum aliam opinionem... •). Hoc additamentum, ut iam diximus, habetur etiam m abbreviatione cod. Vat. Burghes. 68, sed in imis ff. 52v-53r. Ut ii qui his additionibus specialiter studcre desidcrant eas promptc et commode invenire valeant, utile duximus locos ubi occurrunt hic indicare. Paginarum indicatio sufficit, quia per signum l§ ... §l locus dcfinitus primo obtutu apparet.
1 Cf. G. Gal, c Gualteri de Chatton et Guillelmi de Ockham controversia dc natura conceptus universalis >, Frandscan Shtdies, 27 (1967), 191-212.
18*
INTRODUCTIO
Additiones in I Volumine
Pp. 6 (bis), 11, 14-15, 17,20-21, 24(bis), 25(bis), 26, 28(bis), 29, 30, 3031, 31, 32 (ter), 33, 40 (bis), 43, 47, 49, 49-50, 50, 51, 52, 62, 73, 86-87, 90, 93, 96, 97, 107, 109, 110-111, 114 (bis), 118, 120, 141, 143, 150, 171,201,202 (bis), 204-205, 205, 209, 212, 213, 214-215, 215, 231, 236, 241 (bis), 249, 252-253, 254-255, 255, 258-259, 260, 262, 263, 264, 266, 267, 267-268, 268 (bis), 269 (ter), 270, 271, 274, 275, 277, 285, 286, 288, 291-292, 298, 299, 303, 304, 305 (quater), 313 (bis), 315 (quinquics), 316, 318 (quater), 320 (ter), 321-323, 330, 332, 336, 338, 343, 353, 356, 363 (bis), 364, 374 (bis), 375, 377, 381, 382-383, 385-386, 386, 387, 392, 393, 396, 399, 407-408, 425, 436, 437, 448, 457, 459, 461, 464, 465-466, 466, 470-471, 479-485, 491, 493, 495-496, 496, 499, 503, 507. Additiones in hoc II Volumine
Pp. 3, 14, 19-20, 24, 32 (bis), 33, 34, 35, 56, 60, 66, 67, 70, 72, 86, 88-89, 90-91, 92, 95-96, 97, 108, 109 (quater), 110, 111, 114, 119, 121, 124, 125, 126, 134, 139, 140 (bis), 142 (bis), 147, 149, 150, 169-173, 174, 175, 177, 179, 191, 200 (bis), 204, 205 (bis), 213, 214-215, 218, 224, 238, 250 (bis), 256, 259 (bis), 260, 261, 263, 268, 274, 280 (bis), 281, 288, 289-292, 295-298, 298, 300 (tcr), 305-306, 307 (bis), 308 (bis), 313, 316, 330, 334, 341-342, 343, 344 (ter), 346-347, 357, 370, 371, 372 (bis), 374-375, 376, 389 (bis), 402, 410, 413 (bis), 414 (bis), 416, 419, 445, 472, 476, 520, 528, 529, 533-534, 535, 540, 541, 542 (bis).
IV Ockham a Ioanne de Reading citatus (Reportatio Libri Primi?)
Ut iam alibi dictum est, Ockham et Ioannes de Reading mutuo se novcrunt et inter se - praesertim pro et contra doctrinam Ioannis Duns Scoti - certaverunt 1. In quaestione tertia Prologi Venerabilis Inceptor cita t (quandoque verbotenus) et refutare conatur opinionem Ioannis, sed Ioannes 1 Cf. Guillelmi de Ockham, Opera Theologiu cit., I, pp. 37*s., 130ss. Videsis etiam S.Brown, c Sources for Ockham's Prologue to the Smtences •, Franciscan Studies, 26 (1966), pp. 36-51.
OCKHAM A IOANNE DE READING CITATUS
19*
multo frcquentius rccitat argumcnta et opinioncs Guillclmi dc Ockham. Etcnim fcre quotics Ockham Scoto advcrsatur totics Reading Doctorcm Subtilcm dcfcndit et impugnationcs confratris sui rcfellit l. Examinatis quibusdam argumcntis et opinionibus ockhamisticis a loanne dc Reading citatis, rcs notatu sane digna et satis acnigrnatica nobis occurrit: licct Rcading opinioncs Guillclmi frequcntcr allcgct, vcrba ipsa Ordinationis ante distinctioncm quintam non citat. Et tamcn idem Rcading in distinctionc tcrtia, quaestione tertia, dc necessitate spccierum intclligibilium agcns, non dcdignatur de verbo ad vcrbum transcribcrc tcxtum fcrc viginti paginarum ex libro sccundo scu Reportatione Guillclmi (qq. 14-15) 2. Prima portio longi or quam loanncs ex Ordinatione Vcnerabilis Inccptoris vcrbotcnus cxscribit est pars quacstionis tertiac distinctionis quintac, in qua Ockham quacrit utrum csscntia divina sit tcrminus forrnalis gcnerationis. luvat hic primo comparare tcxtum a loannc dc Rcading citatum cum textu Ordinationis qucm ex codice Balliol 299 dcscribimus. Ex hac comparationc apparet fidclitas maxima qua Rcading argumcnta advcrsarii rcddit: tcr rcpctit cum co 'dico' et scmcl tantum mutat 'respondeo' in 'respondcnt'. Notatu digna est ctiam mira congrucntia intcr codiccm quo Reading usus est et codiccm quem nos adhibcmus 3.
1 Actuositatem litterariam Ioannis de Reading primo illustravit bonae memoriae E. Longpré, in articulo cui titulus: cJean de Reading et le B. Jean Duns Scot>, La Frana FranciscaiM, 7 (1924), 99-109; idem clarus auctor in votis habuit tractare etiam de relatione inter Ockham et Reading, sub titulo: c Occam et Reading: la critique scotiste du mouvement nominaliste >. 2 Cf. G. Gal, c Quaestio loannis de Reading De necessitate specierum intelligibilium. Defensio doctrinae Scoti >, Franciscan Studies, 29 (1969), pp. 66-156. 3 Textum Oràitliltionis, dist. 5, q. 3 exscripsimus ex cod. Oxon. Balliol 299, quem Guillclmus de Wilton, qui anno 1374 fàctus est cancellarius universitatis Oxoniensis, donavit Collegio Balliol. Opus incompletum loannis de Rcading asservatur in unico coclice Florcntino, Bibl. Nat. Conv. soppr. D. IV. 95, cuius non folia sed paginae numerantur.
20*
INTRODUCTIO
Ioannes de Reading
Guillelmus de Ockham I Sent., d. 5, q. 3 (Balliol 299, f. 66v)
I Sent., d. 5, q. 3 (Conv. soppr. D. IV. 95, pp. 523s.)
Ideo dico aliter ad quaestionem p r i m o quod aliud est communicari per aliquam productionem et esse terrninum formalem illius productionis. Patet quia spiratio activa communicatur Filio per generationem, quia quidquid habet Filius habet a Patre et nascendo habet a Patre; igitur spirationem activam nascendo habet a Patre. Et per consequeru communicatur sibi per generationem, et tamen spiratio activa non est terminus formalis istius productionis.
Ideo dico aliter ad quaestionem p r i m o quod aliud est communicari per aliquam productionem et esse terminum formalem illius productionis. Patet quia spiratio activa communicatur Filio per generationem, quia quidquid habet Filius habet a Patre et nascendo habet a Patre; igitur spirationem activam habet a Patre nascendo. Et per consequeru communicatur sibi per generationem, et tamen spiratio activa non est terminus formalis istius productionis.
S e c u n d o dico quod communicari per productionem accipitur multipliciter: Primo, strictissime, et sic illud communicatur quod habens esse in generante capit esse in genito per productionem, et isto modo tam essentia quam spiratio activa communicatur Filio. Aliter accipitur large, et sic omne quod habet esse in producto per ipsam productionem et non est idem omnibus modis cum productione et producto communicatur, et isto modo tam materia quam forma communicatur. Aliter accipitur largissime pro omni ilio quod quocumque modo non habet esse sine illa productione, et isto modo tam productum quam productio quam quidlibet quod est in producto communicatur; sed iste est [im]propriissimus modus loquendi.
S e c u n d o dico quod communicari per productionem accipitur multipliciter: Primo, strictissime, et sic illud communicatur quod habens esse in generante capit esse in genito per productionem, et isto modo tam essentia quam spiratio activa communicatur Filio. Aliter accipitur large, et sic omne quod habet esse in producto per ipsam productionem et non est idem omnibus modis cum productione et producto communicatur, et isto modo tam materia quam forma communicatur. Aliter accipitur largissime pro omni ilio quod quocumque modo non habet esse sine illa productione, et sic tam productum quam produotio quam quidlibet quod est in producto communicatur; sed iste est impropriissimus modus loquendi.
T e r t i o dico quod terrninus formalis productionis est illud quod capit esse simpliciter per illam productionem. Unde quando terrninus formalis et terrninus totalis distinguuntur, terminus formalis est aliquid ipsius termini totalis capiens esse simpliciter per ipsam productionem, et per hoc quod terminus formalis capit simpliciter esse per illam produotionem per hoc terminus totalis capit esse simpliciter per ipsam productionem. Et ex isto sequitur quod non dicitur aliquid terminus formalis quia est forma, nam si Deus crearet
T e r t i o dico quod terminus formalis productionis est illud quod capit esse simpliciter per ipsam productionem. Unde quando terminus formalis et terminus totalis distinguuntur, terminus formalis est aliquid ipsius termini totalis capiens simpliciter esse per ipsam productionem, et per hoc quod terminus formalis capit simpliciter esse per illam productionem per hoc terminus totalis capit simpliciter esse per illam productionem. Et ex isto sequitur quod non dicitur aliquid terminus formalis quia est forma, nam si Deus crearet
OCKHAM A IOANNE DE READING CITATUS
ipsam materiam per se exsistentem, illa materia esset terminus formalis et tamen non esset
forma. Similiter si Deus c:rearet materiam sub fOrma praeexsistente, forma non esset terminus formalis sed ipsa materia ... Ex istis sequitur quod quando aliquod compositum creatur secundum se totum, non plus dioetur forma esse terminus formalis illius creationis quam materia, nisi forte quia forma est perfectior et principalior; sed illa principalitas, sicut patet priw, non facit ad hoc quod magis proprie dicatur terminus formalis quam materia, sicut patet prius. Ex istis respondeo ad quaestionem p r i m o quod essentia non est terminus formalis genorationis; s e c u n d o, quod nec relatio est terminus formalis; t erti o, quod ipsa persona potest dici terminus formalis, non tamen distinguendo terminum formalem contra terminum totalem. P r i m u m patet per argumenta facta contra priorem opinionem, quia terminus formalis est ille qui simpliciter habet esse per productionem, sed essentia non est huiusmodi, igitur etc. S e c u n d u m estendo, quod nihil unum et idem potest esse terminus sui ipsius, sed ipsa productio est relatio realiter et formaliter, sicut post patebit, igitur relatio non potest esse terminus formalis ipsius productionis... T e r t i u m patet, quia illud potest dici terminus formalis alicuius productionis quod simpliciter habet esse per productionem et non est fortnaliter ipsa productio; sed persona habet simpliciter esse per generationem et non est formaliter ipsa generarlo; igitur potest dici terminus formalis ipsiw, non tamen distinguendo contra terminum totalem. Maior est manifesta, maxime quando nihil aliud est quod habeat illas condiciones; et ita est minor vera, quia sola persona habet istas condiciones. Essentia enim, quamvis non sit formaliter ipsa generarlo, non tamen habet esse simpliciter per generationem. Similiter relatio, quamvis habeat aliquo modo esse per generationem sicut idem est se ipso, tamen nullo modo distinguitur a generatione, igitur etc.
21*
ipsam materiam per se exsistentem, illa materia esset terminus formalis et tamen non esset forma. Similiter si Deus c:rearet materiam sub forma praeexsistente, forma non esset terminus quod quando aliquod compositum creatur socundum se totum, non plus dioetur forma esse terminus formalis illius creationis quam materia, nisi forte quia forma est perfectior et principalior; sed illa principalitas, sicut patet priw, non facit ad hoc quod magis proprie dicatur terminus formalis quam materia, sicut patet prius.
Ex istis respondent ad quaestionem p r i m o quod essentia non est terminns formalis genorationis; se c un d o, quod nec relatio est terminus formalis; t e rt i o, quod ipsa persona potest dici terminus formalis, non tamen distinguendo terminum formalem contra terminum totalem. P r i m u m patet per argumenta facta contra priorem opinionem, quia terminus formalis est ille qui simpliciter habet esse per productionem, sed essentia non est huiusmodi, igitur etc. S e c u n d u m estendo, quod nihil unum et idem potest esse terminus sui ipsiw, sed ipsa productio est relatio formaliter et realiter, sicut post patebit, igitur relatio non potest esse terminus formalis ipsius productionis. T e r t i u m patet, quia illud potest dici terminus formalis alicuius productionis quod simpliciter habet esse per productionem et non est formaliter ipsa productio; sed persona habet simpliciter esse per generationem et non est formaliter ipsa generarlo; igitur potest dici terminus formalis ipsiw, non tamen distinguendo contra terminum totalem. Maior est manifesta, maxime quando nihil aliud est quod habeat illas condiciones; et ita est minor vera, quia sola persona habet istas condiciones. Essentia enim, quamvis essentia (!) non sit for-maliter ipsa generarlo, non tamen habet esse simpliciter per generationem. Similiter relatio, quamvis habeat aliquo modo esse per generarionero sicut idem est se ipso, tamen nullo modo distinguitur a generatione, igitur etc.
22*
INTRODUCTIO
Nullum igitur dubium est quin hoc loco Reading Ordi11ationem citet. Sed res prorsus aliter se habet si paginas non paucas ab eodem in distinctione secunda et tertia recitatas cum quaestionibus correspondentibus Ordinationis comparamus. Doctrina quidem eadem est ex utraque parte, sed aliter et aliter expressa. Etenim non solum verba hinc atque illinc non conveniunt, sed saepe differunt etiam sentcntiae et ordo argumentorum; immo, quaedam argumenta - ut indicabimus - in Ordinatione non occurrunt sed habentur in Quaestionibus in libros Physicorum, licet nec ibi verbotenus. a) V enerabilis Inceptor in distinctione 2, q. 10 quaerens utrum tantum sit unus Deus, doctrinam Scoti de causis essentialiter et accidentaliter ordinatis impugnat. Ioannes de Reading idem problema in distinctione 2, qq. 2-3 sui operis tractans, hanc impugnationem transcribit ut eam postea redarguet. Notetur differentia inter textum a parte dextera et a parte sinistra. Guillclmus de Ockham I Sent., d. 2, q. 10 (Opera Theologica, II, 342ss.)
Ioannes de Reading I Sent., d. 2, q. 2 (Conv. soppr. D. IV. 95, pp. 358s.)
Sed contra praedicta sunt aliqua dubia: Primum, quod dicitur de causa per se et causa per accidens 1•
Contra istud arguitur, et primo contra illud quod dicit de causa per se et per accidens, contra illam differentiam quam assignat. Socundo, contra differentiam quam dat inter causas essentialiter ordinatas et accidentaliter.
Si enim intelligant, sicut communiter intelligitur, quod haec sit vera 'calidum per se calefacit', et haec non 'album per se calcfacit', sed quod haec sit vera 'album per accidens calefacit', hoc non est verum, quia quandocumque aliquod pracdicatum incst illi pro quo subiectum supponit l§ ve! pronomini demonstranti praecise illud pro quo subiectum supponit, §l et tali modo quo denotatur si bi inesse, illa proposi rio est simpliciter vera; scd in istis duabus propositionibus 'album per se calefacit' et 'calidum per se calefacit', si idem sit album et calidum, rubiecta supponunt pro eodem; igitur si una si t vera, re! iqua eri t vera.
Differentia autem quam ipse assignat inter causam per se et per accidens est quia causa per se [per se] causat, per accidens autem per aliquid additum sibi. C o n t r a: ista est ita per se 'album aedificat' sicut haec 'aedificator acdificat', quia quando praedicatum in una propositione ita per se inest isti pro quo subiectum supponit sicut inest in alia propositione, ita est per se una sicut alia. Sed in hac propositione 'album aedificat' supponit subiectum pro eodem pro quo in ista 'aedificator aedificat', igitur etc. Cum igitur praedicatum aeque insit illi pro quo rubiectum rupponit, erit aeque per se. Maior patet, quia non plus requiritur.
1 Problemata similia tractat Ockham etiam in suis Quaestionibu.s in libros Physicorum Aristotelis, q q. 132-134, ex quibus quasdam partcs sclcctas edidit Ph. Bohner in Ockham: Philosophical lVritings (London 1957), pp. 115-118.
OCKHAM A IOANNE DE READING CITATUS
Secundo, non est bene dictum de di1ferentia inter causas essentialiter et accidentaliter ordinatas: Prima differentia non est bene data, quia quaero: quid est causam secundam dependere a prima in causando? Aut hoc est requirere causam primam ad hoc quod causet, quia sine ea causare non potest; aut quia in suo esse dependet a prima; vel quia recipit virtutem activam vel aliquam infiuentiam a prima. - Sic enim arguit iste D o c t o r contra unum alium Doctorem, ostendens quod intelligentia secunda, si movet sicut secundum movens, causatur a prima intelligentia. Primum non potest dari, quia sicut in multis causa secunda non potest causare sine prima, ita nec e converso, igitur tunc non plus isto modo dependet causa secunda a prima in causando quam e converso. Assumptum patet, quia sicut in istis inferioribus multa agentia particularia non possunt causare effectus suos sine sole ita sol non potest in multos effectus sine causis secundis. Nec potest dari secundum, quia ita contingit in causis accidentaliter ordinatis; tum quia tunc uuiversaliter quidquid esset causa causae esset per se et essentialiter causa causati, quod negat iste D o c t or, et bene; cuius ratio est quia aliquando causa dependet in esse et in conservari ab aliquo alio, sine quo tamen, si causa conservaretur a Deo sine eo, nihilominus posset esse effectus, et ipso posito et alio amoto non posset esse effectus; igitur illud non habet rationem causae respectu illius effectus. Nec potest dari tertium, quia talis infl.uentia vel motio non posset esse nisi vel motus localis vel ad aliquam formam substantialem vel accidentalem; sed manifestum est quod frequenter causa secunda in agendo nec motum localem nec formam aliquam absolutam recipit a prima. Praeterea, secundum istum D o c t o r e m, alibi, obiectum et intellectus sunt duae causae partiales respectu intellcctionis, et tamen secundum e u n d e m neutra causa dependet ab alia in causando, sed utraque agit virtute propria. Tunc quaero: aut istae causae sunt essentialiter coordinatae, aut accidentaliter. Si essentialiter, habeo proposi-
23*
Item, contra differmtiam quam dat inter causas essentialiter ordinatas et accidentaliter ordinatas sirniliter. Nam prima est, per eum, quia secunda dependet a prima in causando, non e converso. C o n tra: causam secundam dependere a prima non potest intelligi nisi tripliciter. Uno modo, quia secunda cipit a prima principium causandi. Sed in hoc non differt a causis accidentaliter ordinatis, quia etiam secunda sic dependet a prima quia recipit ab ea principium productivum. Secundo modo potest intelligi, quia recipit quandam infl.uentiam in causando sine qua non posset causare. Nec hoc valet, quia calor dum calofacit nullam motionem rropit a caelo, cum tamen calor sit causa secunda et caelum prima. Tertio modo, quia non est sufliciens per se nisi prima concausante. Nec hoc valet, quia acque dependet prima a secunda in hoc sicut e converso. Non enim plus caelum lllflicit ad producendum hominem sine hornine quam homo sine caelo. Igitur videtur quod di1ferentia illa non sufficiat.
Et istud patet per differentiam tertiam quam assignat, scilicet quod essentialiter ordinatae omnes simul concurrunt ad causandum nece.sario, et per consequens non magis prima sine secunda quam e converso.
Hoc etiam videtur secundum e u m, quia alibi ponit quod respectu intellectionis concurrunt, et essentialiter ordinata, tam obiectum quam intellectus, et tamen per e u m neutrum dependet ab alio in quantum causat. Non enim intellectus recipit ab obiecto a!iquid nec obiectum ab intellectu in quantum causant. Item, vidctur omnino accipere quod una dependeat
24*
INTRODUCTIO
tum quod non semper secunda dependet a prima in causando, quia utraque virtute propria causat; si sint accidentaliter ordinatae, igirur una posset agere sine alia, quod negat, et est manifeste falsum.
ab alia in quantum causant, quia si Deus immediate produoeret hominem sine sole, homo non dependeret in causando a sole ut a prima causa, igirur nec nunc. Igirur non accipit socundam dependere a prima nisi quando secunda est instrumentum primae.
Contra secundam diffèrentiam, quando accipit quod causae essentialiter ordinatae sunt alteriw rationis et alteriw ordinis, quia causa superior est perfectior, aut 1 accipirur superioritas pro prioritate secundum perfectionem, aut pro prioritate secundum illimitationem. Si primo modo, hoc esset petere quod causae sunt alteriw ordinis, quia perfectior est perfectior. Igirur oportet quod accipiat secundo modo et dicat quod omnis causa illimitatior est perfectior causa magis limitata. Sed hoc est simpliciter falsum, quia aliquando causa illimitatior est simpliciter imperfectior et aliquando perfectior. Exemplum primi, secundum istum D o c t o r e m: corpus caolcste, quia non vivum, est imperfectius animali perfecto vivo, et tamen cum asino ve! cum ali o animali concurrit, sicut causa illimitatior, ad producendum aliud animai; igitur ibi causa illimitatior est imperfectior. Similiter, si intellcctus hurnanus intelligat essentiam angeli, causa illimitatior illiw intellectionis est intellectus humanus et causa limitatior est essentia angeli, et tamen intellectus humanus est imperfectior essentia angeli. Similiter, calor cum anima vegetativa concurrit - sicut causa illimitatior ad aliquem effectum producendum, sicut post ostendetur, et tamcn calor est imperfcctior. Excmplum sccundi: caelum, sicut causa illimitatior, concurrit cum elementis ad aliquos effectus producendos, et voluntas, sicut causa illimitatior, concurrit cum sensibilibus ve! cum intelligibilibw ad producendum volitiones; et voluntas est causa perfectior et similiter caelum est perfecti w elementis.
Contra secundam diffi:rentiam, quae est quod causae essentialiter ordinatae sunt altorius, accidentaliter eiwdern rationis. ..
Sed quidquid sit de hoc, saltem ratio sua non concludit, quam i p s e adducit ad probandum hoc: quando enim dicit quod superior est perfectior, c o n t r a: quaero, quid intelligit per hoc quod dicit 'perfectior'? Aut intelligis 'superior, hoc est perfectior', et tunc peterent, quia idem esset ac si dicer=t quod 'est perfèotior quia est perfectior'. - Aut idem est 'superi or' quod 'illimitatior', et tunc non est verum quod accipit quod tunc superior est perfectior, quia secundum e u m alibi, respectu intellec-tionis ubicumque concurrunt obiectum et intellectus, et intellectus est causa illimitatior, non tamen semper perfectior, quod patet, si intclligatur angelus; tunc enim obiectum est pcrfectius, et tamen non illirnitatior. Item, in productione asini concurrunt agens particulare et universale, ut asinus et caelum, et tamen caelum cum sit non vivum, est simplicitcr imperfectius, et tamen est agens superius, id est illimitatius.
1 Haec pars quaestionis (• aut... elementis •) legirur verbotenus etiam in Quaestionibus inlibros Physicorum Aristotelis, q. 134, ex qua quaedam edita sunt apud Ph. BOhner, Ockham: Philosophical Writir.gs ci t., p. 115. Pau1o infra hanc quaestionem citabimus iuxta cod. Paris., Bibl. nat. lat. 17, 841.
OCKHAM A IOANNE DE READING CITATUS
Contra tertiam diffi:rentiam: si intelligat quod nunquam in causis essentialiter ordinatis potest una agere sine alia, hoc non videtur verum, tum quia, secundum e u m et secundum veritatern, aliqua animalia generata per propagationem, ubi concurrunt corpus caoleste et agens particulare, possunt produci per putref.lctionem, ubi agens praecedens particul.are non concurrit, igitur ibi agit causa univer-salis sine causa particulari.
Quaest. in libros Physic., q. 134 (Paris., Bibl. nat. 17,841, f. 22vb)
25*
Item, contra tertiam, quae est quod in ordinatis essentialiter simul concurrunt etc. C o n tra: hoc non potest intelligi nisi tripliciter. Uno modo quod oporteret quod simul concurrant quia effectus non potest produci ab una tantum; alio modo, quia si posset, saltem non ita perfectus effectus ab uno sicut ab omnibus; tertio modo, quia licet ut perfectus effectus posset produci (?), non tamen idem numero posset ab uno tantum qui posset ab omnibus. Primo modo non, quia illud idem quod potest produci a causa particulari et a sole simul causantibus, et hoc ex propagatione, illud idem potest produci a sole tantum ex puut patet de trefaetione sine causa verme; unde alia causa partialis deficit. N ec secundo modo, quia licet hoc esset verum de effeetibus recipientibus rnagis et rninus, scilicet quorum unum est alio perfectior, non tamen de non recipientibus, ut de forma substantiali. Ncc tertio modo, quia ille idem effectus numero qui est productus ab uno posset et ab alio, saltem eiusdem rationis, igitur eadem ratione alterius rationis.
Et si si c intellexerit S c o t u s verum dixit; tamen i p s e dixit contrarium, nam secundum e u m si Adam stetisset in statu innocentiae, illi qui nunc sunt electi tunc fuissent electi si habuissent alios patres, ita secundum eum varatio agentis non variat effectum et per consoquens secundum e u m idem effectus numero potest habere diversas causas aequivocas ita quod sinc una illarum potest ille effectus idem numero produci. S i d i c i s quod intendit quod si Adam stetisset isti filii potuerunt habere alios patres de potentia Dei, si tamen placuisset alias leges praecepisse non tamen secundum ordinem nunc institutum: responde o quod [si] sic intellexerit D o ct o r [Commentator cod.] concordo cum e o.
Probatur antecedens per e u m a l i b i: si Adam non peccasset, iidem fuissent electi qui et modo; sed cum aliquis modo electus est filius damnati qui fuisset tunc filius eleeti et econtra de filio electi, igitur non repugnat per e u m quin idem numero possit a diversis produci. Consirniliter de duobus agentibus approxirnatis aeque eidem passo: si illa agentia sunt eiusdem rationis et omnino aequalis perfectionis, videtur quod omnino idem effectus qui posset produci ab uno, possct produci ab alio, ut patet de duobus ignibus approxiir-4tis.
Aliter potest sal vari S c o t u s quod omnes causae essentialiter ordinatae necessario concurrunt ad conservandum effcctum causatum ab omnibus simul, naturaliter loquendo, licet
Isti autem addunt ad salvandum D o c t ore m de differentiis assignatis, et notant aliqua. Primo, quod quando aliquis cffectus realis producitur ab aliqua causa, quamdiu est, ita
26*
INTRODUCTIO
non a primo. Sed ex isto sequitur quod homo non est causa essentialiter ordinata ad producendum Sortem, quia nec homo singularis nec homo communis eo quod sine utroque potest Sortes salvari et conservari.
I Sent., d. 2, q. 10 (Opera Theologie4, Il, 345s.)
Si dicatur quod A r i s t o t e l e s dicit, Il Physicorum, quod aedificator per se aedificat et album per accidens aedi fica t; similiter, vult ibidem, quod Polycletus est causa statuae per accidens, sed statuam faciens est causa per se; igitur eodem modo quamvis lignum per accidens calefaciat, tamen calidum per se calefacit: Dico quod intentio P h i l o s o p h i est dicere quod de aliquo praedicatur per se praedicatum aliquod quando oppositum praedicati sibi non potest inesse. Et ideo quia haec potest esse vera 'Polycletus non facit statuam', posita etiam constantia subiecti, et haec non potest esse vera, posita constantia subiecti, 'statuam faciens non facit statuam'; similiter, quantum est ex forma propositionis, haec potest esse vera, posita constantia subiecti, 'ignis non calefacit' et haec non 'calefaciens non calefacit'; similiter, quia in aliqua propositione exprimitur per se causa rei et in alia non, ideo dicit P h i l o s o p h u s quod causa per se praedicatur de uno et non de alio. Unde per istam 'calidum calefacit' expresse significatur calor qui est causa per se, quia non per aliud, et non per istam 'ignis calefacit', ve! per istam 'siccum calefacit', et sic de consimili bus. Ideo dicit P h i l o s o p h u s, I Postmorum, duos modos dicendi per se.
dependet ab aliqua causa sicut quando primo est, quia non videtur ratio quod aliquid dependeat rnagis in essendo quamdiu est quam aliud. Sed aliqua sic dependent, ut patet de lumine respectu corporis luminosi, tunc si ille dependeat acque postquam est produetus: indiget enim quilibet effectus realis semper postquam est produetus conservatione, sicut quando producitur causatione. Et isto supposito videtur ratio I o a n n i s de processu in infinitum habcre evidentiam: quia aut conservatur a se aut ab alio, et sic ultra. Aliud quod est notandum, quod P h i l os o p h u s, II Physicorum et VI Metaphysicae,
vocat causam per accidens quod natum est esse causa alicuius, tamen ex concursu alterius causae per accidens per accidens producit aliud. Unde ista est vera 'hoc album per se aedificat' sicut haec 'aedificator per se aedificat'; et hoc supposito quod sint in eodem subiecto, quia utrobique praedicatum uniformitcr et omni modo inest illi pro quo subiectum supponit, puta homini. Sed formaliter neutra est vera, quia si aedificator per se aedificaret, necessario aedificaret, quia quae per se insunt, de necessitate insunt. Quod falsum est. Sed tamen ibi est una vera sicut alia, quia pro eodem omnino supponit subiccrum in una propositione sicut in alia. Si tamen denotetur praedicatum inesse subiecto, non tamen illi pro quo subiectum supponit, sic haec est vera 'aedificator ve! aedificans per se aedificat' et haec per accidens 'album aedificat', quia accidit albo quod sit idem cum aedificatore; accidit etiam sibi quod supponat pro ilio pro quo aedificator supponit. Et sic forte intelligit P h i l o sop h u s, ubi supra, et S u b t i l i s D o c t o r de causa per se et causa per accidens.
Quaest. in libros Physic., q. 132 (Paris., Bibl. nat. 17,841, f. 22rb)
Ad istam quaestionem dico quod diffèrentia est inter causas cssentialitcr ordinatas et acci-
Item, ad solutionem aliarum instantiarum oportet notare quod differcntia est intcr causas
OCKHAM A IOANNE DE READING CITATUS
27*
dcntaliter ordinatas, et causas partiaies concurrentes ad producendwn eundem effectum numero: nam in causis essentialiter ordinatis secunda causa dependet a prima quantum ad primum esse et quantum ad conservari, in accidentaliter ordinatis secunda tantum dependet a prima quantum ad primum esse et non quantum ad conservationem, sicut Sortes dependct a Platone, quia non potest naturaliter causari sine Platone, cum sit pater eius, sed non conservatur per Platonem, eo quod Sortes vivit mortuo Platone.
essentialiter ordinatas et accidentaliter, et causas partiales ad eundem effectum concurrentes, quia in essentialiter ordinatis secunda causa dcpendet a prima quantum ad primum esse et q uantum ad conservaci, in accidentaliter ordinatis secunda tantum dependet a prima quantum ad primum esse acceptum, non quantum ad conservationem.
In causis autem partialibus respectu eiusdem effectus non est aliquis orda nec una plus dependet ab alia quam e conveno. Verbi gratia, obiectum et intellectus sunt causae partiales respeetu aetus intelligendi et neuter dependet ex alio nec quantum ad esse nec quantum ad conservationem. Sed contra: quaero quid est secundam causam dependere a prima: aut est idem quod secunda non posset producete effi:c:tum sine prima: tunc aeque prima dependet a secunda, quia nec prima potest producete effi:c:twn sine secunda. Aut est secundam dependere a prima in essendo; et hoc non cogit, primo quia in causis accidentaliter ordinatis potest secunda dependere a prima in essendo, nam sicut in istis inferioribus multa agentia partialia non possunt causare efièctus suos sine sole, ideo sol non potest in istos efièctus sine causis socundis... Isto modo arguit S c o t u s. distinotione octava, probando quod intelligentia sic movct sicut secundwn movens causatur a prima intelligentia. Secundo sic: secundwn S c o t u m obiectum et intelleetus sunt duae causae partiales respectu intellectionis et secundum e u n d e m neutra dependet ab alia in causando sed utraque agit virtute [propria,] tunc quaero: aut illae causae sunt cssentialiter ordinatae aut accidentaliter. Si primo modo habeo propositum, quia non semper causa secunda dependet a prima in causando, quia utraque causat virtute propria. Si secundo modo, igitur una posset causare sine alia.
Sed inter causas partiales nec est ordo essentialis nec accidentalis, verbi gratia in intellectu et obiecto respectu aetus intelligendi; immo, si essent duae causae partiales aeque perfectae, puta duae species, possunt tunc aeque causare particulariter ( !) sicut quando una est perfeotior, alia imperfectior. Et est notandum quod causa illimitatior partialis est impetfectior causa limitata, sicut supra patuit in arguendo contra I o a n n e m.
28*
INTRODUCTIO
Confirmatur quod secundum i p s u m intdlectus est causa magis principalis respectu imellectionis et tamen obiectum non dependet ab intellectu in causando, non plus quam e conveno. Quaest. in libros Physic., q. 134 (Paris., Bibl. nat. 17,841, f. 22vb)
Sed hic sunt tres conclusiones contrariae. Prima est, quod effectus eiusdem speciei qui producitur simul ab omnibus, potest aliquando produci ab una causa per se...
Contra praedicta sunt dubia a l i q u o r u m m o d e r n o r u m. Primo igitur instatur contra rationem de duabus causis totalibus sic: idem effèctus qui posset produci ab uno posset produci ab alio, ut patet de duobus ignibus approximatis.
Secunda conclusio est, quod aliquando pei'fectum effectum potest causa universalis pro-
Sed ad istud respondent isti. Ad cuius solutionem notant quod idem effectus secundum speciem potest habere duas [causas] totales. Verbi gratia, si esset sufficiens ad causandum calorem in aliquo gradu, iste effectus posset produci ab utroque calore sicut a causa totali, sed non simul, quia isti calores simul agentes in eodem passo producerent effectum perfi:ctiorem, id est calorem quod (!) unus per se, quia iste effectus augmentabilis est. Si tamen ponatur aliquis effectus non augmentabilis, sed indivisibilis, puta forma substantialis, respectu talis effectus possunt poni duae causae totales simul causantes, et sic non tantum idem specie sed numero potest causaci a duabus causis totalibus in eodem.
ducere per se sicut simul. Hoc patet: quia licet effectus divisibilis sit perfectior ab una per se, sicut patet de calore causato ab igne et sole simul, tamen quando effectus est indivisibilis, sicut est forma substantialis, maxime in eadem parte materiae, tunc potest esse ita perfectius ab una per se sicut ab omnibus simul.
lgitur causae quarum utraque esset per se sufficiens sine alia ad causandum effectum, verbi gratia ponatur quod medium quantun1 esset capax luminis posset illwninari per unum solero, si tunc simul ponerentur duae soles, uterque esset totalis causa illuminans medii. Cuius probatio est quia subtracto uno manet nihilominus lumen in medio ita intenswn sicut prius. lgitur non apparet inconveniens quin idem effectus numero possit causaci a duabus causis totalibus. Per hoc quod dictum est superius etiam, licet non ita expresse, patet quod ratio illa non valet de duabus causis totalibus.
OCKHAM A IOANNE DE READING CITATUS
29*
I Sent., d. 2, q. 10 (Opera Theologica, Il, 351) Praeterea, sicut isri duo dii convenirent in necesse esse et differrent suis propriis rationibus, eodem modo quo hoc conceditur concedendum est quod Deus et creatura conveniunt in entitate et differunt suis propriis rationibus realiter, et per consequens, si ista ratio sit bona, Deus includeret duas rationes, et quaero, sicut i p s e quaetit, aut utraque illarum est ratio formaliter necessario essendi aut non, et procedo sicut i p s e procedit. Praeterea, si oportet talia includere duo, aut necesse est quod illa sint distincta realiter aut formaliter aut tantum secundum rationem. Non primo modo, quia i p se dicit quod natura contracta per differentiam realem non distinguitur realiter a differentia contrahente. Si secundo modo, hoc modo de facto reperitur in Deo quod sunt ibi aliqua distincta formaliter tantum, et cune quaero et arguo sicut i p s e: aut ucraque illarum est rari o necessario essendi, aut non.
Item, contra aliam rationem de necesse esse instatur sic: quia per eu m aliquid est commune Deo et creaturae univocum, igitur Deus differret et conveniret cum creatura; et non eodem, igitur alio. Et tunc quaero utrum Deus sit formaliter necesse esse per alterum illorum aut per utrumque aut per neutrum. Non terrium, patet. Non per alterum tantum, quia tunc Deus includeret aliquid quod non est formaliter necesse esse, ut i p se arguit. Non per utrumque: cune enim utroque circumscripto nihilominus esset necesse esse, ut i p s e arguit.
Praeterea, quamvis secunda ratio non accipiat ita manifeste falsum sicut ista, tamen oporteret probare quod omnes formae se habent sicut numeri, ita scilicet quod semper una esset perfectior et alia imperfectior, quod non est sufficienter probatum.
Item, quod dicit de forrnis, quod sunt sicut numeri, Vill Md4physi=, non est ad propositum, quia non intelligitur ibi de formis separatis non habentibus connexionem ad invicem, ut patet intuenti, et ideo duo prima ve! duo necesse esse in quocumque ordine, cum debeane poni disparata, sequitur quod de illis non concludit. Unde videtur sibi quod istud argumentum de necesse esse non concludit.
b) Ockham in distinctione 3, q. 5 quaerit utrum universale communissimum sit primum cognitum a nobis. Hac occasione demolici conatur rationes quas Scotus ad suam opinionem fulciendam adducit. Haec quoque impugnario recitatur a Reading, sed etiam hic non parva discrepantia apparet inter textus iuxta invicem positos. Guillelmus de Ockham I Sent., d. 3, q. 5 (Opera Theologica, II, 450ss.)
Ioannes de Reading I Sent., d. 3, q. 2 (Conv. soppr. D.IV. 95, p. 438)
Praeterea, rationes suae non concludunt. Prima non, quia quando accipit quod 'causa
Alii tenendo quod singulare sit primo cognitum ve! nunquam cognoscetur. Conclusio
.30*
INTRODUCTIO
naturalis' etc., aut intelligit quod producit efièctum perfectissimurn secundum speciem aut secundum numerum.
[qua cod.] videtut manifesta, quia ita naturalitet agunt causae concurrentes ad cognitionem individui sicut ad cognitionem speciei.
Si secundo modo, hoc est manifeste falsum, quia ignis in calefaciendo non producit petfèct:issimum ealorem in quem potest, sed successive producit quousque perveniat ad perfectum calorem...
Praetetea, maior videtut falsa, tam in effeotibus eiusdem rationis quam altetius rationis. Primum patet, quia ignis prius inducit calorem imperfectum et postea perfectiorem, et tamen est agens naturalitet.
Si intelligat primo modo, tunc si sit nata producere plures effectus, nullus eorum prius producetur, nisi forte prioritate temporis, quia unus potest produci in instanti, et alius tantum successive, et tunc ille qui producetut in instanti, sive sit perfectior sive imperfectior, prius producetur. Et hoc si productio instantanea non sit finis nec intrinsecus nec extrinsecus productionis successivae. Quae autem sit causa illius post dicetut.
Si dicis quod inducit perfectiorem quem potest, non autem speciei specialissimae, sed primo aliquem conceptum univenalem, et sic etiam illae producunt in primo instanti perfeotiorem quem possunt.
Confirmatut per P h i l o s o p h u m, IX Metaphysicae, quod quae sunt priora via generationis sunt imperfectiora. Tilud non potest intelligi de distinctis effectibus productis a distinctis et disparatis causis, quia illi vel non habent talem ordinem originis, vel indifferen-. tet possunt prius produci perfectius aut imperfèct:ius et e converso.
Item, secundurn: scilicet quod in effèctibus altetius rationis idem sequitut, quia quando aliqua causa nata est producere aliquos effèctus, ita quod inter illos sit ordo generationis, tunc sem per priora sunt imperfectiora et posteriora perfectiora, secundum P h i l o s o p h u m, IX Metaphysicae.
Praeterea, secundum e u m, visibile distans prius intelligitur sub ratione communiori quam rninus communi, igitut non semper producitut primo effectus perfectissimus.
Item, quandocumque ad aliquem efièctum sufficiunt pauciora quam ad alium, ille effèctus prius producitut, cetetis paribus; sed ad causandum de re conceptum universalem sufficit approx:irnatio rei quaecumque, ut patet in visu, etiam per e u m, et ideo quando aliquid videtut a remotis, prius videtut quod sit obiectum et coloratum quam album.
Secunda etiam ratio non valet, quia scientia non est tantum ex incomplexis, sed est etiam respectu complexorum, et aliquando complexa sunt ignotiora quantumcumque tetrnini sint noti vel etiam notiores; igitut quantumcumque tetrnini metaphysieales essent prius noti quam tetrnini aliarum scientiarum, non oportetet complexa metaphysicalia esse notiora, et ita non oporteret metaphysi-
Secundo respondent ad illud de metaphysica, dicendo quod scientia non tantum dependet ex incomplex:is sed ex complex:is, immo primo et principalitet est de complex:is sicut de obiectis quae primo respicit. Nunc autem possibile est quod aliqua sint prius nota via generationis, et tamen complexa ex eis formata sint postetius nota, et ideo possibile est quod incomplexa in metaphysica sint prius nota
OCKHAM A IOANNE DE READING CITATUS
31*
cam esse priorem ordine doctrinae. Exemplum: isti sunt termini noti, puta corpus cadeste, astra, stellae, et hniusmodi, et paritas et imparitas, et tamen istud complexum 'astra sunt paria' non potest evidenter cognosci, nec ctiam eius oppositum, et tamen multa alia complexa quorum termini sunt posterius noti possunt evidenter cognosci. Et ita quamvis termini metaphysicales essent prius noti quam alii termini scientiarum particularium, non oporteret complexa ex illis terminis esse notiora.
quam incomplexa a1iarum scientiarum, et tamen complexa in metaphysica erunt posterius nota quam complexa aliarum scientiarum. Licet ista ratio sufficiat, tamen dicunt similiter quod termini metaphysicales qui sunt communes non sunt primo noti via generationis scd termini singulares, ut prius dixerunt i s t i.
Praeterea, metaphysica non tantum est de conceptibus communibus sed etiam est de substantiis scparatis, quae sunt posterius notae, sccundum i s t o s, igitur quantumcumque metaphysica non esset ultima ordine doctrinae quantum ad illam partem quae est de complexis compositis ex terminis communibus, tamen possct esse ultima quantum ad illam partem quac est de substantiis scparatis.
ltem, aliter ratio deficit, secundum e o s, propter aliud, quia non solum metaphysica considerat de terminis communissimis, scd de Deo et substantiis separatis, quae sunt posterius cognita; unde quoad aliqua potest esse prius origine doctrinae, immo est necessarium, puta, in quantum ad eam pertinet tractare et considerare de primis dignitatibus, et quoad aliud est posterior ordine doctrinae, scilicet quoad substantias separatas de quibus etiam considerare habet.
Praeterca, tertia ratio non valet. Tum quia acque concluderet, si conceptus speciei specialissimac primo producitur, quod erit magnum tempus antequam deveniatur ad conceptum entis, sicut si ens concipiatur primo, oporteret ponere magnum tempus antequam deveniretur ad conceptum speciei specialissimac, quia qua ratione oporteret transire per omnia media descendendo a communissimo usque ad speciem specialissimam, eadem ratione oporteret transire per omnia media ascendendo a specie specialissima usque ad conceptum entis communissimum. Tum quia dicerent a l i i quod simul, saltem tempore, quamvis - secundum e o s - non natura, producerentur conceptus entis communissimi et conceptus speciei specialissimac.
Ad tertium dicunt quod ita erit longum tempus antequam perveniatur ad cognitionem entis, si incipitur a specie specialissima, sicut ponis longum tempus in descendendo ab ente usque ad speciem specialissimam.
32*
INTRODUCTIO
I Sent., d. 3, q. 5 (Opera Tireologica, II, 473ss.)
I Sent., d. 3, q. 2 (Conv. soppr. D. IV. 95, p. 440)
His visis, dico ad quaestionem 1 , et primo quod co=unissimum non est primum cognitum a nobis primitate generationis. Circa quod p r i m o ostendam hanc conclusionem, quod primum cognitum a nobis primitate generationis est singulare. Hanc probo, quia illud quod primo cognoscitur ab aliqua potentia sub aliqua ratione, sub illa ratione praecedit actum illius potentiae; sed solum singulare sub ratione illius quod est singulare praecedit actum potentiae; igitur etc. Maior est manifesta et conceditur ab adversariis. Et potest probari, quia nulla potentia fàcit obiectum suum primum, nec rationem obiectivam sui obiecti, igitur praesupponit et obiectum et rationem obiectivam...
Aliter dicunt secundo ad istum articulum et ponunt quinque conclusiones, quarum prima est quod primum intellectum simpliciter est singu1are primitate originis, et hoc rub ratione singularis; non quod singularitas si t ratio obieotiva sub qua, sed quod immediate denominatur ab intentione singularitatis illud est primo intellectum bac primitate, ita quod singularitas sub qua non est pars obiecti sed condicio obiecti.
Secunda conclusio est ista quod primum distincte cognitum potest esse singulare. Hoc probatur quia omne distincte cognitum a sensu potest esse primum distincte cognitum ab intellectu; sed singulare p otest ante omnem actum intelligendi esse distincte cognitum a sensu; igitur etc. Minor est manifesta. Probatio maioris, quia qua ratione primum cognitum a sensu potest esse primum cognitum ab intellectu, eadem ratione primum cognitum distincte a sensu potest esse primum distincte cognitum ab intellectu.
Quarta conclusio est ista quod singulare aliquod potest cognosci quamvis nullum universale apprehendatur.
Praeterea, sicut argutum est contra primam opinionem, omnis res potest distincte cognosci ab intellectu, nullo quod non est de eius essentia cognito; sed universale, sicut declaratum est prius, non est de essentia cuiuscumque rei singularis; igitur potest distincte cognosci nullo univenali intellecto.
Secunda conclusio probatur: quidquid primo cognoscitur a sensu, potest primo cognosci ab intellectu et eodem modo; sed aliquod singulare potest primo cognosci a sensu cognitione confusa, sicut cognoscendo albedinem non distinguendo eius partes; igitur intellectus potest.
T ertia conclusio est quod aliquid aliud a singulari potest esse primum distincte cogni-
Tertia conclusio probatur eodem modo, quia quidquid potest cognosci primo a sensu,
Secunda conclusio est ista quod primum cognitum confuse est singu1are. Tertia conclusio est ista quod primum cognitum distincte potest esse singulare, licet hoc non sit necessarium.
Quinta conclusio est ista quod universale potest esse primum cognitum distincte, licet non necessario. Prima conclusio probatur, quia obiectum primi actus intellectus necessario praecedit illum actum; sed nihil praecedit primum actum intellectus nisi singulare et eius unitas quae est numeralis; igitur etc.
1 Nota quod aliter numerantur conclusiones a dextera et a sinistra. Praeterea, in textu OrdiMtitmis unamquamque conclusionem i=ediate sequitur eius probatio, in textu vero a Reading citato primo ponuntur quinque conclusiones deinde earum probationes.
OCKHAM A IOANNE DE READING CITATUS
tum. Hoc "patet, quia stante cognitione confusa alicuius seruibilis, potest esse cognitio confusa intellectiva eiusdem seruibilis; sed i11a cognitione confusa intellectiva stante potest intellectus abstrahere aliquem conceptum si m pliciter simplicem ante cognitionem cuiuscumque alterius rei singularis; igitur illud cognitum pose cognitionem singularis confusam erit ille conceptus simplex. Sed simplex non potest rognosci nisi distincte, quia non est possibile, eo ipso quod est simplex, quod aliquid eius lateat et aliquid pateat; igitur primum cognitum tunc distincte erit aliquid universale quod non est singulare.
Quarta conclusio est quod solum singulare potest cognosci confuse, quia solum compositum cuius aliquid latet potest cognosci confuse; sed huiusmodi est praecise singulare includens multas partes; igitur etc. Maior patet... Minor patet... Quinta conclusio sequitur ex praedictis, quod non semper totus ordo confuse concipiendi praecedit totum ordinem distincte cognoscendi, quia aliquando primum cognitum primitate originis est distincte cognitum, sicut quando aliquid distincte est sensatum illud idem pocest esse primum distincte cognitum ab intellectu.
33*
potest cognosci primo ab intellectu et eodem modo; sed sensus pocest cognoscere aliquod singulare distincte primo, puta videndo et cognoscendo albedinem et eius partes; igitur similiter et intelleccus.
Quarta conclusio probatur eodem modo, quia ponendo quod sensus cognoscat distincte, intellectus sequens apprehendit illud idem singulare etiam distincte. Sed constat quod pro tunc nullum universale cognoscit, quia talis intellectus praecedit omnem abstractionem, universale autem non intelligitur nisi abstrahendo ve! pose abstractionem.
Quinta conclusi o probatur, quia ut patet ex secunda conclusione, primum cognitum ab intellectu confuse potest esse singulare, sed ab illo sic cognito confuse potest intellectus modiante abstrahere aliquod universale, et tale quod non pocest nisi distincte cognosci, puta ens. Intellectionem autem istius universalis non praecessit nisi intellectio confusa singularis. Igitur universale potest esse primum distincte cognitum, cum non possit nisi distincte rognosci, cum i1Ie conceptus, scilicec entis et similes sint simpliciter simplices, quia non includunt parces essentiales nec subiectivas; igitur etc.
Quomodo explicabimus differcntiam inter hos textus comparatos? N um Reading argumcnta Guillelmi in breviorem formam rcdegit propriisquc verbis expressit? Hacc explicatio non videtur sufficiens, quia quaedam argumenta non sunt breviora ncc planiora. Praeterca, cur permutasset ordinem argumentorum? Si Reading tcxtum Ordinationis prae mani bus habuisset, facilius ei fuisset eum immutatum exscriberc, sicut fccit cum quacstionc tcrtia distinctionis quintae. Veri igitur similius nobis vidctur, saltem in praescnti, Ioanncm dc Reading etiam his locis verbotenus cxscripsisse cxcmplar suum, at cxemplar illud non erat Ordinatio Venerabilis Inceptoris scd potius quaedam rcportatio lcctionum eius. Eiusmodi reportationc contcntus esse debuit quousquc cxemplar Ordinationis non obtinuit; id vero non obtinuit antcquam ad expositionem distinctionis quintae manum imponerct.
34*
INTRODUCTIO
Si autem, ut iam E. Longpré visum est l, Reading opus suum Avenione retractavit, adhuc facilius explicatur cur in quaestione tertia distinctionis quintae Ordinationem, et non reportationem, citet: illam forsitan quaestionem tempore secundae redactionis scripsit. Aliae quoque quaestiones circa hoc problema in mentem veniunt, sed non est possibile eas nunc definitive solvere, coniecturis vero indulgere non placet. Sperari tamen potest, decursu editionum voluminum sequentium nova documenta esse apparsura, quibus auxiliis aenigmata facilius ac tutius solvi poterunt.
*** Multis multas debemus gratias quia multi nobis multis modis auxilio fuerunt: Admodum RR. Patres Finianus F. Kerwin, O.F.M., Minister Provincialis Provinciae SS. Nominis Iesu et Reginaldus A. Redlon, Rector Universitatis S. Bonaventurae impendia haud modica impressionis huius voluminis magno animo sustinuerunt; The American Council of Leamed Sodeties largitum est nobis sumptus ad bibliothecas Angliae visitandas; Soror Iustina Grothe et Domina Lucia V. Cucchiaro hic apud Institutum Franciscanum operam nobis praestiterunt, confratres vero Collegii S. Bonaventurae ad Claras Aquas, Basilius Muresu, Caelestinus Piana, Caesar Cenci et Ignatius Brady typothetis invigilaverunt, prospicientes ut novissimae quoque correctiones textui debitis locis insererentur et ut liber iste veste typographica pulchra et decora in lucem prodiret; Director autem officinae typographicae, Cyprianus Berens, id egit ut omnes labores typographici sine cunctatione et mora exsequerentur; censores tandem benevoli voluminis primi animum nobis ad opus susceptum prosequendum addiderunt.
1
p. 104.
E. Longpré,
c Jean
de Reading
et
le B. Jean Duns Scot •, La France Frandscaine, 7 (1924),
SIGLA CODICUM MANUSCRIPTORUM
A B C D E F G H
Florentiae, Bibl. Nat., Conv. soppr. A. 3. 801. Trecis, Bibl. Civit. 718. Oxonii, Bibl. Coli. Balliol 299. Oxonii, Bibl. Coli. Merton 100. Monachii, Bibl. Universitatis F. 52. Parisiis, Bibl. Mazarine 894. Cantabrigiae, Bibl. Coli. Gonvilie et Caius 325. Cantabrigiae, Bibl. Coli. Gonvilie et Caius 101.
Alios codices Scripti vide in fine indicis I.
SIGLA LIBRORUM
CSEL PG PL
z
Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum. Patrologia Graeca, ed. J.-P.Migne. Patrologia Latina, ed. J.-P.Migne. Super 4/ibros Sententiarum Guillelmi de Ockham, ed. Lugduni 1495 (in apparatu lectionum variantium tantum).
ALIA SIGNA
l§ ... §l
[ .... ]
Indudunt verba ab auctore posterius addita. Indudunt verba ab editoribus addita.
LIBER DISTINCTIO SECUNDA ET TERTIA
[DISTINCTIO SECUNDAl Circa d.istinctionem secundam in qua M a g i s t e r I tractat de unitate divinae essentiae et trinitate personarum quaeram primo de unitate divinae essentiae. Ad cuius evidentiam - et propter multa s quae dicentur in isto libro et in libris sequentibus - quaeram primo de identitate divinae essentiae ad perfectiones attributales; secundo, de identitate et diversitate divinae essentiae ad creaturas; tertio, de unitate Dei.
[QUAESTIO I 10
UTRUM SIT OMNIMODA IDENTITAS INTER ESSENTIAM DIVINAM ET PERFECTIONES ATTRIBUTALES]
ts
Circa primum quaero primo utrum sit tanta identitas divinae essentiae et omnis modus identitatis ex natura rei ad perfectiones attributales l§ et ipsarum perfectionum attributalium inter se, §l qualis est divinae essentiae ad divinam essentiam. Et videtur q u o d n o n: P r i m o sic: contradictoria verificantur ex natura rei de divina essentia et de perfectionibus attributalibus; ergo non sunt idem omnibus modis ex natura rei. Antecedens patet, quia haec 2 tractat om. C tur] etiam add. AZ !l isto] 6-7 ad ... essentiae om. (hom.) om. A 17 Primo]
l
3 et] in G ! quaeram] quaero E 4 Ad] Et G 5 dicen4o E 6 identitate] unita te DZ ·· attributales] attributione A G 12 Circa primum rep. E :1 quaero] quaeram D 14 et... se Probo G 18 de om. F
Petrus Lombardus, Sent., I, d. 2 (ed. Quaracchi 1916, 20-29).
4
LIBER I DIST.
2 Q. I
est vera: perfectiones attributales demonstrantur de divina essentia; et haec est vera: essentia divina non demonstratur de divina essentia; igitur etc. Praeterea, essentia divina est fundamentum omnium perfectionum attributalium; nulla autem perfectio attributalis est fundamentum omnium perfectionum attributalium, quia non sui ipsius; igitur etc. Ad oppositum: A n s e l m u s Monologion, cap. 17 l : « Quemadmodum itaque unum est quidquid essentialiter de summa essentia dicitur, ita uno modo una consideratione est quidquid est essentialiter •; ergo essentia divina nullo modo d.istinguitur ex natura rei a perfectionibus attributalibus.
5
10
[O PINI O Scon] Ad quaestionem dicitur 2 « quod inter divinam essentiam et inter perfectiones attributales essentiales non est tantum d.ifferentia rationis, hoc est modorum considerandi idem obiectum formale (talis enim d.istinctio est inter sapiens et sapientiam, et utique maior inter sapientiam et veritatem), nec est ibi tantum d.istinctio l vera] essentia non demorutratur de essentia; consequens patet, quia haec est vera (v. fin. Z) add. D 4 Praeterea] de add. G :l divina om. F ;: omnium om. E 8 oppositum] est add. Z 9 itaque] utique D lO essentialiter] ex qualiter A ' essentia] rubstan12 divina om. F 16 inter om. EF 17-18 formale] tia DZ (Ans.), interi. B, om. AC 18 enim om. A .. sapiens] sapientem B 19 maior] est add. F · veritatem] tale add. E bonitatem D
l Anselmus, Monologion, c. 17 (PL 158, 166 B; ed. F. S. Schmitt, I, 31). Scotus, Ordinatio, I, d. 8, p. 1, q. 4, nn. 191-194, 198, 203-207 (ed. Vati<:ana, IV, 260ss., 264, 267s.), ubi sententiae signatae - paucis hic atque illic mutatis - occurrunt. T extus Ordinationis Scoti, quem Ockham prae oculis habuit, proxime accedit textui codicis Erfordiae, Bibl. civit. F. 121, ut iam in introductione primi voluminis huius editionis notatum est (Guillelmi de Ockham, Opera Theologica I, St. Bonaventure, N. Y. 1967, 38*). 2
15
DE IDENTITATE ESSENTIAE ET PERFECTIONUM
5
obiectorum formalium in intellectu, quia ista nunquam est in cognitione intuitiva nisi sit in obiecto intuitive cognito ». Sed est « ibi tertia distinctio praecedens intellectum omni modo, et est ita quod sapientia est in re et ex natura rei, et bonitas est in re ex s natura rei, - sapientia autem in re formaliter non est bonitas mre•. « Quod probatur, quia si infinita sapientia esset formaliter infinita bonitas, sapientia in communi esset formaliter bonitas in communi. Consequentia patet, quia infinitas non destruit formato lem rationem illius cui additur, quia in quocumque gradu intelligitur esse aliqua perfectio (quia tantum est gradus illius perfectionis), non intelligitur destrui ratio formalis illius perfectionis propter istum gradum, et ita si non includit formaliter 'ut in communi' nec 'ut infinitum' ». tS Hoc declaratur, « quia 'includere formaliter' est includere aliquid in sua ratione essentiali, ita quod si defìnitio includentis assignaretur, inclusum esset defìnitio vel pars defìnitionis; sicut autem defìnitio bonitatis in communi non habet in se sapientiam, ita nec infinitae infinitam. Est igitur aliqua non-identitas formalis 20 sapientiae et bonitatis, in quantum essent earum defìnitiones distinctae, si essent definibiles. Definitio autem non tantum indicat rationem causatam ab intellectu, sed quidditatem rei; est igitur non-identitas formalis ex parte rei ». Et intelligunt sic, « quod intellectus componens istam 'sapientia non est formaliter bonitas', 25 non causat actu collativo veritatem illius compositionis, sed in obiecto invenit extrema, ex quorum compositione fit actus verus ». 1 istal ita A '' nunquaml nusquam CE in2l intentione vel add. D 3 tertial ista F 4 est2l om. F .. re2l et add. DF 7 essetl est D 11 quia tantuml quantumcumque C il tantuml tamen DZ 11-12 perfectionisl et add. F 13 ut om. A(de/?) D 14 ut infinituml uniformis A 16 rationel formali add. E 19 infinitael infinita G 20 sapientiae ... bonitatisl inter sapiemiam et bonitatem Z 20-21 distinetael definitiones (!) F, distin26 quoguendae Z 23 forrnalis l forrnaliter A 24 sapientia l sapientiam AD, corr. E rum l qua AB, cuius G
6
LIBER I DIST.
2 Q. I
c Et idem argumentum 'de non-identitate formali' di:xerunt a n t i q u i d o c t o r e s l ponentes in divinis esse aliquam praedicationem veram per identitatem quae tamen non est formalis: ita concedendum est eis 2, per identitatem veritatem esse bonitatem, non tamen veritatem esse bonitatem formaliter •· « Ista opinio c o n f i r m a t u r 3 auctoritate D a m a s c e n i, cap. 4, et 10 4, ubi vult quod inter omnia nomina dieta de Deo propriissimum est Qui est, quia esse dicit 'quoddam pelagus infìnitae substantiae'; cetera autem - ut dici t cap. 4 5 - dicunt illa quae circumstant naturam. illud non esset nisi esset aliqua distinctio ex parte rei; non enim est 'pelagus infìnitae substantiae' propter hoc quod multae relationes rationis possunt causari circa ipsum ita enim per actum intellectus possunt circa quodlibet •· « C o n firma tu r 6 per Augusti n u m VTII De Trinitate, cap. 2 7, ubi proba t quod in divinis 'non est aliquid maius duae personae quam una, quia non aliquid verius'. Quae ratio non valeret Sl tantum esset distinctio rationis inter veritatem et sap1en1 idem] sic A dixerunt] aliqui aJd. FG, aJd. sed del. E 2 esse aliquam co". ex aequalem (?) B 3 veram om. E ' quae] quia B ii formalis] formaliter D 4 est om. D 1 7 cap. 4] libro l C, libro 4 D , et] cap. D, ve! EG, om. B H10]12 C!! dieta] ' eis om. F 8-9 infinitae subdivina F 8 propriissimum.] proprium A ·· estl] quod dicit aJd. D 10 lliud] Istud D 11 enim stantiae] essentiae substantiae infinitae D 9 4] 13 C om. G 12 ipsum] ipsam DEG, primum. C 14 Vill] l A 15 cap. om. B :; quod om. B est om. BD maius] magis FG 16 quam] quod AZ, quia] quod B: noni] est aJd. CDE 16-17 valeret] valet E
l Editores Scoti hic allegant Bonaventuram, Sent., I, d. 5, a. l, q. l, ad 2 (Opera omnia I, Quaracchi 1882, 113). 2 lta, pro verbis Scoti cita concedo ego •; loco cit., n. 194 (ed. Vaticana, IV, 262). 3 Scotus, loco cit., n. 198 (ed. Vaticana, IV, 264). 4 Damascenus, De.fide orthodoxa, I, cc. 4 et 9 (PG, 94, 799 B-C, 835 A-B); versio Burgundionis, I, c. 4, n. 5 et c. 9, n. 2 (ed. E. Buytaert, 21 et 49). Quidam codices Ordinationis Scoti habent c cap. lO •. 5 Vide notam praecedentem. 6 Scotus, loco cit., nn. 203-207 (ed. Vaticana, IV, 267s.). 7 August., De Trinit., VIII, c. l, n. 2 (PL 42, 947).
5
1o
15
DE IDENTITATE ESSENTIAE ET PERFECTIONUM
7
tiam et magnitudinem, quia non videretur aliud argumentum quam si probaretur 'sapientia, ergo sapiens', et e converso •· « Ad quid etiam d o c t o r e s qui tenent oppositam nem, implent tot quaternos, ostendendo unum attributum ex alio, s si non est inter ea nisi tantummodo differentia secundum respectum rationis? Sic enim aeque perfecte cognosceretur Deus - quantum ad omnem conceptum realem - ut cognoscitur sub uno attributo sicut si cognosceretur sub ratione omnium attributorum, quia cognitio plurium relationum rationis non facit perfectiorem to cognitionem, nec aliquid facit ad perfectiorem cognitionem realem habendam de aliquo •· c Similiter, iuxta auctoritatem D a m asce n i praedictam l, ad quid assignant ordinem attributorum, quasi essentia sit fundamentum, et quaedam sint propinquiora essentiae et quaedam ts pinquiora emanationibus? Si tantum sunt relationes rationis, quis ordo per comparationem ad emanationes? • « Similiter, A u g u s t i nus Contra Maximinum 2: 'Si potes Deum Patrem intelligere simplicem, et tamen sapientem et num' (et enumerat ibi multas tales perfectiones), 'quanto magis 20 unus Deus potest esse simplex et tamen Trinitas, ita quod tres personae non sunt partes unius Dei'. - Arguit ibi, quod si in eodem sine compositione et partialitate possunt esse multae perfectiones simpliciter, multo magis possunt esse tres personae in deitate 1 videretur] videtur AZ :; aliud] i!lud G 4 implent] implerent BEZ !Hi rentia ... respectum] diversus respectus Z 6 cognosceretur] cognoscitur D . Deus mg. G 6-7 quanturn. .. cognoscitur om. (hom.) G 7 ut] ubi A. cum GZ 8 sub ratione mg. G 10 nec ... cognitionem mg. F 13 quid] quidam A quasi] quod DG 14 propinquiora] priora D 15 quis] quid ABCG 16 comparationem] compositionem E 18 tamen] esse add. F 19 quanto] ergo F :1 magis] maius A 20 potest esse] Pater est F 21 sunt] 22 compositione] comsint D, tres add. F ' ibi] etiam Z :: quod ... eodem] Si intelligi Z paratione D ;• partialitate] partibilitate F ' esse om. ABCEZ l' perfectiones] inveniri add. E simpliciter] inveniri add. B li deitate] divinitate AB, divinis D
Quae citata est supra, p. 6, nota 4. num, Il, c. 10, n. 3 (PL42, 766). l
2
August., Contra Maximi-
8
LIBER I DIST.
2 Q. I
sine composltlone et partialitate. Quod argumentum esset istud. si attributa tantum differrent relatione rationis, et personae distinguerentur realiter? Non enim sequeretur: si relationes rationis non fàciunt compositionem in aliquo, ergo nec relationes reales •· c Similiter, A u g u s t i n u s XV De Trinitate, cap. 3 l, dicit s omnia ista esse aequalia. Nihil autem est proprie sibi ipsi aequale. Quid enim est dicere quod aliquid sub una relatione rationis est sibi aequale sub alia relatione rationis? • Ista opinio pro ba tu r multipliciter. P r i m o sic z : distinctio emanationum divinarum necessario 10 praesupponit distinctionem principiorum elicitivorum; sed non praesupponit distinctionem rationis; ergo principia elicitiva distinguuntur ex natura rei. Praeterea, si nulla distinctio ex natura rei praecedit distinctionem emanationum personarum, igitur non est una productio 1s in divinis per modum intellectus sive naturae et alia per modum libertatis, quia nullum principium praecedit quod ex se aliter se habeat ad hanc productionem quam ad illam, et istae productiones in quibus est prima distinctio omnino uniformes sunt in naturalitate ut iam positae sunt in esse. 20 (RATIONES GUILLELMI DE ALNWICK PRO EADEM OPINIO!'m]
Praeterea, arguitur sic 3 : « quidquid unum et idem formaliter ens est principium producendi plura supposita eiusdem naturae. 2 differrent J distinguerentur E 2-3 et ... rationis om. (hom.) DG 5 Sinùliter J Sic A :1 3J 2 BE 6 aequaliaJ essentialia AG, co". ex essentialia C :: aequaleJ essentiale ACG 7 dioereJ differentia E · aliquidJ sit add. D ;: subJ sine A 9 probaturJ etiam add. C 16 moduml J naturae sive add. E :: si ve naturae om. DE 17 ex 10 necessario J necesse Z se om. F 18 hancJ istam D 19 quibusJ cuius A 1[ omninoJ omnes B 20 utJ ubi A 22 quidquidJ aliquid D
August., De Trinit., XV, c. 3, n. 5 (PL 42, 1059). 2 Hoc, et argumentum quod immediate sequitur, sententialiter tantum occurrunt apud Scotum, loco cit., nn. 177-178; cf. etiam d. 13, q. unica, n. 19 (ed. Vaticana, IV, 246s.; V, 73). 3 Argumenta ista, contraete, saltuatim et mul
DE IDENTITATE ESSENTIAE ET PERFECTIONUM
5
10
15
20
9
ipsum non determinatur ex se ad certam pluralitatem producendorum. Hoc patet inductive tam in agente aequivoco quam univoco; igitur si essentia divina, prout est intellectus et voluntas, est una et eadem formaliter et est principium producendi plura SUJr posita in natura divina, ipsa non determinatur ex se ad certam pluralitatem producendorum •· Assumptum patet l, «quia si aliquid unum et idem formaliter exsistens sit principium producendi plura supposita unius naturae, virtus sua productiva non est adaequata per unam productionem nec per unum productum •, quia « principium productivum quod est unum formaliter, si habeat unam productionem sibi adaequatam, non potest simul in aliam ductionem aeque perfectam, quia tale principium producit productum toto conamine suo et secundum omnem gradum activitatis suae •; sed « non potest producere aliud productum aeque perfectum •; « igitur principium productivum unum formaliter habens unum productum sibi adaequatum, non potest in aliam productionem •; et per consequens, si potest in aliam, virtus sua productiva non est adaequata per primam productionem. « Sed 2 cuiuscumque principii unius rationis formaliter virtus non est adaequata per unum productum, nec erit adaequata per aliud productum 2 agente om. D quam] in add. D 2-3 univoco] et e converso add. F 4 principium om. G 5 deterrrùnatur] deterrrùnabitur D 6 Assumptum] Antecedens F :1 quia om. A 1 aliquid om. D 10 productivum] productum A 12-13 producit productum} productivum in mg. tamen add: Alia littera 'productum' et alia littera 'productivum' et non habet 'productum' E 14 sed] rclatio add. D, tale add. EF, sed in mg. add.: Alia littera non habet 15 unum] unde E 16 productum] productivum E 'sed tale' E , aliud] aliquid E, om. A 18 prirnam productionem] primum productum D 20 nec] non F erit] esset B, est F, sed corr. mg. F2 .. aliud] illud G
tato ordine hic recitata, habentur apud Guillelmum dc Alnwick, Quodl.. q. 2 (ed. A. Ledoux, Bibliotheca Franciscana Scholastica Medii Aevi, X, Quaracchi 1937, 205-220), ubi Alnwick Doctorem Subtilem contra impugnationes Richardi de Conington defcndit. Alnwick cxorditur dicens: c ltem, facio argumentum loannis Dons »; cf. Scotus, Quodl., q. 2, nn. 16-19 (ed. Wadding, XII, 51ss.). l Alnwick, loco cit., p. 206. 2 Ah1wick, ibidem, pp. 206s.
UBER I DIST. 2 Q. I
10
eiusdem rationis, nec per tertium, et sic in infìnitum, cum eodem modo se habeat in se et ad illud principium productivum. lgitur quantum est ex se potest in infinita •· C o n f i r m a t u r: quia « si l idem principium producat duo producta ordine quodam, aut eadem virtute aut alia. Si alia, habetur propositum. Si eadem, igitur virtus illa non fuit totaliter exhausta in prima productione, nec per consequens per illam productionem fuit adaequata •. Praeterea, « si 2 aliquod principium producat distincta producta pluribus productionibus eiusdem rationis, nullum illorum adaequabit virtutem productivi principii; igitur si producat plura pluribus productionibus alterius rationis, nullum illorum adaequabit virtutem principii productivi •· Consequentia patet, « quia non maior virtus requiritur ad producendum aliqua productionibus alterius rationis quam ad producendum illa productionibus eiusdem rationis, si neutra productionum eiusdem rationis sit imperfectior aliis productionibus; igitur si virtus principii producentis aliqua supposita productionibus eiusdem rationis non sit adaequata per aliquod illorum, sequitur quod nec erit adaequata etsi producantur productionibus alterius rationis •. Arguitur igitur sic: « nullum producens eodem principio formaliter uno potest simul producere plura producta in perfectione sibi adaequata, quia omne productum adaequatum producenti in perfectione entitatis adaequatur sibi in perfectione suae activitatis •; et per consequens sua activitas non potest simul se extendere in alium terminum aeque perfectum. l sic] tunc C 2 illud] aliud G 'principium in D •. infuùta] infuùtum E 4 idem] illud GZ cipium] productum D 10 nullum illorum om. G illorum] eorum C 16 rationis] productionis 17 productionibus] eiusdem rationis add. F 19 praem. (mg.) C igitur om. C 22 quia] quod E Il entitatis] entis F, entitati producentis D · sibi] ei C c:xteudere] extenderem A l
Alnwick, ibidem, p. 207
2
productivum] productum B 3 ex] ,. principium] productum D 9 prin12 alterius corr. ex eiusdem F2 •: C Il imperfi:ctior] imperfi:ctiorem A nec] nunc G 20 Arguitur] Aliter 23 producenti] producto B, om. D 24 sua om. G 25 sirnul om. F il
Alnwick, ibidem, pp. 207s.
5
10
15
20
25
DE IDENTITATE ESSENTIAE ET PERFECTIONUM
11
Sed Deus Pater simul producit Filium et Spiritum Sanctum •, quorum uterque est adaequatus Patri in perfectione; igitur Pater non eodem principio formaliter uno producit Filium et Spiritum Sanctum; « producit autem Filium sive Verbum per intellectum, Spiritum autem Sanctum producit per voluntatem; igitur intellectus et voluntas in Deo Patte non sunt formaliter idem •. C o n firma tu r 1 : quia voluntas, ut est potentia Dei operativa, non potest habere duo obiecta sibi adaequata, quamvis possit habere unum obiectum primarium sibi adaequatum et aliud secundarium virtualiter inclusum in primario; igitur voluntas ut potentia productiva non habet duo producta sibi adaequata. Item, a d p r i n c i p a l e arguitur 2 : « Filius Dei non libere sed naturaliter producitur, e converso autem Spiritus Sanctus non naturaliter sed libere spiratur. Unde A u g u s t i n u s V De Trinitate, cap. 3 3: 'Spiritus Sanctus ideo non est Filius, quia exit non quomodo natus sed quomodo datus'. Sed Spiritus Sanctus non potest dici libere produci propter libertatem intrinsecam in productione sua quae non est in productione Filii, tum quia productiones illae quae terminantur ad spiratum et dictum sunt aeque naturales et aeque naturaliter respiciunt oppositas relationes, tum quia actus voluntatis creatae non est liber formaliter • sed tantum denominative a libertate voluntatis; « igitur Spiritus Sanctus producitur libere et non naturaliter, et Filius e converso, quia voluntas divina est formaliter libera et non intellectus •· c
5
1o
15
20
4 intellectum] sed 3 non] in add. B eodem] modo seu add. F formaliter om. D 10 vir8-9 duo ... habere om. (hom.) C 5 autem om. D producit om. D add. D 12 Item] Praeterea D tualiter] virtute B · inclusum] interius non D in] ilio add. B 18 sua om. A 'quia] istae 17 produci] productus AZ 16 Sed om. G 14 V] 15 F 20 et... natura19 illae om. D ;r quae] prout F, om. C dictum] datum D add. D 23 et l] om. E 22 voluntatis] divinae add. E liter mg. f2 : respiciunt] respiciens G
2 Alnwick, ibidem, p. 211. Cf. Alnwick, loco cit., p. 209. August., De Trinit., V, c. 14, n. 15 (PL 42, 921). 1
3
12
UBER I DIST.
2 Q. I
Praeterea, c productiones t non possunt esse diversae rationis nisi principia earum non sint idem formaliter vd termini formales non sint idem formaliter »; sed essentia, quae est terminus formalis utriusque, est una formaliter, igitur etc. « C o n f i r m a t u r 2 : quia quamvis productiones in Deo se ipsis formaliter distinguantur, oportet tamen ut earum distinctio reducatur ad modum aliquem non-identitatis in principiis productivis » aut terminis formalibus productionum, « tum quia circumscriptis earum terminis formalibus et principiis non distinguuntur, tum quia illae productiones sunt habitudines et relationes, quae non distinguuntur nisi penes terminos aut penes fimdamenta aut penes utrumque ». Item, « si 3 essentia divina tantum potest in duas productiones, aut determinatur ad eas ex se, prout est eadem realiter et formaliter, aut per proprietates relativas, aut per aliqua in essentia quae non sunt eadem formaliter. Non primo modo, quia illud quod est omnino idem realiter et formaliter ex se non determinatur ad diversa », quia ex se non habet quod magis determinatur ad unum quam ad aliud, cum secundum se uniformiter se habeat ad utrumque. « Nec secundo modo, quia proprietates relativae originis vd non differunt ab originibus vel sequuntur actus originis sicut sua fundamenta ». Si tertio modo, habetur propositum. C o n f i r m a t u r: « quidquid 4 unius rationis formaliter est principium diversarum productionum non determinatur ex se ad 2 idem] eadem A ve!] nisi add. F 3 sint] sunt EF 4 formaliter om. F 5 quia 6 oportet] sed D ' ur] quod G 8 aut] ve! in D " tum] tamen AB 10 illae] istae D 13 si om. G 14 se] aut add. G 'i 9 earum trp. p. principiis D est om. A 15 in essentia] media D, in re E 16 illud] id A 17 idem] et add. D 18 determinatur] dcterrninetur A, terrninctur D 19 secundum se om. F 21 originibus J originali bus F 24 productionum] rationum D deterrninatur] deterrninaretur D om. AF
l Alnwick, loco cit., p. 211. 2 Alnwick, ibidem, p. 212. Alnwick, ibidem, p. 212; haec crat «quarta ratio contra Conington », ut notatur in margine cod.icis manuscripti. 4 Alnwick, loco cit., p. 213. 3
5
10
15
21>
DE IDENTITATE ESSENTIAE ET PERFECTIONUM
5
10
t5
20
13
determinatum ordinem ilkrum productionum • sed vel ex ordine passorum vel ex ordine passi in recipiendo formam. « Exemplum primi: si idem obiectum moveat intellectum primo et secundario voluntatem. Exemplum secundi: si idem ignis calefacit et rarefacit aerem •. Praeterea, VIII Metaphysicae l : "Si materia fuerit una et agens unum, effectus erit unus" ; sed productiones divinae sunt diversae et passa non sunt distincta; igitur est aliqua distinctio in principiis productivis. Praeterea, «si 2 aliqua sint idem realiter et formaliter, quidquid per se convenit uni sine connotatione et respectu ad extrinsecum per se convenit alteri, quia eidem in quantum idem realiter et formaliter non conveniunt opposita; sed aliquid convenit intellectui divino quod non convenit formaliter voluntati: tum quia actus dicendi Verbum est actus memoriae, sed actus dicendi Verbum non est actus voluntatis sub ratione voluntatis, quia per actum voluntatis producitur Spiritus Sanctus sed per actum dicendi non producitur Spiritus Sanctus •; tum quia Verbum producitur per actum intellectus non per actum voluntatis, et Spiritus Sanctus spiratur per actum voluntatis, non per actum intellectus; tum quia « Deus 3 ex natura rei intelligit per intellectum, non per voluntatem et vult per voluntatem, non per intellectum, quia si vellet per ----------
-----
1 productionum] ductionum A ex om. D 2 recipiendo] pro add. interi. A formam] forma A 3 moveat] movet D 4 ignis] agens E , calefacit] calefaàat DGZ 4-5 rarefaàt] rarefaàat DGZ 7 unum] unus E 8 distincta] divena DG 10 sint] 11 ad] intrinsecum per se convenit alteri add. C sunt D :'idem] eadem G realiter et om. AF 13 convenit mg. E2 14 tum] 12 eidem] idem F 12-13 et formaliter om. AF 15 memoriae ... actus2 om. F 17-18 sed ... Sancrus om. (hom.) GZ tamen A l' acrus] actio D 18 tum] tw1C G 19 non ... voluntatis] et non voluntatis C 20 non. .. intellectus om. E tum corr. ex tamen B 21 intellectum] et add. E 21-22 voluntatem] et add. G
l Aristot., Metaph., VIII, c. 4, t. 11 (1044a 15-29); verba tamen ipsa Averrois sunt in commento in hunc locum (ed. Iuntina, VIII, f. 103rb); cf. Alnwick, loco cit., p. 214. 2 Alnwick, ibidem, p. 216. 3 Alnwick, ibidem, p. 217.
14
LIBER I DIST.
2 Q. l
intellectum, sequeretur quod naturaliter vellet quidquid vult, sicut naturaliter intelligit quidquid intelligit •; tum quia volnntas ex se determinatur ad volendum aliquod obiectum esse, intellectus ex se non determinatur ad intelligendum illud obiectum esse; tum quia intellectus divinus intelligit mala, volnntas autem divina non vult s mala; igitur ista non sunt idem formaliter. (CONTRA OPINIONEM SCOTI ET ALNWICK]
Contra istam opinionem arguo per nnum argumentum quod est aequaliter contra distinctionem vel non-identitatem formalem ubicumque ponatur. Et arguo sic: ubicumque est aliqua distinctio vel non-identitas, ibi possnnt aliqua contradictoria de illis verifi.cari; sed impossibile est contradictoria verifi.cari de quibuscumque, nisi illa i§ vel illa pro quibus supponnnt §i sint distinctae res vel distinctae rationes sive entia rationis vel res et ratio; sed si omnia illa sint ex natura rei, non snnt distinctae rationes nec res et ratio; igitur erunt distinctae res t. Maior est manifesta, quia si a et b non sint idem omnibus modis, tnnc snnt istae ambae verae: a est idem a omnibus modis, et b non est idem a omnibus modis, ita quod esse idem a omnibus modis et non esse idem a omnibus modis verifi.cantur de a et b. Et ita i p si concednnt quod sapientia divina ---------
1 sequeretur] sequitur A 1 quod] quia A 1 vult] ve!(?) A 2 tum corr. ex tamen B, mg. C 4 tum corr. ex tamen B 6 idem] eadem A 8 arguo] arguit G 10 ubicumque] ubique D 11 non mg. A, interi. f2 12 quibuscumque] quibusdam DF 13 ve! illa om. DEF ; ve!... supponunt trp. p. ratio (lin. 14) C, om. A · supponunt] termini add. (interi.) f2, 13-14 sint... ratio rep. C 14 entia] essentia G Il ve!] sive F Il sed] et G 15 illa] ista mg. A " ratio] rationes D 16 erunt om. D 17 sint] sunt BDGZ :; idem!] in add. F :: tunc] non add. G .• ambae] erunt add. D 18 mod.is2] et add. C 18-19 ita... modis2 mg. C 20 Et om. D ;1 quod om. A
I Scriptor cod.icis B (Trecis, Bibl. civit. 718, f. 34rb) hic notavit in margine: c quaere Costesey •. Henricus Costesey, O.F.M. erat quad.ragesimus sextus lcctor conventus Car1tabrigiensis, circa 1325. Cf. A. B. Emden, A Biographical Regista oj the University oj Cambridge to 1500, col. 161.
10
1s
20
DE IDENTITATE ESSENTIAE ET PERFECTIONUM
15
est formaliter sapientia divina, et bonitas divina non est formaliter sapientia divina, ita quod esse formaliter sapientia divina verificatur de sapientia divina et vere negatur a bonitate divina; et ita universaliter ubicwnque est aliqua distinctio vel non-identitas, ibi 5 vere contingit aliquid affirmari. de uno et vere negari de reliquo. Minorem probo, quia omnia contradictoria habent aequalem repugnantiam inter se. Tanta enim est repugnantia inter animam et non-animam, asinum et non-asinwn, quanta inter Deum et nonDeum sive inter ens et non-ens. Nisi forte dicatur esse maior 10 repugnantia inter ista quam inter illa propter maiorem perfectionem alicuius partis in una contradictione quam in alia. Sed hoc non est ad propositum. Nunc autem ex aliquibus contradictoriis contingit inferre quod illa de quibus verifi.cantur sunt distinctae res vel distinctae rationes v el res et ratio; igitur universaliter nun15 quam idem vere affirmatur et vere negatur nisi propter distinctionem rerum vel rationwn vel rei et rationis. Asswnptwn patet, quia sequitur formaliter: a est et b non est, igitur est ibi aliqua distinctio rerwn vel rationwn vel rei et rationis. Exemplum primi: si substantia est et accidens non est, sequitur quod non sunt una res sed distinctae res vel in actu vel in potentia. Similiter, si unum ens rationis intelligitur, puta a, et b, quod est ens rationis, non intelligitur, sequitur quod sunt distincta entia rationis. Similiter, si a est extra animam et b non est extra animam sed obiective tantum in anima, sequitur quod a et b distinguuntur sicut ens reale zs et ens rationis; igitur, ut videtur, universaliter ex affirmatione et negatione eiusdem contingit inferre non-identitatem realem. Ergo 1 est ... divinai om. (hom.) A 1-2 et... divinai mg. C 2 esse] est A ; divina2 om. G 4 idenritas] et add. A 5 aliquid] vere add. CG .. reliquo] alio E 6 aequalem] essen9 sive] ve! D, sed F, om. E : Nisi] Si G esse om. DF tialem A 7 est om. B 12 aliquibus] praedictis F, et add. (mg.) aliquibus F2 14 veli) et D . distinctae om. D Il vel2 ... ratio om. D 16 rationum. .. et om. E 17 est3] erit A 18 distinctio] ve! add. D 11 rationum] rationis G 19 et AC 20 resi om. F ;1 ve!!] et G 21 est] 23 a] tantum add. (mg).) A cst2 ... animam2 om. A obiectivc] subiective A aliud add. D 24 c!istinguumur) ditferunt A 25 ut om. D 26 eiusdem] eidem D
16
UBER I DIST. 2 Q. I
-si esse idem formaliter sapientiae vere affirmatur de sapientia et
vere negatur a bonitate, oportet quod sapientia divina et bonitas divina importent aliqua quae non sunt idem realiter. C o n f i r m a t u r ista ratio, quia qua ratione tu dicis quod aliquid idem potest vere negari de sapientia divina et vere affirmari de bonitate divina, non obstante reali identitate, propter solam distinctionem formalem, eadem facilitate dicam universaliter quod esse et non-esse verificatur de a et b propter distinctionem formalem, non obstante quod sint idem realiter; et ita perit omnis via probandi distinctionem vd non-identitatem realem inter quaecumque. S i enim d i c a s, quod asinus non est rationalis et homo est rationalis, igitur homo et asinus distinguuntur realiter; d i c a m quod non sequitur, sed sufficit quod distinguantur formaliter. Ad istud argumentum p o s s e t d i c i quod quando aliquid idem vere affirmatur et vere negatur simpliciter et absolute sine additione alicuius modi syncategorematici, tunc contingit inferre non-identitatem realem, et ideo simpliciter sequitur: a non est et b est, igitur est ibi non-identitas realis. Similiter sequitur: sapientia divina est sapientia divina, bonitas divina non est sapientia divina; igitur distinguuntur realiter vel non sunt idem realiter. Sed quando aliquid cum aliquo modo syncategorematico affirmatur et negatur, non requiritur non-identitas realis sed sufficit nonidentitas formalis. Ita est in proposito. Nam haec est v:era: sapientia divina est formaliter sapientia divina; et haec similiter: bonitas divina non est formaliter sapientia divina: 2 negatur] negetur F bonitate] divina add. F :1 oportet quod] igitur A :1 divina om. D .3 divina om. E importent] important F idem] eadem A 4 ista om. G 5 divina om. D 6 reali] tali F 7 solam] veram C formalem] ita add. A ;1 dicam] esse add. D 8 et!J ve! A 10 via mg. B 11 enim] tamen F dicas] dicat G 11-12 et ... rationalis om. F 13 sed om. A, mg. F quod2J ut G 16 et vere2] ve! D 18 et ideo] sicut D 1S-19 a... estl) a est, b non est AD l! a... sequitur in imo f F 18 et2 om. BEG 19 est2 ... non-identitas] non est identitas C non-identitas] distinctio D l! realis] realiter E 23 requiritur] nisi add. D 22 quando om. G li cum] tanturn A :: syncategorematico om. C .23-24 realis ... identitas om. (hom.) D 25-26 et... divina2 mg. E2
5
10
15
20
25
17
DE IDENTITATE ESSENTIAE ET PERFECTIONUM
5
H o c n o n s u f f i c i t, quia ita sunt ista contradictoria 'esse formaliter sapientia divina, non esse formaliter sapientia divina', sicut 'esse sapientia divina et non esse sapientia divina'; igitur ita ex ista contradictione contingit inferre non-identitatem realem sicut ex illa. V d qua ratione t u d i c i s quod ex ista non contingit inferre non-identitatem realem, eadem facilitate d i c a m e g o quod nec ex illa. (RESPONSI O PROPRIA AUCTORIS]
Ideo propter istam rationem dico quod sapientia divina omto nibus modis est eadem essentiae divinae quibus essentia divina est eadem essentiae divinae, et sic de bonitate divina et iustitia; nec est ibi penitus aliqua d.istinctio ex natura rei vd etiam non-identitas. Cuius ratio est, quia quamvis l talis d.istinctio vd non-identitas formalis posset poni aeque faciliter inter essentiam divinam et 15 sapientiam divinam sieut inter essentiam et rdationem, quia tamen est d.ifiìcillima ad ponendum ubicumque, nec credo eam esse faciliorem ad tenendum quam trinitatem personarum cum unitate essentiae, ideo non debet poni nisi ubi evidenter sequitur ex creditis traditis in Scriptura Sacra vd determinatione Ecclesiae, 1 ita] illa G ista om. G 2 divina] ita bene dd. G 3 et om. CG 'l et... esse mg. F2 4 contingit] potestE, possum F 5 illa] ista E l! Vel om. F ;: tu om. D l! dicis] dices D Il ex om. A 6 contingit] possum F non2 ... realem om. F 7 ego] tibi D Il illa] alia F 9 istam] illam F 10 eadem] eiusdem G quibus] quo A 10-11 quibus ... divinae om. (hom.) G 11 et2] de add. F 12 etiam] aliqua dd. E, om. DG B-16 quamvis ... ubicumque ita ADFHZ, Borgh., Giessa, Gotinga, Maz. 962, Paris Nat., Pd. Anton., Pad. Univ; om. BCEG, Vat. 13 talis] tunc A 15 tamen] non dd. F 16 ubicumque] ubique D, corr. in ubi ponatur Giessa nec] non BCEGZ .. eam] illam E ,; esse om. D 17 quam om. F 18 essent:iae] et dd. B 19 traditis om. D vel] ex dd. DE 17-18 unitate] bonitate A
Verba « quamvis ... negandum • (p. 18, lin. 14) recitantur a Magistris Commissionis Pontifìciae a Ioanne XXII ad examinandum doctrinam Guillelmi de Ockham institutae. Vide apud J. Koch, « Neue Aktenstiicke zu dem gegen Wilhelm Ockham in Avignon gefuhrten Prozess •, Recherches de Théologie ancienne et médiévale, VIII (1936), pp. 188, lin. 25- 189, lin. 35. l
OCXHAM, OPERA THEOL. II
2
UBER I DIST. 2 Q. I
18
propter cuius auctoritatem debet omnis ratio captivari l. Et ideo cum omnia tradita in Scriptura Sacra et determinatione Ecclesiae et dictis Sanctorum possunt salvari non ponendo eam inter essentiam et sapientiam, ideo simpliciter nego talem distinctionem ibi possibilem, et eam universaliter nego in crcaturis, quamvis posset teneri in creaturis sicut in Deo. lta enim credo facile tenere trinitatem personarum cum unitate essentiae in creaturis sicut in Deo 2 propter quascumque rationes in oppositum, quia credo quod pro statu isto acque posset satisfìeri rationibus probantibus non esse tres personas in una essentia in creaturis sicut in Deo. Nec potest evidenter cognosci quod plus facit infìnitas ad hoc quod sint plures personae in una essentia quam fìnitas; quia tamen unum est expressum in Scriptura et aliud non, et videtur repugnare rationi, ideo unum est ponendum et aliud est negandum. lta dico in proposito, quod quia ex traditis in Sacra Scriptura evidenter sequitur quod essentia divina non est formaliter relatio, sicut post 3 patebit, et non sequitur ex istis nec ex determinatione Ecclesiae nec ex dictis Sanctorum quod essentia non est formaliter sapientia nec ratio hoc concludit, ideo simpliciter dico quod essentia est formaliter sapientia et omnibus modis sapientia, bonitas etc., quia 1 auctoritatem] rationem F omnis] onmino F 2 Sacra om. D ' et om. C 3 et] in add. D possunt] possint DE eam] talem distinctionem D 3-4 essentiam] divinam add. D 4 talem] talium C 4-5 ibi possibilem] impossibilem D quamvis ... 5 posset] possit D 6 credo] direndo D 6-10 Ita ... Deo creaturis om. (hom.) F mg. C 9 aeque] ita F 10 potcst] plus add. D 11 facit] faciat D 11-12 ad ... finitas om. (hom.) F 13 et2] sed D repugnare] derogare C 15 Sacra om. DF 16 post] postea D 17 istis] illis AF Ecclesiae om. F 18 ex om. F sapientia] et add. F 19 hoc] haec E ideo] Praeterea F 20 sapientia2] et add. AG etc.] et huiusmodi D, om. A
Cf. II Cor. 10, 5: ... et in captivitatem redigentes omnem intellectum in 2 lnter « Extracta de una parte libri quem Jrater Wil/elobsequium Christi. l
mus Ockam exibuit Pape designatis locis suis, ubi in libro suo sunt nove rasure et additiones nove et suspecte », legitur: « Item, quod ita bene possit sustineri trinitas
pcrsonarum in creaturis sicud in Deo. Qua temo tur apud J. Koch, loco cit., p. 195, lin. 7-8.
zo
3
folio 9 signo q •, ut legiInfra, d. 2, q. 11 (p. 376).
5
10
15
20
DE IDENTITATE ESSENTIAE ET PERFECTIONUM
19
nulla talis d.istinctio media est ponend.a nisi praecise propter tradita in Scriptura. !§ Unde universaliter dico quod nunquam de aliquibus verifìcatur distingui formaliter nisi propter d.istinctionem realem, 5 quando scilicet de uno illorum vere dicitur quod est aliqua res et de reliquo vere dicitur quod non est illa res, sicut relatio et essentia d.istinguuntur formaliter, puta essentia et paternitas, quia videlicet essentia est fìliatio et paternitas non est fìliatio; sicut similiter essentia et Filim distinguuntur formaliter, quia essentia est Pater 10 et Filius non est Pater. Immo distingui formaliter non est aliud, sicut e g o teneo distinctionem formalem, et hoc est quid nominis ipsius, scilicet quod unum illorum est aliqua res absoluta vel relativa et alterum non est illa res, sicut essentia est Filius et Pater non est Filius, ideo essentia et Pater d.istinguuntur formaliter, ex 15 quo sunt una res, quia essentia est Pater. Et quando est hoc possibile invenire, tunc est ponend.a d.istinctio formalis, quia nihil aliud voco distingui formaliter; et quando non est possibile, tunc non est ponenda. Et ideo cum omnis res quae est essentia, sive illa sit absoluta sive relativa, est etiam sapientia et bonitas divina et iustitia 20 divina, ideo essentia divina et bonitas divina vel sapientia nullo modo distinguuntur, nec formaliter nec quocumque modo. Nec aliquid debet concedi de uno et negari ab alio, nec cum determinatione quacumque nec sine determinatione, nisi modus grammaticalis vel logicalis impediat. Propter hoc etiam non debet zs poni distinctio formalis in creaturis, quia ibi nulla una res simplex est plures res d.istinctae realiter et quaelibet earum, sicut essentia divina est plures personae et est quaelibet illarum personarum. Et ista est causa quare est hic fallacia accidentis 'essentia est Pater, 1 talis] tunc A 2 in] Sacra add. CF 3-9 (p. 20) Unde ... declarare om. A 5 illorum] istorum F quod] quia E 6 sicut] sed FG 7 quia] pura add. F videlicet] scilicet F 8 similirer om. B 12 illorum] istorum BF 12-13 relativa] respectiva E 13 et2 om. F 17 non! om. G 18 omnis om. G 20 et] ve! E 21 distinguuntur] distingui D 24 ve!] aut A, et F 26 quaelibet vel] et E earum] quaecumque illarum G
UBER I DIST. 2 Q. I
20
essenti.a est Filius, ergo Filius est Pater', quia scilicet essenti.a unica est plures res realiter distinctae; sicut hic est fallacia accidentis: 'homo est Sortes, homo est Plato, ergo Plato est Sortes', propter hoc scilicet quod 'homo' vere praedicatur de pluribus rebus realiter distinctis. V erumtamen propter protervientes est sciendum quod non intendo dicere quod illa sit causa praecisa et totalis, sed est causa cum aliis; de quibus tamen non est ad praesens discutiendum, qwa nec totam naturam fallaciae accidentis intendo nunc de-
5
clarare §!. (INSTANTIAE CONTRA RESPONSIONEM AUCTORIS]
10
Contra tamen rationem praedictam l instari potest, quod contradictoria possunt verifìcari sine non-identitate reali, quia Sortes et homo sunt idem realiter et tamen haec est vera 'Sortes non est Plato' et haec est vera 'homo est Plato'. Similiter, homo et animai sunt idem realiter, et tamen haec 15 est vera •homo est species' et haec similiter 'animai non est species'. Similiter, ens est subiectum metaphysicae et unum non est subiectUm metaphysicae sed passio, et tamen sunt una res, IV Metaphysicae z. Similiter, homo et risibile sunt una res, et tamen risibile est w passio hominis et homo non est passio hominis. Similiter, res ut in Deo est idea, sicut post 3 dicetur, et eadem res ut producta extra non est idea, et tamen est eadem res. ---------------------------------1 unica] una E 3-4 homo! ... hoc mg. C 4 vere om. F 5 propter] hoc add. E 6 illa] ista B :: et totalis] fonnalis B 7 ad] aliquid B 8 quia] quod E 11 potest] contingit Gl' quod] quia D ' naturam] naturae E 8-9 declarare] tractare F 13 haec] non add. D 'non om. D 14 et ••• Plato2 mg. EZ Il est! 12 possunt] possint G om. BCDG 17 metaphysicae om. F et om. BG 18 passio] subiecti add. D 21 hominisl om. ABEF 22 sicut] ut A q post] postea DG
Supra, pp. 14-17. 2 Aristot., Metaph., IV, ·c. 2, t. 3 (1003b 22-23). 3 Guillelmus de Ockham, Sent., I, d. 35, q. 5. Haec 'instantia', simuJ cum eius solutione (infra, p. 25, lin. 1-4), allegatur a censoribus Avenionensibus; videsis J. Koch, loco cit., p. 190, lin. 20-29. l
DE IDENTITATE ESSENTIAE ET PERFECTIONUM
21
Similiter, essentia ut in Patte constituit Patrem, et essentia ut in Filio non constituit Patrem, et tamen est una essentia. (RESPONSIO AD INSTANTIAS]
Ad p r i m u m istorum l dico quod universaliter in creaturis s talla contradictoria, vel affirmatio et negatio eiusdem, nunquam verificantur nisi propter non-identitatem realem. Unde ista verificatur 'Sortes non est Plato, homo est Plato', quia iste terminus 'Sortes' praecise supponit pro Sorte, et iste terminus 'homo' potest supponere pro Platone, et manifestum est quod Sortes et Plato 10 sunt distinctae res. Unde sicut haec est vera 'Sortes et homo sunt idem realiter', ita haec est vera 'Sortes et homo non sunt idem realiter', nam prima verificatur quia 'homo' supponit pro Sorte, secunda quia 'homo' supponit pro Platone. S i d i c a t u r quod Sortes et homo sunt idem realiter, non 15 accipiendo hominem pro Sorte sed pro aliquo communi ad Sortem et Platonem et sic de a1iis hominibus, et tamen aliquid verificatur de Sorte et vere negatur ab homine et e converso, r e s p o n d e o quod si in ista propositione 'Sortes et homo sunt idem realiter' ly homo supponat pro aliquo communi ad Sortem et ad alios :?D homines et non pro Sorte, quod haec est simpliciter falsa, sicut post patebit 2. Ad s e c u n d u m 3 per idem, quod si in ista propositione 'homo et animai sunt idem realiter', tam homo quam animai sup1 et om. AF Il ut2 om. F 4 in] talibus add. F 6 nisi om. A 8 Sortes om. E !! homo] non add. A 10 clistinctae] divenae D ·; homo] Plato G 11-12 ita ... realiter om. (hom.) G 12 nam] quia in D Il verificatur om. D Il quia] quod A, om. D 12-13 pro ... supponit mg. F2 12 Sorte] et in add. DF2 13 quia om. Df21! homo supponit om. D 16 et!) ad add. F 17 ab] de DF Il et ... conveno om. AB 18 si om. D l! in om. A Il propositione] propositio est A Il realiter] si add. D, et add. E 19 aliquo] aliqua A Il et] non add. D :1 ad2 om. CEG 20 quod] tunc C Il sicut] ut G 21 post] postea D 22 secundum] patet add. F [[ quod] quia FG l
Supra, p. 20, lin. 11-14.
2
Hic infra.
3
Supra, p. 20, lin. 15-16.
22
LIBER I DIST. 2 Q. I
ponant personaliter, quod haec est simpliciter vera. Et tamen de istis etiam supponentibus personaliter possunt contradictoria verificari, scilicet quod homo non est asinus et quod animai est asinus, quia sicut haec est vera 'homo et animai sunt idem realiter', ita haec est vera 'homo et animai non sunt idem realiter', sicut etiam 5 haec est vera 'homo et homo non sunt idem realiter', quia scilicet iste homo et ille homo non sunt idem realiter, et ideo aliquid vere affi.rmatur de homine et vere negatur ab homine. Unde utraque istarum est vera 'homo currit' et 'homo non currit'. Si autem homo et animai supponant simpliciter, vel unus terminus suppo- 10 neret simpliciter et alius personaliter, haec esset simpliciter falsa 'homo et animai sunt idem realiter'; et ideo non est inconveniens de ipsis supponentibus simpliciter, vel uno supponente simpliciter et alio personaliter, contradictoria verificari. Ad a l i u d l, quod ens quod est subiectum metaphysicae et 15 unum quod non est subiecturn metaphysicae non sunt idem realiter, quia sic sunt distincti conceptus quorum unus non est alius. Nec est intentionis P h i l o s o p h i, IV Metaphysicae, pro bare quod isti conceptus sunt una res, sed quod unum non significat aliquam rem determinatam supervenientem enti, de qua ens w non praedicetur essentialiter et in quid. Nunquam tamen possent ista contradictoria verificari de ente et uno nisi essent distinctae res quae aliter importarentur per unum conceptum et per alium, ita quod habeant distincta quid nominis, vel quod unum habeat quid nominis et aliud non. Ita est de ente et uno, quod ens vel zs 3 scilicet] ita D et] ctiam D '· quod om. E .. animai] non add. E :: asinus] et anima! est asinus add. E 4 ita J sic F 4-5 ita ... rea!iter om. (hom.) C 5 sicut etiam] sic C 6 est vera om. D 6-7 quia ... realiter mg. .E2 6 scilicet] L etiam] enim D, om. F 7 et ... homo om. D 1: homo om. F il et ideo] unde D 9 et sicut homo et D, om. C om. ABEF 10-11 supponeret] supponat D, supponit F 13 ipsis] istis B 15 aliud om. A :: quod om. AF 17 sic] sicut G 19 sunt] sint DF :: res] ve! quod unum habeat 20 rem] naturam A 21 prae>quid nominis add. (v. fin. 24-25) E . quod2 om. E dicetur] pracdicatur possent] possunt FG 22 et] de add. AF 24-25 ve!... nominis mg. E2 25 quod] quia E, om. G ens om. G l
Supra, p. 20, lin. 17-19.
DE IDENTITATE ESSENTIAE ET PERFECTIONUM
23
non habet quid nominis, vel habet aliud quid nominis quam unum; unde quid nominis unius est quod est ens indivisum in se et ab aliis divisum v el distinctum; illud autem non est quid nominis entis. Et patet quod per illud quid nominis importatur aliqua nons identitas realis, et ideo isti conceptus non sunt synonymi, et potest aliquid vere praedicari de uno et negari de reliquo. Ita est de vero et bono et sic de aliis, quod non important distinctas res supervenientes enti, de quibus ens non praedicetur essentialiter et in quid, sed quodlibet illorum importat determinato modo aliquod ens 10 determinatum quomodo non importat aliquod aliud ens. Ens autem importat eodem modo illud ens et omne aliud; et ideo in quid nominis talis conceptus debet poni ens in recto et illud ens determinatum in obliquo, ut quid nominis 'veri' sit hoc 'ens cognoscibile ab intellectu', quid nominis 'boni' sit 'ens appetibile 1s a voluntate', et sic de aliis; et ita unum importatur in recto et aliud in obliquo. Et ex isto sequitur quod est non-identitas realis inter aliquid importatum per rectum et illud quod importatur per obliquum; et ista non-identitas realis sufficit ad hoc quod illi conceptus vel nomina non sint synonyma et quod aliquid praedicetur de uno conceptu supponente simpliciter et vere negetur de reliquo, quamvis aliquando quidquid vere praedicatur de uno illorum supponente personaliter vere etiam praedicetur de alio supponente personaliter; sicut est in proposito de ente et uno et vero et bono. Unde si isti termini supponant personaliter nihil potest vere affirzs mari de ente et negari ab uno; et ideo si c accipiendo terminos haec est falsa 'ens est subiectum metaphysicae', et haec similiter 1 ve!... nominis om. (hom.) G quid nominis2 om. D 2 quod est om. F 4 non 5-16 etl ... realis trp. p. aliis {p. 24, /in. 1) F 5 conceptus] conccpti A !l non 6 praedicari] probari BE !l et] vere add. CDF negari] affirmari F · reliquo] alio DG 8 non om. G 9 importat] et add. E 10 aliquod] ad A · aliud ens om. A 11 omne del. B '! aliud] ens add. BD :! ideo mg. D 13 ut] ubi G sit] ut add. F hoc om. F 'ens om. F 17 aliquid] aliquod AF . per rectum om. G illud quod] aliquid D 16 ex om. A ·· isto] hoc G 18 ista] ita G 19 ve!] illa add. D . sint] dicunt A, sunt G l importatur] importatum D 21 praedicatur] praedicetur ADG 22 etiam om. F li de synonyma] synonymi BCE om. B 23 et2 om. ACD 24 nihil mg. B vere om. D 25 ab] de BF : et2 om. G 26 haec2] est add. C om. A om. E
24
LIBRR I DIST.
2 Q. I
'unum est passio', vd 'unum est posterius ente', et sic de aliis. Aliquando autem talis non-identitas realis sufficit ad hoc quod unum vere negetur ab alio, et quod aliquid vere praedicetur de uno et vere negetur de rdiquo, etiam utroque supponente personaliter; et per istum modum verificantur tales propositiones: homo non est hominis, homo non est homines. Unde per 'hominis' non tantum importatur illud quod importatur per 'homo', sed etiam importatur aliquid quod habet dominium super illud quod importatur per 'homo'. Similiter, per 'homines' non importatur quadibet res eodem modo quo importatur per 'homo'; et universaliter tales modi grammaticales qui conveniunt et conceptui et nomini falsificant propositiones frequenter, et frequenter eas reddunt incongruas et non intelligibiles. l§ Et de talibus, ad videndum distinctionem inter significata eorum, accipiendae sunt definitiones exprimentes quid nominis eorum, et tunc erit satis darum §l· Sed qualiter tales modi grammaticales possunt convenire conceptui post patebit l. Ad a l i u d 2 per idem, quod haec est vera: homo et risibile sunt una res prout supponunt personaliter; et ita, quando supponunt personaliter, nihil verificatur de homine quod non verificetur de risibili et e converso; sed si supponant simpliciter, sic est haec falsa 'homo et risibile sunt una res', quia sunt distincti conceptus quorum unus non est alius; et isto modo verificantur istae: risibile est passio hominis, homo non est passio hominis. 1 unum est2 om. F .. aliis] singulis F 2 autem] etiam mg. B 3 ab alio om. E 3-4 et... reliquo om. D 4 de] alio (!) add. F 6 homo ... homines om. G ;; hominis2] homines AD 7 tantum] tam.en A 10 quaelibet] quaelibetcumque D 11 qui] quae A t: et!] etiam B 12 propositiones] grammaticaks add. E 13-16 Et ... clarum om. A 15 eorum] ipsorum E 16 tales] isti D Il gramma14-15 definitiones] distinctiones B ticaks om. E 17 post] postea D 19 prout] ut termini D 19-20 et... penonaliter mg. El 19 ita] etiam G 21 haec om. BF 23 verificantur] verificentur A 'l istae] illud G 24 homo... hominis2 om. FG
l
Infra, d. 2, q. 8 (pp. 285s.).
2
Supra, p. 20, lin. 20-21.
5
10
15
20
DE IDENTITATE ESSENTIAE ET PERFECTIONUM
5
10
25
Ad a l i u d I concedo quod eadem res est idea et producta extra ; et ideo dico quod haec est simpliciter falsa 'res ut producta extra non est idea', quia ex ista sequitur quod res non est idea, quae est simpliciter falsa. S i d i c a t u r quod aut res ut ducta extra est idea, aut ut producta extra non est idea, d i c o quod neutra est concedenda. Per idem ad u l t i m u m 2 dico quod haec est simpliciter falsa 'essentia ut in Filio non constituit Patrem', quia ex quo reduplicatio ibi, quae est determinatio non distrahens nec diminuens, manet affirmativa, contingit simpliciter inferre quod essentia non constituit Patrem, quae est simpliciter falsa. [RESPONSIO AD FORMAM QUAESTIONIS]
15
Ex praedictis respondeo ad formam quaestionis quod perfectiones attributales nullo modo distinguuntur ex natura rei ab essentia divina. Qualiter autem distinguantur patebit in sequenti quaestione 3. 1 res] quia aJd. G · est om. B '! idea] in Deo aJd. D 2 et om. CG :: haec om. B 5 aut... ideal mg. F 4 quae] quod D :: falsa] filium D Il aut] aliqua BCE Il res om. A 1: est2 om. E 7 idem] illud G.: dico om. F 8 constituit] constituens A 8-9 redu10 simpliciter om. A 11 quae] quod D Il plicatio] reductio D 9 ibi om. A falsa] filium D 13 respondeo] patet responsio F 14 nullo modo] non F 15 in] ex AEGZ, om. F ti sequenti om. E
Supra, p. 20,lin. 22-23. Verba« Concedo... falsa • recitantur a Patribus Commissionis Pontificiae; cf. J. Koch, loco cit., p. 190, lin. 23-29; inter Extracta vero (ibidem, p. 195, lin. 9-12) haec habentur: cltem, quod eadem res sit ydea et producta extra, et quod haec sit simpliciter falsa: 'res ut producta extra non est ydea'; eodem quaterno signo e. Verum est quod in margine extra sic est additum: si sint plures ydee quarum una non est realiter alia •. 2 Supra, p. 21, lin. 1-2. Etiam haec responsio allegatur a censoribus tum in iudicio tum in Extractis; cf. J. Koch, loco cit., pp. 191, lin. 7-14; 195, lin. 38-41. 3 Infra, pp. 50-74. l
26
LIBER I DIST.
2 Q. l
[RESPONSIO AD RATIONES SCOTI)
Ad p r i m a m r a t i o n e m primae opinionis l respondeo quod ista consequentia non valet 'infinita sapientia est formaliter infinita bonitas; igitur sapientia in communi est bonitas in communi', sicut non sequitur 'infinita sapientia est realiter infi- 5 nita bonitas; igitur sapientia in communi est realiter bonitas in communi'. Quia, secundum i s t o s 2, ens dicit conceptum communem Deo et creaturis, et tunc est haec vera: sapientia infinita est formaliter ens infinitum; et tamen haec non est vera: sapientia in communi est formaliter ens in communi. Similiter haec est vera 10 'sapientia infinita est realiter ens infinitum', et tamen sapientia in communi non est realiter ens in communi, quia ista communia, etiam secundum i s t o s 3, non sunt nisi quidam conceptus; et conceptus, secundum i s t o s 4, vd tantum est ens rationis, quia aliter aliqua res esset communis Deo et creaturis, et certum est 15 quod unum ens rationis non est realiter aliud ens rationis; vd conceptus est realiter actus intelligendi, et certum est quod unus actus intelligendi non est realiter alius actus intelligendi. Igitur quamvis sapientia infinita sit formaliter ens infinitum, non oportet quod sapientia in communi sit realiter ens in communi. zo 2 Ad ... rationem] Ad rationes C 4 igitur... bonitas2 mg. E2 6 sapientia in communi mg. C 7 istos] istum D 7-8 communem] de add. interi. A, et add. G 8 etl 10-11 inl ... sapiential om. (hom.) D 11-12 estl ... communi2 mg. F2 de add. i11terl. A 13 etiam om. E 13-14 non ... istos mg. F 13 et] ve! G 13-14 et... istos om. DE 15 aliqua om. C esset] est E et2 om. F 16 unum] verum E: ens rationis om. E 17 et om. A unus] verus E 18 actus intelligendi2 om. E 19 infinita si t J divina est E 20 realiter] forma !iter C
l Supra, pp. 4, lin. 15 - 5, lin. 6. 2 Scotus, Ordinatio, I, d. 3, p. l, qq. 1-2, nn. 26-55, 130-151 (ed. Vaticana, III, 18-38, 81-94). 3 Scotus, Ordinatio, I, d. 8, p. l, q. 3, n. 82 (ed. Vaticana, IV, 190). 4 C( Scotus, ibidem, n. 146 (ed. Vaticana, IV, 226).
DE IDENTITATE ESSENTIAE ET PERFECTIONUM
27
Ad probationem l : quando dicitur quod 'infinitas non destruit rationem formalem illius cui additur', concedo; et ideo, quia infinitas praecise additur conceptibus et non additur alicui rei sic dicendo 'sapientia infinita est formaliter bonitas infinita', ideo s concedo 2 quod isti conceptus semper distinguuntur nec fiunt unus. Ista tamen diversitate non obstante, haec est vera 'sapientia infinita est formaliter bonitas infinita', quia in ista termini non supponunt pro conceptibus diversis quibus additur infinitas sed pro ipsa re quae deitas est, cui nulla infinitas nec aliquid additur sed se ipsa 10 est infinita et non per aliquid additum. Et ideo si in ista 'sapientia infinita est bonitas infinita', termini supponerent pro se ipsis sicut in ista 'sapientia in communi est bonitas in communi', ita esset una falsa sicut reliqua. S i d i c a t u r quod quando aliqua communia distinguuntur, 1s quodlibet contentum sub uno ab ornni contento sub reliquo aliquo modo distinguitur; igitur omne contentum sub sapientia in communi aliquo modo distinguitur ab omni contento sub bonitate: C o n f i r m a t u r, quia in libro Praedicamentorum 3 dicitur 20 quod « diversorum generum et non subalternatim positorum diversae sunt species et differentiae •. Igitur eadem ratione diversorum communium non subalternatim positorum diversa sunt contenta; sed sapientia in communi et bonitas in communi sunt diversa communia, igitur habent distincta contenta. Nec valet dicere quod zs sufficit quod aliqua contenta sint diversa quamvis non omnia, quia 3 sic om. C 4 dicendo l quod add. F 5 concedo l dico E isril iste B semper fi.untl sunt CD 7 infinita om. F istal illa B 9 aliquidl advenit nec AG 11 suppon.erentl simpliàter add. C 13 sicutl et add. F reliqual alia E 14 aliqual duo add. D 15 ab omnil a quolibet FZ reliquol alio DZ 17 subl communi add. G 19 in om. C 22 communiuml et add. EG 22-23 contenta] concepta E 25 sintl sunt ACEF om. E
l Supra, p. 5, lin. 7-14. 2 Verba« concedo ... infmita » recitantur a ccnsoribus tum in iudicio tum in Extractis; vide]. Koch, loco cit., pp. 191, !in. 20-31; 196, lin. 4-8. 3 Aristot., Praedicamenta, c. 3 (1b 16-17).
UBER I DIST. 2 Q. I
28
diversorum generum et communium subaltematim positorum aliqua contenta sunt diversa et non omnia: Ad illud re sponde o quod non oportet, si sint aliqua diversa communia, quod quod.libet contentum sub uno ab omni contento sub alio aliquo modo distinguatur, quia idem omnibus modis s potest esse contentum sub utroque, secundum P h i l o s o p h u m, libro Topicorum t. Ad c o n f i r m a t i o n e m dico quod P h i l o s o p h u s intelligit de diversis generibus ordinatis in eadem praedicamentali coordinatione, ita quod primo unum primum dividatur imme- 10 diate in aliqua inferiora quorum quod.libet immediate negetur ab alio, et unum illorum vd quod.libet eodem modo dividatur in alia quorum unum universaliter negetur a reliquo, et sic semper procedendo. Sicut substantia dividitur primo in substantiam corpoream et incorpoream, et haec est immediata: nulla sub- 15 stantia corporea est substantia incorporea et e converso; ulterius substantia corporea dividitur eodem modo in corpus animatum et corpus inanimatum, ita quod negatio unius ab alio est immediata; et sic ulterius procedendo. Consimili modo si substantia incorporea contineat multa genera sub se potest fieri consimilis 2n divisio; et ideo in talibus generi bus verum est quod quod.libet contentum sub uno distinguitur a quolibet contento sub alio, quod contingit probare per primam propositionem immediatam in qua negatur unum dividentium genus primum ab alio dividen1 co=unium] et add. D, om. E 2 contenta om. E 3 i!lud] istud CDF 1; oportet] quod add. D ,; si] quod E, mg. D 4 quod] quia EG Il contento] concepto E 7 libro] in E 10 ita] isto A 10-11 immediate ITp. p. inferiora E, om. BD 11 nego12 alia] aliquo F ,; illorum] eorum E 12-13 in. .. reliquo om. ABD tur] negatur G 13 alia] aliqua E !i negetur] negatur EF l a] de E 14 in] secundum F 15 et incorpoream om. A 16 substantia om. BDE, incorporea mg. B Il converso] et add. D 17 cor18 et] in add. D ,; corpus om. E !l alia] alia EF, porea] et add. G li eodem modo om. E et add. semper E 19 Consimili] simili D 1: si] in B 20 incorporea] si add. B 24 in] non A Il negatur] negetur B l
Aristot., Topica, IV, c. 2 (121b 29-30).
DE IDENTITATE ESSENTIAE ET PERFECTIONUM
5
10
15
20
29
tium. Quando autem genus primum non dividitur proprie per aliqua duo quorum unum universaliter negetur ab alio, non oportet quod omne contentum sub uno vere distinguatur ab omni contento sub alio. Et hoc est quod dicit P h i l oso p h u s, IV Topicorum l, quod quando aliquid continetur sub diversis generibus oportet quod unum illorum generum contineatur sub altero vd ambo sub tertio, sicut ponit exemplum de prudentia quae continetur sub scientia et virtute tamquam sub duobus generibus quorum neutrum continetur sub altero sed ambo continentur sub tertio, puta sub habitu et dispositione. Haec etiam est intentio P h i l oso p h i, II Posteriorum 2, ubi docet unum modum definiendi per diversa communia quorum quodlibet est in plus quam defìnitum, et tamen totum aggregatum est aequale definito; quod non esset possibile nisi aliquid idem contineretur sub diversis communibus non subalternis. Ideo dico quod aliquid unum potest contineri sub diversis communibus non subalternis, et ita deitas potest contineri sub sapientia in communi et sub bonitate in communi, tamquam sub conceptibus quidditativis, sicut post patebit 3, quamvis ista communia non sint subalterna, quia ambo continentur sub ente. 1 proprie] sed add. FG 2 unum] non add. FG ' negetur] negatur BF 3 omne] quodlibet add. F ' uno] una A omni] quolibet add. F 3-4 contento] concepto E 5 continetur] conùneatur D 6 generum om. DF ;i 4 alio] reliquo F ::est om. A altero] alio D 7 sicut] sed E quae] quod D 8 scientia] sapientia C 9 continentur om. F 9-10 sed ... tertio mg. C 10 Haec] Et praem. F · etiam om. EF 11 unum om. D 13 tamen om. F :: totum] definitum add. D, vero add. E 14 contineretur] continetur E 15 subalterrùs] subaltematis G 15-16 Ideo ... subalterrùs om. (hom.) B 15 unum om. DF 16-17 sub ... contineri mg. f2 16 diversis] generibus add. D : subalterrùs] subalternativis E ;: deitas] divinitas ABG 18 conceptibus] communibus E •· quidditativis] quamvis A, E post] postea D 19 communia] continentia A·: sint] sunt BEF ·, subalterna] subalternata C 19-20 quia ... ente om. D
l Aristot., T opiea, IV, c. 2 (121 b 29-30); sed Aristoteles non asseri t ibi prudcntiam esse scicntiam. 2 Aristot., Anal. Poster., II, c. 13 (96a 24 96b 14). 3 Infra, d. 3, q. 3 (pp. 419 s.).
30
UBER I DIST. 2 Q. I
Ad s e c u n d a m l dico quod non debet proprie concedi quod sapienti.a infinita includit formaliter bonitatem infinitam, sed proprie debet dici - et veraciter - quod sapienti.a infinita est formaliter bonitas infinita. Et ideo dico quod si sapienti.a infinita, quae Deus est, defìniretur, non poneretur in sua defìnitione bonitas 5 infinita quae Deus est, sed esset omnibus modis ipsa sapienti.a infinita. Et quando dicitur quod si sapienti.a infinita esset d.efinibilis, et similiter bonitas infinita, quod essent defìnitiones distinctae, respondeo quod hoc est simpliciter falsum, sed tantum esset una definitio quae comprehenderet et sapienti.am in 10 communi et bonitatem in communi, cuius quaelibet pars esset in plus et totum aequale 2. Et s i p r o t e r v i a t u r quod aliud est quid nominis sapienti.ae infmitae et bonitatis infinitae, sicut aliud est quid nominis sapienti.ae in communi et bonitatis in communi, igitur si sapienti.a 15 infinita et similiter bonitas infinita haberent quid rei aliud esset quid rei sapienti.ae infinitae et aliud bonitatis infinitae, d i c o quod non sequitur, quia proprie quid nominis non est nisi conceptus vel vocis vel signi. Et ideo, quia hi sunt distincti conceptus et distinctae voces 'sapientia infinita', 'bonitas infinita', quia hi zo ponuntur conceptus communes vel voces communes quibus additur infinitum, ideo possunt esse distincta quid nominis. Sed [nec] talis distinctio nec aliqua consimilis reperitur inter sapientiam infì2 includi t] includa t E 6 sed om. G ' esset] essenti a m A 1 sapicmia] essentia C, et 8 infinita om. E 9 distinctae] vere add. D " respondeo] dico AF 10 esset] essentiam A et om. B 12 totum] in add. EF 13 aliud] aliquid E 14 infinitael) 15 et ... communi2 om. G ,; bonitain communi add. E infinitac2] in communi add. E 17 a!iud om. AF . infinitae2 om. F 18 protis] infinitae add. E in communi om. F prie om. E 19 vocis] voces D signi] signa D hi] hic CG 20 infinita!] et add. CDE, sic add. B bonitas] voluntas A quia] et C, om. E hi] hic CG 21 ve!] et D 22 ideo om. E nec interi. C, om. a/ii 23 consimilis] non add. G, add. interi. E '' reperitut] reperiretut D 23-1 (p. 31) infinitam om. F add. G
l Scilicet ad dcclarationem, supra, p. 5, lin. 15-27. 2 C( Damascenus, Dialectica, c. 15 (PG 94, 578 C); versi o Roberti Grossa testa, c. 7 (ed. O. A. Colligan, p. 8); et supra, p. 29, nota 2
31
DE IDENTITATE ESSENTIAE ET PERFECTIONUM
nitam, quae haberet quid rei, et bonitatem infìnitam, quae haberet quid rei; ideo non sunt ibi distincta quid rei sed tantum unum. Ad a l i u d l concedo cum d o c t o r i b u s a n t i q u i s quod de Deo est aliqua praedicatio per identitatem quae non est s formalis nec in quid, cuiusmodi est ista praedicatio: essentia est paternitas, essentia est creativa, et sic de aliis. Quaelibet autem talis: essentia est intellectus, voluntas, sapientia, bonitas, uno modo accipiendo praedicata, est praedicatio formalis et in quid. Ad a l i u d de D a m a s c e n o z dico quod non intelligit to quod hoc nomen 'Qui est' dicatur de divina essentia in quid et non hoc nomen 'sapientia', et tamen quod 'sapientia' dicatur in quid de sapientia divina, quia utrumque dicitur in quid de essentia divina. Sed intelligit quod, secundum proprietatem vocis, 'Qui est' magis dicitur in quid quam sapiens, iustum et sic de aliis, quia ts 'Qui est' non importat aliquod accidens cuicumque alteri adveniens, etiam quando accipitur in communi. Sapiens autem, iustum, et sic de aliis, in communi accepta important aliquod accidens alicui alteri adveniens, quia dicuntur de sapiente et iusto creato qui non potest esse iustus nec sapiens nisi per aliquod accidens 20 adveniens. Et quando dicitur ultra 3 quod 'esse dicit quoddam pelagus infìnitae substantiae', istud debet intelligi intransitive, quod scilicet est quoddam pelagus quod est infinita substantia, non quod sit quoddam pelagus continens vel includens infìnitam substantiam vel inflnitam perfectionem vel infìnitas perfectiones, sed est in1 haberct!] haberent G 4 non] nec F 5 formalis] formaliter G ista] de Deo est add. A ,. est2] esse G 7 bonitas] et add. E 12 in quid om. D 13 proprietatem] proprietates E Qui] quae DF, quid E 14 sapiens] sapientia E : iustum] iustus F 16 etiam] et EF Sapiens] Sapientia E autem] aut EF, et add. D iustuml iustus F 17 in. .. accepta om. E " acoepta] activa A 18 dicuntur] dicitur E et om. E 19 nec] ve! F 'l aliquod] aliquid G 20 quando l eu m E dicitur l dici t G esse l essentia F dici t l Dei est D quoddam] quidam 21-22 quod scilicetl quia scilicet AF, trp. DE 22 non quodl nunquam G 23 quoddam om. E
Supra, p. 6, lin. 1-5. p. 6, lin. 8-9. l
2
Supra, p. 6. lin. 6--8
3
Supra,
32
L1BER I DIST. 2 Q. I
finita substantia et infinita perfectio. Et proprie loquendo, nec est infinitae perfectiones realiter nec formaliter, nec includit vd continet infinitas perfectiones nisi forte creabiles, si infìnitae sint creabiles, qua.s continet virtualiter tamquam res distinctas, saltem in potentia, quia potest eas producere. Et quando dicitur ultra l s quod alia nomina non dicunt substantiam sed illa quae circumstant substantiam, dico quod intentio D a m a s c e n i est quod universaliter nullum nomen dictum de Deo dicit immediate ipsam substantiam Dei, ita scilicet quod apprehendendo nomen possimus immediate apprehendere ipsam substantiam Dei l§ vd habere 10 cognitionem propriam Deo vd aequivalentem §l ; sed dicunt immediate conceptus aliquos praedicabiles de Deo, qui non sunt ipse Deus sed circumstant naturam Dei, non per inhaerentiam vd informationem sed per praedicationem. Et praecise a nobis pro statu isto potest talis conceptus apprehendi immediate et nullo ts modo ipsa divina essentia l§ secundum unam opinionem; vd non potest haberi cognitio propria Deo vel aequivalens, secundum aliam opinionem 2 § 1. Et quod haec sit intentio sua patet per ipsum, cap. 4, ubi dici t sic 3 : « In Deo 'quid est' impossibile est dicere secundum 2il substantiam ». Et post subdit: « Quaecumque autem dicimus in Deo affirmative, non naturam ipsius, sed ea quae sunt circa natu1 et] ve! F perfectio] perfcctum A :: nec] non A 2 perfectiones] nec add. AF " ve!] nec DG 4 virtualiter] virtute B ' res] rei A 5 quando] cum E 6 quod .•. 8 universaliter] virtualiter A 9 possimus] posnomina om. G i!Ia om. BCDEG 10 ipsam om. AF 10-11 ve!... aequivalentem om. AF 11 cognitiosumus CEG nem] communicationem E 14 ve!] per add. D 17-18 secundum. .. opinionem om. A 17 cognitio] communicatio E 17-18 secundum aliam] secundam B 19 cap. om. A 19-21 ubi ... dicimus mg. A 20 qui d est] quidem EG est2 om. E .: secundum] secundam G 21 substantiam om. G post] postea D 21-22 Quaecumque... ipsius om. BC 21 in] de D, om. AG 22 ipsius] eius E :' ea om. D sunt om. D
Supra, p. 6, lin. 8-9. 2 De his opinionibus vid.esis Guillelmum de Ockham, Scriptum in I Sent., Prologus, q. 2 (Opera Theologica l, St. Bonaventure, N. Y. 1967, llOs.). 3 Damascenus, De fide orthodoxa, l. c. 4 (PG 94, 799 B-C); versi o Burgund.ionis, c. 4, nn. 4-5 (ed. E. Buytaert, 20s.). l
33
DE IDENTITATE ESSENTIAE ET PERFECTIONUM
5
10
15
20
ram eius ostendunt. Etsi enim bonum, etsi iustum, etsi sapiens, etsi quodcumque aliud dixeris, non naturam dicis Dei, sed ea quae sunt circa naturam •· Ex ista auctoritate patet quod universaliter negat quodcumque nomen dicere naturam Dei, quia scilicet quocumque nomine dicto, non possumus apprehendere immediate divinam essentiam sed tantum aliquem conceptum qui circumstat divinam essentiam per praedicationem; J§ vel non possumus habere cognitionem propriam de Deo nec aequivalentem § J. Et ideo c o n c e d o quod divina essentia non dicitur pelagus infinitae substantiae propter hoc quod multae relationes rationis possunt causaci circa ipsam, sed propter causam dictam. Ad a l i u d de A u g u s t i n o, VIII De Trinitate l dico quod contingit probare quod non est maius duae personae quam una, quia non est verius propter solam distinctionem conceptuum, quantumcumque in Deo nulla sit distinctio; tamen ista distinctio est alia quam inter sapientiam et sapiens, sicut post patebit 2. Ad a l i u d 3, quod non distinguuntur secundum respectus rationis sed tantum distinguuntur ratione, et illa distinctio sufficit ad probandum unum per aliud. Et quando dicitur 4 quod tunc 'aeque perfecte cognosceretur Deus cognoscendo ipsum sub uno attributo sicut sub ratione omnium atttibutorurn', dico quod consequentia non valet, quia 1 ostenduntl ostendit A erùm... etsil bonum et E, om. D 2 eai om. A ; dicisl 4 quial quod B 6 aliquem om. B ;; conceptuml tum A, modicit A ea om. D dum G 7 divinam essentiaml naturam Dei E 7-S vel... aequivalentem om. A 8 cognitioneml communicationem E nec om. EF .. Et om. E 10 multael res vel add. E 11 sed om. E 13 maiusl magis EF 14 conceptuuml continentium E 15 quantumcumquel quamcumque A distinctio om. A 16 post om. D 17 distinguuntut l distinguitut F .. respectus l illius G 18 illa l ista DE 20 cognosceretut l cogno21 ipsuml eum D , sicutl cognoscendo eum add. D 22 attriscitut AD, cognoscetut E butorum om. G l Supra, pp. 6, lin. 14, - 7, lin. 2. 2 Cf. infra, d. 2, q. 3 (pp. 82 ss.). Supra, p. 7, lin. 3-11. 4 Hoc d.icitur in eodem argumento, supra, p. 7, lin. 6-8. 3
OCXHAM, OPERA
THEOL.
II
3
34
LIBER I DIST. 2 Q. I
- secundum i sto s l etiam - Deus non potest cognosci a nobis nisi sub aliquo conceptu, et tamen perfectius cognoscitur quando cognoscitur sub pluribus quam sub uno. Ultra dico quod non est talis ordo 2, ita quod unum realiter sit propinquius essentiae quam aliud; J§ unum tamen potest nobis esse prius notum praedicari de Deo vel de pronomine demonstrante Deum quam aliud; et ad hoc suffi.cit distinctio talis conceptuum. §l Ad u l t i m a m a u c t o r i t a t e m A u g u s t i n i 3 dico quod non accipit aequalitatem proprie sed pro non inaequalitate. Nec tamen dico quod aliquid sub una relatione rationis est sibi aequale sub alia relatione rationis; nec etiam aliquid sub uno conceptu est sibi aequale sub alio conceptu proprie, sed idem est sibi ipsi aequale improprie, hoc est non inaequale. Ad p r i m a m rationem pro illa opinione 4 dico quod distinctio emanationum divinarum non praesupponit distinctionem principiorum elicitivorum, nec ex natura rei, nec distinctionem rationis; sed sicut videmus in creaturis quod idem principium totaliter est principium elicitivum diversorum, ita est in divinis. Ad a l i a m s dico quod proprie accipiendo libertatem et stricte, secundum quod distinguitur contra principium activum vel 2 sub] uno add. G 2-3 quando cognoscitur om. F 5 aliud] reliquum D 5-7 unum.. .. conceptuum om. A 5 praedicari] probari EG 7 talis] talium CF, interi. B ii conceptuum] communiter et sic non valet add. F 8 Augustini om. DF 9 quod] Augustinus add. D Il pro] per A 10 Nec] Non C 13 improprie] proprie D, et proprie G 16 elicitivorum] alieorum (!) G 19 aliam] secundam D, rationem add. F Il proprie om. F il et om. F l Scotus, Ordinatio, I, d. 3, p. 1, qq. 1-2, nn. 25 et 58-60 (ed. Vaticana, III, 16s., 40ss.). 2 c Talis ordo •, scilicet qualem Scotus ponit inter rationes sub quibus Deus est conceptibilis; c( Reportatio Paris., Prol., q. 1, n. 43: c Quantum ad istum articulum dico quod est ordo inter rationes sub quibus Deus est conceptibilis, ita quod ratio essentiae est omnino prima, et aliae sunt priores aut posteriores secundum quod huic rationi propinquiores vel ab ipsa remotiores • (ed. Wadding, XI, 12). 3 Supra, p. 8, lin. S-8. 4 Supra, p. 8, lin. 10-13. 5 Supra, p. 8, lin. 14-20.
5
10
15
20
35
DE IDENTITATE ESSENTIAE ET PERFECTIONUM
5
1o
15
2n
productivum naturale, non est concedendum quod una emanatio est per modum intellectus sive naturae et alia per modum voluntatis sive libertatis, quia l§ hoc esset dicere quod una persona produceretur naturaliter et alia non produceretur naturaliter sed libere. Sed hoc est impossibile, quia proprie loquendo nihil producitur libere et non naturaliter nisi quod producitur contingenter et potest produci et non produci. Sed quaelibet persona necessario et naturaliter producitur, nam ita ex natura habet Pater producere Spiritum Sanctum sicut Filium, et ita necessario producitur Spiritus Sanctus sicut Filius. Tamen metaphorice loquendo et large §! potest aliquo modo concedi quod una persona producitur per modum naturae sive intellectus, et alia per modum voluntatis sive libertatis. Et hoc sic intelligendo quod intellectus et voluntas uno modo, prout usitantur a S a n c t i s l, connotant actum generandi et actum spirandi, ita quod intellectus dicit ipsam divinam essentiam elicitivam actus generandi, et voluntas dicit ipsam divinam essentiam elicitivam actus spirandi. Et isto modo potest concedi quod Filius producitur per modum intellectus et Spiritus Sanctus per modum voluntatis. Alius tamen intellectus potest haberi, sicut post declarabitur 2. Concesso etiam cum eis quod Filius producatur naturaliter et Spiritus Sanctus libere et quod principium elicitivum aliter se habet ad productionem Filii et ad productionem Spiritus Sancti, dico quod non oportet propter 1 non om. A : emanatio] productio D 2 sive naturae om. F 2-.3 voluntatis 3-10 hoc ... large] Pater et Filius ita necessario et naturaliter spirant Spiritum sive om. AF Sanctum sicut Pater generat Filium. Accipiendo tamen libertatem pro voluntate A 3 persona om. C 6 libere]liberaliter F 9 producitur] proponitur G 10 loquendo] accipiendo D Il large] videlicet libertatem accipiendo pro voluntate add. DE 11 aliquo 13 libertatis]libere BG, ve! libere add. D modo om. A ii persona om. A: producitur] est A il Et hoc om. E ;; sic om. G 14 actum om. D 20 post] postea D d quod] si B 21 producatur] producitur CF ;: libere] non F ,. quod om. B 22 elicitivum] productivum A 11 habet] habeat D "et] aliter add. E 22-23 Filii ... productionem om. (hom.) C li ad productionem om. DF
Cf. August., De Trinit., IX (PL 42, 959-972). pp. 45 ss. 1
2
Cf. infra,
36
UBER I DIST. 2 Q. I
istam diversitatem ponere talem d.istincti.onem inter principia elicitiva, quia sicut dictum est d.istincti.one praecedenti l, idem totaliter ind.istinctum re et ratione potest esse principium naturale respectu unius et principium liberum respectu alterius, et idem principium potest aliter se habere ad unum et ad aliud. Et ita omnis talis alietas vd diversitas ita potest salvari per unum principium elicitivum sicut per plura. Et s i d i c a t u r 2 quod. oppositi modi principiandi non possunt competere eidem formaliter, d i c o quod tales modi principiandi, scilicet naturaliter et libere, non possunt simul competere eidem respectu eiusdem, quin tamen conveniant eidem respectu diverso rum non est inconveniens; et forte non est inconveniens quod competant eidem diversis temporibus aliter et aliter d.isposito etiam respectu eiusdem, sicut tactum est d.istincti.one praecedenti 3. AD RATIONES
5
10
15
GurllELMI DE ALNWICK]
Ad a l i a m rationem 4, quando accipitur 'quidquid unum et idem formaliter ens est principium producendi plura supposita ciusdem naturae, ipsum non determinatur ex se ad certam pluralitatem producendorum', dico quod haec propositio non est 2 est] in add. D ' praecedenti] praecedente DE 4 principium om. E Il et2] ad G 5 ad2 om. A &-7 principium om. B 7 elicitivum mg. A Il plura] alium B 8 non om. A 11 quin] quod D 11 conveniant] communicant G 12-13 et... inronvenieru om. 13 competant] conveniant AE 14 etiam om. F i! tactum om. A :: est] in (hom.) F add. BCG 15 praecedenti] praecedente DE 17 accipitur] dicitur E i: quidquid] 18 idem] est add. F 19-20 eiusdem. .. producendorum om. E quod D l Guillclmus de Ockham, Scriptum in I Sent., d. 1, q. 6 (Opera Theologica I, St. Bonaventure, N. Y. 1967, 491ss.). 2 Ut dicit Guillelmus de Alnwick, Quodl., q. 2: « Respondeo et dico quod non est simile, quia opposi ti modi producendi (alius codex: principiandi) et primo diversi non possunt convenire eidem principio quod est idem realiter et formaliter ... , (ed. cit., p. 215). 3 Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., d. 1, q. 6 (ed. cit., p. 496). 4 Supra pp. 8, lin. 22 - 9, lin. 2.
2n
DE IDENTITATE ESSENTIAE ET PERFECTIONUM
37
universaliter vera. Si tamen accipiatur quod sit principium producendi plura supposita eiusdem naturae numero, non potest inveniri instantia nisi in proposito, quia nusquam alibi possunt esse plura supposita in certo numero possibili eiusdem naturae. 5 Si autem raccipiat quod sit principium producendi plura supposita eiusdem naturae specie et non numero, sic potest propositio concedi, quia in nulla specie possunt a quocumque agente produci tot supposita quin possint plura produci. Si autem producta sint eiusdem generis et non eiusdem speciei, potest tale princi10 pium ex se determinaci ad certam pluralitatem secundum speciem, sicut sol est principium producendi plures effectus secundum speciem, et ex se determinatur ad istos ita quod alios secundum speciem non potest producere. Ita dico in proposito, quod quia ista supposita non sunt omnino eiusdem rationis, quin sit maior 15 distinctio inter Patrem et Filium et Spiritum Sanctum quam esset inter istas personas si quaelibet illarum esset Pater vel quaelibet Filius vel quaelibet Spiritus Sanctus, sicut post dicetur t, ideo idem principium potest determinaci ex se ad certam pluralitatem sicut, secundum opinionem A v i c e n n a e 2, eadem intelligentia 20 est principium immediate producendi aliam intelligentiam et corpus cadeste, et determinatur ex se ad istam pluralitatem, ita essentia divina, unica exsistens, est principium producendi Filium et Spiritum Sanctum, et ex se determinatur ad istam pluralitatem. Ad p r o b a t i o n e m 3, quando accipitur quod talis prinzs cipii 'virtus productiva non est adaequata per unam productionem 4 in. .. 1 accipiatur l secundum add. G 2 supposita om. A naturae l in add. B possibili ita CDGH, Giessa, Gotinga, Pad. Anton., Pad. Univ., Paris Nat., Val.; om. ABEFZ, Borgh., Maz. 962 · naturael specie add. F 6 non om. D 8 tot] plura E" quin] an A l' possintl possunt BC, possent E 10 ex se om. F 13 potest om. F . Ita] Et praem. D 14 supposita om. G quin mg. B 15 esset om. F 16 istas om. D illarum om. D ;1 essetl est E Il quaelibetl esset add. DE, illarum add. F 17 Sanctus om. A post] postea D ideo] illud G 19 opicionem om. F · Avicennae] A vicennam F 21 ad] secundum G ii istam] certam DE 22 Filium et om. F 24-25 talis principii] tale principium A 25 virtus mg. G l Cf. infra, d. 2, q. 11 (pp. 364 ss.). 2 Avicenna, Metaph., IX, c. 4 (ed. Venetiis 1508, f. 105ra). 3 Supra, p. 9, lin. 8-9.
38
LlBER I DIST.
2 Q. I
nec per unum productum', d i c o quod virtutem productivam adaequari per aliquam productionem potest intelligi m u l t i p l i c it e r. Uno modo quod productum sibi adaequetur secundum perfectionem, ita quod sit aeque perfectum. Alio modo quod productum sit perfectissimum productum in quod potest; et hoc 5 potest intelligi d u p l i c i t e r: v el positive, quia est perfectius omni alio, vel negative, quia nihil est ilio perfectius producibile ab ilio principio. Alio modo quod producatur secundum totam virtutem et secundum ultimum potentiae et toto conamine illius virtutis. Quarto modo potest intelligi ista adaequatio quasi exten- 10 siva, quia potest in istam productionem et in nullam aliam. Primo modo dico quod talis virtus productiva potest adaequari per primam productionem, quia primum productum potest esse aequale sibi in perfectione. Et quando dicitur l 'igitur non potest in aliam aeque perfectam', nego consequentiam. 15 Ponatur enim quod sit aliquis calor qui in aliquo passo possit producere calorem sibi aequalem: iste calor simul et semel in alio passo aequaliter disposito et aequaliter approximato producet ali um calorem aequalem sibi et alii calori. Cuius ratio est, quia virtus productiva caloris per hoc quod producit istum calorem 1D in nullo penitus impeditur a producendo alium calorem aeque perfectum, nisi forte per accidens, quia in agendo diminuitur a reagente. Et quando dicitur 2 quod 'tale principium productivum producit toto conamine et secundum omnem gradum activitatis suae', concedo, quia calor producendo hunc calorem producit zs 2 aliquam] aliam ABG 2-3 multipliciter] videlicet add. G 3 productum] productivum sit A ì. sibi om. E , adaequetur] adaequatum A 3-4 secundum perfèctionem om. G 4 perfectum] cum eo add. G 5 in om. E Il quod] quid BG, om. E '' potest om. E 6 potest intelligi om. E ,, perfèctius] perfèctissimus G 7 omni] sine A Il ilio] 8 ilio] ipso D 9 et!] ve! E 10 Quarto] Alio D " quasi] extensa vel add. E eo F 13 primum] tale D 14 quando] cum E ': igitur] quod G 16 Ponatur] calor rorr. in catur A ' sit] si F 18 aequaliterl] aeque A producet] produceret AG, producit F 23 productivum om. D 19 et] vel F 22 agendo] non add. D ;1 diminuitur] aliquid add. D 25 quia] quod FG 24 conanùne] suo add. D ·· activitatis] et perfectionis add. AF l
Supra, p. 9, lin. 11-12.
2
Supra, p. 9, lin. 12-14.
DE IDENTITATE ESSENTIAE ET PERFECTIONUM
39
toto conamine et secundum omnem gradum perfectionis suae. Non enim secundum unum gradum agit et secundum alium non agit, sed secundum omnem gradum; sed ex hoc non sequitur quod non potest alium aeque perfectum producere. Ita etiam sol secundum s totum conamen suum et secundum omnem gradum perfectionis suae et secundum omnem gradum activitatis suae producit aliquid imperfectius, et tamen per eandem virtutem totaliter potest producere aliud non tantum aeque perfectum sed etiam aliquid multo perfectius. Ita dico in proposito quod Pater secundum omnem 10 gradum perfectionis suae et toto conamine producit Filium, et eadem virtute et perfectione producit Spiritum Sanctum aeque perfectum. Et isto modo intelligendo adaequationem virtus productiva est per quamlibet adaequata, ita per primam sicut per secundam. 1s Secundo modo intelligendo adaequationem, et hoc positive, dico quod virtus productiva adaequata per unum productum non potest in aliud aeque perfectum. Sed isto modo virtus productiva divina non adaequatur per aliquam unam productionem, quia nec per primam nec per secundam, sed per illas duas simul, quia w scilicet illa duo producta sunt perfectiora omnibus aliis producibilibus a Deo; et ibi est status; nec est ponere tertiam, et hoc est ex natura rei, quae ex se determinatur ad istas. Si autem intelligatur illa adaequatio negative, sic dico, sicut prius, quod virtus productiva adaequata per unum productum potest in aliud aeque 25 perfectum, sicut declaratum est de calore l. Si d i c a tu r quod 2 alium] gradum add. AG 4 potest] possit D 5 conamen] vel conatum add. D ... suae2] etc. E 6 secundum... gradum om. D ., suae2 om. A 7 imperfectius] perfectum D tamen] tandem B 8 aliud] alium D 1: tantum] tamen D ,' aliquid] aliud A Il multo] fortius vel add. F 10 etl... conamine om. E 11 et perfectione] totaliter E 12 Et] ita add. C , isto mg. B 13 est om. A : quamlibet] productionem add. interi. C :: adaequata] adaequatam A 15 intelligendo] accipiendo FG , positive] dicendo add. D 17 Sed] Et D 18 adaequatur] est adaequata interi. B , unam om. E quia om. D 20 duo om. AF Il producta] productiva F 23 illa om. D i: adaequatio] ibi add. D ii sic] sicut A 24 productiva om. F 25 de] sole et add. F l
Supra, p. 38, lin. 12 ss.
40
LIBER I DIST. 2 Q. I
hoc erit propter diversa passa, h o c n i h i l r e f e r t quantum ad adaequationern., quia aequaliter adaequatur si producatur per se sicut si produceretur in passo et e converso. Et ita semper habetur ista propositio quod 'virtus productiva adaequata per unum productum potest in aliud aeque perfectum'. Tertio modo dico quod virtus adaequata per unum productum non tantum potest in aeque perfectum sed etiam potest in perfectius; sicut sol in producendo calorem: virtus sua adaequatur, quia producit secundum ultimum suae potentiae et toto conamine, et tamen potest producere vermem, qui est multo perfectius calore. Si d i c a t u r quod hoc est propter diversitatem passi, d i c o quod n i h i l r e f e r t quin semper sit illa propositio vera quod 'virtus adaequata - isto modo - potest in perfectius'. Similiter, si esset aliqua voluntas quae posset contingenter producere diversas volitiones diversarum specierum per se subsistentes, illa voluntas secundum ultimum suae potentiae posset producere unum individuum speciei imperfectioris, et per consequens virtus sua productiva esset adaequata et tamen posset producere aliquid perfectius. Quarto modo dico quod virtus productiva adaequata per unum productum non potest in aliquid aeque perfectum; sed isto modo virtus productiva divina non est adaequata per unam productionem nec per aliam sed per ambas simul, et ideo in nullam aliam intrinsecam potest. Ad c o n firma t i o n e m l dico quod eadem virtute producuntur ista duo supposita ordine quodam, quia scilicet primum productum est productivum secundi producti. Et quando dicitur 1 erit] contingit D .. quantum om. AF " ad om. BG 3 si om. CF 3-4 habetw: om. D 4 propositio] debet intelligi add. D :i adaequata om. G 5 aliud om. D : perfectum] vera est add. D 8 calorem] suum add. E ;, sua om. BCG 12 quin] quoniam D ;; sit] est sic D ., virtus om. A 13 modo] semper add. A . Similiter] Si vero E 14 posset] possit G 15 se] simul add. B :i subsistentes] subsistens C 17 virtus] posset add. F 20 aeque] ita E 21 productiva om. E ,; adaequata] nec add. AF 23 aliam] aliquam B 26 quando] cum G l
Supra, p. 10, lin. 4-8.
5
10
15
20
25
DE IDENTITATE ESSENTIAE ET PERFECTIONUM
41
'ergo in prima productione virtus il1a non fuit exhausta', concedo quod nec in prima nec in secunda est exhausta, sicut nihil exhauritur de sole per hoc quod producit unwn effectwn vel aliwn. Unde iliud est verbum metaphoricum et improprie dictum. Et s quando dicitur 'si non est exhausta, igitur non est adaequata', patet quomodo est adaequata et quomodo non. Per dieta patet ad a l i u d l, quomodo virtus productiva, si producat plura pluribus productionibus eiusdem rationis vel alterius rationis, quomodo unum iliorum productorum adaequat 10 virtutem productivam et quomodo non adaequat, et quomodo idem potest producere plura producta adaequata sibi m perfectione. Et quando dicitur 2 'omne productwn adaequatwn producenti in perfectione entitatis adaequatur sibi in perfectione suae activitatis', dico quod aliquid adaequari alicui in perfectione suae ts activitatis potest intelligi d u p l i c i t e r. V el quia est aeque perfectum cum ilio principio activo, et sic concedo quia idem est. Vel quia est omne productum vel producibile ab ilio principio activo, et hoc est nihil aliud posse correspondere illi principio activo; et sic dico quod aliquid adaequatur alicui in perfectione :>n entitatis et tamen non in perfectione suae activitatis. Et ita est in proposito; sicut patet de uno calore producente duos calores sibi aequales in perfectione, quorum tamen neuter est sibi aequalis in perfectione activitatis suae isto secundo modo. Primo modo si unum productwn adaequat virtutem productivam in perfectione 1 ergo] quod D 2 quod] quia BG . est exhausta om. E 4 illud] istud D , verbum om. E 5 quando] cum E dicitur] quod add. D igitur om. D 7 dieta] praedicta DE 8 rationis otn. D 11 potest] posset F si bi] in productione add. F 12 quando] cum E . dicitur] quod add. F adaequatum] didetur (!)A 13 entitatis] entis G 14 aliquid om. C adaequari om. D 14-15 suae activitatis om. E 16 activo] productivo D 18 nihil] et add. A aliud] quam add. D 20 tamen om. F ;1 non] 1 quia] quod DEF est add.E .. Et om. A est] eri t G 22 si bi] si A, sirniliter G .. neuter] neutrum EG ,; est] erit D .. sibi] simpliciter F , aequalis] aequale EG 23 in... activitatis om. E,; suae] sui A, et E, om. G 24 adaequat] adaequet F
I
Supra, pp. 10, lin. 9 - 11, lin. 6.
2
Supra, p. 10, lin. 22-24.
42
I.IBER I DIST.
2 Q. I
activitatis suae, i1la virtus poterit se extendere in aliwn terminwn aeque perfectum; et sic est in divinis. Secundo modo, non. Ad c o n firma t i o n e m l dico quod Pater habet Filiwn tamquam obiectum primariwn et adaequatwn, et similiter Spiritwn Sanctwn et se ipswn; et ita sunt ibi duo quorwn uterque est s obiectum adaequatwn voluntatis divinae. Et si d i c a tu r 'ergo sunt duo obiecta primaria', n o n se qui tu r, sicut non sequitur: Pater est ens infìnitwn, Filius est ens infmitwn, igitur sunt duo entia infinita. Tamen sunt duo supposita quorwn utrwnque est obiectwn primariwn et adaequatwn uno modo; ita sunt duo 1o producta adaequata uno modo. Ad a l i a m rationem 2 patet quod omnis libertas respectu Spiritus Sancti, quae non est respectu Filii, etiam si per impossibile esset ibi libertas contradictionis et contingentiae sive indifferentiae, posset salvari per unwn principiwn formaliter quod re- 1s spectu unius esset naturale et respectu alterius liberwn sicut per duo quorwn unwn esset naturale et aliud liberwn. Ad a l i u d 3, quod productiones se ipsis distinguuntur, et si requirant aliquam distinctionem sufficit distinctio terminorwn productorum. 2tl Ad c o n f i r m a t i o n e m 4 dico quod non oportet quod distinctio productionum reducatur ad aliquam distinctionem praeviam, nec in principiis productivis nec in terminis formalibus. Et quando dicitur quod 'circumscriptis earwn principiis productivis 4 primarium mg. B, om. G et! om. BE adaequatum] sibi add. AF 5 uterque] utrumque C, om. E 6 voluntatis J voluntati E 8 Filius... infìnitum om. (hom.) G 10-11 ita ... modo om. G 12 aliam] 9 supposita] obiecta F 10 et om. G ita] ista D quintam D · rationem om. D quod om. G libertas] quae est add. F, est add. interi. B, om. A 13 quae non om. F etiam] et FG 14-15 sive indifferentiae om. G :; indifferentiae] ita add. F 15 quod] quia DEF 16 alterius] esset add. E 17 esset] est CF 18 aliud] dico add. D .. quod om. E 19 requirant] requirunt F, requirent F Il aliquam] aliam add. F 20 productorum] praedictorum EF 22 reducatur] requiratur BCE li aliquam] aliam F 24 earum] eorum D l Supra, p. 11, lin. 7-11. 2 Supra, p. 11, lin. 12-24. p. 12, lin. 1-4. 4 Supra, p. 12, lin. 5-12.
3
Supra,
DE IDENTITATE ESSENTIAE ET PERFECTIONUM
43
ternnrus formalibus non distinguuntur', dico quod si circumscribantur realiter, verum est; ex hoc tamen non sequitur quod distinctio earum reducatur ad i1lam distinctionem tamquam praeviam. Si autem circumscribantur per intellectum, remanebunt 5 distinctae. Unde si per possibile vel impossibile intuitive viderentur productiones illae, non visa aliqua persona nec visa essentia, dico quod talis intellectus videret illas productiones distingui. Et quando dicitur quod 'relationes non distinguuntur nisi penes fundamenta vel terminos' etc., dico quod se ipsis distinguuntur formaliter, 10 nunquam tamen sine distinctione fundamentorum vel terminorum: non tamen tamquam praevia. Et hoc saltem verum est quando ipsae relationes sunt constitutivae et essentiales ipsis, sicut est in proposito, ut post dicetur t. Ad a l i u d 2, quod aliquid determinaci ex se ad diversa 15 potest intelligi d u p l i c i t e r. V el quod determinetur ad unum, ita quod respiciat unum et non aliud et fiat proprium uni; et isto modo essentia divina nec ex se nec ex alio nec quocumque modo potest determinaci ad duas productiones, quia includit contradictionem, scilicet quoJ essentia sit propria utrique et neutri. Aliter 20 potest intelligi quod determinatur ex se ad diversa, quia ex se respicit illa diversa et quodlibet illorum ilio modo quo natum est respicere; et sic essentia divina ex se determinatur ad duas productioncs, et cum hoc staret quod uniformiter se haberet ad utrumque. Isto modo enim calor approximatus aequaliter diversis zs passis acque dispositis ex se determinatur ad producendum diversos calores, et tamen ad quemlibet se habet uniformiter. et
-
-
-------- ----- ---
3 earum] illarum D 5 per om. D intuitive om. BG 6 nec] tunc G :; visa2 om. E 7 talis om. C 11 tamen] tantum A tamquam] quantum G 12 ipsae] istae D 13 ut] sicut AF :· post] postea D ' dicetur] patebit G 15 determinetur] detineretur G 16 aliud] ali o A 17 ali o] aliquo D 18 duas om. E : productiones] perfèctiones D , quia] et D 18-19 contradictionem] quia add. G 20 ex2 om. E 21 illa om. E 23 et] tamen aàd. F staret] stat F 24 approximatus] appropinquatus F '' aequaliter] essentialiter A, om. D 25 aeque om. A 26 quemlibet] utrumque D 1
Scilicet dist, 26, q. 2.
2
Supra, p. 12, lin. 13-22.
44
UBER I DIST. 2 Q. I
Ad c o n f i r m a t i o n e m 1 dico quod non plus possunt diversa principia formaliter determinari ad determinatum ordinem productionum quam idem principium formaliter, quia inter pr
-14 et... effectum om. (hom.) F 13 illo] effectu add. A 15-16 per... virtutem) eadem virtute A 16 ita sic ABFGZ, Giessa, Gotinga,Maz. 962, Pad. Anton., Pad. Univ., Vat.; nulla CDH, Paris Nat. est2 om. BE 17 sed) nam A, scilioet B, om. E 17-18 estl ... quare om. A 17 aliquem om. E , in] hac add. EF ;: vita) via D 19 aliud) dico add. G 23 conveniti om. A , quae) qui B convenit2) contingit G 24 quae om. A ' voluntas] bonitas CD
Supra, pp. 12, lin. 23-13, !in. 5. 2 Supra, p. 13, !in. 6-9; videsis etiam notam ibidem. 3 Supra, pp. 13, !in. 10-14, !in. 6. l
5
10
15
20
DE IDENTITATE ESSENTIAE ET PERFECTIONUM
45
possunt eandem rem principaliter importare et aliqua distincta connotare; propter quae distincta connotata potest aliquid vere praedicari de uno et vere negari de reliquo, sicut dictum est prius l. Et ita est in proposito, quod intellectus divinus et voluntas divina, s hoc est isti termini, connotant determinato modo grammaticali vd logicali aliqua distincta secundum usum S a n c t o r u m et D o c t o r u m 2 ; ideo potest aliquid convenire uni et non alteri. Per hoc ad p r i m a m probationem 3 : si debeat concedi quod actus dicendi est actus memoriae et non actus voluntatis, debet 10 concedi sub isto intellectu quod actus dicendi est actus memoriae, hoc est actus elicitus ab essentia divina tamquam actus generandi, ita quod memoria totum istud importat, scilicet essentiam divinam elicientem actum generandi, et voluntas totum illud, scilicet essentiam productivam actus spirandi. Et ita ex modo significandi, ts secundum usum loquentium, sequeretur quod si actus generandi esset actus voluntatis, quod esset ille actus quo essentia est elicitiva actus spirandi, et ita esset actus spirandi, quia actus spirandi est principium spirandi Spiritum Sanctum. Similiter dico quod Deus intelligit per intellcctum et per illam rem quae est formaliter et realiter voluntas; dicitur tamen non intelligere per voluntatem, quia non omne quod intelligit vult per voluntatem; et quae sit causa istius post dicetur 4. ---------
1 et] in A .. aliqua] alia A 2 quae] quod E 3 reliquo] alio D 3-4 reliquo ... voluntas om. A 4 Et ... proposito om. C 6 logicali] legibili A :: aliqua] alia A !' secundum] unde A usum] busum (!) A 7 ideo] nisi A :: aliquid om. G :r convenire] communicare G ' et non] quam B 8 primam] aliam A , debeat] debet F !l concedi] 11 essentia] intelligi A 1O actus2 om. C · memoria e] et non actus voluntatis add. D esse A 12 ita] ideo G quod om. A 13 elicientem] elicitivam C .. actum] actus AC 'l illud] istud DF B-14 essentiam] divinam add. AG, elicitivam vel add. E 14 productivam] elicitivam A, elicientem add. E · actus] actum A 16 esset2 om. (lac.) C 17 actusl ... ita] actus generandi C esset] erit A acrusJ] actu BCF 18 spirandi... Sanctum om. A 19 etl om. A :· illam] istam AF 20-21 dicitur ... voluntatem om. F 21 omne quod] omnis quia om. A 22 istius om. A, illius EG post] postea D
l
4
Supra, pp. 22ss.
Infra, pp. 47s.
2
Cf. supra, p. 35.
3
Supra, p. 13, lin. 14-18.
46
LIBER I DIST. 2 Q. I
S i d i c a t u r 1 quod circumscribendo omnia talia connotata et loquendo praecise de ipsa re, haec est vera: actus dicendi est actus memoriae et non actus voluntatis. Et similiter 2 : Deus intdligit per intdlectum et non per voluntatem, igitur in ipsa re est aliqualis non-identitas: D i c o quod circumscribendo omnia connotata ita quod per ista nomina 'intellectus', 'voluntas', 'intdligere', 'velle', nihi1 connotetur, sed praecise significetur hoc nomine 'intdlectus' illa res quae est formaliter intellectus, et hoc nomine 'voluntas' praecise illa res absoluta quae est formaliter voluntas, et sic de aliis nominibus, et non plus, hac institutione nova vocabuli facta ita erit haec vera 'actus dicendi est actus voluntatis', et 'Deus intdligit per voluntatem' sicut haec 'intelligit per intellectum' quia tunc termini de novo instituuntur ad significandum, et ideo non est mirum si illa propositio sit vera quae prius erat falsa. S i d i c a t u r: volo circumscribere omnia connotata sine nova institutione vocabuli, r e s p o n d e o quod hoc non est possibile. Unde si ista vox 'homines' praecise significaret illud quod hoc nomen 'homo' significat, et non haberet alium modum grammaticalem, p uta quod non plus esset pluralis numeri quam 'homo', et sic de aliis modis grammaticalibus, quod esset bene possibile l quod] quia A · onmia] comrnunia A 2 est] et A 3 Et om. A 4 et om. CDF non] intelligit add. E in om. E 5 aliqualis] causalis A 6 onmia] obiecta A Il connotata] connotativa C 7 nihil] velA 8 significetur] significatur D Il illa] istas A 9 est om. E ;: intellectus] intelligitur E ·' voluntas] voluntatis A il illa] ista AB lO voluntas om. G ,! nominibus om. G 11 et om. ACFG li non] in A ;; hac] aut A Il nova om. A Il nova vocabuli] notali (!) F i! vocabuli] de novo add. AF l! facta om. E 12 est actus2 om. A 13 sicut] sic D il haec] Deus add. DF, om. E ;: tunc om. A 14 instituuntur] constituuntur AG, instituti sunt D :l et om. E il est mirum om. A Il si] sed A, quod E 15 erat] 16 Si] autem add. F ,l circumscribere] circumvenir:e C 17 vocabuli] fuit CFG, om. A vocali BF Il quod] et A 19 hoc nomen] ista vox D Il homo om. A Il et om. A il habor:et] habet A 20 esset] erit A ; quam] quia A 21 quod] et A Il esset] erit A, est D li possibile] si add. CDF
2
l Ut dicit Guillelmns d-:: Alnwick, Qt10dl., q. 2 (ed. cit., p. 216). Sicut dicit idem Alnwick, loco cit., p. 217.
5
10
15
20
DE IDENTITATE ESSENTIAE ET PERFECTIONUM
47
de novo instituere ad significandum, qua institutione facta, esset haec ita vera •homo est homines', sicut haec •homo est homo'. S i d i c a s: nolo loqui de vocibus sed tantum de rebus, d i c o quod quamvis velis loqui tantum de rebus, tamen hoc s non est possibile nisi mediantibus vocibus vel conceptibus vel aliis signis; et ideo secundum quod illa signa, quaecumque fuerint, aliter significant et connotant vel non connotant, aliter ad propositiones est respondendum modo praedicto. Per idem patet ad a l i a m p r o b a t i o n e m l, quod Deus 10 intelligit mala et non vult, non propter aliquam distinctionem a vel non-identitatem a parte Dei, sed propter parte creaturae; sicut Deus beatificat Petrum et non damnat Petrum, hoc non est propter aliquam distinctionem formalem inter virtutem divinam beatificantem et damnantem, sed propter distinc15 tionem inter poenam aeternam et vitam aeternam, quia per istam 'Deus beatificat Petrum', importatur totum istud 'Deus da t Petto vitam aetemam'; et per istam 'Deus non damnat Petrum', denotatur totum istud 'Deus non punit Petrum poena aetema'. Et ita possunt verificari sine omni distinctione a parte Dei propter 20 non-identitatem vel variationem a parte creaturae, quia Deus per eandem virtutem omnibus modis dat Petto vitam aetemam et non dat sibi poenam aetemam. Similiter, Deus potest creare aliqua 1 instituere] institueretur CEF, esset instituta D " facta om. A 2 haec] ista D, om. E 3-4 rebus ... de om. (hom.) A 3 dicas] dicatur E ' nolo] volo AF, modo G : sed] non G 4 velis] velit E 5 mediantibus] nominibus add. G 6 et om. A :' quod om. AD il fuerint om. E 7 a!iter] alia A et] ve! E :1 ve!... connotant2 om. E 9 idem] illud A 10 vult] mala add. A non] nisi A, om. E :1 aliquam om. E 11 non2 om. A Il a] ex E 12 sicut mg. F, sed G damnat] damnavit F 13 aliquam om. A, non-identitatem ve! add. D 14 virtutem] veritatem A, voluntatem C, beatificam add. E ·:et] ve! E 14-15 sed... distinctionem om. G 16 Petrum] quia A il Deus2] vult Petro dare ve! add. F Petro om. F 18 totum] quod A 17 Petrum] quod A 17-18 denotatur] importatur A, intelligitur E li istud om. A il punit] impunit A ,; Petrum] pro A 'poena] vita G 1, ita sic BCDZ, Giessa, Gotinga, Pad. Anton., Pad. Univ., Paris Nat., Vat.; istae AG, Borgh; ista EFll, M=. 962 21 virtutem] voluntatem C il dat om. A 22 poenam mg. B Il aetemam om. G l
Supra, pp. 14, lin.4-6.
48
UBER I DIST. 2 Q. I
et non creat illa; ex hoc non sequitur quod posse creare et creare distinguuntur formaliter in Deo. Ita in proposito: Deus vult a; per istam importatur quod a sit; hoc autem non importatur per istam: Deus intelligit a; et ideo ista possunt verifìcari sine omni non-identitate Dei, sicut et ista: Deus potest creare a, Deus non creata. Similiter, per istam 'Deus vult malum', importatur totum istud 'Deus facit aliquid quod non debet', et per consequens eo ipso importatur quod sit creatura, ita quod per faciens malum importatur res faciens aliquid quod non debet, quod potest soli creaturae convenire. Per istam autem 'Deus intelligit malum', non importatur nisi quod Deus facit vel permittit aliquid fieri ab aliquo creato quod non deberet illud facere. Et ita aliud connotatur per unum et per aliud; et propter hoc, sine omni non-identitate a parte Dei possunt ista verifìcari. Per idem patet quomodo sine omni non-identitate a parte Dei possunt ista verificari: quidquid Deus intelligit naturaliter intelligit, non quidquid Deus vult naturaliter vult; quia quidquid Deus intelligit, necessario est aliquid, sive ens reale sive ens rationis, quod modo sibi convenienti vel est vel esse potest, et tamen non quidquid Deus vult, necessario ponit in esse, et ideo non necessario nec naturaliter vult. Eodem modo possunt aliae consimiles propositiones quae videntur contradictoriae concedi, quae tamen 1 illa] ista AB, aliqua add. E hoc] tamen add. CD ,i quod] non distinguuntur formaliter, scilicet add. E et2] non add. E 2 distinguuntur formaliter om. E .. Ita] est add. AF ; vult a] multa A 3 importaturiJ portatur A 4 et... ista om. A 5 noni om. A 6-8 totum ... importatur om. (hom.) A 8 sit] est D :: crea6 a om. G toturn om. D tura] causa E per om. A·· malum om. A 10 convenire] competere A il autem om. AEG Il non] ve! A 11 facit om. A 12 deberet] debet EF 1: illud om. D :1 aliud] illudA B-14 etl ... possunt mg. F 13 hoc] non sunt add. A Il non om. ADE 1! a] ex E 14 Dei] rei G 15-16 Per ... verificari om. (hom.) BCD ![ 15 idem] illud AGii quomodo] quod E 1: non om. A ::a parte om. EG ii Dei om. G 16-17 intelligit om. A 17 Deus om. A IJ Deus om. AE 18 est] ens G · aliquid] ens E ensl om. E · sive2 om. A 1: ens2 om. ABGH 19 quod om. DF, quia E sibi converùenti] quidquid converùt enti D ·· converùenti] conveniens A est] ve! fuit vel erit add. FG . vel2 .. potest om. G tamen om. G ·'non om. D 20 Deus om. F .i vult] non add. D porùt] potest E, id add. A, illud add. FG :· in] ita B, om. E . et ideo om. A 21 nec] illudA aliae] aliquae A, om. D 22 contradictoriae] contradictoria E quae] et E
5
10
15
2JJ
49
DE IDENTITATE ESSENTIAE ET PERFECTIONUM
5
10
secundum rei veritatem non sunt contradictoriae propter talem connotationem. Et hoc est quod dicit M agiste r, lib. I, dist. 35 l, quod Deus propter diversos effectus sortitur diversa vocabula, sicut providentiam, praedestinationem, praescientiam, et sic de aliis. Et propter talem diversam connotationem conceditur quod Deus aliquos praedestinat et aliquos praescit et non praedestinat, et sic de aliis, sine omni non-identitate a parte Dei. Et ideo si ista nomina 'intelligere', 'velle' et sic de aliis, non essent connotativa sed praecise quodlibet istorum importaret illam rem absolutam quae Deus est sine omni connotatione, non plus esset haec vera 'Deus intelligit mala', quam ista 'Deus vuk mala'. (RESPONSIO AD ARGUMENTA PRINOPAUA]
15
Ad argumentum principale 2 dico quod perfectiones attributales, quae demonstrantur de divina essentia, non SWlt realiter ipsa divina essentia, sicut in sequenti quaestione patebit 3. Ad se c un d u m 4 dico quod essentia divina non est fundamentum perfectionum attributalium quae sunt realiter ipsa divina essentia. l rei om. AF il SWlt] possunt A contradictoriae J contradictoria E om. A, 2 est... 3 35] V G diversa J nomina sive add. D 4 vocabula J dici t Jproba t E om. G vocalia A · providentiam] providentia A, praevidentiam D 5 conoeclitur] cum diciturE 6-7 aliquosl ... et! om. (hom.) EG 6 et2] quod A 7 non om. A il a] ex D " Et om. A 8 ideo Jsic E ' si om. A ista J sua A l intelligere J et A, et add. F !l aliis J sine omni identitate a parte Dei, ideo sua nomina intelligere et velle, et sic de aliis add. reu. rep. A 9 connotativa] connorabilia G sed om. A · praecise om. F istorum] illorum EF " illam] istam G q ill.am rem] instauret A 10 absolutam] absoluta E 11 haec] ista E · vera] omnia A l! mala2 om. A 16 est om. A 17 perfectionum om. A · SWlt] sit AG, sint B, est E 18 essentia J etc. add. B
2 4
l Petrus Lombardus, Sent., I, d. 35, cc. 1-4 {ed. Quaracchi 1916, 220). Supra, pp. 3, lin. 17 - 4, lin. 3. 3 Infra, pp. 55-74. Supra, p. 4, lin. 4-8.
0CIHAM, OPERA THEOL. II
4
[QUAESTIO II UTRUM PERFECTIONES ATI'RIBUTALBS SINT IPSA DIVINA BSSENTIA]
Supposito quod perfectiones attributales non distinguantur ex natura rei a divina essentia, cum qua sunt idem realiter, quaero utrum sint realiter ipsa divina essentia. s Videtur q u o d s i c: Quia intellectus est realiter ipsa divina essentia, et similiter voluntas; et istae sunt perfectiones attributales; igitur etc. Maior est manifesta, quia aliter Deus non esset realiter intelligens et volens, quod est manifeste falsum. Minor patet, quia ista attribuuntur 10 Deo ex creaturis. A d o p p o si tu m: Perfectiones attributales sunt plures; igitur si nullo modo distinguantur ex natura rei a divina essentia et sint realiter ipsa divina essentia, sequitur quod divina essentia sit plurificabilis. 1s (0PINIO GODEFRIDI ET AUORUM]
Ad istam quaestionem est opinio multo rum l, et omnium praeter illos qui ponunt quod distinguantur ex natura rei, quod 3 distinguantur] distinguen.tur F 4 cum. •• realiter om. AF Il qua om. (lac.) C ii sunt] sint CDEG Il realiter] principaliter D 5 sint] sunt B li essentia om. A 6-7 Vidotur... essenria mg. (hom.) El 7 ipsa om. DE 8 et] quia D il istae] ista BCDF 9 est manifesta] patet E li intelligens] intellectus E Il et om. A 10 quod] quae A 12Adoppositum]Contra A 13igitur]aliudA 14a]etA Il et]sedC Il sint]suntAG, una
ATIRIBUTA SUNTNE REALITER DIVINA ESSENTIA
5
10
15
2D
51
perfectiones attributales sunt ipsa divina essentia realiter, sed. inter se et ab essentia divina distinguuntur sola ratione. A l i q u i t autem ponunt quod hoc non est possibile nisi secundum quod intellectus comparat ipsam divinam essentiam ad aliqua realiter distincta in creaturis. Unde dicunt quod omnis pluralitas secundum rationem requirit tria 2 : scilicet rem circa quam est talis pluralitas, ut fundamentum talium rationum, ne intellectus apprehendens talia sit vanus; secundo, quod talis diversitas non convenit rei in suo esse reali sed. secundum quod cadit in apprehensione intellectus, ideo requiritur apprehensio eius ab intellectu; tertio requiritur aliqua realis diversitas ad quam illud unum comparetur, quia ratio unius secundum quod consideratur in se non est nisi una. Unde licet ista differentia attributorum contineatur virtualiter in essentia divina omnium perfectiones comprehendente, non tamen potest reduci in actum operatione intellectus nisi accipiatur in comparatione ad diversa; non autem accipiuntur attributa secundum talem comparationem propter habitudinem causae agentis sed secundum habitudinem eminentiae. Quod autem non possunt in Deo plura distingui ratione nisi per comparationem ad plura extra se, probatur p r i m o sic 3: illud quod secundum se est unum simplicissimum, si consideretur secundum se tantum sicut est unum simplicissimum, ita habet 2 ab] ipsa add. E Il ab essentia] absentia F d divina] essentia add. F 3 autem om. F 4 intellectus] divinus add. F :1 divinam om. B 5-7 secundum. .. pluralitas om. (hom.) A 8 talia] illa F il si t vanus] secutionis (!) A 9 cadi t] cada t A Il in] sub E 10 intel!ectus] et add. D 12 unius] istius E Il consideratur] comparatur D, communicatur E 13 didèrentia] divina A Il attributorum] divinorum D 12-13 in. .. contineatur mg. B 14 onurium] omnes EF :, comprehendente] continente D 15 potest reduci] reducitur D !' in] ad D il acturn] aliquam A, aliam F :i operatione) operationem A, comparationem F Il nisi] non A 16-17 attributa) attribuentes A 17 comparationem] operationem CZ 18 eminentiae] exsistentiae A, continentiae D 20 probatur) quod add. A, om. G :i sic] probo add. A 21 simplicissimum] implicitum A 21-22 si ... simplicissimum om. (hom.) E l Hic recitatur sententialiter opinio Godefridi de Fontibus, Quodl., Vll, q. 1 (ed. M. De Wulf- J. Hoffmans, Les Philosophes Belges, ITI, 264-278). 2 Godcfrid-us, loco cit., p. 273. 3 Id(.'m, ibidem, p. 270.
52
UBER l DIST. 2 Q. II
considerari secnndwn unam simplicissimam rationem; S1 Igitur debeant considerari in eo plura ratione, hoc erit considerando illud in comparatione ad plura extra se. S e c u n d o l, quia ista distinctio attributorum aut accipitur ex parte ipsorum attributorwn secundwn se et absolute accep- s torum aut ex comparatione intellectus ea ad invicem comparantis. Primwn non potest dari, quia quae ex se ipsis et secundum naturam suam absolute swnptam sunt diversa realiter et in natura sua sunt diversa; talis autem diversitas non potest esse in Deo inter absoluta qualia sunt attributa. Ergo nec secundum potest dari, quia illud 10 quod praesupponit distinctionem attributorum secundum rationem non potest esse causa vd ratio talis distinctionis, quia causa non praesupponit illud cuius est causa sed e converso. Sed comparatio attributorwn ad invicem per operationem intellectus ea ad invicem comparantis praesupponit distinctionem attributorum 1s quae comparantur; igitur distinctio attributorum secundwn rationem non potest provenire ex eorwn comparatione ad invicem. T erti o z, quia in creaturis ratio generis et ratio differentiae, quae solwn ratione differunt, accipiuntur a diversis rebus in compara tione ad diversas res; igitur a simili, differentia rationis 2ll inter attributa accipitur ex comparatione ad diversas res. Q u a r t o 3, quia sicut attributa differunt in Deo sola ratione, ita et ideae; nec differunt nisi in hoc quod ideae dicunt formas 1 consideraci] contrariaci E 2 debeant] deberi A :: consideraci] contrariaci E, aut add. A eo] ea A 3 in compara tione om. AE 5 ex] a D 6 ea] eadem F 8 suam om. A ' sumptam] suppositam A 10 qualia sunt] cum sint F 7 se om. EF Ergo] etc. add. CD, om. FG 11 praesupponit] supponit E 12 causa! mg. BC lì distinctionis] definitionis A 14 per] si A, secun.dum F :: operationem] comparationem AF Il ea] eam E 15 comparantis] comparantem F 16 attributorum] eorum E 17 provenire] praevenire A, convenire E 18 ratio2 om. ADE 19 quae] non A 20 in comparatione] per comparationem A 20-21 igitur ... res om. (hom.) C 20 a simili] simi22-23 in. .. differunt om. (hom.) A 23 et] nec D liter E, ratione add. F rationis om. F nec om. D , diffèrunt] ratione add. G hoc] solum add. E , quod om. A l Godefridus, ibidem, p. 272. ibidem, p. 272.
2
Idem, ibidem, p. 271s.
3
Idem,
ATTRIBUTA SUNTNE REAUTER DIVINA ESSENTIA
5
10
53
exemplares et repraesentativas secundum quemdam gradum limitatUffi et determinatum secundum quod in Deo considerantur diversae imitabilitates quibus essentia divina a creaturis est imitabilis; attributa vero important perfectiones omnium entium absolute et sine limitatione; sed in hoc conveniunt quod hinc inde non est nisi differentia rationis. Sed differentia rationis inter ideas accipitur ex comparatione ad diversas creaturas secundum diversos gradus imitabilitatis; igitur et differentia rationis inter attributa accipietur ex comparatione Dei ad diversas perfectiones in creaturis repertas prout accipiuntur absolute et absque limitatione, sicut est iustitia et sapientia et sic de aliis.
[O PINIO
HENRIO GANDAVENSIS]
Alii l autem ponunt eandem conclusionem quod attributa 15
2D
sunt ipsa divina essentia realiter, sola ratione distincta. Sed ista distinctio non accipitur ex comparatione ad aliqua diversa realiter in creaturis, sicut distinctio rationis idearum non potest poni nisi ex comparatione ad diversa in creaturis, quia tunc sicut ratio idealis non est in Deo nisi quia sit in creatura aliquid correspondens, ita non diceretur in Deo esse bonitas vd sapientia nisi quia est bonitas vel sapientia in creatura, quod est manifeste falsum. 1 representativas] respectivas A, relativas D ' secundum] et G 2 et determinatum om. G : quod] autem G 3 inùtabilitates] imagines A, inùtationes F quibus] quo etiam A Il a =turis om. E 4 vero] autem D, om. E li entium] exsistentium A 6 rationisl ... differentia om. (hom.) E ·: Sed] Et F l! rationis2] rationum F' ideas] quae add. E ': accipitur] accipiuntur E 7 diversas ... secundum om. (hom.) G 8-9 igitur... repertas om. E 8 et om. G 9 repertas] reportatas G 10 prout] sicut E 11 accipiuntur] acciperetur E 1. et] posset add. A Il absque] sine A 11 etl om. A 13 ponunt] ad add. A 14 ratione] comparatione D 15 distinctio] comparatio D: non om. A 1: accipitur] surnitur E:: diversa] distincta E 16 poni om. E 17 ad diversa om. A ' in] ex A ; ratio] homo E 18 sit] est D 1j aliquid] sibi add. D 19 vel sapientia om. A 2X}-1 (p. 54) vel... respectu om. A 20 est2 om. B
l
Henricus Gandavensis, Quodl., V, q. 1 (ed. Parisiis 1518, ( 153 X).
54
LIBER I DIST. 2 Q. II
Praeterea, aeque absolutum quid a respectu ad creaturas est bonitas v d sapientia sicut ipsa substantia v d spiritus; igitur sicut non est substantia vd spiritus ex respectu ad creaturas, ita nec sapiens vd bonus. Dicunt l igitur quod attributa differunt per solos respectus s rationis non ad extra sed ad intra, sicut personae divinae distinguuntur per relationes reales non ad extra sed ad intra. (CoNTRA
OMNES ISTAS OPINIONES IN GENERALI]
Contra istas opiniones: p r i m o arguam in generali contra conclusionem quam tenent communiter quod attributa divina sunt to realiter ipsa divina essentia et sola ratione distinguuntur; secundo arguam contra eas in speciali. Contra p r i m u m arguo sic: si istae rationes attributales sunt distinctae in Deo, aut sunt in Deo formaliter et subiective, aut sunt in Deo tantum obiective. Si primo modo, et omne tale 15 est praeter operationem intellectus et ex natura rei, ergo istae distinctae rationes attributales sunt in Deo ex natura rei et per consequens sunt distinctae ex natura rei. Si secundo modo, et illud quod tantum habet esse obiectivum non est realiter divina essentia, igitur istae distinctae rationes non sunt ipsa divina zo essentia. Similiter, isto modo sunt praecise in intellectu et non in 1 quid om. B ;: a] cum E, om. D 2 substantia] sapientia A 2-3 igitur... spiritus om. (hom.) A 3 ex om. E 4 sapiens] sapientia E :: ve!] nec G 7 relationes] rationes D ., sed... intra om. A 9 Contra] Sed praem. A ·: opiniones] condusiones A, et add. F 10 conclusionem] communem add. F Il communiter om. BCDEF 11 ipsa om. E 13 arguo] arguitur E 14 suntl] , secundo] tertio A 12 contra eas om. B :·in om. A 14-15 aut ... Deo om. (hom.) A 15 sunt ... Deo om. E lì et ... tale] quod esse sint DE talem A 16 est om. A il intellectus... rei om. E , et om. G 18 distinctae] in Deo add. E i' rei] quod negant add. AFGZ, Giessa, Maz. 962; quod om. BCDEH, Borgh., Gotinga, Pad. Anton., Pad. Univ., Paris Nai., Val. et] quia G 19 habet] tantum add. A 20 distinctae] distinctiones G ·· rationes] res E il ipsa] rea!iter D, om. E 21 Similiter] Et praem. A .. et om. A l
Idem, ibidem, f. 153 V.
ATIRIBUTA SUNTNE REALITER DIVINA ESSENTIA
5
iO
15
7D
55
essenti.a, quia secundum e o s l intellectus est habere aliquid in esse obiectivo et non essenti.ae nisi sub ratione intellectus; igitur secundum i s t o s magis deberet dici quod intellectus format istas rationes circa se ipsum quam circa essenti.am. Similiter, isto modo ipsaemet creaturae sunt in Deo. Similiter, tunc non esset in Deo ex natura rei nec sapienti.a nec bonitas, etc. C o n f i r m a t u r ista ratio, quia illa quae continentur sub primis dividentibus aliquod commune magis distinguuntur quam quae continentur sub secundis dividentibus; sed ens primo dividitur in ens reale et ens rationis; igitur ens reale et ens rationis magis distinguuntur quam duo enti.a realia; ergo nihil quod est praecise habens esse obiectivum est realiter aliquod ens reale, et per consequens, si ista attributa habent tantum esse obiectivum et per consequens sunt enti.a rationis, non possunt esse realiter ipsa divina essenti.a. Praeterea, aut intellectus format istas rationes attributales, aut invenit eas in re. Si primo modo, et non format eas in esse reali, quia tunc essent realiter productae; igitur format eas praecise in esse rationis; igitur sunt praecise enti.a rationis; igitur non sunt aliqua res extra animam. Si invenit eas in re, igitur intellectus nihil plus facit ad rationes attributales quam ad ipsam divinam essenti.am. -
---
-------------------
2 essentiae] l essentia] esse E . eos] istos F, Philosophum G, ipsius add. D li est] se A esse A, est in essentia G ii sub] in A 4 circa l] secundum D i: se ipsum] ipsam A, se ipsam E 5 esset] erunt A, essent D 6 bonitas] igitur add. D 7 ista om. AEG Il ratio om. E 8-9 primis... continentur om. (hom.) A 8 aliquod commune om. G Il magiJ distinguuntur mg. G 9 quae] quaecumque D 10 in om. A :1 rationisl] secundum 11 entia] essentia A 'l est om. A 12 habens] habet A Il esse om. D istos add. DFGZ Il est] et A, erit G li aliquod] unum E 13 si] sed A Il tantum om. G 11 ohiectivum] subieo14 entia] essentia G, respectu add. B tivum E 13-14 et ... consequens om. A 16 fermat] est formans G 17 et] quod A 18 quia om. E 1: productae] producere A Il praecise om. D 19 igitur2] et sic E 20 res om. E Il animam om. F Il Si] Sed D, praem. E :1 eas om. A 21 nihil] non DE 'facit] facere A .. rationes] res E :1 ipsam om. E
l
C( Henricus Gand.avensis, loco cit., ( 151 G.
56
LIBER I DIST. 2 Q. ll
T e r t i o sic: quando dicitur 1 'alia est ratio sapientiae et alia est ratio bonitatis', aut ratio ibi supponit pro re extra animam, aut pro aliquo ente rationis. Si primo modo, igitur si sit alia ratio sapientiae et alia ratio bonitatis, erit necessario alia res sapientiae et alia res bonitatis, et ita erunt distinctae res. Si secundo modo, igitur ratio sapientiae non est realiter in Deo l§ nec est realiter Deus §l ; igitur ista attributa non sunt realiter ipsa divina essentia. S i d i c a t u r ad istas rationes quod istae rationes attributales sunt in Deo ex natura rei sed non sunt distinctae nisi per operationem intellectus, et ideo sunt realiter ipsa divina essentia sed solum per operationem intellectus distinguuntur; unde in Deo ex natura rei est bonitas et sapientia, sed bonitas illa non distinguitur a sapientia ex natura rei sed tantum per operationem intellectus, ita quod intellectus causat istam distinctionem et reducit eam de potentia ad actum 2 : C o n t r a: quando aliqua omni modo uniformiter se habent ante actum intellectus et post, vel semper distinguuntur vel nunquam; sed sapientia divina et bonitas semper uniformiter se habent ante actum intellectus et post: nulla enim varia rio causatur in eis ex hoc solo quod intelliguntur; igitur, si nullo modo distinguuntur ante operationem intellectus, nec post. S i d i c a t u r quod quamvis realiter uniformiter se habeant, non tamen secundum rationem, quia advenit eis per operationem l quando] quia A dicitur] quod add. E est om. A 2 est om. D,, ibi om. G pro] 3 aliquo] re, id est E 4 sapiemiae2] sapientia C 5 resl propria A animam om. E om. E 6 ratio] res E 6-7 ratio ... igitur mg. (hom.) F :; nec... Deus om. A 7ista] ipsa E sunt] est A realiter om. AF ipsa om. D :; divina om. E 10 operationem] comparationem F .. et om. A 10-11 et ... intellectus mg. E 11 operationem] comparationem F 12 est] et add. BG 13 ex... rei om. A 14 et ro12-13 est... distinguitur om. A 16 Contra] quia add. E :t omni modo] omnino D, eodem modo ducit] ad reduoendum (?)A et F 17 ante... post ita AEFGZ, Giessa, Gotinga, Maz. 962, Pad. Anton., Pad. Univ., Paris Nat., Vat.; om. BCDH, Borgh. 19 ante] ad A 20 solo] ipso G :' igitur om. A 21 intellectus om. D !; nec] sicut A 23 tamen] 20-21 distinguunrur] distinguantur F tantum A Il per] secundum BG l C( Thomas Aquinas, Sent., I, d. 2, q. 1, a. 2 Resp. defridus de Fontibus, loco cit., p. 266.
2
Cf. Go-
5
to
15
2D
ATTRIBUTA SUNTNE REALITER DIVINA ESSENTIA
5
10
15
57
intellectus respectus rationis, et per illos respectus rationis distinguuntur: C o n t r a: sicut potest advenire respectus rationis ex comparatione sapientiae ad bonitatem, ita potest advenire respectus rationis ex comparatione essentiae ad essentiam; et ita non aliter distingueretur sapientia a bonitate per actum intellectus quam essentia ab essentia vd sapientia a sapientia. Praeterea, aut isti respectus rationis sunt omnino eiusdem rationis aut non. Si sic, igitur non plus distinguitur ratio sapientiae a ratione bonitatis quam a ratione sapientiae, quia ipsius sapientiae erunt duo respectus vel plures respectus rationis; immo ratio bonitatis erit ratio sapientiae, quia non est maior ratio quare unus respectus sit ratio sapientiae quam alius, ex quo respectus sunt omnino eiusdem rationis et inter sapientiam et bonitatem ante istos respectus nulla penitus est distinctio. Si non sint omnino eiusdem rationis, igitur [vel] in fundamentis non est omnimoda identitas vel in terminis, quia diversitas relationis rationis non potest aliunde consurgere. Ista ratio est directe contra s e c u nda m l opinionem quamvis non ita directe contra primam. Praeterea, isti respectus rationis - sive sint ad intra sive ad extra - nullam facient distinctionem rationis circa sapientiam et bonitatem, sicut nec relationes reales circa essentiam divinam 1 respectusll rcspectu AG et om. G ' rcspectus2l respectu A rationis om. A 3 advenire l convenire BCFG respectus l respectu G 4 sapientiae ... bonitatem] bonitatis ad sa4-5 potest... rationis om. E 4 respecpientiam trp. E ,: ad bonitateml a bonitate A tusl respectu G 5 aliterl non add. A 6 sapientia om. A:, bonitate] et add. A 7 sapiential] ve! add. A, divina add. F 8 respectus] actus E :; rationis om. A sunt l duo add. G 10 al ... sapientiae om. (hom.) A 11 respectusl om. E " ve!... respectus2 om. (hom.) A :: immo] ideo E 12 quial et G maiorl magis D': quarel quod CDEFZ, respectu quorum G 13 respectusl om. E ratio l respectus G 'alius] alter E 15 penitus om. E Il sint] 16 est] erit A 17 rationis om. G 18 ratio sunt AE, :.it D omninol penitus A om. BG directel recte F secundaml istam A 19 opinioneml conclusionem F ;; quamvis J et E :i ita] est E 20 isti respectus l ista ratio respectu G ;: rationis om. E li sive l sint] sunt sicut E: sivel] sint add. D 21 facient] faciunt G 22 nec relationes] non relationis A
l
Scilicet contra opinionem Henrici Gandavensis.
58
LIBER I DIST. 2 Q. ll
faciunt aliquam distinctionem realem in essentia divina, quia ipsa realiter non distinguitur. Igitur, sicut solae relationes reales divinae vd personae constitutae per eas distinguuntur realiter et non ipsa divina essentia, ita solae relationes rationis vd aggregata ex ipsis et sapientia divina et bonitate distinguentur secundum rationem et s non illa bonitas et sapientia quae praecedunt omnem actum intdlectus. Sed illi respectus rationis non sunt realiter Deus, quia quidquid est realiter Deus est vera res, et per consequens illi respectus rationis essent verae res et non respectus rationis. Similiter, eadem ratione, aggregata ex illis relationibus rationis et sapientia quae 10 Deus est et bonitate quae Deus est non sunt realiter Deus. lgitur nihi1 quod est realiter Deus distinguitur secundum rationem ab aliquo quod est realiter Deus; et ita per consequens attributa non sunt realiter divina essentia et tamen distincta inter se secundum 15 rationem. Praeterea, quaero: quid est intellectum causare distinctionem istarum rationum? Aut hoc est praecise intelligere illam rem, sive uno actu sive pluribus, ita quod nihi1 penitus intelligatur nisi res ipsa; aut hoc est comparare eandem rem ad se ipsam; aut comparare eandem rem ad alia:m vel alias res; aut formare aliquid 2D vel aliqua quae non sunt ibi ex natura rei sed tantum per opus intellectus. Non primo modo, quia per hoc quod semper eadem res praecise et nihi1 aliud intelligitur, nulla multitudo ibi causatur
1 aliquam om. E .: realem. .. divim om. A 1-2 in ... distinguirur om. E 2 non sicut] si A .: reales om. C 3 realiter om. E 4 relaciones] raciones A ;; aggregata] aggregarum D 5 sapiencia ... etl om. A "divim om. E Il bonitate] voluntate C il distìnguenrur] discingueret A, discingucrenrur DG, distìnguererur E 6 non] ab add. A il illa] ipsa E i praecedunt] praeccderent D 1: acrum] operacionem E quia ... Deus om. (hom.) A 10 rationis om. E 11 est! om. AE 9 rationis2] ergo Deus non est res rationis add. D Il est2 om. ABCG 11-13 Igirur... Deus om. (hom.) G 13 non om. A 14 realiter] 16 quaero om. A ,' quid] quidquid A 18 sivel] ipsa A, add. E '· tamen] sunt add. G sub D :: actu] intellectu E ;1 sive2] sub D : penitus] praecise D, om. BC "intelligarur] intelliget D 19 res ipsa] ipsas res D 20 comparare] compararur G, om. A aliam] rem add. DF Il res] ad alias res add. D, om. E i: formare] formaliter G !; aliquid] aliquod E 21 aliqua] alia F 22 quia] et A om. A
ATTRIBUTA SUNTNE REALITER DIVINA ESSENTIA
5
10
15
20
59
nisi forte actuum intelligendi si pluribus actibus intelligatur; igitur in Deo nunquam erit multitudo attributorum quae sint plura attributa et tamen realiter ipse Deus. Similiter, eadem ratione, in Sorte et in qualibet re quam possum intelligere possem causare talia multa, quod est absurdum. Nec secundo modo, quia per talem comparationem non causatur nisi forte respectus rationis, secundum i s t o s; sed respectus rationis non est realiter ipse Deus. Nec tertio modo, propter idem. Similiter, eodem modo potest co mparari quaelibet res ad se ipsam et ad alias res sicut essentia divina; igitur omnem talem distinctionem quam potest intellectus facere circa divinam essentiam potest facere circa 9mnem rem aequaliter. Si dicatur quarto modo, habetur propositum: quod sunt ibi multa quorum nullum est ex natura rei, et per consequens nullum illorum est realiter ipse Deus. Praeterea, accipio illas distinctas rationes attributales, scilicet propriam rationem sapientiae et propriam rationem bonitatis, et quaero: aut ratio sapientiae aliquo modo distinguitur ab ipsa sapientia quae est ibi ex natura rei, aut nullo modo. Si sic et nonnisi ratione; igitur alia est ratio sapientiae et alia est ratio illius rationis, et erit processus in infinitum. Similiter, si aliquo modo distinguuntur, aut illa ratio est ibi ex natura rei, et ita erit distinctio ex natura rei; aut non est ibi ex natura rei, et per consequens ratio attributalis non est in Deo ex natura rei, et per consequens non est realiter Deus. Si nullo modo distinguuntur, igitur 1 forte] quantum ad add. DG actuum] actum DG, mg. C:: intelligendi] intellectus E 2 sint J sunt A ; plura om. A 3 realiter om. F ,i Sinùliter J et add. E 4 qualibet] alia add. F :: re] rem G :: possum] possem AZ 5 Nec] Nota A 6 comparationem] 7 secundum om. A i! respectus] respectu A li est] rationem E, om. B · rationis om. A esset E 8 Nec ... modo] Tertium non potest dari F potest] posset E 9 res2] respectus B, om. E 10 intellectus om. E 11 circa! ... essentiam om. F divinam] ipsam A ·: facere2 om. A 12 aequaliter om. G ·: Si] Sinùliter A 13 ibi] in A ;, nullurn] nulla A l! ex] in A "rei] sua E 14 illorum] eorum AF ·: est] esset A 15-16 scilicet] secundurn AZ 16 propriam2) propter E 17 et om. F ::aut] an E 18 ipsa] ipsam A, om. E ;: sapientia] sapientiam A :: ibi om. A 19 nonnisi] non est nisi E ' alia! ... et2 om. (hom.) A :, est!] erit F 1 est2 om. DF 20 in om. A 21 ibi om. A 22 aut] et A 23 natura] parte E 24 igitur om. A 1
60
LIBER I DIST. 2 Q. ll
idem est dicere 'alia est ratio sapientiae a ratione bonitatis', et dicere 'alia est sapientia a bonitate', !§ quod est absurdum §!. [CONTRA OPINIONEM GODEFRIDI ET ALIORUM IN SPECIALI]
Contra primam opinionem l : quando aliqua distinguuntur solum per respectus ad extra, impossibile est intelligere illa sine s illis extra. Patet, quia non potest intelligi quod punctus sit principium et .fìnis nisi intelligantur istae medietates respectu quarum est principium et .fìnis; sed potest intelligi quod Deus sit sapiens sine sapientia creaturae; igitur etc. Praeterea, secundum omnem habitudinem causalitatis et emi- 10 nentiae potest essentia divina comparari ad albedinem, quia [ita] continet albedinem et causaliter et eminenter sicut sapientiam, et ita albedo perficit in esse secundo et in bene esse sicut et sapientia; igitur propter talem comparationem non plus dicetur Deus sapientia quam albedo. 1s [CONTRA OPINIONEM HENRICI GANDAVENSIS]
Contra secundam opinionem 2: quia omnia argumenta sua aequaliter probant quod attributa non distinguantur per operationem intellectus sicut per respectus ad extra. Patet inductive: sicut enim in Deo non est bonitas vel sapientia per respectum ad creaturam, ita nec per operationem intellectus - non plus quam deitas vel essentia. 1 ratio om. G 1-2 ratione ... a om. (hom.) G 2 quod... absurdum om. A 5 respectus] respectu A, respectum BZ •· illa] ea E 7 nisi] non AG :: respectu] rerum Z, idem A Il quarum] quorum A 8 inrelligi] dici Z 10 Praeterea] ltem E Il omnem] essentiam A 11 divina J Dei G 12 continet J contineret G J et l om. Z 13 perficit] proficit E, perficitur AZ , secundo J suo Z il in2J ita E, om. Z • sicut J igitur D Il et2] in G, om. AF 14-15 sapientia] sapiens A 17 secundarn. .. quia om. G ii quia om. A Il omnia] tria G 1S-19 operationem] opus D 19 sicutl] nec add. F 19-21 sicutl ... inrelleotus om. (hom.) G 21 non] nec F ·: deitas] divinitas BG l
Supra, pp. 50-53.
