&
't:,
if.,
.
';,1', r, l..i-.
,',
,
XXIV. Dizi
L:f i. ,t r. b- .
.:1,
l
:;r:'
'li;:
;::;i::i'
j'i*.!r
TARTH vUrsnr'KURUMU
-
Sa.
11
t:
ri,:
t;
:1l)
Wlj ,*4/
,;ii.
vE
TURK TARII{ KURUMU YAYINLARI
14! rli:il
ATATURK KULTUR, DIL
,,1.,, ,
1,( \Y
$i
it
ftt 'i ,,
GAZI\ELILER DEVL TARiHi lli :11!1
"
lt$l: \iat:lt
'r'!tl.
Prof. Dr. IIRDOeAI\ MERCIL t: .,;]
ii b,'
,rf+ ri
n" &.
;
.*,p
!
tir 'i'; I
1Et.
&
s *nn
ffii
tr.' rffi,
."'!
.r1 '
i'
.
,.r
'Ib rok.
!w.
'{t .""$t
s
'!:
i
1'URK TAITlII
#1
KURUMU BASIMBVI_jlXKARA ,1
l9B9
4t; '!,:i
'A
h
'
:
'tl
GAZNBLILER DEVLETI TARIHI
ATATURK KULTUR, DIL VE TARIH YUI(SEK KURUMU
TURK TARiH
KURUMU YAYINLARI Dizi - Sa. ll
XXIV.
't''r-l'Ul
*rfla;-t^o.>;5a
GAZI\ELILER DEVLETI TARIHI
Prof. Dr. ERDOeAN MERqIL
TURK TANIH
KURUMU BASIMEYI_ANKARA
I9B9
IqINDEKIr,nn IX.X
-_ ONsoz
GAZNELILER DF]YLETI'NIN KURULU9 DEVRI Alptegin ve Gazne $ehrini Ele Gegirmesi ..... Dbir lshak lbrihinr'in lliiliiirrrtlurhfr .... I3ilgetcgin'in I{iikiimdarhfr . ... Riiritcgiu'in Iliikiimdarhgr .. . .
*
Birinci I{ind )) lkinci Ugiincii " Diirdiincii " Beginci )) Altrncr " r
eolncl
Sekizinci " Dokuzuncu t7 975 . 16 - 0189 - 4
6
6-7
Seferi
tt-q 9-12
.
... .......
l3-5r
.......
14'j6
13'14 16
16-28 L7
')
t7
" " "
1?.r8 18.r9
')
19-20 20
)'
20-21
7'
tt
tt
Onbirinci " Onikinci " Oniigiincii " Ondiirdiincii " Onbeginci )' Onaltrncr " Ouyediuci )'
I'
Onurtcu
7.T2
Gaznclilc,r'lahtur:r Geqrnesi 12.13
SULTAN r\rAttMOD Mahmid'un Dofurnu ve Genqli[i Srrltan Mahrnfid'un Sirminiler ile Nlinasebt:ti ... Sistin Sel'cri ....
_ }IIND SEIIERLERI ....
lsllN
1.5
vt' Sirnini l)cvL:ti
lsniil'iu I{iikiimdarhfr vc ]llahrnird'uu
j
5-(r
SEBUKTUGIN'IN IIUKUT{DARLTEI Scbiikt,'girr'in llirrrlistau Sr:li'rlt'r'i Sr.biiktr:girr
-
t-
" 'r
" " 77
')
l9
2t-22 22 22
22-23 24-25 25 25.26 26-27 or oo
vr * SULTAN MAHMOD
IqNDEKILER
DEVRININ OTnTI OLAYLARI Sietdn'rn Zabtr $ehzide Ism6il b.Nfrh'un simnni Devleti'ni Diriltme Tegebrriisii Sultin Mahm0d ve Karahanhlar .. Iliirczrn'in Zabtr
_
29-31
3r-36
39
40-4r
45
45-46 46-47
47-48 48
lqin yaptr[r Hazrrhklar
Debfieiye Savagr Batrdaki Olaylar
_ _
54-56
56-58 5B-59
59-60
IlAn Etmesi
Harun'un Oldiirtilmesi Ahmed Yrnaltegin'in fsyanr . KirmAn'rn Elden Qrkmasr ... Sultan Mee'0d'un Tiirkmenlere l(argr Harekete
60
60.61
6r 6L-62 Gegmesi
Sultanorn Dihistin ve Taberietin Seferi Gaznclilcr'in Neei Yenilgiei . . . Srrltrur Mcs'rld'un Tiirkurculcrc Karil Ttrtlbirl:r Alurusr A-lAiiddevle Muhammed Kakuyi'nin
Isyanla' vc Batr'daki olaylar
Selguklular'rn Harekete Gegmesi vc Ahnan Tedbirler
Sultan }{es'rfd'un Ilansi Kalesione Seferi Gazrcliler'in TalhAb Bozgunu Selg'kh1ur'* NigAbfir'u l9g6li . Biiritegin Uzerine Sefer . Ulya - 6bAd Savagr
_
5l-54
54-77
..