2
Supra, pp. 53s.
20
AITRIBUTA SUNTNE REALITER DIVINA ESSENTIA
5
10
61
C o n firma tu r, quia omnis perfectio simpliciter est independens ab operatione intellectus sicut a respectu ad creaturam quamcumque; sed sapientia divina est perfectio simpliciter; igitur non dependet ab operatione intellectus. Praeterea, aeque absolutum quid est sapientia quae est in Deo, et similiter bonitas, sicut il1a quae sunt in creatura; sed il1a quae sunt in creatura non indudunt aliquos respectus; igitur nec il1a quae sunt realiter ipse Deus. Praeterea, distinctio rationis non praeexigitur distinctioni reali personarum; sed secundum i s t o s l distinctio attributorum est fimdamentum et praesupponitur distinctioni personarum; igitur non distinguuntur sola ratione. (REsPONSI O AUCTORIS]
15
20
Ideo dico aliter ad quaestionem quod perfectio attributalis potest accipi duplici t e r: uno modo pro aliqua perfectione simpliciter divina quae sit realiter Deus; alio modo pro aliquo praedicabili vere de Deo et de omnibus tribus personis coniunctim et divisim. Primo modo dico quod non sunt plures perfectiones attributales, sed tantum est ibi una perfectio indistincta re et ratione, quae proprie et de virtute sermonis non debet dici esse in Deo vel in divina essentia, sed est omnibus modis ipsa divina essentia. Secundo modo dico quod non sunt nisi quidam conceptus vel signa quae possunt vere praedicari de Deo, et magis proprie 1 simpliciter] simplex E &-7 sed ... creatura om. (hom.) AC 7 sunt] est Z !l includunt] includi t Z 8 sunt] est Z ·· ipse om. D 9 rationis] relationis E 10 sed] et A 11 praesupponitur] praesupponit A , distinctioni] distinctionem A 12 ratione] res A 14 attributalis] attributorum A 15 modo om. A pro ... perfectione] per aliam perfectionem A 16 divina] dieta E om. AZ, sit] sunt A, est ipse Z ;1 Deus om. A 17 praedicabili] probabili E 18 et divisim om. A 21 est om. BD 11 ipsa om. D 23 quae] quod A : magis] maxime G 22 sunt] ibi add. E
l
Henricus Gandavensis, loco cit., ( 152 P.
62
UBER I DIST. 2 Q. II
deberent dici conceptus attributales vd nomina attributalia quam perfectiones attributales, quia proprie perfectio non est nisi res aliqua, et tales conceptus non sunt proprie res, vd non sunt perfectae, quia saltem non sunt perfectiones simpliciter. Isti autem conceptus attributales vd nomina attributalia quae- s dam important ipsam divinam essentiam absolute et affirmative, quaedam connotative connotando aliquid aliud, et quaedam negative. Prima sunt sicut intellectus et voluntas etc. Secunda sicut praedestinans, creans vd creativum. Tertia sicut incorruptibile et immortale etc. Et isto modo sunt plura attributa praedicabilia de 10 divina essentia. Et sic intelligendo quaestionem dico quod perfectiones attributales quae possunt improprie dici perfectiones attributales, quia important perfectionem simpliciter, scilicet ipsam divinam essentiam, non sunt realiter ipsa divina essentia, quia sunt praecise vel conceptus vel nomina; sed nec conceptus plures 15 nec nomina sunt divina essentia; igitur talia attributa non sunt realiter divina essentia. Quod autem nomina non sunt divina essentia, manifestum est; quod nec etiam conceptus patet, quia conceptus non habet esse sine actu intellectus; sed quidquid est realiter divina essentia non dependet ab actu intellectus sicut nec 20 ipsa divina essentia; igitur nullus ta1is conceptus est realiter divina essentia.
1 deberent] debent DEGZ 1-2 ve!... attributales mg. F 1 attributalia] attri 2 non om. D :; nisi om. D 3 vel] quia F 3-4 perfectae] res F, perfecbutales A tio DZ 4 quia] vel Z, om. F 5 attributalia] quae add. A 5-6 quaedam] quidam D 6 ipsam om. A !l affirmative] et add. D 7 quaedaml] quidam d add. conceptus vel nomina 8 Prima] attributalia important ipsam (v. /in. 5-6) D il aliud om. A Il quaedam2] quidam D Primi D Il etc. om. DE Il Secunda] Secundi D, sunt add. ADZ Il sicut2 Olft. E 9 vel] et F, om. DE Il creativum] et huiusmodi add. D :1 Tertia] Tertii D, sunt add. BCEGZ Il et om. DEFG 10 etc. om. AFZ Il de] Deo seu add. D 11 sic] isto modo D 12-13 quae... attribu12 dici om. E 13 quia] quae DF il simpliciter om. E 14 sunt om. A, tales om. G tamen add. AGZ 15 vell om. D Il sed] nunc add. F Il nec om. G !l plures om. D 17 realiter... sunt om. (hom.) A Il sunt] sin t DGZ 18 est] igitur A Il nec] ut A Il pater Olft. EF 20 dependet] realiter add. Z !l actu] intellectu(!) E Il sicut om. BD, illud G :; nec] non A 21 rcaliter om. A 21-22 nullus ... essentia] etc. E
ATTRIBUTA SUNTNE REAIJTER DIVINA ESSENTIA
5
to
t5
20
63
Praeterea, ubicumque est aliqua multitudo, ibi est aliqua distinctio; sed attributa secundum o m n e s sunt plura; igitur aliquo modo distinguuntur inter se et etiam ab essentia, cum essentia non ponatur attributum secundum e o s; aut igitur distinguuntur ex natura rei, aut sola ratione. Si ex natura rei, igitur aut formaliter, et hoc improbatum est prius I, aut sicut res distinctae, et hoc negant o m n e s; similiter tunc haberetur propositum, quod attributa non sunt realiter divina essentia. Nec potest dici secundo modo, quod distinguuntur inter se et ab essentia divina sola ratione, sicut probatum est contra praecedentes opiniones 2. Et hoc adhuc probo sic: nihil quod realiter est divina essentia distinguitur ratione a quocumque quod est realiter divina essentia; igitur attributa non distinguuntur ratione inter se et a divina essentia si sint realiter divina essentia. Consequentia est manifesta. Antecedens probo primo sic: esse idem vd distinctum sunt passiones immediate convenientes illi cui conveniunt, et per consequens sibi conveniunt omni alio circumscripto; igitur si aliquid quocumque modo distinguatur ab aliquo, utroque illorum exsistente modo sibi conveniente, semper distinguetur ab eo omni alio circumscripto et secundum se; igitur si unum attributum distinguitur ratione ab alio, utroque illorum posito, circumscripto omni opere intellectus distinguitur; sed si utrumque illorum sit divina essentia realiter, utrumque illorum erit modo sibi conve1 ibi om. E 3 modo om. F ,; etiam om. E 3-4 cum essentia om. G 4 ponatur] sitE !i secundum] per E 5 aut] ve! F 6-7 formaliter ... o = om. A 6 improbatum] probatum E!: prius] superius D 6-7 distinctae] distincta BF 7 tunc] etiam A 9 divina om. D 10 opirùones ] rationes E 11 hoc om. DZ li adhuc] iterum add. A Il probo] probatur Z 15 primo om. AG, quia E ii sic om. AE il esse idem] omne illudA Il ve!] et E 16 immediate om. A li convenientes] inconvenientes A li illi] rei add. D 17 consequens] se D Il omni] quocumque D 18 quocumque] quo E 19 conveniente] convenientem A Il distinguetur] distinguentur A, dist:ingueretur G, distinguitur DFZ i eo] ilio AF 20 alio] aliquo G :1 circumscripto] circumscripta Z 22 opete] operatione Z Il distingnitur] distingueretur AG Il sit] sicut A 23 essentia] totaliter add. E Il illorum om. E
l
Supra, pp. 14-17.
2
Supra, pp. 54-61.
64
UBER I DIST. 2 Q. II
nienti omni opere intellectus circumscripto, et per consequens distinguitur ex natura rei et non sola ratione. Antecedens patet, quia sicut unumquodque se habet ad ens, ita se habet ad unum, et per consequens ad esse distinctum vel indistinctum; ergo sicut unumquodque quod est realiter extra animam est se ipso et immediate formaliter ens et non per aliquid extrinsecum, ita erit unum et distinctum se ipso et immediate distinctum a quocumque exsistente consimiliter extra animam, a quo distinguitur quocumque modo; et non per aliquid extrinsecum, et per consequens circumscripto omni opere intellectus. S e c u n d o sic: identitas vel distinctio consequitur ipsa extrema, ipsis positis in esse; igitur si extrema ipsa in nullo penitus varientur ante operationem intellectus et post, semper uniformiter distinguuntur; sed sapientia et bonitas divina in nullo penitus variantur per operationem intellectus; igitur ipsa per intellectum non distinguuntur. S i d i c a t u r quod aliquo modo variantur quia secundum esse intellectum, et secundum esse intellectum distinguuntur, quia modo sunt intellecta et prius non, c o n t r a: isto modo possunt variari realiter, quia actus intelligendi realiter distincti possunt ad ipsos terminari, et tamen propter hoc non dicentur 1 omni] tempore add. F opere] operatione Z àrcwnscripto] àrcumscripta Z con2 distinguitur] distinguuntur A sequens J circurnscripto omni opere intellectus add. D 4 ve!] et F, om. E : indistinctum om. E :: 3 unumquodque J unum quod A . se habet2 om. F sicut] si DZ 5 unumquodque] unum E est2] ex add. E ,: et om. DEZ 6 erit] est F immediate add. D, vere Z 7 et2] in ipso et add. F .. immediate] et formaliter add. Z .. distin.ctum2 om. E 8 distinguitur] a add. AG 8-9 quon1mque] quoquo Z 9 et! om. A :1 aliquid] aliud FZ 10 àrcumscripto] àrcumscripta Z :: omni] tamen A :: opere] opera11 Secundo] Tertio FZ ;1 sic] ipsa add. D "ipsa] propria C, om. F 12 ipsa] in tione Z ilio A, om. F, illa Z 13 varientur] variaruur A, om. E · post] variantur, ante operationem intel!ectus, igitur ipsa per intellectum non distinguuntur add. (v. /in. 15-16) D 14 distinguuntur] distinguerentur AF 15 perlj ante DE 16 non om. D 17 aliquo] alio E Il quia] esse intellectum et add. E : secundum om. E 18 et... intellectum2 ita EFGH, Borgh., Gotinga, Maz. 962, Pad. Anton., Pad. Univ., Vat.; om. ADCDZ, Giessa, Paris Nat. :. distinguuntur om. Z 19 contra] sunt A 19-20 possuru] posset E, posseru Z 20 realiter] realis D 21 dicentur] dicerentur AFZ
5
10
15
a>
65
ATTRIBUTA SUNTNE REALITER DIVINA ESSENTIA
distingui realiter. Praeterea, nihil distinguitur realiter ab aliquo Il1Sl sit res et non ratio, vel saltem alterum distinctorum debet esse res; igitur nihil distinguitur ab aliquo secundum rationem nisi sit ratio vel alterum sit ratio; igitur saltem alterum attri5 butorum erit ratio, et per consequens illud non est realiter divina essentia. C o n firma tu r, quia nihil reale est idem sibi ipsi vel alteri rei secundum rationem, quia nihil est dictu quod homo et asinus sunt idem secundum rationem et non realiter, vel quod homo 10 et homo sunt idem secundum rationem; igitur eodem modo nihil reale est distinctum secundum rationem ab aliquo reali. Consequentia est plana, quia sicut quidquid est idem realiter potest esse distinctum realiter, ita videtur quod quidquid est idem secundum rationem esse distinctum secundum rationem et e converso. 15 Assumptum patet, quia sicut nullum ens rationis est idem realiter cuicumque enti rationis, ita nihil reale potest esse idem secundum rationem enti reali. C o n firma tu r, quia sicut ens rationis se habet ad esse idem vel distinctum realiter, ita ens reale se habet ad esse idem vel 20 distinctum secundum rationem; igitur sicut nullum ens rationis est idem vel distinctum realiter a quocumque ente rationis, ita nihil reale est idem vel distinctum secundum rationem a quocumque reali; igitur essentia divina nec est eadem nec distincta secundum rationem a quocumque reali et per consequens a nullo quod est reazs liter ipsa essentia divina. Et eodem modo sapientia, quae realiter ---------
---------------
1 distingui] distincte AD nihil om. G : aliquo J aliquibus G 2 sit om. F ,, res] tres A 3 nihil] ve! A 4 nisi] ubi G alterumlj il! o rum saltem add. E 4-5 igitur•.. ratio om. (hom.) EF 5 est} erit D 7 ipsi om. F 8 rei om. DE ,' secundum] et A i[ nihil] non A dictu] dictum AZ 8-9 asinus} angelus F 9-10 et... rationem om. (hom.) AF 10 idem] realiter add. G rationem] et non realiter add. Z 11 reali] realiter AD 12-13 sicut... quod om. Z 12 quidquid est om. A 15 Assumptum} Antecedens AF il est} potest esse E .. realiter om. G 16 rationis om. A , idem} ve! distincturn add. F 17 rationem] cuicumque add. Z enti] esse A, om. F 18 quia om. AF 19-20 realiter. .. distinctum mg. (hom.) F ve! distinctum om. G 20 sicut] secundum A 22 quocumque] ente add. DE 23-24 igitur... reali om. (hom.) A 25 ipsa} ipse A ,, quae} est add. B
OCKHAM, OPERA
THEOL.
Il
5
66
LIBER I DIST. 2 Q. ll
Deus est, non distinguitur secundum rationem a bonitate quae Deus est. Et ideo dico quod attributa divina j§ quae sunt plura §l non sunt realiter essentia divina, sed attributa, quae sunt conceptus. Si conceptus sint tantum entia rationis, tunc illa attributa distin- s guuntur inter se sola ratione, quia sunt plura entia rationis, sicut plura entia realia distinguuntur realiter. Sed ab essentia divina distinguuntur sicut entia rationis ab ente reali, et ideo non sunt realiter nec formaliter ipsa divina essentia; praedicantur tamen vere de ipsa essentia divina, quia pro ipsa vere supponunt. Si 10 autem conceptus sint aliqua entia realia, sicut a l i q u i l ponunt quod sunt quaedam qualitates mentis, tunc attributa distinguuntur realiter inter se et ab essentia divina; quae tamen vere praedicantur de ipsa essentia divina, quia pro ipsa vere supponunt, sicut voces vere praedicantur de aliis a quibus distinguuntur realiter. Et esset 15 quantum ad hoc dicendum per omnia eodem modo de conceptibus et de vocibus. Si autem attributa dicantur quaedam nomina attributalia, tunc distinguuntur realiter inter se et ab essentia. S i q u a e r a t u r per quid distinguuntur, r e s p o n d e o quod sive sint entia rationis sive realia se ipsis formaliter distin- w guuntur; causaliter autem distinguuntur per illuda quo causantur, ilio modo quo nata sunt causari. ---------------------------
1 quae om. A 3 Et om. F :l Et ... dico] Solo Deo A li quae ... plura mg. C, om. ABF 5 sint] 4 realiter] ipsa add. E · sed] Probatur A, illa add. interi. C :1 quae om. (lac.) C 7 realia] realiter F sunt EF : tunc] etiam A 6 quia] quae G 'l sunt] sola ratiolll! add. E :. Sed om. A, licet B 8 entia om. A ::et om. AE sunt] lli!C add. D 9 essentia] entia F, res G 9-10 praedicantur... essentia mg. (hom.) E2 10 ipsal om. D :1 divina om. E 11 autem] respectus add. A sint om. A • entia] ve! add. E Il realia om. BCDZ :: aliqui] alii A. om. E 13 realiter] re Z, et add. CEFGZ 13-14 quae... divina om. (hom.) E 14 ipsa om. AF 16 eodem modo om. B 17 et] sicut E Il de om. D l! dicantur] dicatur A, 18 realiter] et etiam add. F Il ab] a, et add. divina D dicuntur Z :: quaedam] idem A 20 sivel] entia add. F 21 illud] 19 Si] Et praem. D :: distinguuntur] distinguantur A idem A, id F il quo om. G l Varias opiniones de natura conceptus videsis infra, d. 2, q. 8 (pp. 266-292).
ATTRIBUTA SUNTNE R.EALITER DIVINA ESSENTIA
5
10
15
67
Et ex hoc patet quod non est bene dictum quod attributa distinguuntur per respectus rationis: tum quia, sicut alias patebit l, tales respectus rationis non sunt ponendi; tum quia etsi ponerentur, non distinguerentur ipsa attributa, quia essent quaed.am totaliter accidentalia attributis et nullo modo de essentia attributorum, et per consequens nec per illos distinguuntur formaliter, quia essent quaed.am extrinseca; nec etiam causaliter, quia non essent causae attributorum. S e c u n d o patet quod non est bene dictum 2 quod attributa distinguuntur quia intellectus non potest totaliter divinam essentiam comprehendere et ideo particulatim eam àpprehendit, quia essentia divina non est sic particulatim apprehensibilis sed vel totaliter apprehenditur vel nihil. Nec potest apprehendi sub una ratione reali quae sit realiter Deus et non sub alia, sed praecise apprehenduntur quaedam praedicabilia de divina essentia quae non particulariter nec realiter sunt ipsa divina essentia; sed propter illa apprehensa dicitur divina essentia apprehendi non immediate sed quasi mediate. J§ V el secundam a l i a m o p i n i o n e m ipsa attributa sunt quaedam intentiones communes Deo et aliis. §l ------- -
----------- ------
1 Et om. CD : attributa] attributalia C 3 rationis om. G !l tum om. A !l quia] 4 distinguerentur] distinguerent DZ, distinguunt F 5 accidentalia] etiam F · etsi] si Z 6 nec] modo G Il distinguuntur] nec reaquia essent ipsis adà. A : attributis] ipsis F liter nec formaliter. Nec adà. E :1 formaliter] realiter E 7 nec] non A :1 etiam om. E Il essent] sunt Z 9 Secundo] Secundum A patet] ex hoc adà. A Il est om. A 10 distin11 comprehendere] apprehendere Z il ideo] ita G l! guuntur] per intellectum aàà. F particulatim om. A :1 apprehendit] comprehendunt A, comprehendit CD 12 quia] sic adà. D est om. A 1: sic om. D 'l apprehensibilis] comprehenditur{?) A 13 totaliter] tota AF l' Nec] Non A 14 sit] est A 15 quaedam] quod A 15-16 quae ... particulariter] apprehendant A, perficiebant eam F 16 ipsa om. D 16-17 sed..• dicitur om. G 17 illa] ipsa E :i dicitur] ipsa adà. F ,; essentia om. G :immediate] mediate C 18 mediate] immediate C 18-19 Ve!... aliis ita CDGHZ, Giessa, Gotinga, Pad. Anton., Paà. Univ., Paris NaJ.; om. ABEF, Borgh., Maz. 962, Vai. 18 aliam] aliquam Pad. Anton., Pad. Univ 19 ipsa] prima G ,, aliis] creaturis D
l Guillelmus de Ockham, Sent., Il, q. 1 H. nas, Sent., I, d. 2, q. 1, a. 3 Resp.
2
Cf. Thomas Aqui-
68
UBER I DIST.
2
Q. II
T e r t i o patet quod non est bene dictum quod attributa disti.nguuntur per connotata t: tum quia non omnia attributa sunt connotativa, sicut patebit in quaestione de univocatione entis 2; tum quia etiam attributa connotativa non disti.nguuntur per connotata, quia ista connotata non sunt nisi quaedam significata per s ipsa connotativa. Sed nunc est ita quod signa non distinguuntur per signata sua, quia - sive significent sive non - semper remanent distincta; tanta enim et aequalis distinctio est inter hanc vocem 'homo' et hanc vocem 'animai', supposito quod nihil significarent vd supposito quod significarent idem quod substantia et accidens, 10 quanta est modo. Et ita non est bene dictum quod distinguuntur per sua significata, sed se ipsis distinguuntur. Eodem modo est de connotativis - sive sint conceptus sive voces- quod non disti.nguuntur per sua connotata, quia supposito quod non connotarent, ts aequaliter disti.nguerentur sicut si connotant. I s t a o p i n i o concordat cum dictis tam antiquorum quam moderno rum, quamvis eam negent in diversis locis 3. I p s i enim dicunt in diversis locis 4 quod talia diversa ratione, quae tamen sunt una res, distinguuntur, quia unum dicit aliquid in recto et aliud 1 Tertio] Tertium A 2 distinguuntur] distinguantur D : tum] tantum A, corr. tamen B , non omnia] aliqua ACF ,1 onmia mg., et add. divina B il attributa] non add. ACF, add. sed del. B 3 patebit] patebat A 4 tum corr. ex tamen B il etiam om. AZ 4-5 connotata] connotativa G 5 connotata] connotativa G 6 connotativa] connotata AG :1 nunc... 7 significent om. A •: semper] aequaliter quod om. A est om. D . distinguuntur] sed add. A add. AFZ · remanent] manent F 8 enim om. A .: et] velE 12 sed] si A · distinguuntur] et add. E 14 supposito] illa add. F 15 aequaliter] essentialiter A .: distinguerentur] di16 Ista] Alia A curn om. E .. tam om. DF stinguuntur D connotant] connotarent DGZ quam] et etiam F, et D 17 ncgent] negant A, ut apparet prima facie add. CD :: Ipsi] Isti F. enim] non A, om. F 18 dicunt] ponunt E :: in. .. locis om. F l Ut docet Petrus Aureoli, Scriptum, l, d. 8, sec. 23, a. 2 (ed. E. Buytaert, II, 987-993). 2 Infra, d. 2, q. 9 (pp. 292-336). 3 Petrus Aureoli, loco citato et articulo 4 (pp. 1000-1009) impugnat opiniones 'tam an ti quorum quam modemorum', scilicet Thomae Aquinatis, Henrici Gandavensis, Godefridi de Fontibus, Gerardi de Bononia, Hervaei Natalis et Durandi. 4 Petrus Aureoli, loco cit., a. 2, nn. 60-71; a. 6, nn. 189-195 (ed. cit., pp. 987-993, 1025-1029).
ATIRIBUTA SUNTNE REALITER DIVINA ESSENTIA
69
in obliquo, ita quod important diversa in obliquo et tamen idem in recto. Et isto modo ponunt omnia distingui. Similiter ponunt a l i qui l quod attributa distinguuntur, quia sapientia vel iustitia aliquid connotat in obliquo quod aliud attributum non connotat, s sed connotat aliquid aliud. Ista autem non possunt verificari de aliquo quod est divina :essentia, quia ipsa non importat aliquid in obliquo vel in recto, sed magis importatur; sed nec significat in recto vel in obliquo, sed magis significatur. Eodem modo iustitia, quae est ipsa divina essentia: ipsa non connotat, quia rei 10 extra non est connotare nisi forte ex institutione. Igitur est aliquid aliud a divina essentia et a divina sapientia et a divina bonitate quod vocatur attributum importans vel significans vel connotans aliquid aliud; et il1a sic importantia vel significantia vel connotantia, quae ex hoc ipso non sunt divina essentia, 1s voco attributa. (AD RATIONES GoDEFRIDI ET AUORUM)
20
Ad p r i m a m rationem pro primo modo ponendi 2 dico quod illud quod est unum simplicissimum secundum se potest consideraci sub diversis rationibus, quamvis istae rationes non sint respectivae vel connotativae, sicut sunt ratio principii et finis quae 1 important] importent E . idem] illud A 2 ponuntl] ponuntur BEG 3 aliqui quod om. D 1 distinguuntur] distingui D .. ve!] et G 4 connotati] connotant FG :' obliquo] et tamen idem in recto add. E 6 est] realiter add. D;; ipsa] ipsi G ' imporimporratur... nugis om. (hom.) F 7 sed nec] tat] important G 7 in2 om. F 8 ve! om. A, nec D 1 modo] ipsa add. F 9 ipsa om. E nec eriam A , nec] non EG !; essentia ipsa om. E quia] sed E 10 extra om. AC, essentia D : Igitur] illud quod connotat add. D 11 al om. A ;, er] ve! BFZ :; a divina2 om. A 12 bonitate] voluntate D " vocatur] convocatur A :: veli om. A 13 importantia] imporrans D :1 significanria] 14 connotantia] connominantia A, connotativa DF 15 voco] divina add. D significativa D 18 quod mg. B2, om. A 19 considerari] contrariari E; istae om. D, sint] sunt AF 20 sunt] sint B , ratio] rem A, respectus B : principii ... finis] in finis principium A !: et] ratio add. E om. A
2
I Idem Petrus Aureoli, loco cit., a. 5, n. 140 (ed. cit., pp. 1009s.). Supra, pp. 50, lin. 17-52, lin. 3.
70
L1BER I DIST.
2 Q. II
conveniunt puncto, et dextrum et sinistrum quae conveniunt columnae, quia possunt esse quidam conceptus communes praedicabiles in quid de ilio uno simplicissimo. Si tamen intelligeret illa opinio quod nisi essent aliqua distincta realiter ad quae divina essentia posset comparaci vel quibus et divinae essentiae possent s esse aliqua communia, nullo modo possent attributa distingui l§ et esse attributa distincta §l nec se ipsis nec quibuscumque aliis, quia, sicut dictum est alias l, a re simplici non possunt formari diversi conceptus simplices et proprii praedicabiles in quid. Per idem ad a l i u d 2 dico quod ista distinctio attributorum, 10 proprie loquendo et de virtute sermonis, accipitur ex parte ipsorum attributorum absolute et secundum se, nec ex hoc sequitur quod distinguuntur realiter, quia non sunt realiter inDeo, et ita ex distinctione illorum nulla sequitur distinctio realis in Deo. Concedo tamen quod si non essent aliqua distincta realiter vel in Deo vd 15 extra non possent attributa dici distincta. Sed si essent distincta et importarent aliquid quod est realiter divina essentia essent pure synonyma. Et ita concedo quod omnia attributa vel connotant aliqua distincta realiter vd sunt communia aliquibus distinctis 20 realiter.
l et2 om. quae] qui B om. A, · conveniunt om. A 2 possunt] possent A, sunt E esse om. E quidam] quaedam A ,: communes] conveniens A 3 intelligeret] intelligeretur D 4 quod] quae G, quia velE ,, nisi] non AEGZ 5 essentia] non add. A :1 vel] 6 esse om. AE 1: possent] possunt BF 7 et ... per add. F possent] posset E, possunt F distincta om. AB ': attributa om. F .. quibuscumque] quocumque AE Il aliis] alio E, verum esset add. D, sic concedo add. Z 8 quia] sed E 'l sicut om. A Il a] de A 10 idem] patet add. D 11-12 proprie ... attributorum om. (lwm.) A 12 ex] ad F 13 realiterl] in Deo add. mg. C, om. A 14 illorum] ipsorum D, eorum G :: nulla] non D, nullatenw F Il realis om. F 15 si om. A :: si non] nisi F 16 extra] Deum add. F Il distincta2 om. AZ 17 pure] pura AZ 18 Et om. A ,: omnia] ista A, divina F 19 co=unia] igitur add. A Il aliquibus] quibw A " distinctis] distincti est A
l Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., Prol., q. 3 (Opera Theologica I, St. Bonaventure, N. Y. 1967, 133). 2 Supra, p. 52, lin. 4-17.
ATTRIBUTA SUNTNE REAilTilR DIVINA ESSENTIA
5
10
Ad t e r t i u m l concedo quod sicut ratio generis et differentiae non possent distingui nisi essent diversae res, quae tamen rationes non dicunt respectus ad res illas, ita attributa non distinguerentur l§ et manerent attributa distincta §l nisi aliquae res distinctae importaretitur. Non tamen oportet quod importent respectus ad res illas, sicut animai non importat respectum ad hominem nec ad asinum quamvis importet tam hominem quam asinum. Ad q u a r t u m 2 dico, sicut alias patebit 3, quod ideae non distinguuntur in Deo sicut attributa, quia ideae in Deo sunt ipsae res producibiles a Deo, nec praedicantur de Deo sicut ipsa attributa vere de Deo praedicantur. [An
15
71
RATIONES HENRICI GANDAVENSls]
Ad p r i m a m rationem alterius modi ponendi 4 dico quod ipsa sapientia, non quae est attributum sed importata per attributum, vere et realiter sine comparatione ad extra et sine omni operatione intellectus praevia est ipse Deus. Sapientia tamen quae est attributum non est realiter in Deo, et illa quae est attributum non posset esse nisi esset aliqua alia res distincta realiter. Supposito tamen quod illud attributum nec esset nec posset esse, nihilominus Deus esset vere sapiens et eadem sapientia qua nunc est sapiens. Ista tamen propositio quam modo formamus, scilicet 'Deus est sapiens', non esset vera; sed illa propositio in qua praedicaretur 1 et] ratio add. D 3 dicunt] diversos 2 possent] possunt AFZ :! res om. A add. E !! res om. Z 4 et ... distincta om. AB !l et] nec FG 5 importarentur] importarent Z Il Non tamen] sed non E :: oportet quod om. A 7 tam ... asinum] homiru:m quam et asinum A 8 quartum] oppositum A ii dico] quod add. E Il quod om. E 9 in Deo2 om. Z :: ipsae om. A 10 ipsa om. D 10-11 nec ... praedicantur om. E 11 vere] nec A Il praedicantur] praedicant D 13 rationem om. D 14 quae om. G 14-15 attributum] est add. A 15 realiter] et add. A [l sine] omni add. ABZ Il et2 om. Z 16 opera17 estl om. A Il et] sedE il illa quae] cuicumque A tione] ad add. A !! tamen] autem D 18 non] sed A Il nisi] non A 19 attributum] si add. B, licet add. D, sapientia add. Z Il necl) non DG l! nihilominus] nisi unus A 20 qua] quam A Il nunc] modo Dr: est] vera(!) add. A 21 modo] non A 11scilioet om. AF 22 sed] et A, si Z Il praedicaretur] praedicatur BCEZ
3
l Supra, p. 52, lin. 18-21. 2 Supra, pp. 52, lin. 22- 53, lin. 11. Guillelmus de Ockham, Sent., I, d. 35, q. 5 G. 4 Supra, p. 53, lin. 13-20.
UBER I DIST. 2 Q. II
72
illa sapientia quae Deus est j§ si res possit praedicari §j ita esset tunc vera sicut nunc; sicut supposito per impossibile quod nullum
animai esset possibile, nec videretur etiam a divino intellectu nisi solus homo, hoc posito ita realiter esset tunc homo animai sicut nunc est, quia natura hominis per hoc in nullo variatur, et tamen s ista propositio 'homo est animai', in qua praedicaretur genus de specie, non esset vera, quia tunc animai non esset genus ad hominem. Si tamen praedicaretur illud animai quod est homo de facto, illa tunc esset ita vera sicut nunc est, sed esset alia propositio propter alietatem termini, quia in una praedicatur unum 10 communius et in alia unum minus commune. Et ideo dico quod Deus non est sapiens quia est causa sapientiae creatae, nec quia continet eminenter sapientiam creatam, sed se ipso - omni alio circumscripto- simpliciter est sapiens et ipsa sapientia. Ista tamen propositio 'Deus est sapiens', in qua praedicatur unum attribu- ts tum, non esset vera nisi esset aliqua sapientia creata vd in re vd in intellectu divino; et ita illud attributum non esset si non esset aliqua distinctio realis possibilis; illa tamen sapientia quae Deus est nihilominus esset. Ad se c un d a m l concedo quod sapientia est quid ita abso- :?D lutum a respectu ad creaturas sicut ipsa deitas vd essentia, et ideo 1 illa om. E'' si ... praedicari om. ABDZ :. ita] illa Z, ista E 2 tunc om. E Il supposito] posito D per] possibile ve! add. F 3 esset] est G :. possibile om. A,. etiam] et A, om. F :, divino] Dei D nisi] non A 4 posito] tunc add. D tunc om. D l'anima! om. G 6 in qua om. A 7 animai om. A 5 per] in Z " variatur] variaretur A, variabitur G 8 Si] Sed F 9 est om. E ·: sed] si G :; esset om. A Il alia] ista A 10 praedicatur] praedi=tur D il unum om. ACDEZ 11 et om. BCEGZ il unum om. BCDEZ Il Et] Etiam A Il ideo] ita AF ii dico om. A 12 sapiens] scilioet add. A Il creatae] creato A 13 eminentet] eminentem A l[ sapientiam om. A Il creatam] aeque A :1 se ipso] ipse A 14 ipsa] ita G Il !sta] Ita A 15 sapiens] sapientia F 16 esset2 om. A Il aliqua om. E 17-19 si ... esset2 om. (hom.) A 18 illa] ita A 17 in om. A li illud] sicut G Il si non] nisi D 19 nihilominus] non minus E 20 secundam] aliud A 21 a] aut A, in DE Il ad crea. turas] quam est Deus (v. p. 73, lin. 1-Z) add. E, om. G Il ipsa om. A li deitas] divinitas B Il et om. A
l
Supra, p. 54, lin. 1-4.
ATTRIBUTA SUNTNE REALITER DIVINA ESSENTIA
73
non plus est sapiens vd minus ex respectu ad creaturas quam est Deus ex respectu ad creaturas. lsta tamen attributa, quae non sunt Deus ipse sed quaedam vere praedicabilia de Deo, non essent nisi essent aliquae creaturae vd in actu vd in potentia; sicut si s nulla esset creatura nec in re nec in cognitione divina Deus vere esset ens, et tamen hoc commune 'ens' non esset, quia nihi1 est commune nisi vd in re vel in cognitione divina sint aliqua plura quibus sit commune. [RESPONSI O AD ARGUMENTUM PRINCIPALE)
10
ts
Ad argumentum principale l dico quod intellectus realiter est Deus, et similiter voluntas realiter est Deus, quia in istis de virtute sermonis intellectus et voluntas non possunt habere nisi suppositionem personalem. Sed quando accipitur 'intellectus et voluntas sunt attributa', dico quod ista est distinguenda eo quod intellectus et voluntas possunt habere suppositionem personalem vel simplicem vd materialem. Si personalem, sic est haec simpliciter falsa, quia nullus intellectus - nec divinus nec creatus - est attributum; sed intellectus divinus est omnibus modis ipsa divina essentia, nec plus distinguitur ab essentia quam essentia ab essentia; similiter, quilibet intellectus creatus realiter distinguitur ab essentia divina nec sibi competere potest. Secundo modo et tertio ista est vera 1 sapiens ... minus om. E · minus] bonus F :ex] in E 1-2 quam ... creaturas om. 1 quam] qualiter F 2 Deus] de Z il ex om. Z Il ad om. A Il Ista] Ipsa D 4 nisi om. A Il essent om. AE Il 3 ipse] ipsa A Il quaedam] quae G :• vere] sunt add. G aliquae] quaedam F Il actu ve! om. G 5 divina] de ea A 6 ens] omnis A •; tamen] tunc A, cum G · ens] tunc add. BEFZ 7 divina] nisi add. D 1: sint] sicut AB 8 sit] est D 11 et ... Deus2 om. (hom.) F 'realiter ... Deus2 om. AE 12 nisi] 10 argumentum om. A non A 13 accipitur] quod add. F :l voluntas] ut add. Z 14 dico quod om. A 'i distinguenda] ex add. D ileo om. A 15 voluntas] non add. A 16 haec om. AZ 18 est] 19 distinguitur] distinctus Z :1 essentialj ea A divinus add. A, om. G Il ipsa om. D 20 ab] a A 21 competere] convenire E Il et] velE , tertio] modo add. D (hom.) E
l
Supra, p. 50, lin. 7-11.
74
LlBER I DIST.
2 Q. III
'intdlectus et voluntas sunt attributa', quia tunc fit suppositi.o pro ipsis concepti.bus vd nominibus et tam conceptus quam nomina sunt attributa, quia de Deo praedicabilia et scibilia, et de omnibus personis coniunctim et divisim. Et si eodem modo supponerent in ista propositi.one 'intellectus et voluntas sunt realiter divina s essentia', scilicet si supponerent simpliciter vd materialiter, ista esset simpliciter falsa, quia nec illi conceptus nec illa nomina sunt realiter divina essentia, quamvis supponant pro ea.
(QUAESTIO III UTRUM ALIQUID REALE POSSIT DISTINGUI SECUNDUM RATIONEM AB ALIQUO
REALI]
Ad evidentiam praedictorum quaero utrum aliquid reale possit distingui secundum rationem ab aliquo reali. Quod sic: Secundum P h i l o s o p h u m, I Physicorum et in diversis locis l, aliqua sunt idem subiecto et tamen non sunt idem rati.one; aliqua autem sunt idem et subiecto et ratione. Igitur aliqua, quorum quodlibet est reale, sunt idem ratione, et per consequens eadem rati.one aliqua realia possunt distingui ratione. A d opposi tu m: 1 tunc om. E, si add. BZ ;1 fit] sic AD, sit F ;' suppositio] supponunt D Il pro] per B 3 sunt] sibi G ' quia] et G il praedicabilia] praedicabiles Z, om. A Il scibilia] praedicabilia Z Il et om. ADEZ 4 si om. A 5 propositione] proprietate A Il et] quia A 6 scilicet om. A:; supponerent] supponent A, supponant D &.7 vel ... simplicitet om. (hom.) F 6 materialitet] personaliter A 12 aliquid] aliquod A Il possit] posset AF 13 ab] absolute A 15 Secundum om. D Il Philosophum] quia A, Philosophus d add. in D Il et om. AD 16 locis] dicit quod add. D, om. G Il non om. A Il aliqua ... ratione om. F 17 autem] alia A, etiam G, om. E Il et!] in C, om. DE i: et2] in A 18 quodlibet om. G Il sunt] 19 aliqua] qua A 20 Ad oppositum] Contra A est A 18-19 eadem ratione om. E
1
10
Aristot., Physica, l, c. 7, t. 60 (190a 15-18); Topica, I, c. 7 (103a 6-39).
1s
20
DE DISTINCTIONE REALI ET RATIONIS
75
Probatum est prius l quod sicut nulla ratio potest distingui realiter, ita nihil reale potest distingui ratione ab aliquo reali. (RESPONSI O AUCTORIS]
Ad quaestionem respondeo, secundum praedicta in praecedenti quaestione 2, quod nihil reale potest distingui nec esse idem ratione cum aliquo reali, ita quod sicut distinctio rationis et identitas rationis se ha bent ad entia rationis, ita differentia realis et identitas realis se habent ad entia realia, et hoc forte non excludendo distinctionem formalem et identitatem ubi debet poni 3. Ideo dico to quod nulla res nec a se ipsa nec a quacumque alia potest distingui vd esse eadem secundum rationem. Hoc adhuc probo sic: si eadem res vd a se ipsa vd ab alia re differret ratione, hoc non esset nisi propter diversas rationes fabricatas circa eandem rem vd easdem res, vd quia aliter et aliter t5 concipitur eadem res ab intellectu. Sed primum non sufficit, quia sicut intellectus potest formare diversas rationes circa eandem rem, ita causa realis potcst formare diversas res realiter distinctas circa eandem rem; sed non obstante quod circa eandem rem et in eadem re fìant res diversae realiter distinctae nunquam dicetur 5
1 ratio om. A 2 realiter] ratio A, ab alia ratione add. FZ, ab alia add. A ·: ab om. E 4 respondeo] respondetur G .l praedicta] dieta A 5 reale] reali A Il nec] vel A 6 reali] reale A 7 habent] habet ADFGZ 7-8 rationis2 ... entia mg. F 7 realis om. A Il et] ita add. A 8 se habent] se habet FGZ, om. E :· ad om. A 9 et] vel D 'l identitatem] identitas A li ubi] non A 10 ai om. A ipsa om. F il potest] poterit Z 11 secundum 12 Hoc] Nunc A il adhuc om. AZ :: probo] et add. A Il si] rationem] ratione AFZ ,: aliqua add. AZ "eadem om. A !'veli om. BD ' a] velA li re om. A 13 diffi:rret] diffèrt E, cliffi:rat AZ 13-14 fabricatas] ab intellectu add. F 14 circa] tota A :: rem om. A l! et aliter om. Z 15 Sed] Si E, om. A, Il sufficit om. ABCF 16-17 rationes ... diversas om. D 17 ita] ista A ' formare] causare A;: res] reales add. D, om. A 18 rem2 om. G 19 re] rem A Il realiter] formaliter D r: illa] ita A l In praeced.enti quaestione, supra, p. 56. 2 Ibidem. 3 Scilicet inter essentiam divinam et relationes, ut dictum est in quaestione prima, supra, pp. 14ss.
76
LIBER I DIST.
2 Q.
ill
quod illa res realiter distinguitur a se ipsa, sed quod praecise illae res factae vel aggregata ex illa una re et duabus rebus factis distinguuntur realiter; sicut si in lacte fiant albedo et dulcedo, nunquam propter hoc dicetur quod lac distinguitur a se ipso realiter, sed quod albedo distinguitur realiter a dulcedine, et aggre- s gatum ex lacte et albedine distinguitur realiter ab aggregato ex lacte et dulcedine; sicut unum compositum ex hac materia et hac forma distinguitur realiter ab uno composito ex hac eadem materia et una alia forma, et nunquam vere dicetur quod haec materia distinguitur realiter a se ipsa. Igitur quantumcumque intel- 10 lectus fabricet diversas rationes circa eandem rem nunquam dicetur quod haec res distinguitur ratione a se ipsa, sed quod haec ratio distinguitur ratione ab illa ratione, et quod aggregatum ex hac re et hac ratione distinguitur aliquo modo ratione ab aggregato ex hac re et illa ratione. Et ita nunquam aliqua res distinguitur a se 1s ipsa ratione propter diversitatem rationum quae non sunt ipsa, sicut nec distinguitur realiter a se ipsa propter diversitatem rerum quarumcumque quae non sunt ipsa. Nec secundum sufficit, quia si aliqua res sit aliter et aliter conceptibilis, aut illud quod concipitur est idem omnibus modis sive concipiatur uno modo sive alio, :xJ ita quod illud quod est obiectum nullo modo - nec secundum rem nec secundum rationem - multiplicatur, quamvis ipsi modi concipiendi qui non sunt ipsa res concepta multiplicentur; aut ipsum 1 distinguitur] distinguatur DE " a se ipsa om. ABD 2 factae om. A Il aggregata] 3 fiant J fiat AF , et J vel G 4 propter J aggregatae ADZ · re om. Z . rebus om. A potest A Il dicetur quod om. E quod] secundum A ii distinguitur] distinguetur E, distinguatur ABZ 5 distinguitur] distinguatur E 5-7 et ... dulcedine mg. F 7 unum] aliquod A "hacl om. ABCG ,; et] ex add. DE ' hac2 om. A 8 uno composito] alio oppo9 una om. DE :; dicetur] diceretur AZ 10 distinguitur] sito A :: hac] hoc A, om. Z distinguatur D 10-12 Igitur ... ipsa trp. p. ratione2 (/in. 14) E 12 disringuitur] distinguatur DE 13 illa] alia BF Il ex] ab A "re om. E 14 et] ex add. DF Il hac om. A Il modo] 15 hac] ista A Il Et om. C a se ipsa add. A ::aggregato] aggregata D, aliquo modo add. F 15-16 Et ... ratione om. (hom.) E 15 aliqua] alia A 16 ratione om. A 16-17 ratinnum ... diversitatem om. A 17-18 rerum quarumcumque] contrariorum communi rerum A 18 secundum om. A 20 concipiatur] accipiatur BZ 1: alio] modo add. Z 21 quodl om. A Il quodZ est om. A 21-22 nec ... rationem om. A 22 ipsi om. AF 23 qui] quia A Il sunt] est A ' multiplicentur J multiplicantur F
DE DISTINCTIONE REALI ET RATIONIS
5
10
15
20
77
obiectum aliquo modo multiplicatur saltem secundum rationem, ita quod sint plura obiecta formalia, secundum modum loquendi a l i q u o r u m l. Si primo modo, arguo sicut prius, quod ipsa res non distinguitur ratione a se ipsa, sed quod illi modi concipiendi, sive distinguantur realiter sive ratione, distinguuntur re vd ratione et ipsa res nullo modo. Hoc c o n firma tu r, quia sicut idem sine multiplicatione a parte obiecti potest aliter et aliter concipi ab intellectu, ita idem sine omni multiplicatione a parte obiecti potest aliter et aliter videri oculo corporali, et aliter et aliter audiri, et universaliter a quocumque sensu sentiri. Et eodem modo potest eadem res inanimata alteri rei inanimatae aliter et aliter approximari, et tamen propter istam alietatem non dicetur res distingui a se ipsa nec re nec ratione. Non re, certum est; nec ratione, quia etiam secundum i sto s z distinctio rationis non causatur nisi ab intellectu, igitur non a sensu nec ab aliqua re inanimata; igitur eodem modo propter hoc quod res aliter et aliter concipitur non dicetur ipsa res distingui nec re nec ratione. Si detur secundum, quod obiectum ipsum aliquo modo multiplicatur ita quod sint plura obiecta formalia: aut i1la multitudo est ex natura rei aut tantum per actum intellectus. Si primo modo, igitur non distinguitur ratione sed ex natura rei. Si 1 obicctum] oppositum A aliquo modo om. F :i multiplicatur] multiplicetur GZ, om. E 2 secundum] per E 3 sicut prius om. A 4 ratione] realiter D 4-5 concipiendi] distinguendi E 5 sivelj si c Z distinguantur] distinguuntur AZ ii realiter si ve] re ve! Z il distinguuntur] distinguantur D, om. Z 5-6 re ve! ratione] ve! realis A, om. DZ 6 et] sed D ipsa om. A 7 confirmatur] confirmo Z, ratione add. E " idem] omni add. A 10 corporali] corporis G et! om. F 10-11 quocurnque] quolibet A 11 sensu] et add. E ! Et om. Z eadem om. E res om. A 12 inanimatae] et add. A, similiter add. E 13 dicetur] diceretur CDE 14 Non ... ratione om. A : etiam om. G 16 nec] ut A igitur ... ratione om. A 16 eodem modo om. E 18 detur] dicitur Z · secundum] 19 multiplicatur] multiplicetur AE 20 multitudo] multiplicatio Z falsum A 20 actum] actus AZ 20-21 aut ... rei om. A l Cf. Scotus, Ordinatio, I, d. 2, p. 2, qq. 1-4, nn. 391-393 (ed. Vaticana, Il, 350ss.). 2 C( Scotus, loco cit., n. 395 (ed. Vaticana, II, 352s.); Godefridus de Fontibus, Quodl., VII, q. 1 (ed. cit., 266).
78
LIBER I DIST.
2 Q. ill
secundo modo, arguo sicut prius, quod per nullam operationem intellectus - quam faciat quomodocumque, sive ratione sive realiter - potest eadem res ratione distingui a se ipsa. Ideo d i c o quod excepta distinctione vd non-identitate formali quae est ex natura rei et quae est difficillima ad intelligendum et quae non est ponenda nisi ubi fi.des compellit l, nihil distinguitur ab aliquo nisi sicut ens reale ab ente reali; et omnis talis distinctio est distinctio realis, nec plus dependet ab intellectu quam ipsa entitas dependet ab intellectu. Vd distinguitur sicut ens rationis ab ente rationis; et omnis talis distinctio est distinctio rationis, quae identitatem realem simpliciter excludit, sicut ens rationis non potest esse ens reale. Vel distinguitur sicut ens reale ab ente rationis vel e converso; et ista distinctio stricte et proprie nec est realis nec rationis, sicut nec ipsa distincta nec sunt entia realia nec entia rationis, sed est quasi media, quia unum extremum est ens reale et aliud est ens rationis; qualiter autem debeat vocari non curo ad praesens, quia hoc est in voluntate loquentium. Vd distinguitur sicut aggregatum ex re et ratione ab ente reali vd ente rationis, vel a consimili aggregato, et ista distinctio - sicut nec praecedens nec est proprie et stricte realis nec rationis, propter eandem ratio1 modo om. A quod om. AE 2 faciat] facit ABE, diversa add. A, diversam add. F :: quomodocumque om. D :: sivelj in add. Z .. sivel] in add. Z 2-3 realirer] re Z 3 res om. D 4 dico om. A.: excepta] ex ista A, quanta G ::non ita Pad. Anton., Pad. Univ.; om. a/ii 5 formali] et add. A' ex ... est2 om. A et] etiam D 6 et quae om. A [' fides] poni t ve! add. mg. D2 i compellit mg. D2 , nilùl] enim add. A 7-9 reale ... ens mg. F 8 distinctio2 om. AE ii nec] non A !' ab] ipso add. D 7 et] ideo add. D :· talis om. A 11 quae] quia B Il ens 9 dependet] dependeat A , ab inrellectu om. A :: Ve!] aut D om. A 12 Ve! ... reale om. (hom.) G ![ sicut] sive A 13 ve! om. AE conveno om. E Il proprie] sumendo add. D :: nec] non CF 14 nec] non A i ipsa] ista A il nec3 om. DE Il nec4] sunt add. F .[ entia2 om. A 15 est! om. E ,, media] medium E 16 aliud] ad A li est om. A Il aurem om. AB li debeat] debeant E 17 est om. A l[ voluntare] vocate A Il Ve! distinguitur om. A .: distinguitur] distinguuntur G 18 re] se E Il ab ente om. G Il ve!] ab add. BG, et E ,; ente:z om. A 19 nec om. A Il praecedens] praesens A 20 est om. F ;; et] nec est A, nec F , stricte] est add. F .. nec2] vel G Il rationis] rationalis E l Videsis q. 1, supra, pp. 17ss., et Scotum, loco cit., nn. 388-410 (ed. Vaticana, II, 349-361).
5
10
15
1n
DE DISTINCTIONE REALI ET RATIONIS
79
nem. Et sicut dico de distinctione reali et rationis, eodem modo proportionaliter dico de identitate reali et rationis sibi opposita. [lNSTANTIAE]
5
1o
15
21l
Sed contra praedicta potest argui multi p l i c iter, quod aliqua possunt esse eadem res et tamen distingui ratione. Et hoc probatur multi p l i c iter: P r i m o sic l : secundum C o m m e n t a t o r e m, XII Metaphysicae, commento 39 2: « In eis quae sunt forma non in materia, dispositio et dispositum reducuntur ad unum in esse et duo in consideratione •· Igitur dispositio et dispositum sunt unum in esse et per consequens sunt una res, et tamen sunt duo in consideratione, et per consequens si sint duo, sunt distincta et non nisi ratione; igitur aliqua duo distincta ratione sunt una res. Praeterea, C o m m e n t a t or, ibidem 3: c Intellectus est natus dividere adunata in esse in ea ex quibus componitur •· Igitur aliqua sunt unum in re et tamen intellectus dividit ea, quod non est possibile sine distinctione rationis; igitur etc. Item, ibidem 4: « Multiplicitas in Deo non est nisi in intellectu, non in esse •· Igitur in Deo sunt multa quae sunt unum in esse et tamen multa in intellectu. 1 Et ... rationis om. F 2 proportionaliter] proportionabiliter AF " dico om. G Il rationis] eodem modo proporticnabiliter add. Z .. opposita] oppositae BG, oppositis F 4 multipliciter] videtur A 5 possunt] sunt A ;; esse om. A il distingui] distinguuntur A ii Et om. ADF .. hoc om. A 6 probatur] Probatio A:: multipliciter] et add. D, om. A 7 Primo om. A:: sic] sicut A '. XII] XIII A 8 commento om. A ,, 39] 30 Z ;1 sunt om. G 9 et2] in add. Z 9 reducuntur] reducitur Z 9-10 reducuntur ... dispositum om. (hom.) A 11 sunti om. A 11 tamen] non add. A , in om. E 12 sint] sunt DFZ , sunt om. A 13 ratione om. A 15 quibus] quo A.' componitur] esse componuntur Avm-. 16 unum] una B li et om. G d tamen om. A 17 etc. om. A 18 in Deo om. A ,, nisi in om. A intel!ectu] et add. E 19-20 non ... in.tellectu om. B 20 et om. D .. in om. A
Sic argui t God.efridus de Fontibus, Quodl., VII, q. l (ed. ci t., 276). 2 Averroes, In Aristot. Metaph., XII, t. 39 (ed. Iuntina, VIII, f. 151vb). 3 Averroes, ibidem; apud Godefridum, loco cit. 4 Averroes, ibidem; cf. God.efridus, loco cit. l
80
LIBER I DIST.
2 Q. m
Praeterea, IV Metaphysicae 1 : Ens et unum dicunt eandem rem, et tamen distinguuntur aliquo modo et non nisi ratione. Eodem modo potest argui de vero et bono, de subiecto et passione 2. Similiter, principium et finis in puncto aliquo modo distinguuntur, et sunt una res. Similiter, currere et cursus sunt una res, et tamen aliquo modo distinguuntur. Similiter, III Physicorum 3: Actio et passio sunt unus motus, et tamen aliquo modo distinguuntur. Similiter, secundum Aris t o t e l e m et C o m m e n t a t o r e m, I Physicorum 4 : Materia est eadem secundum substantiam et plura secundum esse. Praeterea, ideae in mente divina realiter sunt ipsa divina essentia, et tamen distinguuntur, quia aliter non essent plures ideae, non magis quam plures essentiae. Praeterea, quod idem possit differre a se ipso. videtur, quia Sortes in foro distinguitur aliquo modo a Sorte in theatro. Similiter, secundum Por p h y r i u m s, Sortes puer differt a se tpso sene. Igitur eodem modo eadem res concepta sub una ra2 distinguuntur] differunt E
et] sedE
3 vero] uno A :'de om. ADE
4 et] de
add. Z 5-6 Sirniliter ... res om. B 5 puncto] sunt una res et tamen add. F .. modo 0111. BDEZ 6 et] tamen add. ADE et ... res om. F 7 Sirniliter] Et praem. A 9 Sirniiter 0111. D 9-10 Sirniliter ... distinguuntur om. F 9 unus om. G 10 Sirniliter] Praeterea C secundum] si A 10-11 Aristote!em] Aristoteles A, Philosophum E 11 Commentatorem] Commentator A I] II A 12 secundum substantiam] sed substantia G 13 Praeterea] Sirniliter DE realiter om. E ipsa om. D 14 ideae om. F 16 Praeterea] 17 distinguitur] videtur add. E possit] posset BD · videtur om. DE .. quia om. Z differt F Sorte] se ipso Z in om. B theatro] choro AF, om. B 18 secundum Porphyrium om. E differt] distinguitur E, aliquo modo add. F 18-19 se ipso] Sorte G 19 eodem modo om. E :· sub una] ab eadem A
l Aristot., Metaph., IV, c. 2, t. 3 (1003b 22-23). 2 Cf. Godefridus, loco cit., p. 269. 3 Aristot., Physica, III, c. 1, t. 8 (201a 19-23); eandem auctoritatem adducit pro se Thomas Aquinas, Summa theol., I, q. 28, a. 3, ad 1. 4 Aristot., Physica, I, c. 7, tt. 57-70 (189b 30- 191a 22); Averroes, in hunc locum (ed. Iuntina, IV, 17ra-20ra). 5 Porphyrius, Liber Praedicabilium, cap. 'De differentia' (versio Boethii, PL 64, 115 D).
5
10
15
81
DE DISTINCTIONE REAU ET RATIONIS
5
10
t5
tione d.istinguitur a se ipsa concepta sub alia ratione, et non ll1Sl ratione; igitur etc. Praeterea, t e r t i o, videtur quod aliquid d.istinguitur ab aliquo nec sicut res a re, nec sicut ens rationis ab ente rationis etc., quia tenebra d.istinguitur a luce et ab aliis rebus et tamen nullo praedictorum modorum. Similiter, negatio differt ab affirmatione et tamen nullo praedictorum modorum. Q u a r t o, videtur quod attributa divina sint ipsa divina essentia, et tamen - per praedicta - distinguuntur ratione, quia aliqua est perfectio simpliciter quae in quolibet melius est ipsum quam non ipsum t. Tunc quaero: aut ipsa perfectio simpliciter est omnibus mod.is divina essentia aut non. Si sic, igitur non esset nisi tantum una perfectio simpliciter; similiter, tunc nihil aliud esset dicere quod sapientia est perfectio simpliciter quam quod sapientia est divina essentia. Si autem non sunt idem omnibus modis - et non potest esse nisi divina essentia realiter, quia tunc esset aliqua perfectio simpliciter quae non esset realiter divina essentia -, igitur est aliquid quod est realiter divina essentia et tamen non est omnibus modis divina essentia; igitur d.istinguitur saltem ratione. 1 distinguitur] diffèrt Z . concepta om. BFG " non] tamen A 3 tertio om. E !l quod om. G 4 nec'] non D nec2 om. G rationis2] igitur add. F !i etc. om. E 6 modorum] modo A 5 tenebra distinguitur] tenebrae distinguuntur G . etl] non add. F 8 sint] sunt A ;1 ipsa om. D 9 per om. ABZ ;! ratione] 7 tamen om. D .. nullo] alio A 11 ipsa] illa F · simpliàter] quae in quolibet est melius secundum rationem G, ratio A 12 igitur] sic add. A . esset] erit A :: nisi om. D ipsum quam non ipsum add. seu. rep. Z 13 tantum om. B .. simpliàter om. E . sirniliter om. F . esset] erit A, est B 14 quod] quam E sapientia] divina add. E simpliàter] simplex Z ,. quam] dicere add. E sapien15 est om. A sunt] sint DE 15-19 et ... modis om. (hom.) G tia] divina add. E 16 quia om. A esset] eri t A 17 simpliàter] simplex Z ;: esset] eri t, et add. simpliàter A 17-18 igitur ... essentia om. (hom.) A 18 est! om. DZ
1
Cf. Anselmus, Monologion, c. 15 (PL 158, 163).
0CKHAM, OPERA
THEOL.
Il.
6
82
UBER I DIST.
2 Q. m
[RESPONSI O AD INSTANTIAS]
Ad p r i m u m istorum l dico quod intentio C o m m e nt a t o r i s est quod possunt esse aliqua nomina vel conceptus quae differant sicut subiectum et praedicatum, quae nata sunt esse in intellectu obiective, quia solus intellectus potest facere proposirionero praeter propositionem prolatam et scriptam et alias huiusmodi; et ita in intellectu distinguuntur, quae tamen reducuntur ad unum in esse, sicut duo signa reducuntur ad unum signatum, quae tamen non sunt realiter illud unum signatum. Ita in proposito: omnia praedicabilia de Deo non significant nisi praecise unum in Deo omnibus modis idem, quae tamen non sunt synonyma, quia habent distincta significata vel connotata non in Deo sed extra Deum. Et quod haec sit intentio C o m m e n t a t o r i s patet, quia dicit ibidem 2 : « Sic est intelligendum curo dicimus ipsum, scilicet Deum, esse vivum et habentem vitam, scilicet idem in subiecto et duo secundum modum; non quia significant idem omnibus modis, sicut significant nomina synonyma, neque sicut principale et sumptum, quia sumptum significat illud quod significat principale et aliquid magis. Vita enim significat aliquid 3 esse] essentia A·· conceptus] per consequens A quae] qui BD 4 diffèrant] differunt E, distinguunt Z , sicut om. Z in om. A 5 facere] parere A, habere G 6-7 praoter ... huiusmodi om. A 6 alias] aliqua F, alia Z 7 in om. A 8 esse] essentia E ad] 9 signatum] significatum EG !! Ita] aliquod add. Z signatum] signum A, significatum EF est add. G proposito] ita add. E 10 praedicabilia] posteriora Z 11 sunt] nomina add. D 12 significata] consignata BFG :: ve! connotata mg. F, om. Z 13 haec] ita A ' sit] eius add. A Cornmentatoris om. A l' patet] per illud add. Z 14 Sic] sicut AZ ' cum dici15 scilicet om. A, om. (lac.) C .i esse rep. A mus] in divinis A ipsum] in divinis add. D 1: vivum] unum A :: scilicet] sunt AZ Il idem] unum D 16 significant] significent E 17 moclis om. A ;; significant om. E :: sicut] significant nomina neque sicut add. Averr. 18 sumptuml] secundarium, et add. alias suppositum Z 1: sumptum2] suppositum Z ' illud] idem A 18-19 quod ... aliquid mg. E 18 significat] est F, om. AB 19 et om. A Il Vita] non add. E ii aliquid] et add. D I
t. 39
Supra, p. 79, lin. 7-13.
(cd. luntina, VIII, f. 151v).
2
Averroes, In Aristot. Metaph., XII,
5
10
15
DE DISTINCTIONE REAU ET RATIONIS
83
non in subiecto, vivum autem significat aliquid in subiecto, scilicet formam in materia et habitum in subiecto. Hae igitur sunt dispositiones significationum nominum in eis quae sunt forma in materia ». Ex ista auctoritate patet quod loquitur de distinctione nominum s significantium et identitate significati. Et vult dicere quod nomina significantia quaedam sunt nomina synonyma, qualiter non se habent nomina dieta de Deo quorum unum praedicatur de alio; quaedam sunt nomina se habentia sicut concretum et abstractum, quae si verificentur in rebus compositis, concretum significat illud 10 quod significat abstractum et aliquid aliud realiter differens, sicut ponit ibidem exempla. Si autem praedicantur de Deo, non significant aliquid distinctum in Deo, et hoc est quod subdit ibidem dicens l: «Quando autem fuerit considerata dispositio et disposirum in eis quae non sunt in materia, reducuntur ad unam inten15 tionem omnibus modis, et nullus modus est quo praedicatum distinguitur a subiecto extra intellectum, scilicet in essentia rei •· Ex ista auctoritate patet quod non intelligit aliquam distinctionem nisi inter praedicatum et subiectum; sed praedicatum et subiectum sunt nomina vel conceptus quidam qui non sunt realiter Deus; igitur 20 nulla quae sunt realiter ipse Deus sunt distincta in intellectu. Et ideo dicit signanter quod 'reducuntur ad unam intentionem om1 autem] aut E " significat om. E 2 in materia] et materiam A Il habitum] habitus E 2-3 dispositiones] distinctae rationes F 4 auctoritate] aliqua necessitate A 5 identitate] identitatem AG . significati] significantium G, nominum add. A :1 Et] identitate 6 synonyma om. A Il non om. A 6-7 se habent] significati add. G :: vult] ultimum A sunt E 7 dieta] divina A 8 quaedam] alia E 9 si] scilicet F Il verificentur] verificantur FZ :: illud] id G, idem add. A, om. D 10 quod significat om. D ; significat om. A 11 ponit] patebit (?) E 'exempla om. A .: praedicantur] praedicentur AF ' realiter om. D 12 in] a F 13 autem om. A 14 reducuntur] reducitur Z 15 modis om. G 15 nullus rnodus] uno modo A '' est] erit F 15-1 (p. 84) et ... modis om. (hom.) B 16 extra om. A in om. BZ 'essentia] ex natura ABZ 15-16 distinguitur] distinguatur A 17 ista] alia A non] intellectus A aliquam] aliam BZ :! nisi] non A 18 sed ... subiectum2 mg. F, om. G , et2] ve! D :, sunt om. A 20 nulla om. A . ipse Deus om. A Et om. A 21 dici t] dico A , signanter] signatiter, et add. dicit A :: reducuntur] reducitur A ·: intentionem] intellectionem E l
Avcrroes, loco cit. (cd. luntina, VIII, f 151vb).
84
UBER I DIST. 2 Q. ill
nibus modis', ita sicut signa reducuntur ad unum signatum amnibus modis, quod nec distinguuntur re nec ratione. Et ita per dispositionem et dispositum non intelligit C o m m e n t a t o r aliquid in Deo realiter, sed praedicatum et subiectum quae supponunt vere et proprie pro Deo. s S i d i c a t u r quod secundum C o m m e n t a t o r e m, ibidem t, dispositio et dispositum non sunt nomina synonyma, igitur quamvis haec nomina 'vivum' et 'vita' et huiusmodi, quae sunt communia rebus creatis in quibus est distinctio realis importata per concretum et abstractum, propter talem distinctionem non 10 essent nomina synonyma, tamen ista nomina 'Deus' et 'deitas' erunt synonyma, quia nulla penitus distinctio importatur per ista nomina nisi sit aliqua non-identitas in Deo: Praeterea, ibidem 2 : « Essentia si fuerit accepta secundum quod est posita et fù.erit disposita aliqua dispositione, tunc ts dispositio et dispositum unum erit in praedicatione et duo in intentione, quia praedicatum differt a subiecto •· Sed tamen secundum e u m, ibidem 3, aliter est in Deo et in rebus compositis. Et cum praedicatum aequaliter differt a subiecto in una propositione et in alia, si praedicatum et subiectum sint praecise nomina vd concep- 20 tus, igitur oporteret secundum e u m quod in ipsa re aliter sit ------------------------
1 ita] in A reducuntur] reducitur A ' signaturn] scilicet add. E 2 nec] non AB distinguuntur] nec aàd. B , re] realiter E nec2J secundum add. E Il ratione] rationem E 3 dispositum] disponi t A . intelligit J intellectus A, intendit Z 4 realiter om. E 6 quod om. E 6-7 ibidem] inde A 7 nomina om. E 8 vivum] 5 pro] ipso add. AF unum CE 9 realis] et add. E 10 abstracturn] tamen add. E ;, non] nisi G 11 ista 12 erunt] essent Z, nomina om. E nomina om. A . deitas] non add. A, divinitas B nomina add. E · ista] ipsa E 13 nomina om. E ,: identitas] non add. A 14 Praeterea] secundum eandem add. D 1, ibidem] illa add. A ,; si] cum AF 14-15 secundum om. A 16 erit] erunt A: duo] erit add. E 16-17 intentione] intellectione B 17 quia] 17-19 Sed ... subiecto qua ABEFG, prout Z .. differt] distinguitur F, om. A ;: Sed] et AE mg. G 18 eum] eundem E est om. ABCE .. et l] aliter add. Z ;. compositis J ita quod se add. A ,, cum] tamen E 20 et] ve! A sint] ve! A, sunt BCZ 21 oporteret] oportet DF quod] arguatur add. A . aliter om. A , sit] sicut A, aliqua add. E l A vcrroes, ibidem. ibidem.
2
Avcrroes, ibidem.
3
Averroes,
DE DISTINCTIONE REALI ET RATIONIS
85
distinctio in rebus separatis a materia et in rebus composltiS, ita quod in separatis sit tantum distinctio rationis et in aliis distinctio realis: Praeterea, ibidem l : « Cum intellectus componit aliquam s propositionem ex dispositione et disposito in talibus rebus •, scilicet separatis a materia, c tunc non intelligit ex eis nomina synonyma ita quod propositio sit secundum nomen non secundum intentionem, sed intelligit ea esse d.ifferentia secundum assimilationem, secundum quod in talibus accipit duo quorum proportio ad invito cem alterius ad alterum sit sicut proportio praedicati ad subiectum •: Ad p r i m u m istorum 2 potest dici uno modo quod illa nomina quae habemus de Deo, scilicet Deus et deitas, non sunt synonyma, quia nomina aliqua sunt quibus correspondent aliqui conceptus simplices vel aliquis conceptus simplex. Et si idem ts conceptus simplex correspondeat, possunt dici nomina synonyma. Aliquibus autem nominibus correspondent compositi conceptus, et talia nomina non oportet quod sint synonyma, et hoc propter distinctionem repertam in illis conceptibus compositis cuius una pars potest alicui competere cui alia pars non competit. Et ita 2JJ est de Deo et deitate: secundum enim quod a nobis imponuntur, 2 in] si A, rebus add. D dsit] si A Il et otri. DGZ 5 rebus A 7 nomen] et add. DF 8 diffèrentia] divina AE, 10 alterius] alius E diversa Z 9 secundum] scilicet D, Averr. 1: in talibus] intellectus Z 1: ad om. A li si t] est DF, om. E ,, proportio om. AZ '! praedicati] propositi A praedicati ... subiectum] subiecti ad praedicatum D 11 dici] dupliciter add. AFZ illa] nulla A 12 habemus] ut descriptio ... huiusmodi (v. p. 86, /in. 8-10) add. sed tkl. B ::de ... non mg. BG Il scilicet] sicut A :: Deus ••• sunt om. A li Deus om. E 13 quia om. A il quia nonùna] ergo nec E ,l aliqua] quam A ;1 sunt] sint A :: aliqui] alii qui A 14 simplices] simpli15 correspondeat] illis add. Z 16 Aliciter A "aliquis om. A 'simplex] simpliciter A quibus ... nominibus mg. G Il nominibus] non add. Z, non correspondent talis conceptus simplex, sed add. E:: correspondent] quo respondent A, iidem add. ABZ :, compositi] et compositum A 17 synonyma] nonùna non oportet add. A 18 repertam] ve! add. G l' illis] isto A, istis B, ilio F ,i conceptibus] conceptu F : compositis] composito F i! cuius] cum Z 19 alicui om. A !l par:sl non om. A l! competit] competat A, convenitE i Et otri. Z 20 et] de add. EF Il deitate] divinitate E, quia add. F il secundum om. A 11 enim] per A, om. F Il impo1 separatis] cfutincti.s A
om. D ii scilicet] in add. F,
otri.
nuntur mg. G
l
A verroes, ibidem.
2
Supra, p. 84, lin. 6-12.
86
UBER I DIST.
2 Q. III
eis correspondent duo conceptus compositi proprii Deo, quia nullus conceptus simplex nobis possibilis est proprius Deo, et una pars illius conceptus competit alicui cui alia pars non potest competere. Sicut Deus dicit aliquod ens intellectuale vel intelligens et sic de aliis quae competunt Deo, ita quod quodlibet est in plus et totum in aequale l ; deitas autem dicit omnia illa magis in abstracto, et de illis aliquod abstractum competit alicui cui non competit concretum et e converso, l§ ut descriptio exprimens quid nominis deitatis sit ista: ens quod est sapientia, bonitas et huiusmodi § 1- Aliter potest dici secundum u l t i m a m a u c t or i t a t e m allegatam 2, quod talia nomina quae imponuntur secundum assimilationem concreti et abstracti ubi signifìcant realiter distincta non sunt nomina synonyma, quia praecise imponuntur secundum assimilationem istorum quae non sunt nomina synonyma. Et hoc est quod dicit 3, «quod in talibus accipit duo •, scilicet nomina, c quorum proportio ad invicem alterius ad alterum est sicut proportio praedicati ad subiectum •· Et quomodo hoc sit intelligendum subdit dicens 4: « Intellectus enim potest intelligere 1 rorrespondcnt] rorrespondet AFZ Il duo om. AFZ l! compositi] compositus AFZ Il proprii] proprius AFZ, om. BG 2 nullus] unus A li conceptus om. BCDGZ l1 simplex] simpliciter A !' possibilis] compossibilis F est ... Deo om. F li est om. A ii Deo om. A Il Deo] 3 illius] unius E !! conceptus] qui potest esse si bi proprie proprius add. AF Il una] vera E add. D 11 competit] conveni t E li parsl om. A 3-4 competere] convenire G 4 dicit] diciturA, ostendit G: intellectuale] ve! intellectus add. E il ve!] non add. G 5 sic de aliis] huitamodi D :: ita] et A 1: quodlibet] quaelibet A l! in] est EGZ, om. A 6 autem] aut G Il omnia illa] contra illudA 6-7 abstracto] absoluto C 7 abstractum] absolutum E 11 cui om. A 8 ut] 8 et] ve! A 8-10 ut ... huiusmodi in imo f B, (sed v. led. var. p, 85, litJ. 1Z), om. A 9 quod] et D Il bonitas] voluntas AEGZ 9--10 et huiusmodi] nec F Il exprimens om. D etc EF 10 dici om. A 11 quae] quia BG 12 ubi] utA 13 non sunt] ut sint A'! nomina om. Z 13-15 quia ... synonym.a om. (hom.) A 13 imponuntur] imposita D 14 iseorum] eorum EF 14-15 synonym.a] singularia G 15 quod2 om. G Il accipit] accipiuntur Z 16 ad invicem om. D Il ad2 om. A 17 proportio] est add. A Il Et om. A Il hoc om. A 18 intelligendum] intelligenda A 'l enim] non add. Z, non non add. F l! potest] impetere add. A
Cf. Damascenus, Dialectica, c. 7: c Omnis praedicatio vd in plus fit vel in aequale; in minus autem nequaquam • (versio Roberti Grossatesta, ed. O. A. Colligan, p. 8); alias c. 15 (PG 94, 578 C). 2 Vide supra, 3 Averroes, loco cit. 4 Averroes, ibidem. p. 84, notam 1. l
5
10
15
DE DISTINCTIONE REALI ET RATIONIS
5
10
15
20
87
idem his duobus modis secundum similitudinem ad propositionem categoricam in rebus compositis sicut intelligit mu1ta secundum similitudinem », hoc est, intellectus potest formare duos conceptus in q uibus quasi intelligitur Deus, quia aliter a nobis non potest intelli gi, et hoc secundum similitudinem ad duos conceptus, qu
Cf. Averroes,In Aristot. Metaph., XII, t. 51 (ed. Iuntina, VIII, f. 158ra).
88
LIBER l DIST.
2 Q. III
l§ Verwntamen
sciendum quod synonyma sunt duplicia l. Quaedam sunt synonyma quia simpliciter idem signifìcant et connotant, ita quod nihil signifìcatur nec connotatur per unum quin eodem modo signifìcatur et connotatur seu consignifìcatur per reliquum, et sic apud P h i l o s o p h u m 2 deitas et Deus, s homo et humanitas, et mu1ta talla sunt synonyma; sed sic non accipio hic synonyma, quamvis a l i b i 3 sic accipiam. Aliter dicuntur aliqua synonyma primo modo, et praeter hoc tam imponentes quam utentes omnes postea intendunt quod simpliciter idem signifìcant et connotant modo praedicto; et isto modo homo 10 et humanitas, Deus et deitas non sunt synonyma, et hoc quia 1-2 (p. 89) Verumtamen ... aliis om. A, Borgh. 1 sàenduml est add. D Il quodl 2 synonymal nonùna G, om. E :1 quial quae D 3 necl vel D 4 signinonùna add. E ficatur et om. D 1: seu consignificaturl sive significatur G, om. EF 5 apud Philosophuml 6-7 sed .•. synonyma mg. F 7 accipiaml accipiatur E apud Ioannem (?) B, om. Z 8 aliqua l esse add. E synonyma l quae significant ut add. B 9 postea l per ea Z Il intendunt l intelligunt Z 11 deitas l idem significant sed add. E hoc l est add. E
l Cf. Guillelmus de Ockham, Sent., III, q. 1 BB. 2 Cf. Aristot., Topica, VI, c. 10: « Synonyma enim sunt quorum una est secundum nomen defmitio • (148a 14-25); Cf. Guillelmus de Ockham, Summa Logicae, p. I, c. 6: c Et dico quod concretum et ahstractum sunt synonyma; sicut secundum intentionem P h i l oso p h i ista nomina sunt synonyma: Deus et Deitas, homo et humanitas, animai et animalitas • (ed". Ph. Boehner, p. 19). 3 Cf. Guillelmus de Ockham, Summa Logicae, p. I, c. 6: c Sed ne in aequivoco procedatur, sciendum est quod hoc nomen 'synonymum' dupliciter accipitur, scilicet stricte et large. Stricte d.icuntur illa synonyma quibus omnes utentes intendunt uti simpliciter pro eodem; et sic non loquor hic de synonymis. Large d.icuntur illa synonyma quae simpliciter signifìcant idem omnibus modis, ita quod nihil aliquo modo signifìcatur per unum quin per reliquum eodem modo signifìcetur, quamvis non omnes utentes credant ipsa idem significare, sed decepti existimant aliquid signifìcari per unum quod non signifìcatur per reliquum; sicut si aliqui existimarent quod hoc nomen 'Deus' importaret unum totum et 'Deitas' partem eius. Isto secundo modo intendo uti in isto capitulo et in multis aliis hoc nomine 'synonyma' (ed. cit., p. 19).
DE DISTINCTIONE REAU ET RATIONIS
5
10
15
21>
89
relinquunt in dubio quantum est ex impositione istorum nominum an haec sit vera 'homo est humanitas' vd falsa, et ita de aliis § J. Ad s e c u n d u m l patet quod illa essentia non potest aliter disponi nisi sicut illud de quo aliquid praedicatur disponitur ipso praedicato vel illud pro quo aliquod subiectum supponit disponitur ipso praedicato. Et tunc dico quod dispositio et dispositum erunt unum in praedicatione, hoc est dictu, pro eodem simpliciter supponent, et tamen erunt duo intentione, quia illa se ipsis erunt duo formaliter, quomodo subiectum et praedicatum sunt duo, ita quod nunquam formaliter et realiter sunt unum sed supponent pro uno, sicut haec vox 'homo' et haec vox 'risibilis' sunt unum in praedicatione, hoc est, non sunt una res realiter sed in illa praedicatione supponunt pro una re realiter. Et quando dicitur, secundum i p s u m 2, quod aliter est in rebus abstractis et compositis, d i c o quod verum est quantum ad illud pro quo termini supponunt. Ad a l i u d 3 patet quomodo ta1is propositio est non tantum secundum nomen, scilicet synonymum, sed secundum intentionem et assimilationem, modo declarato 4. Ad s e c u n d u m p r i n c i p a l e 5 dico quod adunata m re sunt aliqua multa distincta realiter, facientia tamen unum m 1 relinquunt] relinquerunt DZ ··in dubio om. DEFG nominum] hominum E 2 vera] ut add. G : ita] sic D 3 patet] dico F 4 aliquid mg. B : praedicatur] aliter add. BF Il disponitur] disposito D 5--{) ve!... praedicato mg. F, om. (hom.) Z Il disponitur ... praedicato om. B disponitur] disposito D 6 ipso om. E 7 unum] idem E il dictu] 8-9 intentione ... dictum A 8 supponent] supponunt G , duo] in add. DEZ : il!a] a E 10 sunt] idem vel add. D " supponent] supponunt DFGZ 11 sicut] quod duo mg. F add. E 1: risibilis] animai ADZ 11-12 sunt ... est om. E 12 hoc est om. D:: non] tamen add. D Il realiter om. E 12-13 praedicatione] et significatione add. D 13 re om. ABC Il dicitur] quod add. F 14 quod om. F "et om. E 15 verum] unum A l est mg. D 17 patet om. G 18 scilicet om. G 20 principale om. Z 21 tamen om. E
l Supra, pp. 84, lin. 14- 85, lin. 3. 2 Scilicet secundum Averroem, citatum supra, p. 84, nota 2. 3 Supra, p. 85, lin. 4-10. 4 Supra, pp. 82s. 5 Supra, p. 79, lin. 14-17.
90
UBER I DIST. 2 Q.
m
re, sicut se habent materia et forma, subiectum et accidens, et huiusmodi; et de talibus verum est quod intellectus potest separare vd dividere ea, hoc est, potest intelligere unum non intelligendo rdiquum, quamvis unum non sit in re sine reliquo, vd, secundum intentionem C o m m e n t a t o r i s, aliquando unum non possit esse sine rdiquo, et de talibus loquitur C o m m e n t a t o r. Unde dicit l : « Intellectus natus est dividere adunata in esse - id est quae faciunt unum in esse sive in re- in ea ex quibus componitur, quamvis non dividantur in esse; sicut dividit materiam a forma et formam a composito ex materia et forma •· Intelligit igitur tantum de rebus distinctis, et hoc est bene possibile. Quod tamen a et b sunt una res, et a non distinguatur realiter a b, et tamen quod intellectus dividat a a b, intdligendo a non intelligendo b, vd e converso, est impossibile. Ad t e r t i u m 2 dico quod multiplicitatem esse in Deo potest intelligi m u l t i p l i c i t e r: vel quod sit in Deo realiter et subiective aliqua multiplicitas, et hoc est impossibile secundum intentionem C o m m e n t a t o r i s; aut quod sit multiplicitas in Deo per praedicationem, quia 'esse in' uno modo, secundum Damascenum in Logica sua 3, est 'dici de', et isto modo multiplicitas est in Deo, hoc est, sunt multa praedicabilia de Deo. Et ideo sunt tantum m intellectu, scilicet obiective !§ secundum unam op11 re) se F , habent) habet Z 2 et om. Z 3 ve!] et G intelligendo] intelligenda B 4-5 sit ... non om. (hom.) E 4-6 ve! ... reliquo mg. F, om. (hom.) A 5 intentionem Commentatoris] Commentatorem F ii possit) potest F i! esse ila CFG, &rgh., Gitssa, Maz. 962, Pad. Anton., Pad. Univ., Vat., intelligi BDEH, Gotinga 7 Intellectus] aptus add. E Il id est om. (lac.) C 8 sive] sicut AEG :1 sive ... re om. Z 9--10 formam mg. C 12 sunt] sit G, sint Z ; distinguatur] distinguitur F ti tam.en] possibile est add. E 13 al mg. D, et add. F, om. A 16 intelligi) esse G .: multipliàter) dupliàter E 17-18 et ... CoiD.Inentatoris in imo f F .: secundum ... Commentatoris om. A 20 de] re add. GZ 21 est l] erit F .. sunt om. F 22 sàlicet om. F 22-1 (p. 91) secundum .. aliam om. A
l Supra, p. 79, nota 3. mvemmus.
2
Supra, p. 79, lin. 18-20.
3
Non
5
10
15
20
DE DISTINCTIONE REALI ET RATIONIS
5
10
15
91
nionem l, vd subiective secundum aliam, §l et non in Deo, scilicet realiter et subiective. Ad a l i u d 2 quod ens et unum, si supponant personaliter, potius sunt una res et una natura quam dicant eandem naturam; et si sic supponant/ non aliter distinguuntur ens et unum quam ens et ens, unum et unum. Si autem supponant simpliciter vel materialiter, sic non sunt una res nec una natura, sed dicunt eandem naturam et distinguuntur inter se sicut duo conceptus vel duo nomina quae non sunt synonyma, quia aliter et aliter signifìcant eandem rem et naturam, modo prius exposito 3. Et hoc est quod dicit C o m m e n t a t or, IV Metaphysicae, commento 3 4, quod « necesse est ut ens et unum signifìcent eandem naturam, non diversas naturas •. Et post subdit dicens: « quod signifìcant unam essentiam sed modis diversis •· Et post subdit: « dicere 'iste homo' signifìcat unum hominem per consignifìcationem, et cum propalatur hoc nomen 'unum' non erit differentia inter duas signifìcationes nisi quia in ilio signifìcatur unum per consignifìcationem, et in hoc per propalationem •. Ecce quod intelligit de nominibus, quod signifìcant eandem naturam, non quod sint eadem natura; qualiter autem non sint nomina synonyma potest patere ex dictis in praecedentibus quaestionibus et partim ex ista quaestione 5 • 1 secundwn aliam om. C 3 quod om. G 'l si om. E 4 dicant] unam sive atiJ. D ;, eandem] unam E 5 et!] ita D 6 eru] et atiJ. DZ, vel atiJ. F 7 nec] vel E eandem] rem vel add. F 10 rem et om. F :1 naturam] materia A 12 ut] quod D l! eandem] unam E 'l naturam] et add. G 13 post] postea D !l dicens] dicimus E Il unam] eandem F 14 direte] dicens Z, quod add. CD 15 consignificationem] significationem DEG Il cum] tunc AZ 16 unwn] et ideo atiJ. DZ 17 significatur] significatwn A Il consignificationem] significationem E 18 per] quod G : intelligit] intelligitur D 19 quodl] quae D 20 sint] sunt F ! dictis] praedictis Z, om. E 21 ex] in D jl ista] ea B
l Has opiniones videsis infra, d.2, q. 8(pp.266-292). 2 Supra, p. 79,lin.1-2. Supra, pp. 86s. 4 Averroes, In Aristot. Metaph., IV, t. 3 (ed. Iuntina, VIII, f. 32r), ubi et sententiae quae sequuntur. 5 Supra, pp. 23, 82-87,
3
92
UBER I DIST.
2 Q.
ill
Per idem dico ad ili ud de vero et bono l, !§ quod si in ista propositione 'bonum et verum sunt idem realiter' termini supponant personaliter est propositio vera; si supponant simpliciter, est simpliciter falsa. §l Per idem ad i Il u d de principio et fine in puncto 2, quod principium et fìnis, si supponant personaliter, hoc est, pro ilio quod realiter est principium et fìnis, nullo modo distinguuntur in re nec ratione; si autem supponant pro conceptibus vel nominibus, hoc est, simpliciter vel materialiter, sic distinguuntur, nec sunt una res sic accepta sed signifìcant eandem rem, et ideo de eadem re verifi.cantur; connotant tamen distinctas res, scilicet distinctas medietates. Hoc dictum sit si punctus sit alia res a linea sicut communiter ponitur, de quo alias 3. Ad a l i u d de currere et cursu 4 per idem, quod si supponant personaliter potest aliquo modo concedi quod sunt una res; nec ratione distinguuntur nec aliquo modo distinguuntur, non plus quam currere et currere vel cursus et cursus. Si autem supponant simpliciter vel materialiter, sic non sunt una res sed significant eandem rem et distinguuntur inter se, nec unum realiter nec secundum rationem est idem alteri, non plus quam Sortes est idem Platoni. 1 dico] sicut prius add. Z :! ad] sicut B 'l illud] aliud D 1-4 quod ... falsa om. A, Borgh. 2 sunt] sint E 1i idem om. E , realiter] si add. BCDG, et add. E 11 termini om. D 2-3 supponant] supponunt GZ 3 si] autem add. E, om. G Il supponant] supponunt Z, om. F 4 simpliciter om. DE 5 idem] dico add. D ìl ad illud om. F il illud] aliud D 5-6 quod ... fuùs om. E 6-7 si ... fuùs om. (hom.) B 8 in] nec DEF :i supponant] supponunt Z 9 vel] et AZ 10 una] et eadem add. D il res] re G Il sic aca:pta om. E Il sed] ita add. Z Il et om. Z 11 re om. E 11-12 res ... distinctas om. Z 11 scilicet] secundum B 12 sitl om. G .. si] quod E :1 sit2] si A, esset F l alia] aliqua F 14 aliud] illud F Il quod om. E 15 aliquo modo om. E :1 sunt] sint EF, aliqua add. F 16 distingu11Iltllr2] distinguitur F , non om. E 17 et currere2 mg. F !i cunus ... cursus om. E 18 vel] et Z Il materialiterl naturaliter C 18-19 significant ... et om. E 19 inter se om. E Il unum] idem E, nec add. F 19-20 realiter ... rationem om. E 20 idem l unum E 20-21 alteri ... idem mg. F 20 non l nec E, om. F l Supra, p. 80, lin. 3-4. 2 Supra, p. 80, lin. 3 C( Guil4 Supra, p. 80, lin. 7-8. lelmus de Ockham, Sent., I, d. 30, q. 2 C.
5
10
15
DE DISTINCTIONE REAU ET RATIONIS
93
Ad a l i u d de actione et passione alias patebit I. Ad a l i u d 2 dico, sicut patebit alias, quod ideae m mente divina non sunt realiter ipsa divina essentia. Ad a l i u d 3 dico quod nihil differt a se ipso, et ideo de virs tute sermonis non debet concedi quod Sortes in foro differt a se ipso in theatro vel in choro, quia sive Sortes sit in foro sive in choro, cum non sit simul in utroque, est falsa implicatio si utrumque remaneat affirmatum. Si autem secundum negatum sit, tunc si Sortes sit in foro erit haec vera 'Sortes in foro differt a Sorte 10 in choro', quia valet istam 'Sortes in foro non est Sortes in choro, quia non est in choro'. Et verum est tunc quod Sortes.in foro non est realiter Sortes in choro; sed ex hoc non sequitur quod idem differt a se ipso nisi idem esset Sortes in foro et Sortes in choro. Eodem modo, non est dicendum quod lac album distinguitur a 15 lacte dulci. Tamen pro intentione loquentium 4 dico quod intendebant non quod tales propositiones de virtute sermonis sunt verae, sed quia per ista nomina importantur aliqua diversa. Et certum est quod chorus et forum distinguuntur realiter. Et eodem modo, si auctorcs dicant tales propositiones 'lac album et lac 20 dulce distinguuntur', intelligendum est quod intelligunt quod ista nomina important aliqua distincta, quia important albedinem et --------
---
--------------------
1 et] de F 4 et om. F 5 differt] differre G 6 theatro ... in2 om. F :1 vel ... foro om. E Sortes om. D foro] theatro D sive] ve! BFG 7 cum ... si t] et non est F, et non si t G est] erit F 8 remaneat] maneat EF ; tunc] si c add. E 9 baec] ista E Il differt] differret G . Sorte] se D 10 choro!] theatro G choro2] theatro G 11 quia ... choro om. E est!] erit Z cboro] theatro G 11-12 Et ... choro om. (hom.) A 11 tunc om. FG 12 choro] theatro G 12-13 sed ... choro om. (hom.) G 13 Sortes om. E 14 distinguitur] distinguatur B, differt Z 15 pro intentione] per intentionem G ··dico om. A 15-16 intendebant] intelligunt F 16 virtute] vi Z i: sunt] sint DF 17 nomina om. B 19 dicant] diCWlt, et add. quod Z, om. G 20 intelligendum] dio:n18 Et om. EF dum D 20-21 ista nomina om. G 21 quia important] scilicet E 1 Supra, p. 80, lin. 9-12; cf. Guillelmus de Ockham, Sent., I, d. 30, q. 2 C. 2 Supra, p. 80, lin. 13-15; cf. Guillelmus de Ockham, Sent., I, d. 35, q. 5 E. 3 Supra, pp. 80, lin. 16-81, lin. 2. 4 Cf. Averroes, In Aristot. Metaph., IV, t. 3 (ed. Iuntina, VIII, 32r).
94
UBER I DIST.
2 Q. ID
dulcedinem. Aliter possunt intelligere quod illa aggregata d.istinguuntur, sed hoc non est de virtute sermonis, quia de virtute sermonis 'lac album' - et maxime in tali propositione - non habet suppositionem pro aggregato tali sed praecise pro subiecto. Et s i d i c a t u r quod tunc pro eodem supponerent lac et s lac album, et per consequens idem esset dicere •lac album est substantia' et •lac est substantia': Praeterea, haec est vera •lac album est aggregatum per accidens'; aut igitur ly lac habet suppositionem simplicem aut personalem aut materialem. Non simplicem nec materialem, quia 10 nec conceptus nec illa vox est aggregatum per accidens ex subiecto et accidente; igitur habet suppositionem personalem; igitur quando supponit personaliter, supponit pro tali aggregato: Ad p r i m u m istorum dico quod quamvis supponant pro eodem, quia tamen non necessario supponunt pro omni eodem, 15 et quia aliquid importatur per unum - quamvis pro ilio non supponat - quod non importatur per reliquum, ideo magna est diversitas ponendo unum vel reliquum. Ad s e c un d u m respondeo quod haec proposirio 'lac album est aggregatum per accidens ex subiecto et accidente' non est 20 vera de virtute sermonis, quia talia non habent de virtute vocis supponere nisi praecise pro subiecto, quia si possent supponere pro aggregato, tunc sequeretur 'lac album est aggregatum per accidens, igitur lac est aggregatum per accidens', quia omne lac album est lac. Et tunc arguatur in tertia figura sic: lac album est zs 1 Aliter] Etiam praem. Z
2 virtut:el] vi Z
2-3 quia ... sennonis mg. E, sic add. Z,
om. D 3 tali] ista E 4 suppositionem] supponere DF ··pro om. G 5 tunc om. Z Il supponerent] supponent F, supponeret DG 6 dicere om. G l! album2 om. DFZ 7 lac] album adà. DFZ 9 ly om. E l aut] ve! D 10 aut] ve! D Il materia!em!] numera!em E !. nec] ve! D 11 necl] i!le adà. F 12 et] suo adà. F 14 dico] dicunt G 15 supponunt] supponant G 16 et om. B 17 ideo] ergo Z 18 ve!] et BG 19 haec] ista E 20 ex ... acàdente] et adà. G, om. E 21 voàs] sermonis F 22 nisi] non A l praeàse] solum E 23 tunc om. E :: sequeretur] sequitur E, quod add. Z 24-25 quia ... !acl om. E 25 album!] aggregatum F !; Et tunc] Ut E :: arguatur] arguerctur F, sic aàà. E sic] omne E
DE DISTINCTIONE REAU ET RATIONIS
5
10
15
25
95
aggregatum per accidens; omne lac album est lac; igitur lac est aggregatum per accidens'. Conclusio est falsa, et non minor, igitur rnator. I t e m, quando supponit terminus personaliter, particularis et indefinita convertuntur, igitur ista convertuntur •aliquod lac album est aggregatum per accidens', et •lac album est aggregatum per accidens'; sed ista est falsa •aliquod lac album est aggregatum per accidens', igitur et reliqua. Ex isto patet quod talium terminorum 'homo albus', 'lac album' et huiusmodi non sunt aliqua supposita per se, puta talia 'iste homo albus', 'hoc lac album' et huiusmodi, et aliqua per accidens, puta 'Sortes' et 'Plato' et huiusmodi, quia terminus supponens personaliter, si sit communis, supponit pro suis suppositis, sed iste terminus 'homo albus' non supponit nisi pro Sorte et Platone et huiusmodi, igitur non habet alia supposita. [§ Sciendum est tamen quod 'per se suppositum' duplicit e r accipitur. Uno modo pro aliquo per se contento sub aliquo communi, quod commune vere praedicatur de pronomine demonstrante praecise illud suppositum, sicut Sortes continetur sub homine, et de pronomine demonstrante praecise Sortem vere praedicatur homo, narn haec est vera 'hic est homo', demonstrando Sortem. Et isto modo talis terminus 'homo albus' sive 'album' et huiusmodi non habent supposita nisi ipsa subiecta, et non habent talia duplicia supposita, scilicet aliqua per se et aliqua per accidens. Et sic loquor hic de supposito per se et per accidens. Aliter dicitur 2 est] eri t F :• falsa] ergo ali qua praemissarum add. E 4 Item] Similiter F penonaliter] et add. G ' particularis] particulariter D .5-{) ista ... album mg. E 5 aliquod om. E ;·album] quod add. E 6 per accidens om. G 9 homo] et add. G 'lac] et add. G 10 talia] ista D, om. E l! albus] est iste homo albus add. F 11 et2 om. F 12 quia om. E 13 non] simpliciter add. D 14 et2 om. F 16-18 (p. 96) Sciendum ... hic om. A, Borgh. 16 Sciendum] Scimus D :• est om. CDFG 17 accipitur] diciturE '' se] supposito add. EF 19 il!ud] aliquo E, idem G :: Sortes] praecise add. D 20 praecise om. E 20-21 vere prao21 nam ... vera mg. F2 Il hic] hoc CZ 22 sive] lac F, om. E dicatur] verificatur Z l' album om. E 23 habent] habet E, om. BG 24 talia] aliqua F ,l per se om. G 25 loquor] loquitur BEG Alitcr] Aut D
96
LlBEll. I DIST.
2 Q. m
suppositum per se alicuius, quando scilicet de tali supponente personaliter verificatur illud commune, et illud inferius significat aliquid de significatis illius communis - et non onuùa si illud commune significet plura - et etiam connotat aliquid connotatum per illud commune, et si illud commune connotat plura diversis modis, quod potest sciri per defìnitionem exprimentem quid n
5
10
15
20
97
DE DISTINCTIONE REALI ET RATIONIS
5
10
15
20
est consequentia bona'; et hoc quando termini habent suppositi.onem personalem et arguitur affirmati.ve, quia si habeant aliam suppositi.onem vel arguatur negative, non oportet quod sequatur. Dico tamen pro intentione loquentium I quod tales conceduntur non de virtute sermonis, sed quia termini important aliqua duo quae per accidens aggregantur et ex usu loquenti.um supponunt pro talibus aggregati.s per accidens, !§ quamvis non de virtute sermonis §!.Et isto modo intelligendo possunt tales concedi: lac album disti.nguitur a lacte dulci, lac album non est lac dulce, immo lac album non est dulce nec lac. Et ita patet manifeste quod talibus concessis sub isto intellectu nunquam sequitur idem differre a se, sed quod duo diversa realiter disti.nguuntur. Et sub isto intellectu intelligit Por p h y r i u s quod Sortes puer differt a se sene 2, quia scilicet aliquam diversitatem habet quando est puer et quando est senex, et ita tota vel aggregata disti.nguuntur et non idem a se. Eodem modo dico quod omnes tales propositi.ones 'eadem res concepta sub ratione una disti.nguitur a se ipsa concepta sub alia rati.one', 'res si c concepta disti.nguitur a se ipsa aliter concepta', et universaliter omnes tales simpliciter falsae sunt de virtute sermonis. Ad a l i u d 3 patet super P r o l o g u m 4 quomodo tenebra et privati.o, et universaliter negati.o, disti.nguuntur a rebus positivis, 1 et] quando etiam add. E 2 habeant] habeat GZ 2-3 habeant ... negative] arguerctur negative ve! haberent alia m suppositionem E 5 virtute] vi Z 6 et] ve! G 7 aggregatis] et add. D 7-8 quamvis ... sermonis om. A 7 virtute] vi Z 8 possunt] poss<.>t F tales] talis F, plures D 9 dulci] ve! add. D !acl ... dulce om. C lac2 om. Z 10 non] nec F quod] in add. B 11 isto] uno Z intellectu] intelligitur A 13 intelligit] concedi t F puer ... sene] senex differt a se ipso puero E differt l difierret Z 14 scilicet om. Z est2 om. B 15-16 et l ... propositiones om. E 15 ita l illa add. DF tota om. A ve! om. Z distinguuntur l distinguitur Z se l ipso add. Z 17 distinguitur] differt D 17 conceptail accepta E 18 res ... ipsa om. E conceptal concepit G 20-21 tenebra et] tenetur E 19 simpliciter om. F virtutel vi Z
l Cf. supra, p. 93, nota 4. 2 Supra, p. 80, lin. 18-19. Supra, p. 81, lin. 3-7. 4 Guillelmus dc Ockham, Scriptum in I Sent., Pro!., q. 3 (Opera Theologica I, St. Bonaventurc, N. Y. 1967, 140). 3
0CKHAM, OPERA THEOL. II
7
98
UBER I DIST.
2 Q. III
quia scilicet sunt conceptus distincti, ipsamet positiva et nihil aliud importantes. Ad u l t i m u m l dico quod 'perfectio simpliciter' d u p l ic iter accipitur. Uno modo proprie pro aliqua una re perfecta nullam includente imperfectionem essentialiter, nec necessario aliquam imperfectionem annexam habente; et isto modo nulla est 'perfectio simpliciter' nisi essentia divina. Nec sic aliqua 'perfectio simpliciter' potest competere alicui creaturae, quia talis 'perfectio simpliciter' unica est omni creaturae repugnans. Aliter accipitur 'perfectio simpliciter' large et improprie pro omni conceptu ad quem consequentia formali non sequitur illud esse imperfectum de quo illud verificatur; sicut non sequitur formaliter a est sapiens, igitur a est imperfectum; nec scquitur a est bonum, igitur a est imperfectum, et sic de multis talibus. Et tales 'perfectiones simpliciter' sunt multae et sunt attributa divina et possunt competere creaturae et sunt conceptus quidam communes Deo et creaturae. Et sic intelligit A n s e l m u s 2 quod 'in quolibet est melius ipsum quam non ipsum', quia scilicet ex tali non sequitur formaliter illud esse imperfectum de quo verificatur, et ex quolibet sibi incompossibili sequitur formaliter ipsum esse imperfectum. Sicut ex hoc quod a est sapiens non sequitur formaliter quod a est imperfectum, et ex quolibet cui repugnat formaliter esse sapiens sequitur formaliter ipsum esse imperfectum de quo venficatur, et ita aliquid esse melius. 1 ipsamet] ipsam A 4 una] vera BF 5 includente] includentem B imper6 habente] habentem E 7 aliqua om. Z fectionem] perrectionem E :: nec] vel G 13 a2 om. E 13-14 nec ... imperfectum 9 unica] vocata Z 12 illud om. Z om. (hom.) C 14 multis talibus] aliis E ::Et] sic add. D 15 simpliciter om. F ;; sunt2] multa add. E iì et om. G 16 competere] convenire E i! etl] quia Z r: quidam om. E 17 creaturae] creaturis F !; est] eri t A 19 formaliter om. E ;: illud] ipsum add. F 20 incompossibili] incompossibiliter G 22 a om. A Il et om. G il quolibet] quacumque G Il formaliter om. F 23 quo] quibus D, om. A 24 ita] hoc est D;, esse] est E, eo add. Z, eo aliquid add. E ii melius] etc. add. D l
Supra, p. 81, lin. 8-19.
2
Vide supra, p. 81, notam 1.
5
10
15
20
UTRUM UNIVERSALE SIT DE ESSENTIA INDIVIDUORUM
5
99
Ad a r g u m e n t u m p r i n c i p a l e l dico quod P h i l os o p h u s non accipit 'esse nnum ratione' vel 'distingui ratione', sicut modo loquimur in proposito, sed il1a dicit esse nnum ratione quae habent nnam rationem, hoc est, nnam defìnitionem exprimentem quid nominis, et il1a distingunntur ratione quae non habent nnam defìnitionem; et ita talia verba nihi1 snnt ad propositum.
[QUAESTIO IV UTRUM UNIVERSALE SIT VERA RES EXTRA ANIMAM]
1o
15
20
Circa identitatem et distinctionem Dei a creatura est quaerendum an Deo et creaturae sit aliquid commnne univocum praedicabile essentialiter de utroque. Sed quia ista quaestio et multa dieta et dicenda in quaestionibus sequentibus dependent ex notitia naturae univoci et universalis, ideo ad evidentiam dictorum et dicendorum quaeram primo aliquas quaestiones de natura universalis et univoci. Circa quod p r i m o quaero utrum illud quod immediate et proximo denominatur ab intentione universalis et univoci sit aliqua vera res extra animam, intrinseca et essentialis il1is quibus est commnne et univocum, distincta realiter ab illis. Q u o d si c: P r i m o, quod sit vera res, essentialis et intrinseca il1is quibus est communis, quia secundum C o m m e n t a t o r e m, V Me1 argumentum] primum D 2 esse om. E .i vel] et E 4-5 exprimentem ... nominis mg. F, om. A 5 illa] alia B , distinguuntur] distinguitur A, distingui Z 6 definitionem] quid nominis add. F .i sunt om. E propositum] sicut patet add. D 10 univorum] univoce Z 11 Sed om. Z .. et om. D 12 dependcnt] deperulet Z 13 naturae] suae G 13-14 dictorum et dicendorum om. E 16 Circa] Et E 17 proximo] proxime DZ 19 comm.une] communis Z :1 et om. DEFG et ... illis mg. C Hunivocum] univoce Z, om. C Il distincta] distinctum E 20 Quod sic] Et videtur D, om. AZ 20-22 Quod ... communis] Et quod sic arguitur C l
Supra, p. 74, lin. 15-19.
100
UBER I DIST. 2 Q. IV
taphysicae, commento 7 l, « isti duo homines, universalis et particularis, scilicet cui accidit musica, sunt unum essentialiter •· Sed illud quod est unum essentialiter cum aliquo ente reali extra animam est vera res et essentialis tali rei; igitur homo universalis est vera res extra animam et essentialis illis quibus est communis. Se c un d o, quod sit res distincta realiter videtur, quia impossibile est eandem rem esse corruptibilem et incorruptibilem; sed universalia sunt incorruptibilia et illa quibus sunt communia sunt corruptibilia; igitur non sunt eadem res cum singularibus. A d o p p o s i t u m: C o m m e n t a t o r, XII Metaphysicae, commento 22 2: « Unum et ens sunt ex rebus universalibus, quae non habent esse extra animam •· Igitur secundum e u m universalia non habent esse extra animam; sed nihil quod non habet esse extra ammam est idem realiter cum ente extra animam; igitur etc. [OPINIO DocTORI
SuBTILI
IMPOSITA]
Ad istam quaestionem est u n a o p i n i o 3 quod quodlibet universale univocum est quaedam res exsistens extra animam realiter in quolibet singulari et de essentia cuiuslibet singularis, 2 acci di t] ve! attribuitur add. f2 musica] univoca ti o DZ essentialiter] universaliter G 4 res] extra animam add. E tali] talis G, alicui A 6 videtur om. E 8 sed] cum G illa] in add. E sunt] est E communia] communis, et add. natura universalis E 9 sunti] est E sunt2 om. G eadem] eaedem BZ cum singularibus] etc. E 10 oppositum] est add. F 11 22] 11 C 12 sunt om. G quae] quod D 13 secundum eum] si entia G, om. E non om. E 14 extra!] in E 14-15 sed ... animam] solam secundum ipsum et nihil tale est idem realiter cum ente extra E 17 quodlibet om. G 19 quolibet] et add. Z singolari] realiter add. E
Avcrroes, In Aristot. Metaph., V, t. 7 (cd. Iuntina, VIII, f. 52va). 2 Averroes, In Aristot. Mttaph., XII, t. 21 (ed. Iuntina, VIII, f. 144va). 3 In quaestione scquenti {p. 154) Guillelmus asserit hanc opinionem a quibusdam Duns Scoto fuisse impositam. Ockham probabiliter in mente habuit Henricum de Harclay, qui - saltem implicite - hoc fecerat in suis Quaestiol
5
10
15
UTRUM UNIVERSALE SIT DE ESSENTIA INDIVIDUORUM
5
10
15
101
distincta realiter a quolibet singulari et a quolibet alio universali, ita quod homo universalis est una vera res extra animam exsistens realiter in quolibet homine, et distinguitur realiter a quolibet homine et ab animali universali et a substantia universali; et sic de omnibus generibus et speciebus sive subalternis sive non subalternis. Et ita secundum i s t a m o p i n i o n e m quot sunt universalia praedicabilia in quid et per se primo modo de aliquo singulari per se in genere tot sunt in eo res realiter distinctae quarum quaelibet realiter distinguitur ab alia et ab ilio singulari, et omnes illae res in se nullo modo multiplicatae, quantumcumque singularia multiplicentur, sunt in quolibet individuo eiusdem speciei. Pro i sta o p i n i o n e arguitur multi p l i c i t e r. Primo per rationes. P r i m o sic I : defìnitio primo est substantiae, secundario accidentis, secundum P h i l o s o p h u m, VII Metaphysicae 2 ; sed defìnitio non est primo substantiae singularis, secundum i p s u m ibidem 3 ; igitur est alia substantia a singulari, quae est primo defmibilis; sed illa non est separata a sensibilibus, 1-3 distincta ... homine om. E
l realiter om. F quolibetZ] quocumque D . alia om. E 4 animali] omni E a om. E 5 sive!] et C 5-Q siveZ ... subaltemis mg. C 7 et om. Z 8 in] ab F 9 et om. G 11 multiplicentur] 10 nullo om. G mulriplicatae] multirudine G, mulciplicantur EZ 12 opinione arguitur] operatur B ' arguitur] mulciplicantur E, quae add. Z sunt om. E arguunt AZ 13 Primo om. E 15 substantiae] particularis ve! add. E 16 est om. A alia] aliqua F 17 illa] quae add. F sensibilibus] sensibus F, singularibus E
3-4 quolibet homine] quocumque singulari E
nibus disp11tatis, q. 3 (cod. Vat. lat. Burgh. 171, ff.7vb-12rb). Opinio utique hic recitata Scoti non est; similior est opinioni Guillelmi Campellensis, de quo Abaelardus, in Epistola I, seu in Historia calamitatum, haec habet: « Erat autem in ea sententia de communitate universalium, ut eandem essentialiter rem totam simul singulis suis inesse astrueret individuis • (PL 178, 119 A); hacc opinio fuse rcfcllitur in tractatu De generib11s et speciebrts (cd. V. Cousin, Ouvrage inédits d'Abélard, Parisiis 1836, 513-518). l Simile argumentum apud Henricum de Harclay, loco cit., ff. 7vb et 8vb. 2 Aristot., Metaph., VII, c. 4, t. 16 (1030b 4-14). 3 Aristot., Metaph., VII, c. 15, t. 53 (1039b 20 - 1040a 10).
102
LIBER I DIST.
2 Q. IV
quia talis non est definibilis, secundum ipsum P h i l oso p h u m ibidem; igitur est de essentia singularis. Hoc c o n firma tu r, quia aliquid in genere substantiae est definibile secundum o m n e s, sed individuum non est definibile, quia si sic, quaero quid poneretur in eius definitione? s Non nisi substantia, secundum P h i l o s o p h u m, VII Metaphysicae l; ergo aliqua substantia poneretur in eius definitione; sed non substantia singularis, quia aut ipsamet substantia singularis definibilis, quod est impossibile, quia idem non definit se, nec alia, quia nulla substantia singularis vere praedicatur de alia sub- 10 stantia singulari; igitur oportet quod aliqua substantia universalis ponatur in eius definitione, et per consequens habetur propositum. C o n firma tu r, quia substantia definitur definitione proprie dieta, quae est data per genus et differentiam; tunc quaero: aut genus est res aut intentio? Si res et non singularis res, quia 15 nullum singulare est genus, igitur est res universalis et est de essentia speciei defìnitae, quia aliter i1la species defìniretur per additamentum, quia per aliquid quod esset extra essentiam suam; igitur praeter rem singularem est aliqua alia res universalis de essentia ipsius rei singularis. Si autem genus et differentia sint w quaedam intentiones, c o n t r a: substantia non defìnitur nisi 1 est] universalis add. E ipsum om. D , Philosophum om. E 3 Hoc] haec Z, etiam add. G, om. D .. confirmatur] confirmo Z, in] de D 6 Non] Nihil mg. C 6-7 Non ... 7 poneretur] ponetur C 8 quia ... singularis mg. C aut] nec definitione mg. B, om. G CF , ipsamet] ipsa E , singularis] esset add. G, quae add. Z 9 definibilis] est add. Z :: quod est] cum hoc sit F , se] ipsum add. E 10 alia!] singularia add. E .1 alia2] aliqua B 10-11 substantia om. C substantia singulari om. E 12 ponatur] igitur add. D 14 dieta om. A est data] daturE;; difièrentiam] dilferentias D 15 non] est add. E 16-17 essentia] substantia E 17 illa] ipsa D, ille E : definiretur] definire A, definirentur E 17-18 addi-
tamentum] additum ACE 18 quia] vel B Il esset] est B !; essentiam] substantiam E l! suam 19 rem singularem] singulare D Il est] esset A :: aliqua om. D Il alia] substantia F 20 ipsius] illius E ;: rei] universalis add. D ·: autem] illud add. E, dicitur add. Z li sint] sunt Z 21 contra] quia add. E 1: substantia] ista G lì definitur] distinguitur A. rorr. ex distinguitur f2 om. G
l
Aristot., Metaph., VII, c. 4, t. 16 (1030b 4-7).
UTRUM UNIVERSALE SIT DE ESSENTIA INDIVIDUORUM
5
10
15
20
103
per substantias, secnndum P h i l oso p h u m, Vll Metaphysicael ; igitur genus et d.ifferentia sunt substantiae. Similiter, tunc substantia definiretur per additamentum, quia per intentiones quae non sunt de essentia rei. Tertio c o n firma tu r, quia definitio vere praedicatur primo de definito, sed non praedicatur primo de aliquo individuo, quia tunc de nullo alio ab individuo praedicaretur; nec praedicatur primo de aliquo extrinseco ipsi individuo, quia nihil tale est vere animai rationale; igitur praedicatur per se de aliquo quod non est aliquod individuum, est tamen intrinsecum cuilibet individuo; sed nihil est tale nisi res universalis distincta realiter ab individuo et intrinseca sibi. S e c u n d o arguitur sic: scientia realis est de veris rebus extra animam, quia per hoc distinguitur scientia realis a scientia rationali; sed nulla scientia est primo de rebus singularibus; igitur sunt aliquae res extra animam praeter res singulares. M i n o r est manifesta secundum P h i l o s o p h u m, I Posteriorum 2 et Vll Metaphysicae 3. T erti o sic: haec vox 'homo' primo signi.fi.cat aliquam rem extra animam, quia omnis vox univoca habet primo unum signifìcatum, quia per hoc distinguitur a voce aequivoca quae aeque primo plura significat; sed non primo signi.fi.cat aliquam l substantias] substantiam D · secundum] per Z ii Philosophum om. G 2 igirur] 3 additamenturn] additurn EG 6 praedicatur om. Z i' primo2 om. C illud add. E 9 vere 7 ab] ilio add. D, om. E ·r individuo] primo add. D Il praedicaretur] quia add. F om. Z , se] primo add. Z 10 estl) per se add. D aliquod om. E 10-11 est2 ... 12 et] ab G, ab add. F 13 Secundo] 4• F arguitur] arguo BG, individuo om. D om. E 14 per] in E distinguitur] differt E :: scientia realis om. E ;; scientia2 om. F 15 rationali] rationabili F 16 resl om. F :: res2 om. E 1&-17 est manifesta] patet E 20 univoca] unica G 21 significatum FG Il 17 secundum Philosophum om. DE quia] et E .: distinguirur] differt E 22 primo2] modo add. F l Aristot., Metaph., VII, c. 4, t. 16 (1030b 4-14). 2 Aristot., Anal. Poster., I, cc. 4-5 (73b 26 - 74a 13); simile argumentum apud Henricum de Harclay, loco cit., f. 8rb). 3 Aristot., Metaph., VII, c. 15, t. 53 (1039b 20 - 1040a 10).
104
LIBER I DIST.
2 Q. IV
intentionem, quia tunc esset nomen secundae intentionis. Similiter, tunc haec esset vera sine omni distinctione 'intentio secunda est homo', quia vox semper ex institutione sua habet supponere pro suo significato. Sed manifestum est quod ista vel est simpliciter falsa vel distinguenda; igitur haec vox 'homo' non significat primo 5 intentionem, igitur signifìcat aliquam rem extra animam, et non signifìcat primo rem singularem, quia non prius signifìcat unam quam aliam, igitur signifìcat aliquam aliam rem a singulari, et non extrinsecam illi singulari; igitur etc. Q u a r t o sic: intellectus potest intelligere hominem non 10 intelligendo aliquem hominem singularem; sed intelligendo hominem intelligit veram rem; igitur est aliqua vera res tunc intellecta, distincta a quolibet homine singulari. Q u i n t o sic l : primum obiectum adaequatum potentiae realis est vera res; sed primum obiectum adaequatum cuiuscumque t5 potentiae - sive sensitivae sive intellectivae - non est aliqua res singularis, quia tunc nihil apprehenderetur ab illa potentia nisi illa res singularis vel sub ratione illius singularis, quorum utrumque est manifeste falsum; igitur aliqua alia res a re singulari est primum obiectum adaequatum potentiae realis. M a i o r est manifesta, :zo maxime de potentia sensitiva, quia nihil est apprehensibile a potentia sensiti va nisi vera res; igitur nihil est obiectum - nec adaequatum nec non-adaequatum - nisi vera res. 2 tunc om. E vera om. E secunda om. F 3 quia] quae G sempcr om. D 4 significato] primo add. D est om. F quod] quia Z ve! om. F 5 haec] ista E non om. E 5-7 primo ... significati] aliquam rem extra anirnam et non intentionem et non E 7 significati om. Z prius] plus D 8 igitur] non add. G igitur ... aliam om. (hom.) Z 9 extrinsecam] extrinseca A 10 Quarto] 6° E 12 veram] unam Z 14 Quinto] 7o E 15 realis] reali E 17-18 quia ... singularisl mg. G vera] una Z 18 ratione] non singularis ve! ratione add. G illius] unius E, rei add. D 19 alia om. E 22 nisi] sit 20 obiectum] intellectus add. E .: potentiae realis om. E est manifesta] patet E add. D 22-23 igitur ... res om. A
l
C( Henricus de Harclay, loco cit.: «Quinto s1c... • (f. 7vb).
UTRUM UNIVERSALE SIT DE ESSENTIA INDIVIDUORUM
5
10
t5
21)
105
S e x t o sic: primum subiectum passionis realis est vera res; sed nulla res singularis est primum subiectum cuiuscumque passionis, quia tunc illa passio nulli competeret nisi illi de quo dicitur illa res singularis, secundum artem P h i l o s o p h i, I Posteriorum l, et per consequens non competeret alicui alteri rei singulari eiusdem rationis, quod est manifeste falsum; igitur passio realis primo competit alteri rei a re singulari. M a i o r patet, quia subiectum non est imperfectius sua passione; igitur si passio sit realis subiectum erit reale. C o n f i r m a t u r per P h i l o s o p h u m, II De anima 2 : Diaphaneitas inest aeri et aquae non per rationem aquae tantum, nec ratione aeris tailtum, sed ratione naturae communis. Igitur illa natura est in utroque, igitur est aliqua natura communis in utroque differens ab utroque. Secundo c o n firma tu r, I De generatione 3: Quando ex aere fìt aqua manet eadem diaphaneitas secundum numerum. Et non ratione materiae, quia tunc semper maneret sicut materia semper manet, nec ratione formae singularis, quia nulla talis est eadem; igitur ratione formae communis; igitur est aliqua forma communis differens a qualibet forma singulari. S e p t i m o sic: agens naturale in agendo intendit veram rem; et non intendit rem singularem, quia qua ratione intenderet 1 Sexto] 8° E vera] una Z 2 cuiuscumque] cuiuslibet DG 3 competeret] converùret E 4 artem om. Z Philosophi] Philosophum Z 4-5 I Posteriorum] in Posterioribus F 5 competeret] conveniret E rei om. F '· singulari om. E 7 competit] converùt EFG, alicui add. D re om. E 8 passio] ipsa G sit] erit F 11 aquae2] aeris CD . tantum om. D 12 ratione] per rationem E aeris] aquae CD :' communis] tantum add. G 13 natura!] quae est tota natura add. E 13-14 igitur ... utroquel om. E 16 numcrum] naturam E 17 rnatcriae om. G 15 confirmatur] idem quia add. Z 21 sic om. E veram] unam Z 22 rem2 om. E 22-2 (p. 106) 19 communis om. E quia ... singularem om. (hom.) D 22 intendcret] intcndit C, intcndet E
Cf. Aristot., Anal. Poster., I, c. 4 (85a 13 - 86b 38). 3 Aristot., De De anima, II, c. 7, t. 68 (418b 7-9). c. 4, t. 24 (319b 2.2-24). l
2 Aristot., et corrupt., I,
106
LIBER I DIST.
2 Q. IV
unam et aliam, cum aequaliter respiciat aliam quamlibet rem singularem eiusdem rationis sicut illam, et per consequens intenderet infinita, et ita frustraretur intentione sua cum nunquam possit producere infinita; igitur intendit aliquam rem distinctam a smgularibus. s O c t a v o sic: aut genus generalissimum est vera res aut tantum conceptus mentis. Si sit vera res, et certum est quod nulla res singularis est generalissimum, quia nulla talis res singularis praedicatur de omnibus contentis sub genere generalissimo, de quibus tamen ipsum genus generalissimum vere praedicatur; igitur to est alia res. Si sit conceptus mentis, igitur cum conceptus possint esse plures, sequeretur quod plura possent esse genera generalissima substantiae. Item, n o n o, secundum P o r p h y r i u m l : « Collectivum multorum est species in unam naturam •; igitur species dicit unam ts naturam praeter illa multa collecta. Similiter, ibidem: « Participatione speciei plures homines sunt unus homo •; sed non sunt unus homo singularis; igitur est aliquis universalis praeter particulares. Item, d e c i m o, secundum P h i l o s o p h u m in Praedi- 20 camentis 2 : « Eorum quae sunt, quaedam dicuntur de subiecto et l unam] intenderet add. Z · aequaliter] essenrialiter A , aliam2] et add. B, om. EF :1 rem 2 eiusdem ... illam] cum sint eiusdem rationis E 3 ita] sic E :· frustaretur] retur G .. intentione] intentio E , sua om. E " cum] quia E :1 possit] potestE 4 rem] universalem add. E 6 Octavo] Octava F, 10• E · sic] ratio F, similiter G : aut genus rep. mg. C generalissimum mg. C , vera] una Z 7 vera] una Z "nulla] vera add. E 8 est ... singularis om. (!rom.) D 1: est] genus add. Z 1; generalissimum] generalissima E Il nulla] non E Il talis ... singularis om. E 9 genere om. E 10 quibus] quo Z 11 alia] aliqua E Il sit om. E ,, mentis om. G L igitur om. D possint] possunt EF 12 sequeretur] sequitur E Il possent] possint A 14 nono] cum F 15-16 unam naturam] una natura D 16 illa] ista G multa om. E 18 est aliquis om. E 18-19 praeter particulares om. E 20 decimo om. E Philosophum] Aristotelem E, Porphyrium F om. E
Porphyrius, Liber Praedicabilium, cap. 'De specie' (versio Boethii, PL 64, 111 C), ubi et sequen,. Hoc et cetera argumenta quae sequuntur occurrunt sententialiter et ordine mutato etiam apud Henricum de Harclay, loco cit., ff. 7rb-8va. 2 Aristot., Praedicametlta, c. 2 (la 20-21). l
UTRUM UNIVERSALE SIT DE ESSENTIA INDIVIDUORUM
5
10
15
107
non sunt in subiecto •· Et talia non sunt accidentia, quia secundum i p s u m, ibidem l, accidentia sunt in subiecto. Igitur cum sint, sunt substantiae; sed non substantiae singulares, quia secundum i p s u m, ibidem 2, illae « nec sunt in subiecto nec dicuntur de subiecto •; igitur etc. Item un d e c i m o, ibidem, cap. 'De substantia' 3: quaedam est substantia prima, et quaedam secunda. Substantiae primae sunt substantiae singulares; igitur praeter substantiam singularem est alia substantia quae est secunda substantia, scilicet genus vd species. Et c o n firma tu r, quia ibidem 4 dicit quod substantiarum secundarum magis est substantia species quam genus. Igitur genera et species sunt substantiae, et non substantiae singulares, quia tunc essent substantiae primae; igitur sunt aliae. Praeterea, d u o d e c i m o, I Perihermenias 5 : « Rerum quaedam sunt universales, quaedam particulares •· Sed unum dividentium non est reliquum; igitur res universales non sunt res particulares, nec e converso; igitur sunt aliae. D e c i m o t erti o sic: I Topicorum 6: «Idem dicitur tripliciter: idem genere, idem specie, idem numero •· Ex hoc arguitur: hic est triplex identitas realis; sed identitas specifica non convenit primo individuo, nec identitas generis; igitur aliquibus aliis rebus. 2 cum om. E 3 substantiael] vere A sed] et Z ;; non] sunt add. EG ·· substan4 ipsum] rationem G 4-{; illae ... ibidem om. A 4 necl] non D tiae2 om. G 7 et om. Z 8 praeter] propter G .. substantiam singularem] istas E 6 undecimo om. E 9 substantia2 om. E ;; ve!] et G 10 quod om. B 11 substantia] secunda G 11-12 qua m ... species rep. A 11-13 Igitur ... aliae om. E 13 aliae J a singularibus add. Z 14 duodecimo om. E 15 wùversales] et add. E : quaedam] singu1ares ve! add. D 15-16 dividentium] individuum G 16-17 resi •.. particulares] substantiae singu1ares non sunt wùversales E 17 igitur] sed D 18 Decimo] Item praem. DE .. Decimo tertio om. E :t sic om. DEF : Idem] ibidem F 19 idem! om. D · idem2 om. D . idem3] et D ,; Ex hoc] 20-21 realis ... identitas T une E 20 hic] haec AZ, quod G hic ... sed mg. F om. (hom.) G
3
5
l Aristot., ibidem (la 24 - lb 3). Aristot., ibidem, c. 5 (2a 10-17). Aristot., Periherm., c. 7 (17a 38-39).
2 Aristot., ibidem (lb 3-4). Aristot., ibidem (2b 8-9). Aristot., Topica, I, c. 7 {103a 7-8).
4
6
108
UBER I DIST. 2 Q. IV
(CoNTRA OPINIONEM DOCTORI SUBTIU IMPOSITAM)
I s t a o p i n i o est simpliciter falsa et absurda, ideo arguo contra eam. P r i m o sic: nulla una res numero - non variata nec multiplicata - est in pluribus suppositis vel singularibus sensibilibus, nec etiam in quibuscumque individuis creatis simul et semel; sed talis res, si poneretur, esset una numero; igitur non esset in pluribus singularibus et de essentia illorum. M a i o r est manifesta, quia hoc est proprium soli divinae essentiae quod ipsa sine omni divisione et multiplicatione est in pluribus suppositis distinctis realiter. M i n or e m, quod talis res est una numero, probo sic: quandocumque sunt duae res aeque simplices realiter distinctae, quarum neutra maiorem pluralitatem rerum sibi intrinsecam includit quam alia, vel utraque illarum rerum est una numero vel neutra, quia non est maior ratio quod una illarum sit una numero quam alia. j§ Vel si una illarum includit maiorem pluralitatem quam alia, ita quod non sint aeque simplices, si illa quae maiorem pluralitatem includit et est minus simplex est una numero, illa quae minorem pluralitatem sibi intrinsecam includit et est magis simplex eri t una numero § j. Sed res universalis et singularis per t e I sunt duae res distinctae realiter et aeque 3 eam] eum B Primo om. E sic] quia add. E 4-5 sensibilibus om. EZ 5 in quibuscumque] quibusdam F individuis] rebus E 7 singularibus om. F et] 7-S est manifesta] patet D, nota E 8 hoc om. A ipsa om. Z 9 et] nec Z, sed G ve! D, om. A 10 Minorem] Minor probatur E, scilicet add. FGZ , est] essetE 11 probo sic] quia E 12 rerum om. F 13 alia] res add. F rerum om. EZ 14 quod] 15-19 Ve! ... numero trp. p. simplex quare C 14-15 ve! ... numero om. (hom.) G (p. 109, /in. 1) F, om. A 15 si interi. B, om. E 16 quod] scilicet add. mg. B non] haec add. B sint] su n t EG 17 pluralitatem] scilicet intrinseca m sibi add. G :: et om. E 17-19 minus ... est mg. G 17 rninus om. C est2] et, et add. minus E 18 numero] quam add. E, om. C sibi] sed B 19 et] quae G est] erit D 19--3(p. 109) Sed ... singularisl trp. p. ea (p. 115, /in. 2) D 19 erit] et E 20 singularis] particularis D te] se Z et om. E om. Z
l Cum opinio hic impugnata fictitia esse vidcatur, etiam exprcssiones 'per te', 'sccundum istos' et similes fictitiae considerari possunt. Unde apud
5
10
15
20
UTRUM UNIVERSALE SIT DE ESSENTIA INDIVIDUORUM
5
10
15
109
simplices, J§ vel res universalis est magis simplex, §J nec maiorem pluralitatem rerum intrinsecam sibi includit res universalis quam res singularis; igitur si res singularis est una numero, res universalis erit una numero. Prima pars m i n o r i s istius syllogismi, l§ scilicet quod res universalis et singularis sunt duae res distinctae realiter, §l est concessa ab opinione. Secundam partem, l§ scilicet quod res universalis non includit maiorem pluralitatem rerum quam res singularis, §l probo: quia si universalis res includit maiorem pluralitatem rerum sibi intrinsecam, aut igitur maiorem pluralitatem rerum universalium vel rerum singularium. Non rerum universalium, quia accipio unam illarum rerum universalium l§ inclusarum et quaero: §l aut includit maiorem pluralitatem quam res singularis aut non. Si sic, quaero de una illarum inclusarum sicut prius, et ita stabitur quod aliqua res universalis non includit maiorem pluralitatem rerum quam rcs singularis vel erit processus in infinitum. Si non, igitur illa res universalis, quae non includit maiorem pluralitatem rerum, erit una numero sicut res singularis, et per consequens eadem ratione quaelibet alia res universalis erit una nwnero. Nec potest includere maiorem pluralil sirnplices J singulares D ve! ... sirnplcx om. A ve!] nec E res om. C 2 sibi includit] una quarn alia, scilicet add. Z 3 resi om. CDZ si ... singularis mg. B est] si t E res3] et C 4 una] res add. F una numero om. C rninoris om. Z syllogisrni om. E scilicet ... realiter om. A 4-5 scilicetl probatur C, sed D, om. B 5 quod om. D resi om. E duae om. C 6 realiter om. F ab] in illa E opinione l opposita (?) G, ipsis Z Secundam parte m l Secunda pars C, del. et scribwtl Irern, confirmatur ... continua (ut p. 114, /in, 3-23) BD 6-8 scilicet ... singularis om. AB 7 universalis] nullis G S-9 quarn ... rerum om. D 8 probo l probarur C si] ve! E universalis res om. E 9-10 sibi ... S-9 res2 ... intrinseca m] etc. C 9 maiorem om. G 8 includi t] includeret E 12 inclusingularium] aut singularium aut universalium E 11 illarum] alia rum E 15-17 res ... sarum et quacro om. ABC aut] an Z, illa add. (iuterl.) C 14 ita l vel add. Z 17-19 sicut ... numero om. G una mg. E 17 rerum] quam Z, res singularis add. GZ 18 consequens] erit add. G 19 Nec] Non G om. Z
Hcnricum dc Harday, loco cit. (f. 8va) lcgimus: « Accipio Sortcitatcm et cius humanitatcm: intcr ista p c r t c est distinctio r e a l i s , ita quod humanitas est communior quam Sortcitas sua •.
110
LIBER I DIST. 2 Q. IV
tatem rerum singularium, quia tunc non distingueretur a rebus singularibus nisi sicut totum a parte, quod est impossibile, etiam secundum i s t o s, quia secundum i s t o s singulare includit essentialiter ipsum universale et aliquid plus, et per consequens singulare est totum et universale pars, secundum i s t o s. Similiter, s ex hoc sequitur propositum, quia si quaelibet pars sit una numero, totum erit unum numero. C o n firma tu r, quia secundum i sto s, quidquid includitur in universali includitur in quolibet contento per se sub ilio universali; igitur quidquid includitur essentialiter in homine in- to cluditur essentialiter in Sorte, quia quidquid est de essentia hominis est de essentia Sortis; igitur nunquam universale includit maiorem pluralitatem rerum l§ singularium nec universalium §l quam singulare, et per consequens est aeque simplex, et per consequens unum numero, si singulare sit unum numero. ts S i d i c a t u r quod includit multas res, non tamen tamquam sibi intrinsecas, et propter hoc non est una numero, c o n t r a: talis inclusio vel continentia non excludit unitatem numeralem; sic enim Deus et materia et quaelibet causa continet multas res realiter w distinctas, et tamen quaelibet talis res est una numero. S i d i c a t u r quod illa res universalis est realiter communicabilis multis et est realiter in multis, non sic autem res singularis; et ideo quamvis non includat intrinsece maiorem pluralitatem rerum, non tamen est una numero sicut res singularis, c o n t r a: quaero, quomodo est communicabilis multis et quomodo est in 25 multis? Aut per identitatem cum multis et per sui realem multi2 etiam] et Z 3 quia ... istos2 om. EZ 4 ipsum om. E 5 est] erit E 6 hoc] numero add. B "sit] est E 7 totum] tunc C Il numero mg. B, om. AC 8 Confirmatur] Et prattm. F 10 igitur] quia E 12 de om. A 13 singularium nec universalium om. A 15 unuml] una Z numero2] Similiter secundum illos univenale non includit 16 tamen om. Z 17 propter hoc] ideo E singulare sede converso add. Z, add. mg. G Il non om. F una] unum E 18 talis om. E ,1 sic] sicut D 19 et ... causa om. E 21 est] quae G 22 et ... multis2 om. (hom.) E Il sic 20 talis om. D ' res] non add. F autem] sit aliqua G 23 et om. E Il quamvis] licet G il non om. DE :: includat] includant E 26 cum] in G Il et om. Z 24 sicut] ut E
UTRUM UNIVERSALE SIT DE ESSENTIA INDIVIDUORUM
5
10
15
111
plicationem praeter moltiplicationem illorum in quibus est, aut ipsa in se non moltiplicata nec variata communicatur moltis et est in eis a quibus semper remanet realiter distincta. Si primo modo, igitur non est distincta a singularibus sed dicit ipsas res singulares, si communicatur eis per identitatem. Similiter, hic est oppositum in adiecto quod communicetur eis per identitatem, quia hoc est idem dicere quod ipsaemet res communicantur sibi ipsis. Similiter, si moltiplicantur praeter moltiplicationem individuorum, igitur realiter tot essent universalia quot singularia, et ita nullum illorum esset universale. Oppositum etiam istius d i c u n t I, dicendo quod est simpliciter alia res non variata in se, exsistens tamen in moltis realiter. Si dicatur secundo modo, j§ scilicet quod ipsa non variata in se nec moltiplicata communicatur moltis et distincta remanet realiter ab illis, §l talis communicabilitas vel exsistentia in moltis non excludit unitatem numeralem; tum quia materia una numero est successive in diversis realiter, nec magis est una numero quia successive exsistens in diversis quam si simol sine variatione sui e:xsisteret in eisdem; tum quia si forma eadem perfìceret simu1 plures materias non minus esset una numero; tum quia, secundum fìctionem C o m m e n t a t o r i s 2, quamvis intellectus possibilis sit m moltis hominibus nihilominus est unus numero quia distin1 praeter] puta B, ad Z praeter ... illorum mg. E ' multiplicationem] multitudinem F 2 in se om. E .. nec] et E, ac G est] semper add. D 3 remanet] remaneret F 4 distinotal realiter add. G 5 si] et E communicatur] in add. E .. cis om. C 7 idem om. D Il ipsaemet] ipsae D 8 multiplicantur] multiplicatur D ; praeter] propter E, per Z il multiplicationem] multitudinem DF 9 illorum] ipsorum G, eorum Z 10 etiam om. F 11 multis] contentis A 12-14 sàlicet ... illis om. A 12 non] est add. E 13 multipli14 realiter om. F · illis mg. B : communicabilitas] communicata] et add. E et om. G tas E , exsistentia] essentia A 15 unitatem] identitatem E : una om. A 16 diversis] et add. E 16-17 realiter ... diversis mg. G 17 exsistens om. D ,j variatione] varietate Z 20 fictionem] communem add. E quamvis] per quam ponit 18 quia om. E .. simul om. E quod F .. sit] est E 21 in] unus F , nihilominus] nihil minus ADG 21-1 (p. 112) distinguitur G l C( supra, pp. 100ss.. 2 Averroes, In Aristot. De anima, III, t. 5 (ed. F. S. Crawford, pp. 387-413); de fìctione cillius maledicti Averrois • cf. Scotus, Opus Oxoniense, II, d. 3, q. 6, n. 7 (ed. Wadding, VI, 405).
112
UBER I DIST. 2 Q. IV
guitur realiter a quocumque illorum, nec multiplicatur in se quamvis homines quibus unitur multiplicentur; igitur eodem modo, quamvis ille homo communis, qui ponitur distingui realiter, sit in multis hominibus singularibus a quorum quolibet distinguitur realiter, si tamen in se non multiplicetur, sed solum homines 5 singulares in quibus est multiplicentur, erit simpliciter unus numero; tum quia essentia divina, quamvis communicetur distinctis suppositis etiam per identitatem, quia tamen ipsa in se non multiplicatur sed sola supposita quibus communicatur multiplicantur, est una numero; igitur multo fortius si iste homo communis communice- 10 tur multis ut sit in multis a quorum quolibet realiter distinguatur, si ipse tamen in se non multiplicetur sed solum multiplicentur homines singulares in quibus est, erit simpliciter unus numero. C o n firma tu r ista ratio, quia omnis res faciens cum alia re numerum, ita quod sit verum dicere quod sunt multae res, vel 15 erit una res numero vel multae res numero, quia impossibile est habere duas res vel tres res nisi sint multa quorum quodlibet sit unum numero. Sed per t e res singularis et res universalis sunt multa e res et plures; igitur res universalis vel est una res numero vel multae res numero, et quodcumque detur, habetur pro- 20 positum. S i d i c a t u r quod maior non est universaliter vera quia unum numero - sicut nec numerus - non invenitur in omnibus rebus sed tantum in continuis, c o n t r a: ista responsi o concedit propositum, quia ita vere et proprie potest dici modo suo quod zs illa res universalis est una numero sicut quod essentia divina est una numero, et sicut intellectus possibilis qui fmgitur a C o m1 quocumquc] quolibet F nec] non G 2 unitur] ve! add. A 5 tamen] non G 7 distinctis om. Z 8 etiam] et C 9 multiplicantur] multiplicentur BG, om. F 10 multo om. Z communis om. E 11 sit] inventis add. F 12 in se om. E solum om. C 14-15 re numerum] remancret G 15 verum] unum A 16 ve! ... numero2 mg. B 17 ve! ... res om. G res2 om. E quodlibet] quaelibet G sit] est E 18 unum] una G 19 et plures om. E ve! om. Z 20 ve! ... numero mg. F 22 maior] minor Z 23 non om. BDF 24 ista] istam G 26 quod om. Z 27 qui fingitur om. E
113
UTRUM UNIVERSALE SIT DE ESSENTIA INDIVIDUORUM
5
10
15
20
m e n t a t o r e est unus numero, et sicut quicumque angelus est unus numero, et anima intellectiva secundum rei veritatem est una numero; et ita per consequens, cum omnis res una numero sit vere res singularis, omnis res universalis erit vere res singularis. T ota rario praecedens c o n f i r m a t u r sic: omnis res faciens numerum cum alia re realiter distincta est una res numero vel plures res numero; sed talis res universalis, si ponatur, vere facit numerum cum re singulari; igitur ipsa est una res numero vel plures res numero; sed non est plures res numero, quia tunc esset plura singularia, quia secundum i s t o s et secundum veritatem omnis res una numero est singularis; igitur plures res numero sunt plura singularia; sed nulla res universalis est plura singularia secundum i s t o s l, quia secundum i s t o s distinguitur realiter ab omnibus singularibus, igitur est una numero. M a i o r istius rationis est manifesta, quia omnes res facientes numerum sunt numeratae, et per consequens quaelibet illarum est una secundum numerum. M i n or etiam est manifesta, quia per i sto s res singularis et res universalis sunt plures res realiter distinctae, sicut Sortes et illa universalis quam signifìcat homo sunt plures res, et non infinitae, igitur fìnitae ; igitur duae vel tres vel quattuor vel in aliquo certo numero; et non possunt dici nisi duae, certum est; patet inductive. Igitur hic sunt duae res tantum; igitur ita vere erit hic binarius sicut iste homo et iste angelus faciunt binarium; igitur ita vere utraque illarum rerum, demon1 quicumque] quilibet E 1-2 est ... numero om. G 2 et] sicut E 3 consequens] Commentatorem E cum] qu.amvis tamen E 4 vere] vera Z res2 om. F res3 om. EF 6 re om. GZ 8 numerum] si ponatur add. E ipsa] vere E, om. D 9 resl om. ABF 10 secundum2] rei add. E 11 res2 om. F 12 res om. Z 14 numero om. E 15 istius] huius E est om. E manifesta] nota E numerum] unum numero F 17 etiam ... manifesta] patet E istos] istas Z 18 resl] etiam add. E singularis] singulares EG 19 si eu t J sunt add. Z i!la J natura add. E, res add. DZ quam] quod D homo] non A, om. B 20 igitur2) ve! sunt add. Z 21 numero om. E 22 ccrtum est om. E, ut add. Z Igitur] Et C, om. A hic om. G 24 uciunt] unum add. F
l
Cf. supra, p. 108, nota 1.
0CKHAM, OPERA THEOL.
Il
8
114
LIBER I DIST.
2 Q. IV
strando istam rem universalem et istam rem singularem, est una numero sicut tam iste homo quam iste angdus est unus numero. l§ I t e m, c o n firma tu r, quia duo universalia, scilicet homo universalis et angdus universalis, sunt se ipsis vd per aliqua intrinseca sibi duae res realiter distinctae et non sunt plures quam duae, igitur utraque illarum vere est una res et non plures, et per consequens utraque illarum est una numero. C o n firma n tu r omnia praedicta, quia quaero signifì.catum istius vocabuli 'unum numero', et oportet dicere quod vd signifì.cat illud quod est unum et non plura, et tunc habetur propositum, quia quaelibet res universalis est una et non plures; vd signifì.cat illud quod est unum et non plura nec est in pluribus, et tunc intellectus quantumcumque esset unus et non plures, si tamen esset in pluribus, non esset unus numero; et similiter essentia divina, cum sit in pluribus, non esset una numero; et eodem modo, si haec forma esset in pluribus compositis per potentiam divinam non esset una numero; quae omnia falsa sunt. V d oportet dicere quod signifì.cat illud quod est unum continuum et non plura continua, et tunc angdus non esset unus numero nec divina essentia nec aliqua anima intellectiva nec aliqua res simplex; quae absurda sunt. Et ita ex omnibus praedictis patet manifeste quod si sit talis res universalis, ipsa vere erit una numero, sicut angdus vd anima vd aliqua res non continua. §l
1 rem2] particularem ve! add. E 2 tam om. D :; quam] et D 3-23 Item ... continua trp. p. partem (p. 109, lin.6) BD, sed hic repetit D, om. A. Lectiones varianus repetitionis 3 confirmatur om. E ii quia] quando add. D* il duo] dico E ;; scinotantur cum sigillo D* licet] si G 4 angelus] asinus D Il per] propter D 5 sibi] sunt D*, om. D i1 realiter om. D Il et] vel B sunt om. E 6 est] erit C 7 una] unus E 8 omnia] alia E Il quaero] quid dicit add. D* 9 istius] huius E Il et] est D* Il oportet] quod add. C Il signifìcat] significet D 11 illud] idem F 12 etI] ve! B Il tunc] sic G 13 quantumcumque] intellectus add. D 14 unus] una D* Il divina om. D* ;; sit] esset D 14-15 non .•. 17 omnia] omnino C 18 est om. B 19 esset] est G Il alipluribus om. (hom.) F 20 anima ... aliqua om. G 21 ita] ideo CD Il ex ... praequa] alia add. BF, om. D* dictis om. D* 1: manifeste] a respondente G, om. D* Il si sit om. DZ 22 vere] non D*, om. DZ Te!I] aliqua add. E 22-23 ve! ... continua] etc. E
5
to
15
20
116
LIBER I DIST. 2 Q. IV
individuorum, quia si sic, illa praeexsisteret omni individuo post primum productum, et per consequens omnia producta post primum productum non crearentur, quia non essent de nihilo. Praeterea, omnis res singularis potest adnihilari sine adnihilatione vel destructione alterius rei singularis a qua in nullo de- s pendet; igitur potest iste homo adnihilari a Deo nullo alio homine adnihilato vel destructo. Sed in adnihilatione nihil intrinsecum rei remanet nec in se nec in alio quocumque in esse reali; igitur non est aliqua talis res communis utrique, quia tunc illa adnihilaretur, et per consequens nullus alius homo remaneret secundum to totam essentiam suam et ita quilibet homo saltem corrumperetur, quia adnihilata quacumque parte destruitur totum. S i p r o t e r v i a t u r contra istas rationes quod aliquid creatur vel adnihilatur quando quid.Iibet in ilio quod est unum numero in ilio creatur vel adnihilatur, non tamen oportet quod 15 natura communis sibi et aliis creetur tunc vel adnihiletur, c o nt r a: creatio est simpliciter de nihilo, ita quod nihil intrinsecum et essentiale rei praecedat; similiter in adnihilatione nihil remanet; igitur si aliquid essentiale rei creabili et adnihilabili praecedat et 20 remaneat non adnihilabitur nec creabitur. C o n f i r m a t u r, quia ita essentialis est individuo illa res universalis sicut quaecumque res particularis, ita enim essentialiter, secundum e o s, Sortes est homo sicut habet hanc materiam et hanc formam; igitur sicut Sortes non potest adnihilari nec crean
2-3 et ... productum mg. F 4 omnis] omnes G singularis potest] singulares possunt G 5 a!terius] alicuius G qua] quo E 6 igitur] sic D 7 ve! destructo om. E nihil] ve! Z 8 se] esse D alio quocumque] aliis quibuscumque quia F 1: quocumque] quam Z 10 alius om. E rem.a.neret] remaneat E 11 totam om. EZ ,l ita] ideo D corrumpererur] corrumpctur EG 12 quia] et CG parte om. G .. destruitur] 14-15 quando ... adnihilatur mg. F 14 quod destruatur G 13 Si] Et praem. E est om. E 15 in ilio om. E 16 communis] commune add. E runc om. E 17-18 ita ... nihil om. A 19 et!] vcl Z adnihilabili] praeesset et add. D et2] ve! E, om. D 21 essentialis] 20 remaneat] rcmanet Z, om. D non] nec G , nec creabitur om. Z 24 sicut] si E :' nec] vel E essentialc DG est] quod add. G i Ila om. E
UTRUM UNIVERSALE SIT DE ESSENTIA INDIVIDUORUM
117
tam haec materia quam haec forma creetur vel adnihiletur, ita Sortes non poterit creari vel adnihilari nisi haec res sibi essentialis prius sit nihil vel postea sit simpliciter nihil. Si m i l iter, ista natura communis est magis essentialis et intrinseca isti individuo quam quaecumque materia vel potentia materiae formae materiali; sed si forma materialis producatur in materia prima et de potentia materiae, non creatur, vel si remaneat materia vel potentia materiae, non adnihilatur secundum i s t o s; igitur multo fortius si haec res intrinseca isti individuo praecedat vel sequatur, non creatur vel non adnihilatur. Si m i l iter, eadem facilitate dicam quod ista res poterit creari si illud additum naturae prius non sit purum nihil, dum tamen ipsa natura prius sit purum nihil, cum utrumque sit sibi essentiale. Q u i n t o arguo sic: aut iste homo universalis seu communis est de essentia Sortis, aut non. Si non, et certum est, secundum i s t o s, quod Sortes non est de essentia illius hominis communis, quia tunc iste homo communis non maneret sine Sorte, quod n e g a n t; igitur sunt duo quorum neutrum est de essentia alterius. Tunc quaero: aut faciunt aliquid per se unum; et si sic, igitur Sortes non est individuum sed erit pars alicuius per se unius; similiter tunc non plus essentialiter esset homo quam materia est forma cum qua facit per se unum. Si non faciant per se unum et unum non est accidens alterius, igitur utrumque erit per se subsistens, et ita erit idea Platonis, et erit unum per se subsistens, niS1
5
10
15
20
25
1 creetur] crearetur AZ adnihilerur] adnihilarerur ABFD, ergo add. F 2 poteri t] 5 ve!] forma add. D popot:est D ve!] nec D 2-3 essentialis] simpliciter add. EZ tentia] potenti ae A 6 sed] et C sed ... materialis mg. E 7 et om. Z ' materia e] et add. A remaneat] remanet F, in add. E 8 materia] potentia G non om. G .i adnihilarur] adnihilabitur E 11 ista] haec D poteri t] poterat E 12 dum om. G 13 sit!] et G sibi] ibi ABFGZ 15 scu] et E 16 est! om. A 21 est] per se add. E · pars om. D 21-22 sirniliter] simpliciter E 22 est] et D, esset F, aut Z 23 facit] fa eia t A, faciunt E · Si ... unum om. A faciant] faciunt F 24 non om. G utrumque] utrum A Il eri t] est F 24-25 subsistens] exsistens E, corr. ex exsistens B
118
I.IBER I DIST.
2 Q. IV
coexsistens tamen multis, et multa alia absurd.a - quae nullus sanae mentis caperet - sequnntur si illa res universalis non est de essentia Sortis nec facit cum aliquo per se nnum. S i d i c a t u r quod illa res universalis est de essentia Sortis et non est tota essentia Sortis, quia tnnc non esset res alia a Sorte, s igitur est pars essentialis Sortis: Ex isto sequnntur multa ab su r d a. P r i m u m, quod tunc Sortes non magis esset res singularis quam universalis, quia totum non magis denominatur ab una sua parte essentiali quam ab alia, sicut compositum non magis dicitur esse forma quam materia 10 nec e converso, quamvis forma sit pars principalior. S e c u n d u m, quia tnnc res singularis vere esset materia rei universalis, et res universalis esset forma vd e converso, quia aut illa res singularis addita et universalis snnt eiusdem rationis aut alterius; non eiusdem, quia tnnc non magis esset una univer- 15 salis quam alia: si alterius, et omnia quae snnt alterius rationis, si faciant per se nnum, se habent sicut forma et materia, igitur res universalis et singularis se habent sicut materia et forma. S i d i c a t u r quod hoc non est verum nisi quando utraque illarum rerum est singularis, hoc n o n v a l e t, quia eadem facilitate dicam quod quando utraque rerum est singularis non oportet quod sic se habeat quod una sit materia et alia forma. T erti o sequitur quod quodlibet accidens esset vere et realiter compositum ex diversis rebus realiter distinctis, scilicet ex natura universali tali et ex aliquo sibi addito. Et universaliter seque- zs 1 coe:xsistens] corresponderu BDG, correspondens add. (mg.) F li tamen] cum DFZ multis] quod negant add. Z 2 illa om. G ,, est] esset E 4 quod om. D 5 est om. Z 7 Primum] est add. E 8 Sortes] totum E 9 sua om. E l! parte om. (lac.) A 1: essenriali om. F 10 esse om. D 11 quamvis] sic add. D 12 Secundum] Secundo D l! vere om. E 14 aut] autem E addita om. A :' et] res add. E sunt] aut add. E 15 aut] vel D 15-16 non ... alterius om. (hom.) A 15 non2J nec G il eiusdem] rationis add. D Il una] res add. G, om. F 16 et ... alterius2 om. (hom.) G 17 se2 ••• materia om. E Il habent] habeane Z 18 res om. A singularis] particularis E 1: et2] in G 19 hoc om. D 1: verum om. E 20-21 hoc ... singularis om. (hom.) A 20 valet] videtur D 21 rerum om. F 22 sic ... quod om. E :: habeat] habeant FG 25 tali om. EF
UTRUM UNIVERSALE SIT DE ESSENTIA INDIVIDUORUM
119
retur quod essent tot res realiter distinctae in quolibet singulari quot sunt universalia praedicabilia univoce de eodem. l§ ltem, tunc Sortes esset alterius rationis a Platone, quia illa addita universalibus essent diversarum rationum § j. s S e x t o arguo sic l : omnis res extra animam in genere substantiae est susceptiva contrariorum; igitur si sit aliqua substantia universalis, vere erit susceptiva contrariorum; sed nullum universale est susceptivum contrariorum; igitur nullum tale universale est res realis in genere substantiae. Antecedens patet per P h ilO l o s o p h u m, in Praedicamentis 2, dicentem quod hoc est proprie proprium substantiae. Quod autem nullum tale sit susceptivum contrariorum probo, quia tunc sicut individua contraria possunt esse in diversis individuis eiusdem speciei specialissimae, ita illa communia contraria essent in eodem universali simul, quod est 15 impossibile. Consequentia patet, quia illa individua contraria non possunt exsistere nisi sua communia universalia exsistant; igitur oportet quod illa communia contraria sint in aliquo susceptivo primo; sed non sunt primo in aliquo singulari nec in aliquibus singularibus; igitur sunt primo in aliquo universali vd in aliquibus 20 universalibus; sed non oportet quod sint simul in aliquibus universalibus, quia possibile est quod illa singularia in quibus sunt 1 in J a G 2 univoce J in quid E Item] Ideo F 2-4 Item ... rationum om. A 3-4 universalibus J pluribus Z 6 aliqua om. G :: substantia J res E 3 alterius mg. G 9 res om. E 9-10 per Philosophum om. E 7 vere] vero A, om. E erit] esset G 10 dicentem] dicens F, om. E 11 susceptivum] receptivum AB 12 tunc om. Z Il sicut om. F :! individua om. Z 13 ita] nulla D, om. EF ' illa] ita D, om. BCG 14 communia om. Z :: simul om. E 14-15 quod ... impossibile J consequens falsurn., igitur antecedens A 16 communia] contraria E ;• universalia om. E 17 quod] si F '' communia om. Z 19 singularibus om. F 1: vel om. A 20 universalibus] singu!aribus E 20-21 universalibus] 21 possibile] impossibile EG ergo possunt esse simul in aliquo universali uno add. Z l Cf. simile argumentum Abaelardi contra opinionem Guillelmi Campellensis: c Sed et illud occurrit quod si eadem essentia est quae cum rationalitate facit hominem, cum irrationalitate asinum, unde procedit quod talia duo contraria de una essentia faciunt duas? • (De generibus et spedebus, ed. cit., pp. 517s.). 2 Aristot., Praedicamenta, c. 5 (4b 17-18).
120
UBER l DIST.
2 Q. IV
accidentia singularia sint eiusdem speciei specialissimae. Verbi gratia, ista anima intellectiva respectu alicuius conclusionis habet scientiam, et alia anima intellectiva respectu eiusdem conclusionis habet errorem; tunc scientia in communi, praecise respicit hanc conclusionem, et error in communi sibi contrarius non sunt subiective in diversis universalibus ad istas animas intellectivas; igitur erunt subiective in eodem universali, et per consequens aliqua contraria sunt simul in eodem subiecto primo. C o n f i r m a t u r, quia secundum i s t o s contrarietas primo reperitur inter universalia, igitur et repugnantia et opposirio; igitur contraria universalia nullo modo poterunt esse in eodem subiecto primo, l§ quod tamen sequeretur si praedicta opinio esset vera § 1. Si m i l iter, sequeretur quod res universalis esset primo et per se transmutabilis, quia illud quod primo et per se recipit aliquam rem subiective vere transmutatur; sed secundum istam opinionem oportet ponere quod natura universalis primo recipit et per se accidens universale, quia est primum subiectum suum; igitur primo transmutatur. Consequens falsum, quia - secundum omnes actus, operationes et transmutationes primo sunt singularium et non universalium. Similiter, sequeretur quoddam absurdum in theologia, quod aliquid intrinsecum et essentiale Christo esset damnatum et miserum tam miseria culpae quam miseria poenae, quia illa natura communis Christo et aliis hominibus informatur et beatitudine m communi et miseria in communi tam culpae quam poenae. 1 sint] sunt F 2 respectu om. E 3 alia om. D anima intellecùva om. E ;: con4 quae] quia Z, om. G praecise om. FG 7-9 et ... Confirmatur om. A clusionis om. EZ 8 contraria] diversa om. G subiecto] aliquo B primo om. G 9 Confirmatur om. B ,. quia om. Z ··primo] prima Z 11 poterunt] possunt E 12-13 quod ... vera, mg. C, om. AZ 14 Sinùliter] Aliter D, om. B 16 sed] quia E 17 oportet ponere] ponitur Z ,; ponere] 18 et om. G · subiectum om. G 19 primo om. Z l. Consequens] est add. Z dicere E 20 actus om. D : operationes] opinio E 22 Sinùliter] Secundo E 23 essentiale] in aJd. Z 24 nùseria2 om. E 25-26 Christo ... nùseria om. A 25 honùnibus om. E :: informatur] et formaretur G, informaretur Z ;' et om. EZ 26 in2 om. BCGZ
5
10
15
a:>
25
UTRUM t::-r!VERSALE SIT DE ESSENTIA ISDIVIDUORUM
121
!§ Similiter;
5
10
15
20
tunc eadem res esset simul in diversis locis §!. Multa alia absurda sequuntur ad istam opinionem quae non - sicut nec praedicta, propter suam irrationabilitatem et absurditatem - essent contra eam adducenda nisi quia fuit opinio multorum et adhuc forte ponitur a multis l. C o n f i r m a t u r istud ultimum, quia quando in aliquo sunt duo realiter distincta informata contrariis, illud totum non plus denominatur ab uno illorum contrariorum quam a reliquo; igitur si natura humana universalis exsistens de essentia Christi informatur miseria tam culpae quam poenae, et certum est quod aliquid quod est de essentia Christi informatur beatitudine, igitur Christus non magis denominabitur formaliter beatus quam miser, quod est absurdum. C o n firma tu r, quia omne essentiale in Christo est unitum Verbo divino; sed nihil unitum Verbo divino est damnatum vel miserum, igitur nulla talis natura universalis quae sit receptiva contrariorum, puta beatitudinis et miseriae, est in Christo. S i d i c a s: non est intentio P h i l o s o p h i 2 quod omnis substantia est susceptiva contrariorum sed tantum prima substantia, c o n t r a: sicut sunt universalia substantiarum, ita sunt universalia accidentium; igitur albedo et nigredo in communi sunt in aliquo subiecto primo vel in aliquibus, sed non sunt primo in singularibus; igitur sunt primo in universalibus, igitur etc. 1 Similiter ... locis mg. F2, om. A simul] tunc G 2 sequuntur] sequerentur F sicut] 6 in aliquo 5 forte om. E sunt D, sint EG ncc om. E 3 pracdicta] dieta E 10 infor-9 de] in F om. Z 7 illud om. Z 8 denominarur] denotatur G rnatur] infonnaretur AZ 16 recep15 divino2 om. E 15-16 divino! ... igitur om. A 19 est] sit EF suceptiva] riva] susceptiva D 18 dicas] dicitur Z, quod add. GZ 23 univerreceptiva C 20 sunt2 om. G 21 igitur] ncc A 22 sunt primo om. A salibus] singularibus A igitur etc. om. E l De opinionibus quae de universalibus currebant tempore Guillelmi de Ockham cf. Gualterus Burlaeus, Tractatus de universalibus, in Super
Artem Veterem Porphyrii et Aristotelis, Prol. (ed. Venetiis 1541, ff. 2vlH>rb). 2 C(
supra, p. 119, nota 2.
122
UBER l DIST. 2 Q. IV
Assumptum patet, quia sicut accidens singulare ad subiectum singulare, sic accidens commune ad subiectum commune; igitur sicut accidens singulare est in subiecto singulari, ita commune in communi, et per consequens si singulare sit susceptivum contrariorum, species specialissima erit susceptiva contrariorum.
5
(0PINIO AGCTORIS j
Ideo dico aliter ad quaestionem quod nulla res realiter distincta a singularibus rebus et intrinseca eis est universalis vel communis eis, quia talis res non esset ponenda nisi ad salvandam praedicationem essentialem unius de altero, vel ad salvandam scientiam de rebus, et definitiones rerum, quas rationes innuit A r i s t o t e l e s l pro opinione P l a t o n i s. Sed primum non valet, quia eo ipso quod ponitur intrinseca rei et distincta a re singulari realiter, oportet quod sit pars rei; sed pars non potest praedicari essentialiter de re, sicut nec materia nec forma praedicatur essentialiter de composito; igitur si praedicatur essentialiter de re, oportet quod non supponat pro se sed pro re singulari. Sed talis suppositio potest salvari ponendo quod praedicetur aliquid quod non est tota res nec pars rei; igitur propter talem praedicationem salvandam non oportet ponere tale praedicatum esse aliam rem et tamen intrinsecam rei. Verbi gratia, quod ista praedicatio 'homo est animai' vel 'Sortes est 1 Assurnptum] Antecedens F r sicut] se habet add. Z 2 sic] ita E 2-4 igitur ... 3 sicut] si Z singulare om. G · subiecto] aliquo D Il ita om. G cornrnuni om. (hom.) E 4 si] sicut Z singulare om. D susceptivum] subiecturn E 4-5 contrariorurn] sic add. Z 5 erit] est E contrariorurn] quod est absurdurn add. D 7 Ideo] ltern A !l nulla] natura 8 rebus om. E 9 esset] est Z : salvandarn] salvandurn A 10 scienvel add. E 11 rationes] ornnes Z ·· innuit] innuunt Z :: Aristoteles] arguentes Z riarn] esse add. E 13 rei] ibi Z !; et om. F 15 nec2] vel E 1: praedicatur om. E :1 essentialitet om. DE 16 re] rebus E 18 ponendo] posito F 19 praedicationern salvandarn] praedicationes 20 aliarn] aliquarn B, praem. Z !; et om. Z 21 praedicatio] proposalvandurn A sitio Z 21-1 (p. 123) vel ... animai om. (hom.) E 21 Sortes] animai D
l
Aristot., Metaph., XIT, c. 4 (1078b 27-34).
10
15
20
UTRUM UNIVERSALE SIT DE ESSENTIA INDIVIDUORUM
123
animai' sit essentialis et per se primo modo et in quid, ita potest salvari ponendo praedicatum nec esse subiectum realiter nec partem subiecti realiter sicut ponendo quod praedicatum sit pars essentialis subiecti. Quia si ponatur quod praedicatum sit pars 5 essentialis subiecti, quaero: quid denotatur per propositionem? Aut quod subiectum sit essentialiter praedicatum ipsum, et hoc est impossibile quia totum nunquam est essentialiter nec realiter sua pars. Aut denotatur quod illud quod est vere homo, est aliquid quod est vere animai, hoc est dictu quod illud pro quo supto ponit 'homo' est illud idem pro quo supponit 'animai', quantumcumque praedicatum quod supponit non sit illud pro quo supponit in illa propositione. Sed hoc totum potest aeque bene salvari ponendo quod praedicatum non sit subiectum nec pars sua sicut ponendo quod sit pars sua, quia aeque possibile est quod aliquid 15 extrinsecum alicui supponat pro ilio sicut quod pars sua supponat pro eo; igitur propter istam praedicationem salvandam non oportet ponere praedicabile commune de aliquo esse sibi intrinsecum. C o n firma tu r, quia in ista propositione 'homo est animal' aut termini supponunt pro se ipsis aut non. Si sic, tunc esset zo haec propositio falsa, quia termini isti sunt distincti nec unus est alius, et secundum o p i n i o n e m prius recitatam et secundum veritatem, si non supponunt pro se ipsis, igitur pro aliis a se, et ita potest competere alicui extrinseco supponere pro alio a se sicut intrinseco, igitur etc. zs N ec propter secundum l oportet ponere, propter idem, quia ad habendam scientiam realem sufficit habere propositiones per se 2 necl] non DE 4-5 Quia ... subiecti om. A 5-6 quaero ... essentialiter mg. E 8 illud] ille G 9 dictu] certum. E, 7 nunquam] non E .. est] erit D Il nec] et D 10 illud om. C ·· idem om. D 11 quod] pro quo F ,i sit] sunt D ., illud] dicere Z idem AD 12 hoc] illud E 13 sua] subiecti E 14-15 aliquid. .. supponat2 mg. F 15 alicui] aliter D, alicuius E 17 ponere J vere add. E ' esse om. EF 20 haec om. E 21 secunduml J unam add. D : opinionem] opiniones G l' prius om. E ,. recitatam] recitatas G 22 si] sed G : supponunt] supponant DF, om. E :· se ipsis] se G ii a se om. F 26 habendam] habendum ABCZ ' per se om. E l
Scilicet ad salvandam scientiam de rebus; c( supra, p. 122, lin. 10-11.
124
LIBER I DIST. 2 Q. IV
primo modo et secundo modo, quae possunt haberi sine tali alia re, sicut declarabitur in respondendo ad aliqua argumenta et probatum est in priori ratione l, igitur etc. Nec oportet ponere talem rem propter tertium 2, propter idem, sicut postea patebit 3. Hoc potest persuaderi aliquibus rationibus logicalibus. P r i m o, quia iliud quod ab aliquo genere universaliter negatur non est res per se contenta sub ilio genere; sicut si haec sit vera 'nuilum animai est a', a non erit per se contentum sub animali; sed a tali genere, puta genere generalissimo substantiae, quodlibet tale universale universaliter negatur. Nam haec est simpliciter vera 'nulla substantia est a' - sit a iliud universale quod signifìcatur per animai l§ v el supponat pro ilio universali §l - et ita de quocumque alio; igitur nullum universale est aliqua res realiter contenta sub genere substantiae. M a i o r patet, quia genus vere praedicatur de omni contento per se sub ilio genere. M i n o r patet, quia accipio rem importatam per animai, secundum t e, et sit a; tunc haec est vera: nulla substantia est a, quia nulla substantia incorporea est a; similiter, nulla substantia corporea est a. Haec ultima patet, quia nullum corpus inanimatum est a; similiter, nullum corpus animatum est a. Haec ultima patet, quia nullum corpus animatum insensibile est a; similiter, nullum corpus animatum sensibile est a. Haec ultima patet, quia nullus homo est a, nullus 2 declarabitur] declaratur F in om. G aliqua] alia BD, om. Z 2-3 et ... ratione 6 Primo] sic add. Z quod ... genere] a qua aliquid genus Z 7 sicut] sed G 8 per se om. D sub] ilio genere, scilicct add. E 9 puta] a add. Z genere2 om. E 11 a2] autem Z 12 ve!... universali om. AF quocurnque] quolibet F 13 igitur] et ita E 14 praedicatur] per se add. D 15 amni contento] omnibus contentis E per se om. E se] te G 16 accipio] accipiam D, accipitur E rem importatam] res importata E secundum] per E 16-17 tunc ... vera] et si luec sit vera G 17-18 quia ... al mg. F 17 substantial om. F 18 nulla] nec E substantia] aliqua in add. E 18-19 ultima ... a] est vera pro corpo re animato insensibili E 20 ultima] ultra A 21 animaturni om. F ., corpus animatum om. C animatum2 om. F 22 ultima om. E "quia om. C om. E
1 Supra, pp. 122s.; et infra, pp. 134s. defmitioncs rerum; c( supra, p. 122, lin. 11.
2
Scilicct ad salvandas Infra, pp. 127-131.
3
5
10
15
:?n
UTRUM UNIVERSALE SIT DE ESSENTIA INDIVIDUORUM
125
asinus est a, et sic de omnibus speciebus contentis sub corpore animato sensibili, igitur nullum corpus sensibile est a. Et tenet hoc argumentum per illam regulam P h i l o s o p h i, II Topicorum l : A quocumque negatur quaelibet species alicuius generis, ab s eodem negatur illud genus. Igitur si haec sit vera 'nulla substantia est a', a non est per se res contenta sub ilio genere generalissimo. Praeterea, ab inferiori per se ad superius est bona consequentia, j§ quando scilicet superius et inferius supponunt pro rebus contentis, quamvis non sequatur quando supponunt pro se 10 ipsis; §l ergo sequitur: homo est species, igitur animai est species. Quaero igitur, quomodo supponit ly animai: aut personaliter, et tunc haec est falsa, etiam secundum i s t o s, quia nullum animai est species; aut simpliciter, et tunc est falsa, quia tunc animai supponit pro re communi, secundum i s t o s, puta pro se, et i1la 1s res communis non est species specialissima sed genus. Praeterea, sequitur: omne animai est corruptibile per se et generabile per se, igitur haec res, demonstrando rem universalem importatam per hominem, est per se corruptibilis, et eodem modo de omnibus universalibus specialissimis contentis sub ani20 mali. Consequens est falsum, ergo antecedens, et per consequens haec esset falsa 'omne animai est per se corruptibile', quam tamen nullus negat, quia eadem ratione haec esset neganda 'omne corpus est mobile', et per consequens haec 'omnis homo est per se risi1 speciebus om. G 2 animato om. E sensibili] est a add. E, om. C 3 hoc om. E illam om. EF Philosophi om. G II] et Z 4 quaelibet om. D 5 sit] est F 7 infeS-10 quanriori] supponendo pro rebus contentis add. D per se om. D ad] suum add. G do ... ipsis] arguendo affirmative Borgh., om. A S-9 quando ... contentis om. D (sed v. lect. var. li n. 7) 9 sequatur J sequitur Z 10 ergo J 2• C, aliter FG, om. B 11 ly] hoc G 12 etiam] et C, om. D 12-13 etiam ... falsa trp. p. genus (lin. 15) E 13 tunc] haec add. BF 14 re J i !lo Z puta J scilicet E, om. Z pro J per A, om. Z ., se om. Z 16 per se om. E 18 corruptibilis] corruptibile F 19 universalibus] speciebus add. Z, om. E sub J genere add. F 19-20 animali] animalis F 20 est om. EG ergo] et add. DE 21 esset J est E 22 esset J est Z 23 est I] per se add. EF
l
Aristot., Topi ca, II, c. 4 (11la 33-34); vide etiam IV, c. 1 (12la 26-36).
126
LIBER I DIST. 2 Q. IV
bilis', et universaliter omnis propos1t1o in qua praedicatur passio de suo subiecto curo nota perseitatis esset falsa, quod est absurdum. Prima consequentia patet, quia a superiori distributo ad quod.libet per se inferius, l§ quod est res contenta sub ilio §1, est bona consequentia. S i d i c a t u r quod superius non distribuitur pro s omnibus per se inferioribus sed solum pro singularibus, non pro universalibus, c o n t r a: omne superius distribuitur pro illis ad quae immediatius se habet ; igitur curo illa universalia per t e sint immediatiora superiori, pro eis primo distribuetur. Praeterea, genus univoce praedicatur de re universali et re 10 singulari, quia si non, praedicatur de eis aequivoce, quod n g a n t; igitur aequaliter distribuitur pro una re et pro alia, quia sine ratione dicitur quod distribuitur pro una re per se contenta sub et non pro alia. Eadem enim facilitate dicam quod d.istribuitur praecise pro rebus universalibus tamquam pro illis quae 15 immediate continentur sub genere et non pro singularibus. Similiter, qua ratione unum universale non distribuitur pro talibus contentis, nec aliud; igitur ens non distribuitur pro aliis universalibus sed tantum pro singularibus, et per consequens de virtute sermonis haec esset falsa 'aliquod ens est universale', quod negatur. a> Praeterea, si haec sit vera 'species specialissima est substantia', aut substantia supponit simpliciter aut personaliter; si simpliciter, tunc haec erit falsa, quia tunc species specialissima esset genus generalissimum; si personaliter, adhuc erit falsa, quia tunc 1 propositio om. E 2 esset] est F 4 quod ... ilio om. A Il res] pan FG 7 omne] commune add. G :! superius] per se add. Z Il ad om. F 6 singularibus] et add. E 9 inuno8 immediatius] immediata B 1: igitur] modo E, om. C li illa om. E Il te] se Z diatiora] immediata DFG Il distribuetur] distribuer:etur Z 10 re! om. C Il et] de add. DF 11 non] aequaliter add. F2 J1 quod] ipsi add. F, secundum ipsos add. E 11-12 quod negant om. AC, mg. B 12 aequaliter] essentialiter AF 13 quia ... dicitur] magis non est ratio E 14 sub om. Z 'l et] tamen add. Z, genere add. FG Il alia] eadem add. Z Il enim] 15 praecise om. DE i: rebus om. E Il tamquam] quia E Il pro ... quae quia E ;: dicam om. E om. E 16 immediate] immediatus E !l genere] superiori E Il pro] sub G 17 talibus] 18 aliis om. E 19 tantum om. E 22 substantia om. E 23 haec per se add. E om. E ·· erit] esset E, est Z 24 erit] csset G, est Z
UTRUM UNIVERSALE SIT DE ESSENTIA INDIVIDUORUM
127
supponit pro suppositis et pro singularibus, et per consequens species specialissima esset aliquod singulare. Ideo dico quod nulla talis res est quae sit universalis et intrinseca illis quibus est communis. (An 5
10
1s
ARGUMENTA OPINIONIS DOCTORI SUBTIU IMPOSITAE]
Ad prim um argumen tu m alterius opinionisl: quando accipitur quod defìnitio est primo substantiae, d i c o quod definitionem esse alicuius 'primo' potest intelligi d u p l i c i t e r. Vd quod sit illius de quo definitio primo et adaequate praedicatur, ita quod defìnitum et defìnitio convertantur; et isto modo definitio non est primo substantiae, quia de nulla substantia talis definitio primo et adaequate praedicatur. Sed defìnitio isto modo primo est alicuius termini unius convertibilis cum defìnitione, quamvis iste terminus non sit realiter illa defìnitio. Quid autem sit ille terminus post dicetur 2. Aliter potest intelligi defìnitionem esse alicuius 'primo', quia scilicet aliquid est cuius partes primo per talem definitionem exprimuntur. Et hoc potest intelligi dupliciter, quia 'primo', sicut quodlibet superlativum, potest teneri positive vd negative. Si primo modo, adhuc dico quod defìnitio nullius est primo, quia nullum est primo definibile, quia nihil est cuius partes debeant exprimi nisi singulare, et partes unius singularis non prius exprimuntur per defìnitionem quam alterius. Secundo modo dico quod defìnitio primo est substantiae, quia partes substantiae primo per defìnitionem exprimuntur. Et quando di1 pro2 om. E 2 esset] eri t D 5 alrerius] primae D 8 definitio primo om. E 9 convertantur] convertuntur E 9-11 definitio2 ... modo om. (hom.) G 10 primo] per se add. B [; substantiae mg. B, et per se add. (interi.) F 12 termini] rei E ii definitione] definito Z 13 quamvis] quam A li isre om. Z 14 si t ille] sic est F :, post] posrea D 15 scilicet om. E :1 est] illud add. Z 16 potest inrelligi om. E 17 quia] ly add. F Il primo] potest teneri add. D il sicut] et add. F 19 primo2] primum Z 20 debeant] debent D Il nisi] partes alicuius add. Z il singulare] singularis Z !l unius] illius E, huius Z 22 primo est] potest esse B 23 Et om. Z l
Supra, pp. 101, lin. 12 - 102, lin. 2.
2
Infra, q. 8 (pp. 271-289).
128
UBER I DIST. 2 Q. IV
citur 1 quod 'definitio non est primo substantiae singularis', d i c o quod hoc est verum primo modo, quia de nulla substantia singulari definitio primo vel adaequate praedicatur. Tamen isto ultimo modo dico quod definitio primo est substantiae singularis, quia illius partes primo per definitionem exprimuntur, nec talis definitio de aliquo alio supposito per se vere praedicatur 2. Verbi gratia, haec est una definiti o 'animai rationale'. Ista definitio primo est istius termini 'homo', quia de isto termino primo et adaequate praedicatur, quia de nullo praedicatur nisi de quo praedicatur iste terminus 'homo'; et de omni de quo praedicatur iste terminus 'homo' quando habet suppositionem personalem vere praedicatur ista definitio si supponat personaliter; et ideo haec definitio et definitum convertuntur, quia hoc est 'aliqua esse convertibilia' quod de quocumque praedicatur unum et reliquum et e converso, si supponant personaliter, quia de convertibilibus semper est necesse quod aliquid praedicetur de uno supponente aliter quam personaliter quod non praedicatur de reliquo et e converso. Verbi gratia, homo et risibile convertuntur, et tamen risibile est passio hominis et homo non est passio hominis. Sic igitur haec definitio 'animai rationale' est primo istius termini 'homo', cuius tamen partes non exprimuntur per definitionem. Secundo modo ista 3 ve!] et DE adacquate] adacquato A 5 illius] eius Z 1 primo] primum G primo om. EG 6 supposi co] sumpto positioni E 7 h.aec] ista E est una om. E Ista 9-10 quia ... homo mg. F2 9 quia] et E definitio] mortale E 8 termino] homo E 10 et] sed G 10-11 et ... homo om. E 10 omni] re add. G 11-12 vere ... pers<>nalitcr om. E 12 haec] hic G 13 hoc] h.aec EG 15 supponant] supponat B 17 pracdicatur] praedicetur F et] nec B 19 Sic] Sicut E
l Supra, p. 101, lin. 15. 2 Codcx B (Troyes 718, f. 40rb) hic notat in margine: « Secundum primum tractatum in Logica, cap. 29 ». Venerabilis Inceptor in Smnma Logicae, p. I, c. 29 (ed. Ph. Boehner, p. 83), revera habet: « Sciendum est autem quod 'defmitum' dupliciter accipitur. Uno modo pro illo cuius partes vcl essentia per defmitionem exprimuntur; et sic definitio est ipsarum substantiarum singularium ».
5
10
15
20
129
UTRUM UNIVERSALE SIT DE ESSENTIA INDIVIDUORUM
defìnitio nullius est primo, quia per istam defìnitionem non exprimuntur nisi partes Sortis et Platonis; sicut enim nihil est animai rationale nisi Sortes et Plato, et sic de aliis singularibus, ita nullius alterius partes per istam definitionem exprimuntur, et tamen non 5 prius exprimuntur partes Sortis quam Platonis nec e converso; igitur nullius partes primo exprimuntur, ita scilicet quod partes alicuius prius exprimantur quam partes cuiuscumque alterius. Tertio modo partes Sortis primo per istam definitionem exprimuntur, et similiter partes Platonis, quia nullius alterius partes 10 prius exprimuntur. Et ideo sic intelligendo primum defìnitum, dico quod Sortes est primum definitum, et similiter Plato, et sic de quolibet homine, quia de quolibet tali vere praedicatur haec definitio; nec de aliquo alio supponente pro se vere praedicatur sed tantum de illis quae supponunt pro hominibus singularibus. 15 Unde si in ista propositione 'homo est animai rationale' 'homo' supponeret pro aliquo alio quam pro homine singulari, ista esset simpliciter falsa; et ita nihil imaginabile est animai rationale nisi iste homo v el ille, et sic de aliis singularibus; et per consequens, eadem ratione nullius partes reales per istam defìnitionem expriw muntur nisi partes istius hominis et illius, et sic de aliis singularibus. S i d i c a t u r: definitio et definitum sunt eadem res, sed iste terminus 'homo' non est eadem res cum ista definitione, igitur iste terminus non primo definitur: Praeterea, nullius singularis partes exprimuntur primo per zs defìnitionem, quia defìnitio est principium cognoscendi perfecte
1-2 exprimuntur] exprimantur E, exprimentur G 2 nihil] nullum E 3 naie] mortale add. E '' et!] ve! Z 5 prius] plus Z nec] et F 6 primo] prius E 7 partes] alicuius add. D cuiuscumque] cuiuslibet G 9 et . .. Platonis om. E 11 quod om. B !! Sortes] non add. G li et! ... Plato om. E 12 quia] et G quolibet2] quocurnque E 13 pro] per E praedicatur] probatur C 14 quae] qui E hominibus] omnibus B 15 naie] mortale add. D 17 falsa om. G .. ita om. Z ; rarionale] et mortale add. G 18 aliis om. G 18-20 et2 ... singularibus om. E 20 hominis om. C 21 dicatur] diceres Z, quod add. EFG 22 cade m res] idem E 23 iste tcrminus] homo add. D, om. E
0CKHAM, OPERA
THEOL.
II
9
LIBER I DIST. 2 Q. IV
130
illud cuius partes primo per definitionem exprimuntur; sed nullius singularis partes perfecte cognoscuntur per definitionem, quia non plus unius quam alterius, et ita vd nullius vd cuiuslibet; sed est quod non cuiuslibet, igitur nullius: Praeterea, P h i l o s o p h u s dicit 1 quod definitio primo s est substantiae, et dicit quod substantia singularis non definitur, et non aequivocat, igitur alia substantia quae non est singularis definitur: Ad p r i m u m istorum dico quod nunquam definitio et definitum sunt eadem res; sicut enim non sunt idem terminus, ita 10 non sunt eadem res; hoc tamen non obstante pro eadem re supponunt et praecise pro eadem re; nec aliqua res significatur primo et principaliter per unum quin significetur per reliquum; nec aliquid extrinsecum connotatur per alterum eorum. Et isto modo intelligunt a u c t o re s 2 si dicant quod definitio et definitum sunt 1s una res, quia scilicet habent unum significatum, quam intentionem a u c t or es etiam aliqui m o d e r n i 3, quamvis aliqui eorum non advertant, satis exprimunt quando dicunt frequenter quod definitio et definitum important eandem rem et quod signifìcant eandem rem, et per consequens non sunt eadem res, sicut 20 certum
1 primo om. E 1: per] hanc add. C 1-2 exprimuntur ... definitionem mg. C 1 sed] seu E 1-2 nullius ... perfecte om. E 2 cognoscuntur] cognoscentur C !l per definitionem om. E 3 unius] unus CE 1 alterius] alius E ':veli om. E Il cuiuslibet] cuiuscumque E 4 cuiuslibet] 6 definitur distinguitur E 7 alia] aliqua cuiuscumque E 5 Philosophus] I Posteriorum add. Z DG 11 tamen]indeG, om. A l:eadem re]eodemG 12 et om. E 'pro ... re om. E 1: aliqua] aliaZ 13 unum om. E Il quin] quoniam E 14 e:xtrinsecum] intriruecum A :: alterum] aliquem E 15 dicant] dicatur D 16 una] eadem G 16-17 inteneorum] illorum DEG tionem] habuerunt add. E 17 auctores] auctoris Z 17-18 etiam ... satis om. C 11 aliqui ... eorum om. E 18 advertant] advertantur A, advertunt E, tamen add. Z 19 quod2 om. E 20 et] nec G
1
Cf. Supra, p. 101, notae 2 et 3. 2 Cf. Boethius, In Porphyrium, II, cap. 'De genere': « Omnis enim d.escriptio vd d.efìnitio d.ebet ei quod d.efìnitur aequari • (PL 64, 98 B). 3 Cf. Thomas Aquinas, Sent., I, d. 25, q. 1, a. 1, ad 2.
UTRUM UNIVERSALE SIT DE ESSENTIA INDIVIDUORUM
131
nec duo signa vd importantia sunt unum signifìcatum vel importatum. Ad s e c u n d u m l dico quod non est semper defìnitio principium perfecte cognoscendi quodlibet cuius est defìnitio, 5 quia aliquando, sicut post declarabitur 2, illud cuius est defìnitio perfecte potest cognosci sine omni definitione; sed bene verum est quod habita defìnitione partes alicuius, cuius est defìnitio, possunt cognosci esse in ilio cuius est defìnitio. Verbi gratia, cognitis diversis hominibus et diversis eos circumstantibus cognitis, tandem 10 accipitur haec defìnitio 'animai rationale', sciendo scilicet quod omnis homo est animai rationale, qua definitione habita ab aliquo, si illi praesentetur aliquis homo cuius nullam notitiam prius habuit, virtute notitiae praedictae definitionis talis cognoscit quod iste homo, quem in se non cognovit nisi confuse quia non apprehen15 dit distincte quamlibet partem eius, habet partes realiter distinctas, scilicet corpus et animam intellectivam. Et hoc non cognosceret nisi haberet et sciret quod dieta definitio est definitio communis omni homini, et ita definitio isto modo ducit in notitiam aliquo modo distinctam rei singularis cuius est primo, ultimo modo 20 superius declarato 3, sed nonnisi coexsistente notitia confusa illius rei singularis. Non tamen proprie cognoscitur illa res singularis distincte per illam definitionem sed improprie, scilicet quia cognoscuntur de eo praedicabilia quae signifìcant partes distinctas illius rei singularis; sed qualiter, postea dicetur 4. zs Ad t e r t i u m 5 dico quod non est inconveniens P h i l os o p h u m aequivocare in diversis locis, maxime quando in uno 1 veli] duo add. Z 4 perfecte] est add. E 5 post] postea D 9 eos] eorum AF 13 definitionis] defini, circurrutantibus] circumstantiis F 10 sciendo scilicet om. A tione A 14 homo quem om. G ; non2 om. G 15 eius] huius G 17 definitio2 om. EF 18 et ita] nulla C ita] dieta add. D ; definitio] omni add. D isto] uno E l in] ad F 20 nonnisi] non E 21-22 cognoscitur ... improprie mg. F 24 qualiter] quod A, quid F 25-26 Philosophum] Philosopho F, ternùnum add. Z
3 5
l Supra, pp. 129, lin. 24 - 130, lin. 4. 2 Infra, d. 3, q. 5 (p. 478). Supra, pp. 128s. 4 Cf. infra, p. 138, lin. 10-21; d. 3, q. 5 (pp. 478ss.). Supra, p. 130, lin. 5-8.
132
LIBER I DIST. 2 Q. IV
loco satis exprimit se aequivocare. V el potest dici ad intentionem P h i l o s o p h i et C o m m e n t a t o r i s in VII Metaphysicae, in diversis locis l, quod frequenter accipiant substantiam pro nomine vel termino significante substantiam. Et tunc dico quod defìnitio est primo substantiae, hoc est, primo et adaequate prae- s dicatur de nomine vel termino communi importante praecise substantiam singularem; et isto modo, sicut dictum est 2, defìnitio non est primo substantiae singularis. Ad p r i m a m c o n f i r m a t i o n e m 3 dico quod nulla res in genere substantiae est defìnibilis primo modo sed tertio 10 modo, et dico quod in eius defìnitione non debet poni substantia quaecumque sed debent poni termini praecise significantes substantias; et isto modo dicuntur praedicabilia substantialia, scilicet praedicabilia solas substantias importantia; et sic vocat C o m m e nt a t o r praedicabilia substantialia, VII Metaphysicae, commento 11 4 , 1s ubi dicit quod tantum « sunt tria praedicabilia substantialia, scilicet genus, differentia et defìnitio •. Hoc est: quidquid est praedicabile de substantia, et non importat nisi substantiam, vel est genus, vel differentia, vel defìnitio, quae tamen, scilicet genus et differentia et defìnitio, non sunt substantiae sed tantum sunt signa 20 importantia substantias; et ista ponuntur in defìnitione et non substantiae importatae per genus et differentiam, quia nulla 3 accipiant] accipiunt DFG, accipiat E Mctaphysicac] et add. Z 2 in om. Z prae5 substantiae J et add. DF hoc ... et mg. F : hoc est J quia G '! est] quia add. F 8 primo] proprie Z 7 singularem corr. ex simplicem F dicatur] pracdicrtur F 15 commento] 12 quaccumque] quaelibet G, om. E debent] dicunt E 11 et om. C 16 tantum] solum E • praedicabilia J praedicata E .· subscilicet E 11) 5 Z, om. E 17 quidquid] quidem D, quodquid E, quid G 'est2] de add. A, om. D stantialia om. D 19 scilicet] tria E, om. D 18 ve!] universale G est om. G 18-19 et ... definitio om. E 21 impor20 sunt] praedicata E 19 et om. G 19-20 genus ... dcfinitio om. E 22 gcnus ... diffcrentiam] illas E nulla J substanria add. Z tanria] velut add. E
2 Supra, pp. 127ss. l C( supra, pp. 101ss. lin. 2-12; de tribus modis definiti cf. supra, pp. 128s. Aristot. Metaph., VII, t. 11 (ed. Iuntina, VIII, ( 76rb).
3
4
Supra, p. 102, Averroes, In
UTRUM UNIVERSALE SIT DE ESSENTIA INDIVIDUORUM
133
importatur per hoc genus 'animai' nisi tantum aliquod singulare, et tamen nullum tale ponitur in definitione. Ad s e c un d a m c o n f i r m a t i o n e m l per idem: quod genus et d.ifferentia, quae ponuntur in definitione speciei, non sunt s substantiae, sed praecise important substantias, nullum accidens connotando; non tamen sunt de essentia speciei. Sed propter hoc non sequitur quod definitio talis sit per additamentum, quia non dicitur definitio per additamentum quia aliquid ponitur in illa defìnitione quod non est de essentia definiti, sed quia ponitur ibi 10 aliquid quod importat et signifìcat aliquid extra essentiam definiti 2, sicut ista definiti o 'albedo est color disgregativns visus' est per additamentum, quia iste terminus 'visus' hic positus est extra totam essentiam albedinis et importat aliquid extra totam essentiam albedinis. Et quando dicitur 3 quod 'secundum P h i l o s o15 p h u m substantia non definitur nisi per substantias', dico quod hoc est sic intelligendum: quod substantia non definitur nlSl per praedicabilia importantia praecise substantias et non aliquod accidens. Ad t e r t i a m c o n f i r m a t i o n e m 4 dico quod definitio 20 praedicatur de definito primo modo dicto, non pro se sed pro definito tertio modo dicto, quia in ista propositione 'omnis homo l tantum] illud E aliquod] aliquid Z 2 tale om. E . ponitur] poneretur F 3 confumationcm] dico add. Z 6 non] nec Z , dc om. A .. Sed] Et D 7 additamentum] additum C 8 additarru:ntum] additum CG ponitur] ponatur E 8-9 in ... dcfinitionc om. E 9 est] sit E sed] hoc A 10 importat] importaiit G, aliquid add. F · aliquid] quod est add. E 10-11 definiti om. A 12 additarncntum] additum G . quia] ponitnr add. E hic positus om. E est] qui importar E 13-14 et ... albedinis om. (hom.) E 13 et] id est Z extra om. A 14 quando dicitur] hoc patet E 14-15 quod ... Philosophum om. E Philosophum] I Physicorum add. EZ 15 dcfinitur] 1.>-16 substanrias ... per om. (hom.) E 16 hoc om. D quod om. Z i praedicatur E 17 substantias ... aliquod om. G non] per ndd. E :'J-:n quod ... nisi om. G nito mg. E 20-21 primo ... dcfiniw mg. FZ pro!] l'''c Z
102, lin. 13 - 103, lin. 4. 2 Cf. Aristol., III, c. 5 (119a 3). 3 Supra, pp. 102, lin. 19 - 103, lin. 1. 4 Supra, p. 103, lin. 5-12. Dc tribus modis definiti vidcsis supra, pp. 128s. 1 Supra,
134
LIBER I DIST. 2 Q. IV
est animai rationale' subiectum est definitum primo modo et non supponit pro se sed pro singulari, quod est definitum tertio modo. Ad s e c un d u m a r g u m e n t u m p r i n c i p a l e l dico quod scientia realis non est semper de rebus tamquam de illis quae immediate sciuntur sed de aliis pro rebus tantum supponentibus. Ad cuius intellectum et propter multa prius dieta et dicenda, propter aliquos inexercitatos in logica, est sciendum quod scientia quaelibet sive sit realis sive rationalis est tantum de propositionibus tamquam de illis quae sciuntur, quia solae propositiones sciuntur. Propositio autem, secundum B o e t h i u m, I Perihermenias 2, habet triplex esse, scilicet in mente, in voce et in scripto, hoc est dictu: aliqua proposirio est tantum concepta et intellecta, aliqua est prolata, et aliqua est scripta. Et ita si essent aliqua alia signa eodem modo instituta ad significandum, sicut voces et litterae, in illis esset propositio, sicut in istis. Et ideo sicut propositio prolata vere componitur ex vocibus, et propositio scripta vere componitur ex scriptis, ita propositio tantum concepta componitur ex conceptis sive intellectis !§ vel conceptibus sive intellectibus §! animae. Et ideo sicut omnis vox potest esse pars propositionis in voce, ita omne intellectum potest esse pars propositionis in mente l§ secundum unam opinionem, vd conceptus secundum aliam opinionem 3 § 1. Sicut autem vox quae est pars propositionis pro1 rationak] mortale add. DE est] et E .. et om. G 3 secundum] tertium DE argumcntum om. Z 4 illis] rebus G 5 tantum] tamen Z :Hl supponentibus om. ABC 7 est om. BCFGZ 8 si t om. D rationalis] rationis E, ratiocinalis F 10 I] in Z 11 triplcx om. (Tac.) A in2J et G, om. F . in3 om. G 12 dictu] dictum Z ::et om. E Il aliqua2] 13 et! om. E aliqual] alia E 14 et om. E;: litterae] et add. BF 16-18 voalia E cibus ... ex om. (!Jom.) E 16-17 vere componitur om. F 17 scriptis] scripturis ACDEZ l con.cepta] tantum add. D Z 18 con.ceptis ... intellectis] intellectionibus Z, om. D ;: ve! ... 19 animae intellectibus mg. F2, om. AEG · sive2] seu BZ, et B ·· intellectibus] intentionibus CZ mg. F2, om. AD 19-20 in ... propositionis om. E 20 voce] et add. A omne intellectum] 21-22 secunduml ... opinionem om. A omnis intellectio Z in mente] immediate E 22 opinionem E autem] enim F 1
Supra, p. 103, lin. 13-18. 2 Boethius, In librnm De Interpretatione, l, cap. 'de signis' (PL 64, 402 et 410s.). 3 De his opinionibus fusius infra, d. 2, q. 8 (pp. 266-292).
5
10
15
20
UTRUM UNIVERSALE SIT DE ESSENTIA INDIVIDUORUM
5
10
15
20
135
latae potest habere multiplicem suppositionem, - scilicet materialem et personalem et simplicem, sicut patet in istis propositionibus prolatis et auditis auribus carnalibus, 'homo est vox d.issylaba' in qua illa vox tenetur materialiter, quia illa vox ibi secundum quod propositio est vera stat et supponit pro se ipsa; similiter, 'homo currit', ibi stat personaliter, quia supponit pro ipsis hominibus, non pro voce, quia illa vox non potest currere; in ista autem 'homo est species', illa vox supponit simpliciter pro aliquo communi- , eodem modo pars propositionis consimilis in mente. Et circumscribendo omnem vocem, quia omnino nullius linguae est, - quemadmodum dicit A u g u s t i n u s, XV De Trinitate l , quod est aliquod verbum quod nullius linguae est -, ista, inquam, pars talis propositionis potest habere simplicem suppositionem, et tunc supponit pro aliquo communi; aut potest habere suppositionem personalem, et tunc stat et supponit pro ipsis rebus significatis, si significent res; v el potest habere suppositionem materiaIem, et tunc stat et supponit pro se ipsa. Per hoc ad argumentum d i c o quod sicut ista propositio prolata 'omnis homo est risibilis' vere scitur,- sicut enim ipsa est vera ita vere scitur, quia omne verum potest sciri; nullus autem nisi furiosus potest negare quin aliquae propositiones prolatae sint verae et aliquae falsae; quis enim diceret se nunquam audi1 multiplicem] operationem add. D 2 et! om. DE il in] de El li istis om. E 3 camalibus] corporalibus D, scilicet add. AZ, om. Z ;; dissylaba] bissillaba A 6 stat] 8 autem] sed E :i vox] homo add. E 1; simpliciter] homo add. E ipsis] istis G, om. D et add. B 9 communi om. E 10 Et] etiam ACEZ, in add. A 11 quemadmodum] 12 inquam] in quantum G sicut D Augustinus] libro add. Z ' XV] XlV F, ill Z 13-14 simplicem ... habere it12 D, Paris NaJ.; om. (hom.) ABCEFGZH, Borgh., VaJ., Maz. 962, Pad. Anton., Pad. Univ., Brux., Gotinga, Giesstt, Merton 106 16 significent] significmt A, significaret Z, significet Paris NaJ. :1 ve!] etiam G 16-17 materialem itt2 D, simplicem ABCEFGZ, Borgh., Vat.,Maz. 962, Pad. Anton., Pad. Univ., Brux., Gotinga, Giesst2, Merton 106; srd corr. simplicem in materialem Paris. Nat.; om. H 19 vere J vero A, om. Z 20 autem om. C 22 quis J quid F
l
August., De Trinit., XV, c. 10, n. 19 (PL 42, 1071).
136
UBER I DIST.
2 Q. IV
visse auribus corporalibus aliquod mendacium? nihil autem potest audiri auribus corporalibus nisi vox, sicut nihil potest videri oculis corporalibus nisi color vel lux; igitur aliquae propositiones praecise compositae ex vocibus sunt verae, sicut istae: omnis homo est animai, omnis homo est risibilis, omnis species praedicatur de pluribus differentibus numero in eo quod quid, genus praedicatur de pluribus differentibus specie, et sic de aliis quae possunt sciri -, ita propositio in mente quae nullius linguae est vere sci.tur. Nunc autem ita est quod sci.entia aliquarum talium propositionum prolatarum est realis et aliarum rationalis, et tamen ista scita et omnes partes istorum vere sunt voces. Quia tamen partes aliquarum supponunt et stant non pro se ipsis, scilicet vocibus, sed pro rebus extra, puta pro subiectis, ideo illarum propositionum sci.entia dicitur realis; aliae autem partes aliarum propositionum stant pro ipsis conceptibus mentis, ideo sci.entia illarum potest dici rationalis vellogicalis. Et istarum propositionum prolatarum 'homo est vox disyllaba', 'animai est vox trisyllaba' sci.entia potest dici grammatica. Et tamen omnes propositiones tales et omnes partes earum sunt voces, et solum dicuntur ad diversas scientias pertinere quia partes diversarum pro diversis supponunt, quia aliquae supponunt pro rebus, aliquae pro conceptibus mentis, et aliquae pro ipsis vocibus. Igitur eodem modo proportionabiliter est de propositionibus in mente, quae vere possunt sciri a nobis pro statu isto, quod omnes termini illarum propositionum sunt tantum conceptus 1.,2 aliquod ... corporalibus mg. B 1 autem om. Z 2 vox] vel sonus add. Z sicut] sed G Il potest om. D 3 ve!] et E 5 animai ... est om. E :: risibilis] et adJ. G i1 omnisZ om. EZ 6 diffèrentibus om. B li in ... quid om. F 6-7 gcnus ... specie om. E 8 ita] ista D Il propositio] quae est adJ. E 9 est om. A 6 pnedicatur] potest C 11 Quia] quae D 10 aliarum] aliquorum D, alia E Il tamen om. D Il sc:ita] sciuntur G, Il aliquarum] aliquorum D 12 scilicet] vel C, sed G, pro adJ. CDEG om. Z 13 puta] scilicet D Il subiectis] substantiis DF, obiectis E, et adJ. G 14 aliarum] ill.arum E, aliquarum G 15 ipsis] se ipsis Z, co". se ipsis G :; potest dici] dicitur E Il rationalis] ratiocinalis F 16 vellogicalis] ut logica E 17 scienria] autem istarum adJ. E 18 omnesl om. EZ divenarum.] propositionwn atld. CZ 'i quia] et FG 21 rnentis om. E 22 Igitur] Et E Il est om. Z
5
10
15
20
UTRUM UNIVERSALE SIT DE ESSENTIA INDIVIDUORUM
137
et non snnt ipsae substantiae extra. Quia tamen termini aliquarum propositionum stant et supponnnt personaliter, scilicet pro ipsis rebus extra, sicut in talibus: omne mobile partim est in termino a quo etc., omnis homo est risibilis, omnis triangulus habet tres etc., s et sic de aliis; ideo talium propositionum dicitur esse scientia realis. Termini autem aliarum propositionum supponnnt simpliciter, scilicet pro ipsis conceptibus, sicut in istis: omnis demonstratio est ex primis et veris etc., homo est species, et sic de aliis; ideo talium dicitur esse scientia rationalis. Nihil igitur refert ad scien10 tiam realem an termini propositionis scitae sint res extra animam vel tantum sint in anima, dummodo stent et suppoiWlt pro ipsis rebus extra; et ita propter scientiam realem non oportet ponere aliquas tales res univcrsales distinctas realiter a rebus singularibus. Per hoc ad formam argumenti dico quod scientiam esse de 1s rebus potest intelligi t r i p l i c i t e r. V el quia res ipsa est scita, et sic nulla scientia est de rebus substantialibus, maxime quia nihil scitur nisi complexum; complexum autem non est extra animam nisi forte in voce vel in consimili signo. Aliter, quod res sint partes illius quod scitur, et sic non oportet scientiam realem esse de rebus 20 extra. Tertio modo, quod res sint illa pro quibus partes sciti supponnnt, et sic scientia realis est de rebus, sed non de rebus universalibus, quia pro illis non fit suppositio; nam in ista propositione in mente 'omne corpus componitur ex materia et forma singulari' non fit suppositio pro aliquo corpore universali, quia
l ipsae J istae G tamcn J cnim B 2 personalitcr] rcaliter E 4 etc.lj et partim in termino ad qucm E , omnisl ... risibilis om. E 5 et ... aliis om. E 6 aliarum] aliquarum DG, illarum mg. E2 7 omnis] omnibus E 8 et veris om. F , et ... aliis] etc. E 11 tantum sin t om. E ; stent 9 rationalis] ratioànalis F l O sint J sunt C · res om. E 12 rebus om. G ita] ideo F · propter] istam add. E 13 aliquas et om. E ipsis om. E om. Z rcaliter om. G 15 Vcl 0111. G 17 complexum2J complexa E, mg. C : est] 18 ve! om. G in 0111. DFG Alirer] Alio modo E quod] quaedam G .i sint] sunt E sunt F 19 illius] ipsius F 20 extra J anima m add. D res om. B . sint] sunt F 21 deZJ pro E 22 non] nulla E fit] sunt A 23 ornnc om. G componitur] compositum est add. E 24 non J autem add. E
138
LIBER I DIST.
2 Q. IV
nullum tale corpus - eti.am si esset - sic componitur ex materia singulari et forma singulari. Sed scientia isto modo est de rebus singularibus, quia pro ipsis singularibus termini supponunt. Et isto modo non negat P h i l o s o p h u s scientiam esse de singularibus, sed secundo modo, quia termini propositionum scitarum s non sunt res singulares sed sunt universalia de quibus est scientia secundo modo, quia universalia sunt termini propositionum scitarum. Et si aliquando inveniatur quod scientia est de rebus universalibus, debet intelligi quod est de universalibus praedicabilibus pro rebus. Breviter igitur ad intentionem P h i l o s o p h i est 10 dicendum quod scientia realis non per hoc distinguitur a rationali quia scientia realis est de rebus, ita quod ipsae res sunt propositiones scitae vel partes illarum propositionum scitarum, et rationalis non est sic de rebus, sed per hoc quod partes, scilicet termini propositionum scitarum scientia reali, stant et supponunt pro 1s rebus, non sic autem termini propositionum scitarum scientia rationali, sed illi termini stant et supponunt pro aliis. Exemplum patet de istis 'omnis homo est risibilis', 'omnis homo est susceptibilis disciplinae', et sic de aliis quae sciuntur scientia reali; et de istis 'genus praedicatur in quid de differentibus specie', 'species 20 specialissima tantum praedicatur de individuis', et sic de aliis. Ad t e r t i u m l dico quod haec vox 'homo' non signifìcat primo aliquam rem, si ly primo teneatur positive; si autem teneatur negative, tunc dico quod signifìcat aliquam rem primo, quia signifìcat primo quamlibet rem singularem de qua praedica- 25 l corpus] est add. CDZ sic componitur] non componeretur Z 2 singularil om. Z 8 quod] in G 9 de] rebus adJ. D 6 res om. E universalia] universales E 10 pro] de ADZ, de vel B 11 dicendum] sciendum EZ "rationali] ratiocinali F 12 sunt] sin t EZ 13-14 rationalis] ratiocinalis F 14 scilicet] et adJ. E 15 reali] sed ilii termini (v. fin. 17) add. B 15-17 pro ... supponunt mg. B 17 rationali] reali E i! illi] ibi CDF 18 patet] sicut E :· de istis om. E omnisl mg. A 20 specie] et adJ. EG 21 praedicatur] praedicetur F, om. E 23 rem] primo adJ. E 23-24 teneatur om. E 24 dico 25 quia ... primo om. E quod om. E ' primo] scilicet E l
Supra, pp. 103, lin. 19 - 104, lin. 9.
uTRUM UNIVERSALE SIT DE ESSENTIA INDIVIDUORUM
5
10
15
20
25
139
tur. Et si dicatur quod tunc esset vox aequivoca, quia vox aequivoca est illa quae aeque primo plura signifìcat, respondeo quod aliquam vocem plura primo significare contingit tripli c i t e r. V d quia ita imponitur uni ac si non imponeretur alteri, et duabus impositionibus imponitur, sicut est de hoc nomine 'Sortes' imposito duobus hominibus, quia unus imponens hoc nomen 'Sortes' isti homini nihi1 cogitavit de alio homine, et eodem modo imponens alii nihi1 cogitavit de isto, et talis vox est aequivoca, et dicitur aequivoca a casu. S e c u n d o m o d o contingit aliquam vocem plura significare aeque primo, quia multis aequaliter imponitur, sed una impositione, ita quod imponens non plus intendebat quod significaret plus istam rem quam aliam; et si nihi1 plus fi.at, potest dici vox aequivoca, non tamen a casu sed aliquo modo a consilio. Sicut si aliquis imponat hoc nomen 'Petrus' praecise istis tribus hominibus, et hoc una impositione, l§ quae tamen aequivalet pluribus impositionibus §l, tunc hoc nomen non est aequivocum a casu; nec est univocum proprie, quia cuilibet voci univoce correspondet unus conceptus secum convertibilis. Nullus autem est conceptus convertibilis cum ista voce, quia ultimus conceptus vel est specifìcus, et per consequens communis omnibus individuis eiusdem rationis, vel est conceptus proprius alicui individuo, et per consequens nullus est medius qui sit praecise communis istis individuis et non aliis. Et ita ista vox non est proprie univoca sed aequivoca, et hoc a consilio, et hoc est quia ex deliberatione certa imponitur simul istis. T e r t i o m o d o contingit aliquam
1 dicatur] diceres Z esset] est D 1-2 vox ... significat] significat plura aeque 4 quia] una add. E 5-{) imposito] primo E 3 vocem] simul add. D plura om. C 7 nihil) vel G ;; cogitavit) imponendo E, et posito G 6 unus) homo add. E 8 alii] alteri AE • cogitavit) cognovit AB cognovit AB alio] aliquo F homine om. Z 12 plusl om. D 13 aequivoca om. G tarnen] tantum E 9 voccm] rem AZ 14 imponat) imponatur A. istis om. C 15-16 quae ... impositionibus om. ABC 15 aequivalet) omnibus F 17 casu] et add. Z 19 est om. E'' voce om. A 20 ve!] non G 21 vel] et A 22 qui) quae G l' communis] omnibus omnibus) hominibus add. D add. BE 23 ita om. E ista om. G 24 hoc!] est add. E !l hoc2 om. ABCF
140
UBER I DIST. 2 Q. IV
vocem aeque primo plura significare, quia una impoSitlone Imponitur omnibus quibus conceptus determinatus habitus ab imponente est communis, ita quod sint signa quasi ordinata; non quod vox primo significet illum conceptum, sed quia imponitur ad significandum primo et praecise omne illud de quo conceptus praedicatur, ita quod si conceptus de aliquibus praedicetur uno tempore et de aliis alio tempore, vox eodem modo variat significata sua. Et talis vox tali modo aeque primo plura significans est simpliciter univoca. Talis est haec vox 'homo', et ideo est simpliciter univoca, quia imponens hanc vocem 'homo' intendebat quod significaret omnem rem de qua conceptus mentis determinatus praedicatur, ita quod quando iste conceptus praedicatur de re quod tunc vox illam significaret, et quando non, non. Ad quartu m l dico quod j§ secundum unam opinionem §l intellectus intelligendo hominem, non intelligendo aliquem hominem singularem, non intelligit rem unam de genere substantiae, sed tantum intelligit quemdam conceptum mentis. Quid autem sit iste conceptus post dicetur2. j§ Sed secundum aliam opinionem vere intelligitur quilibet homo singularis, non cognitione propria nec aequivalenti sed communi tantum § j. A d q u i n t u m 3 dico quod aliquid esse obiectum adaequatum alicuius potentiae potest intelligi d u p l i c i t e r. Vel quia est aliquid apprehensibile a potentia primo, ita quod nihil apprel imposi tione l intentione G 2 qui bus l est add. D ' conceptus l conc:eptis F 5 illud om. F 6 praedicetur l praedicatur E 7 aliis l alio E !i vox l eadem add. F variat] 9-10 et. .. univoca om. B importat Z 9 Talis ... homo l Et sic est dc ista voce homo E 12 praedicatur2] praedicetur F 13 illam] illa D 14 secundum ... 10 homo om. G 15-16 non ... hominem om. (hom.) E 16 unam] veram DE opinionem om. A 17 quemdaml quoddam A, aliquem D 18 sit om. G r; postl postea D 18-20 Sed ... tantum om. A 18 aliam] aliquam E 19 non] in G 20 nec] non G .; nec acqui22 alicuiw potentiae om. Z intelligi] dici G 23 ita] sic E valenti om. E
l Supra, p. 104, lin. lG-13. opinionibus hic memoraris.
3
2 Infra, d. 2, q. 8, ubi eriam de Supra, p. 104, lin. 14-23.
5
10
15
20
UTRUM UNIVERSALE SIT DE ESSENTIA INDIVIDUORU:'\1
5
to
t5
20
141
henditur a potentia nisi sub ratione illius; et sic dico quod nihil est obiectum adaequatum alicuius potentiae et maxime sensitivae, quia aeque primo apprehenditur a visu iste color sicut ille et nihil prius apprehenditur quam iste color vel ille, et sic de aliis potentiis sensitivis. S e c u n d o m o d o potest dici aliquid esse obiectum adaequatum alicuius potentiae non de virtute sermonis sed secundum quod aequivalet uni actui significato qui erit iste: aliquid est de quo primo et adacquate praedicatur esse obiectum talis potentiae vel esse apprehensibile a tali potentia. !sto modo cuiuslibet potentiae sensitivae est aliquod obiectum adaequatum, quia est aliquid tale de quo adacquate et primo praedicatur esse obiectum talis potentiae, et tamen illud in rei veritate non est obiectum talis potentiae nec potest apprehendi- nec per se nec per accidens a tali potentia. V erbi gratia, istud commune 'color' est illud de quo primo et adacquate praedicatur apprehensibile a potentia visiva, quia istud commune 'color' praedicatur de omni ilio quod est apprehensibile a potentia visiva et de solo tali, et hoc secundum o p i n i o n e m quae ponit quod lux non apprehenditur per se 1 , de qua opinione sive si t vera sive falsa nihil refert ad propositum; et tamen hoc commune 'color' nec per se nec per accidens potest apprehendi a potentia visiva, quia potentia visiva non est apprehensiva nisi rei singularis vel saltem non est appre1 a ... rusi om. Z illius] eius DZ 3 et] sed G 3-4 ruhil... et om. E 5 potest dici l dico quod potest Z esse om. E 7 significato l signato CDF 8 adaequate] adaequatione C :1 praedicatut] praedicetur F talis] alicuius E 10 quia] et E 11 aliquid] aliquod AZ !l praedicatur] praedicctur F 12-13 et ... potentiae om. D 12 illud om. Z 13 accidens] potest apprchendi add. E 15 primo om. C 16 istud ... color om. E 16-17 ilio ... est om. E 17 apprchensibilc] apprchensibili E potentia visiva] visu E il de om. Z 19 nihil rcfert] non pertinct E 20 nec!] non DEG 22 nonl ... apprchensiva om. D
l Cf. Henricus Gandavensis, Summa, a. 24, q. 6: « Si eu t enim oculus simul concipit colorem et lucem, et colorem non nisi sub ratione lucis, licet plus iudicat de visione coloris quam lucis, quia grossities coloris obumbrat rationem lucis , (I, ed. Parisiis 1520, f. 192 V).
142
I.IB.ER I DIST.
2 Q. IV
hensiva generis. Et quando dicitur quod 'nihil est obiectum potentiae sensitivae nisi vera res', dicendum quod ista vera est de virtute sermonis, secundum tam.en quod aequivalet isti actui signato 'de nullo praedicatur esse obiectum potentiae sensitivae nisi de vera re', i§ quae scilicet sit extra animam §!, est simpli- s citer falsa, quia de isto communi 'color' praedicatur esse obiectum potentiae visivae sic dicendo 'omnis color est visibilis'; et tamen istud commune non est vera res l§ extra animam §l ; et causa est quia esse obiectum potentiae visivae non praedicatur de ilio communi pro se sed pro suis inferioribus, et ideo in tali proposi- 10 tione habet suppositionem personalem non simplicem; ista enim 'color est visibilis' non est vera nisi pro colore singulari. Ad s e x t u m l dico quod passio realis d u p l i c i t e r accipitur. Uno modo pro aliquo quod sit vera res et accidens alterius rei. Alio modo dicitur passio realis proprie; proprie enim 15 dicitur passio quia praedicabilis secundo modo dicendi per se, et dicitur realis quia est passio importans veram rem extra animam, non tamen est res extra animam. Primo modo dico quod subiectum passionis realis est vera res, et vera res singularis, et sic passio non plus praedicatur de pluribus quam eius subiectum quod est 20 res singularis. Secundo modo subiectum passionis realis non est res extra animam sed est quidam conceptus mentis supponens pro rebus extra animam. Sicut patet in ista propositione 'omnis homo 1 quod om. E .. nihil] nec Z 2 dicendum est add. D 3 secundum] sed AGZ tamen om. DG ; quod] quando Z 4 signato] significato E !l praedicatur] ponitur C, praedicetur F 5 quae ... animam mg. FZ, om. A .: quae ... sit om. E :: sit] est Z 6 praedicatur] praedicetur F, potest EZ 7 visivae] sensitivae G !i color] calor A 8 commune] color add. D .: extra animam om. AF 9 est om. Z :; esse] omne E 10 pro2] signatis 14 modo] improprie add. Z 15 dicitur] accipitur E vel pro add. D !: in om. A .! proprie!] improprie A 18 non ... animam om. E 19 resi om. AZ ;: et ... res2 om. E ,l vera2J una AEZ 21 subiectum] secundum A ;: est] vera add. E 22 res] reale D 22-2 (p. 143) pro ... supponens trp. p. praecise (/in. J) E 22-23 pro rebus mg. D 23 rebus] re scilicet E !l omnis] aliquis C
l
Supra, p. 105, lin. 1 - 9.
UTRUM UNIVERSALE SIT DE ESSENTIA INDIVIDUORUM
143
est risibilis', subiectum non est aliqua res extra animam sed. est quidam conceptus mentis supponens praecise pro ipsis hominibus singularibus, quia ad veritatem istius propositionis praecise sufficit quod 'risibile' vere praedicetur de quolibet homine particulari, nec 5 requiritur quod praedicetur de aliqua re universali, quia tunc nunquam talis universalis posset sufficienter induci ex suis singularibus, quod est contra veram logicam. Et ex isto potest fieri argumentum pro conclusione principali, quia omnes propositiones universales aequaliter inducuntur ex 10 suis singularibus; sed aliqua est universalis propositio quae sufficienter inducitur ex singularibus suis ita quod praedicatum repugnat cuilibet alteri a singularibus, sicut ista 'omnis homo est singularis et unus numero'; igitur ad verificandum tales propositiones universales a parte rei sufficiunt singularia, et ita tales res universales 15 omnino frustra ponuntur; et tota causa est quia in talibus proposirionibus termini supponunt personaliter et non simpliciter, hoc est supponunt pro singularibus et non pro se ipsis. Et si d i c a tu r: ista propositio est vera 'homo primo est risibilis', aut igitur secundum quod 'homo' habet suppositionem 20 personalem, et tunc est simpliciter falsa, quia nullus homo primo est risibilis; aut secundum quod supponit pro conceptu, et tunc etiam est falsa, quia tunc denotatur quod ille conceptus sit primo risibilis, quod est manifeste falsum, quia iste conceptus nec primo nec secundario potest ridere; igitur oportet quod sit vera secunzs dum quod supponit pro aliquo medio inter rem singularem et conceptum: 1 subiecturn] enim add. E res] pars G 3 praecise om. E 4 praediretur] praedicatur Z 5 requiritur om. G :· tunc om. G 6 suis] ipsis D 7 veram] positionem A 8 Et om. CEFG l! isto] hoc F 10 sed] si G ;[ quae] potestE 11 inducitur] induci E 12 cuilibet] alicui G 12-13 sicut. .. numero om. A 13 numero] ergo eodem modo erit de universali quolibet quod simpliciter erit verum si praediatum repugnat cuilibet alteri a singularibus add. Z 14 et ita mg. A 15 omnino om. E 16 et om. F 18 dicatur] quod add. DG 19 homo om. F 'l habet om. A 2D quia] 21 supponit] supponunt E tunc add. E ; primo om. G
144
UBE11. I DIST.
2 Q. IV
R e s p o n d e o, sicut dictum est ad quintum argumentum l, quod haec est falsa de virtute sermonis 'homo est primo risibilis', sicut et ista 'aliquid est primum obiectum et adaequatum alicuius potentiae'; sed est vera secundum intellectum recte loquentium, quia per ipsam intellignnt unum actum signatum, scilicet istum 'de homine praedicatur primo risibile', et in isto actu signato 'homo' habet suppositionem simplicem et supponit pro conceptu, quia de isto conceptu praedicatur primo esse risibile non pro se sed pro rebus singularibus; et ideo in actu exerci.to correspondente, qui erit iste 'aliquis homo est risibilis', 'homo' habebit suppositionem personalem. Sieut in isto actu signato 'genus praedicatur de specie', 'genus' supponit pro conceptu, quia conceptus generis praedicatur de conceptu speci.ei non pro se sed pro rebus; et ideo in actu exercito correspondente, qui non debet sic exerceri 'speci.es est genus', sed sic 'homo est animai', termini habebunt suppositionem personalem. Ad p r i m a m c o n f i r m a t i o n e m 2 dico quod aliquando passio inest multis per naturam communem extra animam, quia est aliquid idem in illis manens in eis successive; aliquando autem dicitur inesse illis per naturam communem non per informationem sed per praedicationem, quia praedicatur primo de natura communi, hoc est de aliquo communi ad naturas illorum, et altero illorum duorum modorum intelligit P h i l o s o p h u s, de quo alias 3. 1 Respondeo J quod add. DZ . dictum om. G quintum] primum C, sextum DF 3 etl 4 recte] rationabiliter D 5 quia] et E ;;signatum] significatumE 6 praedicatur] praedicetur F' isto om. D signato] significato E Il homo om. C 7 con9 ideo om. E'! exercito] exercitato Z 10 iste om. Z ceptu] actu E 8 esse om. Z :, habebit] habet Z 13 pro2] per A· ideo] ita Z 14 exercito] exercitato Z 15 animal] et sic add. E 17-18 aliquando] aliqua Z 19 quia] quae D autem] 21 quia] qua D 22 illorum] per praedicationem add. Z 23 altero] alietiam F qua F, alterum Z, om. G 24 quo] quibus E om. E:· et2 om. G
Supra, pp. 140ss. q. 6 (pp. 198s.). I
2
Supra, p. 105, lin. 10-14.
3
Infra, d. 2,
5
10
15
20
145
UTRUM UNIVERSALE SIT DE ESSENTIA INDIVIDUORUM
5
1o
15
20
Per idem ad se c un d a m c o n firma t i o n e m l, quod non manet eadem diaphaneitas numero nisi idem subiectum. numero maneat, quia secundum i s t o s etiam unum accidens numero est primo in uno subiecto numero. Ad s e p t i m u m 2 dico quod agens naturale in agendo intendit veram rem singularem, quia illud intendit quod per se et primo producitur, sed res singularis per se et primo producitur, igitur etc. Et quando dicitur quod non plus intendit unam rem singularem quam aliam, cum aequaliter respiciat omnem, respondeo quod unam determinate intendit, eam scilicet quae determinate producetur. Unde quia idem est intentum ab agente priori et posteriori, ideo quia agens primum intendit aliquid unum determinate, illud intenditur ab agente naturali; nec aequaliter respicitur quodlibet singulare ab agente naturali, sicut nec quodlibet ind.ifferenter producitur. De isto tamen magis dicetur in quarto 3. Et s i p r o t e r v i a t u r contra hoc et contra alia praedicta quod haec est vera 'aliquis promittit se daturum alteri aliquem equum', tunc quaero: autiste promittit alteri rem aliquam singularem, aut universalem, aut conceptum. Non rem singularem, quia non plus unam quam aliam; et ita vd nullum equum promittit, et ita posset tenere promissum nullum equum dando, vd promittit quemlibet equum, et ita non posset tenere promissum nisi dando quemlibet equum. Si promittat rem universalem, habetur propositum. Si conceptum, hoc non est verum, qwa pro2 manet] in eis add. E 3 etiam] et A 6 veram] unam E 8 igitur etc. om. D Il intendit] respicit E 9 cum] quia E li respiciat] respicit E Il omn.em] omnes AZ 10 eam om. E 11 idem] illud A Il est om. A 12 aliquid] aliquod E 13 illud] unum add. Z 14 singulare] singulari G, vel naturale add. E 16 alia om. D 17-18 aliquem] unum E 18 iste om. E Il alteri] sibi E Il aliquam om. G 19 autl] vel F 21 ita] sic E Il promissum] promissa E 21-23 vel ... equum om. B 22 et] hoc est f.ùsum et add. E 22-23 et ... equum om. (hom.) G 23 quemlibet] quaelibet A Il promittat] promittit EF
3
1 Supra, p. 105, lin. 15-20. 2 Supra, pp. 105, lin. 21 - 106, lin. 5. Cf. Guillelmus de Ockham, Sent., IV, q. 1. OCKHAM, OPI!IIA
THEoL. II
10
146
UBEJt l DIST. 2 Q. IV
mittit veram. rem: similiter, tunc posset im.plere promissum non dando aliquem equum realem sed tantum quemd.am conceptum. !sta c a v i Il a t i o non esset hic ponenda nisi quia a l i q u i 1 , reputantes se scire logicam, ponderant talia puerilia, propter quae ponunt multa absurda circa suppositionem terminorum; sed hoc tractare foret nimis prolixum et taediosum, ideo dim.itto et dico quod iste promittit veram rem singularem, quia in ista propositione 'iste promittit alteri equum' ly equum supponit personaliter pro equis singularibus; unde talis nunquam im.pleret promissum si daret aliquod universale, nisi daret aliquem equum particularem. Unde sicut iste sic dicendo 'promitto tibi unum equum particularem' promittit rem singularem, ita sic dicendo 'promitto tibi equum'. Et quando dicitur quod non plus promittit unam rem singularem quam aliam, igitur vd nullam promittit vd quamlibet, n o n s e q u i t u r, sed est fallacia figurae dictionis, commutando unum modum supponendi in alium, sicut sic 1 veram] unam B . implere] tenere E, adimplere Z 2 dando] determinando D 3 esser] est G 4 reputantes] putantes Z li ponderant] ponderarent Z Il puerilia otn. E 5 multa om. A 6 foret] sciet D, essetE, fonnam G Il nimis om. E :1 prolixum] prolixam G 1: et2] tunc E 8 ly equum om. F 9 equis singularibus] equo singulari E Il impleret] 10 aliquod universale] equum universalem E :1 nisi] si non E Il equum om. A implet E 11 sic om. E 12 rem om. Z ' sic om. E 13 plus om. G 15 fallacia figurae] 16 sic om. G figura CFG
T alia puerilia • ponderantur a Gualtero Burlaeo in tractatu De suppositionibus (cod. Musaeurn Britannicum, Roy. 12. F. XIX, ff. 130ra-133va). Tractatus iste probabiliter compositus est a. 1302; c( Gualterus Burlaeus, De puritate artis logicae tract. longior (ed. Ph. Boehner, p. XIII et p. 2). Ad verba Ockham: c lsta cavillatio non esset hic ponenda nisi quia aliqui reputantes se scire logicam... • Gualterus par pari respondere videtur in suo commentario In Aristot. Physicam, l, t. 5: c Iste tamen rationes non essent hic ponende nisi quia quidam asserentes se scire logicam super omnes mortales, respondent ad illam rationem dicentes, quod sic dicendo, promitto tibi bovem, promitto tibi unam rem singularem extra animam... • (ed. Venetiis 1589, col. 16). C( etiam A. Maier, c Handschriftliches zu Wilhelm Ockham und W alter Burley •, Archivum Franciscanum Historicum, XLVIII (1951), 234, nota 2. l c
5
10
15
UTRUM UNIVERSALE SIT DE ESSENTIA INDIVIDUORUM
5
10
15
20
147
arguendo 'omnis homo est homo singularis, sed non plus est unus homo singularis quam alius, igitur onmis homo est quilibet homo singularis vel nullus', quia in prima •homo singularis' supponit confusetantum, et in secunda supponit confuse et distributive. Ita est in proposito : in ista propositione 'promitto tibi equum', ly equus supponit confuse tantum vel aliquo modo consimili, quia non supponit confuse et distributive; et contingit inferre quodlibet singulare sub disiunctione, ita quod consequens sit de disiuncto praedicato et non disiunctiva. Quia bene sequitur 'promitto tibi equum, igitur promitto ti bi istum equum vel illum vel illum', et sic de omnibus praesentibus et futuris, sed disiunctiva non sequitur; non enim sequitur 'promitto tibi equum, igitur promitto ti bi istum equum vd promitto tibi illum equum', et sic de aliis. Sicut bene sequitur 'omnis homo est animai, igitur omnis homo est hoc animai vel illud animai', et sic de singulis, sed non sequitur disiunctiva 'omnis homo est animai, igitur omnis homo est hoc animai vel omnis homo est illud animai', et sic de aliis. Ita est in multis talibus, quia saepe terminus praedicatus habet suppositionem confusam tantum, vel aliquam quantum ad praedicata sibi consimilem, sine signo distributivo praecedenti. l§ Verumtamen utrum de virtute sermonis habeat suppositionem confusam tantum vd non, ad praesens non curo; et ideo §i ista omittantur, quia pertinent ad logicos l . Ignorantia tamen istorum facit multa diffi.cilia 1-2 sed ... singularis om. (hom.) C 3 singularisl om. E ,, supponit] stat F 4 etl] sed E 5 in ... propositione otri. (hom.) F :1 equus] equum DEZ 6 consimili] singulari add. D ,, quial et G 8 quodl per add. CG Il disiuncto] disiunctivo A 10 igitur ... equum om. (hom.) G .l equuml om. DF 'i veli otri. Z .! vd illuml om. CDEF 12 non om. (lac.) A Il eniml non B 13 equuml l vel illum add. C 14 omnisl otri. C 15 vel ... animai om. (hom.) G ,1 animai om. EF :l singu1is] aliis E 17 ve!] ergo F Il aliis l singulis D :; Ita ... in om. Z 18 multisl aliis D 19 pnedicatal praedicatam E l! sibi om. Z 20 sinel cum BFZ 20-22 Verumtamen ... ideo mg. Fl, om. A 21 virtute] vi Z
l De hac re Guillelmus diffuse agit in Summa Ph. Boehner, pp. 197ss.).
p. I, c. 72 (ed.
148
LIBER I DIST.
2 Q.
IV
in theologia et in aliis scientiis realibus, quae si - ista et consimilia puerilia - essent perfecte scita essent valde facilia vel nullam penitus haberent difficultatem. Ad o c t a v u m l dico quod genus generalissimum est conceptus mentis; qualiter tamen est unum genus, patebit in sequentibus 2 • Ad n o n u m 3 dico quod P o r p h y r i u s vult quod species est unum collectivum multorum in unam naturam, non realem, sed in unum quod importat naturas multorum; et ideo dicitur una natura per signifìcationem, quia est unum importans multa. Et eodem modo 'plures homines participatione speciei sunt unus homo', non unus homo numero nec unus homo communis, quia etiam secundum i s t o s nullus homo est homo communis; sed vult quod de pluribus hominibus contentis sub una specie - quia alia participatio non est possibilis - praed.icatur unus homo, hoc est unus terminus de quo praed.icatur homo quando 'homo' supponit simpliciter, si tamen praed.icetur de pluribus hominibus supponet personaliter. Ad d e c i m u m 4 dicendum quod quia P h i l o s o p h u s libro Praedicamentorum est logicus, tractat principaliter de nominibus et terminis propositionum, et ideo frequenter illud attribuit termino propositionis quod attribuitur rei et aliquando e converso. Et ratio est quia purus logicus non habet dicere utrum universalia, quae sunt termini propositionum, sint res extra vel tantum in 1 quae J quia E ct2 om. E 1-2 coruimilia J alia F, om. E 2 valde om. D l ve!] et E 3 haberent] facerent F 10 natura om. G 12 unus2l omnis AZ 12-13 quia ... commurùs om. (hom.) C 13 nullusl non A, ille 11dd. AFG i' homo! om. A :. est] talis tUid. Z homo2 om. D 14 quod om. E 15 praedicatur] ponitur C, vere pr11m1. E, post G, om. Z 16 quando om. E 17 supponetl supponeret BEF, supponit DZ 19 dicendum] est add. D, om. G quia om. D 20 est logicusl et add. D, om. Z 21 propositionum om. E ideo l ita D ' attribui t] attribuitur Z 22 aliquando om. D 23 habet l 24 extra] animam tUid. Z debet E" dicere] determinare E, disputare Z urùversalia] talia D
Supra, p. 106, lin. 6-13. 2 C( infra, pp. 149s. p. 106, lin. 14-19. 4 Supra, pp. 106, lin. 20-107, lin. 5. I
3
Supra,
5
10
15
20
UTRUM UNIVERSALE SIT DE ESSENTIA INDIVIDUORUM
149
anima vd in voce vd in scripto, et ideo non distinguit. Dico igitur
5
10
15
20
quod intellectus suus ibidem est iste, quod eorum quae sunt, hoc est nominum vd terminorum importantium ea quae sunt vere extra animam et verae res, quaedam dicuntur de subiecto, hoc est de substantia prima, quia ipsimet termini dicuntur de substantia prima non pro se sed pro ipsamet substantia prima, et tamen non sunt in subiecto, hoc est non important rem aliquam exsistentem in subiecto; et e converso modo quaedam dicuntur de subiecto non pro se sed pro re et sunt in subiecto, hoc est important rem in subiecto exsistentem. Et ita in actu signato terminus habet eandem suppositionem semper, et tamen in duobus actibus exeratis correspondentibus habet variam suppositionem, quia in uno simplicem vd materialem, et in alio personalem. Ad u n d e c i m u m l dico quod ibi non est divisio alicuius in res distinctas quando dividitur in substantiam primam et secundam, sed est divisio in illa quae ponuntur in linea praedicamentali, quorum aliqua possunt esse res verae, et aliqua simpliciter non sunt res quae sunt substantiae. Et causa huius est quia substantia, quae est genus generalissimum, de omnibus talibus per se et in quid praedicatur, quamvis de aliquibus praedicetur per se, puta de rebus, l§ si res praedicetur §/. Praedicatur autem de aliquibus, puta de conceptibus, non pro se sed pro rebus, quia m talibus propositionibus termini non supponunt pro se et siml distingui t J se d aliquando attribui t rei quod conveni t universali tcrnùno propositionis et aliquando e converso (v. p. 148 fin. 21-22) add. m1 rep. Z 2 hoc] id EZ 4 et ... res om. E 6 tamen om. Z 7 subiecto J et add. G 7-S hoc ... subiecto om. (hom.) C 7 hoc] id E .: aliquam om. F 8 c converso J eodem D dc subiecto om. A 10 signato] significato E ! terminus J res F et add. mg. ve! terminus f2 11 tamen om. E exercitis] cxcrcitatis Z 14 undecimum] undecim.am rationem F 12 variam] variatam E 13 et] ve! G, 0111. E :! est om. ABE · alicuius om. Z 15 quando] substantia adt/. Z 16 est] ibi add. D 17-18 simplicitcr om. E 18 sunti) 17 possunt esse] sunt E . res om. G aliqua] alia E verae add. E sunt2) sint BG , huius J haec C, om. Z 19 talibus E per] pro FZ 21 si ... praed.icetur om. A praed.icetur J praedicentur F 2.3 et <'m. G
l
Supra, p. 107, lin. 6-10.
150
LIBER I DIST. 2 Q. IV
pliciter sed pro ipsis singularibus et personaliter. Verbi gratia, in ista propositione 'omnis homo est animai', et in ista 'omne animai est corpus', et in ista 'omne corpus est substantia', termini non supponunt pro se ipsis et simpliciter sed pro ipsis singularibus et personaliter; et tamen quaelibet istarum est per se primo modo, et similiter de quolibet istorum praedicatur iste terminus 'suhstantia'. Eodem modo et propter hoc isti termini ponuntur in linea praedicamentali; et isti soli termini v d consimiles se habent secundum superius et inferius. Et ita divisio substantiae, quae est genus generalissimum, est in illa quae de multis praedicantur et in illa quae non praedicantur de multis. Ad c o n firma t i o n e m l: quod species dicuntur magis substantiae quam genus, quia aliqua imperfectiora importantur per genus quam per speciem, l§ saltem aliquam, §l quia etiam sunt propinquiora in linea praedicamentali ipsi individuo quod solum est res in ilio genere, et propter rationes P h i l o s o p h i quas ponit ibidem. Et s i d i c a tu r quod P h i l o s o p h u s assignat aliquas proprietates esse communes substantiae primae et secundae quae .. . . ' . . non possunt competere Il1S1. ret, Slcut esse suscepttvum contranorum', d i c e n d u m quod dicit illas esse communes non per realem inhaerentiam sed per veram praedicationem, et talia vere possunt praedicari de conceptibus, non pro se sed pro rebus, sicut 'esse animai' vere praedicatur de hac voce 'homo' quando ista propositio profertur 'homo est animai', sed non praedicatur de hac voce 2 et om. G .. in ista om. E 3 et] ve! E a in ista om. E 4 sed] et G Il ipsis] se ipsis G 9 secundum] sicut D 12 dicuutur] dicunt G 13 substantiae] substantia F .. genus) genera F 14 genus] genera F l! speciem] specia FIl aliquam] aliquas F, aliqua G, aliqualiter Z, om. A il quia] quae G 1! etiam om. G 16 Pbilosophi om. F 18 esse om. E 19 possuntJ poaent B 'l rei om. G 19-.20 contrariorumJ disciplinae D 20 dicendum] 21 et t:l!ia] quia Z ii possunt] verificari adJ. G 23 praedicatur] pr:aedi=est adJ. D tur F il quando] enim adJ. C 23-1 (p. 111.) quando ... homo! om. (hom.) EF 23 ista om. F 24 sed non] et Z ·: praedicatur] profèrtur C !' hac] ista D
I
Supra, p. 107, lin. 10-13.
5
10
15
151
UTRUM UNIVERSALE SIT DE ESSENTIA INDIVIDUORUM
5
to
15
20
'homo' pro se sed pro re singulari pro qua haec vox 'homo' sujr ponit. Unde non denotatur quod haec vox 'homo' sit animai, sed quod illa res, quam haec vox significat, vere est animai. Ad d u o d e c i m u m l per idem, quod illa divisio est terminorum importantium veras res, quia quidam sunt universales, quidam singulares, et vocantur res quia sunt importantes veras res. Ad d e c i m u m t e r t i u m 2 respondeo quod triylex est identitas: realis, quia convenit ipsis rebus; sed identitas numeralis convenit uni soli rei ; identitas autem specifica non convenit uni soli individuo sed convenit pluribus individuis, ita quod non praedicatur de quocumque uno sed de pluribus. Et quod haec sit intentio P h i l o s o p h i patet manifeste, quia dicit ibidem 3 : «Numero quidem •, scilicet sunt idem, c quorum nomina plura, res autem una, ut tunica et vestis. Specie autem quae, cum sint plura, indifferentia secundum speciem sunt, ut homo homini et equus equo; nam haec dicuntur specie eadem quaecumque sub eadem specie sunt. Similiter autem genere eadem quaecumque sub eodem. genere sunt, ut homo et equus •· Ex quo patet quod idem specie vd idem genere non dicuntur de aliquo quod non est individuum, sed dicuntur de ipsismet individuis, ita quod Sortes et Plato sunt idem specie, et iste homo est idem genere rum isto equo, hoc est 1 homo!] non aJJ. EFZ :i homol om. E 3 haec] illa E Il vox] homo lltiJ. F 4 duodecimum] undecimum A, patet aJJ. F !l est om. ABCG 5 quia] et G, quorum IUIJ. E Il runt] termini aJJ. E Il universales] et aJJ. EF 6 quidam] alli E Il singulares] particulares E Il quia] quae CG Il sunt om. E 7 decimum. tertium] aliud E 8 realis om. C Il quia] quae DZ, sic aJJ. E Il ipsis om. G ;l sed] quia E, ICilicet DZ Il I111II1eralis] quae lllld. D 9 unii] convenit 11111L E 9--10 rei ... soli mg. F2 9 specifica] I1I1IIIeralis A Il uni2 om. D 11 praedicatur] praedicetur F Il quocumque] quolibet G 12 mani10 convenit om. E feste] ibidem aJJ. E, om. Z Il ibidem] idem Z 13 quidem] est aJJ. G Il idem om. Z Il n:s] re C 14 awem] aut A, vero Z Il ut] et E Il quae cum] quaecumque EZ, quac aJJ. E il sint] runt ABDFZ 15 indifii:rentia] individua E, indistinca Z !lsunt] om. DZ Il et om. E 17 sunt om. E Il autem om. B 18 ut] et G 19 idem om. E 20 de] aliquo quod non est manifatum, sed dicuntur de IUIJ. G Il runt] sint G 21 et iste 0111. C
p. 107,lin. 14-17. Topica, I, c. 7 (103a 8-14). l
2
Supra, p. 107, lin. 18-21.
3
Aristot.,
UBER I DIST. 2 Q. IV
152
dictu, sicut exponit Aristotele s l, quod Sortes et Plato continentur sub eadem specie, et iste homo continetur sub eodem genere sub quo continetur iste equus. l§ Et ita concedo quod aliqua est identitas minor unitate seu identitate numerali; sed talis identitas non est alicuius universalis sed est ipsorum singularium simul sumptorum, sicut Sortes et Plato sunt unum specie §l.
5
(REsPONSIO AD ARGUMENTA PRINOPALIA]
Ad p r i m u m p r i n c i p a l e 2 respondeo quod haec est falsa de virtute sermonis: homo universalis et homo particularis sunt unum essentialiter; nec hoc intendit C o m m e n t a t or, sed intendit quod sunt unum essentialiter, quia unum essentialiter praedicatur de reliquo et importat essentiam alterius, nec tamen est realiter de essentia alterius. Ad s e c u n d u m 3 dicendum quod universalia sive sint incorruptibilia sive non, non sunt res incorruptibiles; possunt tamen dici incorruptibilia, quia secundum intentionem P h i l o s o p h i de eis semper praedicatur esse, ita quod haec semper est vera 'homo est', l§ si propositio illa formetur §l ; non sic autem esse semper praedicatur de aliquo singulari sensibili secundum intentionem P h i l o s o p h i, quia quocumque singulari demonstrato haec est contingens 'hoc est'. l sicut ... Aristoteles om. E
3-{)
Et ... specie in imo f F, om. AH
4 unita te] virtate G
6 simul] vel CGZ, l. seu] sive G, scilicet Z, om. E ii identitate om. E il numerali] materiali G aut F :1 sumptorum] scriptorum B, in imo f F, sed corr. in suppositorum f2, suppositorum Z 1: sicut] ut E 11 intendit] Commentator add. C 11 essentialiter2] aequaliter B 15 nonl] res extra aJd. B, corruptibilia D 11 non2 om. EZ il res] extra add. E, om. B 17 eis] his D, om. Z Il haec] huiusmodi Z, om. F il est] haec add. F 18 si] sed E Il si ... formetur om. A Il propositio ... furmetur om. E il formetur] formaretur Z Il non] nec G 19 intentionem om. E 20 Philosophi] Philosophum E l! quia] de add. G 1 haec] hoc E et corruptibile E
3
l Aristot., ibidem. Supra, p. 100, lin. 6-9.
2
21 hoc est]
Supra, pp. 99, lin. 21 -100, lin. 5.
1o
15
20
[QUAESTIO V UTRUM UNIVERSALE SIT VERA RES REALITER DISTINCTA AB INDIVIDUO]
Secundo quaero utrum universale et univocum sit vera res extra animam realiter distincta ab individuo, in eo tamen realiter s exsistens, realiter multiplicata et variata. Quod sic: Primo, quod sit res extra animam realiter distincta ab individuo, quia secundum C o m m e n t a t o r e m, VII Metaphysicae, commento 46 I : « Universale non signifìcat substantiam, nisi to substantiam quam signifìcat pars •. Igitur res significata per universale est pars; sed pars realiter distinguitur a toto; igitur etc. Quod autem sit moltiplicata et variata patet per idem, quia pars variatur ad variationem totius cuius est pars, et hoc si simul sit pars multorum totorum. ts Ad oppositum: Omnis res extra animam realiter distincta ab individuo, in eo tamen realiter e:xsistens, realiter multiplicata et variata, est pars eius essentialis vel accidens eius; sed inter totum et partem, similiter inter subiectum et suum accidens, est talis proportio quod si unum sit singolare reliquum erit singolare; igitur omnis talis res est vere singularis et per consequens non est universalis. 3 Secundo l Similitu circa idem praem. Z vera l una A 5 realiter om. F 7 Primo l Probo EFG, quod VII Metaphysicae et primo add. E 8-9 VII Metaphysicae om. E 16 res om. A realiter om. Z 17 realiter2 om. F 18 eius2 14 totorum om. A om. E 18-19 similiterl et D 20 sit] est F singularel) singularem A 21 estl] erit D
I
Avcrroes, In Aristot. Metaph., VII, t. 46 (ed. Iuntina, VIII, f. 93rb).
154
LIBHR I DIST. 2 Q. V
[OPrNio DocroRI SuBTIU IMPOsrrA]
Ad quaesti.onem est nna opinio, quae imponitur D o c t o r i S u h t i l i a quibusdam, sicut et ab aliis opinio recitata et improbata in praecedenti. quaesti.one I sibi imponitur. Et est opinio quod universale est res vera extra animam, disti.ncta realiter ab s nna differenti.a contrahente, realiter tarnen multi.plicata et variata per talem differenti.am contrahentem. (CONTRA OPINIONEM DocrORI SUBTIU IMPOSITAMj
Sed contra: ista opinio videtur esse simpliciter fàlsa, quia omnis res realiter disti.ncta ab alia re se ipsa vd per aliquid sibi intrinsecum disti.nguitur ab eadem re; sed humanitas quae est in Sorte, secundum istarn opinionem, realiter disti.nguitur ab humanitate quae est in Platone; igitur se ipsa vd per aliquid intrinsecum disti.nguitur ab ea; igitur circumscriptis differenti.is contrahenti.bus, istae humanitates disti.nguuntur, sed non disti.nguuntur specie, igitur numeraliter; igitur utraque ipsarum se ipsa, sine differenti.a contrahente, est nna numero et singularis. Et s i d i c a s quod istae humanitates non sunt per se in specie, quia praecise individua sunt per se in specie, et ideo non se ipsis disti.nguuntur numeraliter, hoc n i h i l es t, quia quamvis formae non sint per se in specie sed tantum composita, tamen vere duae formae etiam materiis circumscriptis disti.nguuntur numeraliter, 3 a quibusdam Otft. E :; et om. DGZ 7 difti:renriam Otft. A 9 contra 0111. Z il omnis otn. Z 10 res otn. AB 13 aliquid] sibi 11114. DE 15 sed ••• specie "'l· F 16 ipsarum] earum D, istarum F, illarum EG 17 singularis] singulari G 18 dicas] dices D, dicitur Z 19 individua] non add. Z 11 se ipsis Olft. G 21 per se om. E l Supra, pp. 100-107. Sirnilem opinionem imponit Scoto Guillelmus de Alnwick Sent., II, d. 3, q. 1 (cod. Assisii, BibL Commun. 172, f. 69v). Genuina positio Doctoris Subtilis recitabitur infra, quaestione 6 (pp. 171-173).
10
ts
20
AN UNIVERSALE REALITER DISTINGUATUR AB INDIVIDUO
155
nnde duae animae separatae numeraliter distinguuntur; igitur non obstante quod istae humanitates Sortis et Platonis non sunt per se in specie, tamen numeraliter distinguentur, circumscriptis quibuscumque realiter differentibus. 5 Et s i d i c a s quod istae humanitates non distinguuntur nisi per differentias contrahentes, c o n t r a: humanitas Sortis per t e realiter distinguitur a differentia contrahente illam humanitatem, aut igitur se ipsa realiter distinguitur, aut per illud contrahens. Non per illud contrahens, quia nihil distinguitur ab a per ipsum a, 10 sed magis est idem ipsi a per a; igitur haec humanitas se ipsa distinguitur a differentia contrahente, igitur sunt hic duae res realiter distinctae se ipsis; sed hoc non est possibile nisi utraque sit una numero, igitur humanitas illa distincta realiter ab illa differentia contrahente est una numero; igitur se ipsa est una numero et nu15 meraliter distincta, igitur non est haec nec una numero per illam differentiam contrahentem sed per se ipsam. Similiter, quando aliquid se ipso distinguitur realiter ab aliquo sibi extrinseco, eadem ratione distinguitur se ipso ab alio sibi extrinseco; igitur si humanitas Sortis se ipsa realiter distinguitur a differentia contrahente, eadem ratione se ipsa realiter distinguitur ab humanitate Platonis. C o n f i r m a t u r, quia non videtur contradictio quod humanitas Sortis separetur a differentia contrahente, et similiter humanitas Platonis. T une quaero: aut illa humanitas non variata quae fuit Sortis realiter distinguitur ab illa humanitate quae fuit zs Platonis, aut non. Si sic, habetur propositum, quod distinguuntur realiter se ipsis, quia per differentias contrahentes non distinguunl duae] formae add. F nllillttalittt om. G 1-3 igitur ... distinguentur om. (hom.) C 3 distinguen.tur] distinguerentur F, distinguuntur Z 4 realittt 2 sunt) sint ADGZ om. E 5 dicas] dicitur Z 6 contra] quia add. E 7 diffèrentia om. B 8 se om. G illud) idem A 9 Non ... contrahens om. A 1 illud] ipsum Z 1: ipsum om. E 10 haec om. ADZ 11 res om. D 13 illa2] alia BD 14 se ... ruunero om. Z 15 haec 0111. E ,, nec om. EZ 16 per om. E 16-17 aliquid] a add. E 18 se ipso om. AF Il alio] aliquo G 2D realittt om. DE l! distinguitur] distinguetur D 21 Confirmatur] Confirmo Z 22 separetur] separatur G 26 quia l et D , perl illas add. E Il ' non om. A ""'· E 26-1 (p. 156) distinguuntur) realiter contrahentes non distinguuntur add. sru rrp. E
156
LIBER I DIST.
2 Q. V
tur, cum illae non sint. Si non distinguuntur realiter, c o n t r a: impossibile est duas res non facientes per se unum facere vd esse per se unum nisi per realem compositionem; igitur istae humanitates realiter componuntur, et per consequens habetur propositum, quod se ipsis distinguuntur, quia partes eiusdem compositi semper se ipsis vd per aliqua sibi intrinseca realiter distinguuntur. Praeterea, non est inconveniens quin - saltem per potentiam divinam - quadibet res absoluta intuitive videatur absque visione alterius rei absolutae; igitur humanitas quae est in Sorte potest intuitive videri sine differentia contrahente, et humanitas quae est in Platone eodem modo; sed talis videbit eas distingui loco et situ - sive per quantitatem sive non, non curo, quia nihil refert -; igitur videbit eas distingui; sed nullus cognoscit in particulari et distincte aliqua distingui essentialiter nisi cognoscat in particulari principia distinctiva intrinseca; igitur istae humanitates se ipsis distinguuntur, et per consequens sunt se ipsis haec. S e c un d o arguo, quia si humanitas sit alia et alia, igitur tot erunt species specialissimae quot sunt individua. Consequens falsum, quia tunc tot erunt genera generalissima necessario quot sunt individua, quod videtur absurdum. Consequentia patet, quia si humanitas dicat speciem specialissimam, aut humanitas Sortis aut Platonis, aut aliqua quae non est haec nec illa. Si primum, et non plus una quam alia, igitur sunt duae humanitates hic, quarum utraque est species specialissima, et per consequens sunt duae species specialissimae. Si detur secundum, quaero de illa humanitate quae nec est haec nec illa, aut est vera res extra animam, et redit 1 illae om. E i1 sint] sunt E :; Si] igitur add. G !i Si ... realiter om. E 2-3 facere ... unum om. (hom.) G 9 rei om. AF 10 et] sinùliter add. E 11 quae ... modo] Pla12-13 sivc ... refert om. E 14 essentialiter] realiter F tonis E Il distingui] distincta ACG .l nisi] non AG 14-15 in particulari om. F 15 distinctiva] disiWlCtiva B, distincta Z ,[ istae om. F 16 haec om. EZ 17 arguo] sic add. B 18 quot] item A 1; Corue19 erunt] essent AEZ i tot om. G il generalissima om. E queru] quod E, est add. ED 22 aut!] et Z ,, aliqua] alia BZ non] nec F ·· haec om. G 25 illa] hac D 26 aut om. A et] tunc add. E
5
10
15
20
25
AN UNIVERSALE REALITER DISTINGUATUR AB INDIVIDUO
157
oprmo improbata in praecedenti quaestione l, aut est tantum. in anima, et tunc nullum universale est extra animam. Eodem modo potest argui: si homo sit species, quaero pro quo ly homo supponit: aut pro re extra animam, aut pro re in s anima. Si secundo modo, habetur propositum. Si primo modo, aut illa res est Sortes, vel in Sorte et Platone non variata nec multiplicata, et tunc redit prima opinio primae quaestionis 2; aut variata et multiplicata, et tunc habetur propositum, quod tot sunt species specialissimae quot individua. Et ex hoc sequitur quod 10 nulla res est species, quia tunc nulla res est communis, quia nec illa quae est in Sorte nec illa quae est in Platone, et nulla - per positum - est praeter istas, igitur etc. Praeterea, t e r t i o sic: illa res quae est determinata ad unum, nec est indifferens ad multa, non est universalis; sed huma15 nitas quae est in Sorte per t e est determinata ad unum, nec potest in alio inveniri. Et secundum istam opinionem nulla est humanitas nisi quae est Sortis vel Platonis, igitur nulla res extra animam est universalis. S i d i c a t u r quod isti humanitati, quae est in Sorte, non 20 repugnat ex se esse cum alia differentia contrahente, sed per aliquid extrinsecum determinatur ad hoc individuum, et ideo quantum est ex se est indifferens et communis, c o n t r a: illud quod per nullam potentiam potest pluribus convenire non est realiter et positive commune; igitur si illa res quae est in Sorte per nullam 25 potentiam potest esse in alio, non est realiter et positive communis, immo erit minus communis quam haec forma vel haec materia, 3-4 Eodem ... anim.am mg. F 3 sitl est D, sic add. A 6 Sortes] Sortis A. vel Plato add. Z ,i et Platone om. AF non] nec G 7-S et ... multiplicata mg. C 7 prim.ae] praecedentis Z quaestionis] opinionis D 8 tot om. B 9 quot] sunt add. E 12 posituml positionem (?) A 13 sic om. Z 15 potestl est G 16 aliol aliquo BDEG 17 Sortis ve! Platonisl in Sorte et Platone FZ 20 sed l si A per l propter B 25 et om. Z 26 immo ... communisl nec communior Z : eritl est E
l
Supra, pp. 108-122.
2
Supra, pp. 100s.
158
UBER I DIST. 2 Q. V
quia utraque istarum potest per potentiam divinam esse in pluribus, saltem successive. Praeterea, sicut naturae de se non repugnat quod sit cum alio gradu, ita etiam illi gradui non repugnat ex se esse cum alia natura, igitur tanta communitas erit in ilio gradu individuali contrahente quanta in natura contracta. Hoc confirmatur, quia secundum istam opinionem iste gradus individualis contrahens realiter est cum pluribus naturis contractis, scilicet cum natura omnium generum et specierum praedicabilium de ilio individuo; igitur realiter iste gradus magis erit communis ad diversas naturas universales quam quaecumque natura ad diversa individua. Et s i d i c a s quod hic non est communitas per praedicationem sed communitas coexsistentiae, hoc n o n v a l e t, quia consimilis communitas praecise potest esse naturae communis ad individua, quia secundum istam opinionem illa natura universalis est realiter distincta ab isto individuo; igitur non est communis per praedicationem sed tantum per quandam coexsistentiam vel sicut pars est communis totis.
5
10
15
[REsPONSIO AUCTORIS j
Ideo dico ad quaestionem quod in individuo non est aliqua w natura universalis realiter distincta a differentia contrahente, quia non posset ibi poni talis natura nisi esset pars essentialis ipsius individui; sed semper inter totum et partem est proportio, ita quod si totum sit singulare non commune, quaelibet pars eodem modo est singularis proportionaliter, quia una pars non potest 25 6 quanta] erit add. C, est add. G ,i Hoc] Haec AZ quia om. G 7 contrahens] quamvis A 8 scilicet] sed F 10 realiter om. E :1 erit] est B 12 Et om. D li non om. AE Il est om. G 14 praeà.se om. F 15 univenalis] communis E 17 praedicationem] talem add. Z 18 totis] toti DFZ 20 in om. A 11 est] erit G 22 poaet] potest G 23 ita om. Z 24-25 si .•. propottionaliter it4 EHZ, Borgh., Fior. Cotlv. F 6. 800 (in SUifflffO f), Giessa, Gotinga, Paris Nat., Vat.; om. ABCDFG, Brux., Maz. 962, Mmon 106, Pad. Anton., Pad. Univ. :1 non co=une om. Borgia. 25 propottionaliter om. Borgh. :: quia ita Borgh., Fior. Conv. F 6. 800, om. alii
159
AN UNIVERSALE REALITER DISTINGUATUR AB INDIVIDUO
5
plus esse singularis quam alia; igitur vd nulla pars individui est singularis vd quaelibet; sed non nulla, igitur quadibet. Similiter, si in individuo essent talia duo realiter distincta, non videtur includere contradictionem quin unum posset esse sine altero, et tunc posset esse gradus individualis sine natura contracta vd e converso; quorum utrumque est absurdum. Similiter, quod non sit talis natura probant fere omnes rationes positae in priori quaestione contra opinionem ibi improbatam I.
10
!REsPONSIO AD ARGUMENTUM PRINCIPALE]
15
Ad argumentum principale 2 dico quod universale aliquo modo significat partem quando illud universale est genus ad multa composita distincta formis specificis. Cuius ratio est quia in quolibet suo significato necessario invenitur una pars eiusdern rationis, non sic autem alia pars; et ideo magis dicitur significare illam partem quam aliam. Qualiter autem hoc sit intelligendum, patebit in sequentibus 3. Et ideo universale non est realiter pars, et ideo non oportet quod realiter multiplicetur. 1 ve! om. B · pars om. G est) eri t E 3 Similiter) !tem E ; in om. A istorum add. Z 5 sine natura mg. C 6 ve!) et E 7 probant om. F add. F ,; omnes) tales add. E 8 ibi om. E S-9 improbatam) improbata A 16 mentum) primum F 1.3-14 quolibet) quocumque B 15 non) nec G Il intelligendum] est add. E 18 multiplicetur) etc. add. B
4 unum) fere) sunt 11 argusit om. E
l Supra, pp. 108-122. 2 Supra, p. 153, !in. 7-14. mus de Ockham, Sent., I, d. 8, q. 2 L-M.
Guillel-
3
[QUAESTIO VI UTRUM UNIVERSALE SIT REALITER EXTRA ANIMAM, NON DISTINCTUM REALITER AB INDIVIDUO]
Tertio quaero utrum aliquid quod est universale et univocum sit realiter extra animam ex natura rei distinctum ab individuo quamvis non realiter 1. Videtur q u o d s i c: Quia natura hominis est haec et tamen non est de se haec, quia tunc non posset esse in alio 2 ; igitur per aliquid sibi additum. Et non per distinctum realiter, quia eadem ratione natura albedinis esset haec per aliquid additum distinctum realiter, et tunc haec albedo esset realiter composita, quod videtur falsum. Igitur natura est haec per aliquid distinctum formaliter additum. Ad oppositum: Nulla natura quae est realiter individuum est realiter universale; igitur si ista natura sit realiter istud individuum, non erit realiter universale. 4 Tertio] àrca idem Z 8 se om. G 9 turu:] haec add. G Il alio] aliquo G 11 haec2 om. E 12 natura] non D 13 est 10-11 quia ... realiter om. (hom.) G mg. B !l formaliter additum] realiter, sed per aliquid additum disrinctum. formaliter D 16 istud om. G Il eri t] est Z 16-17 igitur ... universale in imo f F 1 A. Maurer textum correctum huius quaestionis iam dudum publici iuris facere intendebat sub ti tulo: c A Corrected Text of Williarn of Ockham's Commentary on the Sentences, Book I, Distinction II, Quaestion VI •; n une tamen textum a se correctum, simul cum notis recognitis, humaniter nobis commodavit. 2 Scotus simile format argumentum in suis quaestionibus In Aristot. Metaph., VII, q. 13, n. 1, ubi quaerit: c Utrum natura lapidis de se sit haec vd per aliquid extrinsecum • (ed. Wadding, IV, 697s.).
5
1o
15
161
AN UNIVERSALE FORMALITE1t DISTINGUATUR AB INDIVIDUO
[ OPINIO
Scon]
Ad istam quaestionem dicitur l quod in re extra animam est natura eadem realiter cum differentia contrahente ad determinatum individuum, distincta tamen formaliter, quae de se nec est univers salis nec particularis, sed incomplete est universalis in re et complete secundum esse in intellectu. Et quia ista opinio est, ut c r e d o, opinio S u b t i l i s D o c t o r i s, qui alios in subtilitate iudicii excellebat, ideo volo totam istam opinionem, quam sparsim ipse ponit in diversis locis, hic recitare distincte, verba sua quae ponit 10 in diversis locis non mutando. Et est de intentione i s t i u s D o c t o r i s 2 quod praeter unitatem numeralem est unitas realis minor unitate numerali, quae convenit ipsi naturae quae est aliquo modo universalis. Et ideo potest natura contrahibilis p r i m o comparari ad ipsum 1s singulare; se c un d o potest comparari ad unitatem numeralem; t e r t i o potest comparaci ad esse universale; q u a r t o potest comparari ad unitatem minorem unitate numerali. Si comparetur ad ipsum singulare, sic ponit i s t a o p i n i o quod natura non est de se haec sed per aliquid additum 3. Et se20 cundo ponit quod illud additum non est negatio, quaestione 2 4 ; nec aliquod accidens, quaestione 3 s ; nec actualis exsistentia, quae4 distincta] realiter add. red del. B Il quae] quia D li nec] non E 5 et om. G 8 totam om. E Il istam] ipsam F Il sparsim] semper E :: ipse om. D 7 opinio om. E 9 quae] ipse add. F 10 diversa] multis E 1: mutando] 9-10 hic ... locis om. (hom.) A 13 est] in add. G :: Et om. E 14 contrahibilis] numerando G 12 realis] realiter D communicabilis E 16-17 quarto ... numerali ita D, quarto ad unitatem minorem unitate 18 comparetur ... singulare] primo modo E Il sic] tunc E, sicut Z numerali Z, om. a/ii 19-20 Et. .. est om. G 20-21 non ... actualis om. A 20 negatio] ex necessitate B 21 actualis] accidentalis BGZ ;: exsistentia] ex natura BG
Scotus, Scotus, 4 Scotus, ibidem, q. 2, nn. 2-4 ibidem, nn. 7-10 (pp. 357-361). (pp. 374s.). 5 Scotus, ibidem, sed potius q. 4 (pp. 382-395). l
Hanc opinionem tenet Scotus, locis infra citandis.
Opus Oxoniense, Il, d. 3, q. 1, n. 7 (ed. Wadding, VI, 357).
0CXHAM,
OPERA
THEOL. II
2
3
11
162
LiliER l DIST.
2 Q. VI
stione 41; nec materia, quaestione 5 2 • Tertio, quod illud additum est in genere substantiae et intrinsecum individuo 3. Quarto, quod natura est prior naturaliter ilio conttahente. Unde dicit 4: «Omnis entitas sive totalis sive partialis alicuius generis est de se indifferens ad hanc entitatem vd illam, ita quod ut est entitas quiddita- s tiva est prior naturaliter ista entitate ut haec est. Et ut prior est naturaliter, sicut non convenit sibi ex se quod sit haec, ita non repugnat sibi ex ratione sua suum oppositum. Et sicut compositum non includit illam entitatem qua est hoc compositum, ita materia in quantum materia non includit illam entitatem qua est haec 1o materia; eodem modo de forma. Non est igitur ista entitas materia vd forma vd compositum, in quantum quodlibet istorum est natura, sed est ultima realitas entis quod est materia, et entis quod est forma, et entis quod est compositum; ita quod quodcumque commune, et tamen determinabile, adhuc potest distingui, 1s quantumcumque sit una res, in plures realitates formaliter distinctas, quarum haec formaliter non est illa, et haec formaliter est entitas singularis, et illa formaliter est entitas naturae communis. Nec possunt istae entitates esse res et res sicut possunt esse realitates: realitas unde accipitur genus et realitas unde accipitur diffe- w rentia, ex quibus realitas specifica accipitur quandoque; sed sem2 in] de F 3 natura] non G · dici t om. E 4 sive!] si t add. E 5 entita7 haec] hic E 9 qua] tem] quidditatem E 6 ista] illa BDG Il est! om. EF 9-10 compositum ... est mg. B 10 qua] quae DFZ 11 materia] forma D quae DFZ 14 quod!] quae G Il et] ve! C 14-15 quodcum13 ent:isl] entitatis F '! quod] quae FG que] quodlibet GZ 16 una] vera F ,' realitates] formalitates E l! formalitet] realiter add. (!) E 17 formaliter2] forma F 18 et] quia F il naturae] nec G 19 Nec ... entitates] primo 19-20 realitates] et add. E, om. Z finitae entis (!) G :i et res2 om. D il esse] realitas et add. D 20-21 unde ... diffèrentia om. D 20 et] differentia add. D 1: realitas2] realiter ABDG
l Scotus, ibidem, sed rectius q. 3 (pp. 379s.). 2 Scotus, ibidem, q. 5 (pp. 401s.). 3 Scotus, ibidem, q. 6, n. 2 (p. 403); In Aristot. Metaph., VII, q. 13, n. 13 (ed. Wadding, IV, 702). 4 Scotus, Opus Oxoniense, IT, d. 3, q. 6, n. 15 (ed. Wadding, VI, 413).
AN UNIVERSALE FORMALITER DISTINGUATUR AB INDIVIDUO
5
10
15
163
per in eodem - sive parte sive toto - sunt realitates eiusdem rei formaliter distinctae •· Ex isto patet quod circa istam differentiam contrahentem ponit ista positio: quod differentia individualis non est quidditativa. Secundo, quod natura est prior naturaliter ista differentia contrahente. Tertio, quod naturae de se non repugnat oppositum istius differentiae individualis, scilicet alia differentia individualis, sicut nec sibi convenit ex se ista differentia individualis. Quarto, quod hoc est verum universaliter tam in toto quam in partibus suis, et similiter quod differentia individualis et natura non distinguuntur sicut res et res. Quinto, quod tantum distinguuntul' formaliter. Sexto, ponit a l i b i l quod natura est realiter alia et alia cum alio et alio contrahente. Unde dicit sic: « Omnis substantia per se exsistens est propria illi cuius est, hoc est, vel est ex se ipsa propria vel per aliquid contrahens facta propria; quo contrahente posito, non potest inesse alteri, licet non repugnet sibi ex se inesse alteri •. Unde propter hoc dicit i p s e quod idea quae imponitur Platoni non est substantia Sortis. Unde sequitur i b i d e m 2 : « Idea non erit substantia Sortis, quia nec natura Sortis, quia nec ex se propria nec appropriata Sorti ut tantum sit in eo, sed est etiam in alio secundum ipsum • 3, scilicet in Platone. Consimiles sententias ponit a l i b i in diversis locis 4. 1 sivel] in add. E . sive2] in add. E toto] sumptae add. Z 4 positio] opinio D, primo individualis] indivisibilis E 5 Secundo] Secundum E 6 istius] ipsius A 7 scilicet] ergo E .: scilicet ... individualis om. (hom.) B sicut] sed G 9 verum] unum A 10 et2] in E 11-12 distinguuntur] realiter add. Z 12 realiter om. E 13 aJio2 om. G ,, sic] quod add. G 14 est! om. G ': illi cuius] alicuius F · est2 om. G il est' om. BE 15 facta] sibi F, sunt G 16 noni om. G il repugnet] repugnat BZ :1 inesse] vel esse E 20 se] est add. E . Sorti] 19 Sorrisi] Platonis E :: Sortis2] Platonis E :; quia2 mg. C, om. E 21 scilicet] similiter E Pia toni E i ut tantum] utrum A, verumtam.en G add. E
l Scotus, ibidem, q. 1, n. 10 (p. 361). 2 Scotus, loco cit. Scilicet secundum Aristotelem, Metaph., VII, c. 13, t. 45 {1038b 10-11). 4 Scotus, Reportatio Paris., II, d. 12, q. 5, nn. 11-15 (ed. Wadding, XI, 328s.); In Aristot. Metaph., VII, q. 13, n. 16 (ed. Wadding, IV, 704).
3
164
LIBER I DIST. 2 Q. VI
Si autem ista natura comparetur ad unitatem numeralem, similiter ponit quod natura non habet ex se unitatem numeralem, nec est illud quod immediate denominatur quacumque unitate reali. Est tamen realiter una numero. Nec est realiter aliquid unum quacumque unitate reali in duobus individuis sed in uno tantum. Unde dicit sic l: «Concedo quod unitas realis non est alicuius exsistentis in duo bus individuis sed in uno. Et cum obicis, 'quidquid est in eodem numero est idem numero', respondeo primo in alio simili manifestiori, 'quidquid est in una specie est unum specie, color igitur in albedine est unum specie, igitur non habet unitatem minorem unitate speciei', non sequitur; nam, sicut a l i a s dictum est 2, aliquid potest dici animatum denominative, sicut corpus, vel per se primo modo, ut homo, et ita superfìcies dicitur alba denominative, et superfìcies alba dicitur alba per se primo modo quia subiectum includit praedicatum. Ita dico quod potentiale quod contrahitur per actuale, informatur ab ilio actuali, et per hoc informatur ab illa unitate consequente illam actualitatem sive illum actum. Et ita est unum unitate propria illius actualis; sed denominative est sic unum, non autem est de se sic unum neque primo neque per partem essentialem. Color igitur in albedine est unus specie, sed non de se, nec per se, nec primo, sed denominative tantum. Differentia autem specifica est una primo, quia sibi primo 2 sirniliter] sic C, ista opinio add. D : sirniliter ... numeralem om. (hom.) A 3 denorni3-4 quacumque ... reali] quantumcurnque natur] prius sic ab unita te numerali add. FG prius sic ab unit:ae numerali unitate reali D 4 reali] corr. ex numerali B 6-7 Uncle ... 6 Concedo] quaere supra in solurione quaesrionis add. D 7 duo bus] uno otn. E tribm F ; uno] tantum add. F2 obicis] o bici t F 8 eodem] uno Z 10 color ... specie2 om. (hom.) E :. igiturlj est B 13 modo om. G ' ita superficies] ideo non sufficiens E 14 denominative ... alba2 om. E 15 modo] album add. E 16 ab] sub G 17 con18 sive ... actum om. E 19 est2 sequente trp. p. actum (/in. 18) mg. C, om. ABG om. F · sic2] sicut G unum om. E neque] est add. D 20 primo neque] ponet CG 21 unus] unius A non] est add. F 22 sibi] si A l Scotus, Opus OxonietJse, II, d. 3, q. l, n. 10 (ed. Wadding, VI, 407). 'Dictum est', a Scoto scilicet, Ordinatio, I, d. 8, p. l, q. 4, n. 214 (ed. Vaticana, IV, 271).
2
5
10
15
20
AN UNIVERSALE FORMAUTER DISTINGUATUR AB INDIVIDUO
5
10
15
w
25
165
repugnat dividi in plura specie. Albedo autem est una specie per se sed non primo, quia per aliquid intrinsecum sibi, ut per il1am differentiam. Ita concedo quod quidquid est in hoc lapide est unum numero, vel primo, vel per se, vel denominative. Primo forte, ut illud per quod unitas talis convenit huic composito. Per se, ut hic lapis, cuius illud quod est primo unum hac unitate est pars. Denominative tantum, [ut] illud potentiale quod perficitur isto actuali quod quasi denominative respicit actualitatem eius et unitatemt. Si autem, tertio modo, natura comparetur ad esse universale, sic ponit quod de se non est complete universalis sed secundum quod habet esse in intellectu. Secundo, quod de se convenit sibi communitas, non singularitas. Unde dicit sic l : « Universale in actu est illud quod habet aliquam unitatem indifferentem secundum quam ipsum est in potentia proxima ut dicatur de quolibet supposito, quia, secundum P h i l o s o p h u m, I Posteriorum 2, 'universale est quod est unwn in multis et de multis'. Nihil autem secundwn quamcwnque unitatem in re est tale quod secundum illam unitatem praecise sit in potentia proxima ad quodlibet suppositum praedicatione dicente 'hoc est hoc', quia licet alicui exsistenti in re non repugnet ex se esse in alia singularitate ab illa in qua est, non tamen illud vere potest dici de quolibet inferiori, videlicet quod quodlibet est ipswn. Hoc enim solum est possibile de eodem obiecto numero considerato actu ab intellectu; quod quidem, ut intellectum, habet unitatem etiam numeralem obiecti secundum 1 repugnat] repraesentat E 1-2 per se om. C 4 primo vel2 om. G 5 tali!] 6 cuiw] quia add. G oonvenit huic] haec convenit C !l huic] in E .. composito] posito ABG at add. D 7 ut ita Scotus, interi. Paris Nat., om. a/ii perficitur] continetur E 12 in om. A 13 communitas] et add. F 17 quod est otn. E in multis] quod del. A l mulful co". ex tantum B : et] dicitur add. DE 18 quod] quia EG 21 repugnet] 23 eodem] quolibet add. E. <'IIL A 2l obiecto] eodcm repugnat E 'l qua] nunc add. D add. E, co". ex 5ubiecto B numero] primo D P quidem]
Scotus, Opus Oxoniense, IT, d. 3, q. 1, n. 8 (ed. Wadding, VI, 361). Aristot., Anal. Poster., I, c. 4, t. 36 (73b 2&-21). l
2
166
LIBEll. I DIST. 2 Q. VI
quam ipsum. idem est praedicabile de omni singolari dicendo 'hoc est hoc' •· Et subdit l quod «Est in re commune quod non est de se hoc, et per consequens de se ei non repugnat non-hoc. Sed tale commune non est universale in actu, quia deficit il1a ind.ifferentia secundum. quam universale completive est universale, secundum s quam scilicet ipsum idem aliqua identitate est praedicabile de quolibet individuo ita quod quodlibet sit ipsum •. Item, i h i d e m subdit 2 quod « non ita se habent communitas et singularitas ad naturam sicut esse in intellectu et esse verum extra animam, quia communitas convenit naturae extra intellec- 1o tum, et similiter singularitas. Et communitas convenit ex se naturae; singularitas autem convenit naturae per aliquid in re contrahens ipsam. Sed universalitas non convenit rei ex se, et ideo concedo quod quaerenda est causa universalitatis; non tamen quaerenda est causa communitatis alia ab ipsa natura. Et posita com- 1s munitate in ipsa natura secundum propriam entitatem et unitatem, necessario oportet quaerere causam singularitatis quae superaddit aliquid ipsi naturae cuius est •. Si, quarto, comparetur natura ad unitatem minorem unitate numerali, sic ponit quod ista unitas non est infra rationem quid- 2n ditativam naturae, sed praedicatur de ea secundo modo dicendi per se. Unde dicit sic 3 : « Hoc modo intelligo naturam habere unitatem realem minorem unitate numerali, licet non habeat eam de se, ita quod sit intra rationem naturae, quia equinitas est tantum 1 dicendo J quod add. BCFG 2-3 Et ... hoc! mg. B 2 quodiJ hoc adti. F .. commune] communi F de] ex E 3 hoc!] huiusmodi E ei] enim G, om. E,, non2 om. E 5 qwm] quod BG 6 scilicet om. E i' idem] de E identitate] praedicahilitate F 8 Item] Ipsum G [i ibidem] idem A :; subdit] dicit E 7 quod om. E . sit rep. C 10-11 inrellectum. om. E 10-12 extra2 ... naturael rep. A 11 Et co". in Sed C 13 Sed] non add. D il et om. E 14 concedo] dico E · universalitatis] univenalis E 15 communitatis] universalitatis D, in add. G Et] etiam D 20 ista] istas A unitas] univer22 intelligo] salitas Z !' est] de essentia ve! non est add. E " infra] nullam add. E intelligendo Z
2
l Scotus, Opus Oxoniwse, II, d. 3, q. 1, n. 9 (ed. Wadding, VI, 361). Scotus, loco cit., n. 10. 3 Scotus, loco cit., n. 7 (p. 357).
AN UNIVERSALE FORMALITER DISTINGUATUR AB INDIVIDUO
167
equinitas, secundum A v i c e n n a m, V Metaphysicae I ; tamen. il1a unitas est propria passio naturae secundum entitatem suam
pnmam•. [ ARGUMENTA PRO CONCLUSIONE PRINCIPALI
5
10
15
Scon)
Pro conclusione principali istius opinionis arguitur m u l t ip l i c i t e r. Primo sic 2: c Quidquid inest alicui ex sua ratione per se inest ei in quocumque; igitur si natura hominis de se esset haec, in quocumque esset natura hominis illud esset hic homo •· Se c un d o 3, quia « cui de se convenit unum oppositum, eidem de se repugnat aliud oppositum; igitur si natura de se est una numero, ex se sibi repugnat multitudo numeralis •. T e r t i o sic 4: c Obiectum in quantum obiectum est prius naturaliter actu, et in illo priori est de se singulare, quia hoc semper convenit naturae non acceptae secundum quid sive secundum esse quod habet in anima; igitur intelligens illud obiectum sub ratione universalis intelligit ipsum sub ratione opposita suae rationi •, in quantum scilicet universale,« quia ut praecedit actum determinatur ad oppositum illius rationis •, scilicet universalis. Q u a r t o sic 5 : «Cuiuscumque unitas realis propria et sufficiens est minor unitate numerali, illud non est de se unum unitate 2 suam] naturae propriae et E, propriam et add. DZ 3 primam] propriam C 5-{; multipliciter] et add. D 6 inest] est in se G Il ex] extra G 5 arguitur] arguo E 7 quocumque] quibuscumque C 8 haec) seamdo potest natura comparari ad unitatem numeralem (v. p. 161, lin. 15) add. A 10 oppositum om. E Il natura] aliqua add. E 13 naturaliter] ipso E Il actu] actui A Il ilio otri. G 12 sic) sicut add. F ;1 obiectum om. E 11 priori] per te obiectum adà. Z il de se om. E 15 igitur] intellectus add. EZ Il imdligens] est E .! illud] idem C 16 univenalis] universali E 16-17 in .•. praecedit] non ergo in quantum est obiectum ut praecederu Z 17 praecedit] praecedat F (p. 168) illud ... numerali om. (horn.) E
I Avicenna, Metaph., V, c. 1 (ed. Venetiis 1508, f. 86va). 2 Scotus, 3 Scotus, ibidem. 4 Scotus, ibidem, loco cit., n. 1 (p. 334). n. 2 (p. 335). 5 Scotus, ibidem.
168
LIBER l DIST.
2 Q. VI
numerali, sive non est de se hoc; sed naturae exsistent:Is m isto lapide est unitas propria realis sive sufficiens unitas minor unitate numerali; igitur etc. Maior de se patet, quia nihil est de se unum unitate maiori unitate sibi sufficiente. Nam si propria unitas, quae debetur alieni de se, sit minor unitate numerali, unitas numeralis non convenit sibi ex natura sua et secundum se; aliter praecise ex natura sua haberet maiorem et minorem unitatem, quae circa idem et secundum idem sunt opposita, quia cum unitate minori potest stare multitudo opposita sine contradictione maiori unitati, quae multitudo non potest stare cum maiori unitate, quia sibi repugnat, igitur etc. Probatio minoris, quia si nulla est unitas naturae realis minor singularitate, et omnis unitas alia ab unitate singularitatis et naturae specificae est minor unitate reali, igitur nulla erit unitas realis minor unitate numerali. C o n se q u e n s falsum, sicut probabo qui n q u e vd se x v i i s; igitur etc •· «Prima l v i a est talis: secundum P h i l oso p h u m, X Metaphysicae 2, 'fu omni genere est unum primum quod est metrum et mensura omnium quae sunt illius generis'. Ista unitas primi mensurantis est realis, quia P h i l o s o p h u s probat quod uni convenit prima ratio mensurandi. Et declarat per ordinem quomodo illud est unum cui convenit ratio mensurandi in omni genere. Ista etiam unitas est alicuius in quantum est primum in genere, quia mensurata sunt realia et realiter mensurata; ens autem reale 1 hoc] haec G 2 unitate om. G 3 de sei om. E :, del] per E 4 unitate2] minore adJ. FZ 4-5 quae ... unitas om. (ltom.) A 5 sit] erit G 6 non] nec C 7 haberet] habet Z 8 secundum] sunt E Il minori] numerali G 9 multitudo om. E 10 quae] quia G 11 igitur om. A 13 singularitatis] singu1aris E Il est. .. reali] est unitas rationis tantum Scotus li minor] maior A Il reali] D.1UilCrali add. Z 14 Consequens] 15 quinquc] scilicet adJ. D Il igitur om. E 16 est om. B 18 om.nium] est adJ. DZ aliorum adJ. F Il quac ... generis] exsistentium in illo genere E 18-19 primi mensurantis] primitatis E 19--20 quia ... mensurandi trp. p. mensurandi (lin. 21) E mensurandi] =surantis F Il declarat] determinat B 21 genere] vel adJ. E 22 etiam] enim G
l
Scotus, ibidem, n. 3 (pp. 335s.).
tt. 1-8 (1052a 15 -1054a 19).
2
Aristot., Metaph., X, cc. 1-2,
5
10
15
AN UNIVERSALE FORMALITER DISTINGUATUR AB INDIVIDUO
5
10
15
169
non potest realiter mensurari ab ente rationis; igitur. lsta realis unitas non est singularitatis, quia nullum est singulare in genere quod sit mensura omnium illorum quae sunt in genere. l§ Nam, secundum P h i l o s o p h u m, m Metaphysicae l, in individuis eiusdem speciei non est hoc prius et illud posterius; quod 'prius', licet C o m m e n t a t o r aliter exponat de priori constituente posterius 2, tamen nihi1 ad b, quia intentio P h i l o s o p h i est )bi concordare cum P l a t o n e, quod in individuis eiusdem speciei non est ordo essentialis etc. N ullum igitur individuum est per se mensura eorum quae sunt in specie sua; igitur nec unitas numeralis sive individualis •. « Praeterea 3, se c un d o probo quod idem consequens sit falsum, quia secundum P h i l o s o p h u m VII Physicorum 4, in specie atoma fit comparatio, quia est una natura; non autem in genere, quia genus non habet talem unitatem. lsta differentia non est unitacis secundum rationem, quia conceptus generis est [ita] numero unus apud intellectum sicut conceptus speciei, alioquin nullus conceptus diceretur in quid de multis speciebus, et ita nullus con1 mensurari J distingui E 2 est om. A . singularitatis] singularitas E 3 si t] est B . onmium] communis A illorum om. E 3-9 (p. 173) Nam ... igitur etc.] Quaere alias vias in Ioanne, libro II, et in Metaphysica, et add. in margine: Hic dimisit spatiwn pro illis viis A 5 prius2] essentialiter ordinat ad posterius add. Z 6 licet] Sed Z li constituente] illud add. E 7 b] hoc C, propositwn E, Philosophum Z ,; ibi om. F 8 in om. D !l non om. E 11 sive] vcl D 12 secundo om. F i idem] illud E 13 quia ... Philosophwn om. E 16 ratio17-18 nullus conceptus om. E nem] rem C l! quia] alicuius add. E ita sic Scotlls, in B
Aristot., Metaph., III, c. 3, t. 11 (999a 12-13). 2 Averroes, In Aristot. Metaph., m, t. 11 (ed. Iuntina, VIII, ( 24va); Scotus, Opus Oxoniense, II, d. 3, q. 1, n. 1, explicat quid per b intelligere velit: cHic dicitur b quod sicut natura ex se forrnaliter est natura, ita ex se est singularis, ita quod non oportet quaerere aliam causam singularitatis a causa naturae, quasi natura prius tempore vel natura sit natura antequam sit singularis et tunc per aliquid adveniens contrahatur ut fiat singularis • (ed. Wadding, 3 Scotus, ibidem, n. 3 (p. 336). 4 Aristot., Physica, VII, VI, 335). c. 4, t. 29 (249a 2-5); c( expositio Averrois in hunc locum (ed. Iuntina, IV, f. 150rb). l
170
LIBER I DIST. 2 Q. VI
ceptus esset genus, sed tot essent conceptus dicti. de speciebus quot sunt conceptus specierum, et tunc in singulis praedicationibus idem praedicaretur de se. Similiter unitas conceptus vd non-conceptus nihil ad intentionem P h i l o s o p h i ibi, scilicet ad comparationem vd non. Igitur intendit ibi naturam specifi.cam esse unam unitate naturae specifi.cae; non autem intendit ipsam esse sic unam unitate numerali, quia in illa non fì.t comparatio; igitur etc.• « Praeterea l, t e r t i o : secundum P h i l o s o p h u m V Metaphysicae, cap. de 'Ad aliquid' 2, idem, simile et aequale fundantur super unum. Sed relatio non est realis nisi habeat fundamentum reale et rationem fundandi realem; igitur unitas quae requiritur in fondamento relationis similitudinis est realis et non numeralis, quia nihil unum et idem est simile vd aequale sibi ipsi •. « Praeterea 3, q u a r t o : unius oppositionis realis sunt duo prima e:xtrema realia; sed contrarietas est oppositio realis. Quod patet, quia unum realiter corrumpit alterum, circumscripto omni opere intellectus, et nonnisi quia sunt contraria; igitur utrumque primum e:xtremum huius oppositionis est reale. Ut autem est e:xtremum, est unum aliqua unitate reali et non numerali, quia tunc praecise hoc album vel praecise illud album esset primum contrarium nigro, quod est inconveniens; tunc enim essent tot contrarietates primae quot individua •. 2 specierum] ipsarum F singulis praedicationibus] sin.gularibus praedicabilibus FG 4 Philosophi mg. F scilicet] sedE 5 specificam] specierum B 6 unam 3 ve!] et F unitate] veram unitatem E 7 sic om. E ii unam] veram E il illa] ipsa DE l; fit] fuit G . igitur etc. om. F 8 tertio om. E 8-9 Metaphysicae om. BCEG 9 Ad om. E Il fundantur] fundatur G 10 super unum om. E 11 fundandi] fundendi E :t igitur corr. tx quam B 12 numeralis corr. in verisimilis B 13 nihil] idem add. F 1! vel] et G 14 quarto om. E 15 realia] contraria E 15-16 Quod patet om. E 18 primum om. E Il extremum] extremorum Z ;: huius] illiud E Il reale om. G ii Ut] utrumque D, nunc E Il est2 om. E 19 et om. D 20 album om. E 21 nigro] in genere DE"' est] esset B Il tot om. E 22 quot] sunt add. DE
I
Scotus, loco cit., n. 4 (p. 336). 3 Scotus, loco cit.
t. 20 (1021a 9-11).
2
Aristot., Metaph., V, c. 15,
5
10
15
20
AN UNIVERSALE FORMAUTER DISTINGUATUR AB INDIVIDUO
c Praeterea
171
q u i n t o: unius actionis sensus est obiectum unum secundum aliquam unitatem realem sed non numeralem; igitur est aliqua alia unitas realis. Probatio maioris, quia potentia cognoscens obiectum sic, in quantum videlicet hac unitate unum, s cognoscit ipsum in quantum distinctum a quolibet quod non est unum illa unitate. Sed sensus non cognoscit obiectum in quantum est distinctum a quolibet quod non est unum i1la unitate numerali, quia nuilus sensus distinguit hunc radium solis d.ifferre numeraliter ab alio radio, cum tamen sint diversi propter motum solis. Sed 10 circumscribantur omnia sensibilia communia, puta diversitas loci vel situs, etsi ponerentur duo quanta simul esse per potentiam divinam quae etiam essent omnino similia et aequalia in albedine, visus non distingueret ibi esse duo alba. Si tamen cognosceret alterum illorum in quantum est unum unitate numerali, cognosce15 ret ipsum in quantum est unum distinctum unitate numerali t. « Posset igitur iuxta hoc argui de primo obiecto sensus quod est unum in se aliqua unitate reali, saltem de obiecto unius actus sentiendi, quia sicut obiectum huius potentiae in quantum obiectum praecedit intellectum, ita etiam secundum unitatem suam realem praecedit omnem actum intellectus •· « Praeterea 2, se x t o, quia si omnis unitas realis est numeralis, igitur omnis diversitas realis est numeralis. Consequens est falsum, l,
l quinto om. E est J aliquod add. E 2 secundmn om. E aliquam ... reale m] aliqua urutatc reali E sed] et C numeralem] numerali E 3 Probatio maioris] Maior patet E, Probo maiorcm G · potentia] ponitur G 4 obiectum] aliquod add. D, om. E sic] sit B, suum Z 5 tlistinctum hic i11 mg. poni t signum t quod rep. in imo f ubi didt: Quaere residuum istius opinionis ad illud signum t. (quod invenitur in medio columnae f 43ra) B · non om. B 6 unum] illud D 6-7 scruus ... unitate om. (hom.) E 8 numeraliter om. B 9 tamen] non G, om. E Sed] Si C 11 potentiam] totam B 12 quae etiam] essentiam et B omnino] omnia E 13 ibi] in G 14 alterum] utrumque G illorum] eorum BCDZ 15 unwn om. E " distinctum] ab alio om. D 16 igitur] etiam Z 18 sentientli] sentiendo B, seruitivi C L obiectum huius] conceptus unius G . quantum] unum add. G 21-5 (p. 17Z) Praeterea ... intellectus in imo f F2 21 quia om. E 22 realis est om. E est2 om. BFG I
Scotus, ibidem.
2
Scotus, loco cit., nn.
(pp. 336s.).
172
LIBER I DIST. 2 Q. VI
quia omnis diversitas nwneralis in quantum nwneralis est aequalis, et ita omnia essent aeque d.istincta, et ttmc non plus posset intellectus abstrahere a Sorte et Platone aliquid commune quam a Sorte et linea, et esset quodlibet universale purum figmentum intellectus. Prima consequentia probatur d u p l i c i t e r : primo, quia unwn et multa, idem et diverswn, sunt opposita, ex X Metaphysicae, cap. 5 l ; quotiens autem dicitur unwn oppositorwn totiens dicitur et reliquwn, ex I Topicorum 2; igitur cuilibet unitari correspondebit sua propria diversitas. Probatur secundo, quia cuiuslibet diversitatis utrwnque e:xtremwn est in se unwn et eo modo quo est unwn in se videtur esse diverswn a reliquo e:xtremo, ita quod unitas e:xtremi unius videtur esse per se ratio diversitatis alterius e:xtremi •· « C o n f i r m a t u r etiam aliter, quia si tantum est in hac re unitas realis nwneralis, quaecwnque unitas est in re illa est ex se una nwnero; igitur istud et illud secundwn omnem entitatem in eis sunt primo diversa, quia in nullo uno aliquo modo convenientia •. «C o n firma tu r etiam per hoc, quod diversitas nwneralis est 'hoc singulare non esse illud singulare', supposita tamen entitate utriusque e:xtremi. Sed talis unitas est necessario alterius e:xtremi •· c Praeterea 3, nullo exsistente intellectu, ignis generaret ignem et corrumperet aquam; et aliqua unitas esset realis generantis ad generatum secundwn formam propter quam esset generatio 1 omnis om. Z :: in ... numeralis2 om. G 2 omnia] ista adJ. E Il et om. G 4 et2] 5 Prima] Praeterea G :; dupliciter] alitrr B 6 diversum] diversa G 7 dicitur om. G 8 dicitur om. F ,: et om. DE Il ex om. E 10 diversitatis] diversitas E Il eo] eodem EG 11 modo quo] quod F 12 unius om. E ii ratio] respectu D 13 altrrius om. B 14-9 (p. 173) Confirmatur ... igitur etc. ili imo f B 14 etùm 0111. D Il aliter 0111. E 15 quaecumque] quae unitas E 17 inl om. C li uno 0111. E 20 non ... singulare om. E:: esse] esset Z ;! tamen om. F 21 Sed ... extremi om. F 22 generaret) genera t F 23 corrumperet] corrumpit F 24 propter] secundum F :1 esset] est E tunc adJ. E
l Aristot., Metaph., X, c. 3, tt. 9-13 (1054a 20- l OSSa 2). 2 Aristot., Topica, I, c. 15 (106b 13-21). 3 Scotus, loco cit., n. 6 (p. 337).
5
10
15
2D
AN UNIVERSALE FORMALITER DISTINGUATUR AB INDIVIDUO
173
univoca; intellectus vero considerans non facit generationem esse Wllvocam•. Praeterea l, A v i c e n n a, V Metaphysicae, dicit quod equinitas est tantum equinitas, et quod nec est de se una nec plures, s nec universalis nec particularis, igitur etc. Praeterea 2, impossibile est idem eodem omnino a parte rei realiter differre ab aliquo et realiter convenire cum eodem; sed Sortes realiter differt a Platone et realiter convenit cum eodem; igitur etc. §l 10
(CONTRA OPINIONEM SCOTI j
1s
Contra istam opinionem potest argui d u p l i c i v i a: primo, quia impossibile est in creaturis aliqua differre formaliter nisi distinguantur realiter; igitur si natura aliquo modo distinguitur ab illa differentia contrahente, oportet quod distinguantur sicut res et res, vd sicut ens rationis et ens rationis, vel sicut ens reale et ens rationis. Sed primum negatur ab i s t o 3, et similiter secundum, igitur oportet dari tertium; igitur natura quae quocumque modo distinguitur ab individuo non est nisi ens rationis. Antecedens patet, quia si natura et illa differentia contrahens non sint 1 urùvoca] urùca CG 'i vero] primo G 3 Metaphysicae] capitulo communi G 4 necl) non E .: de se om. Z , se om. BCF 6-9 idem ... igitur etc.] idem omnino et realiter eodem modo convenire cum aliquo et realiter differre ab eodem, sed Sortes realiter converùt cum Platone et realitet differt ab ilio, igitur etc. E 6 eodem om. (tac.) C Il omnino] 8 Sortes om. BG ;' eodem] eo D 11 argui] dupliciter vcl add. F Il modo G, om. Z duplici] triplici G ' primo om. E 12 quia om. A 13 distinguitur] distincta E, distinguatur G 15-16 veli ... ratiorùs] ve! sicut ens reale et ens ratiorùs ve! sicut ens reale et eru reale E 15 et2 ... ratiorùs2 om. B 15-16 vel2 ... ratiorùs mg. F2 16-17 Sed ... tertium om. A 17 oportet] est E 'l dari] dare G igitur2] non G quae] a E 19 sint] sit D, sunt Z l Scotus, loco cit., n. 7 (p. 357); Avicenna, Metaph., V, c. 1 (ed. Venetiis 1508, f. 86vaJ. 2 Scotus, Ordinatio, I, d. 2, p. 2, qq. 1-4, n. 398 (ed. Vaticana, Il, 354s.); In Aristot. Metaph., VII, q. 13, n. 1 (ed. Wadding, IV, 698). 3 Scotus, Opus Oxoniense, Il, d. 3, q. 6, n. 15 (ed. Wadding, VI, 413).
174
LIBER I DIST.
2 Q. VI
idem omnibus mod.is, igitur aliquid potest vere affirmari de uno et negari a reliquo; sed de eadem re in creaturis non potest idem vere affirmari et vere negari; igitur non sunt una res. Minor patet, quia si sic, perit omnis via probandi d.istinctionem rerum in creaturis, quia contradictio est via potissima ad probandum d.istinc- s tionem rerum. Igitur si in creaturis ab eadem re, i§ vd ab eodem pro eadem re, §l potest ormùno idem vere negari et vere affirmari, nulla d.istinctio realis potest probari in eis. Confirmatur, quia omnia contradictoria habent aequalem repugnantiam; sed tanta est repugnantia inter esse et non-esse quod si a est et b non 10 est, sequitur quod b non est a; igitur sic de quibuscumque contradictoriis. Si d i c a tu r: de primis contradictoriis est hoc verum quod per ilia contingit probare non-identitatem realem, non autem 1s contingit hoc per alia contradictoria: C o n t r a: forma syllogistica aequaliter tenet in omni materia, igitur hic est bonus syllogismus: omne a est b, c non est b, igitur c non est a; et per consequens ita de a et non-a est verum quod si hoc est a et hoc non est a quod hoc non est hoc, sicut si hoc est et hoc non est, hoc non est hoc. Igitur consimiliter in proposito, zo si omnis d.ifferentia individualis est de se propria individuo alicui et natura non est de se propria alicui individuo, sequitur quod natura non est d.ifferentia individualis, et hoc realiter. S i d i c a t u r quod hoc argumentum non valet, quia essentia divina est Filius, et Pater non est Filius, et tamen Pater est 25 essentia: 1 igitur] aut G 2 a] de DEG :: reliquo] alio F 4 perit] periret Z 6 vel] 7 pro ... re om. E 10 int:er ... non-esse om. E nihil Z 6-7 vel ... re mg. F2, om. A Il et b trp. E 11 sequitur om. A sic] sicut D 13 dicatur] quod add. DEF 14 aut:em] tamen D 15 contingit] convenit F ;'per] aliqua add. E !: alia] aliqua BDFG 16 aequalit:er] essentialit:er A 17 hic] non add. E 18-19 etl ... al om. (hom.) G 18 ita] est add. D 19 quod] ergo E li est4 om. A 20 hoc2 ... hoc3 om. C 21 alicui om. (lac.) C 22 alicui] cuicumque Z 23 non om. E Il est] propria add. E l! hoc] est add. G 25 etl om. E [l Pat:er2] non add. D 24 hoc om. E
AN UNIVERSALE FOR.M.AI.ITER DISTINGUATUR AB INDIVIDUO
175
Haec responsio non sufficit, quia sicut est singulare in Deo quod tres res sunt una res numero, et ideo illa res una numero est quaelibet illarum trium rerum, et tamen una illarum trium rerum non est reliqua, ita est singulare et excedens omnem 5 intellectum quod non sequitur: essentia una numero est Filius, Pater non est Filius, igitur Pater non est essentia. Et ideo illud singulare non debet poni nisi ubi auctoritas Sacrae Scripturae compdlit. Et ideo talis consequentia nunquam debet negari in creaturis, quia ibi nulla auctoritas Sacrae Scripturae compdlit, 10 !§ cum in creaturis nulla una res sunt plures res et quaelibet earum.§! S i d i c a t u r quod talis consequentia est bona si ambae praemissae sumantur sine omni determinatione, et ideo bene sequitur: omnis differentia individualis est propria alicui individuo, natura non est propria, igitur natura non est differentia individualis 1s realiter. S e d tunc est m i n o r fa l s a. Non autem tenet universaliter si praecise accipiantur sub aliqua certa determinatione syncategorematica, cuiusmodi est 'de se' et 'per se': H o c n o n v a l e t, quia sicut est forma syllogistica uniformis tam in illis de inesse quam in illis de modo, - et similiter est forma syllogistica mixta ex illis -, ita est forma syllogistica tam uniformis quam mixta in aliis propositionibus sumptis cum aliis determinationibus syncategorematicis, sicut sunt 'per se', 'in quantum' et huiusmodi. Et per consequens ita est forma syllogistica hic 'omnis homo per se est animai, nullus lapis per se est animai, zs igitur nullus lapis per se est homo, et per consequens universaliter nullus lapis est homo', sicut est hic 'omne animai de necessitate 4 non 3 una] nulla C 2-3 et ... numero om. (hom.) E 1 Haec] bic D, om. E 7 ubi] ut B 6 illud om. G 5 una] vera E om. C il excedens] excellens D una] vera E : sunt] sint C, 10 cum ... earum om. A 8 nunquam] non F il in om. E 13 individualis] indi11 consequentia] non add. E est F, sit Z !! earum] illarum E 15 Sed] si sumatur sine determinatione add. Z Il Non] 14 natura2 om. E visibilis G 18 Hoc 17 se et om. Z 16 praecise] praenillsae DE, rorr. tx praemissae G nam G 20 mixta ... syllogistica om. (lwm.) Z 19 tam om. C :: quam] tam E om. (lac.) A 24 per se2 om. D 22 syncategorematicis om. Z sicut om. C 21 in] cum D 25 univenaliter] ultra E
176
UBER I DIST.
2 Q. VI
est substantia, nullum accid.ens de necessitate est substantia, igitur nullum accidens de necessitate est animai'. Similiter hic est bonus syllogismus mixtus 'omnis homo per se est animai, nullum album est animai, igitur nullum album est homo', igitur eodem modo hic erit bonus syllogismus 'omnis differentia individualis est de se propria alicui individuo, natura non est de se propria, igitur natura non est differentia individualis'. Et similiter hic erit bonus syllogismus 'nulla differentia individualis est realiter communis, natura est realiter communis, igitur natura non est differentia individualis realiter'. Et praemissae sunt verae, igitur et conclusio. C o n f i r m a t u r, quia sicut semper ex propositionibus de necessario sequitur conclusio de inesse, ita ex propositionibus cum nota perseitatis sequitur conclusio de inesse, et hoc quia 'per se' est 'necessarium'. Igitur sicut sequitur formaliter et syllogistice 'natura necessario est communicabilis, differentia contrahens necessario non est communicabilis, igitur differentia contrahens non est natura', ita sequitur 'natura per se est communicabilis multis, differentia contrahens de se non est communicabilis multis, igitur differentia contrahens non est natura'. - N e c v a l e t dicere quod conclusio est vera, puta quod differentia contrahens non est natura quamvis non distinguatur realiter ab eadem, quia sequitur 'non distinguuntur realiter et utrumque est res, igitur sunt idem realiter, igitur unum realiter est aliud'; et ultra 'igitur unum est aliud'; et per consequens praedicatio unius de alio est vera. Paenultima consequentia patet, quia 'realiter' non est determinatio distrahens nec diminuens sicut nec 'formaliter', et per consequens 1 nullum ... substantia om. (hom.) E 5 erit] est E il de] per add. ABZ 6 de] per add. Z 7 Et om. G Il erit] est C 8 individualis] reafu E 9 non om. E 10 Et om. EF 11 sicut] dico G, om. ABCF il semper om. D 13 sequitur] sequetur C, seqtu>retur Z 14 sicut om. D Il formaliter] forma E 15 communicabilis] ergo add. E 17-18 natura ... se om. A 17 sequitur] 16 diffi=ntia contrahens] de se add. A, om. E 18 diffi=ntia ... multis mg. C 20 quod2 D sequatur E Il per] de E, de add. B il est2 om. E 21 distinguatur] distinguantur Z :' eadem] eodem D, invicem Z 23 igitur!] suni: add. Z Il est 23-24 ultra . .. et om. E 25 est om. A 26 necl] vel E Il diminuens] aliud om. Z ditinens (?) AB 1: sicut] aliud A
5
10
15
20
25
1TJ
AN UNIVERSALE FORMALITER DISTINGUATUR AB INDIVIDUO
ab aliquo sumpto cum tali determinatione ad ipsum per se sumptum est formalis consequentia, secundum regulam P h i l o s o p h i, ll Perihermeneias t. i§ Tota ratio praecedens c o n firma tu r. Nam sicut iste s syllogismus regulatur per 'dici de nullo': nulla differentia est communis, natura est communis, igitur natura non est differentia; ita iste regulatur per 'dici de nullo': nulla differentia est de se communis, natura est de se communis, ergo natura non est differentia.§l S e c u n d a v i a potest argui contra praedictam opinionem 10 quod non est vera, etiam posito quod esset talis distinctio. Primo sic: quandocumque convenit alicui realiter unum oppositorum, ita quod vere et realiter denominatur ab ilio, sive conveniant sibi ex se sive per aliud, - hoc stante et non mutato -, reliquum oppositorum sibi non conveniet realiter, immo simpliciter ab eo nega15 bitur. Sed p e r t e 2 omnis res extra animam est realiter singularis et una numero, quamvis aliqua de se sit singularis et aliqua tantum per aliquid additum; igitur nulla res extra animam est realiter communis nec una unitate apposita unitari singularitatis, igitur realiter non est aliqua unitas nisi unitas singularitatis. 20 S i d i c a t u r quod istae duae unitates non sunt oppositae realiter, et eodem modo singularitas et communitas non opponuntur realiter: C o n t r a: si non opponuntur realiter, igitur ex nulla oppositione potest concludi quin a parte rei possint eidem primo 2 fonnalis] formaliter G 4-8 Tota ... diffi:rentia mg. Fl, om. A 4 Nam sicut] Non est G 5 regulatur ... nullo] frustra pro diffi=ntia de nove G 6 natura ... diffi:rentia om. E 7-8 ita ... diffi:rentia om. (hom.) G 7 iste mg. C Il nulla] nec E 10 etiam] et AE 12 et om. AC 11 oonveniant] ooiiliiU1Ilicat BG, oonveniat E 14 oonveniet] oonvenit GZ 16 quamvis] quam A Il aliqual] alia E il sit om. DG Il aliqua2] alia E 18 singularitatis] singularis G 24 quin] quod D Il a] ex E Il possint] possent B, possunt CZ
l Aristot., De interpretatione, c. 13 (22a 14 - 23a 27). 2 Scotus, Opus Oxoniense, TI, d. 3, q. 1, n. 7 (ed. Wadding, VI, 357); In Aristot. Metaph., Vll, q. 13, nn. 16 et 19 (ed. Wadding, IV, 704ss.). OCDLUI, OPBRA 1ìiEoi.. II
12
178
UBER I DIST. 2 Q. VI
convenire, 1g1tur non potest sufficienter concludi quin idem et per idem omnibus modis sit unum ista unitate et illa, et quin idem et per idem omnibus modis sit singulare et commune. Praeterea, quandocumque consequentia repugnant etiam antecedentia repugnabunt, sed sequitur: a est commune v el unum 5 unitate minori, igitur cum a stat mulritud.o opposita unitari maiori, scilicet mulritudo numeralis; et sequitur: a est unum unitate maiori, igitur cum a non stat mulritudo opposita, scilicet mulritud.o numeralis. Sed ista repugnant: cum a stat mulritud.o numeralis, cum a non stat mulritudo numeralis; igitur ista repugnant: a est 10 unum unitate minori, a est unum unitate maiori. Sed ista est vera per t e 'a est unum unitate maiori', quia tu d i c i s l quod natura est una numero; igitur ista est falsa 'a est unum unitate minori', accipiendo semper a pro ipsa natura quam d i c i s semper unam unita te minori; et si natura non sit una unitate minori, 15 multo fortius nec aliquid aliud. Assumptum patet per i s t u m qui dicit sic 2 : « Cum unitate minori potest stare mulritudo sine contradictione opposita maiori unitari, quae mulritudo non potest stare cum maiori unitate, quia sibi repugnat •· S i d i c a t u r quod ista forma arguendi non valet, quia w cum homine stat nigredo et cum albo non stat nigredo, et tamen homo est albus, et a est homo, et est album: l convenire] competere D ::et om. B 2 omnibus modis om. E 4 Praeterea] Item F :i etiam] et ACG 6 unitari] uni G 7-9 et ... num.eralis om. Z 7 a om. D 9 ista] istae F 9--10 Sed ••• numeralis om. (hom.) G 11 mi8 scilicet] sed G nori] et add. F 12 per te om. G 13 natura] non A 14 accipiendo] accipio CEFG 14-15 accipiendo ... minori! om. B 14 semper om. Z il quam dicis] quod dicit E 15 unam] una FG Il et ... minori2 om. (hom.) C 16 istum] quaesrione ista add. Z il qui] 17 sic] in tertio argwn.ento contra unam opinionem quod add. Z de ista materia add. Z 18 apposita ita DZ, Scotus; om. ABCEFG ,l maiori unitari] m.aioris unitatis Z Il unitari] unitatis E 19 quia] quae G 21 homine] homo AG 22 et2] ergo Z, a add. DZ
2
l Scotus, Opus Oxoniense, Il, d. 3, q. 1, n. 7 (ed. Wad.d.ing, VI, 357). Scotus, loco cit., n. 2 (p. 335).
AN UNIVERSALE FORMALITER DISTINGUATUR AB INDIVIDUO
179
H o c n o n v a l e t, quia accipiendo uniformiter 'stare', altera illarum est falsa, quia accipiendo 'stare' actualiter, tunc haec est falsa, quod cum Sorte stat nigredo, si Sortes sit albus. Accipiendo autem potentialiter, tun.c haec est falsa 'cum albo non 5 stat nigredo', quia cum albo potest stare nigredo, quia cum albo potest stare nigredo sicut album potest esse nigrum vel habere nigredinem. Unde quamvis nigredo repugnet albedini, non tamen repugnat illi quod est album, et per consequens non repugnat albo, quia isti duo termini 'album' et 'illud quod est album' conto vertuntur. Praeterea, quod dicit quod 'cum unitate minori potest stare sine contradictione multitudo opposita unitati maiori', videtur repugnare alteri dicto quo dicit I quod natura et differentia individualis non differunt realiter, quia quando aliqua duo sunt idem 15 realiter quidquid potest per potentiam divinam esse unum illorum realiter, potest esse reliquum. Sed ista differentia individualis non potest esse plura numero realiter distincta, igitur nec natura quae est eadem realiter cum ista differentia contrahente potest esse plura realiter; nec per consequens potest esse aliqua alia res ab ista diffe2ll rentia contrahente; et ita natura sine contradictione non compatitur secum multitudinem numeralem. C o n f i r m a tu r ista ratio, quia omne universale realiter, sive sit complete universale sive non, est realiter commune pluribus, i§ vel saltem potest esse realiter commune pluribus; §i sed 25 nulla res est realiter communis pluribus; igitur nulla res est universalis quocumque modo. Maior est manifesta, quia per hoc ---
---------------
2 est] et E ;; haec om. A 3 quod] quia CEFG 5 quial ... nigredo 0111. C 11 quodl] cum E : quod2 om. A 12-13 vicletur ..• 5-6 quia2 ... nigredo om. E diffi:rentia om. C 14 differunt] differrent G 18 plura om. E 19 potest esse 0111. B Il alia om. E 1: ista 0111. E 21 numeralem om. F 22 universale] plure A 23 si t] sint G !l complete ita (pro completive?) codd. :1 universale] universalia G :; est 0111. G 24-25 commune ... realiter 24 vel ... pluribus, mg. F, om. A .' commune pluribus om. BF om. G 25 est2 om. G l
Scotus, loco cit., q. 6, n. 15 (p. 413).
180
LIBER I DIST.
2 Q. VI
distinguitur universale a singulari quod singulare est determinaad nnum, universale autem est indifferens ad multa, ilio modo quo est universale. Minor est manifesta, quia nulla res realiter singularis est commnnis pluribus; sed omnis res, secnndum i s t o s l, est realiter singularis; igitur etc. Similiter si aliqua res importata 5 per hominem est communis pluribus, aut natura quae est in Sorte, aut natura quae est in Platone, aut aliqua tertia ab istis. Non natura Sortis, quia illa ex quo est realiter singularis non potest esse in Platone; nec natura Platonis, propter idem; nec natura tertia, quia nulla talis est extra animam, quia secnndum e o s 2, omnis 10 res extra animam est realiter singularis. C o n f i r m a t u r s e c u n d o, quia illud quod nec etiam per potentiam divinam potest communicari pluribus, non est realiter commnne; sed quacumque re demonstrata, illa per potentiam divinam non potest communicari pluribus, quia est realiter 15 singularis; igitur nulla res est realiter et positive communis. S i d i c a t u r quod quamvis repugnet isti naturae esse in pluribus, non tamen repugnat sibi de se sed propter additum cum quo est nnum per realem identitatem 3 : C o n t r a: ista non-repugnantia de se non est positiva, et 20 per consequens ista communitas non est positiva, ita quod sit aliquid commnne, sed tantum negativa, et per consequens non est aliqua unitas positiva nisi tantum numeralis unitas. Praeterea, talem unitatem minorem negativam possum attribuere illi gradui individuali, quia certe non est ex se et per se, zs tuffi
1 quod] quia BDFZ 2 multa] et add. D 7 aliqua] alia Z 7-8 natura] quae 8 Sortis] in Sorte D 9 natura om. E il propter] per C 10 eos] istos F, est add. D eum Z 12 secundo om. C . illud om. C 1: nec om. C 13 divinam om. G 15 quia] 18 additum] additamentum Z 19 per] propter E ii idenquae AD !i realiter om. E titatem] unitatem E 20 de] per E Il positiva] pon=da E 21 ista om. G 21-22 ali25 individuali] indivisibili G ti quia] quiZ quid] aliquod Z 24 minorem] numeralem Z I Vide supra, p. 177, notam 2. 2 Vide notam praecedentem. Ut d.icit Scotus, Reportatio Paris., Il, d. 12, q. 5, n. 14 (ed. Wadding, XI, 329). 3
AN UNIVERSALE FORMAUTER DISTINGUATUR AB INDIVIDUO
181
primo modo dicend.i per se, unus numero. Et ita acci.piendo nonrepugnare ex se vel per se, secundum quod opponitur huic quod est convenire alicui per se primo modo dicendi per se, haec erit vera 'isti differentiae individuali non repugnat ex se esse in plus ribus' vel 'non repugnat sibi ex se esse unum unitate minori unitate numerali', quia sua opposita est falsa, scilicet quod differentia ista individualis per se primo modo est una numero secundum i s t o s t. Se c un d o principaliter iuxta i sta m v i a m arguo sic: quia si natura esset isto modo communis, sequeretur quod tot 10 essent species et genera quot sunt individua, quia natura Sortis est species, et eadem ratione natura Platonis. Tunc arguo: quandocumque aliqua sunt realiter plura quorum utrumque potest dici species, tunc sunt plures species; sed sic est in proposito; igitur etc. C o n firma tu r, quia ad multiplicationem subiecti proximi 15 sequitur multiplicatio passionis; sed secundum i s tu m 2 ista unitas minor est passio naturae; igitur sicut natura realiter multiplicatur, ita passio - cum sit realis - realiter multiplicabitur. Et per consequens sicut realiter sunt duae naturae in Sorte et Platone, ita erunt realiter duae unitates minores; sed ista unitas minor vel est comXl munitas vel inseparabilis a communitate, et per consequens inseparabilis a communi; igitur sunt duo communia in Sorte et Platone, et per consequens duae species. Et per consequens Sortes esset sub uno communi et Flato sub alio, et ita tot essent communia - etiam generalissima - quot sunt individua, quae videntur 25 absurda. 2 secundum] sed EG 3 convenire] communicare G erit] est G 4 individwli] indivisibili G repugnat) repugnet B 8 istam) hanc E 9 quia om. G esser om. G 10 quia] haec add. F natura) nulla A 12 plura] distincta Z 13 tunc om. C 14 multiplicationem] mulritudinem FZ 15 multiplicatio] multitudo FZ 17 multiplicabitur] multiplicatur AG 19 ve!] non G, om. D 20 communitate] communicante C, comrnunicata G 20-22 inseparabilis2 ... spccics ,,,;,_ (hom.) D 21 et l in add. BD 23 esser] est E 24 etiam l et DZ vidcnrur] dicunrur E
Scotus, In Aristot. Metaph., VII, q. 13, n. 16 (ed. Wadding, IV, 704). Scotus, Opus Oxo11iense, Il, d. 3, q. l, n. 7 (ed. Wadding, VI, 357). l
2
182
LIBER I DIST. 2 Q. VI
S i d i c a t u r quod res non est complete universalis sed solum secundum quod est considerata ab intellectu: C o n t r a: quaero de ilio quod immediate denominatur universale: aut est praecise vera res extra animam, aut est praecise ens rationis, aut est aggregatum ex ente reali et ente rationis. Si detur primum, habetur propositum, quod res singularis est simpliciter completive universale, - contra dictum proprium, quia extra animam, secundum e o s l, nulla est res quin sit realiter singularis -,et per consequens eadem res quae est realiter singularis est communis et non plus una quam alia; igitur quot sunt singularia tot sunt completive universalia. Si detur secundum, sequitur quod nulla res est universalis, nec completive nec inchoative, nec in actu nec in potentia, quia illud quod per potentiam divinam non potest reduci ad complementum et actum ut sit aliquale non est tale nec in potentia nec inchoative. Et hoc est verum ubi non ex hoc ipso quod reducitur ad unum actum remanet potentia ad alium actum, sicut est in divisione continui in infinitum, et quando aliquid est in potentia ad contradictoria; qualiter non est in proposito. lgitur si praecise ens rationis est completive universale, et in actu, et nullo modo res extra animam, sequitur quod res extra animam nullo modo est universalis, non plus una quam alia. Si detur tertium, habetur propositum, quia semper ad multiplicationem cuiuscumque partis sequitur multiplicatio totius vel aggregati; igitur si completive universale est aggregatum ex re et ente ratiol quod res 0111. E ;1 complete ila rodd. 4 vera] una Z " vera ... praecise om. (hom.) D est2] erit Z 5 aut om. D Il aggregatum] congregatum A 7 completive] complete Z Il universale] quia add. E ii proprium] propositum FG 8 eos] ens A Il realiter] res C 9 et om. E 14 complementum] completum AFZ et om. Z Il ut] et G, sit aequale atld. E li aliquale] tale D, actuale GZ, et atld. B ;: non] nec F 15 tale] ens add. E Il necl om. E li ubi] ut C 15-16 ex hoc] exis A 16 potentia] posito G 17 in!] de E, ex F Il infinitum] infinitis A Il quando om. D 19 ens] est C Il et om. BG 22 detur] dicatur D l! quia] quod BDF 23 cuiuscumque] alicuius E 24 re] reali add. D 1.
l
Videsis supra, p. 177, notam 2.
5
10
15
20
AN UNIVERSALE FORMALITER DISTINGUATUR AB INDIVIDUO
183
nis, quot sunt res extra animam quarum quaelibet est pars totius
5
1o
15
20
aggregati tot erunt talia aggregata; et ita stabit quod quot sunt individua tot erunt genera generalissima. Praeterea, sicut universale est unum in multis et de multis et praedicabile de eis, ita commune est unum in multis et de multis et praedicabile de eis; sed hoc sufficit ad hoc quod aliquid sit completive universale, secundum e o s l ; igitur omne commune habet quidquid requiritur ad hoc quod aliquid sit completive universale, et per consequens ad hoc quod aliquid sit completive species vd genus. Sed secundum e o s, sicut recitatum est 2, communitas convenit naturae ex se extra intellectum, igitur et esse completive universale. Et per consequens ex quo, sicut probatum est 3, quot sunt individua tot sunt communia, sequitur quod quot sunt individua tot sunt genera generalissima ex natura rei. C o n f i r m a t u r, quia si illa natura quae est in Sorte vere est communis, igitur cum destructo Sorte destruatur quodlibet essentiale sibi, sequitur quod aliquod commune vere destruatur et adnihiletur; sed certum est quod remanet aliquod commune ex quo remanet individuum. Et ex tali contradictione contingit inferre distinctionem realem, secundum e o s 4; igitur unum iliorum communium non est realiter aliud, et per consequens quando sunt, sunt plura. S i d i c a t u r quod illa natura non est communis, ex hoc ipso quod est appropriata Sorti per differentiam contrahentem: 4-5 de ... et l om. Z 3 genera om. E 2 ita] ista F i; quod Otri. E 10 Sed Otri. E Il recitatum] 7-9 secundum ... univc:nale Otri. (hom.) B 14 ex ... rei om. Z 13 quod om. EZ 13-14 communia ... genera Otri. E probatum Z 18 adnihiletur] :mni17-18 vere ... commune om. (hom.) A 16 quodlibet] quidlibet AC 19 Et] igitur G li ex ... contradictione ot11. G Il contingit] convenitE hilatur A Il scd] et Z 24 appropriata] affinnativa A Il Sorti 0111. D 23 non om. Z 22 sunt2 Otri. AB
1 pan] res G !Ki ita ... cis mg. C
2 Supra, p. 166, l Secundum Scotum, ut supra, p. 166, nota 1. 4 Scotus, 3 Hic supra, in paragrapho praecedenti. nota 2. Patis., R.eportatio 384); VI, Opus Oxoniense, II, d. 3, q. 4, n. 6 (ed. Wadding, Il, d. 1, q. 7, n. 4 (ed. Wadding, XI, 261).
184
UBER I DIST. 2 Q. VI
C o n t r a: p e r t e I naturae extra intellectum convenit ista communitas; quaero igitur pro quo supponit ibi natura: aut pro ente reali aut pro ente rationis. Secundum non potest dari, quia hoc includeret contradictionem. Si supponit pro ente reali, aut igitur pro ente reali quod est singulare, aut pro aliquo ente reali quod non est singulare realiter. Si primum, igitur non est commune, et per consequens non est ex se commune. Si detur secundum, igitur est aliqua res extra animam quae non est realiter singularis, quod tamen n e g a n t, quia dicunt 2 quod natura est realiter una numero et singularis. T e r t i o arguo sic: humanitas in Sorte et humanitas in Platone realiter distinguuntur; igitur utraque illarum est realiter una numero, et per consequens neutra est communis. S i d i c a t u r quod istae naturae non sunt distinctae nisi per illas differentias additas, sicut nec aliqua earum est una numero nisi per differentiam additam, et ideo neutra est de se singularis sed est de se communis: C o n t r a: omnis res se ipsa vd per aliquid sibi intrinsecum distinguitur essentialiter ab omni alia re a qua essentialiter distinguitur; sed humanitas quae est in Sorte essentialiter distinguitur ab humanitate quae est in Platone; igitur se ipsa vd per aliquid sibi intrinsecum ab ea distinguitur, non igitur per aliquid extrinsecum additum illi. Maior patet, quia nihil est dictu quod Sortes distinguitur ab isto asino per Platonem essentialiter. Similiter, esse idem et diversum consequuntur ens immediate, igitur nihi1 est 1 ista] aliqua Z 2 ibi] illa E 4-5 aut ... reali! om. B 5 igitur om. EZ .. reali l rorr. a rationis A" singulare] realiter aJd. Z 6 Si mg. C 6-9 Si ... singularis mg. Fl 8 estl] erit G 9 dicuntl dicit F 12 illarum.] istarum D 15 illas] istas Z Il earum] illarum G Il est] aliqua F ::numero om. G 16 se] est aJd. G, om. A 17 se om. A 18 vcl om. E Il intrinsecum] et aJd. E 19 essentialiter2l realiter D 23 Maior]Minor D !t dictu l dicturn Z 25 consequunturl consequitur Z l Vid.esis supra, p. 166, lin. 10-11. nota 2 ibi.
2
Ibidem, lin. 11-13; c(
5
1o
15
25
AN UNIVERSALE FORMALITER DISTINGUATUR AB INDIVIDUO
185
idem vd diversum ab aliquo per aliquid extrinsecum. Similiter, secundum Philosoph um et Commentatore m, IV Metaphysicae l, omne ens est unum per essentiam et non per additum, igitur nihi1 est unum numero per aliquid additum; igitur natura s quae est in Sorte, si sit una numero, se ipsa vd aliqua sibi essentiali erit una numero. Similiter, si natura sit una numero, igitur non est communis, et per consequens non est de se communis, quia ista determinatio 'de se' non est determinatio distrahens nec diminuens; igitur a negatione determinabilis absolute ad negationem 10 determinabilis cum ista determinatione est bona consequentia. lgitur, sicut sequitur 'Sortes non est homo, igitur non est necessario homo', ita sequitur 'humanitas quae est in Sorte non est communis, igitur non est de se communis'. C o n firma tu r, quia quandocumque aliquid dicitur conts venire alicui de se non positive sed negative, sicut dicitur quod creatura est de se non ens et quod materia de se est privata, - quae, et consimilia, falsa sunt de virtute sermonis, sed vera sunt secundum quod aequipollent quibusdam negativis, puta talibus 'materia non est de se formata', 'creatura non est de se ens tale'-, quamvis 20 non oporteat quod actualiter insit illi cui dicitur ex se convenire, tamen illud simpliciter, saltem per potentiam divinam, potest sibi inesse, sicut creatura potest esse non ens et materia potest privari vel esse privata; igitur similiter humanitas quae est in Sorte potest esse communis pluribus hominibus. Consequens est zs impossibile, igitur et antecedens. Probatio falsitatis consequentis, 2 IV] III F 4 nihil ... igitur om. (hom.) E 5 ipsa] ve! aliquo add. A 6 numero! om. Z 7 communis ... est om. A 8 ncc] ve! E 9 determinabilis] negative add. D 9-10 absolute ... determinatione om. G 10 determinabilis] determinabilem C Il Sortes] est add. B necessario om. G 12 sequitur] sequctur C 14 dicitur] debet Z 17 consimilia l similia E virtute l vi Z 20 actua16 privata] privativa D est2 om. C 21 tamenl cum E 22 creatura] literl aliquid Z convenire] coxnmuniter add. D 25 Pro bario falsitatis l Probo falsitatcm Z simpliciter add. Z
Aristot., Metaph., IV, c. 2, t. 3 (1003b 24); Averroes, in hunc locum (ed. Iuntina, VIII, 32r). I
186
LIBBR I DIST. 2 Q. VI
quia quando aliqua sunt idem realiter impossibile est quod unum sit idem realiter cum aliquo quin aliud sit idem.realiter cum eodem. Et hoc verum est in creaturis; et etiam aliquo modo est verum in Deo, quia quamvis non sit verum dicere quod Pater est Filius, non obstante identitate tam Patris quam Filii cum essentia divina, tam.en verum est dicere quod Pater est illa res quae est Filius. Igitur cum humanitas quae est in Sorte sit eadem realiter cum differentia contrahente, si humanitas quae est in Sorte potest esse eadem realiter cum differentia contrahente in Platone, sequitur quod differentia ista contrahens et illa contrahens possent esse una res, et per consequens aliqua una res posset esse Sortes et Plato, quod includit contradictionem. Praeterea, quidquid a parte rei distinguitur ab alio quod non est de intellectu suo formali potest intuitive videri sine ilio, secundum i s t u m D o c t o r e m l, qui etiam ponit quod essentia divina potest intuitive videri sine persona. Igitur humanitas quae est in Sorte potest intuitive videri sine differentia contrahente et eodem modo humanitas quae est in Platone potest intuitive videri sine aliqua differentia contrahente, et per consequens cum istae humanitates distinguantur loco et subiecto, potest talis intellectus distinguere unam ab alia sine omni differentia contrahente; quod non esset possibile si praecise distinguerentur per suas differentias contrahentes; igitur se ipsis distinguuntur numeraliter. -------------------------1 realiter] cum aliquo add. C 1-2 impossibile ... aliquo mg. C :1 impossibile ... realiter2 om. (hom.) G 1 unum] illorum atld. DE 2 idem!] unum E 3 inl) a add. A Il etiam] in G Il inl ... verum2 mg. F2 4 est] illa res quae est Filius, igitur cum humanitas non est add. D, et E 5 identitate] unitate E 7 cuml trp. p. Sorte Z Il sit] potest esse E 8-9 si ... contrahente om. (hom.) BCE 8 eadem om. Z 9 sequitur] sequoretur E 10 et ... contrahens mg. CF2 li possent) possunt F 11 una] vera E 13 a parte] acciro G, om. C 14 ilio] alio add. Z 16 videri om. A 16-17 sine ... videri mg. B 17 sine] aliqua add. BDZ 18-19 eodem ... et om. Z 19 aliqua] alia add. E, om. C Il cum om. G 19-20 istae humanitates] ista humanitas G 20 distinguantur] distingucrentur D, distinguitur G 22 non] est G Il esset] est E l Scotus, Ordinatio, I, d. 1, p. 1, q. 2, n. 42; d. 2, p. 2, qq. 1-4, nn. 394 et 399 (ed. Vaticana, Il, 26s., 352, 355).
5
10
15
21>
AN UNIVERSALE FORMALITER DISTINGUATUR AB INDIVIDUO
187
C o n firma tu r, quia talis intdlectus potest formare talem propositionem negativam dicendo: hoc non est hoc; et potest scire istam esse veram, igitur ista res se ipsa non est alia res. Confirmatur, quia, secundum istum Doctorem I, s formaliter compossibilia vd repugnantia suis rationibus formalibus sunt compossibilia vd repugnantia; igitur eadem ratione quaecumque distinguuntur vd sunt eadem suis rationibus formalibus distinguuntur vd sunt eadem. Igitur si istae humanitates - puta Sortis et Platonis - distinguuntur realiter, suis propriis rationibus 10 formalibus et per nulla addita distinguentur; et per consequens quaelibet istarum de se, sine omni addito, distinguitur realiter ab alia. Assumptum patet, quia dicit sic: « Notandum quod sicut repugnantia repugnant ex suis propriis rationibus, ita non-repugnantia sive compossibilitas est ex propriis rationibus compossi15 bilium ,. Si d i c a tu r quod ex hoc ipso quod dicis 'istae humanitates' quando dicis 'istae humanitates distinguuntur realiter', tu includis istas differentias contrahentes, quia non sunt 'istae' nisi per istas differentias contrahentes, et ideo suis rationibus formalibus distin:11> guuntur, quia istae differentiae sunt de ratione formali istarum humanitatum, ita quod istis differentiis circumscriptis non remanet nisi humanitas indistincta: C o n t r a: quandocumque aliqua distinguuntur quocumque modo a parte rei, potest imponi terminus qui praecise stet pro uno 2 negativam] sic add. F 3 ista] ipsa G 4 quia] quod F 5 repugnantia] sub aJJ. F !Hi suis... repugnantia mg. F 9 realiter] cum add. F Il propriis om. F 10 formalibw] distinguuntur aJJ. F :, distinguentur] distinguuntur CZ, distingucrentur FG 11 omni] alio aJJ. D 12 alia] illa BZ :1 pater om. A" Notandwn] nota E, est aJJ. D 13 repugnantia om. Z !; suis om. GZ ;: non] illud aJJ. A 14 compow"bilitas] possibilitas G 14-15 compossibilium] possibiliwn C 16 dicis] dicit E 17 quando ... humanitates om. (hom.) CEFZ 20 quia] igitur G istae] duae add. G Il difii:rentiae] humanitates ABF 22 indistincta] in distincto D 23 quandocumque] quando DE 24 terminus om. G li stet] stat E l
Scotus, Ordinatio, I, d. 2, p. 2, qq. 1-4, n. 377 (ed. Vaticana, II, 344).
188
LIBER l DIST.
2 Q. VI
et non pro reliquo; aliter enim non posset esse aliqua propositi.o vera denotans disti.ncti.onem unius ab alio. Impono igitur istum terminum a qui praecise stet pro ilio quod in Sorte distinguitur formaliter et non realiter a d.ifferenti.a contrahente, quia p e r t e l aliquid est in Sorte quod disti.nguitur formaliter a d.ifferenti.a contrahente, quod tamen est idem realiter cum illa d.ifferenti.a, et ideo est realiter singulare. Impono etiam istum terminum b qui praecise stet pro ilio quod formaliter distinguitur a d.ifferenti.a contrahente in Platone, et tamen est idem realiter cum illa d.ifferenti.a contrahente. T une quaero: aut a et b sunt idem realiter, aut non. Si sic, igitur ipsis non variatis nullo modo disti.nguuntur realiter, et per consequens est aliquid indisti.nctum realiter in Sorte et Platone, quod i s t i n e g a n t 2, quia ponunt quod nihil idem realiter indisti.nctum est in Sorte et Platone. Si non sunt idem realiter, igitur disti.nguuntur realiter, igitur per suas rati.ones proprias formales; sed istae non indudunt illas differenti.as contrahentes per positum, et ita habetur propositum quod se ipsis disti.nguuntur. Praeterea, haec est vera p e r te 'a realiter repugnat d.ifferenti.ae contrahenti. ipsius Platonis'; igitur per propriam rati.onem sibi repugnat, igitur per propriam rati.onem ab ea disti.nguitur realiter, igitur se ipsa disti.nguitur realiter, et non nisi numeraliter, quia non disti.nguitur specie nec genere; igitur se ipsa est una numero. S i d i c a t u r quod quaecumque repugnant vd sunt compossibilia, suis propriis rati.onibus vd per aliqua eadem realiter cum illis repugnant vel sunt compossibilia: 1 non interi. A 2 denotans} denominans E quia ... contrahente om. (hom.) A realiter B 7 idro} non D i etiam om. F qui} 5 quodl quia G li formaliter rorr. quae C 9-10 in ... contrahente om. E 9 realiter} re G, om. F ,i illa om. B 10 suntl sint G 11 igitur} se adà. E • non om. E 13 isti} illi E 14 sunt} sint G 15 igiturZ om. G " proprias l propinquas Z 17 distinguuntur l et adà. Z 18 Praeterea l propterea Z :1 realiter} fonnaliter Z 19 propriam] ipsam G 20 per ... rationem om. E propriam corr. ex potentiam A, ipsam D 2(h!1 realiter ... distinguitur om. G 21 nisi om. Z 23 dicatur l dicetur G quod quaecumque om. G 24 propriis om. B .. realiter l eadem et adà. G
2
l Scotus, Opus Oxoniense, Il, d. 3, q. 6, n. 15 (ed. Wadding, VI, 413). Scotus, In Metaph., VII, q. 13, nn. 16 et 21 (ed. Wadding, IV, 704, 706).
5
10
15
20
25
AN UNIVERSALE FORMALITER DISTINGUATUR AB INDIVIDUO
189
H o c n o n v a l e t, quia sicut secundum i s t u m D o c t o-
r e m patet, ibi I non tantum loquitur de repugnantia et compossibilitate rerum realiter distinctarum sed etiam de repugnantia et compossibilitate illorum quae tantum formaliter distinguuntur vd s sunt compossibilia, sicut patet de essentia divina et relatione divina; igitur a et b se ipsis distinguentur vel erunt idem realiter, etiam circumscriptis illis differentiis; et non sunt idem realiter, quia si sic, nunquam possent distingui realiter, igitur se ipsis distinguuntur realiter. 10 Q u a r t o arguo sic: si natura contracta esset realiter distincta ab omni gradu contrahente, natura ex se esset una numero, sicut probatum est in prima quaestione 2; igitur cum ista natura propter identitatem realem cum differentia contrahente non sit minus una, sequitur quod ipsa ex se erit una numero. 15 C o n firma tu r, quia natura nihil unitatis perdit per hoc quod est eadem realiter cum ilio quod est summe unum; igitur non minus erit de se una per hoc quod est eadem realiter cum differentia individuali quam si distingueretur realiter a differentia individuali. Confirmatur, quia, secundum istum Doctorem3, quemcumque ordinem haberent aliqua si essent distincta realiter, eundem ordinem habent ubi distinguuntur aliquo modo, non tamen realiter. Sed si differentia contrahens et natura 1 sicut om. G 2 ibi] quod add. G l' tantum] tamen E :et] illarum E 2-3 compossibilitate om. E 3 distinctarum] distinctum E 4 illorum om. E :: tantum om. Z Il fornuliter om. E 5 et] de add. G ' et ... divina om. Z 6 distinguentur] distinguuntur Z ·: realiter] ve! add. E il etiam] et BD, om. G 7-8 si sic] sicut E 8 distinguuntur] distinguentur E 9 tealiter om. Z 10 esset] essent G 11 natura] non D, naturam G, del. E 13 una] natura add. D 14 erit] sit F 17 cum] est E 18 si] sic G 20 quemcumque] eundem A 20-22 haberent ... contrabens om. A 20 habetent] habent E I Scotus, ubi supra, p. 187, nota 1; c( Ordinatio, I, d. 2, p. 2, qq. 1-4, nn. 388-410 (ed. Vaticana, II, 349-361). 2 Scilicet 'in prima quaestione' de problemate universalium, quae est d. 2, q. 4 (supra, pp. 108ss.). 3 Scotus, Reportatio Paris., Prol., q. 1, n. 43 (ed. Wadding, XI, 12); Quodlibet, q. 1, n. 16 (ed. Wadding, XII, 20s.).
190
UBER I DIST.
2 Q. VI
rentur realiter, haberent ordinem sicut duo quorum utrumque esset ex se unum numero, et unum esset ex se potentia et aliud actus; igitur consimilem ordinem habebunt ubi distinguuntur formaliter. I sta c o n firma t i o magis est manifesta de natura ge- s neris respectu differentiarum specificarum, quia si natura coloris non esset realiter eadem cum differentia specifica albedinis, nec natura coloris esset eadem realiter cum differentia nigredinis, et tamen distinguerentur istae naturae se ipsis, haberent ordinem perfectioris et imperfectioris; igitur ubi modo non distinguuntur 10 realiter a differentiis specificis, sed inter se distinguuntur realiter, se ipsis habebunt eundem ordinem. Quod non esset possibile nisi se ipsis distinguerentur, quia contradictio est quod aliqua se ipsis se habeant sicut perfectius et imperfectius nisi se ipsis distinguantur, cum perfectum et imperfectum necessario distinguantur; igitur si 1s modo istae naturae specificae se ipsis habeant ordinem perfectioris et imperfectioris se ipsis distinguentur. Q u i n t o, sequeretur quod ille gradus esset aeque communicabilis cum natura, immo de facto communicatur pluribus universalibus; quod repugnat naturae respectu differentiarum indi- w vidualium; igitur non minus communicabilis est gradus individualis quam natura. S e x t o, quia il1a differentia et il1a natura aut sunt eiusdem rationis aut alterius. Si eiusdem rationis, igitur non plus est unum 1-2 utrumque ... et! om. G 2 ex se2 om. GZ ; aliudl ad B 6 respectul igitur A, diversarum add. G • colorisl modo add. E 7 non om. A realiter om. EG 7-S specifica ... difli:rentia om. (hom.) A 8 natura ... differentia mg. C :: coloris l non add. B ;! difièrentia] natura Vat. il nigredinisl rnagnitudinis E 8-9 et tame:n mg. C 9 tarn.en] cum Z ;: distinguer:entur] distinguuntur CEF l! naturael et add. D 10 et imperfectioris om. G ; ubil cum BG, om. F distinguuntur l distinguerentur Vat. 11 realiterl] ergo add. E 12 eundem om. D Il possibile] impossibile G 13 quial quod A !l se ipsis2 om. A 14 nisi om. G Il distinguantur] distinguerentur E, V at. 15 distinguantur] distinguuntur E 17 distinguentur] distinguerentur D, distinguuntur Z 18 illel iste D l! esset] est Z, om. G l[ aeque om. Z 19-20 universalibus om. E 22 quam] cum E 23 Se:xto] Ergo E !l illall ista CD 24 alterius l rationis add. B il rationis om. F
AN UNIVERSALE FORMALITER DISTINGUATUR AB INDIVIDUO
191
singolare de se quam reliquum. Si alterius rationis, contra: illa quae sunt una res in creaturis non sunt alterius et alterius rationis; sed differentia individualis et natura contracta sunt una res; igitur etc. s Similiter, rnaior est similitudo et convenientia, vd aequalis, inter illa quae sunt una res quam inter illa quae distinguuntur realiter; igitur rnagis vel aequaliter possunt convenire in proprietatibus et passionibus, dummodo tamen omnia sint aequaliter simplicia v el composita; igitur si gradus individualis contrahens 10 naturam hominis .et gradus individualis contrahens naturam asini conveniunt in hac passione quod uterque est de se hoc, aeque poterunt gradus individualis et natura, quae est eadem realiter cum ilio gradu, in eadem passione convenire. Similiter, non sunt minus eiusdem rationis a et b, quae sunt 1s idem realiter, quam a et d, si distinguantur realiter; sed natura quae est in Sorte et natura quae est in Platone, quae distinguuntur realiter, sunt eiusdem rationis; igitur multo fortius natura Sortis et differentia contrahens erunt eiusdem rationis. !§ Similiter, tunc Sortes induderet aliquid alterius rationis ab 20 omni ilio quod est in Platone; quod est falsum, quia tunc Sortes et Plato non essent simpliciter eiusdem rationis. §l S e p t i m o, si natura sic contraheretur praecise per differentiam contrahentem distinctam solum formaliter, aequaliter posset poni univocatio realis, hoc est alicuius realis a parte rei 25 univoci Deo et creaturis, sicut potest poni talis univocatio respectu individuorum quorumcumque in creaturis. Consequens est contra 1 illa] ista G 3-4 sed ... etc. mg. F2 5 aequalis] aequalitas Z 8 aequaliter] essentialiter Z 9 individualis] indivisibilis G, individuales Z • contrahens] inhaerens E, 10 hominis ... naturam om. (hom.) AZ 11 quod] quia DZ Il hoc] hic F contrahentes Z 12 potenmt] poterit Z 15 quam] quod F ,' distinguantur] distinguerentur E, distinguentur F 17 realiter] inter se BF2 17-18 sunt ... rationis] in Platone, et tam.en est idem realiter cum diffi:renria contrahente, tunc sunt eiusdem rationis E 18 contrahens l ab omni adJ. D 19-21 Similiter ... rationis mg. F, om. A 19 aliquidl eiusdem adJ. CG 20 omni om. EZ 21 essen t l erunt BF 22 Septimo l si c adJ. D !l sic contraheretur l sicut contrahitur E 23 contrahentem] sic adJ. F
192
LIBER I DIST.
2
Q. VI
e o s 1 qui ponun.t praecise quod est aliquis conceptus nnivocus Deo et creaturae et non aliquid a parte rei, sicut p o n u n t ex parte alia. Consequentia patet, quia non debet negari talis nnivocatio nisi quia sequeretur compositio in Deo ex aliquo contracto et aliquo contrahente; sed ponendo distincti.onem formalem non sequitur aliqua compositio, quia il1a quae tantum formaliter distinguuntur non componunt, sicut patet de divina essentia et relatione; igitur talis nnivocatio non repugnat simplici.tati divinae. C o n f i r m a t u r, quia non est maior rario quod ista distineta formaliter componant quam alia, quamvis ista magis distinguantur quam alia, quia qua ratione ponuntur gradus in distinctione formali, eadem ratione ponentur gradus in compositione ex distinctis formaliter. C o n firma tu r, quia sicut quando aliqua distinguuntur realiter, sive magis sive minus, si faci.ant per se unum, non est maior ratio quod ista componant quam illa, quamvis ista minus quam illa, ita si aliqua distinguantur formaliter et faci.ant per se unum, non est maior ratio quod ista componant quam il1a; igitur vd omnia distineta formaliter faci.entia vd constituentia per se unum componunt vd nulla. [CoNTRA
DICTA
Scon]
Item, discurrendo per dieta, in modo ponendi videntur multa non bene dieta: p r i m u m, quod dici.t 2 quod 'natura est prior 2 non]_per llàd. D . ponunt) supponunt C 6 compositio] comparatio G 10 componant] componunt E, componens G 11-12 in ... gradus mg. C 12-13 formali ... distinctis om. A 12 ponentur) ponerentur D, ponuntur Z Il compositione] compara12-13 ex distinctis] extinctis G 15 &ciant) faciunt E tione G Il ex] divenis llàd. D 16 quod] quam Z Il illa] alia D 1&-18 quamvis ... illa om. F 17 ita) igitur G Il fur18 ista) illa B ii illa) ista B 19 furmaliter] sunt llàd. F Il constituenm.aliter om. A tia] continenùa F componunt] compositum BE, om. FIl nulla] nullam B 22 discurrendo] cliscu=m A li dieta] praedicta B 23 diàt] est llàd. F Il quod] haec llàd. F
Scotus, Ordinatio, I, d. 8, p. 1, q. 3, nn. 137-138 (ed. Vaticana, IV, 221s.). 2 Supra, p. 162, lin. 1
5
10
15
193
AN UNIVERSALE FORMALITER DISTINGUATUR AB INDIVIDUO
5
to
t5
20
naturaliter hac entitate ut haec est'. Hoc non est verum, tum quia eadem ratione, cum sit distinctio formalis inter essentiam et relationem, essentia esset prior naturaliter relatione; quod falsum est; tum quia, secundum d i c t a s u a alibi 1, omne prius natura alio potest per potentiam divinam fieri sine posteriori; sed hoc est impossibile de natura, cum sit eadem realiter cum differentia contrahente. Assumptum patet, quia ponit quod hoc est esse prius alio posse esse sine eo et non e converso. S e c u n d o, non videtur bene dictum quod differentia individualis non est quidditativa 2, quia omne quod est de essentia alicuius per se in genere est de quidditate ipsius, et per consequens est entitas quidditativa; sed haec differentia individualis est de essentia individui quod est per se in genere; igitur etc. S i d i c a t u r quod requiritur quod sit entitas communicabilis, quia omnis quidditas est communicabilis: Hoc videtur dictum s i n e r a t i o n e, quia sicut t u p on i s 3 quod omnis quidditas est communicabilis, ita eadem facilitate ponam quod omnis quidditas realis est communicabilis distinctis specie, et ita entitas specifica non erit entitas quidditativa. Videtur igitur dicendum quod omnis entitas, quae est de essentia alicuius rei per se unius et e:xsistentis per se in genere, est entitas quidditativa, ita quod sive sit communicabilis sive incommunicabilis, nihil refert. Immo verius debet dici, sicut patebit 4 , quod nulla entitas quidditativa realis est communicabilis nisi sicut forma 1 hac enritate l habet enritatem G 1: entitate l unitate E i: tum om. C 3 prior naturaliter l priw natura D 7 hoc ... esse l omne Z 8 posse l potest Z Ileo l ilio D 10 quia l 11 de quidditate l quidditative E 12 haec om. G 13 igitur etc. om. G quod F 16-17 Hoc ... communicabilisl non communicabilis D 23 nihill non F 24 est om. A l Videsis supra, p. 183, nota 4. 2 Supra, p. 163, lin. 4. 3 Scotus, Opus Oxoniense, II, d. 3, q. 7, n. 3 (ed. Wadding, VI, 423); cf. tamen Ordìnatio, I, d. 26, n. 94, textus interpolatus: c Nec illa proposi rio est vera quod 'omnis quiditas est communicabilis' (ed. Vaticana, VI, 51, lin. 16). 4 Infra, pp. 212s.
OCXHAM, OPEIIA THEOL. II
13
194
LIREll I DIST. 2 Q. VI
comm.unicatur materiae vd tali modo quo res distincta communicatur rei distinctae. T e r t i o, non videtur bene dictum quod natura sit indifferens de se et tamen quod realiter sit differentia contrahens l, quia sicut argutum est 2, illud quod est de se indifferens est indifferens; sed indifferens non est idem realiter cum non-indifferenti realiter; igitur natura et differentia contrahens non sunt idem realiter. C o n f i r m a t u r, quia si sit de se indifferens, aut est realiter de se indifferens, aut non: si non, igitur nihil facit ad propositum; si sic, igitur potest realiter communicari, quod improbatum est prius 3. - Ex isto sequitur quod non videtur bene dictum 4 quod natura sit de se indifferens et tamen appropriata per identitatem, quia si sit realiter, in hoc repugnat sibi esse in alio; igitur non est de se communis nisi forte negative. Quart o, non videtur bene dictum quod natura est realiter una numero, quamvis sit de se communis et sit una numero tantum denominative 5, quia quando aliqua faciunt vd constituunt unum per se, qua ratione passio vd proprietas unius denominat rdiquum, eadem ratione e converso, sicut qua ratione proprietas materiae praedicatur denominative de forma, eadem ratione proprietas vd passio formae praedicabitur denominative de materia. Igitur cum natura et differentia contrahens faciant unum per se, qua ratione unitas numeralis praedicatur denominal modo J pro add. D 4 quod om. G 5 illud] id F Il est! om. FG 6 indifforens] realiter add. C lj nonlj modo G Il non2 om. AG ; indifferenti] differenti A, definiti F, trp. p. realiter (/in. 7) G li realiter2 om. E 7 et om. A 8 quia] res add. D Il sit] sicut E 10 realiter om. AZ 11 videtur] sit D 13 quia] quod F Il si om. G l! inlj et G Il alio] aliquo G Il est om. A 14 se om. A 16 sit2] est D, om. F 17 denominative] de denominatione D 18-22 unius ... materia J formae praedicatur denominative de materia, eadem ratione proprietas vel passio materiae praedicatur denominative de forma Z 19 reliquum] rem A 22 de rep. A
3 5
2 Supra, pp. 184s. l Supra, p. 162, lin. 3-6 et p. 163, lin. 10-11. Supra, in paragrapho paenultimo. 4 Supra, p. 163, lin. 13-17. Supra, pp. 164s.
5
10
15
2D
195
AN UNIVERSALE FORMALITER DISTINGUATUR AB INDIVIDUO
tive de natura, ita quod natura est tma numero realiter, eadem ratione unitas minor, quae est passio ipsius naturae, praedicabitur denominative de d.ifferentia individuali, ita quod d.ifferentia individualis realiter erit communis et tma unitate minori; et per cons sequens totum singulare eadem ratione denominabitur ab utraque unitate, et ita singulare non plus erit unum numero quam commune vd erit unum unitate minori. Per hoc patet quod illud simile l est ad oppositum, quia sicut d.ifferentia specifica non potest dici tma unitate minori quam sit unitas specifica, ita unitas generis 1o non potest dici tma unitate maiori quam sit unitas generis. Qui n t o, non videtur bene dictum quod dicit 2 quod 'universale in actu est illud quod habet aliquam unitatem ind.ifferentem' etc., quia tunc oporteret quod universale in actu esset unum in multis et de multis. Modo quaero: aut illud universale est ens 15 rationis et per consequens non est unum in multis singularibus extra animam nisi per praedicationem, quod est 'dici de multis'; igitur distinguendo 'esse in multis' a 'dici de multis' non est verum. Si autem illud universale sit extra animam, igitur est in re secundum aliquam unitatem. S e x t o, non videtur bene dictum 3 quod communitas et 20 similiter singularitas conveniunt naturae extra intellectum, quia nihi1 extra intellectum est commune, cum extra intellectum sit quodlibet realiter singulare. 1 ita om. G 4 erit] sit D, est E 7 erit om. CDEZ hoc] illud Z 8 quia sicut] 8 potest] debet Z 9 quam] quamvis B, quod sit E 8-9 non ... speci6.ca om. E 11 dicit] dicitur Z 14 Modo om. E 14-15 Modo ... multis om. G quod G 17 in] de B il a] ad A 18 sit] ot F 19 aliquam] aliam D 23 quodlibet] quidlibet C
De colore et albedine, supra, pp. 164, lin. 20 -165, lin. 3. p. 165, lin. 13-17. 3 Supra, p. 166, lin. 8-18. I
2
Supra,
196
UBER I DIST. 2 Q. VI
[RESPONSI O A UCTORIS]
Ideo dico aliter ad quaestionem. Et primo ostendo istam conclusionem quod quaelibet res singularis se ìpsa est singularis. Et hoc persuadeo sic: quia singularitas immediate convenit illi cuius est, igitur non potest sibi convenire per aliquid aliud; igitur si s aliquid sit singulare, se ipso est singulare. Praeterea, sicut illud quod est singulare se habet ad esse singulare, ita illud quod est universale se habet ad esse universale; igitur sicut illud quod est singulare non potest per aliquid additum sibi fieri universale vel commune, ita illud quod est commune 10 non potest per aliquid sibi additum fieri singulare; igitur quidquid est singulare per nihil additum est singulare sed se ipso. S e c u n d a c o n c l u s i o, quod omnis res extra animam est realiter singularis et una numero, quia omnis res extra animam vel est simplex vel composita. Si sit simplex, non includit multas 1s res; sed omnis res non includens multas res est una numero, quia omnis talis res et una alia res consimilis praecise sunt duae res; igitur utraque illarum est una numero, igitur omnis res simplex est una numero. Si sit composita, tandem oportet devenire ad certum numerum partium, et per consequens quaelibet illarum w partium erit una numero, et per consequens totum compositum ex eis erit unum numero vel erit unum aggregatione. Et hoc etiam potest argui sub ista forma: accipio illam rem quam non ponis rem singularem et quaero: aut includit plures - - - - - - - ----
2 Et om. G , ostendo] ostendam Z ,; istam om. Z 3 quod] quia G 5 aliquid] 5-6 si ... singularel om. E 6 aliquid] aliud add. D 7-43 singulare] comaliquod Z mune F 8 illud om. Z :: universale-2] singulare F 9 aliquid] aliquod Z, om. C 10 universale ve! om. F 11 sibi om. EG 11-12 igitur ... singulare2 om. E 12 sed om. Z 13 conclusio] est add. DF 14 est ... animam om. (hom.) E 15 veli om. E 16 res2 om. G 17 talis om. G 18 illarum] illa A !8-19 ... numero om. (hom.) E 19 sit om. C 20-21 quaelibet ... consequeru ita E, &rgh., Paris. Nat., om. ABCDFGHZ, Brux., Flor. Conv. Soppr. F 6. 800, Gotinga, Pad. Anton., Pad. Univ., Paris. Maz., Vat. 23 Et] Ex G, om. E !i etiam] enim F Il sub] super F 24 rem om. F
AN UNIVERSALE FORMALITER DISTINGUATUR AB INDIVIDUO
5
10
15
20
25
197
res aut non. Si non, accipio unam consimilem distinctam realiter et arguo sic: istae res sunt distinctae realiter et non sunt in numero infinito, igitur in numero finito, et non nisi in dualitate, manifestum est; igitur sunt hic praecise duae, et per consequens utraque il1arum erit una numero. Si autem includit plures res et non infìnitas, igitur fìnitas, et per consequens est ibi numerus rerum, et ita quaelibet il1arum inclusarum erit una numero et singularis. Ex istis sequitur quod quaelibet res extra animam se ipsa est singularis, ita quod ipsamet sine omni addito est illud quod immediate denominatur ab intentione singularitatis. Nec sunt possibilia quaecumque a parte rei qualitercumque distincta quorum unum sit magis indifferens quam reliquum vel quorum unum sit magis unum numero quam reliquum nisi forte unum sit perfectius alio, sicut iste angelus est perfectior isto asino. Et ita quaelibet res extra animam se ipsa erit haec; nec est quaerenda aliqua causa individuationis nisi forte causae extrinsecae et intrinsecae, quando individuum est compositum, sed magis esset quaerenda causa quomodo possibile est aliquid esse commune et universale. R e s p o n d e o igitur ad formam quaestionis, quod illud quod est universale et univocum non est aliquid realiter ex parte rei distinctum formaliter ab individuo. Quod enim non sit distinctum tantum formaliter patet, quia tunc quandocumque praedicaretur superius de inferiori, praedicaretur idem de se, quia superius et inferius essent eadem res; consequens est falsum, quia tunc nunquam idem genus praedicaretur de diversis speciebus, sed esset aliud et aliud praedicatum, quod videtur inconveniens. 1 non2J tWlC C , accipio J rem add. C 2 et l om. A 3 infinito l infinitae C ' igitur ... finito mg. f2 ., finito] finitae C 4 hic] haec AC, om. Z duac om. E 5 inclu7 ira l quodlibct wl add. F, quod dit] includat FG 6 finitas om. G est ibi] ibi erit Z add. G quaelibet] quodlibet C ·. erit] est E nwnero om. E 9 quodl om. A "ipsam.et] ipsa CZ 10 singularitaris] singularis Z 12 indifiercns ... magis om. E 12-13 ve! ... Ie!iquum mg. f2 14 Et] eriam A 15 nec] et non F aliqua] alia EG 20 ex] a D 22 tantum] tamen E 24 eadem] eaedem Z om. G quia] Item Z 25 sed] si G, om. B
!:
esser om. BF
L1BER I DIST. 2 Q. VI
198
[An
ARGUMENTA
Scon]
Ad p r i m u m argumentum alterius opinionis l dico quod 'inesse alicui' potest esse dupliciter: vd realiter vd secundum praedicationem, quomodo dicitur praedicatum inesse subiecto de quo dicitur. Primo modo verum est quod cuicumque inest aliquid, inest sibi in quocumque. Secundo modo non oportet, si subiectum sit terminus communis, et ideo non sequitur: si natura hominis de se sit haec, quod in quocumque est natura hominis quod est hic homo. Tamen ista propositio 'natura hominis de se est haec' est distinguenda, quamvis forte non de virtute vocis seu sermonis, eo quod natura hominis potest supponere simpliciter vd personaliter, hoc est, eo quod potest stare pro re extra animam vd pro se. Si secundo modo, sic est haec falsa 'natura lapidis est de se haec', quia tunc denotatur quod conceptus mentis, qui est universalis, de se est hic lapis; et hoc est falsum, quia iste conceptus nec de se nec per quamcumque potentiam potest esse hic lapis, quamvis posset vere praedicari de eo, non pro se sed pro re extra. Si accipiatur primo modo, sic est haec vera 'natura hominis de se est hic homo', et tamen cum hoc stat quod natura hominis de se sit ille homo, immo quod natura hominis de se non est hic homo, quia cum natura hominis sit terminus communis, illae poterunt esse verae, sicut duae subcontrariae quarum utraque verificatur pro alio et alio singulari, quia tunc aequipollent istis particularibus: 3 alicui] primo add. E 4 quomodo] quando G 6 inest sibi] proprium G 7 ideo om. G :1 non om. C 8 sit] est C 9 est] erit C 10 est om. G Il non om. G :, seu] sive G 11 eo] ex hoc F 12 est] eo add. F , re] se A li animam] ipsum E 13 sic] sicut A ;: hacc om. E 15 est!] sit DZ Il est l ... lapis] haec est C Il lapis om. AF ' nec] non C 17 posset] possit Z 19 stat om. E Il de se om. F · sit] hic add. G 21 quia] et Gli hominis] cum aJd. B :: tenninus] res E Il illae] istae DE 22 verae] simul add. F 23 aliol et] aliquo Z
l
Supra, p. 167, lin. 5-8.
5
10
15
AN UNIVERSALE FORMALITER DISTINGUATUR AB INDIVIDUO
5
10
15
20
199
'aliqua natura de se est haec', quae verificatur pro hac natura; et 'aliqua natura de se non est hic homo', quae verificatur pro alia natura quae non est haec natura. Et eodem modo sicut ista stant simul 'homo est Sortes', 'homo est Plato', ita ista stant simul 'natura hominis de se est hic homo', 'natura hominis de se est iste homo'. Et quando d i c i t t 'si natura hominis de se est hic homo, igitur in quocumque est natura hominis, illud est hic homo': r e s p o n d e o quod non sequitur formaliter de virtute sermonis, sed est fallacia fìgurae dicti.onis, eo quod commutatur unus modus supponendi in alium 2. Nam in ista 'natura hominis de se est hic homo', ibi 'natura hominis' supponit determinate, in consequente autem magis supponit confuse tantum. Tamen quidquid sit de hoc, haec erit vera 'natura hominis in quocumque est, illud est hic homo', quia habet unam singularem veram, scilicet: haec natura hominis in quocumque est, illud est hic homo. Et tunc arguendo sic: 'natura hominis in quocumque est, illud est hic homo; natura hominis est in isto ho mine; igitur iste homo est hic homo', est fallacia consequenti.s, quia arguitur ex omnibus indefìnitis. Sed quantum ad diversitatem illarum propositi.onum, quarum una negatur et alia conceditur, est dicendum uniformiter sicut de istis: cuiuslibet hominis asinus currit, asinus cuiuslibet hominis currit 3 • 1 haec] hic homo FZ .. quae om. F 1-2 et ... natura om. (hom.) E 2 alia] ali3 ista] istae Z 4 simuli] sicut add. G Il homo] non A Il ita] et E :i ista] istae Z qua CG 6 dicit] 5 est! om. A ! hic] iste D homo] et add. F l! se] non add. D Il est2 om. AE dicitur AFZ, quia add. D, quod add. F 7 igitur ... homo om. G Il quocnmque] quo F Il hominis om. E:· illud) id F.: est) de se add. D 8 virtute] vi Z 9 co=utatur] mutatur EZ 10 alium] modum add. G 11 consequente] conttahente Z 12 autem] vero F Il tantum) et add. D 13 erit) est BDFZ 14-16 quia ... sic om. G 15 illud] idem A Il Et om. A 16 quocumque] quibuscumque G Il illud] id F Il est2 om. E 19 divcrsitatem] 20 negatur] negetur F 21 cuiuslibet ... curritl veritatem B :1 illarum) duarum add. E om. E ,; currit2) Quaere in Sophismatibus add. mg. AD l Supra, p. 167, lin. 2 Fusius de hac re Guillelmus de Ockham, Summa Logicae, 'De fallaciis', c. 10 (ed. Venetiis 1508, f. 100vb). 3 Cf. Guillelmus de Ockham, Summa Logicae, p. I, c. 71 (ed. Ph. Boehner, pp.192s.). Hic codices A et D addunt in margine: cQuaere in Sophismatibus,.
200
2 Q. VI
UBER I DIST.
l§ Sciendum
tamen quod quando dicitur 'natura hominis de se est hic homo', debet intelligi ut sit constructi.o intransitiva, hoc est 'natura quae est homo est de se hic homo'. §l Ad s e c u n d u m l concedo quod cui convenit de se unum oppositorum ei de se repugnat aliud oppositum. Et ideo, quia na- s tura de se est haec, secundum quod natura supponit personaliter, ideo concedo uniformiter quod naturae repugnat multitudo numeralis, hoc est naturae repugnat esse in alio et naturae repugnat esse in multis. Prima istarum verificatur pro una singulari, quia huic naturae repugnat esse in alio; cum hoc tamen stat quod na- w turae non repugnat esse in alio, immo naturae de se convenit esse in alio, l§ hoc est naturae convenit esse aliud; §l quae verificatur pro alio singulari, quia, sicut dictum. est 2, istae sunt duae indefinitae, et per consequens, cum subiectum. in eis supponat personaliter, aequipollent duabus particularibus quarum uttaque ts habet aliquam singularem veram, et per consequens uttaque est simpliciter vera. Ista autem 'naturae repugnat esse in multis' est vera pro qualibet singulari, quia cuilibet naturae repugnat esse in multis. S i d i c a t u r: naturae non repugnat praedicari de multis, 20 igitur nec sibi repugnat esse in multis: R e s p o n d e o quod antecedens est distinguendum, eo quod subiectum. potest supponere personaliter, et sic est simpliciter falsa, quia quaelibet singularis est falsa, scilicet 'isti naturae non repugnat etc.' et 'illi naturae non repugnat etc.', et sic de singulis. 25 V el potest subiectum. supponere simpliciter, et sic est antecedens 1-3 Sciendum ... homo om. A 1 Sciendum] est adJ. D :i quando om. D 2 debet] 3 homo] Quaere in Sophismatibus oportet B Il ut] quod BD Il hoc est] haec enim G tUili. D 4 cui] cuicumque F 5 aliud] ad B 8 naturae] etiam F 10.11 cum ... ilio om. (hom.) G 12 hoc ... aliud mg. FZ, om. A 14 indefinitae] infinitae E 17-19 est ... multis mg. B 18 esse om. G 21 sibi] naturae Z 22 distinguendum] ex adJ. F 24 &lsa] &lsum. Z 25 etc.! om. Z [[ etc.2 om. E l Supra, p. 167, lin. 9-11. cedenti.
2
Hic supra, in paragrapho prae-
AN UNIVERSALE FORMAUTER DISTINGUATUR AB INDIVIDUO
5
10
15
3>
201
verum, quia tunc denotatur quod istud commune 'natura', quod non est in re sed tantum in mente potest praedicari de multis, non pro se sed pro rebus. Primo modo consequentia est bona, quia tam in antecedente quam in consequente subiectum supponit personaliter. Secundo modo non valet, quia tunc in antecedente subiectum supponit simpliciter et in consequente personaliter, et ita est fallacia aequivocationis penes tertium modum l. Si tamen subiectum consequentis posset habere suppositionem simplicem, consequens esset negandum et consequentia neganda, accipiendo 'esse in' pro 'esse in aliquo realiter et subiective', quia sic natura in nullo singulari est, hoc est dictu: istud commune in nullo singulari est subiective. S i d i c a t u r quod aliquid eodem est hoc aliquid et distinguitur ab omni alio hoc aliquo; sed natura de se non distinguitur ab alio hoc aliquo, tunc enim non esset ille lapis; lapis igitur de se non est hic lapis: R e s p o n d e o, sicut prius, quod haec est vera: natura lapidis de se distinguitur ab omni alio hoc aliquo pro una singulari, secundum quod subiectum supponit personaliter. Et haec similiter est vera pro alia singulari: natura lapidis de se est alius lapis ab isto. Et ideo non sequitur quod alius lapis non sit lapis, sicut non sequitur: homo distinguitur a Sorte vd homo non est Sortes; et homo est Sortes; igitur Sortes non est Sortes v d distinguitur a Sorte. 1 quod'] per G 2 in re om. A 5 modo] consequenti.a aJd. Z :1 tunc om. Z 10 in om. E ,j quia] et G 11 est! om. G 'l hoc rep. C ;: dictu] dictum Z Il commune] in suo singu1ari aJd. AB 11-12 in ... singulari] in singulari in nullo C :: singu1ari om. B 13 quod om. F ,: eodem] modo aJd. E 15 ab] omni aJd. Z Il alio] aliquo F 16 hic om. D 17 vera] una G 18 de se om. CG :: una] uno F, om. E 19 secundum] sed Z Il quod om. E :1 haec] est add. F '' similiter] simpliciter D 20 alia] allo C, aliqua D 21 ideo] illo G
De hoc modo aequivocationis cf. Guillelmus de Ockham, Summa Logicae, 'De fallaciis', c. 4 (ed. Venetiis 1508, ff. 95va-96ra). l
202
LIBER I DIST. 2 Q. VI
Est etiam illud argumentum principale l ad oppositum, quia sicut quando alicui convenit de se unum oppositum ei de se repugnat aliud oppositum, ita quando alicui convenit unum oppositum, eidem, dum sibi convenit illud oppositum, repugnat sibi aliud oppositum; sicut si Sorti convenit esse album, dum Sortes s est albus non potest sibi convenire aliud oppositum, scilicet quod sit niger. lgitur si natura lapidis est haec, natura lapidis, dum est haec, non potest esse in alio, et ita dum est hic lapis non potest esse aliquis lapis quin sit iste. Et ita patet quod argumentum est contra se ipsum. Et ideo et p r o e o et p r o m e respondendum 10 est sicut dictum est. Ad t e r t i u m z dicendum est quod aliquod obiectum est prius naturaliter ipso actu et aliquod non, et ideo universale nunquam est prius naturaliter ipso actu, nec est ista propria ratio obiecti intellectus, scilicet universale in actu, quia, sicut patebit a l i a s 3, 1s primum obiectum intellectus primitate generationis est ipsum singulare, et hoc sub propria ratione et non sub ratione universalis. Ad q u art u m 4 dico quod nulla est unitas naturae exsistentis in isto lapide quin aeque primo sit istius lapidis. Tamen distinguo de unita te: uno modo dicitur unitas secundum quod denominat 20 praecise aliquid unum et non plura, nec unum in comparatione ad aliud distinctum ab eo realiter, et isto modo dico quod omnis unitas realis est unitas numeralis. Aliter dicitur unitas secundum 3 aliud] ad G 3-4 ita ... opposituml cmt. (ho111.) G 1: ita ... oppositum2 0111. (ho111.) C 5 si 0111. EF ': esse 0111. F 6 scili4 sibi!) illi F : oppositum2] non add. G '' sibi2 0111. Z cet] quia A natura2 ... haec 0111. (ho111.) E 7 lapidis2] lapidum D, lapis Z, cmt. E 9 esse] si ergo et ita dum est hic lapis non potest esse add. m1 rtp. E Il aliquis] alius EF 10 et2 0111. DFZ 11 sicut] ut G ;, est""'· C 12 dicendum est] dico C Il est add. DEF :1 aliquod] aliquid E Il obiectum 0111. E 13-14 et .•. actu 0111. E 14 naturalittt] 15 quia o111. B 17 et2 .•. univcnalis natura D, universalittt add. EZ Il ista cmt. G cmt. D 18 dico 0111. E li naturae] singu1aris add. E 19 Tamen] Ideo E Il distinguo] distinguendo ABZ 21 praecise 0111. F !' et ""'· E 23 Alittt] Aut A l Supra, p. 167, lin. 9-11, quod est argumentum secundum pro Scoto. Supra, p. 167, lin. 12-18. 3 Infra, d. 3, q. 6 (pp. 492-496). 4 Supra, pp. 167, lin. 19 - 168, lin. 15.
2
AN UNIVERSALE FORMALITER DISTINGUATUR AB INDIVIDUO
203
quod denominat plura, vd unum in comparatione ad aliud distinctum realiter, et isto modo unitas specifica denominat ipsum Sortem et Platonem, et unitas generis denominat istum hominem et istum asinum, non aliquid quocumque modo distinctum ab ipsis s individuis, sed denominat immediate ipsa individua. Unde sicut vere dicitur quod Sortes et Plato sunt unum vd idem specie, et Sortes est idem specie cum Platone, ita vere dicitur quod iste homo et iste asinus sunt idem genere et quod iste homo est idem vel unus genere cum isto asino, hoc est dictu quod ista sub eadem 10 specie vel sub eodem genere continentur. Quam expositionem expresse ponit P h i l oso p h u s, I Topicorum, cap. 'De eodem' l, sicut dictum est in prima quaestione istius materiae 2. Et isto modo concedo quod non omnis unitas vel identitas realis est numeralis; sed ista unitas non convenit naturae quocumque modo distinctae 1s ab individuis, sed convenit immediate ipsis individuis vd uni in comparatione ad reliquum, quod idem est. Sed quia argumenta 3 v a d u n t contra primum intellectum, ideo respondeo ad ea. Ad p r i m u m 4, quando dicitur secundum P h i l o s o p h u m quod 'in omni genere est unum primum 20 quod est metrum et mensura omnium aliorum illius generis', dico quod, sicut patebit in secundo libro 5, mensura aliquando est vera res extra animam, sicut per ulnam mensuratur pannus; aliquando mensura est tantum quidam conceptus in mente. Prima mensura debet esse una unitate numerali. Sed haec est falsa quod in omni 2 et om. C 4 aliquidl aliquod CG 5 immediate om. F ;: Unde om. C 7 Platone] et quod ille homo est idem ve! unus cum isto specie add. Z 6 ve! l et B 8-9 et ... asino om. Z 9 dictu] dictum Z :: quod ista om. E 8 idem!] vere unwn Z 14 distinctae om. G 15 ipsis] propriis G 18 ea] illa Z 19 quod om. D 21 libro] 22 res l est una res add. E · aliquando] aut B quod add. Z . mensura] illa add. D 24 debct l dicitur FZ ' sed] sic E l Aristot., Topica, I, c. 7 (103a 6-14). 2 Seu in prima quaestione dc universalibus, quae est d. 2, q. 4, supra, p. 151. 3 Scilicet auctoritates Aristotelis quas Scotus pro sua opinione adduxit. 4 Supra, p. 168, lin. 18-19. 5 Guillelmus de Ockham, Sent., II, q. 11 B.
204
LIBER l DIST. 2 Q. VI
genere est tantum unwn quod est mensura omniwn aliorum; sed si habeat veritatem, debet ita intdligi quod in omni genere est aliquid quod est mensura omniwn aliorum specie distinctorum. Non autem oportet quod sit mensura omniwn aliorum, sive distinguantur specie sive non, et isto modo sunt plura quorum quodlibet s est mensura omniwn aliorum specie distinctorum, et quodlibet illorum est unwn unitate nwnerali. Et quando dicitur l 'unitas primi mensurantis est realis', dico quod si ly primi teneatur positive, sic est haec falsa propter falsam implicationem, quia nihil est sic primwn mensurans. Si autem to teneatur negative, concedo eam, quia talia prima sunt multa, scilicet quodlibet individuwn illius speciei, maxime si quodlibet sit aeque simplex. Et quando dicitur 2 quod 'nullwn singulare est mensura omniwn illorum quae sunt in ilio genere', concedo quod non indivi- ts duorum eiusdem speciei, sed est mensura omniwn specie distinctorum; et hoc sufficit ad propositum. l§ Verwntamen sciendwn quod P h i l o s o p h u s vel principaliter vel solwn loquitur de illis quae sunt eiusdem speciei, sicut patet per exempla sua ibidem, et de illis quae habent individua quorum aliqua sunt maiora et 20 aliqua minora, et vult quod aliquid quod est minus aliis sit mensura aliorum, non tamen omniwn individuorum illius speciei sed tantum illorum quae non sunt ita parva. §l Ad se c un d u m 3 dico quod in specie atoma fìt comparatio, non propter unitatem conceptus nec praecise propter unitatem zs 1 sed] et C 2 ita trp. p. intelligi E, om. Z 5 sunt] non G 7 illorum] istorum BF 8 dicitur] quod add. D 9 haec om. BD l O primum om. F 11 quia] 15 illorum] aliorum F , in] primo add. E Il quod] quia G quod B 12 illiusJ ipsius C 17-23 Verumtamen ... parva om. A 17 Verumtamen] Verum G, 16 omnium om. D om. F il sciendum] tamen add. G, est add. D 19 sicut om. F 21 aliqua] alia B et om. D il aliquid] aliquis G, illud Z '! quod] idem BD, om. CG l; minus aliis] unus alias G 22 omnium] aliorum add. F sit] sicut D 21-22 mensura] medium add. E l Supra, p. 168, lin. 18-19. pp. 169, lin. 12- 170, lin. 7.
2
Supra, p. 169, lin. 2-3.
3
Supra,
AN UNIVERSALE FORMALITER DISTINGUATUR AB INDIVIDUO
205
numeralem nec praecise propter unitatem specifìcam, - sive ponatur sicut posita est in principio solutionis istius argumenti l, sive ponatur secundum modum a l i q u o rum falsum imaginandi 2 -, quia tunc in omni specie atoma esset comparatio. Sed propter hoc s est comparatio, quia plura individua eiusdem speciei possunt facere unum individuum, et ideo ubi multa l§ indistincta loco et subiecto §! possunt facere unum, ibi ponenda est talis comparatio et non alibi. Et quia hoc est possibile de individuis eiusdem speciei et non de individuis diversarum specierum, ideo in specie atoma ponitur 10 comparatio et non in genere. V erbi gratia, hoc album dicitur albius alio albo quia habet plures partes albedinis !§ in eodem subiecto primo, §l et si isto modo plures partes albedinis et nigredinis concurrerent simul ad faciendum per se unum colorem, illud posset dici coloratius alio. 1s Et quando dicitur quod ista comparatio non fit secundum unitatem numeralem 3, verum est primo modo loquendo de unitate numerali, et ideo fìt secundum unitatem specificam, quia fìt secundum duo quorum utrumque est unum numero, nec requiritur aliquid tertium quocumque modo distinctum ab istis duobus. Ad t e r t i u m 4 dico quod ponendo similitudinem esse relationem distinctam realiter ab extremis, tunc dicendum quod sunt 1 numeralem ... unitatem om. (hom.) F 2-3 sicut ... ponatur om. (11om.) C 2 posita] positum BZ 3 aliquorum] et add. F 4-5 Sed ... comparatio om. E 6 indistincta ... subiecto mg. C, om. AB 7 facere] ha bere D, mg. C comparatio] distinctio D 8 quia] quod D Il possibile] impossibile A 9 specierum] et add. D, mg. C 11 alio] ilio D 11-12 in ... primo om. A ;: in ... albedinis om. (hom.) DE 13 concurrerent] coru:urrentes D, concurrunt Z :: simul] ve! G 14 alio] Et intelligo modo de comparatione sive sit secundum rnagis et minus sive secundum maius et rninus de quo alias add. A, om. E 15 fit] fuit G 17 fit] fuit G 19 ali16 numeralem] liberalem G 16-17 verum ... unitatem om. G quid] aliquod Z 20 tertium] secundum A ! sirnilitudinem] simile G Il esse om. Z 21 dicendum] est om. D 20-21 relationem] rclationum Z
l Supra, pp. 202s. (Ad quartum). 2 Scilicet secundum Scotum, citatum supra, pp. 169s. 3 Supra, p. 169, lin. 6-7. 4 Supra, p. 170, lin. 8-13.
206
UBER l DIST. 2 Q. VI
hic duae similitud.ines habentes duo fundamenta realia quorum utrumque est unum numero, et ideo illud unum non est ratio fundandi similitud.inem eiusdem ad se sed est ratio fundandi similitud.inem sui ad aliud. Quod autem intelligat P h i l o s o p h u s de uno numero patet, quia postquam dixit quomodo simile, idem et aequale diCWltur seew1dum unum, postea subdit 1 : « U num autem numeri principium et metrum •; igitur non intelligit de aliqua unitate alicuius quod non est unum numero. - Sed numquid est conced.endum quod ista unitas est ratio fundandi istam relationem? Dicendum est quod, secundum i s t o s 2 qui ponunt istas relationes realiter distingui, non est plus ponendum quod unitas est proxima ratio fundandi similitud.inem quam relationes alterius modi; sed differentia est in hoc quod ad istas relationes requiritur aliqua unitas realis seCWldo modo dieta in principio solutionis istius argumenti 3, qualis non requiritur ad alias relationes alterius modi, quia ad istas requiritur saltem unitas specifica, qualis non necessario requiritur ad alias, quamvis aliquando sit ibi talis unitas. Ad q u a r t u m 4 dico quod aliqua esse prima extrema oppositionis realis p otest intelligi d u p l i c i t e r: vd quia sunt il1a de quibus primo positive praedicatur opponi realiter; non tamen praedicatur de eis pro se seew1dum quod habent suppositionem simplicem sed pro rebus singularibus seew1dum quod habent 1 similirudines habentes] fundantur sive homines G 4 sui ... aliud] eiusdem ad se sed solum ad aliud E i' Quod autem] Quid C 6 aequale] quale Z Il unuml] et add. E 8 aliqua] alia C 8-9 numquid] nunquam D 7 numeri ita ABCF, numero DEGZ 10 relationem] rationem D Il est om. CZ Il istos] illos ACDF 12 fundandi om. G 14 dieta] in solutione add. D 15 solutionis om. DE 16 alias rep. A 19 prima] primo D 20 potest intelligi] est Z 21 positive] quia add. E Il praedicatur opponi] prao22-23 pro ... sindicantur opposita D 22 praedicatur] praedicantur D :: pro] per G gularibus mg. F 1 Aristot., Metaph., V, c. 15, t. 20 (1021a 12-13). 2 Cf. Scotus, In Aristot. Metaph., V, q. 11, n. 7 (ed. Wadding, IV, 635). 3 Argumenti scilicet quarti, supra, pp. 202s. 4 Supra, p. 170, lin. 14-21.
5
10
15
20
AN UNIVERSALE FORMAIJTER DISTINGUATUR AB INDIVIDUO
2fJ7
suppositionem personalem; vd quia in re sunt realiter contraria. Primo modo extrema oppositionis realis non sunt realia, quia iste terminus 'opponi realiter' non praedicatur primo et adaequate de quibuscumque rebus sed tantum de conceptibus pro rebus, si · s praedicatio sit in mente, vd de vocibus pro rebus, si praedicatio sit in voce, et sic de aliis. Nec tamen debet concedi de virtute sermonis quod sint contraria, sed dicendum est uniformiter, sicut dictum est prius l de primo obiecto adaequato potentiae sensitivae et de primo subiecto passionis realis. Secundo modo non sunt 10 tantum duo extrema oppositionis realis, sed sunt multa sicut sunt multae oppositiones reales. Unde haec albedo et haec nigredo opponuntur realiter; similiter illa albedo et illa nigredo opponuntur realiter. Et de istis praecise est verum quod unum contrariorum corrumpit reliquum et utrumque illorum est unum numero, quia 1s nihil corrumpit aliud nisi unum numero. Et quando dicitur 2 'tunc hoc album esset primum contrarium nigro', dico quod proprie album non contrariatur nigro sed albedo nigredini, et concedo quod haec albedo primo contrariatur nigredini secundum quod ly primo tenetur negative, quia contrariatur 20 nigredini et nihil prius ea contrariatur nigredini. Secundum autem quod ly primo tenetur positive, sic nihil primo contrariatur nigredini. 1 rea !iter om. D 2 rcalis l realiter G 3 opponi realiter l oppositionis realiter G, opposi rio realis Z :1 de trp. p. quibuscumque D 4 tantum l praedicatur 11.tld. D Il concepti5 pro rebus om. GZ 6 sitl busl communibus F 4-5 si ... mente om. (hom.) GZ fit ACGZ Il Nec l Non C il debet l dicitur A, potest F 7 sint l sunt Z 8 primo om. D 9 non om. F 10 realis om. F il sicutl sed G, si Z Il sunt2l sint DFGZ 11 haec21 ista D 13 Et l sic 11.tld. F 14-15 quia ... numero om. BGZ 15 corrompi t l aliquid add. E 16 diciturl quod 11.tld. D 1; tunc om. Z Il essetl est Z 19-20 secundum ... 20 prius l plus EZ, post G ;: ea ... nigredini nigredinilj et nihil prius ea contrariatur A om. (hom.) Z Il contrariatur om. G :i nigredini2l sibi F 20-22 Secundum ... nigredini om. (hom.) E 20 Secunduml Si D 21 quod om. D .. teneturl ten.eatur D il nihill non D li primo om. F
l
Supra, q. 4 (pp. 140ss).
2
Supra, p. 170, lin. 20-21.
UBER I DIST. 2 Q. VI
208
Si d i c a tu r quod 'unum uni est contrarium' 1 , igitur multa non contrariantur nigred.ini; similiter, contraria possunt esse in eod.em 2, non sic duo individua; similiter, contraria maxime d.istant 3, sed duo individua non maxime d.istant: Ad p r i m u m dico quod P h i l o s o p h u s loquitur de s uno secundum speciem, non secundum numerum; et quomodo unitas specifica est realis et a parte rei dictum est 4, quia hoc nihil aliud est quam a parte rei esse aliqua plura quae sub eadem specie continentur, secundum P h i l oso p h u m, I Topicorum s. Ad s e c u n d u m concedo quod contraria possunt esse in eodem, 10 saltem successive, et ideo dico quod non est contradictio quod aqua sit calida et in summo, sicut non est contradictio quod sit summe frigida si sit status in talibus formis. Ad t e r t i u m dico quod contraria maxime d.istant d.istantia illa quae potest esse inter individua diversarum specierum. Cuius tamen maxima d.istantia 1s specifica requiritur ad contrarietatem et cuius non, a l i a s dicetur 6. Ad q u i n t u m 7 dico quod obiectum unius sensationis est unum unitate numerali. Et quando dicitur quod 'potentia cognoscens obiectum sic, in quantum scilicet hac unitate unum, cognoscit 20 2-3 sirniliter ... individua om. A 3 sic] sicut G ::contraria maxime] a se add. E, om. A 5 primurn] istorum add. D 6 non] de uno 4 sed .. distant mg. F2, om. (hom.) D om. Z 7 est! om. E :; quia] quod D hoc om. F 8 aliqua] aliter E 12 sit] summe add. F et] etiam Z, om. F .. et...surnmo om. F ;: sicut] aliud AG ;: non] nec Z 13 dico] dicitur Z, om. ABCFG 14 maxime] a se add. D 1 illa] alia C, om. D 15 Cuius] 16 requiritur] requiratur D :; cuius non] cuill9Cuiusmodi CD :; tamen] autem D rnodi D 20 sic] mum Z scilicet] in add. G
C( Aristot., De caelo, I, c. 2, t. 10 (269a 14-15); Metaph., X, c. 4, 2 C( Aristot., Praedicamenta, c. 11 (14a 15-18). t. 14 (1055a 19-20). 3 C( Aristot., Metaplz., X, c. 4, t. 14 (1055a 27-28). 4 Supra, 5 Aristot., Topica, I, c. 7 (103a 10-12); cf. supra, p. 203, lin. 2-16. p. 203, nota 1. 6 C( Guillelmus de Ockham, In Aristot. Praedicamenta, c. 9, 'De substantia' (ed. Bononiae 1496); editio critica huius operis, a G. Gal parata, brevi typis mandabitur. 7 Supra, 171, lin. 1-20. l
209
AN UNIVERSALE FORMALITER DISTINGUATUR AB INDIVIDUO
ipsum in quantum distinctum ab omni alio', dico quod cognoscit illud quod est distinctum ab omni alio, et cognoscit ipsum sub il1a ratione per quam distinguitur ab omni alio, quia il1a ratio quae est ipsamet res terminat immediate actum cognoscend.i. Non s tamen oportet propter hoc quod possit discernere vel distinguere ipsum ab omni alio, quia ad cognitionem discretivam plus requiritur quam ad cognitionem apprehensivam, quia cognitio discretiva in actu nunquam est nisi respectu distinctorum; nec adhuc sufficit quod d.istincta apprehendantur, nisi ipsa in se sint dissimilia vel 10 loco et situ distinguantur. Et hoc est verum quando omnia talia apprehensa nata sunt facere unum per se, sicut est de qualitatibus sensibilibus, et non de quibuscumque intellectionibus vel amoribus voluntatis nec de intelligentiis vel animabus. Et ideo quantumcumque talia apprehendantur, non oportet quod possint discerni, prop15 ter maximam similitudinem inter illa. Tamen si sit potentia intellectiva, potest cognoscere ipsum esse distinctum ab omni alio; aliquo tamen certo demonstrato, non oportet quod possit scere ipsum distinctum ab hoc, quia aliqua universalis potest sciri et tamen multae singulares ignoraci; tamen sensus proprie non potest cognoscere ipsum esse distinctum a quocumque, quia hoc pertinet ad notitiam complexam qua scitur hoc non esse hoc. Potest tamen sensus discernere hoc ab aliquo et ab aliquo non, et aliquando potest discernere hoc ab hoc et aliquando non, propter aliquam variationem a parte rei. zs Et ista ratio c o n f i r m a t u r, quia sensus discernit magis album a minus albo. Tunc quaero: aut apprehend.it aliquod 1 omni om. G 2 ipsum] illud EZ 4 terminat] determinat add. G 6 omni] 8 adhuc] ad hoc Z 10 et] ve! DEF Il quocumque D :1 discretivam] distinctam D distinguantur] diffi:rentia Z ii omnia] subiecta GZ 11 est om. DFZ Il de] est E 12 intellectionibus] intellectualibus B 1: amoribus] actibus F 13 nec] ve! D, neque Z 13-14 quan15 sit] de add. D 16 ipsum] esse add. D Il ab] omni alio ve! tumcumque] quantum G ab add. Z 18 universalis] singularis D 19 singu1ares] ve! particulares add. D Il ignoraci] et add. GZ 19-20 non ... cognoscere om. A 20 esse interi. C, om. DZ 21 qua] quia Z 22 aliquol] aliqua G, aliquibus Z 23 potest om. GZ i: hoc2] ilio D 24 varia25 ratio] responsio FZ tionem] varietatem G OCXHAM, 0PDA TlmoL. II
14
210
LIBER I DIST. 2 Q. VI
rum praecise sub ratione communi aut sub ratione singularitatis? Si primum, et in illa conveniunt, igitur per illam non discernit; si secundum, habetur propositum quod apprehenditur sub ratione singularitatis; non quod ista intentio 'singularitas' sit ratio terminandi, sed quod iliud quod immediate denonùnatur ab hac intentione sit immediate terminans. - Et ad c o n f i r m a t i o n e m l [dico] quod primum obiectum intellectus primitate generationis est unum unitate numerali, et iliud praecedit; sed primum obiectum primitate adaequationis, si tamen sit aliquod tale, non est unum unita te numerali, nec praecedit, sicut post dicetur 2. Ad s e x t u m 3 concedo quod ilio modo quo omnis unitas realis est numeralis, quod ilio modo omnis diversitas realis est numeralis; quia etiam diversitas specifica est numeralis, cum secundum P h i l o s o p h u m 4, quaecumque sunt diversa genere sunt diversa specie, et quaecumque sunt diversa specie sunt diversa numero. Unde diversitas numeralis est in plus ad diversitatem specificam et generis, quia sequitur: sunt diversa genere vel specie, igitur sunt diversa numero et non e converso. - Et quando dicitur s quod 'omnis diversitas numeralis in quantum numeralis est aequalis', dico quod haec est simpliciter falsa, quia tunc sequeretur quod omnis diversitas esset aequalis cum 'in quantum' non sit deternùnatio distrahens. Si tamen sic intelligatur consequens quod omma quae solum differunt numeraliter sunt aequaliter 1 singularitatis] singulari DF, singularis Z 5 quodlj quia D :i immedUte] terrni5-6 intentione] intellectione E 6 Et om. F 7 dico ittz D, inkrl. C, 8 unum] de G :; sed] sicut G 10 numerali] praecise add. CG, praecise 11 illo] eo D quin scilicet sit commune add. DE Il nec] non G :: post] postea D unitas om. D 13 quia ... numeralis om. F 16-17 ad ... specificam] quam diversitas specifica C 19 numeralisl om. H, Giessa [[ in ... numeralis2 ita HZ, Giessa, sed in quarr rum mg. Giessa, totum mg. C, om. alii 20 dico] hic add. E 21 esset] est F narur add. E om. ABEFG
l Supra, p. 171, lin. 16-20. pp. 171, lin. 21- 172, lin. 13. s Supra, p. 172, lin. 1.
4
2 Infra, d. 3, q. 1 (pp. 388s.J. 3 Supra, Cf. Aristot., Metaph., V, c. 9 (1018a 6-19).
5
10
15
20
AN UNIVERSALE FORMALITER DISTINGUATUR AB INDIVIDUO
5
10
15
20
25
211
diversa, potest concedi in his quae non suscipiunt maius et minus nec magis et minus. Et s i d i c a t u r quod omnis unitas numeralis est aequalis, igitur omnis diversitas numeralis est aequalis, d i c o quod non sequitur sub ilio intellectu quo antecedens est verum, sicut non sequitur: quaecumque sunt aequalia sunt aequaliter aequalia, - quia aequalitas non suscipit magis et minus -, igitur quaecumque sunt inaequalia sunt aequaliter inaequalia. Ita est de talibus quando unum oppositorum suscipit magis et minus et non reliquum; et ita est in proposito. Ad iliud quod i n n u i t u r in ilio argumento l, quod si omnis diversitas esset numeralis non plus posset intellectus abstrahere a Sorte et Platone aliquid commune quam a Sorte et linea et quod quodlibet universale esset purum fìgmentum intellectus, d i c o ad primum quod ex hoc ipso quod Sortes et P lato se ipsis differunt solo numero, et Sortes secundum substantiam est simillimus Platoni, omni alio circumscripto, potest intellectus abstrahere aliquid commune Sorti et Platoni quod non erit commune Sorti et albedini; nec est alia causa quaerenda nisi quia Sortes est Sortes et Plato est Plato, et uterque est homo. S i d i c a t u r quod Sortes et Plato plus conveniunt realiter quam Sortes et asinus, igitur Sortes et Plato in aliquo reali conveniunt in quo non conveniunt realiter Sortes et asinus, sed non in Sorte nec in Platone, igitur in aliquo, alio modo distincto, et iliud est commune utrique, r e s p o n d e o quod de virtute 1 his] cis E .. maius] magis DEZ 5 intellectu] sub add. D 7 aequalitas] aequaliter D 1: magis] maius B il et] nec F 8 aequaliter] inaequaliter E quando] quod C 9 magi.s] maius B :1 et! om. D 11 illud] aliud D ; quod] quando D 13 et2] a add. Z :i et3] quod add. BFG 14 intellectus om. Z 16 Sortes] est add. F secundum] per Z ; substantiam] secundam F, suam add. Z :! est om. F 16-17 simillimus] similior F 18 non] 19 albedini] asino C li quia] quod F 20 Platol] et add. E nec B Il eri t] esset F, est D 22 Sortes] Plato E 24 ali o] aliquo add. ABZ :· modo] numero F ·· distincto] dicto Z 25 est] esse F :: utrique om. E l
Supra, p. 172, lin. 1-5.
212
LIBER I DIST.
2 Q.
VI
sermonis non debet concedi quod Sortes et Plato conveninnt in aliquo nec in aliquibus, sed quod conveninnt aliquibus, quia se ipsis, et quod Sortes convenit cum Platone non 'in aliquo' sed 'aliquo', qwa se 1pso. S i d i c a t u r quod Sortes et Plato conveninnt in homine, d i c o quod ly homine potest supponere simpliciter vd personaliter. Primo modo potest concedi, quia hoc non est aliud quam dicere quod homo est nnum commnne praedicabile de Sorte et Platone. Si autem ly homine supponat personaliter pro aliqua re, sic est simpliciter falsum, quia in nullo homine conveninnt, nec in aliqua re conveninnt, sed conveninnt rebus, quia hominibus, quia se ipsis. l§ Ad formam ergo dico quod Sortes et Plato se ipsis plus conveninnt realiter quam Sortes et asinus, non tamen in aliquo reali. §l Ad a l i u d de fìgmento l, patet quomodo universale est fìgmentum et quomodo non. Ad p r i m a m c o n f i r m a t i o n e m 2 istius argumenti dico quod aliqua esse 'primo diversa' potest intelligi dupliciter: vel quia nihil est nnum et idem in utroque, sed quidquid est in nno simpliciter et absolute de se non est aliquid quod est in alio; et isto modo concedo quod omnia individua snnt se ipsis primo diversa, nisi forte aliter sit de individuis ex quorum nno generatur aliud propter identitatem numeralem materiae in utroque. Aliter autem dicnntur aliqua esse primo diversa quando nnum immediate et primo negatur ab altero, et ideo quando nnum non immediate 5 Si] tunc add. Z 6 supponere] ve! add. Z 7 quia] quod F 8 unum] quoddam G et] de add. D 9 homine] homo D 'aliqua] alia Z 10 nullo] ilio G, modo add. A conveniunt] commw:ri Z, om. A 'ncc om. (/ac.) A 10-11 nec ... re om. F 11 convcniunt2 om. E 12 quia] scilicet D ,l Ad formam om. B 12-14 Ad ... reali om. AF 12 dico] dicendum E 15 w:riversale om. DGZ 19 nihil] non Z 21 isto modo] sic Z 24 aliqua J sccundo modo add. Z 25 altero J alio Z
l Supra, p. 172, lin. 4; cf. infra, d. 2, q. 8 (pp. 271-281). p. 172, lin. 14-18.
2
Supra,
5
10
15
20
25
AN UNIVERSALE FORMALITER DISTINGUATUR AB INDIVIDUO
5
10
15
20
213
negatur ab altero, ita quod negativa composita ex eis non sit immediata, tunc sunt d.ifferentia et non tantum diversa. Et isto modo omnia individua eiusdem speciei sunt primo diversa, quia ex eis componitur propositio negativa immediata. Similiter, omnes species contentae immediate sub aliquo genere sunt primo diversae, quia ex eis componitur propositio immediata. Et ideo Sortes et Plato sunt primo diversa isto modo, sed Sortes et iste asinus non sunt primo diversa, quia haec est immediata 'Sortes non est Plato,' haec autem non est immediata 'Sortes non est iste asinus', quia haec est immediatior 'nullus homo est iste asinus'. Igitur non est bene dictum quod communiter dicitur l quod 'primo diversa' sunt illa quae in nullo conveniunt et differentia sunt illa quae in aliquo conveniunt; sed primo diversa sunt illa quorum neutrum d.iffert ab alio per aliquid communius a quo alterum prius negetur; d.ifferentia autem sunt illa quorum unum negatur ab alio, quia aliquid communius eo prius negatur ab eodem. J§ Hoc est, primo diversa sunt illa quando nihil communius altero illorum est medium concludendi negativam unius de altero; differentia sunt illa quando aliquid communius altero est medium concludendi negativam in qua unum negatur ab altero, sicut iste homo et iste asinus d.ifferunt, quia homo est medium tale, et similiter asinus. Nam iste syllogismus est bonus: nullus homo est asinus, iste homo est homo, igitur iste homo non est iste asinus. §l l altero] aliquo Z 2 differentia l diversa D . diversa] differentia D 5 contcnue] continentes B 6 componitur l constituitur D 8 quia] qua re G 12 illal ... in2 om. (hom.) E 14 aliquid] aliquod Z 14-16 diffcrentia ... codcm trp. p. asinus (/in. 23) F 16 eo] est E 16-23 Hoc ... asinus om. A 17 quando] 18-19 unius ... negativam om. (hom.) F 18 de] ab G quia Z :, illorum] eorum D 18-20 diffèrentia ... unum om. G 20 iste2] hic F 21 Nam] enim F 23 istel om. F
t Ut dicitur a Scoto, supra, p. 172, lin. 17-18; cf. Thomas Aquinas, Summa theol., I, q. 90, a. 1, ad 3.