_
48-5r
52-54
62
62-63 63-64 64 65
65-66 66-67
67-68 68
68-69 69-70
Barr;
7l-13
Sultau Mea'rid'un Ni;ilr0r'a Yiiriimesi Sultan llfcs'irtl'un Scrahs'a llarekcti
13-'14 7,I
Selquklular ile Karqrlaqma .... Daudanakan Savaqr Sultan Mes'fid'un l{indistau':r Ilareketi ve
74-75 15-76
Sistan Olaylarr llindistan Olaylan
42-45
...
?0
70-7L
Olii*ii _ SULTAN MUHAIVIMED'IN IKINCI SAI,TANATI _ SI]I,TAN MTIVD fID'UN SALTANATI ....
4L
SULTAN MES'UD Yaptrfir llk lqler sultan Mes'fid'un Gazne'ye Germesi ve Buradaki Faaliyetleri
H6rezmqdh Harun'un letiklAlini
.
40 40
-SULTAN }IUHAMMED B. MAHMOD DEVRI ..,. Mes'fid'un Tahtr Ele Gegirmek
Biiritegin'den
28-29
37-s9
.
Sultan llahmrfid ve Ziyiriler Sultan Mahm0d ve Biivcyhilcr .... Sultan l\Iahm0d'un Afgantar,a Karqr Seferleri Sultan }lahmid ve Mekrin H6kimleri Sultan Mahmffd'un Dini Cephesi ..... Abbasi Halifeleri ile Miinasebetler . Sultan Mahmid. ve Hacc Sultan Mahmtd'un Oliimii ve $aheiycti
[lgi Gelmesi .... Serahs Savarsr Cazneliler ile Selguklular Arasrnda Gegici
28.51
36-37
Sultan Mahm0d ve O$uzlar Grir Biilgesinin Zabtr Kusd6r Biilgesinin ftaat Altrna Ahnmasr Garcist6n'rn Zabtr NiEAb0r $ehrinde KrtLk
YII
tqlNDEKlLEn
BO
Gazneli - Selguklu l\{iinase bctleri
80
Sultan l\fevdiitl'un Oliimti SULTAN II. }IES'OD
81
SULTAN ALI B.
suLl'AN AtlDuluilrglo r. MArrlIoD Tu[rul Bozan ve Gazneli Tahtrm Me Gegirmesi SULTAN
BI
I. TTES'OD
8I 82-83 ...
.
FBRRU}TZAD
SULTAN
$IRZ,A,D ARSLAN$AH
SULTAN SULTAN BEHRAM $AH B. Irr. MES'0D Gazneli - Gfrrlu Micadelesi _SULTAN HUSRBV $AH _ SULTAN HUSREY MELTK YE GAZNELI DEVLETI'NIN
82-83 83 83-85 B4-85 85
86 86-87
87-90 89-90
90-9r
8l
SONU
_
78-8r 79.80
SULTAN IBTiAIIIIVI B. IUES'OD . Ilindistau Seferleri _ SULTAN III. MES'UD ....