214
LIBER I DIST. 2 Q. VI
Et quod haec sit intentio P h i l oso p h i patet per ipsum, X Metaphysicae l, ubi dicit sic: «Differentia vero et diversitas aliud. Diversum enim a quo est diversum non necesse aliquo diversum esse •, hoc est, non est necesse quod sit aliquid communius ilio quod est diversum a quo prius et immediate negetur illud a quo 5 est diversum, sicut ad hoc quod Sortes sit diversus a Platone non oportet quod sit aliquid communius Sorte a quo immediate negatur Plato, et a Sorte tantum mediate. Sed ista est immediata: Sortes non est Plato. Et ponit P h i l o s o p h u s rationem : « Omne autem aut diversum aut idem est ens •, hoc est, omne ens, sive 10 habeat communius a quo aliud prius negatur sive non, hoc ens est idem vel diversum ab alio ente quocumque demonstrato. « Differens vero ab aliquo, aliquo differens •, hoc est, omne differens ab aliquo differt per aliquid prius et communius, a quo aliud immediate negatur et ab isto negatur tantum mediate, sicut iste 15 homo differt ab asino per hominem a quo asinus immediate negatur et ab isto homine tantum mediate. l§ Sciendum quod quando dico istum hominem differre ab asino per hominem, accipio 'differre per aliquid' sicut expono in octava distinctione 2, quando expono quomodo aliquid differt ab alio per differentiam w essentialem. Et ideo 'differre per aliquid' aequivoce accipitur in l Et om. FGZ ipsum] Philosophum E 2 vero om. D eùam add. E necesse] est add. D 4 est2 om. Z . ilio J eo D
3 enim] et add. F, 5 et om. GZ !! ill1.Illediate] mediate C negetur] negatur GZ 7 negatur] negetur E 8 mediate] inunediate G 9 Omne ita C, Aristot., esse ABDEFGZ 10 idem] quodcumque add. FZ 11 comm.unius] aliquid add. F ' comm.unius ... negatur om. G !l aliud] ens add. AF 1: prius om. DZ 1: negatur] negetur DF 12 est om. A 11 alio] aliquo D 13 aliquol] alio C lr aliquo2] alio D, est add. F, om. E 14 aliquo] alio add. D 15 sieut] scd A, ergo GZ 17 Sciendum] est add. D 17-1 (p. 215) Sciendum ... locis om. A 18 dico] hunc add. D 19 octava] definitione GZ :: disùnctione] diffi=ntiae Z 20 quomodo] L isturn] interE 21 Et om. F quando B, quod Z ali o J ilio F l Auctoritates Aristotelis in hac et in sequenti pagina occurrentes habentur, ordine, in Metaph., X. c. 3, t. 12 (1054b 23-30). 2 Guillelmus de Ockham, Sent., I, d. 8, q. 4 G.
AN UNIVERSALE FORMALITER DISTINGUATUR AB INDIVIDUO
5
10
15
215
diversis locis. §l Et hoc est quod subdit: « Quare necesse ipsum idem aliquid esse, quo differat •. Hoc non debet intelligi quod sit aliquid idem quo utrumque differt ab altero, quia hoc est impossibile, quia tunc magis convenirent quam differrent isto. Sed debet intelligi quod est aliquid idem quo tamquam per medium ostenditur hoc differens differre ab ilio, sicut per substantiam tamquani per medium ostenditur quod homo non est quantitas, sic dicendo: nulla substantia est quantitas, homo est substantia, ergo nullus homo est quantitas. Et ita illud medium communius est quam sit differens, quia semper est genus illius vel species. Et hoc est quod dicit P h i l oso p h u s: «Hoc autem ipsum idem • - quo, supple, differens differt ab alio - « genus aut species •, - supple, est genus vel species ad illud differens et non est differentia illius -, « omne namque differens differt genere aut specie •· Et ita nihil est dictu quod illa quae sunt differentia differunt suis differentiis et conveniunt in genere, si sint in genere, sed debet dici quod differunt suis generibus, vel specie, vel suis speciebus, non a parte rei sed in negatione unius ab altero, mediata vel immediata. Et ponit P h i l o s o p h u s exempla dicens: « Genere quidem •, supple, sunt aliqua differentia -, « quorum non est communis materia, nec generatio ad invicem, ut quorumcumque est alia figura categoriae •. Ecce quod illa quae sunt in distinctis praedicamentis differunt genere, et per consequens differunt specie. « Specie vero, quorum idem est genus •. et tamen species sunt diversae. Unde l locis] diffi=ntiis Z, om. E :; nec=e] intdligo A, est add. DF Il ipsum] esse add. F 2 esse] a F Il quo] quod Z !' diffi:rat] dem.onstrat A, diffi:rt FZ 3 quo] quod add. E il diffi:rt] diffi:rat D, differet G ''hoc om. E 4 Sed] sic B lì debet om. G 5 idem om. C 7 quantitas] qualitas C 8 quantitas] qualitas C, oDlilis 6-7 hoc ... ostenditur om. F add. Z 9 quantitas] qualitas C : sit] homo add. Z 11 idem] ibidem G Il quo] quomodo E 12 alio] aut add. Z 13 genus ... species om. Z 14 aut] vel EZ 15 dictu] dictum Z 15-17 suis ... diffi:runt in summo f C 16 si ... generc2 om. D Il sed] igitur G Il dici] poni GZ 17 generibus] vel aliquo genere add. CE Il specie vel om. DEZ 18 vel immediata om. G 19 quidem] quidam F, autem Z 20 quorum] quo E, quibus Z 21 est om. F 22 distinctis] divenis Z 23 specie!] llla vero diffi:runt add. DF Il Sj»cic2 om. ABCEG Il vero] ut D, om. F 24 tamen om. D Il sunt om. D
216
dico quod homo
LIBER I DIST.
2 Q. VI
albedo differunt suis generibus, quia utrumque habet genus superius per quod potest fieri negatio unius de reliquo, secundum artem quam tradit P h i l o s o p h u s, I Posteriorum 1. Albedo autem et substantia differunt genere, quia quamvis albedo habeat genus per quod potest ostendi negativa in qua negatur albedo a substantia vd e converso, tamen substantia non habet tale genus; sed ista communia, substantia et qualitas, non differunt genere nec specie. Et eodem modo proportionabiliter dicendum est de differentibus specie. Et ita cum P h i l o s o p h u s dicat 2 quod omnia differentia - secundum quod differentia distinguuntur contra diversa - differunt genere vd specie, et Sortes et Plato nec differunt genere nec specie, manifestum est quod non differunt; sed Sortes et iste asinus differunt, quia differunt specie. Si d i c a tu r quod hoc est contra intentionem P h i l os o p h i, quia ibidem immediate subdit 3 : « Dicitur autem genus quod ambo idem dicuntur, secundum substantiam differentia •; igitur videtur, secundum i p su m, quod il1a quae immediate continentur sub genere sunt differentia: Similiter, C o m m e n t a t o r ibidem, commento 12 4: «Illa quae differunt per differentias formales sunt il1a quorum genus est unum•: Item, V Metaphysicae 5 : « Differentia dicuntur quaecumque diversa sunt aliquid idem entia: et non solum numero, sed specie, et
2 potest] concedi vel add. E :: fieri] concludi D 2-3 reliquo] altero D, alio Z 4 quia] et GZ 5 negativa] negatio F 1, in] a D 6 ve!] et FG 7 qualitas] quantitas D 9 de om. B 10 secundum ... difli:rentia om. (hom.) G li difli:rentia om. Z 11 diffi:runt] diffèrant D 14 hoc om. C 15 ibidem] ibi F, quod aliquid G, om. Z !. Dicitur] diffèrt AF, diffèrens B . autem] idem add. D 16 quod] quo Z 19 12] 11 AB 20 formales] quae add. G 22-23 diversa] diffèrentia D 23 aliquid] illud add. BG Il numero om. F l Aristot., Anal. Poster., I, c. 15, tt. 104-108 (79a 34 - 79b 23). Aristot., ut supra, p. 215. 3 Aristot., Metaph., X, c. 3, t. 12 (1054b 30-31). 4 Averroes, In Arist. Metaph., X, t. 12 (ed. Iuntina, VIII, f. 122rb). 5 Aristot., Metaph., V, c. 9 (1018a 12-15). 2
5
10
15
20
AN UNIVERSALE FORMALITER DISTINGUATUR AB INDIVIDUO
217
aut genere, aut proportione. Amplius, quorum diversum genus, et contraria et quaecumque habent in substanti.a diversitatem •: Ad p r i m u m istorum dico quod illud est genus quod idem praedicatur de aliquibus differentibus secundum substanti.am, quia 5 omne genus praedicatur de pluribus differentibus specie; non tamen omnia illa differunt de quibus praedicatur, quia ex aliquibus de quibus praedicatur componitur propositio immediata et ex aliquibus non. Ad s e c u n d u m dico quod aliqua quae differunt per diffe1o renti.as formales habent idem genus, et universaliter omnes res extra animam quae realiter differunt per differentias formales habent idem genus, quia talia non sunt nisi individua diversarum specierum; non tamen oportet quod omnia quae habent idem genus differant per differenti.as formales, sicut patebit alias t. 15 Ad t e r t i u m dico quod P h i l o s o p h u s accipit differenti.a ibi prout praecise conveniunt rebus, et tunc omnes res quaecumque sunt diversae et 'sunt aliquid idem enti.a', non per identitatem sed per essentialem praedicationem, hoc est, aliquid idem vere et in quid de eis praedicatur; 'et non solum numero', zo hoc est, et illae res non sunt solum diversae secundum numerum, sicut sunt individua eiusdem speciei, sed 'aut specie, aut genere, aut proportione', supple, sunt diversae. Talia, inquam, diversa sunt differentia. Non tamen omnia diversa sunt differenti.a, quia ens reale et ens rationis sunt diversa, non tamen sunt differenti.a, quia 1 Amplius] Simpliciter A quorum] SWlt add. E et om. Z 2 substaruia] diffi:.... rentia G 3 dico] dicirur D idem om. DFZ 4 aliquibus] pluribus D l substantiam] speciem Z 5 specie om. G 9 aliqua] illa D 12 habent] aliquod add. Z 14 alias] distincticne octava DE 15 dice om. F Philosophus om. C 16 praecise om. A 17 sunt2] seCWldum Z 19 numero J et add. E 20 et om. Z 21 SWlt om. DF : sed] om. GZ aut] aliqua B specie aut2 om. Z 22 aut proportione om. BF , diversae] et add. GZ ; inquam] ens rationis add. Z 23 differentia om. A omnia diversa om. A 23-24 quia ... diffèrentia om. G 24 sunt2] sua B
I
Guillelmus de Ockham, Sent., I, d. 8, q. 3 D.
218
UBER I DIST. 2 Q. VI
nihil idem praedicatur de eis in quid l§ secundum o p i n i on e m 1 quae ponit ens rationis habere tantum esse obiectivum; secundum a l i a m aliquid praedicatur de eis in quid. §l Postea p o n i t 2 alios modos differentium. S i d i c a t u r quod [si] illa quae sunt differentia plus con- s veniunt quam illa quae tantum sunt diversa, igitur plus convenirent iste homo et iste asinus quam iste homo et ille homo: D i c o quod accipiendo differentia sicut accipit P h i l o s oP h u s X Metaphysicae 3, sic non semper differentia plus conveniunt quam praecise diversa, sed sufficit quod pluribus differant, 10 hoc est, quod a pluribus quae dicuntur vere de uno illorum aliud vere negetur, sicut a pluribus quae dicuntur de isto homine vere negatur iste lapis quam iste homo. Et ideo ille homo et iste lapis differunt, non sic iste homo et ille homo. Ad a l i a m c o n f i r m a t i o n e m 4 per idem. 1s Ad a l i u d 5 dico quod nullo e:xsistente intellectu esset aliqua unitas realis ignis generantis ad ignem genitum propter quam diceretur generatio univoca; sed illa unitas non diceretur de aliquo uno, sed diceretur de pluribus realiter distinctis, sicut dictum est 6 ; ideo etc. 20 1 eis] ipsis F 1-3 secundum ... quid om. AD 1 secundum] scilicet B 3 aliam] 3-4 Postea ... di1ferentium om. Z 5 dicatur] dicas GZ Il si i/4 Z, opinionem add. F om. codd. :: differentia] diversa A, definienda G 6 illa om. Z 7 quam] quod Z ·· homo3] asinus E 8 acàpit] accepit Z 10 praeàse] primo Z Il quod ... diffi:rant om. E 11 pluribus] differant add. E l! quae dicuntur om. G 11-12 vere ... dicuntur om. (hom.) C 11 uno] sono(!) D .. illorum] ilio F :' aliud] alia Z 12 negetur] negatar EG, negentur Z 13 negatur] negetur Fii Et om. G 13-14 Et ... homo om. (hom.) A 14 sic] sicut G 15 confinnationem] dico add. F 17 generantis] generatis Fil genitum] generatum G 18 univoca] unica ABF 20 ideo] non A, igitur DF
De his opinionibus vid.esis infra, d. 2, q. 8 (pp. 266--292). 2 Aristot., Metaph., V, c. 10 (1018a 20-1018b 8); X, cc. tt. 13-26 (1055a 3 3 Aristot., Metaph., X, c. 3, t. 12 (1054b 25-28). 1059a 14). 4 Supra, p. 172 lin. 19-21. 5 Supra, p. 172, lin. 22-173 lin. 2. 6 Supra, pp. 212s. I
AN UNIVERSALE FORMALITER DISTINGUATUR AB INDIVIDUO
219
Ad auctoritatem A v i c e n n a e l dico quod non debet intelligi quod 'equinitas est tantum equinitas' ita quod equinitas nec sit una nec plures, nec in intellectu nec in effectu, quia realiter equinitas est in effectu et realiter est singularis. Sicut enim equis nitas est realiter creata a Deo, et similiter equinitas est distincta realiter a Deo, ita equinitas est realiter et veraciter singularis. Sed intelligit A v i c e n n a quod ista non conveniunt equinitati per se primo modo, nec aliquod istorum ponitur in eius definitione, sicut i p se m e t exprimit 2. 10 S i d i c a t u r, secundum A v i c e n n a m et secundum a l i o s p h i l oso p h o s 3, equinitas est de se indifferens ut sit singularis et ut sit universalis, quaero quomodo ista est vera? Aut secundum quod equinitas supponit simpliciter aut personaliter. Si simpliciter, et iste conceptus non est indifferens, quia nullo 1s modo potest esse singularis; igitur non est suppositio simplex quando terminus supponit pro conceptu, quod est contra praedicta. Si supponat personaliter, tunc est falsa, quia tunc supponit pro singularibus; sed nihil singulare est sic indifferens; igitur videtur quod praeter suppositionem pro conceptu et pro re sin20 gulari oportet ponere tertiam, quando terminus supponit pro ipsa quidditate absolute indifferenti ad utrumque: 2 quodl om. F equirùtaslj entitas A ita ... equinitas om. (hom.) C 3 neclj 4 realiter om. D ::est singularis] et simpliciter D 5 creata] non DFGZ ·· inl om. AC causata Z similiter om. GZ 6 realiterl om. ACDE 7 ista] istae C 9 exprimit] 10 et] quod D 11 alias] aliquos D : de om. C 12 et] ve! D exporùt F 15 igitur] quae G :' non est] nullo modo potest esse D 16 terminus] 14 non om. D communis F 17 supponat] supporùt Z ,l tuncl om. Z :: falsa] falsum Z 19 pro2 om. Z 21 absolute] absoluta ACE, 20 ponere] tenere F :! quando] quomodo B .: ipsa] ista F et add. D indifli:renti J quia diffèrentia E ' utrumque J utrumlibet F
I
Supra, p. 173, lin. 3-5.
2
Scilicet Avicenna, Metaph., V, c. l
3 Cf. Henricus Gandavensis, Summa, a. 38, (ed. Venetiis 1508, ( 86v). · q. 5 (I, ed. Parisiis 1520, f. 168v); Quodl., m, q. 9 (ed. Parisiis 1518,
f( 58v-62r).
220
LIBER I DIST. 2 Q. VI
R esp o n d eo unifornùter ad aliqua praedicta l - quod haec ·non est vera 'equinitas non est de se universalis nec particularis, sed indifferens ad esse universale et [ad esse] singulare', nisi seCWldum quod per eam intelligitur unus actus signatus qui est iste quod 'de equinitate potest indifferenter pracdicari esse universale et esse singulare'. Et in isto actu signato 'equinitas' habet suppositionem simplicem, sed in duobus actibus exercitis veris correspondentibus 'equinitas' habebit diversam suppositionem, quia in uno habebit suppositionem simplicem, scilicet in isto 'equinitas est universalis', et in alio personalem, scilicet in isto 'equinitas est singularis'. V erbi gratia, haec est vera 'de homine praedicatur vox et currere', et in ista ly homo habet suppositionem materialem, quia de ista voce 'homo' praedicatur utrumque. Et isti actui signato correpondent duo actus exerciti veri, scilicet iste 'homo est vox', in quo 'homo' supponit materialiter, et iste 'homo currit', in quo 'homo' supponit personaliter. Ad u l t i m u m 2 dico quod quando convenientia et differentia compatiuntur se, non est inconveniens quod conveniant eidem per idem; et ideo quod aliqua conveniant specifice et tamen differant numeraliter, non est inconveniens. Patet per exemplum proprium, quia certum est quod natura contracta convenit realiter cum differentia individuali, quia est eadem res realiter, et tamen natura distinguitur aliquo modo a differentia contrahente. Tunc 1 aliqua] onuùa D, alia Z 2 non2] nec G 2-3 particularis] singularis F 3 sed] scilicet Z :: universale om. G et] ve! B : essei om. DE 3-4 secundum] quod D 4 eam] esse Z :1 qui] quae AE 6 signato] significato E 7 exercitis] exercitatis Z veris] vere F 8 habebit] habet DZ : quia] ita quod F ·:uno] una E 10 est] personalis adJ. G 12 ista] prima B 13 signato] significato E 14 exerciti] exercitus E, exercitati Z 15 homo2 om. E 19 eidem] idem F 11 quod] pro add. D Il tamen om. DZ 21 natura contracta] differentia contrahens D 22 differentia individuali] natura contracta D Il realiter] eu m differentia adJ. GZ 23 distinguitur] differt ADZ differentia] natura D, om. AEFGZ , contrahente] differentia add. D
2
l Scilicet ut respond.it ad auctoritatem Avicennae, supra, p. 219. Supra, p. 173, lin. 6-9.
5
10
15
20
AN UNIVERSALE FORMAUTER DISTINGUATUR AB INDIVIDUO
221
quaero: aut eodem convenit et differt, aut alio et alio? Si eodem, habeo propositum, quod idem eodem indistincto convenit realiter cum eodem et distinguitur formaliter. Et eadem facilitate d i c a m ego quod Sortes eodem convenit specie cum Platone et distins guitur numeralitcr, et ita universaliter de omnibus talibus. Si autem alio et alio convenit et distinguitur, quaero de illis, quia il1a aliquo modo distinguurntu et tamen conveniunt quia sunt una res: aut igitur eodem conveniunt et distinguuntur, aut alio et alio? Et ita vel erit processus in infìnitum vel stabitur quod idem eodem conto venit sic cum aliquo et distinguitur sic ab eodem. Et eadem facilitate dicam quod idem eodem convenit specie cum aliquo et distinguitur numeraliter ab eodem. S i d i c a t u r l : omni intellectu circumscripto, maior convenientia ex natura rei est inter Sortem et Platonem quam inter 1s Sortem et istum asinum, igitur ex natura rei Sortes et Plato conveniunt in aliqua natura in qua non conveniunt Sortes et iste asinus 2: Similiter, rus1 maior esset convenientia inter Sortem et Platonem quam inter Sortem et istum asinum, non plus posset abstrahi conceptus specifìcus a Sorte et a Platone quam a Sorte et isto asino : Ad p r i m u m istorum dico quod consequentia facta n o n v a l e t, sicut non sequitur 'magis convenit realiter natura intellectualis cum Deo ex hoc quod est imago Dei quam natura in2 habeo] habetur E quod] quia DEFG idem om. E eodem] modo add. G 3 disrilrguitur] differt C, distinguatur G 5 Si] Sed ADGZ · autem om. Z 6 quia] quae C 8 alici] aliquo G ; et om. G 9 stabitur] dabitur Z 10 sicl] se C quia illa] quae D 10-11 sicl ... convenit om. E 10 aliquo] alio F 11 eodem] sit add. G 11-12 disrilrguitur] differt EF, et add. ab alio quandocumque distinguitur E 13 maior] est add. Z 20 a2 om. DEFZ 23 magis] non add. E realiter om. DZ 15 isturn om. Z 24 hoc] eo E 1 imago om. A Dei om. D
Cf. Scotus, In Aristot. Metaph., VII, q. 13, n. 1 (ed. Wadding, IV, 698). 2 Secundum Scotum, Ordinatio, I, d. 8, p. l, q. 3, n. 82 (ed. Vaticana, IV, 190). 1
UBER I DIST. 2 Q. VI
222
sensibilis quae non est imago'; et tamen in nullo reali conveniunt quod sit aliquo modo distinctum ab istis, etiam secundwn e o s l, sed certe se ipsis plus conveniunt. lta est in proposito, quod Sortes et Plato se ipsis plus conveniunt quam Sortes et iste asinus, omni alio circwnscripto. Similiter, ens reale plus convenit cwn Deo s quam ens rationis, et tamen Deus non in aliquo convenit cwn creatura nisi forte in conceptu. Per hoc patet ad s e c u n d u m, quod est maior convenientia inter Sortem et Platonem quam inter Sortem et istum asinwn, non propter aliquid aliquo modo distinctum, sed se ipsis plus 10 conveniunt. C o n firma tu r ista responsio per dieta e or u m 2, quia accipio duas differentias individuales contrahentes naturam hominis: istae differentiae plus conveniunt quam una differentia individualis contrahens naturam hominis et una differentia individualis con- 1s trahens naturam albedinis. Probatio istius, quia differentia individualis contrahens naturam hominis convenit cwn natura contracta, quia est eadem res realiter cwn illa, sed illa natura contracta, puta natura Sortis, plus convenit cwn natura Platonis quam cwn natura albedinis, igitur plus convenit cwn differentia individuali w contrahente. Et per consequens, a primo ad ultimwn, differentia individualis Sortis plus convenit cwn differentia individuali Platonis quam cwn differentia individuali huius albedinis, et certum 1 imago] Dei add. Z tamen] cum Dco add. D 2 quod] et G . distinctum] distinctis G 3 certe om. Z est om. Z :' quod] quia C 4 se ipsis om. D :i iste om. F :: asinus om. Z 6 non ... aliquo] in nullo reali D 1: cum] ulla add. Z 7 creatura] eo D 8 Per] Propter A 12 responsio] ratio D , dieta] praedicta D 13 hominis] tunc add. E 14-16 istae ... albedinis] et unam c!ifferentiam contrahentem naturam albedinis, differentia contrahens naturam hominis, puta Sortis, et plus convenit cum differentia Platonis quam ista differentia contrahens naturam albedinis D 14-17 istae ... hominis om. (hom.) C 16 quia] quae Z 16-18 quia ... contracta mg. f2 16 Probatio istius] Probo Z 18 res] vel add. CE 19 plus om. G ;l quam] et G 21 contrahente] igitur add. E
Secundum Scotum, Ordinatio, I, d. 8, p. l, q. 3, n. 82 (ed. Vaticana, IV, 190). 2 Seu per dieta in instantia, supra, p. 221, lin. 13-20. l
AN UNIVERSALE FORMALITER DISTINGUATUR AB INDIVIDUO
223
est quod distinguitur realiter ab ipsa. Aut igitur eodem plus convenit cum una quam cum alia, aut alio. Si eodem et eodem convenit cum una et distinguitur realiter ab alia, tunc habetur propositum, quod aliquid eodem potest convenire cum aliquo et distin5 gui ab eodem. Si alio et alio, igitur d.ifferentia individualis induderet multa et esset processus in infinitum, quorum utrumque est . . mconvet11ens. S i d i c a t u r quod ista differentia individualis, puta Sortis, non per se vel ex se sed per naturam contractam plus convenit 10 cum natura Platonis et cum differentia individuali Platonis quam cum natura huius albedinis: C o n t r a : sicut differentia individualis Sortis plus convenit cum natura Platonis, ita e converso natura Platonis plus convenit cum differentia individuali Sortis quam cum differentia indivi15 duali huius albedinis; igitur aut ex se plus convenit, aut per d.ifferentiam individualem contrahentem, aut per naturam Sortis. Si primum, et certum est quod distinguitur ex se, igitur idem eodem distinguitur et convenit cum eodem. Secundum non potest dari, quia tunc illa d.ifferentia individualis plus conveniret cum una zo differentia individuali quam cum alia. Nec tertium potest dari, quia nunquam aliquid est idem realiter cum aliquo per aliquid sibi extrinsecum et realiter distinctum ab co. S i d i c a t u r quod quamvis ex se conveniat cum ista differentia individuali, non tamen distinguitur ab ea nisi per aliam zs differentiam individualem: 2 alia] et distinguitur realiter ab illa add. Z ali o] et ali o add. D · et eodem2 om. Z inclu4-5 distingui] sic add. E 3 alia] illa Z : tunc om. DEZ , habetur] habeo D 10-11 quam ... albedinis] sed tantum per dif!i,.. 10 Platonis2 om. G deret] includit D 11 albedinis] sed non distinguitur ex se nisi per diffèrentiam additam rentiam additam A 13 ita ... Plato12 plus om. ABZ illi naturae et sic alia et alio add. (v. /in. 23-24) D 16 Si] Sed E 15 ex] a E · per] aliquam add. DE 14 diffèrentia] natura F nis om. E 20 differentia individuali om. D Il 19 una] illa E 18 cum] ab Z ' Secundum] Sed G 24 individuali] quia 21 quia] quod G il idem om. E cum om. G Il tertium om. G secundum eos ex se non repugnat sibi esse sine quacumque diffèrentia individuali (v. p. 224, lin. 2-3) add. E :: tamen om. F i! ab ea om. D :1 aliam] aliquam GZ
224
LIBER I DIST. 2 Q. VI
C o n t r a: natura ex se distinguitur ab omni differentia individuali, quia secundum e o s l ex se non repugnat sibi esse sine quacumque d.ifferentia individuali. Praeterea, duae differentiae individuales ex hoc ipso quod utraque est creatura plus conveniunt quam ista creatura et Deus, et certum est quod distinguuntur; igitur oportet ponere quod idem eodem distinguitur et convenit, vd oportet ponere processum in infinitum. (Ao
ARGUMENTUM PRINCIPALE]
Ad argumentum principale 2 patet quod natura lapidis de se est haec, et ideo natura lapidis non potest esse in alio, et tamen cum hoc stat quod natura lapidis de se non est haec, sed illa et in alio, quia sunt duae indefìnitae, verifìcatae pro diversis singularibus. !§ Tamen sciendum est quod de virtute sermonis haec est falsa 'natura lapidis est in lapide', sed debet concedi quod natura lapidis est lapis; - tamen de Christo potest concedi quod natura humana est in Christo -; communiter tamen conceditur. Sed si intdligatur quod natura lapidis vere sit in lapide tamquam m aliquo quocumque modo distincto, est simpliciter falsum. Si autem intelligatur quod illa natura est lapis, verum est. §l ------------------
l ex] per F 2 ex se om. EZ il repugnat] repraesentat G, mg. B, om. A 5 crea10-11 et! ... haec om. (hom.) E tura] causa E 6 ponere om. Z '; eodem] modo add. EZ 10 lapidis] de se add. D 11 est] sit EFZ 12 verificatae] infinitae E 13-19 Tamen ... 13 est! om. F 14-15 sed ... lapis mg. F2 16 conceditur] concedo B, est om. A quod natura lapidis est in lapide add. D': Sed om. C 17 vere] verum E, om. G :' tamquam] 18 distincto] dicto AZ 19 autem] aliter C · lapis] tunc add. D ;: est] etc. tamen B add. B, et concedendum add. D l
Cf. supra, pp. 161ss,
5
2
Supra, p. 160, lin. 8-13.
to
t5
[QUAESTIO VII UTRUM UNIVERSALE ET COMMUNE UNIVOCUM SIT QUOMODOCUMQUE
RRAI.ITER A PARTE REI EXTRA ANIMAM]
5
10
15
Quarto quaero utrum illud quod est universale et commune univocum sit quomodocumque realiter a parte rei extra animam. Q uod si c: Secundum C o m m e n t a t o r e m VII Metaphysicae, commento 11 I : « Definitio est idem cum substantia rei •; igitur est aliquo modo extra animam, et per consequens omnes partes suae sunt aliquo modo extra animam; sed definitio componitur ex universalibus; igitur etc. Ad oppositum: Opposita non possunt competere eidem; sed omnis res extra animam est simpliciter singularis; igitur nulla est aliquo modo universalis. [ 0PINIO COMMUNIS]
In conclusione istius quaestionis omnes quos vidi concordant, dicentes quod natura, quae est aliquo modo universalis, saltem in potentia et incomplete 2, est realiter in individuo, quamvis aliqui 4 Quarto] Praeterea circa idem prann. Z 5 quomodocumque] quocumque E 811] enimE, 5 G 9-lOet ... animam om. (hom.) BC 7 Secundum] Avicennamadd. E 10 componitur] aliquo modo add. F 14 simpliciter] realiter G il nulla] res ada. AZ 18 est] in add. G 19 in om. G l Averroes, In Aristot. Metaph., VII, t. 11 (ed. Iuntina, VIII, f. 76r). Cf. Thomas Aquinas, Opusc. XXVII, tract. I 'De universalibus': « Et tangitur in hoc duplex esse universalis: unum, secundum quod est in rebus, aliud secundum quod est in anima... ; quantum vero ad aliud esse est quaedam
2
OCXHAM, OPERA 'THEoL. II
15
226
LlBER l DIST. 2 Q. VII
d.icant quod distinguitur realiter, aliqui quod tantum formaliter, aliqui quod nullo modo ex natura rei sed secundum. rationem tantum vd per considerationem intellectus. (PRIMUS MODUS PONENDI OPINIONEM COMMUNEM)
Unde dicunt aliqui 1 quod in creaturis est quaedam forma, s quae secundum rem et naturam nullam unitatem habet in se omnino, sed in se est naturaliter divisa et habet solum unitatem secundum intellectum rationis, ita quod in primitate illius unitatis absque alicuius formalis positivi adiectione in nullo individuo subsistit, ut est forma generis, quae in rerum natura non est nisi 10 divisa per formas specierum. Alia est forma quae secundum rem et naturam in se sic est una et individua et ab alia divisa, ut in suppositis, nullo formali sibi addito, subsistit, ut est forma cuiuslibet speciei specialissimae, cuius unitas non est nisi secundum. 1 dicant] dicunt G 2 rei] propria D 3 vel] sive F Il per om. D 5 aliqui] 6 et] secundum add. D Il n.ulbm] illam E quidam F, alli G Il aliqui quod] aliquid A 8 intellectum rationis] considerationem intellectus F . primitate] puritate Borgh., finitate Vat. 9 formalis] formali Z :: adiectione] obiectione B '! in ... individuo ita DEZ, Borgh.; om. ABCFG, Vat. 10 quae] est add. GZ 11 divisa] in formas sive add. Borgh. 12 natura m] et add. C , et2 om. B : alia] alio E 13 suppositis] supposito Z :: subsistit] subsistat Z 14 non ... nisi] et n.onnisi Z
natura, et non est universale actu, sed potentia, quia potentia habct ut talis natura fiat universalis per actionem intellectus •; Aegidius Romanus, in quaestione: Utrum universalia sint in particularibus, similiter dicit: « Sed idem etiam non est universale nisi in potentia; et ideo non oportet quod tmiversale habeat esse universale antequam intelligatur, nisi in potentia • (apud G.Bruni, « Una inedita 'Quaestio de universalibus' di Egidio Romano •, Collezione di testi Filosofici inediti e rari, II, Napoli 1935, 20); Petrus Aureoli, In II Sent., d. 9, a. 3: c Ideo si quaeras, unitas specifica humanitatis in quo est formaliter, dico quod... illa tmitas est in re extra in potentia et inchoative • (II, Rornae 1605, 109b). 1 C( Thomas Aquinas, ubi supra, p. 225, nota 2; Hervaeus Natalis, In II Sent., d. 3, q. 3 (ed. Parisiis 1647, 111). Verba tamen hic recitata nec apud Thomam nec apud Hervaeum occurrtmt.
AN UNIVERSALE ALIQUO MODO SIT EXTRA ANIMAM
'12.7
rationem; indivisa, dico, quantum est ex se quoad partes subiectivas. - V ult igitur i s t a o p i n i o quod forma generis non est una simplex ex se, sed ex se est divisa; sed forma speciei ex se est una simplex, et ut sic est universalis, sed ipsa forma ut s signata in hoc supposito est particularis; ita quod i s t a o p i n i o ponit quod tam forma generis quam speciei subsistit in ipsis singularibus quamvis aliter et aliter. (SECUNDUS MODUS PONENDI OPINIONEM COMMUNEMJ
10
Alii l autem ponunt quod res secundum esse suum in effectu est singularis, et eadem res secundum esse suum in intellectu est universalis, ita quod eadem res secundum unum esse vel secundum unam considerationem est universalis, et secundum aliud esse vel secundum aliam considerationem est singularis. (0PINIO HENRICI DE HARCLAY]
1s
Aliqui autem m o d e r n i 2 ponunt quod eadem res sub uno conceptu est universalis et sub alio conceptu est singularis. Unde --------
- - - - --
1 indivisa] indivisam BDE dico om. Z 4 utl] non G 5 signata] significato E in] et C 6 quam] forma add. F ipsis] istis BCE 9-10 effectu ... in om. (hom.) E 13 singularis] universalis D 15 Aliqui] Alii C 16 con11-12 universalis ... est om. E ceptu2 om. DEF est] particularis ( !) add. F I Simile habet auctor anonymus cod. Paris. Nat. lat. 17813: cEt quoniam genera et species... nec possunt esse sinc individuis, quia nihil sunt aliud quam individua, sed alio modo considerata. Eadem enim rcs et individuum et species et genus est diversis modis considerata, sicut eadem res et Socrates est et homo et animal• (apud B. Hauréau, Notices et extraits Je quelques manuscrits latin de la Bibliothèque Nationale, V, Paris 1892, 296); cf. Durandus, Sent., II, d. 3, q. 2, n. 14: c Eorum quae sunt idem in quantum huiusmodi, sunt eadem principia, sed natura universalis et individua seu singularis sunt idem secundum rem, differunt autem secundum rationem, quia quod dicit species indeterminate individuum dicit determinate • (ed. 2 Opinio, verbotcnus hic recitata, est HenAntverpiae 1566, f. 137ra). rici de Harclay, Quaestiones disputatae, q. 3 (cod. Vat. Burgh. 171, f. 10va); cf. F. Pelster, c Henrich von Harclay, Kanzler von Oxford, und seine Qua-
228
LIBER I DIST.
2 Q. VII
d.icunt sic: « Superioritas et inferioritas convenit rei tantum in comparatione ad intellectum, nam, secundum A v i c e n n a m I Metaphysicae l, una et eadem res sub uno intellectu vel conceptu est singularis et sub alio est universalis. Hoc modo dico quod omnis res posita extra animam eo ipso est singularis; et haec res singularis est apta nata movere intellectum ad conci.piendum ipsam confuse et ad conci.piendum ipsam d.istincte. Et voco conceptum confusum illum conceptum quo intellectus non d.istinguit hanc rem ab alia; et sic Sortes movet intellectum ad conci.piendum ipsum esse hominem, et per illum conceptum non d.istinguit intellectus nec distincte cognosci.t Sortem a Platone. Modo dico quod superius ad Sortem, puta homo vel animai, non significat rem aliam nisi rem quae est Sortes, ut tamen conci.pitur confuse et ut movet intellectum ad conci.piendum ipsum, modo tamen confuso. Et sic dico quod haec 'Sortes est homo' est praedicatio superioris de inferiori, quod non est aliud nisi quod Sortes est Sortes, et Sortes est absolute homo ut confuse conceptus. Unde in rei veritate Sortes est homo, animai, corpus; ista omnia sunt unum realiter, nec est superius et inferius nisi secundum intellectum considerantem modo dicto •· l dicunt] dicit F rei] semper add. D >-4 ve! ... quod om. C 5 posita] positiva 7 confuse ... ipsam om. E 8 illum conceptum om. Z ì: lune Junam Z Z res] sic add. Z 9-10 ipsum B ii conceptum om. Z 8-9 hanc rem om., sed scr. in margine hic deficit aliquid C 13 Sortes] homo E 13-14 et ut] Etiam Z, id est Harclay 10-11 intellectus om. EG 14 tamen] tantum E, non GZ 15 haec] hic GZ, om. C l' homo] in add. G 16 aliud] ve! 16-17 Sortesl ... conceptus ita ABEFH, Gotinga, Mmon 106, Paris lat., Vat.; passum add. CD Sones est et quod Sortes est Sortes absolute ut confuse (distincte Z, del. et rorr. in distincte Giessa) conceptus. Sortes... confuse conceptus CDGZ, Giessa; Sortes et quod est Sortes absolute ut confuse conceptus, Sortes ... homo rrùnus commune conceptus Pad. Univ.; Sortes absolute est Sortes ut confuse conceptus Borgh.: Sortes est Sortes, id est Sortes absolute est Sortes, ut tamen confuse 18 unum] idem D 19 nec] non C l! et] nec GZ, Harclay intellectus Harclay
stionen »,Miscellanea F. Ehrle, I, Roma 1924, 307-356;]. Kraus, « Die Universalienlehre des Oxforder Kanzlers Heinrich von Harclay in ihrer Mittelstellung zwisch.en skotistischem Realismus und ockharnistischem Nominalismus », Divus Thomas (Friburgiae), X (1932), 36-58, 475-508; XI (1933), 76-96, 288-314. l Avicenna, Metaph., V, cc. 1 et 2 (ed. Venetiis, 1508, f. 87rb, 87va).
5
10
15
20
AN UNIVERSALE AUQUO MODO SIT EXTRA ANIMAM
229
Sic ergo onmes istae opiniones ponunt quod universale et singulare sunt eadem res realiter, nec differunt nisi secundum rationem; et in hoc discrepant a tribus opinionibus recitatis in tribus quaestionibus praecedentibus l ; onmes tamen in hoc conveniunt s quod universalia sunt aliquo modo a parte rei, ita quod universalia sunt realiter in ipsis singularibus. [RATIONES PRO OPINIONE COMMUNI j
1o
ts
w
Pro ista conclusione communi potest argui m u l t i p l iciter2: P r i m o sic: illud quod realiter dividitur in veras res est vera res; sed forma generis, et similiter forma speciei, realiter dividitur in veras res tamquam in partes suas subiectivas, et eodem modo universale onme dividitur in partes reales suas subiectivas; igitur onme tale est vera res extra animam. S e c u n d o sic: onme quod est vere essentia alicuius rei et includitur essentialiter in intellectu quidditativo alicuius rei extra animam est vera res extra animam; sed onme genus, omnis species, et universaliter omne universale praedicabile in quid de vera re extra animam, est de essentia inferioris et induditur essentialiter in intellectu quidditativo cuiuslibet per se inferioris; igitur etc. I ergo om. G 2 sunt l una ve! add. E 3 et l aut A 8 conclusione l opi10 realiterl vere D,, resl tamquam in partes subiectivas aJd. D nione D ii co=uni om. Z 11 sirniliter om. G : fornu2l et aJd. G ' realiterl vere DF, specics G, om. Z 11-12 dividitur] dividuntur GZ 12-13 et. .. subiectivas om. (hom.) F 13 reales om. Z 15 vere l 17 est ... aninum om. G l de add. D, in aJd. G, om. EZ ,: essential esse G !l et om. G genus l et aJd. F, igitur add. G 18 universaliter] sirniliter G 19 de l vera add. B inferiorisl superioris ABCEG ,. essentialiter om. Z 20 se om. Z
l Scilicet in quaestionibus 4-6, supra, pp. 99-225. 2 1\rgumcnta quae sequuntur apud nullum auctorem simul ac hoc ordine invenimus, licet nonnulla eorum in scriptis variorum doctom.n rccurrant. Per vcrba 'potest argui' Guillelmus, nostro iudicio, insinuat se non argumenta determinati auctoris recitare, sed potius argumenta a se cxcogitata.
2.30
LIBER I DIST. 2 Q. VII
C o n f i r m a t u r, quia omnis res extra animam potest vere et perfecte et distincte intelligi sine ilio quod non est .aliquo modo vera res nec intrinseca sibi; sed nullum individuum potest vere intelligi, nec distincte, non intellecto per se superiori, sicut Sortes non potest intelligi non intellecto animali vd homine vd quo- 5 cumque superiori; igitur quodcumque superius ad Sortem est de essentia Sortis et per consequens vera res extra animam, quia nullum ens rationis est de essentia rei exsistentis extra animam. T e r t i o sic: in rerum natura est aliquid per identitatem communicabile pluribus; sed tale non est nisi universale; igitur 10 universale est aliquid realiter exsistens in rerum natura. Q u a r t o: quia omnia quae sunt in linea praedicamentali sunt verae res et non tantum entia rationis; sed in linea praedicamentali ponuntur tam genera quam species; igitur tam genera quam species sunt verae res extra animam. Maior est manifesta: t5 t u m q u i a genus praedicatur in quid et univoce de omnibus per se contentis sub ilio genere; sed nihil praedicatur univoce de ente reali et de ente rationis; igitur omnia quae sunt per se in genere praedicamentali vel sunt entia realia vel sunt entia rationis; et certum est quod non omnia sunt entia rationis, igitur omnia sunt 20 entia realia. T u m q u i a nihil per se contentum sub altero immediate dividentium aliquod commune per se continetur sub aliquo contento sub altero dividentium. Sicut si substantia dividatur per substantiam corpoream et incorpoream, nihil per se contentum sub substantia corporea continetur per se sub aliquo con- zs tento sub substantia incorporea. Sed ens prima divisione dividitur 2 perfecte et om. E 3 sibi om. C 4 intellecto] intelligendo G se] suo add. F 5 potest) distincte add. D non] nisi G 6 ad Sorteml Sortis Z 10 nisi om. Z 11 universale] ille F 12 Quarto] sic add. D quia l quod AE · quae om. G ,. in linea l 14 igitur om. G 14-15 tam ... species om. GZ 14 genera2) genus F realia A 15 est manifesta) patet Z 17 genere om. Z :: praedicatur) probabitur E 18 de om. Z 19 sunt2 om. CZ 21 per se om. Z [i altero] aliquo Z 22 aliquodl , igitur om. E aliquid Z :: continetur] continentur C 23 aliquo ... sub om. E 24 incorpoream] et add. Z 25 substantia om. E 25-26 continetur ... incorporea] continetur suh substantia incorporea ve! 26 incorporea] corporea A l' ens] praedicabile add. D sub aliquo contento sub suhstantia E
AN UNIVERSALE AUQUO MODO SIT EXTRA ANIMAM
231
in ens extra animam et ens rationis I ; igitur nullum ens rationis potest contineri sub aliquo praedicamento, quia ens reale extra animam dividitur in d.ecem praedicamenta; igitur cum genera et species contineantur sub substantia quae est unum praedicamentum, s non poterunt contineri sub ente rationis, et per consequens non sunt entia rationis sed realia. T u m q u i a si genera et species essent entia rationis, igitur cum entia rationis varientur ad variationem intellectuum, sequitur quod genera et species varientur secundum variationem intellectuum, et ita quot sunt intellectus 10 tot erunt genera substantiae. Praeterea, aliqua distinctio est inter suppositum et naturam, alioquin ita esset haec vera 'homo est humanitas' sicut haec 'homo est homo'; sed suppositum est a parte rei, et similiter natura, quia aliter in re nulla esset distinctio; igitur universale est aliquo modo 1s a parte rei. Praeterea, per auctoritates: B o e t h i u s 2 dicit quod species est totum esse individuorum; igitur species est eadem res cum individuis, igitur est a parte rei. Praeterea, A u c t o r Sex Principiorum 3 quaerit istam quaestio20 nem: utrum universalia fiant a natura vel ab arte. Et respondet quod fiunt a natura. Sed natura occulte operatur in universalibus, nam producendo singularia producit universalia. Omnis igitur 1 enslj in anima add. D et] in add. D 1! igitur ... rationis om. (hom.) G 1-2 igitur ... quia om. Z 2 quia] quod G 3 genera] genus B 4 quae] quod F Il praedicamentum om. E 5 non] ideo E Il poterunt] potest F 6 sed realia om. G 6-7 Tum ... rationis mg. F2 7 entia] ens F Il varientur] varietur F, variantur G ii ad] secundum E 9 secundum] ad F il varia8-9 sequitur ... intellectuum om. (hom.) C ,: genera ... ita om. Z tionem] varietatem E 10 erunt] sunt DE Il genera] generalissima add. DE 11 est] 12 haec] ista D 14 est om. B 16 auctoritates] auctoritatem Z 17 estl] aliqua add. D sunt D 18 individuis] individuo E 19-20 istam quaestionem om. Z 22 igitur] enim D, om. Z
I C( Aristot., Metaph., V, c. 7, t. 14 (1017a 22-35). 2 Boethius, In Porphyrium, m, cap. 'De specie' (PL 64, 115 A). 3 Liber sex principiomm, c. 1, nn. 7-9 (Aristoteles Latinus, I, 6-7, ed. L. Minio-Paluello, 36s.).
232
LIBER I DIST.
2 Q. VII
communitas, ut d i c i t, a singularitate procedit. Ex hoc arguitur sic: illud quod :fit a natura habet esse extra animam; sed universale :fit a natura; igitur etc. Item, IV Topicorum l: In.terempto genere, interimitur species et individuum; sed nunquam ad interemptionem entis in anima 5 sequitur interemptio entis extra animam; igitur genus est extra ammam. Item, P h i l o s o p h u s I Posteriorum 2 : Demonstrationes sunt de perpetuis et incorruptibilibus. Et L i n c o l n i e n s i s dicit ibidem 3 quod c manifestum est quod demonstratio :fit de to universalibus repertis in singularibus •; igitur universalia sunt vere extra animam. Item, P h i l o s o p h u s, cap. 18 4 : Universale semper et ubique est. Et L i n c o l n i e n s i s dicit ibidem 5 sic: c Si intelligamus universalia - per modum A r i s t o t e l i s - formas 15 repertas in quidditatibus singularium seu particularium a quibus sunt res particulares illud quod sunt, tunc universale esse ubique nihil aliud est quam ipsum esse in quolibet particulari. Ubique enim esse est esse in quolibet suorum locorum. Loca autem ipsorum universalium sunt ipsa singularia in quibus sunt ipsa 1D universalia •· l ut] ubi G Il singularitate] singulari om. F 2 fit] sit A 3 igitur om. Z 4 interimitur] et add. B 9 incorruptibilibus] corruptibilibus om. E 10 fit] sit E ; de] ex F, om. A 11 vere om. D 13 Philosophus] ibidem add. D Il 18] 8 DEF, vel 8 add. BCG 14 ubique] ubicumque C Il dicit] ostendit E Il Si om. GZ 14-15 ituelligamus] intdligimus DG 16 seu] vel F 17 quod] quae G 1: universale] univenalia G 18 quam] quod _GZ Il Ubique] Sed A, Unum GZ 21 universalia J singularia C
l Aristot., Topica, IV, c. 4 {124b 11-12). 2 Aristot., Anal. Poster., I, c. 8, t. 62 (75b 24-25). 3 Robertus Grossatesta, In Aristot. Anal. Poster., c. 7, t. 39 (ed. Bononiae 1519, ff. 9vh-10ra). 4 Aristot., Anal. Poster., l, c. 31, t. 218 (87b 32-33). 5 Robertus Grossatesta, In Aristot. Anal. Poster., c. 18, t. 112 (ed. cit., f. 30rb).
AN UNIVERSALE ALIQUO MODO SIT EXTII.A ANIMAM
233
Item, P h i l o s o p h u s, I Physicorum I, dicit quod confusa sunt nobis magis nota; sed entia in anima non sunt nobis magis nota; igitur universalia non sunt praecise entia in anima. Item, C o m m e n t a t o r, I Physicorum, commento 4 2: c Ins tendit per universalia universalissima quae possunt inveniri in istis rebus rerum naturalium •; igitur universalia sunt in singularibus. Item, ibidem, commento 13 3: c Intentiones de quibus dicitur hoc nomen 'ens', scilicet universale et individuum, multum runt •; igitur universale est vere ens. w Item, ibidem, commento 15 4: c Hoc nomen 'ens' dicitur de intentione universali et particulari, scilicet individuo •· Item, III Metaphysicae 5 : « Dicimus singulare unum numero, universale vero quod in his •· Item, V Metaphysicae, cap. 'De eodem' 6: « Socrates non m 1s multis est, propter quod non 'omnis Socrates' dicitur •· Item, VII Metaphysicae 7 : Ens significat quod quid est et individuum. Igitur utrumque est ens reale. Et similiter, ibidem, C o m m e n t a t or, commento 1 8: « Manifestum est quod primum de quo dicitur hoc nomen 'ens' 1 dicit om. D 2-3 sed ... nota om. (hom.) ABFG, Borgh., Val. 4 I Physicorum om. F 4-5 Intendit] intelligit Z 5 per] quod D :: quae om. DG possunt] esse aJd. E, om. G il i.stis om. G 6 rerum naturalium] naturalibus D .. naturalium ila A, Borgh. Averr.; materialium BCEFGHZ, Giessa, Gotinga, Padua Anton., Padua Univ., Paris Maz., Paris Nat., Vat. 7 ibidem] idem E 8-9 diffi:runt] d.ifferens G 10 dicitur] dividitur D Il de] in D 11 et] in aJd. D 12 Dicimus] dicit F 13 vero] enim F 14 Metaphysicae om. C Il non] est aJd. D 15 dicitur] est GZ 16 Item] Praeterea D 17 individuum] hoc aliquid add. Z 18 ibidem] idem Z, om. B 19 nomen om. GZ
Aristot., Physica, I, c. l, t. 3 (184a 21-23). 2 Averroes, In Aristot. 3 Averroes, In Aristot. PhyPhysicam, I, t. 4 (ed. Iuntina, IV, f. 3rb). sicam, I, t. 13 (ed. Iuntina, IV, f. 6vb). 4 Averroes, In Aristot. Physicam, l, t. 15 (ed. Inntina, IV, f. 7rb). 5 Aristot., Metaph., ID, c. 4, t. 14 (999b 34- 1000a 1). 6 Aristot., Metaph., IV, c. 9 (1018a 3-4). 7 Aristot., Metaph., VII, c. 1, t. 2 (1028a 13-15). 8 Averroes, In Aristot. Metaph., VII, sed potius t. 2 (ed. Iuntina, VIII, f. 72va). l
232
LIBEll. I DIST.
2 Q. VII
communitas, ut d i c i t, a singularitate procedit. Ex hoc arguitur sic: illud quod fit a natura habet esse extra animam; sed universale fit a natura; igitur etc. ltem, IV Topicorum l: Interempto genere, interimitur speci.es et individuum; sed nunquam ad interemptionem entis in anima sequitur interemptio entis extra animam; igitur genus est extra ammam. Item, P h i l o s o p h u s I Posteriorum 2 : Demonstrationes sunt de perpetuis et incorruptibilibus. Et L i n c o l n i e n s i s dicit ibidem 3 quod c manifestum est quod demonstratio fit de universalibus repertis in singularibus •; igitur universalia sunt vere extra animam. Item, P h i l o s o p h u s, cap. 18 4: Universale semper et ubique est. Et L i n c o l n i e n s i s dicit ibidem s sic: c Si intelligamus universalia - per modum A r i s t o t e l i s - formas repertas in quidditatibus singularium seu particularium a quibus sunt res particulares illud quod sunt, tunc universale esse ubique nihil aliud est quam ipsum esse in quolibet particulari. Ubique enim esse est esse in quolibet suorwn locorwn. Loca autem ipsorwn universalium sunt ipsa singularia in quibus sunt ipsa universalia •· 1 ut] ubi G Il singularitate] singu1ari om. F 2 fit] sit A 3 igitur om. Z 9 incorruptibilibus] corruptibilibus om. E 10 fit] sit E ,; 4 interim.itur] et aJd. B de] ex F, om. A 11 vere om. D 13 Philosophus] ibidem aJd. D 1118] 8 DEF, vel 8 aJd. BCG 14 ubique] ubicumque C Il dicit] ostendit E Il Si om. GZ 14-15 intelligamus] intelligimns DG 16 seu] vel F 17 quod] quae G 1: universale] univenalia G 18 quam] quodGZ Il Ubique] Sed A, Unum GZ 21 universalia] singularia C
l Aristot., Topica, IV, c. 4 (124b 11-12). 2 Aristot., Anal. Poster., I, c. 8, t. 62 (75b 24-25). 3 Robertus Grossatesta, In Aristot. Anal. Poster., c. 7, t. 39 (ed. Bononiae 1519, ff. 9vb-10ra). 4 Aristot., Anal. Poster., l, c. 31, t. 218 (87b 32-33). 5 Robertus Grossatesta, In Aristot. Anal. Poster., c. 18, t. 112 (ed. cit., f. 30rb).
5
10
t5
a:>
AN UNIVERSALE AUQUO MODO SIT EXTRA ANIMAM
233
Item, P h i l o s o p h u s, I Physicorum l, dicit quod confusa sunt nobis magis nota; sed entia in anima non sunt nobis magis nota; igitur universalia non sunt praecise entia in anima. Item, C o m m e n t a t o r, I Physicorum, commento 4 2: c Ins tendit per universalia universalissima quae possunt inveniri in istis rebus rerum naturalium •; igitur universalia sunt in singularibus. Item, ibidem, commento 13 3 : c Intentiones de quibus dicitur hoc nomen 'ens', scilicet universale et individuum, multum differunt •; igitur universale est vere ens. 10 Item, ibidem, commento 15 4: c Hoc nomen 'ens' dicitur de intentione universali et particulari, scilicet individuo •· Item, ID Metaphysicae 5 : « Dicimus singulare unum numero, universale vero quod in his •· Item, V Metaphysicae, cap. 'De eodem' 6: « Socrates non m ts multis est, propter quod non 'omnis Socrates' dicitur •· Item, VII Metaphysicae 7 : Ens signifìcat quod quid est et individuum. Igitur utrumque est ens reale. Et similiter, ibidem, C o m m e n t a t o r, commento 1 s: « Manifestum est quod primum de quo dicitur hoc nomen 'ens' 1 dicit om. D 2-3 scd ... nota om. (hom.) ABFG, Borgh., Val. 4 I Physicorum om. F 4-5 Intendit] intelligit Z 5 per] quod D 1: quae om. DG possunt] esse add. E, om. G 11 istis om. G 6 rerum naturalium] naturalibus D .: naturalium ila A, Borgh. Avtrr.; materialium BCEFGHZ, Gi=a, Gotinga, Padua Anton., Padua Univ., Paris Maz., Paris Nat., Vat. 7 ibidem] idem E 8-9 diffèrunt] difièrens G 10 dicitur] dividitur D Il de] in D 11 et] in add. D 12 Dicimus] dicit F 13 vero] enim F 14 Metaphysicae om. C Il non] est add. D 15 dicitur] est GZ 16 Item] Praeterea D 17 individuum] hoc aliquid add. Z 18 ibidem] idem Z, om. B 19 nomen om. GZ
Aristot., Physica, I, c. l, t. 3 (184a 21-23). 2 Averroes, In Aristot. 3 Averroes, In Aristot. PhyPhysicam, I, t. 4 (ed. Iuntina, IV, f. 3rb). sicam, I, t. 13 (ed. Iuntina, IV, f. 6vb). 4 Averroes, In Aristot. Physicam, I, t. 15 (ed. Iuntina, IV, f. 7rb). 5 Aristot., Metaph., m, c. 4, t. 14 (999b 34- l ()()()a 1). 6 Aristot., Metaph., IV, c. 9 (1018a 3-4). 7 Aristot., Metaph., VII, c. 1, t. 2 (1028a 13-15). 8 Averroes, In Aristot. Metaph., VII, sed potius t. 2 (ed. Iuntina, vm, f. 72va). I
234
LIBER I DIST.
2 Q. VII
simpliciter et principaliter est illud quod dicitur in responsione ad 'quid est hoc individuum demonstratum exsistens per se'; et ista interrogatio est de substantia •· Ex hoc potest argui sic: illud quod est principalius ens quam aliquod accidens, est ens extra animam; sed universale est huiusmodi secnndum C o m m e n t a t o r e m. Similiter, illud per quod respondetur ad 'quid est' de substantia non est tantum ens in anima, quia illud non est de quidditate rei extra; sed per universale substantiae respondetur ad 'quid est individuum', non per individuum; igitur etc. Similiter, dicit l quod cista interrogario est de substantia •; sed ista interrogatio est de universali, sicut et responsio est per universale, igitur etc. Item, commento 3 2 : « !sta, scilicet quidditates, sunt substantiae, quia sunt partes substantiarum quae sunt substantiae in rei veritate, scilicet particularium ». Item, commento 4 3 : « Signum eius quod substantia apud nos est manifestior accidentibus, scilicet universalia substantiae quam universalia accidentium, est quod scire individuum substantiae per sua universalia substantialia est perfectius quam scire illud per universalia accidentium ». Item, commento 10 4: « Consideremus de hac substantia quam significat defìnitio •; igitur metaphysicus considerat de substantia quam significat defìnitio; sed non considerat de aliquo individuo; igitur etc. 1 responsione] ratione E 1-2 ad quid] quod C 4 principalius] principale E 7 eru] res Z i1 de] in G 8 ad] per D !l est om. A 5 universale] substantiae add. DE 9-11 Similiter. .. etc. om. (hom.) G 11 sicut om. A il per om. B 11-14 3 ... commento om. (hom.) E 12 Ista] Istae D, sunt add. G ;: !sta scilicet om. Z Il quia] quae G 13 veritate om. G 14 ltem] Commentator add. F ,: Signum] est add. D, huius add. G 15 est om. Z ·· universalia] scilicet add. E 16 universalia om. E :! accidentium] accidentibus E ·· est] et D, om. F " quod] quia F 16-17 individuum ... scire om. A 17 illud] idem B, illa EF
l A verroes, ibidem. 2 Averroes, In Aristot., Metaph., VII, t. 3 (ed. Iuntina, VIII, f. 73ra). 3 Averroes, ibidem, t. 4 (ed. Iuntina, VIII, 4 Averroes, ibidem, t. 10 (ed. luntina, VIII, f. 75vb). 73rb).
5
10
15
20
235
AN UNIVERSALE AUQUO MODO SIT EXTRA ANlMAM
ltem, commento 11, in principio l: c Substantia rei est illud quod dicitur in responsione ad 'quid est hoc individuum substantiae'. Et ideo descripsimus illam substantiam descriptione dialectica, quod est illud quod significat sermo qui dat essentiam rei quae est s definitio. Et est illud quod dicitur per se, id est, quod praedicatur essentialiter. Et innuit primum modum praedicabilium essentialium, scilicet definitionem •· Ex ista auctoritate patet quod definitio significat substantiam quae praedicatur essentialiter et primo modo; sed tale praedicatum non praedicatur nisi de pluribus; 10 igitur etc. Item, commento 40 2 : « Declaratum est ibi quid est substantia quae est quidditas et quomodo ista substantia est praedicabilis de illo quod est substantia, et quod hoc est ei secundum quod est universalis •· Igitur substantia aliqua est praedicabilis secundum 1s quod est universalis. (CONTRA OPINIONEM COMMUNEM]
Contra istam opinionem. Primo, contra conclusionem: non videtur quod aliqua res extra animam quae sit substantia sit universalis nisi forte per voluntariam institutionem. P r i m o, quia illa quae sunt opposita requirunt distincta quibus primo conveniant; sed universalitas et singularitas sunt huiusmodi secundum 1 11] 21 Z, 0111. E in principio om. C illud] id F 2 ad ... est om. A 2-3 substaruiac om. E 3 descripsimus] describimus D 4 qui] quo A , dat] dicit Z :: quae] qui C 5 definitio] distinctio G ' Et om. B est! om. D 6 primum] ipsum GZ 11 conunemo om. D 40] 4 BCF, 44 E . ibi] igitur Averr., otri. BD ' est om. G 12 et otri. D quomodo 0111. DZ praedicabilis] secundum quod est univenalis adJ. D 13 substantia] subicctum Z hoc] haec G j: ei] rei E, eius Z 'est om. DGZ 14 Igitur] substantia 17 istam opinionem] istas opiniones D 18 quae om. Z ', sit2 om. Z est add. E 20-21 conveniant] conveniunt G
l Averroes, ibidem, t. 11 (ed. Iuntina, VIII, f. 76rb). ibidem, t. 40 (ed. Iuntina, VIII, f. 90vb).
2
Averroes,
236
UBER I DIST. 2 Q. VII
o m n e s i s t o s l ; igitur illa quae primo et immediate denominantur ab istis distingunntur. Aut igitur distingunntur formaliter, quod est p r i u s improbatum 2 ; aut distingunntur sicut res et res, et per consequens redit prima 3 vd secunda opinio 4 improbata in primis quaestionibus; aut distingunntur sicut ens rationis et ens rationis, aut sicut ens reale et ens rationis. Et certum est quod illud quod est singulare primo et immediate non est ens rationis; igitur illud quod primo et immediate denominatur universale est tantum ens in anima, et per consequens non est in re. S e c u n d o sic: aut eadem res realiter et formaliter est singularis et universalis, aut non. Non potest dici quod non, sicut probatum est in tribus quaestionibus praecedentibus 5. Si sic, contra: illa res quae est singularis non est praedicabilis de pluribus; sed illud quod est universale est praedicabile de pluribus; igitur non est idem. Et hoc est sic arguere: impossibile est contradictoria de eodem primo verifìcari; sed praedicabile de pluribus et non praedicabile de pluribus verifìcantur de singulari et universali; igitur non snnt idem. S i d i c a t u r quod universale non praedicatur de pluribus nisi per actum intellectus componentis, et ideo res quae de se non praedicatur de pluribus potest per actum intellectus componentis praedicari de pluribus: Hoc n o n v a l e t, quia non tantum praedicari de pluribus et non praedicari de pluribus contradicnnt, sed praedicabile de 1 istos om. AF ,; illa om. Z 2 distinguuntur2 om. B 3 improbatum] in praedicam.entis G 4 et om. E irnprobata] irnprobatae ACG, irnprobatarum F 8 est om. G 9 per consequens] sic Z 10 res om. D '! et formaliter om. Z 11 tribus] duabus F 14 praedicabik] probabile AE 15 primo] vere G 16 praedicabile2] 13 illud om. Z praedicari E 17 verificantur] verificatur Z :1 universali] secundum eos aJJ. DEG 18 dicatur] dicas Z 19 res om. GZ :: quae] quod Z 20 compon.entis om. Z 22 non2 om. E 23 sed] sicut B 23-1 (p. 237) sed ... contradicunt om. E l Scilicet secundum tenentes universalia esse aliquo modo a parte rei in ipsis singularibus. 2 Quaestione 6, supra pp. 3 Quaestione 4, supra, pp. 99-152. 4 Quaestione 5, supra, pp. 153-159. 5 Scilicet quaestionibus supra, pp. 99-224.
5
10
15
20
237
AN UNIVERSALE ALIQUO MODO SIT EXTRA ANIMAM
5
10
15
20
pluribus et non praedicabile de pluribus contrad.icunt. Similiter, posse praed.icari de pluribus et non posse praed.icari de pluribus contrad.icunt; sed ante actum intellectus universale potest praed.icari de pluribus et singulare non est praed.icabile nec potest praed.icari de pluribus; igitur sine omni actu intellectus universale non est singulare. Praeterea, arguo per rationes P h i l o s o p h i l, per quas 1ùtitur demonstrare istam conclusionem, quod nullum universale est substantia, sic: Substantia rei est propria illi cuius est substantia; sed universale nulli est proprium sed commune; igitur universale non est substantia. S i d i c a t u r quod P h i l o s o p h u s intend.it probare quod universale non est substantia prima vel propria, - unde C o m m e n t a t o r arguit sic, commento 45 2: « Substantia cuiuslibet rei demonstratae est ei propria; universale autem est commune pluribus; igitur universale non est substantia propria • -, et ita non probatur absolute quod non est substantia, sed quod non est substantia propria: Haec responsio n o n v a l e t, quia intentionis P h i l o s op h i est arguere contra e o s qui posuerunt universalia esse substantias, sicut fuerunt P l a t o n i c i. Ipsi autem, sicut i p s e 3 imponit eis, non posuerunt universalia esse substantias proprias sed substantias communes. Unde d.ixerunt quasdam substantias -------
---------
l contradicunt om. F Similiter] Sic E 2 de2] non G 11 pluribus om. G 3 scd ante J secundum autem Z 4 nec] non F 5 pluribus J secundum eos tUià. BCGZ 7 arguo om. B 8 nititur] intimatur G, probare et tUià. Z 9 illi] illius Z 10 nulli 12 intendi t J vult D 13 prima ve!] praedicabilis Z Il vel] in E est] non est alicui Z 14 45] 41 AF 15 autem] aut B 16 universale om. Z 17 absolute om. Z Il est] sit D .: substantia] propria add. G 17-18 sed ... propria om. E 19 intentionis] intentio Z 19-20 Philosophi] Aristotelis F 20 posuerunt] ponunt E 21 fuerunt om. Z 22 posuerunt] imposuerunt G 23 substantiasl om. Z
Aristot., Metaph., VII, c. 13, t. 45 (1038b 10-11). In Aristot. Metaph., VII, t. 45 (ed. Iuntina, VIII, f. 93r). Aristoteles, loco cit. l
2
Averroes, 3 Scilicet
238
I.IBER I DIST.
2 Q. VII
esse particulares et quasdam commWles. Igitur non sufficit s i h i probare contra e o s quod non sunt substantiae propriae nisi probet quod non sunt substantiae. Unde arguitur sic l : Si universale quod est commune pluribus [est substantia], aut est omnium, aut unius. Non autem est possibile quod sit omnium; igitur erit substantia unius, et per consequens omnia quibus est commune erunt illud unum, quod est impossibile. Item, arguit sic 2: Universale est quod praedicatur de aliquo subiecto; sed substantia in rei veritate non praedicatur de aliquo subiecto; igitur universale non est substantia. T e r t i o arguit sic 3 : Sicut impossibile est individuum componi ex qualitatibus, quia tunc qualitas esset prior individuo sulr stantiae, ita impossibile est individuum componi ex non 'hoc aliquid'. Igitur nullum universale est pars substantiae, et per consequens, cum non sit per se exsistens, non erit substantia aliquo modo. Quart o 4, quia nihil fit ex duobus in actu; igitur quando aliqua distinguuntur l§ et faciunt unum per se, §l oportet quod unum sit potentia et aliud actus. Et per consequens, si universale esset substantia et aliquid esset sibi additum, oporteret quod se haberent sicut actus et potentia; quod est inconveniens. Q u i n t o 5, quia tunc esset tertius homo. 3 Unde] Item D , arguitur] arguo E, arguit Z ;: sic si] quod F 4 est substantia ita Z, om. rodd. aut] quod D est3] substantia add. F 5 unius] nullius ABCDG est om. B ;; erit] est D 6 omnia om. D 7 erunt] erit E " impossibile] possibile A 8 arguit] 9 in ... veritate om. Z 11 arguit] arguitur DZ :1 arguitur DZ 11 est quod] in quid F Sicut om. GZ " est om. F 'l individuum] substantiae add. Z 12 prior] perfectior D 14 substantiae om. F 17 Quarto] argui t sic Philosophus 12-13 substantiae om. Z add. D fie] sit G 18 distinguuntur] componuntur F Il et ... se om. ACF 19 sit] in add. F ·: aliud] in actu add. F 20 et] si add. Z 22 Quinto ... homo om. E
Aristot., loco cit. (1038b 12-15). 2 Aristot., ibidem, t. 46 (1038b 15-16). 3 Aristot., ibidem, t. 47 (1038b 23-27). 4 Aristot., ibidem, t. 49 {1039a 3-11). 5 Aristot., ibidem, t. 48 (1039a 2-3). l
5
1°
15
20
AN UNIVERSALE AUQUO MODO SIT EXTRA ANIMAM
239
ltem, X Metaphysicae l, dicit P h i l o s o p h u s quod impossibile est aliquod universalium esse substantiam. Ubi dicit C o mm e n t a t o r, commento 7 2: « Cum sit declaratum in tractatu de substantia et de generibus entis quoniam impossibile est ut s aliquod universalium sit substantia, manifestum est quod unum universale non est substantia •· Et sequitur: « Et cum universalia non sint substantiae, manifestum est quod ens commune non est substantia exsistens extra animam, quemadmodum unum commune non est substantia •· Et sequitur: « Unum et ens praedicata 10 sunt universalia quae non habent esse nisi in anima •· Et sequitur: « Cum universalia non sint substantiae, igitur neque genera sunt substantiae •. Et sequitur: « Neque substantiae sunt genera, quia genera sunt universalia ». Ex ista auctoritate patet quod universalia non habent esse nisi in anima tantum; igitur non sunt in 1s re extra. Similiter, per hoc quod ens et unum sunt universalia probat 3 quod non sunt substantiae; igitur nullum universale est substantia. Item, C o m m e n t a t o r, XII Metaphysicae, commento 22 4 : :x> « Unum et ens sunt ex rebus universalibus quae non habent esse extra animam ». Igitur universale non est extra. 2 Ubi] Ut ABEFG 3 sit] tractatum et add. D , declaratum] tractatum E in traotatu om. D 4 entis om. G 6-8 Et2 ... substantia om. (hom.) A 9 praedicata] praedi10 sequitur] sic D 11 sint] sunt F nequc] ncc F , sunt] erunt D cam.enta Averr. 13 ista auctoritate] quo Z 13-14 universalia] universale Z 14-15 sunt ... extra] est res extra animam Z, animam add. D 16 sunt] sint G 16-17 probat] probant G 17 nullum om. F ;. universale] non add. F 19 Item] Sirniliter E : XII] XI AC . 22] 21 G 20 Unum] sunt G 21 est] habet esse D extra] anirnam add. EZ
l Aristot., Metaph., X, c. 2, t. 6 (1053b 16-17). 2 Averroes, In Aristot. Metaph., X, sed potius t. 6 (ed. Iuntina, VIII, ( 120rb), ubi et sequentes sententiae in hoc paragrapho citatae. 3 Scilicet Aristoteles, Metaph., XII, c. 4, t. 21 (1070b 7-9). 4 Averroes, In Aristot. Metaph., XII, sed potius t. 21 (ed. Iuntina, VIII, ( 144va).
240
UBEll I DIST. 2 Q. Vll
Item, commento 28 I : c Principium universale non exSIStlt extra anim.am sed individua t. Et sequitur: c Nullum universale generat aut generatur t. Igitur universale non est in re. Item, commento 29 2 : c De particulari non fit demonstratio, quamvis ipsum tantum sit ens in rei veritate t. Igitur in rei veritate universale non est substantia nec ens extra anim.am. Hoc idem vult, VTI Metaphysicae, commentis 2, et 20, et 21, et 30, et in aliis locis quasi infinitis 3.
5
[CONTRA PRIMUM MODUM OPINIONIS COMMUNIS]
Contra primum modum ponendi 4 quaero quomodo distinguuntur natura et designatio naturae? Si nullo modo, igitur non plus est natura universalis quam natura designata. Si aliquo modo: aut secundum rem, aut secundum rationem. Si primum, hoc est p r i u s improbatum 5. Si secundo modo, sequitur quod unum illorum sit tantum ratio, sicut dictum est in quaestione de attributis 6 ; et quod non sit differentia media in creaturis patebit ibidem 7 • 1 28] 24 Z 11 Principium] est add. G, et add. Z 2 Et] Vel G 3 aut] ve! Z , Igitur] nuilum add. D : universale om. Z " non om. D 4 fit] potest esse F, fuit G 5 ipsum om. F 7 vult] Philosophus add. DE " 2]1 A Il 30]34 CF 11 Si] Sed A, Et si C 13 Si om. Z ;; hoc om. Z 14 secundo modo] secundum D 15 illorum] istorum B sit] est D ;· ratio] res D sicut] sed G dictum est] dicetur D 16 et om. Z Il differentia] distinctio D :: media] mediata G ' in creaturis om. C ·: patebit] pateat D, patebat Z
Averroes, ibidem, sed t. 27 (ed. Iuntina, VIII, f. 146va), ubi et sequens. 2 Averroes, ibidem, sed. t. 28 (ed. Iuntina, Vill, f. 146vb). 3 Averroes, In Aristot. Metaph., VII, tt. 2-3, 20-21 et (rectius) 28 (ed. Iuntina, VIII, ff. 72ra, 73ra, 80ra, 80vb, 83vb-84rb). 4 Supra, pp. 226s. 5 In quaestionibus supra, pp. 99-224. 6 Seu quaestione secunda, supra, p. 65. 7 Recte dicitur hic 'patebit', quia paragraphus ille stionis primae (pp. 19s.) additio est. l
1o
15
241
AN UNIVERSALE ALIQUO MODO SIT EXTRA ANIMAM
(CONTRA SECUNDUM MODUM OPINIONIS COMMUNIS]
Contra secundum modum ponendi 1 arguo sic: quando aliquid praecise denominat aliud propter aliquid extrinsecum, cuicumque potest convenire illud extrinsecum et illud denominans ei propors tionaliter poterit convenire. Igitur si illa res quae realiter est singularis est universalis secundum esse suum in intellectu, quod non est possibile nisi propter intellectionem, igitur quaelibet res quae potest intelligi consimiliter potest esse universalis eodem modo, et ita Sortes potest esse universalis et communis Platani 10 secundum esse suum in intellectu. Similiter, essentia divina secundum suum esse in intellectu poterit esse universalis, quamvis ipsa secundum suum esse reale in effectu sit singularissima; quae omnia sunt absurda. Et c o n firma tu r, quia quando aliquid repugnat ex nats tura rei alteri per nihil extrinsecum potest sibi competere; sed cuilibet rei repugnat ex se quod sit communis alteri rei; igitur nulli rei per aliquid extrinsecum potest communitas convenire. Et ita, sive intelligatur sive non intelligatur illa res quae est singularis, secundum nullum esse suum poterit esse communis seu universalis. (CoNTRA OPINIONEM HENR!CI DE HARCLAY]
Per idem patet quod tertius modus 2 est simpliciter falsus et non intelligibilis, qui ponit quod eadem res confuse concepta 3 cuicumque] cui F 5 illa res] natura singularis F 6 univenalis] universale F .: intellectu] poterit esse communis seu univenalis aJd. D 8 consimiliter om. F 12 ipsa om. D li in] et G 13 quae] quod G 14 Et om. E 15 rei alteri] sua alicui Z Il per om. E 16 ex se om. G Il rei2 om. D Il igitur om. G 16-17 nulli rei om. Z 17 aliquid om. Z il extrinsecum] non aJd. Z l! potest] sibi illa aJd. Z 18 intelligatur2 om. Z quae] quod A, realiter aJd. E 19 secundum om. G l[ nullum] unum Z il suum om. D l: seu] sive F, vcl G 21 modus] poncndi aJd. E Il simpliciter] similiter Z l
Supra, p. 22:7, lin. 9-13.
OCXHAM, OPERA 'IìmoL. Il
2
Supra, pp. 227s. 16
242
LIBER l DIST. 2 Q. VII
est universalis, quia si res confuse concepta est universalis, quaero: quae est illa res? Et sit a. Igitur a confuse conceptum est universale, et per consequens a confuse conceptum est commune ipsi b. Igitur haec est praedicatio superioris de inferiori: b est a confuse conceptum; et ita Sortes est Plato confuse conceptus, et Deus est s creatura confuse concepta. D i c i t u r l ad istud quod non sequitur, quia ista consequentia non valet 'animai est Sortes confuse conceptus, P lato est animai, ergo Plato est Sortes confuse conceptus', propter variarionero medii, quia de alio animali est sermo in minori et in maiore, 10 quia in re nihil est commune eis; sicut enim 'animai' significat Sortem confuse conceptum, ita significat Platonem confuse conceptum: Sed istud n o n e s t v e r e n e c l o g i c e d i c t u m, quia quando dicitur sic 'animai est Sortes confuse conceptus' aut 'animai' 15 supponit simpliciter, aut personaliter. Si personaliter, 'animai' non tantum est Sortes confuse conceptus, sed animai est Sortes distincte conceptus, quia tunc est una indefinita habens unam singularem veram, scilicet istam 'hoc animai est Sortes distincte conceptus', l universalislj et distincte concepta eu singularis add. DEZ : quia ... univenaJ.is2 om. (hom.) G :l est2) si t B 2 res om. D 3 ipsi] illi D 4 haec] hic C 5 ita] 7 quod om. C 10 in2 om. ABCGZ 11 quia) et Z .: re] se G ista Z .: et2 om. C 1: nihil om. G l! cis) eru G li sicut) si dicat E 12 conceptum) et add. E 14 istud) ille G ;: vere) verum E 15 sic om. DFZ 16 aut) supponit add. D Si) Sed Z 18 indefinita] indefinitas Z
l Henricus de Harclay, in quaestione citata: «Ad secWldum argumentum: cum arguitur quod 'Sortes est Plato ut confuse conceptus', dico quod non sequitur, sed est fallacia accidentis ex viariatione medii. Quando enim dico 'animai non est aliud nisi Sortes cum concipitur confuse' et tu arguis 'sed Plato est animal, ergo est Sortes conceptus confuse' medium variatur, narn cum dicitur in minore 'Plato est animai' de alio animali est sermo quam in maiori. Non est enim aliquid commWle eis. Unde sicut animai signifìcat Sortem confuse intellectum ita animai significat Platonem confuse intellectum, sed non idem a parte rei sed aliud, (cod. cit., f. lOvb).
AN UNIVERSALE ALIQUO MODO SIT EXTRA ANIMAM
243
demonstrando Sortem. Si autem 'animai' supponat simpliciter, aut supponit pro aliqua vera re, aut pro ente tantum in anima, aut pro aggregato. Si pro re, igitur aliqua vera res est communis, et per consequens vera res praedicatur vere de alia re. Et ita, sicut haec s est vera simpliciter 'Sortes est animai' vel 'asinus est animai', ita erit haec vera 'asinus est Sortes conceptus', quia per t e illud commune pro quo supponit 'animai' in ista 'animai est Sortes confuse conceptus' est Sortes conceptus, et nullo modo distinguitur a Sorte concepto; igitur de quocumque praedicatur unum et reli10 quum. Si utrumque supponat personaliter, igitur sicut haec est vera 'asinus est animai', secundum quod 'animai' supponit personaliter, ita haec erit vera 'asinus est Sortes conceptus', secundum quod praedicatum supponit personaliter. Praeterea, quod dici t l 'quod superioritas et inferioritas con15 venit rei per comparationem ad intellectum'; illud est simpliciter falsum, quia nulla res qualitercumque consideretur est superior, sicut nulla res qualitercumque consideretur est indifferens. C o n firma tu r, quia si aliquid extrinsecum faciat Sortem esse album, aliquid in re vere est album, quamvis non ex se sed tantum per causam extrinsecam; igitur eodem modo si intellectus faciat rem superiorem, vere res erit superior et indifferens, quamvis non ex se sed tantum per intellectum confuse rem concipientem; et ita dicuntur contradictoria, dicendo quod eadem res est superior et inferior, et quod nihil in re est commune vel indifferens. 1 autem om. F :: supponat] supponi t Z 2 supponit] supponat E · pro2 om. D 3 aggregato] aggregata G ., vera] una Z, om. E 4 vera] una DZ ,, vere ... re] de vera realia F 5 simpliàter om. F !l Sortes] Plato homo Z 6 eri t] est F ·· haec] ista G li Sortes] confuse add. Z 8 Sortes] confuse om. Z ·, et om. G nullo] uno G 10 Si] Unde prann. D Il quod] hoc add. D 12 ita] quod add. D i' erit] est DE :J Sort:es] confuse add. Z 14 Praeterea] falsum est add. D :. quodlj cum Z, om. E ;i quod2 om. B 15 per comparationem] in comparatione D, rei add. G 14-15 convenit] conveniunt D 16 qualitercumque] quantumcumque Z 18 Sortem] hominem Z 19 albumi] asinum D Il est] erit F il album2] asinus D 2JJ eodem modo] sirniliter Z 21 rem om. D 24 et2] etiam G ·: ve!] et D :: indiffèrens] diffèrens C I
Henricus de Harclay, supra, p. 228, lin. 1-2.
244
LIBER I DIST.
2 Q. VII
Praeterea, falsum est quod dicitur l 'quod res sub uno conceptu est singularis et sub alio universalis', quia res de se singularis nullo modo nec sub aliquo conceptu est universalis. Et ratio est ista, quia semper 'a determinabili 2 sumpto cum aliqua determinatione non distrahente nec diminuente ad ipsum absolute sumptum est s formalis consequentia', et ita sequitur formaliter 'res sub tali conceptu est universalis, igitur res est universalis'; consequens falsum est, sicut ista est falsa 'res est indifferens' per i sto s 3; igitur antecedens est simpliciter falsum. S i d i c a t u r quod haec est determinatio distrahens vel 10 diminuens, quia 'esse intellectum', 'esse conceptum' et huiusmodi sunt determinationes distrahentes vel diminuentes, et ideo sicut non sequitur 'Cacsar opinatus est, igitur Caesar est', ita non sequitur 'res sub tali conceptu est universalis vel indifferens, igitur res est universalis vel indifferens': 15 Similiter, secundum te4, non sequitur 'homo in communi vel homo communis est conceptus mentis, igitur homo est conceptus . ': ment:lS P r i m u m istorum n o n v a l e t, quia istae non sunt determinationes distrahentes nec diminuentes. Cuius ratio est quia 20 determinatio diminuens est cum pars alicuius totius exprimitur denominata ab illa determina tione, sicut patet sic dicendo: Aethiops est albus secundum dentes. Ibi enim exprimitur pars denominata, 2 alio] est add. DFZ 4 a om. E 5 ad] se add. D 6 formalis] formaliter Z 8 per] secundum DZ 9 falsum] falsa G 10-11 vd 7 igitur ... wriversalis om. G diminuens om. Z 11 esse2J est G . conceptum] cognitum Z 12 ve! diminuentes om. D 13 est!J et add. E 20 nec] vel F 21 eu m om. AF Il alicuius] aliqua E ; sicut om. D 22 ab] sub GZ illa] denominatione (!) add. F dcterminatione] denominationc E sic om. GZ 23 cnim] non A pars] primo at!d. DEF l Supra, p. 228, lin. 2-4. 2 De hac regula cf. Aristot., De interpretatione, c. 13 (22a 14- 23a 27); et supra, p. 177, nota 1. 3 Scilicet sccundum Hcnricum dc Harclay, qui dicit: c Omnis res posita extra animam 4 Videlicet secundum co ipso est singularis », supra, p. 228, lin. 4-5. Guillcmum de Ockham, qui tenet universale esse conceptum mentis.
AN UNIVERSALE ALIQUO MODO SIT EXTRA ANIMAM
245
et si denominatio talis partis non sufficit ad denominationem totius, tunc est determinatio diminuens. Et tunc est fallacia secundum quid et simpliciter, non arguendo ad determinabile absolute sumptum sed arguendo ad determinationem absolute sumptam, sicut s sic arguendo 'Aethiops est albus secundum dentes, hoc est habens dentes albos, igitur Aethiops est albus' est fallacia secundum quid et simpliciter. Non est tamen fallacia inferendo determinabile absolute sumptum sic 'igitur Aethiops est habens dentes'; sed in proposito non exprimitur talis pars cum dicitur 'universale est 10 Sortes confuse conceptus'; et ideo non est hic determinario diminuens. Similiter, si esset determinatio diminuens, contingeret inferre determinabile absolute sumptum, inferendo 'igitur universale est Sortes'; et esset fallacia secundum quid et simpliciter inferendo determinationem absolutam, sic inferendo 'igitur uni15 versale est confuse conceptum' ; et ita haberetur propositum. Similiter, istae determinationes non sunt distrahentes, quia determinatio distrahens est quando absolute repugnat rei vel saltem exsistentiae illius cui additur; sed denominat ipsum, quia denominat proprie et vere aliquid quod fuit pars eius, sicut patet de mortuo 2ll cum dicitur 'homo mortuus', quia impossibile est quod homo sit et tamen quod sit mortuus. Dicitur tamen, secundum c o mm u n e m u s u m loquendi 'homo est mortuus', quia corpus quod fuit pars eius est vere mortuum. Sed patet quod sic non potest dici in proposito; ideo non sunt istae determinationes di25 strahentes. Per hoc patet ad instantiam, quia hic non est determinatio distrahens nec diminuens: Caesar intellectus. Et ideo absolute 4 sicut] sed G 6 cst2 om. F 8 absolute] ve! simplicitcr add. F haberu] habcntes C, albos add. DF2 11 Similiter ... diminuens in imo f 13 13 et l] sed Z csset] !5 haberetur] habetur D 16 istae om. A 17 repugnat] ci add. E rei] rem E est D 19 eius] illius Z 20 cum ... mortuus 18 illius] eius DZ illius cui] illi cuius E om. (hom.) G ' homo!] est add. D ' quia] quod G 21 quod om. E 22 est] esse AB ' quia] et G 23 pars om. F 26 Per] Propter A ad] prirnam add. DE :! instanZ7 nec] non G tiam] secundam Z ' quia] quod Z
246
LIBER I DIST.
2 Q. VII
sequitur: Caesar intellectus est, igitur Caesar est. Et sinùliter se-quitur: Caesar in opinione est, igitur Caesar est. S i d i c a t u r quod, secundum P h i l o s o p h u m I Elenchorum t, haec est fallacia secundum quid et simpliciter; sed talis fallacia est semper quando arguitur ab aliquo sumpto secundum s quid ad ipsum sumptum simpliciter vd e converso: D i c o quod hic non est fallacia secundum quid et simpliciter 'Caesar in opinione est, igitur Caesar est'; sed est formalis conse-quentia. Sed hic est fallacia secundum quid et simpliciter, secundum A r i s t o t e l e m 2 : Caesar est in opinione, igitur Caesar w est. Nec semper est fallacia secundum quid et simpliciter arguendo a determinabili sumpto cum determinatione diminuente ad ipsum sumptum absolute, sed ille modus arguendi est tantum unus modus illius fallaciae. Et alius modus est quando arguitur ab aliqua propositione habente praedicatum ad secundum adiacens, sicut sic 15 arguendo : Sortes est in opinione, igitur Sortes est. Similiter haec: Rosa non exsistente, rosa est intellecta, igitur rosa est. Et sinùliter haec, secundum P h i l o s o p h u m, ibidem 3 : Album non est homo, igitur album non est. Quod enim hic sit fallacia est manifestum, quia certum est quod consequentia non valet, igitur peccat 20 penes aliquam fallaciam. Sed patet inductive quod penes nullam 1 Et om. Z 1-2 sequitur om. Z 3 quod om. F 3-4 Elenchorum] quod add. B 4 haec] hic G 6 quid om. A 7 Dico om. G ;i simpliàter] secundum Aristotdem add. Z 8 sed] quia add. E:, est] sequitur D 9-10 secundum Aristotelem] Philosophus 9-11 secundum ... simp!iciter om. (hom.) C 10 Caesarl] Sortes D 11 semper] est Z 12 a] de E 14 modus] modo A 15 praedicatum] adiacens add. D ;; ad] so!um Z probandum add. D 16 Sinùliter] Et pramt. F ,_ haec] hic CG 17 enistente] haec add. D li Et om. D 18 haec] hic CG, om. F 1: ibidem] hic est &llacia secundum quid et simpliciter add. F 19 enim om. Z 21 penesl] per D 11 penes2] per D l Aristot., De sophisticis elenchis, c. 5 (166b 37 - 167a 20); versio Boethii, I, c. 4 {PL 64, 1011s.). 2 Cf. Aristot., loco cit. Exemplwn utique Aristotelis non est. 3 Aristot., loco cit.: c Aut rurswn quoniam quod est non est, si eorum quae sunt quidpiam non est, ut si non est homo: nam non idem est non esse quidvis, et non esse simpliciter • (167a 2-6); versio Boethii {PL 64, 1012 A).
247
AN UNIVERSALE AUQUO MODO SIT EXTRA ANIMAM
aliam, quia maxime videretur quod peccaret penes fallaciam con-
5
10
15
20
sequentis; quod tamen non est verum, quia nec sequitur sic nec e converso; sicut enim non sequitur 'Caesar est in opinione, igitur Caesar est', ita nec e converso. Et idem patet de secondo exemplo I. Et ideo semper quando est aliquod praedicatum quod potest aequaliter competere enti et non enti, sive arguatur a.ffirmative sive negative, est semper fallacia secundum quid et simpliciter. Et hoc est quod dicit P h i l o s oP h u s 2 quod non est idem esse quid et esse simpliciter, sicut non est idem esse in opinione et esse; similiter, non est idem non esse quid et non esse simpliciter, sicut non est idem non esse homo et non esse simpliciter. Et tamen esse in opinione non est d.eterminatio diminuens nec distrahens, sicut non esse homo vd esse homo. T enet igitur illa regula quando arguitur a determinabili sumpto cum determinatione nec diminuente nec distrahente, modo praedicto 3, ad determinabile absolute sumptum, et hoc si d.eterminatio sit affirmativa, non negativa, sicut sequitur: Sortes est homo albus, igitur Sortes est homo. Non tamen sequitur negative: Sortes non est homo albus, igitur Sortes non est homo. Et universaliter: negative non sequitur formaliter, sed a.ffirmative. A d s e c u n d a m i n s t a n t i a m 4 dico quod non valet, quia in isto consequente 'homo est conceptus mentis' potest subiectum habere suppositionem simplicem vd personalem. Si simplicem, - - - - ------
-
1 videretur] videntur AB, videtur DF :i penes] secundum D 2 necl] non D 3 in om. G 4 ita om. E 8 Et om. C 3-4 sicut ... converso om. (hom.) Z 9-11 sicut ... simpliciter] et similiter non est idem non esse 9-10 quid ... essei om. (hom.) F in opinione D 11 sicut] enim add. G 12 essei] est G il Et om. G Il opinione] et add. B 13 nec] non F, ve! GZ ::non] nec E •: ve!] non add. E 14 illa regula] illud argumcntum Z ;: regula] argumenta G, quù add. Z 15 necl] non Z, om. B 16 sumptum] est bona consequcnria add. CEFGZ 17 affirmativa] aflirmata Z l! non] ve! G il negativa] negata CFZ :1 sequitur om. D l' est homo om. A 18 negative om. F 19 est2 om. E 20 nega21 instantiam om. Z 22-23 subiectum] tive om. GZ il sequitur om. D :' sed] nisi Z homo G
Supra, p. 244, lin. 13-15. 2 Aristot., loco cit. 4 Supra, p. 244, lin. 16-18. p. 244s. I
3
Supra,
248
LIBER l DIST.
2
Q. VII
sic est bona consequentia. Si personalem, consequentia non valet propter variationem suppositionis, quia in prima supponit simpliciter et in secunda personaliter; et ita est fàllacia aequivocationis penes tertium modum. Et ideo sicut haec est simpliciter neganda 'aliquis homo est species vd universale', quia in ista ly homo non potest habere nisi suppositionem personalem propter signum particulare additum, ita eodem modo est ista neganda simpliciter 'aliqua res confuse concepta est universalis'. Et ita impossibile est quod eadem res sub uno conceptu est universalis et sub alio singularis. Ex istis patet quod non bene dicuntur talia communia: quod eadem res sub una intentione est singularis et sub alia universalis, vd quod secundum tale esse est homo et secundum aliud esse non est homo sed aliud, et multa talia consimilia, puta si res consideretur sic, tunc est hoc, si aliter consideretur vd sub alia consideratione, est aliud; quia tales propositiones accipientes tales determinationes inferunt propositiones absolute sine illis determinationibus. Aliter enim eadem facilitate possem dicere quod homo secundum unum esse vd sub una consideratione vel intentione est unus asinus et sub alia est unus bos l§ et sub alia est unus leo, §l quod est absurdum. Et ideo tales sunt nimis improprii modi loquendi et abiciendi ab omni modo loquendi scientifico. ( R.EsPGNSIO AUCTORIS)
Ideo aliter dico ad quaestionem quod nulla res extra animam, nec per se nec per aliquid additum, reale vd rationis, nec qualiter1 sic om. Z Il consequenria2 om. Z 5 homo!] co=unis add. A 7 iu] et D 8 impossibile] possibile A :: est2 om. G 9 quod] aliqua add. D, una et add. D li uno om. E i: est] sit DFZ Il alio] sit add. Z 9-10 singularis] particularis D 10 dicuntur] dicunt DZ 11 est] sit ABZ Il alia] est add. E 12 quod om. D ii homo] hoc CF 13 esse om. E Il non ... homo] est illud F ii homo] hoc C Il sed om. Z l[ aliud om. FZ L m.ulu] signa add. G ii talia] et add. G 14 hoc] homo Z : consideretur2] consideraretur, d add. scilicet E 15 consideratione] tunc add. Z Il accipientes] attributales adi. E 16 inferunt] et sunt G, tales adi. F 1&-17 detenninationibus om. C 18 secundum] est E 19 estl om. Z Il etl ... leo om. AF Il leo] est add. BDG 20 nimis] unus A 21 modo loquendi] hom.ini D E scientifico om. C 23 Ideo] Item D 1: dico om. Z 24 aliquid] extrinsecum D vel] nec D Il nec3] vel F
5
10
15
AN UNIVERSALE AUQUO MODO SIT EXTRA ANIMAM
249
cumque consideretur vel intelligatur, est wùversalis; ita quod tanta est impossibilitas quod aliqua res extra animam sit quocumque modo wùversalis - nisi forte per institutionem voluntariam, quomodo ista vox 'homo', quae est vox singularis, est wùs versalis - quanta impossibilitas est quod homo per quamcumque considerationem vel secundum quodcumque esse sit asinus; quia quando aliquid competit alicui tantum denominative, sive per aliquid informans sive per aliquid simpliciter extrinsecum, omni illi ad quod illud informans vel extrinsecum se habet uniformiter 10 illi tale denominans aequaliter conveniet. Verbi gratia, si aliquid sit disgregativum visus praecise propter albedinem informantem, quidquid est album aequaliter aequaliter disgregabit; igitur si res per considerationem intellectus, quae est aliquid totaliter extrinsecum ipsi rei, est wùversalis, quidquid aequaliter intelligitur erit 1s wùversale, et ita omne intellectum erit wùversale. S i d i c a t u r quod res non est wùversalis quocumque modo intellecta sed tantum confuse intellecta, et ideo non omnis res est wùversalis, - ista est o p i n i o t e r t i a supra recitata l : Haec r e s p o n s i o n o n v a l e t: primo, quia re praecise w intellecta distincte, potest formaci propositio in qua praedicatur superius de inferiori, sicut si Sortes intuitive videatur et quidquid est in Sorte intuitive videatur, saltem per potentiam divinam, adhuc potest talis intellectus scire quod Sortes est homo, quod 2-3 quocumquc l consideretur] consideraretur E ve!] ncc G ita quod] quia GZ 7 quando] quandocumque E tantum] 4 vox2 om. Z modo] quomodocumque E 9 illud] 8 simpliciter om. Z extrinsecum] similiter tUid. Z tamen E ;: sive] sicut E 11 infor10 aequaliter om. F tale D , ve!] illud add. F extrinsecum] intrinsecum C 13 per] propter D l! quae] quod A, qui CF 12 aequaliter2 om. BDEGZ nuntem om. D 18 supra] 17 sed ... intel!ecta om. E 15 ornne] omnem G 14 ipsi] illi Z, om. D 21 de] suo tUid. F 19 primo om. Z re] res D superius DEZ , recitata] reprobata D 22 divinam] et 21-22 et ... videatur om. (hom.) DFZ sicut] igitur C si Sortes om. F 23 adhuc] aut B potest l porestas E intellectus] intendens A, qui d est in Sorte add. D intellectiones E . sci re l sciri E homo l est add. C
l
Opinio videlicct Henrici de Harclay, recitata supra, pp. 2Z7s.
Ll.BER I DIST. 2 Q. VII
250
est anima l ; lgitur sine omni intellectione confusa propria alicui habetur superius, et per consequens universale sive commune. Praeterea, tunc Deus vere esset universale, quia Deus per t e l potest intelligi confuse; igitur si universale sit res intellecta confuse, Deus vere erit universale, vel Deus intellectus confuse vere erit s universalis. Praeterea, visus potest videre aliquid confuse, igitur qua ratione re intellecta confuse habetur universale, eadem ratione re visa confuse habetur universale; quod est absurdum. Praeterea, sicut a l i a s declarabitur 2, nulla res simplex po- 10 test intelligi confuse si intelligatur, et tamen respectu simplicium vere est universale. D i c o igitur quod per nullam considerationem vel intentionem potest rei aliquid competere nisi denominatione tantum extrinseca, et haec [sunt] praecise talia quae competunt intellectioni 15 vel considerationi primo, et ideo potest dici r e s intellecta. Potest etiam dici quod r e s concipitur et quod r e s est subiectum et quod re s est praed.icatum l§ secundum un a m o p i n i on e m 3 , §l quia hoc non est aliud quam quod re s tali intellectione intelligitur. Et ideo quidquid potest intellectione intelligi potest 20 dici vere subiectum et praedicatum et pars propositionis l§ secundum i 11 a m o p i n i o n e m; §l et sic de aliis: quae omnia 2 sive] et D 1: communc] intellectum confuse F 1 propria alicui] adhuc add. D, om. AF 5 vere 4 potest intelligi] intelligitur GZ 3 quia] quod A ' per te om. F ' te] se E 10 sicut ... 7-9 Praeterea ... absurdum in imo f f2 6 universalis] tale F om. Z 13 quod om. B declarabitur om. Z 1: declarabitur] determinabitur A Il simplex om. G 15 extrinseca] 13-14 intentionem] intellectionem DF, vel per quodcumque esse add. AF vel intrirueca add. AF 1: haec] hoc C : intellectioni] intrllectui DZ, et denominationi add. D 17 dici] quod add. Bf2 Il resi] 16 primo] post AC, tt ttdd. ve l ante esse A, vel illa esse D 18-19 secundum ... opinionem om. AF 18 quod om. Z est ttdd. Bf2 Il quod2 om. GZ 20 ideo om. Z Il quid19 quia om. B :1 hoc] haec E : aliud] aliquid A Il quam] nisi D 21 vere om. Z quid] quod Z, om. G :i potesti om. G Il intellectionel intentione E 22 illam] a1iam B, istam D 21-22 secundum ... opinionem om. AF
Cf. supra, p. 228. d. 2, q. 8 (pp. 289ss.). I
2
Infra, d. 3, q. 5 (pp. 459, 476).
3
Cf. infra,
AN UNIVERSALE AUQUO MODO SIT EXTRA ANIMAM
251
possunt ita praedicari de divina essentia sicut de creatura. Et ideo si aliqua re s sit universalis et non alia, hoc non facit intellectus, qui potest uniformiter omnes respicere, sed erit ex natura rei et propter aliquam diversitatem in re, ita quod unum quod est in s re ex se aliter se habet ad esse universale quam aliud; et per consequens inter illud quod denominatur ab intentione universalitatis et illud quod denominatur ab intentione singularitatis est in re aliqua distinctio vel non-identitas, cuius oppositum p r o b a t u m e s t in praecedentibus quaestionibus I. 10 Praeterea, arguo sic: Sortes secundum nullum esse vel considerationem est universalis, nec Plato nec iste asinus nec ille, et sic de singulis demonstrando omnes res singulares; igitur nulla res secundum nullum esse vel intentionem vel considerationem est universalis. Consequentia patet arguendo ab omnibus singularibus 1s ad universalem. Antecedens patet, quia non est maior ratio quod una singularis sit vera quam alia; sed haec est vera: Sortes secundum nullum esse vel considerationem vel intentionem vel modum est universalis, quia si sic, eadem ratione possem dicere quod Sortes sub aliquo modo est Plato, et homo sub aliquo modo est 20 asinus et lapis et albedo, quae omnia sunt absurda. Similiter, si eadem res esset realiter universalis et singularis, in omni praedicatione superioris de inferiori esset praedicatio eiusdem de se, quia praedicaretur universale de particulari quae sunt eadem res per t e 2, quod est absurdum. l ira] ista D, vere E praedicari] probari C ,'divina] diffèrentia G 3 qui] quia G 1! potest] omnia add. D omru:s om. DF '' ex] extra A 6 univenalitatis] universalis E 10 nullum] unum E 12 res om. Z 13 nullum] ullum Z " intentionem] intellectionem G, intellectum D, om. Z vel2 om. D 14 omnibus om. D 15 univenalem] universale DFG 16 sed] sicut G 17 ve! intentionem om. DZ Il intentionem] intellectionem CEF Il modum) 18 eadem] eaedem C, om. A " possem dicere] dicam Z, om. G 19 subl intenrionem D om. Z 20 etl] vel G ;: quae] cum G 21 realiter] simul E 22 praedicatione] 24 te] se GZ ·· quod] et Gii quod ... absurdum] quae omnia sunt absurda D probatione A
l
Praesertim quaestione 6 (pp. 173-197).
supra, p. 228, lin. 3-4.
2
Per Henricum de Harclay,
252
LIBER I DIST.
2 Q. VII
Ideo d i c o quod nniversale non est in re ipsa cui est nniversale nec realiter nec subiective, non plus quam haec vox 'homo', quae est una vera qualitas, est in Sorte vd in ilio quod significat. Nec nniversale est pars singularis respectu cuius est nniversale, non plus quam vox est pars sui significati. Sicut tam.en ipsa vox 5 vere et sine omni distinctione praedicatur de suo significato, non pro se sed pro suo significato, ita nniversale praedicatur vere de singulari suo, non pro se sed pro singulari. Et ista est intentio P h i l o s o p h i et C o m m e n t a t or i s, immo omnium philosophorum recte sentientium de nni- 1o versali. Unde dicit C o m m e n t a t or, VII Metaphysicae, commento 44 l : « Cum declaraverit - scilicet A r i s t o t e l e s - quod il1a quae significant defìnitiones sunt substantiae rerum, et defìnitiones componuntur ex nniversalibus quae praedicantur de particularibus, incoepit perscrutari de nniversalibus utrum sint sub- 15 stantiae rerum [aut non], sed tantum sunt substantiae particularium de quibus praedicantur il1a nniversalia. Et hoc est necessarium in declarando quod formae individuorum substantiae sunt substantiae, et quod in individuo non est substantia nisi materia et forma particularis ex quibus componitur •· Ex ista auctoritate habentur aliqua dieta in hac quaestione et in praecedentibus. P r i mo, quod defìnitiones non sunt substantiae rerum, sed quod significant substantias rerum, quia dicit 'illa sunt substantiae rerum quae significant defìnitiones', ita quod defìnitiones sunt signa, et substantiae rerum sunt signata, et signum zs 1 cui] cuius DE 1 re] se A 1-2 ipsa ... universale l ipsa et est universale A, om. Z 8 pro2] suo add. E 3 ilio] alia F 4 Nec] Ve! E 5 ipsa om. D 6 suo] ilio D 11 dicit om. Z 12 Cum declaraverit om. C declaraverit l dee la10 recte] ratione D ravit EF, Ave". scilicet Aristoteles] secundum CG 16 sed ... sunt] sive utrum sint D 17 dc quibus] rectius G substantiae] formae E ' particularium] particularia Z, Avm. 18 substantiacl om. DE 19 quod] est add. D : in om. A . est] sit Z : nisi] sicut E 21 hac] ista Z 23 significant] dicunt D " dici t] quod add. E 24 dcfinitiones J rerum add. Z 25 rerum] non A signata] signatum E l
Averroes, In Aristot. Metaph., VTI, t. 44 (ed. Iuntina, VIII, f. 92vb).
AN UNIVERSALE ALIQUO MODO SIT EXTRA ANIMAM
253
non est signatum. S e c u n d o, quod definitiones non significant universalia, et ita cum signifìcent substantias rerum singularium, signifìcabunt aliqua singularia, quia dicit quod 'd.efìnitiones componuntur ex universalibus'; igitur ipsa universalia non sunt signi5 fìcata per defìnitiones sed sunt signa et partes definitionis signifìcantes ipsa particularia, quia inter particolare et universale nihil est medium. T e r t i o, habetur quod universalia vere praedicantur de particolaribus; non tamen sunt in particolaribus, quia in particulari individuo non sunt nisi materia et forma particularis. 10 Et s i d i c a t u r quod non est aliqua substantia prima nisi materia et forma particularis; est tamen in individuo substantia secunda quae nec est materia nec forma particularis: Hoc est c o n t r a intentionem P h i l o s o p h i et C o mm e n t a t o r i s l, quia eadem ratione deberet dici quod in indi15 viduo non est nisi universale, quia nulla est ibi substantia secunda nisi universalis. Similiter, si P h i l oso p h u s et C o m m e nt a t o r tantum probant quod universalia non sunt substantiae primae, et ideo probant quod non sunt substantiae, eadem ratione deberent probare quod particularia non sunt substantiae quia non w sunt substantiae secundae. Si enim animai dividitur per hominem et asinum, aequaliter deberet probari quod homo non est animai quia non est asinus qua ratione probaretur quod asinus non est animai quia non est homo. Q u a r t o, habetur quod universalia non sunt substantiae, zs nec ex eis componuntur particularia. l noni om. G ; qood om. G 1-3 non2 ... defuùtioru:s om. (hom.) C 3 significabunt l significant A 4 ipsa l propter E 4-5 significata] signata D 5 per l ipsas add. Z signa] signata E 5-6 significantes l significantis E 6 ipsa] singularia ve! add. D 8 de] pluribus add. D 11 particularis] participatae D, quial quae A .! nihil] non Z om. F 14 dcberetl debet C 15 ibil in G, om. Z 17 quod om. G 18 prirnae ... substantiac om. (hom.) G 19 deberent l debent G 19-20 quia ... substantiae om. (hom.) EF 19 non2l quando G 22 quial homo add. DE probarcturl probatur D, probaret G 25 ex om. G l
In auctoritate praeallegata.
254
LIBER I DIST. 2 Q. VII
ltem, commento 45 l : c Dicamus igitur quod impossibile est ut aliquod illorum quae dicuntur wriversalia sit substantia alicuius rei, etsi declarent substantias rerum •· lgitur wriversalia non sunt substantiae, nec de substantia alicuius rei, sed tantum declarant substantias rerum sicut signa. Item, commento 47 2: c Cum sit declaratum quod wriversalia intellecta sunt dispositiones substantiarum, - et vocat dispositiones substantiarum, sicut in praecedenti commento, praedicabilia de substantiis -, impossibile est ut ista sint partes substantiarum exsistentium per se •· Et s i d i c a t u r quod P h i l o s o p h u s et C o m m e nt a t o r non probant quod wriversalia non sunt substantiae absolute sed quod non sunt substantiae separatae a sensibilibus, sicut ponit P l a t o: C o n t r a h o c est processus P h i l o s o p h i, quia primo probat quod wriversalia non sunt substantiae, secundo quod non sunt talia exemplaria qualia posuit P l a t o. ltem, C o m m e n t a t o r, VIII Metaphysicae, commento 2, dicit sic 3 : «Determinatum est quod forma et partes eius sunt substantiae et quod wriversale non est substantia neque genus quia est aliquod wriversale. Deinde dixit 'de exemplaribus vero', etc., et intendit quod de hoc non est perscrutatus in tractatu praece1 Item ... 45 om. Z 45]41 A, 52 D 2 ut] vero A, quod DE ·illorum] eorum AZ, Averr. :: sit] sint D 3-4 etsi ... rei om. (lwm.) D 3 declarent] declararent G, Averr. 4 rei om. Z 6 declaratum] declarata E quod om. E 7 intellecta om. Z dispositiones] definitiones BE 9 substantiis] etiam add. Z ': ut] ubi A, quod DG 11 Et om. E 12 sunt] sint DE 13 sunt] sint D 1: sensibilibus] singularibus D, sensibus Z 14 ponit] 15-17 Contra ... Plato om. (lwm.) E Philosophus add. F . Plato] Philosophus G 18 2] parte 2 add. A, vel 20 add. BEG, vel 10 add. C 19 sic] sicut E 1: Determinatum] declaratum DF, Averr. ii quod] scilicet add. D Il partes] pars A :: sunt om. E 20 est om. E 1! neque] nec D 21 aliquod] aliquid EZ '! dixit] diàt E ·• vero om. Z
Averroes, In Aristot. Metaph., VII, t. 45 (ed. luntina, VIII, f. 93r). 2 Averroes, ibidem, t. 47 (ed. Iuntina, VIII, f. 93va). 3 Averroes, In Aristot. Metaph., VIII, t. 2 (ed. Iuntina, VIII, f. 99ra}. l
5
10
15
:?D
AN UNIVERSALE ALIQUO MODO SIT EXTRA ANIMAM
5
255
denti, et post perscrutabitur de hoc, quoniam quidam dicunt quod sunt substantiae separatae aliae a substantiis sensibilibus •. Igitur de intentione C o m m e n t a t o r i s est quod P h i l o s o p h u s Vll Metaphysicae probat simpliciter quod universalia non sunt substantiae, et post ostendit quod non sunt tales substantiae separatae. (CONTRA ARGUMENTA PRO OPINIONE COMMUNI] .
10
15
20
Ad primum alterius opinionis l dico quod illud quod dividitur in veras res sicut vere compositum in suas partes essentialiter indusas in ilio, est vera res; isto modo corpus dividitur in suas partes integrales et totum in suas partes essentiales; et fìt talis divisio realiter extra animam. Sed quando aliquid dividitur in veras res tamquam signum in sua signata non oportet, non plus quam quod illud quod dividitur in substantias sit substantia, quomodo aliqua vox dividitur in substantias tamquam in sua signata. Isto secundo modo dividitur species et similiter genus, quia in nullo penitus variatur species vel genus vel quodcumque universale propter talem divisionem, nec il1a in quae dividitur plus sunt partes realiter quam plura significata sunt partes vocis signifìcantis. Ad s e c u n d u m 2 dico quod universaliter nunquam superius est de essentia inferioris, nec includitur essentialiter m inferiori 1 et] sed Z, om. F perscrutabitur] perscrutatur E quoniam] quod CGZ Il quic!am] quidem E 2 sunt om. E '· aliae om. DE , a substantiis J albedinis G 3 Philosophus om. C 9-10 essentialiter ... partes om. (hom.} A 10 vera] 5 et om. E et ... substanriae mg. F2 una G Il res J et add. D, ideo add. E 11 integrales J essetttiales DZ l' et] sirniliter add. F ir totwn] essetttiale add. F l! partes om. D :; essentiales] integrales DZ fit] fuit G 12 rea13 signumJ signa BG signata] significata E Il oportet] liter] in re simpliciter F :; Sed J Et G 14 in] inter C Il substantias] debet F Il non] dici F, om. G ·r quam om. F l quod om. AC 15 tamquam] signum add. Z :i sua om. E;; signata] sit substantia. Et add. F substantia F 17 variatur] variantur F r vel!J et F 18 quae] 16 quia] quod DG !l penitus om. Z quam A, quibus Z 21 in om. A
l
Supra, p. 229, lin. 10-14.
2
Supra, p. 229, lin. 15-20.
256
LIBER I DIST.
2 Q. Vll
nec in intellectu eius quidditativo; praedicatur tamen essentialiter de inferiori, quia declarat essentiam inferioris vd declarat ipsummet inferius l§ vd rem importatam per inferius; §l et hoc est praedicari in quid vd per se primo modo et essentialiter. Unde sicut secundum a l i q u o s l ens dicit unum conceptum qui non est de 5 essentia Dei nec pars sua essentialis, quia tunc aliguid reale esset univocum Deo et creaturae, quod n e g a n t, et tamen praedicatur in quid et per se primo modo de Deo et de creatura, ita dico in proposito quod nihi1 a parte rei est univocum quibuscumque individuis, et tamen est aliquid praedicabile in quid de individuis. 10 Similiter, sicut i p si dicunt 2 quod universale quod est unum obiectum numero, praedicabile de quolibet supposito praedicatione dicente 'hoc est hoc', non est in re, quia nihi1 in re est sic praedicabile, et tamen ipsa praedicatio vocatur essentialis et in quid et per se primo modo, ita dico quod universaliter praedicatio supe- 15 rioris de inferiori non est praedicatio alicuius quod quocumque modo sit in re extra animam, et per consequens illud quod praedicatur non est pars rei nec est de essentia rei, et tamen praedicatur in quid de rebus. Et causa est quia non praedicatur pro se sed pro zo rebus ipsis de quibus praedicatur. Et si d i c a tu r quod tunc esset idem dicere 'Sortes est homo' et 'Sortes est Sortes', re sponde o quod non sequitur, quia quamvis homo in prima supponat pro Sorte nec possit verificari nisi pro Sorte, aliud tamen est illud quod praedicatur; et l eiw om. determinat E :. 6 necl ut GZ 10 praedicabile] 15 primo modo :1 non] nec G
A li quidditativo l quidditative E Il essentialiterl aequaliter C 2 declaratl] declaratll determinat E 3 vel ... inferius om. M 4 sicut om. D 7 negant] negatur E 8 etl om. F il del om. DEGZ :: ita] ideo G probabile A Il individuis] cis D 11 quod2 om. DF 13 in re om. F om. GZ Il ita om. C 16 quod] de E 18 est2 om. F 19 Et om. A 23 quamvis om. G :; nec] non C 1: possit] posset B 24 tamen om. G
l Cf. Scotus, Ordinatio, I, d. 8, p. 1, q. 3, nn. 82, 137-150 (ed. Vaticana, IV, 221-227). 2 Cf. Scotus, Opus Oxoniense, II, d. 3, q. 1, nn. 8-9 (ed. Wadding VI, 360s.).
257
AN UNIVERSALE ALIQUO MODO SIT EXTRA ANIMAM
ideo quamvis aliquid idem sit pro quo fìt praedicatio in utraque, quia tamen aliud est quod praedicatur, ideo non est eadem propositio. Similiter, quamvis in ista 'Sortes est homo', ly homo supponat pro Sorte, non tamen praecise pro Sorte, quia potentialiter 5 - secundum modum loquendi L o g i c o r u m - supponit pro quolibet homine, quia infertur ex quolibet, et terminus semper in talibus supponit pro eisdem, quia pro omnibus de quibus verifìcatur. Non tamen verifi.catur ista 'Sortes est homo' nisi pro Sorte, et ideo non est idem dicere 'Sortes est homo' et 'Sortes est Sortes'. to Ad c o n f i r m a t i o n e m l dico et concedo, sicut post patebit 2, quod res potest intelligi non tantum confuse sed etiam perfecte et distincte, nullo superiori intellecto. Et quando dicitur 'Sortes non potest intelligi, non intellecto animali', dico quod ista potest distingui, - sive de virtute sermonis sive non, non curo -, 15 quia ly animali potest supponere simpliciter et tunc est falsa, quia tunc denotatur quod Sortes non potest intelligi, non intellecto hoc communi animali, et hoc est simpliciter falsum; vd potest supponere pro re et personaliter, et sic concedo. !sto enim modo Sortes non potest currere nisi animali currente, quia necessario 20 sequitur 'Sortes currit, igitur animai currit'; non tamen oportet quod illud commune currat. !sto modo homo non potest intelligi ente non intellecto, et tamen homo potest intelligi hoc communi 1 pro quo om. E ·: fit] fuit G, om. E 2 quia] et G, om. Z :1 aliud] illud G 4 potentialiter] ponatur E 6 quia] cui F ,[ infertur l infert A :' quolibet] homine add. F Il tenninus om. E 7 quia] et G, om. D ,' omnibw] terminis add. E, rebus add. G 8-9 nisi ... homo om. (hom.) Z .: Sortes2 ... Sortes] forma est forrna Z 8 nisi] non A 9 idem om. A '1 homo l Sortes E ; SortesJl homo E 10 et concedo om. E 10-11 sicut. .. 11 patebit om. E ,: res] Sortes D 11-12 non ... distincte trp. p. intelpatebit om. Z lecto (/in. 12) D 12 dicitur] quod add. BCGZ 13 non!] virtute add. FIl non2] nisi CDGZ 14 distingui] distinguendum A 1: sive om. AG ii non2 om. G 15 supponere] pro se add. DE 1: et om. E 16 denotatur] denominatur E ;: quod] denotatur quod add. E il non2] nisi DFGZ 17 animali] animai BCFG ::est om. E 21 !sto] enim add. E 22 tamen] si A !l homo] non add. G, Sortes non add. A Il hoc om. C ': communi om. G
l
Supra, p. 230, lin. 1-8.
0CXHAM, OP!!RA THEOL. II
2
Infia, d. 3, q. 5 (pp. 458ss). 17
258
LIBER I DIST. 2 Q. VII
ente non intellecto, secundum e o s, maxime si illud commune non sit aliquid reale, sicut i p s i dicunt l. Ad t e r t i u m 2 dico quod nihil est communicabile rebus per identitatem nisi sola essentia divina tribus suppositis quibus est eadem realiter; et ideo non debet proprie concedi quod natura s communicatur supposito nisi forte dicatur quod natura humana communicatur Verbo, et tunc non communicatur sibi per identitatem, sed debet magis proprie dici quod natura est suppositum, sicut post ostendetur 3. Unde sicut i p s i 4 habent dicere quod ens quod est commune univocum Deo et creaturae non est com- 10 municabile cuicumque per identitatem, quia tunc aliquid reale esset univocum Deo et creaturae, sicut secundum e o s aliquid reale est univocum Sorti et Platoni, ita dico universaliter quod nullum univocum est communicabile univocatis per identitatem. Ad q u a r t u m 5 dico quod non omnia quae sunt in linea 1s praedicamentali, continente per se ordinata secundum superius et inferius, sunt verae res extra animam, sed aliqua talia sunt entia tantum in anima. Ad p r i m a m p r o h a t i o n e m 6 concedo quod genus praedicatur in quid et univoce de omnibus suis inferioribus. Et 20 l intellecto] et tamen primo modo add. A Il co=une om. A 2 non] potest (!) add. A, om. B .. sit] est D ., aliquid om. BF :: sicut] ut D 3 communicabile] pluribus add. F 8 natura] naturaliter Z 9 post] dicetur et add. D ,: Unde sicut] Sicut enim G 10 univocum om. Z 10-11 communicabile] convertibile E habent] idem add. E Il cuicumque] cuilibet GZ 11-13 tunc ... est om. G 13 reale om. D .. ita] sic GZ 14 univocatis] univocis F 15 dico om. F 16 continente] contentae C, om. DZ 17 verae] vera Z Il aliqua] omnia E 19 probationem] dico et add. B 20-1 (p. 259) de ... quid om. BZ l C( Henricus de Harclay, Quaestiones disputatae, q. l: «Dico ad illud quod communitati conceptus non necessario correspondet communitas in re, sed ab eadem re simplici omnino accipitur conceptus communis et confusus vel non differens et conceptus distinctivus et magis particularis • (cod. Vat. Burgh. 171, f. 2ra); videsis etiam Scotum, ubi supra, p. 256, nota 1. 2 Supra, p. 230, lin. 9-11. 3 C( infra, d. 2, q. 11 (pp. 377s.). 4 Videsis hic supra, notam l. 5 Supra, pp. 230, lin. 12- 231, lin. 10. 6 Supra, p. 230, lin. 16-21.
AN UNIVERSALE ALIQUO MODO SIT EXTRA ANIMAM
5
10
15
25
259
concedo quod aliquid praedicatur univoce et in quid et per se primo modo de ente reali l§ sive de pronomine demonstrante ens reale §l et de ente rationis, non tamen pro ente rationis sed pro re, quia illud ens rationis non habebit suppositionem simplicem sed personalem. Et ideo genus praedicatur de specie, non pro specie, quia non debet sic exerceri ille actus 'species est genus', sed praedicatur de specie pro re, et ideo debet sic exerceri iste actus signatus 'homo est animai', ita quod uterque terminus stet pro re et personaliter. Ita habent a l i i l dicere quod de sapientia in communi praedicatur per se primo modo ens et similiter de ente reali, et tamen sapientia in communi non est aliquid reale !§extra animam, §l quia tunc esset aliquid reale commune univocum Deo et creaturae. Igitur ens, quod est praecise univocum entibus realibus, univoce et in quid praedicatur de ente reali et de ente rationis, sed tunc illud ens rationis non supponit pro se sed pro re. Unde quando dicitur sic 'omnis sapientia est ens reale', haec est praedicatio in quid, et ad hoc non requiritur nisi quod haec sapientia, quae Deus est, sit ens reale, et non requiritur quod illud commune univocum sit ens reale. lta dico quod ad veritatem istius 'omnis homo est animai' sufficit quod iste homo si t animai, et quod ille homo sit animai, et sic de aliis rebus singularibus, et non requiritur quod illud univocum istis hominibus sit animai. Et sic de istis: omne animai est substantia; omne corpus est substantia; omnis color est qualitas; omnis intentio est qualitas, et huiusmodi. 1 etl om. F 2 modo] non Z 2-..3 sive ... reale interi. F2, om. A 4 illud] sicut G 5 Et om. AF 5-7 specie2 ... specie] se, sed Z 7 specie] ipsa tJdd. C 1 signatus] significatus E 10-11 praedicatur ... comrnuni rep. A 11-12 extra anirnam om. AF 12 comrnWle om. Z 12-13 Deo ... univocurn om. (hom.) C 13 quod] etiam tJdd. BFG 14 etl ... quid om. Z de2 om. Z 15 supponit] supponet A , proiJ per A 17 non] quod tJdd. G haec om. D 18 illud om. F 19 univocurn om. D 21 quod ... et l om. E 22 illud] cornrn= add. Z istis om. E 20 ornnis om. G
l
Scilicet Scotus et Henricus de Harclay, citati supra, p. 258, nota l.
260
LIBER I DIST.
2 Q.
VII
Ad s e c u n d a m p r o b a t i o n e m l per idem, quod procedit de dividentibus de quorum utroque supponente pro re verificatur divisum; sed quando illud divisum non stat pro re sed pro aliquo alio, non oportet. Unde si genera et species essent substantiae, nullo modo possent esse entia rationis, sed in rei veritate non sunt substantiae. Dico igitur quod aliquid esse vel contineri sub aliquo genere potest intelligi dupliciter. V el quia est illud de quo pro se ipso l§ vel de pronomine demonstrante §l ipsum genus verificatur; et isto modo tantum singularia continentur in genere, quia sola singularia sunt substantiae et sola singularia sunt qualitates, et nec species nec genera continentur isto modo sub genere substantiae. Alio modo est aliquid in genere, quia est illud de quo, non pro se, vere ipsum genus praedicatur; et isto modo genera et species sunt in genere. De contentis primo modo est propositio accepta vera, non de secundo modo contentis. Ad t e r t i a m p r o b a t i o n e m 2 patebit in sequenti quaestione. Ad q u i n t u m 3 dico quod inter naturam et suppositum aliquando est distinctio etiam realis, sicut inter suppositum Verbi et naturam assumptam; aliquando autem nulla penitus est distinctio a parte rei. Tamen isti conceptus, scilicet suppositum et natura, distinguuntur; et ideo potest de aliquo verificari quod sit natura non tamen suppositum, quod tamen prius fuit suppositum, sed hoc nunquam est possibile nisi vel per corruptionem vel per realem 1 probationcm] dico add. il 1-2 procedi t] praecedit G 2 dividentibw] individentibw C 3 re] se F 7 est om. F 8 ve! ... demonstrante om. A ii del] pro DE, om. F 12 est!] sunt G 13 quo] quamvis add. D, praedicatur quamvis add. E, licet add. F ,, se] sed pro re add. Z '·vere] vero A 14 Dc] Et pr«m. B 'i contentis] conceptis, et add. sub genere E 15 non de] unde G 18 quintum] quintam F 19 etiam om. Z 1. sicut om. G 21 scilicet om. Z 22 ideo] non add. E i: natura om. G 23 non tamenlj et non D tamenl om. G :1 quod] et D 'tamen2 om. B Il prius om. E Il fuit] facit C 24 veli om. DEZ corruptionem ... pcr2 om. E l Supra, p. 230, lin. 21 - 231, lin. 6. 2 Supra, p. 231, lin. 5-10; infra, pp. 274s. 3 Supra, p. 231, lin. 11-15.
5
10
15
20
AN UNIVERSALE ALIQUO MODO SIT EXTRA ANIMAM
5
10
15
20
261
assumptionem, de quo alias dicetur t. Et quando dici.tur quod tunc haec esset vera 'homo est humanitas', dico quod nisi aliquis modus syncategorematicus importatus secundum u s u m l o q u e nt i u m in hoc nomine 'humanitas' impediat, quod haec est concedenda de virtute sermonis; haec tamen est contingens 'homo est humanitas' etiam sine corruptione humanitatis. Ad s e x t u m 2 dico quod non est intentionis B o e t h i i quod speci.es sit totum esse individuorum, sed quod dici.t totum esse individuorum, sicut quodammodo signum quod non est signatum. Et hoc est universaliter verum de specie specialissima, non est autem universaliter verum de genere. Qualiter tamen hoc sit intelligendum distinctione octava patebit 3. Ad s e p t i m u m 4 dico quod natura occulte operatur in universalibus, non quod producat ipsa universalia extra animam tamquam aliqua realia, sed quia producendo cognitionem suam in anima, quasi occulte - saltem l§ immediate vel §l mediate produci.t illa universalia, ilio modo quo nata sunt produci. Et ideo omnis communitas isto modo est naturalis, et a singularitate procedit, nec oportet illud quod isto modo fit a natura esse extra animam, sed potest esse in anima. Ad o c t a v u m 5 dico quod 'interempto genere' etc., hoc est sic intelligendum quod a quocumque vere negatur genus, ab eodem vere negatur speci.es et individuum, puta si lapis non est 1 de ... dicetur om. Z 2 haec] non CG 1! nisi] non AG 3 syncategorematicus] ve! add. B, et add. FG 4 nomine] vero E 1humanitas om. C il est] esset E 6 etiam] et B 7 dico om. G 8 esse] vere A 8-9 sed ... individuorum in imo f F2 8 dicit] significat Z 9 sicut] sit E 11 quodammodo] quoddam D 10 signatum] significatum E ;, univenaliter] et hoc est add. G 11 est om. FZ l autem om. G tamen] tantum A, autem D 12 distinctione] de A 13 in] ipsis add. D 14 universalibus] talibus E il quod] quia D 16 quasi] quam C, quod G ,l immediate ve! om. A 17 illa] ipsa F, om. Z universalia om. GZ 18 naturalis] singularis D 18-19 procedit] praecedit G 19 nec] non C lj fit] fuit G 20 potest] proccdit G 23 vere om. D
l Cf. infra, d. 2, q. 11 (pp. 377s,) et Sent., III, q. l. 2 Supra, p. 231, lin. 16-18. 3 Guillelmus de Ockham, Sent., l, d. 8, q. 3 M. 4 Sopra, pp. 231, lin. 19-232, lin. 3. 5 Sopra, p. 232, lin. 4-7.
262
LIBER I DIST. 2 Q. VII
animai, non est homo, non est asinus, non est Sortes. Non tamen oportet quod si per possibile vd impossibile illud quod est genus non esset, quod individuum non esset. Ad n o n u m t dico quod P h i l o s o p h u s vult quod demonstratio est de perpetuis et incorruptibilibus, hoc est de propositionibus necessariis. - Ad L i n c o l n i e n s e m, qui vult salvare e u m, potest dicere quod intelligit quod demonstratio est de universalibus repertis in singularibus, quia ipsa universalia sunt vere praedicabilia de singularibus, ita quod sunt in singularibus per praedicationem. Ad d e c i m u m 2, quod universale non est ubique et semper, nisi quia esse alicubi praedicatur de universali non pro se sed pro re quandocumque praedicatur de singulari, et universaliter quidquid praedicatur de singulari sive de pronomine demonstrante singulare, praedicatur de universali sumpto particulariter. - Ad L i n c o l n i e n s e m, quod ipse intendit hoc idem, si non recedit a sententia P h i l o s o p h i et a veritate. Ad u n d e c i m u m 3, quod universalia dicuntur magis nota, non quia sint prius nota quam singularia notitia incomplexa, sed quia communius et in pluribus, et a pluribus sciuntur proprietates communes de communibus, supponentibus non pro se sed pro rebus, quam sciantur proprietates speciales de specialibus, sicut post dicetur 4. 1 noni] ncc Z nonZJ nec Z, om. D ' est2 om. DZ l' non3 ... Sortes om. Z 2 vel] 3 quod om. C per add. F, om. D impossibile om. D , illud om. Z , est] esset Z 4 dico om. B Philosophus] plus A ,, vult] intelligit Z, om. G 5 est] sit F, om. B 7 salvare] calvare G potest] potes EZ ' est] sit E 8 quia] quod E Il ipsa om. D 9 sunt om. C 9-10 ita ... praedicationem om. A 11 ubique] verum G 12 quia] quod A :: esse] est E : alicubi] alicui B 14-16 del ... ipse om. A 15-17 Ad ... veri16 intendit] intelligit FZ L si non] rive C 19 non om. C Il quam singutate om. D 19-20 singularia ... sciuntur om. A 19 notitia om. F 20 etZ ••• plurilaria EZ bus2 om. Z 21 communibus] omnibus E 22 sciantur] incipiant G ' speciales] personales A 23 post] postea Z
3
l Supra, pp. 232, lin. 8-12. 2 Supra, p. 232, lin. 13-21. Supra, p. 233, lin. 1-3. 4 Infra, d. 3, q. 6 (p. 502).
5
10
15
2n
AN UNIVERSALE ALIQUO MODO SIT EXTRA ANIMAM
5
10
15
263
Ad d u o d e c i m u m l, quod secundum D a m a s c e n u m 'esse in' uno modo est idem quod 'dici de'; et sic intelligit ibi C o m m e n t a t or quod 'sunt in rebus', quia dicuntur de rebus particularibus. Ad decimum tertium2 et decimum quartum3 dico quod ens reale dicitur de individuo et universali non secundum quod universale supponit vd stat pro se sed pro particulari. Ad d e c i m u m q u i n t u m 4, quod dicimus quod universale est in bis, per praedicationem. Ad d e c i m u m s e x t u m 5, per idem, quod Socrates non est in multis, hoc est non dicitur de multis. Ad d e c i m u m s e p t i m u m 6, quod significat 'quod quid est', secundum quod 'quod quid' dicitur universale, sicut superius significat omnia sua inferiora qualitercumque sint inferiora, sive primo modo sive secundo, l§ et hoc ordine quodam, §l de quibus dictum est supra 7. Ad C o m m e n t a t o r e m 8, per idem, quod ista universalia vere dicuntur principalius ens, quia de eis verificatur ens dignius et nobilius et prius, non secundum quod supponunt simpliciter, sed secundum quod supponunt personaliter; et ita per tales propositiones intelliguntur actus signati. Eodem modo respondeo ad omnes illas auctoritates. l duodecimum] secundum A, dico add. DE quod om. C 2 esse] est E;, inrelligit] 3 quod] quae A;: sunt] sint G 6 univenali] vd add. E 7 pro2] in G concedit G 10 Socrates om. E 13 quod2] quid BE, om. DFGZ 8 quod om. DEZ :: dicimus] dico D , quid] est add. EZ 14 sua om. Z j, sint] si.cut E 15 modo om. E Il secundo] modo add. D .. et ... quodam om. A,; et hoc om. E 11 quibus] quo CFGZ 18 vere] substantiae CE, om. F ;, principalius] principalia A 19-20 simpliciter ... supponunt om. E 21 signati] 22 illas] alias F significati E
I Supra, p. 233, lin. 4-Q. 2 Ibidem.lin. 7-9. 3 Ibidem, lin. Ibidem, lin. 12-13. 5 Ibidem. lin. 14-15. 6 Ibidem. lin. 16-17. 7 In responsione ad secundum argumentum (pp. 255s.). 8 Supra, pp. 233, lin. 18 - 234, lin. s.
4
264
LIBER I DIST. 2 Q. VII
S i d i c a t u r quod illud quod declarat quidditatem individui substantiae est substantia l; sed illud est universale; igitur etc.: D i c o quod ibi intelligit per illam propositionem Wlum actum signatum, scilicet quod de tali praedicatur substantia sicut genus praedicatur de specie, et tamen species non est genus. Alibi s autem, ubi dicit quod talia non SWlt substantiae, intelligit de virtute sermonis. Et ita ibi, quia non contradicit sibi ipsi, exponit quomodo propositiones priores, quae videntur contradicere, intellexit. Ad a l i u d 2, sicut dicetur frequenter, P h il oso p h u s 3 et C o m m e n t a t o r 4 per quidditates substantiarum intelligWlt to formam quae est altera pars compositi, sicut patet commento 21, et commento 9 et 7, et commento 44, et in multis aliis locis. Et sic concedo quod quidditates substantiarum SWlt substantiae, quia istae quidditates sWlt particulares partes particularium. Ad d e c i m u m n o n u m 5, quod perfectius est scire per 15 universalia substantialia etc., quia ista sWlt praedicabilia in quid, alia autem non. Ad v i g e s i m u m 6, quod metaphysicus considerat de substantia quam significat definitio, quia illa substantia est illud pro quo verificantur propositiones multae. 20 1 Si] Et prann. D ;; quidditatem] identitatem G 2 illud) idem A :. etc. om. ABC 3 ibi om. G i, intelligit) intendit D 4 signatum] significatum E r: scilicet] secundum G :, de] universalitate add. E 1: tali] speàe tUid. EZ i[ substantia om. E 4-5 sicut ... speàe om. Z ri sicut genus om. G 6 autem] vero A .. intelligit] intendit D 7 ibi] illius A ;, quia] quod D 8 propositiones] prius add. F 9 sicut om. F.: sicut ... frequenter] dico quod Z '! dicetur] diàtur E 10 quidditates] quidditatem A 11 patet] in add. F l' 21] 11 C, 2 Z 14 quia] et G !l 12 9] 7 D Il et2] vel Z Il 7] 9 D :1 commentel om. F 'l 44] 20 A, 24 Z quia istae] et ideo Z Il sunt] tres tUid. E :1 parta] pet add. C, om. E 15 per om. E 16 etc.) verum est add. F 17 alia ... non] et alia non DE 18 quod] quia F 20 quo] qua B l Ut dicit Averroes, m auctoritate citata supra, p. 254, nota 1. Supra, p. 234, lin. 6-13. 3 Aristot., Metaph., VTI, cc. 3, 6, 13, tt. 7, 9, 21, 44 (1028b 33 -1029a 9, 1029a 30-34, 1031h 15- 1032a 11, 1038h 6-15). 4 Averroes, In Aristot. Metaph., VTI, tt. 7, 9, 21, 44 (ed. Iuntina, VTII, ff. 74va, 75va, 81vra, 91va). 5 Supra, p. 234, lin. 13-18. 6 Supra,
2
p. 234, lin. 19-22.
AN UNIVERSALE AUQUO MODO SIT EXTRA ANIMAM
265
Ad a l i u d l, quod d.efìnitio signifìcat substantiam quae praedicatur, non quod ipsamet sic praedicetur in se, sed quod signum eius praedicatur, et illud est ipsamet d.efìnitio. Ad u l t i m u m 2, per idem, quod ipsa quidditas realis non s praedicatur in se sed tantum secundum quod est universalis, hoc est suum universale praedicatur; et hic est modus loquendi C o mm e n t a t o r i s, qui non est verus de virtute sermonis, sicut nec multi alii quibus utitur, quamvis sensus eorum verus sit, quem in aliis locis e:xplicat 3. 10
15
20
[RESPONSIO AD ARGUMENTUM PRINCIPALE]
Ad argumentum principale 4 dico quod de virtute sermonis non debet concedi quod definitio est idem cum substantia rei, nec realiter nec formaliter, sed per ipsam intelligit unum actum signatum, quod de definitione praedicatur esse idem realiter et omnibus modis cum definito; et sic debet exerceri 'animai rationale est idem omnibus modis cum ho mine', et ista est vera. Si d i c a tu r quod isto modo esset haec vera 'genus est idem omnibus modis cum specie' et quod 'passio est idem omnibus modis cum subiecto', quia haec est vera 'animai est idem omnibus modis cum homine'; et haec similiter 'risibile est idem omnibus modis cum homine':
1 definitio om. G 2 quodl) quae D, quia E .l sic om. Z 3 praedicatur] praedicetur D Il definitio om. E 4 ultimum] dico add. D realis om. E 5 praedicatur] praedicetur E 6 est!] esse E 6-7 Co=entatoris] communis Z 8 utitur] utimur E 'l sensus om. C Hquem] quae CE 11 dico om. ABCF 11 quod om. F 13 sed] quia add. F 13-14 signatum] significatum E 14 omnibus] aliis add. FG 15 cum] homine add. E 16 ista] ita A 17 Si] Et pramt. D 18 idem2] eadem G 19 haec] ista D
Supra, p. 235, lin. 1-10. 2 Supra, p. 235 lin. 11-15. 3 Videsis auctoritates Averrois, citatas supra, p. 239s. 4 Supra, p. 225, lin. 7-11. l
266
LIBER I DIST. 2 Q. Vlli
R e s p o n d e o quod C o m m e n t a t o r plus adhuc intelligit per il1am propositionem, scilicet talem actum signatum qui debet praedicto modo exerceri, et praeter hoc istam propositionem quod nihi1 significatur per defìnitionem quod non significatur per definitum et e converso, quamvis aliter et aliter; et illud secundum s deficit in instantiis adductis.
[QUAESTIO VIII UTRUM UNIVERSALE UNIVOCUM SIT AI.IQUID REALE EXSISTENS ALI CUBI SUBIECTIVE]
Quinto quaero utrum tmiversale umvocum sit aliquid reale exsistens alicubi subiective l. Q uo d si c: Quia tmiversale primo movet intellectum; sed illud quod primo movet intellectum est aliquid reale; igitur etc. Ad oppositum: Omne reale est singulare; sed tmiversale non est singulare, sicut declaratum est 2 ; ergo etc. 2 illam] talem DE signatum] significatum E 3 praeter] per B · istam] ipsam F 5 aliteri 4 quodl] quia DE quod2] et G significatur] significat A, significetur E om. A Il et om. F 6 in om. AZ ' adductis] adiectis B, inductis F 10 Quinto] Item circa dictam materiam praLm. Z 11 alicubi[ alicui A 12 sic] videtur add. D 13 sed] et D, sicut G 14 primo om. F 16 Omne om. E 17 sicut ... est om. Z :: declaratum est] declaratur G , est om. E ' etc. om. CEG
I Haec quaestio edita est a Ph. Boehner, « The Text Tradition of Ockham's Ordinario», The New Scholastidsm, XVI (1942), 2 Supra, q. 7 (pp.
10
1s
DE NATURA CONCEPTUS UNIVERSALIS
(D!vERSAE
267
OPINIONES)
Ad istam. quaestionem possent esse d.iversae opiniones l, quarum multas reputo simpliciter falsas, quarum tamen quamlihet anteponerem quam aliquam improbatam in praecedentibus quaes stionibus 2. [ 0PINIO PRIMA j
Prima opinio posset esse quod universale est conceptus mentis, et quod ille conceptus est realiter ipsa intellectio 3, ita quod tunc 3 quarum om. F 7 esse] ista add. D ipsa om. E 1' intellecrio corr. in margiM tx intentio B
8 quodl om. G
ille] ipse C, iste Z !j
Similes opiniones memorantur a Iacobo de Viterbio, Quodl., I, q. l : quod sciendum quod conceptus - secundum quod in intellectualibus accipitur- est quaedam actualitas sive perfectio intellectus secundum quam formaliter dicitur et est intelligens. Et hoc sive sit idem re quod actus intelligendi, ut a l i q u i h u s videtur, sive sit aliquid formatum vd constitutum per actum intelligendi, ut ab a l i i s ponitur... Sunt autem et a l i i qui dicunt quod conceptus est ipsum obiectum ut cognitum (( 292ra). M i h i ad praesens tamen videtur magis rationabiliter dici quod conceptus et actus intelligendi dicant eandem rem absolutam ... Circa quod sciendum est quod conceptus animae dupliciter potest consideraci: uno quidem modo ut perficit intellectum absolute, et hoc modo omnis conceptus intellectus est simplex, quia conceptus huiusmodi est forma quaedam accidentalis pertinens ad praedicamentum qualitatis, ut in commento Praedicamentorum S i mP l i c i u s refert a P o r p h y r i o dictum, quamvis secundum alium modum etiam ad praedicamentum actionis vel passionis pertineat (cod. Paris., Nat. lat. 15,350, ff. 291vh-292ra); c( etiam Durandus, Sent., l, d. 19, q. 5 (ed. Antverpiae 1566, ff. 65vb-66va); Petrus Aureoli, Scriptum, I, 2 Scilicet in quaestionid. 23, q. unica (ed. Romae 1596, 525-541). bus 4-7, supra, pp. 99-266 3 C( Henricus Gandavensis, Quodl., IV, q. 8; V, q. 14 (ed. Parisiis 1518, ff. 98v, 174r-179v); Godefridus de Fontibus, Quod/., IX, q. 19 (ed. I. Hoffmans, Les Philosophes Belges, IV-2, 270-281). Nota iterum modum loquendi Guillelmi: « opinio p o s se t esse •. I
« Circa
268
LIBER I DIST. 2 Q. VIll
universale non esset nisi intellectio confusa rei, quae intellectio, quia ipsa non plus intelligitur unum singulare quam reliquum, ipsa esset indifferens et communis ad omnia singularia; et ita, secundum quod esset magis confusa et minus confusa, esset magis universale vd minus universale.
5
[CONTRA PRIMAM OPINIONEM]
Contra istam opinionem potest argui: quia omni intellectione aliquid intelligitur, igitur tali intellectione aliquid intdligitur; et non aliquid singulare extra animam, quia non plus unum quam alterum, nec plus illud quod non est quam illud quod est; igitur vd nihil tale vd quodlibet tale intelligitur illa intellectione; et non quidlibet, l§ quia tunc infinita intelligentur illa intellectione; §l igitur nihil. Praeterea, hoc secundum o m n e s vocatur conceptus mentis quod terminat actum intelligendi I; sed talis intellectio non terminat se ipsam primo, quia non est maior ratio quod una intellectio terminet se ipsam quam alia; et ita cum intellectio Sortis non terminet se ipsam primo, igitur nec ista intellectio terminat se ipsam primo; igitur conceptus non est ipsa intellectio. 1 esset] est DE, posset esse F , quae] qua AD intellectio2] intellectione D rcliquum] add. et D 3 esset] est D 4 esset] est D h magis2] confusa add. E 5 ve!] aliud, et DEZ 7 Contra ... argui] lsta opinio non videtur vera AF 'l potest] posset E quia] quod E, in add. F Il intellectione] intentione A 8 igitur] in add. D ii igitur ... intelligitur2 om. CFGZ .. intellectione] intentione ABG 8-9 et non om. C 9 aliquid] aliquod F 10 alterum] aliud D il illud'] istud F .. non trp. p. quod2 DGZ ;l illud2 om. Z 11 veli om. G 11 quodlibet] quidlibet AC, Borgh., quidquid G ·' intellectione] intentione ABEG 12 quidlibet] quaelibet D, quodlibet E ;: quia ... intellectione trp. p. nihil (lin. 13) C, om. A Il intelligentur] intdl.igerentur F 14 hoc] illud D L mentis om. Z 15 intellectio] intentio ABG 15-16 terminat] terminatur FG 16 ipsam] ipsa AFG ,: primo om. G '1 intel17 ipsam] primo add. E :1 quam] quod Z l! cum om. C ;, intelleclectio] intentio ABEG 18 igitur om. FZ 1: nec] nulla Z ista] aliqua D, om. Z :: intellectio] tio] intentio ABEG 19 intellectio] intentio ABEG intentio DEG, om. Z
Ex. gr. Scotus, Theoremata, theor. VIII, n. 1: « Conceptum dico quod actum intelligendi terminat • (ed. Wad.ding, III, 273). I
10
15
DE NATURA CONCEPTUS UNIVERSALIS
269
( 0PINIO SECUNDA]
Secund.a opinio posset esse quod universale est species aliqua quae, quia aequaliter respicit omne singulare, dicitur universale l ; et ita est universale in repraesentando et tamen singulare in essendo. 5
10
1s
[CONTRA SECUNDAM OPINIONEM]
Sed ista opinio videtur esse falsa, quia, sicut alias declarabitur 2, talis species non est necessaria. Secundo, quia universale ponitur illud quod intelligitur per abstractionem intellectus; sed illa species non sic intelligitur, quia aut intelligitur in se et tunc, sicut alias patebit 3, necessario primo intelligitur intuitive, aut intelligitur in alio, et per consequens, sicut alias patebit 4, illud aliud est universale respectu illius, et tunc quaero de ilio sicut prius; et ita vel erit processus in infinitum vel species non erit universalis. Praeterea, tunc universale non abstrahitur sed vere generatur, quia esset vera qualitas generata in intellectu. ( 0PINIO TERTIA]
Alia posset esse opinio quod est aliqua vera res, sequens actum 20
intellectus, quae esset similitudo rei, et propter hoc esset universalis quia aequaliter omnia respiceret 5. 2 posset] potest GZ !l est] esset D 4 essendo] exmtendo F 6 esse 0111. F 7 species 0111. E 9-10 quia ... intelligitur mg. F 9-11 quia ... intelligiturl om. (lwm.) E IO in] per G l! sicut ... patebit om. Z Il intelligiturl] intelligit G · intelligitur2 0111. Z 12 sicut ... patebit om. Z ,' aliud] aliquid E est] erit DFG, om. E 13 erit] et E Il processus] processum E 14 eri t] est E, erunt F, et adà. ita E universalis] universales F 15 tunc] tale Z, tale adà. G i' universale om. GZ ' generatur] generat E 16 esset] erit E il generata in intellectu] genita non intentio E 19 essetl] est F li similitudo simile E r! propter] per D 20 onuùa om. E l Cf. Thomas Aquinas, Summa theol., I, q. 85, art. 2-3; Aegidius Romanus, Sent., I, d. 19, q. 1 Resp. (ed. Venetiis 1521, f. 110va). 2 Guillelmus 3 Loco cit., T. 4 Ibidem, MM. de Ockham, Sent., II, qq. 14-15 Q-T. 5 Cf. Scotus, Super Universalia Porphyrii, q. 4 (ed. Wadding, I, 90).
Z70
LIBER I DIST. 2 Q. VIII
(CONTRA TERTIAM OPINIONEM]
Sed haec opinio non videtur vera, quia nulla talis est ponenda, quia omne quod est in intellectu vd est actus vel passio vd habitus l ; sed nullum istorum posset poni illa res. 5
(CONCOIDANTIA ISTARUM TRIUM OPINIONUM]
Istae opiniones concordarent in hac conclusione, quod universale esset in se vera res singularis et una numero; respectu tamen rerum extra esset universalis et communis et ind.ifferens ad res singulares et quasi naturalis similitudo illarum rerum, et propter hoc posset supponere pro re extra. Et esset aliquo modo de isto universali sicut de statua respectu simillimorum: illa enim esset in se singularis et una numero, et tamen indifferens ad illa simillima, nec plus duceret in notitiam unius quam alterius. Similiter, secundum hoc qui poneret quod praeter intellectionem esset species in anima vel habitus, non plus haberet dicere quod intellectio esset realiter universale quam species vel habitus, nec e converso, quia quodlibet istorum esset indifferens ad omnia singularia. - lstae opiniones non possunt faciliter improbari, nec sunt ita improbabiles nec ita evidentem falsitatem continent sicut opiniones improbatae in aliis quaestionibus 2. 2 opinio om. E . videtur] esse add. D Il talis] res add. D 3 omne om. (/ac.) C , in om. E 11 vcl2) est add. G 4 poni ... res om. G :: illa] ista Z 6 conrordarent] inter se add. E 7 in se om. E , res] et add. Z 1, et] non add. Z 7-9 una ... singulares om. (hom.) G 7 tamen om. GZ 8 esset] est D 9 quasi] quod E 10 esset] est D , modo et add. E 11 simillimorum] similium Z esset] est D 12 simillima] similia Z 14 hoc] Philosophum E poneret) ponet A, ponit E ,; quod praeter om. G '! intellectionem] intentionem ABG ;, in] hac add. G 15 dicere] ponere G, om. Z Il intellectio] intentio ABG 18 faciliter] simpliciter E · improbari] probari Z !' ital) ista A 19 evidentem] evidenter Z :r falsitatem] pluralitatem C 20 quaestionibus] opinionibu B l Cf. Aristot., Ethica Nicom., VI, c. 3 (1139b 16-17). in quaestionibus 4-7, supra, pp. 99-266.
2
Scilicet
1o
15
20
DE NATURA CONCEPTUS UNIVERSAUS
271
[QUARTA OPINIO]
5
Quarta posset esse opinio quod nihil est nniversale ex natura sua sed tantum ex institutione, ilio modo quo vox est nniversalis l, quia nulla res habet ex natura sua supponere pro alia re, nec vere praedicari de alia re sicut nec vox, sed tantum ex institutione voluntaria, et ideo sicut voces sunt nniversales per institutionem et praedicabiles de rebus, ita omnia nniversalia. (CONTRA QUARTAM OPINIONEM]
10
Sed haec non videtur vera, quia tunc nihil ex natura sua esset species vd genus nec e converso, et tunc aequaliter posset Deus et substantia extra animam esse nniversale sicut quidquid quod est in anima, quod non videtur verum. [0PINIO AB AUCTORE OUM PROPOSITA]
t5
Ideo potest aliter dici 2 probabiliter quod nniversale non est aliquid reale habens esse subiectivum, nec in anima nec extra animam, sed tantum habet esse obiectivum in anima, et est quod4 supponere ... re om. G 5 praedicari] probari A 6 universales] plures G 9 haec] opinio add. D 11 quod] non add. E 14 aliter om. B 1! dici] et add. D ,i probabiliter] et dico A, ut videtur add. DE 15 subiectivum] subiective E 16 sed] immo G esse om. B et] ut Z I Opi.nio Roscelli.ni, de qua cf. loannes Saresberiensis, Metalogicus, II, c. 17 (PL 199, 874 B-C); Petrus Abaelardus, De generibus et spedebus (ed. V. Cousin, Paris 1836, 513, 522s.). 2 Cf. Guillelmus de Alnwick, Sent., I, q. 10: « Secundo modo est universale quod est ipsa natura et quidditas in quantum considerata ab intellectu secundum eius ind.ifferentiarn ad omni.a supposita; et est universale perfectum, quod est unum in multis et dicitur de multis... sed universale secundo modo, scilicet secundum indifferentiam consideratum, non est nisi in intellectu possibili obiective et in
272
UBER I DIST. 2 Q. Vlli
dam fi.ctum habens esse tale in esse obiectivo quale habet res extra in esse subiectivo. Et hoc per istum modum quod intellectus videns aliquam rem extra animam fìngit consimilem rem in mente, ita quod si haberet virtutem productivam sicut habet virtutem fi.ctivam, talem rem in esse subiectivo - numero distinctam a priori - produceret extra. Et esset consimiliter - proportionabiliter - sicut est de artifi.ce. Sicut enim artifex videns domum vel aedifi.cium aliquod extra, fi.ngit in anima sua consimilem domum et postea consimilem producit extra, et est solo numero distincta a priori, ita in proposito, illud fi.ctum in mente ex visione alicuius rei extra esset unum exemplar. lta enim sicut domus fi.cta, si fingens haberet virtutem productivam realem, est exemplar ipsi artifici, ita illud fi.ctum esset exemplar respectu sic fi.ngentis. Et illud potest vocari universale, quia est exemplar et indifferenter respiciens omnia singularia extra, et propter istam similitudinem in esse obiectivo potest supponere pro rebus extra quae habent consimile esse extra intellectum. Et ita isto modo universale non est per generationem sed per abstractionem, quae non est nisi fictio quaedam. I obiectivo] ideo add. C 2 hoc] dico AF, Borgh. 4-5 sicut. .. fictivam om. Z 5 numero] immo F 6 consimiliter] consimilis B, et add. DZ 6-7 proportionabiliter] proportionaliter FG 8 domum] ve! aedificium add. Z I I esset] essentiam G ;r unum] verum CEF, Borgh., veram G : exemplar] ex re G ;· lta om. EG . ficta] facta Z ii si] se G 13 artifici] artificiati DZ 11 ita] quod add. E I2 est] esset E ipsiJ ipsius DZ 13 sic fingentis] singularium Z 14 quia] 13-14 respectu ... exemplar om. (hom.) D 15 istam] illam Z 16 obiectivo] quod Z exemplar] aequaliter D, aequaliter add. E subiectivo A . quae habent] habentibus Z
nullo subiective, nec in aliquo repraesentativo, quia sic est ubique et semper • {cod. Assisii, Bibl. Commun. 172, ff. 48v, 49r); videsis etiam Petrum Aureoli, Scriptum, I, d. 9, a. 1 (ed. Romae 1596, 319s.); Henricum de Harclay, Quaestiones disputatae, q. 3 (cod. Vat. Burgh. 171, f. 11rb-11va); de modo quo Ockham sententiam suam de natura conceptus mutaverit cf. G. Gal, c Gualteri de Chatton et Guillelmi de Ockham controversia de natura conceptus universalis •, Frandscan Studies, XXVII {1967), 191-212.
5
10
15
273
DE NATURA CONCEPTUS UNIVERSAUS
P r i m o igitur faciam aliqua argumenta ad probandum. quod est aliquid in anima habens tantum. esse obiectivum. sine esse subiectivo. Hoc primo patet, quia secundum. p h i l o s o p h o s l ens primaria divisione dividitur in ens in anima et ens extra animam, s et ens extra animam dividitur in decem praedicamenta. Tunc quaero, quomodo accipitur hic ens in anima: aut pro ilio quod tantum. habet esse obiectivum., et habetur propositum.; aut pro ilio quod habet esse subiectivum., et hoc non est possibile, quia iliud quod habet verum esse subiectivum. in anima continetur sub ente 1o quod praecise dividitur in decem praedicamenta, quia sub qualitate. Intellectio enim, et universaliter omne accidens informans animam, est vera qualitas sicut calar vd albedo, et ita non continetur sub ilio membro quod dividitur contra ens quod dividitur in decem praedicamenta. 1s Praeterea, figmenta habent esse in anima et non subiectivum., quia tunc essent verae res, et ita chimera et hircocervus et huiusmodi essent vera res; igitur sunt aliqua quae tantum. habent esse obiectivum.. Similiter, propositiones, syllogismi et huiusmodi, de quibus :?D est logica, non habent esse subiectivum.; igitur tantum. habent esse obiectivum., ita quod eorum. esse est eorum cognosci.; igitur sunt talia entia habentia tantum. esse obiectivum.. l igitur ... probandum] ostendam AF, Borgh. Il faciam] f.acio C Il aliqua] quacdam D 2-3 sine ••. subiectivo] in esse obiectivo F2 Il subicc2 aliquid otri. E il tantum] tamen DEF 3 primo] primum F Il Philosophos] Philosophum DZ 4 pritivo] obiectivo CDG maria] divisio (!) add. A :· et] in add. Z Il ens2 om. ACDF 5 et otri. F Il et ... animam om. A 6 quomodo om. G 7 et ... propositum om. B 8 quod] tantum add. DF Il subiectivum] si primo modo, habetur propositum, secundo modo add. D Il et hoc om. D IO quod] et G Il Intellectio] intentio ABG Il enìm om. D 9 vcrum] unum A 12 vera] una E 11 calor] color E Il vd] color vel add. F 11 ita] ideo F 13 ilio] primo DE 15 habent] habens G 11 subiectivum] subiective E 16-17 et huiusmodi om. F 20 tantum] tunc F, om. B Il habent] tantum add. F 21 ita quod] et D l'est] tantum add. E Il cognosci] igitur etc. add. D 11 tantum om. F l Cf. Aristot., Metaph., V, c. 7, tt. 13-14 (1017a 7 - h 9); Averroes, in hunc locum (ed. Iuntina, VIII, ff. 55rb-56ra).
OCXBAM, OPERA Tl!Eor.. II
18
274
LIBER l DIST.
2 Q. VIll
Similiter, arti.fìcialia in mente arti.fìcis non videntur habere esse subiecti.vum, sicut nec creaturae in mente divina ante creationem. Similiter, respectus rationis communiter ponuntur a D o c t or i h u s I ; tunc quaero: aut tantum habent esse subiecti.vum, et tunc erunt verae res et reales; aut tantum esse obiecti.vum, et s habetur propositum. Similiter, secundum i s t o s aliter opinantes 2, ens dicit conceptum univocum, et tamen nullam aliam rem. Similiter, omnes quasi distinguunt intentiones secundas ab intentionibus primis 3, l§ non vocando intentiones secundas aliquas to qualitates reales in anima; igitur cum non sint realiter extra, non poterunt esse nisi obiecti.ve in anima. §l S e c u n d o, diceret ista opinio quod illud fìctum est illud quod primo et immediate denominatur ab intentione universalitatis et habet rationem obiecti., et est illud quod immediate terminat 15 actum intelligendi quando nullum singulare intelligitur; quod quidem, quoniam est tale in esse obiecti.vo quale est singulare in esse subiecti.vo, ideo ex natura sua potest supponere pro ipsis singularibus quorum est aliquo modo similitudo. De ilio etiam verifìcantur aliqua praedicata veras res importantia, non tamen pro se 20 sed pro rebus. Et illud est illud unum quod praedicatur de pluribus, ----------------------------------
1-2 Similiter ... creatioru:m trp. p. obiectivum (/in. 5) E 2 mente divina] intelligenda A 5 erunt] essent D, erat G Il eti om. CE Il tantum om. F 5-6 etl ... propositum om. E 10 aliquas] esse D 11 extra] animam add. D 12 pote10-12 non ... anima om. A runt] possunt Z 13 diceret. .. opinio] dico AF, Borgh. Il est illud om. Z 15 obiecti] 16 quando] quia Z 17 quidem] est add. F IJ quoniam obici G Il etl om. ABFZ om. G 18 subiectivo] obiectivo E 20 aliqua] alia C Il praedicata] praedicamenta G Il veras] vera C Il tamen om. Z 21 illudl om. Z Il unum] verum E l Cf. Thomas Aquinas, Summa theol., I, q. 28, a. 1 Resp.; Scotus, 2 Cf. Scotus, Quodl., q. 13, nn. 14-15 (ed. Wadd.ing, XII, 320s.). Ordinatio, I, d. 8, p. 1, q. 3, nn. 82, 137-150 (ed. Vaticana, IV, 221-227). 3 Cf. Thomas Aquinas, Opusc. XXVIII, tract. II 'De universalibus'; Scotus, Ordinatio, l, d. 23, q. unica, n. 10 (ed. Vaticana, V, 352s.); Hervaeus Natalis, De secundis intentionibus (ed. Venetiis 1513); Petrus Aureoli, Scriptum, l, d. 23, a. 2 (ed. Romae 1596, 539).
DE NATURA CONCEPTUS UNIVERSAUS
5
10
15
20
275
ita quod ipsum non est variatum, alioquin nullum genus vere praedicaretur de pluribus speciebus, sed necessario esset aliud et aliud, et essent tot genera quot sunt species; immo nullo modo posset d.ifferre genus a specie, nec genus esset in plus quam species. Quia si sic l, quaero quomodo genus differt a specie: aut a parte rei, et hoc est prius improbatum 2. Similiter, hoc dato quod a parte rei distinguitur, tunc quaero: aut illud genus non variatum praedicatur de pluribus speciebus, aut non. Si sic, habeo proposituro quod aliquid non variatum nec multiplicatum praedicatur de pluribus, et non in re, - nisi secundum opinionem recitatam in prima quaestione 3 -, igitur tantum in mente. Si autem nihil non variatum nec multiplicatum praedicatur de pluribus, igitur genus non est in plus quam species vel individuum, quia certe species variata praedicatur de pluribus, et individuum variatum et multiplicatum praedicatur vere de pluribus. Si autem genus distinguitur a specie in conceptu mentis, aut idem conceptus praedicatur de pluribus, aut non, sed tantum conceptus variatus et multiplicatus. Si sic, habeo propositum quod idem conceptus non variatus nec multiplicatus praedicatur de pluribus, sed non pro se, quia tunc illa plura essent unum non variatum, quod est impossibile. Si non, non potest dari distinctio inter genus et speciem, et maxi.me quantum ad maiorem communitatem et minorem. Sic igitur aliquid idem non variatum nec multiplicatum praedicatur de pluribus, et illud voco conceptum sic fictum modo praedicto. 1-2 ita ... pluribus om. G 2 praedicaretur] praedicatur ABF li et] ve! B 3 et] 4 esset] esse FIl quam] quod Z 5 quomodo] quo G i[ a2 om. A 7 illud] idem Z Il variatum] nec multiplicatum add. E 8 praedicatur] praedicatum C Il Si] Et pramr. F 9 non] nec Z Il nec multiplicatum om. D 1(}...14 et ... et2 om. G 11 non om. Z 12 nec] aut F 13 certe] certa Z 17 tantum om. D 18 Si] Et C Il idem] tantum D 21 non om. EG, interi. BF 21-22 qu.antum] quam A 24 sic] sed tamen add. D tunc add. G
3
l Scilicet si genus differt a specie. 2 Supra, q. 6 (pp. 173-192). Quaestione prima de universalibus, quae est quarta, supra, pp. 100s.
276
LIBER I DIST. 2 Q. VIII
Similiter, idem est subiectum in propositione universali et particulari, non tantum in propositionibus in voce sed etiam in propositionibus in mente, quae nullius linguae sunt; et in illis non subicitur aliqua res, igitur tantum quid.am conceptus. Posset igitur dici quod sicut vox est universalis et genus et species, sed tantum per institutionem l, ita conceptus sic fìctus et abstractus a rebus singularibus praecognitis est universalis ex natura sua. Et potest aliquis uri isto modo loquendi, vocando conceptum et universale sic fìctum, quia iste videtur [esse] modus loquendi beati A u g u s t i n i, et posset alicui videri esse intentio sua qui melius sensit de ista materia. Hoc patet per i p s u m, VIll De Trinitate, cap. 6, ubi dicit sic 2: « Necesse est cum aliqua corporalia lecta vel audita, quae non videmus, credimus, fìngat sibi animus aliquid in lineamentis formisque corporum, sicut occurrit cogitanti, quod aut verum non sit, aut etiam si verum est, quod rarissime accidere potest •· Et subdit: « Quis enim legentium aut audientium quae scribit A p o s t o l u s P a u l u s, vel quae de ilio scripta sunt, non fìngat animo et ipsius A p o s t o l i faciem et omnium quorum ibi nomina commemorantur •? Et post: « Et ipsius facies
1-2 et particulari om. D 2-3 voce ... inl ottr. E 3 quae nullius] quibus universali!l et] etiam G, om. A 4 quidam om. Z 4-5 Posset ... dici] dico ergo AF, Borgh., 5 vox] non add. (interi.) BF Il eti om. D Il et add. Secundum istam opinionem Borgh. species] universale est add. E Il sed] et GZ, sunt Vat. 7 praecognitis J sic cognitis DE Il sua om. D 8 potest ... uri] utor AF, Borgh. 9 et] ve! Borgh., om. EF Il videtur] iste A, 10 possct ... esse] tam.en B, est AF, Borgh. 11 melius] multa Z Il est F llloquendi om. A sensit] scripsit C Il Hoc] Et pramr. D 12 sic om. C Il aliqua corporalia] animata corpora Z 13 fingat] fingit Z 14 formisque] formalibusque B, formis G Il cogitanti] aut add. E 15 aut] autem F, om. EGZ il non om. A Il si] quod Z 16 accidere] accedere C 11 Et om. GZ li legentium] regenrium E Il aut] ve! F 17 ve!] secundum G, scilicet Z Il quael om. B 18 fingat] signat CGZ Il animo] anirnae G 19 Et] etiam F, om. A bus G
Seu 'vox est univcrsalis et vox est species et vox est genus', ut patebit infra ad quintum dubium (pp. 287s.). 2 August., De Trinit., VIII, c. 4, n. 7 (PL 42, 951), ubi et ea quae sequuntur. l
5
10
15
277
DE NATURA CONCEPTUS UNIVERSALIS
dominicae carnis innumerabilium cogitationum diversitate variatur et fingitur, quae tamen una erat •. Ex ista auctoritate potest argui sic: non minus potest intellectus ex aliquo viso aliquid totaliter consimile fingere quam ex visis s aliquid consimile alicui prius non viso; sed aliquis ex multis faciebus visis potest fingere aliquid consimile faciei A p o s t o l i vd C h r i s t i vd alicuius alterius quem nunquam vidit; igitur non est inconveniens quin ex aliquo individuo viso vd intuitive cognito fìngat animus aliquid consimile, et illud sic fìctum non erit ens 10 reale sed tantum cognitum. Et sicut secundum beatum Augustin u m per tale fìctum aliquid aliud insinuatur, ita per fìctum ex aliquo viso insinuantur quasi et signifìcantur quasi omnia consimilia illi prius viso. Et hoc non est aliud quam affirmare et negare aliquid de sic fìcto, non pro se sed pro re ex qua fingitur vd fingi 1s potest. Verbi gratia, aliquis videns albedinem singularem fingit consimilem in anima sua, sicut artifex ex domo visa vd pictura fingit consimilem in mente sua, et de illa albedine praedicat tales passiones: albedo est color, albedo est disgregativa visus t, et sic de aliis. Et non intendit quod illud sic fìctum sit color vel disgrega20 tivum visus, sed quod quaelibet albedo ex qua potest fingi sit color vd disgregativa visus. Unde quia non potest onmem albedinem extra cogitare, utitur ilio fìcto pro omni albedine. -----
------
--
--
l innum.erabilium] in mirabilium ABZ Il diversitate J diversitas E 2 fingitur] significatur G Il tamen J tanturn B Il tma J vera E Il era t] erunt G, quaecumque erat add. E, Aug. 3 potest om. Z 4 totaliter J rarionabiliter Z Il fingere] potest add. Z 5 alicui om. Z Il aliquis] aliquid G 6 ve!] faciei add. D 7 quem] quam B 8 quin] quod D Il ex] de Z 9 aliquid om. F !! non] si F 10 tantum] ens add. F ,: sicut] sic AF !l beatum om. Z 11 ita J quod add. D 12 aliquo J a!io C !! viso] prius add. DE !! quasi l] quoties E, om. Z Il significantur] fingantur FG i quasi2 om. DF 13 et2] ve! G Il et negare om. D 15 singularem] ex illa albedine add. D, om. E 16 ex] de F : pictura] picturata D, predcumra (!) E, picta F 17 fingit consimilem om. F 18 disgregativa] disgregativus add. AC 20 sed] secundum G jj quod] quia E . qua] hoc D Il fingi] quod add. D : sit] est D 21 disgregativa] disgregativa m E, disgregativus CG
l
C( Aristot., Topica, III, c. 5 (119a 30-31).
278
LIBER I DIST.
2 Q. VIII
Praeterea, A u g u s t i nus, cap. 7, VITI, dicit sic l: c Neque in fide nostra quam de D o m i n o I e s u C h r i s t o habemus illud salubre est quod animus sibi fingit, longe fortasse aliter quam se res habet, sed illud quod secundum speciem de homine cogitamus. Habemus enim quasi regulariter infìxam naturae humanae notitiam, secundum quam quidquid tale aspicimus, statim hominem esse cognoscimus •· Ex hoc patet quod quamvis propter diversitatem fìgurae et colorum et aliorum accidentium in diversis hominibus possimus fingere diversa quae non sunt similia cuilibet homini, vel forte nulli, tamen possumus habere notitiam alicuius fìcti quod aequaliter se habet ad omnes homines, secundum quod nos possumus indicare de quolibet si est homo vel non. Quod etiam possim fingere aliquid consimile prius viso, [ita] quod si haberem virtutem productivam, non tantum fìctivam, possem tale realiter producere, patet per beatum A u g u s t i n u m, eodem libro, cap. 1O, ubi dici.t sic 2 : c Cum a multis audissem et credidissem magnam esse illam urbem, sicut mihi narrari potuit, fìnxi animo imaginem eius quam potui •. Et post 3 : c Quam imaginem si ex animo meo proferre possem ad oculos hominum qui Alexandriam noverunt, profecto aut omnes dicerent 'non est ipsa'; aut si dicerent 'ipsa est', multum mirarer, atque ipsam intuens arumo l VIII om. DFGZ il Neque] Nec E 2 in] de DE Il nostra] naturaliter G Il Iesu] ita G 3 illud] sicut G Il fortasse] fuisse adà. F 4 se om. AD 7 cognoscimus] cognoscamus F [l patet] potest dici D Il propter] secundum DE 8 diversitatem] scriptu9 posrae adà. E Il figurae] scripturae D Il etl om. FIl et2 om. B IJ aliorum] aliquorum Z simw] possumw DFGZ Il fingere] figere AB 11 aequaliter] :esse:ntialiter G 12 iudi13 possim] possumus D IJ consimile] simile F care] videre B IJ quolibet] homine adà. D Il ita] et D, om. alii 14 haberem] haberemus C Il productivam] et adà. G 15 producete] tale adà. D IJ beatum om. Z 16 10] 19 C 16-17 et credidissem om. C 17 finxi] fixi CDFZ 18 imaginemiJ imaginationem. F Il Quam] tamen adà. F, Aug. 19 si om. B Il proferre] illud adà. B 20 noverunt] noverint A, viderunt D IJ profecto] profecte G IJ aut!J autem Z Il !i om. G 21 multum] mulw BD Il mirarer] miraretur B, mirabilior D
l
August., De Trinit., VIII, c. 4, n. 7 (PL 42, 951s.). 3 Ibidem.
De Trinit, VIII, c. 6, n. 9 (PL 42, 955).
2
August.,
5
to
15
20
279
DE NATURA CONCEPTUS UNIV.ERSAUS
meo, id est imaginem quasi picturam eius, ipsam tam.en esse nesarern •· Ex ista auctoritate patet p r i m o, quod talia possunt fingi, et multo fortius ex visis in se, sicut declarat immediate ante littos ram allegatam l, quam ex non visis in se sed in aliis visis imperfecte consimilibus. S e c u n d o, quod sic fìctum vocatur similitudo vel imago v el pictura rei, et sicut dicit ibidem 2, vocatur verbum rei. T e r t i o, patet quod illud sic fìctum vere est obiectum cognitum ab intellectu. Et propter ista potest esse terminus propo10 sitionis, et supponere pro omnibus illis quorum est imago vel similitudo; et hoc est esse universale et commune ad illa. ltem, libro IX, cap. 6 3, tractan.s ibi quomodo ex rebus visis diversa fìnguntur et quomodo propter diversitatem illorum corporalium aliqua sic fìcta sunt similia illis de quibus fìnguntur, et 15 pro quibus fìngens sic utitur fìctis, infert in fine capituli dicens: « ltaque de istis secundum illam iudicamus et illam cernimus rationalis mentis intuitu; ista vero aut praesentia sensu corporis tangimus, aut imagines absentium fìxas in memoria recordamur, aut ex ea similitudine talia fìngimus qualia nos ipsi si vellernus aut a> possernus etiam moliremur •· Ex quo patet quod talia fìcta sunt talia in esse obiectivo qualia sunt alia in esse subiectivo, et si intellectus haberet virtutem productivam, faceret ea esse similia in esse subiectivo. l id est] scilicet D, om. Z Il quasi] et F, quam D Il eius om. E 3 primo om. F 5 quam] quod Z Il visis2 om. Z Il imperfecte] et perfecte C, puta in add. D 7 et om. BD 8 rei] Dei C 9 cognitum] congregatum G 10 suppone:re] etiam add. D 11 et] vcl DE 12 6] 7 Z Il ibi] illud Z Il ex] de F 13 illorum] rerum. Z (14 aliqua] quae E 15 pro quibus] per consequens G Il fictis] simul add. E Il capituli] sic add. F, Ofll. C 17 sensu] sensibus Z 18 in] est A, ex C Il aut] ergo add. E 19 ex] igitur D Il ea] earum F, Aug. Il fingimus] finguntur Z 20 etiam] opere add. F, Aug., Ofll. BZ Il moliremar] immolirem.ur E Il Ex] Quarto prum. D 21 talia om. Z Il obiectivo] subiectivo BG Il alia] ali qua F Il subiectivo] obiectivo G, propter quod add. Z 22 essei om. F
l Loco cit. {PL 42, 954s.). 2 Loco cit. {PL 42, 955). De Trinit, IX, c. 6, n. 11 {PL 42, 967).
3
August.,
280
LIBER I DIST. 2 Q. VIll
Praeterea, quod mens talia fìngat ex prius notis et quod ipsa snnt cognita secundum quae potest intellectus iudicare de aliis, expresse dicit beatus A u g u s t i n u s, X De Trinitate, cap. 2, ubi dicit sic I : « Fingit animo imaginariam formam qua excitetur in amorem. Unde autem fingit, nisi ex his quae iam noverat? Cuius tamen formae in animo fìguratae atque in cogitatione notissimae, si eam quae laudabatur dissimilem invenerit, fortasse non amabit •· Et immediate d.eclarat 2 quomodo propter talem similitudinem ipsa singularia in ipsa cognoscuntur et in ipsa aliquo modo amantur, quae omnia non essent vera nisi talia fìcta communitatem qnandam haberent ad il1a et sibi consimilia ex quibus fìnguntur. Et talem communitatem voco universalitatem !§ secundum istam o p i n i o n e m, §l nec aliam ponit !§ ista o p in i o §l nisi forte ex institutione, quomodo vox vd aliquod signum ad placitum impositum dicitur universale. Et s i d i c a t u r ad omnia ista quod non est possibile talia fingere nisi de istis corporalibus compositis, ex hoc scilicet quod partes eorum diversimode coniungnntur per intellectum, non est autem hoc possibile de spiritualibus vd simplicibus talem diversitatem partium non habentibus: C o n t r a hoc est i p s e m e t, cap. 3, De Trinitate 3, ubi vult quod etiam anima de se ipsa potest consimilem fingere, quod 1 quod] quamvù B Il mens om. B Il quod] quam B, om. F 2 sunt] siru Z Il de aliis om. C 4 Fingit] fingat D Il animo] animam B, omnino G Il im.aginariam] im.aginem AZ Il formam] forma GZ 5 amorem] amore Z Il Unde] Non Z 6 fi.guraae] si.gnabe Z &-7 notissimae] novùsim.a D 7 inveniret om. GZ Il fi>rtasse] forsitan E 8 a.mabit] amabat Z 9 ipsaJ] prima C 10 amantur] et add. D 12-13 sccundum ... opinionem om. AC 13 ponit] pono AF 13-14 ponit ... opinio] potest secundum istam 15 impositum] institutum D 18 divenimode] opinionem C Il ista opinio om. AF divene G Il coniunguntur] cognoscuntur Z 19 vel] de add. B 21 est om. D l[ cap. om.. FZ Il De Trinitate] De civitate Dei CF, om. D 22-1 (p. 281) quod quidem] quia quoddam D
2 Loco cit. l August., De Trinit., X, c. 2, n. 4 (PL 42, 974). (PL 42, 975). 3 August., De Trinit., X, c. 3, n. 5 (PL 42, 975).
5
10
15
:?D
DE NATURA CONCEPTUS UNIVERSALIS
281
quidem fìgmentum non erit ipsa anima, sed ipsum vere erit cognitum ab intellectu. Unde dicit sic: «Forte igitur non se amau, supple mens, « sed quod de se fìngit hoc amat, longe fortasse aliud quam ipsa est; aut si mens sui similem fìngit, et ideo, cum hoc s fìgmentum amat, se amat antequam noverit, quia illud quod sui simile est intuetur; novit ergo alias mentes ex quibus se fingat et genere ipso sibi nota est •. Ex hoc patet quod etiam tale fìctum potest haberi de anima, quae est simplex, et quod hoc fìctum est cognitum et genus, hoc est commune; et hoc est propositum. to Unde i§ secundum istam o p i n i o n e m est §i sciendum quod illud fìctum vocatur a beato A u g u s t i n o imago, similitudo, phantasma, species; et dicuntur ista fìcta a beato A u g us t i n o in memoria remanere in absentia sensibilium propter habitum immediate inclinantem ad ista intelligenda, et ita sunt ibi 1s quasi in potentia propinqua pro quanto intellectus potest facere ea in esse sibi convenienti mediante isto derelicto. Non sic autem mediante habitu potest facere corpora extra in esse convenienti sibi, quia esse sibi conveniens est esse reale. [DUBIA CONTRA ISTAM OPINIONEM)
20
Sed contra praedicta sunt aliqua dubia. P r i m u m, quia non videtur quod aliquid possit habere esse obiectivum quin alicubi habeat esse subiectivum; igitur talia fìcta vere habent esse subiectivum, saltem in mente. C o n firma tu r, quia omne quod est, est substantia vel accidens I. 2 igitur] autem F 3 supple mens] supprimens Z li se om. C li aliud] apud G 5 no verit] no vera t C 6 est om. D lJ finga t] fingi t E 6 et] in C 7 genere] se ABCD, eo F li ipso] ipsa D i! sibi] non add. E Il est] esse Z :[ .fictum om. F 8 anima] materia E 9cognitum] congregatum G 10 Unde] opinio add. D Il secundum ... est om. AF 11 vocatur] vo-(cum lac.) A 1: beato om. Z 12-13 a ... Augustino om. F 12 beato om. Z 13 remanere] et add. D 14 ista om. G Il intelligenda] intellecta D 17 mediante] ilio add. D 18 est] in G 20 Priiilllm] est 16 mediate] immediate C add. E 21 alicubi] alicui AF 22 habeat] debeat F 22-23 igitur ... subiectivum 24 est!] vcl add. DEF om. Z 23 in] anima seu add. D 1
Cf. Aristot., Praedicamenta, c. 4 {l b 25-27).
282
LI BER I DIST.
2 Q. VIII
S e c u n d u m, quia vid.etur quod talia non sunt similia rebus, quia nullum accidens potest assimilari substantiae; sed illud fictum plus distaret a substantia quam quodcumque accidens; igitur non potest esse similitudo rei extra animam. T e r t i u m, quia non videtur quod talia ficta sunt univer- s salia, quia dictum est t quod si intellectus haberet virtutem productivam, non tantum fictivam, produceret consimilia extra; sed si producerentur consimilia extra, illa producta non plus essent universalia quam quaecumque alia, quae omnia essent eiusdem rationis numero distincta, sicut patet de domo producta ex tali 1o similitudine et domo prius nota ex qua tale simile fìngebatur; igitur eodem modo ista fìcta non sunt universalia in esse ficto. Q u a r t u m d u b i u m est de conceptibus syncategorematicis et connotativis et negativis: unde possunt sumi v d abstrahi? Quia si praecise a rebus, non vid.etur quomodo possunt distingui 15 ab aliis conceptibus. Quod autem sint tales conceptus patet, quia omni propositioni in voce potest correspondere consimilis in mente, igitur isti propositioni 'omnis homo est animai' et isti 'aliquis homo est animai' correspondent distinctae propositiones in mente; igitur aliquid correspondet signo in una propositione quod non cor- 20 respondet in alia. Q u i n t u m d u b i u m est de hoc quod dicitur quod vox est universalis. Hoc videtur falsum, quia tunc vox esset genus et species, et per consequens tota una coordinatio praedicamentalis esset in uno genere subalterno ipsius qualitatis. 25 1 Secundurn.] dubium add. DZ Il sunt] sint BDZ 6 quod] sic add. E 7 consimilia] illa add. E 8 producerentur] il la add. E Il consimilia] similia Z Il extra] in esse Z, om. E Il producta] productiva A 9 quae] quia DEZ Il omnia] iam E Il essent] univenalia adJ. E 10 rationis] rei E, solo add. D 11 et] de add. Z Il nota om. E 12 igitur] et E Il ficta om. G Il in] ilio adJ. D 14 connotativis] connotativae C Il possunt] possit C 15 quomodo] quo G 16 sint] sunt B 17 omni om. F 18 omnis om. A 19 distinctae om. E Il igitur om. G 20 correspondet] correspondent GZ quod Il om. E 20-21 correspondet] correspondent A, om. Z 21 in] est Z 22 dubium om. A 23 Hoc ... 24 una om. D 25 esset] est CZ &lsum om. A l
Supra, pp. 271s.
DE NATURA CONCEPTUS UNIVERSALIS
283
Similiter, tunc unum accidens numero esset genus ad multas substantias, quia una vox numero. Similiter, tunc essent innumerabilia genera generalissima sicut sunt innumerabiles voces. Quae omnia videntur absurda, et multa s alia absurda videntur sequi. (RESPONSIONES AD !STA DUBIA]
10
15
2ll
Ad p r i m u m istorum dicerent sic opinantes quod aliqua sunt entia rationis quae nullum esse subiectivum habent nec habere possunt. Sicut enim ante creationem creaturae nullum esse habebant subiectivum et tamen vere fuerunt cognitae a Deo, ita etiam ab intellectu creato potest aliquid fingi quod nullum esse habet subiectivum. Et quando dicitur 'quidquid est, est substantia vd accidens', illud est verum quod quidquid est extra animam est substantia vel accidens, non tamen quidquid est in anima obiective est substantia vel accidens. Ad se c un d u m dicerent quod talia ficta non sunt realiter similia, sed magis dissimilantur et distant a substantia quam accidentia; tamen sunt talia in esse obiectivo qualia sunt alia in esse subiectivo; et hoc habet intdlectus ex natura sua: posse talia fingere qualia cognoscit extra. Unde sicut potest fingere qualia non cognoscit, et tamen cognoscit multa propter quae potest talia fingere, ita potest fingere qualia cognoscit. Ad t e r t i u m dicerent quod talia ficta sunt universalia. Si tamen producerentur in esse reali non essent universalia, quia 4 sunt om. AD : Qu.ae] quia A Il videntur] sunt Z 4-5 et. .. absurda2 om. E 5 alia :i videntur sequi] sequuntur A 7 istorum om. DE li dicerent ... opinan.tes] dico AF, 9 creaturae nullum om. A 10 vaeom. Z dicendum &rgh. Il opinantes] dicentes B Il fuerunt J sunt D 12 dicitur J quod add. D Il est I] extra anima m add. D Il est2 mg. G, 0111. ACE 13 quidquid] quodquod A 14 non] sed G Il quidquid] quodquod A Il obiective corr. ex subiective B 16 secundum] dubium add. C Il dicerent] dico ACF, dicitur B 17 quam] plusquam Z 18 talia] sinùlia D Il alia corr. in. subiecta B Il esse om. G 21 quac] quod D Il potest om. E 22 ita] vel A Il ita ... 19 et] ex G Il posse om. Z fingere om. Z 23 tertium] quod add. D Il dicerent] dicunt B, dico AF, sic opinantes add. D Il ficta om. GZ 24 producerentur] producentur A om. A
284
LIBER I DIST.
2 Q.
Vlli
tnnc essent simpliciter eiusdem rationis cum aliis, nec esset maior ratio quod unum esset universale quam reliquum. Sed quia de
facto ista non sunt eiusdem rationis, quia illud fi.ctum simpliciter non est animai nec est homo, ideo dicetur unum esse m.agis universale quam reliquum. s S i d i c a t u r quod secundum L i n c o l n i e n s e m l universale non est fìgmentum: Similiter, tunc tot essent universalia quot sunt intellectus: Ad p r i m u m, quod universale non est fìgmentum tale cui non correspondet aliquid consimile in esse subiectivo quale illud 10 fìngitur in esse obiectivo, sicut est de chimera; quia chimera fìngitur esse aliquid compositum ex diversis animalibus, et tale non potest esse aliquid in rerum natura. Tale universale est fìgmentum 2 cui correspondet aliquid consimile in rerum natura, sicut quando fìngitur aliquid compositum ex corpore et anima, illud 1s fìctum est universale. Similiter, si fìngatur domus in mente antequam producatur, illud sic fìctum non est fìgmentum sicut chimera vel aliquid tale. Ad s e c u n d u m, - sive fìgmentum vel conceptus varietur ad variationem intellectuum sive non, non curo ad praesens -, w dicerent quod genus generalissimum substantiae vel est unum 1 simpliciter om. F Il esset J est Z 2 reliquum J aliud A 4 est2 om. CZ IJ dicetur] 6 quod om. E 7 figm.entum] fictum A, tale diceretur D, dicerent Z [i unum om. FG cui non correspondet aliquod consimile in esse subiectivo add. E 8 sunt om. ABZ 9 primum] dico add. F, dico quod Lincolnicnsis intelligit add. &rg/z_ :, figmenrum] fictum A il cui] quale D 10 consimile] simile A, om. F 10-11 quale ... obiectivo om. C 10 illud] aliud D, tamen F 11 fingitur] signatur G il esse om. A Il obiectivo J subiectivo F l! de om. D 13 aliquid om. E Il Tale] 12 fingitur] esse tale cui non correspondet add. A Il tale] tamen E tamen E, unde praem. D, sed praem. Z 13-14 Tale ... natura om. CG 14 consimile] simile A, om. D 15 fingitur] fingit Z Il aliquid] aliquod FG Il illud] sic add. E 17 sic om. A Il figmentum] sic tale A 19 figmentum ... conceptus] consequentia ve! fictum A Il vel] sive C 20 intellectuum] intellectus A, intelligibilium G l! ad J si eu t A 21 dicerent] dico ACFZ, dico add. G Il est om. A l Robertus Grossatesta, In Aristot. Anal. Poster., I, c. 17, t. 95 (ed. Venetiis 1521, f. 26vb). 2 lta codices pro: 'Universale est tale fìgmentum .. .'.
DE NATURA CONCEPTUS UNIVERSALIS
285
simpliciter non variatum vel est unum per aequivalentiam, per quem modum dicunt a l i i quod idem praedicatur in istis propositionibus prolatis 'Sortes est homo', 'Plato est homo', quia realiter est alia vox, sed tamen est eadem per aequivalentiam, ut s d i c u n t et bene, quia ad omnia habenda tantum valeret si proferretur eadem vox numero quae prius sicut si proferatur illa alia quae de facto profertur et e converso. lta est in proposito: quod sunt tantum decem genera generalissima per aequivalentiam, sive simpliciter sint tantum decem sive non, sive etiam praedicatum 10 varietur l§ v el genus varietur §l sive non. Ad q u a r t u m d u b i u m dicerent quod conceptus syncategorematici et connotativi et negativi non sunt conceptus abstracci a rebus ex sua natura supponentes pro rebus vel ipsas modo distincto ab aliis conceptibus significantes. Et ideo dicerent quod 1s nullus conceptus syncategorematicus nec connotativus nec negativus, - nisi tantum ex institutione, per quem modum omnia talia per institutionem de ipsa voce et aliis signis praedicantur -, et universaliter nec modi grammaticales nec logicales possunt plus ex se competere istis conceptibus quam illis, sed tantum ad placitum 20 utentium. Possunt autem tales conceptus imponi vel conceptus abstrahi a vocibus, et ita fit de facto vel semper vel communiter. Verbi gratia, isti voci 'homo' competit talis modus grammaticalis quod est singularis numeri, nominativi casus, masculini gene1 non] vel EG 2 alii) aliqui E i; quod) nihil add. A ii in] de D 3 Plato ... homo om. A Il quia] quamvis Z 4 vox] prolata add. A 1: sed] et D !; eadem] vox add. A Il ut] unde AD 5 quia] quod AD 1: valeret] valent A 5-6 proferretur] proferre A 6 sicut] sed G 7 de om. Z il profcrtur] proferatur A il est om. AF Il quod] quae C 9 sint] sunt E 10 vel] sive DFGZ li vel ... varietur om. AF IJ 8 tantum om. (lac.) A varietur2] variatur CG 11 dubium om. A Il dicerent] dico AF, Borgh., dicit B 12 etl om. A 13 a] ex E Il supponentes] supponentibus A, Borgh. 14 significantes] significanribus AG, &rgh.IJ Et om. AD Il dicerent] dico ABCF, Borgh., alii add. D 15 nullus] est add. CDEF IJ conceptus om. G il necl] ve! DZ Il nec2 rep. A, om. D 15-16 negativus om. D 18 possunt] possent D 19 competere] componere A 17 de] pro A Il signis om. GZ 20 utentium] nitentium A, verumtamen Z Il autem om. Z Il conceptus2] conoeptibus B, 0111. D 21 abstrahi om. (lac.) A Il ita om. A Il fit] sit F 23 numeri] unum quod est AIJ masculini] communisAZ
286
LIBER I DIST.
2 Q. VIII
ris l, et sic de aliis; et isti voci 'hominis' competunt alii modi gram-
maticales. Similiter, isti voci 'homo' competit quod significet determinate rem per se; isti voci 'omnis' non sic competit, sed quod significet tantum cum alio. Similiter est de ista voce 'non' et de istis 'per se', 'in quantum', 'si' et huiusmodi syncategorematicis. Tunc s ab istis vocibus sic signifìcantibus abstrahit intellectus conceptus communes praedicabiles de eis, et imponit istos conceptus ad signifìcandum il1a eadem quae signifìcant ipsae voces extra. Et eodem modo et de talibus format propositiones consimiles et habentes consimiles proprietates quales habent propositiones prolatae. Et 10 sicut potest instituere tales conceptus ad sic signifìcandum, ita potest instituere ipsos conceptus abstractos a rebus ad signifìcandum sub eisdem modis grammaticalibus sub quibus signifìcant ipsae voces. Hoc tamen fit convenientius per conceptus abstractos a vocibus propter aequivocationem vitandam, quia il1i conceptus 1s sunt distincti sicut ipsae voces, quamvis non omnes sint distinctae; conceptus autem alii non sunt distincti. Et ita quaelibet talis propositio esset distinguenda, puta propositio correspondens tali propositioni 'homo est homines', 'homo est hominis', et sic de aliis. Et sicut dictum est de istis, sic dicendum est proportionabiliter de 20 omnibus connotativis, negativis, syncategorematicis, qualia sunt verba sicut 'est', 'currit', et sic de aliis. 1-2 voci ... isù om. (hom.) A 1 voci] vocis B, scilicet add. C li hominis] hom.ini D 4 non ... isùs om. A il et 3 voci] vox A Il omnis] homo add. E, om. G Il non] nec A om. E 5 quantum] qua A Il si] sunt BC Il huiusmodi syncategoremaùcis] sic de aliis dicùonibus A Il Tunc] sicut D 6 sic om. E 8 significant] significent E Il voces] voce A 9 et om. AF 11 potest] intellectus add. A il insùtuere] consùtuere A Il sic om. F Il sic significandum] aliqua singularia A 12 insùtuere] consùtuere A, om. B Il ipsos] tales D 14 fit] sit BF Il convenienùus] congruenùus A 15 proptet om. A Il vitandam] vitandum A, evitandam B 16 sint] sunt BG Il disùnctae] disùncù C 17 al.ii] al.iquando Z !l quaelibet] 18 disùnguenda] disùncta A 19 hom.ol ... hominis om. GZ 20 Et qual.iscumque A om. BE 20-22 Et ... aliis om. D 20 proportionabilitet] univenali.tet A, proportionalitet F 21 connotaùvis] et add. BEF 22 sicut om. DZ Il sic ... aliis] similia E
l
'Homo' de facto est nomen communis generiS.
DE NATURA CONCEPTUS UNIVERSALIS
5
10
15
20
'1137
Ad q u i n t u m, quod ipsa vox vere est universalis, quamvis non ex natura sua sed tantum ad placitum instituentis. Et similiter concederent quod vox est genus et species et genus generalissimum, et sic de aliis; nec est plus inconveniens talia attribuere voci propter placitum instituentis quam attribuere voci prolatae complexae quod sit vera et falsa, necessaria et impossibilis. Et tamen vere dicitur quod ipsa vox est vera et quod ipsa vox est falsa, quia nullus nisi insanus potest negare quin multa falsa et mendacia dicantur, et similiter multa vera et necessaria narrantur. Et eodem modo haec est vera per se primo modo 'homo est animai'; et similiter ista est per se secundo modo etiam in voce 'homo est risibilis'; et haec propositio prolata 'homo est asinus' est impossibilis; et eodem modo in ista 'homo est animai' subicitur terminus communis et praedicatur similiter; et similiter praedicatur genus de specie. S i d i c a t u r quod propositio prolata non est vera vel falsa nisi quia est signum propositionis in mente verae vel falsae, igitur similiter non erit aliqua vox prolata genus vel species nisi quia signum generis v el speciei: Similiter, tunc idem terminus posset esse genus et species, quia unus potest imponere eandem vocem ad significandum omnia talia individua et alius ad significandum alia, igitur etc.: Ad p r i m u m istorum: potest concedi quod aliqua prop
:! vere om. A Il et! om. A
2 non] est add. B :i ex] extra A 3 conce4 nec] non DF Il plus om. D Il voci] prolatae add. D 5 complexae] qua m add. D 6 falsa] et add. E 7 quod2 ... est2 om. A Il vox2 om. E 8 nisi om. F Il insanus] sanus F Il quin] quoniam E il falsa om. G Il mendacia] modo alia A, respondenda G 9 dicantur J dicuntur A Il sitniliter J sic F, om. A :: narrantur om. (/ac.) A 11 sitniliter om. A Il est!] vera add. Z, om. AD Il in om. C 13 ista] 14 sitniliter] sic E Il et om. Z 16 ve!] nec AZ 17 nisi om. G Il est omnis add. A om. AD Il in mente om. A 18 erit] est A 20 tunc] sic Z Il terminus trp. p. genus E Il et] vel BEG 21 unus om. Z Il potest] posset F Il imponere] in ratione A 22 alius] 23 istorum] dico add. G, dico quod add. Z Il aliqua] ista DE aliud D, alia E Il etc. om. A 24 est] sit F
1 quintum] dico add. AZ deren.t] concedo AF Il est om. E
LIBER I DIST. 2 Q. VUI
288
in mente; de facto ta.men quaelibet potest esse signum propositionis in mente. Et eodem modo concedo quod quaelibet vox quae est genus vd species potest esse signum generis vd speciei in mente, et est etiam signum ord.inatum cuiuslibet ta1is de facto. S e c u n d u m est puerile; tamen de virtute sermonis debet s concedi quod propter diversas impositiones eadem vox numero est genus et species. Nec hoc est plus inconveniens quam concedere quod eadem vox numero est aequivoca et univoca, et quod eadem propositio numero est necessaria et impossibilis. l§ Quae omnia debent concedi nisi vocetur propositio vera praecise illa 1o quae significat verum et non falsum, et sic de aliis. §l Nam haec vox 'homo' apud latinos est simpliciter univoca, et eadem vox posset a graecis vel aliis imponi ad significandum plura aeque primo, et apud eos esset simpliciter aequivoca. Eodem modo haec est simpliciter vera 'omnis canis est animai', et est simpliciter falsa, 1s quia habet unum sensum verum et alium falsum, et ideo ista eadem numero significat verum et falsum, et hoc est eandem propositionem esse veram et falsam. Ad s e c u n d u m i n c o n v e n i e n s l dico quod non est inconveniens totam unam coord.inationem praedicamenta- 20 lem, quae continet praedicabilia per se primo modo, quantum ad omnia communia esse in uno genere subalterno, ita quod sint res illius praedicamenti, sicut dictum est prius de entibus - - - - - - - - - - - - - - - - - -----
-----------
----
1-2 de ... mente om. (hom.) BCFG 1 tamen] quam.vis Z 3 vcl species om. A 4 et] sic add. FIl est om. D [[ signum] significandum A Il ordinatum] subordinatum Z 5 virtute om. A 9 numero om. D Il est] sit Z 9-11 Quae ... aliis om. A 12 hom.o om. A Il latinos om. (lac.) A [[ univoca] univocus A 13 vcl aliis] et latinis D Il imponi om. A 14 eos] illos A Il Eodem modo] Et prann. B, Similiter A 15 simpliciteri om. D Il et] haec add. D 16 signatum D Il alium] secundum add. F Il et 0111. A 17 eandem om. G 18 et] vcl E 21 quantum] primum A 22 subalterno] subiecto E 22-1 {p. 28!1) ita ... rationis om. Z 23 sint] si t C Il praedicamenti] praedicari A Il prius] e:uistent a vcl extraetum vel aestimatum a non intelligentibus add. E Il entibus] ente F
l
Supra, p. 282, lin. 22-25. Sed hoc est potius 'primum inconveniens'.
DE NATURA CONCEPTUS UNIVERSALlS
5
10
289
rati.onis 1 ; nec est hoc inconveniens nisi exsistimatum a non intelligenti.bus. Ad t erti u m 2, per idem: quod non est inconveniens unam vocem esse genus ad placitum, sicut nec est inconveniens aliquam vocem praedicari per se primo modo de alia. Unde r e p u t a nt e s ista et similia falsa deberent concedere consequenter quod nullus potest loqui neque verum neque falsum, nec unquam aliquis audivit nec mendacia nec aliqua vera, et eodem modo quod nec vera nec falsa possunt scribi, et alia absurda quae horret omnis communitas humana. [ 0PIN10 POSTERI OR AUCTORIS]
l§ Cui non placet ista opinio de talibus :fictis in esse obiecti.vo
15
20
potest tenere quod conceptus et quodlibet universale est aliqua qualitas exsistens subiecti.ve in mente, quae ex natura sua ita est signum rei extra sicut vox est signum rei ad placitum insti.tuentis. Et tunc potest dici quod per omnem modum sicut voces et signa volontarie insti.tuta quaedam signi:ficant res extra proprie et per se, cuiusmodi sunt categoremata, et quaedam sunt quae non signi:ficant sed tantum consigni:ficant cum aliis, cuiusmodi sunt syncategoremata, et quaedam signi:ficant uno modo et quaedam alio modo secundum quod sunt diversa accidenti.a parti.um grammati.----------
1 nisi] nec Z Il exsistimatum] exsistimant A, negatur nisi Z, om. DE Il a non] modo A 3-4 unam ... inconveniens om. (hom.) C 4 placi3 idem om. (/ac.) A Il quod] quia AG tum] substantiam Z Il nec] non D Il aliquam] unam D 5 alia] substantia Z Il Unde] isti add. D 6 ista] haec D Il et om. A Il similia] consimilia A, esse add. FIl deberent] debent A 8 audivit] 9 horret] abhorret FIl omnis om. F 10 humaaudiens A, nec add. DEFG Il aliqua om. F 12-2 (p. 29Z) Cui ... praecedentibus om. A 12 in] de D 15 extra] na] hominum A illud add. F 17 res] rem FZ 18 categoremata] categorica F 19 consignificant] hoc est add. D Il aliis] significant add. D 19--20 syncategoremata] categoremata BCG 20 et2 om. F 2J)..21 quaedam2 ... modo om. G 21 modo om. Z Il partium] ve! grammaticalia add. B I Supra, p. 273, lin. 1-14. supra, p. 283, lin. 1-2.