-*
76-77
77-78
OAZNIILII,NIT DI|VITI KUI,TUR VIi TMAR TAALIYETLERI
9Z-94
Kiiltiir lmAr Faaliyetleri
92-93 93-94
.
_ GAZNTILILI'R DDVITI _ BIBLIYOGITAI'YA _ HAR1TA _ DIZIN
ONDMLI OLAYLAR KRONOLOJIST
95-102 103-r05 107 109
ONsOz Tiirkler tarih boyutca yayrldrklarr
s:r.halerrda
birbiri ardrna
birgok
devletler kurdular. Bu devler kurma gelene[ini Isldm dinini kabul ettikten sonra da siirdiirdiiler. Ir;te bu devrede kurulan ilk Miisliiman - Tiirk Devletlerionden birisi de Cazneliler (963-ff86) idi. Bu devlet baglangrgta "Gazne" gehriude kuruldu vc ilk idarccilt.ri scqirn ilc igbagura geldi. Daha sonra Sebiik. tegin ile baqlayan hauedarrrn hiikiim siirmesiyle artrk odltanat babadan oIula geqer oldu. Gazneliler Devleti'nin ynldrzr Sebiiktegin'den itibaren parlamaya bagladr. Nitckim birqok Tiirk devletlerinde oldu$u gibi, Gazneliler de siir'atk: hiikimiyct sahalarrnr gcnigleterck lJindistan krtaermn kuze-
yindc giiriindiil:r. Sebiiktegiu ilc llindistau'a barslayan akrnlar oflu Mahmffd zama'rnda da devam etti. Bu akrnlar Gazneli Devleti igin bir an'ane hilini almrqtr. Sultan Mahmfrd devrinde Gazneiiler Devleti en parlak ve kudretli giinlerini yaqaah. Onun hiikiimdarhk siiresi iqinde Gazncli srmrlarr do$uda Kuzey Hindistanoa, batrda ise .A.zcrbaycau hudutlar-rua kr,lar uzanryorclu. Sultan Mahmritl iilmeden iince Anadolu ve Mrsuor da ele gegirmeyi tasarlamrytr.
Sultan Mahmid'un yerine gegen oflu Mee'fid babasr gibi parlak bir idareci de$ildi. IVIcs'0cl devrinde (1030-1040) Gazneliler'e rakip yeni bir kuvvetin, Selguklular'rn ortaya grktrfrnr giiriiyoruz. Sultan Mes'ffd'un ha-
talarr sebebiyle Gazneliler ile Selguklular arasrnda baqlayan miicadelede diiniim noktasr Dandanakan savaqr (1040) idi. Selquklular bu savaqtan sonra
siiroatle zirveyc grkarken Gazneliler'in yrldrzr siiniiyordu. Ancak Gazneliler Devleti, yenilgiye ra$men, Sebiiktegirr ve Mahmid devrinde atrlan saflam temeller sebebiyle varhklarrnr devam ettirdiler ve Selguklu hiicumlarrnr iinlemeye muvaffak oldular. Bunda belki de Sclquklularorn Isl6m'rn o zamanki merkezi llafdat'a ve Anadolu'yu yurt ediumek maksadryla batr yiiniine yiinehncleri etkili olmuEtu. Gazneli - Selguklu miicadelesi 1059 yrhnda bir barrg ile noktalandr. Daha sonra Selguklu sultanr Sencer Gazneli Devleti'nin iglerine birkaq kez miidahale etmek firsatrnr buldu. Sultan Behramg6h'rn gtiken niifuzunu yeniden elde etmek iqin yaptr[r girigimler Gtrlular'rn Gazneliler'e karrsr harekete gegmesine yol agtr. Ayrrca Biiyiik Selguklu Devleti'nin bu srrada yrkrlmasryla (ll5?) ortaya grkan otorite borslufunun dofiuda Gdrlular tarafmdan doldurulmasr Gazncliler Devleti'nin sonu"nu hazrrladr. Ote taralian Sultau Mahm0d iildii$iinde Gazneliler devrin en geniq ve €n muntazam devlet yaprsrna sahipti, Bu miirkemmel Gazneli devlet tegkildtr
0Ns0z
rlahagourakurulanTiirkd'evletlerineiirnekoldu'MeghurSelgukluvezlrt ycrinclc Gazncli.tegkilitrndan Nizim iil - Miilk *r"ri sly"*, n6mc,nin birgok vc G:rzneliler'in birqok de K.priilii "ibbasi F. iirneklcr vermiqti. O"a.-y'.of. savunmaktadrr' vAris olan Selquklular'-'" diyerek aynr giiriilii rn'Bnt-lorinc
Rahmctlilrocamp"or.o".'I.Kafcsoflud.ebuhrrsfisda'o'..GazncliTiirk Tiirk - Islim siyasi teqek' devleti Selguklulara ". l"i"r"rryla soiraki-biitiin kiillcrine iirnek olmuq durumdadrr"' demelctedir' gerekse dofuila birgok Gazneli Devleti tarihi iizerinde gerek batrda yayrnlarrmrgtrr' B-una- mukabil aragtrrma yaprlmrg, makale ve kitJlar bi"-ut"" yoktul' Bu.- Gazneliler Gazneliler konusunda tii'ttg"a" miiatakil Devleti,nebclkideHindigtantarihiigind'oyerverilmcsiyle^ilgili'olmalrdrr. Gazneliler tarihi ile alikah oiat go Ikinci bir ihtimal d" fi;;il"r rlirulistan y. eildlik prof. 'orecctlc iig Ilayur H. Nitekim ord. siiz konusu "dilmigtir.
Tarihiadlteserininl.cildindeGazneliler,euzunbiryerayrrmrgtrr(s.|27_244\. ile ilgili maddelerinde d,a Istdm--)-nsiklopeilisi'tin Gazneliler ..Mahmtd Gaznevi" maddcsidir. p"or.-nr. Kifesoflu,nun en dikkati qekeni
;;;;;-;;u*
Miistakilbirkitabrnyoklufunugiiziiailnd.etutarakkalemealtlrfrmrz dayanarak' geniq bu eser, gerek dewin kaynaklJtt gjt;y, araqtumalara Gazneliler'in tarihini ana halk kitlelerine ve ot"otll"'" lir Ttirk devleti
arada eserde zaman zaman giiriilen hatlarryla tantmak igt hazrrlanmrgtrr. Bu iki aylr veya iki yrllr tarihlerino Hicrl eenelerin Miln
Aynca bu egerin basrmr kaynaklandr$rnr da belirtmek isterim' Kurumu Baqkanr sayrn Prof' her tiirlii kolayh[r giirt*""o baqta Tiirk Tarih
Dr'YaqarYii""lot-"kiizere.iitekigiirevlilereteqekkiiriibirborqbilirim. Prof. Dr. Erilofian Mcrqil Igtenbul
1989
GAZNEI,IT,EIT DEVLETI'NIN KUTTULU$ DUVRI
XI. yiizyhn ilk
yansrmn biiyiik Miisliimiu - Tiirk devletlerinden birisi olan Gazneliler'ino kuruluqu suasrnda SAminiler (Bl9-1005) ile miiqterek bir kaderi mevcuttu ve bu devletin igintbn qrkmrgtr. Devlete adrnr vermig olan Gazne gehri, her nekadar Simdni topraklarr iqinde de[ilse de, sonrads' geliqtikleri saha bu dcvlt:tin nririisr iizerinde buluumaktaydr. Gazne bugiin Afganistin l)cvk:ti hu
Devleti tarafindan idare edilmekteydi. Bu devletin emlrleri kenili soylarrnr Sasani kahramanr Behrim Cubin'e kadar grkaran Sold mengeli mahalli bir hinedan olup, iilenin kurucusu, Simin - I{udi adrnda Belh biilgesinden bir dihkan (rnahalli toprak sahibi) idi. Tiirkler, Arap istilisr srrastnda esa' sen Iforasan ve MirverAiinnehir'de bulunuyorlardr ve Arablar'rn geliqinden sonra da bu biilgelerile yaqayrqlanna devam ettiler. Aynca Tiirkler Abbasi hilifeti zamanrndan (749-L258) itibaren, bu clevlette oldu$u gibi' titeki devletlerin ordusunda ve idari kademelerinde giirev almrglardr. Nitekim daha kurulu; devresinden itibaren SAminiler'in hiikiim stirdiifii biilgelerde Tiirk qehirleri ve niifusu bulunmaktayih. 