OCKHAM, 0PBli.A
THEOL.
Il
2
Rectius 'secundum inconveniens', 19
290
LIBER I DIST.
2 Q. VIII
calium, ita sunt quaedam qualitates exsistentes in mente subiective, quibus ex natura competunt talia - proportionabiliter - qualia competunt vocibus per voluntariam institutionem. Nec videtur hoc magis inconveniens in intellectu posse elicere aliquas qualitates quae sunt naturaliter signa rerum, quam quod bruta animalia et 5 homines aliquos sonos naturaliter emittunt quibus naturaliter competit aliqua alia significare. Est tamen in hoc d.ifferentia quod bruta et homines tales sonos non emittunt nisi ad signifìcandum aliquas passiones vel aliqua accidentia in ipsis exsistentia, intellectus autem, quia est maioris virtutis quantum ad hoc, potest elicere qualitates 10 ad quaecumque naturaliter significandum. Et secundum istam opinionem debet dici quod quodlibet universale, et genus generalissimum, est vere res singularis exsistens res determinati generis; est tamen universalis per praedicationem non pro se sed pro rebus quas significat. Et ita ordo praedicamentalis 15 substantiae est unum compositum seu aggregatum ex multis qualitatibus naturaliter se habentibus secundum superius et inferius, hoc est, quod unum in ilio ordine ex natura sua est plurium signum et aliud pauciorum, sicut si :fìeret talis coordinatio ex vocibus. Esset tamen in hoc d.ifferentia quod voces coordinatae secundum w superius et inferius non significant il1a quae significant nisi per voluntariam institutionem, alia autem significant naturaliter et sunt ex natura sua genera et species. Nec talia argumenta valent contra istam opinionem quod qualitas non praedicatur de substantia, et unum praedicamentum removetur ab omni contento sub alio 25 2 natura] sua add. Z Il proportionabiliter J proportionabilia G, om. Z 4 in intellectu] intellectum D 5 sunt] sint G Il signa] signum E !l quod] naturaliter add. E, om. BC 6 sonos] sanos C Il naturaliter om. B 6-7 com.petit] competunt F 7 Est] Et D Il hoc] est add. D Il quod] quia F 9 in ipsis om. G Il existentia] ex natura BD 10 quia] qui F 11 significandum] significanda D 12 dici] concedi Z 13 et] est B, etiam D Il et genus om. E 14 est] et praem. D Il tamen] tantum D Il universalis] universale F 15 prol) 16 substantiae] sic E 17 naturaliter] realiter C per E Il rebus] re D Il quas] quam D 18 hoc est] ita E Il unum] est add. BC 19 coordinatio] ordinario C, coordinatione G 20 Esset om. E Il in] ex D Il quod] quia F 22 autem] quae G 23 sua] et add. E 24 opinionem om. G 25 onmi] alio D
DE NATURA CONCEPTUS UNIVERSALIS
291
praed.icamento; nam tales replicae, et multae aliae quae possent adduci, veritatem habent quando termini supponWit personaliter, sicut haec est vera 'substantia non est qualitas', si termini supponant personaliter; et tamen si subiectum supponat simpliciter et praes dicatum personaliter ipsa est concedenda secWidum istam opinionem. Et ita multa talia contra istam opinionem non valent. Verumtamen ista opinio posset diversimode poni: Wlo modo quod ista qualitas exsistens subiective in anima esset ipsamet intellectio; et posset ista opinio declarari, et possent argumenta solvi 10 contra eam, sicut a l i b i declaravi I • Aliter posset poni quod ista qualitas esset aliquid aliud ab intellectione et posterius ipsa intellectione. Et tWlc posset responderi ad motiva pro opinione illa de fictis in esse obiectivo sicut tactum est a l i b i, ubi magis expressi istam opinionem de intentione animae seu conceptu, ts ponendo quod sit qualitas mentis z. Quamlibet istarum t r i u m o p i n i o n u m reputo probabilem, sed quae earum sit verior relinquo iudicio aliorum. Hoc tamen t e n e o, quod nullum universale, nisi forte sit universale per volWitariam institutionem, est aliquid exsistens quocumque 20 modo extra animam, sed omne illud quod est universale praedicabile de pluribus ex natura sua est in mente vcl subiective vel obiective, et quod nullum universale est de essentia seu quidditate 1 replicae] regulae CFG 3 supponant] supponunt Z 6 ita] ista CDG, om. F 10 alibi] in principio primi Perihermeneias D !1 poni] declarari D 8 ista] ipsa BZ 11 aliud om. E il intellectione] intentione BDEF 12 intellectione] intentio est B, intentione DEFG, om. Z 14 seu] sive Z 15 qualitas] qualitcr G 17 earum] illarwn DEG Jl relinquo om. E !l iudicio] iudiciorum Z 18 tamen] intendo et add. G 22 universale] tale Z 19 voluntariam] novam F
l Guillelmus de Ockham, Expositio in Aristot. Perihermenias, prooem. (ed. Bononiae 1496); prooemium ed.itum est a Ph. Boehner, « The Realistic Conceptualism of William Ockharn •, Traditio, IV (1946), 307-335. 2 Ibidem. Apud Ph. Boehner, « The Text Trad.ition • cit. (I opinio), p. 321; 'ad motiva de fictis' respondet ibidem, pp. 328s.
292
LIBER I DIST. 2 Q. IX
cuiuscumque substantiae; et sic de aliis condusionibus negativis, quas dixi in quaestionibus praecedentibus l. §l [AD
ARGUMENTUM PRINCIPALE)
Ad argwnentum principale dico quod illud quod movet intellectum primo non est universale sed singulare, et ideo singulare s primo intelligitur primitate generationis, sicut post patebit 2.
[QUAESTIO IX UTRUM ALIQUOD UNIVERSALE SIT UNIVOCUM DEO ET CREATURAE]
Se:xto quaero utrum aliquod universale sit univocum Deo et creaturae. Quod non: Quia illa quae sunt primo distincta in nullo univocantur; sed Deus et creatura sunt primo distincta; igitur etc. Maior patet, quia illa quae in aliquo conveniunt et in aliquo distinguuntur magis conveniunt quam illa quae in nullo conveniunt, igitur primo distincta in nullo conveniunt. Minor patet de se, quia nihil plus distinguitur ab aliquo quam Deus a creatura. Praeterea, tale univocum praedicaretur in quid de pluribus differentibus specie; sed omne tale est genus; ergo Deus esset in genere. 1 cuiuscumque] cuiuslibet GZ Il negativis] negatis Z 4 argumentum] primum A Il illud quod om. A 5 et om. A Il ideo singulare om. G 6 primo] singulare add. G !l intelligitur] intelligetur F, igitur aJd. G Il post] postea D 9 Sexto] Ulterius circa hanc materiam Z Il quaero] quaeritur B 12 nullo] conveniunt ve! add.D 13 creatura] creaturae E Il primo distincta] huiusmodi DZ Il patet om. E 14 et] non G 16 de se om. AZ Il plus] magis Z 18 in quid om. Z p sed] et D 19 esset] est B
Scilicet in quaestionibus 4-7 (pp. 99-266). lin. 13-14. l
2
Supra, p. 266,
10
1s
UTRUM ENS SIT UNIVOCUM DEO ET CREATURAE
293
Ad oppositum: In aequivocis non est contradictio; sed hic est contradictio 'nullum ens est Deus, aliquod ens est Deus'; igitur termini sunt tUUVOCl.
( 0PINIO MULTORUM)
5
In ista quaestione tenetur a m u l t i s quod nullus conceptus nec aliquod universale est univocum Deo et creaturae t. [ 0PINIO
1o
15
Scon]
A l i q u i autem tenent quod est aliquis conceptus univocus Deo et creaturae, puta conceptus entis 2. Et primo probant quod ens est univocum Deo et creaturae; secundo ostendnnt ad quae est univocum. P r i m o igitur dicnnt 3 quod est aliquis conceptus univocus Deo et creaturae. Et ne fìat contentio de nomine univocationis, conceptum univocum dicnnt «qui ita est nnus quod eius nnitas sufficit ad contradictionem, affirmando et negando ipsum de eodem; sufficit etiam pro medio syllogistico, ut cxtrema unita in 1 Ad] In Z 3 Deus2] et add. F 6 tenetur] respondetur Z 7 est] communc 11 crearurae J et add. Z, om. F !l ad quae J aliud quod G 13 aliquis 1 commu15 univocum om. G Il dicunt] vocant D li qui] quod F ,: eius del. G 17 ut] ubi C il unita] uniantur D
add. DZ nis D
l Cf. Thomas Aquinas, Summa theol., I, q. 13, aa. 5-6, 10; Henricus Gandavensis, Summa, a. 21, q. 2 (I, ed. Parisiis 1529, ff. 123v-125v); Thomas de Sutton, Quaestiones ordinariae, qq. 32-34 (ed. M. Schmaus, Zur Diskussion uber Jas Problem der Univozitiit im Umkreis des Johannes DIIIIS Skotus, Bayerische Akademie der Wissenschaften, Philosophisch-Historischc Klasse, Sitzungsberichte, Jahrgang 1957, Heft 4, Miinchen 1957, 25-104). 2 Opinio Scoti, verbotenus recitata, ordine ut infra indicabitur. 3 Scotus, Ordinatic, I, d. 3, p. l, qq. 1-2, hoc ordine nn. 2&-28, 35, 39 (ed. Vaticana, m, 18, 21s., 26); quandoque citatur etiarn textus a Scoto cancellatus.
294
LIBER I DIST. 2 Q. IX
medio s1c uno sine fallacia aequivocati.onis concludantur inter se UTIIrlt.
Et univocati.onem sic acceptam probant t r i p l i c i t e r: « P r i m o sic I : omnis intellectus certus de uno conceptu et dubius de diversis habet conceptum de quo est certus alium a con- s cepti.bus de quibus est dubius; subiectum includit praedicatum. Sed intellectus viatoris potest esse certus de Deo quod est ens, dubitando de ente finito vel infinito, creato vd increato; igitur conceptus entis de Deo est alius a conceptu isto et ilio, et ita neuter ex se et in utroque ilio rum induditur; igitur univocus. Probati.o m a i or i s: 10 quia nullus idem conceptus est certus et dubius; igitur vel alius, quod est propositum, vel nullus, et tunc non est certi.tudo de aliquo conceptu •. S e c u n d o arguitur sic: « N ullus conceptus realis causatur in intellectu viatoris nisi ab his quae naturaliter sunt motiva intd- 1s lectus nostri; sed illa sunt phantasmata vel obiectum relucens in phantasmate et intellectus agens; igitur nullus conceptus simplex naturaliter fit in intellectu nostro modo nisi qui potest fieri virtute istorum. Sed conceptus qui non est univocus alicui rducenti. in phantasmate sed omnino alius, prior, ad quem iste haberet analo- 20 giam, non potest fieri virtute intellectus agentis et phantasmatis; igitur talis conceptus alius, analogus qui ponitur, naturaliter in intellectu viatoris nunquam erit, et ita non poterit aliquis conceptus de Deo naturaliter haberi, quod falsum est •. « Probati.o a s s u m p t i: obiectum quodcumque, sive rducens 25 m phantasmate sive in specie intelligibili, cum intellectu agente 1 uno om. D ;l concludantur] concludunt, et add. illa D 7 quod] quia B Il ens om. Z 8 ve! infinito om. D IJ vel2] et G 10 igitur] eri t add. D, est add. Z 12 nullus] etc. add. GZ 14 realis] ve! add. E 15 intellectu] mmte B Il his] illis D 18 naturaliter] naturalis Z Il fit] est D 20 haberet] habet D, habeat F 21 et] in G 22 ponitur] ponit G 26 phantasmate] specie G, se Z l Hic quidam codices Ordinationis Scoti notant: « Contra istas tres rationes quaere Ockham dist. 2, quaest. 6 •.
UTRUM ENS SIT UNIVOCUM DEO ET CREATURAE
295
v d possibili cooperante, l§ seamdum ultimum suae virtutis fàcit - sicut effectum sibi adaequatum - conceptum suum proprium et conceptum omnium essentialiter vd virtualiter indusorum in eo. Sed ille alius conceptus - qui ponitur analogus -non est essentia5 liter nec virtualiter indusus in isto, nec etiam est iste; igitur iste non fìet ab aliquo tali movente t. «T erti o arguitur sic: omnis inquisitio metaphysica de Deo sic procedit, considerando formalem rationem alicuius et auferendo ab illa ratione formali imperfectionem quam habet in 10 creaturis et reservando illam rationem formalem et attribuendo sibi omnino summam perfectionem et sic attribuendo illud Deo. Exemplum de formali ratione sapientiae vd intdlectus vd voluntatis; consideratur enim in se et secundum se, et ex hoc quod ista ratio non indudit formaliter imperfectionem aliquam nec limita15 tionem, removentur ab ea imperfectiones quae concomitantur eam in creaturis, et reservata eadem ratione sapientiae et voluntatis attribuitur ista Deo perfectissime. Igitur omnis inquisitio de Deo supponit intdlectum habere conceptum eundem univocum quem accepit ex creaturis •. 21> S e c u n d o dicunt l « quod ens non est univocum dictum in quid de differentiis ultimis, nec de passionibus propriis entis t. Quod non de differentiis probatur d u p l i c i t e r: « P r i m o sic: si differentiae includunt ens univoce dictum de eis et non sunt 1-6 {p. 298) secundum ... quidditative] etc. Quaere in Scoto, distinctione tertia et octava 3 conceptum] scilicet primi libri AF, et in margine: hic dimisit spatium pro residuo A add. D !l omnium] scilicet add. D 4 non est] nec includitur D 5 inclusus om. D Il etiamom.D 6 taliom.E Il movente] manifesteE 7 Tertio]PraeteteaDI!metaphysica] mediataZ 12-14 Exemplum ... ratioom.C 12 vell]etE 12-13 voluntatis]vociaE 14 ratio om. G Il aliquam 13 etl] vel G Il secundum] ex D Il et2] quia D Il quod] quia B om. D Il nec] ve! G 15 removentur] removeretur E Il ea] ipsa G Il concomitantur] communicantur BG 16 etl om. G Il reservata] servata G Il voluntatis] bonitatis Z 17 attribuitur] attribuuntur CE 18 univocum om. G 19 accepit] accipit C Il ex] a G Il creaturis] etc. add. CG 22 de om. BCG Il dupliciter om. Z 23 differentiae] uitimae add. D I
81-84).
Scotus, Ordinatio, I, d. 3, p. 1, q. 3, nn. 131-136 (ed. Vaticana, lli,
296
UBER I DIST.
2
Q. IX
omnino idem, igitur sunt 'diversa aliquid-idem entia'. Talia autem sunt proprie differentia, ex V et X Metaphysicae l. Igitur differentiae illae ultimae erunt proprie differentes, igitur aliis differentiis differunt. Quod si illae aliae includunt ens quidditative, arguitur de eis sicut de prioribus, et ita esset processus in infinitum in diffe- s rentiis vd stabitur ad aliquas non includentes ens quidditative; quod est propositum •. « S e c u n d o sic: sicut ens compositum componitur ex actu et potentia in re, ita conceptus compositus per se unus componitur ex conceptu potentiali et actuali, sive ex conceptu determinabili to et determinante. Sicut igitur resolutio entium compositorum stat ultimo ad simpliciter simplicia, scilicet ad actum ultimum et ad potentiam ultimam, quae sunt primo diversa, ita quod nihil unius includit aliquid alterius, - alioquin non hoc primo esset actus nec illud primo esset potentia; quod enim includit aliquid potentiali- ts tatis non est primo actus -, ita oportet in conceptibus omnem conceptum non simpliciter simplicem, et tamen per se unum, resolvi in conceptum determinabilem et determinantem, ita quod resolutio stet ad conceptus simpliciter simplices, viddicet ad conceptum determinabilem tantum, ita quod nihil determinans includat, et ad conceptum determinantem tantum qui non includat aliquem conceptum determinabilem. ille conceptus 'tantum determinabilis' est conceptus entis, et 'determinans tantum' est conceptus ultimae differentiae; igitur isti erunt primo diversi, ita quod unum nihil includet alterius •. 25 1 idem2] acàdentia add. D Il autem om. E 2 diflerentia] diflerentiae BZ, dieta G 4 differunt] diflerentibus B !l Quod om. E 4-
l
Aristot., Metaph., V, c. 9; X, c. 3, t. 24 (1018a 12-13; 1054b 25-27).
UTRUM ENS SIT UNIVOCUM DEO ET CREATURAE
297
De passionibus entis probant idem duplici t e r: c Primo sic: passio per se secnndo modo praedicatur de subiecto, I Posteriorum l ; igitur subiectum ponitur in definitione passionis sicut additum, ex eodem I 2, et VII Metaphysicae 3. lgitur ens in ratione s suae passionis cadit ut additum; habet enim passiones proprias, ut patet per P h i l o s o p h u m, N Metaphysicae, cap. 3 • 4. Si c cadit ut additum, igitur non est per se primo modo in ratione quidditativa eorum•. « S e c u n d o sic ens videtur sufficienter dividi - tamquam 10 in illa quae includunt ipsum quidditative - in ens increatum et in decem genera et in partes essentiales decem generum •. Sed passio entis « non est aliquod decem generum, patet, nec ex se est ens increatum quia convenit entibus creatis; igitur esset species in aliquo genere vel principium essentiale alicuius generis. Sed hoc 15 est falsum, quia omnis pars essentialis in quocumque genere et omnes species cuiuscumque generis includunt limitationem, et ita quodcumque transcendens esset de se flnitum, et per consequens repugnaret enti infinito, nec posset dici de ipso formaliter, quod falsum est, quia omnia transcendentia dicunt perfectiones simplici20 ter et conveniunt Deo in summo •. « T e r t i o argui potest, - et in hoc conflrmatur prima ratio ad istam conclusionem -, quia si unum includat ens quidditative, non includit praecise ens, quia tunc ens esset passio sui ipsius; igitur includit ens et aliquid aliud. Sit illud a: aut igitur a includit ens 25 aut non. Si sic, unum bis includeret ens, et esset processus in infll Primo] modo add. BZ 2 I] II C 4 VII] II C 6 per Philosophum om. DEZ 7 igitur om. C Il est om. E 7-8 quidditativa] quidditatis E 9 sic] sicut B, om. G Il videtur] dividitur G Il dividi om. G 10 includunr] includir E Il increatum] crearum E 13 increatum] creatum C 17 per 12 patet] quia tUJJ. D Il ru:c] est tUJJ. D :1 ens om. B consequens] sic Z 20 Deo in] de omni D 21 et om. E 22 includat] includit CE 24 illud] aliud tUJJ. D 25 unum] sic aJJ. C Jl et] sic aJJ. Z l Aristot., Anal. Poster., I, c. 4, t. 31 (73a 37- 73b 5). 2 Ibidem. Aristot., Metaph., VII, c. 5, t. 19 (1031a 2-14). 4 Aristot., Metaph., IV, c. 2, t. 5 (1004b 5-17).
3
298
UBER I DIST. 2 Q. IX
nitum. Vd ubicumque stabitur, illud ultimum quod est de ratione unius et non includit ens vocetur a: unum ratione entis inclusi non est passio, quia idem non est passio sui, et per consequens illud aliud inclusum quod est a est primo passio, et est tale quod non includit ens quidditative; et ita quidquid est primo passio entis, ex hoc non includit ens quidditative t. §i
5
(DEFECTUS OPINIONIS SCOTI j
Quamvis ista opinio quantum ad conclusionem principalem quam tenet sit vera, videtur tamen in duobus d.eficere. Primo, quia illae rationes ilio modo quo nunc fiunt non videntur concludere, saltem aliquae. Secundo, est falsum quod dicit quod ens aliquibus est commune univocum et non omnibus l§ exsistentibus §l
1o
a parte rei.
Dico igitur quod p r i m a r a t i o l, nisi aliter fiat, n o n c o n c l u d i t. Nisi enim supponatur vd probetur quod s i c u t aliquis potest habere tres propositiones in voce, habentes distincta praedicata, ita quod nullum praedicatum includatur in alio, scilicet quod Deus est ens, et quod est ens creatum et ens increatum, vd tales consimiles, et unam scire et duas dubitare, quod i t a potest habere tres propositiones in mente consimiles, habentes sic distincta praedicata, aliter ratio non concludit. Et ideo quantum ad istud argumentum - nisi reducatur per tertium argumentum suum 2 l ubicumque J usque ad D Il stabitur J stabit Z 2 inclusi J indusum E 3 quia ... 4 illud om. G l! est!] proprie add. C Il est2] etiam Z, om. BC passiol om. (hom.) C 5 primo] proprie E 6 ex hoc om. E 10 rationes] species C Il quo] quae C Il nunc] non C, om. D Il non rep. A 11 saltem] earum add. Z Il Secundo] illud add. E 12 exJistentibus] aequivocantibus B, om. AF 13 rei om. E 14 fiat] facta GZ 15 supp<>natur] suppositum E 15-16 sicut aliquis] sit aliquid E 17 nullum] unum E 18 et! ... ens2 om. (hom.) F il quod2 om. C Il et2] vel FIl ensJ om. E 19 duas] alias EG 20 sic om. Z 21 aliter] et ideo E Il condudit] includit G Il quantum om. F 22 nisi] non C !l tcrtium] secundum E 1 Supra, pp. 293, lin. 13 - 294, lin. 13. 298, lin. 6.
2
Supra, pp. 297, lin. 21 -
15
UTRUM ENS SIT UNIVOCUM DEO ET CREATURAE
5
10
15
20
299
bene intellectum - respondeo dicens quod intellectus non est certus de uno conceptu sed de duobus sub disiunctione est sufficiens, quia dicerent a l i i l quod formando propositiones in mente non ex quibuscumque signis institutis ad placitum- saltem categorematicis - talis intellectus non format nisi duas propositiones, in quarum una praedicatur substantia et in alia accidens, dicendo: a est substantia, a est accidens, et tertiam format de disiuncto praedicato, dicendo quod a est substantia vel accidens. Et ideo talis non posset formare propositionem correspondentem isti in voce 'a est ens' nisi distincte apprehendendo et conceptum substantiae et conceptum accidentis. Et ideo responsiones illae de imperceptibilitatc conceptuum propter eorum propinquitatem, v el quod alia est ratio substantiae et alia accidentis z, et consimiles non valent. Similiter, s e c un d a r a t i o 3, ilio modo quo :fit, non videtur valere, quia fundatur in ista propositione quod obiectum facit in aliquo intellectu conceptum simplicem proprium sibi et conceptum alterius obiecti si contineat ipsum essentialiter vel virtualiter 4; quae propositio videtur esse simpliciter falsa, sicut declaratum est in Prologo, quaestione de subiecto theologiae s. l respondeol ve! non A, resporuio D, respondendo Z ·, dicens] dico Z 1' est om. C 2-3 sufficiens l sufficienter, et add. certus Z 3 quia l differenriae add. G 4 instituris l institutum G Il ad placitum om. E 5 talis l et praem. A 7 substantia l et add. Z 8 dicendo om. G Il vel] a est add. C 10 a] aut C 11 responsiones] rationes DZ Il de om. E 12 imperceptibilitate] imperceprione C , eorum] quidditatem add. E 13 est om. D et l om. F 15 Sinùliter J contra secundum rationem add. Z 16 valere] in se add. F 20 Prologo l in add. Z l Thomas dc Sutton, Quaestiones ordinariae, q. 32 (ed. M. Schmaus, cit., pp. 44-46), quae obiectio citatur etiam a Scoto, Ordinatio, l, d. 8, p. l, q. 3, n. 68 (ed. Vaticana, IV, 184). 2 Cf. Henricus Gandavensis, Summa, a. 21, q. 2 (ed. Parisiis, ff. 125 S et 124 0). 3 Supra, pp. 294, lin. 14 - 295, lin. 6. 4 Scotus, Ordinatio, I, d. 3, p. 1, qq. 1-2, nn. 35 et 48 (ed. Vaticana, III, 23 et 32). 5 Guillelmus de Ockham, Scriptum, Prol., q. 9 (ed. St. Bonaventure, N. Y. 1967, 254s.).
UBER l DIST. 2 Q. IX
300
T e r t i a etiam r a t i o l posset male intelligi. Si enim intelligat quod aliqua ratio formalis inventa in creatura - sive auferendo ab ea aliquid sive non auferendo - possit Deo attribui et esse in eo, accipit simpliciter falsum, quia nihil quod est in creatura realiter, - qualitercumque spolietur -, potest Deo attribui. Hoc etiam est consonum dictis suis, quia i p s e ponit 2 quod nihil reale est univocum Deo et creaturae, et per consequens nihil quod est realiter in creatura l§ extra animam - nisi forte vox - §l per nullam separationem vel ablationem potest Deo attribui; sed tantum attribuitur sibi et creaturae unus conceptus qui nec est in Deo nec in creatura l§ extra §l, quamvis de utroque praedicatur l§ vel pro utroque. §l Sic igitur videtur quod istae rationes, nisi melius exprimantur, possent impedici. Contra s e c u n d u m 3, quod dicitur quod ens non est univocum differentiis ultimis nec passionibus, ilio modo quo i p s e intelligit differentias ultimas et passiones, a r g u o sic et o s t e n d o quod ens non plus est univocum differentiis non ultimis quam ultimis, quia omnis res vel est per se in genere vel pars essentialis alicuius exsistentis per se in genere. Sed, per t e 4, differentia 1 male] manifeste C
2 formalis om. F Il creatura] creata A, ea E
3 aufcrcndo
om. Z 1/ possit] posset ABGZ ileo] et add. G 4 simpliciter om. CF Il falsum om. G fl realiter om. E 5 spolietur] specificetur D il attribui] et esse in eo accipit add. E 6 ipse] ipsemet Z Il poni t] tenet D 7 realiter] reale D 8 creatura] etiam E extra ... vox om. AF Il nullam] unam E 9 ve!] et G !! ablationem] absolutionem E 10 necl] non B 11 extra om. AF li quamvis] quam G 11-12 ve!... utroque om. ACDF 12 Sic] Sed C !l quod] quia C 13 possent] possunt Z 14 eru om. Z 15 ultirnis om. G d ilio] primo D Il quo] dicitur add. E il ipse om. F 16 intelligit] intendit F 18 essentialis om. D
l!
l Supra, p. 295, lin. 7-19. 2 Scotus, Ordinatio, I, d. 8, p. 1, q. 3, n. 82: c Ad tertium ... 'quia Deus et creatura non sunt primo diversa in conceptibus'; sunt tamen primo diversa in rcalitate, quia in nulla realitatc conveniunt, - et quomodo possit esse conceptus communis sine convenicntia 3 Supra, in re vel realitate, in sequentibus dicetup (ed. Vaticana, IV, 190). pp. 295, lin. 20 - 298, lin. 6. 4 Scotus, Ordinatio, I, d. 8, p. 1, q. 3, n. 106: c Hanc rationem aliqualiter pertractando intelligo sic, quod in aliquibus creaturis genus et differentia accipiuntur ab alia et alia realitate (sicut
5
10
15
UTRUM ENS SIT UNIVOCUM DEO ET CREATURAE
301
ultima est aliquid reale extra animam, igitur oportet quod per se sit in genere vd quod sit pars essentialis componens cum alia parte ab ea realiter distincta. Sed sive sic sive sic, secundum e o s ens praedicatur in quid, et per consequens univoce. Maior probata s est prius, ubi probatum est quod nulla est distinctio a parte rei in creaturis nisi distinctio rerum l. Praeterea, maior est convenientia unius differentiae ultimae cum alia quam cum Deo, et istae differentiae ultimae realiter distinguuntur, igitur - secundum principia i sto rum 2 - per aliquid 1o distinguuntur et in aliquo conveniunt; sed illud in quo conveniunt praedicatur de eis in quid, igitur est aliquid univocum eis; et ita habetur propositum. Maior videtur manifesta, quia omnis res creata plus distinguitur a Deo quam a quacumque re creata, igitur cum conveniat cum Deo aliquo modo, sequitur quod plus convenit 15 cum quacumque re creata, et eadem ratione cum qualibet realitate creata. Et ex hoc potest argui sic: quaelibet creatura plus distinguitur a Deo quam ista realitas creata a quacumque realitate creata; sed non obstante distinctione creaturae a Deo, Deo et creaturae est aliquid commune univocum; igitur istis duabus realitatibus est 1n aliquid commune univocum. 2 alia] re tZdd. B 3 parte om. G !l ea] alia DE Il Sed om. FIl sivel] sit tZJd. F 5 quod) quia G 7 est) erit G 8 cum] a D Il differentiae) et tZdd. G 11 eisl) istis G Il igitur) quod G :: univocum] cum tZdd. F Il eis2 om. D 12 videtur manifesta] probatur Z 13 re om. G !l creata2] creatura G 13-15 igitur ... creata om. (hom.) B 15 qualibet] quacumque BZ 16 Et om. Z 16-17 Et ... creata2 om. (hom.) F 17 quacumque] 18 creaturael del. B 19-20 igitur ... univocum om. (hom.) AF 19 duabus alia tZdd. D om. BCG Il realitatibus] reali bus D, realiter G, non obstantibus et earum distinctione tZJJ. Z Il est] potest esse DZ 20 aliquid) aliquod Z
ponendo plures formas in homine, animai accipitur a sensitiva et rationale ab intcllectiva), et tunc illa res, a qua accipitur genus, vere est potentialis et perfectibilis ab illa re a qua accipitur differcntia • (ed. Vaticana, IV, 201). l Supra, q. 1 (pp. 17-20). 2 C( Scotus, Ordinatio, I, d. 2, p. 2, qq. 1-4, n. 398 (ed. Vaticana, II, 354s.); Henricus de Harclay, Quaestiones disputatae, q. 1: « Nam quaecumque conveniunt et distinguuntur, per aliquid sui conveniunt et per aliquid [sui] distinguuntur, et non eodem • (cod. Vat. Burgh. 171, f. 3rb); c( supra, p. 173, nota 2.
302
LIBER I DIST. 2 Q. IX
Praeterea, arguo sicut i p s e arguit l : Omnis intellectus certus de uno conceptu et dubius de duobus habet aliwn conceptwn neutrum ab illis duobus; sed aliquis potest esse certus de a quod est ens, dubitando an sit differentia ultima vd non ultima; igitur est aliquis conceptus communis differentiis ultimis et non ultimis. Ad istam rationem r e s p o n d e t t r i p l i c i t e r: P r im o 2, quod talis « intellectus quamvis sit certus de tali quod sit ens, non tamen est certus quod sit ens quidditative sed quasi per accidens •. S e c u n d o , quod « talis conceptus est simpliciter simplex, et ideo non potest secundwn aliquid concipi et secundwn aliquid ignorari •. « Et ideo circa ipswn non est deceptio: vd enim totaliter attingitur, vd non attingitur, et tunc omnino ignoratur 3. De nullo igitur simpliciter simplici potest esse certitudo secundwn aliquid eius et dubitatio secundwn aliud •· Et ideo «tale simpliciter simplex est omnino ignotwn nisi secundwn se totwn concipiatur •· T e r t i o m o d o respondet « quod ille conceptus de quo est certitudo est alius ab illis de quibus est dubitatio; et si ille certus salvatur cwn alterutro illorwn dubiorum, vere est univocus; sed non oportet quod insit utrique illorum in quid, sed ut sit univocus eis vel ut determinabilis ad determinantes vel ut denominabilis ad denominantes •. Unde d i c u n t quod « est univocwn omnibus, 2 duobus om. G 5 et ... ultinùs2 om. (hom.) C 6 rationem] responsionem DE i; respondet] Doctor add. D 7 quod!] quia Z 8 est] sit B Il quod] quid E !l sit] est Z Il quasi] tanrum D 11 secundum!] sic E Il aliquidl om. E Il aliquid2] quid E 13 ignorarur om. Z 14 igitur] enim F, om. Z 16 ignotum] ignorarum Z Il si non D ;: totum] omnino add. E 18 est! om. G Il si] sic F 19 dubiorum] duorum BEFG il univocus] dividendus E 20 sit] sic est C, est E ii univocus] cum add. D, est add. AE 21 deternùnanres] deternùnans Z 22 denonùnantes] denonùnans Z Il est univocum om. Z l Scotus, Ordinatio, I, d. 3, p. l, qq. 1-2, n. 27; q. 3, n. 138 (ed. Vaticana, III, 18, 86; c( textus interpolatus, p. 86, lin. 19-20), verba tamen ipsa Scoti non sunt. 2 Scotus, Ordinatio, I, d. 3, q. 3, nn. 147-150 (ed. Vaticana, III, 91s.). 3 Iuxta Aristot., Metaph., IX, c. 10, t. 22 (1051b 17 - 1052a 4).
5
10
15
20
UTRUM ENS SIT UNIVOCUM DEO ET CREATURAE
303
sed conceptibus non simpliciter simplicibus est univocum in quid dictum de eis, simpliciter vero simplicibus est univocum, sed vd
5
10
15
20
ut determinabile vd ut denominabile, non autem - ut d i c u n t dicitur de eis in quid, quia hoc includeret contradicti.onem •. lstae r e s p o n s i o n e s n o n videntur s u f f i c e r e. P r im a non: tum quia sicut d i c i s l quod intellectus non potest esse certus de tali differenti.a quod est ens quidditative, quamvis sit certus quod est ens, ita dicerent a l i q u i 2 quod nullus intdlectus potest esse certus de Deo quod est ens quidditative, hoc est quod iste conceptus praedicetur de eo quidditative, quia ponerent quod nullus conceptus possibilis nobis praedicatur de Deo nisi denominative, ilio modo quo conceptus negativi et connotativi praedicantur de Deo; tum quia talis differenti.a est ens quidditative, et per consequens potest esse certus quod est ens quidditative. Assumptum patet, quia quando aliqua componunt tertium, qua ratione unum illorum est vera res et essenti.aliter extra animam, et reliquum; igitur si illud cui additur differenti.a ultima quidditative et essentialiter est ens, eadem ratione et differentia ultima addita sibi. Praeterea, s e c u n d a r e s p o n s i o 3 n o n videtur s u ff i c i e n s, quia tanta simplicitas v el maior est in Deo quanta est in quacumque differenti.a ultima; sed non obstante tali simplicitate Dei Deus potest cognosci in aliquo conceptu univoco sibi, quamvis ignoretur in se; igitur eadem ratione realitas quaecumque ultima 1 sed] scilicet D, om. Z ,1 est] et D 2 sed] scilicet D il ve!] universale Z 3 ut 4 hoc] haec E 6 tum om. D 7 quidditative] hoc est quod iste conceptus 8 aliqui] alii Z 10 praedicetur] praedicatur E praedicetur quidditative de eo add. D Ileo] Deo Z Il quia] eo quod G 12 ilio] eo Z 14 et ... quidditative om. (hom.) C 15 A5sumptum] Argurnentum G 16 est] erit DE 17-18 quidditarive ... ultima om. (hom.) C 20-21 sufficieru] sufficere Z 21 simplicitas] singularitas C 22 tali] 23 univoco] unico B tale Z Il simplicitate] singularitate D om. G
l
Scotus, supra, p. 302, lin. 6-9.
2
C( Henricus Gandavensis, 3 Supra, p. 302,
Summa, a. 21, q. 2 (I, ed. Parisiis 1520, ff. 124 F, 125 S).
lin. 10-16.
304
UBER I DIST. 2 Q. IX
potest cognoSCI m aliquo conceptu univoco sibi quamVIS m se ignoretur. Tertia etiam responsio l non videtur sufficiens, quia sicut dicit quod oportet quod ens sit univocum differentiis ultimis, non tamen de eis dicitur in quid, ita dicerent a l i i 2 quod nullus conceptus possibilis nobis pro statu isto praedicatur in quid de Deo. Unde dicerent quod nihi1 praedicatur de Deo nisi 'tale', puta quod est causa omnium, immortalis, incorruptibilis, separatus a materia; quae omnia non praedicantur de Deo in quid. Praeterea, quod simplicitas non impediat praedicationem in quid entis de tali differentia videtur, quia accipio humanitatem vd animam intellectivam, cui additur differentia ultima, et quaero: aut est simpliciter simplex aut non. Si sic, igitur de ista non praedicatur ens in quid, quod n e g a s 3. Si non, tunc accipio ista componentia, sint a et b, ita quod a sit differentia et b sit illud cui additur differentia, et quaero: aut a est simpliciter simplex aut non. Si non, quaero de componentibus sicut prius. Si sit simpliciter simplex, contra: per t e 4 omnis realitas communicabilis est quidditativa et e converso, sed ista realitas est de se communicabilis, quia non est de se haec, igitur est communicabilis, et certum est quod nonnisi differentiis ultimis individualibus; igitur de diffe1 sibi om. F 3 etiam] enim B, autem F, om. D Il videtur sufficiens] sufficit Z 5 ultimis] et add. G, om. Z Jl tamer>] oportet add. E 7 praeclicatur] 4 dici t] clixit F in qui d add. D 8 immortalis] et add. B Il incorruptibilis] et corruptibilis A 10 Praete12 ultima] rea] Propter G, ergo add. E Il quod] tale add. D Il simplicitas] singularitas D 13 est] sit Z 14 quod] tu add. D Il negas] negant Z inclividualis AF, inclividualis add. C Il tunc om. D 15 sint] sicut G Il ita ... b2 om. D Il sit2 om. Z 15-16 adclitur] illa add. D 16 a om. G !l est] sit GZ 19 est om. G 20 quia ... communicabilis om. D 21 quod om. F !! ;nclividualibus] inclividuantibus Z l Supra, pp. 302, lin. 17 - 308, lin. 2. 2 Cf. Thomas Aquinas, Summa theol., I, q. 12, a. 12. 3 Scotus, Ordinatio, l, d. 3, p. l, q. 3, n. 159 (ed. Vaticana, III, 91). 4 Scotus, Opus Oxoniense, II, d. 3, q. 7, n. 3 (ed. Wadding, VI, 423); Reportatio Paris., II, d. 12, q. 1, n. 8 (ed. Wadding, XI, 332).
5
10
15
2n
305
UTRUM ENS SIT UNIVOCUM DEO ET CRBATURAE
5
10
15
20
25
rentiis ultimis individualibus praedicatur aliquid in quid et umvoce, quod n e g a s. !§ Si d i c a tu r quod differentia ultima animae intellectivae non communicatur d.ifferentiis individualibus: C o n t r a: omnis realitas quae non est de se haec, est de se communicabilis pluribus; sed nihi1 quod est de se communicabile pluribus communicatur primo nisi suis per se inferioribus; igitur d.ifferentia ultima anim.ae intellectivae communicatur primo suis per se inferioribus et primo contentis sub ea. Et tunc quaero: quae sunt il1a primo contenta sub d.ifferentia ultima animae intellectivae? Aut diversae anim.ae intellectivae distinctae numero, aut d.ifferentiae individuales il1arum animarum intellectivarum. Non animae intellectivae, quia illae primo continentur sub anima intellectiva quae comprehendit differentiam ultimam anim.ae et aliquid cui additur, igitur primo communicatur illis d.ifferentiis individualibus, et per consequens de eis praedicatur in quid et uruvoce. Et s i d i c a t u r quod differentia ultima animae intellectivae est d.ifferentia individualis et de se haec: C o n t r a: accipio hoc commune 'homo', et quaero: aut est simpliciter simplex, et tunc de eo non praedicatur ens in quid. Aut non est simpliciter simplex, et tunc accipio unam partem eiusdem communitatis cum ilio toto cuius est pars, et quaero: aut est [simpliciter] simplex, et per consequens de ea non praedicatur ens in quid, - et non est de se hoc, et ita erit communicabile, et habetur propositum; aut non est simpliciter simplex, et quaero tunc de 1 individualibus] individuantibus Z, om. D 3-5 (p. 306) Si ... passio om. A 4 differenriis] ultinùs add. D Il individualibus] individuantibus Z 5 de se2 om. CD 7 per se om. DE 7-9 igitur ... inferioribus om. (hom.) DG 9 in.ferioribus] ergo diffe.. renria ultima add. F Il conrentis] communicans B, om. C 11 divenae] mere C, igitur F, s\Ult dif!èrentiae G, s\Ult Z Il intellectivae om. BCEGZ Il distinctae numero om. B 15 cui 16 individualibus] individuantibus Z Il de eis om. F 18 Et om. D additur om. C 21 simplex] aut non add. DE Il et] 20 et quaero om. D Il aut] hoc add G, an hoc Z si sic D, si sic add. E Il non om. G 22 Aut] Si DE 22-23 eiusdem om. D 23 communitatis] oommunis Z 24 simpliciter ita Giessa, interi. F2, om. alii codd. 26 est] erit G 0CDIAM, OPERA THEoL. II
20
.306
LIBER I DIST. 2 Q. IX
componentibus, et arguo sicut prius; et ita vel erit processus in infinitum, vel stabitur ad aliquid simpliciter simplex quod non est de se hoc, et per consequens erit communicabile pluribus, et habetur propositum, quia illud non poterit esse nisi differentia ultima, cum non sit passio. §l Per consimilia argumenta potest probari quod ens dicitur univoce de passionibus, si passiones sint aliqua ex parte rei, sicut iste D o c t o r imaginatur 1.
5
(REsPONSIO AUCTORIS)
Ideo ad quaestionem d i c o quod Deo et creaturae est aliquid commune univocum. Circa quod sic procedam: p r i m o videndum est de univoco, quid sit univocum, quia quid sit universale prius dictum est 2; s e c u n d o, quomodo univocum se habet ad sua univocata; t e r t i o, quod Deo et creaturae est aliquid univocum; q u a r t o, quod quibuscumque exsistentibus quomodocumque extra animam est aliquid commune univocum.
10
t5
(PRIMUS ARTICULUS)
Circa primum dico quod 'univocum' proprie acap1tur pro voce univoca, quia accipitur secundum quod distinguitur contra aequivocum vel denominativum 3. Et isto modo nihil est quaerere 4 illud] idem E Il poteri t] potest D i[ esse om. Z 3 eri t] est de se Z 1 ita] ideo F 12 de univoco om. D 10 Ideo om. Z [l quaestionem] ergo add. Z 7 ex] a A 16 aliquid] 14 est] sit F Il aliquid] commune add. D 13 priw om. Z Il habet] habeat D aliquod F l C( Scotus, Opus Oxotliense, Il, d. 16, q. 1, n. 17: «Alia sunt contenta in aliquo unitive, quasi posteriora, quia quasi passiones continentis, nec sunt res aliae ab ipso continente. lsto modo ens continet multas passiones, quae non sunt res aliae ab ipso ente, ut probat Aristoteles in principio IV Metaphysicae, distinguuntur tamen ab invicem formaliter et quidditative, et etiam ab ente; formalitate dico reali et quidditativa... , (ed. Wadding, VI, n2). 3 C( Aristot., Praedicamenta, c. 1 (la 1-15). 2 Supra, qq. 4-8 (pp. 99-292).
20
UTRUM ENS SIT UNIVOCUM DEO ET CREATURAE
307
an ens dicat conceptum univocum Deo et creaturae, sed debet quaeri an sit aliquis unus conceptus praedicabilis in quid de Deo et creaturis. Et ita, e:xtendendo nomen univoci, potest improprie dici quod aliquis conceptus est univocus, quia aliquis conceptus 5 est unus; sed nec proprie nec improprie debet dici quod aliquis conceptus est aequivocus. Primo igitur videndum est de univoco secundum quod improprie dicitur de conceptu; secundo, secundum quod proprie dicitur de voce vel de signo quocumque ad placitum instituto. Circa p r i m u m dico quod conceptus univocus uno modo 1o potest intelligi distingui contra conceptum proprium; alio modo potest intelligi distingui contra conceptum denominativum. Primo modo quilibet unus conceptus praedicabilis de pluribus - sive per se primo modo sive per se secundo modo sive per acci15 dens, sive necessario sive contingenter - est conceptus univocus, quia nullus conceptus praedicabilis de pluribus est conceptus pr
1 De his opinioni bus videsis supra, q.
8 (pp. 271-289).
2 Ibidem, pp. 289-292
308
LIBER I DIST.
2 Q. IX
omnis conceptus abstractus a re aequaliter respicit omne sibi simillimum, et nihil potest esse in re quin saltem per divinam potentiam aliquid possit fieri sibi simillimum. Ideo respectu creaturae cuiuscumque nullus potest esse conceptus proprius naturaliter abstractus quin sit communis vel possit praedicari de pluribus. l§ Tamcn secundum o p i n i o n e m I quae ponit conceptum sive intentionem esse intellectionem aliter posset poni, scilicet quod aliquis conceptus potest esse proprius uni rei. §l Alia modo conceptus univocus distinguitur contra conceptum denominativum, et tunc omnis conceptus abstractus ab illis quibus est communis - l§ non connotans aliquid §l - est eis univocus, et conceptus institutus ad significandum aliquid et ad aliud consignifìcandum potest esse denominativus, vel connotativus positive vel connotativus negative. Et ideo in illa propositione quae est in mente non invenitur aliqua praedicatio analoga quando conceptus abstractus ab illis quibus est communis praedicatur. S e c u n d o, dico quod univocum secundum quod invenitur in voce - et eodem modo proportionabiliter secundum quod invenitur in scripto vel in aliis signis quibuscumque ad placitum institutis - sic distinguitur uno modo contra aequivocum praecise, alia modo contra aequivocum et denominativum. Primo modo omne signum institutum una impositione ad significandum plura - propter unum conceptum communem praedicabilem de pluribus, ita quod conceptus talis et illud signum sint quasi signa ordinata est signum univocum; et isto modo animai est univocum ad ho1 a] in G il sibi om. G 2-3 et ... simillimum om. (hom.) D 3 possit] posset B il simillimum] et add. Z 5-8 T amen ... rei om. A 6 seamdum opinionem] opinio BCG 8 conceptus om. BCG 9 con.c:eptum om. Z 10 omnis om. B 11 non ... aliquid om. A Jl aliquid] quid G il cis om. E 12 ad aliud] aliquid D 13 positive] privative D 13-14 ve! ... negative om. D 15 aliqua] talis add. Z 16 communis] de cis add. E Il praedicatur] de cis add. D 19 quibuscumque] quomodocumque Z 23 praedicabilem] potentialem A 24-25 sint ... signum om. (hom.) E 24 quasi] prima add. F 25 univocum] ordinaturn D l
Ibidem.
5
10
15
20
2s
UTII.UM ENS SIT UNIVOCUM DEO ET CREATURAE
.309
minem et asinum, et animai praedicatur univoce de homine et asino, et sic de aliis. Secundo modo accipitur univocum in libro Praedicamentorum l. Et tunc accipitur distinctio isto modo quod denominativum potest accipi d u p l i c i t e r: uno modo large s pro omni eo quod praedicatur de alio, ad cuius verifìcationem requiritur aliquid aliud ex ratione modi significandi quod de ipso secundum aliam habitudinem grammaticalem praedicatur. Verbi gratia, ad hoc quod haec sit vera 'homo est albus', requiritur quod haec sit vera 'homini inest albedo', ita quod albedo aliquo modo to significatur per album, quae albedo praedicatur de homine secundum alium modum grammaticalem, quia oportet quod alterum illorum sumatur in obliquo, ita quod semper ad talem propositionem verifìcandam requiruntur duae propositiones, in quarum una praedicetur aliquid de subiecto in recto, et in alia praedicetur 1s aliquid de altero extremorum sumpto in obliquo. Alio modo accipitur praedicatio denominativa quando aliquid praedicatur de aliquo in obliquo, sicut hic 'homo producitur a Deo', 'Deus est causa rerum', 'homini inest albedo', 'homo habet albedinem'. Accipitur autem univocum a P h i l o s o p h o 2 secundum 20 quod distinguitur contra aequivocum et contra denominativum, quocumque modo praedictorum sit denominativum. Et tunc isto modo accipitur distinctio: quia omne praedicatum de aliquo aut supponit pro re de qua praedicatur, nihil aliud consignificando sibi attribui secundum aliquam determinatam attributionem, aut 25 non. Si non, sic est praedicatio denominativa, quia in praedicatione l et l l ad add. A il de homine rep. D 5 verificationeml wùvocation.em F, scd in margine 6 modi sigrùficandi] modificandi Z 7 aliam] aliquam DE 9 modo om. G lO sigrùficarur] signatur F 1: qw.c l quia C, est add. E 11 quia] quod G :1 quod] ad G 12 obliquo] rcliquo G, recto Z 13 veri15 de 0111. ACE ' altero] altera E ficandaml verificandum E ii requiruntur] inquiruntur E 15-17 Alio ... obliquo om. E 19 autem om. C 20 contraZ om. Z 21 modo] modorum D Il runc] sic G, om. Z 22 distinctio] dupliciter E onmcl quod add. D :1 prae25 sic] et pramr. A, runc DZ Il quia] et G dicatum] praedicatur D Il a!iquo] alio C add. ve! verificationem Fl 8 ad ... quodt om. F
l
Aristot., Praedicamenta, c. 1 (la 1-15).
2
Aristot., loco cit.
310
LIBER I DIST.
2 Q. IX
denominativa aut terminus subiectus et praedicatus non supponunt pro eodem, sicut quando alter eorum sumitur in obliquo et alter in recto, sicut patet in ista 'homini inest albedo', 'forma est in materia', 'materia est pars hominis'; aut si supponant pro eodem, tamen per illam propositionem significatur aliqua propositio esse vera in qua termini non supponunt pro eodem, sicut in ista 'homo est albus', vd 'album est homo', in qua subiectum et praedicatum supponunt pro eodem, tamen ad veritatem istius requiritur veritas talis 'homini inest albedo', vel aliqua aequivalens, in qua ponitur aliquid in obliquo quod non supponit pro eodem pro quo supponit terminus alius. Si autem supponant pro eodem, nec aliqua talis propositio in obliquo requiratur ad veritatem istius propositionis, tunc aut uterque terminus una impositione imponitur ad significandum plura, propter aliquem conceptum communem illis pluribus et ab eis abstrahibilem, et tunc est praedicatio simpliciter univoca; aut non sic uterque terminus una impositione imponitur, et tunc est praedicatio aequivoca. Et ita, large accipiendo praedicationem denominativam, omnis praedicatio ubi subicitur quod natum est subici et praedicatur quod natum est praedicari vel est aequivoca vel univoca vel denominativa. S e c u n d o, distinguo de univoco - sive dicatur improprie de conceptu sive proprie de voce vel quocumque signo ad placitum instituto - quod t r i p l i c i t e r accipitur: Uno modo secundum quod praecise praedicatur de pluribus realiter distinctis - quae non sunt una res realiter- sibi simillimis; et isto modo non invenitur univocatio nisi in specie specialissima,
2 et om. F 3 patet om. E IJ est] inest A 5 tamen] tunc C Il significatur] quod add. E IJ esse om. E 6 eodem] subiecto add. Z 7 ve! om. G 8 veritatem] divenitatem G 11 autem om. ABZ il supponant] supponat Z 12in obliquo om. E Il requiratur] requiritur F 13 aut om. Z IJ una impositione) in illa propositione AF, om. BCG 14illis] aliis E 15 et om. Z Il cis] aliis Z Il abstrahibilem] abstrahibilibus D 17 est om. E 18 ubi] ut G 21 sive] si D 22 proprie om. A 23 quod] quia B, quid G 25 quae] quando G IJ sibi] 26 wùvocatio] aequivocatio E sed sunt Z Il simillimis] si milis C, simillima Z
5
10
15
25
UTRUM ENS SIT UNIVOCUM DEO ET CREATURAE
311
quia sola individua speciei specialissimae sunt sibi simillima. Et propter hoc forte aliqui a n t i q u i D o c t o r e s l dixerunt quod species specialissima dicit unam formam, non autem genus; quia in aliquibus species specialissima praedicatur de pluribus individuis s quae possunt facere simpliciter unam formam, ita quod totum resultans ex cis vere erit unum numero et individuum eiusdem rationis omnino cum quolibet individuorum constituentium; et quodlibet eorum - tam pars quam totum - potest esse unum individuum illius speciei. Non est autem hoc possibile de quibuscumto que contentis sub eodem genere, praecise quia talia contenta sub eodem genere et distincta specie non possunt facere per se unum eiusdem generis per se cum illis. Et ita dico universaliter quod illa quae sic sunt univoca quod sunt simillima, si per possibile vel impossibile possunt facere unum per se, illud unum erit eiusdem ts speciei cum illis, et non plus esset illud totum per se contentum sub specie quam reliquum. Secundo modo dicitur univocum ornne praedicabile de pluribus differentibus realiter, quae non sunt una res, nec etiam sunt simillima, ita quod conceptus unus in quid praedicetur de eis; et isto modo genus est univocum. T ertio modo dicitur univocum praedicabile de pluribus, quae tamen sunt una res; et hoc modo relatio dicitur univoce de relationibus divinis, quae tamen sunt una res quia sunt una essentia numero. 5 totum] quod resultat E 6 erit] et A, est G Il unum] una G 7 om.nino om. Z IJ cum] tamen D Il quolibet] quodlibet D 8 eorum om. A 9 illius] eiusdem Z Il est om. C 10 contentis] compositis pr«m. GZ 10-11 praecise ••• genere om. (hom.) E 11 facere] esse DE 12 per se om. Z 13 sic om. Z Il quod om. EF Il simillima] quia dlid. F Il si] sed D, om. C 14 erit] esset E 18 suntZ om. D 19 et] vel A 20 modo om. A 21 Tertio] Secundo G 22 hoc] ùto D Il relatio] ratio G 23 tam.en] non G Il quia] quae ACDF Il essentia] entia C
l
Cf. Boethius, In Porphyrium,
m,
cap. De spede (PL 64, 105s.).
312
LIBER l DIST.
2 Q. IX
(SECUNDUS ARTICULUS]
Circa secundum dico quod nullum univocum est de essentia suorum univocatorum, nec ponit aliquid in cis realiter, nec facit compositi.onem cum eis nec cum aliquo quod est in eis, quia omne univocum est universale vd saltem commune praedicabile de illis de quibus praedicatur coniunctim accepti.s in numero plurali, sicut 'Sortes et Plato sunt homines' et 'homo et asinus sunt animalia'. Per quod excluditur essentia divina, quia non praedicatur pluraliter; haec enim est falsa 'Pater et Filius sunt plures essentiae'. Sed d.eclaratum est in praecedenti.bus quaesti.onibus l quod nullum universale est de essentia vel quidditate suorum ìnferiorum, nec faci.t compositi.onem cum aliquo singulari nec aliquo exsistente in singulari. lgitur etc.
5
10
(TERTIUS ARTICULUS]
Circa terti.um dico quod Deo et creaturae est aliquis conceptus unus communis, praedicabilis de eis in quid et per se primo modo. Circa quod ostend.endum primo ostendam quod Deus non potest cognosci. in se, ita quod ipsamet divina essentia terminet immediate actum intelligendi, nullo alio concurrente in rati.one obiecti.. S e c u n d o, quod non potest conci.pi a nobis pro statu isto in aliquo conceptu simplici proprio sibi. T e r t i o, quod potest conci.pi a nobis in aliquo conceptu communi praedicabili de eo et aliis. Q u a r t o, quod aliquis talis in quo potest concipi 4 eisl] illis D IJ omne] esse E 5 saltem] est add. B IJ illis] eis D 7 et2 om. DEZ 9 plures] duae E 10 est J prius add. E Il praecedentibus] pluribus F 12 nec Jcwn add. CD IJ in] suo add. F 13 lgitur etc. om. Z 15 tertium] articulum add. D Il aliquis om. GZ 16 communis om. DE Il et om. B 17 ostendendum] videndum D, est add. BDF IJ ostendam om. Z 18 ipsamet] ipsa E 21 quod om. C 23 et] de add. GZ IJ potest] sic add. z l
Supra, qq. 4-7 (pp. 99-266).
15
UTRUM ENS SIT UNIVOCUM DEO ET CREATURAE
5
10
15
313
a nobis sit sibi quidditativus. Et q u i n t o ex his sequetur quod aliquis conceptus unus est praedicabilis de Deo et aliis in quid per se primo modo. P r i m u m ostendo sic: omnis intellectus cognoscens aliquam naturam in se, nullo alio concurrente in ratione obiecti, potest vere cognoscere illam rem esse in re vel non includere contradictionem, immo non potest dubitare illud obiectum includere contradictionem. Sed viator intelligens Deum notitia incomplexa, quantum est possibile viatori, potest dubitare an includat contradictionem, quia potest dubitare an includat contradictionem D eum esse, etiam posito quod fìrmiter credat quod nihil est impossibile esse nisi includens contradictionem. lgitur talis non cognoscit Deum in se, [§ modo exposito l. §l Maior videtur manifesta, quia hoc est evidenter notum quod nunquam concipitur aliquid includens contradictionem sine pluribus obiectis conceptis, igitur concipiens tantum unam rem sine pluralitate obiectorum non potest dubitare illam rem includere contradictionem. Minor etiam est manifesta, quia m u l t i dubitant Deum esse et utrum sit possibile Deum esse 2. Praeterea, omnis res cognita in se aut cognoscitur intuitive aut abstractive, igitur si essentia divina in se cognoscitur aut cognoscitur a nobis intuitive aut abstractive. Non intuitive, manifestum est, quia illa est beatifica, quae ex puris naturalibus non est possibilis l nobis] quod add. F Il Et om. D li his] hoc D, eis F 11 sequetut] sequitur Z 2 est] si t F l! et] de add. F 2-3 per se om. D 5-6 potest. .. cognoscere] vere cognoscit C 6 illam om. E !l rem ita (pro natutam?) codd. li in re] in rerum natuta H, realem Vat., in se Borgh. Il non om. DG 8 incomplexa] complexa E 9 viatori om. F Il an] qui G 10 quia ... contradictionem om. (hom.) DFGZ lì Deum] dicitur G 11 etiam] ve! A 12 nisi] nihil C 13 in se om. D ii modo exposito om. AF 11 videtur manifesta] patet Z 17 ctiam om. DZ 17-18 est manifesta] patet Z, om. F 18 quia] quod G 21 in se om. D 21-22 igitut ... abstractive C Ji aut cognoscitur om. D 22 nobis] in se aut rognoscitut add. D 22-23 rnanifestum est] patet Z 23 quia] quod G 23-1 (p. 314) quia . . . nobis om. D
l
Hic paulo superius.
2
Cf. Ps. 13, 1 et 52, 1.
314
LIBER I DIST. 2 Q. IX
nobis. Nec abstractive, quia, sicut declaratum est in Prologo l, nulla res potest cognosci abstractive in se a nobis ex puris naturalibus nisi ipsa praecognoscatur intuitive. Quia si cognoscatur abstractive, aut hoc erit per notitiam intuitivam eiusdem, et habetur propositum; aut per speciem rei, et hoc est inconveniens, tum quia talis species, ut post probabitur 2, non est ponenda, tum quia in a l i i s 3 patet quod species non sufficit ad notitiam abstractivam sine notitia intuitiva praevia; aut cognoscitur abstractive per notitiam intuitivam alicuius alterius, et hoc est impossibile, quia sicut probatum est in Prologo 4, nulla notitia incomplexa unius rei potest esse causa sufficiens notitiae alterius rei. S e c u n d u m ostendo, quod nihil potest cognosci a nobis ex puris naturalibus in conceptu simplici sibi proprio nisi ipswn in se praecognoscatur. lsta patet inductive; aliter enim posset dici quod color posset cognosci a caeco a nativitate in conceptu proprio coloribus 5, quia non est maior ratio quod Deus cognoscatur in conceptu sibi proprio sine praecognitione ipsius in se quam color, sicut declarabitur distinctione sequenti 6; sed manifestum est quod a tali non potest concipi color in conceptu sibi proprio; 2 potest cognosci] cognoscitur F 3 praecognoscatur] cognoscatur Z IJ si] ipsa aJd. E 6 post] postea D Il in om. G 7 species om. F 9 alterius] rei add. Z 10 e>t om. E IJ incomplexa] intuitiva D IJ rei] termini D, om. F 11 sufficiens] notitiae add. DE Il alte12 ostendo] scilicet aJd. D Il quod] quia EFZ 14 in se rius] termini ve! alterius aJd. D om. E 15 a nativitate] nato Z 18 sicut. .. sequenti om. Z 1S-19 manifestum est] patet Z 19 concipi om. G
I Guillelmus dc Ockham, Scriptum, I, Prol., q. 1 (ed. St. Bonaventure, N. Y. 1967, 31s., 61). 2 Guillelmus de Ockham, Sent., Il, q. 15. 3 Cf. Scotus, Ordinatio, I, d. 3, p. 1, 'q. 3, n. 143: «Contra primum: cognitio abstractiva necessario praesupponit aliquando haberi realem praesentiam illius a quo ipsa derelinquitur, vel species, quae est eius principium • (ed. Vaticana, m, 88s.). 4 Guillelmus de Ockham, Scriptum, I, Pro!., q. 9 (ed. St. Bonaventure, N. Y. 1967, 240-244). 5 Cf. Aristot., Physica, ll, c. 1, t. 6 (193a 7-9). 6 Infra, d. 3, q. 2 (p. 403).
5
10
15
UTRUM ENS SIT UNIVOCUM DEO ET CREATURAE
315
igitur nec Deus. Et ista ratio aequaliter probat priorem conclusionem l ex qua sequitur ista. T e r t i u m ostendo, quod omne cognoscibile a nobis aut cognoscitur in se, aut in conceptu simplici sibi proprio, aut in s conceptu composito proprio, aut in conceptu communi sibi et aliis. Sed Deus aliquo modo cognoscitur a nobis, et non primis duo bus modis, sicut declaratum est 2; igitur tertio modo vel quarto. Et si tertio modo, oportet quod cognoscatur quarto modo, quia conceptus proprius compositus, ex quo non potest componi ex 10 conceptibus simplicibus propriis, oportet quod componatur ex simplicibus et communibus. Q u a r t u m ostendo per unam rationem quam facit iste D o c t or Su b t i l i s 3, quae mihi concludit, et arguo sic: si Deus concipitur in aliquo conceptu communi sibi et aliis, quaero: 1s aut ille conceptus est quidditativus aut denominativus? Si quidditativus, habetur propositum. Si denominativus, tunc quaero de ilio cui attribuis istum conceptum denominativum: aut est denominativus, et erit processus in infinitum, aut quidditativus, et habetur propositum. Verbi gratia, habeo istum conceptum, puta !ifl esse creativum, quem scio esse denominativum, et ideo oportet praehabere unum conceptum cui istum attribuo, puta dicendo quod aliquod ens est creativum; et certum est quod iste conceptus cui iste attribuitur non est denominativus, vel si sic, erit processus in 1 Et om. E aequaliter] essentialiter A Il priorem] primam D 3 quod] quia ACFZ 4 ini] a C Il in2 om. E Il in3 om. Z 5 composito] sibi add. D 6 et om. F 7 sìcut .•• , om. Z l! modo om. D Il quarto] modo add. DZ 8 Et om. Z 1: modoi] habetur propositum quia add. D, om. Z 12 estendo] ostendam Z Il iste om. DE 14 Deus om. E Il concipitur] cognoscatur Z 15 aut2] ve! D 16 denominativus] et cognoscitur alicui convenire, quaero de ilio: aut ille est conceptus quidditativus aut denominativus: si primum, habetur propositum: si secundum add. DE, Borgh., Gotinga, Val. 17 attribuis] attribuit FIl istum) primum D 18 eti] sic add. Z Il erit] est Z 19 habeo om. (lac.) A 20 quem] quam G 21 praehabere] habere E Il istum] ista E 23 sic] sit Z
Supra, p. 313, lin. 20- 314, lin. 11. 2 Supra, pp. 312ss. 3 Scotus, Ordinatio, l, d. 3, p. l, qq. 1-2, n. 25; q. 3, n. 146 (ed. Vaticana, III, 17, 90s.), sententialiter. I
316
LIBER I DIST. 2 Q. IX
infinitum, vd stabitur ad aliquem conceptum quidditati.vum. Et tnnc quaero de ilio conceptu ultimo quidditati.vo: aut est communis Deo et creaturae, et habetur propositum; aut est proprius Deo, et hoc est improbatum l ; aut est proprius creaturae, et hoc est impossibile, quia tnnc non posset supponere nisi pro creatura, 5 et tnnc haec esset falsa 'aliquod ens est creati.vum'. [§ Ista ratio c o n firma tu r, quia omnis conceptus denominativus habet definitionem exprimentem quid nominis, in qua ponitur aliquid in recto et aliquid in obliquo. Tunc quaero de una parte illius definitionis: aut habet definitionem consimilem 10 exprimentem quid nominis, aut non. Si non, habetur propositum, quia talis necessario est quidditativus; aut habet talem definitionem exprimentem quid nominis, et quaero tnnc de parti.bus sicut prius, et ita vel erit processus in infinitum vd stabitur ad aliquem conceptum quidditativum praedicabilem de ilio de quo primus con- 15 ceptus denominativus praedicabatur. §[ Ex isto sequitur quod est aliquis conceptus unus praedicabilis in quid et per se primo modo de Deo et de creatura. Ex quo sequitur ultra quod vox correspondens illi conceptui est simpliciter univoca. Et ideo dico quod sine omni compositione a parte rei zo aliquid est univocum sibi et creaturae, quia sicut univocum quibuscumque individuis cuiuscumque speciei specialissimae non facit compositionem cum ipsis individuis nec cum quibuscumque exsistentibus in individuis, ita nec univocum Deo et creaturae facit aliquam compositionem in Deo; et causa est quia universaliter zs 2 ultimo om. D fl quidditativo om. D 3 et2] hoc est impossibile quia tunc add. F est om. F 4 est om. Z Il proprius] proprium G 6 esser] est F 7-16 Ista ... 8 definitioneml distinctionem G 10 una] prima E 11-12 aut... praedicabatur om. A habet om. D 12 est] erit CG 12-13 talem ... nominis om. DZ 16 denominativus] 18 et! om. AZ Il de2 om. EFGZ 20 dico l dato Z il a Jex Z Il rei l Dei Z quidditativus E 21 aliquidl aliquod D Il sibil Deo DF Il sicut] tunc G Il univocum] sibi et creaturae add. E 21-22 quibuscumque l et in D 23 ipsis l illis D 25 causa est l creatura e E
Il
l
Supra, pp. 306ss.
U TRUM ENS SIT UNIVOCUM DEO ET CREA TURAE
317
nihil quod est a parte rei est univocum quibuscumque. Dico tamen quod nihil Deo et creaturae est univocum accipiendo univocum stricte I, quia nihil est in creatura, nec essentiale nec accidentale, quod habeat perfectam similitudinem cum aliquo quod realiter s est in Deo. Et istam univocationem S a n c t i et A u c t o r e s negant respectu Dei et creaturae et nullam aliam. [ QUARTUS ARTICULUS]
Circa quartum principale dico quod quibuscumque exsistentibus extra animam ens est commune univocum, praedicabile de 10 eis in quid et per se primo modo. Cuius ratio est, quia omnia quae sunt extra animam, saltem in creaturis, si sint aliquo modo distincta, sunt res realiter distinctae; sed omnibus rebus ens est commune urnvocum eadem ratione qua est univocum Deo et creaturis; igitur etc. t5 Hoc etiam potest persuaderi per rationem factam in priori articulo 2, - quae est realiter ratio negantium univocationem entis ad differentias ultimas -, quia certum est quod differentiae ultimae aliquo modo cognoscuntur a no bis. Tunc quaero: aut cognoscuntur in se, et hoc est falsum, secundum e o s 3 ; etiam patet de :w differentiis substantiarum. Aut in conceptu proprio, et hoc est falsum, etiam secundum e o s, quia - ut dicunt - substantiae etiam, quarum sunt, non cognoscuntur in conceptu proprio simplici. Aut cognoscuntur in conceptu simplici communi, et tunc 5 Auctores] Doctores E 6 et ... aliam] igiruc etc. D 9 ens om. D Il univocum] et add. Z 12 est om. E 13 est] commtme add. F 14 igiruc etc. om. D 15 potest om. E 16 articulo om. A !l realiter om. D Il ratio] intentio D 17 ultimas] individuales et passiones D, in passiones add. E 19 falsum] etiam add. D Il patet om. A 20 substantiarum] substantialibus D 23 Aut ... communi om. D l' in om. E l Cf. supra, pp. 310, lin. 24-311, lin. 16. 2 Supra, pp. 315, lin. 12 - 316, lin. 6. 3 Scotus, Ordinatio, I, d. 3, p. l, q. 3, nn. 145-146 (ed. Vaticana, III, 90s.).
318
I.IBER I DIST. 2 Q. IX
quaero: aut in conceptu quidditativo, et habetur propositum; aut in conceptu denominativo, et per consequens oportet praeintelligere aliquem conceptum quidditativum cui ille conceptus denominativus attribuitur, et ita habetur propositum. S i d i c a t u r quod praeintelligitur conceptus quidditativus, s non tamen quidditativus differentiis ultimis sed tantum quidditativus respectu aliorum: C o n t r a: oportet praeintelligere aliquem conceptum quidditativum cui convenit ille conceptus denominativus pro ipsis differentiis ultimis et non pro aliis, et per consequens oportet quod to primo supponat pro differentiis ultimis, quod non esset possibile nisi esset quidditativus respectu differentiarum ultimarum. Eodem modo potest argui de passionibus, si passiones sint aliqua talia a parte rei, sicut iste D o c t o r imaginatur l, quia omne reale et simplex intellectum vel intelligitur in se, vel intelligitur primo in ts aliquo conceptu sibi quidditativo. Et ita si passio sit aliquid reale et simplex et non intelligitur in se, vel saltem non est necessarium, oportet quod intelligatur in aliquo conceptu sibi quidditativo. [An
ARGUMENTA
Scon]
Ad rationes alterius opinionis: primas tres 2 concedo gratia conclusionis, quamvis accipiant aliqua dubia et forte falsa. Ad p r i m a m, quae probat quod ens non est univocum differentiis ultimis 3, d i c o quod proprie non debet concedi quod differentiae ultimae includunt ens, sicut nec aliquod inferius in1 quaero om. B ;] in om. E 2 praeintelligerel prius intelligere D 4 ita om. Z 11 primo supponat l praesupponat E Il esset l est E 5 praeintelligitur l intelligitur om. D 13 aliqua] alia A 13-14 a ... rei om. D 14 imaginatur] eas esse ex parte rei add. D Il et om. Z 15 simplex] sic Z Il intellectum] intellectui G, om. FIl inl ... intelligitur2 om. (hom.) CE Il primo om. DG 16 sibi om. E 20 tres om. E 21 quamvis] Iicet D Il dubia] duo G 22 ens om. E 24 includunt] includant D Il sicut om. Z l Videsis supra, p. 306, notam 1. pp. 295, lin. 22 - 296, lin. 7.
2
Supra, pp. 293-295.
3
Supra,
:zD
UTRUM ENS SIT UNIVOCUM DEO ET CREATURAE
319
cludit suum superius, nec aliqua res includit quodcumque sibi univocum. D i c o igitur quod ita bene de d.ifferentiis ultimis praedicatur in quid et univoce ipsum ens sicut de quibuscumque aliis d.ifferentiis. Et quando dicitur quod tunc aliae essent proprie 5 d.ifferentes, c o n c e d o, secundum unum modum quem ponit P h i l o s o p h u s, V Metaphysicae I. Sed ex hoc non sequitur quod erunt d.ifferentes aliis d.ifferentiis, sed se ipsis debent differre, quia sicut declarabitur octava distinctione 2, etiam aliae species non d.ifferunt aliis differentiis sed se ipsis. Unde non oportet omnia con10 tenta per se sub aliquo communi aliis differentiis differre, quia sicut declaratum est prius 3, idem se ipso totaliter convenit cum aliquo, propter quam convenientiam potest abstrahi ab illis conceptus communis, et se ipso differt ab eodem una differentia quae non opponitur illi convenientiae, sicut idem se ipso differt ab alio 15 numeraliter et convenit cum eodem specie. Similiter, per idem Deus totaliter convenit aliquo modo ex natura rei cum creatura, et ex natura rei per idem totaliter distinguitur a creatura. Et s i d i c a t u r quod apposita non possunt convenire eidem per idem, sed convenientia et differentia sunt apposita: :zo Re sponde o quod apposita nec per idem realiter nec per idem formaliter possunt convenire eidem in creaturis sic quod denominent ipsum, et ideo convenientia illa et illa differentia quae opponuntur, nulli eidem - nec per idem nec per aliud - possunt convenire ita quod denominent ipsum. Sed dico quod convenire 25 specie et differre numero, et eodem modo convenire genere et 1 quodcumque om. E 4 aliis om. E Il a!iae] illae D 7 ipsis] dicuntur add. E l! debent] dicuntur AE, om. Z 8 sicut om. Z Il etiam] quod praem. A, quod Z Il aliae] aliguae DEFZ 9 non om. A Il oportet] quod add. E 10 differre] differant E Il quia] quod G 11 sicut. .. prius om. Z 12 ab illis om. Z !l illis] eis A 14 alio] aliquo D 15 eodem] ipso F, eadem G 16 convenit om. D 19 apposita] ergo etc. add. D 22 ipsum] ipsam F Il iJJaZ om. A !i quae] qua Z, om. E 23 opponuntur om. E Il aliud] 24 ita ... ipsum om. E aliquid C, aliquod E l Aristot., Metaph., V, c. 9 (1018a 12-16). 2 Guillelmus de Ockham, Sent., I, d. 8, q. 1 N. 3 Supra, q. 6 (pp. 220-224).
L1BER I DIST. 2 Q. IX
320
differre specie, in nullo penitus opponuntur. Et eodem modo est de aliis convenientibus et differentibus; et ideo eidem per idem possunt convenire, sicut ponunt a l i i 1, quod conveniunt eidem per aliud et aliud. Ad s e c u n d u m 2 concedo quod oportet omnem conceptum non simpliciter simplicem, tamen per se unum, resolvi ad aliquos conceptus simpliciter simplices, quorum unus non includit alium. Et ideo concedo quod conceptus determinabilis non includit conceptum determinantem nec e converso; et concedo universaliter quod conceptus differentiae cuiuscumque non includit conceptum entis nec aliquem conceptum determinabilem. Sed ex hoc non sequitur - nisi aliud impediat - quod unus non dicitur de alio per se et univoce et quidditative, ilio modo quo unus conceptus dicitur de aliquo univoce, per se et quidditative. Unde dico quod conceptus speciei non includit conceptum generis nec conceptum entis, et tamen uterque praedicatur de eo univoce et in quid. Unde omnes istae rationes procedunt ex falsa imaginatione, scilicet quod semper conceptus inferior includit conceptum superiorem, praedicabilem de eo per se et quidditative et univoce, et quod conceptus inferior est universaliter compositior conceptu superiori, ita quod includat conceptum superiorem et aliquid plus; quae, et omnia consimilia, sunt simpliciter falsa. Sicut enim est de nominibus, quod nomen communius non est inclusum in nomine minus communi, nec est simplicius eo, ita est frequenter in conceptibus quod aeque simplex est conceptus speciei specialissimae sicut 2 et differentibus om. E 3 convenire] competere Z Il sicut] sed G Il conveniunt] 9 determinantem] determinabilem G 12 unus] competunt Z 6 tamen] tantwn F unum D Il dicitur] dicatur D Il alio] aliquo A 14 aliquo] alio BCEFZ 16 uterque] utrumque DE Ileo] Deo E Il et2 om. D 17 scilicet] sed G Il quod om. G includit ... 18 conceptum om. GZ 19 et quod] quia GZ compositior] infi:rior om. E compositus ex B 21 conceptum om. AZ Il superioretn] superioris D Il quae] quia G 23 in om. G 24 est om. D 25 simplex] simpliciter G 22 consimilia] similia E
1
Cf. supra, p. 301, nota 2.
2
Supra, p. 296, lin. 8 - 25.
5
10
t5
20
25
321
UTRUM ENS SIT UNIVOCUM DEO ET CREATURAE
conceptus entis, quamvis forte non semper sit ita, sicut post declarabitur r. Ad rationes probantes quod ens non dicitur quidditative de passionibus 2, dico quod procedunt ex falsa imaginatione. Imagis natur 3 enim ac si passio esset aliquid simplex a parte rei de quo non praedicatur ens quidditative, ita quod bonitas esset a parte rei aliquo modo distincta ab entitate, et nec entitas induderet bonitatem nec esset formaliter bonitas, nec e converso. Et hoc simpliciter reputo falsum, quia sicut probatum est 4, nulla talis distinctio 10 est ponenda in creaturis. Ideo dico quod passiones entis non sunt aliqua talia a parte rei, sed tantum sunt quidam conceptus importantes illud idem et omnia illa quae importat conceptus entis, connotando aliquod ens determinatum in obliquo. Et ideo ens debet poni in definitione indicante quid nominis cuiuscumque 1s passionis ipsius entis: ut si exprimatur quid nominis boni, debet dici quod 'bonum est ens appetibile a voluntate' vel aliquid tale, vel 'bonum est ens appetibile secundum rectam rationem', vel aliqua talis orario debet exprimi in qua ponitur ens in recto et aliquid aliud in obliquo. Et eodem modo bonitas debet dici entitas w sic vel sic appetibilis a voluntate, vel aliquid consimile. Et propter istam rationem de ilio conceptu non praedicatur forte ens quidditative, nec per se primo modo, immo nec ens praedicatur quidditative et per se primo modo de albo vel calido vel intelligente. 3 probantes] quae probant D Il non om. E Il quidditative] univoce Z 4-5 Imaginatur] Imaginantur E 5 enim] autem F Il passio] modo F Il aliquid] aliquod D l! quo] quibus F 7 aliquo ... 6 praedicatur] dicetur D Il esset] aliquo modo distincta add. D Il rei om. E distincta om. D Il distincta ita G, distinctum ABCDEFZ fl entitate] ente DEG Il et] quod add. D Il entitas om. E il includeret] formaliter add. F 8 nec2 ... converso om. D 9 sicut ... 10 ponenda] posita E 12 importat] important BC est om. Z Il nulla talis om. E 13 obliquo] aliquo Z 14 ens om. D 15 entis om. Z 16-17 a ... appetibile om. DG 17 veli om. F 18 orario] omnino E Il qua] consequentia E 19 Et om. F 22 nec om. D Il immo] sicut D 23 et om. D Il primo modo om. Z Il ve! l] ut A
Guillelmus de Ockham, Sent., l, d. 8, q. 3 H. 2 Supra, pp. 297, 3 Scotus, ubi supra, p. 306, nota 1. 4 Supra, q. 1 (pp. 17-20). l
lin. 1 - 298, lin. 6.
OCXHAM, OP!mA 'IìmoL. II
21
322
UBER I DIST. 2 Q IX.
Unde forte hoc non est per se primo modo 'album est ens', et tamen nihil est importatum. a parte rei per 'album' quin de ilio praedicetur ens per se primo modo et quidditati.ve. Per hoc patet ad p r i m u m a r g u m e n t u m l, quod potest concedi quod ens non praedicatur quidditati.ve de suis pas- s sionibus, propter causam iam dictam 2. Et ideo concedendum est quod ens non est univocum praedicabile in quid de omnibus concepti.bus; tamen de omni conceptu simplici non connotativo, sed praecise importante aliqua realia - sicut 'homo' importat omnes 10 homines - est ens praedicabile in quid et per se primo modo. Ad s e c u n d u m 3 dico quod ens suffi.cienter dividitur per ens creatum. et increatum., tamquam in illa de quibus praedicatur. Et ideo concedo quod de passionibus suis non praedicatur in quid et per se primo modo, propter causam iam dictam 4, non quia sunt aliqua talia simplicia a parte rei de quibus non praedicatur ens 1s in quid. Ad a l i u d 5 dico quod procedit ex falso intellectu, quia imaginatur quod omne quod praedicatur de aliquo quidditati.ve includitur in ilio de quo praedicatur; quod non est verum, quia eti.am illa quae non includunt ens recipiunt praedicati.onem enti.s 20 in quid, et ideo illa ratio non impedit quin ens possit quidditati.ve praedicari de suis passionibus. (DUBIA CONTRA PRAEDICTA]
Sed contra praedicta sunt aliqua dubia 6. P r i m u m, quia videtur quod sit aliqua praedicati.o analoga, quae nec sit aequivoca 1 Unde ... eru om. Z Il per se] vera G, om. ABC 2 ilio] eo D 3 et om. DG Il quid5 potest. .. quod om. F 7 eru om. A 8 conceptibus] conceptis D ditative om. D 12 eru om. Z 13 suis om. G 14 et om. D Il se] et lfdd. C Il iam] 10 in quid om. C illam F, om. Z 17 aliud] tertium Z Il dico om. F 18 imaginatur om. E 19 induditur] indudatur D Il quia] quod G 20 recipiunt] recipiant G 21 ideo om. G 24 contra] circa Z Il Primum] Primo Z 25 quae] quod G Il nec] non D l Supra, p. 297, lin. 1-8. Supra, p. 297, lin. 9-20. lin. 21 - 298, lin. 6. 3
2 Hic supra, in paragrapho praeced.enti. Videsis notam 2. 5 Supra, pp. 297, Nonnulla ex his dubiis seu obiectionibus
4 6
25
UTRUM ENS SJT UNIVOCUM DEO ET CREATURAE
5
10
15
323
nec univoca nec denominativa, quia aliqua est praedicatio analoga secundum P h i l o s o p h u m, I Posteriorum versus finem l, ubi dicit quod si passio sit aequivoca medium erit aequivocum, et si passio fuerit analoga medium erit analogum. ltem, IV Metaphysicae 2 : Ens non dicitur aequivoce nec univoce sed medio modo. Et certum est quod non dicitur denominative; igitur etc. C o n f i r m a t u r, quia ibidem 3 : Sanum non dicitur nec aequivoce nec univoce etc. Igitur dicitur analogice; igitur etc. S e c u n d u m d u b i u m est, quia non videtur quod sit bene dictum de praedicatione denominativa, quia secundum P h il o s o p h u m, libro Praedicamentorum 4, denominativum differt ab abstracto solo casu; igitur hic non est praedicatio denominativa 'homini inest albedo', nec hic 'forma est in materia'; igitur talis praedicatio in obliquo non est denominativa. ltem, libro Praedicamentorum, cap. 'De qualitate' 5, vult P h i l o s o p h u s quod qualitas non semper praedicatur denominative de suis subiectis. Et hoc contingit duplici t e r: vd quia non sunt nomina imposita ipsis qualitatibus, sicut aliquis dicitur pugilator, non tamen 4 fuerit] sit D
7 ibidem] dicit quod add. D Il non om. E B etc.! ... analogice 9 est om. E Il quia] quod E 1: non trp. p. quod E 11 libro] in Z Il Praedicamentorum] Posteriorum A Il differt] dicitur C 14-15 libro Prao16 semper om. E l! denominative] et hoc add. E dicamentorum] in Praedicamentis Z 17 contingit om. E 18 ipsis qualitatibus om. F om. DF [[ dicitur om. Z 11 igitur etc. om. Z
contra univocationem entis occurrunt, saltem sententialiter, apud Henricum Gandavensem, Summa, a. 21, q. 2 (I, ed. Parisiis 1520, ff. 124s.); Richardum de Conington, Quodlibet I, q. 2 [ed. S. Brown, c Richard of Conington and the Analogy of the Concept of Being », Franziskanische Studien XLVIII (1966), 297-307]; aliqua memorantur iam et solvuntur a Scoto, Ordinatio, I, d. 3, p. 1, q. 3, nn. 152-166 (ed. Vaticana, III, 94-103; quaedam recitantur a Roberto Cowton, Sent., I, Prol., q. 4 (cod. Merton 93, ff. 15rb-20rb). l Aristot., Anal. Poster., sed rectius II, c. 17, t. 96 (99a 6-16). 2 Aristot., Metaph., IV, c. 2, t. 2 (1003a 33-35); sed respicitur potius Averroes, in hunc locum (ed. Iuntina, VIII, f. 31rb). 3 Aristot., loco cit. 4 Aristot., Praedicamenta, c. 1 (la 12-15). 5 Aristot., Praedicamenta, c. 8 (ìOa 32 - ìOb 9).
324
LIBER I DIST.
2 Q. IX
denominative, quia non est aliquod nomen impositum illi qualitati a qua dicitur pugilator; vel quia si sint nomina imposita, nomen tamen concretum et abstractum non habent ad invicem convenientiam in principio, sicut aliquis dicitur studiosus a virtute, non tamen dicitur denominative studiosus a virtute. Igitur non omnis s talis praedicatio est denominativa. T e r t i u m d u b i u m est de principali conclusione l, quia non videtur quod Deo et creaturae sit aliquid commune univocum nec etiam omnibus creaturis. Hoc probatur a d i v e r s i s m u ltipliciter2: 10 P r i m o sic: omni univoco correspondet aliquid unum a parte rei; nihil autem unum a parte rei correspondet enti; igitur etc. S e c u n d o : omne univocum est prius et simplicius illis quibus est univocum; sed Deo nihil est prius nec simplicius; igitur etc. 15 C o n firma tu r, quia omne inferius addit aliquid et aliquam perfectionem super superius univocum; Deus autem nihil addit supra ens, quia tunc essent plura in Deo. T e r t i o: omne quod est per se superius ad aliquid et sibi univocum ponitur in eius definitione; sed ens in nullius ponitur 20 definitione, quia cum praedicetur de quolibet per se primo modo, sicut dictum est 3, sequeretur quod in qualibet definitione esset nugatio. Q u a r t o, quando aliqua univocantur in aliquo, parifìcantur in ilio nomine et in re significata per illud nomen; sed Deus et zs 2 nomen] non Z, om. D 3 non om. Z 4-5 non ... virtute om. (hom.) DZ 8 quod] in add. E, om. B !l aliquid] aliquod D 9 Hoc] Et praem. Z Il a om. A 12 enti] in Deo et in creatura add. D 14 nec] neque C, et D 16 aliquid et om. GZ 19 Tertio] 20 ens om. E 21 praedicetur] praedisic quia add. D l! ad om. E !: aliquid] aliud Z 22 est] et add. D 24 aliquo] et add. C 25 significata] catur DE Il primo modo om. E importata D l Supra, p. 317, lin. 8-14. 2 Vidcsis auctores citatos supra, p. 322, nota 6, sed praesertim Robertum Cowton, loco cit., ff. 16va-17vb. 3 Supra, p. 317, lin. 8-10.
UTRUM ENS SIT UNIVOCUM DEO ET CREATURAE
325
creatura in nullo parifìcantur, nec in entitate, nec in bonitate, nec in quocumque; igitur etc. Q u i n t o, quia secundum P h i l o s o p h u m, IV Metaphysicae I, ens dicitur de decem praedicamentis, sicut sanum dicitur s de sanis; sed manifestum est quod sanum non dicitur in quid et univoce de sanis; igitur nec ens de decem praedicamentis. Idem videtur dicere VII Metaphysicae 2. S e x t o sic: secundum P h i l o s o p h u m, I Physicorum 3, principium contra P a r m e n i d e m et M e l i s s u m est quod 10 ens et unum multipliciter dicuntur. Igitur non dicuntur de omnibus uruvoce. S e p t i m o, secundum A v i c e n n a m, I Metaphysicae, cap. 6 4: Ens, aliquid et huiusmodi sunt multivoca et non uruvoca. 15 O c t a v o, B o e t h i u s super Praedicamenta 5 : « Necesse est decem generibus rerum multitudinem convenire ». c Neque 6 enim substantia vel natura est eis communis, sed secundum nomen tantum ». Et omne tale est aequivocum, igitur etc. 2 quocumque] aliquo E [[ igitur etc.] genere Z 4 decem om. E sicut ... praedicamentis om. G 5 sanis] sanativis D Il manifestum ... quod om. Z [[ et om. GZ 6 Idem] Item BE 7 dicere om. C![ Metaphysicae) et VIII add. E 8 I] lli E 10 unum] manifestum add. F 13 6] 7 F [[ multivoca) multa EG, multiplicia F, multipli14 univoca] univocata Z 15 est] ex add. D 16 rerum om. Z [[ cata Z, apposita add. G enim om. F 17 substantia ita DE, Borgh., Vat.; om. ABCFGZ !l ve!] nihil F, aliqua Z [[ natura) nulla A [J communis] commune ABCDFG
l Aristot., Metaph., IV, c. 2, t. 2 (1003a 33-35). 2 Aristot., Metaph., VII, c. 4, t. 15 (1030a 27 - 1030b 4). 3 Aristot., Physica, I, c. 2, tt. 13 et 16 (185a 20-27; 185b 5-9). 4 Aviccnaa, Metaph., I, c. 6 (ed. Venetiis 1508, ( 72 L). 5 Boethius, scd '"lotius In Porphyrium, I (PL 64, 75 B). 6 Boethius, ibidem: « N cc quidqt:am vidcntur habere commune nisi tantwn nomen... Est vc:-bum communitcr praed.icatur, sed non est eorwn communis una substantia vel natura, sed tantum nomen•.
326
LIBER I DIST. 2 Q. IX
N o n o, L i n c o l n i e n s i s, Super Angelicam Hierarchiam, parte V, cap. 31: Nihil positive dictum potest de Deo et creatura univoce dici. D e c i m o, D a m a s c e n u s in Logica sua, cap. 2 2: c Substantia non accipit totam naturam entis, nec accidens similiter, sed utrumque accipit medietatem eius •· Igitur ens dicit utrumque actualiter sicut totum dicit actualiter utramque partem. - ltem 3 : « Univoca sunt illa quorum nomen est commune et ratio est eadem •· Similiter ibidem 4 : c Ens dividitur in substantiam et accidens, non sicut genus in species, sed sicut vox aequivoca in ea quae ab uno et ad unum •.
5
10
(REsPONSIONES AD DUBIA]
Ad p r i m u m istorum dubiorum 5 dico quod non est aliqua praedicatio analoga distincta contra praedicationem aequivocam et univocam et denominativam largissime sumptam. Tamen pro S a n c t o r u m intentione distinguo tam de analogo quam de aequivoco. De aequivoco, quod - sicut dictum est prius 6 - aequivocum dupliciter accipitur, scilicet pro aequivoco a casu et pro 2 V] prima D 3 dici] praedicari D 4 2] 3 D 5 totam] totaliter E Il similiter om. Z 6 ens om. E 7 actualiterlj aliter add. E li sicut] sic E 8 illa om. EF Il est! om. BFG li est2 om. Z 10 ea] eo D 11 ad unum) in aliud E 13 dubiorum om. DE 15 pro] propter Z 16 Sanctorum] distinctione add. E Il intentione] intentionem C 17 De aequivoco om. C Il quod] quia E, om. F 17-18 aequivocum] aequi18-1 (p. 327) pro aequivoco om. AZ vocus E 18 scilicet] quia GZ l! et] ve! Z
l Robertus Grossatesta, Super Caelestem hierarchiam, c. 2, § 3 (cod. Vat. Chigi A. V. 129, f. 214va), sententialiter. 2 Ioannes Damascenus, Dialectica, c. 10 (PG 94, 563 B); versio Roberti Grossa testa, c. 2, n. 7 (ed. O. A. Colligan, St. Bonaventure, N. Y. 1953, 3). 3 Aristot., Praedicamenta, c. 1 (1a 4 loannes Damascenus, Dialectica, c. 46 (PG 94, 618 A); versio Roberti Grossatesta, c. 30, n. 1 (ed. cit., 26). 5 Supra, p. 323, lin. 1-6. 6 Cf. supra, q. 4 (pp. 139s.).
15
327
UTRUM ENS SIT UNIVOCUM DEO ET CRRATURAE
aequivoco a consilio l. A equi v o c u m a c a su est illud nomen quod imponitur multis et cuilibet primo, ita uni ac si non imponeretur alteri, ut hoc nomen Sortes impositum multis a diversis. Et accidit quod illud nomen imponatur diversis a diversis s imponentibus, vd ab uno diversis impositionibus, et talis vox si utraque impositione imponatur pluribus, posset esse aliquibus univoca et aliquibus aequivoca. V erbi gratia, si haec vox 'canis' imponeretur in una lingua vd ab uno ad significandum anima] !atrabile, et in alia lingua vd ab alio imponeretur ad significandum to idem quod cadeste sidus, ista vox scienti tantum unam linguam esset univoca, et tamen scienti utramque impositionem vd utramque linguam esset aequivoca; et ita non est inconveniens quod eadem vox sit aequivoca et univoca diversis, et tunc esset haec vox aequivoca a casu. A e q u i v o c u m a c o n s i l i o dupliciter potest ts accipi: u n o m o d o quando propter aliquam similitudinem vd proportionem diversorum inter se vd propter aliquam talem convenientiam idem nomen diversis imponitur sine unitate conceptus; a l i o m o d o quando sola voluntate idem [nomen] diversis [impositionibus], non propter identitatem conceptus, diversis imponitur. Exemplum s ecu n d i positum est prius 2: si aliquis ex ddiberatione imponeret hoc nomen Sortes ad signifìcandum tres homines determinatos. P r i m u m m e m h r u m potest subdividi multipliciter: un o m o d o dicitur tale aequivocum quando idem sub eisdem modis grammaticalibus significat ista l Aequivocum otn. Z 2 primo] et add. Z 3 imponeretur] poneretur G Il hoc G [[ impositum] imponitur CF 4 illud] hoc Z Il diveni! 0111. AZ 5 imponentibus] diversis oJJ. Z 6 utraque] una Z Il imponatur] ponatur D Il pluribus] impositiooibus oJJ. E 7 et 0111. G Il et ... aequivoca om. D 8-9 animai... signHicmdum rrp. E 9 vel... alio 0111. E 10 idem quod 0111. Z Il ista] ita AC 11 esset] est F Il tamen] tantum Z 15 uno] primo E 16 divenorum] divenarum G Il inter] in D Il propter om. G 19 cooceptus] illis add. D 20 est 0111. Z 24 ista om. Z 0111.
Cf. Boethius, In Categorias Aristot., I {PL 64, 166 B). pra, q. 4 (p. 139, lin. 14-15). l
2
Cf. su-
328
LIBER I DIST. 2 Q. IX
diversa, sicut 'homo' est aequivocum ad. hominem vivum et ad hominem pictum; a l i o m o d o quando significat diversa diversis modis, quia respectu unius significati est nomen connotativum et respectu alterius non est connotativum. Exemplum de sano, quia sanitas quando significat qualitatem formaliter exsistentem in s animali non est nomen connotativum; quando autem significat diaetam vel urinam tunc est nomen connotativum, quia quando significat aliquod illorum, significat unum illorum in recto et primum significatum suum in obliquo, quia si deberet exprimi quid nominis, aliquod illorum deberet poni in recto et sanitas in to obliquo, quia sanum quod dicitur de diaeta habet illud quid nominis 'sanum est diaeta effectiva sanitatis'; secundum autem quod dicitur de urina habet istud quid nominis 'sanum est urina significans sanitatem'. Alia membra consimilia possunt poni de aequivoco a consilio de quibus modo transeo. ts Sed d e a n a l o g o potest distingui, quod u n o m o d o accipitur secundum quod est aliquod nomen impositum multis propter consimilem proportionem quam habent diversa ad illa, sicut ponit P h i l o s o p h u s exemplum l, quod sicut se habet color ad colorem ita figura ad figuram, de quibus dicitur analogice 7D 'simile', quia sicut color similis est colori ita figura est similis figurae. A l i o m o d o, secundum intentionem m u l t o r u m loquentium 2, dicitur analogum quando aliqua denominantur eodem 1 sicutl ut Z Il vivuml verum CF 1-2 ad hominem om. Z 4 et om. E Il et ... connotativum om. CD Il non om. G Il est l nomen add. G Il sano l sanitate D 5 sanitas om. D 8 significat om. G Il unuml aliquid D, om. G Il illorum2 7-8 quando ... illorumll sic Z om. DGZ 12 secundum autem om. E 14-15 Alia ... transeo om. Z 15 quibusl quo D Il transeo l pertranseo D 16 quod om. GZ 17 aliquodl commune Z 19 quodl quia E 20 ita] se habet add. F il dicitur om. G 21 quia] quod B li sicut] tunc G il est om. B Il similis] ipsi add. AB 23 dicitur analogum] de analogis F l Aristot., Anal. Poster., II, c. 17, t. 96 (99a 11-15). 2 C( Aristot., Metaph., IV, c. 2, t. 2 (1003a 33- 1003b 5); Averroes, in hunc locum (ed. Iuntina, VIII, ( 31); Thomas Aquinas, Summa theol., I, q. 13, a. 5 Resp.; Thomas Sutton, Quaestiones ordinariae, q. 32 (ed. M. Schmaus cit., 35).
UTRUM ENS SIT UNIVOCUM DEO ET CREATURAE
329
nomine non propter unitatem conceptus communis eis sed. propter identitatem alicuius alterius quod primo signifìcatur tali nomine ad quod ipsa habent aliqualem attributionem; et hoc secundum quod in definitione exprimente quid nominis, secundum quod s dicitur de illis, ponitur illud primum signifìcatum in obliquo et aliquid aliud in recto, sicut exemplifi.cant de sano respectu animalis et respectu diaetae et urinae. Ad propositum dico quod analogum primo modo est aequivocum simpliciter, non tamen a casu sed a consilio. Et hoc dicit 10 P h i l o s o p h u s, II Posteriorum l, quod simile quod dicitur de colore respectu coloris et de figura respectu figurae est aequivocum et secundum analogiam dictum. Unde dicit sic P h i l o s oP h u s: « Similem esse colorem colori et figuram figurae aliam causam oportet esse; aequivocum enim est 'simile' in omnibus. 15 Hoc quidem enim fortassis est secundum analogiam, habere latera et aequales angulos, in coloribus autem sensum unum esse, aut aliquod aliud huiusmodi. Secundum autem analogiam eaed.em sunt; medium se habet secundum analogiam •· Ex quo patet quod illud analogum est aequivocum; et ita patet ad primam auctori20 tatem. Ad s e c u n d u m 2, quod sanum non dicitur univoce; nec aequivoce, aequivocatione a casu vel aequivocatione tali quae est eiusdem nominis eodem modo plura signifìcantis, ita quod in nullo 1 nomine] modo G li sed] si E 2 identitatem] unitacem D Il alterius] sive identitacem add. D Il quod] quae D Il tali] isto Z 5 illis] primum add. D 6 exemplificant] exemplificatur D, exemplificatum est E, exemplificat Z Il de] in F 10 II] I D 12 Unde] Ubi B 13 aliam] aliquam D 14 in om. DE 15 Hoc] Secundum F, Hic Aristot.l! quidem om. D Il enim om. FG !l fortassis] fortasse E 15-20 babere ... auctoritacem om. D 17 aliquod] 16 aucem] aut AE Il sensum] secundum ADFZ Il aut] secundum add. A 17-18 eaedem ... analogiam om. F 18 medium se aliquid Aristot. Il Secundum] Si G habet] et medium babebunt Aristot. 19 analogum] analogicum Z 21 nec] ve! Z 22 aequivocatione2 om. Z Il quae] quod BG l! est] respectu D 23 nominis] non add. Z Jl eodem modo om. D Il in om. G l Vide supra, p. 328, notam l. dubii, supra, p. 323, lin. ì-8.
2
Potius ad confrrmationem primi
330
LIBER I DIST.
2 Q. IX
significato vd in nulla defìnitione exprimente quid nominis ponitur aliud signifìcatum, nec in se nec in suo conceptu vd suo nomine. Qualiter tamen ens dicatur nec univoce nec aequivoce, de isto postea patebit l. Ad s e c un d u m d u b i u m 2 dico quod praedicatum de- s nominativum multipliciter accipitur. Uno modo largissime, pro omni praed.icato quod non ex forma praed.icandi supponit pro eodem pro quo supponit subiectum; vd si ex forma praedicandi supponat pro eodem, tamen connotat aliquam praed.icationem de subiecto in qua termini non supponunt pro eodem. Et isto modo 10 omnis praedicatio quae non est univoca et in quid, nec aequivoca, est praedicatio denominativa. Et sub ista continentur omnes praedicationes in obliquo et omnes aequipollentes; sed sic non loquitur P h i l o s o p h u s in libro Praedicamentorum 3. - Aliter accipitur praedicatio denominativa magis proprie, quando praedicatur ali- ts quod concretum derivatum ab aliquo abstracto, conveniens cum abstracto ilio in principio et tamen differens in casu. Et isto modo est hic praedicatio denominativa 'materia est formata' et 'compositum est materiale'. - Tertio modo dicitur magis proprie praedicatio denominativa, quando praedicatur de subiecto aliquod 20 accidens in concreto, l§ hoc est concretum accidentis, §l sive correspondeat aliquod abstractum differens solo casu sive non. Et isto modo est hic praedicatio denominativa 'homo est pugilator' et 'homo est studiosus.' - Quarto modo dicitur praedicatio denominativa strictissime, quando praedicatur aliquod concretum diffe- 25 2 ve!] in add. D 3 de isto om. D 5 dubiwn om. E 6 multipliciter om. F 7 non om. D 8 quo] quod E Il si om. E 10 qua termini] quantwn D [[ supponunt] supponant CEF 11 non om. D [[ est om. A [[ nec] est add. E 12 praedicatio om. Z Il Et om. GZ 14 in om. A Il Aliter] Et praem. D 16 abstracto] ut termino add. (mg.) B 18 hic] haec Z [[ et om. Z 20 de] aliquo add. D 17 ilio] ita G, om. D IJ in] a B 21 hoc ... accidentis om. AD, mg. F2 Il sive] vel D, cui Z 21-22 com:spondeat] correspon23 hic] haec Z det Z 22 abstractum] absolutum F, sive add. Z l
Guillelmus de Ockham, Sent., III, q. 9 R. 2 Supra, pp. 323, 3 Vide supra, p. 323, notas 4-5.
lin. 9 - 324, lin. 6.
UTRUM ENS SIT UNIVOCUM DEO ET CREATURAE
331
rens solo casu ab aliquo abstracto significante aliquod accidens realiter infonnans illud de quo praedicatur, sicut aliquis dicitur albus ab albedine et grammaticus a grammatica. Et si esset vera o p i n i o 1 quod non est aliqua res una per se differens a subs stantia et qualitate, tunc isto modo solum concretum qualitatis praedicaretur denominative de subiecto. Et tunc dicerent sic o p in a n t e s quod signanter in libro Praedicamentorum 2 dicit P h il o s o p h u s qualitates praedicari denominative et non aliqua alia in aliis praedicamentis. Per dieta patet ad instantias adductas. 10 Ad t erti u m d u bi u m 3 dico, sicut prius 4, quod aliquid est univocum Deo et creaturae, et universaliter quibuscumque exsistentibus extra animam. Ad p r i m u m a r g u m e n t u m 5 dico quod, universaliter, nulli univoco correspondet aliquid unum a parte rei, ilio modo 1s quo i s t i 6 imaginantur, quod scilicet praeter ipsa parti.cularia sit aliquid unum quacumque unitate reali tali univoco correspondens. Et s i d i c a t u r quod tunc illud univocum esset fìcti.tium, d i c o quod non sequitur, quia quamvis tale unum non sibi correspondeat primo, tamen mu1ta realia sibi correspondent, de quibus m quid praedicatur. Unde conceptui hominis non correspondet -
--
1 aliquo om. CZ 2-4 dicitur ... o pini o om. C 3-9 Et ... praedicam.entis om. Z 4 est] esse t DF !J per se om. D 5 qualitate] et add. Gli qualitatis om. A 7-8 Philosophus om. D 8 aliqua om. E :1 alia] res add. E 9 Per dieta] Praedicta G Il dieta] praedicta CD, hoc Z 10 dico] quod add. C 15 quod] quia D Il ipsa] ista E, om. Z 16 correspondens om. A 17 quod om. A Il tunc om. AE Il fictitium] sic tantum G 18-19 correspondeat] correspondet C 18 sequitur om. F :: quia om. E Il non sibi] nulli C 20 Unde] Unum D 19-1 (p. 33Z) tamen ... primo om. (hom.) G
I Haec est opinio quam ipse Guillelmus dc Ockham dcfendit, Sent., IV, q. 4 G et alibi saepe; cf. opiniones quas Petrus Ioannis Olivi 'recitat' Sent., II, qq. 28 et 68 (ed. B. Jansen, I, Quaracchi 1922, 487s., II, ib. 1924, 440-447); vide in&a, p. 333, ad. 5. 2 Aristot., Praedicamenta, c. 8 (10a 27-32). 3 Supra, p. 324, lin. 7-10. 4 Supra, p. 306, lin. 10-11. 5 Supra, p. 324, lin. 11-12. 6 Scilicet qui negant univocationem entis. Cf. auctores citatos supra, p. 293, nota 1.
332
UBER I DIST. 2 Q. IX
primo aliquid unum, sed omnes homines sibi correspondent, et ideo non est fictitius. Ad s e c un d u m l dico quod nullum univocum est prius realiter vel natura il1is quibus est univocum, sed tantum est prius prioritate consequentiae, quia scilicet ab univocato ad univocum 5 est bona consequentia et non convertitur; et quod aliquid tale sit prius tali prioritate ipso Deo non est inconveniens. lsto enim modo potest dici quod etiam aliqua vox prolata est prior Deo, quia in voce etiam est ista bona consequentia 'a est Deus, igitur a est ens', et non e converso; igitur illa vox communior est quam Deus. 10 Et quando dicitur quod univocum est simplicius univocatis, patet per praedicta quod haec est simpliciter falsa. Ad c o n f i r m a t i o n e m 2 patet quod inferius non necessario aliquid addit super superius, nec etiam includit superius. Unde omnia talia argumenta procedunt ex falsa imaginatione, 15 quod scilicet univocum, vel superius, sit aliquid intrinsecum vel essentiale rei cui est univocum. Ad t e r t i u m 3 dico quod non omne superius ponitur in definitione inferioris sui. Cuius causam assignat A r i s t o t e l e s, VII Topicorum 4, quia oportet ipsum definitum distingui ab aliquo zo per quamlibet particulam positam in definitione, et ideo quia nulla res distinguitur ab alia per conceptum entis, hoc est a 4 realiter] tempore add. Z 6 tale om. A 7 tali prioritate om. D Il ipso] ipsi BDZ 8 etiam om. Z 9 consequentia] est add. G 10 vox] quod add. A 11 quando] quod F [[ univocatis om. E 12 per praedicta] propter dieta B, om. Z [[ quod] quia D [[ haec om. E [[ falsa] per ea quae dieta sunt add. F 14 super] ad suum D Il nec ... superius2 om. (hom.) C 15 Unde] sine C 17 cui] cuius D 20 quia] quod G [i definitum] distinctum B 21 quamlibet] quamcumque E l Supra, p. 324, lin. 13-15. 2 Supra, p. 324, lin. 16-18. p. 324, lin. 19-23. 4 Aristot., sed potius Metaph., VIII, c. 3, quemad.modum nec a numero ablato aliquo, aut addito, ex numerus, non adhuc idem numerus est, sed alter, quamvis auferatur aut addatur; sic nec definitio, nec quod quid erat esse, erit ablato aliquo aut addito • {1043b 32 - 1044a 2).
3 Supra, t. 10: c Et quibus est minimum nec adhuc
UTRUM ENS SIT UNIVOCUM DEO ET CREATURAE
333
nulla re vere negatur conceptus entis, ideo ens in nullius definitione debet poni. Ad quartu m l dico quod aliqua parificari potest intelligi d u p l i c i t e r: vel quod aliquid exsistens in uno parificetur s alicui e:xsistenti in altero; et isto modo Deus et creatura in nullo parificantur, quia nihil quod est in creatura habet paritatem cum aliquo quod est in Deo; aliter potest intelligi aliqua parificari in aliquo, quia scilicet est aliquid unum quod aequaliter respicit illa, et isto modo concedo quod Deus et creatura in aliquo parificantur, 10 illud tamen unum non est intrinsecum Deo nec creaturae. Unde sicut non est aliquod inconveniens Deum et creaturam parificari in aliqua voce aeque primo Deum et creaturam significante, quia illa vox non est aliquid de essentia Dei vel creaturae, ita non est inconveniens Deum et creaturam parificari in aliquo conceptu 1s univoco, quia ille univocus conceptus nec est de essentia Dei nec creaturae. Ad q u i n t u m 2 dico quod si o p i n i o illa esset vera quae ponit quod aliqua praedicamenta non dicunt alias res a substantia et qualitate, tunc non diceretur ens univoce nec aequivoce 20 a casu de decem praedicamentis, sed diceretur de substantia et de aliquibus praedicamentis recte, ilio modo quo sanum dicitur de sanis, quia sicut sanum quando dicitur de animali signifìcat illam qualitatem absolute, nihil aliud nisi forte subiectum connotando, et quando dicitur de aliis connotat primum significatum, ita esset zs de ente, quod quando dicitur de substantia nihil aliud connotat, 3 potest intelligi] intelligitur Z 4 quod] quia D l! parificetur] perficietur B, perficiatur D 5 altero] ali o DZ !l i sto modo] si c Z 7-8 aliter ... aliquo] alio modo Z Il in aliquo om. F 8 aliquid] aliquod F 9 concedo] dico Z 10 est] idem Deo nec D !i Deo om. D Il nec] ve! A, et EF, eriam add. D 11 sicut] sic DC l. aliquod om. D Il creaturam] crcaturas Z 15 nec!] non Z 17 vera om. E 18 aliqua] alia BCZ 20 del om. GZ 21 ilio] isto Z 23 nihil] nisi A, ve! E 25 quod] et A, quia F, om. D Il quando] quandoque B l Supra, p. 324, lin. 24 - 325, lin. 2. de opinione cf. supra, p. 331, nota l.
2
Supra, p. 325, lin. 3-7;
334
LIBER l DIST.
2 Q. IX
quando autem dicitur de quantitate connotat ipsam substantiam, quia aliquod 'quantum' esse ens non est aliud quam aliquam substantiam esse extensam vd coexsistentem pluribus, inter quae potest esse motus localis, vd aliquid aliud deberet esse quid nominis quanti in quo poneretur ipsa substantia quae primo significatur 5 per ens. Et eodem modo posset dici de relatione et de quibusdam aliis praedicamentis. l§ Sed de ista o p i n i o n e postea dicetur l. §l Et s i d i c a t u r quod saltem ilio modo non significabit ens qualitatem, quia illa sic non includit substantiam sicut cetera prae1o dicamenta, secundum istam o p i n i o n e m: Similiter, ista o p i n i o n e posita, alia praedicamenta ita dicerentur entia per attributionem ad qualitatem sicut per attributionem ad substantiam, quod tamen negat P h i l o s o p h u s: Ad u t r u m q u e istorum p o s s e t d i c i quod P h i l os o p h u s hoc specialiter dicit de substantia et non de qualitate 2, 15 quia est magis notum quod alia praedicamenta habent attributionem ad substantiam quam ad qualitatem; et quia apud a l i q u o s aequaliter ponebatur quod alia praedicamenta dicerent res distinctas a substantia sicut praedicamentum qualitatis, ideo P h i l o s oP h u s conformando se aliis dixit uniformiter de omnibus praedi- 20 camentis. Aliter p o t e s t d i c i quod forte in lingua Graeca hoc nomen 'ens' dicebatur de praedicamentis sicut 'sanum' dicitur de sanis, nec forte fuit aliud nomen impositum; et tunc non fuit aliquod nomen univocum decem praedicamentis propter penuriam zs 1 autem] etiam E Il dicitur om. Z Il ipsam] aliquam D 2 quia] quando G Il esse] est DE 3 coexsistentem] coexsistere Z 4 aliquid om. G Il esse om. D 5 quae] quare E 7 Sed ••• dicetur om. AZ 8 quod 6 posset] potest F Il quibusdam] quibuscumque EF om. F Il non om. D 9 illa] ipsa D Il sicut] sed D Il cetera] alia Z 10 istam om. A 11 alia] ali qua E Il praedicamenta] praedicata F Il ita om. D 12-13 ad ... attributionem om. D 13 tamen om. GZ 14-15 Philosophus] per D 15 hoc om. C 17 aliquos] 18 ponebatur] poneretur AD Il dicerent] dicunt Z 22-3 (p. 335) forte ... alios FG quod om. (hom.) Z 24 fuiti] suffi.cit G Il aliud] aliquod AD 25 aliquod] aliud F l
Vide supra, p. 331, notam 1.
2
Cf. supra, p. 325, notae 1-2.
335
UTRUM ENS SIT UNIVOCUM DEO ET CREATURAE
nominum, quamvis onmia l§ importata per decem praed.icamenta §l in uno conceptu convenirent. Tertio modo p o t es t d i c i quod in aliquo est simile de hoc nomine 'sanum' et de hoc nomine 'ens', et in aliquo est dissis mile. Est enim in hoc simile quod sicut illa de quibus dicitur 'sanum' habent attributionem inter se et ad unum, ita etiam signifìfìcata per hoc nomen 'ens' habent attributionem ad unum. Est tamen dissimile in hoc quod hoc nomen 'sanum' non uniformiter nec eodem modo signifìcat illa de quibus praed.icatur; hoc autem 10 nomen 'ens' omni consimili modo grammaticali significa t onmia de quibus praed.icatur. Et hoc suffi.cit ad intentionem P h i l o s oP h i, quia intentio sua est ibi probare quod de ente est una scientia, non obstante quod de pluribus praedicetur quae habent attributionem ad aliquod unum, sicut una scientia est de sano quod de ts pluribus praed.icatur quae habent attributionem ad unum. Ad s e x t u m I dico quod suffi.cit ad intentionem P h i l os o p h i, contra P a r m e n i d e m et M e l i s s u m, quod ens de pluribus praedicatur sive aequivoce sive univoce, quia ipsi negabant omnem pluralitatem rerum; et ita arguere contra e o s 20 nihi1 refert sive unum et ens dicantur multipliciter, univoce sive aequivoce, quia quocumque illorum posito semper contingit inferre pluralitatem rerum, quam i p s i negabant. Ad s e p t i m u m 2, et ad omnes a u c t o r i t a t e s 3, dico quod Deo et creaturae non est aliquid univocum sic quod aliquid 1 importata ... praedicamenta om. A l! praedicamenta J aliter add. B 4 est om. Z 5 enim om. D Il quod] quia D 6-7 inter ... attributionem om. (hom.) C 6 ita] illa A Il etiam] et G 7 unum] primum E il Est] Et BC 8 hoc2 om. C 9-11 hoc ... praedicatur om. (hom.) C 9 autem] tamen A 10 omnia] entia add. BDEZ, etiam G 11 de] pro DEGZ 12 ibi probare J improbare ABC, om. EGZ 13 praedicetur] praedicatur D 14 aliquod] aliud A, om. A 14-15 sicut ... unum om. D 15 ad unum om. G 16 ad intentionem om. E 18 praedicatur] praedicetur D 20 unum et om. D Il dicantur] dicatur D 21 aequivoce] sive add. D 23 septimum] dico add. E Il omnes] alias add. F 24 Deo ... creaturae om. Z Il non om. E Il aliquid] aliquod AFZ, commune add. DE l Supra, p. 325, lin. 8-11. 2 Supra, p. 325, lin. 12-14. ad auctoritates citatas supra, pp. 325, lin. 12 - 326, lin. 11.
3
Seu
336
UIBER I DIST.
2 Q. IX
essentiale creaturae vd accidentale habeat perfectam similitudinem cum aliquo quod est realiter in Deo. Et talem univocationem negant omnes S a n c t i respectu Dei et creaturae; non tamen negant univocationem conceptus praedicabilis de Deo et creatura in quid et per se primo modo. s Et si d i c a tu r: secundum P h i l oso p h u m in Praedicamentis l: «Univoca sunt illa quorum nomen commune est et ratio substantialis eadem •; sed ens non habet aliquam rationem substantialem eandem, quia non habet aliquam defìnitionem; igitur ens non est univocum: 10 R e s p o n d e o quod P h i l o s o p h u s, ibidem, accipit rationem substantialem pro conceptu uno, abstrahibili ab omnibus illis de quibus dicitur illud nomen, non autem pro defìnitione proprie dieta; et concedo quod secundum talem rationem substantialem eandem dicitur ens de omnibus de quibus praedicatur. ts [AD
ARGUMENTUM PRINCIPALE)
Ad argumentum principale 2 patet quod quantumcumque Deus et creatura sint realiter primo distincta, tamen possunt habere aliquem conceptum unum praedicabilem de eis. 1 accidentale] actuale E 2 aliquo] ali o A 3 Sancti] et Doctores add. D 4 crea5 in quid om. D Il et om. GZ 6 secundum Philosophum] quod Philotura] et add. BF sophus F 6-7 Praedicamentis] dici t quod add. F 7 illa om. Z 8 substantialis] essentialis E, est add. F 9 quia ... definitionem om. F Il quia non] quoniam G Il aliquam om. Z 10 ens om. Z 11 Philosophus om. F 15 eandem] tandem G Il omnibus] illis add. E 17 quod om. G 18 primo om. Z 19 unum] univocum Z, om. D
l
Aristot., PraeJicamenta, c. 1 (la fr7).
2
Supra, p. 292, lin. 12-19.
[QUAESTIO X UTRUM SIT TANTUM UNUS
DEus)
Ultimo circa istam partem istius distinctionis quaero utrum sit tantum unus Deus. s Quod non: Quia ens simpliciter primum est Deus; sed non est tantum. unum ens simpliciter primum; igitur non est tantum. unus Deus. Maior est manifesta. Minorem probo, quia non magis est unum simpliciter primum in toto ordine entium quam in aliquo ordine 1o entium determinato; sed in multis ordinibus entium non est aliquod unum primum, sed est processus in infinitum, sicut patet in numeris et in figuris, intellectionibus et volitionibus; igitur etc. A d o p p o si tu m: Exodi 3 l : Audi, Israel, Dominus Deus tuus unus est. 1s Circa istam quaestionem, quia omnes intelligunt Deum esse ens simpliciter primum, ideo p r i m o vidend.um est utrum sit aliquod ens simpliciter primum, ita quod nihil sit prius eo; s e c u n d o, an tale ens primum sit praecise unum sine talium pluralitate. 3 Ultimo trp. p. distinctionis Z Il istius om. D Il quaero] quacritur D 7 ens om. D 8 est manifesta] patet DZ Il probo] primum lllltl. BC 9 in2] de G 10-11 aliquod] aliquid C 11 primum] principium llllt1. G 12 in2 om. CDZ Jl figuris] et lllltl. Z Jl intcllectionibus] intentionibus BE Il et volitionibus om. Z IJ igitur etc. om. D 15 int:elligunt] intelligant B, inten.dunt F 17 ens om. D li nihil] aliud lllltl. G IJ eo om. D Il secundo] quarto F 18 primum om. E IJ praecise] simpliciter D IJ talium] omni D
jj primum om. AB
l
Immo Deut. 6, 4: Audi Israel, Dominus Deus noster, Dominus unus est. 22
338
LIBER I DIST. 2 Q. X
[ OPINIO
Scon]
Circa p r i m u m dicitur quod potest probari quod est aliquod ens primum et primitate causalitatis effectivae et primitate causalitatis fìnalis et primitate eminentiae t. P r i m u m probatur sic: Aliquod ens est effectibile. Aut igitur a se, aut a nullo, aut ab aliquo alio. Nec a se, nec a nullo, manifestum est; igitur ab alio effectivo. Sit illud a. T une quaero: aut a est simpliciter primum, et habetur propositum; aut non est simpliciter primum, et tunc est ab alio effectibile. Sit illud b, tunc quaero de b sicut prius, et ita vd erit processus in infinitum vel stabitur ad aliquod simpliciter primum; sed impossibile est ponere processum in infinitum; igitur est status ad aliquod simpliciter primum. Et s i i n s t e t u r quod secundum P h i l o s o p h u m 2 in generationibus est ponere processum in infinitum, dicitur quod ista instantia non valet, quia philosophi non posuerunt cessum in infinitum in causis essentialiter ordinatis sed tantum in accidentaliter ordinatis. Circa quod dicunt esse sciendum quod « aliud est loqui de causis per se et per accidens, et aliud est loqui de causis per se sive 3 quod] quia A Il et om. DZ Il effectivae om. G Il et2 om. DG 3-4 primitate causalitatis om. DGZ 5 ens om. Z Il Aut om. F 6 alio om. CD Il Necl] Non GZ Il nec2] est add. Z 7 manifestum est] patet Z Il alio] aliquo D, aliquo praem. F2 Il effectivo] effec8 auti] illud add. F Il a om. E Il non] est simpliciter pritive ADE, om Z Il Sit] Sicut A mum add. Z 9 alio] aliquo CDF Il effectibile] effective D Il b] et add. B 10 tunc] et Z Il sicut] quaeritur add. F 11 aliquod] aliquid Z Il simpliciter om. E 11-13 sed ... primum om. (hom.) D 12 processum] processus E Il aliquod] aliquid Z 12-13 simpliciter om. E 14 quod] quia AEG 15 infinitum] ergo non est status ad aliquod primum simplici17-18 sed ... ordinatis om. G 19 Circa] ter add. (v. lin. 12-13) E Il dicitur] dico DE 20 et ... se om. (hom.) G Propter F Il dicunt om. D Il esse] est D Il sciendum] subdendum C Il est om. D l Scotus, Ordinatio, I, d. 2, p. 1, qq. 1-2, nn. 43-53 (ed. Vaticana, II, 151159); argumenta Scoti plerumque verbotenus recitantur. 2 Aristot., De gener. et corrupt., II, c. 11, t. 70 (338b 5-19); expressius tamen habetur apud Averroem, in hnnc locum (ed. Inntina, V, f. 176r).
5
10
15
20
DE EXSISTENTIA UNIUS DEI
339
essentialiter et accidentaliter ord.inatis. Nam in primo tantum est comparatio unius ad unum, causae videlicet ad effectum; et est causa per se quae secundum naturam propriam et non secundum aliquid sibi accidens causat, et causa per accidens e converso; in 5 secundo autem est comparatio duarum causarum inter se in quantum ab eis est causatum ». « Et differunt causae per se sive essentialiter ord.inatae a causis per accidens sive accidentaliter ord.inatis in t r i bus •: « Prima differentia est quod in per se ord.inatis secunda m 10 quantum causat dependet a prima, in per accidens non, licet m esse vel in aliquo alio dependeat •· « Secunda differentia est quod in per se ord.inatis est causalitas alterius rationis et alterius ordinis, quia superior est perfectior, in accidentaliter ord.inatis non. Haec sequitur ex prima, nam nulla 15 causa a causa eiusdem rationis dependet essentialiter in causando, quia in causatione alicuius sufficit unum unius rationis •· « T ertia differentia est quod omnes causae essentialiter ord.inatae necessario simul requiruntur ad causandum, alioquin aliqua per se causalitas deesset effectui; in accidentaliter autem ordinatis non est sic, quia non requiritur simultas earum in causando ». « Ex his ostenditur quod infinitas causarum essentialiter ordinatarum est impossibilis. Secundo, quod infinitas accidentaliter ordinatarum est impossibilis nisi ponatur status in essentialiter ord.inatis». P r i m u m probatur p r i m o: « quia universitas causatorum zs essentialiter ord.inatorum est causata; igitur ab aliqua causa quae 1 essentialiter] ordiiUtis add. F Jl primo] ve! add. E 2 videlicet] scilicet Z Jl ad2] 3 quae] quod F, quia CG IIIUturam] sibi add. D 4 aliquid] alicausatum add. E quod DE 7 differunt] dicerent A Il a] et Z Il causis om. ABCGZ 8 accidens] a per 9 quod] quia F Jl in] tribus add. D 10 causat] ac (!) A Il ordiiUtis] ordiiUtae Z causa DEZ Jl in l) sed F 11 in om. E 12 est l om. A li inl] essentialiter add. D 13 et ... 14 accidentaliter] autem ordinis ita DE Scct., om. a/ii. Il perfectior) est add. F, et add. G add. F 15 a causa] alicuius E 16 quia) et GZ Il alicuius) talis add. F 17 quod) 19 autem om. F Jl est om. F 20 earum) quia F 18-19 per ... causalitas om. D eorum C 21 bis) istis GZ 22-23 ordinatarum) ordiiUtorum ACFG 24 Primum] Praeterea G Il primo om. D il quia) quod G Il universitas] unitas D
340
LIBER I DIST.
2 Q. X
non est aliquid universitatis, quia tunc esset causa sui ipsius. Tota enim universitas dependentium dependet, et a nullo illius universitatis. - S e c u n d o, quia causae infinitae essent simul in actu, ex tertia differentia. - T e r t i o, quia prius est quod est principio propinquius, ex III 1\Jetaphysicae l ; igitur ubi non est princi- 5 pium, nihi1 essentialiter est prius. - Q u a r t o, quia causa superior est perfectior in causando, ex secunda differentia; igitur in infinitum superior est in infinitum perfectior, et ita erit infinitae perfectionis in causando, et per consequens nihi1 causabit in virtute alterius. - Q u i n t o, quia effectivum nullam imperfec- to tionem ponit necessario; igitur potest esse in aliquo sine imperfectione •, igitur potest esse in aliquo sine dependentia ad aliquid prius, igitur etc. C o n s i m i l i t e r probat 2 quod est aliquid primum primitate causalitatis :6nalis et eminentiae, et quod ista triplex primitas tS in eodem invenitur. Ex istis repondet ad s e c u n d u m a r t i c u l u m, quod tale primum est tantum unum. Circa quod probandum probat primo quod tale primum est necesse esse; secundo ex hoc arguit quod tale primum est tantum unum. 20 « P r i m u m sic: quia si duae naturae sint necesse esse, aliqui bus propriis realitatibus vel rationibus realibus distinguuntur, et dicantur a et b •. Tunc arguitur sic: « istae rationes reales •, scilicet ----
-
-
1 aliquid om. E Il universitatis l unitatis D Il quia l et C 2 universitas l unitas D Jl dependentium om. F 2-3 universitatis] unitatis D 5 ex om. F 7 secunda] tertia Z 8 eritl esset, et add. in A 9 perfectionis] etiam add. C 10 effectivum nullaml effectum nullum G 11-12 imperfectione ... sine mg. F2, om. D 12 potest. .. aliquo om. Z 14 quod] non add. G 15 et2] etiam add. D Il primitas] prioritas ACG 17 istis] his D 18 primum] principium Z 19 primum] principium F Il esse] ex se add. DE 20 tale primum om. Z 21 esse] est G 22 rationibus] relationibus C 23 dicanrur] dicuntur F l! arguitur] arguo DE Il istae] illae F Il rationes] relationes D Il scilicet om. DE l Aristot., sed potius Metaph., V, c. 11, t. 16 (1018b 9-11). 2 Scotus, Ordi11atio, I, d. 2, p. l, qq. 1-2, nn. 60-73 (ed. Vaticana, Il, 165-173); Guillelmus nonnunquam recitat etiam textus qui iuxta editores Scoti 'intcrpolati' sunt.
DE EXSISTENTIA UNIUS DEI
5
10
15
2ll
341
a et b, « aut sunt rati.ones formaliter necessario essendi, aut non. Si sic, et praeter hoc ista duo per illud in quo conveniunt sunt necesse esse formaliter, igitur utrumque duabus rati.onibus formalibus erit necesse esse, quod est impossibile, quia cum neutra istarum rati.onum indudat alteram, utralibet istarum circumscripta erit necesse esse per aliam, et ita erit aliquid necesse esse per illud quo circumscripto nihil minus esset necesse esse. Si vero per illas rati.ones quibus differunt neutrum sit formaliter necesse esse, igitur illae rati.ones non sunt rati.ones necessario essendi, et ita sequitur quod neutra induditur in necesse esse, quia quaecumque enti.tas non est necesse esse, est de se possibilis, sed nihil possibile induditur in necesse esse, quia necesse esse nihil includit quod non sit necesse esse vel rati.o necessario essendi •. j§ « Secundo probatur idem, quia duae naturae eminenti.ssimae non possunt esse in universo, igitur nec duo prima effecti.va. Probario antecedentis, quia species se habent sicut numeri, ex VIII Metaphysicae l, et per consequens duae non possunt esse in eodern ordine; igitur nec multo magis duae primae possunt esse, nec duae eminentissimae •. « Hoc eti.am probatur terti.o per rati.onern de rati.one finis, quia duo fines ultimi si essent, haberent duas coordinationes entium ad se, ita quod ista enti.a ad illa nullum ordinem haberent, quia nec 1 autl om. C 2 hoc] haec om. A l[ quo] quibus C 4-5 istarum] illarum EF, 5 alteram] aliam DE Il utralibet] utraque G Il istarum] illarum DE duarum add. D 6 aliquid om. F Il illud] aliquid FZ 7 circum.scripto] circumscribendo G Il esset] erit E Il illas] istas D 8 rationes] illud B Il quibus] quae D Il diffi:runt] diffèrent C Il neutrum] neutra E Il sit] esset F Il formaliter om. F 10 includitur] includeretur D, includatur E, om. G Il entitas] quae add. B 11 est2 om. E 12 in om. G 13 esse om. FIl essendi] 14-16 (p. 341) Secundo ... primitatem om. AF 14 eminenHic dimisit spatium add. A 15-16 Probatio antecedentis tissimac] eminentiae E 15 non om. E Il prima om. Z om. E 17 duae] naturae add. D i! possunt] sunt B 18 multo magis] nullo modo D, om. Z !l primae] personae G, om. E 19 eminentissimae] cmincmiac G 20 Hoc] Ad pramt. B Il de catione D 21 duo fines] duae species GZ ultimi] ultimae GZ, del D![ haberent] habent G
l
Aristot., Metaph., VIII, c. 3, t. 10 (1043b 32-34).
342
LIBER I DIST. 2 Q. X
ad :finem iliorum; nam quae ordinarentur ad nnum :finem ultimum non possent ordinari ad alium, quia eiusdem causati duas esse causas totales vel perfectas in eodem ordine est impossibile; tnnc enim aliquid esset in aliquo ordine causa, quo non posito nihil minus esset causatum perfecte. Ordinata igitur ad nnum :finem s ultimum nullo modo ordinarentur ad alium, et ita ex his et ex illis nullo modo :fieret nnum universum •· « Hoc con:firmatur in communi, quia nulla duo terminantia possnnt terminare totaliter dependentiam alicuius unius et eiusdem, quia tnnc illud terminaret dependentiam quo subtracto nihil minus 10 terminaretur illa dependentia, et ita non esset dependentia ad illud. Sed ad efficiens et eminens et ad :finem dependent alia essentialiter. Igitur nullae duae naturae possnnt esse primo terminantia alia entia secnndum istam triplicem dependentiam praecise. Igitur est aliqua una natura terminans entia secnndum illam triplicem de- ts pendentiam, et ita habens istam triplicem primitatem •. §l [CoNTRA OPINIONEM
Scon]
Sed contra praedicta snnt aliqua d u b i a: Primum, quod dicitur de causa per se et causa per accidens r. Si enim intelligat, sicut communiter intelligitur 2, quod haec sit vera 'calidum per 2 possent] possunt CG Il aliuml aliam B 4 causa] causae CD 5 perfeçte om. G Ordinata] ordinatum D 6 aliuml nec per consequens ad illa quae ordinantur ad alium add. Scot. Il ex om. DG 7 fieretl fiet E 8 in co=uni om. B 9 totaliter om. BE li et om. DZ 10 nihil om. E 11 et ... dependentia om. G 12 Sed ad om. C [l Sed ... efficiens l sufficiens B Il ad2 om. Z 13 naturae om. G [l terminantia l terminantes Z, ista add. E 14 triplicem om. C 15 terminans entia] entium C 15-16 dependentiaml praecise add. G 16 ita] erit add. D 18 praedicta om. E l! aliqua] multa F Il Primum] de hoc add. D 19 enim om. F Il intelligat] intelligatur D 20 vera] una G
Il
l Supra, pp. 338, lin. 19 - 339, lin. 20. 2 Cf. Aristot., infra, p. 345, nota 2; Thomas Aquinas, Quaest. disp. de potentia, q. 3, a. 6, ad 6; Antmùus And.reae, Expositio in XII libros Metaph. Aristot., V, surnma unica, c. 2, n. 17 (ed. Wadding, inter opera Scoti, IV, 157).
20
DE EXSISTENTIA UNIUS DEI
5
10
15
2D
343
se calefacit', et haec non 'album per se calefacit', sed. quod haec sit vera 'album per accidens calefacit', hoc non est verum, quia quandocumque aliquod praedicatum inest il1i pro quo subiectum supponit, !§ vd pronomini demonstranti praecise illud pro quo subiectum supponit, §l et tali modo quo denotatur sibi inesse, illa propositio est simpliciter vera; sed in istis duabus propositionibus 'album per se calefacit' et 'calidum per se calefacit', si idem sit album et calidum, subiecta supponunt pro eodem; igitur si una sit vera, reliqua erit vera. S i d i c a t u r quod tunc ita esset haec per se 'album calefa cit', sicut haec est per se 'calidum calefacit', d i c o quod sive aliqua istarum sit per se sive non, consequentia non valet, quia possibile est aliquod praedicatum inesse aliquibus cum nota possibilitatis, ita quod utraque istarum propositionum sumatur in sensu divisionis vd utraque sit propositio aequipollens sensui divisionis, et tamen quod una propositio praedicans praedicatum de uno subiecto sit possibilis et alia impossibilis. Verbi gratia, ponatur quod idem homo sit grammaticus et albus, tunc utraque istarum est vera 'grammaticum potest esse nigrum' et similiter 'album potest esse nigrum', et tamen haec est possibilis 'grammaticum est nigrum', et haec est impossibilis 'album est nigrum'. Et causa est, quia per istam propositionem 'album potest esse nigrum' non denotatur nisi quod propositio in qua praedicatum praedicatur de -
--- - - - - - - - - - - - - - -
2 calefacit] et add. E Il hoc] haec E Il non] album per se calefacit. Sed quod haec si t vera, 3 quandocumque] quandoque A calidum per se calefacit, haec non add. ml rep. E 4-5 ve! ... supponit cnn. A 4 demonstranti] demonstrante F, per se add. E 5 subieotum om. E Il et] etiam C, in E Il modo] inadd. D Il denotatur] denominatur FIl illa] talis D 8 calidum] calefacturn G Il subiecta] subiecturn E, 7 calidum] calefactum G Il se2] etiam C om. A iisupponunt] supponit E Il si om. E 9 sit] erit G Il vera] et add. D Il reliqua] altera D 11 est cnn. B 12 si t] sive F 13 possibile] impossibile C Il est] esset D Il aliquibus] pluribus D 13-14 possibilitatis] perseitatis Z 15 divisionis] diviso Z Il aequipollens] 16 praedicans] unum add. D Il uno cnn. Z aequivalens DF Il divisionis] diviso Z 17-19 ponatur ... vera om. B 18 tunc cnn. EF 19 similiter cnn. Z 20-21 et ... nigrum2 cnn. (hom.) Z 20 tam.en om. D Il est!] etiam add. E, cnn. AB Il possibilis] possi21 nigruml] niger G Il est l om. B Il impossibilis] impossibile B 23 denotabile B tur] plus add. GZ
344
LIBER I DIST. 2 Q X.
illo pro quo modo album supponit, l§ vel de pronomine demonstrante illud pro quo subiectum supponit, §l sit possibilis, et non denotatur quod propositio in qua praed.icatur hoc praed.icatum de isto subiecto sit possibilis. Et bene stant simul quod propositio in qua praedicatur praed.icatum de subiecto sit impossibilis, et tamen quod propositio in qua praedicatur idem praedicatum de ilio pro quo hoc subiectum supponit, l§ vel de pronomine demonstrante iliud, §l sit possibilis. Et ratio est quia subiectum contingenter supponit pro ilio pro quo supponit, quia in ista propositione 'album potest esse nigrum' subiectum supponit pro Sorte, si Sortes sit albus; si autem fiat niger, tunc hoc subiectum non supponit pro Sorte, quia hoc subiectum 'album' non supponit l§ in propositione mere de inesse et mere de praesenti §l nisi pro illis quae sunt alba, et praecise dum sunt alba. Et ita est in proposito, quod si haec sit vera 'calidum per se calefacit', haec erit etiam vera 'album per se calefacit', si idem sit calidum et album. Et tamen ex hoc non sequitur consequentia formali quod si haec sit per se 'calidum calefacit', quod haec erit per se 'album calefacit'. Nec credo aliter istum D o c t o r e m sensisse, propter magnam notitiam quam habuit de logica. Et ideo potest dici quod causa per accidens est iliud quod agit per aliquid aliud ab eo; sed tale non est nisi subiectum vel totum habens partem qua agit. Et isto modo potest dici quod ignis per accidens calefacit, et eodem modo quod calidum per accidens calefacit. Et isto modo potest dici quod homo per accidens ratiocinatur; et similiter totum per accidens agit, quando 1-2 ve! ... supponit om. AZ 4 quod] quia G, haec add. D 7 hoc om. D Il ve!] ut G 7-8 ve! ... illud om. A 7 demonstrante om. E 9 illo pro om. GZ 11 sit om. E Il autem] Sortes G 11-12 si ... Sorte om. (hom.) C 12 quia ... supponit om. D 12-13 in ... praesenti om. ABC 13 et om. F Il nisi] sive D 14 Et om. F Il est om. E Il quod] quia E 15 si om. E Il calefacit] et add. D Il etiam] per se adJ. D 16 calidum] calettcti.vum G Il Et om. D 17 quod] quia AE Il sit om. D 18 calidum] calef.u:tium G Il quod om. E Il erit] sit DZ, est G 19-20 notitiam] experientiarn D Il de] in Z 22 sed] si F Il nisi] obicctum (!) add. E 24 quod om. C Il calidum] calefactivum G 25-26 accidens] per adJ. A 26 ratiocinatur ... accidem om. (hom.) C
5
10
15
20
25
345
DE EXSISTENTIA UNIUS DEI
5
10
15
20
25
actio sibi non convenit nisi mediante parte sua. Et ratio istius est quia illud dicitur per accidens competere alicui quo amoto nihil minus potest esse, sed igne destructo et reservato calore nihilominus poterit sequi calefactio, quia, sicut ostendetur in quarto l, accidens actu separatum. ita potest agere sicut coniunctum.. Eodem modo illa actio quae competit homini mediante anima intellectiva poterit ita elici ab anima separata sicut a coniuncta; et ideo actio quae primo convenit parti, dicitur convenire toti per accidens, quia convenit sibi per aliud. Similiter actio primo competens accidenti dicitur convenire suo subiecto per accidens, quia per aliud. Et ita large accipiendo 'per accidens', secundum quod est idem quod 'per aliud realiter distinctum', sic potest concedi tam de subiecto accidentis quam de toto, cuius parti primo convenit actio, quod est agens per accidens, et eodem modo quod est causa per accidens. Sed causa per se est illud quod causat non per aliquid aliud realiter distinctum. sed per se, ita quod ipso posito, omni alio circumscripto quod non est causa in alio genere causae, poterit sequi effectus. Et isto modo ipse calor est causa per se caloris, quia ipso posito, et omni alio amoto quod non habet rationem causae, poterit sequi calor in passo disposito et approximato; et ideo calor per se causat calorem, quia non per aliud. Et isto modo ipsa anima intellectiva per se causat intellectionem et volitionem, quia non per aliud, nisi secundum quod ly per notat circumstantiam causae partialis concurrentis. Si d i c a tu r quod Aristotele s dicit, II Physicorum 2 , quod aedifìcator per se aedificat et album per accidens aedificat; 1 istius] huius Z 3 nihilominus] nihil minus CE 5 actu] actum BDG, activum CF, om. E 7 actio om. GZ l! quae] quia Z 8 tori] suo subiecto E 10 subiecto] toto A 11 quod2] quia G 13 toto] tota G, subiecto E 14 agens] actio Z Il et. .. accidens2 om. (hom.) Z 15 illud] id F 16 omni om. GZ 18 ipse] iste F, om. Z 19 habet] habent A 20 ideo] ita GZ 21 quia] et G Il non om. G Il ipsa om. Z 22 quia] et G 23 per2] se add. D 26 et om. D 1! album] autem add. D Il aedificat2 om. Z l Guillelmus de Ockham, Sent., IV, q. 7. c. 3, t. 33 (195b 1-3).
2
Aristot., Physica, Il,
346
UBER l DIST.
2 Q. X
similiter, vult ibidem l quod Polycletus est causa statuae per acci.dens, sed statuam faciens est causa per se; igitur eodem modo quamvis lignum per acci.dens calefaciat tamen calidum per se calefacit: D i c o quod intentio P h i l o s o p h i est dicere quod de s aliquo praedicatur per se praedicatum aliquod quando oppositum praedicati sibi non potest inesse. Et ideo quia haec potest esse vera 'Polycletus non facit statuam', posita etiam constantia subiecti, et haec non potest esse vera, posita constantia subiecti, 'statuam faciens non facit statuam'; similiter, quantum est ex forma proposi- to tionis, haec potest esse vera, posita constantia subiecti, 'ignis non calefacit' et haec non 'calefaciens non calefacit'; similiter, quia in aliqua propositione exprimitur per se causa rei et in alia non, ideo dicit P h i l o s o p h u s quod causa per se praedicatur de uno et non de alio. Unde per istam 'calidum calefacit', expresse signi- 15 fìcatur calor qui est causa per se, quia non per aliud, et non per istam 'ignis calefacit' vel per istam 'siccum calefacit', et sic de consimilibus. Ideo dicit P h i l o s o p h u s unam esse per se et aliam per accidens; et hoc large accipiendo, non stricte, secundum quod distinguit P h i l o s o p h u s, I Posteriorum 2, duos modos 20 dicendi per se. l§ Nunc autem ita est quod ista stant simul 'album per se calefacit', et haec est per acci.dens 'album calefacit'; sicut ista stant simul 'album potest esse nigrum', et haec est impossibilis 'album est nigrum'. Et ideo vult P h i l oso p h u s quod haec est per se 'statuam faciens est causa statuae', et haec est per accidens 25 1 vult ibidem om. Z 6 per se om. E Il quando] quamvis C 7 non om. (lac.) C potest om. E Il quia] quod AG 8 etiam] autem E Il constantia] c:ircumstantia G 10 sirniliter] igitur D 12 quia om. F 13 propositione] 9 subiecti] et add. G semper add. Z Il per se om. Z Il et] etiam B Il alia] aliqua Z Il non] et add. CZ 15 calidum] 18 esse om. E 19 accipiendo] calefactivum G 16 quia] et Z 17 per istam om. Z per se add. Z 19-20 secundum quod] sed G, quomodo Z 21-7 (p. 347) N une ... acci21 ita] ista G 22 haec] hoc BC Il est om. E 25 estl om. DZ dens om. A
Il
1 Aristot., loco cit. (195a 32-35). tt. 30-31 (73a 34 - 73b 4).
2
Aristot., Anal. Poster., I, c. 4,
DE EXSISTENTIA UNIUS DEI
5
10
15
:x>
347
'Polydetus est causa statuae' ; et tamen cum hoc stat quod utraque istarum sit vera 'statuam faciens per se est causa statuae', et 'Polydetus per se est causa statuae', accipiendo uno modo 'per se' et accipiendo alio modo 'per se' et 'per accidens'; cum praedictis stant istae duae 'statuam faciens per accidens est causa statuae', et 'Polycletus per accidens est causa statuae', et tamen quod una illarum de inesse sit per se et alia per accidens. §l S e c u n d o, non est bene dictum de differentia inter causas essentialiter et accidentaliter ordinatas: Prima differentia l non est bene data, quia quaero: quid est causam secundam dependere a prima in causando? Aut hoc est requircre causam primam ad hoc quod causet, quia sine ea causare non potest; aut quia in suo esse dependet a prima; vd quia recipit virtutem activam vd aliquam infl.uentiam a prima. - Sic enim arguit iste D o c t or contra unum alium Doctorem 2, ostendens quod intelligentia secunda, si movet sicut secundum movens, causatur a prima intelligentia. - Primum non potest dari, quia sicut in multis causa secunda non potest causare sine prima, ita nec e converso, igitur tunc non plus isto modo dependet causa secunda a prima in causando quam e converso. Assumptum patet, quia sicut in istis inferioribus multa agentia particularia non possunt causare effectus suos sine sole ita sol non potest in multos effectus sine causis secundis. Nec potest dari secundum, quia ita contingit in causis accidentaliter ordinatis; tum quia tunc universaliter quid1 tamen om. A 2 istarum] illarum BF, om. E Il et] quod add. DE 2-3 et ... statuae om. (hom.) C 3-4 modo ... alio om. (hom.) C 5 statuam] sàlicet add. B 7 illarum] istarum D, om. G 8 diffèrentia] differentiis Z 9 ordinatas om. Z 14 infiuentiam] reàpit add. D 15 arguit om. A Il unum om. D Il 10 data] dieta D Doctorem om. Z jj ostendens] dicens D 16 quod] si add. D Il si movet] moverei: D 17 causatur] causaretur D 18 sicut om. G 19 tunc om. CZ [21 sicut om. B 23 Nec] Non A Il potest] poterit E Il secundum] tum add. Z 24 in] istis add. G l Supra, pp. 339, lin. 9-11. 2 Sic arguit Scotus, Reportatio Paris., II, d. 1, q. 3, n. 6 (ed. Wadding, Xl, 248), contra Henricum Gandavensem, Quodl., VITI, q. 9 (ed. Parisiis 1518, ff. 314-320).
348
LIBER I DIST. 2 Q. X
quid esset causa causae esset per se et essentialiter causa causati, quod negat iste D o c t o r l, et bene; cuius ratio est quia aliquando causa dependet in esse et in conservari ab aliquo alio, sine quo tamen, si causa conservaretur a Deo sine eo, nihilominus posset esse effectus, et ipso posito et alio amoto non posset esse effectus; igitur illud non habet rationem causae respectu illius effectus. Nec potest dari tertium, quia talis influentia vd motio non posset esse nisi vd motus localis vd ad aliquam formam substantialem vd accidentalem; sed manifestum est quod frequenter causa secunda in agendo nec motum localem nec formam aliquam absolutam recipit a prima. Praeterea, secundum istum D o c t o r e m, alibi 2 , obiectum et intellectus sunt duae causae partiales respectu intellectionis, et tamen secundum e un d e m neutra causa dependet ab alia in causando, sed utraque agit virtute propria. T une quaero: aut istae causae sunt essentialiter coordinatae, aut accidentaliter. Si essentialiter, habeo propositum quod non semper secunda dependet a prima in causando, quia utraque virtute propria causat; si sint accidentaliter ordinatae, igitur una posset agere sine alia, quod nega t 3, et est manifeste falsum. C o n f i r m a t u r, quia, secundum e u m alibi 4, intellectus respectu intellectionis est causa principalis et universalis et illimitata, et tamen obiectum in causando non dependet ab eo. 1 esset!] est GZ, per se et essentialis add. DE Il esset2] eri t, et add. Z Eessentialiter] 3 causa om. E Il in esse om. A Il in2 om. Z 5 amoto] remoto Gli esse2 essentialis EG om. E 6 illud] idem BE il Nec] Non A 7 tertium] secw1dum E Il non ... esse om. G 8 nisi] sit add. Z Il aliquam] aliam E 9 manifestum est] patet Z 12 duae] diversae G 13 eundem] eum E, istum G Il om. Z 14 virtute propria om. C 16 quod] quia DG li semper] add. DF :i secunda] ita G 17 a prima om. G i: quia] quod G, in add. D 19 nega t] negas D l Scotus, Opus Oxon., IV, d. 12, q. 3, n. 17 (ed. Wadding, VIII, 745s.), ubi probat species eucharisticas virtute divina sine subiecto conservatas posse agere sicut prius. 2 Scotus, Ordinatio, I, d. 3, p. 3, q. 2, nn. 494-498 (ed. Vaticana, III, 292-295); Quodl., q. 15, nn. (ed. Wadding, XII, 422s.). 3 Scotus, loco cit. 4 Scotus, Ordinatio, I, d. 3, p. 3, q. 3, nn. 559-560 (ed. Vaticana, III, 333); Quodl., q. 15, n. 10 (ed. Wadding, XII, 424).
5
to
t5
20
DE EXSISTENTIA UNIUS DEI
5
10
15
349
Contra secundam differentiam l, quando accipit quod causae essentialiter ordinatae snnt alterius rationis et alterius ordinis, quia causa superior est perfectior, aut accipitur superioritas pro prioritate secundum perfectionem, aut pro prioritate secnndum illimitationem. Si primo modo, hoc esset petere quod causae snnt altenus ordinis, quia perfectior est perfectior; igitur oportet quod accipiat secnndo modo et dicat quod omnis causa illimitatior est perfectior causa magis limitata. Sed hoc est simpliciter falsum, quia aliquando causa illimitatior est simpliciter imperfectior et aliquando perfectior. Exemplum primi, secundum istum D o ct o r e m 2 : corpus cadeste, quia non vivum, est imperfectius animali perfecto vivo, et tamen cum asino vd cum alio animali concurrit, sicut causa illimitatior, ad producendum aliud animai; igitur ibi causa illimitatior est imperfectior. Similiter, si intdlectus humanus intelligat essentiam angeli, causa illimitatior illius intdlectionis est intdlectus humanus et causa limitatior est essentia angeli, et tamen intellectus humanus est imperfectior essentia angeli. Similiter, calor cum anima vegetativa concurrit - sicut causa illimitatior - ad aliquem effectum producendum, sicut post ostendetur 3, et tamen calor est imperfectior. Exemplum secundi: cadum, sicut causa illimitatior, concurrit cum dementis ad aliquos effectus producendos, et volnntas, sicut causa illimitatior, concurrit 3 causa 2 alterius J et alterius add. F 1 Contra J Circa E ii secundam J istam G 5 esset] est CZ [[ petere] principium add. Z Il quod] quia D l!sunt] esset Z om. Z 8-9 pc:rfi:ctior ..• 8 perfectior J amni add. D 6 ordinis om. G Il perfectiorl) superior E 9-10 et ... perfectior om. E, mg. f2 8 simpliciter J similiter A, manifeste E est rep. D 12 ve!] sive, D et Z Il cum om. GZ Il alio] ali11 quia] quod D Il non] est add. Z 14 ibi] in A, 13 ad ... anima! om. F Il aliud] aliquod A qua D [[ animali om. D 16-17 et ... huma16 est l om. E 15 essentiam om. E om. F [Jil!imitatior] illius C 17 et om. D Il imperfectior] perfèctior D 16 essentia] causa add. G nus om. (hom.) C 21 aliquos] alias CE 19 post] postea D 18 anima] intellectiva add. D 2 Scotus, Opus Oxon., II, d. 14, q. 3, I Supra, p. 339, lin. 12-16 3 Guillelmus n. 6; d. 18, q. unica, n. 11 (ed. Wadding, VI, 741, 805). de Ockham, Sent., II, q. 23 C.
350
UBER I DIST.
2 Q. X
cum sensibilibus vel cum intelligibilibus ad producendum volitiones; et voluntas est causa perfectior et similiter caelum est perfectius elementis. Contra tertiam d.ifferentiam l: si intelligat quod nunquam in causis essentialiter ordinatis potest una agere sine alia, hoc non videtur verum, tum quia, secundum e u m 2 et secundum veritatem, aliqua animalia generata per propagationem, ubi concurrunt corpus cadeste et agens particulare, possunt produci per putrefactionem, ubi agens praecedens particulare non concurrit, igitur ibi agit causa universalis sine causa particulari. Et s i d i c a t u r quod tunc causa particularis superflueret, d i c o quod non; sed causa quare non superfluit dicetur in secundo libro 3. Tum quia, secundum istum D o c t o r e m alibi 4, idem filius potuit habuisse diversos patres, igitur multo fortius diversas causas aequivocas, ita quod sine una il1arum posset produci. Contra dieta in s e c u n d o a r t i c u l o 5, quamvis conclusio sit concedenda et tres ultimae rationes sint probabiles, tamen prima ratio 6 simpliciter non valet, quia prima ratio fundatur in ista propositione 'quandocumque aliqua conveniunt et d.ifferunt, per aliud conveniunt et per aliud d.ifferunt, et per consequens utrumque illorum includit rationem communem in qua conveniunt et
:i
1 ve!] et DG 5 essentialiter om. F 6 verum om. D secundum om. E 7 per] 8-9 possunt... partictÙare om. D 8 per] ad G pro E 8 possunt] p ossi t B 9 ubi] sed F Il praecedens] producens Z 10 causa2] qua A, om. EFZ 11 tunc om. F 12 dicetur] dicitur Z 13 idem] ibidem B 15 una] ulla Z Jl posset om. E 17 probabilcs] et add. F 18 prima ratio2 om. Z 19 conveniunt] quando A 20 aliudlj 21 illorum] istorum BD, om. Z aliquid C l Supra, p. 339, lin. 17-20. 2 Scotus, Ordinatio, I, d. 2, qq. 1-4, nn. 327-337 (ed. Vaticana, II, 322-328). 3 Guillelmus de Ockham, Sent., II, qq. 4-5 Q. 4 Scotus, Opus Oxon., II, d. 20, q. 2, n. 3: «Dico ... quod idem homo in numero, non solum quoad animam sed etiam quoad corpus organicum, potuit esse fìlius Adae et filius Abrahae, (ed. Wadding, VI, 822). 5 Supra, pp. 340, lin. 17-20. 6 Supra, pp. 340, lin. 21 - 341, lin. 13.
5
10
15
20
DE EXSISTENTIA UNIUS DEI
351
propriam per quam distinguuntur'. Et ista propositio ostensa est esse falsa t, quia duo individua simplicia se ipsis - sine omni distinctione - conveniunt et differunt. Praeterea, sicut isti duo dii convenirent in necesse esse et s differrent suis propriis rationibus, eodem modo quo hoc conceditur concedendum est quod Deus et creatura conveniunt in entitate et differunt suis propriis rationibus realiter, et per consequens, si ista ratio sit bona, Deus includeret duas rationes, et quaero, sicut ipse quaerit, aut utraque illarum est ratio formaliter necessario 10 essendi aut non, et procedo sicut ipse procedit. Praeterea, si oportet talia includere duo, aut necesse est quod illa sint distincta realiter aut formaliter aut tantum secundum rationem. Non primo modo, quia i p se dicit 2 quod natura contracta per differentiam realem non distinguitur realiter a diffets rentia contrahente. Si secundo modo, hoc modo de facto reperitur in Deo quod sunt ibi aliqua distincta formaliter tantum, et tunc quaero et arguo sicut i p s e 3 : aut utraque illarum est ratio necessario essendi, aut non. Ad istud r e s p o n d e t u r quod quando aliquid dividitur, 20 tunc ex se non habet ultimam actualitatem essendi, sed exspectat aliquam actualitatem essendi ab illis per quae dividitur, et ideo si essent plura necesse esse tunc necesse esse divideretur per rationes proprias illis necesse esse, et ita esset in potentia et non haberet ex 2 esse] simpliciter Z, om. CE 1: falsa om. G 4 isti] si C, ibi D, illi Z, om. E 6 entitate] ente F 8 ista] i! la Z 9 necessario] necesse F 5 different] in add. D 13 Non ... modo om. C 15 facto] non add. E 16 quod] quia FIl 12 sint] sunt Z tantum] unde add. Z 17 ipse] arguit add. DEGZ Il ratio] realis G 19 aliquid] aliquis E 21 aliquam ... essendi] eam Z, 20 tunc om. C Il actualitatem] auctoritatem E Il sed] si E om. DF Il per] in Z 23 illis] ve! G
1 Vide supra, pp. 173, 301. 2 Scotus, OptlS Oxon., II, d. 3, q. 6, (ed. Wadding, VI, 413). 3 Scotus, Ordinatio, I, d. 2, p. 2, qq. 1-4, n. 195, n. 15 quod est argumentum contra pluralitatem personarum divinarum, cui respondet idem Scotus n. 437 (ed. Vaticana, II, 248s., 375s.).
352
LIBEJI. I DIST.
2
Q. X
se ultimam actualitatem essendi. Non sic autem est in divinis, quia essentia non dividitur nec est in potentia ad il1as rationes proprias personis, et ideo essentia ex se habet ultimam actualitatem necessario essendi, quia istae rationes propriae non sunt formaliter rationes necessario essendi: s C o n tra h o c dupliciter: primo, quia, sicut probatum est prius l, aliquid potest esse commune ad multa [ita] quod non dividitur in illis, immo universaliter nullum commune dividitur in illis quibus est commune, quia nec est in illis, sed ipsum manens unum - nihil penitus recipiens, nec aliquo sibi addito - dividitur 10 in illa quibus est commune, proportionaliter voci quae dividitur in sua significata, quae tamen vox non est in suis significatis divisa, nec aliquid sibi advenit per hoc quod dividitur, et ita quantumcumque essent plura necesse esse, non oporteret quod utrumque 15 illorum includeret aliqua distincta sive realiter sive formaliter. Praeterea, sicut argutum est prius 2, non est maior rario quod ista formaliter distincta componant quam illa, et ideo vd omnia distincta formaliter constituentia per se unum componunt vd nulla, sicut omnes res facientes per se unum componunt essentialiter vd nullae. Igitur eadem ratione omnia distincta formaliter, quorum unum est aliquo modo prius alio, sic se habent quod unum illorum est in potentia ad reliquum vd nullum; igitur si essent plura necesse esse utrumque illorum includeret rationes distinctas quarum una 1 actualitatem] necessario add. E Il Non] Nec CG Il divinis corr. in Deo B 2 est Il illas] alias Z Il proprias] ipsis add. D [3 ideo] ita Z Il essen.tia om. B Il ex] in D Il se] non add. E 6 hoc] dicitur add. E, arguitur add. Z Il sicut] ut E 6-7 sicut ... prius om. Z 6 est] sicut D 8 illis] ilio Z 9 illisl) ilio Z Il sed] sicut D 10 nihil] nec, tt add. aliquid D 11 illa] iilis FIl proportionaliter om. E Il quae] quia A 13 per] propter Z 14 non] Dei G Il oporteret] oportet E Il utrumque] unum Z 15 illorum] 16 sicut ... prius om. Z Il est2] esset E 18 com.ponunt] comistorum B Il aliqua] illa G ponant G Il ve!] et G 18-19 ve! ... componunt om. (hom.) D 19 essen.tialiter] aequaliter G 21 alio om. C Il quod] quia G Il illorum] istorum B 23 esse 20 nullae] univenaliter D om. Z Il illorum om. Z om. F
l fu quaestionibus 4 et 7, supra, pp. 110s., 252. q. 6 (p. 192, lin. 9-20).
2
Cf. supra,
353
DE EXSISTENTIA UNIUS DEI
5
10
15
20
esset in potentia ad aliam d.istinctam tantum formaliter. Eadem rati.one, cum de facto in Deo ponamus essenti.am et relati.onem. distingui formaliter, et essentia est aliqua prioritate prior relati.one, sequitur quod essentia sit in potentia ad relati.onem.. S i d i c a t u r quod non est simile, quia essentia et relati.o sunt una necessitas essendi per identi.tatem, non sic autem esset ex alia parte l, h o c n o n v a l e t, quia illae rati.ones in uno iliorum 'necesse esse' tantum d.istinguuntur formaliter, qua rati.one natura specifica et differentia individualis in creaturis d.istinguuntur tantum formaliter et qua rati.one aliquando natura generis et differentia specifica d.istinguuntur tantum formaliter 2 ; sed illa quae d.istinguuntur tantum formaliter sunt una enti.tas realiter, et per consequens si illa enti.tas sit quaedam necessitas, illa d.istincta formaliter erunt una necessitas essendi per identi.tatem. Si d i c a t u r quod non est ibi talis compositi.o, nec potentialitas in Deo, propter infinitatem, et ideo ubi non est infinitas, d.istincta formaliter componunt et includunt potenti.alitatem 3, h o c n o n v a l e t: tum quia si essent duae res formaliter infìnitae consti.tuentes per se unam rem, non obstante infinitate componerent; igitur eodem modo si sint aliqua d.istincta formaliter, non obstante infinitate component, si consti.tuunt per se unum, qua rati.one alia d.istincta formaliter componunt. Tum quia hoc posito ita diceretur quod utrumque illorum 'necesse esse' esset infinitum 2 in Deo om. F 3 et] in G Il est om. C 4 ad] talem add. E 5-3 (p. 35-f) Si ... responsionem om. Z 8 neresse] est add. D 9 specifica] erit add. F 10 aliquando om. B 11 tantum om. FIl sed] ex add. C 14 una om. A 15 nec] vel D 17 et rep. A Il potentialitatem] possibilitatem G 18 quia om. G 15-16 potentialitas om. D Il formalitet] formales D 20-21 igitur ... component om. E 21 component] comp<>IWrent F, componunt G Il constituunt] constituerant E, constituerent F 22 alia] aliqua F [[ componunt] componant D Il Tum] Tamen A 23 ita om. C Il diceretur] dicetur E Il illorum] istorum B, diceretur add. G l C( Scotus, Ordinatio, l, d. 2, p. 2, qq. 1-4 (ed. Vaticana, II, 376s.). luxta opi.nionem scilicet Scoti, de qua supra, q. 6 (pp. 161ss.). 3 Cf. Scotus, Ordinatio, l, d. 8, p. 1, q. 4, nn. 219-220 (ed. Vaticana, IV, 274ss.).
2
OCXHAM, OPDA TREoL. II
23
354
LlBER I DIST. 2 Q. X
sicut modo ponitur unicum 'necesse esse' esse infinitum; igitur tunc infinitas impediret compositionem et potentialitatem sicut modo de facto, secundum istam responsionem. Praeterea, quamvis secunda ratio l non accipiat ita manifeste falsum sicut ista, tamen oporteret probare quod omnes formae se habent sicut numeri, ita scilicet quod semper una esset perfectior et alia imperfectior, quod non est suffi.cienter probatum. Aliae duae rationes 2, et similiter aliquae aliae quas in alio loco facit 3 ad probandum unitatem Dei, sunt probabiles, quamvis posset aliquis contra eas protervire, quas protervias difficile esset improbare. Tamen una propositio, quae accipitur in istis duabus rationibus, scilicet quod « nulla 4 duo possunt esse totaliter terminantia dependentiam alicuius unius •, non est universaliter vera, sicut alias ostendetur 5, et ideo transeo modo. (R.EsPONSIO AUCTORIS]
Dico igitur quantum ad p r i m u m a r t i c u l u m 6, quod ratio probans primitatem efficientis est suffi.ciens 7, et est ratio quasi omnium philosophorum 8. Videtur tamen quod evidentius po1 poniturl ponatur E Il wùcuml unum F, wùvocum G 2 infinitasl non add. C Il impediret l competeret D, in isto add. G 4 Praeterea ... ratio l Contra secundam rationem, quamvis Z /1 ratiol responsio A Il ita om. E 5 oporteretl oportet E /1 formae om. E 8-11 Aliae ... una] Nec i Ila Z 6 esset l est F 7 est om. Z Il probatum] probatur Z 10 esset] est G, solvere et add. E 12 rationi8 alio] aliquo A 9 faàt] faàat A 13-14 non ... modo om. Z 16 Dico] Respondeo E bus] est wùversaliter vera add. Z Il igitur] quod add. Z, om. B /1 quantum om. D 17 quasi] communis G, om. Z 18-1 (p. 355) potest] posset G l Supra, p. 341, lin. 14-19. 2 Supra, pp. 341, lin. 20-342, lin. 16. Scotus, Reportatio Paris., I, d. 2, q. 4 (ed. Wadding, XI, 33s.). 4 Supra, p. 342, lin. 8-9. 5 C( Guillelmus de Ockham, Sent., m, q. 1 Z. 6 Scilicet ad quaestionem utrum sit aliquod ens simpliciter primum, ita quod nihil prius eo (supra, p. 337, lin. 7 Supra, p. 338, lin. 5-13. 8 C( Aristot., Metaph., II, c. 2, tt. (994a 1 - 994b 31); Averroes, in hunc locum (ed. Iuntina, VIII, ff. 15r-16v). 3
5
10
15
DE EXSISTENTIA UNIUS DEI
355
test probari primitas efficientis per conservationem rei a sua causa quam per productionem, accipiendo productionem secundum quod dicit rem accipere esse immediate post non-esse. Cuius ratio est quia difficile vel impossibile est probare contra philosophos quod s non sit processus in infìnitum in causis eiusdem rationis quarum una potest esse sine alia, sicut posuerunt hominem generantem ante hominem generatum in infìnitum l ; et d.iffi.cile est probare per productionem quod unus homo non possit produci ab alio sicut a causa totali. Et si ista duo essent vera, d.iffi.cile esset probare 10 quod iste processus in infìnitum non esset possibilis nisi esset unum semper manens a quo tota ista infìnitas dependeret. Et ideo potest argumentum sic formari: quidquid realiter producitur ab aliquo, realiter ab aliquo conservatur quamdiu manet in esse reali; sed iste effectus - certum est- producitur; igitur ab 15 aliquo conservatur quamdiu manet. De ilio conservante quaero: aut producitur ab alio, aut non. Si non, est efficiens primum sicut est conservans primum, quia omne conservans est efficiens, sicut declarabitur in secundo 2. Si autem illud sic conservans producitur ab alio, igitur conservatur ab alio, et de ilio alio quaero sicut prius, 20 et ita vel oportet ponere processum in infìnitum vel oportet stare ad aliquid quod est conservans et nullo modo conservatum, et tale erit primum efficiens. Sed non est ponere processum in infinitum in conservantibus, quia tunc aliqua infinita essent in actu, 2 accipiendo productionem om. (hom.) Z 9 totali] totaliter E Il esset] est G 10 in infinitum om. Z Il esset2] finitum add. G 11 ista om. Z !l dependeret] dependet F 13 realiter] sic add. C Il realiter ... aliquo om. (hom.) Z Il manet] esset G 14 certum est om. Z Il produàtur] ab aliquo add. F 16 producitur] potest produà D, produci potestE, produà AB Il ab alio om. E Il alio] aliquo Fil non] enim G 17 est om. BE 18 declarabitur J patebit Z Il illud ... conservans om. Z 19 aliol] aliquo Z 20 oportet2 om. Z 21 aliquid] aliquod, et add. primum Z Il quod est om. G 22 erit] est E Il Sed] Vel G Il est] oportet EF Il ponere processum] processus Z 23 conservantibus] conservationibus D l C( Aristot., De gener. et corrupt., II, c. 10, tt. 56-62 (336a 23-337a 33); Averroes, in hunc locum et In Physicam Aristot., V, t. 13 (ed. Iuntina, V, ff. 174r-175r; IV, ( 100v); Avicenna, Metaph., VI, cc. 2 et 5 (ed. Venetiis 1508, ff. 92ra, 94rb-94va). 2 Guillelmus de Ockham, Sent., Il, q. 10 H.
356
LIBER I DIST.
2 Q. X
quod est impossibile, sicut posset declarari per rationes P h i l c:r s o p h i et a l i o r u m l, quae satis sunt rationabiles. Sic igitur videtur per istam rationem quod oportet dare primum conservans et per consequens primum efficiens. Et differt ista ratio ab alia ratione facta sub forma priori 2, s quia ista accipit conservans, et semper omne conservans aliud - sive mediate sive immediate - est cum conservato, non autem omne productum ab alio requirit omne producens - mediate vel immediate - esse cum producto. Et ideo quamvis posset poni prc:r cessus in infinitum in producentibus sine infinitate actuali, non 10 tamen potest poni processus in infinitum in conservantibus sine infinitate actuali. De causis essentialiter et accidentaliter ordinatis alias patebit 3. Quantum ad s e c u n d u m a r t i c u l u m 4 dico quod est tantum unum ens simpliciter primum, quamvis contra protervien- 1s tes sit difficile hoc probare. Adduco tamen unam rationem istius D o c t o r i s 5 ad istam conclusionem: quia quandocumque est aliquod commune habens plura contenta, aut il1a contenta distinguuntur specie, aut solo numero, et ita si essent duo dii sic distinguerentur. Sed non specie, quia tunc esset verisimile quod unus 3> 1 posset declarari] patet om. Z 1-2 Philosophi] philosophorum D 2 rationabiles DG 3 oportet] est D 5 differt] distinguitur C, tunc add. B Il alia] illa Z 6 sive om. D 7 cum ... autem] causa conservatorum et C 8 omne om. (lac.) C Il producens] esse add. Z 9 esse] esset G, om. Z Il esse ... producto mg. F2, om. A 10 in2 om. G Il producentibus] productiorùbus AE 11 potest... infuùtum om. Z Il conservantibus] conservatiorùbus D !i sine] curn Z 12 infuùtate om. Z 15-16 quamvis... unam] Et probo per Z 17 istam] hanc Z Il quia] quod E Il quandocumque] quanturncurnque F 19 dii om. G !i sic] ira F
l Vidcsis p. 354, notam 8. 2 Scilicet ut ratio acap1tur a Scoto, supra, p. 338, lin. 5-13. 3 Cf. Guillelmus de Ockham, Sent., II, qq. 4-5 S. 4 Scilicet an ens primum sit praecise unum (supra, p. 337, in. 18). 5 Cf. Scotus, Ordinatio, I, d. 2, p. 1, q. 3, n. 76 (ed. Vaticana, II, 232), sed nec verba nec forma argumenti sunt Scoti; cf. etiam Durandus, Sent., l, d. 2, q. l, n. 8 (ed. Antverpiae 1566, f. 17r).
DE EXSISTENTIA UNIUS DEI
357
esset perfectior alio, et per consequens ille non esset Deus. Si autem distinguerentur solo numero, hoc non videtur probabile, quia quando sunt plura individua distincta solo nwnero non videtur includere contradictionem quin sint plura quam duo, nec potest s dari certus nwnerus taliwn individuorum, et per consequens possent esse plures dii quam sint cum non sint infiniti, et per consequens essent plures quam sint, quia nihil potest esse Deus quin necessario sit Deus. j§ Haec ratio videtur probabilis, quamvis non demonstret sufficienter. §l 10
1s
[AD
ARGUMENTUM PRINOPALE)
Ad argumentum principale l dico quod quamvis non esset status in aliquo determinato ordine entium, sicut in intellectionibus et volitionibus, de quo patebit alias 2, tamen in toto ordine entium oportet ponere statum, quia aliter - sicut probatum est 3 - esset infìnitas in actu; non autem si poneretur alius processus in infinitum oporteret ponere infìnitatem actualem, quia una species posset esse sine alia; tamen in praemissis suppositum est quod primum efficiens est simpliciter primwn ens, circa quod sunt diversae opiniones, de quibus patebit in secundo libro 4. 2 solo om. E 3 individua om. F 4 nec] non BF 5 individuorum] cum non sint infiniti add. D 6 esse om. A Il dii om. DG Il cwn ... infiniti om. Z 6-7 cum ... sint om. (hom.) D 7 essent om. E Il quam sint om. GZ 8-9 Haec ... sufficienter om. A 9 demonstret] diceret BD, demonstraret FG 11 argu8 Haec] Si D Il videtur] est Z mentwn principale] rationem principalem F IJ quod om. E Il esset] est Z 12 in om. C Il entiwn om. Z 13 de ... alias om. Z Il tamen om. C Il entium] sicut tJdd. F 14 ponere om. E Il sicut] ut Z Il esset] erit B, om. G 15 alius om. E 16 oporteret] oportet D 18 ens om. D 19 de ... libro om. Z l Supra, p. 337, lin. 5-12. 2 C( Guillclmus dc Ockham, Sent., II, q. 21 L-N. 3 Supra, pp. 354ss. 4 Guillclmus dc Ockham, Sent., II, q. 8.
[QUAESTIO XI UTRUM CUM UNITATE DIVINA STET PLURALITAS PERSONARUM)
Circa secundam partem istius distinctionis quaero unam quaestionem: utrum cum unitate numerali d.ivinae essentiae stet pluras litas trium suppositorum realiter distinctorum. non: Quod Quia 'esse' d.icitur ab essentia, secundum beatum A u g u s t in u m l ; igitur ubi sunt distincta 'esse' ibi sunt distinctae essentiae; sed ubi sunt distincta supposita ibi sunt distincta 'esse', quia disw tincta 'esse' sunt distinctae subsistentiae; igitur etc. S e c u n d o sic: maior est identitas naturae ad suppositum in Deo quam in creaturis; sed propter identitatem naturae et suppositi in creaturis ubi sunt plura supposita ibi sunt plures naturae creatae; igitur eodem modo, et mu1to fortius, ubi sunt plura supposita increata ibi sunt plures naturae increatae; igitur cum ts una natura increata non stat pluralitas suppositorum. C o n firma tu r, quia quando aliqua sunt unum realiter, mu1tiplicato uno realiter mu1tiplicatur reliquum realiter 2 ; sed natura et suppositum d.ivinum sunt unum realiter; igitur si sint 20 plura supposita sunt plures naturae. 5 trium om. Z 11suppositorum ... 4 numerali om. F >4 unam quaestion.em om. Z 9-10 distincta esse om. Z 7 beatum om. GZ distinctorum] penonarum ... distinctarum Z 12-13 suppositi] 12 creaturis] creatura Z 10 sunt om. ABFG Il distinctae om. AB 15 sunt om. F Il plures om. A 13 supposita] creata aJd. DF2 suppositum E 18 multiplicatur] multiplicetur AB, 17 realiter] tunc aJd. G 16 increata] creata C 20 sunt] erunt F et aJd. Z Il reliquum] aliud D l C( Ps.-August., Hypognosticon, I, c. 4, n. 5 (inter opp. August., 2 Simili argumento utitur Thomas Aquinas, Sent., I, PL 45, 1616). d. 2, q. 1, a. 4, arg. 2.
DE UNITATE NATURAE ET TRINITATE PERSONARUM
5
10
15
T e r t i o sic, Vll Metaphysicae l : In separatis a materia idem est 'quod quid est' cum eo cuius est, non autem in conceptis cum materia. Tunc quaero: aut intelligit quod sunt idem realiter, et hoc non est possibile, quia ita in conceptis cum materia idem est 'quod quid est' realiter cum eo cuius est sicut in separatis a materia; aut intelligit quod est idem realiter et formaliter, et per consequens impossibile est quod sint plura supposita realiter distincta nisi sint plures essentiae realiter distinctae. I n o p p o s i t u m est illud Ioannis, 3 cap. primae canonicae 2: Tres sunt qui testimonium dant in caelo, Pater, Verbum et Spiritus Sanctus, et hi tres unum sunt.
Diffi.cultas istius quaestionis oritur ex identitate divinae essentiae cum relatione et cum persona, quia si essentia et relatio et persona sint simpliciter una res numero indistincta, difficile est videre quomodo sunt plures relationes et plures personae et non plures essentiae. ( 0PINIO
20
359
S.
'THOMAE]
Et ad hoc salvandum dicunt aliqui quod sufficit sola distinctio rationis inter essentiam et personam et relationem. Unde dicunt quod relatio in divinis potest d u p l i c i t e r consideraci 3 : uno modo «per comparationem ad essentiam, et sic est ratio tantum; vel per comparationem ad illud ad quod refertur, et sic per 2 quod] quid F IJ conceptis] coniunctis CZ 3 Turu: quaero om. Z IJ sunt] sit D, est Z 3-4 et ... ita] sed non formaliter tunc Z 4 hoc] modo add. E IJ conceptis] compositis C, coniunctis DZ 5 quod] quid DF IJ est] idem add. A IJ realiter om. E IJ sicut] est add. D 10-11 in ... Sanctus] etc. CZ 12 istius] 9 3 cap.] cap. 5 Z, om. G IJ canonicae om. D 13 cum2 om. FGZ IJ si ... et!] cum D 14 indistincta] n.wru:ro add. G 18 Et huius G om. GZ Il aliqui] quidam Z 19 et! om. F 21 et om. F [[ tantum] relatio add. E 22 ad om. F [[ sic] est add. ABF, est res et sic add. Z
l Aristot., Metaph., Vlli, c. 6, t. 16 (1045a 36- 1045b 2). 2 R.ecte loann. I, 5, 7. 3 Thomas Aquinas, Sent., I, d. 2, q. 1, a. 5 Resp.
360
LIBER I DIST.
2 Q. XI
propnam rationem relationis relatio realiter distinguitur ab opposito • et non ab essentia, « et ita erit ibi pluralitas realis et non rationis tantum •. (IMPUGNATIO OPINIONIS
S.
THOMAE]
Contra istum modum ponendi arguo: videtur enim iste modus s loquendi impropriissimus et, de virtute sermonis, indudens contradictionem, quia quod aliquid idem comparatum uni sit ratio tantum et comparatum alteri sit res, simile est ac si dicerem quod homo comparatus bovi sit asinus et comparatus lapidi sit una qualitas et comparatus igni sit unus diabolus. Cuius ratio est quia to talia praedicata competunt illis de quibus praedicantur sine omni comparatione intellectus, et ideo quod aliquid sit homo, vd asinus, vd qualitas, vd diabolus, non habet ex hoc quod intellectus comparat hoc ad hoc vd ad aliud; et eodem modo quod aliquid sit res non habet ex hoc quod intellectus comparat ipsum ad quod- ts cumque, sed ad quodcumque comparetur - nisi per talem comparationem destrueretur - remanebit vera res. Igitur relatio sive comparetur ad essentiam per intellectum sive ad relationem oppositam, cum per talem comparationem non destruatur, remanebit vera res, sicut si non comparetur. Igitur relatio etiam comparata ad essentiam erit vera res, et eadem quae erit si comparetur ad relationem oppositam. C o n firma tu r, quia aut relatio comparata ad relationem oppositam est essentia divina, aut non. Si non, igitur per aliquam 1 propriam] ipsam C Il relatio] et res add. C Il rea!iter om. C 2 apposito] supposito C 5 arguo om. AB 6 loquendi] ponendi D 8 dicerem] diceretur DE, diceret G 9 romparatus!] romparatur G Il asinus] animai E 9-10 lapidi ... romparatus om. E 9 una om. BCG 10 unus om. BC Il Cuius] Et Z 11 praedicata] comparata add. D 12 romparatione] operatione Z Il aliquid] aliquis DEG, om. Z Il vel om. Z 14 hoc2 ... ad om. D Il aliquid] aliquis E 16 sed ..• quodcumque om. E Il per "P· A Il talem om. F 17 rela20 res] ita add. D Il romparetur] rompararetur AB Il etiam] et F 21 romtio] tale E paretur] rompararetur A 23 Confirmatur] autem add. F 24 oppositam om. Z
DE UNITATE NATURAE ET TRINITATE PERSONARUM
361
comparationem potest fieri quod relatio non sit essentia, et eadem ratione quod Pater non sit essentia, et per consequens quod Pater non sit Deus, quod est haereticum. Si sic, igitur per rationem i s t i u s non plus distingueretur relatio comparata ad relationem s quam essentia comparata ad relationem, curo relatio comparata ad relationem sit essentia, per e u m r. Praeterea, impossibile est eidem rei indistinctae propter diversas comparationes intellectus opposita convenire, sicut essentia divina vel Deus non potest esse Pater et non Pater; eodem modo 1o Pater propter nullas comparationes potest esse Deus et non Deus, nec Filius et non Filius. Igitur eodem modo relationi propter diversas comparationes non possunt opposita convenire, et per nullas comparationes potest esse res et noh-res, ratio et non-ratio, nec per consequens potest esse ratio tantum et tamen res. ts Praeterea, quaero: aut ante omnem comparationem relatio realiter distinguit et essentia non distinguit, aut non. Si sic, igitur ad hoc quod relatio distinguat, et per consequens quod personae distinguantur, nihil facit comparatio intellectus. Si dicatur quod non, igitur vel comparatio intellectus facit quod essentia 20 est eadem in omnibus vel quod relatio distinguit, quorum utrumque est absurdum. [OP!N!O GUALTERI BEAUFON]
Alia est opinio 2 quae ponit quod essentia et relatio realiter distinguuntur. Nec invenitur in Sacra Scriptura, secundum i sto s, 1 relatio J illa add. G 5 relationem J et add. F 6 per] secundum Z 7-8 diver8 comparationes] operationes E 11 nec] ve! E, om. D 12 non sas] has add. D om. E Il et om. G Il per] consequens propter add. DEZ 13 comparationes] operationes E IJ potest] poterit E 14 nec] et F li consequens] non add. Fil tamen] non Z 16 essentia] realiter E 17 relatio om. G 19 ve! om. D l Dici t enim Thomas Aquinas loco ci t. : « Sciendum est igitur quod proprietas personalis, scilicet relatio distinguens, est idem re quod divina essentia, sed differens ratione •. 2 Cod. Pat. Univ. 927 adscribit hanc opinionem Gualteri Beaufon, qui legit Cantabrigiae cc. 1317-1318. Etiam
362
llBER I DIST. 2 Q. XI
quod haec sit concedenda: paternitas est deitas. Posset autem ista o p i n i o aliquo modo declarari, quia sicut secundum fidem tenendum est quod sunt tres personae in unitate naturae simplicissimae, ita cum unitate simplicissima naturae divinae staret distinctio realis inter essentiam et relationem sicut stat distinctio realis inter personas.
5
[CoNTRA OPINIONEM GuALTERI BEAUFON]
Sed ista opinio non est rationalis, quia quaero: aut relatio et essentia sunt aliqua una res, aut non. Si sic, quaero de illa re una quae est essentia et relatio: aut est eadem omnibus modis cum essentia, aut non. Si sic, igitur sicut illa res non distinguitur realiter a relatione ita essentia non distinguitur realiter a relatione, et per consequens essentia et relatio non distinguuntur realiter, quod est oppositum positi. Si autem illa una res non est eadem omnibus modis cum divina essentia, igitur aliquo modo distinguitur. Tunc quaero: aut distinguitur realiter, aut aliquo alio modo. Si realiter, quaero sicut prius: aut illa res et divina essentia sunt una res, ita quod una res sic indistincta sit illa res et essentia divina, aut non; et arguo sicut prius. Et ita vel oportet ponere processum in infinitum vel oportet dare aliquam unam rem quae est illa res et essentia 1 autem om. G 2 secundwn om. B 3 unitate] essentiae sive add. F 8 est] Il rationalis] rationabilis Z 9-11 quaero ... nonl om. (hom.) E 11 sicut] si F 14 Si autem] Similiter aut D Il eadem] idem F 15 Tunc] Et pr«m. DE 16 aut distinguitur om. E Il aut2 om. G Il alio om. EG 17 et] in E Il res] sic G, om. E 18 sic om. Z Il sit] sicut E 19 vel] aut G 20 est] una add. F
videtur E
Guilldmus de W are tenuit relationem realiter distingui ab essentia, Sent., I, q. 96 (alias 98): «Dico igitur quod relatio per comparationem ad essentiam distinguitur realiter ab essentia et est res ad essentiam comparata, quia stante realitate relationis per comparationem ad oppositum [cod.: obiectum], stat realitas relationis sive comparetur ad essentiam sive non, (cod. Vindob., Bibl Status 1438, f. 56r).
10
15
DE UNITATE NATURAE ET TRINITATE PERSONARUM
363
divina. Et ita eadem ratione standum fuit in primo, quod essentia et relatio sunt una res et tamen non sunt eadem omnibus modis, et ita remanet difficultas quaestionis. [O PINIO Scon] 5
10
15
20
T ertia oprmo est quod essentia et relatio sunt una res, nec tamen sunt eadem omnibus modis ex natura rei, sed ex natura rei habent aliquem modum non-identitatis, et ista non-identitas suflicit ad distinctionem realem inter supposita divina. Quod autem sit aliqua talis non-identitas inter relationem et essentiam probatur sic, nec credo quod sit aliud argumentum efficax ad istam conclusionem. Arguitur igitur sic l : « Primum suppositum habet realiter entitatem communicabilem, alioquin non posset eam communicare; habet etiam realiter entitatem incommunicabilem •; igitur ibi est aliqua entitas incommunicabilis et aliqua communicabilis. Sed contradictoria non possunt verifìcari nisi propter aliquam distinctionem vd non-identitatem, igitur inter essentiam divinam quae est communicabilis et relationem quae ex natura rei non est communicabilis oportet ponere aliquem modum non-identitatis. Ad i s t a m r a t i o n e m dicitur 2 quod essentia et paternitas differunt secundum rationem tantum, quia in ratione essentiae non cadit respectus, et ideo est communicabilis, in ratione autem paternitatis cadit respectus, et ideo est incommunicabilis. 1 divina om. D Jl ita om. D 2 sunt] sit D Il una] unica A 3 quacstionis om. F 7 ista] ita E 8 distinctionem] identitatem 5 Tertia] Alia D [[ res] realiter add. Z E 9 talis] distinctio et add. Z 12 igitur om. G 15 aliqua] alia E 16 verificari] de eodem adJ. Z 17 non om. A 18 co=unicabilis] inco=unicabilis E 22-23 communicabilis ... est om. (hom.) A 23 autem] tamen Z, om. E
' Scotus, Ordinatio, I, d. 2, p. 2, qq. 1-4, nn. 388-390 (ed. Vaticana, n, 349s.). 2 Cf. Petrus Aureoli, Scriptum, I, d. 2, sect. 11, n. 102 (ed. E. Buytaert, n, 606).
364
LIBER I DIST.
2 Q. XI
C o n t r a: haec responsio conced.it propositum, quia S1 m ratione essentiae ex natura rei non cadit respectus, et in ratione paternitatis ex natura rei cadit respectus, igitur ex natura rei inter rem essentiae et rem patemitatis est aliquis modus non-identitatis, et habetur propositum. s (RESPONSIO AUCTORIS)
Ideo respondeo cum ista opinione l, quae videtur mihi probabilior, quod est aliquis modus non-identitatis inter naturam divinam et suppositum. Et potest dici, secundum bonum intellectum, quod distinguuntur formaliter, quamvis non realiter. Hoc confìrmo sic: quandocumque aliqua sunt idem omnibus modis ex natura rei, quidquid competit uni competit alteri, nisi aliquis modus grammaticalis vellogicalis imped.iat; sed posito quod Pater habeat omnes modos grammaticales et logicales consimiles quales habet hoc nomen 'essentia', adhuc haec est vera 'essentia est Filius', et haec similiter est vera 'Pater non est Filius'. lgitur quod illud idem negetur de Patte et affirmetur de essentia non potest hoc contingere propter aliquam diversitatem modorum grammaticalium vel logicalium, igitur praecise hoc erit ratione alicuius modi non-identitatis inter illud quod significatur per Patrem et illud quod significatur per essentiam; igitur inter Patrem et essentiam est ex natura rei aliquis modus non-identitatis. 1 responsio J ratio E 2-.3 et ... respectus om. (hom.) AD 4 rem essentiae J essentiam Z Il rem patemitatis] relationem Z 7 Ideo respondeo] Et ideo dico Z Il respondeo om. F 10 non] distinguuntur add. Z 9 suppositum.] relationem D Il Et om. FIl secundum] Ad G 11 oonfìrm.o] confirmatur D Il quandocumque] quando F 14 et] vd E lllogicales] et add. F 16 similiter] simpliciter G, non add. FIl non om. F IJ quod] cum D, om. AFGZ Il illud om. E 17 negetur] negatur D, negaretur Z Il aflirmetur] affirmatur F, affirrneretur Z IJ non] nec Z et] inter add. Z 22 ex ... rei om. EF Il aliquis om. E
l
Videlicet cum opinione Scoti.
10
15
20
DE UNITATE NATURAE ET TRINITATE PERSONARUM
365
C o n f i r m a t u r ista ratio, quia quandocumque praed.icatum alicuius propositionis verificatur de ilio pro quo subiectum. supponit, et ilio modo grammaticali vel logicali quo denotatur praedicatum inesse subiecto, illa propositi o est vera; sicut si dicatur s sic 'album est homo', si illud pro quo subiectum supponit vere sit homo, haec erit simpliciter vera 'album est homo'. Similiter, si dicatur sic 'album potest esse nigrum', si iliud praedicatum vere cum modo possibilitatis inest illi pro quo supponit subiectum, ita quod sit verum dicere quod iliud pro quo subiectum supponit to potest esse nigrum, haec eri t vera 'album potest esse nigrum'. Tunc quaero: sic dicendo 'essentia est Pater, Filius non est Pater', aut subiectum in utraque pro eodem omnibus modis ex parte rei supponit, aut non. Si sic, igitur vel utraque erit vera vel neutra. Unde si haec sit vera 'essentia est Pater', praedicatum vere inest ts illi pro quo subiectum supponit; igitur cum in ista 'Filius est Pater', subiectum. supponat pro eodem omnibus modis, haec erit vera 'Filius est Pater'. Se c un d o confìrmatur, quia quando aliqua nomina signifìcant idem omnibus modis, ita quod in significato nulla penitus 20 sit distinctio vel non-identitas, et habent omnes consimiles modos signifìcandi, vere sunt synonyma, quia aliter non posset assignari qualiter aliqua nomina sunt synonyma. Igitur si ista nomina 'essentia', 'paternitas' signifìcent idem omnibus modis ex natura rei, et habent omnes consimiles modos signifìcandi, vel si non habent, 25 - quod tamen non potest assignari -, volo quod habeant omnes modos consignifìcandi consimiles, et per consequens vere erunt nomina synonyma. Tunc arguo: quandocumque aliqua nomina 1 quandocumque] quando D 2 de) pro DE 6 erit) est E i: simpliciter om. Z 8 modo) nota D 8-9 ita ... subiecrum om. G 9 verum) veridicum C 7 sic om. EG 11 dicendo) clicto BG Il non om. Z 12 ex) aZ 13 veli om. Z Il erit 10 erit) est E om. E 15 cum om. F Il Pater] si add. F 16 supponat) supponit F 19 idem om. G Il significato) significatione B 20 omnes om. E 21-22 quia ... synonyma om. Z 21 posset) potest EF 22 qualiter) quare E Il nomina om. E 22-23 essentia) et add. Z 23 ex ... rei om. Z 24 consimiles om. G 26 consignificancli) significancli DZ Il vere om. Z
366
LIBER I DIST. 2 Q. XI
sunt synonyma, quidquid verifìcatur de uno sumpto significative et personaliter, verifìcatur de reliquo sumpto eodem modo; igitur si haec sit vera 'essentia est Filius', haec erit vera 'Paternitas est Filius', quod est manifeste falsum. (DU1!IA CIRCA OPINIONEM AUCTORIS)
Sed contra praedicta occurrunt aliqua dubia. P r i m u m d u b i u m est an propter distinctionem formalem sit concedendum quod sint plures formalitates in divinis. Et videtur quod sic, quia sicut quaecumque sunt distincta realiter sunt plures res, ita quaecumque distinguuntur formaliter sunt plures formalitates r. S e c u n d u m d u b i u m est, quia non videtur quod talis distinctio sit possibilis, sed quod omnis distinctio sit realis vel rationis. Hoc probatur multi p l i c i t e r. Primo sic: omnis res est ens reale v d ens rationis; igitur omnis distinctio vd est distinctio realis vd distinctio rationis; igitur essentia divina et relatio vel distinguuntur realiter vel tantum ratione 2 • Praeterea, omnis distinctio materialis est distinctio realis; igitur multo fortius distinctio formalis est realis, quia distinctio formalis est maior quam distinctio materialis, quia forma magis distinguit quam materia. Confirmatur: distinctio realis est distinctio rerum, et distinctio rationis est distinctio rationum, et distinctio materialis est distinctio 1 sumpto om. G 4 manifeste om. Z 7 dubium om. ABZ 8 sint] sunt AF 9 quaecumque] quae add. F 10 distinguuntur] sunt distincta E Il formaliter] videtur quod add. D Il sunt] sint D 12 quod om. E Il sit2] vel add. D 13 rationis] relationis C, rationalis E Il Hoc] Et Z 14 omnis res] omne ens D 15 vel om. E Il distinctio2 om. DEFZ Il distinctio3 om. DEFZ 17 est] rationis add. E Il distinctio2 om. Z 18 distinctiol om. E Il formalis] formalitas E 19 distinctio om. Z 19-20 quia ... materia om. F 20 distinguit] disti.nguitur DE 21 realis ... distinctio om. G Il et] ergo F 22 estl om. Z Il est distinctio2 om. E
2
l C( Guillelmus de Alnwick, Quodl., q. 2 (ed. A. Ledoux, 232). Similiter arguit contra Scotum Hervaeus Natalis, Quodl., I, q. 2 (ed. Ve-
netiis 1486).
5
10
15
DE UNITATE NATURAE ET TRINITATE PERSONARUM
367
condicionwn materialiwn; igitur distinctio formalis est distinctio condicionwn formaliwn vd distinctio formarwn. Praeterea, sicut distinctio realis se habet ad distincta realiter et distinctio rationis ad distincta ratione, ita distinctio formalis ad 5 distincta formaliter; sed quando aliqua distinguuntur realiter vd ratione non tantwn contingit dicere quod unwn non est realiter aliud, vd non est secundwn rationem aliud, sed etiam contingit vere dicere quod unwn non est aliud; igitur si essentia et rdatio distinguuntur formaliter non tantwn erit verwn dicere quod 10 essentia non est formaliter relatio, sed etiam quod essentia non est rdatio. T e r t i u m d u b i u m est quia posita tali distinctione formali non potest haberi distinctio realis personarwn, sicut ex distinctione rationis inter aliqua non potest haberi distinctio quaecumque 15 ex natura rei; igitur sicut a l i q u i l arguunt ex distinctione ex natura rei ipsarwn personarwn distinctionem ex parte rei inter essentiam et relationem, ita ex distinctione reali personarwn contingeret arguere distinctionem realem inter essentiam et relationem. 20 Praeterea, sicut de eodem formaliter non possunt contradictoria formaliter verifìcari, ita de eodem realiter non contingit contradictoria realiter verifìcari; igitur ad hoc quod essentia sit realiter communicabilis et relatio non sit realiter communicabilis non sufficit quod essentia et relatio non sint idem formaliter sed zs requiritur quod non sint idem realiter. 1 distinctio om. D 2 formarum l formatum D 5 quando l quia A 6-8 est ... aliud om. (hom.) E 9 distinguunturl distinguantur D Il eritl est Z Il veruml quod add. F 12 quial quod DG 13 haberil habere C Il sicutl sed A, patet add. G 15 arguuntl arguerunt G 18 rcalem om. E 21 formaliter om. F Il contingitl possunt Z 25 sint l sunt Z
l
Cf. Scotus, Ordinatio, I, d. 2, p. 2, qq. 1-4, n. 398 (ed. Vati-
cana, II, 354s.).
368
LIBER I DIST. 2 Q. XI
(R.EsPONSIO AUCTORIS AD DUBIA]
Ad primum l istorum dico quod non est magis concedendum quod sunt plures formalitates in Deo vd plures rationes reales quidditativae vd plura esse quidditativa quam plures realitates vd plures res. Et ita universaliter de essentia et relatione non debet plus concedi pluralitas quorumcumque, quorum quodlibet sit realiter in Deo, quocumque nomine nominentur, quam pluralitas rerum; et ita non sunt ibi plures modi reales nec plures formalitates. Cuius ratio est quia accipio realitatem essentiae et relationis, quae una est si non sint plures realitates, et accipio formalitatem essentiae, quae distincta est a formalitate relationis, nec est formalitas relationis per t e. Et tunc quaero: aut realitas essentiae et formalitas essentiae distinguuntur aliquo modo, scilicet formaliter, aut nullo modo. Si nullo modo, igitur quidquid negatur a formalitate essentiae negatur a realitate essentiae; et tunc sicut haec est vera per t e 'formalitas essentiae non est formalitas relationis', ita haec erit vera 'realitas essentiae non est formalitas relationis' et ita esset aliquid in Deo quod non esset divina essentia, quod est impossibile. Si autem realitas essentiae non sit eadem omnibus modis ex natura rei formalitati essentiae, quia distinguitur formaliter et tamen est eadem realiter, igitur alia est formalitas illius realitatis et illius formalitatis. Et tunc quaero de formalitate illius realitatis: aut distinguitur formaliter ab illa realitate, aut non; et ita vd erit processus in infinitum, vd dabitur quod aliqua distinguuntur formaliter et tamen non sunt plures formalitates sicut nec plures realitates. Et 3 sunt] sint E Il rationes] relationes DE 4 quidditativae .. . quidditativa om. Z 9 et] rationis add. F 10 sint] sunt Z 6 quorum om. AF Il quodlibet] quae F 11 nec] ut Z 11-12 formalitas relationis] formaliter rationis G 12 essentiae om. AF 15 negatur] negabitur D, negetur FIl sicut] quod add. G 20 est om. E 22 Et om. C 23 formaliter] realiter Z Il aut] vel E 25 sicut ... realitates om. F l
Supra, p. 366, lin. 6-10.