8I9 phnda Semerkand viUei olarak tayin edilen Nfrh b. Esed'in arazisi iqinde Tiirk gehirleri vardr. Yine SimAniler'den Yahya'ya diigen $aq gehrinin halh ise, O[uzlar ve Halaglar'a mensuP miisliirnAn Tiirkler idi. Tabiatryla Siminiler de iiteki devletler gibi yaparak Tiirklcri ordulauna aldrlar, onlara geqitli askt:ri giirevlot vc devlet hiznrctindc yur vr,rlilor. Ilu 5r:kiltk: giirr:v nlan 'I'tq, I}rrgtiiziin, l"iiikii'l-lIutrel, lloraaurr vnliligi yap.ur vo Kuhistiu'r cliutlc bulunduran Siurcirrilcr gibi Tiirk kuluandan ve aileler yava$ yavarq iinemli mevkilere viikselerck Simini Devleti'nin kaderinc hikim ohnuglartl, Alptegin ve Gazno $ehrini Ele Gegirmcsi Igtc bu'fiirk kumandanlanndan birisi de Gazne Devleti'ni kuracak olan
Alptegin'dir. Alptegin tahminen miladi 880-88I yllarrnda dofimuqtur. O, Simini emiri Ahmed b. IsmAil (907-914)'e kiile (gul0m) olarak eatrlmrq ve ouuu hassa askerleri arasrna dahil edilmigtir. Alptcgin," eon doreco itimada F,t
2
ERDOGAN MERqIL
gayu, vefah, rey ve tedbir sahibi, emri altrndaki askerleri seven, civanmerd, tuzu ve ekme[i bol, Allih korkusu olan bitigi idi". Netice olarak o SimAniler'in takdir ettikleri biitiin vasrflara eahibdi. Bu sebeble yavaq yavaq temAyiiz eden Alptegin'i Emlr Nasr b. Ahmed. (9f4-943) azat etti. Daha sonra SAm6niler'in bagrua geqen N0h b. Nasr (943-954), ona bazr birliklerin kumandasrnr vermiqti. Bundan sonra Alptegin'in mevkiinin hAcibii'l-hiiccAbhfa (biitiin saray idaresinin bagr) yiikseldi$ni giiriiyoruz. Nfihoun iiliimiinden sonra Simini emiri olan geng yagtaki oflu Abdiilmelik (954*961) iizerinde onun biiyiik niif0zu vardr. Artrk bu devrede Alptegin, Simdni siyasetinde aktif bir rol alma$a baglamrgtr. Ote taraftan Horasan sipehs6lArr (Horasan ordusu kumandanr) Ebi Sa'id Bekr b. Milik maiyyetindekilcre kiitii davranrm$ ve onlann ihtiyaglannr tam olarak karqrlamamrqtr, Bu sebeble memnun olmayanlar Bekr b. Mdlik'e kin ba$ayarak Buhara'ya diindiilcr vc limlr Abdiilmelik'e bu durumdan qikiyctgi oldular. Bekr b. Mirlik Arahk 956 tarihinde Buhara'ya qa[nlarak iildiiriildii. Onun iildiiriilmesinde Alptegin iincrnli bir rol oynamrgtr. Horasan sipehs6lArhfrna ige Ebfr Mauefrr Muhammed lr. Abdiirrezak taln edildi. Bu olaydan sonra Emir Abdiilmelik'e her istedigini yaptuabilen Alptegin, bu srrada vezlr olan Ebi Manefir Y0suf b. lshak'rn devlet iglerini kiitii idare etti$ini ileri siirdii. nmir Abdiilmelik vezlri azletti ve onun ye' rine Ebfr Muhammed el-Bel'ami'yi bu giireve tayin etti. Bel'ami, IslAm tarihqisi ve miifessiri Taberi (839-923)'nin meqhur tarihi eseri Tarih