5
10
15
20
25
369
DE UNITATE NATURAE ET TRINITATE PERSONARUM
eadem ratione fuit stand.um in primo, quod essentia
5
10
15
20
relatio distinguuntur formaliter et tamen quod non dicunt plures realitates nec plures formalitates t. - Et eodem modo sicut arguitur de pluralitate formalitatum ita potest argui de pluralitate modorum. realium quorum quilibet sit realiter ipsa divina essen.tia, et de pluralitate rationum realium, et pluralitate quidditatum vd esse quidditativorum 2. S i d i c a t u r quod si relatio est eadem realiter cum divina essentia et distinguitur formaliter, igitur alio convenit et alio differt, quia nihil idem formaliter potest esse causa convenientiae et disconvenientiae, d i c o, sicut frequenter dictum est prius 3, quod illud principium a l i q u o r u m, quod nihil convenit realiter cum aliquo et differt realiter vd formaliter ab eodem per idem sed per aliud et aliud aliquo modo distinctum, est falsissimum et in Deo et in creaturis, quia tunc, sicut probatum est 4, oporteret ponere processum in infinitum tam in Deo quam in creaturis. Et ideo dico quod essentia se ipsa, sine omni distinctione a parte sui, est eadem realiter cum relatione et distinguitur formaliter, et eodem modo est de relatione. S i d i c a t u r quod si sint idem, igitur conveniunt in aliquo vel sunt idem in aliquo, et non in essentia nec in relatione, et
---------------
2 dicunt] sunt B 5 realium om. EF Il quilibet] quaelibet B, quodlibet C 6 et] de add. E 8 Sii] Et praem. E Il si2 om. Z Il eadem rep. A Il realiter om. A 10 idem om. A 11 disconvenientiae] differentiae om. Z Il dico] quod add. DGZ 13 realiter om. Z Il ve!] et B, om. GZ Il ab] sub G 14 aliudl) commune add. D Il et] per add. D 15 et!] tam D, om. EGZ Il et2] quam D Il in om. G 15-17 quia ... creaturis om. 18 relatione] et cum relatione add. G 21 in3 om. E (hom.) ABFGZ l Cf. Guillelmus de Alnwick, Quodl., q. 2 (ed. A. Ledoux, 234). Plurium auctorum opiniones de distinctione inter essentiam divinam et relationes recenset B. Decker, Die Gotteslehre des Jacob von Metz, § 49 (Beitriige zur Geschichte der Philosophie und Theologie des MitteWters, XLII-l, Miinster in W. 1967, 391-460). 3 Vide supra, pp. 173, 301, 351, ubi hoc principium Scoti et Henrici de Harclay impugnatur. 4 Hic supra, in paragrapho praecedenti.
2
OCXHAM, OPEllA TlmoL. II
24
370
UBER I DIST. 2 Q. XI
igitur in aliqua realitate quae est utriusque, cum tamen formalitatibus distinctis, r e s p o n d e o quod proprie loquendo de convenientibus non debet concedi quod conveniunt in aliquo, sicut nec proprie dicitur quod distincta distinguuntur in aliquo, sed distinguuntur aliquibus, ita debet dici quod conveniunt aliquibus. s Unde sicut omnia distincta distinguuntur vd se ipsis vd aliquibus sibi intrinsecis, ita omnia convenientia in quibus non est aliquid idem omnibus modis vd conveniunt se ipsis vd aliquibus sibi intrinsecis. Unde Sortes et Plato conveniunt se ipsis specie, et se ipsis distinguuntur numero, et non debet proprie concedi quod conve- 10 niunt in aliquo, sed aliquibus, quia se ipsis. Ita in proposito, essentia et relatio conveniunt se ipsis, et sunt idem realiter se ipsis, et se ipsis distinguuntur formaliter. Ad s e c u n d u m l dico, sine assertione temeraria et praeiudicio, quod ta1is distinctio est ponenda, l§ qualiter autem sit 1s ponenda, declaratum est prius 2, §l sed non est ponenda nisi ubi eredita ad hoc compellunt. Ad primum in contrarium 3 dico quod aliqua est distinctio quae stricte nec est realis nec rationis, sicut quando res distinguitur a ratione. Tamen quantum ad propositum dico quod distinctio 2i:> realis est duplex: una quae est distinctio rerum; alia est distinctio qua unum, puta b, non est formaliter a, et dicitur distinctio realis quia est ex natura rei, sed primo modo non est realis. Ideo nego 1 aliqua] alia D Il realitate] formalitate Z Il utriusque ... tamen] communis B Il tamen 1-2 formalitatibus] formalibus G 3 concedi] dici C 4 nec] non FIl quod] primo add. D Il distinguuntur om. F 5 aliquibusl) et ideo add. G Jl dici] concedi DE Il aliquibus2] aliquo G 7 intrinsecis] et add. F Il aliquid] aliquod Z 7-8 ita ... modis rep. in margine F2 9 ipsis2] vel aliquibus sibi intrinsecis add. E 11 quia] scilicet F Il Ita] est add. B 14 secundum] argumentum add. B, dubium add. D 15 quod] quia G 15-16 qualiter ... prius om. AB 16 sed] si enim G, om. E Il nisi] non G Il ubi] ut F 19 stricte] loquendo add. D Il realis] realiter G 21 rerum ... 17 compellunt] compulit G distinctio om. G 23 quia] quae F Il sed] si F Il nego om. A om.
F
l
Supra, p. 366, lin. 11-20.
2
Supra, pp. 364ss. lin. 14-16.
tra distinctionem formalem, supra, p. 366,
3
Seu con-
DE UNITATE NATURAE ET TRINITATE PERSONARUM
371
istam consequentiam: omnis res est ens reale v el ens rationis, igitur omnis distinctio vel est realis vel rationis. Est enim distinctio media, quamvis inter ens reale et ens rationis non sit medium. Ad secundum l nego consequentiam, quia distinctio materialis s est distinctio materiarum, et ideo est realis; distinctio autem formalis non est formarum, sed est aliquorum quorum unum non est formaliter reliquum, !§hoc est de quorum uno vere dicitur quod est aliqua res absoluta vel respectiva et de reliquo vere dicitur quod non est illa res, sicut essentia vere est Filius et tamen Pater 10 non est Filius. §l Unde si in materia esset aliquid contrahens et aliquid contractum quae non distinguerentur realiter, sicut a l iq u i ponunt 2, tunc ista non distinguerentur materialiter sed tantum formaliter, et tamen nihi1 hic esset forma sed tantum materia. Unde est advertendum quod distinctio formalis vocatur quando 1s unum non est de per se intellectu alterius vel aliquid competit uni aliquo modo quod non alteri, sive hoc sit in materia sive in forma; hoc accidit, quamVls m solo Deo sit hoc possibile. 1 onmis res] omne ens mg. G 3 ensl om. E 5 m.ateriarum] m.aterierum BDEF 7 vere om. C 7-10 hoc ... Filius om. A 8 respectiva] relativa F 10 Filius] Tam.en non est propria Iocutio quod distinctio form.alis est aliquorum quorum unum etc., sed potest dici quod distinctio form.alis est quando aliquid est plures personae et aliquid relativum non est plures personae add. BCEG; quod tamen om. ADFH, Borgh., Giessa, Gotinga, Maz. 962, Pad. Univ., Paris. lat., Vat. 11 distinguerentur] distinguitur D 12 ista om. E 14 quando] 15 non om. Z Il de om. FIl per om. E !l se] in add. DFZ Il vel] et Z 16 quod] quia D quo Z 17 accidit om. Z Il quamvis] tarnen Z Il sit] est Z Il hoc om. Z
Supra, p. 366, lin. 17-2JJ. 2 Cf. Robertus Cowton, Quaestio de causa individuationis: c Est autem ultimo advertendum quod sicut dico quod per aliquid si bi additum est 'haec natura', sic dico de partibus naturae, scilicet de materia et forma, quod forma de se non est 'haec' sed per aliquid formale adveniens ei quod reddit formam 'hanc'; similiter dico materiam de se non esse 'haec' ( !) sed per aliquid materiale si bi additum fit 'haec'. Tunc ista duo, scilicet forma et materia sic contracta tamquam principia intrinseca constituunt hanc naturam singularem • (Romae, Bibl. Angelica, cod. 1017, ( 99v). l
372
LIBER I DIST.
2 Q. XI
Per hoc ad confìrmationem l, quod non similiter se habet distinctio realis ad res etc. et distinctio formalis ad distincta formaliter. Per hoc patet ad tertium argumentum 2, quod non est simile, quia distinctio formalis praesupponit identitatem realem, distinctio autem realis nullam identitatem praesupponit, et ideo quamvis in aliis distinctionibus contingat vere negare unum ab alio, non tamen m distinctione formali. Ad t e r t i u m d u b i u m 3 concedo quod ex sola distinctione formali non contingit habere distinctionem realem l§ a priori, §l et ideo ex sola distinctione formali relationis et essentiae non contingit !§ a priori §l distinctio realis personarum, sed e converso ex distinctione reali personarum et identitate essentiae cum personis et relationibus contingit inferre distinctionem formalem relationis et essentiae. Et ita distinctio realis personarum non est quia essentia et relatio personarum distinguuntur formaliter, sed quia duae relationes reales distinguuntur. Et ideo paternitas et spiratio activa in Patte quamvis distinguantur formaliter, quia tamen non distinguuntur realiter inter se, nec distinguuntur realiter nisi paternitas a fìliatione et spiratione passiva et spiratio activa a spiratione passiva, ideo non constituunt distincta supposita nisi unum, distinctum realiter a Filio et Spiritu Sancto. Ad aliud 4 dico quod non est simile, quia identitas formalis nullam compatitur secum non-identitatem vel distinctionem, et l similiter l semper A, si c Z 4 argumentum om. Z 10 babere l inferre Z, om. A i1 realeml personarum add. Z 1G-11 a priori om. A 12 contingit] concluditur DFZ l[ a priori om. ACF 12-13 e converso] concedo G 13 essentiae l et add. G 15 essentiae om. E Et om. E Il distinctio om. A 16 personarum om. Z 17 duae om. E Il relationes] rationes AE l! realesl realiter D, om. E 18 activa om. D Il quamvis] licet G 19 realiter] nec add. Z Il interl in BCDFG 19-20 realiter] in se add. D, a Patre add. Z 21 a spiratione l et spiratio om. G !l passiva om. G Il nisi] sed 20 nisi] nec G, sicut E tantum Z 22 distinctuml distinguatur G 23 quia] quod CD 24 et om. A
!:
3
l Supra, pp. 366, lin. 21 - 367, lin. 2. 2 Supra, p. 367, lin. 2-11. Supra, p. 367, lin. 12-19. 4 Supra, p. 367, lin. 20-25.
5
to
t5
20
DE UNITATE NATURAE ET TRINITATE PERSONARUM
5
1o
15
25
373
ideo nullo modo permitti.t verificationem contradictoriorum quocumque modo; sed identitas realis compatitur aliquam non-identitatem vd negationem alicuius modi identitatis, et ideo aliquo modo- cum aliquibus determinationibus saltem- permitti.t talem verificationem. Et s i q u a e r a t u r: an debeat concedi quod distinguuntur formaliter? Et videtur quod non, quia cum 'formaliter' non sit determinatio distrahens nec diminuens, sequitur formaliter 'essentia et rdatio distinguuntur formaliter, igitur distinguuntur'; consequens falsum, igitur antecedens: Similiter, prius l argutum est quod contradictio est via potissima ad probandum distinctionem realem; igitur si contradictoria possunt verificari de essentia et relatione sequitur quod distinguuntur realiter: Similiter, sicut realitas est in plus quam formalitas, ita 'realiter' est in plus quam 'formaliter'; igitur hic arguitur ab inferiori ad superius 'distinguuntur formaliter, igitur distinguuntur realiter', sicut hic 'a est formalitas, igitur a est realitas': Ad p r i m u m istorum dico quod si 'distingui' importaret puram negationem, tunc esset manifestum quod haec esset bona consequentia 'essentia et relatio non sunt idem formaliter, igitur distinguuntur formaliter'. Si tamen non importet praecise negationem sed etiam affirmationem, potest concedi quod essentia et relario distinguuntur formaliter. Nec valet 'formaliter distinguuntur, igitur distinguuntur' quia in negativis - sive sint praecise negativae 1 vcrificationem] veritatem C 3 ve!] ut Z Il identitatis] non-idcntitatis E 4 saltem om. F 7 non2] nisi A 9 relatio] essentia G 9-10 consequens] est add. DZ 10 igitur] et add. DZ 12 contradictoria] contraria G 15 Similiter] Sed G 17 distinguuntur2 om. Z 18 est2 om. E 20 esset. .. quod om. EZ :: haec] hic CE Il bona] vera G 22 importet] importaret F 23 sed] et G 24-25 Nec ... distinguuntur om. G Ptuis lat. 24 formaliter ... distinguuntur om. CH Girs.
Supra, q. 1 p. 16.
374
LIBER I DIST. 2 Q. XI
sive simu1 importent negati.onem et affirmati.onem - non oportet a determinabili swnpto cum determinati.one ad determinabile absolute swnptum esse consequenti.am formalem. Quid tamen debeat absolute dici de virtute sermonis, non volo ad praesens immorari. Ad s e c u n d u m dico quod contradicti.o est via poti.ssima s ad probandwn d.isti.ncti.onem realem quando ita est quod est negatio simpliciter, ita quod per nu1lam circwnlocuti.onem potest alterwn contradictoriorwn verificari de ilio a quo negatur; sed quando per talem circwnlocutionem conti.ngit alterwn contradictoriorwn verificari de ilio a quo negatur, tunc tantum erit una via 10 ad probandwn d.isti.nctionem formalem. Et sic est in proposito, quia quamvis haec sit vera 'paternitas non est communicabilis', haec tamen est vera 'paternitas est illa res quae est communicabilis'. Similiter, quamvis haec non sit vera 'Pater est Filius', tamen haec est vera 'Pater est illa res quae est Filius', quia Pater est illa essentia 15 quae est Filius. Et universaliter, quando ita est, tunc est illa d.istinctio possibilis; sed nunquam ita est nisi in Deo, et ideo est in solo Deo ponenda. Unde dico quod non potest esse d.istincti.o formalis, nec talis contradictio verificari, nisi ubi sunt d.istinctae res realiter quae tamen sunt una res realiter, quod solwn est possibile de per- 20 sonis divinis, quia sunt tres personae realiter distinctae et tamen sunt una res, quia sunt una essentia nwnero. Et ideo cum non sit possibile in creaturis quod plures res d.istinctae realiter sint una res, ideo in creaturis non est talis distincti.o ponenda; nec unquam est ponenda ubi eredita non compellunt, l§ immo nunquam est 25 ponenda inter aliqua nisi quando unwn iliorwn est aliqua res 1 importent] importet F j[ aflirmationem] et add. G 3 Quid] Quin BF2 Il tamen debeat] tendeant G 4 non volo] nolo Z 6 distinctionem] formalem add. D 8-10 sed ... negatur 7 potest] contingit E 8 verificari] infetti C Il quo] vere add. D om. (hom.) D 10 verificari om. A Il negatur] negetur F j[ tunc] sed G Il tantum] enim Z Il erit] est D Il una om. ACDF Il via] et est via add. AE, et est add. B 12 quamvis] licet G 15 quia] quod G 17 nunquam] nusquam C 18 dico ... non mg. F2, om. A 20 res om. E Il quod] qui a AB 21 quia] quae CD 22 ideo] ita Z 23-24 quod ... crea23 res om. G Il sint] sunt BFE 25-2 (p. 375) i=o ... prius om. A turis om. (hom.) C 26 quando] aliqua sunt idem realiter et add. Z Il illorum] istorum D Il aliqua] aut B
DE UNITATE NATURAE ET TRINITATE PERSONARUM
375
absoluta vd rdativa, et simpliciter aliud distinguitur realiter ab illa ead.em, sicut dictum est prius l. §l Ad a l i u d dico quod nec 'formaliter' est inferius ad 'realiter', nec formalitas est inferius ad realitatem, secundum quod 'formalitas' 5 et 'formaliter' differunt solum penes modos grammaticales et sicut nomen et adverbium sibi correspondens, quia quando dicitur quod 'essentia et rdatio distinguuntur formaliter', ly formaliter est ibi unum purum syncategorema sicut est 'per se' vd 'necessario' vd 'contingenter' vd 'omnis' vd aliquod tale syncategorema, et ideo 10 non plus est 'formaliter' inferius ad 'realiter', nec formalitas ad realitatem, quam 'per se' ad 'realiter' et perseitas ad realitatem, et ideo non sequitur: distinguuntur formaliter, igitur distinguuntur realiter. Et s i d i c a t u r: sive formalitas sit inferius ad realitatem 15 sive non, tamen haec est vera 'omnis formalitas est realitas', igitur eodem modo omnia distincta formaliter sunt distincta realiter, r e s p o n d e o quod haec non debet concedi proprie loquendo 'omnis formalitas est realitas'. Cuius ratio est quia formalitas, secundum quod modo loquimur, est quasi condicio totius proposi20 tionis quae non est ens reale, et ideo formalitas consequens quasi propositionem non est realis. Unde simile est de formalitate respectu realitatis et de necessitate respectu realitatis; et hoc loquendo de necessitate quae correspondet 'necessario', quando sic dicitur 'homo necessario non est asinus'. Hic enim est quaedam necessitas, et zs tamen nulla est hic necessitas quae sit vera realitas, quia tunc esset aliqua necessitas realis alia a Deo, et ita aliqua res alia a Deo esset ---------
--
1 DE 1-2 et ... eadem del. Giessa, om. Z; et tULJ.: altcrum non est illa res absoluta ve! relativa (v. p. 371, /in. 7-1U) Giusa, Z 2 prius] primum B 3 dicÒ om. D 4 formalitasl) formaliter AB 5 et2 om. Z 6 quia] et D 7 ibi om. F 8 unum om. A Il purum] praedicatum F 12 distinguuntur2 om. Z 14 Et om. D 16 omnia] aliqua E 17 debet] deberet FIl proprie loquendo om. Z 18 Cuius] Et Z 21 formalitate] realitate DE 22 realitatis] furmali20 consequens] conveniens G tatis DE Il hoc om. D Il Ioquendo] respondet G 24 necessario non om. G 25 hic] talis D l
In alia additione, supra, p. 371, lin. 7-10.
376
UBER l DIST. 2 Q. Xl
necessaria vd necesse esse, sed. ista necessitas est totius propositionis. Et ideo ita hic. Sicut haec 'homo necessario est risibilis', est tantum una necessitas, et eodem modo est de formaliter et formalitate quod formalitas est condicio propositionis. Et ideo nunquam oportet dicere plures formalitates, sed erit una formalitas, si 'formaliter' affirmetur, et illa formalitas non erit nec essentia nec relatio nec persona nec aliquid reale; et si negetur, tunc erit negatio formalitatis, et nulla erit ibi formalitas. Et ideo quando dicitur 'essentia et relatio non sunt idem formaliter', non oportet ponere plures formalitates, sed. negetur ibi formalitas, sicut quando dicitur sic 'homo non est necessario albus', non oportet ponere plures necessitates, sed negetur ibi necessitas. Et s i d i c a t u r quod non loquimur de propositione sed. de re et de 'formaliter' et formalitate quae sunt a parte rei, re s p o nd e o quod quamvis loquimur de re, tamen loquimur de ea mediante propositione et mediantibus terminis, et ideo aliquae possunt esse condiciones propositionis et terminorum propositionis mediantibus quibus loquimur, quae non sunt ipsius rei de qua loquimur. Et ideo concedo quod ex natura rei essentia non est formaliter relatio, l§ hoc est essentia est aliqua res absoluta vd relativa, et relatio non est illa res, sicut essentia est paternitas et filiatio non est paternitas; §l et tamen illa formalitas non est in re ex natura rei, sicut homo necessario est risibilis et tamen illa necessitas non est in re, quamvis in re et ex natura rei homo sit risibilis. ----------
1 necessaria] necessario G Il sed ... propositionis om. Z 2 ideo] dico Z Il ita l ista D Il hic ... haec om. D Il Sicut haec om. C Il necessario om. F Il risibilis] animalis E Il tantum] tamen D, om. Z 3 modo om. EG Il est Orli. E Il formaliter] fonnalitate AZ Il et furmalitate om. Z Il formalitate] realitate F 4 quod] quia D Il furmalitas] formaliter D Il condicio] totius add. E Il ideo] ita G 5 erit] est DE !H> formaliter] formalitas D 6 affirmetur] a.ffirmaretur F 6 non] nec E Il necl om. E 7 reale orli. F 9 non] nec G 10 negetur] negatur BCE 11 est necessario trp. Z Il albus] asinus Z Il ponere] ibi add. D Il plures] tales D 12 negetur] negatur CE 13 loquimur] hic add. D Il propositione] 15 quamvis] licet G Il loquimur] loquamur CEG ratione F 14 etZ] de add. AEZ 17 propositionisl] propositionibus E 19 quod om. B Il rei Orli. E 20 hoc] haec BCG 20-22 hoc ... patemitas om. A 20 est om. CG Il vel relativa om. D Il relativa] respectiva E 21 sicut] sic C 21-22 et ... patemitas om. (lwm.) C 22 illa] eius G, illius Z
5
10
15
20
DE UNITATE NATURAE ET TRINITATE PERSONARUM
(An
377
ARGUMENTA PRINOPALIA]
Ad p r i m u m argumentum principale l dico quod supposita habent distincta esse subsistentiae, sed ex hoc non sequitur quod habent distincta esse, maxime absoluta, quia esse absolutum dicitur s ab essentia. Ad s e c un d u m argumentum z dicitur quod c communicabile dicitur aliquid dupliciter: vd per identitatem, ita quod illud cui communicatur sit ipsum; vd per informationem, ita quod illud cui communicatur sit in ipso, non ipsum. Primo modo unilO versale communicatur singulari, et secundo modo forma materiae. Natura igitur quaecumque, quantum est ex se et de ratione naturae, est communicabilis utroque modo, videlicet in pluribus suppositis quorum quodlibet sit ipsum, et etiam ut 'quo', tamquam forma, quo singulare vel suppositum sit quidditative ens sive habens nals turam. Suppositum autem est incommunicabile duplici incommunicabilitate apposita ». Per hoc patet quod non est omnimoda identitas inter naturam et suppositum, et ideo natura non multiplicatur sed communicatur et suppositum multiplicatur et non communicatur. Sed ista r e s p o n s i o, quantum ad declarationem, n o n v a l e t, quia nunquam natura in creaturis communicatur supposito ita quod sit ipsum, immo natura nulli communicatur, nisi 3 distincta] diversa D l! sed] et G 4 quia esse] quod est G 6 argumentum DGZ Il dicitur] dico Z 7 aliquid] esse add. D, 0111. F 8 per 0111. F 9 illud 0111. F Il in 0111. E Il modo 0111. Z 10 et 0111. F 11 Natura igitur] Verbi gratia G Il quantum] quando G 12 videlicet] scilicet Z Il in om. Z, Scot. 13 quorum] quod D Il ut om. B 14 ve!] sive D, om. Z 15 incommunicabile] simplici add. F 17-18 non ... communicatur] est multiplex ve! communicabilis F 18 et l] sed E Il multiplicatur etl 0111. ABFG 20 responsio] ratio G Il declarationem] declarata C 22 nulli] non F 0111.
l Supra, p. 358, lin. 7-10. 2 Supra, p. 358, lin. 11-16; quod sequitur, dicitur quidem a Scoto, sed non 'ad secundum argumentum', Ordinatio, I, d. 2, p. 2, qq. 1-4, nn. 379-381 (ed. Vaticana, ll, 345s.).
378
LIBER I DIST. 2 Q. XI
forte in assumptione supposito divino, et nunquam est ipsum. Nec universale etiam communicatur singulari, sicut prius ostensum est 1 • Ideo d i c o quod distinctio aliqualis est inter essentiam et suppositum propter quam potest suppositum realiter multiplicari non multiplicata natura. Et quando dicitur 2 quod 'maior est identitas' etc., dico quod est aliquis modus non-identitatis inter naturam divinam et suppositum divinum qualis aliquando non est in creaturis inter naturam et suppositum; tamen aliquando est maior non-identitas, quia aliquando est non-identitas realis inter suppositum et naturam creatam. Primum patet, quia dictum est 3 quod suppositum divinum non est idem formaliter cum divina essentia, sed- sicut alias ostendetur 4 - in creaturis ipsamet natura indistincta omnimodo est suppositum, quamvis contingenter sit suppositum, et ideo quamvis aliquid connotatum per hoc nomen 'suppositum' non sit idem cum natura creata, tamen ipsa natura quamdiu est suppositum et non est assumpta ab alio supposito realiter distincto non plus differt a supposito quam a se ipsa. Et ideo quamvis suppositum creatum non possit multiplicari nisi natura multiplicetur, propter omnimodam identitatem inter naturam et suppositum tale, tamen natura divina non multiplicabitur quamvis suppositum multiplicetur. Per dieta patet ad confumationem 5. l assumptione] a add. D 3 aliqualis] talis G 4 quam potest] quod ponit G 5 quod om. GZ 5-6 identitas] igitur add. B 6 aliquis om. E 7 divinam om. E 8 aliquando] non aid. D 9 non-identitas!] identitas D Jl quia ... non-identitas2 om. (hom.) D 12 sicut] illud G Il sicut ... ostendetur om. Z Jl creaturis] et add. D Jl 10 quia] quod B ipsamet] ipsa G 13 omnimodo] omnino Z 16 et om. D Il non om. G Jl alio] aliquo D 17 ipsa] ipso G, ita quod suppositum sit realiter natura add. AF 17-18 suppositum creatum] supposita creata AF 18 possit] posset B, possunt AF Jl nisi] sic add. E 20 divina om. E Jl multiplicabitur] multiplicatur F Jl suppositum] divinum add. Z 21 multiplicetur] multiplicabitur AE Il dieta] Praedicta D, hoc F Il ad] aliam add. D
l Supra, pp. llOs., 252, 352. 2 In argumento, supra, p. 358, lin. 11. Supra, p. 364, lin. 9-10. 4 Cf. Guillelmus de Ockham, Sent., lli q. 1 BB. 5 Supra, p. 358, lin. 17-20.
3
5
10
15
20
DE UNITATE NATURAE ET TRINITATE P.ERSONARUM
379
Ad t e r t i u m l dico quod P h i l o s o p h u s :frequenter in libro Metaphysicae accipit 'quod quid' et quidditatem pro ipsa forma rei, et ideo in conceptis cum materia non est idem 'quod quid' cum eo cuius est, quia 'quod quid' illud est pars realis et s essentialis illius cuius est; non sic est in separatis a materia, quia il1a sunt simpliciter simplicia, non habentia partes realiter distinctas. ----------
1 frequenter om. G 2 in om. Z Il ipsa om. D 3 conceptis] coniunctis FZ 4 quid!] est add. EF 4-5 quia ... est! om. (hom.) G 4 quia] et DGZ Il quod quid2] quidquid B Il illud om. CZ 5 non] nec Z 6 simplicia] simplicissima D Il realiter om. F [[ distinctas] Explicit secunda distinctio add. D l
Supra, p. 359, lin. 1--8.
[DISTINCTIO TERTIA
QUAESTIO I UTRUM PRIMUM COGNITUM AB INTELLECTU NOSTRO SIT DIVINA ESSENTIA)
Circa tertiam distinctionem, in qua M a g i s t e r I tractat quomodo unitas divinae essentiae et trinitas personarum cognoscitur ex creaturis, quaero primo utrum primum cognitum ab intellectu nostro sit divina essentia. Q uod si c: Quia unumquodque intelligitur secundum quod est separatum a materia, igitur illud quod primo et maxime separatur a materia primo intelligitur; sed divina essentia ma:xime separatur a materia; igitur Deus primo intelligitur. A d opposi tu m: Omnis nostra cognitio ortum habet a sensu 2 ; igitur sensibile vd aliquid rducens in sensibili primo intelligitur. 6 personarum om. G Il cognoscitur] cognoscuntur GZ 11 et] ex E ... intelligitur] est huiusmodi, ergo etc. D 12 separatur] separetur B 15 a] ex E
12-13 maxime 13 Deus om. Z
l Petrus Lombardus, Sent., l, d. 3 (ed. Quaracchi 1916, pp. 30-39). Iuxta Aristot., De anima, III, c. 8, t. 39 (432a 7-9); De sensu et sensili, c. 6 (445b 16-17).
2
5
10
15
UTRUM DIVINA ESSENTIA SIT PRIMUM COGNITUM
381
[ OPINIO HENRIO GANDAVENSIS]
Ad quaestionem dicitur l quod « cognitio Dei ex creaturis duplex est, scilicet naturalis et rationalis. Prima est cognitio Dei cum primis intentionibus entis concepta statim et naturaliter. s Secunda est via ratiocinativae deductionis animadversa. Loquendo de ista secunda cognitione, 'quid est Deus' non est primum quod homo cognoscit ex creaturis, sed ultimum •· Loquendo primo modo, dicitur quod 'quid est Deus' est primum cognitum a nobis naturaliter. to Hoc probatur 2, quia omnis cognitio accepta a sensu procedit ab indeterminato ad determinatum, « sicut sensus de veniente a longe prius cognoscit quod sit corpus quam quod sit animal, et prius quod sit animai quam quod sit homo, et prius quod homo quam quod hic homo. Ergo similiter intellectus prius de quocumts que cognoscit quod sit ens quam quod sit hoc ens, et prius quod sit bonum quam quod sit hoc bonum, et prius quod sit ens quam quod sit substantia; igitur semper quanto intelligibile est magis indeterminatum, tanto intellectus noster prius ipsum intelligit. Sed indeterminatio est duplex, scilicet quaedam privative dieta et 20 quaedam negative dieta. Cum enim dicitur hoc bonum vd illud, intelligitur summe determinatum et per materiam et per suppositum. 2 quaestionem] quod Z :1 ex] de E 3 scilicet] sed Gli Dei om. E 5 Secunda] Prima G Il animadversa] anima diversa AG 6 qui d ... Deus] dicitur quod Deus Z Il quod] quia AD 7 ultimum om. E Il Loquendo] autem add. D 8 quid est om. DZ Il est2 om. G 10 Hoc] Et praem. B 13 homo!] hoc anima! D:: quod3] est add. DZ, sit add. F Hmr., om. D 14 quod] est add. Z, si t add. DF Hmr., om. E ,: hic homo] Sortes Hmr. 15-16 hoc ... sit2 om. (hom.) E 18 ipsum om. Z 19 scilicet] quia D, secundum Z Il quaedam] est add. D 20 dieta om. E 21 materia m Pad. Anton., Hmr., natura m a/ii Il per2 om. Z l Hic recitatur opinio Henrici Gandavcnsis, Summa, a. 24, q. 7 (I, ed. Parisiis 1520, f[ 143v-144v). Ibi Doctor Sollemnis quaerit, utrum quidditas Dei sit primum quod homo cognoscit ex creaturis. 2 Henricus, loco cit., ( 144r G-H, quibusdam mutatis vel omissis.
382
LIBER I DIST. 3 Q. I
Indeterminatum privative est cum intelligitur universale quod est unum in multis et de multis, et est huius et illius. Indeterminatio negativa est qua intelligitur bonum simpliciter, ut bonum subsistens, non ut hoc vd illud •, et hoc est summe indeterminatum, igitur primum intelligibile. ltem, innuit alias rationes ad hoc 1, quia Deus est principium et finis rerum in esse naturae, igitur similiter est finis et principium rerum in esse cognito, igitur sicut est finis nostrae cognitionis quo ad claram eius visionem ita erit principium quo ad cognitionem eius generalem. Praeterea, nihil potest perfecte cognosci nisi Deo perfecte cognito, igitur nihil potest qualitercumque imperfecte cognosci nisi Deo aliqualiter imperfecte cognito. Praeterea, nihil potest cognosci nisi cognoscantur primae intentiones entis, sicut intentio entis et unius et huiusmodi, quia ista prima impressione imprimuntur in anima 2, saltem prioritate naturae; sed non potest concipi bonum nisi concipiendo bonum quod Dei est; igitur etc. S e c u n d o, dicitur 3 quod quidquid est in Deo cognitum non sub ratione essentiae et naturae in esse particolari, sed sub ratione alicuius attributi in universali, est ratio cognoscendi 'quod 1 est! om. D 2 et2] ut Hmr.!l est om. Z Il et3 om. B Il illius] huius G 4 hoc ... illud] huius vel illius DF Il ve!] universale C, ut add. ABCG Il illud] illius ABCG Il et hoc] vel ut E, illud D, huiusmodi F, om. AB 5 primum] prius E 6 quia] quod D 8 rerum] eorum Z 9 eius] illius D 11-12 perfecte2 ... cognosci mg. F 14 nihil] nisi E 15 sicut] sed D Il intentio] intentiones E Il etl om. EZ Il et2] est D Il huiusmodi] huius et illius E 17 concipiendo] concipiatur Z 18 Dei] Deus D 19 quid16 ista] in D Il prima om. E 20 non] est add. B Il naturae om. FIl in om. AB Il esse om. FZ Il sed quid] quod quid Hmr. om. G 21-1 (p. 383) quod quid] quidquid DZ
l Idem Henricus, ibidem, f. 144r H, ubi et alia duo argumenta quac continuo sequuntur. 2 Secundum Avicennam, Metaph., l, c. 6 (ed. Venetiis 1508, f. 72rb). 3 Ab eodem Gandavensi, Summa, a. 24, q. 8, ubi quaeritur, utrum scire id quod Deus est sit ratio sciendi omnia alia. Prima sententia habetur l, f. 145r P, verba vero signata I, f. 145v P.
5
10
15
20
UTRUM DIVINA ESSENTIA SIT PRIMUM COGNITUM
5
to
t5
20
383
quid est' in creaturis. « Sicut enim ens determinatum per materiam aut per suppositum singulare non habet esse nisi per forrnam quae in eo determinatur, quae de natura essentiae suae in se non dicit aliquid determinatum, sic nec habet cognosci esse tale ens nisi ex cognitione ipsius formae in se ratione naturae vd essentiae suae, quia unumquodque sicut se habet ad esse, ita ad cognitionem I. Et sicut hoc bonum non potest cognosci nisi per bonum et ens simpliciter, sic nec bonum et ens participatum possunt esse nec cognosci nisi per bonum et ens non-participatum, secundum A u g u s t i n u m, VIII De Trinitate • 2. T e r t i o, ponit 3 quod quamvis sit quod 'quid est Deus' cognoscatur primo et intelligatur, «non tamen discernitur ista cognitione 'quod quid est' Dei ab eo 'quod quid est' creaturae, quia sub nulla ratione appropriante aut determinante attributum illud Deo concipitur; immo si hoc modo concipitur sub ratione entis, non distinguitur esse eius ab esse creaturae; si sub ratione boni, non distinguitur secundum intellectum 'bonum' in Deo ab eo quod est in creatura •, et ita cconceptus Dei sub ratione entis aut boni simpliciter aut alicuius huiusmodi intentionis generalis est primus, quem non discernit propter eius simplicitatem ab 1 enim om. Z Il materiam] ruturam DZ 3 quae] quia A;; cssentiae] est add. G Il in2 de F 4 aliquid] aliquod G Il sic] sicut D li esse] aliquod D il ens om. C 5 in se om. E 6-7 cognitionem] cognosci E 7 sicut] sic E Il bonum.] 6 suae] divinae GZ Il ita] sic D vel illud add. E 8 simpliciter] et add. G Il sic] si A !l nec] non G S-9 possunt. .. participatum om. (hom.) G 9 nec] vel CDE il et ens om. E 11 quamvis] ita add. FZ Il quod2 om. Z Il quod quid] quidquid BG Il Deus] sic add. E 12 intelligatur] quod tl.lid. G Il disccrnitur] distinguitur G, ita add. E 13 quodl ita F Henr., om. ABCDEGZ Il est2] esse add. E 14 nulla] illa D 15 si] sub D 16 entis] eius G Il si om. G 17 intellectum] intellectionem G 18 est] bonum. tl.lid. Henr.ll et om. G Il sub] propria add. Z 19 aut!] ve! F 20 primus] prius E Il quem] quoniam Z
l Iuxta pnnapmm Aristotelis, Metaph., II, c. 1, t. 4 (993b 30-31). August., De Trinit., VIII, c. 3 (PL 42, 949s.). 3 Henricus, Summa, a. 24, q. 9, ubi quaeritur, utrum homo cognoscendo alia per id quod Deus est discemat illud ab aliis. Verba signata occurrunt I, ( 146v Y.
2
384
LlBER I DIST. 3 Q. I
intentionibus huiusmodi convenientibus creaturis •; et ita est de aliis conceptibus particularibus respectu conceptus entis. [IMPROBATIO OPINIONIS HENluCI GANDAVENSIS]
Contra istam opinionem primo arguo quod Deus non sit primum cognitum a nobis, quia si sic, aut iliud quod immediate terminat actum est praecise ens reale extra animam, aut est praecise ens rationis in anima, puta conceptus generalis vd aliquid tale. Si detur primum, et non est creatura, quia tunc creatura primo cognosceretur, igitur est ipsa divina natura; igitur ipsa divina natura in se et in particulari cognosceretur, quod est impossibile, etiam secundum e o s l. Si autem iliud quod immediate terminat actum intelligendi et totaliter, puta quidam conceptus habens tantum esse obiectivum in anima, vel aliqua ratio fabricata per intellectum sit primum cognitum, et quod in ilio cognoscitur Deus, c o ntra: obiectum primum alicuius potentiae primitate generationis praecedit omnem actum illius potentiae; sed nec ens rationis nec aliquid sub ratione entis rationis praecedit omnem actum intellectus; igitur nullum tale est primum obiectum intellectus primitate generationis. S i d i c a t u r 2 quod iliud quod immediate et totaliter terminat actum intdligendi primum sit ipse Deus, non tamen ilio actu cognoscitur distincte et in particulari sed sub ratione alicuius intentionis generalis: 1 intentionibus J intellectionibus FIl et om. F 7 aliquid] aliquod B 8-9 cognoceretur] cognoscetur F 9 est om. Z Il igitur2 ... natura2 om. (hom.) ACDZ 10 et] tunc add. D [[est] falsum et add. Z 12 totaliter] sit ens rationis add. D [[ puta] sit BZ [[ quidam om. C 14 primum] primo Z 16 illius] huius D 16-17 illius ... aetum om. (hom.) ABCFGZ 17 rationis om. D 20 quod2] et add. G [[et om. G 21 ipse] specie C 22 distincte om. GZ Il et om. Z
2
l Scilicet secundum Henricum, Summa, a. 22, q. 2, (I, ff. 130r-131v). Ut dicit Henricus, ubi supra, p. 383, nota 3.
5
1o
15
385
UTRUM DIVINA ESSENTIA SIT PRIMUM COGNITUM
C o n t r a, quaero: aut il1a intentio generalis aliquo modo d.istinguitur ab essentia divina aut nullo modo. Si nullo modo, igitur intelligere Deum sub ratione talis intentionis generalis est intelligere Deum sub ratione suae naturae in particulari. Similiter, s il1a intentio quae est propria uni soli singularissimo et simplicir simo non est generalis nisi generalitate causalitatis vd virtutis, quomodo ipsamet divina essentia particularissima et singularissima est generalis; igitur si il1a intentio sub qua concipitur Deus a nobis nullo modo d.istinguitur a divina essentia, nullo modo erit generalis, 10 et ita Deus in particulari concipietur a nobis. Si detur secundum, quod il1a intentio generalis aliquo modo d.istinguitur a divina essentia et non ex parte rei, secundum i s t o s, igitur tantum per operationem intellectus; sed, secundum i s t o s, alibi l, prima operatione intellectus non causatur d.istinctio rationis nec appre15 henduntur d.istincta ratione; igitur est aliqua operatio intellectus praecedens istam operationem qua apprehenduntur ista d.istincta ratione. Praeterea, ostensum est prius z quod quandocumque aliqua d.istinguuntur ratione alterum illorum erit ens rationis. Igitur si 20 attributum sub quo apprehenditur Deus, vd etiam talis intentio generalis, d.istinguitur ratione a divina essentia, igitur alterum iliorum erit ens rationis et non divina essentia, igitur attributum vd talis intentio generalis erit tantum ens rationis. Igitur non erit primum obiectum intellectus primitate generationis, cum primum 25 obiectum intellectus primitate generationis praesupponatur actui. 1 aliquo modo om. Z 3 intcnrionis] enw D 4 sub] condicionc seu F Il particulari] sicut add. G 5 soli om. D 7 ipsamet] ipsa Z 8 est generalis om. C 11 ge=ralis om. Z 12 i.stos] inteilectus E 15-17 igitur ... 9 nullo] aliquo D ratione rrp. G 16 apprehenduntur] apprehenditur Z 18 quod om. Z 19 altaum] unum D 21-22 alterum ... igitur om. (hom.) Z 23 eritl] est F 24 primitate gonerationis om. ABEZ 24-25 cum ... generationis mg. F, om. (hom.) CG 25 praesupponatur] supponitur F, praesupponitur Z
2
l Cf. Henricus Gandavensis, Summa, a. 27, q. 1 (I, f. 162v P). Supra, d. 2, q. 3 (p. 78).
O<::lrnAll, OPEilA TlmoL. II
25
386
LIBER I DIST. 3 Q. I
Praeterea, quando primo intelligitur Deus intelligentia naturali et simplici, et post intelligitur ens in communi, et tertio creatura, et postea intelligitur Deus via ratiocinativae deductionis, quaero: aut semper est idem obiectum, nec distinctum re nec ratione, sed praecise Deus et creatura, aut non. Si sic, contra: nihil est in re nisi particulare vd universale, secundum i s t o s l ; sed nec potest dari aliquod universale nec aliquod particulare; patet inductive. Si non, intelligitur aliud, igitur non est talis ordo, et ita oportet dare rationem ordinis talis inter ipsas cognitiones sine omni ordine a parte obiectorum. Praeterea, unumquodque prius movet ad conceptum proprium quam ad conceptum vd cognitionem cuiuscumque alterius; sed creatura praecise est motiva intellectus nostri pro isto statu; igitur prius movebit ad cognitionem sui ipsius quam cuiuscumque altenus. Contra secundum2: [quod] 'quod quid' Dei non sit ratio cognoscendi 'quod quid' creaturae, probo primo sic: aut 'quod quid Dei' est ratio cognoscendi creaturam per se, aut per suam notitiam. Si per se, hoc n e g a t 3, quia ilio modo Deus cognoscitur ex creaturis. Si secundo modo, contra: illa notitia est pura creatura et imperfecta, igitur non potest esse causa omnium notitiarum quarumcumque creaturarum; igitur nec - eadem ratione - debet poni quod notitia imperfecta Dei sit causa 1-3 intelligentia ... Dew om. (hom.) G 2 ens] rationis add. Z 3 et] quarto add. Z 3-4 postea ... aut om. E 3 Dew] in add. FIl ratiocinativae om. Z 4 obiectwn] subiec6 istos] eos Z Il w:c] non Z 7 aliquodl] aliud A Il rum A 5 contra om. Z aliquod2) aliud A Il patet] sed E Il Si] Sed A 8 oportet] debet F 12 quam] vel A 14 cuiuscumque] cognitionem C 16 quid] est adJ. Z 17 quid] et G, est add. Z Il primo om. E 17-18 sic ... aut om. A 18 quod] quid B 19 Dew] non add. Z 21 et om. C 21-22 igitur ... creaturarum rep. D 20 ex] a A Il contra illa] contraria G 22 creaturarum om. Z l Secundum Henricum, Quodl., III, q. 9 (ed. Parisiis 1518, ff. 60v-62r}; Summa, a. 43, q. 2 (II, ff. 8v-9v). 2 Supra, pp. 382, lin. 19- 383, lin. 10. 3 Henricus, Summa, a. 24, qq. 6-7 (I, ff. 141r-144v).
5
10
15
20
UTRUM DIVINA ESSENTIA SIT PRIMUM COGNITUM
387
notitiae imperfectae creaturae. Antecedens probatum est prius l : quod nunquam notitia incomplexa unius rei est causa primae notitiae incomplexae alterius rei. Praeterea, sensibile vel mediate vel immediate, sine notitia 5 cuiuscumque alterius praevia, potest causare notitiam sui ipsius; igitur eadem ratione intelligibile sine omni notitia praevia cuiuscumque alterius poterit causare sui ipsius intellectionem; igitur ipsa sine tali notitia praevia erit ratio cognoscendi. C o n t r a t e r t i u m 2 ostendo quod intellectus potest dito scemere 'quod quid' Dei a 'quod quid' creaturae, quia prima intentio potest esse percepta, igitur primum obiectum potest esse perceptum. Aut igitur obiectum est simpliciter unum, et non creatura, igitur 'quod quid' Dei, et tunc 'quod quid' Dei poterit esse perceptum. Aut non est unum sed multa, et per consequens qua t5 ratione una pars poterit esse percepta, et alia. Antecedens patet, quia aliter nunquam aliquis perciperet se habere talem cognitionem, et ita irrationabiliter ponitur esse talis, sed solum fìngitur esse talis. Praeterea, quando sunt aliqui conceptus maxime dissimiles et distantes, unus potest discerni ab alio; sed conceptus proprius Deo et conceptus proprius creaturae sunt maxime dissimiles et maxime distantes; igitur si quicumque conceptus magis similis potest discerni, multo magis unus istorum poterit discerni ab alio. 1 imperf=ae l in perfectione G 2 quodl quia EF Il nunquaml nulla D 1\ rei om. E 5 potest ... ipsius om. D 7 causare l causa A, causam G 1\ intdlec4 sine l onuù add. DE tionem] intentionem F 8 erit] est Z 10 quod!J qtùd G Il quid!J est add. Z 1\ creatur2e] 11 intentio] intellectio Z 12 igitur] illud add. Z 1\ tempore G 1\ prima] ipsa C, om. GZ est] erit C 12-13 creatur2] si primo modo C 13 quodi] qtùd BG 1\ qtùdi] est add. Z Il quod2] qtùd B Il qtùd2] est add. Z Il esse om. E 14 qua om. E 15 .Antecedens] Si non G 17 sed] quia Z Il fingitur] significatur G 19 et] 16 aliter om. E 1\ perciperet] percipiet F maxim.e add. Z 21 proprius om. E 1\ sunt] conceptus add. C 1\ maximel om. G 22 similis om. G 23 unus] unum GZ 1\ poterit] potest Z 1\ alio] altero Z
Guilldmus de Ockham, Scriptum in I Sent., Prol., q. 9 (Opera Theologica l, St. Bonaventure, N. Y. 1967, 241-244). 2 Supra, pp. 383, lin. 11 - 384, lin. 2. l
388
LIBER I DIST. 3 Q. I
Praeterea, omnis potentia perfecta et non impedita potest habere perfectam operationem; cum igitur intellectus in prima cognitione sit potentia perfecta et non est imped.itus, poterit tunc in cognitionem perfectam et intensam et per consequens perceptibilem. C o n firma tu r, quia quamvis aliquis actus aliquando propter sui imperfectionem non sit perceptibilis, vd aliquo modo non percipiatur, tamen ita poterit intendi quod percipietur, sicut patet in exemplo e o r u m t : quod quamvis aliquando distractus et aliis intentus non percipiat se videre quod tamen in rei veritate videt, si tamen illa visio continuetur vd augmentetur et impedimenta amoveantur, scilicet tales distractiones et huiusmodi imped.imenta, percipiet se videre; igitur posset aliquis ita diu stare in cognitione prima praecise quod perciperet se cognoscere illud obiectum, igitur etc. C o n f i r m a t u r secundo, quia non est maior ratio quod unus actus intelligendi sit perceptibilis ab intdlectu quam alius, igitur ita percipiatur unus sicut alius, nisi forte per accidens, quod potest contingere circa quamcumque cognitionem. [REsPONSI O AUCTORIS)
Ideo dico aliter ad quaestionem. Et primo distinguo de primo obiecto intdlectus, quia quoddam potest intelligi esse primum obiectum intellectus vel primitate generationis, et est illud quod terminat primum actum intelligendi; vel potest esse primum 1 impediu] imperfecta E 6 quamvis] quando D, licet G Jl aliquandol quamvis D 9 sicut] ut G Jl quamvis] licet G 10 et] in G Jl 7 sui] suam Z 8 non om. E quod] quia F 11 ve!] et D 12 scilicet] quod G 12-13 scilicet ... impedinu:nta om. Z 13 aliquis om. E 14 quod] quia C Il perciperet] percipiet F 16 quia] 18 igitut ... alius om. (hom.) Z Il peràpiatut] percipietut C, in se add. F quod BG 19 àrca quamcumque l contra quodcumque A 21 aliter om. G 22 intellectus l nostri add. Z, om. E Il quia] quod FIl quoddam] quod D 23 intellectus om. D l
Henricus, Summa, a. 24, q. 9 (I, f. 146r X).
5
10
15
20
UTRUM DIVINA ESSENTIA SIT PRIMUM COGNITUM
5
1o
15
20
389
primitate adaequationis, et tunc esset illud quod praedicaretur de omnibus per se intelligibilibus, qualiter tamen hoc esset intelligendum, dictum est prius l ; vel potest esse primum primitate perfectionis, et est perfectissimum intelligibile ab intellectu. S e c un d o dico quod Deus non est primum cognitum a nobis, nec primitate generationis nec primitate adaequationis, sed est primum primitate perfectionis. Primum patet, quia omnis res, si cognoscatur, vel cognoscitur in se, !§ vel cognitione propria sibi vel aequivalenti, §l vel in aliquo conceptu. Sed Deus non cognoscitur primo in se a nobis pro statu isto: tum quia Deus non cognoscitur a nobis in particulari et in natura propria; tum quia omnis notitia rei in se abstractiva naturaliter adquisita praesupponit intuitivam. l§ Ista argumenta procedunt secundum o p i n i o n e m, quae ponit quod conceptus mentis distinguitur ab intellectione 2. Si autem ponatur conceptus seu intentio esse realiter intellectio, tunc debet probari quod Deus non cognoscitur cognitione propria sibi nec aequivalenti, et hoc, sicut probatum est prius 3, quia tunc non posset talis dubitare Deum esse, sicut alibi est ostensum. Si autem Deus cognoscatur in aliquo conceptu distincto ab intellectione, igitur ille conceptus est primum obiectum illius cognitionis, et per consequens Deus non erit primum obiectum primitate generationis §1. 1 esset] sit E 6 primitatel om. DZ fr7 adaequationis ... primitate om. (hom.) G 7 primum om. A 8 se] et hoc aàd. D 8-9 vel... aequiva!enti trp. p. no bis (/in. 1 O) C, om. AB 9-10 cognoscitur] concipitur F 13-22 Ista ... generationis in imo f. F, om. A 14 intellectione] intentione C 15 Si] Sed G Il ponatur] quod add. F2ll conceptus] m.entis aàd. Z Il intentio] anim.ae add. Z Il esse] esset F21! intellectio] intentio BG 16 cognitione om. E 17 est om. G 19 autem] non G, vero Z !J ab] in E 20 conceptus om. F21! primum om. G 21 eri t] est DF2 l Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., d. 1, q. 4 (cd. St. Bonaventure, N. Y. 1967, I, 436s.). 2 De his opinionibus videsis supra, d. 2, q. 8 (pp. 271-292). 3 Guillelmus de Ockham, Scriptum i11 I Sent., Prol., q. 2 (ed. St. Bonaventure, N. Y. 1967, I, 111); quod statim sequitur «alibi est ostensum •, eundem locum respicit.
llBER I DIST. 3 Q. l
390
Secundum patet, quia Deus non praed.icatur de omnibus per se intelligibilibus. S i d i c a t u r quod ad hoc quod aliquid sit obiectum adaequatum alicuius potentiae non requiritur quod praed.icetur de quolibet cognoscibili ab illa potentia, sed suffi.cit quod praed.icetur vel contineat virtualiter omne cognoscibile a tali potentia: C o n t r a: quod talis continentia non suffi.ciat, quia eadem ratione possum dicere quod persona divina producta esset obiectum adaequatum vel terminus adaequatus potentiae productivae Patris, quia omne productum vel producibile vel est persona divina producta vel contentum virtualiter in persona divina producta, sed de hoc alias erit sermo l. Tertium patet, quia Deus est ens perfectissimum; igitur cum sit aliquo modo cognoscibilis a nobis, sicut in sequenti quaestione patebit 2, erit intelligibile perfectissimum. [Ao
RATIONES HENRICI GANDAVENSIS]
Ad rationes alterius opinionis. Ad p r i m a m 3 dico, sicut patebit 4, quod intellectus non procedit ab indeterminato ad determinatum, sed incipit a determinato, quia a singulari. Similiter, posito quod inciperet ab indeterminato, argumentum non valet, sed vel peccat in materia vel peccat per fallaciam aequivocationis, 3 aliquid om. GZ 4 requiritur] oportet pont= Z Il praedicetur] praedicatur CF 6 omne] esse G 7 quod] quia Z 11 producta2 om. A 12 erit senno1 patebit Z 13 Tertium om. D Il quia] quod G Il igitur om. G 15 patebit] igitur add. Z Il erit] est Z Il perfectissimum om. Z 17 rationes] rationem. G [[ dico1 quod add. Z 18 ab] ex G 20 posito] puto F 21 vcl 19 a determinato] ab indeterminato E Il singulari] singuiare E om. BE Il in ... peccat om. (hom.) F Il vel2] quia E
I C( Guilldmus de Ockham, Sent., I, d. 5, q. 3. pp. 401-405. 3 Supra, pp. 381, lin. 10- 382, lin. S.
q. 6 (pp. 492-496).
4
2 Infra, Infra, d. 3,
5
1o
15
UTRUM DIVINA ESSENTIA SIT PRIMUM COGNITUM
5
10
15
2D
25
391
quia indeterminatum non potest accipi nisi dupliciter, sicut universale dupliciter accipitur, scilicet pro universali universalitate praedicationis vel pro universali universalitate causalitatis. lta indeterminatum potest esse duplex, scilicet indeterminatum quia de nullo determinato praecise praedicatur sed de multis; vel dicitur indeterminatum, quia non est causa propria, dans esse uni tantum et non alteri sed multis. Tunc quaero: aut accipitur indeterminatum semper uniformiter, et tunc esset altera praemissarum falsa, quia si accipiatur indeterminatum primo modo, tunc est haec simpliciter falsa 'Deus est indeterminatum'; si secundo modo, tunc est altera falsa, scilicet quod ens est indeterminatum. Si d i c a tu r quod accipitur indeterminatum prout est commune ad istos duos modos, c o n t r a: tunc est fallacia consequentis in argumento 'intellectus procedit ab indeterminato, igitur procedit ab hoc indeterminato'. Si autem accipiatur indeterminatum alio modo in una propositione et in alia, tunc est fallacia aequivocationis. Si d i c a tu r quod arguitur isto modo 'intellectus procedit ab indeterminato, igitur incipit ab indeterminatissimo, quia si non inciperet ab indeterminatissimo procederet ad indeterminatissimum, et ita aliquando procederet a determinato ad indeterminatissimum', d i c o quod accipiendo indeterminatum secundo modo, ista est simpliciter falsa 'intellectus procedit ab indeterminato', etiam posito quod esset vera accipiendo 'indeterminatum' primo modo. 1 non om. EF Il nisi] ibi F, om. E 1-2 universale] vcl est G 3 vcl] et Z Il pro om. E 4 sciiicet om. GZ Il indeterminatum] vcl Z 5 sed] vcl G Il vcl] quia aJJ. E 6 quia] quando G Il est] potest esse Z, om. G 7 sed multis] et E 9 accipiatur] accipiat Z 10 indeterminatum] primo modo aJJ. FG Il modo om. F 11 scilicet] sccundum A Il ens] Deus B 12 est] esse G, om. A 14 argumento] arguendo E 15 procedit om. B 16 alia] et aJJ. G 18 procedit] procedet F 19 indeterminato ... ab om. (hom.) G 2D indeterminatissimo] indeterminationt F 20--:21 terminatissimum] indeterminatum E 21-22 indeterminatissimum] det=ninatissimum C, indeterminatum EG, interminatum Z 23 ista] ita A Il &lsa] et aJJ. G il procedit] incipit z
392
LIBER l DIST. 3 Q. l
Ad s e c u n d u m t dico quod Deus est principium nostrae cognitionis tamquam causa efficiens, non tamquam obiectum cognitum. Et s i d i c a t u r quod est finis nostrae cognitionis tamquam obiectum cognitum, igitur eadem ratione est principium nostrae cognitionis tamquam obiectum cognitum, d i c o quod consequentia non valet, quia ultima perfectio nostra et perfectissima est respectu Dei in se, non autem prima nostra cognitio est respectu Dei in se, l§ v el saltem prima cognitio nostra non est propria Deo, §l et ideo non est simile. Ad t e r t i u m 2 dico quod creatura potest perfecte cognosci Deo non perfecte cognito, sicut aliqualiter dictum est prius 3, et post dicetur 4. T amen hoc posito adhuc non valet, quia totum non potest perfecte cognosci nisi cognita qualibet eius parte perfecte, et tamen totum potest cognosci confuse, quamvis non quaelibet pars eius confuse cognoscatur. Ad u l t i m u m 5 dico quod aliquod ens particulare potest cognosci, quamvis illae intentiones generales entis et unius non cognoscantur, quia illae intentiones non sunt nisi quaedam entia rationis, vel saltem non sunt de essentia rei; et ideo cum quidlibet reale possit cognosci non cognito aliquo ente rationis, vel non cognito aliquo sibi extrinseco, ideo potest res cognosci talibus intentionibus non cognitis. Unde si sensibile potest sentiri talibus non sensatis, eadem ratione potest intelligi talibus non intellectis. Et quando dicitur quod ens et res et huiusmodi prima impressione l est om. AG 2 non tamquam] et nunquam G 7 et perfectissima] impe&ctissima F 8 estl] erit E Il prima] potest C Il est2] esse C 9-10 vel ... Deo om. A 9 prima] potest GZ Il nostra] potest add. D Il est] esse GZ 14 cognita om. Z Il qualibet] aliqua F, quaelibet Z Il parte] pan, et add. cognoscatur Z 18 quamvis] 1icet G 19 quia] et E 20 quidlibet] quodlibet EFZ 21 possit] potest Z 25 ens] rationù add. Z Il etlom. E l Supra, p. 382, lin. 6-10. 2 Supra, p. 382, lin. 11-14. 3 Supra, pp. 384ss. 4 Infra, d. 3, q. 6 (pp. 492-496). 5 Supra, p. 382, lin. 14-18.
5
10
15
25
DE COGNOSCIBILITATE DIVINAE ESSENTIAE
393
imprimuntur in anima, dico quod verum est 'inter omnia nniversalia commurua multis, non solum numero differentibus', sicut post patebit l. (AD
s
ARGUMENTUM PRINCIPALE]
Ad primum principale 2 dico, sicut patebit 3, quod coniunctum cum materia ita potest intelligi a nobis sicut separatum a materia; immo coniunctum cum materia est illud quod primo intelligitur a nobis.
[QUAESTIO II UTRUM DIVINA ESSENTIA SIT A NOBIS COGNOSCIBILIS]
10
Secundo quaero utrum divina essentia sit a nobis cognoscibilis. Quod sic: Omne simplex aut totaliter cognoscitur aut totaliter ignoratur 4 ; sed Deus ipse non totaliter ignoratur a nobis; igitur totaliter 1s cognoscitur, et per consequens ipsa divina essentia secundum suam quidditatem a nobis cognoscitur. Praeterea, quanto aliquid est magis visibile, tanto in minori lumine videtur a visu qui non debilitatur ex aspectu talis visibilis; sed Deus est maximum visibile et intellectus noster, quia immatew rialis, non debilitatur ab ilio visibili; igitur potest videri in minore 1 onmia] obiecta D 1-2 wùversalia] ultima DF 2 solum] solo CEFG Il numero om. G 3 post] postea D 5 primum] argumentum Z Il sicut] post add. E Il sicut 6 ita] illa A 7 illud] idem FIl quod] quia G Il primo patebit] quod Z Il quod om. C om. E 12 sic] quia add. E 14 ipse om. Z 18 lunùne om. G 19 maximum] maxiiru:
z
I Infra, d. 3, q. 5 (p. 482). 2 Supra, p. 380, lin. 10-13. - 3 Infra, d. 3, q. 6 (pp. 492-496). 4 luxta Aristot., Metaph., IX, c. 10, t. 22 (1051b 15 - 1052a 11).
394
UBER I DIST.
3 Q. U
lumine quam quod.cumque visibile creatum. Sed aliquod creatum potest videri a nobis in lumine naturali; igitur et Deus ipse. A d o p p o si tu m: Cognitio quidditativa divinae essentiae - sicut alterius rei est perfecta; sed Deus non potest perfecte cognosci a nobis; s igitur etc. [ OPINIO HENRICI GANDAVENSIS
l
Ad quaestionem dicitur l « quod cognoscere 'quid est' contingit dupliciter: vel distincte et in particulari, vel indistincte et in universali •. Primo modo non potest Deus cognosci a nobis, quia 10 « perfecta cognitio non procedit nisi ex perfecta assimilatione cognoscentis ad cognitum •, quod non potest fieri per creaturam quae est inferioris ordinis. c Est tamen creatura divinae naturae conformis quo ad aliqua eius attributa substantialia, et hoc non ut sunt ipsa divina natura in esse particulari considerata, sed ut sunt ts quasi quaedam dispositiones universales, et quia in eis communicant aliquo modo creaturae •· Et ita in aliquo conceptu analogo, scilicet attributo aliquo substantiali, potest Deus cognosci quid est ex creaturis, ut cognoscendo bonum hoc quod est in substantia sensibili, abstrahimus bonum simpliciter, ut est commune quoddam 20 et universale, non ut hoc neque ut illud, sed tamen ut participatum 1 Sed] Si G IJ aliquod] visibile tUid. E 2 in om. D IJ naturali] materiali B 8 quod om. E 8-9 conringit] dicitur D 9 vel distincte] scilicet determinate Z IJ etl] vei B Il indistincte] indeterminate Z Il in2 om. G 11 nisi ... perfècta om. A 12 per] ad G 14 eius om. Z 15 natura] 13 quae] uec G 13-14 divinae ... conformis om. Z essentia FZ 16 et quia] eo quod Hmr.IJ quia] quasi Z 16-17 communicant] communicatae Z 17 Et om. Z Il aliquo] modo tUid. B 18 substantiali] univenali Z 19 ex] a G Il substantia] creatura Z 21 non] Dee G IJ 18-19 est ... quod om. (lwm.) C neque ut] vel Z Il tamen] tantum EG IJ ut3 interi. F, om. A l Opinio hic recitata est Henrici Gandavensis, Summa, a. 24, q. 6 (I, ed. Parisiis 1520, ff. 142r P - 143r Z), partim verbotenus partim sententialiter.
DE COGNOSCIBILITATE DIVINAE ESSENTIAE
395
exsistens in creaturis. Secundo, « abstrahimus per intellectum ab alio omnino, et consideramus ipsum ut bonum simpliciter, non ut hoc vel illud, neque ut huius vel illius sed ut nullius omnino, quod est bonum in se subsistens solius Creatoris •, et « sic est de s omnibus aliis attributis Deo et creaturae convenientibus •· Et isto modo potest intelligi generaliter, generalius et generalissime. In modo intelligendi generalissimo sunt tres gradus: Primo, intelligendo hoc bonum, intelligis et quod est ipsius creaturae et bonum. « Et si subtraxeris hoc, intelliges bonum minus 10 contractum quod est analogum Deo creatori et creaturae, et est secundus modus intelligendi generalissime, et est de primis intentionibus. Et licet secundum se faciat diversos intellectus, scilicet bonum Creatoris et bonum creaturae, quia tamen proximi sunt, intellectus noster concipit modo confuso utrumque ut unum •. 15 « Si autem distraxeris et intellexeris bonum ut subsistens, et non in altero exsistens tamquam alterum a bonis quae sunt participative bona, est tertius modus intelligendi • Deum generalissime, et tunc « magis de prope perspicitur Deus, secundum beatum A ugustinum•I. Secundo, intelligitur Deus generalius quando intelligitur in 20 suis generalibus attributis, non simpliciter et absolute sed sub quadam praeeminentia, ut scilicet est quaedam natura excellentissima •, et sic cognoscitur Deus « ex eminentia condicionum laudabilium in creaturis, et ex amotione omnium defectuum •· 2 alio] aliquo FIl ut] ve! A 3 veli] ut add. D Il neque] nec A, ve! D Il utl om. EZ Il vell] ut add. D Il i Iliw] buiw G 4 soliw Creatoris] solis creaturis D 5 aliis om. Z 7 generalissimo l generalissime D 8 Primol Primum D, Primis CFZ Il 6 et om. D et om. Z Il quodl quid Z 11 intelligendi om. Z Il et est om. G Il de l in G 12 secunduml secundus C, per F 13 proxinù] pro:ximc Z 15 Si •.• distraxttis] Quod si potueris distinguere Hmr. Il distraxeris] distinxeris Z Il ut] bonum add. E 17 bona] et add. CD 18 perspicitur] perficitur B, respicitur E, prospicitur flZ Il beatum om. F 23 Deus om. Z 24 amotione] motione G 20 Deus om. A
I
August., De Trinit., Vill, c. 3, n. 5 (PL 42, 950).
396
LIBER I DIST. 3 Q. II
Tertio, cognoscitur generaliter, « reducendo divina attributa nobilitatis et dignitatis in unum primum simplicissimum •, ut c quod eius essentia nihil onmino sit aliud re vd intentione quam ems e:xsistentia •. (CONTRA OPINIONEM
HENRrcr
GANDAVENSIS]
Contra istam opinionem probo primo quod Deus non cognoscitur in tali conceptu analogo, quia quaero de isto conceptu analogo: aut est praecise unus conceptus sine omni multitud.ine conceptuum, aut est simpliciter plures conceptus. Si detur primum, igitur est simpliciter univocus, quia omnis conceptus simpliciter unus praed.icabilis de multis est univocus illis, ilio modo quo conceptus potest esse univocus. Similiter hoc esset contra d i c t a s u a in praecedenti quaestione l, quia tunc ille conceptus non esset de quidditate Dei, sed tantum ens rationis, et per consequens non posset esse primum cognitum a nobis. Si detur quod ille conceptus analogus est simpliciter plures, tunc oportet quod unus sit proprius Deo et alius sit proprius creaturae. Sed hoc est inconveniens: primo, quia quando aliquid cognoscitur in conceptu simplici sibi proprio, tunc cognoscitur in particulari, igitur quidditas divina in particulari cognosceretur a nobis. S i d i c a t u r quod non omne cognitum in conceptu proprio cognoscitur in particulari nisi cognoscatur distincte, nunc autem Deus in tali conceptu non cognoscitur distincte, c o n t r a: totum aliquod, quando videtur a longe, cognoscitur in particulari --------------
2 et dignitatis om. D Il primwn] prin.cipiwn Z 3 essentia] esse A Il nihil] ve! G, om. C ve!] realiter Z Il intentione] intensive Z 4 eius om. Z 6 primo om. FG 7 tali om. Z 8 aut] an E 8-9 sine ... conceptuum om. F 8 multitudine] multiplicatione E 9 est simpliciter om. F 11 unus] univocus E Il ilio] eo D 12 Similiter] Sed Z Il esset] est GZ Il contra mg. C 14 Dei] rei GZ 15 Si] sed C l! detur] dicitur Z 17 sitl om. E 18 quia om. C 19 simplici om. Z
Il re
l
Supra, pp. 381-384, ubi recitatur opinio Henrici de primo cognito.
5
1o
1s
20
DE COGNOSCIBILITATE DIVINAE ESSENTIAE
5
10
15
20
25
397
et tamen confuse, quia non quaelibet pars discernitur ab alia, immo etiam nec quaelibet pars cognoscitur, igitur multo magis quando aliquod simpliciter simplex cognoscitur in conceptu simplici sibi proprio cognoscetur in particulari. Secundo, quaero de ilio conceptu proprio Deo et simplici: aut est realiter divina essentia aut non? Si sic, igitur aliquid quod est realiter divina essentia cognosceretur a nobis in particulari, quia certum est quod ille conceptus cognoscitur a nobis in particulari; sed impossibile est aliquid quod est divina essentia cognosci a nobis in particulari. Si ille conceptus non est realiter divina essentia, tunc quaero: quid est? Aut est ens reale, et erit tunc creatura; aut ens rationis, et tunc non erit primum cognitum. Similiter, tunc non potest dari quomodo potest haberi ex creaturis. Si nihil: nihil valet opinioni, nec aliquid quod dicit i s t e ad quaestionem. S i d i c a t u r quod ille conceptus non cognoscitur a nobis in particulari sed tantum in conceptu analogo, c o n t r a: iste conceptus est actualiter in conceptu analogo, igitur in se et actualiter intelligitur; et non confuse, igitur in particulari. C o n f i r m a t u r, quia si ille solus conceptus habetur sine conceptu creaturae, - qui integrabunt secundum istam o p i n i on e m l conceptum analogum, - ille conceptus vere intelligeretur in particulari, quia tunc non intelligeretur in aliquo communi univoco, p e r t e, nec in aliquo analogo, quia, per positum, nullus esset in mente conceptus analogus. Ex hoc arguo: quando aliquid intelligitur cum alio, non minus intelligitur in particulari 1 discern.itur] distinguitur E Il ab alia om. D 2 nec] non F 4 cognoscetur] 7 reali.ter om. E [[ cognosceretur] cognocognoscatur EG, cognoscitur F 5 Deo om. C cetur AD 8-9 quia ... part:iculari om. (hom.) C 9 est l] quod add. D Il cognosci] cognoscatur D 11 essentia] quod adà. D Il est om. DEG [[ ens om. FIl erit tunc] sic tunc est Z 14 nihil om. C Il iste] ita G 17 in2] inter G 18 intelligitur] intellectus Z [[et] sed G 21 intelligeretur] intelligetur A, intelligitur Z 22 in] aliquo in add. D Il part:iculari ..• intelligeretur om. (hom.) AE [[ intelligeretur] intelligetur D 24 nnllw] non Z 25 aliquid] aliquis E Il non] modo B l
Vide quae dicuntur supra, p. 395, lin. 8-19.
398
UBER I DIST.
3 Q. II
quam si ipsum solum intelligeretur, sicut si a et b simul intelligantur, non minus intelligitur a in particulari quam si a intelligeretur sine b. Sed, sicut declaratum est, si ille conceptus simplex proprius Deo intelligeretur sine omni conceptu alio, intelligeretur in particulari, igitur non minus intelligitur in particulari si intelligatur s cum conceptu creaturae. Si d i c a tu r quod conceptus non intelligitur, sed est illud quo obiectum intelligitur, h o c n o n v a l e t, quia si ponas plures conceptus, et ponas simul cum hoc quod conceptus est illud quo obiectum intelligitur, igitur erunt hic plures intellectiones. 10 Et tunc arguo: quando aliqua intellectione respectu alicuius obiecti concipitur illud obiectum et simul alia intellectione intelligitur seu concipitur aliud obiectum, non minus intelligitur illud obiectum in particulari illa intellectione quam si nulla alia esset simul cum ea; sed si praecise conciperetur Deus et nihi1 aliud, nec distinctum re 15 nec ratione, tunc intelligeretur in particulari; igitur si illud idem concipiatur, quamvis concipiatur simul cum eo aliud, nihil minus intelligeretur in particulari. Praeterea, quandocumque omnis res quocumque modo correspondens conceptui est simpliciter una et indistincta, conceptus 20 erit univocus et eiusdem rationis; igitur si illa res quae correspondet conceptibus attributalibus sit una et omni modo indistincta, omnis conceptus erit eiusdem rationis, et ita non erunt plura attributa, quod i s t e negat 1. 1 si ipsum] suppositum B 1-2 intelligantur] intelliguntur Z 2 intelligitur] intelligatur D Il quam] b add. E Il a om. Z Il intelligeretur] intelligatur E 3 Sed om. A 3-4 proprius Deo om. E 4 sine ... intelligeretur2 om. E 5 intelligitur] i.ntclligeretur B 10 quo om. G 11 quando] quia G 14 illa] alia D Il si om. D Il 6 creaturae om. C ea] roncepta add. Z 15 sed] quia G 17 eo] aliquid add. E 18 intelligeretur] intelligatur A, intelligetur C 19 modo A 21 rationis om. C 22 omnis] rommunis G
l Henricus Gandavensis, Quodl., V, q. 1 (I, ed. Parisiis 1518, ff. 150v154r), ubi agitur de pluralitate attributorum.
DE COGNOSCIBILITATE DIVINAE ESSENTIAE
399
Praeterea, posito quod possent esse plures conceptus, unus non magis esset quidditativus quam alius, quia ex quo nihil imaginabile posset repraesentari per unurn quin repraesentaretur per aliurn, non plus posset dici iste esse quidditativus quam ille. Praeterea, si ille conceptus analogus esset plures, igitur non posset praedicari de Deo nec de creatura, et ita nec Deus nec creatura essent ens nec bonurn. S i d i c a t u r quod praedicatur disiunctive, sic dicendo 'Deus est ens creatum vd increatum', c o n t r a: disiunctum non potest haberi sine utraque parte, igitur pars illius disiuncti distincte percipietur, et ita redit idem quod prius. Praeterea, quando dicit l quod cognoscendo bonurn hoc in substantia sensibili, abstrahimus bonurn quod est quoddam universale, et postea abstrahimus bonurn simpliciter in se subsistens, etc., quaero: quid est illud abstractum? Aut est ens reale, aut non. Si non, igitur non est in illis rebus, nec participatur ab eis, nec facit ad cognitionem illorurn, nec necessario concipitur illis conceptis, quorum quodlibet i p se negat 2. Similiter, si sit ens rationis, et est conceptus analogus et dicit utrurnque conceptum et Dei et creaturae, igitur non abstrahitur, sed habetur illud idem quod prius, quia prius intelligebatur creatura, et similiter Deus, p e r t e, eo quod intelligebatur creatura, igitur non habes aliquid quod prius non habuisti, et ita non est aliquid abstractum plus modo quam prius. Similiter, in secunda abstractione, quaero: aut aliquid concipitur quod prius non erat concepturn, aut non. Si non, igitur non magis abstrahitur nunc quam prius. Si sic, quaero tamen
5
10
15
20
25
1 possent esse] essent E Il plures om. G 3 xepraesentaretur] repraesentetur BD 4 dici] conreptus aJJ. Z Il esse om. AZ Il ille] alius E 5 plures] conreptus aJJ. Z 7 essent] est E Il nec bonum] =tum ve! increatum E 9 non om. AB 10 parte om. AB 10-11 percipietur] praedicatur D, perciperetur Z 11 idem] illud C 12 dicit] dicitur E 13 quoddam] bonum aJJ. D 14 bonum om. G Il simpliciter om. Z 15 estl] sit B 16 Si non om. G Il non2 om. C 17 concipitur] conciperetur G 19 etl om. D Il etl om. DF 23 est] erit D 24 secunda] ista E 25 autl] an Z Il quod] quae D l
Supra, pp. 394 s.
2
Ubi supra, p. 398, nota 1.
LIBER I DIST. 3 Q. ll
400
quomodo habetur: aut naturaliter, aut via ratiocinativae deducti.
l
Henricus Gandavensis, Summa, a. 22, q. 2 (I, f. 130v Q).
pra, pp. 394ss.
2
Cf. su-
5
10
15
20
25
401
DE COGNOSCIBILITATE DIVINAE ESSENTIAE
subsistens et non in altero exsistens, non aliud facis nisi facis unam propositionem ex incomplexis praeconceptis, et sic patet de secundo modo et tertio, quia intelligendo bonum ut rem qnandam excellentissimam, formas talem propositionem. Similiter, intellis gendo bonitatem entitatem esse eandem cum essentia et exsistentia formas tales propositiones, et hoc nihi1 est penitus ad propositum. Praeterea, q u o d d i c i t l quod il1i conceptus sunt proximi et ideo intellectus concipit utrumque modo confuso ut unum, c o n t r a: il1i conceptus qui sunt simplices et proprii rebus maxime to distantibus et maxime dissimilibus, maxime sunt dissimiles et maxime distantes et non sunt proximi; sed p e r t e conceptus Dei et conceptus creaturae sunt simplices et sunt proprii Deo et creaturae qui maxime distant, igitur isti non sunt proximi. (REsPONSlO AUCI'ORIS]
ts
Ideo dico aliter ad quaestionem quod aliqua res potest cognosci in se, ita quod nihi1 aliud, nec distinctum ratione nec distinctum ex natura rei, terminet actum intelligendi nisi ipsamet res, et hoc sive cognoscatur abstractive sive intuitive. Aliter potest aliquid intelligi non in se sed in aliquo conceptu sibi proprio, et hoc maxime est verum quando cognoscitur ille conceptus de aliquo ente verificari. Et sic intelligendum est dictum P h i l o s o p h i ll Posteriorum 2, ubi vult quod aliquando simu1 habetur cognitio de 'quia est' et 'quid est' et aliquando ante cognoscitur 'quia est' quam 1 altero] insistens adà. FIl non2] nec G Il nisi] quod adtl. D 2 incomp!exis] et adii. G praecognitis Z 3 modo om. A Il quia] si adii. G 4 excellentissimam] excellentem E 5 essentia] esse Z 6 hoc] sic E 7 sunt] sicut adii. F 8 ideo] 11 sunt om. Z Il proximi] proprii D 13 qui] quae DZ non A 9 conceptus om. G Il non] nec G IJ sunt] proprii et add. D 16 se] ipsa adtl. FIl distinctum] distin.cta G 17 actum] actus Z Il et hoc om. E 18 aliquid] aliquis E, dici B 19 aliquo] alio E 23 et2 om. D 23-2 (p. 40Z) etl ... est2 om. (hom.) Z 22 de] re adii. CZ Il quia] qua A 23 ante] aut B, non G Il quam om. G 23-2 (p. 402) quam ... est l om. (hom.) B
!! praeconceptis]
l Supra, p. 395, lin. 13. {93a 16-20).
0CKHAM, OPERA Tm!oL. II
2
Aristot., Anal. Poster., II, c. 8, t. 39 26
402
LIBER I DIST. 3 Q. II
'quid est'; quando enim res in se cognoscitur simul cognoscitur 'quia est' et 'quid est', quia ipsa res non potest cognosci nisi ipsa quidditas vd saltem aliqua pars quidditatis in se cognoscatur. De hoc tamen alias erit sermo '· Quando autem tantum cognoscitur in aliquo conceptu sibi proprio, prius cognoscitur 'quia est' quam s 'quid est', hoc est, antequam quidditas vd quaecumque pars quidditatis vd quodcumque simplex sibi proprium cognoscatur l§ cognitione sibi propria vd aequivalenti §l, sicut videndo ignem cogn
DE COGNOSCIBIUTATE DIVINAE ESSENTIAE
403
in conceptu cuius partes sunt abstrahibiles naturaliter a rebus. T e r t i o, dico quod est cognoscibilis a nobis in conceptu aliquo modo simplici ad placitum instituto ad signifìcandum, et hoc in conceptu connotativo et negativo sibi proprio. 5 P r i m u m patet, quia nihil potest cognosci naturaliter in se nisi praecognoscatur intuitive; sed Deus non potest cognosci a nobis intuitive ex puris naturalibus, igitur etc. Minor est manifesta. Maiorem probo, quia non est maior ratio quod una res possit a no bis cognosci in se sine notitia intuitiva praevia quam alia; sed to multae res non sunt cognoscibiles nisi praevia notitia intuitiva, quia, secundum P h i l o s o p h u m l, caecus a nativitate non potest habere scientiam de coloribus nec potest cognoscere colorem in se, quia non potest cognoscere colorem intuitive. Igitur universaliter nulla res potest in se cognosci nisi praecognoscatur intuitive; t5 et si creatura non potest cognosci in se nisi primo cognoscatur intuitive, multo magis nec Deus. S e c u n d u m patet, quia sicut creatura potest cognosci in conceptu aliquo communi simplici, ita potest Deus, quia aliter nullo modo esset a nobis cognoscibilis. Sed nunc est ita quod 20 quando sunt multa communia habentia aliquod idem contentum, omnia illa communia simul accepta faciunt unum proprium illi, quia ex quo sunt distincta communia, oportet quod aliquid contineatur sub singulo quod sub nullo aliorum continetur, igitur omnia illa communia simul accepta nulli alii possunt convenire. Sed nunc 2 est cognoscibilis] cognoscitur E 3 ad s.ignificandum om. G Il et hoc] est add. E 5 cognosci] a nobis add. E 6 praecognoscatur] prius cognoscatur F, cognoscatur Z 7 igitur om. Z Il Minor] Maior C Il est manifesta] patet Z 8 Maiorem] Minorem C ii poss.it] posset B S-9 a nobis om. E 9 intuitiva om. C 10 intuitiva om. ABDEF 12 colorem om. E 14 in se om. ABZ Il praecognoscatur] prius cognoscatur F, cognocatur DE 15 in se om. E Il primo] prius E Il primo cognoscatur] praecognoscatur DZ 16 intuitive] igitur add. D 17 s.icut] si D 19 a no bis] ab eis G Il n une ... quod om. Z Il quod om. A 22 quia om. FIl quo] 20 sunt] aliqua add. DE Il milita om. E Il contentum] conceptum F enim add. F 24 accepta om. A Il possunt om. E 24-1 (p. 404) nunc ... quod om. Z
l
Aristot., Physica, II, c. 1, t. 6 (193a 6-9).
404
LIBER I DIST. 3 Q. II
est ita quod sunt multi conceptus simplices naturaliter abstrahibiles quorum quilibet est communis Deo et alicui alteri, igitur omnes illi simul accepti facient unum conceptum proprium Deo, et ita cum possit cognosci quod ille conceptus de aliquo verificatur, Deus in ilio conceptu cognoscetur. V erbi gratia, ab entibus potest s abstrahi conceptus entis qui est communis Deo et omnibus aliis entibus, similiter potest abstrahi conceptus sapientiae qui est praecise communis sapientiae increatae et sapientiae creatae, similiter potest abstrahi conceptus bonitatis qui est praecise communis bonitati divinae et bonitati creatae, et hoc secundum quod bonitas to distinguitur a sapientia, et omnes isti conceptus simul non poterunt verificari nisi de solo Deo, ex quo, per positum, nulla sapientia creata est bonitas creata nec e converso. Et ita cum possit concludi quod aliquod ens est bonitas et sapientia et sic de aliis, quae vocantur attributa, sequitur quod Deus isto modo cognoscitur in 15 conceptu composito sibi proprio. Et hoc non est aliud nisi a creaturis abstrahere multos conceptus communes Deo et creaturis, et concludere particulariter de uno conceptu simplici communi sibi et aliis unum conceptum compositum proprium Deo, sicut contingit abstrahere conceptum entis, conceptum bonitatis, sapientiae, 20 caritatis, et sic de aliis, et contingit de ente particulariter sumpto concludere quod est bonitas, sapientia, dilectio, iustitia, et sic de aliis, et hoc est cognoscere Deum in conceptu composito sibi proprio. Et tamen Deus in se non cognoscitur, quia aliquid aliud a Deo hic cognoscitur, quia omnes termini istius prop
DE COGNOSCIBILITATE DIVINAE ESSENTIAE
405
-sunt quidam conceptus quorum nullus est realiter Deus, et tamen omnes isti termini cognoscuntur, vd aliquid aliud a Deo ipsis cognoscitur ex quo ipsa propositio cognoscitur. Et sicut est de ista propositione, ita est de omnibus aliis nobis possibilibus. 5 T e r t i o, dico quod Deus potest cognosci a nobis in conceptu simplici connotativo et negativo sibi proprio, et hoc non est aliud nisi cognoscere talem conceptum simplicem de ente particulariter sumpto, sicut potest sciri quod aliquod ens est simpliciter primum, quod aliquod ens est creativum vel causa prima vel primus actus, 10 vd quod aliquod ens est immortale, incorruptibile, ingenerabile vd incausabile, et sic de aliis, et iste conceptus est simplex, quamvis distincta significet, sive principaliter sive secnndario, hoc est, vel in recto vel in obliquo, de quo dictum est distinctione praecedenti t. [QUAEDAM DUBIA CIRCA SOLUTIONEM]
15
;?J)
Sed circa praedicta snnt aliqua dubia. P r i m u m, quia non videtur quod res possit cognosci in alio, quia denominans aliquid totaliter extrinsecum alteri non propter hoc denominat illud alterum, igitur ex hoc quod conceptus cognoscitur, non sequitur quod vera res cognoscatur. S e c un d u m d u b i u m est de probatione primae conclusionis 2, quia non videtur quod omnis notitia abstractiva rei in se praesupponat notitiam intuitivam eiusdem. 1 quidam] quaedam A 2 vel] ergo Z Il a] de C 3 ex ... cogn.oscitur2 om. (hom.) Z 4 aliis] propositionibus add. D 6 simplici] simpliciter E, et add. FIl et om. C 8 primum] et add. G 9 creativum] in.creatum B Il primus] purus EZ 10 quod om. G Il immortale] est add. Z 11 vel om. Z Il incausibile] in creabile CE Il et2 om. G 11 quamvis] quam A 12 vel om. B 15 circa] contra ADEZ Il praedicta] dieta F 1: Primum] dubium add. DZ !l quia] quod G 16 quod] aliqua add. E l[ possit] posset B :' denominans] denominativum D 17 denominat] denominatur D 19 vcra]una G 22 praesupponat] supponat F Il notitiam om. E
l
Supra, d. 2, q. 9 (pp. 315s).
2
Supra, p. 403, lin. 5-16.
406
LIBER I DIST. 3 Q. II
Tum quia angdus habuit notiti.am abstractivam quidd.itatum ante rerum productionem, sed nec tunc nec ante habuit notiti.am intuitivam earundem, igitur etc. Tum quia agnus cognoscit inimicitiam lupi, et tamen non per speciem propriam sed per speciem alienam, et per consequens non intuitive. Tum quia substantia cognoscitur a nobis in se et tamen non intuiti.ve. T e r t i u m d u b i u m est quia videtur quod quidd.itas divina possit in se a nobis cognosci, et a l i q u i nituntur hoc probare l: Primo sic: quandocumque per aliquod med.ium potest de aliquo cognosci aliquid quod ita est proprium sibi quod omni alii repugnat, si illud sit idem quod essentia ipsius, cognoscendo illud, cognoscitur essentia ipsius in particulari secundum quod ab alia essentia d.iffert; sed hoc est possibile de Deo, quia possumus demonstrative cognoscere unitatem Dei et quod impossibile est esse plures deos, et quod est infìnitae potentiae, et possumus scire quod haec omnia sunt idem quod ipse, igitur etc. Item, P h i l o s o p h u s, II Metaphysicae 2, arguit sic: Si fines essent infiniti, nullum esset agens per intdlectum. Haec consequentia non valeret nisi agens per intdlectum intenderet non solum proximum finem sed omnes fines naturaliter ord.inatos, 2 necl ... ante2] tunc non C 3 igitur om. Z 4 inimicitiam] intuitivam G Il et tamen om. C Il non] per se sed add. Z 5 propriam ... sed om. Z Il per speciem2 om. AB 9 quia] quod Z 10 divina om. Z Il possit] posset B Il et] aliquis intenderet hoc probare add. E 13 propriurn] propriam G Il quod] et G 15 essentia] esse 12 aliquod] aliquid E natura D 16 essentia om. E Il differt] distinguitur FIl est om. A 16-17 demonstrative] denominative A 19 quod] et G Il igitur om. G Il igitur etc. om. Z 21 Haec] SedE 22 consequentia] communia F Il valeret] valet G 23 fines om. Z Il naturaliter] essentialiter Z I Guillelmus de Alnwick nititur hoc ostendere multis argumentis, Sent., I, d. 2, q. 1 (cod. Assisi, Bibl. Comun. 172, ff. 34v-37v), sed ex septem argumentis hic ordinatis ibi duo tantum occurrunt. 2 Aristot., Metaph., II, c. 2, tt. 8-9 (994b 9-16).
5
10
15
20
DE COGNOSCIBUJTATE DIVINAE ESSENTIAE
5
10
t5
20
407
et ita ultimum; igitur si non posset illum cognoscere 'quid est', cum cognitio finis proximi 'quid sit' dependeat ex cognitione ipsius, non esset aliquod agens per intellectum quod finem aliquem quidditative cognosceret. Item, ibidem l : Si causae essent infinitae, nihi1 esset cognoscibile; et consimilem consequentiam facit I Physicorum 2, contra A n a x a g o r a m. Haec consequentia non valeret nisi ad cognitionem perfectam cuiuscumque oporteret cognoscere omnes causas. Item, C o m m e n t a t o r I De anima, commento 8 3 : Si ideae Platonis essent separatae a sensibilibus et causae eorum, ut posuit P l a t o, non possemus intelligere substantias rerum sensibilium nisi postquam intelligeremus ideas illas, sicut est de aliis essentiis rerum exsistentium in cis, scilicet de forma et materia; hoc non esset nisi ad cognitionem quidditativam rei requireretur cognitio omnium causarum. Item, esse est de per se intellectu Dei, sed nos cognoscimus 'esse' inesse quidditati Dei, et non possumus cognoscere compositionem nisi cognitis extremis, igitur possumus cognoscere quidditatem Dei. Item, IV Metaphysicae 4 : Ratio quam signifìcat nomen est definiti o. Sed defmitio exprimit quid est res, igitur imponens nomen intelligit definitionem, et per consequens quid est res. 1 non del. F, om. B Il posset] possit Z Il illum] ultimum add. Z 2 cum] causa E Il sit] diàt G, om. Z 2-3 ipsius] ultimi add. D 3 aliquod] ens add. Z Il aliquem] per intel5 nilùl] nisi G cognosàbile et om. E 6 contra om. C lectum add. D 10 sensibilibus] sensibus Z 7 Anaxagoram] Anaxagoras C Il Haec] Hoc E Il valeret] valet B 13 essentiis] exilitentiis DZ, 12 postquam] prius F Il intelligeremus] intellexerimus E om. AG Il et] de add. A 15 causarum om. A 16 est om. G Il sed om. C 17-18 compositionem] comparationem F 18 cognitis] terminis et add. E Il extremis] terminis DF Il possumus] sumus A 20 significat] assignat D 21 exprimit] ex A 21-22 igitur ... res om. (hom.) A
Aristot., Metaph., II, c. 2, t. 11 {994b 20-25). 2 Aristot., Physica, I, c. 4, t. 35 (187b 7-13). 3 Averroes, In Aristot. De anima, I, t. 8 (ed. F. S. Crawford, p. 12). 4 Aristot., Metaph., IV, c. 4, t. 10 {1006a 34 - 1006b 13). l
LIBER I DIST. 3 Q. II
408
Item, ll De anima l : Non potest sciri differentia aliquorum nisi cognoscatur utrumque extremum. Igitur si sciam quod Deus non est creatura, scio quid est Deus. Aliter non distinguerem ipsum a creatura nisi per aliquam rationem particularem distinctam ab omni ratione creaturae cognoscerem eum; omnis autem ratio propria Dei dicit essentiam Dei. Q u a r t u m d u b i u m est quia videtur quod Deus potest cognosci in aliquo conceptu simplici sibi proprio qui nec sit connotativus nec negativus, sicut quod Deus est summum, et summum non est connotativum nec negativum. Q u i n t u m d u b i u m, quia non tantum concludimus quod aliquod ens est sapientia, bonitas, vel creativum, vel causa prima, sed quod Deus est summum ens, ens perfectissimum. Igitur est aliquis conceptus de quo concluditur ens vel conceptus entis, et ille non potest esse aliquis communis et convertibilis cum ente; igitur erit aliquis inferior et non compositus, igitur simplex. S e x t u m d u b i u m est de substantia, an possit cognosci in aliquo conceptu composito proprio sibi.
5
10
15
(RESPONSIONES AD DUffiA]
Ad p r i m u m istorum 2 dico quod denominatione extrinseca potest aliquid dici cognosci ex hoc quod aliud immediate cognoscatur quod est proprium sibi, et habet stare et supponere pro eo. Et -----------------
3 distingerem] distingueretur B 5 cognoscerem] cognosceret B Il ratio] orario G 6 dicit] erit E 7 quia] quod E Il potest] posset A. possit F 8 cognosci om. A Il sibi om. E 9 et summum2] bonum Z 10 non] ru:c F 11 dubium om. CDG 12 vel2] est add. C 13 Deus om. G Il ens2 om. DE 17 est om. F 18 composito om. D 21 ex] ad G Il aliud] aliquid F 21-22 cognoscatur] cognoscitur E 22 et2] ideo add. DE
Aristot., De anima, II, c. 11, t. 118 (424a 5-10}; cf. Averroes in hunc locum: c Idest. et ideo sensus tactus distinguit et comprehendit sensibilia, quia est medium; medium enim distinguit quia recipit utrumque extremum et assimilatur ei et efficitur cum eo idem • (ed. F. S. Crawford, p. 314}. 2 Supra, p. 405, lin.lS-19. 1
2n
DE COGNOSOBIUTATE DIVINAE ESSENTIAE
5
10
15
409
non sequitur 'conceptus non est Deus, igitur per hoc quod conceptus cognoscitur non cognoscitur Deus nec mediate nec immediate', sed sequitur quod 'propter hoc non cognoscitur immediate et in se', sed in alio bene potest cognosci. Et hoc non est aliud nisi quod quia non possumus Deum in se cognoscere, utimur pro eo uno conceptu proprio sibi, attribuendo sibi quidquid potest Deo attribui, non pro se sed pro Deo. Et illum conceptum praedicamus, non pro se sed pro Deo, de omni ilio de quo posset ipse Deus in se cognitus praedicari, sive praedicatione propria sive impropria, non curo modo. Ista responsio confirmatur per P h i l o s o p h u m I Posteriorum l, ubi vult quod conclusio uno modo est praecognita et alio modo ignota, quia praecognoscitur in universali propositione. Et hoc non est aliud quam unam propositionem universalem ex qua infertur conclusio praecognosci, et tamen nihil immediate terminat ilium actum cognoscendi nisi illa propositio universalis; dicitur tamen conclusio quae non est illa universalis cognosci in illa universali, quia sequitur ex illa universali. Ita potest dici in proposito, quod quamvis nihil terminet immediate actum intelligendi nisi unus conceptus qui non est Deus, quia tamen ille conceptus est proprius Deo, et quidquid potest praedicari de Deo praedicatur vere de ilio conceptu, quamvis non pro se sed pro Deo, ideo dicitur Deus cognosci in ilio conceptu. Et haec est intentio omnium 1 per] propter A 3 hoc om. E 4 in2] aliquo add. FIl cognosci om. G [[ Et2] sed D 6 sibi om. Z 7 attribui] sed add. A 8 Deo] et add. B 5 quod om. BOE 8-9 in se om. E 9 cognitu5] cogniw F 11 !sta responsi o] Istud F 12 quod om. A [[ est] sit F [[et om. EF 14 non om. G [[ uuiversalem] cognoscere add. C 15 praecognosci] praecognoscere Z 17 conclusio] i Ila add. BE [l il !.al Jita D 18 ill2] prepositione add. E Il Ita] Ideo G 19 immediate om. Z 20 conceptu51] cognitu5 C Il conceptus2] cognitu5 C 21 potest] vere add. D Il potest praedicari] praedicatur F [i praedicari] probari A 21-22 praedicatur vere] potest vere praedicari F 22 conceptu] cognitu C 23 Deus] genus G Il in om. Z Il conceptu] cognitu C Il omnium om. D
l
Aristot., Atzal. Poster., I, c. 1, t. 4 (71a 24-29).
410
LIBER I DIST. 3 Q. II
Sanctorum l frequenter innuentiwn quod nullus potest in hac vita Dewn cognoscere; et hoc est verum: in se, ita quod nihi1 aliud concurrat in ratione obiecti respectu actus nostri cognoscendi. l§ V erumtamen si tenetur o p i n i o 2 quod conceptus sive intentio animae est ipsamet intellectio, tunc posset dici quod Deus s non cognoscitur in se, quia non cognoscitur cognitione propria sed communi sibi et aliis, et ideo non dicitur in se cognosci quia aliud concurrit in ratione obiecti, et tamen secundwn istam opinionem immediate terminaret actwn cognoscendi. §l Ad s e c u n d u m d u b i u m 3 dico quod nullus potest to naturaliter cognoscere abstractive aliquam rem in se nisi praecognoscat eandem intuitive, quia aliter posset ita abstractive caecus a nativitate cognoscere colores sicut quicumque alius, quod est manifeste falswn 4. Ad p r i m a m p r o b a t i o n e m s dico, sicut dicetur in 15 secundo 6, quod angelus si habuit notitiam quidditatwn, hoc est conceptuwn communiwn quidditativorum ante productionem rerum, non habuit talem notitiam ex puris naturalibus adquisitam sed a Deo infusam. Ad s e c u n d a m p r o b a t i o n e m 7 dico quod agnus 20 non cognoscit talem inimicitiam sub speciebus sensatis nisi aequivalenter, quia scilicet ita per notitiam sensibiliwn exteriorum 2 cognoscere] in se add. FIl est om. F Il aliud om. G 3 concurrat] cognoscat C Il nostri om. A 4-9 Verumtam.en ... cognoscendi om. A 4 tenetur] teneretur CFG 5 ipsamet] ipsa D Il posset] potest Z 7 conununi] commune G Il sibi om. E Il quia] aliquid add. BD 8 aliud om. D Il concurrit] concurrat B, cognoscit C 13 a nativitate] natus Z 14 manifeste om. Z 15 dico J quod add. F 15-16 sicut ... secundo om. Z 21 nisi] non A 22 exteriorum] aequivalenter G
Cf. August., Epist. 147 (ad Paulinam), c. 6, n. 18 (PL 33, 604); Dic:r nysius, De div. nom., c. 7, § 3 (PG 3, 870s.); Gregorius Magnus, Moralia, XVIII, c. 54, n. 88 (PL 76, 92). 2 De hac opinione videsis supra, d. 2, q. 8 (pp. 289-292). 3 Supra, p. 405, lin. 2(}...22. 4 Auctoritas Aristotelis de hac re citatur supra, p. 403, nota 1. s Supra, p. 406, lin. 1-3. 6 Cf. Guillelmus de Ockham, Sent., II, q. 15 F. 7 Supra, p. 406, lin. 4-6. I
DE COGNOSOBIUTATE DIVINAE ESSENTIAE
5
10
15
20
causatur in appetitu sensiti.vo ipsius agni appetitus fugiend.i lupum sicut si per intellectum cognosceretur inimiciti.a causaretur in appeti.tu intellecti.vo actus nolend.i vd fugiend.i vd aliquis correspondens actui ti.moris in appeti.tu sensiti.vo. Et hoc modo ponenda est aesti.mati.va per aequivalenti.am, si bene ponatur. Quod enim esset cogniti.o talium non-sensatorum in bruti.s, non posset convinci nisi ex fuga vel tali actu consimili quando lupus videtur. lgitur si hoc possit salvari sine cogniti.one alia a cogniti.one sensibilium exteriorum tunc ista alia cogniti.o frustra ponitur; sed per solam cognitionem sensibilium exteriorum potest actus talis appeti.tus salvari, eo quod diversa sensibilia sensata habent d.iversos actus appetiti.vos causare, et non solum hoc, sed eti.am in d.iversis eadem sensibilia causant actus appeti.ti.vos oppositos, sicut alias habet declarari l ; igitur frustra talis cogniti.o alia ponitur. C o n firma tu r, quia si per possibile, saltem per potenti.am d.ivinam, ovis haberet omnia accidenti.a consimilia exteriora sensibilia accidenti.bus sensibilibus exterioribus ipsius lupi et retineret omnia accidenti.a alia eadem, hoc posito, agnus ita fugeret matrem sicut lupum. Tunc quaero: a quo causaretur ille actus appeti.ti.vus fugiend.i? Non ab inimiciti.a, quia nulla est ibi, et nonens nullius potest esse causa; igitur causatur a cogniti.one sensibilium exteriorum, igitur eadem rati.one sensibilia exteriora ipsius lupi immediate poterunt causare talem actum in appeti.tu sensiti.vo . . . lpSIUS
25
411
agru.
S i d i c a t u r quod illa accidenti.a causant immediate unam cogniti.onem respectu inimiciti.ae, ita respectu matris quando habet 2 si om. A 3 appetitu] sensitivo add. D Il aliquis] aliquid DE 7 convinci] cognosci A, coniici Z Il ve!] ex G 8 hoc om. B Il possit] posset CZ Il sine] non A 9-10 tunc ... exteriorum om. (hom.) ABCFGZ 10 actus add. D Il talis] actus add. E 12 causare om. E 13-14 sicut ... declarari om. Z 14 alia om. Z 15 possibile] impossibile F Il possibile ... per om. Z 16 accidentia] alia add. E Il consimilia] communia F 17 sensibi18 agnw om. A 20 appetitivw] appetitw Z Il et] quia add. BC, quod lia] similia F adJ. D 21 ens] entis C, est D Il nulliw] nulla C 22 exteriorum] exterioris A 24 ipsiw om. Z 25 causant om. E l[ unam] unum actum et D l
Cf. Guillelmus de Ockham, Sent., II, q. 21 L.
412
LIBER I DIST. 3 Q. II
consimilia accidentia sicut respectu lupi, propter similitudinem accidentium exteriorum, c o n t r a: qua ratione possent causare notitiam respectu inimicitiae eadem ratione possent causare actum appetitivum immediate. Et hoc confìrmatur, quia nullius cognitio praesupponitur actui appetitivo nisi illius quod deberet terminare s actum appetendi; sed inimicitia, ilio posito, non terminat actum appetendi, quia nulla est, sed simpliciter illa exteriora accidentia quae sentit; igitur cognitio inimicitiae non praesupponitur. Praeterea, nulla notitia sensitiva potest causare notitiam alicuius puri nihil; sed possibile est quod talis inimicitia sit purum nihil, to si tamen possit esse aliquid; igitur notitia illius non poterit causaci a notitia sensitiva brutali. Praeterea, inimicitia lupi non dicit aliquid absolutum nisi actum appetendi nocere vel potentiam vel naturam in potentia ad talem actum appetendi sive active sive passive; sed non videtur ts quod aliquid tale absolutum quod non est sensatum possit cognosci a bruto. Si autem inimicitia dicat respectum, non videtur quod brutum respectus apprehendat, cum vix intellectus eos capere possit. Ad t e r t i a m p r o h a t i o n e m l dico quod nulla substantia corporea exterior potest a nobis in se naturaliter cognosci, quidquid sit de anima intellectiva vel quacumque substantia quae est de essentia cognoscentis. Ad t e r t i u m d u h i u m 2 dico quod nec quidditas divina nec essentia divina, nec aliquid quod est intrinsecum Deo potest 1-2 propter ... exteriorum om. Z 4 immediate] inimicitiae C 5 praesupponitur] alicui dd. D Il illius] illud E Il deber:et] de buit C Il terminare] causare D, determinare G 6 ilio] isto modo D Il ilio posito] illa posita F Il actum 6-7 sed ... appetendi om. (hom.) E om. A 10 puri] pure EZ, om. C Il nihill] intelligibilis Z Il nihil2] intelligibile Z 11 si] sic C 11-12 aliquid ... brutali om. A 13 Praeterea] propter autem C Il inimicitia] inimicitiam C 16 aliquid om. Z Il quod ... sensatum om. Z Il possit] posset G 18 respectus] respectum E 20 potest] 19 tertiam ita Mmon 106, Prld. Anton., V at., primam ABCDEFGH, aliam Z, &rgh. possit G 21 quae] quia A, quod C 22 est om. F Il essentia] subswuia E Il cognosa:ntis] cognoscitur E 23-24 quidditas ... nec om. (hom.) E 24 divina om. C
I
Supra, p. 406, lin. 7-8.
2
Supra, p. 406, lin. 9-11.
DE COGNOSCIBILITATE DIVINAE ESSENTIAE
5
10
15
2D
413
a nobis cognosci in se et in particulari, l§ ita scilicet quod nihi1 aliud concurrat in ratione obiecti, §l nec debet hoc plus negari a Deo vd a voluntate divina vd sapientia vel quocumque alio quam a quidditate divina vd ab essentia divina, et ideo nihil intrinsecum Deo - sive vocetur attributum sive perfectio simpliciter sive quocumque nomine - poterit plus cognosci quam essentia divina vel quidditas divina. Ad p r i m a m p r o b a t i o n e m l dico quod nec unitatem Dei, nec primitatem, nec infìnitam potentiam, nec bonitatem, nec perfectionem divinam possumus in se cognoscere, sed il1a quae immediate cognoscimus sunt aliqui conceptus qui non sunt Deus realiter, quibus tamen utimur in propositionibus pro Deo, l§ vel cognoscimus cognitione communi plura quam Deum, §l et ideo il1a unitas quae est Deus vel potentia vd perfectio simpliciter quae est Deus non potest a nobis cognosci in se. Et s i d i c a t u r: nos demonstramus unitatem de Deo et perfectionem simpliciter, sed non demonstramus nisi cognoscam.us quid demonstramus, igitur cognoscimus unitatem Dei, perfectionem simpliciter et huiusmodi, d i c o quod si ista supponant personaliter, assumptum simpliciter est falsum, quia illam unitatem quae Deus est non demonstramus, nec illam perfectionem simpliciter quae Deus est demonstramus. Si autem supponant simpliciter, sic assumptum est verum, quia istos conceptus qui non sunt Deus, quamvis stent pro Deo, demonstramus de alio conceptu, et 1 ita scilicet] sic C 1-2 ita ... obiccti om. A 1 nihil om. E 3 veli] et C, nec D Il vel2] a add. BE Il vc!J] a add. DEZ 4 ab om. Z Il divina2 om. Z 9 Dci om. G 13 co=uni om. G 10 perfectionemJ potcntiam E 12-13 ve! ... Deum om. AB 14 unitas] entitas Z 16 Et om. Z 17 cognoscamusJ cognoscimus Z 18 quid] quod E Il Dei] et add. BF, si add. G 19 simplicitcr om. E Il supponant] supponat G 21 quae] quia A Il 19-20 personalitcrJ simplicitcr D 20 assumptum] absolutum D nec] ut G 22 quaeJ quia A li supponant] supponat GZ 23 sic om. Z Il assumptum] acceptum D 24 Deus om. G '! alio J aliquo Z
l
Supra, p. 406, !in. 12-19.
414
LIBER I DIST. 3 Q. II
ideo istos conceptus in se cognoscimus, !§ vel ipsis cognoscimus Deum et alia,§! sed non ipsum Deum !§in se,§! sed tantum in istis conceptibus, qui tamen supponunt pro ipso Deo in se, quamvis . . 1psum m se non cognoscamus. Ad s e c u n d u m I dico quod pecca t multipliciter: primo s per fallaciam aequivocationis, quia cognoscere aliquid 'quid est' v el quidditative potest intelligi dupliciter. V el quia ipsa quidditas rei vel aliqua pars quidditatis in se cognoscitur, et sic non est possibile Deum cognoscere quidditative nec finem ultimum. Vel quia aliquis conceptus quidditativus cognoscitur, et sic potest Deus 10 cognosci a nobis 'quid est' et quidditative. Secundo, peccat quia accipit quod finis proximus non potest cognosci quidditative nisi cognoscatur finis ultimus quidditative. Ista est simpliciter falsa, quia quaelibet res potest cognosci quidditative nulla alia re extrinseca cognita, nec quidditative nec aliquo modo; tamen quando 1s agens per intellectum agit, cognoscit finem ultimum; non semper illum finem ultimum qui Deus est, sed qui est praestitutus a voluntate, sive secundum rectam rationem sive contra rectam rationem. Ad a l i u d 2 dico quod ad perfectam notitiam incomplexam :o?t> non requiritur notitia omnium causarum nisi intrinsecarum, tamen ad notitiam complexam de re perfectam bene requiritur notitia ommum causarum. Qualiter tamen hoc sit intelligendum, patebit alias 3. 1 ve!] et C 1-2 ve! ... alia mg. F2, om. A 2 in se om. AF 7 quia] quod CZ 8 pars] rei add. D Il est om. E 9 possibile] impossibile B Il n.ec] ve! DE Il nec ... ultimum om. Z Il Ve!] nec B 10 quia] quod Z, om. B Il quidditativus om. G 12 accipit] acci13 quidditative] et aJd. Z Il Ista] ita Z 15 cognita] pitur EG Il quidditative om. E 16 agit] et aJd. BE Il semper] cognoscit add. E 17 est! praecognita BE Il aliquo] alio E om. BG Il praestitutus] praedestitutus C 20 notitiam] cognitionem A 22 complexam om. D Il bene om. G 23 tamen] autem Z 24 alias] etc. aJd. B l Seu ad secundam probationem, supra, pp. 406, lin. 20 - 407, lin. 4. Supra, p. 407, lin. 5-8. 3 Guillelmus de Ockham in Expositione in libros Physicorum Aristotelis, I, t. 1, super textum: c Quoniam quidem
2
DE COGNOSCJBILITATE DIVINAE ESSENTIAE
5
1o
15
20
415
Ad C o m m e n t a t o r e m l dico quod loquitur contra P l a t o n e m qui posuit ideas rerum sensibilium, et ideo cum nihil possit perfecte cognosci nisi cognito aliquo quod est de sua quidditate, ideo oporteret cognoscere illas quidditates sive ideas; causae autem extrinsecae, scilicet efficiens et finis, non sunt de quidditate causatorum, et ideo nihil ad propositum. Ad a l i u d 2 dico quod non plus cognoscimus esse Dei quam quidditatem Dei. Unde sicut scimus istam propositionem 'Deus est' ita scimus istam 'Deus est essentia' vel 'Deus est quidditas', et ita cognoscimus terminos unius propositionis sicut alterius, et propter hoc non cognoscimus plus esse Dei quam essentiam Dei. Unde est advertendum quod quando dicimus 'Deus est', ibi non accipitur ipsum esse divinum, sed unus conceptus, sive sit syncategorematicus sive categorematicus, qui modo suo habet supponere pro esse divino, hoc est, pro divina essentia. Ad a l i u d 3 dico quod non omnis defìnitio exprimit quid est res, quia secundum P h i l o s o p h u m, II Posteriorum 4, defini rio quaedam indicat quid rei, et quaedam quid nominis. Tunc dico quod imponcns nomen habet quid nominis et cognoscit illud cui imponit nomen non in se sed in aliquo conceptu. 2 posuit J poni t F 3 nisi J non BCEF 4 ideo J non D 5 extrinsecae om. B 8 Dei] rei G 9-10 quidditas] divina add. D 11 propter] per D 12 quod] quia C Il dicimus] dicitur F, om. A 13 accipitur] accipimus D ipsum] ibi C l! divinum] Dei FG Il sit om. E 14 si ve J sit add. B 17 Posteriorum J etc. add. Z 18 quid] est add. E 19 quod om. G
intelligere, etc., dicit: notandum est quod Philosophus non loquitur hic de notitia incomplexa alicuius, quasi illa non possit haberi nisi ex notitia principiorum, causarum et elementorum; immo possibile est aliquid cognosci perfecte notitia incomplexa - ita quod notitia perfectiori incomplexa non potest cognosci - sine notitia omnium causarum extrinsecarum, non tamen sine notitia causarum intrinsecarum, scilicet materiae et formae, si illas habeat, (cod. Vat. lat. 3062, f. 4 va). l Supra, p. 407, lin. 9-15. 2 Supra, p. 407, lin. 16-19. 3 Supra, p. 407, !in. 20-22. 4 Aristot., Anal. Poster., II, c. 10, tt. 44-45 (93b 28 - 94a 19).
416
LIBER I DIST. 3 Q. II
Ad a l i u d l, quod non potest sciri d.ifferentia aliquorum nisi sciatur utrumque extremum vel in se vel in conceptu sibi proprio, et ideo tam Deus quam creatura scitur in conceptu proprio sibi. Et ideo quando scio quod Deus non est creatura, cognosco Deum in conceptu, et illum conceptum cognosco in se et immediate, l§ vel ipso cognosco Deum. §l Ad q u a r t u m 2 dico quod 'summum' dicit conceptum connotativum vel negativum vel aequivalenter dicit utrumque, quia 'summum' est aliquid quod est nobilius aliis, vel quod non habet nobilius eo. Ad q u i n t u m 3 dico quod sicut de ente particulariter sumpto possunt concludi multi conceptus compositi proprii ita de aliquibus conceptibus compositis possunt concludi alii conceptus compositi. In primo concluso concludetur compositus conceptus vel conceptus connotativus vel negativus de ente particulariter sumpto, sicut scito primo quod aliquod ens est nobilissimum ens, postea de ente nobilissimo concluditur quod est ens intelligens et volens intellectione et volitione, quae non sunt nisi ipsa divina essentia, et sic de aliis. Ad s e x t u m 4 potest dici quod substantia non potest c
1 sciri] scire D 2 veli] ut AG 3 scitur] sciuntur G 5 conceptum] connotum (!) add. D 6 ve!] et Z, in add. D Il vel ..• Deum om. AF 7 quartum] dubium add. Z 8 vel2] et Z 9 quia] quod G Il aliquid] aliquod G Il quod est om. C Il aliis] omni ali o Z Il ve! om. E 12 possunt] possent D 13 conceptibus] conceptis D Il composiris om. Z Il possunt] habent D 14 compositi] tunc add. E Il concludetur] concluderetur F 15 conceptus om. B 17 ens om. Z 18 ipsa om. E 20 potest dici] dico A Il non om. B 21 proprio] propriis E 24 substantiae] creaturae E Il alicui alii] aliis Z l Supra, p. 408, lin. 1-6. 2 Ad quartum, scilicet dubium, supra, p. 408, lin. 6-10. 3 Ad quintum dubium, supra, p. 408, lin. 11-16. 4 Ad sextum dubium, supra, p. 408, lin. 17-18.
5
1o
15
417
DE COGNOSCIBIUTATE DIVINAE ESSENTIAE
5
sit communis omnibus aliis, nisi forte aliquis contentus per se sub conceptu entis, et hoc verum est de conceptu composito communi omnibus substantiis, quidquid sit de conceptu communi praecise aut contento sub genere generalissimo substantiae, et ideo substantia cognoscitur in conceptibus connotativis et negativis, sicut in talibus: ens per se subsistens, ens non in alio, ens quod est subiectum omnium accidentium, et sic de aliis. [An
10
15
ARGUMENTA PRINCIPALIA]
Ad p r i m u m principale l dico quod quando simplex cognoscitur in se, aut totaliter cognoscitur aut totaliter ignoratur, quia nihil potest illius latere quin totum lateat, sed, sicut dictum est 2, Deus non cognoscitur in se. V erumtamen de simplici potest aliquod praedicatum sibi conveniens cognosci sibi convenire, hoc est conceptui communi particulariter sumpto, et aliud ignorari, et ita est in proposito. Ad a l i u d 3 dico quod illud argumentum probaret quod Deus posset a nobis intuitive videri. Ideo dico quod hoc est verum de naturaliter visibili a potentia quae nata est quodlibet illorum videre, et ad quae videnda requiruntur lumina eiusdem rationis. -------
--
1 sit om. AB Il communis] communc B Il contentus] conceptus CG 2 composito] 3 communi] substantiae add. D, alicui add. E 4 aut] sibi add. D Il communi] alii add. E 9 quando] illud quod Z Il simplex] simpliciter Z 10 in se] dico quod a B, ut Z, om. E add. D 11 quin] potius add. G Il totum] totaliter D Il sed om. F 12 Verumtam.en] 13 praedicatum om. E 14 communi] omni G Unde D 12-13 aliquod] aliquid E Il particulariter] communiter G Il ita] sic B 15 est om. D 16 aliud] argum.entum add. E 17 Ideo] Et prams. E, Unde D 19 ad] alia Z Il quae] ad add. Z Il requiruntur] sicut add. Z l Supra, p. 393, lin. 13-16. supra, pp. 408s., et alibi saepe.
0 CXHAM, OPERA THEoL. II
2
3
In responsione ad primum dubium, Supra, pp. 393, lin. 17- 394, lin. 2.
Z7
[QUAESTIO
m
UTRUM DE DEO POSSIMUS HABERE PLURES CONCEPTUS QUIDDITATIVOS]
Ad evidentiam aliquorum praedictorum quaero utrum de Deo possimus habere plures conceptus quidditati.vos. s Quod non: Quia eiusdem rei simplicis non possunt esse plures conceptus quidditati.vi; sed Deus est res simplicissima; igitur etc. Minor est manifesta. Maiorem probo, quia conceptus est similitudo rei; sed eiusdem rei simplicis non possunt esse multae similitudines; igi- 1o tur etc. Ad oppositum: Omnis conceptus indicans substantiam Dei est simpliciter quidditati.vus; sed secundum beatum A u g u s t i n u m, XV De Trinitate t, Deus dicitur sapiens, bonus, iustus secundum substan- 1s tiam, sieut dicitur spiritus secundum substantiam; igitur omnes isti. conceptus sunt quidditati.vi. [OPINio Scon]
Ad q u a e s t i o n e m videtur esse opinio aliquorum 2 quod de Deo non potest haberi nisi unus conceptus quidditati.vus, et 4 Ad ... quaero] Quaestio tertia Z 7 rei] rationis G Il simplicis] singularis D 8 simplicissima] singularis D 8-9 est manifesta] patet D 9 Maiorem ... quia] Probario maioris quod D 10 simplicis] singularis D IJ multae] plures DG 10-11 igitut etc. om. D 13 Dei ... simplicitet] singularis D 14 beatum om. Z 15 dicitut] 17 sunt om. G 19 Ad] istam add. D IJ aliquorum. om. Z brevis add. F l August., De Trinit., XV, c. 3, n. 5 (PL 42, 1059). 2 Opinio Scoti, Ordinatio, I, d. 3, p. 1, qq. 1-2, n. 25 (ed. Vaticana, III, 16s.); Reportatio Paris., l, Prol., q. 1, n. 50 (ed. Wadding, XI, 14).
HABEMUSNE PLURES CONCEPTUS QUIDDITATIVOS DE DEO
419
quod alii conceptus sunt denominativi, sicut conceptus sapienti.ae et huiusmodi sunt denominativi. Hoc potest persuaderi, quia omne commune ad multa si praedicatur de uno denominative, praedicabitur de reliquo denominative; sed sapiens est unum commune s ad Deum et creaturam, et praedicatur de creatura denominative; igitur de Deo. [CoNTRA OPINIONEM Scon]
Sed ista opinio non est vera. Cuius ratio est quia omnis conceptus l§ non connotativus §l est quidditativus respectu illorum 1o a quibus immediate abstrahitur; sed conceptus sapienti.ae immediate abstrahitur a deitate et a sapienti.a creata; igitur est quidditativus respectu utriusque. Maior est manifesta, quia non est maior ratio quod sit quidditativus respectu unius quam respectu alterius. Minor eti.am probatur, quia sapientia dicit conceptum communem 1s Deo et creaturis, igitur immediate abstrahitur ab aliquo alio quam a creatura, et non nisi a Deo, igitur etc. (REsPONSI O AUCTORIS)
3>
Ideo dico quod respectu Dei possunt esse plures conceptus quidditativi, non tamen erunt plures conceptus quidditativi convertibiles. Primum patet, quia omnis ille conceptus est quidditativus respectu alicuius qui primo supponit pro ipsa quidditate et non pro aliquo alio subiecto vel denominato ab illa quidditate; sed in ista 'Deus est sapienti.a', supponit sapientia pro ipsa deitate quae non est subiectum, nec quocumque modo denominatum ab aliquo 1 quod om. GZ 1-2 sicut ... denominativi om. (hom.) FZ 3 denominative] vere add. C 4 reliquo] alia D Il sapiens] sapientia D 5 et] ad add. D 6 igitur] et add. DGZ 8 estl] videtur F 9 non connotativus om. AF 10 a] ex F 11 a2 om. E 14 Minor etiam.] Et minor E 16 nisi om. D 19 quidditativi2J et add. D 20 Primum] Praeterea G Il patet] dico GZ Il quia] quod BGZ Il omnis ille] omnes isti G Il est corr. sunt G 22 i Ila J ipsa D 23 deitate J quidditate B 24 est om. F Il quocumque] aliquo FIl denominatum] denominatur GZ
420
LIBER I DIST. 3 Q. III
principaliter significato per sapientiam, tgttur etc. Minor patet, quia omnis conceptus qui praccise exprimit illud idem quod exprimit alius conceptus, et non diverso modo grammaticali nec logicali, est conceptus quidditativus sicut alius, quia non est maior ratio quod iste sit quidditativus quam ille; sed conceptus sapientiae s a parte Dei praecise exprimit illud quod exprimit conceptus entis, et non habet diversum modum grammaticalem nec logicalem, patet inductive: igitur uterque istorum est quidditativus, v el neuter; et non neuter, manifestum est, igitur uterque. Secundum patct, quia illi conceptus qui praecise idem exprimunt quantum ad 10 quodlibet contentum, et sub eodem modo grammaticali et logicali, sunt conceptus eiusdem rationis; sed quidditativi conceptus convertibiles - si ponantur - idem expriment quantum ad omne contentum, et cum eodem modo grammaticali et logicali, quia sunt quidditativi, igitur sunt conceptus eiusdem rationis, et per 15 consequens sunt unus conceptus. Ista ratio procedit de conceptibus respectu rei simplicis, cuiusmodi est Deus, quia de re composita propter diversitatem partium possunt formari diversi conceptus convcrtibiles, qui erunt quidditativi respectu partium, et aliquo modo quidditativi respectu totius pro quanto praedicabuntur de toto per se primo modo. ( ALIQUA DUBIA CONTRA SOLUTIONEM}
Sed hic sunt aliqua dubia. P r i m u m: quis istorum conceptuum quidditativorum sit simplicior et perfectior, utrum scilicet conceptus entis vel aliquis alius. 1 Minor patet orn. ABCFGZ 2 praecise orn. B 3 conceptus J quidditativus Il nec] ve! DEZ 4 sicut alim om. Z 5 ratio om. A Il iste] conceptus add. Z 6 illud] id E, idem add. D 7 nec] ve! DE 8 istorum] eorum C 9 neuterlj neutrum G Il non om. G Il manifestum est] patet G 12 conceptusl om. Z Il sed] sunt A 13 idem] id est G Il expriment] exprimunt D 14 cum] omni DE, om. F 15 igitur om. G 16 conceptus] eimdem rationis add. FIl ratio om. Z 16-17 conceptibm] conceptibilibus E 17 respectu] eimdem add. DE Il simplicis] singularis D 19 qui om. G Il partium] in add. E 20-21 praedicabuntur J probantur B 21 toto J et add. A 23 dubia J circa dieta add. D Il Primum] Primo FIl quis] quid E 24 quidditativorum om. D Il perfèctior] et add. D add. Z
25
HABEMUSNE PLURES CONCEPTUS QUIDDITATIVOS DE DEO
421
S e c u n d u m d u b i u m est, quia videtur quod possunt esse plures conceptus quidditativi simplices et convertibiles respectu Dei, quia conceptus veri et boni et entis sunt convertibiles et sunt simplices et quidditativi respectu Dei, igitur etc. s Praeterea, quemcumque ordinem realem haberent aliqua si essent distincta realiter, eundem habent ubi distinguuntur ratione I; sed si essentia divina et intellectus divinus et bonitas divina distinguerentur realiter, istorum essent distincti conceptus ordinati et essent convertibiles; igitur ubi ista distinguuntur ratione habebunt 10 consimilem distinctionem et consimilem ordinem, et tamen erunt simplices et convertibiles et quidditativi, per dieta, igitur etc. [REsPONSI O
Scon
AD PRIMUM DUBIUM]
Ad primum istorum dicitur z quod « conceptus perfectior simul et simplicior, nobis possibilis, est conceptus entis infiniti. 1s llie enim est simplicior quam conceptus entis boni, entis veri, vd aliquorum similium, quia 'infinitum' non est quasi attributum vd passio entis, sive eius de quo dicitur, sed dicit modum intrinsecum illius entitatis, ita quod cum dico 'infinitum ens', non habeo conceptum quasi per accidens ex subiecto et passione, sed concepzo tum per se subiecti in certo gradu perfectionis, scilicet infìnitatis; sicut albedo intensa non dicit conceptum per accidens sicut albedo visibilis, immo intensio dicit gradum intrinsecum albedinis in se; et ita patet simplicitas huius conceptus 'ens infmitum' ). 2 simplices et om. Z 3 et! om. AEFZ 5 realem om. F 7 divina! om. E 11 7-8 distinguerentur] distinguuntur D 8 essent] erunt D 9 essen t om. D 11 igitur etc. om. ADEZ 14 simul om. FIl possibilis] haberi de Deo aàà. DE 15 ve!) et D 16 aliquorum om. D Il ve!] aliqua aàà. G 18 illius] eius G Il entitatis] entis GFZ Il dico] Deo C 19 quasi] quod E 22 intensio] intenso AG 23 et om. Z Il ens infinitum] entis infiniti Z et2] ve! G
Hoc est principium Scoti, Reportatio Pari.< .. Pro!., q. ì, n. 43 (cd. Wadding, XI, 12). 2 Scotus, Ordinatio, I, cL 3, p. i, q q. 1-2, nn. 58-59 (ed. Vaticana, III, 40s.). Revera Doctor Subtilis ad nullum dubium hic respondet; ctenim dubia non ipsc scd Ockham concepit. l
LIBER l DIST. 3 Q. III
422
« Probatur perfectio illius conceptus multipliciter: tum quia
ille conceptus inter omnes a nobis conceptibiles virtualiter plura indudit; sicut enim ens indudit virtualiter verum et bonum in se, ita ens infinitum includit verum infinitum, bonum infinitum et omnem 'perfectionem simpliciter' sub ratione infiniti •· s « Tum quia demonstratione 'quia' ultimo concluditur esse de ente infinito; il1a alia sunt perfectiora quae ultimo cognoscuntur demonstratione 'quia' ex creaturis, quia propter eorum remotionem a creaturis difficillimum est ea ex creaturis concludere •. (CONTRA RESPONSIONEM SCOTI AD PRIMUM DUBIUM]
10
Contra istum modum dicendi arguo et ostendo quod conceptus entis infiniti non sit formaliter in se perfectior conceptus omni conceptu possibili haberi de Deo, quia nullus conceptus negativus est formaliter perfectior conceptu positivo; sed conceptus entis infiniti est includens ultra conceptum entis aliquid negativum. ts Maior videtur manifesta. Minor probatur, quia certum est quod conceptus 'ens infìnitum' est conceptus compositus, quia si esset simplex, cum sit quidditativus, - ex quo conceptus entis est quidditativus -, aliquis conceptus simplex quidditativus esset convertibilis cum Deo, quod i s t i n e g a n t I ; igitur non est simplex, w igitur est compositus. T une quaero de secundo conceptu partiali: aut est conceptus negativus, aut positivus. Si negativus, habetur propositum. Si positivus, - et non est conceptus compositus, patet 1 illius] istius C, huius Z Il concrptus] simpliciter aJJ. D Il tum] umen Z 3 eru om. E D Il et] infinitum C 5 perfectionem] et add. E 7 infinito] sed aJJ. D IJ alia] autem Z, om. D IJ cognoscuntur] concluduntur DF 9 ea ... creaturis 0111. E 11 arguo et 0111. Z 12 sit] sunt C, 0111. F IJ formaliter ... se 0111. F li in] per D 13 habcri 0111. E 15 includens] concludens G Il negativum] ergo etc. add. Z 16 videtur] est D Il videtur manifesu] patet Z IJ Minor probatur] Mino= probo D l! certum ... quod] iste Z IJ quod] 17 concrptus om. ABZ 21 secundo] isto E, om. F 23 patet] potest G iste add. C
Il virtualiter] eru add.
l
cana,
Scotus, Ordinatio, I, d. 3, p. 1, qq. 1-2, nn. 56-57 (ed. Vati-
m,
38s.).
HABEMUSNE PLURES CONCEPTUS QUIDDITATIVOS DE DEO
423
inductive quod non possunt dari conceptus partiales ex quibus componatur, igitur est simplex, et est convertibilis, certum est, cum Deo, quia nihi1 aliud a Deo est infìnitum -, igitur aliquis conceptus simplex proprius Deo et positivus esset nobis possibilis, 5 quod i s t i n e g a n t 1. Praeterea, si ens infìnitum dicit conceptum perfectiorem formaliter quam ens summum vel ens summum bonum: aut [hoc est] ratione entis; et hoc non est possibile, quia idem est utrobique; aut ratione infiniti; et hoc non est possibile, quia non 10 dicit nisi negationem. Praeterea, quod dicit, quod est conceptus simplicior, non est verum, quia conceptus compositus ex conceptu positivo et negativo non est simplicior conceptu composito ex duobus positivis; sed iste componitur ex conceptu positivo et negativo; igitur etc. 15 Praeterea, quod dicit quod infìnitum non est quasi passio nec attributum Dei, sicut bonum, verum, etc., hoc non videtur bene dictum, quia omne quod demonstratur de aliquo quod non praedicatur de eo primo modo dicendi per se, est passio illius; sed infinitum demonstratur de Deo, secundum e o s 2, et non praediw catur de Deo primo modo dicendi per se, quia nihi1 negativum vel includens negationem praedicatur de positivo per se primo modo, igitur esse infìnitum est passio ipsius Dei, sicut esse immortale, incorruptibile, et cetera huiusmodi. Ex isto patet quod in.fì1 quod] quia EFGZ 2 simplex] simpliciter F 5 isti] ipsi Z 6 dicit] dicat G 7 formaliter] simpliciter F, om. Z IJ vd] et D Il ens2 del. F, om. E Il summum2 om. A 8 hoc est ita D, om. ABCEFGZ 9 infiniti] infinitatis F 11 quod!] cum E Il quod2] non add. D Il est2] alius adJ. D 11-13 non ... negativo in imo f B 14 igitur om. G 16 Dei om. D 1&-17 hoc ... dictum] Contra Z 17 quodl] quo E IJ quod2 (ita pro et?) axJJ. 18 est] eius add. DIJ illius om. D 19--20 dem.onstratur ... se] est huiusmodi respectu Dei Z 20 dicendi om. D 21 includens] per se adJ. D 22 essel] omne D, om. Z Il ipsius] illius tt add. ergo infinitum est passio Dei Z, om. D IJ esse] omne D, om. G 22-23 i=ortale] et adJ. G 23 cetera om. DFZ IJ isto] quo D I Scotus, ibidem. 2 Scotus demonstrat in.finitatem Dei m Ordinatione, l, d. 2, qq. 1-2 (ed. Vaticana, II, 125-221).
424
LIBER I DIST. 3 Q. III
nitum non dicit gradum intrinsecum per se et primo, sed magis ex consequenti. Ideo potest dici quod inter conceptus quidditativos Dei, ponendo quod conceptus inferior sit aliquo modo perfectior conceptu magis communi, sic ilie conceptus qui est praecise communis Deo et maximae perfectioni, et minus communis vel aeque communis cum minimo communi, est perfectior formaliter, ilio modo quo est maior perfectio vel minor inter conceptus. Tamen inter conceptus non quidditativos proprios ilie qui componitur ex conceptu entis et tali conceptu perfectissimo simplici, vel ex secundo conceptu minus communi perfectiori, erit perfectior, cum totalis compositus ex omnibus erit perfectissimus; sed inter conceptus non quidditativos, saltem totaliter, conceptus entis infiniti expressius signifìcat maximam perfectionem esse in Deo. Ad p r i m a m r a t i o n e m a l i q u o r u m l dico quod conceptus entis infiniti non est simplicior. Et quando dicitur quod infinitum non est attributum vel passio eius de quo dicitur, dico quod est passio, non iliud quod est infinitum, quia iliud est divina essentia, sed iste conceptus 'infinitum' est passio et demonstrabilis de Deo, secundum sic opinantes 2, quamvis non secundum veritatem, nisi forte a posteriori. Ad a l i u d 3, quod non concludit ilio modo quo i s t i imaginantur, sed bene infert ista et formalius vel evidentius quo ad nos, sed ex hoc non sequitur quod sit perfectior. 1 primo] nodo aàd. E 2 potest] totum G 3 Dei] divisi.vas D, simplicis add. EZ Il ponendo] posito F 4 sic] sicut EZ 5 perfectioni] perfectior DE Il et] est E, vel G 6 co=unis] ro=une G Il co=uni] tam.en inter conceptus non quidditativos aàd. (v. lin. 7-8) E Il formaliter om. F 7 perfectio om. G 7-8 Tam.en ... conceptus om. E 8 componitur] ponitur B 9 simplici] simplicior E 10 cum] tam.en EFZ 11 ex] de D 12 non om. E 13 in om. Z 14 aliquorwn] aliorum Z, om. C 15 simplicior] simplex FIl quod] ens add. D 16 infinitum] infinitas FIl vel] nec Z Il de ... dicitur om. F 17 est3] substantia aàd. G 19 secunduml] quia G Il opinantes] ponentes Z 20 posteriori] sit demonstrabilis add. D 21 concludit] includit BFG [[ quo om. G 22 ista] istam D Il et] quod sit D [[ vel] et D l Respondet ad rationem Scoti, citatam supra, p. 421, !in. 13-23. Videsis p. 423, notam 2. 3 Seu ad primam probationem rationis Scoti, supra. p. 422, lin. 1-5. 2
5
1o
15
20
HABEMUSNE PLURES CONCEPTUS QUIDDITATIVOS DE DEO
425
Ad s e c u n d u m l, quod non omnia illa quae conduduntur de aliquo demonstratione 'quia' sunt perfectiora, quia negationes aliquando posterius conduduntur. [RESPONSIO AUCTORIS AD SECUNDUM DUBIUM]
s
Ad secundum dubium 2 dico quod eiusdem rei possunt esse plures conceptus simplices denominativi, et hoc propter diversitatem connotatorum; sed quidditativi simplices non possunt esse plures. Ad p r o b a t i o n e m dico quod quidquid sit de vero, 10 bonum dupliciter accipitur. Uno modo secundum quod est connotativum; alio modo secundum quod est perfectio secunda vel aliqua res specialis distincta contra sapientiam, et isto modo non est conceptus quidditativus Dei; primo modo potest esse conceptus quidditativus. lta est de sapientia et dilectione quod a sapientia 1s creata et a deitate potest abstrahi conceptus unus praedicabilis in quid de utraque et erit conceptus quidditativus. Similiter, a dilectione creata et a deitate potest abstrahi unus alius conceptus et erit praedicabilis in quid de utraque. Et ita eiusdem rei propter diversitatem rerum extrinsecarum possunt esse plures conceptus quidzo ditativi et simplices, sed non erunt convertibiles, quia semper aliquid continetur sub uno quod non continetur sub reliquo. Ad s e c u n d u m a r g u m e n t u m 3 propter idem conceditur quod de eadem re possunt esse plures conceptus, sed unus 1 concluduntur] posterius add. DE 2 aliquo] alia B il quia om. E 3 aliquando] 9 quod om. D 10 bonum] et bono alibi A 7 connotatorum] connotativorum E tamen D 13 primo] secundo ACDFG Il conceptus2 om. E 14 quidditativus] respectu Dei add. Z li Ita] Et praem. D Il sapientia!J prima add. D Il et] prima add. D Il quod] quia DF 15 et om. G Il deitate] divinitate D Il unus] alius et erit add. D 16 quidditativus] quidditativi G 17 deitate] divinitate D Il et eri t om. D 20 erunt. .. quia] eri t convertibilis et E 21 reliquo] alio Z 22 propter] pro mg. A 23 eadem re] eodem GZ
2
l Scilicet ad secundam Supra, p. 421, lin. 1-4.
3
probationem, supra, p. 422, lin. 6-9. Supra, p. 421, lin. 5-11.
426
LIBER I DIST. 3 Q.
erit quidditativus et ceteri ernnt denominativi. Unde dicitur l sic quod de Deo possunt esse plures conceptus et « quod illis pluribus conceptibus potest correspondere una res quae potest virtualiter continere tales plures conceptus, et per consequens de ipsa per intellectum possunt actualiter explicari. Et si dicatur quod una res habet unum conceptum adaequatum, concedo: unum conceptum quidditativum qui est eius omnino idem secundum se. Sed praeter hunc potest virtualiter continere conceptus plures quasi denominativos, sicut ipsa essentia ex natura rei virtualiter continet plures vel multas proprietates consequentes ipsam, si possent distingui realiter ab ipsa, ita essentia ista potest virtualiter continere plures conceptus quasi denominativos qui possunt ab intellectu distingui a conceptu quidditativo, et hoc est praecise si illi conceptus sint tantum distincti secundum relationem rationis mutuo se respicientes•. Ex istis verbis patet quod i s t e concedit quod de Deo possunt esse plures conceptus, scilicet conceptus quidditativus et plures denominativi, etiam posito quod in Deo nulla esset distinctio ex natura rei correspondens illis distinctis conceptibus, quia dicit quod distinguerentur per relationes rationis mutuo se respicientes. Unde immediate subdit innuens praeter istum modum alium modum distinguendi tales conceptus, scilicet per distinctionem ex natura rei correspondentem, qualem ponit inter divina attributa, dicens sic 2 : « Forte tamen posset poni aliqua distinctio maior illorum 1 ceteri ... denonùnativi] alius erit denonùnativus D Il erunt om. AZ 2-3 pluribus 5 explicari] Verun:uam.en unus illorum erit quidditativus et alli erunt conceptibus om. Z denonùnativi add. (v. /in. 1) D 6 conceptuml] obiectum G Il concedo] quod habet adJ. D Il conceptum2] adaequatum adJ. D 7 eius] ei Z 9 plures] conceptus adJ. E 11 ita] qua D Il ista] ipsa BF 12 quasi] conceptus DE Il ab intellectu om. F 13 est om. AZ Il praecise] praeàpue Z, verum add. DE 14 relationem] relationes Z 15 istis] bis D Il possunt] possent C 16 scilicet] unus adJ. E Il conceptus] unus D 17 esset] erit G 20 praetet om. E 22 com:spondentem qualem] correspondente quam Z 23 tanu:n] non G, om. D Il maior] ista add. D llillorum] istorum D
2
l Scotus, Reportatio Paris., I, Prol., q. 1, n. 50 (ed. Wadding, XI, 14). Scotus, ibidem.
5
10
15
20
HABEMUSNE PLURES CONCEPTUS QUIDDITATIVOS DE DEO
427
conceptuum quam per relationes rationis mutuas, et quod adhuc possent virtualiter conti.neri in il1a essenti.a et per intellectum actualiter explicari, sed de hoc alias •- sicut i p se promitti.t- « dicetur, in quaestione de attributis •· 5 Ex quo patet quod secundum e u m eiusdem rei simplicis possunt esse disti.ncti. conceptus, scilicet quidditativus et denominativi, et sine omni distincti.one a parte rei et per disti.ncti.onem formalem a parte rei et sine reali disti.ncti.one. Patet etiam quod vult ponere quod isti conceptus erunt convertibiles sine-disti.ncti.one 10 reali extrinseca correspondente, tum quia ponit quod conceptus quidditativus adaequatus est tantum unus, non sic denominativi; sed certe - sicut declaratum est l - conceptus quidditativi non convertibiles possunt esse plures etiam secundum e u m, igitur intelligit de convertibilibus. Similiter, ratio sua probat quod tales t5 conceptus converti.biles sine disti.ncti.one extrinseca possunt esse plures; « si 2 enim ista disti.nguerentur realiter: natura immaterialis perfecta, intellectus perfectus, actus intelligendi obiectum primarium et actus intelligendi obiectum secundarium •, de istis possent formari conceptus plures et converti.biles et sine disti.ncti.one exw trinseca correspondente; igitur eodem modo, per rationem suam, ubi ista disti.nguerentur sola ratione possunt formari plures conceptus et convertibiles, eti.am sine distincti.one extrinseca correspondente. Similiter, dicit 3 quod tales plures conceptus possunt expli1 quam om. E :1 quod om. GZ 2 et om. G 3 sicut] ut E Il ipse] ipsemet Z Il dicetur] dicere D 5 quod trp. p. eum Z Il simplicis] singularis D 6-7 denominativi] denominativus GZ 7 et2 om. D 8 sine J onuù add. DF Il reali distinctione tTp. F 11 unus] unius G Il denominativi] denomi nati9 erunt] essent D 10 tum] tam.en Z vus D 12 certe] cenum G 13 igitur] et G 14 Similiter] illa add. B Il sua 16 distinguerentur] distinguuntur D 17 obiectum] secundarium et add. E om. B 18 possent J possunt F 19 et! om. F Il et2 om. D Il distinctione om. E 21 ista] illa E Il distinguerentur] distinguuntur D Il possunt] possent Z, ratione possent add. E 22 etiam] et BE l Supra, pp. 419s. 2 Verba sunt Scoti, Reportatio Paris., Prol., q. l, n. 43 (ed. Wadding, XI, 12). 3 Vide supra, p. 426, lin. 13-14.
428
LIBER l DIST. 3 Q. III
cari « praecise si sint distincti per relationes rationis mutuo se respicientes •, sed si requirerent aliquam distinctionem extrinsecam, non distinguerentur per relationes rationis mutuo se respicientes, sed per relationes rationis illa extrinseca respicientes, secundum e u m. Et ita patet quod non intelligit de talibus 'esse creativurn', 'esse :; beatificativurn', 'esse gubernativurn', et sic de aliis, quia isti sunt plures et denominativi et convertibiles; sed secundum i s t u m non distinguuntur nisi per relationes rationis ad diversas creaturas, sicut dicitur 'creativus' in quantum potest omnem creaturam de nihilo producere, 'beatifìcativus' in quantum naturae intellectuali 10 potest dare vitam aeternam, et sic de aliis importantibus, secundum e u m, tantum respectus rationis. Sed istud non est verum: quod enim de eadem re simplici sine omni distinctione correspondente intrinseca et extrinseca habeantur plures conceptus quorum unus sit quidditativus et alius 15 denominativus, est impossibile, quia, sicut dictum est l, conceptus est aliquid tale in esse obiectivo et intelligibili qualis est ipsa res extra, ita quod si posset produci realiter, sicut potest fingi intellectualiter, esset realiter simile rei singulari prius notae. Sed impossibile est a parte rei respectu rei simplicis invenire duo similia uni 20 rei, ita quod neutrum sit simile nec possit esse simile cuicumque nisi illi rei vd alteri similium quin aequaliter unum illorum sit simile illi rei sicut alterum, et e converso. V erbi gratia, si b et c 1 praecise] praecipuc Z 2 si] non add. D 3 raùonis om. D 3-4 sed --- respicientes om. F 5 non om. D 6 beatificativum] beatificans E, beatifìcum F Il esse gubernativum om. A 7 istum] eum E 8 per] secundum. Z 10 beatificativus] beatificans E Il naturae] creaturae D Il intellectuali] intelligibili FG 11 aliis] conceptibus add. DE 1\ importantibus] tantum add. D 12 eum] eos E Il tantum om. D Il respectus] res D, respectum Z 13 re om. G 14 correspondente om. Z Il et] ve! G 17 et om. Z Il intelligibili] intel20 respectu rei om. D Il simplicis] lectu G Il qualis] quale GFZ Il est om. E Il ipsa] ista D in re add. D \1 invenire] inveniri D 21 possit] posset B Il cuicumque] rei add. E, om. Z 23 alterum] alteri c Il et ... converso om. z 22 quin] quoniam E nsit] sicut E
l
Supra, d. 2, q. 8 (p. 272).
HABEMUSNE PLURES CONCEPTUS QUIDDITATIVOS DE DEO
429
praecise possint esse similia ipsi a, quod est simpliciter simplex sine omni distinctione partium eiusdem rationis et alterius rationis, et sine omni distinctione a parte rei, necesse est quod utrumque iliorum aequaliter assimiletur ipsi, et hoc si utrumque iliorum sit s aeque simplex. Igitur eodem modo est de conceptibus, quod si sint duo conceptus simpliciter simplices et sint unius rei simplicis sine omni distinctione correspondente, necesse est quod uterque iliorum aeque assimiletur sibi, et per consequens si unus sit quidditativus et reliquus. N ec est maior ratio de uno quam de alio. Prae10 terea, quando tota quidditas rei, et nihil extra quidditatem rei, exprimitur per aliquem conceptum simpliciter absolutum qui nec est connotativus nec respectivus nec negativus, tunc ilie conceptus est quidditativus, quia nihil plus requiritur ad hoc quod aliquis conceptus sit quidditativus; sed sic est in proposito, per positum, 1s igitur etc. S i d i c a t u r quod exprimit idem, sed alio modo, c o n t r a: quaero de ilio modo. Non potest esse a parte rei, quia tunc a parte rei esset aliqua non-identitas, igitur est tantum in intellectu, et tunc non erit nisi quidam conceptus. Et tunc quaero de ilio sicut 20 prius, et erit processus in infinitum, vd stabitur quod ilie conceptus erit quidditativus, et per consequens non facit alium conceptum non quidditativum. Dico ergo ad rationem quod posito quod maior esset vera, et quod talia distinguerentur, - tamen posito quod essentia divina 25 non distinguatur ex natura rei nec ab intellectu nec ab actu intdligendi nec ab aliquo quod est absolutum et realiter divina 1 possint l possunt Z 2 eiusdem l rei add. E Il alterius l rei add. E 4 aequaliter l 5 aeque l aequaliter DE li quod] quia D 6 re l essentialiter Z Il aequaliter ... illorum om. F et Z 7 sine l nisi G 8 assitniletur] assitnilentur A l! sibi] illi D ii si om. G 9 reliquus l alius D Il Nec] Quia non D, Non G Il alio l reliquo F 13-14 quia ... quidditativus om. (hom.) E 14 est om. B Il positum] proposi rum Z 16 expritnitl respicit Z 17-18 quia ... rei] nisi (interi.) C 20 stabiturl dabitur Z Il quod] erit add. E l! ille] iste BD 21 erit] est B, sit Z, om. AE Il aliurn] aliquem E 24-1 (p. 430) tamen ... verum itJs DEH, Gotinga, Pad. Univ., Paris. Nat., Vat., om. ABCFGZ, Borgh., Giessa, Maz. %2, Merton 106, Pad. Ant011. 24 positol dico Vat. 25 distinguatur] a parte rei add. D Il ab!] ipso add. Vat. 26 et 0111. Vat.
430
LIBER l DIST.
3 Q. III
essentia, sicut est verum - dico quod impossibile est habere tales conceptus convertibiles non connotativos d.istinctorum, et ideo nulla erit d.istinctio rationis, sicut nec est d.istinctio ex natura rei, et ita nullus ordo rationis. Et s i d i c a t u r quod bonitas divina secundum conceptum d.istinguitur ab essentia divina, similiter hic sunt d.istincti conceptus 'intellectus divinus' et 'voluntas divina', d i c o quod hic sunt d.istincti conceptus propter d.istinctionem conceptuum partialium, qui vel sunt communes quidditativi et eis correspondent res aliquae d.istinctae, vel sunt connotativi connotantes res d.istinctas. Unde dicendo 'intellectus divinus' et 'voluntas divina', isti conceptus totales sunt convertibiles et convenientes Deo, tamen isti conceptus partiales 'intellectus' et 'voluntas' vel habent aliqua d.istincta contenta, secundum p o n e n t e s potentias animae distingui realiter l, vel connotant res d.istinctas, puta actum intelligendi et actum volendi, secundum o p i n i o n e m v e r a m quae ponit quod nulla est talis d.istinctio, nec rei nec rationis, praevia m amma istis actibus distinctis, sicut postea ostendetur 2.
5
10
1s
(REsPONSI O AD ARGUMENTUM PRIMAE OPINIONIS j
Ad argumentum primae opinionis 3 dico quod commune ad multa potest praedicari vel in concreto vel in abstracto. Si in ab1 est om. 3 eritl] est C
Vat.ll dico] credo Vat.l! tales] plures add. D Il sicut] illorum G Il est om. G 5 Et
2 distinctorum] distinctarum G om. E Il divina] Dei E Il coru:eptum] 6 divina] Dei, et add. secundum coru:eptum F 7 voluntas] bonitas D Il hic] istum D non adJ. G 9 qui vel] quia F, quilibet G Il communes] omnes CEZ, coru:eptus FIl correspondent] correspondentes E, quorum G 10 sunt om. D Il Unde] Vel D 11 voluntas] bonitas D Il divina om. E 12 totales ... conceptus om. (hom.) C Il sunt] et adJ. D Il Deo] et add. GZ 13 et om. ABEFG 14 ponentes] et add. B 15 connotant] connotantes E Il et] vel E Il actum om. E 16 veram] unam ABZ 17 nec rei] ex natura rei E 18 istis] ipsis Z Il sicut om. G Il postea] post Z 20 Ad] prim.um add. A 21 praedi cari] probari AB
Ut ex. gr. Thomas Aquinas, Summa theol., I, q. 77, a. L lelmus de Ockham, Sent., II, q. 24. 3 Supra, p. 419, lin. 2-6. l
2
Guil-
7n
HABEMUSNE PLURES CONCEPTUS QUIDDITATIVOS DE DEO
431
stracto, praedicabitur de quolibet quidditative, et ideo sapientia praedicatur in quid et de sapientia increata et de sapientia creata. Si autem praedicetur in concreto, poterit praedicari de uno in quid et de alio denominative, licet ex forma praedicandi non ses quatur ipsum praedicari in quid de quocumque. Quare autem praedicetur de uno in quid et de alio denominative, ratio est quia unum contentum habet aliquod subiectum natum ab ipso denominaci, ab alio autem contento non est natum aliquid denominaci, et ideo quando praedicatur de uno, praedicatur denominative, et 10 de alio in quid. (REsPONSIO AD ARGUMENTUM PRINCIPALE)
Ad argumentum principale l patet quod eiusdem rei possunt esse plures similitudines: una imperfecta et communis et alia similiter imperfecta et communis alicui cui prima similitudo non 1s est communis. (RESPONSIO AD ARGUMENTUM IS OPPOSITUM)
20
Ad argumentum in oppositum z, quia auctoritas ibi ita exprimit conceptus connotativos Dei sicut absolutos, ideo dico quod omnia dicuntur secundum substantiam, quia ipsa substantia Dei est illud de quo et immediate et primo dicuntur. 1 praedicabitur] probabitur B 2 et! om. D Il et2 ... creata om. D Il sapientia2 om. Z 3-4 in quid] quidditative C 6 prao3 praedicetur] praedicatur F Il praedicari] probari A dicetur] praedicatur Z 6-7 praedic:etur ... unum om. E 7 aliquod] unum D Il subieotum] sive aliquod add. D 8 autem] vero D Il aliquid] aliquod G 9 et! om. FIl quando om. FIl praedicatur2 om. CDF 10 de] in B Il ilio] et add. B, quidditative et add. D 13 et2 om. D 13-14 et2 ... co=unis ittt D EH, 12 argunu:ntum om. Z Il principale] aliud D &rgh., Gotingtt, Pad. Anton., Pad. Univ., Pttris Nttt., Vttt., om. ABCFGZ, Giesstt, M=. 962, Mmon 106. 14 et om. D Il prima] altera F 17 in oppositum] principale D Il auctoritas] aut Z 19 substanria om. E 20 et! om. DGZ Il dicuntur] etc. add. B
l
Supra, p. 418, lin. 6-11.
2
Supra, p. 418, lin. 12-17.
[QUAESTIO IV UTRUM DEUM ESSE SIT PER SE ET NATURALITER NOTUM]
Supposito quod Deus sit aliquo modo cognoscibilis a nobis, quaero utrum Deum esse sit per se et naturaliter notum. Quod sic: Quia propositio necessaria in qua praedicatur idem de se est per se nota; sed in ista 'deitas est' praedicatur idem de se, quia esse Dei et deitas in nullo penitus distinguuntur; igitur etc. Ad oppositum: Propositio dubitabilis non est per se nota; sed haec est dubitabilis 'Deus est'; igitur etc. [ OPINIO
10
Scon]
In ista quaestione communiter tenetur quod Deum esse non est per se notum. Unus tamen Su b t i l i s l hoc declarat assignando primo rationem propositionis per se notae, quia illa non exdudit rationem terminorum, sed exdudit notitiam alterius veritatis complexae in ratione causae, ita quod soli termini illius propositionis sufficiunt ad notitiam evidentem illius propositionis. Verumtamen dicitur esse intelligendum 2 quod alius terminus est 4 Deum] Deus A Il se] notum add. Z 7 deitas est] divinitas F 8 penitus om. Z Il igitur etc. om. D 10 haec om. F 10-11 est dubitabilis om. Z 11 est] huiusm.odi add. Z, om. C 14 hoc] hic G 16 rationem] notitiam Z 16-17 veritatis] propositionis D 18 notitiam] et add. FIl evidentetn] veri17 complexae] complete E Il in ratione] unius E tatetn BF 19 Verumtame:n] dupliciter add. E Il quod ... terminus] quia aliqua res E
2
5
l Scotus, Ordinatio, I, d. 2, p. 1, qq. 1-2, n. 15 (ed. Vaticana, II, 131). Scotus, ibidem. n. 16 (ed. Vaticana, Il, 132).
15
433
UTRUM DEUM ESSE SIT PER SE NOTUM
5
1o
15
20
definiti.o et alius definitum, quod sufficienter probat per duas rati.ones l, ex quibus infertur quod c propositi.o non est per se nota de quidd.itate confuse accepta, quae non est nota nisi eadem per definiti.onem disti.ncte concipiatur •· Et hanc condusionem probat per tres rati.ones 2. Et ex bis respondet ad quaesti.onem dicendo 3 c quod propositi.o illa est per se nota quae coniungit ista extrema, esse et essenti.am divinam ut est haec, sive Deum et esse sibi proprium, quo modo Deus videt illam essenti.am et esse sub propriissima rati.one qua est in Deo hoc esse, quo modo nec esse intelligitur a nobis nec essenti.a, sed ab ipso Deo et a beatis, quia propositi.o ista ex pr
2 3
I Hae duae rationes sunt ibidem, nn. 17-18 (ed. Vaticana, II, 132s.). lstae tres rationes habentur ibidem, nn. 19-20 (ed. Vaticana, II, 134s.). Scotus, ibidem, nn. 25-27 (ed. Vaticana, II, 137-140).
0CKHAM, OPI!U
THEOL.
II
28
434
LIBER I DIST. 3 Q. IV
« Sed si quaeratur an esse insit alicui conceptui quem nos
concipimus de Deo, ita quod sit propositio per se nota in qua enuntiatur esse de tali conceptu, puta necesse esse, ut de propositione cuius extrema possunt a nobis concipi, puta aliquis conceptus Deo conveniens, tamen non communis sibi et creaturae, puta necesse esse vd ens infinitum vd summum bonum •, dicitur quod nulla talis est per se nota propter t r e s r a t i o n e s. « P r i m o, quia quadibet talis est conclusio demonstrabilis etiam propter quid. Probatur, quia quidquid primo et immediate convenit alicui, de quolibet quod est in eo potest demonstrari propter quid per illud cui primo convenit tamquam per medium. Exemplum: si triangulus primo habet tres etc., de quolibet contento sub et in triangulo potest demonstrari quod habet tres angulos demonstratione propter quid per medium quod est triangulus, puta quod aliqua figura habet tres etc., de qualibet etiam specie trianguli quod habet tres, licet non primo. Esse autem primo convenit huic essentiae ut haec, igitur de quolibet quod est in hac essentia quod potest a nobis concipi, sive sit superius sive quasi passio, potest demonstrari esse per hanc essentiam sicut per medium demonstratione propter quid, et per consequens nulla talis est per se nota •. Secunda ratio est efficax, si bene intelligatur, et similiter tertia 1 • 1 Sed] Et D, om. F Il conceptui om. E 2 sit om. B Il propositio] erit add. B 6 bonum om. D 9 etiam] et BF Il Probatur] Hoc 3 esse] est E 4 aliquis om. G praem. D 9-11 Probatur ... quid om. (hom.) C 9 quia om. ABGZ 10 demonstrari] praedicari D 11 tamquam] tam AG, quam interi. B 12 si om. G Il triangulus ... tres] triangulo primo conveniat habere D Il primo om. G 13 et in del. B, om. (lac.) C, om. EF Il demonstrari] propter quid add. Z 14 demonstratione ... quid om. Z 15 etiam] enim A 16 tres] potest demonstrative concludi per medium quod est triangulus add. (v. lin. 14-15) D Il Esse] Sed praem. D Il autem om. D 18 sive2] non add. E, om. A Il quasi] secundum quod E, mg. F 19 hanc om. D 20 demonstratione] et add. D 21 nota] ex terrninis, quia tunc non demonstraretur propter quid add. DE, Gotinga, Paris Nat., Vat., ed. Scoti, quod om. alii et cod. Erf Scoti 22 ratio] quam facit adà. D Il est] bene add. E Il similiter] sic BG 22-2 (p. 435) et. .. Licet om. Paris Nat. l Secunda et tertia ratio Scoti, quae sequuntur ibidem, nn. 28-30 (ed. Vaticana, II, 140-143).
5
te
15
:1!1
UTRUM DEUM ESSE SIT PER SE NOTUM
435
[DUBIA AUCTORIS CONTRA OPINIONEM SCOTI]
5
10
15
20
Licet in ista positione sint multa bene dieta, si bene intelligantur, tamen sunt hic duo dubia. P r i m u m est quia videtur dicere quod aliquid est per se notum de definitione, quod tamen non est per se notum de definito l, quod non est verum, sicut non est possibile quod haec sit per se nota 'omnis figura plana etc. habet tres angulos' etc., et tamen quod haec non sit per se nota 'omnis triangulus habet tres'; vd quod haec sit per se nota 'omne animai rationale est risibile', et non haec 'omnis homo est risibilis'. Cuius ratio est, quia, sicut i p se accipit 2, nunquam praedicatum est per se notum de aliquo subiecto composito nisi sit per se notum partes suas uniri, sed de nulla definitione potest esse per se notum partes illas uniri, igitur nulla talis potest esse per se nota. Maior est manifesta, et i p s e concedit eam. Minorem probo: quia omnis definitio vel est proprie dieta vel data per additamentum; si sit data per additamentum non est per se notum partes illas uniri, quia de nullo accidente nec de aliquo potest esse per se notum quod habeat habitudinem ad aliquid extrinsecum. Patet inductive: sicut non potest esse per se notum quod anima est actus corporis vel quod color est disgregativus visus, et sic de aliis. Si autem sit definitio proprie dieta, oportet quod detur per partes exprimentes partes realiter distinctas definiti, sicut in distinctione 2 Licet om. E, Gotinga, Vat. 2-3 Licet ... intclligantur om. ABCFGHZ, Giessa, MAz. %2, Merton 106, Pad. Anton., Pad. Univ. 2 sint] sunt E, Gotinga, Vat. 3 Primum] dubiurn adJ. F 4 se om. A 4-5 definitione ... de om. (hom.) CD 5 est2 om. E
8 tres] etc. add. I3DZ 9 rationale] mortale add. D 7 angulos etc. om. D li quod om. G Il homo om. G 10 nunquam] aliquod add. D 12 se om. D:: de] in D 13 illas] illa A, suas D, illius Z 14 est manifesta] patet Z ,; ipse om. D 16 si ... additamentum] et C Il sit data om. Z 16-18 partes ... notum om. (hom.) Z 17 illas] illa A 17-18 per se om. A 18 Patet] potest G 19 est] sit D 21 sit om. DEF l Ubi supra, p. 433, nota 1. cana, II, 140s.).
2
Scotus, ibidem, n. 29 (ed. Vati-
436
LIBER I DIST.
3 Q. IV
octava patebit l, sed tales partes possunt cognosci, quamVlS non sit per se notum illas uniri. Praeterea, quaelibet talis unio est contingens, igitur nulla est per se nota. Antecedens patet inductive: sicut unio materiae et formae est contingens, similiter unio subiecti et accidentis, similiter s dependentia effectus ad causam est contingens, et unio partium integralium est contingens, et ita patet de omnibus quae sunt nata uniri ad habendum definitionem. S i d i c a tu r quod quaelibet uni o talis actualis est contingens, non tamen potentialis, c o n t r a: per definitionem non exprimi- 10 tur unio potentialis sed actualis, sicut dicimus quod 'homo est animai rationale', non quod 'potest esse animai rationale', et ita de aliis. Similiter, posito quod non deberet exprimi unio actualis, adhuc videtur quod non sit per se nota talis unio, quia quando aliqua unio actualis est contingens, non videtur quin aliquis possit 1s dubitare de unione etiam potentiali, sicut aliquis cognoscendo tam materiam quam formam potest dubitare an forma possit uniri materiae, et ita non esset impossibile quin si aliquis semper videret intuitive illud quod est subiectum accidentis, et similiter ipsum accidens separatum, ita quod numquam videret ea coniuncta, non 2D esset impossibile quin talis dubitaret an unum possit alteri uniri. Praeterea, si aliquod praedicatum esset per se notum de definitione et non de definito, maxime ipsum definitum esset per se 1 partes om. G 3 unio l uno A li est l om. GIl igitur l sicut G 4 Aruecedens l 5 sirniliteri] sic E Il subiecti l substantiam G, substantiae Z Alias A Il sicut l sed G 6 effectus om. Z il est om. G 7 integralium l essentialium F 8 habendum om. D 1O potenùalis l poteruionalis Z 11 potenùalis l poteruiona!is Z Il dicimus l dicendo C 14 viderurl vidererur F 15 aliqual talis E Il 12 non quodl nunquam Gli ital sic Z conùngens om. C Il possitl potest F 16 poteruialil poteruionali Z 1S-21 non eoset impossibile quin ... non esset impossibile quin ita codd., solum cod. Giessa expunxit quin (in primo loro) et non esset impossibile (in altero loco). 19 ipsum om. G 21 impossibile l possibile Z Il dubitaretl posset dubitare Z li possitl posset EG 22 notum om. E 23 defuùtol hoc esset add. D 23-2 (p. 437) esset ... defuùùone om. D l
Guillelmus dc Ockham, Sent., I, d. 8, q. 5 B.
UTRUM DEUM ESSE SIT PER SE NOTUM
437
notum de defìnitione, sed videmus quod ipsummet defìnitum non est per se notum de defìnitione, igitur etc. S e c u n d u m d u b i u m est quia videtur dicere quod esse quod est per se notum de divina essentia sit aliquo modo distinctum 5 a divina essentia l, quia videtur dicere quod in tali propositione sunt distincta e:xtrema, et quod praedicatum nulli prius et perfectius convenit quam huic essentiae. Si sic intelligat et accipiat aliquod esse proprium Deo quod prius competit Deo quam aliquod aliud praedicatum, inter quae tamen est aliqua distinctio, hoc non 10 est verum, quia si non est aliqua distinctio inter divinam essentiam et bonitatem illam vel sapientiam illam quae est realiter divina essentia, multo magis vel aeque non est aliqua distinctio inter essentiam divinam et esse quod est realiter ipsa divina essentia. Secunda pars illius solutionis 2 vera est, sed prima ratio non 15 valet, nec est consona propriis dictis, quia accipit maiorem falsam, scilicet quod 'quidquid primo et immediate convenit alicui, de quolibet quod est in eo et contentum sub eo potest demonstrari propter qui d per illud cui primo conveni t tamquam per medium'. Cuius ratio est, quia nulla propositio per se nota est demonstrabilis, :11> nec a priori nec a posteriori, etiam secundum e u m 3, quia ex hoc quod quaelibet talis propositio est demonstrabilis probat quod non est per se nota, quae consequentia non valeret si aliqua propositio demonstrabilis posset esse per se nota. Sed nunc est ita quod aliquando sicut propositio in qua praedicatur aliquod praezs dicatum de subiecto cui primo convenit est nota ex terminis ita 3 est om. EGZ 6 quod om. Z Il et] n.ec F 7 convenir om. E 8 quod] et ABFG convenir F 9-10 inter ... verum ita D, om. a/ii. 12 essentia] sicut ostensum est prius add. D, et add. FIl magis om. G 13 ipsa] propria G, om. D 14 solutionis] serrnonis G 16 quod om. C 18 illud] idem B 20 necl om. D 21 quae22 est] erit G, om. E 22-23 guae ... n<>ta om. (hom.) Z libet om. Z Il quodZ] hacc add. G 25 convenir] aliquando add. D Il est] esse G
Il competit]
I Supra, p. 433, lin. 7-8. 2 Secunl'a p::;.rs sclutionis, supra, p. 434, lin. 1-7; 'prima ratio' sequitur immediate, !in. 8-21. 3 Scotus, ibidem, nn. 2Cr33 (ed. Vaticana, II, 138-144).
438
LIBER I DIST. 3 Q. IV
propositio in qua praedicatur idem praedicatum de contento sub ilio communi est nota ex terminis; sicut enim haec est nota ex terminis, secundum eu m t, 'omne totum est maius sua parte' ita haec est nota ex terminis 'omne continuum est maius sua parte'. Similiter, sicut haec est nota ex terminis 'si ab aequalibus aequalia s demas, quae relinquuntur sunt aequalia' ita haec est per se nota ex terminis 'si a diversis quatemariis aequalia demas, quae relinquuntur sunt aequalia'; et universaliter, vel frequenter, quando aliquod praedicatum est per se notum de suo primo subiecto, est per se notum de quolibet contento in se cognito. 10 [RESPONSI O AUCTORIS]
Ideo dico ad quaestionem: p rimo, quid sit propositio per se nota. Et dico quod per ly per se non excluditur notitia terminorum, nec notitia terminorum est causa sufficiens respectu talis notitiae, sed cum notitia terminorum requiritur formatio propositionis ex illis terminis, et ita cum, sicut tactum fui t prius 2, formati o propositionis non possit fieri nisi mediante voluntate, ad notitiam propositionis per se notae requiritur ipsa voluntas tamquam causa efficiens saltem mediata. Non tamen universaliter quando notitia incomplexa terminorum et formatio propositionis sufficiunt ad notitiam evidentem talis propositionis est illa propositio per se 2 conununi] qui G 11 ex ternùnis om. E 3 secundum eum om. F 3-5 secundum ... ternùnis om. (hom.) E 4 ita] quod add. D, sinùliter sicut add. G Il ita ... parte om. (hom.) C 6 relinquuntur] remanent D Il ita] ltem A, om. G Il per se om. D Il nota 5 sicut om. G om. E 7 ex] a A Il aequalia] aequalibus E 7-8 quae ... aequalia] etc. E Il relinquunrur] reruanent D 9 suo] uno E 10 contento] sub eo add. Z 12 Ideo dico] Aliter 13 peri ergo D Il quaestionem] et add. D, in add. FIl quid] quod G Il sit] est D, om. Z intul. BFG, om. DE Il excludirur notiria] e:xcludit notiriam DE 16 sicut] sic E, om. C Il sicut ... prius om. Z Il prius om. E 17 fieri nisi om. (lac.) A !l voluntate] voce E, ideo add. C 20 incomplexa om. F 21 illa om. Z
1
Scotus, ibidem, n. 15 (cd. Vaticana, II, 131, lin. 16-17, seu 'textus 2 Vide notam sequentem. intcrpolatus').
1s
a>
UTRUM DEUM ESSE SIT PER SE NOTUM
439
nota, quia sicut dictum fuit in prima quaestione P r o l o g i 1, aliquando notitia intuitiva terminorwn cum formatione propositionis sufficit ad notitiam evidentem veritatis contingentis. Et tam.en illa veritas contingens non est per se nota, sed ad hoc quod pros positio sit per se nota oportet quod quaecumque notitia terminorwn, sive sit perfecta sive imperfecta, sive confusa sive distincta, - dummodo il1i idem termini qui prius apprehendantur et non alii -, sive abstractiva sive intuitiva, sit sufficiens cum formatione propositionis ad causandum notitiam evidentem illius propositionis. 10 Et s i q u a e r a t u r an notitia terminorwn in universali sufficiat, d i c o quod non, quia tunc est aliquis terminus apprehensus qui non est in tali propositione per se nota. Intelligendum est tamen quod improprie aliquando ab auctoribus dicitur aliqua propositio per se nota, ad cuius tamen notitiam non sufficit notitia ts terminorwn incomplexa cum formatione propositionis, sed requiritur aliquid aliud; quia tamen non requiritur syllogismus nec experientia aliqua alicuius extrinseci realis, dicitur esse propositio per se nota, quia sufficit sola exemplificatio alicuius inferioris. Sicut quia ex duabus propositionibus universalibus dispositis in modo et in figura, praecise in prima, sequitur propositio universalis, potest dici aliquo modo per se notum, quia non oportet nisi exemplificare in terminis, et statim intellectus assentit. Et ita est in aliis scientiis quod principia aliqua earwn dicuntur esse per se nota, quamvis non quaelibet notitia terminorwn sit causa suffi.ciens 25 notitiae evidentis illarwn veritatum. 1 quia] sed Z, om. G Il fuit] est Z 4 sed] si G 5 quaecumque] quaelibet G 9 illius om. AGZ 11 quia ... est om. G 13 est om. DE Il quod ... ab om. C Il improprie] impossibile G 14 propositio] esse add. D Il nota om. E Il tam.en om. E 17 aliqua] alia add. GZ 18 sola om. E Il exemplifi.catio] explicatio FIl sicut om. E 19 quia] quod FGZ, om. AD Il ex] de D 20 in! om. EFGZ Il praecise] praecipue Z Il in prima om. D 23 scientiis om. BG Il quod] quia BF Il esse om. DF 24 suffic:iens] efliciens Z I Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., Prol., q. 1 (ed. St. Bonaventure, N. Y. 1967, I, 21 et 26).
440
LIBER I DIST. 3 Q. IV
S e c u n d o, dico quod alius terminus est universale et quodlibet contentum sub eo, sive contentum dicatur res sive conceptus, et eodem modo alius terminus est defìnitio et defìnitum. Et secundum hoc dico quod alii termini sunt in ista propositione 'Deus est' quam nos habemus modo de facto, et alii termini sunt in il1a s propositione quam videns essentiam divinam potest formare, praedicando illud esse quod est divina essentia de ipsamet divina essentia, et aliquis alius terminus est in il1a propositione quam potest talis formare praedicando illud idem quod nos praedicamus de divina essentia, ita quod sint ibi duae propositiones ad minus pos- 10 sibiles, quae nobis non sunt possibiles. Secundum hoc dico quod il1a propositio quam de facto habemus non est per se nota, sed propositio utraque quam format beatus, sive praedicando esse quod est Deus de divina essentia sive illud quod nos praedicamus, est per se nota. Primum patet, quia il1a propositio quae est dubita- 1s bilis non est per se nota; sed ista propositio qua m nos habemus est dubitabilis, manifestum est; igitur etc. Secundum patet, quia apprehendens illos terminos et formans propositionem necessario assentit ei. De prima patet, quia ibi praedicatur idem de se, scilicet essentia de essentia; sed de re simplici non potest intellectus appre- 2{) hendens illam rem dubitare quin praedicatio eiusdem de eodem sit vera; igitur etc. De secunda etiam propositione patet, quia intellectus beatus videns illam essentiam non potest dubitare eam esse, nec etiam apprehendens eam abstractive, quaecumque sit 3 etl om. C Il alius terminus] aliqua resE 3-4 Et secundwn] Sed G 4 termini] non G Il ista] hac F 5 nos] non G Il sunt om. D 6-7 praedicando om. A 7 illud om. F 8 alius om. Z Il potest] ponit G 9 talis] aliquis D Il idem] esse aJd. D Il praedicamus] probamus D 10 divina ... ita ita DEF, Gotinga, Vat., illa divina aliqua ABCGHZ, M=. 962, Mmon 106, Pad. Univ., illa Pad. Anton. 11 non ... possibiles Il Secundwn] Sed D, Quantum G Il hoc] hic D Il dico quod] est sicut C 12 non] nos G Il sed] si G 13 beatus] omnes A Il sive] in E 14 nos] non G, om. E 15 nota] notum Z Il quae om. G 16 propositio om. D Il quam] nunc de facto aJd. D Il nos om. CD 17 dubitabilis] huiusmodi D Il manifi:stum est om. D 18 illos] duos E 19 assentit] assenti A Ilei] illi D, om. Z 21 eodem] se Z 22 vera] necessaria FIl vera igitur] verbi gratia CG Il igitur om. CF Il etc. om. ABEGF Il etiam dtl. A 23illam] divinam add. D, om. E Il eam] illam E 24 nec om. E Il eam] illam n add. esse E, om. D
UTRUM DEUM ESSE SIT PER SE NOTUM
441
ratio IStms dicti. Per alteram istarum propositionum est illa positio quam nos habemus de facto demonstrabilis, praedicando in prima propositione illud praedicatum quod nos habemus de ipsa essentia divina in se; secundo, praedicando de ilio subiecto s quod nos habemus ipsam divinam essentiam, et ex bis nibus concludendo praedicatum quod nos habemus de subiecto quod nos habemus. Et si qua era tu r, cui est ista propositio demonstrabilis, d i c o quod est demonstrabilis ipsi videnti divinam essentiam vel 10 cognoscenti abstractive ipsam divinam essentiam in se. Et s i d i c a t u r quod talis propositio non est sibi dubitabilis, d i c o quod posito quod talis manens talis non posset illam propositionem dubitare, tamen est demonstrabilis, quia ad hoc quod aliqua propositio sit demonstrabilis sufficit quod possit dubi1s tari a quocumque, et quod postea per syllogismum accipientem propositiones necessarias possit fieri nota. Et ita est in proposito, quia aliquis potest istam propositionem dubitare; et si postea vi deat divinam essentiam potest eandem formare quam prius, et virtute notitiae praemissarum eam evidenter cognoscere. AD ARGUMENTUM
Ad argumentum principale I dico quod in ista proposruone 'deitas est' non praedicatur idem de se, quia hic praedicatur unum commune ad Deum et ad alia. Qualiter autem sit commune, ad praesens non curo. Et dictum est prius 2 quod nullum commune 1-2 est ... propositio om. G 3 illud] i Ila E Il de om. G 3-4 de ... se om. Z 4-5 secundo ... habemus om. G 5 ipsam ... essentiam] ipsa divina essentia, 4 ipsa om. D et add. in se G, in se add. Z 6 concludendo] concludo BDF 6-7 quod ... habemus om. E 9 dcmonstrabilis] ve! add. Z 1\ essentiam] 8-11 demonstrabilis. .. propositio om. (hom.) G in se add. Z 11 sibi] ibi F 13 dubitare] ipsam add. F, ipsam divinam essentiam add. G 14 possit] posuit G 14-15 dubitari] duraci G 15 quod om. DFZ 17 quia] quod Z, 0111. F 1\ si om. ABCFG 18 et] in G 23-24 Qua!iter ... prius om. Z 23 commune ad om. E 24 non] ad E l[ quod] et Z l
Supra, p. 432, !in. S-8.
2
Supra, d. 2, q. 7, pp. 255s.
442
LIBER I DIST. 3 Q. V
est idem cum suo inferiori, nec est pars sui inferioris nisi quando plures conceptus coniunguntur, sicut est de defìnitione et parte defìnitionis, quia ibi una pars est in plus quam tota defìnitio, nec etiam in aliquo alio casu inferius indudit suum superius, et ideo in tali propositione non praedicatur idem de se, nec pars de toto, - nisi ut dictum est -, nec aliquid intrinsecum il1i de quo praedicatur.
5
[QUAESTIO V UTRUM UNIVERSALE COMMUNISSIMUM SIT PRIMUM
COGNITUM
A Noms]
10
Supposito quod Deus non sit primum cognitum a nobis, quaero utrum universale communissimum sit primum cognitum a nobis. Q u o d s i c videtur: Per A v i c e n n a m I Metaphysicae suae l, ubi vult quod ens et huiusmodi prima impressione imprimuntur in anima, igitur talia communissima sunt prima cognita a nobis. Ad oppositum: Universaliora sunt difficillima ad cognoscendum, quia sunt a sensu remotiora, I Metaphysicae 2 ; igitur quae sunt propinquiora sensui sunt notiora, et per consequens prius; sed huiusmodi sunt singularia sensibilia, igitur etc. 2 et] in G 3 ibi om. D 4 etiam om. Z Il in om. G Il aliquo om. E supra add. D Il nec] praedicatur add. D Il quo] quibus B 6-7 praedicatur] etc. 16 et!] unum 15 Per Avirennam] Avicenna A Il suae om. C Il suae ubi om. Z imprim.u.ntur] imprimantur B 17 sunt] sint, et add. nobis D Il prima] primo 19 sunti om. G Il quia sunt] cum sint F 21 prius] nota add. D, nobis om. D scibilia add. F, cognita add. Z 22 sensibilia om. DF l Avicenna, Metaph., I, c. 6 (ed. Venetiis 1508, f. 72rb). Metaph., I, c. 2 (982a 23-25).
2
6 est] add. B et D Il DE Il a cogno-
Aristot.,
15
2il
UTRUM UNIVERSALE SIT PRIMO COGNITUM
[ OPINIO
443
Scon]
Ad quaestionem dicitur quod communissimum non est prius notum, sed species specialissima illius singularis quod fortius movet sensum t • Intelligitur autem ista quaestio de primo obiecto primi5 tate generationis, et sic intelligendo quaestionem ista opinio primo praemittit duo: « Primum est quod conceptum simpliciter simplicem vocat qui non est resolubilis in plures conceptus, ut conceptus entis vel ultimae differentiae. Conceptus vero simplex, sed non simpliciter simplex, est quicumque potest accipi ab intellectu to actu simplicis intelligentiae, sed posset resolvi in plures conceptus seorsum conceptibiles •· « Secundo praemittitur quod aliud est intelligere con.fusum et aliud confuse intelligere. Confusum enim idem est quod indistinctum. Et sicut est duplex distinguibilitas ad propositum, videlicet t5 totius essentialis in partes essentiales, et totius universalis in partes subiectivas, ita est duplex distinctio duplicis 'totius' praedicti ad suas partes. Confusum igitur intelligitur quando intelligitur aliquid indistinctum altero praedictorum modorum. Sed confuse dicitur 3 no tu m om. G 4 lntclligitur ... quaestio l lntelligendum est tamen in quaestione D ottt. GZ 5 primo om. Z 7 vocatl illum EF Il utl est add. D 8 ve!] conceptus add. D Il sedllicet Z 9 quicumquel qui add. F l! accipil concipi F 10 sed corr. in licet B, licet Z Il possetl possit BZ 12 praernittitur] praernittit Z 13 enim] intelli14 distinguibilitas] indistinguibilitas Z Il videlicet l scilicet Z 15 essentialis] gere add. F universalis D, corr. ex universalis E !l universalis] essentialis E 17 suas] dua5 ABFG, corr. B l! igitur] enim D, autem Z 18 altero] aliquo D
il ista
Opinio Scoti, Ordinatio, I, d. 3, p. 1, qq. 1-2, nn. 71-73, 76-78, 80-82 (ed. Vaticana, III, 49-56); mai or pars recitatur verbotenus, solum ubi Scotus in prima persona loquitur (pono, praemitto etc.), Ockham tertiam personam adhibet (ponit, praemittit, ponitur, praemittitur etc.). Correctiones quas Scotus Ordinationi suae introduxerat Guillelmo de Ockham ignotae sunt, qua de causa citat etiam textus a Duns Scoto cancellatos. l
444
LIBER I DIST.
3 Q. V
aliquid conap1 quando concipitur sicut exprimitur per nomen; distincte, quando concipitur sicut exprimitur per definitionem •. « His praeintellectis primo ponitur ordo originis in cognitione actuali eorum quae confuse concipiuntur. Et quoad hoc dicitur quod primum actualiter cognitum confuse est species specialissima cuius singulare efficacius et fortius primo movet sensum, et hoc supposito quod singulare non possit sub propria ratione intelligi, quia, secundum e u m, modo loquitur de his quae certum est posse intelligi secundum omnem opinionem l •· Conclusio proposita probatur p r i m o sic: « Causa naturalis agit ad effectum suum secundum ultimum potentiae suae quando non est impedita, igitur ad effectum perfectissimum quem potest producere primo agit. Omnia concurrentia ad istum actum primum intellectus sunt causae naturales mere, quia praecedunt omnem actum voluntatis, et non sunt impeditae, ut patet, igitur producunt effectum perfectissimum in quem possunt. Ille autem non est nisi conceptus speciei specialissimae. Si enim aliquis alius esset, puta conceptus alicuius communioris, esset perfectissimus in quem ista possent, cum conceptus communior istius sit imperfectior conceptu speciei specialissimae, sicut pars est imperfectior toto, sequeretur quod illa non possent in conceptum illius speciei, et ita nunquam causarent conceptum illius •· 1 concipi] concedi G, om. E \1 sicut] quando D 1-2 nomen ... per om. (hom.) E 2 concipitur] percipitur E 4 eorurn om. Z Il concipiuntur] cognoscuntur Z 5 actua6 singulare] singularis G 7 non om. A !l possit] potest BZ liter om. D Il confuse om. E 8 loquitur] loquim.ur DF 9 omnem] communem E, unam Z 10 primo sic om. Z 13 Omnia] causa A, sed prann. Z 14 naturales] materiales A Il praecedunt] praeintelligunt A 16 effecturn] primo add. D \1 quem] quanturn AB Il autem] conceptus add. D 17 aliquis om. G Il aliquis alius] aliud D 18 esset om. F \1 quem] quanturn DG 19 possent] et add. D Il conceptus] superior ve! add. Z 20 sicut] sed A Il est om. G Il imperfectior] perfèctior D 21 in] isturn add. D Il conceptum] conceptu A Il illius om. D l Verba Scoti (cancellata) sunt haec: c singulare non possit sub propria ratione intelligi, de quo alias; loquor enim modo de illis quae certum est posse intelligi secundum omnem opinionem • Qoco cit., pp. 51s.).
5
10
15
20
445
UTRUM UNIVERSALE SIT PRIMO COGNITUM
«Se
5
10
15
w
c u n d o sic, quia secundum A v i c e n n a m I Metaphysicae, cap. 3 l: !§ Metaphysica est ultima in ordine doctrinae. Igitur principia omnium aliarum scientiarum possunt concipi, et termini illorum, ante principia metaphysicae. Sed hoc non esset si oporteret primo actualiter concipi conceptus communiores quam conceptus specierum specialissimarum; tunc enim oporteret 'ens' et huiusmodi primo concipi, et ita magis sequeretur metaphysicam esse primam in ordine doctrinae, igitur etc. • « T e r t i o, quia si oporteret praeconcipere conceptus universaliores ante conceptum talis speciei, tunc, sensu posito in actu de singulari movente sensum et intellectu exsistente soluto, oporteret ponere magnum tempus antequam species huius singularis primo sensati conciperetur, quia prius oporteret intelligere praedicata communia omnia dieta in quid de illa specie secundum ordinem •· Dicunt s e c u n d o i s t i quod ordine originis ens est primum distincte cognitum, et consequenter semper prius sibi propinquiora et posterius remotiora, « quia - ex secundo praemisso 2 - nihil concipitur distincte nisi quando concipiuntur omnia quae sunt in ratione essentiali eius; sed ens includitur in omnibus conceptibus inferioribus quidditativis; igitur nullus conceptus inferior distincte concipitur nisi concepto ente. Ens autem non potest concipi nisi distincte, quia habet conceptum simpliciter simplicem. Potest igitur concipi distincte sine aliis et non e converso; igitur ens est primus conceptus distincte conceptibilis ». 1 quia secundum om. Z 2-12 (p. 446) Metaphysica ... intellectum] etc. F, Hic dimisit spatium pro residuo. Contra opinionem (mg.) A 5 actua!iter om. E 6 oporteret] unum add. D 7 sequererur] concluditur B 8 doctrinae] quam ultimam add. D 1\ igitur etc. om. G l[ etc. om. Z 9 Tertio] sic add. Z li praeconcipere] praehabere B 14 co=unia] et add. Z 11 omnia om. EG 15 originis] quod add. BCG primum] primo E 16 consequenter] per consequens D 17 posterius] posteri ora E li remotiora] sibi add. D 18 in] de Z 21 nisi2 om. D 22 conceptum om. E 24 distincte] distincti G
l Avicenna, Metaph., I, c. 3 (ed. Venetiis 1508, f. 71rb). supra, p. 443, lin. 12-13.
2
Vide
446
LIBER I DIST. 3 Q. V
Dicunt etiam l quod totus ordo confuse concipiendi praecedit totum ordinem distincte concipiendi, quod probatur ex auctoritate praedicta A v i c e n n a e 2 de ordine metaphysicae ad alias scientias speciales. T e r t i o dicunt 3 quod notitia habituali et virtuali sunt com- s muniora prius nota via generationis, et hoc probant per exemplum a simili de diversis formis perfìcientibus idem perfectibile ordine quodam, videlicet mediatius et immediatius. Et consimiliter de eadem forma, si virtualiter contineat in se perfectionem il1arum formarum ordinatarum, consimili ordine perfìciente. Eodem modo 1(1 de diversis conceptibus, vel uno aequivalente virtualiter, in perfìciendo intellectum. § [ [CONTRA OPINIONEM
Scon)
Contra istam opinionem: primo, quod ponit de conceptu simpliciter et non simpliciter simplici, innuens quod nullus conceptus speciei vel generis est simpliciter simplex 4, non est verum, quia de re simpliciter simplici non est impossibile habere conceptum simpliciter simplicem; sed aliqua res est simpliciter simplex, sicut alias habet declarari s, igitur etc. Praeterea, illud quod non est simpliciter simplex vel includit compositionem vel est cum altero componibile, igitur si conceptus speciei specialissimae vel generis non sit simpliciter simplex, vel 2 concipiendi] cognoscendi Z Il ex om. Z 3 de] ex E Il alias] illas G 5 et virtuali om. Z 8 videlicet] scilicet Z 9 forma] formaliter BC, co". ex formaliter G Il si co". ex et B 10 formarum] formatum D Il perficiente] perficientern Z Il Eodem modo] Sicut 11 uno] una G, om. D Il aequivalente] aequivalenti B Il in om. B 14 istam videtur B om. AEZ 15 simpliciteri] simplici add. DZ 17 est] erit E 19 habet declarari] declarabitur Z 20 simpliciter om. E 21 est] erit G Il comporùbile] i neo m possibile G 22 veli] et FIl sit] est D
3 5
l Scotus, loco cit., n. 82 (p. 56). 2 Citata supra, p. 445, nota 1. Scotus, loco cit., n. 93 (pp. 60s.). 4 Supra, p. 443, lin. 6-11. Guillelmus de Ockham, Sent., I, d. 8, q. 1.
15
20
UTRUM UNIVERSALE SIT PRIMO COGNITUM
447
hoc est quia componitur ex pluribus conceptibus vd quia est componibilis. Primum non est verum, quia quando aliquid componitur ex pluribus, partes sunt modo sibi convenienti, si totum sit, ita quod si totum sit realiter, partes sunt realiter; si totum sit ens s rationis et habens actualiter esse conceptum et obiectivum, partes proportionabiliter erunt. Igitur conceptus speciei specialissimae non potest esse sine partibus suis. Et ita cum i p s e ponat quod conceptus entis est pars I, non potest esse conceptus speciei specialissimae sine conceptu entis, quod i p s e n e g a t 2. 10 S i d i c a t u r quod conceptus entis est ibi virtualiter vd potentialiter, et hoc sufficit ad rationem partis, c o n tra: pars est prior naturaliter suo toto, sed illud quod est tantum potentialiter vd virtualiter non est prius natura alio, igitur oportet quod pars actualiter sit prior actualitate sibi convenienti, ita quod sicut ts pars realis est prior simpliciter, et vere actualiter est, ita pars rationis est prior in esse concepto vel cognito. Praeterea, quando aliqua habent omnes partes simpliciter easdem illa sunt simpliciter idem, nec in aliquo distinguuntur. Igitur si conceptus speciei non sit simplex sed compositus, oportet 20 quod habeat omnes easdem partes quas habet definitio, quia aliae partes non possunt dari: quia praeter conceptum speciei non sunt conceptus essentiales speciei nisi tantum conceptus generis et differentiae quae sunt partes definitionis, et non est maior ratio quod 1 ex] vel G !l conceptibus om. F l quia] quod Z 2 componibilis] ponibilis om. E 4 ita ... sitl om. (hom.) EZ 5 conceptum] com3 pluribus] partibus add. D[! sibi om. G positum Z Il et] esse add. Zii obiectivum] obicctum F 7 Et om. A 9 conceptu] ante 10 ibi] in A 11 potentialiter] potentionaliter Z conceptum add. E Il ipse] tamen D 12 naturaliter] ipso add. E Il suo toto] quam totum F '[ tantum] totum EGF2 13 quod] prius sit add. D 14 actualiter] naturaliter D Il sit prior om. Dì[ actualitate] actualiter E li convenienti] conveniente DEF 15 realis ... pars2 om. (hom.) A Il est2 om. D 16 est] sit D Il concepto] composito D 17 quando] an A 18 sunt om. G Il idem] eadem D li nec] est add. G 20 easdem om. E 21 conceptum] con19 sit] est, et add. simpliciter D Il sed] est add. D ceptus D 22 conceptuslj speciales add. DE, om. C:: essentiales] speciales E 23 ratio] rationis G l
Vide supra, p. 443, lin. 7-8.
2
Supra, pp. 444s.
448
LIBER I DIST.
3
Q. V
una pars definiti.onis sit pars conceptus speciei quam alia, igitur definiti.o et definitum non essent disti.ncti. termini, quod alibi negati. S i d i c a t u r quod aliter componunt conceptum speciei et conceptum definiti.onis, quia in definiti.one sunt in actu et in conceptu speciei sunt tantum potenti.aliter vd virtualiter, c o n tra: s quandocumque aliquid est in potenti.a, vd virtualiter, secundum quod ista disti.nguuntur contra esse in actu, illud nullam facit compositi.onem in ilio in quo est. Exemplum: quia forma est in materia in potenti.a et non in actu, ideo non facit materiam esse compositam, 10 sicut patebit alias 2. Similiter, quia omnia sunt in Deo virtualiter, non faciunt in Deo compositi.onem; igitur si conceptus generis et differenti.ae sint potenti.aliter vd virtualiter in conceptu speciei, et non in actu, nullam facient compositi.onem in specie. Nec potest dici secundum, quod conceptus speciei non est simpliciter simplex quia est com- 1s ponibilis: tum quia non est componibilis nisi forte cum conceptu actuali, tum quia conceptus ulti.mae differenti.ae, et similiter conceptus enti.s, est componibilis et tamen uterque est simpliciter simplex, secundum e u m 3. Contra s e c u n d u m p r a e m i s s u m 4, quod i p s e dicit 2D quod confuse concipitur aliquid quando concipitur sicut exprimitur per nomen, et disti.ncte quando concipitur sicut exprimitur per ------------------------------------------------1 sit] est G 2 negat] negant F 3 componunt] componant Z 4 et om. Z 4-5 conceptu] autem add. Z 6 quandocumque] quando E Il secundum] sed E 7 i!lud] 9 inl] et A Il et om. FIl esse om. Z 11 Similiter] Aliter E Il ista D Il facit] faciunt D quia] quando G, ista add. FIl virtualiter] et ideo add. E, ideo add. Z 12 et] ve! E 14 facient] faciunt B 14-15 secundum quod] 13 et ... actu om. Z Il in2] nisi C secundo quia D 15 simpliciter om. FIl est om. G 16 componibilis] compossibilis G 18 componibilis] compossibilis F Il uterque] utrumque D 17 actuali] accidentali F 21 aliqnid ... concipitur om. (hom.) E 20 quod]quia Z
C( Scotus, Ordinatio, I, d. 36, n. 49, ubi dicitur: «Definitio est distincta cognitio definiti secundum omnes partes essentiales eius • (ed. Vaticana, VI, 290). 2 C( Guillelmus de Ockham, Sent., II, qq. 4-5 N, ubi docet formam in potentia materiae esse purum nihil. 3 Ut habetur supra, p. 443, lin. 7-8. 4 Supra, pp. 443, lin. 12 - 444, lin. 2. l
449
UTRUM UNIVERSALE SIT PRIMO COGNITUM
5
10
15
defìniti.onem, innuens quod definibile non potest disti.ncte concipi sine defìniti.one. C o n t r a h o c: omne quod concipitur secundum totum et secundum quamlibet partem disti.ncte concipitur; sed conceptus alicuius speciei potest concipi secundum se totum et secundum quamlibet partem sine defìniti.one, igitur etc. Minor patet: tum qui a, sicut post patebit l, aliqua species non habet definiti.onem proprie dictam; tum quia, sicut declaratum est 2, conceptus alicuius speciei est simpliciter simplex; tum quia, sicut post patebit 3, communissimum non semper est primum disti.ncte cognitum, nec eti.am communius semper prius disti.ncte cognoscitur. Contra p r i n c i p a l e m c o n cl u s i o n e m primi articuli 4 : quod species specialissima non primo intelligatur primitate originis, estendo quia, secundum i s t o s 5, primum obiectum potentiae, et maxime primitate originis, praecedit actum potentiae secundum illam rati.onem secundum quam terminat actum potentiae; sed species specialissima sub rati.one speciei specialissimae non praecedit omnem actum intelligendi, sicut declaratum est prius 6 ; igitur etc. Praeterea, aut singulare intelligitur a nobis aliquo modo, et hoc sub propria rati.one singularitatis, aut nullo modo. Non nullo modo, certum est, quia tunc nunquam de ea possemus inquirere aliquam veritatem, et ita non possemus inquirere an sit ponenda vel non. Si sit aliquo modo cognoscibilis a nobis, et non in conceptu 1 concipi] cognosci DZ 3 quamlibet] eius add. D 5 quamlibet) eius add. D 8 conceptus ..• sicut om. E Jl speciei] non add. G Il sim7 declaratum) dictum Z Jl est om. A 9 post) postea D Il semper om. E Jl primum] primo D, om. E plex om. C Jl sicut om. F 13 originis] generationis mg. E2ll estendo interi. F, om. Z Jl istos) multos Z 14 praecedit actum om. G 15 terminat) determinatA 20 sub ... ratione] secundum rationem F Jl singularitatis) ve! sub ratione singularitatis add. in mmg. F2ll Non) Aut E 21 ea] eo DFZ 22 ita] ideo G 23 cognoscibilis] cognoscibile Z Il et om. G l Guillelmus de Ockham, Sent., I, d. 8, q. 3D 2 Supra, pp. 446ss. Infra, pp. 458ss. (Contra secundum articulum). 4 Supra, p. 444, lin. 3-9. 5 Scotus, Op. Oxon., II, d. 3, q. 1, n. 2 (ed. Wadding, VI, 335). 6 C( paragraphus praecedens.
3
0CXHAM, OPI!U THEOL. II
29
450
UBER l DIST. 3 Q. V
proprio, igitur in conceptu communi sibi et aliis, et omnis conceptus non quidditativus conveniens alicui praesupponit conceptum quidditativum illi convenientem, secundum e u m alibi l ; igitur esset aliquid praedicabile in quid de differentia individuali, igitur ipsa differentia individualis in se cognoscitur primo, et tunc - per rationem s u a m 2 - causa naturalis agit ad perfectissimum effectum in quero potest, igitur ipsum singulare primo intelligitur. Praeterea, rationes suae n o n c o n c l u d un t. P r i m a non, quia quando accipit 3 quod 'causa naturalis' etc., aut intelligit quod producit effectum perfectissimum secundum speciem aut secundum numerum. Si secundo modo, hoc est manifeste :f.ùsum, quia ignis in calefaciendo non producit perfectissimum calorem in quero potest, sed successive producit quousque perveniat ad perfectum calorem. Si intelligat primo modo, aut intelligit de causa totali ilio modo quo causa naturalis potest esse causa totalis, aut universaliter de omni causa, sive sit totalis sive partialis. Si secundo modo, hoc est falsum, quia aliquando causa partialis producit unum effectum et postea illa causa partialis et effectus productus concurrunt sicut duae causae partiales ad producendum effectum perfectiorem. Patet, quia ipsa substantia animae primo causat cognitionem et postea ista cognitio et substantia animae poterunt producere unam volitionem quae erit perfectior cognitione primo producta. In naturalibus etiam possunt ad hoc multa exempla inveniri. Si intelligat primo modo, tunc si sit nata prol proprio] sibi add. D Il sibi om. G Il et2 om. AF Il omnis] autem. add. F 2 alicui] 6-7 effectum] conceptum Z 7 intelligitur] alteri Z 5 cognoscitur] et add. C intelligetur C, cognoscitur E, intelligeretur F 9 intelligit] pneintelligit G 10 perfeotissimum om. Z 11 manifeste] maxime D, om. Z 12 cakfaciendo] causando D 13 quousque perveniat] usquequo veni.at D 14 intelligat] intelligatur B 15 totali] totaliter G Il causa3 om. C 18 et2] ille add. E 20 quia] quod ABG, ab add. D 21 causat cognitionem] causatur ipsa cognitio D Il ista] ipsa D Il et2] in E 22 erit] est CGZ 23 primo] prima E Il ad hoc] adhuc FZ
2
l Scotus, Ordinatio, l, d. 3, p. 1, qq. 1-2, n. 25 (ed. Vaticana, Supra, p. 444, lin. 10-13. 3 Ibidem.
m,
16s.)
5
10
15
20
UTRUM UNIVERSALE SIT PRIMO COGNITUM
5
to
t5
2D
451
ducere plures effectus, nullus eorum prius producetur, lllSt forte prioritate temporis, quia unus potest produci in instanti, et alius tantum successive, et tunc ille qui producetur in instanti, sive sit perfectior sive imperfectior, prius producetur. Et hoc si productio instantanea non sit finis nec intrinsecus nec extrinsecus productionis successivae. Quae autem sit causa illius post dicetur. C o n f i r m a t u r per P h i l o s o p h u m, IX Metaphysicae l, quod quae sunt priora via generationis sunt imperfectiora. illud non potest intelligi de distinctis effectibus productis a distinctis et disparatis causis, quia illi vel non habent talem ordinem originis, vel indifferenter possunt prius produci perfectius ante imperfectius et e converso. Similiter, patet, secundum eu m 2, quod intelligit de causa habente plures effectus. Praeterea, secundum e u m 3, visibile distans prius intelligitur sub ratione communiori quam minus communi, igitur non semper producitur primo effectus perfectissimus. S i d i c a t u r quod causae istae sunt impeditae propter improportionem medii 4, c o n t r a: quando est aliqua causa pr<>ductiva multorum effectuum, ita quod quaecumque sufficiunt ad productionem unius effectus, puta a, et non alterius, puta b, tunc a et b si simul producantur, prius natura producitur b quam a, quia prius natura, secundum P h i l o s o p h u m, V Metaphysi-------
2 in om. E Il et om. D 4 producetur] producitur F 5 si t om. G 6 post] postea D 8 quod] quia DF Il quae] non G 10 et] ve! DE 11 ante] aut AFG 15 visibile] verisimile D Il distans] secundum add. D Il prius] primo G 16 quam om. C 20 sufficiunt] sufficiant D 17 perfectissimus] perfectius E 19 contra om. ABCG 21 putal om. G Il non] sufficiunt etiam ad productionem add. D Il b] et non e converso add. D, om. G 22 b om. B Il producantur] tunc adJ. E 23 Philosophum] VII et add. G
l Aristot., Metaph., IX, c. 8, t. 15 (1050a 3-5). 2 Seu hoc patet 3 Scotus, Ordinatio, I, d. 3, ex verbis Scoti quae hic examinantur. p. 1, qq. 1-2, n. 87 (ed. Vaticana, III, 58). 4 C( Scotus, ibidem, nn. 73-75 (ed. Vaticana, III, 50s.)
452
LIBER I DIST.
3 Q. V
cae l, et secundum e o s 2, est illud quod potest esse sine alio et non e converso. Sed quaecumque sufficiunt ad causandum conceptum minus communem sufficiunt ad causandum conceptum communiorem, sicut i s t i habent concedere, et non e converso; igitur non potest produci conceptus speciei specialissimae nisi producatur conceptus communior, et e converso potest, secundum e o s, quando obiectum improportionaliter distat, igitur prius natura producitur conceptus communior. S i d i c a t u r quod conceptus speciei specialissimae producitur vel potest produci sine conceptu communiori, c o n t r a: quaero quae requiruntur ad cognoscendum conceptum entis? Videtur quod intellectus agens et phantasma cuiuscumque singularis v el species intelligibilis sufficiunt, quia, secundum i s t o s 3, nihil agit in intellectum possibilem nisi intellectus agens vel ipse intellectus possibilis et species intelligibilis vel habitus vel essentia rei praesentis; sed intellectus agens et possibilis semper se habent in se uniformiter. Igitur si non producitur conceptus entis quando producitur conceptus speciei specialissimae, oportet quod hoc sit propter defectum habitus; et hoc non est verum, quia habitus semper sequitur actum; vel propter defectum speciei; vel propter defectum essentiae rei praesentis. N o n propter defectum speciei, quia non propter defectum speciei alicuius singularis, quia non 1 etl) etiam add. F 3 causandum] produccndum F 3-4 conceptum communiorem] magis communem F, illum priorem G 6 communior] prior G Il et] sed Z 6-8 et ... communior om. (ltom.) C 6 potest] patet D 8 natura) naturaliter D 10 conceptu] priori add. F 11 quae requiruntur) quid 9-10 producitur ve! om. Z 12 cuiuscumque] cuiusrequiritur D Il cognoscendum] producendum D, causandum Z libet D 13 intelligibilis] intellectualis G 14 in) per D 16-17 in se om. Z 17 non] modo D 18 speciei om. ABCG Il hoc om. B Il sit om. G 2(}.21 speciei ... defectum om. (hom.) E 2(}.21 vel2 ... speciei om. (hom.) B 22 qui al ... defectum om. D li quia ... speciei om. (hom.) C il speciei om. DE l Aristot., Metaph., V, c. 11, t. 16 (1019a 1-4). 2 Scotus, Report. Paris., I, d. 3, q. 5, n. 7 (cd. Wadding, XI, 50). 3 Scotus, Ordinatio, l, d. 3, p. 3, qq. 2-3 (ed. Vaticana, III, 245-338); Quod/., q. 15 (ed. Wadding, XII, 410-445).
5
10
15
20
UTRUM UNIVERSALE SIT PRIMO COGNITUM
5
10
15
2D
453
potest dari cuius, nec plus unius quam alterius, et ita vd nullius vd cuiuslibet. Nec propter defectum speciei cuiuscumque universalis, quia quaero a quo causaretur ilia species illius universalis? Et non potest dari nisi intellectus agens et singulare vel species singularis vd natura communis, quae omnia sunt praesentia et sufficienter approximata quandocumque generatur species rei singularis. Hoc c o n firma tu r, quia si primo non habetur conceptus entis et postea habetur, tunc erit tempus medium inter productionem conceptus speciei specialissimae et productionem conceptus entis. Et quaero de ilio tempore: aut facta aliqua mutatione aut nulla. Si nulla, non est maior ratio quod ageret post iliud tempus medium quam in ilio tempore medio. Si sit facta aliqua mutatio, non potest dari terminus talis mutationis, quia nec species nec actus intelligendi nec habitus; patet inductive. Nec non producitur conceptus entis propter defectum praesentiae rei realis; patet inductive. Praeterea, quando accipitur in minore l quod conceptus perfectissimus in quem possunt est conceptus speciei specialissimae, hoc non debet concedi secundum i s t o s 2, quia illud idem est intellectum quod est sensatum, sed sensatum est singulare, igitur singulare est intellectum, et conceptus singularis est perfectior conceptu speciei specialissimae. lgitur si maior eorum sit vera, singulare primo intelligetur, et conceptus eius primo producetur. 1 potest om. A:; et om. G i1et ita om. D Il nullius] unius G 2 Nec] Ve! E Il cuius4 Et! om. DE li et2] in G 5 praesentia J principia F 6 rei] cum.que J alicnius D respectu D 8 habetur J habeatur E 9 tempus om. E 11 aut J est add. F !l facta ]cum add. D, est add. E 11-12 mutatione] mutatio E 13 quam] quod add. D Il medio] quia add. E Il Si] Sed B Il sit] si B, est F, om. AC 15 neclj nulla F 16 non] nunc D, om. Z 17 realis] universalis E 18 minore] minori G 19 qucm] guid E l' possunt] potcsr DF Il est] esse ABE 22 esr!J erit D : perfectior] quam add. DE 23 concepru] conceprus DE Il maior] minor FIl sit] est F 24 singulare] singularis J) intclligen;r] iml'!:igirur D · primo om. E
I
Supra, p. 444, lin. 16-17.
2
Vide notam sequentem.
454
LIBER I DIST. 3 Q. V
C o n f i r m a t u r ista ratio, quia singulare sub ratione singularis est sensatum a sensu, igitur singulare sub ratione singularis est intellectum ab intellectu. Consequentia patet, quia in quodcumque obiectum potest sensus in illud idem sub eadem ratione potest intellectus, maxime secundum i s t o s I. Antecedens patet, s quia sensus non est apprehensivus universalium, igitur tantum singularium. S i d i c a t u r quod singulare sub ratione suae singularitatis non sentitur sed tantum sub ratione naturae, c o n t r a: i p s e ponit quod non intelligitur primo singulare sed species specia- 10 lissima cuius singulare fortius movet sensum 2. Tunc quaero: aut idem sub ratione eadem reali est obiectum sensus et intellectus, aut non sub eadem ratione a parte rei. Si sic, igitur non debet dicere quod species specialissima primo intelligitur cuius singulare fortius movet sensum, sed quod illa species specialissima primo 15 intelligitur quae primo movet sensum, ex quo idem sub eadem ratione a parte rei est obiectum utriusque, et tam obiectum quam ratio obiecti debet praecedere actum primum tam potentiae sensitivae quam intellectivae, secundum e u m 3. Si autem idem, sed non sub eadem ratione, est obiectum sensus primum et pri- 20 mum obiectum intellectus, et certum est quod in re ante omnem actum intellectus non est nisi natura vd differentia individualis contrahens naturam, secundum e o s 4, igitur si ratio naturae 2 singularis] singularitatis EF 1-2 singu1aris] singularitatis EF 1 ista ratio om. G 7 singularium] uni6 seruus] intellectus E Il univenalium] singularium E Il igitur om. G 8 quod om. Z Il sub ratione om. G Il suae om. DE Il singularitatis] singulariter G venalium E 13 aut] et C Il igitur om. Z 11 aut] quod D 10 singuiare om. E 9 sub om. D 15 sensum om. E Il quod om. E Il specialissima om. E 14 sin.gulare] individuum AZ 19 quam] potentiae 18 potentiae] proprie E 17 est] etit E 16 sensum om. Z 23 naturam] extra tU/d. G Il ratio] ratione CGH 20 sed] et A Il primum om. E tU/d. D Il naturae om. A l Cf. Scotus, Ordinatio, I, d. 3, p. 1, q. 3, n. 187 (ed. Vaticana, III, 3 Scotus, Ordinatio, l, d. 3, 2 Supra, p. 444, lin. 5-6. 113s.). 4 Scotus, Op. Oxon., II, p. 3, q. 1, n. 350 (ed. Vaticana, III, 210s.). d. 3, q. 6, nn. 9-14 (ed. Wadding, VI, 406-409).
UTRUM UNIVERSALE SIT PRIMO COGNITUM
5
10
15
20
455
sit ratio prima obiectiva intellectus, oportet quod d.ifferentia contrahens sit ratio motiva et terminativa ipsius actus sentiendi. C o n f i r m a t u r, quia, secundum e u m l, obiectum primum intellectus praecedit actum primum intellectus; sed, secundum e u n d e m 2, nihil est ante omnem actum intellectus nisi quod realiter est singulare; igitur primum obiectum intellectus est realiter singulare, et certum est quod primum obiectum sensus est realiter singulare, igitur nisi sub alia ratione apprehendatur ab intellectu, puta sub ratione naturae, et sub alia apprehendatur a sensu, puta sub ratione naturae individualis, non plus erit obiectum sensus ipsum singulare quam ipsius intellectus. S i d i c a t u r quod aliter natura est motiva vd ratio movendi sensum et intellectum, quia ut est ratio movendi sensum necessario est sub singularitate, ut autem est ratio movendi intellectum abstrahitur a singularitate, vd accidentaliter coniungitur singularitati, c o n t r a: quamvis forte sensus particularis non possit esse alicuius obiecti nisi quando natura coniungitur d.ifferentiae individuali, secundum i s t o s 3, et hoc naturaliter, tamen sensus interior, qui habet actum suum in absentia rei et per consequens eadem ratione re destructa, non magis est respectu naturae coniunctae d.ifferentiae individuali quam intellectus, et ita non plus apprehendetur singulare a phantasia quam ab intellectu, quod est contra e o s 4. 2 ratio 0111. FIl ipsius] istius E Il sentiendi] sensitivi Z 5 eundem] eum DEZ 7-8 et ... singulare 0111. (ho111.) C 8-9 ab ... apprehendatur] et sub alia ab inteilectu, puta sub ratione naturae D 9 et sub] sensu G 10 naturae] diffi=ntiae D Il non] nec D Il erit] est G, primum add. DE 11 ipsius] obiectum Z 12 vel] et A 13 necessario] necesse D 14 estl 0111. Z Il intellectum] et add. G 15 vel]licet Z 16 forte o111. E 17 coniungitur] coniungatur E il diffi=ntiae] de A, 0111. C 19 qui] quia G Il habet 0111. E 22 apprehendetur] apprehcnderetur CZ
l Videsis in paragrapho praecedenti. 2 Vide ibidem. 3 Seu iuxta doctrinam Scoti de principio individuationis. Cf. supra, p. 454, nota 4. 4 Scotus, Ordinatio, l, d. 3, p. 3, q. 1, n. 392 (ed. Vaticana, m, 239).
456
UBER I DIST. 3 Q. V
Secunda etiam ratio l n o n valet, quia scientia non est tantum ex incomplexis, sed est etiam respectu complexorum, et aliquando complexa sunt ignotiora quantumcumque termini sint noti vd etiam notiores; igitur quantumcumque termini metaphysicales essent prius noti quam termini aliarum scientiarum, non oporteret s complexa metaphysicalia esse notiora, et ita non oporteret metaphysicam esse priorem ordine doctrinae. Exemplum: isti sunt termini noti, puta corpus cadeste, astra, stellae, et huiusmodi, et paritas et imparitas, et tamen istud complexum 'astra sunt paria' non potest evidenter cognosci 2, nec etiam eius oppositum, et 10 tamen multa alia complexa quorum termini sunt posterius noti possunt evidenter cognosci. Et ita quamvis termini metaphysicales essent prius noti quam alii termini scientiarum particularium, non oporteret complexa ex il1is terminis esse notiora. Praeterea, secundum P h i l o s o p h u m, I Physicorum et 1s VII Metaphysicae et I Posteriorum et in multis locis 3 : scientia de universalioribus est prior ordine doctrinae. Et tamen, secundum i s t u m 4, termini communiores non sunt prius noti, igitur non semper prioritas notitiae incomplexae terminorum, secundum zo i s t o s, arguit prioritatem scientiae ordine doctrinae. 1 etiam] autem B 2 est om. D Il etiam] in B, om. FZ 3 ignotiora] ignota DF Il quantumcumque] quamvis D 4 igitur] et ideo D 5 oporteret] quod add. DE 6 esse] essent D 7 ordine] nostrae add. G 8 puta om. Z Il stella.e om. Z 9 paritas et om. G 10 etiam om. D Il oppositum] obiectum G Il et om. F 12 ita] ideo C 13 termini] aliarum add. Z 15 Philosophum om. E 16 et2 ... locis om. Z Il in om. G 18 termini] non G Il non2] nec Z 19 tetminorum om. D l Supra, p. 445, lin. 1-8. 2 C( Gilbertus Porretanus, In Boethii De Trinitate, in prologum: «Non tamen omnis contradictio quaestio est ...
cum neutra pars veritatis et falsitatis argumenta potest habere, ut 'astra paria sunt, astra paria non sunt', tunc contradictio non est quaestio • (PL 64, 1258 A}; N. M. Haring, The Commentaries on Boethius, (Pontificai Institute of Mediaeval Studies, Studies and Texts 13, Toronto 1966}, p. 63, lin. 18-24. 3 Aristot., Physica, I, c. 1, t. 4 (184a 23-25}; Metaph., VII, c. 4, t. 10 (1029b 4-12}; Anal. Poster., I, c. 2 (71b 33 - 72a 5}. 4 Supra, pp. 444s.
UTRUM UNIVERSALE SIT PRIMO COGNITUM
5
10
15
20
457
Praeterea, metaphysica non tantum est de concepti.bus communibus sed eti.am est de substantiis separati.s, quae sunt posterius notae, secundum i s t o s 1 , igitur quantumcumque metaphysica non esset ultima ordine doctrinae quantum ad illam partem quae est de complex:is compositi.s ex terminis communibus, tamen posset esse ultima quantum ad illam partem quae est de substantiis separati.s. Praeterea, scienti.ae parti.culares non tantum sunt de speciebus specialissimis istorum sensibilium, quae solae, secundum i sto s 2, sunt primo cognita ab intellectu primitate originis, quia illarum solarum singularia efficacius movent sensum, sed etiam sunt de multis aliis, puta de substanti.is, de quanti.tati.bus, secundum e o s 3, et de respecti.bus, et de multi.s aliis quae non sunt primo cognita ab intellectu. Sed aliqua illorum, sicut substanti.ae, non possunt cognosci nisi in conceptu communi sibi et accidenti.bus, et per consequens non possunt cognosci nisi praehabito conceptu enti.s, et aliis concepti.bus communissimis, igitur si ratio sua esset bona, metaphysica esset prior ordine doctrinae respectu talium scienti.arum parti.cularium, quamvis esset posterior ordine doctrinae respectu scienti.arum de speciebus specialissimis istorum sensibilium. Praeterea, si ratio sua sit bona, sequeretur quod scientia de specie specialissima esset prima ordine doctrinae, cuius tamen oppositum docent auctoritas et experientia 4. 1 conceptibus] compositis AZ 1-2 conuuunibus om. Z 2 sed] sic A Il est om. DEF Il posterius J posteriores D 3 notae] igitur add. G 5 ex om. D Il terminis J tribus A 8 tantum] solum Z Il speàebus] conceptibus DE 10 primo J prima ABFZ Il illarum] illa GZ 11 solarum om. EZ Il efficaàus] fortius D 14 Sed] nec G 15 nisi] tantum add. G Il communi] qui communis est F 16 possunt om. E 17 esset bona] sit vera D 18 esset] erit D 19 quamvis] non add. Z l! posterior] prior Z 20 speàebus om. A 22 sua om. Z il sit] esset D Il sequerctur] sequitur Z Il quod sàentia om. E 23 esset] sit Z Il prima] prior D Il tamen om. D 24 auctoritas] doctores D, auctoritates CFG l Scotus, Quaestiones in Metaph. Aristot., I, q. l, nn. 13-14 (ed. Wadding, IV, 513). 2 Supra, pp. 444s. 3 Videsis notam l. 4 Vide auctoritates Aristotelis supra, p. 456, nota 3.
LIBER I DIST. 3 Q. V
458
Praeterea, tertia ratio 1 n o n v a l e t. Tum quia aeque concluderet, si conceptus speciei specialissimae primo producitur, quod erit magnum tempus ante quam deveniatur ad conceptum entis, sicut si ens concipiatur primo, oporteret ponere magnum tempus antequam deveniretur ad conceptum speciei specialissimae, quia qua ratione oporteret transire per omnia media descend.endo a communissimo usque ad speciem specialissimam, eadem ratione oporteret transire per omnia media ascendendo a specie specialissima usque ad conceptum entis communissimum. Tum quia dicerent a l i i 2 quod simul, saltcm tempore quamvis - secundum e o s - non natura, producerentur conceptus entis communissimi et conceptus speciei specialissimae. Contra s e c un d u m a r t i c u l u m 3 in quo ponit quod ens necessario est primum distincte cognitum primitate originis, hoc est simpliciter falsum, quia omne obiectum potest distincte cognosci non cognito ilio quod non est de ratione eius essentiali nec includitur essentialiter in eo; sed conceptus entis non includitur essentialiter nec in specie specialissima nec in aliquo inferiori reali; igitur unumquodque eorum potest cognosci distincte sine cognitione entis communissimi. Maior videtur satis manifesta, quia ad cognitionem distinctam rei suffi.cit cognitio omnium essentialium et intrinsecorum si bi. Minor est manifesta, secundum e u m 4, 2 speàei om. G 3 deveniatur] devenietur G 4 primo] quod aJd. D 6 per om. Z 9 communissimum] speàalissimum D Il quia] sicut add. E 10 alii om. D 11 communissimi om. E 14 distincte] simpliàter E 16 eius 10-11 secundum eos om. Z om. E 17 non] nec Z 18 essentialiter om. GZ Il nec om. Z 19 eorum] illorwn GZ 20 videtur ... manifesta] patet Z 22 intrinsecorwn] extrinsecorwn E Il est manifesta] patet Z
Supra, p. 445, lin. 9-14. 2 Henricus Gandavensis, contra quem Scotus arguit. Cf. Summa, a. 24, q. 7 (ed. Parisiis 1520, f. 144). 3 Supra, p. 445, lin. 15-24. 4 Scotus enim docet, quod c Deus et creatura non sunt primo diversa in conceptibus, sunt tamen primo diversa in realitate, quia, in nulla realitate conveniunt t. Cf. Ordinatio, I, d. 8, p. 1, q. 3, n. 82 (ed. Vaticana, IV, 190). l
5
10
15
20
UTRUM UNIVERSALE SIT PRIMO COGNITUM
5
10
15
20
459
quia conceptus entis communissimi non est aliquid reale, igitur tantum est in intellectu, sed illud quod est tantum in intellectu non est de essentia cuiuscumque rei exsistentis extra animam. Praeterea, quandocumque sub aliquo communi continentur plura per se contenta, si unum illorum potest distincte cognosci sine cognitione superioris et aliud contentum poterit distincte cognosci sine cognitione eiusdem superioris; sed ens praedicatur in quid de Deo et creatura, et Deus potest distincte cognosci sine cognitione talis superioris; igitur et creatura. Maior est manifesta, quia non est maior ratio quod ad cognitionem distinctam unius inferioris requiratur cognitio superioris, quam ad cognitionem alterius inferioris, cum aeque essentialiter et in quid praedicetur de utroque. Minor probatur, quia simpliciter simplex in re aut totaliter cognoscitur, aut totaliter ignoratur I, et hoc est intelligendum de notitia intuitiva, quae praecise, secundum i s t o s 2, respicit rem extra animam exsistentem et non conceptum mentis. lgitur si Deus intuitive cognoscitur, necessario distincte cognoscitur; sed notitia intuitiva non est respectu alicuius conceptus; igitur erit ibi notitia intuitiva distincta sine cognitione talis conceptus, et per consequens sine cognitione superioris, cum nihil sit superius ad Deum, secundum e u m 3 , nisi conceptus et nihil reale. 1 entis om. B !l est] tale add. D!: aliquid] aliud G, aliquod Z 3 cuiuscumque] cuius6 cognitione om. E Il superioris] superiori E Il poterit] libet B Il animam] ergo etc. add. F potest Z 7-9 eiusdem ... cognitione om. (hom.) E 9 talis] tali G Il et om. G Il creatura] cerera EF Il est manifesta] patet Z 11 cognitio superioru om. C 12 cum aeque] ex quo illud superius add. D, est G Il praedicetur] praedicatur Z 13 probatur] patet D Il in re om. E 16 rem om. G Il exsistentem om. GZ !l conceptum] tamen G 18 alicuius om. E 20 per] pars C 21 et] ve! G
I Iuxta axioma ex verbis Aristotelis elicitum, Metaph., IX, c. 10, t. 22 (1051b, 17-26). 2 Scotus, Op. Oxon., IV, d. 49, q. 12, n. 6: c Alia divcrsitas potest ibi assignari, quia actus abstractivus et intuitivus differunt specie, quia aliud et aliud est ibi movens; hic enim movet species similis rei, ibi autem movet res praesens in se, (ed. Wadding, X, 574). 3 Vide supra, p. 458, notam 4.
460
LIBER I DIST.
3 Q. V
Praeterea, quidquid potest d.istincte cognosci a sensu sine cognitione cuiuscumque alterius, illud idem potest d.istincte cognosci ab intellectu sine cognitione cuiuscumque alterius; sed aliquod sensibile potest d.istincte cognosci a sensu sine cognitione entis communissimi; igitur sine cognitione talis communissimi potest s distincte cognosci ab intellectu. Contra a l i u d l : quod d.icit, quod totus ordo confuse concipiend.i praeced.it totum ordinem d.istincte concipiendi, illud non est verum, quia quando aliquid d.istincte cognoscitur a sensu illud idem potest d.istincte cognosci ab intellectu, et maxime ab intellectu 10 non impedito, quia non minoris potentiae est intellectus non imped.itus ad cognoscendum sua obiecta quam sensus ad cognoscendum sua. Igitur d.istincta cognitio potest haberi in primo instanti, et tamen non oportet tunc quod habeatur totus ordo confuse cognoscend.i, quia, sicut postea declarabitur 2, conceptus multorum 1s generum non potest haberi sine notitia plurium singularium d.iversarum specierum. Contra t e r t i u m a r t i c u l u m 3 in quo ponit quod notitia habituali et virtuali sunt communiora prius nota, p r o b o quod notitia habituali communiora non sint prius nota, quia 1D unumquodque passivum non ind.ispositum sic agitur sicut activum natum est agere; sed obiectum, per t e 4, quod est activum 2 idem om. E 4 a sensu om. G 5 igitur om. G Il talis] tali B Il communissimi om. DE 7 diàt] ponit D 8 illud] hoc Z 9 quando] si F, om. ACFZ Il aliquid] quod Z 12 cognoscendum] cognoscenda Z 12-13 cognoscendum] sensibilia add. E, obiecta add. E, om. Z 13 potest] primo G 14 non om. E Il oportet] oporteret FIl tunc om. D Il habeatur] habeat G 15 cognoscendi] conàpiencli DEGZ, conàpiendi vel 18 in quo] qui D 19-20 probo ... nota] cognoscendi F Il sicut. .. declarabitur om. Z primo quod communiora non sunt notitia habituali prius nota F, om. (hom.) Z 20 quod ... nota om. C Il quia] contra Z 21 indispositum] clispositum DG, impeditum Z 22 te] se GZ l Supra, p. 446, lin. 1-4. 2 In I Sent., dist. 8, q. 2 B. 3 Supra, p. 445, lin. 5-12. 4 Ibidem. Scotus docet intellectum et obiectum esse unam causam integram rcspcctu cognitionis, ex gr. in Ordinatione, I, d. 3, p. 3, q. 2, nn. 486-503 (cd. Vaticana, III, 289-298).
UTRUM UNIVERSALE SIT PRIMO COGNITUM
461
respectu intellectionis, prius natum est agere ad conceptum communiorem quam ad conceptum minus commnnem; igitur tali ordine fient illi conceptus in intellectu quando producnntur in eo. S i d i c a t u r quod quamvis obiectum natum sit prius s agere conceptum commnniorem, non tamen intellectus agens est natus prius facere conceptum communiorem, et ideo non primo fit conceptus communioris, c o n t r a: quando duae causae partiales necessario requisitae concurrnnt ad aliquem effectum producendum, neutra illarum tollit ab alia modum suum agendi, 10 igitur si obiectum natum sit agere conceptum communiorem, hoc non potest tolli per activitatem intellectus agentis, igitur prius natura producetur conceptus communior. Praeterea, istud dictum repugnat primae rationi suae ad primam conclusionem l, quia ibi dictum est quod causa naturalis non 1s impedita agit primo ad effectum perfectissimum quem potest. Sed quando obiectum est sic praesens intellectui in ratione actu intelligibilis ut intellectus statim possit habere actum elicitum circa illud, tnnc obiectum natum est agere in intellectum, igitur tnnc primo aget ad conceptum perfectissimum. Sed hoc est obiectum cognosci 20 cognitione habituali, secnndum c u m 2; igitur notitia habituali conceptus perfectissimus primo habetur, et ille est conceptus speciei specialissimae secundum e u m 3, igitur etc. 1 conceptum om. Z 3 fient] fierent Z 5 communiorem om. G !Hi non ... communiorem om. (hom.) C 5 agens om. EGli est om. E 6 non primo om. D 7 .fit] facit A il conceprus] conceptum A Il communioris] communiorem A, minus co=unis primo D 8 necessario om. Z Il concurrunt om. E 10 obiectum] conceptum G Il conceptum om. G 12 producetur] produceretur B 15 perfectissimum] in add. B 16 praesens] prius G !' intellectui] in intellectu F ::in] et G Il in ratione om. D Il actu] actus F, actuali G, actualis Z 18 tuncl] illud add. Z 1: in] et C, illum add. D Il intellectum] intel22 secundum] per BEG lectu Z 21-22 speciei om. ABCG
Supra, p. 444, lin. 10-22. 2 Scotus, Ordinatio, I, d. 3, p. 1, qq. 1-2, n. 92: « 'Habitualem' voco quando obiectum sic est praesens intellectui in rationc intelligibilis actu, ut intcllectus possit statim habere actum clicitum circa illud • (ed. Vaticana, III, 60). 3 Supra, pp. 444ss. l
462
LIBER I DIST. 3 Q. V
Praeterea, p e r t e l, illud intelligitur habitualiter quod sic est praesens intellectui in ratione intelligibilis actu quod intellectus potest statim habere actum elicitum circa illud; sed, secundum i s t o s 2, ista praesentia est per speciem intelligibilem; igitur illud cuius species intelligibilis primo imprimitur intellectui illud primo intelligitur notitia habituali, sed species intelligibilis speciei specialissimae primo imprimitur intellectui, igitur etc. Assumptum patet p e r e u m 3, qui vult quod sive magis universalia intelligantur per eandem speciem per quam intelligitur minus universale sive per aliam, tamen illud quod potest imprimere speciem minus universalis potest etiam causare speciem cuiuscumque universalioris. Et tunc arguo per argumentum suum 4, quod causa naturalis primo agit ad effectum perfectissimum in quem potest, igitur imprimens speciem minus universalis et magis universalis prius natura imprimet speciem minus universalis, cum illa sit perfectior, si sit alia. V el si non sit alia, adhuc arguo per rationem suam 5, quod « sicut formae diversae perficientes idem perfectibile ordine quodam natae sunt mediatius et immediatius perficere illud, ita si eadem forma contineat in se virtualiter perfectionem illarum formarum ordinatarum quod simili ordine naturae perfi.ciet illud perfectibile •· lgitur si una species contineat virtualiter speciem 2 in] sub DE, et G 3 illud om. A 4 istos] eos E 7 imprimitur] intelligitur E Il intellectui] in intellectu D 8 qui] quod A 9 speciem] raùonem Z, om. G Il minus om. D Il universale] univenalia D 10 sive] sic E Il tamen om. E 11 speciem] noùùam D [[ cuiuscumque] cuiuslibet Z 12 Et om. Z Il arguo] arguitur E Il causa Jnatura G 13 in] ad D 14 et ... univenalis2 om. (hom.) GZ 14-15 et ... universalis om. (hom.) B 15 minus] magis Z 16 Vel om. FIl si2 om. D Il sit2 om. D 17 quod] quia E, igitur G Il idem] illud D 18 natae] nata D 20 ordinatarum] oportet add. D Il quod om. Z Il simili] consimili D li perficiet] facies G l Scotus, ubi supra, p. 461, nota 2. 2 Scotus, Ordinatio, I, d. 3, p. 3, q. 1, nn. 366-370 (ed. Vaticana, III, 222-225). 3 Scotus, Ordinatio, I, d. 3, p. 1, qq. 1-2, n. 61 (ed. Vaticana, III, 42). 4 Supra, p. 444, lin. 10-22. 5 Vide supra, p. 446, lin. 5-12. Scotus in originali, loco 'quod simili' habet 'quasi simili'.
5
10
15
UTRUM UNIVERSALE SIT PRIMO COGNITUM
463
magis universalis et speciem minus universalis, consimili ordine perfic:iet intellectum quo perficerent illae species si essent distinctae; sed, sicut probatum est p e r e u m l, si istae species essent distinctae, species minus universalis prius perficeret, igitur etc. Per s idem argumentum patet quod non semper communius intelligitur prius ordine originis notitia virtuali. Praeterea, contra utrumque arguo per rationem suam 2, 'sicut diversae formae perfic:ientes', etc., quae est maior, et acc:ipio istam minorem, quod si ista intelligantur distinctis notitiis, notitia minus 10 communis eri t prior via generationis; igitur si communius et minus commune intelligantur una notitia habituali et virtuali, illa unica notitia consimili ordine perfic:iet intellectum, igitur prius perfic:iet ut est notitia minus communis quam ut est notitia magis commurns. 1s Praeterea, in minori rationis suae acc:ipit falsum, secundum eu m 3, quia acc:ipit quod « conceptus plures communiores et minus communes, habituales vel virtuales, nati sunt perficere intellectum via generationis ita quod imperfectior semper prius •, quia per idem potest probari oppositum istius per quod probatur quod conceptus 20 communis actualis praesupponitur conceptui magis communi actuali. Nec oportet quod in isto ordine intellectus plus procedat a potentia ad actum quam in ordine cognitionis actualis, sed si sint tales duo ordines, processus erunt consimiles. 3 sed om. Z 3-4 sed ... distinctae om. (hom.) C 3 sicut] illud G 6 prius] primo add. F 8 quae] quod G 9 quod] quia D Il intelligantur] de add. Z 10 erit] 11 illa] alia C, illius E 13 est notitia2 om. Z 16 plures om. D Il minus om. C est Z 17 vel] et E 18 generationis] et add. E 20 praesupponitur conceptui] praesupponit 22 ordine] generationis add. FIl cognitionis] concepturn GIl communi] communis FG 23 erunt] infiniti alia littera add. E Il consimiles] similes D generationis D, mg. f2
l Scotus locis prius citatis probavit conceptum speciei specialissimae (ergo minus communis) prius haberi. 2 Haec ratio Scoti citatur in paragrapho praecedenti. 3 'Minor' rationis Scoti, in paragrapho paenultimo citatae.
464
LIBER l DIST. 3 Q. V
[ 0PINIO
S.
THOMAE]
Alia est opnno quod de intelligibilibus ab intellectu semper communius prius cognoscitur, et per consequens communissimum erit prius cognitum t. Hoc probatur per P h i l oso p h u m, I Physicorum z, quod universalia sunt nobis magis nota. Et probat per hoc quod pueri primo appellant omnes homines patres et omnes feminas matres, igitur prius cognoscunt sub ratione magis universalis quam sub ratione particularis. Dicitur igitur quod « intellectus noster procedit de potentia ad actum; sed omne tale prius pervenit ad actum incompletum, qui est medius inter potentiam et actum, quam ad actum completum et perfectum. Actus autem perfectus intellectus est scientia completa, per quam distincte et complete res cogncr scitur. Actus autem incompletus est scientia imperfecta, per quam sciuntur res indistincte sub quadam confusione •· « Unde dicit P h i l oso p h u s, I Physicorum 3, quod 'sunt nobis manifesta et certa confusa magis; posterius autem cognoscimus distinguendo distincte principia et elementa'. Sed cognoscere aliquid in quo plura continentur, sine hoc quod habeatur propria notitia uniuscuiusque eorum quae continentur in ilio, est cognoscere illud sub confusione quadam ». Igitur prius occurrit magis universale. « Et 3 cognoscitur] sequitur F, praeintelligitur F Il consequens] et add. E 4 prius] primo Z 7 primo om. Z Il honùnes] viros Z Il omnesl ratione om. Z 9 noster] primo add. E 11-12 qui ... et] quam ad completum qui est medius inter potentiam et actum Z 12 autem] completus et aJd. D Il intellectus om. D B-14 cognoscitur] seu complete aJd. E 16 Physicorum] Posteriorum GZ Il sunt otri. D Il nobis om. Z Il manifesta om. E 17 certa] ita E Il distinguendo otri. DE 18 distincte] 19 continentur] contineantur E Il habeatur] habeat GZ Il propria notitia] prodistincta F priam notitiam Z 20 continentur] cognoscere G Jlillud] idem aJd. BDZ
Il cognitum] notum B 5 Hoc om. Z om. E Il f.eminas] mulieres D S-9 sub 10 pervenit] procedit D Il actuml om. G
l Haec est opinio S. Thomae, Summa theol., I, q. 85, a. 3. Aristot., Physica, I, c. 1, tt. 4-5 (184a 23 - 184b 14). 3 Aristot., loco cit., t. 3 (184a 21-23).
2
5
10
15
20
465
UTRUM UNIVERSALE SIT PRIMO COGNITUM
5
10
quia sensus exit de potentia in actum, idem ordo cognitionis est in sensu. Nam primo secundum sensum diiudicamus magis commune quam minus commune et secundum locum et secundum tempus. Secundum locum, sicut quando aliquid videtur a remotis. Secundum tempus, quia pueri prius distinguunt hominem a nonhomine quam istum ab ilio, I Physicorum t. Huius ratio est, quia qui scit aliquid indistincte, adhuc est in potentia ut sciat distinctionis principium, igitur qui scit genus est in potentia ut sciat differentiam. Et sic patet quod cognitio indistincta est media inter potentiam et actum.. Igitur cognitio singularium est prior quoad nos quam cognitio universalium, sicut cognitio sensitiva quam intellectiva. Sed tam secundum sensum quam secundum intellectum cognitio magis communis est prior quam cognitio minus commums•.
15
20
[CoNTRA OPINIONEM
S.
THOMAE]
Sed ista opnno non est vera secundum illum intellectum quem primo praetendit. P r i m o, quia si semper universalius esset prius notum. minus universali, igitur non posset haberi notitia minus universalis nisi praevia notitia omnium universalium per se superiorum; consequens falsum, igitur antecedens. Consequentia patet, quia si non posset cognosci minus universale aliquo magis universali non cognito, igitur ibi magis universale 1 in] ad EFG 2 secundum] per DE Il diiudicamus] iudicamus C 3 quam ... 4 remotis] et adJ. Z 5 quia] quando B, sicut Z Il prius] primo E, commune om. Z om. G 6 istum] hominem add. Z 8 genus] adhuc add. D 10 singularium] non add. D 11 quami] sit add. D, est add. E Il cognitio om. Z 12 Sed] ergo Z Il secun13 quam] sit add. D Il cognitio add. Z 16-17 secundum illum intellectum. dum2 om. Z quem primo praetendit ita BCH, Merton 106, Pad. Anton., om. ADEFGZ, Giessa, Gotinga, Pad. 18 prius] primo E 19 nisi] sed A, non C, quam D Il praevia om. G Univ., Paris Nat. 21 non om. Z Il posset] 20 per se om. B !l consequens] est add. Z Il igitur] et add. DF 22 ibi] ille G, illud G Il universale] non add. Z possit G Il cognosci om. G l
Aristot., loco cit., t. 5 (184b 12-14).
OCXHAM, OP!!RA
THEOL.
II
30
466
LIBER I DIST.
3 Q. V
esset prius notum. Falsitas consequentis patet, quia multa sunt genera quae sunt nobis ignota, et saltem laicis qui parvam vd nullam de eis habent cognitionem, et tamen multae species specialissimae per se contentae sub eis non sunt eis ignotae, saltem cognitione confusa. s Praeterea, secundum i s t o s I, universalia non sunt aliqua distincta a parte rei ab ipsis singularibus, igitur nihi1 unum reale potest cognosci ab intellectu nisi singulare vd multa singularia cognoscantur, et per consequens non universale. C o n firma tu r, quia accipio primum actum intellectus, et 10 quaero: aut obiectum terminans actum intelligendi est vera res extra animam, aut aliquod ens rationis, aut aliquid aggregatum ab utroque. Secundum et tertium non possunt dari, quia primum obiectum primi actus intelligendi praecedit actum potentiae. Similiter, actus primus intelligendi maxime refertur rdatione reali 15 ad obiectum, si aliquis refertur realiter. Similiter, actus intelligendi primus dependet a suo primo obiecto. Nullum istorum potest competere enti rationis, nec aggregato ex ente reali et ente rationis, cum illa sint posteriora primo actu intelligendi. Si detur primum, aut intelligitur vera res una vd plures, et sive sic sive sic, cum 20 secundum i s t o s nihi1 sit in re nisi singulare 2, vel aliquod unum singulare primo intelligetur vd multa. Praeterea, sua ratio n i h i l v a l e t, quia quando accipit quod intellectus noster procedit de potentia ad actum, aut intd1 multa] circumscripta G 3 multae] sunt add. G 4 ignotae] ignota Z IO actum] obiectum F 11 aut] an Z Il est] sit Z Il vera om. Z 7 parte om. E 12 aut!] an Z Il aliquod om. Z Il aut2] an Z Il aliquid om. FIl aggregatum] congregatum F 13 ab] ex C 14 praecedit] ipsum esset C 16 Similiter] si add. CG 17 Nullum] 17-18 potest competere] competit Z 18 nec ... rationis2 om. (hom.) B Il reali] nullus F reale G 20 vera] vere D Il vera ... una] una res vera FG Il res om. E Il vel] aut D 20-21 et... singulare om. B 20 si ve sic2 om. E 21 aliquod] aliquid Z, om. B 23 valet] ad istum intellectum add. B l Thomas Aquinas, Summa theol., I, q. 85, a. 3, ad 1. notam praecedentem.
2
Videsis
UTRUM UNIVERSALE SIT PRIMO COGNITUM
467
ligit, sicut debet intelligi, quod intellectus noster prius intelligit in potentia ante quam intelligat in actu, et hoc nihil est ad propositum, quia sic verum est quod procedit de potentia ad actum. Et cum hoc stat quod primus actus sit perfectior respectu singularis, 5 quia si primo intelligat singulare vel minus commune, adhuc prius fuit in potentia ad intelligendum illud ante quam actu illud intellexit. Aut intelligit metaphorice et improprie, quia primo procedit de potentia, hoc est de imperfectiori notitia ad perfectiorem, et hoc deberet probare, et ita facit fallaciam petitionis principii. 10 Similiter, universaliter loquendo hoc est falsum, quia aliquando prior cognitio est perfectior; patet quando proceditur a notitia praemissarum ad notitiam conclusionis; patet quod illa notitia prior est perfectior. Similiter, aliquando proceditur a notitia causae ad notitiam effectus, et tamen prior notitia est perfectior secunda. 15 Praeterea, quod dici t in minore l, quod 'omne quod procedit de potentia ad actum prius pervenit ad actum incompletum, qui est medius inter potentiam et actum quam ad actum perfectum', si intelligat universaliter, ista est simpliciter falsa, quia quando aliquid procedit ab aliquo ad actum completum, procedit de po20 tentia ad actum; tunc quamvis non primo perveniat ad actum medium, tamen tunc vere procedit de potentia ad actum. Similitcr, voluntas quando de non diligente fìt diligens, procedit de potentia ad actum, et tamen non oportet quod ante illum actum habeat aliquem alium actum incompletum. Similiter, quando aer illumizs natur a sole, est processus de potentia ad actum, et tamen nullus actus incompletus praesupponitur haberi. Et ita propositio habet ---
-------
1 in om. Z 2 in om. Z Il est om. D 6 in potentia om. E Il intelligendum] ad add. E 7 metapborice] mecbanice A 8 de om. E 9 et] sed F 11 perfectior] boe add. G 13 perfectior] secunda add. E, et add. G 14 tamen] tunc Z Il prior] prima E 15 minore] minori D 16 incompletum] imperfectum E 20 actuml] et add. DE Il primo om. E 21 procedit] producit C 23 non om. AG Il actum2 om. Z 26 baberi] illuminationi D, om. E Il ita] 24 alium om. E Il incompletum] completum Z ista D Il propositio] ista add. F l
Supra, p. 464, lin. 10-12.
4{)8
LIEER I DIST.
3 Q. V
infinitas instantias. Si autem intelligat quod quando aliquid recipit multa, quod prius recipit actum imperfectiorem quam perfectiorem, haec propositio adhuc falsa est, sicut ostensum est prius 1. Similiter, voluntas frequenter ex dilectione Dei habet dilectionem proximi, et tamen dilectio proximi non est perfectior. Similiter, potentia prius recipit actum quam habitum, et tamen actus est perfectior. Sirniliter, si esset vera, oporteret quod intelligeretur de actibus ordinatis; nunc autem non probat quod intellectus intelligit universalia ordine quodam essentiali, nisi forte accidentaliter; immo, sicut ostensum est de multis universalibus 2, aliquando unum prius intelligitur aliquando posterius, etiam naturaliter. Praeterea, quod dicit quod actus completus est scientia perfecta etc. 3, hoc est contra P h i l o s o p h u m I Posteriorum 4, qui dicit quod demonstratio universalis est potior demonstratione particulari, igitur notitia qua scitur quod omnis triangulus habet tres etc., est perfectior quam notitia qua scitur quod omnis isosceles habet tres etc., et tamen prima est de universaliori et secunda de minus universali. Et quando dicitur quod illud quod sic cognoscitur, secundum quid cognoscitur in actu et quodammodo in potentia, verum est quod ipsa conclusio particularis sic cognoscitur secundum quid et quodammodo in potentia, sed ex hoc non sequitur quod illa scientia sit imperfecta, sed sequitur quod conclusio particularis imperfecte scitur tali scientia. Immo de virtute 1 quando om. E :: recipit om. E 2-3 quam perfectiorem om. E 3 ostensum] dictum F ;[ prius om. F 6 potentia] non add. D [[ habitum] imm.o e converso add. D li actus] non add. F 7 si om. G i intelligererur] inrclligcret D 8 nunc] nec A 9 accidentaliter] actualiter G 10 sicut ... universali bus om. Z 13 I om. G 14 demonstratione om. Z 15 triangulus] isosceles C 16 notitia] illa E 17 etc. om. DEZ [[et om. DEZ ;: secunda] autem add. D 18 dicitur om. G 19 quid] quod G 20-21 verum ... potentia om. (hom.) E 22 sit] scit F 23 scientia] notitia Z l Arguendo contra Scotum, supra p. 463. 2 Cf. supra, pp. 465s. Supra, p. 464, !in. 12-13. Hinc affirmationes S. Thomae singillatim citantur et refutantur. 4 Hoc probat Aristotdes pet totum capitulum, Anal. Poster., I, c. 24 (85a 13 - 86a 30). 3
5
10
15
469
UTRUM UNIVERSALE SIT PRIMO COGNITUM
sermonis deberet concedi quod non scitur tali scientia, quia tamen ipsa conclusio universalis perfecte et actu simpliciter scitur tali scientia, ideo illa scientia est perfecta. Praeterea, quod dicit quod cognoscere aliquid in quo plura s continentur etc., verum est quod illa particularia confuse cogn
2
Cf. Thomas
470
LIBER I DIST. 3 Q. V
C o n f i r m a t u r, quia quaero: quomodo magis commune et minus commune d.istinguuntur? Aut d.istinguuntur realiter, aut formaliter, aut tantum secundum rationem. Non realiter, quia albedo non est composita ex partibus realiter d.istinctis, secundum i s tu m t. Nec formaliter, quia negat talem d.istinctionem formalem2; nec secundum rationem, quia il1a d.istinctio non est nisi per operationem intellectus; igitur non est ante actum sentiendi. Sed distinctio inter magis commune et minus commune praecedit actum sentiendi, quia potest apprehendi magis commune non apprehenso minus communi, quod non esset possibile nisi tunc magis commune aliquo modo d.istingueretur a minus communi. Praeterea, probatum est prius quod nunquam est d.istinctio rationis nisi saltem alterum extremum si t ens rationis 3, igitur vel magis commune vel minus commune erit ens rationis, igitur illud, quodcumque fuerit, nullo modo cadet sub sensu. Per idem patet quod non potest dici quod singulare magis communis prius apprehenditur a sensu quam singulare minus communis, quia haec albedo et hic color nullo modo possunt distingui, et eodem modo est de omnibus talibus. Praeterea, i p s e dicit quod cognitio singularium est prior 4, et tamen secundum sensum cognitio magis communis est prior quam cognitio minus communis. Hoc repugnat prioribus dictis, 4 realiter] rebus G 5 isrum] istos D 7 operationem] actum C Il ante] per C 10 nisi] nec G 14 ve! ... igitur om. Z 15 cadet] cadit Z 16 magis] minus Z Il communis] co=nnc B Il prius om. E 17 apprehenditur] praeapprehendatur Z Il minus] unius A 18 modo!] distinguntur nec adJ. D 19 talibus] aliis D 22 Hoc] Sed pramt. E l C( Thomas Aquinas, Summa theol., III, q. 75, a. 8 Resp. 2 Thomas Aquinas non potuit cognoscere, proindc nec negare, distinctionem formalem scotisticam; alio tamen sensu admittit distinctionem formalem, ut Summa theol., I, q. 47, a. 3 Resp.: «Duplex enim distinctio invenitur in rebus: una formalis, in his quae differunt specie; alia vero materialis, in his quac differunt numero tantum •. 3 Supra, dist. 2, q. 3, per totam (pp. 74-99). 4 Supra, p. 465, lin. 10-14.
5
10
15
20
UTRUM UNIVERSALE SIT PRIMO COGNITUM
471
quia prius dici.t quod omnis potentia quae procedit de potentia ad actum, prius pervenit ad actum qui est medius inter potentiam et actum l; sed potentia sensitiva procedit de potentia ad actum; igitur prius pervenit ad actum incompletum, scilicet ad cognitios nem communis quam ad cognitionem singularis, quia quando aliquid intelligitur sub ratione communis, intelligitur sub quadam confusione. lgitur si cognitio communis sit media, prius causabitur quam cognitio singularis; vd si non, eadem facilitate potest dici quod prius cognoscetur minus commune quam magis commune. 10 Et ita videtur quod in eadem quaestione dici.t contradictoria. (REsPONSI O AUCTORIS]
15
Ideo dico aliter ad quaestionem. Supposita distinctione de primo obiecto potentiae, praemitto duas alias distinctiones. P r i m a est quod quaedam est cognitio confusa et quaedam distincta. Cognitio rei distincta est illa qua quidquid est cognito essentiale patet potentiae, ita quod nihil de essentia vel intraneitate obiecti lateat potentiam, quia hoc est dividere in singula 2, hoc est quidlibet essentiale rei apprehensae. Cognitio confusa 1 prius] primo G 2 medius] mediwn G 3 actumi] quam ad actum completwn add. Z 4 pervenit] venit G Il incompletum] completum D 5 ad cognitionem om. Z Il singularis] univenalis E il quando] aliquando G 6 ratione ... i.ntelligitur om. (hom.) G 7 media] mediwn FIl prius om. G Il causabitur] causabit G 8 cognitio om. Z Il potest] posset F 9 cognoscetur] cognoscitur D Il quam ... co=une om. (hom.) E 10 videtur 14 quaequod om. AB Il contradictoria] Praeter haec multa falsa dicit et incompacta add. AF dam2] est add. G 15 quidquid] quod add. FIl cognito essentiale] de essentiali ratione obiecti F 16 ve!] nec DZ, sua G, de add. DE 17lateat potentiam] latet potentiae D Il dividere] singulare add. BEGli in] singulare add. ACDFH, Borgh., Pad. Allton., singularia add. Z, Ptzri.s lat. [[ in singula ittJ E, Pad. Uni v., Arist. [[ singula] singularia BCG, Gotinga 18 quidlibet] quodlibet DEZ, quidquid G [[ apprehensae] apprehendere EZ
Supra, p. 464, lin. 10-12. 2 C( Aristot., Physica, I, c. 1, t. 5: autem hoc idem quodammodo et nomina ad rationem: totum enim quoddam et indistincte significant, ut circulus; definitio autem ipsius dividit in singula • (184a 26 - 184b 12). l
c Patiuntur
472
LIBER l DIST.
3 Q. V
obiecti est illa qua aliquid patet potentiae et aliquid latet illam potentiam ipsius obiecti, ita quod non quidlibet illius obiecti apprehendatur, ita scilicet quod posito quod aliqua ipsius obiecti sint dissimilia, vel in essentiis suis vel secundum figuras vel secundum maioritatem et minoritatem, et tamen quod non possint
5
discerni. S e c u n d a d i s t i n c t i o est, quod aliud est cognoscere confusum, et aliud cognoscere confuse. Confusum enim cogno-
scitur, quando aliquod totum habens partes intrinsecas sibi cognoscitur, vel quando aliquod universale commune ad multa cognosci- to tur, et tamen utrumque istorum potest distincte cognosci. Sed cognoscere confuse accipitur d u p l i c i t e r, scilicet proprie, quando aliquid cognoscitur et tamen non quidlibet intrinsecum sibi patet potentiae, et isto modo solum totum indudens partes distinctas confuse cognoscitur. Aliter improprie, quando aliquid 15 dicitur cognosci quia aliquid aliud quod est sibi commune cognoscitur, vel quando aliquid proprium cognoscitur includens aliquid commune vel connotans aliquid quod non est ipsum quod dicitur cognosci confuse. J§ Vel quando aliquid cognoscitur, nec cognitione simplici propria nec aequivalenti. §! Tamen in praesenti 20 quaestione intendo loqui de 'cognoscere confuse' secundum quod accipitur in prima distinctione praemissa, quia sic est magis ad propositum. T e r t i o, distinguo de conceptu, et dico quod quidam est simplex qui non indudit plures conceptus, et quidam compositus 25 qui non est simplex et indudit plures conceptus modo suo, sicut 1-2 obiecti ... potentiam om. (lwm.) E 2 ipsius] illius Z 2-3 ita ... obiecti om. (lwm.) Z 2 non om. A Il illius] illud DE, ipsius F 4 sint] sicut Z Il secundum om. D 5 eti] vel DF Il et2 om. B Il possint] possunt FG 8 aliud] est add. DF 10 aliquod] aliquid G 13 tamen om. D Il quidlibet] quodlibet Z 15 confuse] se G Il Aliter improprie] ait proprie Z 16 quia] quando D [ [ c o = om. E 17 quando om. Z Il aliquid] aliquod Z 19--20 Vel ... aequiva.lenri om. ABCF 19 nec om. G 20 pria] proprie G Il nec] ve! G 24 est] conceptus add. F, ens add. G 25 et om. Z Il quidam.] est add. D, conceptus add. G 26 sicut om. D
UTRUM UNIVERSALE SIT PRIMO COGNITUM
5
10
15
:xl
25
473
compositum indud.it actualiter realiter plures res reales, scilicet materiam et formam; et magis in actu, suo modo, indud.it conceptus non simpliciter simplex quam compositum materiam et formam, pro quanto minus faciunt unum, modo suo, quando sunt alterius rationis quam materia et forma. His visis, dico ad quaestionem, e t p r i m o quod communissimum non est primum cognitum a nobis primitate generationis. Circa quod p r i m o ostendam hanc conclusionem, quod primum cognitum a nobis primitate generationis est singulare. Hanc p r o b o, quia illud quod primo cognoscitur ab aliqua potentia sub aliqua ratione, sub illa ratione praecedit actum illius potentiae; sed solum singulare sub ratione illius quod est singulare praecedit actum potentiae; igitur etc. Maior est manifesta et conceditur ab adversariis. Et potest probari, quia nulla potentia facit obiectum suum primum, nec rationem obiectivam sui obiecti, igitur praesupponit et obiectum et rationem obiectivam. Practerea, singulare aliquo modo intelligitur; aut igitur intelligitur per se aut per accidens. Non per accidens. Tum quia quando aliquid intelligitur vel apprehenditur ab aliqua potentia per accidens, non apprehenditur distincto actu ab actu quo apprehenditur obiectum per se, et per consequens nunquam posset intelligi singulare nisi intellecto universali. Si per se, aut igitur praesupponit cognitionem universalis aut non. Si non, habeo propositum. Si sic, ita quod cognito universali potest intelligi singulare, c o n t r a: quandocumque intellectus habet aliqua requisita ad intentionem 1 includit om. Z !l actualiterl et add. E Il realiter om. Z :. resl partes D Il scilicetl secundum G 2 modo om. D 4 pro l quia G Il suo l uno D 5 alterius l unius DZ Il ratio6 quodl et C 8 hancl istam DZ nisl alia littera a!terius add. E 1; et om. D 9 a nobis om. ABZ 10 Hancl conclusionem add. E llilludl id E, om. D j12 solum] 13 Maior] Minor G Il est manifesta] patet Z Il et obiectum add. FIl illius quodl illa qua E om. G 14 potest probari] probatur Z 15 obiectivam] ostensivam D 16 igitur] et add. F, om. C Il praesupponitl praecedit E Il et! om. FZ 17-18 intelligitur om. GZ 18 Non ... Tum] Non potest dari secundum E 19 aliquid om. E Il vel... potentia om. D 20 ab actu om. FGZ 22 intellecto] mediante F il praesupponit] supponit G 24 cognito] 25 intentionem] intellectionem DZ cognitaD
474
LIBER I DIST. 3 Q. V
multorum, si quodlibet illorum respiciat aequaliter omnia illa multa, intellectus, cum sit potentia naturalis, vd intelliget quodlibet illorum vd nullum. Et ita cum omnia praevia intellectioni universalis aequaliter respiciant omnia singularia, et manifestum est quod intentio universalis aequaliter respicit omnia singularia, s igitur vd tunc quodlibet singulare intelligetur vd nullum, quia non est maior ratio quod intentio universalis faciat hoc singulare intelligi quam aliud. Praeterea, hoc potest persuaderi, quia ubi potentia prior terminatur ibi incipit potentia posterior; sed potentia sensitiva ter- 10 minatur in cognitione singularis; igitur ibi incipit cognitio intdlectiva. Praeterea, in potentiis ordinatis in quodcumque obiectum potest potentia inferior, in idem potest, et sub eadem ratione, potentia superior. Patet de intellectu et voluntate et de potentiis 1s sensitivis interioribus et exterioribus. lgitur in omne obieétUin in quod potest sensus, intellectus potest in illud idem; sed sensus potest primo in singulare, igitur et intellectus. S e c u n d a c o n c l u s i o est ista quod primum distincte cognitum potest esse singulare. Hoc probatur, quia omne distincte 20 cognitum a sensu potest esse primum distincte cognitum ab intdlectu; sed singulare potest ante omnem actum intelligendi esse distincte cognitum a sensu; igitur etc. Minor est manifesta. Prcr bario maioris, quia qua ratione primum cognitum a sensu potest esse primum cognitum ab intellectu, eadem ratione primum 25 cognitum distincte a sensu potest esse primum distincte cognitum ab intellectu. 2 multa] intellecta A 4 respiciant] respiciat D 5 intentio] intellectio DZ 6 igitur om. DZ Il tunc om. Z Il nullum] non E 7 intentio] intellectio DZ 8 aliud] 14 et om. Z illud E 9-10 terminatur] terminat E 10 ibi] velA Il potentia om. E 18 primo om. CG Il in om. E 17 intellectus potest] intensius A Il sed] si G Il sensus om. A Hoc] lgitur praem. E, om. C Il cfutincte] distinctum BFG 21 primum om. G 22 ante ... intelligendi om. Z 23-24 etc ... maioris] patet maior; probatur minor C 23 est manifesta] patet Z 23-24 Probatio maioris] Probo maiorem D, Maior probatur Z 26 cfutincte om. B
UTRUM UNIVERSALE SIT PRIMO COGNITUM
475
Praeterea, sicut argutum est contra primam opinionem l, omnis res potest distincte cognosci ab intellectu, nullo quod non est de eius essentia cognito; sed universale, sicut declaratum est prius 2, non est de essentia cuiuscumque rei singularis; igitur potest distincte s cognosci nullo universali intellecto. T c rt i a c o n cl u s i o est quod aliquid aliud a singulari potest esse primum distincte cognitum. Hoc patet, quia stante cognitione confusa alicuius sensibilis, potest esse cognitio confusa intellectiva eiusdem sensibilis; sed il1a cognitione confusa intellecto riva stante, potest intellectus abstrahere aliquem conceptum simpliciter simplicem ante cognitionem cuiuscumque alterius rei singularis; igitur illud cognitum post cognitionem singularis confusam erit ille conceptus simplex. Sed simplex non potest cognosci nisi distincte, quia non est possibile, eo ipso quod est simplex, quod 15 aliquid eius lateat et aliquid pateat; igitur primum cognitum tunc distincte erit aliquid universale quod non est singulare. Q u a r t a c o n c l u s i o est quod solum singulare potest cognosci confuse, quia solum compositum cuius aliquid latet potest cognosci confuse; sed huiusmodi est praecise singulare includens multas partes; igitur etc. Maior patet per primam distinctionem praemissam 3, quia non est possibile quod aliquid lateat et tamen quod in se apprehendatur, et non tantum in conceptu aliquo qui non est de essentia ipsius, nisi sit aliqua distinctio in eo, et per consequens compositio vel realis vel rationis, et hoc lo2 nullo J cognito add. F 2-5 quod ... nullo om. E 4 rei om. F Il distincte] singulare F 5 intellecto] cognito DZ 6 a singulari] ab universali D 7 primum om. BD il distincte] primo add. B 8 alicuiw] singularis seu add. D Il confusa om. E 11 cuiuscumque] cuiuslibet E Il rei om. D 15 et] quod add. FIl aliquid2] eiw add. FIl igitur] aliquod add. D Il tunc] cum G 17 potest] posset G 19 praecise om. D 21 praemissam] praemissarum B Il quia om. B Il quod] quia A 22 conceptu] communi add. D 23 non om. AFG Il ipsius] eius D, illius FIl aliqua] illa G 24 veli om. F
3
l Supra, p. 458, !in. 13-22, 2 Supra, dist. 2, q. 4 (pp. 108-152). Vide supra, pp. 471, !in. 13 - 472, lin. 6.
476
LIBER l DIST.
3 Q. V
quendo de omnibus aliis a Deo. Minor patet, quia si aliquid cognoscitur quod non est singulare reale, aut cognoscitur conceptus simplex, aut compositus. Si simplex, et simplex non potest cognosci confuse, igitur cognoscitur distincte. Si autem iste conceptus sit compositus includens multos conceptus, et esse conceptus non est nisi cognosci, l§ vel non est sine cognitione, §l igitur quilibet istorum conceptuum cognoscitur, et per consequens nihil totius conceptus latet, igitur totus ille conceptus distincte cognoscitur. Q u i n t a c o n c l u s i o sequitur ex praedictis, quod non semper totus ordo confuse concipiendi praecedit totum ·ordinem distincte cognoscendi, quia aliquando primum cognitum primitate originis est distincte cognitum, sicut quando aliquid distincte est sensatum illud idem potest esse primum distincte cognitum ab intellectu. (REsPONSIO AD RATIONES SCOTI j
1-2 cognoscitur] cognoscatur G
4 iste om. A
6 nisi] in add. E
IJ vel ... cognitione om. A Il est] esse D 7 cognoscitur] cognoscetur D IJ nihil] ve! G 8 latet om. G IJ igitur] ve! G IJ conceptus] latet et add. D 9 quod] quia DF 10 concipiendi] cognoscendi Z IJ praecedit] impedit E 13 primum om. D 16 primae] alte19 quia si] Et quando dicitur Z IJ rius D IJ opinionis] Ad primam add. D IJ dico om. G naturalis] naturaliter G IJ primo om. F 20 et] cum add. Z, om. G IJ singularis] superioris Z IJ est] sit BF 21 cognitio] et add. G Il Dico] Dicit G Il tamen om. Z 22 nec aliud om. A 23 universaliter] videtur G
l
Supra, p. 444, lin. 10-22.
10
15
Ad rationes primae opinionis dico quod species specialissima non est primum cognitum. Ad p r i m a m p r o b a t i o n e m l dico quod probat quod singulare primo intelligitur, quia si causa naturalis primo agit ad perfectissimum effectum in quem potest, et cognitio singularis est perfectissima cognitio, illa primo causabitur. Dico tamen quod ratio non concludit nec unum nec aliud, quia accipit falsum, quod universaliter causa naturalis agit primo ad perfectissimum effectum 1 si om. D
5
20
477
UTRUM UNIVERSALE SIT PRIMO COGNITUM
in quem potest, quia anima primo agit ad cognitionem quam ad dilectionem, quae tamen dilectio est perfectior. Similiter, aliquando prius elicitur dilectio imperfectior et postea perfectior. Similiter, minor est falsa, quia conceptus speciei specialissimae non est pers fectissimus effectus in quem possunt istae causae naturales, sed cognitio singularis est perfectior. Ad s e c u n d a m l , quod metaphysica est ultima in ordine doctrinae quantum ad magnam partem metaphysicae, sicut quantum ad illam partem quae est de substantiis separatis, et quantum 10 etiam ad multas alias partes. Forte tamen quantum ad aliquam partem non oportet quod sit ultima ordine doctrinae. Unde primum principium est simpliciter metaphysicale et tamen est notissimum, et ita forte est de quibusdam aliis quae sunt notiora quam multa quae sunt aliarum scientiarum. Similiter, hoc posito argu15 mentum non concluderet, quia, sicut dictum est 2, termini possunt esse notiores, quamvis ipsa complexa non sint notiora, hoc est, evidentiora. Similiter, in alia deficit argumentum, quia, sicut dictum est 3, termini communissimi non sunt prius noti, sed ipsamet singularia sunt prius nota. Z> Ad t e r t i a m 4 patet quod communissima non sunt prius nota, sed singularia. Similiter, posito quod communissima essent primo nota primitate naturae, tamen non oporteret ponere magnum tempus ad habendum conceptum speciei specialissimae, quia in eodem instanti, ctiam ab eodem agente, possunt causaci distincti 1 primo J prius D 2 qua c l quia A 3 prius om. E et postea] quam E 6 est] effèctus add. D 7 secundaml dico add. FZ 9 partem om. G 10 etiam om. D l! aliquam] aliam F 11 ultima] in aJd. marg. C 12 tamen] non add. E 13 de om. A Il quae] quod ABE 14 scientiarum om. A lì Similiter] Et praem. D 15 quia om. G 16 ipsa om. F Il notiora l quae fiunt ex cis add. F 17 alio] aliquo G 18 ipsamet] ipsa Z 19 prius] primo BCG 20 prius] primo BFG 21 sed] ipsa add. Z 22 magnum om. Z 23 conccptum] obiectum G 24 instanti] obiecto Z IJ etiam] et praem. F, et CDEZ, igitur G
Supra, p. 445, lin. 5-8. 2 Supra, p. 456. pp. 473s. 4 Supra, p. 445, lin. 9-14. 1
3
Supra,
478
LIBER l DIST.
3 Q.
V
effectus et tamen prius natura unus quam alius, igitur non esset inconveniens nisi aliud obstaret quod in primo instanti causaretur cognitio et communissimi et speciei specialissimae. Prius tamen natura conceptus communissimus, quia pauciora sufficiunt ad illum conceptum quam ad conceptum speciei specialissimae, et ita ille posset causaci sine alio et non e converso, et per consequens prius natura. Ad p r i m u m pro s e c u n d o a r t i c u l o l dico quod non semper ens est primum distincte cognitum, nec sibi propinquiora sunt semper prius distincte cognita. Et concedo maiorem illius rationis et nego minorem, quia dico quod ens non includitur quidditative in omnibus inferioribus, et hoc dico 'hoc commune ens', quia dictum est prius 2 quod nullum superius includitur essentialiter in quocumque inferiori. Et ita argumentum est ad oppositum, sicut arguendo contra praedictam opinionem est deductum 3. Et quando dicitur quod cognoscere distincte habetur per defìnitionem etc. 4, dico quod ista propositio non est universaliter vera, quia aliquando ante omnem defìnitionem habetur cognitio rei distincta. Hoc patet, quia notitia rei intuitiva potest esse distincta, sed notitia talis intuitiva rei potest haberi ante omnem 1 esset J est F 4 natura J ut G 5 ille J tale Z, om. C 8 primwn] argum.entum add. F 9 non om. G [[ sibi] sunt G 10 semper om. G 12-13 quidditative ... includirur om. (hom.) C 12 hocl om. D Il dico] de add. F [[ hoc2] quod E Il commune] communi F 13 prius] supra D, superius EZ 15 praedictam] primam Z 15-16 est deductum om. Z 16 cognoscere distincte J cognitio rei distin.cta Z 17 etc. om. D 19 Hoc] Et praem. D 20 notitia om. Z [l intuitiva rei 17-18 universaliter om. FG om. Z 2 Supra, pp. 458s. Vide etiam p. 475, l Supra, p. 445, lin. 15-24. notam 2. 3 Supra, pp. 458s. 4 Verba Scoti, supra non citata, habentur in Ordinatione, I, d. 3, p. 1, qq. 1-2, n. 80: c Ex hoc sequitur quod ea quae sunt sibi propinquiora, sunt priora, quia cognoscere 'distincte' habetur per defìnitionem, quae inquiritur per viam divisionis, incipiendo ab ente usque ad conceptum definiti. In divisione autem prius occurrunt concepta priora, ut genus et differentia, in quibus concipitur distincte conceptus communiort (ed. Vaticana, III, 55).
5
10
15
20
UTRUM UNIVERSALE SIT PRIMO COGNITUM
5
to
t5
20
479
notitiam definitivam, igitur etc. Maior est manifesta, tum quia res simplex intuitive cognita necessario distincte cognoscitur, sed aliqua res simplex potest intuitive cognosci, igitur etc. Twn quia quando aliquid includ.it plura quorwn quodlibet potest intuitive cognosci, qua ratione unwn illorwn potest intuitive cognosci et quodlibet; sed aliquid intuitive cognoscibile ab intellectu est huiusmodi; igitur aliquid tale potest intuitive et distincte cognosci ab intellectu. Minor etiam est manifesta, quia omnis definitio data est per aliqua communia quae non sunt de essentia rei, igitur ante illa potest ipsa res distincte et intuitive cognosci, quae notitia intuitiva respicit ipsam essentiam rei distincte cognitae. S i d i c a t u r: si res potest distincte cognosci sine definitione, igitur definitio nihil facit ad notitiam, quia non ad distinctam, sicut dictum est l, nec ad indistinctam, quia illa, certum est, potest haberi ante definitionem: R e s p o n d e o quod definitio aliquando parwn facit ad notitiam rei, nisi sicut passiones, quia hae faciunt saltem partialiter quod aliqua cognoscuntur de subiecto etiam aliquando prius distincte cognito, sic defmitio facit quod aliqua praedicata cognoscuntur de re prius distincte cognita. Similiter, aliquando res non est cognita in se sed tantum in conceptu aliquo simplici communi, vel composito proprio, et tunc aliquando definitio facit ad notitiam rei, quia tunc non est aliud cognoscere rem quam cognoscere de:finitionem rei, illo modo quo dictum est prius Dewn cognosci 1 notitiam] haec cognitio add. G Il defirutivam] deficitiva G Il igitur om. Z Il tum om. D 2 intuitive] singu!ari G Il necessario] potest add. D Il cognocitur] cognosci D 2-3 aliqua res om. D 3 quando om. ABCFG 4 cognosci] qu.ia quaero add. B, qu.ia add. CFG 5 quodlibet J potest distincte cognosci add. D 6 intellectu J igitur add. G 7 tale om. E Il et om. C 8 etiam om. ADZ Il est marufesta] patet D Il data est] datur D 10 ipsa] quam G Il quae] in G Il respicit om. E 13 igitur] ergo EF, tunc Z 15 ante] omnem add. D 18 subiecto] obiecto E Il etiam] et AB Il aliquando] aliter A 16 aliquando om. E 21 simplici] ve! D, et Z 22 tunc] tamen D 19-20 cognoscuntur] cognoscantur E 24 rei] rusi D Il ilio l eo D l
In paragrapho praecedenti.
480
LIBER I DIST. 3 Q. V
in aliquo conceptu composito sibi proprio l. Aliquando autem definitio facit ad notitiam alicuius rei, quia investigata definitione et aliqua re singulari oblata, cognoscit intellectus illam rem habere tales partes vel tales, quod non faceret si ignoraret illam defìniticr nem. Et ita istis modis facit definitio ad notitiam rei, et quodlibet 5 istorum sufficit ad salvandum auctoritatem P h i l o s o p h i et alio rum. Ad s e c u n d u m 2, quod A v i c e n n a non dicit quod metaphysica est prima in ordine distincte concipiendi sed in ordine certificandi, quia est certissima omnium aliarum scientiarum. Et to cum hoc stat quod termini sui essent notissimi, et magis quam eius oppositum, per dieta i s t i u s D o c t o r i s 3, quia illud quod est notius potest magis certificare, et ita si principia metaphysicae essent notissima maxime certificarent. Tamen dictum est prius quod quamvis termini essent notissimi, non tamen oporteret 15 complexa esse evidentiora aliis complexis 4. Similiter, quamvis aliqua principia metaphysicae essent prius nota, non tamen oporteret quod omnia essent prius nota, et ideo iste est processus quod geometer cognoscit de linea quod est longitudo etc., et sic de aliis, ad quod autem genus pertineant non cognoscit; nec etiam Z> cognoscit an sit res aliqua simpliciter distincta a substantia et qualitate vel non; sed ista pertinent ad metaphysicam. Et ita multa sciuntur in metaphysica de quolibet ente particulari quae non possunt sciri in quacumque alia scientia, et sunt aliqua prioritate priora aliis scitis in scientia particulari, et ideo scita de subiectis zs 1 autem om. B 4 vel tales om. F 5 et2] sed C Il quodlibet] quidlibet G, quili6 istorum] modorum add. Z 8 secundum] dico add. DZ 9 conci11 essent om. A 13 notius] necessario G 14 essent] magis piendi] cognosceudi Z add. B 16 aliis om. G Il Similiter] sed Z 17 aliqua] illa F 20 pertineant] et add. G 21 an] si DZ Il aliqua] alia E Il distincta om. FIl a ... et] ab alia ut Z 23 ente] in add. F 25 priora] illis add. Z Il scita] scientia Bll subiectis] aliarum add. F bet CEZ
3 4
2 Supra, p. 445, lin. 1-8. l Supra, dist. 2, q. 9 (pp. 312-316). Scotus, Ordinatio, I, d. 3, p. 1, qq. 1-2, n. 81 (ed. Vaticana, ill, 55s.). Videsis pp. 456 et 477.
481
UTRUM UNIVERSALE SIT PRIMO COGNITUM
5
1o
15
scienti.arum specialium sunt ad.huc posteriora complexis multis ex communibus quae ad solam metaphysicam pertinent, et propter talem prioritatem dicitur metaphysica esse certifìcativa principiorum aliarum scientiarum, et cum isto staret quod termini sui essent primo noti. Ad rationem pro t e r t i o a r t i c u l o l dico quod maior est falsa, quia si sit praecise una forma, nullo ordine perficiet suum perfectibile, quia ordo non potest esse sine distinctione inter ordinata, et ideo dico quod si eadem forma sit forma corporis et substantiae, non perficiet aliquo ordine suum perfectibile. Similiter, non est proprie dictum quod talis una forma includat plures formas virtualiter, quia virtualiter includere aliquid est posse producere illud; talis autem forma non esset nata producere tales formas, sed magis proprie posset dici includere eas aequivalenter. Similiter, data minore, non oporteret quod conceptus imperfectior esset prior, sed posset esse posterior. (REsPONSIO AD RATIONES
20
S.
THOMAE]
Ad p r i m u m pro secunda opinione 2 dico quod intellectus procedit de potentia ad actum, sed tale aliquando pervenit prius ad actum perfectum et secundo ad actum imperfectum; et ita est in proposito quod primus actus ad quem pervenit intellectus est notitia intuitiva ipsius singularis sensati. Ad auctoritatem patet 3. Et ad exemplum de sensu patebit in quaestione sequenti 4. 6 articulo] sic 3 certificativa] certissima CF 1 specialium] sensibilium FZ 9 dico] dicimus FIl forma!] si add. E, 7 forma om. E add. B Il quod] est add. E 13 esset nata] 12 aliquid] aliquod G il posse om. G om. FIl sit] esset FIl formal om. G 18 primum] rationem pri15 oporteret] oportet Z 14 eas om. G potest Z 19 sed tale] sicut l2lis D Il pervenit] provomam D, secundam E Il intellectus] intentio G 20 perfèctum] perfectissimum C Il et ... imperfeonit E, et D Il prius] pervenit add. D 23 de 22 ipsius] illius DZ 21 actus om. ACG Il pervenit] venit AB tum om. E sensu om. Z I Supra, p. 446, lin. 5-12. 4 Infra, pp. 494s. lin. 16-17. OCIHAM, OPERA THEoL. Il
2
Supra, p. 464, lin. 9-12.
3
Ibidem, 31
482
LIBER l DIST.
3 Q. V
(REsPONSIO AD ARGUMENTUM PRINCIPALE]
Ad argumentum principale l dico quod talia prima impressione imprimuntur in anima, quia talia in qualibet cognitione imprimuntur, saltem in potenti.a propinqua, si forte actualiter non imprimantur. Unde non est aliquis qui intelligat aliquam rem s singularem quamcumque quin statim intelligat vel possit intelligere ens communissimum, et ita non est de quocumque alio communi contento. Et pro tanto d.icitur imprimi prima impressione, quia prius natura quocumque alio communi contento sub eo, quia potest imprimi sine quocumque determinato, ita quod non sit to potenti.a propinqua ad imprimendum, et non e converso. Et hoc est verum loquendo de omnibus intelligibilibus de quibus natae sunt esse scienti.ae physicae, cuiusmod.i sunt universalia, non sin-
gularia. 2 argumentum l primum D 4 imprimuntur] exprimuntur D 7 quocumque l 9 quial quod D 10 quocumque] alio add. Z IJ non om. Z Il sitl non F quolibet DG 12 est om. F Il intelligibilibus l intellectionibus D Il de2] in G 13 scientiae] essentiae A Il uni versalia] et add. F
s Supra, p. 442, lin. 15-17.
[QUAESTIO VI UTRUM PRIMA NOTITIA INTEILECTUS PRIMITATE GENERATIONIS SIT NOTITIA INTUITIVA ALICUIUS SINGULARIS]
5
10
15
Ad evidentiam praedictorum quaeram aliquas breves nes. P r i m o quaero utrum prima notiti.a intellectus primitate generationis sit notitia intuitiva alicuius singularis. Quod non: Singulare sub propria ratione singularis non intelligitur, igitur eius notiti.a intuitiva non est prima. Antecedens patet per P h i l s o p h u m l, quia intellectus est universalium, et sensus est particularium. Ad oppositum: Dictum est prius quod omne singulare praecedit 2, et quod omnis notitia rei abstractiva praesupponit notitiam intuitivam. [ OPINIO
S.
THOMAE ET 1-IENRIO GANDAVENSIS
l
Ad quaestionem dicitur « quod singulare in rebus materialibus intellectus noster directe et primo cognoscere non potest 3. Cuius ratio est, quia principium singularitatis in rebus materialibus est 4-5 Ad ... quaero om. Z 5 intellectus om. G 8 Singulare] Quia pramt. F 1\ singularis] singularitatis D 9 prima] vera G 10 est2 om. DFZ Hl-11 particularium] singularium DZ 13 omne] omnem notitiam universalem Z Il quod om. G 14 notitia] cognitio DE 1\ notitiam om. Z 17 directe] distincte E 18 quia] si G 1\ singularitatis] simpliàtatis D l Aristot., De anima, II, c. 5, t. 60 (417b 22-23); Physica, I, c. 5, t. 49 (189a 5-7). 2 Supra, dist. 3, q. 5 (p. 473s). 3 Haec est opinio Thomae Aquinatis, Summa theol., I, q. 86, a. 1 Resp.
484
LIBER I DIST.
3 Q. VI
materia individualis, intellectus autem intelligit abstrahendo speciem intelligibilem ab huiusmodi materia; quod autem a materia individuali abstrahitur est universale. lgitur intellectus directe non est cognoscitivus nisi universalium, indirecte autem et quasi per quandam reflexionem potest cognoscere singulare, quia etiam postquam species intelligibiles abstraxerit, non potest eas intelligere actu nisi convertendo se ad phantasmata in quibus species intelligibiles intelligit, ut dicitur m De anima • I. Ab a l i i s 2 ponitur eadem conclusio, quod scilicet intellectus linea recta non potest intelligere singulare, sed tantum linea reflexa, per istum modum quod primo a singulari in phantasmate abstrahitur universale, et est quasi linea recta, puta ab a in b; et ab ilio universali ulterius protenditur in intellectum, ut a b in c; et tunc quando intellectus immutatur ad actum intelligendi protrahitur quasi linea recta ab a in c, ut sic a b c sit una linea recta. Deinde postquam intellectus immutatus est ad actum intelligendi ab universali exsistente in phantasmate, actu suo intelligendi terminato in illud universale ut in obiectum, protrahitur quasi quaedam linea reflexa a c in b; postquam autem ulterius illam speciem primo intellectam in phantasmate secundum rationem universalis intelligit secundum rationem suae designationis et singularitatis quam habet in ipso phantasmate, protrahitur quasi quaedam linea reflexa a b in a, ut sit totum hoc quasi una linea reflexa c b a; ut 1 inrelligit abstrahendo] absrrahit inrelligendo F 4 quasi om. Z 5 cognoscere] 6 inrelligere om. G 9 Ab aliis J Alirer Z Il intellectus] inrelligit A ipsum add. D 11 istum] hunc Z Il modum om. G Il a] in D 13 protenditur] praecedi10 recta om. G tur D Il in om. F Lintellectum] inrellectus F, inrellectu G 15 ai] b add. B !l ut om. E Il sic] sicut E, sit Z !i a2 ... c2 om. E Il sit om. Z 16 ad actum] ab actu G 17 exsistente] exsistenti Z 19 autem om. DE 20 in phantasmare om. D Il secundum rarionem] sub ratione D 21 et] suae add. D Il singularitatis] singularis G 22 ipso] suo D 23 c. .. a] ab c D I Aristot., De anima, III, c. 7, t. 30 (431a 16-17). 2 Opinio Henrici Gandavensis, Quodl., IV, q. 21 (I, Parisiis 1518, f. 137 M), sed sententialiter tantum; exempla 'puta ab a in b' etc. apud Henricum non occurrunt.
5
10
15
20
DE PRIMITATE NOTITIAE INTUITIVAE
5
to
15
:M>
485
si lineam hanc componamus lineae praecedenti, tunc illa erit linea una circumflexa, complens actum intelligendi revertentem in illud a quo incepit. Sic igitur dicunt i s t i quod singulare non intelligitur primo et directe. Haec c o n cl u s i o probatur m u l t i p l i c i t e r. P r i m o sic: I Physicorum l: «Pueri appellant primo omnes homines patres ,, etc.; quod non esset verum nisi universale prius intelligeretur. Item, I Physicorum 2: « lJniversale quidem secundum rationem est notius, singulare vero secundum sensum •. Et assignat causam dicens: « Ratio quidem enim universalium est, sensus autem singularium •· lgitur secundum P h i l o s o p h u m intellectus non est nisi universalium, et hoc est intelligendum 'primo et directe'. Item, C o m m e n t a t o r, ibidem commento 49 3: «Comprehensibile ab intellectu est universale et comprehensibile a sensu est particulare •· Idem videtur dicere commento 48 4. Item, II De anima, commento 1 s : « Cognitio universalis semper debet praecedere cognitionem propriam •. Igitur cognitio universalis est prior omni alia. Item, commento 60 6: « Causa diversitatis inter sensum et intellectum in adquirendo ultimam perfectionem est in hoc quod 3 incepit] incipit DF 4 et] distincte add. F 6 si c om. Z ii hom.ines om. E 7 prius intelligeretur] esset primo intellectum Z 8 Item] Praeterea D \1 Physicorum] Posteriorum DEFG 9 est om. E Il notius] prius add. E Il vero] sensu vel add. D \1 secundum] per E 10 quidem] quaedam G, vero Z Il enim om. CDFZ Il autem] vero D 11 Philosophum] philosophos E 12 est! om. G Il nisi om. D Il universalium] singularium D Il intelligen13 ibidem] I Physicorum F 13-14 Comdum] intelligendo Z, om. D 1: et directe om. C preheruibile] Apprehensibile FG 15 particulare J singulare D jl videtur dicere] dicit Z l\48]40 F 16 ltem] Commentator add. F 18 alia] alio C 19 commento om. E jj60] 69 G 20 inlj est in G, om. Z l Aristot., Physica, I, c. 1, t. 5 (184b 12-14). Auctoritates hic citatac in quaestionibus allegatis nec omnes nec hoc ordine occurrunt. 2 Aristot., Physica, I, c. 5, t. 49 (189a 5-8). 3 Averroes, In Aristot. Physicam, I, t. 49 (ed. Iuntina, IV, f. 15r). 4 Averroes, ibidem. 5 Avcrrocs, In Aristot. De anima, II, t. 1 (ed. F. S. Crawford, p. 129). 6 Averroes, loco cit.,
p. 220.
LIBER I DIST. 3 Q. VI
486
motor in sensu est extrinsecus, in intellectu intrinsecus, quoniam sensus in actu non movetur nisi motu qui dicitur comprehensio a rebus particularibus sensibilibus, et ista sunt extra animam; intellectus autem movetur ad ultimam perfectionem a rebus universalibus, et ista sunt in anima •. Ex ista auctoritate patet quod ultima perfectio sensus, quae est actus secundus dicitus, est respectu particularium; et actus secundus intellectus, quem vocat C o mm e n t a t or ultimam perfectionem intellectus, est respectu universalium, igitur illa primo intelliguntur. Idem videtur dicere commento 59 1. Item, III De anima, commento 5 2 : « Intellectus materialis differt a materia prima in hoc quod iste est in potentia omnes intentiones formarum universalium, prima autem materia est in potentia omnes istae formae sensibiles •. Et sequitur: « Causa propter quam ista natura est distinguens et cognoscens, prima autem materia neque distinguens neque cognoscens, est quia materia prima recipit formas diversas, scilicet individuales et istas; intellectus autem recipit formas universales •. Igitur ex ista auctoritate patet quod intellectus non recipit aliquam formam individualem sicut materia facit, quia tunc non esset distinguens neque cognoscens.
1 cxtrinsecus] et add. FZ 2 in actu om. C Il comprehensio] comprehemo A, apprehensio BEFG 3 ista] ita ABF, istae Z 5 et om. D Il ista] quae D, istae Z Il anima] etc. add. B 6 secundus] seruus Z, om. F 9 intelliguntur] intelligitur ABEF Il dicere om. E 11 5] 1 D 12 iste] vere G Il potentia] ad add. D 13 intentiones] intellectiones DFZ Il fo:nnarum om. F 14 potentia] ad add. D Il istae om. D Il formae] formas D Il sequitur] sunt C Il Causa] autem add. FZ 15 quam om. E Il ista] iste Z Il natura ita CE, Avtrr., materia ABDFG, intellectus Z Il autem] est G 16 nequel] nec A, est add. D Il neque2] nec A Il est om. Z 17 scilicet] id est FIl et om. Z Il istas] ista ACDF, om. Z 17-18 intellectus om. ADF 18 recipit om. E Il formas om. D Il lgitur] etc. 11dd. D 19 aliquam] a materia AZ 20 materia] prima add. D Il neque] nec DE
l
Averroes, ibidem, p. 219.
2
A verroes, ibidem, pp. 387s.
5
10
15
71>
DE PRIMITATE NOTITIAE INTUITIVAE
487
Item, commento 9 l : « Intellectus comprehendit formam per se et comprehendit individuum mediante sensu •· Igitur individuum non est primum comprehensum ab intellectu. Item, commento 1O 2, dicit quod « necesse est ut proportio s quae est intentionis ad intentionem, scilicet individualis ad universalem, sit sicut proportio virtutis comprehendentis alteram il1arum ad virtutem comprehendentem alteram •· Igitur sicut intellectus non est sensus, nec e converso, ita intentio comprehensa ab intellectu non est intentio comprehensa a sensu nec e converso. 10 Item, P h i l o s o p h u s, ibidem 3, et C o m m e n t a t o r 4 videntur ponere quod individuum non intelligitur nisi per lineam spiralem vd reflexam. Item, commento 36 5 : « Quidditas intellecti non est quidditas individui singularis, nec spiritualis nec corporalis •· 1s Praeterea, P h i l o s o p h u s ID De anima 6 :c Omnia quae sunt quodammodo est anima •. Aut enim quae sunt sunt sensibilia aut intelligibilia; est autem scientia quodammodo scibilia, sensus autem sensibilia; sed si intellectus intelligeret singularia primo, ita esset sensibilia sicut intelligibilia. l 9] quod add. D Il comprehendit] apprehendit A 1-2 per se om. E 2 comprehendit] apprehendit] E 3 non om. D Il primum om. FIl comprehensum] appn>4 ltem] Co=tator aJd. Z Il neresse] in hensum EZ Il ab intellectu] a sensu D mente E Il ut] quod add. D, perfectior add. F, om. Z Il proportio] comprehendentis aJd. G 5 scilicet] est D 5-Q universalem] intellectualem D 6 sit om. Z Il virtutis] veritatis D 7 virtutem] veritatem AD Il alteram] illarum add. G 8 nec ... conveno om. G Il comprehensa] apprehensa E 8-9 ab intellectu] a sensu D 9 intentio om. D Il comprehensa] apprehensa E Il a sensu] ab intellectu D 11 lineam om. G 12 1piralem] spiritualem D Il vel] et DF, seu E 13 co=to om. E [1361 30 F 16 Aut] Omnia D Il quae om. D Il sunt2 trp. p. intelligibilia ABCEFG 17 est] si D Il scientia] per D Il quodammodo] IC:IlSum D, quodam E Il scibilia] sensibilia DZ 17-18 sensus ..• sensibilia] et per intdlectum. intelligibilia D I Averroes, ibidem, p. 422. 2 Averroes, ibidem, p. 423s. Aristot., De anima, m, c. 4, t. 10 (429b 16-18). 4 Averroes, In Aristot. De anima, m, t. 10 (ed. F. S. Crawford, p. 424). 5 Averroes, ibidem, p. 491. 6 Aristot., De anima, m, c. 8, t. 37 (431b 21).
3
UBER l DIST. 3 Q. VI
488
Item, C o m m e n t a t o r l : Si res essent separatae, sicut posuit P l a t o, non indigeremus intellectu agente. Igitur si singularia intelligeremus non indigeremus intellectu agente. Item, prius ordine naturae est color quam hic color, licet in rerum exsistentia color non possit separari a colore singulari; igitur s prius ordine naturae similitudo huius coloris repraesentat colorem quam hunc colorem, igitur prius intelligitur. [CONTRA OPINIONEM
S.
THOMAE ET lfENRICI GANDAVENSIS]
Contra conclusionem principalem istius opinionis argutum est prius, et maxime contra p r i m u m modum dicendi 2, cum i p si ponant quod nihil est in rerum natura nisi singclare. Praeterea, ratio sua non valet, quia non plus intellectus intelligit abstrahendo speciem intelligibilem a materia quam abstrahendo speciem intelligibilem a forma extra, quia ita repugnat intellectui recipere aliquid tali modo quo est forma sicut repugnat sibi recipere aliquid materialiter. Praeterea, quaero de ilio abstracto quando intellectus debet intelligere terram vel asinum: aut est aliqua vera res extra animam, aut tantum ens in anima. Si sit vera res extra animam, est ista terra vel il1a; igitur est vere singtÙare, et per consequens vere singulare intelligitur. Si sit tantum ens in anima, aut igitur praecedit l res om. E Il sicut] illud G 2 non] nec G 2-J lgitur ... agente om. (hom.) CF 3 non indigeremus om. E 9 istius om. D 10 modwn om. E Il dicendi] ponendi D 11 nihil est] non sit D Il natura] extra animam dd. Z, om. G Il nisi] ipswn dd. D 12 Praoterea] Prima EF Il valet] ad conclusionem probat co=uniter intelligere dd. C l! plus om. E 13-14 a ... intelligibilem om. (hom.) C 13 quam] 13 intelligibili:m.] integralem A quod E 14 speciem] eam D Il intelligibili:m.] integralem A, om. D Il ita om. E 15 forma] extra dd. BCE il recipere] accipere G 16 materialiter] materiale G 17 debet] oportet G 19 in anima] rationis DE Il animam] sic dd. Z 20 singulare] singularis D Il consequens om. F 21 Si om. G Il tantwn om. F
Averroes, In Aristot. De anima, m, t. 18 (ed. F. S. Crawford, p. 440). Scilicet contra modum dicendi S. Thomae, contra quem Ockham arguit supra, d. 3, q. 5 (pp. 465-471). 1
2
10
1s
20
DE PRIMITATE NOTITIAE INTUITIVAE
489
actum intelligendi, aut non. Si non, igitur non est primum intellectum; si sic, et nihil praecedit nisi species intelligibilis, igitur species intelligibilis esset primum intellectum, quod i s t e negat l. S i d i c a t u r quod illud abstractum est aliquid repraesens tatum per speciem intelligibilem praecedentem actum intelligendi, c o n t r a: isto modo posset dici quod per speciem sensibilem haberetur universale. Probo, quia si per speciem intelligibilem repraesentatur aliquod universale, aut hoc est quia il1a species est similitudo praecise ipsorum singularium inter se similium, aut to quia est aliquid aliud a parte rei cuius illa species est primo similitudo. Si dicatur primo modo, sic ipsa species sensibilis est similitudo omnium singularium, et per consequens ita poterit repraesentare universale sicut species intelligibilis. Secundum non potest dari, quia secundum eu m nihil est a parte rei nisi singulare 2. 1s S i d i c a t u r quod species sensibilis est praecise similitudo unius singularis et non alterius, non sic species intelligibilis, c o nt r a: quandocumque aliqua sunt simillirna, quidquid assimilatur uni illorum aequaliter assimilatur alteri; sed aliquae albedines possunt esse vel sunt simillirnae, igitur species sensibilis aequaliter :x> assimilatur uni et alteri, et ita erit similitudo unius sicut alterius. Praeterea, quod dicit quod illud quod abstrahitur a materia individuali est universale 3, quaero quam abstractionem intelligit: aut scilicet intelligendo unum non intelligendo aliud, aut intelli2-3 si ... intellectum om. (hom.) Z 2 praecedit] actum intelligendi add. D 3 esset] est EF 4-5 repraesentatum] respectum A 6 isto modo] per istum modum D 8 aliquod] aliquid CDE !lilla] ipsa D 10 quia om. F 11 species] singularium add. D 14 nisi] quia secundum G 15 praecise om. F 16 non2] n.ec AC 18 uni om. E Il alteri om. CE il albedin.es] sunt ve! add. D 19 sensibilis] albedinis E Il aequaliter] aeque D 20 assimilatur] assimilabitur E Il erit] est G, una add. Z 21 illud quod om. FIl materia] sensibili et add. D 23 aliud] alium D
Thomas Aquinas, Summa theol., I, q. 85, a. 2 Resp., ubi docet quod intelligibilis se habet ad intellectum ut quo intelligit intellectus •. 2 Thomas Aquinas, Summa theol., I, q. 85, a. 3, ad 1. 3 Supra, p. 484, lin. 2-3. l
« species
490
LIBER l DIST.
3 Q. VI
gendo nnwn commnne ad multa. Si primo modo, sic est manifeste falswn, quia haec albedo singularissima abstrahitur a materia individuali, quia haec albedo intelligitur non intellecta materia. Similiter, sensus isto modo abstrahit a materia, quia sentit hanc albedinem non sentiendo materiam, igitur sentiret et abstraheret 5 nniversale. Si secnndo modo, et abstractwn tali modo est nniversale et per se commnne ad illa a quibus abstrahitur, sequitur quod nihil intelligitur nisi nnwn commnne ad omnes materias, et ita nniversale ad aliquas formas vel ad aliqua composita non intelligeretur, vel saltem non primo, sed tantwn per quandam to refle:xionem. Praeterea, quod dicit quod intellectus praecise cognoscit singulare per quandam reflexionem I, c o n t r a: aut habet actwn distinctwn ab actu quo intelligit ipswn universale, aut non. Si non, c o n t r a: actus quo intelligit nniversale praecedit actwn quo 15 intelligit singulare, p e r t e, igitur est alius. Si sic, quaero a quo causatur: aut praecise a phantasmate; vel aliquo in parte sensiriva; vel a specie intelligibili; vel ab actu quo intelligitur nniversale. Si primo modo vel secnndo vel tertio, et positis causis sufficientibus potest poni effectus, igitur circwnscribendo intentionem nniver- w salis posset poni cognitio singularis, et ita non repugnaret intellectui quin notitia singularis esset prima. Si detur secnndwn, et nihil causat nisi quando est, ita quod semper causa et effectus pro
1 est] eri t E 2 quia] sic add. E 2-3 singularissima •.. albedo om. (lwm.) C 6 tali modo om. D 8 intelligitur] intelligit FZ Il materias] materia A 9 univasale] universalem A. 10 intelligeretur] intelligeret Z Il nonom. D Il primo] modo add. E 12 praecise om. E 12-13 Praeterea ... rdlexionem om. (hom.) C 12 cognoscit] intelligit E 12-13 singulare] et add. B 13 habet] haberet E 14 actu] in add. F li ipsum.] illud E, om. F 15 quol ... acturn om. (hom.) C 16 igitur om. G 17 vel] aut E, ab add. D 20 intentionem] intellectionem DEZ 19 veli ... tertio om. ACZ Il sufficientibus] efficientibus D 21 repugnaret] repugnat F 22 secundum it4 pro quartum rodd.
I
Supra, p. 484, lin. 4-5.
DE PRIMITATE NOTITIAE INTUITIVAE
5
10
15
20
491
aliquo instanti sunt simul, igitur simul essent istae duae intellectiones, quod alibi negat l. Contra s e c u n d u m m o d u m ponendi 2 : p r i m o, quia tunc sequeretur quod etiam singulare sentiretur per lineam reflexam, quia primo protenditur quaedam linea recta a sensibili ad speciem sensibilem, quasi ab a in b, et postea immutatur sensus ad cognoscendum singulare, et reflectitur quasi linea a b in a, et ita tales reflexiones nihil valent nisi idem esset bis cognitum. Praeterea, hoc r e p u g n a t dictis propriis, quia quando dicit quod a singulari in phantasmate abstrahitur universale et deinde immutatur intellectus ad actum intelligendi et postea reflectitur intelligendo universale illud, q u a e r o: aut quando abstrahitur universale a singulari in phantasmate est aliqua immutatio a parte sensus vel intellectus, aut nulla. Si nulla, igitur non plus modo abstrahitur quam prius, et ita nulla est ibi talis linea recta, cum linea nunquam sit sine distinctione partium et punctorum, secundum e u m 3. Aut si sit ali qua mutatio: et non a parte sensus, quia tunc universale esset in sensu et in parte sensitiva; similiter quaero ad quam formam erit talis mutati o in parte sensitiva? Et patet inductive quod nulla potest dari. lgitur est aliqua mutatio a parte intellectus, et non ad actum intelligendi, quia p o n i s quod ista immutatio sequitur; nec per consequens ad habitum, igitur ad l sunt simul om. G Il duae om. G 1-2 intellectiones] intentiones Z 2 quod] 3 primo om. D 4 sentiretur] senritur Z ipse aàt!. D Il alibi] vocaliter at!t!. BC Il linea m] illam G 5 quia] et G Il proten.ditur] praeten.ditur C 6 quasi] quia F, quam G Il in] et Fil postea] post G 7 singulare om. D Il linea] reflexa aàd. DE, om. Z 9 hoc om. E Il quando] quod E Il diàt] dicitur Z 11 et om. Z Il refiectitur] reflectatur F 13 immutatio] mutati o om. DG 14 aut] ve! Z 15 ita] ideo F Il talis om. D 17 mutatio] immutatio E 18 tunc om. F 19 erit] est Z Il mutatio] immutatio DE, et aàd. F 20 Igitur] Si autem ACFZ Il est] sit ACFZ 21 ponis] ponit F 22 immutatio] mutatio EGZ, mutati o non F I Thomas Aquinas, Summa theol., I, q. 85, a. 4 Resp. 2 Seu contra modum ponendi Henrici Gandavensis, supra, pp. 484ss. 3 Henricus Gandavensis in quaestione citata, loco citato, dicit quod c linea reflexa in spiram primo intelligitur procedere directe a puncto in punctum •·
UBER I DIST. 3 Q. v;I
492
aliquid praevium utrique, et illud vocatur species. Igitur vere h a b e s ponere speaem intelligibilem praeviam actui, quod n e gas. Praeterea, quod d i c i s I quod postquam intellectus immutatus est ad actum intelligendi ab universali exsistente in phantasmate, actu suo intelligendi terminato in illud universale ut in obiectum, protrahitur quasi quaedam linea reflexa a c in b. Ex isto sequitur quod universale nunquam intelligitur nisi per reflexionem, quia nunquam intelligitur universale nisi quando sic actus intelligendi terminatur in illud sicut in obiectum; sed, per t e, quando sic terminatur actus intelligendi in universale sicut in obiectum est quaedam linea reflexa, igitur nunquam intelligitur universale nisi per lineam, quod n e g a s.
5
10
[RESPONSI O AUCTORIS AD QUAESTIONEM]
Ideo dico aliter ad quaestionem. Et p r i m o, quod singulare intelligitur. S e c u n d o, quod prima notitia singularis est intuìriva. T e r t i o, quod singulare primo intelligitur. P r i m u m patet, quia si singulare non posset intelligi, aut hoc esset ratione perfectionis intellectus, aut ratione imperfectionis. Non ratione imperfectionis, quia sensus est imperfectior intellectu et tamen apprehendit singulare. Nec ratione perfectionis, quia si sic, aut hoc esset quia non potest intelligere aliquid ita imperfectum sicut est singulare materiale, aut quia non potest immutari ab aliquo materiali, aut quia nihil recipit materialiter. Primum non impedit, 2 habes] habemus D Il quod] tu add. DZ 3 negas] negatE 4 dici.s] diàt E 6 intdligendi terminato] indeterminato C 7 in interi. BF, om. ACE 8-9 reflexionem] 9 sic del. F, om. ACG 13 lineam] reflexam add. C Il negas] Iineam refiexam D negat EF, negatur Z 15 Ideo dico] Dico ergo D Il singulare] primo add. ABF2 16 Secundo om. A 17 singulare] sensibile add. F 18 Primum] Primo E 19 rationo2 om. Z Il imperfectionis] perfectionis F 20 imperfectionis] intellectus add. E 23 non] nunquam C 24 non] enim A, potest dare nec add. D l
Supra, p. 484, lin. 16-19.
15
1n
DE PRIMITATE NOTITIAE INTUITIVAE
493
quia universale abstractum a materialibus non est perfectius ipso singulari, et tamen intelligitur. Nec secundum impedit, quia ab eodem potest poni immutari ad cognitionem singularis sicut ad cognitionem universalis. Si enim immutetur praecise ab intellectu s agente ad cognitionem universalis, ita potest aeque faciliter poni quod immutatur praecise ab intellectu agente ad cognitionem singularis. Et sicut potest determinaci per speciem intelligibilem vel per phantasma ad intelligendum determinate hoc universale et non aliud, ita potest poni determinaci per speciem intelligibilem 10 et per phantasma ad intelligendum hoc singulare et non illud; sicut etiam post intellectionem universalis determinatur ad intelligendum hoc singulare et non illud, cum tamen ipsa cognitio ipsius universalis aequaliter respiciat omnia singularia, ita ante intellectionem universalis poterit determinaci ad intelligendum hoc sin15 gulare et non illud. Nec tertium impedit, tum quia non plus repugnat huic singulari recipi immaterialiter quam universali; tum quia cognitio singularis sequens post cognitionem universalis recipitur immaterialiter, igitur non repugnat sibi primo recipi immaterialiter. 20 C o n firma tu r, quia universale recipitur immaterialiter, quia species intelligibilis vel cognitio per quam recipitur est immaterialis, quia nihi1 est realiter in intellectu nisi species intelligibilis vel actus intelligendi vel habitus, secundum i s t o s, et secundum communiter loquentes l. Igitur nihil recipitur in intellectu 2 et ..• intelligitur om. ADFZ 3 poni om. E 4-5 Si ... universalis om. (/rom.) F 7 sicut] sic EG, si Z S-10 determinate ... intelligendum om. (hom.) C 5 ad om. C 10 et!] ve! E Il intelligendum] determinate add. D 9 aliud] illud DE \1 intelligibilem om. F 11 intellectionem] intentionem ABF 12 singulare] universale D l! illud] aliud EZ Il ipsius] 13 ita om. E 13-15 ita ... illud om. AFZ 15 illud] sicut post lldd. E illius Z 17 singularis om. G 18-19 immateria16 recipi] in intellectu add. Z Il tum om. B liter] materialiter E 22 in intellectu om. E
l C( Henricus Gandavensis, Quodl., IV, q. 7 (I, Parisiis 1518, ( 95 A); Thomas Aquinas, Summa theol., l-II, q. 50, a. 4 Resp.
494
LIBER I DIST. 3 Q. VI
quia aliquod istorum- quod est aliquid illius - rec1p1tur, sicut obiectum dicitur recipi in intellectu, quia actus intelligendi qui est illius obiecti recipitur in intellectu, et per consequens non recipitur immaterialiter in intellectu nisi quia aliquod illorum est immateriale. Sed ipsa cognitio singularis ita poterit esse immate- s rialis sicut cognitio universalis, igitur propter hoc non repugnat sibi primo recipi vd cognosci ab intellectu. Confirmatur s e c u n d o, quia non plus repugnat singulari materiali recipi immaterialiter quam universali recipi singulariter; sed universale recipitur singulariter in intellectu, quia intentio sua, 10 et sirniliter species intelligibilis per quam recipitur, est simpliciter singularis; igitur etc. Praeterea, anima separata potest intelligere singulare, igitur eadem ratione et coniuncta. S e c un d u m probo, quia notitia singularis aliqua potest esse intuitiva, quia aliter nulla veritas contingens posset evidenter 1s cognosci ab intellectu; sed notitia intuitiva rei non est posterior notitia abstractiva; igitur notitia intuitiva rei singularis est simpliciter prima. T e r t i o dico quod notitia singularis sensibilis est simpliciter prima pro statu isto, ita quod illud idem singulare quod primo w sentitur a sensu idem et sub eadem ratione primo intelligitur intuitive ab intellectu, nisi sit aliquod impedimentum, quia de ratione potentiarum ordinatarum est quod quidquid - et sub eadem ratione - potest potentia inferior potest et superior. Patet quod idem sub eadem ratione est sensatum sensu particulari et 25 imaginatum sensu interiori. Sirniliter, idem sub eadem ratione est ms1
1 nisi] species intelligibilis ve! nisi add. D [[ aliquid] aliquo modo repraesentativum Z [[ illius] ibi C 3 recipitur] dicitur recipi Z [[non om. AC 7 vel] primo add. D 8 repugnat] sibi scilioet add. E 9 materiali] primo add. E Il recipil] vel cognosci add. E [[ recipi2] materialiter seu add. DF 10 singulariter om. B Il in] ab D [[ intentio J intel11 similiter] etiam Z 12 igitur etc. om. ADZ 13 et] anima add. D, lectio DFZ om. Z 14 Secundum] Secundo G 15 veritas] notitia D 16 sed notitia om. A 21 sensu] illud 19 Tertio dico] Tertium probo Z 20 prima] in intellectu add. Z adJ. Z [[ intelligitur Jintelligatur G 22 intellectu] et add. B Il nisi ... impedimentwn om. ABCZ 23 quod] in add. D 24 et om. G 25 sensu J exteriori add. D 26 SimiliterJEt add. E Il idem] et add. DE 26-1 (p. 495) est cognitum] cognoscitur D
DE PRIMITATE NOTITIAE INTUmVAE
495
cognitum a sensu et appetitum a potentia appetitiva, ita idem sub eadem ratione est cognitum ab intellectu et volitum a voluntate, igitur illud idem quod est primo sensatum a sensu erit intellectum ab intellectu, et sub eadem ratione. D i c i t u r quod virtus superior potest in illud in quod potest s virtus inferior, sed eminentiori modo, quia illud quod cognoscit sensus materialiter et concrete - quod est cognoscere singolare directe - hoc cognoscit intellectus immaterialiter et in abstracto, quod est cognoscere universale: 10 C o n t r a: quando cognitum a potentia superiori est simpliciter imperfectius cognito a potentia inferiori, tun.c superior potentia non cognoscit modo eminentiori illud quod cognoscitur a potentia inferiori; sed universale est simpliciter imperfectius et posterius ipso singulari; igitur intellectus non cognoscit obiectum 1s sensus modo eminentiori. Praeterea, sensus non cognoscit tantum album quod est concretum, sed albedinem, quia secundum P h i l o s o p h u m, II De anima l, color est per se visibilis; igitur si cognoscere aliquid in abstracto est cognoscere universale, sensus cognosceret universale. 20 Praeterea, cognoscere hanc albedinem quae significatur nomine abstracto non est plus cognoscere universale quam cognoscere hoc album quod significatur nomine concreto. Et ideo ille est absurdus et fatuus modus loquendi, dicere quod cognoscere aliquid concrete est cognoscere singolare, et cognoscere aliquid in abstracto est 25 cognoscere universale 2, quia concretum et abstractum sunt con1 appetirum] appetitur DEGli ita] quod add. Z Il idem] et add. D 3 erit] est CG 5 Dicitur] Si pramr. Z 6 emin.entiori] primo add. A Il illud om. F 7 concrete] concretive D Il singulare] et add. G 12 emin.entiori] evidentiori E 13 sed] illud add. D 16 tanrum] illum C 17 sed] etiam add. D 19 cognosceret] cognosoet D 20 quae significatur om. F Il nomine] in F 21 hoc om. C 22 significatur] in add. Z Il ideo om. F 22-23 est. .. fatuus] videtur esse improprius BC 23 et fatuus om. DEG Il concrete] c:oncrotive D 24 aliquid om. Z l Aristot., De anima, II, c. 7, t. 66 (418a 26-27). 2 Hoc dicit Thomas Aquinas, Summa theol., I, q. 86, a. 1, ad 4: c Unde id quod cognoscit
496
UBER I DIST.
3 Q. VI
diciones et proprietates vocum vd signorum, vd forte conceptuum, quorum cognitio non pertinet ad multos sensus particulares, nisi valde per accidens, et non ad omnes, et tamen omnes habent cognoscere singularia. Et ideo iste est non intelligibilis modus lcr quendi 'cognoscere aliquid ut significatur nomine concreto et s cognoscere idem ut signifìcatur nomine abstracto', nisi intelligendo quod contingit aliquid signifìcari utroque nomine, et hoc praecise pertinet ad intdlectum. Praeterea, probatum est prius l quod non repugnat singulari intelligi immaterialiter, quia non est impossibile quod cognitio 10 ipsius singularis sit immaterialis. Et hoc confìrmatur, quia sicut materia individualis repugnat intdlectui ita materia universalis, quae est communis ad materias individuales istorum generabilium et corruptibilium, repugnat intdlectui; igitur repugnat intdlectui cognoscere materialiter quocumque istorum modorum. Igitur qua 15 ratione singulare materiale non potest primo cognosci ab intdlectu, nec universale materiale, quod est commune ad materialia singularia, poterit primo cognosci ab intdlectu. [RESPONSI O AD ARGUMENTA ALTERIUS OPINIONIS]
Ad p r i m u m a r g u m e n t u m alterius opinionis 2 dico w primo quod illud argumentum est contra omnem opinionem, quia probat quod universale prius sentitur quam singulare, quia sicut pueri primo appdlant omnes homines patres et postea determinant 2 nhl] non A 4 non om. A 5 ut] ubi G 6 idem] illud G, aliquid D, Il ut] ubi G Il nhl] non CF 7 contingit] convenit G 11 ipsiw] illiw Z Il singularis om. E Il hoc om. CD 11-13 hoc ... est om. A 14 repugnatl om. A 21 primo dd. A Il illud om. Z Il omnem] commu16 primo om. FIl intellectu] ita 4dd. D nem G, om. AF Il opinionem] omnium 4dd. Z 22 priw] primo FG, om. E Il sicut] sic E, illud G 23 homines] viros Z esse 12dd. G
sensus materialiter et concrete, quod est cognoscere singulare directe, hoc cognoscit intellectus immaterialiter et abstracte, quod est cognoscere universale •. l Supra, dist. 3, q. 5 (pp. 473s.). 2 Supra, p. 485, lin.
497
DE PRIMITATE NOTITIAE INTUITIVAE
5
to
15
20
unumquemque, ita videmus experimentaliter quod agnus videns ovem sequitur omnem ovem tamquam matrem, et postea discernit hanc ovem ab alia, et sequitur hanc determinatam; igitur qua ratione pueri propter hoc cognoscerent universale ante singolare, eadem ratione agnus primo cognosceret universale quam singolare. Praeterea, pueri - ut communiter - sic primo appellant omnes homines patres et omnes feminas matres, posterius autem determinant horum unumquemque, etiam ante quam habeant usum rationis, et per consequens ante quam habeant notitiam intellectualem; igitur tantum faciunt talia per notitiam sensitivam, igitur notitia sensitiva primo esset universalis. Similiter, idem experimentum est de furiosis et fatuis et aliis carentibus usu rationis, quia eodem modo procedunt in tali cognitione sicut pueri, et tamen non cognoscunt universale, quia non habent notitiam intellectivam. Similiter, idem patet de habentibus notitiam intellectualem tam universalis quam singularis, quia frequenter aliquis intelligens hominem in communi et post intelligendo hunc hominem - sive per reflexionem sive alio modo, non curo - vocat multos homines eodem nomine, posterius autem determinat unum ab alio, et tamen tunc cognoscit singolare; igitur causa istius diversitatis non est quia primo intelligit universale et postea singolare, sed aliqua alia erit causa. Ideo dico quod primo intelligitur singulare sicut primo sentitur singolare, tamen aliqua cognitio singularis - tam sensitiva quam l unumquemque] unumquodque FZ, esset add. G Il experim.entaliter] experimentatum A 3 alia] illa FZ Il detenninatam] determinate D 4 pueri] 2 ovem] primo add. DE 7 homines] vipuer Z Il propter] primo E l! cognoscerent] cognoscunt E, cognosceret Z ros Z!! posterius] postea DE Il autem om. D 7-8 determinant] determinat D 8 unumquemque] unumquodque FZ Il etiam] et D 11 sensitiva] tantum add. D 11-12 experimentUm] experimentaliter E 13 tamen om. F 14 quia ... intellectivam om. AZ Il notitiam] 15 intellectualem] intelligibilem D 16 aliquis] aliquid ABG cognitionem F 17 post] postea D 18 curo] modo add. Z Il multos om. E 19 posterius] postea D Il autem om. D 20 tamen] non A Il igitur] Et E 21 est om. G (: intelligit] intelligat G Il aliqua om. E 23 Ideo dico] Dico igitur D Il primo2 om. D 24 singulare] et add. E Il ali qua] aliquando DE OCKHAM, OPEliA
THEOL.
II
32
498
LIBER I DIST.
3 Q. VI
intellecti.va, sive partialiter sive totaliter - est sufficiens ad discernendum unum apprehensum ab alio. Et aliquando non est sufficiens ad discernendum nisi forte a paucis, et aliquando una potest discerni a paucioribus et alia a pluribus. V erbi gratia, agnus statim per notitiam sensitivam discernit ovem a lupo et a bove et asino, s et tamen non discernit hanc ovem ab illa. Similiter, aliquando statim discernit ovem albam a nigra, et tamen unam ovem albam non discernit ab alia ove alba, et tandem ultimo matrem d.iscernit ab omni alia. Omnia ista nobis innotescunt per effectus, quia videmus quod agnus primo sequitur omnem ovem et non bovem nec 10 asinum, postea quod sequitur omnem ovem talis vd talis coloris, postea quod sequitur ovem determinatam. Hoc autem non contingeret nisi variaretur cognitio ipsius sensitiva, cum cognitio sensitiva sit principium motus progressivi in talibus. Et ratio huius est, quia potentia apprehensiva creata non potest discernere unam 1s ab alia nisi propter aliquam d.issimilitudinem aliquorum d.issimilium apprehensorum, sive sit d.issimilitudo in qualitatibus sive in figuris sive in situ, vel inter aliqua talia inter quae est talis dissiinilitudo. Et ideo quia non statim cognoscit distincte omnia talia, non potest statim discernere unum ab alio. Similiter, quamvis 20 aliquando habeat distinctam notitiam de uno singulari, tamen de alio singulari a quo debet primum singulare discernere non habet distinctam notitiam, et ideo poterit esse tanta similitudo in multis inter illa quod notitia distincta unius, etiam cum notitia confusa 1 totaliter] aliquando add. FIl est] causa add. D, om. Z 2 unum om. C Il aliquando] alia Z Il est] causa add. D 3 ad cfucernendum om. F 4 discerni] res add. C Il et] ali5 discemit] h.anc add. D 7 statim om. E 8 tandem] quando add. FIl statim om. Z tamen G 9 effi:ctus] effectum D 10 nec] vel D 11 asinum] et add. DE Il quod] quidem F, om. D Il coloris] et add. G 12 quod om. D Il sequitur] omnem add. AB Il ovem] hanc add. Z 12-13 contingeret] contingit D 13 ipsiw] eius D Il cum] igitur add. G B-14 cum ... sensitiva om. (hom.) C 14 in talibus om. A 15 unam] ovem add. D, rem add. E 16 nisi] non C 17 apprehensorum om. E 18 figuris] figura F Il vel om. Z Il interi] sint F 20 statim om. F 21 notitiam om. A 22 a om. Z Il singulare om. D 23 in om. Z Il multis om. E 24 etiam] et B, del. G Il cum om. Z Il notitia] alia E
DE PRIMITATE NOTITIAE INTUITIVAE
499
alterius, non est sufficiens ad discernendum Wlum singulare ab alio, et tam.en semper cognoscitur singulare. Qualiter autem notitia discretiva d.ifferat a notitia apprehensiva, vel an sit simpliciter eadem alias dicetur 1. s S i d i c a t u r quod hoc est contra processum P h i l o s o p h i I Physicorum 2, qui dicit quod nobis manifesta SWlt et certa confusa magis: S e c un d o dicit 3 quod ex universalibus in singulare oportet devenire: to Similiter, ad hoc est, ut videtur, ratio sua. Videtur enim sic arguere: sicut totum se habet ad sensum ita universale est quoddam totum se habens ad intellectum; sed totum est notius secundum sensum; igitur universale secundum intellectum: Similiter, C o m m e n t a t or, commento 4 4, dicit quod ts « oportet nos procedere de rebus universalibus ad particulares •. Similiter, ibidem: « Necesse est ut universale intelligibile universaliter sit notius particulari quod est sub ilio •: Ad i s t a dico quod aequivocatio est de communibus et similiter aequivocatio est de notitia magis universalis. Unde dico 20 quod commWle est duplex. Quoddam est commWle per praedicationem essentialem, quia scilicet de pluribus in quid praedicatur - et per se primo modo - quam aliud, et isto modo animai est communius quam homo et corpus quam animai. Aliud est communius non per praedicationem in quid et per se primo modo, sed 25 per praedicationem denominativam et quasi per se secundo modo, 3 discretiva] ista Z [! difrerat] dif!èrt ACDEF 4 dicctur] patebit Z 6 I om. E Il qui] 8 singulare] quia EG [[ quod] primo add. DE [[ mauifèsta] manifestissima E Il et certa om. G singularia D 10 est ut om. Z Il videtur] esse add. FZ 11 sicut] singulare est quoddam add. FIl habet] habens FIl universale] quod add. D 12 habens] habet D;! totum] singulare add. F 14 4] X Z Il dicit om. E 15 particulares] particularia DE 16 ibidem] idem E Il ut om. E l Immo, iam dictum est, supra, dist. 2, q. 6 (p. 209). 2 Aristot., Physica, I, c. 1, t. 3 (184a 21-22). 3 Aristot., ibidem, t. 4 (184a 23-24). 4 Averroes, In Aristot. Physicam, I, c. l, t. 4 (ed. luntina, IV, ( 4v).
500
LIBER I DIST.
3 Q. VI
et isto modo motus localis est quid commwùus quam color vel coloratum, quia in pluribus invenitur motus localis quam color, quia omne coloratum potest moveri localiter, et non omne mobile localiter est coloratum. Sic etiam potest dici quod lucidum est commwùus quam coloratum, quia in pluribus invenitur. Similiter, aequivocatio est de notitia wùversalioris, quia quaedam est notitia complexa et quaedam incomplexa. Similiter, aliquod incomplexum esse prius notum alio potest intelligi dupliciter: v el quia hoc potest esse notum sine potentia propinqua ad notitiam alterius, vel quia necessario est notum ante notitiam alterius, ita quod sequatur 'aliud est notum, igitur hoc est notum', et non e converso. Per hoc, re sponde n d o ad a r g u m e n t a t, dico quod intentio P h i l o s o p h i et C o m m e n t a t o r i s, ibidem, est dare ordinem libri Physicorum ad alios libros naturales, quia scilicet illa complexa de quibus tractatur in libro Physicorum sunt de wùversalibus, vel primo modo vel secundo modo, et talia wùversalia sunt prius nota notitia complexa quam sint aliqua propria, et hoc loquendo de prius noto primo modo, et ideo - ut in pluribus - et commwùtati hominum sunt facilius nota. Et ideo quia in tradendo scientiam aliquam procedendum est eo ordine quo communitas auditorum facilius et melius potest eam addiscere, ideo in scientia naturali incipiendum est ordine doctrinae ab wù1 quid om. communius] communior D 1-2 ve! ... color om. (hom.) C 4 etiam F 6 notiria2 om. D 7 et om. F :! aliquod] quoddam E 8 esse] est AB Il ve!] scilicet F 9 e55e] prius add. Z (i sine] quia est Z potentia] notitia D 10 est om. D 11 aliud] illud D, aliquid Z l! est] esse B !l igitur ... notum om. (hom.) E l[ et ... converso om. G 12 Per] Propter A 11 ad] haec add. C l! argumenta] argumentum F 16 modo! om. D 17 nota] quamvis add. C 1: notitia complexa om. AZ l! quam] quamvis EZ 18 propria] propinqua A, potenria D !9 et om. F l! sunt] prius nota et add. D Il nota om. D 21 communitas auditorum] communiter auditores D;' potest eam] possunt ea D 22 naturali om. E 22-1 (p. 501) univer.;alioribus] universalibus DFG 0111.
l Seu ad quatuor instantias praccedentes, et primo ad auctoritatem Aristotclis, citatam supra, p. 499, nota 2; et etiam Averrois, citatam supra, p. 499, nota 4,
5
10
15
20
DE PRIMITATE NOTITIAE INTUITIVAE
5
10
15
20
SOl
versalioribus tam primo modo quam secnndo, quamvis aliquando alicui personae, vel forte multis, aliqua particularia sint faciliora et notiora quam magis universalia. V erbi gratia, quicumque potest apprehendere aliquod sensibile potest habere aliquam notitiam de motu, quia cognitio cuiuscumque sensibilis sufficit ad notitiam motus. Similiter, cognitio albedinis et nigredinis sufficit ad notitiam coloris, et similiter aliarum duarum specierum mediarum sufficit ad notitiam coloris, et universaliter quaecumque duae species sufficinnt ad notitiam coloris. Et ita quicumque apprehendit quascumque duas species coloris est in potentia propinqua ad habendum notitiam de colore, et tamen a multis potest haberi notitia coloris sine potentia propinqua ad notitiam istarum specierum determinatarum vel illarum. Sicut patet in aliis, quia omnes homines habent notitiam de animali et de proprietatibus animalis communibus, et tamen de multis animalibus non habent propinquam potentiam ut cognoscant ea. Sicut homines in una praecise regione morantes nullam scientificam notitiam possnnt habere de animalibus quae praecise inveninntur in alia regione, et ita communitas hominum potest habere notitiam proprietatum animalis de animali et tamen nullus vel cum maxima d.ifficultate potest habere notitiam propriam de multis animalibus specialibus. Et tamen nnus homo vel plures ita faciliter possnnt scire proprietates alicuius speciei animalis cuius individua et actus eorum tota die vident sicut possnnt habere notitiam de animali et de suis communibus l secundo] modo add. F Il aliquando] alii add. G, om. Z 2 alicui personae] aliquibus Z Il particularia] particulariora B !! sint] sunt Z 4 aliquod] aliquid DE Il aliquam om. B 5 cuiuscumque] cuiuslibet F et ... coloris om. (hom.) Z 7 similiter] 8 et om. G Il univenanotiria add. D, cognitio add. FIl aliarum] aliquarum D, aliqua G liter] similiter E S-9 species] coloris add. Z 10 quascumque] aliquas Z, om. D Il colom] colorum E 11 de colore] coloris B, om. G 12 coloris] de colore D 13 vcl 14 anirnalis] animali Z 15 animalibus] speciebus D, om. E 17 scienillarum om. D 18 regione om. E Il ita] est de aliis in alia regione respectu tificam] scientiam A, om. D animalium quae praeàse inveniuntur in isca regione, et illa add. Z, GieiSa 19-20 dc ani20 cum interi. B, mg. E, om. AF 23 tota die] cotidie E 24 notitiam mali om. Z om. G
502
LIBER I DIST. 3 Q. V
proprietatibus. Patet enim quod homo ita potest habere notitiam alicuius determinati animalis quantum ad mu1ta sibi propria sicut quantum ad communia animalis, et ideo scientia ista quae est de universalibus, sive uno modo sive alio, quantum ad mu1ta est facilior communitati quam scientia specialium. Et tamen utraque notitia incipit a notitia singularium, sed notitia universalium in diversis hominibus incipit a notitia diversorum singu1arium diversarum specierum, sicut addiscens in Graecia incipit a notitia animalium singu1arium quae ibi inveniuntur, et forte mu1ta eorum non inveniuntur in Italia, et e converso est de studente in Italia vel Francia vel Anglia, et sic de aliis regionibus. Sed notitia de homine vel de asino oportet quod incipiat a notitia singu1arium speciei humanae vel asininae, et mu1ti possunt attingere ad notitiam scientificam proprietatum animalis de animali qui non possunt attingere ad notitiam proprietatum specialium leonis vel ursi, et sic de aliis. Et ideo ordine doctrinae, quantum ad communitatem hominum, prius incipiendum est a notitia animalis et suarum proprietatum quam a notitia leonis vel ursi, et sic de aliis. Et tamen in quolibet homine notitia cuiuscumque universalis praesupponit notitiam alicuius singu1aris vel aliquorum singu1arium, sed in diversis hominibus aliquando non praecedunt notitiae eorundem singu1arium sed diversorum, quamvis universale principium scitum sit idem. Et haec est intentio C o m m e n t a t o r i s, commento 5 2 sibi propria om. E 3 animali.s] animali Z Il ideo] ita E 4 uno] primo D Il alio] secundo D 7 diversis] universalibll5 tZJid. C diversarum. specierum om. Z 8 addiscens] addiscentes A, studenrium Z Il Graeàa] A1emania Z, notitia universalium tZJid. Z 9 animalium om. AEZ Il ibi om. B Il et] sicut D Il multa eorum om. E 9-10 eorum non om. D 10 Italia!) AngJia add. quae alibi non reperiuntur D Il et ... studente om. (lwm.) G 11 vel2 om. FIl vel Anglia] vel Hispania D, om. Z 12 de om. AECG 14 scientificam] scientia A Il proprietatum] ad notitiam B, om. E Il de animali om. Z Il qni] quae AB 15 proprietatum] sàentificam E Il ve!] et A 16 sic ... Et om. E 16-18 Et ... a1iis om. 17 anim.alis] universalis F 17-18 suarum proprietatum] eÌU5 proprietatem E (hom.) C 18 vel... aliis om. E Il tamm om. E 19 cuiuscumque] cuill5!ibet E!! praesupponit] aliquam tZJid. E 20 alicuill5 om. E 21 non interi. BF, tTp. p. notitiae DEG, om. AC Il eorundem] eorum E 22 sàtum] sàentiae E
5
10
15
2n
DE PIUMITATE NOTITIAE INTUITIVAE
503
I Physicorum 1, ubi dicit sic: c Individuum compositum, licet non sit principium in doctrina demonstrativa, tamen est principium adquisitionis universalis, quod est principium doctrinae demonstrativae •; quia complexum de singulari non est principium demons strand.i, et tamen sine ilio non posset haberi demonstratio, et ita semper notitia singularis praesupponitur, quamvis notitia diversorum in diversis. Dico igitur ad p r i m a m a u c t o r i t a t e m 2 quod, sicut patet per C o m m e n t a t o r e m, per confusa intelligit comlo posita, et hoc sive sint composita proprie ex partibus essentialibus realiter distinctis facientibus unum, sive sint composita ilio modo quo definitum componitur ex partibus definientibus, sive ilio modo quo universale componitur ex suis contentis, quos tres modos compositionis ponit C o m m e n t a t o r, commento 5 3, quam15 vis tantum primus modus compositionis sit proprie compositio et duo alii sint modi compositionis tantum metaphorice loquendo. Et de talibus confusis dico quod sunt notiora et certa magis, primo modo loquendo de notiori, et hoc loquendo vd de notitia complexa vd incomplexa; non tamen oportet quod sint notiora secundo 20 modo, quia possibile est quod prima apprehensio, etiam sensitiva, -
----------------------------
1 ubi] utA 2 doctrina] disciplina E Il demorutrativa] demorutrata D 3 adquisitionis] in adquisitione E 9 confusa] confusam B 1O proprie om. E Il essentia.libus] et add. D 11 facientibus] per se add. D 12 definitum] vel definitio add. F Il componitur om. Z Il sive] vel D 12-13 illo ... quo om. E 13 com.ponitur] componatur E 15 tantum] tam.en EZ 16 sint] sunt Z Il modi compositionis om. E Il tantum om. D Il loquendo] dicci E 17 Et om. F 18 notiori] notiore Z Il vel om. DE 19 vel] sive E Il non] cum G Il tamen] non add. G 20 possibile] impossibile E Il etiam] et A l Averroes, In Aristot. Physicam, I, t. 5 (ed. Iuntina, IV, f. Sr). Supra, p. 499, lin. S-7. 3 Averroes, loco cit.: c Sunt igitur tres modi compositionis, scilicet speciei ex suis causis et compositio generis ex speciebus, et utraque istarum compositionum est notior apud intellectum quam suae partes; tertia autem compositio est compositio individui ex suis partibus, scilicet quae sunt secundum sui qualitatem, et ista compositio est notior apud sensum quam suae partes •.
2
504
UBER l DIST. 3 Q. VI
sit distincta et respectu parti.um distincte et non tantum respectu totius confuse. Ad s e c u n d a m a u c t o r i t a t e m I dico similiter quod oportet ex universalibus in singularia pervenire, quia universalia facilius cognoscuntur, modo exposito 2. Et hoc dupliciter: quia facilius cognoscuntur proprietates universales de universalibus quam eaedem proprietates universales de contentis sub iliis universalibus; similiter, facilius cognoscuntur proprietates universales de universalibus quam proprietates propriae de contentis, et hoc modo exposito; et frequenter notitia proprietatum universalium de universalibus iuvat ad notitiam proprietatum de contentis sub illis universalibus. Ad t e r t i a m a u c t o r i t a t e m 3 dico per idem, quod sicut totum secundum sensum est notius, quia pauciora sufficiunt ad notitiam totius ut totum discernatur ab alio toto quam ad discernendum unam partem unius ab alia, sicut aliquando minor propinquitas sufficit, et sic de quibusdam aliis, ita est de universaliori quod multa sunt quae divisim sufficiunt ad notitiam universalioris et tamen non sufficiunt, vd nulla, vel aliqua, ad notitiam minus universalis. Per praedicta respondeo ad omnes auctoritates C o m m e nt a t o r i s 4, quod intelligit quod universalia a communitate facilius cognoscuntur. distinctarum E, cognitarum add. G Il tantum] tamen E 4 in] ad D, singulare, vel add. E 6 universales] univenalium E Il de universalibus om. E 7 universales om. EF Il illis om. E 11 iuvat] iuvant E, et add. FIl proprietatum om. G 12 illis] speciebus E 13 per idem om. D 14 sicut om. E Il sensum] sensus A 16 unius] totius add. E 17 sic] est add. Z Il ita] et sic D 17-18 univenaliori] univenaliora D, universali F, universalioribus EZ 18 divisim] divenimode D Il sufliciunt] faciunt E Il ad notitiam] mperioris ve1 add. E 21 respondeo] patet re1 etl om. AZ
Il distincte]
3 similiter om. D
sponsio D, patet E
21-22 Commentatoris om. E
l Supra, p. 499, lin. 8-9. 2 In paragrapho praecedenti. 3 Seu ad tertiam instantiam, supra, p. 499, lin. 10-13. 4 Supra, p. 499, lin. 14-17.
5
10
15
DE PRIMITATE NOTITIAE INTUITIVAE
5
10
15
20
505
Ad s e c u n d u m l concedo quod universale est notius secundum rationem, quia sola ratio potest apprehendere universale et nullo modo sensus, sed singolare est notius apud sensum, quia singolare prius cognoscitur a sensu quam ab intellectu. Et hoc intelligendo de singulari sensibili, quia secus est de singulari praecise intelligibili, de quo dictum est in secunda quaestione P r o l o g i 2. Per idem ad a l i u d 3 concedo quod universale est comprehensibile ab intellectu et singolare a sensu, et cum hoc stat quod non tantum universale sit comprehensibile ab intellectu sed etiam singulare. Propter quod advertendum quod P h i l oso p h u s et C o m m e n t a t o r frequenter dicunt quod sensus est particularium et intellectus universalium 4, ut innuant differentiam esse inter sensum et intellectum. Nunc autem ita est quod ita contingit arguere intellectum differre a sensu si sensus sit praecise apprehensivus singularium et intellectus sit apprehensivus et singularium et universalium sicut si sensus esset praecise apprehensivus singularium et intellectus praecise universalium. Et ideo ad intentionem eorum sufficit quod intellectus sit apprehensivus universalium et non sensus. Ad a l i u d 5 dico quod cognitio universalis debet praecedere propriam, propter causam iam dictam. 1 concedo] dico Z 4 singulare] est add. F, om. E il cognoscitur] cogniturn F 5 singulari sensibili] singularibus sensibilibus D Il secus] cecus G li est] illud add. G 6 secunda] prima Z 7 est om. AC 8 ab ... singulare om. E 9 tantum] sic add. B Il sit] est DE Il comprehensibile] apprehensibile AB Il etiam] et Z 10 Propter quod] Praeterea DF Il advertendum] est add. F 11 frequenter om. E 12 et om. E Il esse om. Z 13 est ... ita2 om. (hom.) D Il ita2 om. E 14 si] sicut C 15 et2 om. D Il etl om. E 16-19 sensus ... sensus] intellectus essct praecise apprehensivus univenalium et non singularium, sicut sensus est singularium non univenalium Z, Giessa, Pad. Anton. 20-21 Ad ... dictam om. D 21 iam om. FZ l Ad sccundum argumentum optmonis contrariae, supra, p. 485, lin. S-12. 2 Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., Prol., q. l (ed. St. Bonaventure, N. Y. 1967, l, 39-47). 3 Supra, p. 485, lin. 4 Videsis auctoritates Aristotelis et Averrois supra, pp. 485ss. citatas. 5 Supra, p. 485, lin. 16-18.
506
LIBER I DIST. 3 Q. VI
Ad a li u d I dico quod C o m m e n t a t o r intelligit de ultima perfectione intellectus quae est notitia complexa, et verum est quod il1a non est immediate a motore extrinseco sed est immediate a motore intrinseco, quia ad i1lam notitiam causandam concurrunt praecise immediate notitia incomplexa terminorum vd s formatio propositionis vel habitus intdligibilis adquisitus ex actibus praecedentibus, quae omnia sunt intrinseca; vd etiam potest concorrere notitia alicuius complexi, quae etiam erit intra intdlectum. Unde dicit C o m m e n t a t o r ibidem 2 : c Causa in esse istius dispositionis in nobis in scientia sensibilium est eadem 10 causa in esse solum in sensibilibus ipsis. Et similiter est intelligendum quod dispositio exsistens in nobis in scientia universalium est in nobis, quia est in virtute rationali •· Ex qua auctoritate patet quod intelligit de scientia, quae est notitia complexa; vd si intelligat tam de perfectione complexa quam incomplexa, patet quod non 15 intelligit universaliter de omni notitia incomplexa, sed tantum de il1a quae potest haberi in absentia intdligibilis, quandocumque scilicet placet voluntati. Unde dicit ibi 3 : «Moventia virtutem rationalem sunt intra animam et habita a nobis semper in actu, ideo homo in eis potest intdligere cum voluerit ». Et ita patet quod non 20 intelligit de notitia intuitiva singularis, quia illam non potest habere cum voluerit, sed requirit exsistentiam rei quae debet cognosci. 1 dico quod om. G Il Conunentator] Aristotcles E 2 quae] quia A Il et] de tali 3 est!] clicere add. E Il illa om. E Il est2] sit B 4 causandam] causandum BE 5 praecise] et add. BD 6 intelligibilis] intellectualis DF, intellectus E Il ex] de E 8 complexi] complexa E Il etiam om. E S-9 intra 7 praecedentibus] adquisitus add. E intellectum] in intellectu Z 9 ibidem] quod add. E Il Causa in] causam DZ 9-10 in esse] inesse DG 11 est om. E 12 in nobis om. G 14 notitia om. E 15 perfeotione] clispositione D IJ quam] ve! G, de add. E 16 univenaliter om. E 17 absentia] sensibilis ve! add. E Jl intelligibilis] intelligibili A 18 scilicet om. D !S-19 rationalem] rationabilem E 20 homo] semper add. E 21 singularis] singulari D, singularium E 22 requirit] requiritur D Il exsistentiam] exsistentia DAZ add. E
l Supra, pp. 485, lin. 19 - 486, lin. 10. anima, II, t. 60 (ed. F. S. Crawford, pp. 220s.). p. 220.
2
Averroes, In Aristot. De 3 Averroes, loco cit.,
DE PRIMITATE NOTITIAE INTUITIVAE
507
Et s i d i c a t u r quod i p s e intelligit quod solum intentiones universales possunt movere intellectum, et per consequens istae solae primo intelligentur, quia dicit sic l: « Intellectus movetur ad ultimam perfectionem a rebus universalibus et ista sunt s in anima •, r e s p o n d e o quod per universalia intelligit habitus de universalibus, qui movent ad ultimam perfectionem, scilicet ad notitiam scientificam quae est de solis universalibus; vd per universalia intdligit notitias incomplexas de universalibus, quae notitiae incomplexae movent intellectum ad scientiam propositionum 10 universalium. Nec est ista intentio extorta, sed satis posset probari per Philosophum et eundem Commentatorem in diversis locis, quia satis videtur esse de intentione eorum quod nihil reale est in anima nisi vd habitus vd actus vd passio 2. Vd si, secundum a l i q u o s 3, ponatur species, non plus poterit ts species dici universalis quam actus vd habitus. Igitur si, sicut dicit C o m m e n t a t o r 4, universale est in anima et movet, et nihil movet nisi ens reale, oportet quod illud universale quod hic nominat sit actus vel habitus vd passio vd species, si ponatur species, et aeque bene poterit dici quod habitus sit universale sicut quod l solum] solae G 2 universales] universalium E 3 intelligentur] intelligunt D, intelligerentur G, intelliguntur Z \1 lntellectus] primo adJ. D 4 ultim.am] suam aJJ. E 5 respondeo] responsio E 6 universalibus] universalioribus D f! qui] quae DEF \1 sàlicet om. Z 7-8 ve! ... universalibus om. (hom.) Z [[ universali a] ipse aJd. D 8 incompl.exas] 9 incomplexae] complexae D 10 posset] quac sunt adJ. E [i de universalibus om. G potest EZ 11 eundem om. DEG 12 satis om. E Il de intentione] intentio D 14 aliquos] alios E Il poterit] debet E 15 si om. Z 17 ens om. Z Il hic] sic E 18 vel2 om. z Il species!] et adJ. FIl si ... speàesl om. (hom.) CD nponatur] quod sit aJJ. E 19 et om. F [i bene om. Fil poterit] potestE
Averroes, ibidem. 2 Cf. Aristotelis, Ethica Nicom., II, c. 4: « Quoniam igitur quae in animo exsistunt, tria sunt: affectus, potestates, habitun (1105b 19-21); De anima, III, cc. 8-11, tt. 37-58 (431b 20-434a 21); Averroes, in hunc locum (ed. F. S. Crawford, pp. 503-532). 3 Cf. mas Aquinas, Summa theol., I, q. 85, aa. 1-2; Scotus, Ordinatio, I, d. 3, p. 3, q. 1, (ed. Vaticana, III, 201-244). 4 Vide notam sequentem. l
508
LIBER l DIST.
3 Q. VI
species. Et sic intelligit C o m m e n t a t o r, commento 59 l, ubi dicit quod « movens scientem de prima perfectione in secundam est aliquid copulatum cum anima copulatione in esse •. Ex quo patet quod illud quod movet animam ad actum secundum est aliquid reale e:x:sistens in anima, et sicut patet in eodem commento, i p s e intelligit de actu secundo, qui est notitia scientifica, ad quam movet ipse habitus, et tamen postea dicit quod illa quae movent sunt universalia. Igitur non est inconveniens dicere quod ipse per universalia intelligit habitus intellectuales, et ita etiam per universalia potest intelligere quosdam actus quorum utrique possunt dici universales, quia sunt respectu obiectorum universalium. Ad a l i u d 2 dico quod C o m m e n t a t o r per 'formas individuales et istas' intelligit formas eiusdem rationis cum formis e:x:sistentibus in ipsis sensibilibus, et ideo materia, quia recipit tales formas, non est distinguens neque cognoscens, et ideo non potest recipere formas universales, nec subiective et proprie, nec etiam improprie et obiective. Si d i c a tu r, secundum C o mm e n t a t o r e m, commento 6 3, quod virtus rationalis distingui t intentiones universales non individuales, d i c o quod hoc est intelligendum praecise, quia non distinguit intentiones individuales praecise sed distinguit et universales et individuales. 1 intelligit] concepit F 2 in] ad D, et G Il secundam] secunda G 5 sicut] sic E D Il conunen.to] ubi add. B, quod add. F 6 est] de add. E 7 tamen om. E Il postea] ipse add. E 9 ipse] iste Z Il et om. A Il etiam om. EG 10 actus om. C Il quorum] 11 quia] quae B, cum E, quod G 13 et istas om. DEZ Il cum] ipsis add. E quia E 15 neque] 14 ipsis] istis D, formis add. E Il sensibilibus] singularibus D Il quia] quae DF nec E 16 recipere] intelligere D 17 etiam om. Z Il et obiective om. FIl dicatur] 18 virtus] universalis D Il rationalis om. E 19 universales] et add. D quod add. G hoc ... quia om. F 20 praecise om. E Il intentiones] intellectiones Z Il individuales] universales DZ. 21 sed] quia E Il distinguit om. Z Il etl om. D
Il inl om.
1
Averroes, In Aristot. De anima, II, t. 59 (ed. F. S. Crawford, p. 219). 2 Supra, p. 486, lin. 11-21. 3 Averroes, In Aristot. De anima, III, t. 6 (ed. F. S. Crawford, p. 416).
5
10
15
20
DE PRIMITATE NOTITIAE INTUITIVAE
509
Ad a l i u d t dico quod intentio C o m m e n t a t o r i s, ibidem, non est dare quomodo intellectus intelligit singulare et universale diversimode, sed quomodo intellectus diversimode intelligit individuum et formam substantialem individui. Unde dicit s ibidem 2: «Hoc individuum est aliquid et intentio per quam hoc individuum est ens, scilicet quidditas et forma eius est aliud •· Et sequitur quod « hoc accidit in omnibus compositis ex materia et forma, 'sed non in omnibus', ad excipiendum res abstractas et universaliter res simplices et non compositas •· Sed nunc est ita quod 10 in rebus simplicibus invenitur singulare et universale, et magis commune et minus commune, sicut patet in mathematicis, de quibus intelligit C o m m e n t a t or, et in aliis accidentibus et in substantiis simplicibus. Igitur patet quod intentionis suae est dicere quomodo diversimode intellectus intelligit individuum 1s compositum ex materia et forma, et ipsam formam quae est pars sua, et ista est singularis sicut ipsum individuum. Ideo dico quod intentio P h i l o s o p h i et C o m m e nt a t o r i s est loqui de duobus obiectis apprehensibilibus ab eadem potentia, quorum unum regulariter potest perfecte appre:w hendi ab illa potentia, et aliud non potest, etiam [obiecto] suffi.cienter approximato, quantum est ex parte sua, nisi aliud concurrat praeter illa quae sunt sufficientia ad primam apprehensionem alterius obiecti, vd apprchensio unius necessario 2 dare] dicere Z 1: quomodo J modum quo D 1; intcllectus om. G 3 intellectus om. E 4 dicit] sic add. D 5 ibidem om. E:: Hoc] licet E, om. D 6 quidditas] quanritas G 7-8 et forma om. E 8 non] solum add. G 9 et orn. DE 10 sim7 hoc om. G plicibus] singularibus D:' etl om. et2 om. F 11 sicut] ed A 12 accidentibus] acri13 in om. Z simplicibus] singularibus D: patet quod om. E bus FZ ': et2] etiam add. G 15 ex] de E" et2] per add. G Il ipsam formam] ipsa forma E Il quae] 14 intcllectus om. E pars om. 17 Ideo] Practerea F '18 apprehensibilibus] apprehendenvere add. tibus E 19 regulariter] animai naturaliter D;! pcrfecte] realiter D 19-20 apprebendi] 20 i Ila] ipsa D 21 approximato] approximatum F 22 primam om. F pcrfecte add. D 1
E':
E
Supra, p. 487, lin. 1-3. t. 9 (ed. F. S. Crawford, p. 421). l
2
Avcrroes, In Aristot. De anima, III,
510
LIBER l DIST. 3 Q. VI
praesupponit apprehensionem alterius, quod nec est pars sua, nec e converso. Exemplum primi est de sensu communi qui potest in diversa obiecta diversorum sensuum particularium, et tam.en aliquando potest in unum obiectum unius sensus et tam.en non in aliud, propter defectum alterius sensus. Et ideo oportet necessario quod sensus communis feratur in illa obiecta per diversas potentias, ita quod dicat diversas potentias, vel quod feratur in ea per diversas d.ispositiones. Et hoc potest intelligi dupliciter: vel quod illa diversa d.ispositio sit diversus actus cognoscendi, ita quod habeat diversos actus cognoscendi respectu illorum a diversis causatos, vel quod illa diversa d.ispositio sit aliquid aliud praeter obiectum cognoscendum et potentiam cognoscentem. V erbi gratia, sensus communis etiam cognoscendo unum obiectum non est suffi.ciens ad cognoscendum aliud obiectum, etiam quantumcumque aliud obiectum sit in se suffi.ciens et approximatum omni approximatione requisita a parte obiecti, sed praeter ista requiritur actus cognoscendi sensus particularis, qui nec est obiectum nec potentia cognoscens quae habet cognoscere alietatem istorum obiectorum. Et tunc, quando dicit C o m m e n t a t o r l quod cognoscit alia virtute vel per d.ispositionem diversam, ly per non dicit circumstantiam alicuius informantis illam potentiam vel alicuius exsi3 primi] primo C, om. D Il est om. BDEF 5 tamen om. Z 7 illa om. F 8 quod!] diversas virtutes add. Z Il dica t] et 7-8 ita ... potentias mg. F2, om. (hom.) CDE add. Z Il ea] illa D 10 habeat] hoc est ad E 12 diversa om. E [[ obiectum] omnem G 12-13 cognoscendum] cognitum D, cognoscendi E 13 potentiam] et add. F, om. G 14 etiam] et G, om. Z li suffiàens] etiam add. E 15 cognoscendum] unum add. E [[ etiam] in G, om. DEF Il quantumcumque] quamvis E 17 a] ex D 18 nec] non FIl est om. D 21 alia] aliqua Z ll peri om. Z Il diversam] propriam proxirnam EIl per2 om. E l Averroes, loco cit., p. 422: « Idest, et cum fuerit declaratum quod entia sensibilia dividuntur in duplex esse, scilicet in hoc singulare, et suam formam, necesse est ut virtus experimentativa, idest comprehensiva, comprehendat ea aut per duas virtutes, aut per unam sed duabus dispositionibus diversis •.
5
10
15
20
DE PRIMITATE NOTITIAE INTUITIVAE
511
stentis in ea, sed magis dicit circwnstantiam causae extrinsecae. Et ita dicit C o m m e n t a t o r quod dispositio diversatur per quam intelligit, « quemadmodum sensus communis comprehendit alietatem inter sensibilia per dispositionem diversam, scilicet per s sensus particulares •, hoc est per actus cognoscendi ipsorum sensuum particularium, qui sunt verae causae efficientes actus ipsius sensus communis, per istam propositionem: omne absolutum necessario requisitum ad esse alicuius habet rationem causae respectu illius in aliquo genere causae, vel est causa causae. Et de ista 10 diversa dispositione intelligit C o m m e n t a t or et P h i l osoPh u s, et non de prima, nisi quando praesupponit istam secundam. Exemplum secundi est de universali et singulari sensibili, quia, sicut frequenter dictum est l, nec universale est de essentia singularis, nec e converso, et tamen universale non potest intelligi nisi ts praesupposita cognitione singularis sensitiva, et ideo intelligit universale et singulare et alietatem inter illa per aliam virtutem vel per dispositionem diversam, et illa dispositio diversa est sensus et actus cognoscendi sensus, per quem intelligit singulare sensibile, et per se ipsum intelligit universale. Et eodem modo est de indi20 viduo et de forma quae est pars eius substantialis, quia forma substantialis nullo modo potest cognosci nisi praesupposita notitia singularis, quod tamen individuum non est pars formae, ideo necesse est quod intellectus comprehendat ista vel per diversas virtutes vel per dispositionem diversam, et il1a dispositio diversa 1 in ... extrinsecae om. C 2 diversatur J diversa D, diversa est Z 3 quam] intel4 scilicet] hoc est E 5-6 sensuum lectus add. DE Il comprehendit] apprehendit DG 6 ipsius] illius Z 7 absolutum] obiectum E particularium E [[ particularium om. C 9 causae] universalis add. E 10 intelligit om. D Il et] etiam add. F 12 singulari] et add. D 15 praesupposita J supposita D Il sensi tiva J sensibilis F 16 uni venale om. C Il illa] ea E 17 per] aliam add. E, om. Z Il illa] talis E Il diversa om. E 19 et! om. G 23 compro20 de om. F [[ quae ... pars om. G [[ eius] illius G [[ substantialis] essentialis E hendat] apprehendat F [[ve!] diversa D 23-24 diversas virrutes] diversam virtUtem D 24 dispositionem diversam] dispositiones diversas D [[ i Ila] ideo G
l
Supra, dist. 2, q. 4 (pp. 122-152).
512
LIBER I DIST. 3 Q. VI
erit actus sentiendi per quem, tamquam per causam respicientem illud idem pro obiecto, intellectus intelligit ipsum individuum, et postea per se ipsum, nullo alio actu cognoscendi respectu ipsius formae concurrente, cognoscit ipsam formam. Et hoc expresse dicit C o m m e n t a t o r, dicens sic I : c Cum declaratum fuerit quod entia sensibilia dividuntur in duplex esse, scilicet in hoc singulare et in suam formam, necesse est ut virtus experimentativa, id est comprehensiva, comprehendat ea, aut per duas virtutes, aut per unam sed duabus dispositionibus diversis. Cum duabus autem virtutibus erit quando comprehenderit utrumque istorum per se, scilicet formam singulariter et individuum singulariter; per unam vero virtutem et dispositionem diversam erit quando comprehenderit alietatem quae est inter has duas intentiones •. Et sequitur: « Comprehendit enim •, supple intellectus, c formam per se, et comprehendit individuum mediante sensu •· Igitur per i1lam dispositionem diversam intelligit ipsum actum sentiendi per quem, tamquam per causam efficientem, intelligit ipsum individuum; et hoc est intelligendum de prima apprehensione ipsius individui sensibilis. S i d i c a t u r quod haec auctoritas est ad oppositum, p r i m o quia dicit quod 'sensibile dividitur in duplex esse, scilicet in singulare et suam formam'; sed nihil dividitur in se ipsum; igitur per 1 senriendi] illud ind.ividuum add. E Il quem] quod E, quam FIl per causam] perfectam A 2 ipsum] illud E 3 nullo] nec G Il alio om. E Il ipsius] illius Z 4 Et] Ex D 8 comprehendat] com5 d.icit] innuit Z Il declaratum] determinatum G Il fuerit] est E prehend.it C Il duas] d.iversas F 9 sed] si CG 10 quando] cum Z 11 singulariterl] singularem FZ Il singulariter2] singulare FZ 12 vero] enim FIl et] per add. G Il erit om. D Il comprehenderit] comprehend.itur B, comprehend.it DEFG 13 est om. G Il has] istas D 14 supple] semper Z Il formam] quia add. G Il per se om. E 15 comprehendit] comprehen16 ipsurn om. E Il quem] quam Z 18 est om. G Il apprehensione] intendet E, om. D 20 est] erit E Il oppositum] optatum A 21 quod] ens tione D Il ipsius] istius F, om. E add. E Il in om. D 22-1 (p. 513) sed ... formam om. (hom.) B
I
Averroes, loco ci t.
5
10
15
513
DE PRIMITATE NOTITIAE INTUITIVAE
singolare et suam formam non intelligit totum individuum et suam partem, sed intelligit universale et singolare: Praeterea, dicit quod 'quando comprehendit utrumque istorum per se, tunc comprehendit ea duabus virtutibus'; sed certum est s quod comprehendit formam per intellectum; igitur quando comprehendit per se ipsum singulare comprehendit ipsum praecise per sensum, et per consequens non comprehendit singulare ante universale vel ante formam. Sed iste videtur esse processus quod primo anima comprehendit singulare per sensum et postea universale per to intellectum, et deinde comprehendit per intellectum alietatem inter singolare et suam formam vel universale. Unde dicit C o m m e nt a t or 1 : « Necesse est ut anima comprehendat has duas intentiones per virtutem diversam, et comprehendit alietatem esse per unicam virtutem »: ts Ad p r i m u m istorum dico quod ista sensibilia non proprie dividuntur in tale duplex esse, sed intelligit quod entia sensibilia sunt quaedam singularia, et non tantum sunt singularia sed etiam habent formam substantialem et accidentia sensibilia per se, per quae intelligit ipsam materiam; vel potius, per individuum et per 20 materiam intelligit C o m m e n t a t or, et etiam P h i l osoP h u s, ipsa accidentia sensibilia. Et tunc est intelligendum quod entia sensibilia, quae sunt vere individua et singularia in genere substantiae, habent accidentia per se sensibilia propter quae ipsa subiecta dicuntur sentiri, saltem per accidens, et habent formas 25 substantiales, et illae formae substantiales non possunt cognosci nisi praesupposita notitia sensibilis, in quantum sensibile est, et 1 formam om. G 2 intelligit] ipsum add. E 3 comprehendit] apprehendit DF 4 comprehendit] apprehendit D 8 Sed] et E Il primo] de add. D 11 Unde] ut B, om. C 12 anima om. A Il duas] formas add. D 13 et om. G Il comprehendit] comprehendet E, comprehendat F 13-14 per unicam om. G 15 quod om. E Il ista] talia add. D 18 sensibilia] intelligibilia E 19 materiam] naturam G Il per2 om. D 20 etiam om. E 21 ipsa] prima C, ipsamet Z Il intelligendum] sciendumD Il est om. G 22 sensibilia] intelligibilia Z 23 propter] per D E 26 notitia] singular:is add. F Il sensibilis] et illae formae add. D l
A verroes, ibidem.
OcKHAM, 0Pl!llA Tm!oL. Il
33
514
LIBER I DIST. 3 Q. VI
tamen neutrum est pars alterius, nec essentiale alteri. Et ideo necesse est quod anima comprehendat has duas intentiones vd per duas virtutes vel per dispositionem diversam, modo exposito. Et quod ista sit eorum intentio videtur satis evidens, quia nisi loquantur de per se sensibili, nihil valet ad propositum eorum loqui de s sensu. Similiter, ipsa materia substantialis non plus est sensibilis quam forma substantialis, igitur non cognoscitur sensu, nec facit ad notitiam formae, sed magis e converso. Similiter, hoc dicit P h i l o s o p h u s, quia dicit l quod « sensitivo calidum et frigidum iudicat •, scilicet anima, «quorum ratio quaedam est caro •; 10 igitur intelligit de per se sensibilibus. S i d i c a t u r quod P h i l o s o p h u s vult quod illa forma quam iudicat intellectus est hoc in hoc, igitur per illa duo obiecta, quorum alietas debet apprehendi ab intellectu, intelligit formam et illud in quo est forma, sed forma non est in accidentibus sed in 1s materia substantiali, r e s p o n d e o quod loquitur de forma substantiali quae vere est in materia substantiali, sed praeter illam materiam sunt accidentia per se sensibilia a sensu quorum cognitio praesupponitur cognitioni ipsius formae substantialis, et inter illa primo iudicat intellectus alietatem. Et si diceretur quod omnia 20 accidentia sensibilia sunt in materia sicut in subiecto primo, tunc propter hoc per materiam intelligeret ipsa accidentia ipsius materiae, quae sunt per se sensibilia. 1 essentiale] est add. F 2 anima om. G Il comprehendat] apprehendat G Il intenriones] est E Il per om. G 3 duas om. C 4 sit] eorum add. C Il intentio ... satis] dispositio vel 6 sensu] communi add. DE Il Similiter] Et add. B Il sensibilis] simplex G dicitur esse E 7 facit] aliquid add. E 8 ad om. Z 9 sensitivo] sensi tiva E Il calidum] causatum G 10 iudicat] indicat B Il scilicet] super Z Il anima] talia FIl quaedam] scilicet E, quidem Z Il est om. E 13 iudicat] in.dicat B Il duo] opposita add. Z Il obiecta om. E 15 formal om. E 18 cognitio] communicatio E 19 cognitioni ipsius] com16-17 substantiali om. D municationi illius E 20 iudica t] indica t B Il diceretur] dicatur E 21 materia] forma Z Il sicut] tam.quam E Il primo om. E 22 hoc per om. E
l
Aristot., De anima, III, c. 4, t. 10 (429b 14-15).
DE PRIMITATE NOTTTIAE INTUITIVAE
515
Ad s e c un d u m l dico quod C o m m e n t a t o r intdligit de primis cognitionibus ipsorum sensibilium et ipsius formae, quia quando anima primo comprehend.it sensibile singulare, comprehend.it illud per sensum, et postea comprehend.it formam per s intellectum. Sed quando comprehend.it alietatem, tunc necessario iud.icat per unam virtutem, quia sola una virtus est iud.icativa illius alietatis, quia sola una virtus comprehend.it utrumque e:xtremum illius alietatis, scilicet intellectus et non sensus. Et ideo non est talis processus, quod primo singulare sentitur et postea intdligitur 10 forma, et tertio iud.icatur alietas esse inter illa, quia omnis virtus cognitiva alietatis inter aliqua ita praesupponit notitiam unius sicut alterius et ita est cognitiva unius sicut alterius. Igitur si intellectus non posset iud.icare alietatem inter singulare sensibile et formam nisi praesupposita notitia formae, oportet quod eodem modo 1s praesupponat notitiam ipsius singularis. Similiter, qua ratione intellectus posset iud.icare alietatem inter singulare et universale vel formam, quia habet notitiam formae, eadem ratione sensus posset iud.icare illam alietatem, quia habet notitiam alterius extremi, quod est manifeste falsum. Est igitur iste processus, quod sensus :.?D primo sentit singulare sensibile; secundo, intellectus intelligit illud idem singulare sensibile; tertio, intellectus intelligit formam vel universale; et quarto, iud.icat d.ifferentiam inter illa, quia praeco2 primis om. E [[ cognitionibus] communicationi E, generalibus G 3 primo] vero G 5 Scd] Et postea E 1: comprehendit] comprehendat C Il 4 illud] ipsum E Il postea] post G tunc om. B 6 iudicat] indicat B 7-8 quia ... alietatis om. (hom.) F 8 ideo om. E 9 processus] intellectus E Il sentitur] sentiatur D, intelligat E Il intelligitur] intelligatur D 10 iudicatur] iudicetur D Il esse om. E 11 cognitiva] cognoscitiva E 12 et ... alterius om. (lrom.) F [[ est ... alterius] cognoscit unum sicut alterum E 13 posset iudicare] iudi15 Similiter] Sed E Il qua ratione] caret Z Il iudicare] indicare G Il singulare] et a.dd. E, om. Z contrarationemE 16 iudicare]illamadd.Z 16-17velformam om. Z 18 alterius 19 manifeste] cuilibet E Il iste om. G 21 intellectus om. FIl ve!] extremi] singularis D seu E 22 et om. D 22-1 (p. 516) praecognoscit] praccognovit E
l
Supra, p. 513, lin. 3-14.
516
LIBER I DIST.
3 Q. VI
gnoscit utrumque; sensus autem, quia non praecognoscit utrumque sed alterum tantum, ideo non iudicat illam alietatem. Ad a l i u d p r i n c i p a l e l dico quod proportio est quantum ad aliqua, quia sicut sensus non est intellectus, nec e converso, ita intentio universalis non est particularis, nec e converso; in multis s aliis est dissimile. Ad a l i u d z dico quod magis est intentio P h i l o s o p h i, et C o m m e n t a t o r i s, quod universale intelligatur, et similiter forma, linea spirali vel reflexa quam singulare. De P h i l os o p h o patet, quia dicit sic 3 : « Sensitivo enim calidum et fri- 10 gidum iudicat », supple anima, « quorum ratio quaedam est caro ». Hoc intelligit de cognitione sensibilis extra, et in cuius materia est forma. De notitia illius formae vel universalis: « Alio autem, aut etiam abstracto, aut sicut circumflexa se habet ad se ipsam cum e:xtensa fuerit, carnis esse discerni t •· Igitur vult quod quando 15 iudicat vel discernit carnis esse, hoc facit quasi linea circumflexa. Similiter de C o m m e n t a t or e hoc patet, qui dicit 4: «Necesse est ut forma experimentetur per aliam virtutem •, supple a sensu, « et hoc erit ex hac virtute aut per dispositionem similem lineae rectae, scilicet cum intellexerit formam primam exsistentem 20 m hac re singulari, aut secundum dispositionem similem lineae ------------
1 utrumque] illa E Il autem] non add. D 2 tantum] et D \1 ideo om. F 3 dico om. D l! est om. B 5 converso] et add. Z 9 spirali] spirituali D, om. FIl refiexa] ve! 10 sic] sicut Z li Sensitivo] sensitiva E 11 iudicat] indicat B Il supple] sperali add. F supra B, super FZ ;: caro] et add. D 12 Hoc] modo add. Z Il extra et] et etiam D Il et om. Z li in om. D 13 illius] ipsius D Il ve! om. D Il urùversalis] dicit add. E Il autem om. C 14 etiam] separato ve! FIl abstracto] abstractive Z Il autl] ve! E Il sicut om. E il circumfiexa] circumfiexam Z 15 quando] non C 16 ve! discerni t om. E Il hoc] hic Z 17 dici t] quod add. DE 18 supple] a specie Z 19 ex] de E Il similem] spiralem ABCG, sperilem E, sphericalem Z 20 lineae] et add. GZ Il scilicet] sed B \1 primam] praeviam B 21 secundum] per E !1 similem] similirudinem D l Scilicct ad aliud argumentum oprruoms contrariae, supra, p. 487, !in. 4-9. 2 Supra, p. 487, !in. 10-12. 3 Aristot., De anima, 4 Avcrroes, in hunc Iocum (ed. F. S. III, c. 4, t. 10 (429b 14-18). Crawford, p. 424).
DE PRIMITATE NOTITIAE INTUITIVAE
517
spirali, scilicet quando fuerit reversa, quaerendo intelligere etiam quidditatem illius formae, deinde quidditatem illius quidditatis ,, « et hoc erit cum invenerit quidditatem in quidditate, et non cessabit quousque perveniat ad simplicem quidditatem in i1la re t. s lgitur patet manifeste quod vult intellectum intelligere tali linea spirali quando intelligit illud obiectum quod non est obiectum sensus. Unde immediate ante istam auctoritatem dicit: cDeclaratum est quod comprehensum virtutis imaginativae et sensibilis idem est. Deinde dixit ,, supple A r i s t o t e l e s, « et experimento tatur per aliud ,, etc. Ex quo patet quod in littera sequenti loquitur de obiecto intellectus quod non est obiectum sensus, ·et illi attribuunt intelligi aliquando linea spirali. Est igitur ista eorum intentio quod intellectus primo intelligit singulare, scilicet illud idem quod primo est sensatum a sensu, dicente C o m m e n t a t o r e, com15 mento 39 l, quod « intentio intellecta eadem est cum re quam sensus comprehendit cum sensato ». Et sic intelligendum est commune dictum C o m m e n t a t o r i s et P h i l o s o p h i 2, quod « sicut sensibilia ad sensum, sic phantasmata ad intellectum », vocans phantasmata, sicut patebit in secundo 3, ipsamet singularia sensibilia phantasiata, et sicut sensibilia sunt primo apprehensa a sensu 1 spirali] sperile E, sperali F, sphericalis Z li scilicet] sed D [i etiam] et ADFZ 2 quiddi3 invenerit] invenit ABCZ, inveniet G 4 perveniat] venia t E tatem2 om. A [[ illius om. E Il illa] tali E 6 spirali] sperali F, sphericali EZ 7 dicit] quod add. DE 7-8 Dcclaratum] deternùnatum GZ 8 comprehensum] apprehensum D [j vittutis imaginativae] 9 dixit] dici t GZ Il supple l simivittute imaginativa D Il sensibilis] sensibile D, sensus G liter GZ Il Aristoteles l Philosophus Z 9-1 O et. .. aliud om. D 1O etc. om. E 11 est om. A Il illi] illa B 12 aliquando] aliqua Z [l spirali] sperali F, sphericali EZ 14 primo] 15 quod om. Z 18 sensibilia] sensibile E [! sic] ita EF Il phantasmata] prius D 19 in] et G [i ipsarnet] ipsa E 20 phantasiatal tanta scita G [[ sicut] phantasma E sci Z [[ sensibilia] singularia D 20-2 (p. 518) a ... apprehensa om. (hom.) Z
l Averroes, In Aristot. De anima, III, t. 39 (cd. F. S. Crawford, p. 506}. Aristot., De anima, III, c. 8, t. 37 (431 b 20-23); Avcrrocs, in h une locum (ed. F.S. Crawford, p. 503). 3 Guilldmus de Ockham, Sent., II, q. 17 N.
2
518
LIBER I DIST. 3 Q. VI
ita ipsa phantasmata, hoc est ipsa sensibilia phantasiata sunt primo apprehensa ab intellectu. Sed habita ista apprehensione rei singularis, intellectus quasi linea recta abstrahit et intelligit unum conceptum communem quidditativum, non quia sit de quidditate rei sed quia indicat quidditatem, et est haec quasi linea recta, quia non s est aliquid bis intellectum. Postea investigando inquirit an illud singulare sensibile, vel in quo est illud singulare sicut accidens in subiecto, habeat aliquam formam substantialem, et concludit quod sic, quasi linea reflexa, quia iam illud idem quod primo fuit cognitum est modo secundo cognitum in ista notitia complexa, et ita 10 quasi intellectus redit ad illud idem quod primo intelle:xit. Post adhuc inquirit intellectus an illa forma sit simplex vel composita, et si sit composita adhuc inquirit de forma sua, et sic quousque perveniat ad formam simplicem et quidditatem simplicem, quia C o m m e n t a t o r in isto commento et in commento praece- 1s denti per quidditatem intelligit formam substantialem seu essentialem, quae est pars rei, et hoc idem intelligit in VII Metaphysicae, in diversis commentis 1. Verbi gratia, intellectus intelligit primo hanc albedinem primo sensatam, et similiter hunc calorem, et sic de aliis accidentibus hominis. Postea abstrahit multos conceptus, 20 sicut conceptum entis, conceptum qualitatis, et habet multos conceptus connotativos, sicut dependere, esse in alio, substare alii, et 1 ipsa om. G.: seruibilia) singularia D IJ sunt) sicut C 2 Sed] et Z 3 abstrahit) abstraxit G 5 quial) quod D, om. Z Il indicat) iudicat AFZ Il haec] hoc est E, hic Z IJ quasi] 6 est om. D IJ aliquid] quid E IJ intellectum] intelligit tamen D Il inquirit) est C Il non om. D 8 subiecto] in quid G 7 ve!] etiam G, illud add. D IJ sicut] si t D IJ accidens] sicut adJ. E ve! add. D Il aliquam) a materia B, om. E 9linea] recta add. A 9-10 cognitum] cona:ptunl E 10 cognitum] conceptum E IJ complexa) media E 11 illud om. E IJ intellexit] intellexerit Z IJ Post) postea Z 12 ve!] an Z 13 etl om. EF IJ sit) substanti.a Z IJ adhuc inquirit] ad quae G Il sua om. E 15 et] a G Il in2 om. Z Il commento om. D 16 per ... intelligit) vocat quidditatem E Il formam] in materia add. Z 16-17 essentialem om. E 17 et] per adJ. D Il idem] Com.mentator D Il intelligit) intendit F li in om. E 19 hanc] hoc E Il albedinem om. E Il scnsatam] sensatum E IJ calorem] colorem E 20 accidentibus] actibus C, 21 entis conceptum om. (hom.) D 22 depenexsistentibus G Il Postea] Et pramr. E dere] in adJ. D IJ in] ab D IJ alii) aliis E 1
C( Averroes, In Aristot. Metaph., VII, tt. 20-21 (ed. Iuntina, ff. 80r-81r).
DE PRIMITATE NOTITIAE INTUITIVAE
519
sic de multis aliis. Et incipit inquirere an homo componatur ex materia et forma, et concludit quod sic, quod est in homine aliqua forma vel quidditas informans materiam, et ita illud idem intelligit quod prius. Postea inquirit utrum illa forma informans materiam s sit simplex et unica, vel habeat quidditatem, hoc est formam, et si inveniat quod in illa forma vel quidditate est quidditas et follila, puta quod circumscribendo materiam primam adhuc in residuo est una anima informans corporeitatem, si sint tales duae formae, adhuc inquirit an illa anima contineat duas, quarum una sit in 10 alia, puta quod adhuc est anima intellectiva in sensitiva vel in aliqua alia. Et inquirit sic continue procedendo quousque perveniat ad quidditatem et formam simplicem quae praecise est in materia, extendendo nomen materiae ad formam substantialem suscipientem aliam formam substantialem, et non est receptiva 1s alicuius alterius formae, nec componitur ex diversis. Et hoc est quod dicit C o m m e n t a t or 1, quod 'primo intelligit quidditatem carnis', hoc est intelligendum post primam apprehensionem quae est respectu eiusdem respectu cuius est sensus, et 'intelligit quidditatem camis' non in se sed in conceptu communi vel proprio 20 composito v el connotativo; 'deinde quaerit intelligere quidditatem illius quidditatis, et hoc erit dum inveniat quidditatem in quidditate et non cessabit quousque perveniat ad formam simplicem'. Et ita dico quod per quidditatem intelligit formam quae vere l multis om. D Il Et] similiter aJd. D, deinde Z, om. G Il oomponatur] sit oompositus E 2 etl om. G Il sic] scilicet aJd. E, et aJd. FZ Il aliqua om. F 3 forma ve!] formalis C Il materiam] sit simplex aJd. G Il ita om. B 4 utrum om. G 5 habeat] aliquam aJd. E Il est] aliquam aJd. E 6 vel] hoc est in illa E Il et] vel DZ 7 quod om. E 8 infor9 inquirit] requirit G mans] quidditatem vel aJd. E Il duae] secundae Z Il formae] animae F Il conrinet D 1O alia] anima A Il est] illa aJd. F, om. E 11 Et om. Z 13 nom.en om. E 14 aliam] aliquam B Il est] erit FIl 12 et] ve! E Il pr:aecise om. E receptiva] rusa:ptiva D 15 alicuiw om. DEF 17 primam] quam G Il apprehensionem] oomprehensionem Z 18 est2 om. FIl et om. D 19 oo=uni] composito aJd. E 22 perveniat] veniat E 23 vere aJd. D
l
Averroes, In Aristot. De anima, III,
t. 10 (ed. F. S. Crawford,
p. 424).
520
UBER I DIST.
3 Q.
VI
est pars rei quae intelligitur non in se, pro statu isto, sed in aliquo conceptu. Ad a l i u d l dico quod anima potest dici 'omnia' quodammodo per intellectum, sed non praecise, quia est quodammodo 'sensibilia' non tantum per intellectum sed etiam per sensum. Similiter dico quod frequenter P h i l o s o p h u s 2 accipit intellectum pro scientia quae praecise est universalium, et etiam frequenter exprimit ipsum nomine scientiae. Ad a l i u d 3 dico quod duplici de causa ponitur intellectus agens; ponitur enim ut sit causa effectiva intellectionis cuiuscumque, quia, sicut t e n e o, intellectus agens nullo modo distinguitur ab intellectu possibili, sed idem intellectus habet diversas denominationes. Ponitur etiam intellectus agens non tantum ut causet intellectionem, sed etiam ut causet aliquo modo improprie universalia ipsa abstracta, ilio modo quo habent causaci; sed hoc non est realiter, nisi causando intellectionem talium abstractorum, !§secundum unam opinionem4.§1 Modo dico quod si quidditates essent separatae, sicut posuit P l a t o, non indigeremus intellectu agente propter istam secundam causam; indigeremus tamen propter primam causam. Ad u l t i m u m 5 dico quod color non est prior ordine naturae quam hic color, secundum quod color supponit pro ilio commum, quia ille non est in rerum natura. 3 aliud] aliam E 4 quia] non add. C 5 sensibillii] et add. G Il eriam om. E 8 ipswn] ewn D 9 aliud] aliam E Il dico om. B 10 intd7 eriam] ita D, om. E lectionis] intellecriva G 11 nullo modo] non E 12 ab ... possibili] a pot=riali intellectu D Il sed] si G 13 eriam] enim E 14 intellectionem] intellectiones E, intentionem Z Il aliquo ... improprie om. E 16 nisi] in adJ. FIl intellectionem] intentionem Z 18 sicut] ut CE Jl posuit] ponit EZ Il 17 secundwn ... opinionem om. A Il quod om. E Plato] absolute adJ. E 20 causam om. D 22 hic] huiusmodi Z
l Supra, p. 487, lin. 15-19. 2 C( Aristot., Analytica Poster., II, c. 19 (100a 14-100b 17). 3 Supra, p. 488, lin. 1-3. 4 De hac opi5 Supra, p. 488, lin. 4-7. nione videsis supra, dist. 2, q. 8 (pp. 271-281}.
5
10
15
20
DE COGNITIONE SINGULARIUM
521
[R.EsPONSIO AD ARGUMENTUM PRINCIPALE]
Ad argumentum principale I patet quod intdlectus est umversalium sed non praecise.
[QUAESTIO VTI s UTRUM SINGULARE POSSIT DISTINCTB COGNOSCI ANTE COGNffiONEM ENTIS VEL CUIUSCUMQUE UNIVERSALIS]
10
S e c u n d o quaero utrum singulare possit distincte cognosci ante cognitionem entis vel cuiuscumque universalis. Quod non: Quia nihil definibile potest cognosci distincte sine ratione eius definitiva, igitur eadem ratione nec aliquod contentum. Ad oppositum: N ec ens nec aliquod universale est de essentia singularis, igitur non requiritur ad notitiam distinctam 1ps1us.
15
[RESPONSI O AUCTORIS]
Dico ad quaestionem, sicut prius, quod notltta distincta singularis non requirit notitiam distinctam necessario cmuscumque universalis, propter rationes prius adductas 2. 2 patet l dico D 3 praecise l etc. add. BE, sicut patuit add. D 7 Secundol Sirni10 nihill nec E 11 definitiva l distinctiva D !iter Z [[ quaero om. G 13 essentia l 18 univenalis) alicuius add. E 14 ipsiusl alicuius singularis E 16 sicut prius om. E et add. E
I
Supra, p. 483, !in. 7-11.
2
Supra, dist. 3, q. 6 (pp. 492-520).
522
LIBER I DIST. 3 Q. VII
[INSTANTIAE CONTRA RESPONSIONEM AUCTORIS]
Sed contra hoc potest argui: p r i m o, quia si sic, hoc non esset nisi quia quid.libet potest distincte cognosci sine ilio quod non est de eius essentia; sed omne tale distincte cognitum. est comprehensum si nihil rei lateat quod requiritur ad notitiam s ipsius distinctam l ; igitur Deus posset comprehendi ab intellectu creato. Praeterea, impossibile est intelligere hominem non intelligendo animal, igitur eadem ratione non intelligendo ens; igitur non potest res distincte cognosci nisi cognito universali sub- 10 stantiali. [RESPONSIO AUCTORIS AD INSTANTIAS]
Ad p r i m u m istorum dico quod comprehensio ace1p1tur multipliciter: uno modo pro omni cognitione, et sic est idem quod apprehensio, et sic accipit C o m m e n t a t o r , m De Anima, in diversis locis z. Aliter accipitur pro apprehensione cuiuslibet essentialis ipsius rei cognitae, et sic est idem quod notitia distincta rei, quando nihil latet sed quidquid est intrinsecum rei patet. Tertio modo accipitur pro limpidissima notitia vel per2 hoc!] haec Z Il potest argui om. E Il primo] sic add. EF Il quia] quod CD Il si om. C 3 quia om. E Il quidlibet] quilibet DEG, quodlibet Z Il potest] posset E Il distincte om. FIl cognosci] intelligi E 5 comprehensum] apprehensum Z Il rei] cius E I!Iareat] liceat G Il ad om. A 6 ipsius] eius Z, om. D Il comprehendi] apprehendi E 9 non om. G Il intelligendo om. E 10 res om. E Il nisi] non E 13 istorum om. D Il comprehensio] apprehensio E 14 mulripliciter] dupliciter A Il est om. E 16 diversis] multis E Il Aliter] Similiter C 17 cuiuslibet] cuiuscumque DE 18 disrincta] intrinseca D Il reil om. E 19 limpidissima om. A Il vel om. A I C( Scotus, Theoremata, theor. VIII, n. 4: « Omne illud, et solum illud, perfecte concipitur cuius nihil lateu (ed. Wadding, III, 273). 2 Averroes, In Aristot. De anima, III, tt. 1, 9-10 (ed. F. S. Crawford pp. 380, 422, 424).
15
523
DE COGNITIONE SINGULARIUM
fectissima quae potest esse ipsius rei. Quarto modo accipitur pro notitia rei sub onmibus praedicabilibus de re. Quinto modo accipitur pro notitia rei distincta, et tanta perfectione in actu rognoscendi quanta est in ipso obiecto cognito. Primo modo et secundo s Deus et creatura comprehenduntur ab intellectu; tertio modo et quarto nec Deus nec creatura potest comprehendi ab intellectu creato nisi intellectus posset intelligere infinita et omnia; tunc enim posset tam Deus quam creatura comprehendi quarto modo a creatura; sed nec Deus nec creatura tertio modo potest comlo prehendi a creatura. Quinto modo potest creatura comprehendi a creatura, sed non Deus. Ad s e c un d u m dico quod haec potest distingui 'impossibile est intelligere hominem non intelligendo animai', quia si uterque terminus stat pro re et personaliter sic est vera, nam isto 15 modo haec est vera 'impossibile est videre oculo corporali albedinem non videndo ens', quia ista consequentia est formalis 'albedo videtur, igitur ens videtur', si ens in consequente stet personaliter; sed accipiendo utrumque terminum simpliciter vd alterum, non est verum quin possit intelligi homo non intellecto animali, 20 sicut color videtur et tamen hoc commune 'ens' non videtur; et tamen necessario si color videtur aliquod ens videtur. [R.EsPONSIO AD ARGt.:MENTuM
j
Ad argumentum principale l dico quod res potest distincte cognosci sine ratione eius definitiva, sicut patet prius. 1 modo om. DE li pro J suh EG 2 modo om. DE 2-3 accipitur J sumitur E 3 distincta] distinctae Z Il et om. D 5 comprehenduntur] comprehenditur D 6-8 ab .. . 7 nisi] si D Il et om. DG Il omnia om. D 8-10 quarto .. . comprehendi om. (hom.) Z comprehendil om. (hom.) ADZ 9 neciJ modo potest E Il tertio ... potest om. E 12 quod om. G 13 non] nisi A Il si] ut Z 14 stat] stet DF Il et om. Z 15 haec] ista E Il est2] rem tttiti. E Il corporali] hanc tttiti. E 18 vel alterum om. E 19 possit] potest Z Il intel.lecto animali] intelligendo animai E 20 hoc om. E 21 tamen necessario] ideo E 24 definitiva] distinctiva DG Il patet] patuit E l
Supra, p. 521, lin.
[QUAESTIO VIII UTRUM ENS COMMUNE SIT OBIECTUM PRIMUM ET ADAEQUATUM INTELLECTUS NOSTRI]
T e r t i o quaero utrum ens, quod est commnne ad decem praedicamenta et ad Deum et creaturam, sit obiectum primum s et adaequatum intellectus nostri. Quod non: Quia si sic, idem esset obiectum adaequatum intellectus humani et intellectus angelici; consequens falsum, igitur antecedens. Consequentia patet, quia nihi1 inferius ad ens potest esse obiectum 10 adaequatum intellectus angelici si ens sit obiectum adaequatum intellectus nostri, cum omne cognoscibile ab intellectu humano sit cognoscibile ab intellectu angelico. Falsitas consequentis patet, quia potentiae distinctae habent obiecta distincta; sed intellectus 1s angelicus et humanus sunt distinctae potentiae. Ad oppositum: Quando aliqua obiecta alicuius potentiae se habent sicut superius et inferius, illud quod est commnnissimum inter illa est obiectum adaequatum ipsius; sed commnnissimum inter 20 omnia apprehensibilia ab intellectu est ens; igitur etc. 4 Tertio J Ulterius Z Il quaero J quaeritur E 5 et2] ad adJ. AB :Hl primum et om. E 6 nostri] videtur G 9 consequeru] est adJ. DEZ Il igitur] et add. DEFZ 10 nihil] nec Z 11 adaequaturn om. E Il angelici] nostri et sed add. E Il sit] est F, om. G 12 cum] etiam G 13 sit cognoscibile] possit cognosci E 15 et] intelkctu adJ. Fil potentiae] ergo etc. add. D, ergo aJJ. E 17 sicut] ad G 18 inferius] ad aJJ. Z 20 ab intellectu om. F
DE PRIMO OBIECTO INTELLECTUS NOSTRI
[ 0PINIO
5
10
15
S.
THOMAE]
Ad quaestionem dicitur quod « obiectum proportionabile est et proportionatur potentiae cognitivae t. Est autem triple:x gradus cognitivae virtutis •, nam quidam est actus organi corporalis, et ideo eius obiectum est forma prout in materia corporali e:xsistit; quaedam omnino separata, sicut intellectus angelicus, «et ideo illius obiectum est forma sine materia subsistens; angeli enim, etsi cognoscant materialia, non tamen nisi ut ea in immaterialibus intuentur, scilicet vel in se ipsis vel in Deo. Intellectus autem humanus medio modo se habet, quia non est actus alicuius organi; est tamen virtus animae quae est forma corporis, et ideo cognoscit formam exsistentem in materia corporali individualiter, non tamen prout est in tali materia. Cognoscere vero illud quod est in materia individuali non prout est in tali materia, est abstrahere formam a materia individuali, quam repraesentant phantasmata ». [CONTRA OPINIONEM
20
525
S.
THOMAEj
Contra istam opinionem: primo, repugnat dictis propriis, quia alibi ponit quod potentiae distinguuntur per actus et quod cuiuslibet potentiae est unum obiectum primum et adaequatum, 2 dicitur] dico G 2-3 proportionabile ... et om. Z 4 virtutis] veritatis Z Il quidam] aliquis D, quaedam CFG 5 ideo] ita E!: corporali om. F 6 quaedam] quidam D, est add. Z Il separata] separatus D 7 illius] eius EF 8 etsi om. F 1: cognoscant] cognoS-9 immaterialibus] materialiscunt FIl tamen] est add. E Il ca] eas ABCGZ, om. E 9 scilicet om. F 10 modo om. E 12 exsistentem] ut exsistit DE bus FG 11-12 et ... corporali rep. A 13 vero] vere E 14 individuali om. E 15 repraesentant] repraescntat AG 15-16 phantasmata] phantasma G 18 opiuionem] arguitur add. EZ Il primo] quia add. DE, quod add. F li dictis] suis add. F l! propriis] ut videtur prima 19 quia] ipse add. E, om. DJ[ ponit] dicit E 20 est om. FIl et om. FG facie add. C, om. A
l
Thomas Aquinas, Summa theol., I, q. 85, a. 1.
LIBER l DIST. 3 Q. VIII
526
sub cuius ratione omnia alia apprehenduntur ab eadem potentia l. Sed hoc posito nihil esset obiectum adaequatum intellectus nostri. P r o b a t i o : quia quandocumque aliquid est primum obiectum et adaequatum alicuius potentiae, omne per se contentum sub ilio obiecto est per se obiectum illius potentiac, licet non primum. Patet inductive, quod quia color est primum et adaequatum obiectum visus, ideo omnis color est per se visibilis, licet non primo; idem patet de aliis potentiis. Sed ista forma exsistens in materia individuali, quae est singularis, non est per se obiectum, igitur nihil commune sibi est primum obiectum; et certum est quod nullum aliud commune est primum obiectum et adaequatum intellectus nostri, igitur nullum. Praeterea, quod dicit quod 'obiectum virtutis sensitivae est forma prout in materia corporali exsistit', quaero qualiter hoc intelligit? Aut intelligit quod sensus nihil apprehendit nisi formam quae exsistit in materia, aut quod exsistentia formae in materia est necessario coniuncta formae sensibili, aut quod illa exsistentia in materia est ratio terminandi illum actum sentiendi. Si primo modo, igitur eodem modo idem est obiectum sensus et intellectus, quia i p se dicit quod 'intellectus cognoscit formam in materia corporali individualiter exsistentem', igitur illud quod est obiectum intellectus exsistit individualiter in materia corporali. Si secundo modo, c o n t r a : forma separata a materia potest sentiri, patet ---------
l apprehenduntur] comprehenduntur E 2 nihil esset] nullum est D Il adaequatum om. F 3 aliquid] aliquod D Il primum om. DE 4 et om. D Il adaequatum] ratione add. Z Il per se om. DF 5 obiecto om. DE Il licet]sed E Il primum] primo D 6 quod om. E 7 visus] potentiae visivae D Il est om. F 8 ista] ita est quod D 9 individuali] individualiter G Il quae] quia A Il singularis] simplex D lO et] sed F[[et certum] etc. EIl est] Notandum tamen praem. E 11 nullum om. G Il aliud] aliquod G Il commune om. D 13 virtutis] veritatis A 14 prout] est add. DE Il exsistit] exsistens D, om. EIl hoc om. D 15 intelligit2 om. Z Il sensus om. FIl nihil] aliud add. EIl apprehendit om. A 16 quae exsistit] ut est E Il quod] quia Z 17 quod] quia G Il exsistentia] formae add. DE 19 est om. G 21 corporali ... eDistentem] sensibili individuali exsistente E 21-22 exsistentem ... individualiter om. (hom.) A 22 Si] nec G 23 contra] quia G [[a materia om. D l
Thomas Aquinas, Summa theol., I, q. 73, a. 3 Resp.; q. 1, a. 7 Resp.
5
10
15
DE PRIMO OBIECTO INTELLECTUS NOSTRI
527
in sacramento Altaris. Et s i d i c a t u r quod e:xsistit in quantitate, c o n t r a : secundum i s t u m quantitas non e:xsistit in aliquo subiecto, et tamen secundum i s t u m quantitas ista videtur l. Similiter, phantasia potest habere actum in absentia rei, s et per consequens eadem ratione quando res non e:xsistit, et per consequens obiectum suum non erit in materia, et tamen est potentia sensiti va. S i d i c a tu r tertio modo, c o n t r a: qualitas sensibilis est forma absoluta, et illa est per se sensibilis, et nihil nisi sub ratione illius, nisi forte sensibile commune; sed illa inex10 sistentia non est formaliter illa qualitas sensibilis. Similiter, quaecumque potentia cognoscit aliquid sub ratione ine:xsistentiae alicuius in aliquo, cognoscit illud aliud etiam prius quam illam inexsistentiam, igitur sensus cognosceret materiam corporalem, quod est absurdum. 1s Praeterea, quod dicit quod 'obiectum proportionatur potentiae cognitivae', hoc concludit aeque faciliter oppositum principaliter intenti, quia si obiectum proportionatur potentiae, igitur potentia singularis et una numero habebit pro obiecto singulare et unum numero, igitur universale abstractum non erit primum 20 obiectum. S i d i c a t u r quod non proportionatur in hoc, sed in aliis, c o n t r a : eadem facilitate dicetur quod non proportionatur in hoc, quia sicut intellectus est - secundum e u m 2 virtus formae corporis, et tamen non est actus alicuius organi, 2 istwn] istos A 3 ista om. EF 4 actum] suum add. D Il rei] sensibilis E % per consequens] sic Z 6 erit] est tamen] phantasia add. Z l! est] in add. E 8 illa] 9 nisil om. C Il illius J eius D l! sed om. F Il illa J est tamen E Il nihil] est per se sensibile add. D add. G 9--1 O inexsistentia] exsistentia D F 1O sensibilis om. Z l 0-11 quaecumque] quandocumque Z 11 inexsistentiae] est ex fine G 12 etiam] et BCFG 13 inexsistentiam] exsistentiam A Il cognosceret] cognoscit Z Il corporalem om. D 16 conclu18 habebit] per te add. D Il pro obiecto] obiectum D 19 universale dit] includit Z om. Z 20 Si] Et praem. D 21 in om. FIl non ita codd., E 22 sicut om. E 23 corporis J corporalis E, corporalis ve! corporis F2ll non om. G Jl alicuius om. C I Thomas Aquinas, Sent., IV, d. 12, q. 1, a. 2, qa. l Sol.; Summa theo/., III, q. 77, a. 3 Resp. 2 Thomas Aquinas, supra, p. 525.
528
LIBER I DIST. 3 Q. VIII
quod ita obiectum debet esse tale; et ita cum i p se hoc tantum narret et non probet, opinio sua est puerilis et stolid.a, contra rationem manifestam. Praeterea, quod dicit quod intellectus angelicus non est respectu materialium nisi prout intuetur ea in immaterialibus, hoc s est manifeste falsum, quia sicut patebit in secundo 1, non est inconveniens angelum intuitive videre ista materialia. Praeterea, dictum est prius 2 quod nulla res, nec notitia alicuius rei incomplexa, est causa notitiae primae incomplexae alterius rei i§ extra animam. §l 10 Praeterea, quaecumque potentia intelligit illam formam quae est individualiter in materia, sive intelligat prout est in materia sive non, intelligit vere illud quod est individuum et singulare, et primo; sed intellectus, p e r t e, intelligit formam exsistentem individualiter in materia corporali; igitur ita vere intelligit sin- 1s gulare sicut sensus, et non aliud a singulari sensibili; igitur idem erit obiectum sensus et intellectus, secundum i s t u m, quod negat 3 ; et ita consequenter concedit unam partem contradictionis post aliam. C o n f i r m a t u r : si forma illa quae est individualiter 20 in materia sit principium agendi, sive prout est in materia sive non, ita quod esse in materia non sit ratio formalis agendi, vere forma singularis erit principium agendi; igitur si forma indivi1-3 et ... manifestam om. BC 1 cum] quod D Il tantum] solum D 2 opinio ... 3 manifestam] est] rationem suam E [[ puerilis et stolida om. EGZ Il stolida] et add. F 5 nisi] non C Il prout] ut E Il immaterialibus] materialibus CE manifeste om. EZ 8 nec] est E 9 primae om. AZ 10 extra animam om. AD 11 illam] ipsam Z 12 intelligat] intelligit Z [[ prout] ut E 13 vere] tamen E [[est] vere aJJ. E 14 te] se G Il exsistentem] inexsistentem E 15 intelligit] illud aJJ. E 17 erit] est D Il istum] ipsum Z Il quod] ipse aJJ. BD 18-19 et ... aliam om. BC 18 consequenter] communiter E 20 Confinnatur] quia add. F 21 sit] illud add. E Il agendi om. G 22 ita om. Z 23 forma l] materia D [[ erit] est FZ [[ agendi om. G 1 Guillelmus de Ockham, Sent., II, q. 16 F. 2 Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., Prol., q. 9 (ed. St. Bonaventure, N. Y., I, pp. 241-244). 3 Supra, p. 525.
529
DE PRIMO OBIECTO INTELLECTUS NOSTRI
dualiter exsistens in materia [intelligitur], quamvis esse in materia non sit sibi ratio terminandi intentionem, vere forma singularis et individualis intelligetur. Praeterea, aliqua nullo modo sensibilia intelliguntur, !§ sicut s ostensum est in P r o l o g o t. §l Praeterea, quod dicit quod intelligere formam non prout est in materia, est abstrahere etc., hoc falsum est; hoc enim non est abstrahere formam a materia individuali, nisi tali abstractione qualis potest competere sensui, quia sensus visus videt albedinem. 10 non prout est in subiecto, et tamen proprie non abstrahit a subiecto. [OPINlO
1s
20
Scon]
Aliter dicitur ad quaestionem quod c primum obiectum intellectus nostri est ens 2, quia in ipso concurrit duplex primitas, scilicet communitatis et virtutis. Nam omne per se intelligibile aut includit essentialiter rationem entis, sicut omnia genera et species et individua et omnes partes essentiales eorum., aut continetur virtualiter vd essentialiter in includente essentialiter rationem. entis, sicut differentiae ultimae includuntur in aliquibus istorum essentialiter et passiones virtualiter •· c Et quod ista duplex 1 intelligitur ita Z, om. codd. Il quamvis ... materia om. (hom.) G 2 sibi] sed Z, E [l intentionem] intellectionem Z 2-3 singularis ... individualis] individualiter E 5 in Prologo om. E 6 quodl] cum E 4 aliqua] aliter F 4-5 sicut ... Prologo om. A Il quod2 om. Z Il formam om. E 7 etc.] formam a materia individuali Z, sed add. D Il hocl om. C Il est3] non videtur esse E Il hoc enim] quia hoc E Il non om. C 10-14 non2 ... ens om. G 15 scilicet om. C Il omne] commune add. E 16 rationem entis om. C Il et om. E 17 omnes] per consequens G 17-18 continetur ita Z, Scotus, continentur codd. 18 vel] aut EFGZ 19 aliquibus] aliquo E
om.
l Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., Prol., q. 1 (ed. St. Bonaventure, N. Y., I, 39-44). 2 Scotus, Ordinatio, I, d. 3, p. 1, q. 3, n. 137 (ed. Vaticana, III, 85), paucis omissis. Editio critica habet 'primitas ... virtualitatis', sed quidam codices legunt 'primitas ... virtutis'.
0 CXHAM, OPl!II.A THEOL. Il
34
530
IlBER I DIST.
3 Q. VIII
primitas concurrens suffi.ciat ad hoc quod ipsum sit primum obiectum intellectus, licet neutrum habeat praecise ad omnia per se intelligibilia, declaratur per exemplum l, quia si visus esset per se cognitivus omnis coloris et omnium passionum et d.ifferentiarum coloris in communi et omnium specierum et indivi- s duorum, et tamen color non includeretur quidditative in d.ifferentiis et passionibus coloris, adhuc visus haberet idem obiectum primum quod modo habet, quia discurrendo per omnia, nihi1 aliud esset sibi adaequatum; igitur tunc [non] includeretur primum obiectum in omnibus per se obiectis, sed quodlibet per se obiec- 10 tum vd includeret ipsum essentialiter, vd includeretur in aliquo essentialiter vd virtualiter includente ipsum: et ita in ipso concurreret duplex primitas, scilicet communitatis ex parte sui, et primitas virtutis in se vd in inferioribus. Et ista duplex primitas suffi.ceret •. 1s [CoNTRA OPINIONEM Scon]
Contra istam opinionem arguo p r i m o sic: ens non habet alteram primitatem respectu alicuius per se intelligibilis, igitur non est primum obiectum et adaequatum. Consequentia patet per eu m. Antecedens probo, quia ens rationis et respectus w rationis sunt per se intdligibiles et intentiones secundae, et tamen ens neutram primitatem habet respectu talium. Quod non habeat .
-
--------
-------
---
----
1 prinùtas] prioritas C Il concurrens] continens ABG, continentiae Z Il ipsum] ens E 2 neutrum] n.eutram C, neutra se Z [[per om. G 3 cleclaratur] declarat D 4 cognitivus] cognoscitivus DF Il onmis coloris] onmium colorum D [[ onmium] obiectum E 5 coloris] S-6 individuorum] eius add. E colorum D, corporis Z [[ onmium] obiectum G [[ etl om. C 7 coloris] corporis Z 9 non E 6 non om. D Il quidditative] essentialiter E [[in] quia G et ed. Scoti, om. alii et cod. Erford. Scoli 10 sed] sicut A [[per se om. E 11 ipsum] primum Z Il ve!] aut E 12 ve! om. D 14 in2] suis add. E, om. CD [[isca] ita Z 18 alteram] aliquam Z Il primitatem om. G 20 eum] et add. E Il probo] probatur E 21 intention.es] intellectiones Z Il et] similiter add. D 22 neutram] neutrum E
1
Scotus, loco cit., n. 151 (ed. Vaticana, III, 93s.).