el' Um"m, t:e'l-Miilfi.h'u Farsgaya geviren zdttrr. Bu terciime yeni Farsganru bilinen en eski tarihi eserid.ir. Bu sebebten Bel'aml tarihqiler yiiniinden de meqhur bir qahsiyettir. Ancak vezirli[e Bel'aml'nin tayininden sonra Emir Abdiil' melik'in, ilerde Alptegin'den gelebilecek tehlikeleri sezdifi ve ona karqr davramqrnrn ile$igtifi anlagrhyor. Alptegin bu durumu hissetmig ve Enrir'in meclislerine az gitmeye baqlamrgtrr. Nitekim Abdiilmelik, onu bagkentten qsaklsgpalak maksadryla, Belh eyAleti Amillifine (6mil; vergi tahsil eden memur) gitmesini emr etti. Alptegin ise hAcibii'l-hiiccAbhktan sonra, daha aga[r riitbedeki bir giirevi kabfil etmeyerek, Amil olamayaca[rm ileri siirdii' Emir Abdii}nelik kendi teklifinin red. edilmesi kargrsrnda onu devletin en yiiksck askeri mevkii olan Horasan sipehsdlArlrfrna tayin etmeye rnecbur kaldr. Fakat Alptegin'in yerine hAcib olarak yine onun bir kiilesi (gulnmr) getirilmigti. Biiylece onun saraydaki niiffizu devam ediyordu. Alptegin l0 $ubat 961 tarihinde NiqAb0r'a gelerek yeni giirevine bagladr. Alptegin saraydaki niiffizu sebebiyle devlet merkezinde yaprlan iglerdeu haberdar idi. Ayrrca o, Vezir Bel'asri ile devlet iglerini yiiriitmede beraberce hareket etmek husfisunda aulaqmrgtr. Beloami vezirli[e Alptegin saye$inde getirilmiq oldugundan bu anlagmaya tam manasryla uydufu anlagrhyor. Alptegin yeni giirevine baqladrktan bir miiddet Eonra Emir Abdiilmelik attan diiqerek iildii (Kaerm 96I). Vezir Bel'ami derhal Alptegin'e bir mek'
GAZNELILEIi DEVLETI
TARIHI
3
tup yazarak durumu bildirdi ve S6mini tahtr iqin en uygun adayrn kim oldufunu sordu. Alptegiu iilen Abdiilmelik'in ofullarrndan birisinin tahta gegirilmesini tavsiye etti. Bel'ami buna uyarak Abdiilmelik'iu o$lu Nasr'r tahta oturttu ise de, o ancak bir giin enril olarak kalabildi. Bu srrada Simdnl sarayrnda Alptcgin'in hikirniyetinden ve her iqe miidahale eden elinden kurtulmaya karar: vcren yeni bir grup ortaya qrkmr"str. Nitekim SimAni hinedan rnensuplan ve ordu ll{nnsir b. Nrih'a sadakat yemini yaparak tahta gegirdiler. Alptegin ise kendi atlayrnr zorla tahta grkarmaya karar vertli. Bu maksatla da Ebii Mansfir lVlulrarnrncd b. Abdi,irrczirk'a bir elqi giindererek, onu Horasan'a kendi ycrinc brrakaca$rnr vo ittifak yaprnak istedi$ini haber verdi. Fakat aradahi I'csadcrlar da Mansur b. Nuh't, ".Alptr:gin'i iildiirmcd.ikge, padiqahhkta miistnkil olarnazsrn, fcrrnanru yiiriiurcz : Elli yrlihr llorasan'a o padigahhk cdiyor, servct ve zr:ugiulik yrfiryor; :rskcrler, hcp ouun eiiziine kulak vcriyorlar. Onu yakal:rrsau, serriri hlzinclerin dolar, giinliin huzura kavugur" demekteydilor. IJu sijzler lrmir .Nlansfir Jr. \ri['uu harckete gegmcsinc sebcp oldu. Nitckirn Alptegin'in clqisi l-bfr Manstr b. Abdiirrezzak'rn yanrnda ikeu SAmini bagkenti Buhara'.lan gr:len bir mektup Alptegin'in gtirevden azlini ve yerine Ebi l\{ansfir'un tayiniui bildirmekteydi. Ayrrca bu mektubda Ebfr Mansrir'a Alptegin'i Ceyhun nehriudcn gegirmemesi ve icabrnda savagmasr emrediliyordu. Alptegin Arahk 961 tarihinde NigAbfir'd.an ayrilarak Bulrura iizcrinc yiiriitlii. Ebt Mansfir b, Abdiirrezak, Alptr:gin'in peginden kuvvet giinderdi. Alptcgil'in lluhara'da kcndisine karqr koyabilecek kuvveti hazrrhksrz yakalamak iqin hrzh hareket etti[i anlagrhyor. O Ceyhun kenarrua ulagtrfr srrada, Buhara'dan Alptegin'in bir gasrb (bir geyi zor vcya hile ilc alan) oldufu hakkrnda ornrindeki bazr su]rafarrna mektublar geldi. Alptegin bunlarr giiriince, ordusunun igioile de kendisine karqr bir harekct olabilccefini sezdi. Bu sebebten Buhara iizerine yiiriimekten vazgegerek kendi has gulamlan ile Belh'e gekilerek bu gehri aldr. Alptegin bu srrada emrindekilere, "... E[er bundan sonra yiyecefim bir ekmek varsa, geri kalan iimriimii hoq geqireyimo ahir iimriimde k;rhcrmr Miisliiminlara kargr defiil, kAfirlere kargr gekeyim
ki, ahiret
sevabrm bulayrm, . .
.
Zira, ber.
Hindistan'a gidip, gazi ve cihat ile meqgul olacajrm; eler iildiiriiliirsem qehit olumrrr; c[cr lsliirnr yiiccltmcye muvaffak olursarn, cenneti, aziz ve celil ohn 'Iaurt'nrn hoqnudluIrrrrrr urnaum" dcmigti. Nitckim o Belh'e varrnca etraf iilkelere haberler gdndererek, hcr kim gazi niyetinde ise toplansrnlat diye bir-iki ay orada ikamet etmeye, ondan sonra da Hindistan'a dofru yola qrkmaya karar verdi. Ancak Alptegin'e karqr olanlar SAmiui emiri Mangfir'u onu ya' kalamalan igin bir ordu giindermeye ikna ettiler. limir Mansfir onun ardrndan Eq'as b. Muhammed kumandasrnda onaltrbiu kigilik bir ordu yolladr. Alptegin bu durumila harekete gegerek, Belh ile Hulm arasrndaLi, Hulm gegitinde yer tuttu. Onun idaresinde bu srrada ikibinikiyiiz Tiirk gulamr ve gazi igin gelen sekizyiiz de ath vardr. SAmini ordusu ile Alptegio arasrndaki Eavagr' bera'
4 berinde az
bir kuvvet bulunmasrna ra[meno Hulm gegitini
bagarryla tutan Alptegin kazandr (Nisan 962). Alptegin daha sonra Hinfistan'a yapaca[r sefcrler iqin uygun bir iis olan Gazne gehrine yiiriidii. Belki de o, bu hareketiyle SAmdni Devleti'nin giiney huilutlarrnda halcikatte bafrmsrz, fakat giiriiniigte SAminller'e tibi bir grup Tiirk gulAmr drnek almrg olmahdrr. Siiz geligi Ttrk kumandanlanndan Karategin iiliim tarihi 933 yrhna kadar Biist ve Ruhhac biilgesinde bu gekilile yalamrq ve tiliimiinden sonra rla kiilelerinden bir