DE PRIMO OBIECTO INTELLECTUS NOSTRI
5
10
15
:.11>
531
pnnntatem communitatis patet, quia nihil est univocum enti reali et enti rationis. Quod non primitatem virtutis patet, quia illa primitas non est nisi respectu entium realium. C o n f i r m a t u r, quia illud quod potest cognosci ab intellectu, nullo alio cognito, per se continetur sub primo obiecto adaequato illius potentiae, et non sufficit quod contineatur in ilio virtualiter; sed ens rationis potest cognosci nullo ente reali cognito; igitur per se continetur sub primo obiecto intellectus, et non sufficit quod contineatur in ilio virtualiter. Sed non continetur per se sub ente univoco, igitur ens univocum non est obiectum adaequatum intellectus. Praeterea, quod ista duplex primitas non sufficiat p r o b o, quia istam duplicem primitatem habet Deus, nam de quolibet intelligibili per se ab intellectu per se praedicatur, vel includit illud virtualiter vel essentialiter, et tamen non ponitur obiectum adaequatum intellectus. S i d i c a t u r quod non includit virtualiter sic quin creatura possit virtute propria movere intellectum, et similiter est de accidente respectu subiecti, et ideo illa continentia virtualis qua Deus continet creaturam, vel substantia continet accidens, non facit nec Deum nec substantiam esse obiectum adaequatum intellectus, c o n t r a : qua ratione genus potest virtute propria movere intellectum, eadem ratione differentia ultima poterit movere intellectum virtute propria, quia non est maior ratio de 1 communitatis] respectu talium add. D [[est] commune add. DZ 2 non] conveniat ve! quod non habeat communitatem ve! prinùtatem add. D Il prinùtatem] communitate ABG, 3 prinùtas ita Z, Giessa, Pad. Anton., communitas communitas E, communitatem CF alii codd. 5 alio om. B [[ continetur] intelligirur D 6 sufficit] sicut E 7 ilio] 8 primo] ipso Z 10 univoco] unico B[[univocum] nisi add. D[[nullo] alio add. E unicum B 11 est] primum et add. E 12 sufficiat] sufficit E Il probo] probario F 15 ponirur] primum add. D 17 virtualiter om. AD Il quin] 14 ab intei.Iectu om. E 17-18 creatura] cum hoc E 18 possit] potest DE Il est om. Z 20 creaquando AG 22 intei.Iectus] igirur ad hoc quod aliquid sit primum ruram] illa D [[ continet2 om. AD obiectum (v. lin. 4-5 p. 532) add. E [[ virtute] de virtute sua D, virtualiter E 23 ultima om. E Il poterit] potest E
532
LIBER I DIST. 3 Q. VIII
isto quam de ilio. Igitur illa continentia virtualis qua aliquid includens essentialiter rationem entis includit essentialiter vd virtualiter differentiam vel passionem nihil facit ad hoc quod ens sit primum obiectum adaequatum intellectus; igitur ad hoc quod aliquid sit primum obiectum et adaequatum intellectus oportet quod per se praedicetur de quolibet per se intdligibili ab intdlectu. Praeterea, si partes essentiales essent per se sensibiles et virtute propria, quantumcumque continerentur essentialiter in toto, iliud totum non diceretur obiectum adaequatum, quamvis esset per se praedicabile de aliis per se intdligibilibus; igitur quamvis ens per se praedicaretur de aliquibus per se intdligibilibus et indudat aliqua alia essentialiter vel virtualiter, non diceretur propter hoc primum obiectum intellectus. Assumptum patet, quia semper ex omni per se apprehensibili ab aliqua potentia contingit inferre primum obiectum adaequatum, sicut sequitur 'iste color videtur, igitur color videtur', et universaliter sequitur etiam de visibili per accidens 'hoc videtur, igitur color videtur', igitur eodem modo est de aliis. Sed si quaelibet pars essentialis esset per se sensibilis, non sequeretur 'haec pars videtur, igitur totum videtur', igitur tunc totum non esset obiectum adaequatum illius potentiae. Per hoc patet quod exemplum non valet, quia deberet probari quod ilio posito color esset primum et adaequatum obiectum, quod tamen non probatur. 1 ilio] ali o E !i illa om. C Il aliquid om. E 2 essentialiterl om. G Il includi t] continet add. E 3 nihil] non Z 4 obiectum] et add. D Il intellectus] tantum add. D 5 et om. E 6 sei] pracdicabili add. F 8 sensibi! es] intelligibilcs A 9 continerentur] contincantur D, contincntur E, contineretur G 10 adaequatum] intellectus add. E 11 per sei om. D 12 per sc2 om. Z 12-13 includat] includeret D 13 aliqua om. FIl alia] per se E, entia add. A l! ve!] non G ii diceretur] dicetur CGZ 14 obiecturn om. E Il Assumptum] Argumentum E Il semper om. DE 15 se] intelligibili ve! add. D Il apprehensibili] comprehcnsibili E Il contingit] convenit G 16 primurn om. D 17 universaliter] ultra D Il de visibili] divisibile D, universali G 18 igitur2 om. C 19 essentialis om. D 21 tunc om. DF Il illius] huius D 22 Per] Et praem. D Il probari] probare D 23 ilio] casu add. D 24 probatur] probat D
5
10
15
20
DE PRIMO OBIECTO INTELLECTUS NOSTRI
533
Praeterea, probatum est prius quod ens non habet talem primitatem ad quaecumque entia realia praeter primitatem communitatis 1. (REsPONSIO AUCTORIS]
5
10
15
2D
Ideo dico aliter ad quaestionem. P r i m o, quod nihil est obiectum adaequatum intellectus. Cuius ratio est, quia obiectum adaequatum est illud quod est per se commune ad omnia per se apprehensibilia ab illa potentia; sed nihil est tale respectu omnium intelligibilium; igitur nihil est obiectum adaequatum. Maior patet, quia [nec] continentia virtualis nec etiam essentialis sufficit, sicut declaratum est 2. Minor est manifesta, quia intentiones secundae, falsa, impossibilia, et universaliter omnia complexa, sunt per se apprehensibilia ab intellectu, et tamen nihil est eis univocum, et per consequens nihil est eis per se commune. l§ lstam conclusionem dico r e c i t a t i v e, secundum o p in i o n e m quae ponit quod conceptus sive intentiones animae habent tantum esse obiectivum et nullum esse subiectivum 3. Quia secundum o p i n i o n e m quae ponit quod conceptus sive intentiones animae sunt verae qualitates, id est subiective exsistentes in anima, est dicendum quod ens est obiectum adaequatum intellectus nostri, quia commune univocum omni per se intelligibili. Et isto modo, secundum i s t a m o p i n i o n e m, 2 realial aliam D Il praeter om. E 5 Ideo dico l dico ergo D li aliter om. D li Primo 6 intcllectus] nostri add. D 8 apprehensibilial comprehensibilia E 10 nec it4 DZ, om. a/ii rodd. Il etiam om. D 11 declaratum l probatum D Il Minor l etiam add. G Il est manifesta l patet D 11-12 secundae om. E 12 falsa l et add. B Il impossibilia] 13 se] intelligibilia et add. D Il eis om. E 14 est om. C Il eis om. E intelligibilia E 15 dico l pono E 16 si ve intentiones om. E 15-9 (p. 534) Istam ... personaliter om. AF 17 ruùlum] non E 19 id est om. OG 20 obiec17-19 habent ... animae om. (hom.) D 22 intelligibili] intclligibilium G tum om. E 21 commune] est D li omnil omnium G om. D
Supra, pp. 530s. 2 Supra, pp. 531s. videsis supra, dist. 2, q. 8 (pp. 271-292). l
3
De his opinionibus
534
LIBER I DIST.
3 Q. VIII
dico quod intentiones secundae, falsa, impossibilia, complexa et huiusmodi sunt verae res subiective e:xsistentes in anima, nec est aliquid quocumque modo apprehensibile ab intellectu quin de eo ens per se praedicetur. Et s i d i c a t u r quod dictum est prius l quod ens non s praedicatur per se et primo modo in quid de passionibus, et tamen sunt intelligibiles, d i c o quod in propositionibus in quibus passiones supponunt simpliciter vere praedicatur ens de eis per se primo mòdo, non quando supponunt personaliter. §l S e c u n d o dico quod communissimum quod potest ap- to prehendi a nobis est ens quod est univocum omni enti reali; aliter erum non possemus habere aliquam cognitionem nec de Deo nec de substantia. [DUBIA CONTRA RESPONSIONEM AUCTORIS]
Sed hic sunt aliqua dubia. P r i m u m, quia non videtur quod aliquid sit per se intelligibile nisi contentum sub ente univoco et sub ente reali: tum quia obiectum potentiae est mensura ipsius actus; tum quia obiectum est causa actus; tum quia actus potentiae dependet ab obiecto; tum quia obiectum praecedit actum; tum quia actus refertur relatione reali ad obiectum. S e c u n d u m d u b i u m 2 est quia non videtur quod ens communissimum sit apprehensibile ab intellectu, quia quando 1 dico quod om. E Il falsa] et add. B 1-2 complexa ... huiusmodi] etc. BCG, om. E haec praem. C 2 subiective om. E 4 praedioetur] praedicatur Z 5 quod 6 et om. D Il primo om. B Il modo] et add. BG dictum om. E Il est] sicut E l[ prius om. G 8 supponunt] supponuntur Z Il praedicatur ens] praedi7-10 quod ... dico om. (hom.) G 11 est] commune add. E 12 enim om. DZ Il possemus] possumus D Il cocationes C gnitionem] noùtiam D Il nec om. D 15 Primum] Primo D, est add. E 16 aliquid] tale add. BE Il contentum] continetur G 17 obiectum] illius add. E 19 obiectum] potentiac add. E 22 sit apprehensibile] possit intelligi E
Il sunt]
l
Supra, dist. 2, q. 9 (p. 322).
2
Simile dubium apud Scotum,
Ordinatio, I, d. 3, p. 1, q. 3, n. 185 (ed. Vaticana, III, 112).
1s
20
535
DE PRIMO OBIECTO INTELLECTUS NOSTRI
aliquod commune potest apprehendi ab aliqua potentia naturaliter, quodlibet per se contentum potest naturaliter apprehendi ab ilia potentia, igitur posset intellectus naturaliter apprehendere Deum et omnes substantias immateriales. s T e r t i u m d u b i u m : an sit aliquod obiectum motivum. intellectus adaequatum, et quod est illud. Q u a r t u m d u b i u m, de obiecto intellectus pro statu isto. [RESPONSI O AUCTORIS AD DUBIA
1o
1s
1
l§ Prima argumenta pro p r i m o d u b i o non sunt contra o p i n i o n e m quae ponit conceptus sive intentiones animae esse veras qualitates, sed sunt contra aliam de esse obiectivo, et ideo secundum i Il a m o p i n i o n e m r e s p o n d e b o ad ea, sive opinio sit vera sive falsa l. §l Ad p r i m u m 2 istorum dico quod entia rationis sunt per se intelligibilia, immo in tantum sunt per se intelligibilia quod non est impossibile ipsa intelligi nullo ente reali intellecto, et tunc erit actus cognoscendi realis, et tamen nullum obiectum habebit praeter ens rationis, igitur ens rationis erit per se cognoscibile ilio actu. Sed hoc non potest fieri naturaliter, vd saltem non potest fieri naturaliter nisi mediante habitu post apprehensionem alicuius entis realis.
co==
1 aliquod] aliquid AE Il l obiectum D, quod add. G Il apprehendi] comprebendi E 2 quodlibet] quod A Il potest] per se add. F Il apprehendi] comprehendi E 3 intellectus] noster G Il apprehendere] comprehendere E 4 omnes] alias add. E 5 dubium] est add. D, videtur esse add. E Il obiectum om. E 6 intellectus] quod sit add. D Il quod] quid E Il est] sit D 7 dubium] est add. D, om. ABCGZ 10-14 Prima ... falsa om. A 11 sive] vel D 12 sunt ... aliam] sequuntur aliam opinionem FIl de] in add. F 13 respondebo] respondeo F 14 ea] illa E Il opinio] illa sive add. C Il siwl] ve! G Il falsa] non D 15 Ad] Unde praon. Z Il primum] oppositum D 16 in tantum om. A 17 ipsa] ea DZ Il nullo] alio add. E 19 praeter] nisi D Il erit] est D 20-21 ve!... naturaliter om. (hom.) Z 21 nisi] saltem add. E I Has opiniones invenies supra, dist. 2, q. 8 (pp. 271-292). p. 534, lin.
2
Supra,
536
LIBER I DIST. 3 Q. VIII
Ad ilia in c o n t r a r i u m: ad p r i m u m l potest aliquo modo concedi quod obiectum est mensura actus, saltem alicuius actus; vel potest dici quod omnia illa, si sint vera, sunt attribuenda obiecto illi cuius e:xsistentia necessario exigitur ante actum ccr gnoscendi, et huiusmodi est tantum singulare reale. Hoc patet, s quia in notitia abstractiva illud quod est non-ens, sed destructum, potest esse obiectum intellectus, et tamen non habebit tales condiciones. Similiter, scientia est respectu complexi, et tamen complexo non sunt tales condiciones attribuendae. Ad se c un d u m 2, distinguitur de obiecto naturali, quia 10 quoddam dicitur naturale obiectum quia est naturaliter attingibile vel quia ad illud naturaliter potentia inclinatur, sive potentia possit naturaliter illud attingere sive non. Primo modo ens communissimum, quod est primum obiectum adaequatum intellectus, non est naturale obiectum intellectus, sed secundo modo; et ideo 15 non oportet quod intellectus possit naturaliter attingere ad omne contentum. C o n t r a: illud est primum obiectum intellectus quod praedicatur de omnibus per se intelligibilibus ab intellectu 3; sed tale est naturaliter attingibile, quia est subiectum in scientia natu- 20 raliter adquisita, per t e, scilicet in metaphysica; igitur est na1 ad2 om. C 2 est] aliquo modo adà. E 3 si] non G 6 sed] et D, ens adà. Z 10 secundum] dubium adà. D Il quia] quod D, om. E 11 quoddam diàtur om. D Il obiectum] naturale adà. D Il quia] quod BDZ 11-12 attingibile] acàdentale G 12 vel] diàtur naturale adà. D, om. Z Il potentia om. D 13 possit] poteri t Z 16 possit] poterit Z 18 est om. D Il obiectum] adaequatum adà. D Il intellectus] est aàà. D lS-19 praedicatur] per se adà. EF 19 per se om. F l Seu ad primam rationem pro primo dubio, supra, p. 534, lin. 14-17. Scilicet ad secundum dubium, supra, pp. 534, lin. 21 - 535, lin. 4. Sed haec distinctio de obiecto naturali legitur apud Scotum, Ordinatio, Pro!., q. unica, n. 90 (ed. Vaticana, I, 54); facta autem est originaliter a H enrico Gandavensi vd quodam eius discipulo. Cf. Henricus Gandavensis, Summa, a. 3, q. 4, ad 2 (I, Parisiis 1520, f. 29 R). 3 Cf. primum argumentum principale, pro parte contraria, apud Scotum, loco cit., n. 1 (p. 1s.). 2
DE PRIMO OBIECTO INTELLECTUS NOSTRI
537
turaliter attingibile; igitur, per t e, primum obiectum ad.aequatum intellectus est naturaliter attingibile. Ad i 11 u d dicitur l quod hic est fallacia fì.gurae dictionis; «licet enim ens, ut est quoddam intelligibile nno actu, sicut homo s est quoddam intelligibile nnica intentione, sit naturaliter attingibile, - illa enim nnica intentio entis ut nnius obiecti est naturalis -, non tamen ens potest poni primum attingibile, quia est primum obiectum ut includitur in omnibus per se obiectis, et ut sic non est naturaliter attingibile nisi quodlibet illorum sit naturaliter 10 attingibile. Commutatur igitur 'hoc aliquid' in 'quale quid' cum arguitur 'ens est naturaliter intelligibile, igitur ens, ut est primum obiectum intellectus, id est adaequatum, est naturaliter attingibile', quia antecedens est verum ut ens est nnum intelligibile singulare sicut album; consequens concludit de ente ut includitur 1s in omni intelligibili, non ut seorsum ab aliis intellectum •· Sed ista r e s p o n s i o, nisi melius intelligatur, videtur includere contradictionem, tenendo illud quod dicit i s t e frequenter 2, quod ens quod est nnivocum ad omnia, scilicet ad ens creatum et increatum, includitur in quolibet, quia tnnc illud idem quod 20 est nnum intelligibile nnica intellectione includitur in omnibus; igitur si illud nnum intelligitur naturaliter, hoc est naturaliter 2 intellectus] nostri add. D 3 dicitur om. E li hic om. EF 4 licet] si E il enirn Il quoddam om. D!\ sicut] ut G 5 unica] una D !l naturaliter] intelligibile ve! add. DE 6 enim om. D Il unica om. E Il intentio] intellectione D, intellectio Z Il est] licet D 7 primum] obiecturn naturaliter add. D Il quia] ens add. D 8 in om. A Il obiectis] contentis E Il et om. Z 9 attingibile] intelligibile E 10 igitur om. C 11 intelligibile] attingibile E Il ut om. C 14 singulare om. E Il sicut] ut D Il consequens] conclusio Z, sed praem. D Il includitur] est E 15 ut] sicut C IJ aliis] est add. D Il intellectum] intelligitur F 18 quod2 om. D Il univocum] commune E 19 quolibet] onuùbus G 19-3 (p. 53ff) quia ... amnibus om. G 20 unica] una A om. Z
l Hacc est rcsponsio Scoti (loco cit., n. 91, pp. 55s.), non quidem ad obicctionem immediate praecedentem, scd ad distinctionem de obiccto naturali in paragrapho paenultimo propositam. 2 Cf. Scotus, Ordinano, I, d. 3, p. l, qq. 1-2, nn. 27 et 35; q. 3, nn. 137-138 (ed. Vaticana, III, 18, 21ss., 85s.).
538
LIBER I DIST. 3 Q. Vlll
attingitur, sequitur quod iliud ens quod includitur m omnibus, est naturaliter attingibile. Praeterea, quando dicitur 'ens ut includitur in omnibus non est naturaliter attingibile, et tamen ad ipsum potentia naturaliter inclinatur', q u a e r o : aut ens ibi stat pro ilio communi univoco s quod est unum intelligibile, aut pro aliquo contento per se sub ilio communi univoco. Si primo modo, et iliud est naturaliter attingibile, igitur ens quod includitur in omnibus per se obiectis est naturaliter attingibile. Si secundo modo, c o n t r a : pro quocumque stet, sive confuse et distributive, sive determinate, semper 10 est falsum ens includi in omnibus, quia quaelibet singularis est falsa. Similiter, de quolibet contento falso praed.icatur esse primum obiectum adaequatum intellectus. Similiter, magis deberet dici quod ens quod est omnia est primum obiectum intellectus quam 1s ens quod includitur in omnibus. S i d i c a t u r quod ens quod includitur in omnibus est per se intelligibile et naturaliter attingibile, non tamen ut includitur in omnibus, c o n tra : isto modo obiectum visus non esset naturaliter attingibile, quia non ut includitur in omnibus, quia sic non esset attingibile nisi omnia attingerentur, sed nullus 20 visus potest naturaliter attingere omnia visibilia, igitur etc. Ideo dico quod posito quod ens esset obiectum adaequatum intellectus, adhuc obiectum adaequatum posset naturaliter attingi, non tamen oportet quod omne contentum posset naturaliter attingi. Cuius ratio est, quia tunc ad intelligendum naturaliter zs obiectum adaequatum intellectus sufficeret quodlibet per se con---------
---------
3 dicitur] quod add. F 5 aut] an G 6-7 quod ... univoco om. (hom.) C 8 obiectis] contenris DE 9 pro om. D 9--10 quocumque] quomodocumque D, quolibet F 10 stet] sta t E Il et] si ve E 11 ens] est AG Il includi] incluclitur DFZ 12-13 de ... 14 omnia] in anima E, quod add. G Il est2] sit Z Il intellectus om. AZ rnagis om. (hom.) C 17 tamen] tanturn CEG 19 esset] est D li attingibile] apprehensibile D 19-20 quia ... attingibile om. (hom.) C 20 nullus] un.us C, om. F 21 vista] nullo modo FIl naturaliter om. F l[ attingere] videre, et add. omnes colores ve! E 22 Ideo dico J dico ergo D 23 intellectus ... adaequaturn om. (hom.) C Il adhuc] ad hoc Z Il posset] possit B 24 non] sed praem. B Il oportet] oporteret CFG 26 intellectus om. E
DE PRIMO OBIECTO INTELLECTUS NOSTRI
539
tentum sub obiecto ad.aequato, non tam.en sufficeret ad intelligendum unum aliud contentum. Nec hoc est inconveniens. Sicut enim non est inconveniens quod aliquando quodlibet per se contentum sub ilio quod communiter vocatur obiectum adaequatum s potentiae naturaliter sit apprehensibile a potentia, et tam.en quod iliud quod vocatur obiectum adaequatum non sit apprehensibile ab illa potentia nec per se nec per accidens, - sicut prius dictum est de obiecto adaequato sensus l -, ita aliquando non est inconveniens quod iliud quod vocatur obiectum adaequatum sit natu10 raliter apprehensibile ab illa potentia, et tamen quod non quodlibet contentum sit naturaliter apprehensibile ab eadem. Dico igitur quod si poneretur quod ens univocum esset primum obiectum adaequatum intellectus, quia iliud solum haberet talem duplicem primitatem de qua dicit i s t e D o c t o r 2, tunc primum obiectum 1s adaequatum intellectus esset naturaliter attingibile. Esse tamen naturaliter attingibile non praedicaretur primo de ilio ente quod est obiectum adaequatum, de quo tamen primo praedicaretur esse obiectum potentiae, ad quod potentia naturaliter ordinatur, secundum i s tu m D o c t or e m, quia haec est falsa 'omne 20 ens est naturaliter attingibile ab intellectu'; et haec est vera, et primo vera secundum principia i s t i u s D o c t o r i s, 'omne ens est iliud ad cuius intellectionem intellectus naturaliter ordinatur'. Et si sic intellexit i s t e D o c t or, non recessit a principiis suis. Si autem aliter intellexit, contradicit sibi ipsi, quia 2 aliud om. D 2-3 Sicut ... inconverùens om. (hom.) C 3 enim om. Z 5-6 potentiae ... adaequatum om. Z 5 a potentia om. E 6 quod vocatur om. F Il obicctum] sic add. Fil adaequatum] potentiae naturaliter add. D, potentiae add. E Il non] rùsi G, om. AE 9-10 naturaliter] attingibile add. E 10 illa om. D Il quod om. Z 11 apprehensibile] ab illa potentia add. G Il ab eadem] a potentia illa D 12 quodl om. Z Il urùvocum om. E Il primum om. EF il obiectum om. E 13 illud] obiectum add. F 14 primum om. E 15 naturaliter] apprehensibile ve! add. D i! Esse] Est C 17 primo om. F 22 intellectionem] intentionem B Il naturaliter om. F 20 haec] hoc E Il vera et om. E 23 si om. A l
Supra, p. 532, lin. 7-24.
2
Vide supra, pp. 529s.
540
LIBER I DIST.
3 Q. VIII
vere illud de quo praedicatur esse primum obiectum intellectus, secundum i s t u m, et quod praedicatur de omnibus per se intelligibilibus et includitur in omnibus per se intelligibilibus, secundum modum loquendi i s t i u s D o c t o r i s, vere et naturas liter attingitur ab intellectu. Ad t erti u m I dico quod obiectum motivum intellectus est praecise singulare. Et dico quod omne singulare est motivum intellectus, quia omne singulare potest intelligi notitia intuitiva, quantum est ex natura animae et intellectus nostri. Sed ad notitiam intuitivam requiritur quod ipsa res cognita intuitive causet in- 10 tellectionem, quia aliter non posset illa res naturaliter cognosci intuitive, igitur quodlibet singulare est motivum ipsius intellectus ad sui ipsius notitiam intuitivam. Et ideo isto modo loquendo de obiecto motivo intellectus, dico quod ens univocum communissimum est primum obiectum intellectus, non propter talem 1s duplicem primitatem, sed propter primitatem communitatis, quia est praedicabile in quid et commune univocum ad omnia intelligibilia motiva intellectus, et tamen ipsummet non potest movere intellectum, nec causare quocumque modo intellectionem l§ secundum p r i m a m o p i n i o n e m 2. §l Unde de ente :1D tali, sumpto personaliter, praedicatur esse motivum intellectus, et tamen de ipso, sumpto simpliciter, non praedicatur vere esse motivum intellectus. Unde haec est primo vera 'omne ens est motivum intellectus', et tamen haec est simpliciter f.ùsa 'ens com3 et ... inte!ligibilibus om. (hom.) E 2 secundum istum om. E 1 esse l est C 15 intellectusl 12 ipsius om. E 11 non intrr/. BF2, om. ACG 9 animael rei D 20 secun19 quocumquel quot aàd. F 18 ipsummetl ipsum D adaequatus aàd. E 21 esse l prillUlm 21-22 praedicatur ... tamen om. G dum ... opinionem om. ABCFG 23 est2] primo 22-24 de ... tarnen om. (hom.) Z 22 de ... simpliciter om. G aàd. E 24 falsa l omne add. E add. D
2 'Prima I Ad tertium scilicet dubium, supra, p. 535, lin. 5-6. opinio' est iuxta quam conceptus universales habent tantum esse obiectivum. Videsis supra, dist. 2, q. 8 (pp. 271-289).
DE PRIMO OBIECTO INTELLECTUS NOSTRI
541
5
mnne ad omnia motiva intellectus est motivum' l§ secundum o p i n i o n e m praedictam. §! Ad q u a r t u m l dico quod pro statu isto, undecumque sit, nihil est motivum intellectus ad cognitionem sui ipsius nisi sensibilis qualitas extra, vd saltem per se sensibile, et aliqua infra animam, scilicet actus et passiones, et forte ipsamet anima intdlectiva, et hoc si ipsa intuitive videatur a se ipsa pro statu isto. Utrum autem sit aliquod commnne praedicabile in quid praecise de istis quae snnt motiva intellectus pro statu isto, est dubium.
10
[REsPONSI O AD ARGUMENTUM S. THOMAE)
15
Ad argumentum primae opinionis 2 dico quod obiectum proporti.onatur potenti.ae, sed non tali modo quod enndum modum essendi habeant obiectum et potenti.a. Unde obiectum omne reale suffi.cienter proportionatur potenti.ae intellectivae, quantum est ex natura eorum, quia nnum, quantum est ex se, est acti.vum et aliud passivum, et forte activum saltem respectu aliquorum. [RESPONSI O AD ARGUMENTUM SCOTI)
20
Ad argumentum alterius opinionis 3 dico quod, sicut patet distinctione secnnda 4, non est talis duplex primitas in ente respectu omnium. Ad exemplum s dico quod ilio posito color 1 morivum] iruellectus add. DEF Il secundum] per F 1-2 secundum ... praeclictam 2 opinionem om. FG Il praedictam] praedicta F 3 quartum] dubium add. D Il undecumque] unde cuicumque C, om. E 4 sit] sic E 6 ipsamet] ipsa DE 7 ipsa] prima C ![pro ... isto om. E 9 intellectus om. D ;; est om. G 11 Ad] primum add. EF 13 essencli] exsistendi GZ li habeant] habeat E 1! et] cum E Il omne] esse C 14 est om. Z 15 et] in E 16 saltem] forte D, om. E;: aliquorum] aliorum D 18 quod om. CEFGZ 20 ilio J ille E il posito om. E
om. AB
l Supra, p. 535, lin. 7-8. 2 Supra, p. 525, lin. 2-3. 3 Supra, pp. 529s. 4 Supra, dist. 2, q. 9 (pp. 271-289). 5 Supra, p. 530, !in. 2-9.
LIBER I DIST. 3 Q. Vlll
542
non esset primum obiectum et adaequatum sensus visus. Et s i d i c a t u r quod nullum aliud potest poni eius obiectum, d i c o quod vd nullum obiectum haberet adaequatum si nihil esset commune univocum ad omnia per se visibilia, vd aliud commune per se ad omnia illa esset eius obiectum adaequatum. Nec tunc haberet idem obiectum adaequatum quod modo habet. [An
ARGUMENTUM PRINOPALE]
Ad argumentum principale l patet quod nec intellectus angdicus nec humanus habet obiectum adaequatum, i§ secundum u n a m o p i n i o n e m, secundum a l i a m habet, §l tamen loquendo de obiecto motivo, dico quod idem obiectum est utriusque adaequatum. Nec valet 'sunt potentiae distinctae, igitur habent obiecta adaequata distincta', quia diversae potentiae possunt habere idem obiectum adaequatum, sicut idem potest agere in diversa passa. [An
ARGUMENTUM IN OPPOSITUM]
Ad argumentum in oppositum 2 dico quod communissimum inter talia est obiectum adaequatum quando est commune ad omnia per se intelligibilia, aliter non oportet. Nunc autem ens univocum i§ secundum un a m o p i n i o n e m §i non est commune ad omnia per se intelligibilia, quia non ad entia rationis, quae tamen sunt per se intelligibilia. 4 aliud] aliquod Z 2 nullum] eius adJ. B 1 esset] est A Il et om. Z Il sensw om. F 9-10 se8 nec] non G 6 modo] non A 5 per se om. G Il eius om. C Il Nec] Nam Z 11 motivo] motore D 10 habet] haberet E Il tam.en] tantum D cundum ... habet om. A 12-14 Nec ... adaequatum om. (hom.) C 12 adaequatum om. E [[ obiectum] motivum E 19 oportet] oporteret FIl Nunc] 13 divenae] diversimode B Il potentiae] distinctae add. E 22 sunt om. E 20 secundum ... opinionem om. AF similiter praem. D
l
5
Supra, p. 524, !in. 7-15.
2
Supra, p. 524, lin. 16-20.
10
15
[QUAESTIO IX UTRUM IN OMNI CREATURA SIT VBSTIGIUM TRINITATIS]
5
10
15
Utrum in omni creatura sit vestigium Trinitatis: Quod non: Quia in ilio quod est vestigium Trinitatis inveniuntur tria, sicut in Trinitate sunt tres personae; sed aliqua est creatura simpliciter simplex, quia aliter esset processus in infìnitum; igitur in illa creatura nulla pluralitas invenitur, et per consequens m ipsa non est vestigium Trinitatis. Praeterea, vestigium in hoc distinguitur ab imagine, quia imago est totius et vestigium est partis; sed in Deo non est pars; igitur nihil est vestigium illius. Praeterea, vestigium ducit in notitiam illius cuius est, sed nihil in creatura ducit in notitiam Trinitatis. Ad oppositum: A u g u s t i n u s, VI De Trinitate, cap. ultimo' : « Oportet ut Creatorem per ea quae Jacta sunt intellectu conspicientes Trinitatem intelligamus, cuius in creatura, quomodo dignum est, apparet vestigium. » [RESPONSIO AUCTORIS
20
j
Circa istam quaestionem p r i m o videndum est quid sit vestigium in creaturis, in quibus proprie invenitur. S e c u n d o, quomodo transfertur respectu Dei. -----------
5 quod est] in quo invenitur D Il inveniuntur] invenitur E 6 sunt] sciliret C, tria scilicet add. D 7 qui2 aliter] aliter enim D 12 illius] eius Z 13 in] naturaliter ddd. D 15 oppositum] est add. D 17 sunt] in add. C, om. FIl intellectu] intellecta F 17-18 Trinitatem] conspiàamus vel add. E I
August., De Trinit., VI, c. 10, n. 12 (PL 42, 932); respicitur Rom. 1, 20.
UBER I DIST. 3 Q. IX
544
Circa p r i m u m dico quod vesti.gium et imago dupliciter accipiuntur: vd pro toto quid nominis ipsorum, quamvis forte non de virtute sermonis; sic dicunt aliqua absoluta aliquid aliud connotando. Aliter accipiuntur pro ilio quod primo denominatur vesti.gium vd imago, et sic i n t e Il i g o quaesti.onem, scilicet s quid est iliud quod est vesti.gium. Et dico quod vesti.gium et imago habent aliquas condiciones vd proprietates communes, et aliquas propnas. U n a c o n d i c i o c o m m u n i s est quod tam vesti.gium quam imago differt ab ilio cuius est. 10 A l i a c o n d i c i o, quod tam vesti.gium quam imago ducit in noti.ti.am illius cuius est imago vd vesti.gium. Sed tamen aliquid ducere in noti.tiam alicuius potest intelligi dupliciter: vd tamquam causati.vum noti.tiae alterius mediante sua noti.tia, ita quod noti.tia ipsius sit causa noti.tiae alterius. Vd immediate 1s sine noti.tia, sicut intellectus ducit tamquam causa in noti.ti.am cuiuslibet intdligibilis. Primo modo conti.ngit dupliciter, quia vd ducit in primam talem noti.ti.am vd cogniti.onem, vd tantum facit rememorati.onem de aliquo habitualiter noto. Primo modo noti.tia singularis est causa noti.tiae universalis et noti.tia praemis- 20 sarum est causa noti.ti.ae conclusionis. Sed isto modo nunquam noti.tia unius rei incomplexa est causa noti.tiae primae alterius incomplexae, sicut dictum fuit in P r o l o g o l ; et maxime non est causa sufficiens cum intellectu et aliis quae requiruntur a parte 2 vcl] uno modo E 3 sic] et prann. D Il aliqua] alia add. G Il absoluta] quam add. D 5 intelligo] intelligendo D Il scilicet om. G 6 vestigiuml] vel imago add. D Il Et om. D Il et2] vel DE 7 habent] habeant E l! ve!] et D 9 Una] Prima D Il communis om. D 10 cliffèrt] distinguitur E 11 condiào] communis add. D, est add. E 12 duàt] ducunt DF Il notitiam] cognitionem D Il imago ... vestigium om. E 13 alicuius] alterius E 14 causativum] causa tantum C 15 ipsius] sua F 17 cuiuslibet] cuiuscumque E Il contingit] diàtur D 20 et] etiam E 22 incomplexa] incomplexae D Il alterius] rei add. F 23 fui t] est D
l
Guillelmus de Ockham, Scriptum in I Sent., Prol. q. 9 (ed. St. Bona-
venture, N. Y., l, 240-244).
545
DE VESTIGIO TRINITATIS
potentiae, sive sit causa partialis cum obiecto sive non. Secund.o modo una res incomplexa mediante notitia sua potest esse causa partialis rememorationis alterius rei habitualiter notae, ita quod notitia habitualis necessario concurrit in ratione causae partialis. s Et tale sic cognitum potest vocari repraesentativum alterius, nec est aliquid aliud proprie repraesentativum, et isto modo tam vestigium quam imago repraesentant illud cuius sunt vestigium vel imago. Per experientiam enim patet quod si aliquis nullam penitus habeat cognitionem de Hercule, si videat statuam Herto culis non plus cogitabit de Hercule quam de Sorte. Si autem primo videat] Herculem, et retineat notitiam Herculis, et postea videat statuam sibi similem quantum ad aliqua accidentia exteriora, virtute illius visionis statuae, etiam posito quod nunquam prius eam vidisset, recordabitur de Hercule, quamvis non 1s semper, propter imperfectionem similitudinis vd propter aliquem alium defectum. Et ita est de vestigio, quod si aliquis videat vestigium bovis recordabitur de bove habitualiter cognito, sed si nunquam prius habuisset aliquam notitiam de bove non plus recordaretur de bove quam de asino. Ex isto sequitur quod aliqua 20 possunt se mutuo repraesentare, quia utrumque indifferenter poterit causare recordationem alterius. Patet si sint duo homines multum similes, qui sint noti aliquibus hominibus per experientiam, patet quod quocumque illorum viso ab aliquo habente notitiam utriusque statim poterit cogitare de alio, et ita mutuo 25 se repraesentabunt tali habenti notitiam utriusque. Similiter, si alter illorum, puta Sortes, esset jhabitualiter notus loanni, et inciperet videre Platonem multum similem Sorti, inciperet co3 rememorationis] rememorativa D 4 causae om. E 5 repraesentativum] praesen7 sunt om. C 8 vel] et BE 9 cognitativum C 6 est] etiam G Il aliud om. G 11 retineat] recipiat FG 13 virtute tionem] notitiam D Il vi dea t] vidi t A, viderit BC om. E 18 nunquam prius] non quamvis prius G Il aliquam om. E Il bove] ilio E 19 sequitur] patet D 20 utrumque] formaliter vel add. F 21 causare] notitiam alterius vel add. D Il sint] sunt C 22 sint] sunt F 23 aliquo] homine add. D 24 cogitare] 25 repraesentabunt] repraesentabuntur Z Il Sinùlitet] cognoscere A Il alio] aliquo FG Sicut G 26 illorum] eorum D Il esset] est G Il Ioanni om. E OcKHAM, OP1!11.A THEoL. II
35
546
LIBER I DIST. 3 Q. IX
gitare de Sorte propter similitudinem Platonis modo primo visi a Ioanne, quod tunc non faceret nisi videret Platonem. Et eodem modo esset e converso: si aliquis haberet habitualem notitiam de Platone, et inciperet primo videre Sortem., et ita Sortes et Plato mutuo se repraesentarent. s T e r t i o conveniunt in hoc, quod vestigium et imago ex natura sua non p1us repraesentant unum individuum quam aliud individuum sibi simillimum; quod autem aliquando repraesentant unum individuum et non aliud, hoc est propter hoc quod non invenitur aliquod individuum sibi simillimum. Et ita patet fai- 10 sitas i 11 i u s o p i n i o n i s quae dicit quod imago repraesentat aliquid sub ratione individui et vestigium sub ratione universalis I. Cuius ratio est quia imago Iovis non repraesentat Caesarem., quia illa imago non aequaliter assimilatur lovi sicut Caesari. Si tamen Iuppiter et Caesar essent simillimi, ita quod aliquis non 1s possit discernere unum ab alio, sicut vidi de aliquibus, tunc illa imago non p1us repraesentaret Iovem quam Caesarem., quia aequaliter assimilaretur illis. Unde sicut unus habens notitiam Caesaris habitualem, visa illa imagine, recordaretur de Caesare, ita alius habens notitam habitualem Iovis, visa illa imagine, recordaretur 20 de Iove, et eodem modo est de vestigio, quod si unus bos haberet pedes omnino dissimiles ab aliis pedibus aliorum boum, vestigium 4 inciperet] incipere A 8 individuum om. FIl simillum] sinùlem B Il aliquando om. EF 9 individuum om. CD Il non!] aliquando Z, interi. B, om. AG Il propter om. E Il hoc] illud D, om. E 10 simillimum] simile B 12 aliquid om. Z Jl et om. FIl vestigium] vero add. F 15 aliquis] unus D 16 possit] posset EZ Il discernere] discenù D Il unnm om. D Il unum ... alia om. A 17 imago om. E 18 unus om. E 19 habitualem] Herculem B, et add. F 19-20 visa ... habitualem om. (hom.) C 19 de Caesare om. A 21 et om. B Il haberet] habeat E 22 ab om. 20 habitualem om. E Il Iovis] de Iove DF (lac.) C Il aliis om. E l Opinio Aegidii Romani, Sent., I, d. 3, p. 1, princ. 2, q. 1, a. 1 Resp.; p. 2, princ. 1, q. 1 Resp. (ed. Venetiis 1521, ff. 22 M-N, 26 C-D}; haec opinio impugnatur etiam a Scoto, Ordinatio, I, d. 3, p. 2, q. unica, n. 286-294 (ed. Vaticana, ill, 175-179).
DE VESTIGIO TRINITATIS
5
10
15
20
547
derelictum ita distincte repraesentaret cognoscenti distinctionem illius pedis ab aliis pedibus hunc bovem, sicut modo de facto imago Herculis repraesentat habenti notitiam distinctam de Hercule ipsum Herculem et non lovem. In istis igitur et in quibusdam aliis conveniunt vestigium et imago. Sed d i f f e r u n t v e s t i g i u m et i m a g o, quia de ratione vestigii est quod sit causatum ab ilio cuius est vestigium, sicut patet inductive, quia dicitur esse derelictum ex alia. De ratione autem imaginis non est quod sit causata ab ilio cuius est imago, sicut imago Herculis sufficit quod causetur ab alia quam ab Hercule. Ex ista differentia sequitur a l i a, quod vestigium, nisi sit impedimentum, ducit non tantum in notitiam recordativam illius cuius est, sed etiam ducit in notitiam complexam alicuius veritatis contingentis de ipso. Verbi gratia, vestigium bovis non tantum facit recordari de bave habitualiter noto, sed etiam ducit communiter in notitiam v el in credulitatem istius contingentis: quod bos hic transivit; quamvis possit errare, quia posset imprimi pes amputatus. Ex isto patet falsitas o p i n i o n i s dicentis quod vestigium non ducit in cognitionem totius nisi arguitive l, quia facit particulariter recordationem tam de parte quam de toto, quia aliquis nec cogitans de pede nec de bave toto, videns vestigium pedis statim incipit recordari tam de bove quam de pede, 1 derelictum om. FIl repraesentaret] repraesentare A 2 pedibus om. C 3 imago] 4-5 In ... imago om. E 4 quibusdam] quibuslibet A illius G Il de] ipso adt!. E 7 vestigium om. E 8 sicut] sed A, om. C !1 ex] ab E 10 imago! 5 aliis om. G om. E Il sicut imago2 om. G 12 alia om. Z Il nisi] non A 15 de ipso om. D Il ipso] eo E 16 tantum om. E 17 communiter] consequenter Z, om. DE Il notitiam] contingentis add. E Il notitiam ... in2 om. (hom.) ABCFG Il ve!] et AB il istius] ipsiw F, veritatis add. D Il contingentisl cognoscentis A 18 hic] hac Z, impressit ve! quod bos hic adt!. E Il possitl posset Z, hic add. B 19 amputatw] amputatur A Il falsitas] illiud add. D Il dicentis] 21 particulariter l partialiter C, particulaquae dici t D 20 cognitionem] notitiam D rem E 22 necl) non D 23 incipit] cogitare et adt!. D Il bove l toto add. E
l
Haec est opinio Scoti, loco cit., n. 293 (pp. 178s.).
548
LIBER I DIST. 3 Q. IX
et statim incipit assentire huic, quod bos hic. ::ranstVIt, et ita recordatio incomplexa bovis non habetur arguitive, quamvis ilia veritas contingens non crederetur nisi arguitive. Imago autem quia non est necessario causata ab ilio cuius est imago, ideo non facit regulariter notitiam alicuius veritatis contingentis de ilio cuius est imago, nisi forte recordativam, de qua non est modo sermo. S e c u n d o dico quod vestigium, prout una creatura dicitur vestigium alterius, t r i p l i c i t e r acapttur: U n o m o d o large, et sic vestigium est effectus derelictus ex aliqua causa determinatae speciei, vel saltem determinati generis, rememorativum ipsius, ducens ex communi lege in adhaesionem alicui proposirioni contingenti enuncianti esse vel fuisse vel aliquid tale de illa causa. Et isto modo fumus derelictus ex igne vel combustio vd adustio derelicta potest dici vestigium ignis. Similiter, odor aliquando derelictus ex animali transeunte dicitur vestigium illius animalis. Et tunc est una qualitas causata, sive aequivoce sive univoce non est cura, sive etiam quodcumque derelictum, sive sit proprie causatum sive non, ex cuius notitia causatur recordatio illius ex quo derelinquitur, potest dici vestigium. Se c un d o m o d o dicitur vestigium magis stt-icte, pro impressione alicuius in aliquid sibi cedens remanente in absentia ipsius, et isto modo in cera relinquitur vestigium sigilli, quod tamen vestigium vocatur aliquando imago, quamvis non sit strictissime imago. T e r t i o m o d o accipitur strictissime vestigium, et sic est impressio alil hic] luc Z, om. G 2 incomplexa om. E quamvis] quam A 4 causata] creata E om. F 5 facit] ducit EZ [1 regulariter] in add. EZ, om. E l, notitiam] illius add. E 6 imago om. E:: modo om. F 8 prout] pro A 9 alterius om. D IO est] unus add. D 11 remcmorativum] rcmcmorativa Z 12 ex] de D 12-13 alicui ... enuntianti] alicuius propositionis contingentis enuntiantis DZ 13 contingenti] contingenter F 14 ve!] et G il combustio ve! om. F 15 Sirniliter] Sic add. E li odor] animalis aid. E 15-16 aliquando om. F 16 ex] de D 17 tunc] sic Z 17-18 aequivoce ... univoce] aequivocum sive univocum E 18 quodcumque] quodlibet A 19 causatum] creatum E 21 stricte] et add. E !l pro impressione] propriissimc G 22 sibi] sicut A l! cedens] sedens C Het] pro add. E 23 relinquitur] dereliquitur add. D 25 vestigium om. D \1 est om. D
5
10
1s
20
25
DE VESTIGIO TRINITATIS
549
cuius partis alicuius totius in aliquid sibi cedens derelicta in absentia, et ducens in recordationem etc. Circa s e c u n d u m p r i n c i p a l e l dico quod quaelibet creatura potest aliquo modo dici vestigium Trinitatis, in quantum s appropriata possunt aliquo modo ducere in notitiam appropriatorum ipsis divinis personis. Tamen hoc potest esse dupliciter: vel in notitiam incomplexam primam, et hoc non pertinet ad rationem vestigii, vel in notitiam incomplexam recordativam. Verbi gratia, post quam ex specie in creatura conduditur vel 10 abstrahitur pulchritudo, quae est unum appropriatum divinae personae, postea occurrente aliqua pulchra creatura, incipit intellectus recordari de pulchritudine divina; tunc illa creatura ducit in notitiam recordativam ipsius, et habet rationem vestigii, et in hoc convenit cum vestigio corporali. S e c u n d o convenit 1s cum vestigio corporali, quia sicut vestigium corporale est causatum ab ilio cuius est vestigium, ita creatura est causata a Deo cuius est vestigium. Ex hoc autem sequitur a l i a c o n v e n i e n t i a, quod sicut vestigium corporale ducit in notitiam complexam veritatis contingentis de vestigiato, ita creatura ducit in notitiam 20 complexam contingentem de Deo, scilicet quod Deus hoc causavit et huiusmodi. Quart o conveniunt, quia sicut vestigium convenit cum vestigiato quantum ad aliqua accidentia et non quantum ad omnia, ita creatura univocatur cum Deo in aliquibus conceptibus communibus et in aliquibus non. Qui n t o, quia 1 totius] animalis D Il aliquid] illudE 2 et om. D;; etc.] illius dicitur esse vestigium D 5 appropriata] creaturae add. Z 1; aliquo modo om. E 6 ipsis om. E 10 quae] quod G 11 aliqua] alia A[; incipit] potest D 13 ipsius om. E 16 vestigium om. E Il causata] creata Z 17 hoc] ista B, hac E, om. A autem om. C 18 complexam] alicuius add. E 19 contingentis] cognoscentis A 20 complexam om. G; hoc] et hoc add. E, om. Z 20-21 causavit] creavit DEFZ 21 et huiusmodì] etc. E conveniunt] 22 cum] omni B ::non] nunquam E 24 conccpribus] cn!l.ceptionibus G convenit CFG Il communibus om. DE [l Quinto J conveniunt add. E
Scilicet quomodo transferatur vestigium respcctu Dei, ut annuntiatum est supra, p. 543, !in. 22-23. l
550
LIBER I DIST. 3 Q. IX
sicut vestigiwn corporale est similitudo aliquo modo et non simpliciter expressa, ita creatura respectu Dei. Sed in quibus quae sunt in creatura consistit vestigiwn? Dico quod aliquando vestigiwn consistit in distinctis realiter, quia aliquando ipsa substantia repraesentat aliquid appropriatum Patri, s et una qualitas vel actio repraesentat aliquo modo speciali aliquid appropriatum Filio, et aliud accidens repraesentat aliquid appropriatum Spiritui Sancto, et tunc vestigiwn consistit in substantia et diversis accidentibus. Hoc patet per beatum A u g u s t i n u m, VI De Trinitate, cap. ultimo l, ubi assignans quomodo reperitur 10 vestigiwn Trinitatis, dicit: « Omnia quae arte divina facta sunt et unitatem quandam in se ostendunt et speciem et ordinem. Quidquid enim horwn est, et unwn aliquid est, sicut sunt naturae corporwn ingeniaque animarwn. • Hoc dicit pro substantia quae substat suis accidentibus, et pro diversis partibus, scilicet pro 1s duabus aliis partibus vestigii. De diversis accidentibus subdit: « Et aliqua specie formatur •, supple substantia, « sicut sunt figurae et qualitates corporwn, atque doctrinae vel artes animarwn. » Hoc quoad secundam partem. Et quoad tertiam partem sequitur: « Et ordinem aliquem petit aut tenet •, supple substantia, « sicut 20 sunt pondera vel collocationes corporwn et amores aut delectationes animarum. • Ecce quod in ista assignatione partes vestigii realiter distinguuntur. Aliquando autem non distinguuntur realiter, sed est unicum quod sortitur diversas denominationes vel contentum sub diversis communibus, ex quo possunt haberi zs 5 substantia] creatura E Il repraesentat] aliquo modo speciali add. Z 6-7 et ... approprutum om. D 7 Fili o] cum praem. D Il repraesentat om. D Il aliquid] aliquod C 9 et] in add. DEF Il patet om. G Il beatum om. E 10 ubi] ut A, dicit add. D 11 dicit om. D Il facta] fabricata C 12 et!J ut G Il ostendunt] ostenderu D Il ordinem] sunt vel qualitatem add. D 13 et om. E 14 ingeniaque] et doctrinae D 15 substat] subsistat B Il pro2] 16 divenis] partibus add. G 17 form.atur] formarum Z Il substantia om. A de E 18 ve!] et E 21 collocationes] collationes CZ Il aut] ac D, et EF 21-22 delectationes] delectantes A 24 unicum] univocum ABCEG l
August., De Trinit., VI, c. 10, n. 12 (PL 42, 932).
DE VESTIGIO TRINITATIS
551
diversa appropriata in Deo, et tunc in ilio quod est vestigium non sunt multa, sed tantum unum, sed possunt haberi in recordatione diversa praedicabilia de Deo, appropriata diversis personis divinis. Primo modo non omnis creatura est vestigium Trinitatis, s quia non omnis creatura est habens diversa accidentia. Secundo modo omnis creatura est vestigium Trinitatis. [Ao
10
ts
20
25
ARGUMENTA PRINOPALIA)
Ad p r i m u m principale l patet quod non oportet in omni vestigio Trinitatis secundo modo inveniri aliqua tria, sed sufficit quod ex ilio possit haberi notitia trium appropriatorum modo exposito. Ad s e c u n d u m patet quod vestigium universaliter acceptum non per hoc distinguitur ab imagine, sed vestigium strictissime sumptum, quod tamen aliquo modo competit creaturae respectu Dei, licet valde improprie, quia in Deo non est totum et pars. Pro quanto tamen aliquod praedicabile essentiale sive primo modo dicendi per se potest haberi ex creatura, modo supra exposito, et ipsa res in se non potest cognosci ex creatura notitia recordativa, potest aliquo modo, sed improprie et metaphorice, dici vestigium partis. Ad a l i u d patet quod vestigium nunquam ducit in notitiam illius cuius est nisi praesupposita notitia habituali ipsius, et ideo trinitas personarum, cum non praecognoscatur creaturae, quamvis creatura non duceret in notitiam Trinitatis de facto, adhuc posset dici vestigium Trinitatis. 2 multa om. A 9 tria] talia D 13 hoc] haec Z 14 competit] convenitE 16 et] nec D Il Pro] quod G 17 sive om. D Il se] vel secundo add. D 18 supra om. E Jl creatura] tali D 19 recordativa] tamen add. E Jl sed] et E, etiam F Jl improprie om. F 19--20 et m.ctaphoria: om. E 20 partis] m.ctaphoria: ta.men add. E 21-22 notitiam illius] vestigia illa G 22 ipsius] illius Z 23 trinitas penonarum] notitia creaturarum D
l
Tria argumenta principalia vide supra, p. 543, lin.
[QUAESTIO X UTRUM CREATURA RATIONALIS SIT IMAGO TRINITATIS]
U l t i m o circa istam distinctionem quaero utrum creatura rationalis sit imago Trinitatis. Quod non: s Quia tanta est distinctio in imagine quanta est in ilio cuius est imago. Sed tres personae divinae realiter distinguuntur, igitur in imagine sunt partes realiter distinctae. Sed creatura rationalis est simplex, non habens partes realiter distinctas; igitur non est Imago. 10 Ad oppositum: Est beatus A u g u s t i n u s l ponens duas assignationes Imagnns, quarum utraque est propria creaturae rationali. (DIVISI O QUAESTIONIS]
Circa istam quaestionem p r i m o videndum est quomodo accipitur imago secundum quod invenitur vd dicitur de una creatura respectu alterius. S e c u n d o, quomodo aliquid est imago Dei. 7 tres om. CD 9 partes om. E 12 Est om. GZ Il poneru] ponit Z 12-13 imaginis om. D 13 utraque ... propria om. E Il propria =turae om. D 15 istam om. E Il quomodo] qualiter D 16 una om. E 17 est] sit E, om. A l De prima assignatione imaginis, seu de mente, nonna et amore, Augustinus agit De Trinit., IX (PL 42, 959-971), de altera vero, scilicet de memoria, intelligentia et voluntate, quae est evidentior, libro X (PL 42, 971-984}.
15
DE IMAGINE TRINITATIS
553
[RESPONSIO AUCTORIS AD PRIMAM PARTEM QUAESTIONIS]
Circa p r i m u m dico quod imago tripliciter accipitur: U n o m o d o stricti.ssime, et sic imago est substantia formata ab artifìce ad similitudinem alterius secundum aliqua accidentia s conformia et eiusdem speciei cum accidentibus illius ad cuius similitudinem fit, ipsum distincte ab aliis in aliquibus accidentibus suis sibi dissimilibus repraesentans. Verbi gratia, quando lignum formatur ad similitudinem Herculis, ut habeat consimilem figuram qualem habet Hercules et colores consimiles eiusdem speciei, 10 propter quae facit cognoscentem venire in recordationem ipsius Herculis, secundum quod est alius ab aliis hominibus qui non habent consimilia accidentia. Et isto modo imago non est primo similitudo totius, sed est primo similitudo accidentis, quia accidentia sunt eiusdem rationis in eis, sed substantia non est eiusdem 1s rationis sed distinguitur specie. Unde Hercules et statua habent consimilia accidentia, sed non habent consimiles substantias sed specie distinctas. Et sic accipiendo imaginem de ratione imaginis est quod fiat ad imitationem illius cuius est imago. Hoc tamen non competit sibi ex natura sua, sed tantum ex intentione agentis, 20 quia posset simpliciter fieri non ad imitationem ipsius. - A l i o m o d o accipitur imago pro tali formato sive fiat ad imitationem alterius sive non. - T e r t i o m o d o accipitur imago pro omni univoce producto ab alio, quod secundum rationem suae productionis producitur ut simile, et isto modo Filius potest dici zs imago Patris. 2 dico l nota E
5 illius om. E 6 fit l facit Z [[ in aliquibus om. C 7 suis 9 consimilesl et atid. BEF 10 quael quod D Il cognoscentem l cognoscibi!itatem G 11 alius] aliud E 12 isto modo] ideo F [[ primo] prima E 13 totius ... simili tu do om. (hom.) D li primo] prima E 14 eis] eisdem D 18 est! om. E Il quod] quia G Il fiat] stat A Il imitationem] 15 distinguitur] distincta Z imaginationem B, imaginem D, imaginationem et in mttrgine imaginationem F2 20 posset] tanturn add. D Il imitationeml imaginationem B, imaginem D, add. in margine imaginatione F2 21 imago om. E Il imitationem] imaginem DE, atiti. in margine imaginationem F2 22 alterius] illius FIl imago om. EZ om. D [[ dissimilibusl dissimilem C
554
LIBER I DIST.
3 Q. X
[CIRCA SECUNDAM PARTEM QUAESTIONIS)
Circa. secundum principale videndum est p r i m o in quo consistat imago creata. S e c u n d o, quomodo se habet ad Trinitatem increatam cuius est imago. [0PINIO COMMUNIS DE IMAGINE CREATA]
Quantum ad primum est opinio communis l quod partes imaginis sunt ipsae potentiae animae, ita quod imago consistit in intelligentia, memoria et voluntate, - vel saltem i11a est evidentior assignatio imaginis -, et non est in actibus secundis, saltem principaliter. Hoc potest probari quia ubi est maior consubstantialitas et maior perpetuitas et maior conformitas, ibi ponenda est imago; sed in potentiis est maior consubstantialitas, quia sive sint accidentia sive non, immediatius se habent ad essentiam animae. Est etiam maior perpetuitas, quia semper manent, non sic actus nec habitus quicumque. Similiter est in eis maior conformitas, quia est ibi distinctio et ordo sine productione de potentia ad actum. [CONTRA OPINIONEM COMMUNEM DE IMAGINE CREATA]
Sed ista opinio non videtur esse vera, quia non sunt tales tres potentiae, quia sicut declarabitur in secundo 2, nulla est distinctio 2 secundum] primum Z Il videndum] direndum FIl primo om. D 3 consistat] con6 Quantum ad] Circa E 7 quod] ipse add. D 8 voluntate] =te E sistit F, st:lt E 10 consubstantialitas] substantialitas C 11 ibi ponenda] imponenda A 12 in om. E 13 non] t a = add. D 14 non] nec A Il sic] sicut Z 15 Similiter om. D Il in eis] ibi E 18 Sed] Contra FIl esse om. FIl sunt] in anima add. Z 19 potentiae] personae E l Cf. Petrus Lombardus, Sent., I, d. 3, c. 2, nn. 39-43 (ed. Quaracchi 1916, pp. 33-36); Bonaventura, Sent., I, d. 3, p. 2, a. 1, q. 1 (ed. Quaracchi, l, 80-82); Thomas Aquinas, Sent., l, d. 3, q. 3, a. 1 ; Henricus Gandavensis, Summa, a. 40, q. 7 (I, Parisiis 1520, ff. 259v-262r); Scotus, Ordinatio, l, d. 3, p. 3, q. 4, nn. 56%04 (ed. Vaticana, ill, 33S-357). 2 Guilldmus de Ockham, Sent., Il, q. 24.
5
to
ts
DE IMAGINE TRINITATIS
555
praevia in ipsa substantia animae ante distinctionem actuum secundorum productorum; igitur non sunt i bi talia tria quae repraesentent divinas personas. Praeterea, quando aliquid ponitur imago alicuius propter s distinctionem in imagine correspondentem distinctioni in ilio cuius est imago tanta debet esse distinctio inter partes imaginis quanta est in ilio cuius est imago; sed inter personas divinas est distinctio realis, et inter potentias animae non est talis distinctio realis; igitur propter distinctionem illarum potentiarum non est 1o ponenda in anima imago. [0PINIO AUCTORIS DE IMAGINE CREATA]
15
20
25
Ideo dico aliter ad quaestionem. P r i m o, quomodo anima vel creatura rationalis plus dicitur esse imago Dei quam aliqua alia creatura. S e c u n d o, ratione cuius vel quorum est imago. Circa p r i m u m dico quod, - curo pateat ex praedictis quod imago, secundum quod invenitur in creaturis, dicitur propter conformitatem alicuius eiusdem rationis in ilio cuius est imago et in imagine, quod natum est ducere in recordationem illius cuius est imago -, ilia creatura maxime proprie dicetur imago Dei quae habet aliquid Deo simillimum, ita quod est praecise commune univocum Deo et illi creaturae; et quia creatura rationalis est huiusmodi, ideo ipsa sola dicetur imago Dei. Quod autem ipsa sola sit talis patet, quia nihil est commune univocum Deo et cuicumque creaturae - sive etiam sit proprie univocum sive non quin possit competere creaturae rationali. Patet enim quod entitas 1 substantia om. E 2 secundoruml illorum E il talial aliqua D 3 repraesen.tentl 5 correspondenteml correspondente E IJ in illol repraesentant GFZ Il divinasl diversas D 7 est2 0111. Z 8 et l non Z S-9 non ... realis 0111. Z 9 illaruml illius D illam ACG 12 Ideo dico l Dico igitur D Il Primo l enim tUid. Z 13 esse 0111. Z 14 cuius ve! om. D 16 secundum 0111. E 18 quodl et D 19 proprie 0111. E 20 commune om. CE 21 illi 0111. B 23 est 0111. AFG 24 etiam 0111. D IJ univocum l Deo tUid. F 25 possit l potest Z 25-2 (p. 556) Patet ... rationali 0111. (h0111.) E
556
LIBER l DIST. 3 Q. X
non d.icitur univoce de Deo et creatura irrationali quacumque tantum, sed etiam de creatura rationali, et ita est universaliter de omnibus quae d.icuntur secundum proprietatem et non tantum secundum similitud.inem, et hoc loquendo de illis quae connotant aliquem effectum particularem. Patet enim quod sicut fortitudo, s pulchritudo, bonitas, veritas, causativum, perfectio competunt Deo et quibusdam creaturis irrationalibus ita competunt creaturis rationalibus; multa autem convenientia Deo, non tantum secundum similitud.inem sed etiam secundum proprietatem, sunt praecise communia Deo et creaturis rationabilibus, sicut esse intellectuale, 10 posse intelligere, posse velle, misericordia, iustitia, sapientia, et sic de aliis multis. Et ideo creatura rationalis rnaxime Deo assimilatur. Unde si per impossibile sapientia, verbum, dilectio et huiusmod.i essent accidentia tam in Deo quam in creaturis, tunc substantia rationalis creata, producta et formata secundum talia 15 accidentia ad irnaginem vel similitud.inem Dei secundum sua accidentia, - sicut modo artifex forrnat statuam figura, coloribus et huiusmod.i accidentibus ad similitud.inem Herculis et accidentium Herculis -, illa, inquam, substantia creata haberet accidentia eiusdem rationis cum accidentibus Dei, et ita vere esset imago 20 ducens in recordationem Dei sicut modo statua ducit in recordationem Herculis. Et ideo, quia ita vere et eminentius et ita proprie Deus est sapientia, verbum, dilectio, misericordia, caritas, et sic de aliis sicut si ista essent accidentia in Deo, et ista vere sunt 1 quacumque om. D 2 de creatura om. D 3 et 0111. E Il non om. A li tantum] tamen E 4 similitudinem] consirnilem G il quae] qui D 5 sicut om. E Il fortitudo] forma DZ 6 pulchritudo J et add. Z !! causativum] creativum EF Il causativum ... compe-tunt] et huiusmodi licet competant D Il perfectio] productio E Il competunt] conveniunt E 7 ira] tamen cum hoc D qcompetunt] conveniunt E Il creaturis om. D 9 sed om. G !l secundum om. G Il praecise om. E 10 sicut] est add. Z Il esse] est F 1: intellectualc om. E 11 intelligere om. E Il posse2 om. DE 11-12 sapientia ... mu!tis] et huiusmodi D 12 ideo] sic add. Z 13 dilectio] delectatio C 13-14 et huiusmodi] etc. E 14 tam om. E Il quam] sicut E 17 formar] facit F, om. D 18 huiusmodi] cetcris Z Il accidentium] accidentia DE 19 illa] ita D Il inquam] nunquam D, in quantum E 20 imago] Dei add. E 23 sapientia ... dilectio om. E Il misericordia J veritas add. B, et add. DZ li caritas] veritas GZ 24 et ... aliis] etc. E Il in om. DE Il ista2] ita BCEZ Il sunt] sicut Z
DE IMAGINE TRINITATIS
557
in creatura rationali sola, ideo creatura rationalis sola potest dici aliquo modo imago Dei, quamvis non ita perfecte sicut si essent accidentia tam in Deo quam in creatura. Circa s e c u n d u m I dico quod imago Dei imperfecta et s quasi radicaliter et originaliter consistit in ipsa anima secundum suam substantiam. V erumtamen perfectio imaginis completive consistit in ipsa substantia animae et duobus actibus productis. P r i m u m patet, quia secundum beatum Augusti n u m, XIV De Trinitate, cap. 8 2 : « Eo anima imago Dei est quo capax eius 10 est particepsque esse potest •, ita quod de quocumque verifìcatur hoc quod est capax Dei posseque eius esse particeps, de eo verifìcatur imago; igitur sicut haec est vera 'anima secundum suam substantiam est capax Dei et potest esse particeps eius' ita haec est vera 'anima secundum suam substantiam est imago Dei'. 1s S i d i c a t u r quod anima non est capax Dei nisi per actus intelligendi et volendi, igitur nec est imago Dei nisi per actus tales, re sponde o quod 'per' potest dicere circumstantias subiecti vd denominati tali denominatione vel potest dicere circumstantiam connotati sine quo non sic denominatur. Primo 20 modo anima secundum suam substantiam est capax Dei et imago eius, quia anima est illud quod capit Deum vel capere potest. Et ideo est vere imago secundum suam substantiam. Secundo modo est capax Dei et imago eius per actus suos, quia sine actibus 5 et] ve! ACE , originaliter] origo E 6 imagirùs] et add. BCFG, add. sed del. A 8 beatum om. Z 9 Eo] est add. Z .. arùma] ipso Aug., om. D Il est om. Z Il quo] quod DE IO particepsque] et particeps D 1: quod om. B 11 quod om. F :j est] esse add. E Il posseque] si posse et D, et posse Z :1 eo] ilio F 13 haec om. E 14 arùma om. G Il secundum] per E 16 intelligendi ... actus om. (horn.) G L nec] non DE, rùhil F 17 tales] eius D Il per om. G l[ circumstantias] circumstantiam CEFG 20 arùma] est add. D Il est om. D 21 est ... quod om. F 22 est om. G 23 Dei et om. E eius om. D :· sine] sive in E, suis C
l Seu quomodo se habcat imago creata ad Trinitatcm, cuius est imago. C( supra, p. 554, lin. 3-4. 2 August., De Trinit., XIV, c. 8, n. 11 (PL 42, 1044).
558
UBER I DIST. 3 Q. X
non potest habere Deum et ideo sine actibus vel in actu vel m potentia non est capax Dei. S e c un d u m I patet, quia illud quo anima capax Dei est pertinet ad imaginem perfectam, hoc est ad perfectionem imaginis; sed actus intelligendi et volendi sunt huiusmodi; igitur etc. Hoc patet per beatum Augusti n u m, in quodam sermone 2, dicentem quod si homo servasset in se bonum quod in ilio creavit Deus, id est imaginem suam, semper laudaret Deum non solum lingua sed etiam vita. Igitur secundum beatum A u g u s t i n u m creata fuit in homine imago Dei quam non servavit. Hoc non potest intelligi de substantia animae, igitur intelligit de aliquo accidente creato in anima, quod homo perdidit per peccatum. Tale non potest dici nisi actus intelligendi vel volendi vel habitus, et si habitus accidentales pertineant ad imaginem, multo magis actus, igitur etc. Praeterea, omnes ponunt imaginem in tribus consistere habentibus ordinem originis inter se; sed potentiae non originantur nec ipsa substantia animae originatur; igitur oportet ponere aliqua accidentia animae originata pertinere ad imaginem. Ideo dico quod completa ratio imaginis consistit in ipsa sulr stantia animae et duobus actibus, scilicet actu intelligendi et volendi, et etiam potest consistere in ipsa substantia animae et in
Il
1 veli] sive D, om. FIl in! om. B vel2] sive D Il in2 om. BF 2 est] esse E 5 sunt om. AE Il buiusmodi om. E 6 di=tem] dicente DF, sic add. D 7 ilio] se F 8 id est] primo C, scilicet E, et FIl semper om. D Il semper ... Deum] propter laudem Dei B 8-9 non ... vita] etc. Z 8 solum] tantum F lingua] baec A 9 etiam] et AD Il vita] vitam ABF Il beatum Augustinum] eum D l! creata] data D 10 in bomine om. D Il Dei om. G Il quam] quamvis G 12 anima] substantia animae D Il Tale] Talis Z 14 imaginem] rationem imaginis D 15 igitur etc. om. AE 16 in om. G tribus] duobus E 17 potentiae] animae add. D non om. G 18 ipsa] sola add. F, om. D animae] non add. D originatur om. E 20 Ideo dico] dico igitur E 21 etl) in add. DE scilicet] in add. DE 22 ipsa] ista G in2 om. Z
!l
Il
Il
Il
Il
Il
Il
l Scilicet quod perfectio imaginis :completive consistat in ipsa substantia animae et duobus actibus productis. Cf. supra, p. 557, )in. &-7. 2 Non invenimus.
5
10
15
20
DE IMAGINE TRINITATIS
5
to
15
20
559
duobus habitibus correspondentibus ipsis actibus. Et tunc loquendo de actibus naturalibus, iste est ordo: quod sicut Pater in divinis habet fecunditatem ad producendum tam Filium quam Spiritum Sanctum et communicat Filio fecunditatem producendi Spiritum Sanctum, et Pater et Filius producunt Spiritum Sanctum, ita ipsa substantia animae est fecunda et productiva tam actus intelligendi quam volendi; et producit primo actum intelligendi, qui est etiam productivus actus volendi, et tunc illae duae causae, scilicet ipsa substantia animae et actus intelligendi possunt producere actum volendi, ita quod sicut Filius in divinis est tantum ab uno, et Spiritus Sanctus est a Patte producente et a Filio producto, ita actus intelligendi est a sola substantia animae, et actus volendi est a substantia animae et ab actu intelligendi producto, et sic imago potest aliquo modo repraesentare distinctas personas, et ordinem et originem earum. Quod autem actus volendi sit effective ab actu intelligendi, ostendo per illud commune verbum quod 'omne absolutum necessario praesuppositum alteri habet rationem causae in aliquo genere causae' ; sed actus intelligendi necessario tamquam aliquid absolutum praesupponitur actui volendi; igitur habet rationem causae respectu illius. [DUBIA CONTRA RESPO:!'!SIONEM ACCTORIS j
25
Sed circa praedicta occurrunt aliqua dubia. P r i m u m, quia si il1a esset ratio quare creatura rationalis est imago Dei et non aliqua alia creatura, sequeretur quod imago consisteret non tantum in tribus sed etiam in pluribus, quia talia accidentia sunt 2 de] ipsis add. DE [[ quod] quia F 3 ad producendum] producendi D 6 ipsa om. B Il animae om. E 9 ipsa om. Z 11 uno] scilicet Patre add. Z Il est om. DE Il a2 om. D 13 animae om. D 14 distinctas] diversas E 15 et2 om. Z 16 commune om. D 17 quod om. E 18 causae2 om. E 19-20 necessario ... volendi] est aliquod absolutum, necessario praesuppositum actui volendi E 19-20 necessario ... illius] est hniusmodi respectu actus volendi, igitur etc. D 22 aliqua om. E Il Primum] dubium est add. D 23 illa] ita D Il ratio quare] quod D Il est] esset DE 24 aliqua] nulla D, om. FZ Il crea25 tribus] actibus et substantia animae tura] causa Z, om. D [[ sequeretur] sequitur E add. D [l pluribus] multis D
560
LIBER I DIST. 3 Q. X
in creatura multa, sicut misericordia, iusti.tia, dilecti.o, voliti.o, scientia, intellectus, ars, prudentia, et sic de multis aliis, igitur essent plures partes imaginis quam tres. S e c un d u m, quia non videtur quod imago quocumque modo dieta consistat praecise in ipsa substantia animae, quia imago s necessario requirit disti.ncti.onem aliquam; sed in ipsa substantia animae nulla est disti.ncti.o; igitur nullo modo habet rati.onem 1maguns. T e r t i u m, quia non videtur quod imago consistat in ipsa substantia animae et duobus acti.bus, quia inter partes imaginis to debet esse consubstanti.alitas; sed inter substantiam animae et illos actus nulla est consubstanti.alitas; igitur etc. Praeterea, non debet esse maior disti.ncti.o inter partes imaginis quam inter partes vesti.gii; sed inter partes vesti.gii non est disti.ncti.o realis ; igitur nec inter partes imaginis. t5 Praeterea, in actu primo et in duobus acti.bus secundis consisti.t vesti.gium secundum beatum A u g u s t i n u m, VI De Trinitate, cap. ultimo l, et est auctoritas allegata in praecedenti. quaesti.one. Praeterea, imago Dei est immortalis et incorrupti.bilis, se- 20 cundum beatum A u g u s t i n u m, XIV De Trinitate, cap. 3, ubi dicit sic 2 : « Ea investi.ganda est in anima hominis, id est rati.onali sive intellectuali, imago Creatoris, quae immortaliter 1 iustitia om. E Il clilectio] sapientia E Il volitio] veritas E 2 scientia ... prudentia 4 Secundum] Secundo E, dubium est add. D 5 consistat] consistit GZ Il praecise om. D Il substantia] scilicet add. E Il quia] et G 6 requirit] requiret Z Il distinctionem] definitionem Z 9 Tertium] dubium est add. D Il imago] ratio imaginis D Il consistat] consistit G Il ipsa] quaedam E 10 et] in add. BE 12 igitur etc. om. Z 14 quam] habet add. G Il non] nulla E 15 nec ... imaginis] etc. E 16 in2 om. ACEGZ 20 Dei om. D Il et om. E 21 beatum om. Z Il XIV] X E 22 investiganda] inveniendo Aug.JI anima] animo ABDFG Il id est] scilicet DE 22-23 rationali] rationale D 23 sive] velE Il intellectuali] intellectuale D om. E
l August., De Trinit., VI, c. 10, n. 12 (PL 42, 932); c( supra, p. 550, 2 August., De Trinit., XIV, c. 4, n. 6 (PL 42, 1040); Augunota 1. stinus habet « invenienda • pro « investiganda •.
561
DE IMAGINE TRINITATIS
immortalitati eius est insita •; sed. isti actus secundi non sunt immortales nec incorruptibiles; igitur non sunt partes imaginis. Q u a r t u m d u b i u m est, quia non videtur quod actus volendi sit effective ab actu intelligendi. Hoc p r o b a n t a l is qui sic l : notitia genita est accidens quoddam, cui non communicatur fecunditas producendi actum dilectionis; tale enim accidens non est natum esse formaliter intelligens vd volens; igitur memoria non communicat producto illam fecunditatem quam prius habuit, quia non communicat sibi naturam eandem sed 10
aliam.
ts
Praeterea, Augusti nus, IX De Trinitate, cap. 8 2: c Verbum amore concipitur •; igitur amor est causa effectiva verbi magis quam e converso. Q u i n t u m d u b i u m est, respectu cuius obiecti sit imago. S e x t u m, quare in parte sensitiva non est imago. (SoLUTIO DUBIORUM]
Ad p r i m u m 3 istorum dico quod quamvis sint tales multi actus et habitus, tamen omnia red.ucuntur ad duo genera, et ideo ponitur imago in duobus. Ad s e c un d u m 4 dico quod ad perfectionem imaginis requiritur aliqua distinctio, tamen ad imperfectam imaginem non 1 imm.ortalitati] immortalitate D, i=ortalitatis Z Il eius om. G Il insita] mensura Z Il secundi] si G 2 nec] et DZ 4 sit om. E Il Hoc] Et prann. D 5 genita] generata Z Il quoddam] quam G 6 erùm] autem EF 7 formaliter om. E 8 producto] produotae E Il quam] ipsa add. Z 9 habuit om. A Il naturam] illam E 12 efièctiva] efficiens E 14 est om. E Il obiecti om. D Il sit] dicitur esse E 15 Sextum] dubium est add. D 19 duobus] actibus et substantia add. D, cum substantia 17 istorum om. Z Il quod om. Z
add. E, duabus causis G
20 secundum] dubium add. D
21 imperfectam] perfectam D
l Scotus, Ordinatio, I, d. 3, p. 3, q. 4, n. 588 (ed. Vaticana, III, 347), paucis mutatis vel omissis. 2 August., De Trinit., IX, c. 7, n. 13 (PL 42, 967). 3 Supra, pp. 559, lin. 22 - 560, lin. 3. 4 Supra, p. 560, lin. 4-8.
36
561
iiBER I DIST.
3
Q. X
reqmntur. Et tunc ipsa substantia animae propter similitudinem quamvis longinquam, tamen maiorem quam sit inter Deum et quamcumque creaturam irrationalem, est aliquo modo imago divinae essentiae et etiam aliquo modo personarum; quia quamvis sit distinctio realis inter divinas personas, tamen tanta est identitas inter essentiam et personam- quamvis ibi d.efìciat aliquis modus identitatis -quanta est inter substantiam animae et substantiam animae. Nec potest aliquo modo essentia divina intelligi in se, non intellecta persona divina. Ideo si primo intelligeretur divina essentia et postea intelligeretur ipsa substantia animae, ipsa faceret aliquo modo recordari et de essentia divina et de personis divinis. Et s i d i c a t u r quod beatus A u g u s t i n u s semper expressit imaginem per aliqua distincta, sicut IX De Trinitate, per mentem, notitiam et amorem, et X l et deinceps per memoriam, intelligentiam et voluntatem, d i c o quod beatus A u g u s t i n u s intendebat exprimere imaginem perfectam, tamen ad habendum aliquam conformitatem inter partes imaginis et divinas personas expressit eam per nomina signifìcantia ipsam substantiam animae, propter quod vere praedicantur de ipsa substantia animae, connotantia tamen ipsos actus secundos, propter quod non erant nomina synonyma. Et ideo IX De Trinitate assignat imaginem per mentem, notitiam et amorem, ubi per inentem intelligit ipsam substantiam animae; per notitiam ipsam substantiam animae connotando verbum, quod est actus secundus producibilis ab ipsa substantia animae; per amorem intelligit ipsam -------------------------
3 irrationalem] rationalem E 5 tanta om. D 6 essentiam] divinam IJI!d. F 7 substantiam2] essentiam F 9 non] nisi B 1\ Ideo] Et praem. D Il intelligeretur om. E 10 substantia] essentia F 11 etl om. DFZ 1\ divina om. E Il divinis om. D 14 mentem] 15 intelligentiam] intellectivam A veritatem E Il X] ideo EZ, ibidem G 1\ et3 om. Z 16 intendebat] intelligebat FIl exprimere] per add. E 19 praedicantur] praedicatur C 20 connotantia] connotando Z Il tamen om. AZ Il ipsos] illos Z, om. D 21 IX] X A 22 ubi] ut B 23-24 per ... animae om. (hom.) DFZ 25 animae] et add. B
1
August., De Trinit., IX et X (PL 42, 959-971 et 971-984).
5
to
t5
20
25
563
DE IMAGINE TRINITATIS
eandem substantiam animae connotando acturn volendi pr
l August., De Trinit., IX, c. 2, n. 2 (PL 42, 962). De Trinit., IX, c. 4, n. 5 (PL 42, 963).
2
August.,
564
LIBER I DIST. 3 Q. X
sui 1psms, in tantum quod nisi esset impedimentum statim se cognosceret, et ita prompte et ita faciliter sicut habens habitum quemcumque respectu actus potest illud cognoscere, et eodem modo posset se diligere; et isto modo intelligendum est dictum beati A u g u s t i n i, quo dicit l quod mens semper novit se, semper diligit se et tamen non semper se cogitat. S i d i c a t u r quod secundum praedicta eadem esset assignatio imaginis quam ponit A u g u s t i n u s in IX De Trinitate per mentem, notitiam et amorem, et quam ponit postea per memoriam, intelligentiam et voluntatem, et per consequens una non esset evidentior alia; cuius oppositum dicit XV De Trinitate, cap. 3, ubi dicit sic 2: cIn nono », scilicet libro, c ad imaginem Dei, quod est homo secundum mentem, pervenit disputatio, et in ea quaedam trinitas invenitur, id est mens, et notitia qua se novit, et amor quo se notitiamque suam diligit ». Et sequitur: « In decimo hoc idem diligentius subtiliusque tractatum est, atque ad illud perductum, ut inveniretur in mente evidentior trinitas, in memoria scilicet, intelligentia et voluntate »: R e s p o n d e o quod istae duae assignationes quae sunt respectu eiusdem non differunt nisi secundum nomina diversimode eadem exprimentia, et sic secunda assignatio est aliquo modo evidentior quam prima, quia intentio beati A u g u s t i n i est ----
-
------
1 in] et C Il quod om. CE Il nisi] non C 2 ita2 om. F 3 actus] alicuius CFG, 4 diligere] intclligere E 5 dicit] dicitur F Il mens om. G Il novit] movit B 6 non om. E 7 Si] Et prann. E Il quod om. F 8 in om. EGZ 9 et2 om. FIl ponit om. E 11 evidentior] quam add. E Il XV] III E 12 cap. om. C Il scilicet om. D 13 Dei om. C Il pervenit om. E 14 ea] eadem E Il quaedam] quae de D, om. Z Il trinitas] trinitate D Il id est om. Z Il qua] quae ADZ 15 novit] novet B, noverit FIl notitiamque] et notitiam Z, per notitiam D 16 In decimo] inde non BF, in Dei ideo C Il idem] id est Z !l diligentius] diligere eius D, que add. BE Il subtiliusque] subtilius E 17 petductum] productum EFG Il ut om. C Il ut inveniretur] ubi invenitur E 21 eadem om. Z Il exprimentia] repraesentantia E om. E
l August., De Trinit., X, c. 12, n. 19 (PL 42, 984). De Trinit., XV, c. 3, n. 5 (PL 42, 1060).
2
August.,
5
10
15
DE IMAGINE TRINITATIS
5
10
15
20
565
investigare quomodo tres personae possunt distingui inter se, et tamen esse unus Deus. Et quia secundum usum loquendi magis dicitur quod eadem res est memoria, intelligentia et voluntas, quam quod sit eadem res mens, amor et notitia, ideo quantum ad hoc est evidentior, quia evidentius est notum ista tria praedicari de eadem re quam illa, quae tamen omnia sunt eadem. Aliter potest dici quod sicut patet ex processu beati A u g u s t i n i, i p s e in IX intendit de mente et notitia et amore respectu sui, ubi quaedam trinitas est, non tamen est imago ibi, vd non ita expressa sicut in aliis. Memoria autem et intelligentia et voluntas sunt respectu etiam Dei, respectu cuius non tantum est Trinitas sed etiam imago, et ita est evidentior quantum ad imaginem. Ad t e r t i u m I dico quod imago complete consistit in substantia et in actibus secundis. Ad p r i m u m i n c o n t r a r i u m 2 dico quod inter partes reales imaginis non debet esse consubstantialitas; in hoc enim deficit a trinitate personarum divinarum inter quas est consulr stantialitas; sed ad intentionem beati A u g u s t i n i sufficit quod illa quae exprimunt illas partes ilio modo exprimant quod possint de eadem substantia praedicari, ut possit dici quod eadem sulr stantia est memoria, intelligentia et voluntas, quae tamen connotant aliqua distincta, quia aliter non possent relative dici ad invicem; et ita illa connotata non sunt substantia animae. 1-3 inter ... dicitur om. A 2 esse] erit G Il Et om. C Il quia] cum E, tamen F Jl se3 quod] sit add. E Jl est om. E 4 quod cundum om. E JJ!oquendi] loquentium D om. EG [[ res] sit add. C, om. A 5 notum] est add. E 6quae om. ABC Il tamen ABG Jl onuùa] omnino Z, om. B 8 IX] De Trinitate add. FIl etl] de F, om. DEZ Jl sui] igni A 10 sicut] est add. D 11 Memoria] Mens F Jl etl 9 ubi] ut A Il ibi om. D [[ non2] est add. D om. Z 11 etiam om. DE Il respectu om. D 13 tertium] dubium add. D 14 in om. E 16 enim] autem E 17 inter] in BC 18 quod] quam Z 19 partes om. C Jl possint] possunt CDF 20 ut] ubi A Jl possit] posset GZ 21 et om. B 23 et om. Z
Supra, pp. 560, lin. 9- 561, lin. 2. tertii dubii, supra, p. 560, lin. 10-12. I
2
Seu ad primam rationem
566
LIBER I DIST. 3 Q. X
Ad s e c u n d u m l dico quod aliquando inter partes vestigii est distinctio realis, sicut patet in praecedenti quaestione 2. Similiter, non est inconveniens aliquando quod sit maior distinctio realis in imagine quam in vestigio, quia distinctius repraesentat. Ad t e r t i u m 3 dico quod uno modo vestigium est in plus s quam imago, et isto modo loquitur A u g u s t i n u s, VI De Trinitate, ubi allegatur. Alio modo distinguitur contra imaginem, et sic ponit A u g u s t i n u s vestigium in anima, artibus et doctrinis et affectionibus et delectationibus, non respectu Dei to sed respectu aliorum a Deo. Ad q u a r t u m 4 dico quod imago est immortalis, quia illa per quae exprimuntur partes imaginis necessario et semper praedicantur de ipsa anima. Unde haec est vera semper et necessaria: anima est memoria, intelligentia et voluntas. Et iste modus loquendi est apud multos S a n c t o s et P h i l o s o p h o s 5, quod 1s est immortale vel insitum necessario illi et huiusmodi, quando talia nomina et conceptus necessario praedicantur de ilio, !§ saltem si sint, §l et ita frequenter accipitur 'esse in' pro 'praedicari', et ita concedo quod vario modo accipit A u g u s t i n u s memoriam, intelligentiam et voluntatem, et eodem modo mentem, notitiam 20 et amorem, quando dicit quod sunt una substantia vel unus l aliquando om. AD 2 est] aliqua add. D 3 est] esset D 4 repraesentat] imago add. D 8 aroma] et add. BZ, om. E Il artibus] actibus E Il et2 om. FZ 9 etl om. Z Il afièctiorubus] affectibus Z, om. G Il et2 om. Z Il delectatiorubus] delectabilibus Z 12 per] pan D, om. FIl exprimuntur] exprinùt D, exprimunt FIl partes] partem D 12-13 praedicantur] probantur E 13 necessaria] necessario E 15 multos om. D Il Sanctos et om. E Il quod] illud add. Z 16 insitum] insit G, ve! iruit add. in margine FZI! illi] ei D Il quando] sunt add. D 17 saltem] aut G 17-18 saltem ... sint om. A 18 in] ibi Z, ratiorus E 19 quod om. E intelligemiam] intellectum Z et add. D 21-1 (p. 567)una ... 21 unus] unum E sunt om. (hom.) C
l Supra, p. 560, lin. 13-15. 2 Supra, pp. 550s. 3 Supra, p. 560, lin. 16-19. 4 Supra, pp. 560, lin. 20 - 561, lin. 2. 5 Cf. Aristot., Anal. Priora, I, cc. 36-37 (48a 40-49a l O) ; Damascenus, Dialectica, c. 38 (PG 94, 606 A); versio Roberti Grossatesta, c. 22 (ed. O. A. Colligan, p. 21).
DE IMAGINE TRINITATIS
5
10
15
7D
567
spiritus. Et quando dicit quod sunt multa quae relative dicuntur, et hoc intelligendum est •nisi per tales propositiones intelligat actum signatum, cui correspondent diversi actus exerciti', ad m.odum quo prius dictum est in a1iis t. Ad q u a r t u m d u b i u m 2 dico quod actus volendi est effective ab actu intelligendi. Et quando dicitur quod est accid.ens quod non est natum esse intelligens et volens, c o n c e d o, sed ex hoc non sequitur quod non sit causa volitionis, quia secundum i s t o s aliquid potest esse causa intellectionis et volitionis quod non potest esse intelligens nec volens, quia obiectum est tale 3. Similiter, visibile est causa visionis secundum e o s, et tamen non est natum esse videns; ita est in proposito. Ad beatum A u g u s t i n u m 4 dico quod - sicut patet ex processu suo - per verbum intelligit notitiam complexam elicitam ex habitu, et quantum ad illud verbum concurrit voluntas, quia sicut dictum est prius s, verbum complexum, quod est determinate affirmativum vel negativum, non fit nisi mediante voluntate, respectu tamen illius actus voluntatis est una alia notitia, scilicet incomplexa termini vel terminorum, quae est causa ipsius. Simi!iter, quando verbum habetur habitualiter, frequenter ad eliciendum ipsum distincte et perfecte et ad conservandum praecise 1 spiritus l specie E Il quae l quod C, om. F Il dicuntUr l dieta F 2 nisil ut Z Jl taks l 4 prius om. D plures Z 3 correspondent] correspondentem A Il exercitil exercitati Z 6 Et quando J cum E 9 potest om. E 1O esse ..• nec] est intellectus et E Jl quia ... est] 11 eos] istos D 12 est!] aptum add. E Il est2 om. G 14 suo om. Z circa obiectum E 16 dictum] determinatum E 17 fit] sit AG 18 alia notitia om. G Similiter] Simpliciter D 21 ipsum] unum E Il et2] id est E, om. Z Il conservandum] coruerviendum E, perfecte add. D l De actu signato et exercito cf. supra, dist. 2, q. 6 (p. 220). Supra, p. 561, lin. 3-10. 3 Cf. Scotus, Ordinatio, I, d. 3, p. 3, q. 2 (ed. Vaticana, III, 289-298), ubi docet obiectum concurrere cum intellectu ad causandam intellectionem; idem, Quodl., q. 15 (ed. Wadding, XII, 410-445); obiectum movere voluntatem « metaphorice •, docet Scotus, Oxon., II, d. 25, q. 1, n. 24 (ed. Wadding, VI, 889). 4 Supra, p. 561, lin. 11-13. 5 Supra, d. 3, q. 4 (pp. 438s.). 2
568
LIBER I DIST. 3 Q. X
concurrit voluntas, quia 'intelligimus cum volumus' l, quod est intelligendum post notitiam habitualem adquisitam. Ad q u i n t u m 2, quod imago est propriissime respectu Dei ut obiecti, quia illi actus cognoscendi et volendi sunt similitudines Dei, secundum beatum A u g u s t i n u m, IX De Trinitate 3. Et ideo ponit beatus A u g u s t i n u s imaginem trinitatem il1am quae est respectu aeternorum. Et ideo alias trinitates non ponit esse J.ID.agmes. Ad s e x t u m 4 dico quod in parte sensitiva non est imago, qwa non habet aliquem actum respectu Dei.
5
10
[REsPONSIO AD ARGUMENTUM PRINCIPALE]
Ad argumentum principale 5 patet quod [nec] in anima nec m creatura rationali !§ pure spirituali§ l est distinctio realis intrinseca et essentialis; est tamen ibi distinctio extrinseca et accidentalis. 1 volumw] velimus C 3 quintum] dico add. DEFZ 4-5 ut .•. Dei om. (lwm.) A 5 Et om. D 6-7 ponit ... ideo om. (hom.) A 6 imaginem. 4 illi] ille CEG om. E 6-8 trinitatem ... imagines om. (hom.) D 7 ideo om. E IJ trinitates om. C 8 imagines] imagin.em CG 9 sextum] dubium patet per idem add. D IJ dico om. D Il in] ex GZ 10 non om. Z 12 necl ita Z, om. codd. 13 pure spirituali mg. B, om. AF 14 tamen] tantum A Il ibi] aliqua aad. D l Cf. Aristot., De anima, II, c. 5, f. 60 (417b 24); August., Enarr. in Psalmos, ps. 35, n. 1 (PL 36, 342). 2 Supra, p. 561, lin. 14. 3 August., De Trinit., IX, cc. 6-7 (PL 42, 965ss.). 4 Supra, p. 561 lin. 15. 5
Supra, p. 552, lin. 5-10.
15
INDI CES I. Bibliothecae et manuscripta.
II. Auctores et scripta. III. Doctrina. IV. Index generalis.
571
INDEX I: CODICES
I. -
Bibliothecae et manuscripta.
&sisii, Bibl. Commun., cod. 172: Z72, 406. Cantabrigiae, Bibl. Coli. Caius et Gonville, cod. 101 (=H): 7•, 35*, 3-568. - Cod. 325 (=G): 35*, 3-568. Erfordiae, Bibl. Civit., cod. Amplon. F. 121: 4. Florentiae, Bibl. Nat., cod. Conv. soppr. A. 3. 801 (=A): 13*, 17*, 3-568.- Cod. Conv. soppr. D. IV. 95: 19*-33*. Giessae, Bibl. Univ., cod. 732: 9*. - Cod· 733: 9*.- Cod. 773: 7*-13*. Londini, Mus. Britann., cod. Royal. 12. F. XIX.: 146.
Vaticana Civitas, Bibl. Apost., cod. Burghes. 68: 8*, 13*-17*.- Cod. Burghes. 150: 15*. - Cod. Burghes. 171: 101, 2Zl, 242, 258, 272, 301.- Cod. Chigi A. V. 129: 326. - Cod. lat. 3062: 414s. Vindobonae, Bibl. Status, cod. 1438: 362. Praeterea, in apparatu quandoque indicantur lectiones variantes sequentium codicum,
Scriptum Guillelmi de Ockham. continentium: Florentiae, Bibl. Nat., Conv. soppr. F. 6. 800 (= Fior.).
Monachi, Bibl. Univ., cod. F. 52(= E): 35*,
Giessae, Bibl. Universitatis 773 (= Giessa).
3-568. Oxonii, Bibl. Coli. Balliol, cod. 299 (= C): 19*-22*, 35•, 3-568. - Bibl. Coli. Merton, cod. 93: 323.- Cod. 100 (= D): 35*, 3-568.- Cod. 138: 50.
Gotingae, Bibl. (= Gotinga).
Parisiis, Bibl. Mazarine, cod. 894 (= F): 35*, 3-568. - Bibl. Nat., cod. lat. 15,350: 267. - Cod. lat. 17,813: '127. Cod. lat. 17,841: 25•-26•, 28*. Patavii, Bibl. Univ., cod. 927: 361. Romae, Bibl. Angelica, cod. 1017: 371. Trecis, Bibl. Civit., cod. 718 (= B): 35*, 3-568.
Patavii, Bibl. Antoniana 184 (= Pad. Anton.).
II. -
Universitatis, Theol.
118
Oxonii, Bibl. Coli. Merton 106 (= Merton 106).
Patavii, Bibl. Universitatis 9Z7 (= Pad. Univ.). Parisiis, Bibl. Mazarine 962 ( = M=. 96Z). Parisiis, Bi hl. Nat. lat. 15, 904 (= Pari.s Nat.). Vaticana Civitas, Bibl. Apost., cod. Burghes. 68 (= Borgh.). Vaticana Civitas, Bibl. Apost., cod. Ottob. lat. 2088 (= Vat.).
Auctores et scripta ab Ockham et ab editoribus allegata.
Adrian, J. Valentino, Catalogus... Bibl. Acad. Antonius Andreae, Expositio in XII libros Metaph. Aristot. (ed. Wadding, inter opera Giessensis: 8 •. Scoti, IV, 151ss.), V, c. 2: 342. Aegidius Romanus, In I Sent. (ed. Venetiis 1521), d. 3, p. 1, q. 1 et p. 2, q. 1: 546; Aristoteles (edd. Bekker, Berolini 1831-1870; Didot, Parisiis 1848-1874; Iuntina, Venetiis d. 19, q. 1: 269. 1550-1553): 13*-14*. - Quaestio de universalibus (ed. G. Bruni): 226. - Analytica Posteriora, lib. 1, t. 4: 409; tt. 7-17: Anaxagoras: 407. 456; tt. 28-37: 105; tt. 28-43: 103; tt. 30-31: Anselmus (S.), Monologion (PL 158, 141ss.; 346; t. 31: 297; t. 36: 165; t. 62: 232, 262; ed. F. S. Schmitt), c. 15: 81, 98; c. 17: 4.
572
INDICES
tt. 104-108: 216; tt. 194-201: 468; t. 218: 232, 262. - Lib. n, t. 39: 401; tt. 44-45: 415; tt. 69-84: 29; t. 96: 323, 328, 329; tt. 101-107: 520. - Analytica Priora, Ii b. I, a. 36-37: 566. - Categoriae, v. Praedicamenta. - De anima, lib. n, t. 1: 509; t. 60: 483, 568; t. 66: 495; t. 68: 10!>; t. 118: 408, 416.Lib. m, t. 9: 513; t. 1o: 487, 514, 516; t. 30: 484; t. 37: 487, 517; t. 39: 380; tt. 37-58: 507. - De caelo, lib. I, t. 10: 208. - De gener. et corrupt., lib. I, t. Z4: 105. Lib. n, tt. 56-62: 355; t. 70: 338. - De interpretatione, v. Perihermenias. - De smsu et sensi/i, c. 6: 380. - De sophistids elenchis, c. 5: 246, 247, 249. - EJhica Nicom., lib. II, c. 4: 507.- Lib. VI, c. 3: ZJO. - Metaphysica, lib. I, c. 2: 442. - Lib. II, t. 4: 383; tt. 6-13: 354, 356; tt. 8-9: 406; t. 11: 407.- Lib. m, t. 11: 169, 204; t. 14: 233, 263.- Lib. IV: 306; t. 2: 323, 325, 328, 334; t. 3: 20, 22, 80, 185; t. 5: 297; t. 10: 407, 415.- Lib. V, tt. 13-14: 273; t. 14: 231; t. 16: 210, 216ss., 233, 263, 2%, 319, 340, 452; t. 20: 170, 206.- Lib. VII, t. 2: 233, 263; t. 7: 264; t. 9: 264; t. 10: 456, 457; t. 15: 325, 334; t. 16: 102, 103, 130, 132; t. 19: 297; t. 21: 264; t. 44: 252, 264; t. 45: 163, 237s.; t. 46: 238; t. 47: 238, 255; t. 48: 238; t. 49: 238; t. 53: 101, 102, 103, 130, 132.- Lib. VIII, t. 10: 332, 341; t. 11: 13, 44; t. 16: 359, 379. - Lib. IX, t. 15: 30*, 451; t. 22: 302, 393, 459. Lib. X, tt. 1-8: 168, 203, 204; t. 6: 239; tt. 9-13: 172; t. 12: 214ss., 218; t. 14: 208; tt. 13-26: 218; t. 24: 2%.- Lib. XII, c. 4: 122ss., 239. - Perihermenias, c. 7: 107, 151; c. 13: 177,244. - Physica, lib. I, t. 3: 233, 262, 464, 499s.; t. 4: 456, 499, 504; tt. 4-5: 464, t. 5: 465, 471, 485, 4%, 505; t. 13: 325; t. 16: 325; t. 35: 407; t. 49: 483, 485; tt. 57-70: 80, 93; t. 60: 74, 99.- Lib. II, t. 6: 314, 403, 410;
t. 33: 342, 345, 346.- Lib. III, t. 8: 80. - Lib. VII, t. 29: 169.
-
Praedicamenta, c. 1: 306, 309, 323, 326, 330, 336; c. 2: 106, 107, 148; c. 3: Zl; c. 4: 281; c. 5: 107, 119, 121, 149, 150; c. 8: 323, 330, 331; c. 11: 208.
-
Topica, lib. I, c. 7: 74, 99, 107, 151, 152. 203, 208; c. 15: 112.- Lib. n, c. 4: 125. - Lib. III, c. 5: 133, Z77.- Lib. IV, c. 1: 125; c. 2: 28, 29; c. 4: 232, 261.- Lib. VI, c. 10: 88, 138. Augustinus (S.): 13*.
-
Contra Maximinum (PL 42, 745ss.), lib. II, c. 10: 7.
De Trinitate (PL 42, 819ss.), lib. V, c. 14: 11.- Lib. VI, c. 10: 543, 550, 560, 565s. - Lib. VIII, c. 2: 6, 33; c. 3: 383, 395; c. 4: Z76ss,; c. 6: 278, 279.- Lib. IX: 35, 552, 562; c. 2: 563, 565; c. 4: 563; c. 6: Z79; a. 6-7: 568; c. 7: 561, 567.- Lib. X: 552, 556, 562; c. 2: 280s.; c. 3: 280; c. 12: 564.- Lib. XIV, c. 4: 560, 565; c. 8: 557. - Lib. xv, c. 3: 8, 34, 418, 564; c. 10: 135. - Enarr. in Psalmos (PL 36-37), ps. 35: 568. - Epistolae (PL 33), epist. 147 (ad Paulinam de vid. Deo): 410. Augustinus (pseudo), Hypognosticon (PL 45, 1611ss.), Lib. I, c. 4: Averroes (Commentator), Commmtaria in opera Aristot. (ed. Iuntina, V enetiis 1550-1553): 13*. - In De anima (ed. F. S. Crawford), lib. I, t. 8: 407, 415.- Lib. n, t. 1: 485; t. 59: 486, 508; t. 60: 485, 506, 507; t. 118: 408. - Lib. III, t. 1: 522; t. 5: 111ss., 486; t. 6: 508; t. 9: 487, 509s., 512s., 515; t. 10: 487, 516, 519; t. 18: 488; t. 36: 487; t. 37: 517; tt. 37-58: 507; t. 39: 517. -
-
In De gener. et corrupt., lib. II, tt. 56-62: 355; t. 70: 338.
-
In Metaphysicam, lib. II, tt. 6-13: 354. Lib. III, t. 11: 169, 205.- Lib. IV, t. 2: 323, 328; t. 3: 91, 93, 97, 185.- Lib. V, t. 7: 100, 152; tt. 13-14: Z73.- Lib. VII, t. 2: 14*, 233s., 263; tt. 2-3: 240; t. 3:
INDEX 11: AUCTORES
573
234; t. 4: 234, 264; t. 7: 264; t. 9: 264; Bruni, G. v. Aegidius Romanus. t. 10: 234, 264; t. 11: 132, 225, 235, 265s.; Buytaert, E., v. Ioannes Dam.ascenus, Petrus t. 20: 14*; tt. 20-21: 240, 518; t. 21: 14*, Aureoli. 264; t. 28: 240; t. 30: 14*; t. 40: 235, 265; t. 44: 2525., 264; t. 45: 14*, 237, 254, 264; Colligan, O.A. v. Ioannes Dam.ascenus, Dilllectica. t. 46: 153; t. 47: 254; t. 50: 14*.- Lib. VIII, t. 2: 254; t. 11: 13, 44. - Lib. X, Courtenay, William J.: 8*. t. 6: 239; t. 7: 14*; t. 12: 216.- Lib. XII, Decker, B., Die Gotteslehre des]acob von Metz: t. 21: 100, 239, 265; t. 22: 14*; t. 27: 240; 369. t. 28: 14*, 240; t. 29: 14*; t. 39 = 79• 82- De Wulf, M., v. Godefridus de Fontibus. 86, 89-91; t. 51: 87. Dionysius Areopagita (pseudo), De div. nomi- In Physicam, lib. I, t. 4: 233, 263, 499s. nibus (PG 3, 585ss.), c. 7: 410. 504s; t. 5: 502s.; t. 13: 233, 263, 499, 504; Du Cange, Glossarium mediae et injimae Latinit. 5: 503; t. 13: 233; t. 15: 233; t. 49: 485; tatis: 13*. tt. 57-70: 80, 93.- Lib. V, t. 13: 355.Durandus de S. Portiano: 68. Lib. VII, t. 29: 169. - In IV libros Sent. (ed. Antwerpiae 1566), Avicenna, Metaphysica (ed. Venetiis 1508), lib. I, d. 2, q. 1: 356; d. 19, q. 5: 267.lib. I, c. 3: 445, 446, 456; c. 6: 325, 382, Lib. II, d. 3, q. 2: 227. 442.- Lib. V, c. 1: 167, 173, 219s., 228, 244; c. 2: 228, 244.- Lib. VI, c. 2: 355; Ehrle, F., Miscellanea I (Romae 1924): 228. c. 5: 355. - Lib. IX, c. 4: 37. Emden, A. B., A biographical &gister: 14. Biel, Gabriel: 8*-9*, 12*. Boehner, Ph., Ockham: Philosophical Writings: 22*, 24*. - Guillelmi Ockham, Prooemium... in Aristot. Perihermenias, v. Guillelmus de Ock.ham. - Guillelmi Ockham, Summa Logicae, v. Guillelmus de Ock.ham. c The Realisti c Conceptualism of ... Ock.ham •: 291. c The Text Tradition •: 266, 291. Boethius, In Aristot. De sophistids elenchis (PL 64, 1007ss.), lib. I, c. 4: 246, 247, 249. - In Categorias Aristot. (ib., 159ss.). lib. I: 327· - In librum De interpretatione (ib., 296ss.), lib. I: 134. - In Porphyrium (ib., 71ss.), lib. I: 325. Lib. II: 130.- Lib. III: 231, 261, 311. Bonaventura (S), Opera Omnia (ed. Quaracchi 1882-1901). - In I Sent., d. 3, p. 2, a. 1, q. 1: 554; d. 5, a. 1, q. 1: 6. Brown, S., c Richard of Conington •: 323. - c Sources far Ockham's Prologue to the Sentenccs • : 18 •.
G:U, G. c Gualteri de Chatton... controversia •: 17*, 272. c Quaestio Ioannis de Reading •: 19*. Gerardus de Bononia: 68. Gilbertus Porretanus, In Boethii De Trinitate (PL 64, 1247ss.), pro!.: 456. Godefridus de Fontibus: 13 •. - Quodlibet (ed. M. De Wulf- I. Hoffmans), VII, q. 1: 50-53, 56, 60, 68ss., 77, 79s. IX, q. 19: 267. Gregorius Magnus (S.), Moralia (PL 76, 92) XVIII, c. 54: 410. Gualterus Beaufon (cod. Patavii Univ. 927): 361. Gualterus Burlaeus, De puritate artis logicae tract. longior (ed. Ph. Boehner), p. 2: 146. - In Aristot. Physicam (ed. Venetiis 1589), lib. l, t. 5: 146. - Tractatus de universalibus (ed. Venetiis 1541): 121. - Tractatus de suppositionibus (cod. Mus. Britann., Royal 12. F. XIX): 146. Gualterus de Chatton: 17*, 272. Guillelmus Campellensis: 101, 119.
574
INDICES
Guillelmus de Alnwick, In I Sent. (cod. Assisii, Bibl. Commun. 172), q. 10: 271; d. 2, q. 1: 406. Quodlibet (ed. A. Ledoux), q. 2: S-13, 36, 46, 366, 369. Gui!lelmus de Ockham (Venerabilis Inceptor): 7*-34* passim. - De sacramento altaris (cod. Bibl. Univ. Giessae 733): 9•.
-
-
Expositio aurea (cod. Burghes. 150): 15*.
-
Expositio in libros Physic. Aristot. (cod. Vat. lat. 3062), lib. I, t. 1: 414.
-
Expositio in librum Porphyrii (ed. E. A. Moody): 15*.
-
Expositio in Periherm. Aristot. (ed. Bononiae 14%), prooemium: 291. In Aristot. Praedicamenta (ed. Bononiae 1496), c. 9: 208.
-
In II-IV Sent. (cod. Bibl. Univ. Giessae 732): 9•. Sumlfl4 logicae (ed. Venetiis 1508; pp. I-II et III-1 ed. Ph. Boehner): 13*; panI, c. 6: 88; c. 19: %; c. 29: 128; c. 71: 199; c. 72: 147.- Pan III, c. 6: %; 'De fallaciis', c. 4: 201; c. 10: 199.
Guillelmus de W are, In I Sent., (cod. Vindob.• Bibl. Status 1438), q. 96: 361. Guillelmus de Wilton: 19•. Hàring, N. M., The Commentaries on Boethius: 456. Hauréau, B., Notices ... de la Bibl. Nat.: 227. Henricus Costesey: 14. Henricus de Harclay: 13*, 369. - QU«stiones disputatae (cod. Vat. Burghes. 171), q. 1: 25&., 301; q. 3: 100s., 103s., 106, 109, 111, 113, 227s., 241ss., 247, 250s., 257, 272. Henricus Gandavensis: 12*-14*. - Quodlibet (ed. Parisiis 1518), III, q. 9: 219, 386. - IV, q. 7: 493; q. 8: 267; q. 21: 484, 491, 492; q. 22: 15•.- V, q. 1: 53ss., 57, 60s., 68, 71ss., 398s.; q. 14: 267; q. 15: 15*.- VIII, q. 9: 347. - Summa qq. ordin. (ed. Paris.iis 1520), art. 3, q. 4: 536.- Art. 21, q. 2: 293, 299, 303, 323s., 331.- Art. 22, q. 1: 384; q. 2: 400. -Art. 24, q. 6: 14•, 141, 394ss., 397, 399, 400, 401; qq. 6-7: 386; q. 7: 14*, 381s., 390, 392; qq. 7-9: 3%; q. 8: 382s., 386; q. 9: 383s., 387, 388.- Art. 27, q. 1: 385. -Art. 38, q. 5: 219.- Art. 40, q. 7: 554. - Art. 43, q. 2: 386. Hcrvaeus Natalis: 68. - De secundis intentionibus (cd. Venetiis 1513): 274. - In II Sent. (ed. Parisiis, 1647), d. 3, q. 3: 226. - Quodlibet (ed. Venetiis 1486), I, q. 2: 366. Hoffmans, I., v. Godefridus de Fontibus.
-
Ordinatio, v. Scriptum in I Sent. et In IV libros Sent., lib. I.
-
Quaestiones in libros Physic. Aristot. (cod· Paris.ii, Bibl. nat. lat. 17, 841): 22•, 24*-26*; q. 132: 26•-28•; q. 134: 28*.
-
Quodlibet (cod. Bibl. Univ. Giessac 733) I-IV: 9•.
-
Scriptum in I Sent. (ed. Opera Theologica IIl, St. Bonaventure, N. Y): 10•-11•, 19*, 4. - Pro!.: 7•, q. 1: 314, 439, 505, 529; q. 2: 32, 389; q. 3: 70, 97; q. 9: 299, 314, 387, 528, 544. - Dist. 1: 7•; q. 4: 389; q. 6: 36; d. 2, q. 10: 22•-25•, 26•, 29*; d. 3, q. 5: 29*-33•.
-
I11 IV libros Sent. (ed. Lugduni 1495): 9•10*.- Lib. I, dd. 2-3: 3-568; d.5, q. 3:20*22*, 390; d. 8, q. 1: 319, 446; q. 2: 159, 460; q. 3: 217, 261, 321, 449; q. 4: 214; q. 5: 436; d. 9, q. 3: 115; d. 30, q. 2: 92, 93; d. 35, q. 5: 20, 71, 93.- Lib. II, q. 1: 67; qq. 4-5: 350, 356, 448; q. 8: 357; q. 10: 355, q. 11: 203, qq. 14-15: 269; q. 15: 314, 410; q. 16: 528; q. 17: 517; q. 21: 357, 411; q. 23: 349; q. 24: 430, 554.- Lib. III, Iacobus de Viterbio, Quoàlibet (cod. Paris., Nat. lat. 15,350), I, q. 1: 267. q. 1: 88, 354, 378; q. 9: 330.- Lib. IV, q. 1: 145; q. 4: 331, 333, 334; q. 7: 345. Jansen, B., v. Petrus I. Olivi.
INDEX II: AUCTORES
575
Ioannes Damascenus, De fide orthodoxa (PG 94, - Super UniverstJlia Porphyrii, q. 4: 269. 781ss.; ven.io Burgundionis, ed. E. Buy- - Theoremata, theor. VIll: 268, 522. Ioannes de Reading: 8*, 19*-34*. taert), lib. I, c. 4: 6s., 31s., 263; c. 9: 6. - Dialectica (PG 94, 525ss.; ven.io Roberti - In I Sent. (cod. Florent. Nat., Conv. D 4. Gro.o;satesta, ed. O. A. Colligan), c. 2: 326; 95), d. 2, q. 2: 22*-29*; d. 3, q. 2: 32*-33*; c. 7: 30; 86; c. 10: 326; c. 22: 566; c. 30: d. 5, q. 3: 20*-21*, 34•. 326. - Locus non inventus: 90. Ioannes Saresberiensis, Metalogicus (PL 199, 823ss.), lib. II, c. t7: 271. Ioannes Duns Scotus (Opera Omnia, ed. L. Wadding, Lugduni 1639): 14*, 15*, 19*, 29*; opinio ei imposita: 100, 108, 127, 154. -
-
In IV libros Sent., lib. I (Ordinatio, ed. Vaticana), pro!., q. un.: 536, 537.- Dist. 1, p. 1, q. 2: 186; d. 2, p. 1, qq. 1-2: 338ss., 423s., 432ss., 437s.; q. 3: 356; p. 2, qq. t-4:
Keussen, H., Die Matrilul der Universitat KDln:
9•. Koch, I., c Neue Aktenstiicke •: 17s., 20, 25, 27, 402. Kraus, J., • Die Universalienlehre des Oxf. Kanzlers Heinr. v. Harclay •: 228.
77s., 173, 186s., 189, 301, 320, 350s., 353, 363, 367, 377; d. 3, p. 1, qq. t-2: 26, 34, Ledoux, A., v. Guillelmus de Alnwick. 293ss., 298s., 300, 302, 315, 318, 418s., b (ed Li er sex prindpiorum . L. Minio-Paluello), 421ss., 425, 443ss., 453s., 456ss., 460ss., c. 1: 231, 261. 476ss., 480s., 537; q. 3: 295ss., 314s., 317s., Longpré, E., • Jean de Reading et ... Duns 323s., 454, 529s., 534, 537; p. 2, q. un.: Scot • 19*, 34•. 546s.; p. 3, q. 1: 454s., 507; q. 2: 348, 460, 567; q. 3: 348, 452; q. 4: 554, 561; dist. 8, Maier, A., cHandschriftliches zuW. Ockham•: p. 1, q. 3: 26, 192, 221s., 256, 259, 274. 146. 299s., 302ss., 458s.; q. 4: 4ss., 8, 164, 353; Mauer, A.: 160. d. 13, q. un.: 8; d. 23, q. un.: 274; d. 26, Melissus: 325, 335. q. un.: 193, d. 36, q. un.: 448.- Lib. II, Minio-Paluello, L., v. Liber sex principiorum: d. 3, q. t: 161, 163ss., 177s., 180ss., 195, 231. 198ss., 202, 204s., 208, 210ss., 218, 224, 256, Moody, E. A. v. G. de Ockham, Expositio in 353, 449; q. 2: 161; q. 3: 162; q. 4: 161, lib. Porphyrii. 183, 193; q. 5: 162; q. 6: 111, 162, 173, 179, 188, 192, 351, 454, 455; q. 7: 193, 304; Parmenides: 325, 335. d. 14, q. 3: 349; d. 16, q. t: 306, 318, 321; Pelster, F., c Heinrich v. Harclay o: 227s. d. 18, q. un.: 349; d. 20, q. 2: 350; d. 25, Petrus Abaelardus, De generibus et speciebus q. t: 567. -lib. IV, d. 12, q. 3: 348; d. 49, (ed. V. Cousin): 101, 111, 119, 271. q. t2: 459. - Historia calamitatum (PL 178, 114ss.): 101, In IV libros Sent. (Reportatio Paris.), pro!., 111. q. 1: 34, 189, 418s., 421, 424, 426s.; d. 2, Petrus Aureoli, Scriptum (ed. Romae 1596; q. 4: 354; d. 3, q. 5: 452.- Lib. II, d. 1, Prooem. et dist. 1-8 ed. E. Buytaert), d. 2, q. 3: 347; q. 7: 183, 193; d. 12, q. t: 304; sect. 1t: 363; d. 8, sect. 23: 68s.; d. 9, a. t: q. 5: 163, 180. 272; a. 3: 226; d. 23, q. un.: 267, 274.
-
Quaestiones in Metapl•. Aristot., lib. I, q. t: 457.- Lib. V, q. 11: 206.- Lib. VII, q. 13: 121s., 160, 162s., 173, 177, 181, 188.
-
Quodlibet, q. 1: 189; q. 2: 9; q. 13: 274; q. 15: 348, 452, 567.
Petrus I. Olivi, In II Sent. (ed. B. Jansen), q. 28: 331, 333s.; q. 68: 331, 333s. Petrus Lombardus (Magister), Liber Sententiarum (ed. Quaracchi 1916), lib. I, d. 2: 3; d. 3: 380; d. 35, cc. t-4: 49.
576
INDICES
Plato: 122, 169, 254, 407, 415, 488. Porphyrius: 15*, 267. - Liber Praedicabilium (versio Boethii, PL 64, 71ss.), IV, c. 'De differentia': 80, 97; lll, c. 'De specie': 106, 148.
6, 4:337.- I Ioan. 5, 7: 359.- Ps. 13,1 et 52, 1: 313. - Rom. 1, 20: 543. Simplicius, In Praedicamenta Aristot.: 267. Stegmiiller, F., c Literargesch.ichtliches zu Gabriel Biel>: 9 •.
Richardus de Conington: 9, 12. - Quodlibet I, q. 2, (ed. S. Brown): 323s. Richardus de Mediavilla, In I Sent. (ed. Venotiis 1507), dist. 2, a. 1, qq. 2-4, 50. Robertus Cowton, c Quaestio tk causa individuationis • (cod. Romae, Bibl. Angelica 1017): 371. - In I Sent. (cod. Merton 93), pro!., q. 4: 323s. Robertus Grossatesta, v. Ioannes Damascenus, Dialeaica: 30. - In Aristot. Anal. Poster. (ed. Bononiae 1519), lib. I, c. 7, t. 39: 232, 262; c. 17, t. 95: 284; c. 18, t. 112: 232, 262. - Super Angelicam Hierarchiam (cod. Vat. Chigi A. V. 129), p. V, c. 3: 326. Roche, E. c Edition of Q. 10 dist. 2ae of Ockham's 'Ordinario' •: 337 (addendum). Roscellinus Compendiensis: 271.
Thomas de Aquino (S.): 13*. - In IV Sent., lib. I, d. 2, q. 1: 50, 56, 67s., 358s., 361; d. 3, q. 3: 554; d. 25, q. 1: 130. - Lib. IV, d. 12, q. 1: 527. - Opusc. XXVII, tract. I 'De universal.ibus': 225s. - Opusc. XXVIII, tract. II 'De universalibus': 274. q. 3: 342. - Quaest. disp. tk - Summa theol. I, q. 1: 526; q. 12: 304; q. 13: 50, 293, 328, 331; q. 28: 80, 274; q. 47: 470, 527s.; q. 73: 526; q. 77: 430; q. 82: 469; q. 85: 15*, 269, 464, 4661., 468ss., 471, 481, 489, 491, 507, 525; q. 86: 15*, 483,489,490, 495; q. 90:213.- I-2, q. 50: 493.- III, q. 75: 470, 527s.; q. 77: 527. Thomas Sutton, Quaestiones ordinariae (ed. M. Schmaus), q. 32: 299, 328; qq. 32-34: 293, 331. - Quodlibet (cod. Merton 138), II, q. 1: 50; Schmaus, M., c Zur Diskussion iiber das m, q. t: 50. Problem der Univozitat •: 293. Schmitt, F. S. v. Anselmus (S.), Monologion. Wadding, L. v. Antonius Andreae; Ioannes Scriptura Sacra: II Cor. 10, 5: 18. - Deut. Duns Scotus.
III. Absolute et aflinnative 62. Absolutum: si requiritur ad esse alterius, est causa illius 511, 559. Abstractio (cognitio ve! notitia abstractiva) 172, 394ss., 399s., 404, 425, 440s., 488, 491, 518. - co=unis (universalis) a simi!limis 211, 269, 484, 489s.; est fi.ctio quaedam 272; duplex est 489s.; estne inte!ligere formam non prout in materia? 525, 529. - orda in conceptibus abstrahendis 518s. - syncategorematum a vocibus, v. Cognitio: abstractiva.
Doctrina Abstractum: an sit ens rationis? 399s. - et concreturn 83s., 86s., 323, 330, 4.30s.; sunt condiciones vocum ve! signorum 459s. Absurda, quae sequuntur e realismo 11S-122. Accidentia: sunt in subiecto (Arist.) 107; unum in uno 145; sunt simplicia 118, 509; sunt singularia ve! universalia 121s.; sunt passiones reales 142; non assimilantur substantiae 282s.; accipiunt medietatem entis 326; non sunt principia individuationis 161; sunt multa 559s.; non sunt intelligentia nec volentia 561, 567.
INDEX
-
causa (agens) per a. 338-346.
-
et propositio per se nota 435s.
m:
in concreto (pugilator) 330. per se sunt sensibilia 514. separata possunt agere 345. similitudo in a. 553s., 556. - terminant actum intelligendi 402. Actio: singularium est primo 120. - et passio: sunt unus motus (Arist.) 80, 93. Actus (metaph.): ex duobus in a. non fit unum (Arist.) 238; perfectior habitu 468. - imperfectior: an prius recipiatur? 463, 468. - ultimus est et potentia ultima (primo diversa) 296. Actus (logia): exercitus et signatus 141s., 144, 149, 220, 259, 263ss., 266, 567. Actus (p5}'chol.): posterior obiecto 167. - humani et habitus 561. - secundus 486 (Averr.), 554, 561. Adaequatio virtutis productivae Sss., 37-41. - obiecti et potentiae, v. Intellectus, Obiectum. Adiacens (logia) 246. Adnihilatio 116. Aedificator: an per se aedificet? (Arist.) 345s. Aequale: nihil sibi ipsi 8, 34 (Aug.). - si ex ae. aequalia demas... 438. Aequalitas: non suscipit magis et minus 211. Aequivoca 306-309; in eis non est contradictio 293. - a casu, a consilio 139s., 326-J29. VOX 139. Aer: ex ea fit aqua (Arist.) 105; immediate illuminatur 467. Aestitnativa virtus 411. Affirmatio et negati o: de eodem? 15s., 21. Agens: si est unum, etiam effectus (Arist.) 13; intendit rem singularem 105, 145; producit diversa 477s., sed non infinita 105s. - per intellectum: intendit finem 406s., 414. Aggregatum (e re et ratione) 76, 78. Agnus (ovis, lupus) 406, 410s., 497s. Albedo (album) 60, 87, 121, 133, 160, 164s., 170s., 205, 207, 277 (Arist.), 249, 322, 331, 343s., 346, 365, 470, 489s., 495. Alietas: quomodo percipitur? (Averr.) 510-515. Alexandria (Aug.) 278s. -
DOCTRINA
577
Amor (Aug.) 280s., 563. Analogum (analogia) 322s., 326-J29. Angelus: unus numero 113; nulla distinctio intrinseca in eo 568; perfectior intellecto 349. - intellectus angelicus: quoad cognitionem abstractivam et intuitivam 406; quoad quidditates 406, 410; quoad tnaterialia 528; eius obiectum adaequatum 524s., 528, 542. Anitna: actus corporis 435; informat corporeitatem 519; una numero 113; quodamrnodo omnia (Arist.) 487, 520; sunt in ea actus, habitus, passio 5(J7; eius differentia ultima -
-
-
-
304s. cognoscibilis: quomodo? 412, 541. cognoscitiva: an per substantiam? 450; per se causat intellectionem 345, per eam dilectionem 477; sensitivo iudicat calidum (Arist.) 514ss.; fingit de se consimilem (Aug.) 280s. esse in a. 167. Cf Esse in, Obiective, Subiective. et actus secundi 561. et potentiae: nulla distinctio intrinseca 430, 554s., 568. movetur de prima perfectione ad secundam
508. separata: numeraliter est distincta 155; intelligit singulare 494. - ut imago Dei 552-568; eo quod capax Dei (Aug.) 557. Cf Intellectus, Potentiae, Sensus. Animus: fingit imagines (Aug.) 276ss., 280. Anima!: generabile et corrupt. 125; generatur per propag. ve! per putrefact. 350; diversa in Graecia et in Anglia 501s.; si nullum a. esset, propos. 'homo est a.' esset falsa 72. - ratiouale: duo conceptus 400. Appetitus fugiendi 406, 410s. Apprehensio et comprehensio 522. Appropriatio 549ss. Aqua 105, 208. Argumentum peccans in materia 390s. Aristoteles: quandoque aequivocat 130ss.; in libro Praedic. est logicus 148. Ars divina (Aug.) 550. Artifex 272, 556. Artifici alia in mente (esse o biect.) 274.
-
578
INDICE$
Asinus (cuiuslibet hominis. .. ) 199. Assensus et propos. per se nota 400. Ama sunt paria (Boeth.) 456. Attributa divina et essentia 3-49. Cf Deus: attributa. Beati et cognitio Dei 433, 440s. Beatificare 47. Beatificativus 428. Beatitudo 'in co=uni' 120s. Binarius 113. Bonum: ens appetibile 23, 321; idem ac ens 80, 92; duplex acceptio 425. - in se subsistens 394s., 399. - participatum et non (Aug.) 383. Bovis vestigium 545u. Bruta: sonos significantes emittunt 290; an cognoscant non sensibilia? 411s. Caecus a nativ. 314s., 403 (Arist.), 410. Caelum (corpus cael.): imperfectius est animali vivo 349s. Caesar in opinione (Arist.) 244ss. Calidum: an per accidens calefàciat? 342-346. Calor: producit plures calores 38s., 4h., 43; simul cognoscimus 'si est' et 'quid est' 402. Canis: vox univoca et aequivoca 327; 'omnis c. est animai' est vera et fàlsa 288. Categoremata et syncat. 289s. Causa: omne absolutum praesuppositum alteri 511, 559; una continet multa 110, an infinita? (Arist.) 407. - aequivoca 350. - causae: an etiam causati? 347s. - essentialiter et accid. ordinatae 338ss., 347350. - et cognitio 407, 414, 467. - et effectus 37, 44, 52, 436; idem non habet duas causas totales 342; positis causis suffic. potest poni effectus 490s.; in aliquo instanti sunt simul 490s.; cuius cognitio perfectior? 467. - extrinseca 415. - naturalis et actio eius 444, 450s., 461s., 476s. - partialis 461. - per se, per accidens 338ss., 342-346.
- prima (effic. et fin.): Deus 338ss., 340. - realis: causat res diversas 75s. - supetior: an perfectior? 359s. Cera et sigillum 548. Chimera et Hircocervus: figmenta 273, 284. Christus: nil in eo damnatum 120s.; et natura humana 224. Cognitio: oritur a senm (Arist.) 380; processus (4or gradus) 5155.; in se, aut in conceptu 314s., 389, 401ss.; sicut ad esse ita ad c. (Arist.) 383. -
abstraetiva: praesupponit intuitivam 313s., 389, 483, 494. Cf Abstraetio.
-
actus cogn. et similitudo Trinit. 568. alietatis (Averr.) 510-515. apprehensiva et discretiva 209, 4985. confusa et distincta 131, 459s., 464 (Arist.), 471s., 475s., 478s., 522s.
-
complexa et incomplexa414, 500,503, 506s., 518; ad c. complexam concurrit voluntas 438s., 567s.
-
divinae essentiae 393-417. Cf Deus: cognitio. et naturalis et deducti va 381. habitualis et virtualis 460-463; et recordatio 545. incomplexa: unius non ducit in c. incompl. alterius 314, 387, 528, 544-549.
-
intuitiva 5, 186, 269; rei singularis est, et prima 481, 483-523, 540; quaelibet res absoluta potest intuitive cognosci per pot. divinam 156; praecedit abstractivam313s.; praesupponitur cuicumque cognitioni 403, 405s., 409; terminorum, et propositio 439; requirit rem extra 459, 506; rei simplicis est distincta 478s.
-
perfecta: praesupponitne cogn. omnium causarum? 407, 414.
-
potest fieri: sine definitione 131; sine cogn. superioris ve! non intrinseci 230, 414, 458s., 475. prima: an entis, rei etc? (Avic.) 382; an speciei specialissimae? (443-463; an magis universalis? 464-471; an rei singularis? 481, 483-523, 540.
-
579
INDEX III: DOCTRINA
quia est et quid est (quidditativa) 394, 4011. (Arist.), 414. - rei in se (abstract. ve! intuit.} 313s., 401s.; praesupponit intuitivam 403; excludit dubitationem 313. - sensitiva: rei singularis est 381, 494, 4'17, 511 ; distincte sensatum est distincte intelleotum 476; et appetitus sensitivus 411. Cf Sensus. - simplex, propria, aequivalens 472. - singularis rei: est prima 465, 470s., 481, 483-523, 540; est perfectissima 476s.; est immaterialis 494. Cf hic: intuitiva. Cognitiva virtus: triplex gradus eius 525. Cognitum et volitum 494s. Cognoscere: confusum et confuse 472. - concrete, singularis; in abstracto: univ. (fatuus modus loquendi) 495s. Cognoscibile naturaliter 537s. Color: disgregativus visus (Arist.) 435; est obiectum visus 141s., 526, 530, 532, 541s.; est per se visibilis (Arist.) 495; cognitio c.-is 501; ut c. ad c. ita figura ad figuram (Arist.) 328s. - et albedo 164,190. - et caecus a nativ. 314s., 403 (Arist.}, 410. - et 'hic color' 470, 488. - 'in communi': non est in re 141s., 520. Coloratum et lucidum 500. Commune: quod pluribus convenit 157s.; nihil extra intellectum 195; magis et minus c. 469s.; non dividitur in illis qui bus est c. 27s. (Arist.), 110s., 252, 352, 441s. - per pracdicationem, per se, denominative 499s. Cf Universale. Communicabilitas (modi eius) 110; realitatis 304s. Communitas seu universalitas 280. - coexsistentiae et praedic. 158. - naturae 161-171. Cf Natura communis. - procedit a singularitate (Se x. Pr.) 231s. Comparatio: ad extra 51ss.; in specie atoma 204s.; per intellectum: non tangit rem 360s. Complexa: sola sciuntur 137; estne eis aliquid univocum? 533s.; an notiora incomplexis? 456. Cf Propositio.
-
Compositio: proprie ve! metaphor. (Averr.) 503; ex actu et potentia 296. Compositum: non magis forma quam materia 118; potest cognosci confuse 475; composita cogn. extremis cogn. 407. Compossibilitas et repugnantia 187ss. Conceptus (definitio, natura): quod terminat actum intelligendi 268, 409; an sit quo obiectum intelligitur? 398; ens rationis, fictum (esse obiectivum), qualitas (subiective), intellectio? 26, 62, 66, 82, 134, 140, 266-292, 294s., ms., 384, 389, 410, 418, 428, 431, 476, 533ss.; subiectum passionis realis? 142. - abstractus 308; potest abstrahi etiam a vocibus 285s. Cf Abstractio. - Adaequatus 426s. - aequivocus? - analogus? 294s., 394-399. - attributalis 62. Cf Deus: attributa. - categorematicus- syncateg. 282, 285s., 289s., 414. certus, dubius, neuter 294, 298s., 302s. - cognoscitur: in se (et in eo alia) 413s.; non intuitive 459. - communis, compositus, proprius ms., 386, 401ss., 408, 416, 422s. - confusus - distinctus 22, 24, 27, 228. - connotativus, denominativus, negativus 282, 285s., 306ss., 315s., 405, 408s., 416, 418-431, 518s., 544. - convertibilis 139, 418-431. - Dei: et creaturae, maxime distant 387; in quibus cc. cognoscitur Deus? 402-405; c. Dei non est Deus, sed supponit pro eo 409. Cf Deus: cognitio nostra de Deo. - entis 445; et unius 23; non est reale 22, 26; entis infiniti: primus c. distinctus? 424. Cf Ens, Univocum, Unum. - et nomina, signa et voces 23, 30, 47, 94, 140. - et propositio 134. - et scientia rationalis (logica) 136. - generis, speciei, sp. special. 169s., 444, 452s. Cf Genus, Species. - imperfectior, an prius perficiat? 463. - incomplexus et complexus? 400. - inferior non includit superiorem 31S-322.
m.
580 -
-
INDICES
non est 'hic lapis' 198; non potest ridere 143. ordo: estne inter conceptus? 424. potentialis et actualis 296. propinqui 299, 395, 401. quidditativus 29, 315s., 399, 418-431. Cf Praedicatio: in quid, Quidditas. resolutio conceptuum 296, 320. simplex, simpliciter simplex 70, 85, 296, 302s., 315, 396ss., 403s., 405, 420-425, 429, 443, 446-449, 472s., 476. univenalis, v. Universale. univocus, v. Ens, Univocum.
- unus, aequivalens pluribus 446. Concipere: idem diversis modis 76s., 80s., 97; confuse, distincte 241s., 44&. Cf Conceptus. Conclusio: an praecognoscatur? (Arist.) 409. Concretum, v. Abstractum. Confusa: idem ac indistincta 443s.; suntne magis nota? (Arist.) 233, 499. Connotare, connotativa, connotata 45ss., 62, 68s., 82, 96, 328, 333s., 526s., 556s., 565. Consequens: cui repugnat, etiam antec. 178. Consequentia: ab inferiori ad superius 125; a superiori distributo ad inf. 126; sine determinatione 175; a negatione determinabilis 185; formalis 523. Conservatio: probat unitatem Dei 355ss. Consideratio intellectus: non facit rem universalem 228, 243s., 248-252. - duo in c., unum in esse (Averr.) 79. Consubstantialitas in Trinitate 560, 565. Continere (includere) 5, 30, 60, 529-533. Contingentia: non sunt per se nota 436. Continuum 112ss., 438. Contradictio: ostendit distinctionem realem 17, 174; quod includit c. est impossibile 313. Contradictoria: de qui bus verificantur? 3s., 14s., 20ss., 236; habent aequalem repugnatiam 15, 174; c. apparentia, 48s. Contraria: a qui bus suscipiuntur? 119ss., 150; corrumpunt invicem 170, 207; maxime distant (Arist.) 208; unum uni est contrarium (Arist.) 208; possunt esse in eodem (Arist.) 208. Contrarietas (oppositio) 120, 170.
Convenire: idem est ac non repugnare 180s.; de se, negati ve 185 ; c. genere, differre specie 319s. - et differre: 'aliquo' vel 'in aliquo'? 173, 211s., 220-224, 301, 350s. Convertibile 128. Corporeitas: informatur anima 519. Corpus: mobile est 125: constans ex materia et forma 137s.; est animatum denominative 164; c. moritur, non homo 245. Corruptibile et incorruptibile: realiter distincta 100. Creatio: est simpliciter de nihilo 115s. Creativum (conceptus denom.) 315s., 428. Creatura: sola movet intellectum pro statu isto 386; potest cognosci Deo non cogmuo 380-392; ducit in notitiam Dei 549. Cf Deus. - ante creationem 274. - conformis divinae naturae 394. - de se: an non ens? 185. - et Deus: estne cis co=unis conceptus univocus? 292-336. Cf Deus, Ens, Univocum. - in Deo est obiective 55. - iustus est per accidens 31. - rationalis: estne imago Trinitatis? 552-568. - simplex 543. - vestigium Trinitatis 543-551, 560, 566. Currere et cursus: suntne una res? 80, 92. Deductio ratiocinativa 400. Definitio: est ratio quam significat nomen (Arist.) 407; est substantiae primo (Arist.) 10h., 127-130, 132; an eadem ac substantia? 225, 234s. (Averr.), 252s., 265; exprimit 'quid rei' vel 'quid nominis' 5, 30, 96, 316, 329s., 407, 415 (Arist.); proprie dieta ve! per additamentum 102s., 133, 435; componitur ex univenalibus 225, 252s. (Averr.); an salvetur sine rebus univenalibus? 122, 124, 127-131; an sit principium cagnoscendi? 129s., 131s. ; exprirnit distincte 444 ; dividit in singula 471; ducitne ad cognitiomen disrinctam? 478ss. - definibile, rario definitiva 521ss.
INDEX III: DOCTRINA
-
et definitum: an sint aequalia? (Arist., Dam.) 29!.; an convertantur? 127ss.; praodicatur (signif., importat) de definito 103, 130s., 133, 432s., 435ss., 479. - modi definitionis 102, 132 - partes definitionis: conceptus generis et differentiae 442, 447s.; pars in plus est, totum aequale (Arist., Dam.) 29!. - passionis 321. Definitum: variatur per quamlibet particulam (Arist.) 332; compositum est 503. Deitas: se ipsa est infinita 27; estne sub 'sapientia in communi'? 29; est ens quod est sapientia 86; potest quis dubitare an d. sit Deus 87; 'Deitas est' non est praedicatio eiusdem de se 432, 441; d. et esse Dei idem 332. - et Deus: non sunt synonyma 85ss., nisi apud philosophos 88s. Demonstratio: est de perpetuis et necessariis (Arist.) 232, 262, et de universalibus 232 (Linc.), 262, 503 (Averr.); nulla est de particulari (Averr.) 240; est ex primis et veris 137. - a priori, a posteriori 437. - formalis 121. - medium demonstrationis 434. - 'quia' 422, 425. - 'propter quid' 434, 437. - universalis est potior particulari (Arist.) 468. Denominarlo extrinseca 241, 249ss., 405, 408s. Denominative dici (corpus animatum) 164. Denominativum: multipliciter 306-309, 323s., 330s.; differt ab abstracto solo casu (Arist.) 323. Cf. Praedicatio: denominativa. Dependentia essentialis triplex 342. Deus: pe1agus inf. subst. (Dam.) 6, 31ss.; ens simpliciter primum 337; ens perfectissimum 390; intellectus absolute 62, 86; necesse esse 351-354, 357; causa prima 338-342, 382, 392. - attributa (perfectiones, conceptus, nomina) : sunt conceptus, nomina, vocabula 6 (Dam.), 34, 49 (Lomb.), 61s., 66, 74, 98; an omnia aequalia? (Aug.) 8; circumstant naturam 32s. (Dam.); sunt plura 50, 66, 398; estne ordo
-
-
-
-
581
inter ea? 7, 34; non sunt realiter in Deo 71, 73; suntne eadem cum essentia? 3-49; suntne realiter essentia? 50-74; quomodo difièrunt inter se? 51-63, 67s., 81; distinguuntur realiter ut conceptus vel nomina 66, 70; non sunt nomina synonyma 70, 82; sunt ronceptus praedicabiles (cum respectu ad creat.) 61s., 72s.; important perfectiones omnium 53; an eorum rationes sint in Deo obiective vel subiective? 54s., 56; perfectio attributalis dicitur dupliciter 61s.; perfectiones simpliciter (ronceptus communes) 98; quomodo intelliguntur? 394ss. cognitio nostra de Deo: an Deum esse sit per se notum? 432-442; an divina essentia sit primum cognitum? 380-392; an habeamus plures ronceptus quidditativos de Deo? 418-442; propositio 'Deus est' dubitabilis est 313, 332, sed demonstrabilis per creaturas 337, 357, 381, 386, 395s., 400, 440s.; Deus potest intelligi confuse 250; non cognoscitur in conceptu analogo 3961.; pro statu isto non intelligitur in se sed in conceptu composito proprio 32ss., 86s., 303s., 312ss., 384, 389, 402-417, 422s., 479!., 522s.; an immediate terminet actum intelligendi? 410; quando perspicitur de prope? (Aug.) 395. conservans 384; conservarlo probat unitatem 355ss. creator (connotative) 62; an perfectiones infinitae sint creabiles? 32; non creat omnia quae potest 47s. emanationes divinae 7s., 33s. esse in Deo virtualiter 448, 531. essentia divina: una numero, singularissima 4 (Ans.), 112, 114, 241, 384; sola est in pluribus suppositis 108, 258; non praedicatur pluraliter 312; comprehendit omnes perfectiones 51, 60 (albedo), 98; est intellectus, memoria, paternitas, Filiw etc. 19, 31, 45, 174s., 562; estne a nobis cognoscibilis? 380-417; an cognoscatur mediate? 67, an intuitive (sine personis)? 186, 562; quoad productiones (principium, terminus, determinarlo) 12, 37, 43; estne fundamentum
582
INDICES
attributorum? 4, 49; estne formaliter attributa? 3-49; estne formaliter relatio? 18s., 58, 193, 311, 353, 359ss., 363-379. Cf Trinitas. -
et creaturae: sunt primo distincta 292, 336; in nulla realitate conveniunt nec parificantur 221s., 324ss., 333, nec perfecte assimilantur 335s.; conveniunt in conceptu univoco 221s., 256, 292-336, sed nil positive dictum est univoc. eis (Linc.) 326; se ipsis conveniunt et differunt 319; est causa creaturarum 549. Cf hic supra: creator.
-
et deitas, v. Deitas.
-
ideae divinae: an res in Deo sint ideae? 20; sunt formae exemplares 52s., et res producibiles 71 ; earum distinctio 52s., 80, 93. imago Dei: an creatura rationalis? 552-568; mens, notitia, amor (Aug.) 562, 564s.; momoria, intell., volunt. (Aug.) 562, 564s.; est immortalis (Aug.) 560, 566; est respectu aeternorum (Aug.) 568. Cf Trinitas: imago.
-
-
immortalis (conceptus negat.) 62.
-
infinitus: solus inf. 423; infinitas excludit compositionem 353s. in genere (estne in g.) 292. intellectus di vi nus : intelligit sed non vult mala 14, 47s.; intelligit per intellectum et per rem quae est voluntas 13s., 44ss; videt essentiam suam 433; non est 'attributum' 73. nomina divina: 'Qui est' (Dam.) 6, 31s.; circumstant naturam (Dam.) 32s.; non sunt divina essentia sed conceptus praedicabiles 32s., 62, 85; non sunt synonyma 82s. (Averr.), 84-89.
-
-
-
'passiones' Dei: infinitum etc. 423s.
-
personae divinae: non sunt maius duae quam una (Aug.) 6s., 33; sunt res 175; naturaliter producuntur 35, 390; an cum unitate essentiae ster pluralitas personarum? 358-379. Cf Filius, Pater, Sp. S., Trinitas. potentia divina: infinita (an demonstrabilis?) 406, 413; quid potest vel non potest fieri per eam? 48, 115, 156, 171, 179s., 182, 185, 193, 249, 308, 406, 411, 413.
-
-
relationes in divinis 58, 311, 359ss., 363-379.
-
simplex: et trinus (Aug.) 7; una perfectio indistincta (essentia, sapientia etc.) 30, 35, 50, 58, 61s., 71ss., 189, 192, 361s., 404, 420, 437, 556; sapiens sec. substantiam (Aug.) 418; multiplicitas est in intellectu nostro (Averr.) 79, 82.
-
trinus, v. Trinitas.
-
unitas Dei: an demorutretur? 337-357, 406, 413; an cum unitate stet pluralitas personarum? 358-379. Cf hic: Deus, - cognitio. - vivus: et habens vitam (Averr.) 82. - voluntas divina: est formaliter libera 11, 48; importat essentiam 45; non omnia vult quae intelligit 14, 45, 47s.; vult per voluntatem et per rem quae est intellectus 13s., 44ss. ; eadem virtute damnat et beatificat 47; non vult mala 14, 47ss. Determinabile et determinatio (distrahens, diminuens), sec. Arist.: 96s., 175ss., 185, 244247. Dextrum et sinistrum 70. Diaeta 328s. Diaphaneitas 105, 145. Dici: in quid 169; de nullo 177; 'de' et 'esse in' idem 195. Cf Praedicari, Praedicatio, Quidditas. Differentia (nomen): contraheru et individualis 154ss., 160-224, 304s., 450.
-
formalis (Averr.) 216s.
-
rationis 4, 52. Cf Distinctio: rationis.
-
ultima: conceptus simpliciter simplex 443, 448; potestne movere intellectum 529, 531s.; est individualis 304s.; et univoca ti o entis 295s., 317-320. Cf Ens, Univocum. Differentia (particip.): diversa idem entia (Arist.) 216ss., 196; proprie (Arist.) 319; cognoscuntur cognitis extremis 408, 416. Differre: nihil differt a se 93, 97.
-
et convenire ('aliquo' ve1 'in aliquo'?), v. Convenire.
Dilectio: perfectior est cognitione 477. Discretio apprehensorum 498s. Discursus: inter complexa possibilis 400. Disiunctiva propositio 147. Cf Propositio. Disiunctum praedicatum 147.
III: DOCTRINA
Dispositio et dispositum (Averr.) 79, 83ss., 89; in scientia sensibilium et univen. 506; cognoscere 'per dispositionem diversam' (Averr.) 510-515. Dissimilitudo et discret:io 498s. Distincta: primo d. in nullo univocantur 292; formaliter d. non componunt 352; an 'per aliquid' sint distincta? 301. Distincte - confuse (intelligi, concipi) 443-446. Distinctio: rerum, rationum ve! rerum et rationum 14s., 78s., 173s.; nibil idem ve! distinctum per extrimea1m 184s. -
formalis (non-identitas; a parte rei) 3-49, 160-224; iuxta Scotum S-8, 161-173, 426s.; universaliter neganda est in creaturis 17-20, 160-224, 236, 240, 301, 321; non est inter attributa divina 14-17, 63; difficillima ad intelligendum 17, 78; definitio eius 19; ubi debet poni? 75, 77s., 353, .363-379; negatur a Thoma 470; 'formaliter' estne idem ac 'realiter'? 16, 19, 173s. ; formaliter distincta non componunt 192.
-
intrinseca - extrirueca 568. media: an formalis sit m. 19; inter d. realem et d. rationis 78s.
-
numeralis 356s. per respectus ad extra (in Dea) 50-53, 60. principiorum elicitivorum 8. rationis 6ss., 33, 75, 351, 470; est inter rationes (saltem alterum extremorum) 51, 61, 65, 74-99, 240, 385, 470; an causetur ab intellectu? 77, 385; non datur inter entia realia 74-98; an si t consimilis ardo inter res et conceptus (quemcumque ordinem ... ) 189s., 421, 427, 429s.
-
realis: est inter res tantum 65; ubi unum potest esse sine alia 115, 159; revelatur per contradictionem 17, 174; inter omnia extra animam 317; resse ipsis distinguuntur 154ss.; estne fundamentum dist. formalis? 19.
-
specifica 356s. secundum 'esse intellectum' 64s. ut negatio ab affirmatione 81. ut sapiens a sapientia 4.
Distinctum esse: est passio immediata 63s.
583
Distractus: quandoque non percipit se videre 388. Distributio terminorum 126, 147. Cf Termini. Divena: 'primo d.' dupliciter 72, 'primo d.' in nullo conveniunt 172, 292. - genere, specie, numero (Arist.) 210. - natura 52. Cf Distincta. Divenitas numeralis: an omnis aequalis? (Arist.) 171s., 210s. Dividentia: prima et secunda 55. Divisio: ve! rerum est ve! signorum 255. Doctores antiqui: de non-identitate formali 6s.; de praedicatione per identitatem 31; de dist. attributorum 68; de unitate speciei 311 ; usus loquendi eorum 45. Domus ficta (exemplar) Zl2, 277. Dubitatio: de quibus est possibilis? 436. Ecclesiae determinatio 17a. Eclipsis 402. E1fectus et causa 37, 44, 52,342,436,467, 490s. Cf Causa. Emanationes divinae, v. Deus: emanationes. Eminentissima natura 337-342. Cf Deus. Ens: subiectum metaph. 20, 22; omne e. est aut idem aut divenum (Arist.) 214. - cognitio entis: estne primum cognitum? 445, 458, 478, 529s.; an prima impressione imprimatur? (Avic.) 382, 392s., 442, 482; estne naturaliter attingibile ab intellectu? 400, 536-539; estne primum obiectum adaequatum intellectus? 524-542. - conceptus entis: a quibus producitur? 452; estne univocus Dea et creaturis? 26, 256, 258s., 274, 292-336, 404, 441s., an passionibus entis? 295ss., an differentiis ultitnis? 300-306, an enti reali et rationis? 533s., 559; estne simpliciter si m p!ex? 443, 445; non est substantia (Averr.) 239. Cf Conceptus, Univocum. - dicitur: primo de individuo (Averr.) 233s.; ut 'quod quid' (Arist.) 233; medio modo (Arist.) 323; de decem praedicamentis, ut sanum (Arist.) 325-334s.; de substantia, nibil connotando 333s.; an 'in qui d' de Dea? 459. Cf Praedicari, Praedicatio.
584 -
INDI CES
diffèrentiae ultimae entis 295ss., 300-306. divisi o entis: in anima et extra 230s., Z73 (Arist.), 283; in e. reale et rationis 55, 230s.; in substantiam et accidens 281 (Arist.), 326 (Dam.); in decem praedicamenta Z73; in e. creatum et increatum 297, 322. - et unum: an idem? 80 (Arist.), 91, per essentiam? (Arist., Averr.) 185; multipliciter dicuntur (Arist.) 325; sunt distincti conceptus 22s., 86, 91; convertuntur 22, 64, 421. - includiturne in omnibus? 126, 458s., 478, 537s., 521; in nullius definitione ponitur 324, 332s. - in lingua Graeca 334s. - passiones entis: sunt conceptus 306, 321, 421s., 425; et univocatio 295-297, 300-306. - primae intentiones entis 380s., 392. - primitas entis 529ss., 533, 539, 541. - rationis 288s., 488s.; an habeat esse obiectivum tantum? 15, 55, 218, 283, 447; non est idem alteri 'realiter' 65 ; variatur ad var. intellectuum 231; non est primum cognitum 397, nec primum obiectum intellectus 466; est per se intelligibile 534s. - reale: non distinguitur 'ratione' ab ente reali 65, 74, 98. - reale et rationis 15, 48, 168s., 182, 184, 236, 348; sunt diversa (non diffèrentia) 217s.; estne aliquid univocum eis? 230, 259, 530s., 533s., 542. - univocum. Cf hic: conceptus entis, et infra: Univocum. - ultima realitas entis 162. Entitas quidditativa 162. Cf Natura communis, Quidditas. Equinitas: est tantum e. (A vie.) 167, 173, 219. Equus (promittitur) 145ss. Esse: dicitur ab essentia (Ps.-Aug.) 358; est de per se intellectu Dei 407; sicut ad e. ita ad cogn. (Arist.) 383. - et essenti a : an distincta? 437. - in efièctu vel in intellectu 2Zl, 241. - naturae et e. cognitum 381. - obiective - subiective 54s., 90s., 120, Z71289, 384, 508. Cf Conceptus, Universale. - quid et simpliciter (Arist.) 247.
- secundum et bene esse 60. Esse in: est esse sec. quid 167; subiective vel sec. praedicationem 198, 201; aliquando idem ac 'dici de' (Dam.) 90, 233, 263, vel praedicari 566. Essentia: posita et disposita (Averr.) 84. Cf Deus, Essentia. Evidentia et intuitio 439. Exemplar (fictum) 272. EDistentia actuaiis et individuatio 161. Extrema diversitatis 172. Extrinsecum: potest supponere pro alio 123; non facit co=unitatem 241. Facies: Christi et Pauli (Aug.) Z76ss. Fallaciae: accidentis 19s.; aequivocationis 201, 248, 390s., 414; consequentis 199, 247, 391; fi.gurae dictionis 146s., 199, 537; petitionis principii 467; secundum quid et si mp l. (Arist.) 245ss. Falsa et mendacia 287, 289; sunt apprehensibilia 533s.
Fictio: ex visis et non visis (Aug.) Z76-280. Fictum (conceptus univers.) Z71-289. Cf Conceptus, Universale. Fides: productiones div. sola f. creduntur 44; quae est salubris? (Aug.) Z78. Filius: idem, patres diversi 350. Filius Dei: naturaliter produeitur 11, 35s., 42; constituitur essentia 21, 25; est imago Patris 553; produeit Sp. S. 559. Cf Deus, Sp. S., Trinitas. Finis: cognitio finis 406s., 414; si essent infiniti ... (Arist.) 406s.; ultimus 341s., 406s., 414. Forma: pars principalior compositi 118; dat esse materiae 383 ; non est per se in specie 154; an sit de se 'haec'? 162; an se habeat ut numerus? 354; est principium agendi 528; an possit intelligi in se? 511, 513, 520, 525529; praedicaturne de composito? 122. - co=unis, v. Natura communis. - et materia 76, 117, 193s.; si una f. perficeret plures m.aterias••• 111, 446, 448. - =mplaris 52s. - incompossibilis 44.
INDEX
m: DOCTRINA
-
in potentia materiae 448. 'non in materia' (Averr.) 79. pluralitas formarum 446, 462s. separata: potestne sentiri? 526s. substantialis: quidditas (Averr.) 518; eius cognoscibilitas 511, 513s. Formalis non-identitas 5s. Cf Distinctio: formalis. Formalitas Cf Realitas. Formaliter: et 'in communi' 26; includere f. 5. Fumus: vestigium ignis 548. Furiosi et fatui : non habent notitiam intelleotivam 497; negarent esse propositiones falsas 135.
Genera generalissima: quot sunt? 106, 325 (Boeth.) ; suntne substantiae ve! species spec. 124, 126s.; an res singulares? 290; sunt conceptus mentis 148; genus gener. substantiae: unum per aequivalentiam 2845. Generatio: univoca 172s., 218; per putrefactionem 350. Generativa virtus 44. Genus: unde accipitur? 162; 'quod ambo idem ... differentia' (Arist.) 216s.; unitas generis 169s., 226s., 229ss., 2485., 311; unum genere (Arist.) 151s.; est conceptus mentis 148, 275s., 446ss.; est ens rationis 260; estne vox? 282s.; est universale 239 (Averr.), 254; quid est 'esse sub g.'? 260; praedicatur univoce de contentis 124, 126, 144, 169s., 197, 230, 258; estne 'de essentia' inferioris? 101, 229ss.; in omni g. est unum 168s., 203s. (Arist.); eius cognitio 141s., 460, 466, 531. - differre genere (Arist.) 210, 215s. - et diffèrentiae 52, 71, 190; sunt praedicabilia substantiae (Averr.) 132s. - et species: sunt 'secundae substantiae' 107; eorum divisio 255; suntne idem? 265s.; quae sunt diversa g., etiam sp. (Arist.) 27ss., 210; interempto g. interirnitur sp. 232 (Arist.), 261s.; suntne in singularibus? 101. Cf Species. Geometer 480. Gradus naturae et individua!is 158s. Graeca lingua 334s.
585
Grammatica: scientia propositionum 136. Grammaticales (ve! logicales) modi 19, 24, 45ss., 285s., 309, 327s., 364s., 420. Grammaticus: dicitura grammatica 331; po• test esse niger 343. Habitus: est ens reale 281; sequitur actum 452, 535; movet inteiiectum 452, 493, 506ss.; non semper manet 554. - et dispositi o (Arist.) 29. Hercules et statua 545, 547, 553, 556. Homo: est animai rationale 122s., 128s., 131, sed non semper 72; animatus per se primo 164; imago Dei 221s., 558 (Aug.); per accidens ratiocinatur 344s.; est per se risibilis 20, 24, 125ss.; ultima eius perfectio 392; exemplum de duobus simillirnis 545s.; conceptus et praedicatio horninis 20. - et humanitas: an sint eadem. res? 88s. (Arist.), 231, 261; Platonis et Sortis 153-159. - et natura humana in Christo 120s., 258. - mortuus (ve! corpus mortuum) 245. - non est passio horninis 20, nec est 'horninis' ve! 'hornines' 24, 46s. - universalis, et musica (Averr.) 100. - 'tertius homo' 238. - ut vox: disyllaba 136; singularis, masculini(!) generis etc. 285; universalis per institutionem 249; vera qualitas 252; quid significat primo? 103s., 138s. ; aequivoca ad vivum et mortuum 328; vox 'hominis' dominium importat 24. Ideae: in mente divina 52s., 71, 80, 93. Cf Deus: ideae. - et res extra: an eadem res? 20, 25. Ideae platonicae 117, 122 (Arist.), 163, 407 (Averr.), 415. Cf. Plato. Idem: fundatur super unum (Arist.) 170; non differt a se 80; non est simile sibi 170; an eodem conveniat quo differt? 173, 220-224, 319; si aliqua sunti. quod convenit uni et alii 13, 186, 364; i. esse in diversis locis est absurdum 121. -et diversum: consequuntur ens 63ss., 184s.; sunt opposita (Arist.) 172; unde determina-
586
INDI CES
tur aliquid ad ea? 12. numero, genere, specie (Arist.) 107, 151s., 164. - subiecto, non ratione (Arist.) 74. Identitas: an detur i. minor numerali? 152; an sit i. tam realis quam rationis? 75. Cf Idem. Ignis: calefacit aerem 13; generat ignem 172s.; an per accidens calefaciat? 344M. ; successi ve producit calorem perfectum 450; non cognoscitur in se 402. Imaginatio, v. Phantasia, Seruus: interior. Imago: triplex acceptio 553; ducit in notitiam illius cuius est 544-548. - Dei: natura intellectualis 2211. - et vestigium (convenientia et distinctio) 543s., 551. - Trinitatis et creatura rationalis 552-568. Cf Anima, Trinitas. Imitabilitates in Deo 53. Immaterialia (dispositio et dispositum) 83 (Averr.), 85. Importare: absolute, connotative etc. 45, 62; in recto ve! in obliquo 23, 69; i. diversa 93s.; quandoque termini importante! res vocantur res 151. Cf Dici, Praedicari, Praedicatio. Impositio vocum et nominum 86, 139s., 187s., 323s., 327, 407, 415. Cf Nomina. Impossibilia: possunt apprehendi 533s. Includere formaliter 5, 30. Incomplexa notitia non ducit in notitiam inc. alterius. v. Cognitio. Indefinitae (pro diversis singularibus) 224. Indeterminatum: privative ve! negative 381s.; praedicatione ve! causalitate 391. Indifferentia naturae communis 161-173. Cf Natura communis. Individua: non sunt definibili a 102; constant materia et forma (Averr.) 252s.; aliud in eis quidditas, aliud forma (Averr.) 509; non componuntur ex qualitatibus 238; sunt 'primo diversa' 213; plura possuntne facere unum? 205; differentia indiv. non est quidditativa 163; additne supra naturam? 115; sunt per se in specie 154s.; individuum non est meruura speciei, nec est prius et poste-
-
rius (Arist.) 169; sunt principium universalis (Averr.) 503; an formaliter distinguantur ab universali? 160-224; an intelligantur per lineam spiralem? (Arist., Averr.) 487. Cf Singulare, Universale. Individuationis principium 161-173, 197, 483s. Inductive patet 87, 314, 435s., 491, 547 etc. Inesse, v. Esse in. Inferius (logice): non includit superius 318s., 320ss., 442; additne ad superius? 324, 332; potest cognosci sine superiori 459. Cf Universale. Infinitas: non destruit rationem forrnalem eius cui additur 5, 27; impeditne compositionem? 353s. ; estne possibilis in actu? 354-357; estne passio demonstrabilis? 424; additur conceptibus, non rebus 27, 30. - et trinitas personarum 18. Infinitum: est conceptus negativus 422s.; dicitne modum intrinsecum? 421-425. Inimicitia: non dicit quid absolutum 412. In quantum: est vox syncat. 286; non est determinatio distraheru 210. Insensibilia: quaedam sunt intelligibilia 529. Intellectio: est qualitas 273; est a substantia animae 559; incipit a singulari 390; estne tempus medium inter i. singularis et communis? 445; an plures simul sint possibiles? 491. - angelica et intelligentia 87. - confusa, distincta et universale 249s., 267s. Cf Cognitio, Intellectus. Intellectum: est pars propositionis in mente 134. Intellectus: potentia perfecta 388, naturalis 474, moveru naturaliter 294; estne actus organi? 525; an unus numero in omnibus? (Averr.) 111-114; species, habitus et actus sunt in eo 270, 493; movetur ab obiecto 13; an procedat de potentia ad actum? 390s., 463s., 468s., 481; eius est habere aliquid in esse obiectivo 55; habet virtutem fictivam 282s.; potest elicere qualitates (ut signa rerum) 290; intelligit idem duobus modis (Averr.) 86s.; facit propositionem 82; causatne distinctionem in re? 56-61, 75ss.; dividit adunata in esse (Averr.) 79, 89s.; discernit
111:
587
209; considerati o eius non facit universale 172s. - agens, possibilis, materialis 2%., 461; uniformiter se habent 452; sunt denominationes ei usdem rei 520; si res essent separatae i. a. superfiueret (Averr.) 488; i. materialis est in potentia ad omnes formas univ. (Averr.) 486; fictio A verrois de i. possibili 111-114. - angelicus et humanus: obiectum eorum adaequatum 524s., 528, 542. - certus de uno, dubius de duobus 294. - cognoscit (intelligit) singulare 292, 535, 540, an directe? 484, 490s., 509, 512s., 516ss.; quomodo cognoscit universale? 104, 236s., 241, 381, 484, 505, 509, 516ss., 521; est universalium (Arist.) 483; comprehendit formam per se (Averr.) 487, 512s.; ultima perfectio advenit ei ex universalibus (Averr.) 485s., 507. - et sensus: possunt in idem 454, 460; causa diversitatis eorum (Averr.) 485s. - et voluntas: sunt potentiae ordinatae 474. - obiectum primum et adaequatum eius 202, 210, 380-392, 466, 524-542. - sumitur ab Arist. pro scientia 520. Cf C
Lac: album et dulce etc. 76, 80, 93ss., 97. Laici: qui da m cognoscunt species, non genera 466. Lapidis natura: estne de se 'haec' 160, 165, 198202, 224. Leo, ursus etc.: sunt multis ignoti 502. Libertas: et principia activa naturalia 34; contradictionis et contingentiae 42; producti
588
INDICES
- individualis et universalis 496. Mathematica (Averr.) 509. Medium: estne m. inter rem et conceptum? 143s.; improportio medii in causando 451s. - syllogisticum (variatio) 242. Melissus: negabat pluralitatem rerum 325,335. Memoria: dicit Verbum 13; continet imagines T/9 (Aug.), 281; est pan imaginis Trinit. 562, 564s. Mens: sec. August.: novit alias mentes 281; cognoscit multa 563; non semper se cogitat 564; est imago T rinitatis 562, 564; spiritus est 563. Cf Anima, Intellectus, Trinitas. Mensura: in omni genere est (Arut.) 168s., 203s. Metaphorice: seu large 35, vel improprie 41. Metaphysica: eius subiectum 20, 22s., 536; quaerit etiam de Deo (processus) 295, de substantia 234, 264, et de subst. separatis 457; quo sensu prior vel poster. aliis? 445 (Avic.), 456s., 477, 480s. Miseria culpae et poenae 120s. Mobile: partim in termino etc. 137. Moderni: de definitione et definiti o 130. Modi concipiendi, v. Concipere. Modi grammaricalcs, v. Grammatica, Logica. Modi significandi 45. Motor: intrinsecus et extrins. 506. Motus: quomodo cognoscitur? 501; solum ens reale movet 507. - localis 334, 500. Multa: quodlibet eorum unum numero 112. Multiplicatio: an univcrsalis multiplicetur in siugulari? 108-112. Cf Universale. Multiplicitas: realis vel per praedic. 90. Multitudo: est cum distinctione 63. Natura: estne idem ac suppositum? 231, 260s.; occulte operatur in universalibus 231s., 261. - co=unis 105, 115, 117, 144, 154s., 158; scotistica 160-224 (passim); estn.: universalis in potentia? 225s.; movetne intellectum? 454. - et designatio naturae 226s., 240. - ex natura rei, v. Distinctio formalis. - hominis (an de se 'haec') 198s. - humana: eius memoria imita (Aug.) T/8.
specifica: eius unitas 170. Cf Homo, Spocies. Necesse esse: unum tantum est 340s. Negatio: et affirmatio 15s., 81; non est principium indiv. 161. Negativum: non producitur a positivo 423. Nihil: eius notitia non causatur 412. Nomina: differunt ut subiectum et praedic. 82; quandoque vocantur substantiae ab Arut. 132; plura possunt esse unius (Arist.) 151; exprimunt confuse 444. - attributalia, v. Deus: attributa. - co=uniora non incl. minus communia -
320s. concreta et abstracta, v. Abstractum. connotativa, v. Connotare. - et dispositiones significationum (Averr.) 83. - impositio nominum 86, 139s., 323s., 3Z7, 407, 415. Cf Impositio. - sumpta (Averr.) 82s. - synonyma 23, 83s., 85 (Averr.), 86ss., 91, 365, 562. Non: est vox syncat. 286. Non-identitas formalis, v. Distinctio formalis. Notitia, v. Cognitio. Numerus: in continuis est 112s.; unum est principium eius (Arist.) 206; quid est 'fàcere numerum' 112s. -idem numero, v. Idem: numero. -
Obiectum (potentiae): movet intellectum 13, 535, 540s. ; estne causa intellectionis? 294s., 460s., 544s., 567; idem potest aliter et aliter concipi 76ss.; recipitur in intellectu 494; an proportionetur potentiae? 525, 5Z7, 541; facitne conceptum alterius obiecti? 294s., 299. - adaequatum 140s., 144, 390, 533s.; estne ens univocum? 524-542; intellectus divini 11; potentiae sensitivae 141, 144. - et ratio obiectiva 473. -formale 5, 77. - primarium et secundarium 11. - primum: intellectus 104, 167, 171, 202, 210, 384s., 387ss., 442--482, 524-542; sensus 171. Cf Cognitio, Ens, Intellectus.
INDEX lli: DOCTRINA
Obiective: improprie, v. Esse in. Oculus: potest idem aliter videre 77. Odor: vestigium animalis 548. 0lllilÌ5: est vox syncat. 286; 'Omnis Socrates' non dicitur 233. Operatio: primo est singularium 120. Opponi realiter W. Opposita: non oonveniunt eidem 13, 167s., 200, 202, 225, 235s., 319s.; habent duo extrema 170, 206s.; quoties dicitur unum toties Iiquum (Arist.) 172. - in adiecto 111. Cf Contraria. Opposi ti o, v. Contrarietas. Ordo: inter individua non est (Arist.) 169; estne inter conceptus? 189s., 421, 427, 429; est in rebus c:reatis (Aug.) 550. Ovis, v. Agnus.
Parificari 333. Parmenides: negabat pluralitatem rcrum 325, 335. Pars et totum 110, 122, 153, 444, 447. Cf Totum. Partes integrales 436. Particulare: solum id est vere ens (Averr.) 240; inter part. et univ. non est medium 253. Cf Singulare. Participatio: est per praedicationem 148; ens partic. cognoscitur per non participatum (Aug.) 383. Passi o: estne eadem cum subiecto? 265s.; acquivoce ve! analogice (Arist.) 323; inest ve! praedicatur per se secundum modo 105, 126 (Arist.), 144, 297, 423. - entis 321s., 529, 532, 534. Cf Ens, Univocum. - realis: dupliciter 105, 142ss., 207. Passivum: agitur sicut activum agit 460. Pater (Deus): simplex, sapiens etc. (Aug.) 7; constituitur essentia 21, 25; simul produci t Filium et Sp. S. 11, 44; plus differt a Filio quam a se ipso 37; Filius est obiectum primarium eius 42; est illa res quae est Filius 186; est productivus et fecundus 390, 559. Cf Filius, Sp. S., Trinitas. Pauli Apost. facies (Aug.) 276.
589
Peccatum et imago Dei perdita (Aug.) 558. Per: quid dicit? 510s., 557. Perfectio: est res aliqua 62; alia entitatis alia activitatis 41s. ; an infinitae sint creabiles? 32. - attributalis, v. Deus: attributa. - simpliciter: in quolibet melius ... (Ans.) 81, 98, 422. - ultima (intellectus et sensus) 485s. (Averr.). Perfectissimum: positive ve! negative 38. Perfectum et imperf. 190. Per se: idem ac necessarium 176; idem ac essentialiter (Averr.) 235; duo modi dioendi p. s. (Arist.) 346. - causa (agens) 338-345. Cf Causa. - et de se: sunt determinationes syncateg. 175, 286.
propositio per se nota 332-342. Cf Praedicatio, Propositio. Perseitas 126. Penonae divinae: non sunt partes Dei (Aug.) 7. Cf Deus, Trinitas. Petrus {potest damnari, beatif.) 47. Phantasia: est potentia sensit. 527; apprehendit singulare 455. Cf Sensus: interior. Phantasmata 294, 484, 491ss., 517s. (Averr.), 525. Philosophi: et intelligentiae 87; et processus in infinitum 355. Physica (scientia natur.) SOOs. Pictura (imago, similit.) 279. Plato et ideae separatae 117, 122 (Arist.), 254, 407 (Averr.), 415, 488 (Averr.), 520. Cf Ideae platonicae. Platonici: posuerunt universalia esse substantias 237. Potentiae animae: earum obiectum primum et adaequatum 104, 140s.; cognoscunt obiectum ut unum 171 ; p. perfectae habent operationem perf. 388; nulla facit suum primum obiectum 473; distinctae p. habent distincta obiecta 524, 542; quod potest inferior, potest et superior 474, 494s.; quomodo distinguuntur? 525. Cf Anima, Intellectus, Sensus. Potentiale: informatur ab actuali 164. 'Praecise' intelligere 508.
-
590
INDICES
Praedestinatio et praescientia 49. Praedicabile et non pr. de pluribus contradicunt 236s. Praedicabilia substantialia (genus, differentia etc.) 132 (Averr.). Praedicamentalis coordinatio (linea) 28s., 149s., 230s., 258, 282, 288-291. Praedicamentorurn li ber: tractat de nomini bus et de terminis 148s. Praedicari: 'primo' et 'in quid' 140-144; de conceptu, non pro conceptu 409s. Praedicatio: vel in plus est vel in aequale (Dam.) 86. - analoga: an detur? 306-310, 322s., 326s., 328s. - communis (de concreto vel abstr.) 430s. denominativa 194s., 303s., 323s. (Arist.), 330s., 499s.
-
de (et pro, vel non pro) voce 150. dicens 'hoc est hoc' 165s. disiunctiva 399. essentialis 122s., 499s. forrnalis 31. in mente et in voce 207. in recto vel in obliquo 68s., 309s., 316. per se primo vel secundo modo%, 142, 150, 164-167, 180s., 219, 287, 307, 322, 420, 423, 499s. - quidditativa 31, 169, 303s., 318-321, 425. Praedicatum: quomodo disponit? 89.
-
- disiunctum 299. - et subiectum 84, 123s., 343s. Praemissae: prius sciuntur quam conclusio 467; suntne causa condusionis? 544. Primitas: adaequationis, gener. et perfect. 388s. - entis (communitatis et virtutis) 529ss., 533, 539,541. Primo: superlativum (positive ve! negative) 127, 138ss., 204, 207. -
diversa 212ss.
- risibilis (homo): estne vera? 140-144. Primurn cognitum 442-482. Cf. Cognitio. Primurn eru simpliciter: estne tantum unum? 337-357. Cf. Deus, Ens. Principale et sumpturn (Avere.) 82s.
Principiurn: elicitivum et productivurn 8ss., 34 36ss., 43. - naturale et liberum 35s., 42. - universale: an detur? (Averr.) 240. Principiurn et finis (in spatio) 69s., 92. Principiurn primum: est metaphysicurn, tamcn notissimurn 477. Prius: quod est principio propinquius (Arist.) 340; p otest fieri sine poster. 115, 193. -
generatione 450. natura 162s., 193, 477, 482; quid est produci p. n. ? (Arist.) 451s. Prioritas consequentiae 332. Privatio: positivum importat 81, 97s. Probabilitas (Dei unitas) 354. Processus in inf.: an sit possibilis? 337ss., 355s. Productiones et producta 12, 35, 44. - ab agente naturali 145. - in divinis 8-12. Cf. Deus. Pro mietere ali cui equurn 14Sss. Proportio: praedicati ad subiecturn (Averr.) 85s.; sensus ad intellectum (A verr.) 487. Propositio: habet triplex esse (Boeth.) 134; concepta, prolata, scripta 82, 282, 287s.; concepta nullius linguae est 136; variatur si termini variantur 72; habetne esse subiectivum in mente? 273. -
-
actualis, potentialis 436. categorica (Avere.) 87. demonstrabilis 440s. dubitabilis 29&., 332, 440s. et scientia: solae prop. sciuntur 134, 136s. et suppositio 123. evidens: an sit per se nota? 439. ex incomplexis 401. formatio propos. 506; fit voluntate 438s., 567s. 'homo est' an semper sit vera? 152. indefinita 200. necessaria: est de inesse 176; perpetua est et incorrupt. 262, 332; an aliqua sit simul necess. et impossibilis? 288. negativa 187. per se nota 432ss., 440s.; an Dcurn esse sit p. n. 332-342.
INDEX III: DOCTRINA
per se primo ve! secundo modo 123s., 433. scita 29&. - sec. nomen et sec. intentionem 89. - subcontraria 198s. - univenalis 143, Zl6, 409. - vera ve! falsa 135s., 287s., 343; an falsa possit fieri vera? 46. Proprietas: connotaru effecrum particularem 556. - originis (in divinis) 12. Protervia et protervientes 20, 145ss., 354, 356. Prudentia, scientia, virtus (Arist.) 29. Pueri: appellant omnes homines patres (Arist.) 464s., 485, 497. Puerilia 146, 148. Pulchritudo: appropriatur divinis personis 549; convenit Deo et creaturis 556. Puncturn: principium et finis lineae 60, 69s., 80, 92; an si t alia res a linea? 92. -
Qualitas: est alia res a substantia 333s.; an praedicetur denominative de substantia? 290s., 323s. (Arist.), 331; intellectio, calar, albedo etc. sunt q. 273; an conceptus universales sint qualitates subiective in mente? 289-292. - extra: movet intellectum 541. - sensibilis: est forma absoluta 5Z7; plures possunt facere unum per se 209. Quantitas: esme scientia de ea? 457; potestnc esse sine subiecto 527. Quantum: est substantia extensa 334; an duo quanta simul esse possint? 171. 'Qui est': nomen Dei est (Dam.) 31. 'Quid est': est quaestio de substantia (Averr.) 234s.; duobus modis cognosci potest 414. 'Quid noruinis': conceptus, vox, signum 30. Quidditas: estne forma substantialis? (Arist., Averr.) 234,264, 518ss.; praedicatur de substantia 235, 265; estne indifferens de se? 162; esme omnis q. communicabilis? 193s., 304s.; cognitio eius 402; confuse concepta 433; rei intcllectae estne singularis (Averr.) 487. - in quidditate (Averr.) 517, 519. Cf Substantia.
591
Quod quid est': dicitur universale 263. - Dei: estne primum cognitum? 380-392. Cf Deus. Radii solis: sunt diveni 170. Ratio (facultas): est universalium 485 (Arist.), 505-508; repugnat ei trinitas personarum 18. recta et non recta 414. Ratio (intentio): non distinguitur realiter a ratione 75s. Cf Distinctio : rationis. - formalis (perfectionum etc.) 5, 187s., 295, 300, 341. Reactio: diminuit agentem 38. Reale: omnes singu!are est r. 266. Realismus (quoad universalia): est absurdus 118-122. Cf Universale. Realitas: ultima entis 162; realitates non sunt res et res 162s. ; r. quidditativa 304s. •Realiter': non est determ. distrahens 176. Recordatio 544-549, 551, 553, 555s. Reduplicatio: non distrahit nec diminuì t 25. Relatio: fundamentum eius 206. - rationis 7s., 34, 57ss., 426ss. Cf Respectus. - realis 57s., 170, 466. Cf Respectus. Repugnantia et compossibilia 187ss. Res: significatur voci bus, conceptibus, signis 47; an sit quaedam singularis, quaedarn universalis? 100-106, 107 (Arist.), 108-111, 386; dicitur inte!lecta 47; in inte!lecru uni v., in effectu sing. (A vie.) 2Zls.; nulla communis Deo et creatis 26; an aliqua si t una in pluribus suppositis? 108s.; si res essent separatae intellecrus agens superfiueret (Averr.) 488; an res possit praedicari? 72, 149, 271. - et ratio 56. - et scientia et suppositio 137s. - ex natura rei, v. Distinctio: formalis. - extra: habet esse subiectivum Z72s.; omnis singularis est 177, 180, 196s., 266; potest significare ex institutione 69; estne idea? 20, 25. Resolutio compositorum 296. Respectus rationis: unde veniunt? 57ss; suntne ponendi? 67; habent esse obiectivum Z74; vix capiuntur ab intellecru 412; distinctio sec r. r. 33; scientia de eis 457. Cf Relatio.
592
INDICES
Risibile: est passio hominis 20, 24, 128. Sacramentum Altaris 5265. Sancti et Doctores 18, 35, 45, 317, 336, 409s. Sana meru: non capit absurda 118. Sanitas et urina 3285. Sanum dicitur de sanis 323 (Arist.), 329s., 333ss. Sapiem: importat ac:cidens 31; commune est ad Deum et creat. 419. Sapientia: infinita est bonitas infinita 30. - in co=uni: est ens rationis 259. Scientia: de solis propositionibus (respectu complexi) est 134, 136s., 506, 536; est universalium 4565. (Arist.), 5(J], 520; est quodammodo sci bilia 487; ordo tradendi scientias
-
500ss. de ente: una est (Arist.) 335. et error: non sunt in eodem 120. et principia scientiarum 439.
-
perfecta 464, 46&.
-
rationalis ve! logicalis 103, 134, 136s.; et suppositio 13655. - realis: de quibus est? 103, 122ss., 134, 13655. Cf Metaphysica, Physica. Scire: perfectius est per universalia 234, 264. Scita: sunt voces 136. Scotus (Doctor Subtilis): alios in subtilitate iudicii excellebat 161; magnam notitiam habuit de logica 344; decipitur filia imaginatione 321, 332. Scripturae Sacrae auctoritas 17ss., 175. Sensatio: una unius obiecti est 171, 208. Sensatum: est etiam appetitum 495. - et imaginatum 494. Sensibilia: non sunt definibilia (Arist.) 102; primo intelliguntur 380, 442-482; causant notitiam sui 387; possunt cognosci sine cogn. entis 460; dividuntur in singularia et suas formas (Averr.) 512s.; sicut s. ad sensum, ita phantasmata ad intellectum (Arist., Averr.) 517. Sensus: exitne de potentia ad actum? 465 ; est quodammodo sensi bilia 487; eius obiectum sunt singularia (forma in materia?) 104, 141s., 171,207ss., 453s.,469, 483(Arist.),485, 492, 525-528; potest idem aliter sentire 77 ;
-
aliqua non discemit (unum radium ab alio) 171, 209s.; non iudicat alietatem 515s.; non abstrahit 529; potestne in duos actus simul? 469; cognoscit albedinem (non album) 495. - communis et particulares (Averr.) 510-513. - de veniente a longe 381. - exterior 474. - interior (imaginatio) 455, 474, 494. Cf Phantasia. - pars imaginis non est 516, 568. Semus divisionis 343. Sermo: de virtute sermonis 61, 70, 73, 93s., 126, 141s., 144, 152, 185, 19&., 207, 211s., 224, 257, 261, 264s., 360, 46&., 544; proprie et de v. s. 61, 70; de v. s. falsum, secundum intellectum recte loquentium verum 144. Si: est vox syncat. 286. Sigillum in cera 548. Significandi modus 45. Significare: plura aeque primo 138ss.; in recto ve! in obliquo 405. - et connotare 88. Signa: non distinguuntur per sua significata 68 ; dividuntur in sua significata 255; duo reduci possunt in unum signatum 82, 84; non sunt signata 252s., 261. - conceptus et vox: sunt signa ordinata 47, 140. - particularia ('aliquis' etc.) 248. Simile: (et aequale) fundatur super unum (Arist.) 170; analogice dicitur de colore et figura (Arist.) 328s; quod est s. uni similium, etiam alteri 489; idem potest esse s. pluribus 418, 431. Similitudo: est relatio realis, non numcralis 170; estne distincta ab extremis? 170, 205s.; est fundamentum conceptuum universalium 211, 2765., 279s., 308, 3105.
-
expressa 550. inter: Deum et creaturam non est perfecta 317; duos homines multum similes 545s.; statuam et personam 545, 547, 553, 556. Simplex: est unum numero 19, 51s., 1%; aut totaliter cogn. aut totaliter ignoratur (Arist.) 302, 393, 417, 459; cognoscitur
INDEX III: DOCTRINA
intuitive et distincte 250, 397, 440, 475s., 479; non habet plures conceptus simplices, quiddit. et convertibiles 70, 418, 420s.; potest considerari sub diversis rationibus 69s.; resolutio conceptuum stat ad simplex 296. - et duo similia 428s. - simpliciter (Deus) 446. - singulare et universale 250, 509. Simplicitas: et praedicatio in quid 304. Singulare: est unum numero 113, 180, 233 (Arist.); primo producitur 145; omnis res extra et in effectu est s. 177, 22:7, 489; contingens est 152 (Arist.); sub nullo conceptu est universale 244, 489; est substantia vel qualitas 260; eo multiplicato universale non multipl. 101; unum potest adnibilari s.ine alio 116; non est mensura in genere 169, 204; movet intellectum 228, 292, 540; de s. non est scientia (Arist.) 103. - cognitio singularis: fit per sensum 453s., 485 (Averr.), 497s., 505; estne primo cognitum? 442-482; an cognoscatur directe vel linea reflexa? 483-492, an intuitive? 496, an distincte? 521-523, an sub propria ratione? 444, an immaterialiter? 473s., 496; eius cognitio est perfectiss.ima 476s. - et universale 108ss., 161, 235s., 473s., 483, 493, 544. Cf Cognitio, Individua, Sensibilia, Sensus, Universale. Singularitas 161-173. Sol: habet plures effectus specie 37, 39ss.; producit vermem 40; an prius illuminet partem quam totum? 44; radii per sensum non distinguuntur 171. - et agentia particularia 347. Sortes: an differat a se ipso? 80 (Porph.), 93, 97. - et Plato: non conveniunt 'in aliquo' 211s. Species (formae): arte divina fabricatae sunt (Aug.) 550. Species (in logica): unde accipitur? 162; dicit totum esse individuorum (Boeth.) 231, 261; est collectivum multorum (Porph.) 106, 148; eius participatione plures homines unus homo (Porph.) 106, 148; esse unum specie (Arist.) 151s.; diffcrrc specie (Arist.)
593
215s.; quae sunt in eadem specie? 164; in eadem s. non est prius et potest. (Arist.) 169; qualis est unitas speciei? 226s., 229ss.; s. se habent s.icut numeri (Arist.) 341; sunt 'primo' divenae 213; quaedam habent conceptum s.impliciter simplicem 446-449. -
atoma: in ea compararlo (Arist.) 169, 204.
-
et genus: suntne in singularibus? 100; a quo negatur s. etiam g. (Arist.) 125; quare s. sunt magis substantiae quam genus? 150.
-
specialiss.ima (individua sibi s.imillima) 126s., 31 Os. ; an suscipiat contraria? 122; estne primum cognitum? 442-482. Species intelligibilis (estne ponenda etc.) 269s., 314, 452, 462s., 484, 489, 493s. Species sens.ibilis: quid repraesentat? 489. Spiritualia et s.imilitudo 280s. Spiritus Sanctus: libere et per volunt. producitar 11, 13, 35s.; non est Filius 11; est obiectum primarium Patris 42; procedit a Patre et Filio 559. Cf Filius, Pater, Trinitas. Stare cum: actualiter vel potentialiter 178s. Statua s.imillimorum (universale) 270. Status in caus.is 337, 357. Cf Causa. Status iste tnaturae lapsae) 18, 32, 136, 389, 494, 520, 535, 541. Subiective, v. Conceptus, Esse: in, Universale. Subiectum (metaph.) et accidens: sunt adunata in re 90; si s. singulare, etiam a. 153; contingenter uniuntur 436.
-
et pass.io: sunt eadem res 80; s. est perfectius passione 105; s. ponitur in de( passionis ut additum (Arist.) 297; multiplicato s. multipl. p. 181.
dici de subiecto: quaedam dicuntur de s., quaedam sunt in s. (Arist.) 106s. Subiectum (grammat., logice) et pracdicatum: sunt conceptus vel nomina 82ss.; sunt duo, sed supponunt pro uno 89; s. includit p. per se primo modo 164.
-
Substantia: est cuicunque rei propria 163, 237s. (Arist., Averr.); accipit medietatem entis (Dam.) 326; declarat quidditatem 264; communc est dccem generibus sec. nomcn (Boeth.) 325; est susceptiva contrariorum
594
INDICES
Arist.) 119, 121s.; ratio eius est conceptus unus 336; eius est definitio 'primo' (Arist.) 101s., 127-130; definitur per substantias (Arist.) 102s., 133; significatur per definitiones 252s.; quandoque nomen ve! terminus vocatur s. ab Arist. 132. - cognitio: quomodo cognoscitur? 317, 406, 412, 416s., 457. - divisi o: corporea, incorp. etc. 28s., 230s, - et accidens: substantia non est accidens 15. nec quantitas 215; alia est ratio unius et alterius 299; s. est manifestior (Averr.) 234; an vestigium Trinitatis in eis appareat? 550. - genus generalissimum est 124. - prima et secunda 107 (Arist.), 121s., 149s., 253. - separata: posterius fit nota 457; metaphysica agit de ea 477. - simplex 509. - singularis: de nullo praedicatur 102; nec est in nec dicitur de subiecto 107; non definitur (Arist.) 130. Summum: est conceptus connotativus ve! negativus 408, 416. Sumptum (nomen): significat idem quod principale (Averr.) 82. Superficies: est alba denominative 164. Superioritas et inferioritas: non dependet a consideratione intellectus 228, 243s. Superius (/ogice): non est de essentia inferioris 229, 255s., 458, 478; an ponatur in definitione inferioris? 324, 332; pro quibus distribuit? 126. Superlativum: positive ve! negative 127. Suppositio (personalis, simplex, materialis; applicatio, exempla etc.) 14, 21-24, 27, 73s., 84, 89-97, 122-127, 130, 135, 138, 142ss., 148-151, 157, 187s., 198-201,206,212, 219s., 242s., 247s., 263, 274, 279, 291, 309s., 343, 4085., 413s., 415, 419, 520, 523, 534, 540s. - absurda a quibusdam circa s. posita 146ss. - confusa, distributiva, determinata 147, 199. - et ens rationis 259. - et scientia realis, logicalis et grammat. 136-140.
m.
-
extrinseci 123. in actu signato et exercito 149. in propositione: cuiuslibet horninis asinus currit... 199. - potentialis 256s. Suppositum: in solo Deo sunt plura s. eiusdem naturae 37; per se, per accidens 95s.; an si t idem quod natura? 231; 260s. Syllogismus: forma eius tenet in omni materia 174; de inesse, de modo, etc. 175ss.; in prima figura 439; in tertia figura 94s.; non habet esse subiectivum 273. Cf Consequentia. Syncategoremata 16, 175s., 282, 285. Synonyma 23, 81-88, 91, 365, 562. Tempus: estne t. medium in conceptibus adquirendis? 445, 453, 458, 477s. Tenebra, privatio, negati o: an distinguantur a rebus 81, 97. Terminare dependentiam alicuius 342, 354. Termini (partes propos.): sunt conceptus 136s., ve! actus intelligendi 348; quidam sunt singulares quidam universales 151; dicuntur de substantia 148s., quandoque vocantur ab Arist. substantiae 132, 151; eorurn est definirlo 'primo' 127s.; alii termini sunt genus et species 287s., definitio et definitum 432s.; possunt importare unum et connotare diverse 44s.; se habent secundum superius et inferius 150; possunt esse notiores complexis 456, 477, 480. - et supposi rio, v. Suppositio. - impositio terminorum, v. Impositio. - in propositione: sunt distincti 123; sunt conceptus, non res 136s.; in p. per se nota 432-442; in p. beatorum et nostra 440s. - non est albus %. Cf Conceptus, Propositio. Theologia (absurdum in t.) 120. Thomas Aquinas: fatue loquitur 495; narrat puerilia 528. Totum: essentiale et universale 443; per accidens agit 344s. - et partes 110, 532; t. non est pan 123; realiter distinguuntur 153; t. maius est sua parte 438; si t. est singulare, etiam pars
INDEX III: DOCTRI:--IA
158s.; si t. est reale etiam pars 447. cognitio totius et partis 392, 396s., 472, 499, 504. - et universale 499. T ransccndenta!ia: dicunt perfectiones simpliciter 2CJ7. Transmutatio: singularium est primo 120. Trinitas personarum in Deo: est Deus simplex (Aug.) 7; sunt tres res una numero 175; realiter distinctae 562; consubstantiales 565; ita bene posset poni in creaturis sicut in Deo 18. Cf. Deus, Filius, Sp. S. - imago Trinitatis: an creatura rationalis? 552.-568. Cf. Deus: imago. - vestigium Trinitatis: an omnis creatura? 543-551, 560, 566. Cf. Deus: vestigium. T riangulus: habet tres etc. 434, 468. -
Ubique: seu in quolibet suorum locorum (Linc.) 232. Ulna: mensura panni 203. Uni o: potentialis et actualis 436. - hypostatica 121. Unitas in: omnibus apparct (Aug.) 550. - Dci 337-357. Cf. Dcus: unitas. - numeralis et minor (naturae communis) 10S-112, 152, 161-173, 2ù2s., 205. - singularitatis 177. - specifica 169, 202s., 205. Universale: estne vera res extra animam? 99152; estne realiter distincta ab individuis 153-159; estne formaliter distincta ab individuis? 160-224; estne aliquo modo extra animam? 225-266; estne alicubi subicctivc 266-292; an aliquod u. sit univocum Deo et creaturis? 442.-482. - assertiones, dubia, negationcs de u.: e s t unum in multis et de multis 165 tArist.), 179, 183, 230, 236ss., 381; est in anima (intellectu) 161, 165s., 182ss., 227, 507 (Avcrr.); ens rationis 195; an si t fictum, habens esse obicctivum? 271-289, ve! qualitas mentis? 289-292, vcl ip sa intcllcctio? 267s., ve! aliqua res sequcns actum intcllcctus? 269s., ·•cl spccies intclligibilis? 269s; unum numero est et singularis 270. 290;
595
est ubique et semper 232 (Arist., Linc.), 262; quo sensu incorruptibile? 100; causa eius est quaerenda 1CJ7; fit a natura (Sex.Pr.) 231s.;- non est: substantia (Arist., Averr.) 237, 239, 254, sed declarat substantiam (Averr.) 254; non est res extra animam 100 (A verr.), nisi ex institutione 291s.; non est res incorruptibilis 152, nec res confuse concepta 241s., nec pars, Iicet significet partem 153 (Averr.), 159, 466; non est de essentia singularium 122.-152, 312, 511, 521, nec prius actu 202; non est figmentum 172, 211s., 284 (Linc.); non est susceptivum contrariorum 119s.; non generat nec genoratur (Averr.) 240. - cognoscibile: an magis notum quam singulare? 233, 262, 464s. (Arist.), 499 (Averr.); secundum rationem notius 485 (Arist.), 505; comprehcnditur ab intellectu (Averr.) 485s.; intelligitur per abstractionem a materia 269, 484, 489s.; universalius est a sensu remotius (Arist.) 442; an ab u. deveniatur ad singularia? (Arist., Averr.) 499, 504; notitia u. inducitur ex singularibus 143, et est effèctus notitiae singularium 501ss., 544; facilius cognoscitur a communitate hominum qua m singularia 504; an intelligatur directe ve! linea refiexa? 484, 516; recipitur singulariter 494. - et contenta sub eo: sunt alii et alii termini 440. - et natura communis, v. Natura communis. - et singulare (individuum): opponuntur 235s.; quo sensu est u. principalius ens? (Averr.) 233, 263; u. imperfectius est singulari 495; an creentur ve! adnihilentur simul? 115ss. - fundatur in similitudine individuorum 211, 269s., 276s., 279s., 284, 308, 310s. - praedicatione ve! causalitate 391. - substantiarum vel accidentium 121s. Cf. Individua, Singulare. Universalissima (Averr.) 233. Univocitas conceptus entis: an aliquod universale sit univocum Deo et creaturis? 26, 292.-336. Cf. Deus, Univocum.
596
INDICES
Univocum (univoca): quorum nomen commune est etc. (Arist.) 326, 336; proprie vox est univoca 139s., 306ss.; accipitur tripliciter 310s.; omne universale est u. 99, 312, 396, 398; univocatio est in conceptu non in re 191s., 274, 459; non communicatur univocis per identitatem 258, 312, 316, 333; non tacit compositionem 316s; nihil a parte rei est u. Deo et creaturis 256, 25&., 300, 333, 549; praedicatur in quid de univocis 292; quid respondet eia parte rei? 324s., 331ss.; estne aliquid u. enti reali et rationis? 230, 530s., 533s. Cf Conceptus, Deus, Em. Unum: quod est indivisum etc. 23; mensura {Arist.) 16&.; numeri principium (Arist.) 206; potest contineri sub divenis co=unibus 29; uni u. est contrarium (Arist.) 208; idem, simile, aequale fundantur in u. (Arist.) 170. - et ens: u. est passio entis 20, 22; sunt eadem res 80, 91 (Averr.), 92; sunt in anima et ex universalibus (Averr.) 100, 239; ens non est u. per additum 22s., 185; u. non est posterior ente 24; u. includitne ens quidditative? 297s. - et multa: sunt opposita (Arist.) 172. - numero 108-114. Cf Num.erus. - per propalationem et consigni.ficationem (A verr.) 91. - ratione (Arist.) 74, 99. Cf Em. Veniens e longinquo et cogn. sens. 381. Verbum Dei: producitur per actum intellectus (memoriae) 11, 13; amore concipitur (Aug.) 561, 567. - et natura assumpta 121, 258, 260s. Cf Filius. Veritas: competit voci complexae 287. V crmis: perfectior est calore 40. Verum: est ens cognoscibile ab intellectu 23, 135. - et ens: sunt eadem res 80, 92. Vestigium: quomodo ducit in notitiam illius cuius est? 543-548, 551. Cf Imago, Trinitas. Videns: aliquando non percipit se videre 388. Virtualiter (esse in, continere includere) 51, 426s., 448, 481.
Virtus: adaequata 37s.; comprehensiva, experimentativa 512, imaginativa 517; fictiva, productiva 272, 27&., 282. Visibile 393s., 451, 567. Visio: a remotis 465, 469. - beatifica 313. Visus: apprehendit solum singulare 141s.; obiecturn eius est color ve! lux 136, 530, 538; potest videre confuse 250; est extra essentiam albedinis 133. Vita et vivum (principale et sumptum) 82s. (Averr.). Vocabuli novi institutio 46s. Cf. Impositio, Nomina. Voces {litterae): sunt signa ad placitum instituta 134, 289s.; sunt verae qualitates 252, 282s.; habent supponere pro signi.ficatis 104; habent multiplicem suppositionem 134s.; se ipsis distinguuntur 66, 68; non sunt in suis significatis 151,255, 352; solae voces audiuntur 136; possuntne attribui Deo? 300, 332s. - aequivocae ve! univocae 103s., 139s., 288, 316, 326 (Dam.). - eaedem per aequivalentiam 285. - et conceptus (signa ordinata) 30, 140. -et res 47. - ex institutione: vox potest esse universale, genus, species etc. 249, 252, 276, 280, 282s., 287ss., connotativa, negativa, syncateg. 285. - 'homo' apud Latinos et Graecos 288. - nullius linguae (Aug.) 135. Cf Conceptus, Termini. Volitio (actus volendi): causatur a subst. animae et ab actu intell. 450, 559, 561, 567; est perfectior cognitione 450; est similitudo Dei 568. Voluntas: ab obiecto movetur 13; potest in diversas volitiones 40; est illimitati or quam intellectus 349s.; an actus eius causetur effective ab actu intelligendi? 561, 567; dc non diligente fit diligens 467. - et cognitio: propositi o formatur voluntate 438s., 567s.; intelligimus cum volumus 506. - et ratio recta 414. - libera: formaliter, actus eius denominative 11.
INDEX GENERALIS
lNTRODUCTIO
.
.
.
•
.
.
•
•
•
•
.
1. De codice 773 Universitatis Giessae, fundamento Editionis Principis Ordinationis 2. De codice Vat. Burghes. 68 . . . . 3. De additionibus . . . . . . . . 4. Ockham a Ioanne de Reading citatus
7*
8* 13* 17* 18*
DISTINCTIO SECUNDA
Q.
1. Utrum sit omnimoda identitas inter essentiam di-
vinam et perfectiones attributales . . .
3
Q. 2. Utrum perfectiones attributales sint ipsa divina essentia 50 Q. 3. Utrum aliquid reale possit distingui secundum rationem ab aliquo reali . . . . . . . . . 74 Q. 4. Utrum universale sit vera res extra animam . . 99 Q. 5. Utrum universale sit vera res realiter distincta ab individuo . . . . . . . . . . . . . . 153 Q. 6. Utrum universale sit realiter extra animam, non distinctum realiter ab individuo . . . . . . 160
598
INDEX GENERALIS
Q.
7. Utrum universale et commune univocum sit quomodocumque realiter a parte rei extra animam 225
Q.
8. Utrum universale univocum sit aliquid reale exsistens alicubi subiective . . . . . . . . . . 266
Q.
9. Utrum aliquod universale sit univocum Deo et creaturae . . . . . . . . 292
Q. 10. Utrum sit tantum unus Deus.
337
Q. 11. Utrum cum unitate divina stet pluralitas personarum . . . . . . . . . . . . . . . . 358
DISTINCTIO TERTIA
Q. Q. Q. Q. Q. Q. Q. Q. Q. Q.
1. Utrum primum cognitum ab intcllectu nostro sit divina essentia 380 2. Utrum divina essentia sit a nobis cognoscibilis . 393 3. Utrum de Deo possimus habere plures conceptus quidditativos 418 4. Utrum Deum
sit per se et naturaliter notum.
432
5. Utrum universale communissimum sit primum cognitum a nobis . 442 6. Utrum prima notitia intellectus primitate generationis sit notitia intuitiva alicuius singularis. . 483 7. Utrum singulare possit distincte cognosci ante cognitionem entis vel cuiuscumque universalis . 521 8. Utrum ens commune sit obiectum primum et adaequatum intellectus nostri . . . 524 9. Utrum in omni creatura sit vestigium trinitatis . 543 10. Utrum creatura rationalis sit imago trinitatis . 552
INDEX GENERALIS
599
lNDICES
1. 2. 3. 4.
Bibliothecae et manuscripta . . . . . . . . . . Auctores et scripta ab Ockham et ab editori bus allegata. Doctrina . . . Index generalis . . . . . . . . . . . . . . .
571 571 576 597