grup Biist'de vdli olarak onun yerine gegmiglerdi. Alptegin bund.an sonra beraberind.eki kiiqiik kuvvetiyle yoluna devam etti. Bu yiiriiyiigii slrasrnda o, BAmiyAn hakimi $tr Birik'i ve K6bil'in Hiudu gnhi hiikiimdaum itaat altrna alarak Gazne'ye geldi. Alptegin buramn hakimi Ebfi Bekr Levlk (veya Eniik)'i gehrin kaleeinde diirt ayhk bir kuqatmadan sonra maflub ederek Gazne'yi ele gegirdi (12 Ocak 963). Meghur Selguklu veziri Nizam iil - Miilk'iin eseri Siydset-nd,meoden anlagrldr[rna giire Alptegin'in Gazne'yi ele geqirmesinde halka adiletle davranmaer iinemli rol oynamrgtr. O kugatma srrasrnda dellallar ile askere, halktan birqey aldrklan zamarl ancak paro ile satrn almalannr ve aksine hareket cdenlerin asrlacafirnr, ilan ettirmigti. "Birgiin Alptegin'in gdzii ensrzrn bir torba saman ile bir tavufu terkesine asmrg olarak gelen, kendisine 6it, bir gulima iligti. '$u gulimr benim yamma getiriniz' dedi. Gulimr iintine getirdilcJeri zaman, ondan 'bu bir torba saman ile bu tavu$u nereden aldrn?.' diye sordu. GulAm
c^ZNrit.lf,tilr DriYt,lr,TI 'llArtlnt
DnDOcAN MERqlr,
-'Kiiylii bir
eilamdan aldrm' deili.
s
sonra lrftalitler (Akhunlar) bu Liilgcye hikim olmurilardr. Kursanlal rn.6. I. yiizyrlnr ortalarrndan itibarcrr baqladrklarr Afganistin'a hAkim olma miicadelesini tahminen m,s, 40
yrluila
)iazanmrrslardr' Kugan
Dcvltti topraklarrm
Hindistan'a kadar gcniElctti. Oulann Afganistin'tlaki iistilnlii[ii Akhunlar tarafindan sona erdirildi (m.s. V. f iizyrhn sonu). Ilk islimi dewe iginde
kuzeyde Toharistiu ve Bedahr**n'dat giincydeki Biist'e katlar olan saha igindc Tiirk an'anesine uyguu olarak konar' giiqer yagayrglannr devam cttirrnirs bulunan llalrtq: Tiirkleri Eftalitler'in torunlan olarak Ceyhun'un kuzeyinden gchui,l sonra d.a Do[u Afgauistin'rn bu biilgesinde kalmrg Tiirk topluluklarrdrr. IelAm ordulan iran te Kuzcy Hindistan'a dofru ilerledikge daha Eme' vller zarnanrndan (661-?50) baglayarak Tiirkler ile kargrlaqmrqlarth' Emevi' ler'den Mcrvirn'ru halifcli[i zamanrnda (684-685)' Sistin vililigine tayin edileu Abdiil azia b. Abdullih, Biist ve Kibil'in yerli hiikiimdarrna kargr yaptr' [r seferde (m. 684), onuu ortlusuncla Tiirkler'e tesadiif etmiqti' Araplar gcl'
di[i vakit Afgaristan'tn batrsrntla HaInun giilii ctrafrnda ve Belucistin
hududunda da lrazr 'Iliirk kaLilel,.ri yarsarnakta idi. Tulunincn 850 yrlrna kadar K4bll'tl: 'Iiirk olan Kabfrl - $irhlar hiiucdanr hiikiirn siirmiirs vc adr gccen brr
hiincdan IX. yiizyrhn bagrnda Ilorasarr vilisi Abdullih b. Tihir'e yrlhk harac olarak ikibin kiqilik O[uz esirlerinden bir grup giindermigti. Yine Abbasi halifesi Mansir zamanrnda (754-775), ZibulistAn hikimi Zfrnbil, Sistinorn nriisliimAn virlisinc yrlhk harac olarak develcr, Tiirk gailrr ve esirlcr yollarruqtr.
Ilu
iirneklerden anlagrlacalr iizere, Gazneliler devrinden iince de
arfrndr.
Afganistin biilgcsinde Tiirk topluluklau bulunmaktaydr ve Gazneliler Devleti tabii ki, biiyiik dlgiide bu tppluluklara dayanyorilu. Nitekim Halaglar daha sonra Gazncliler ordusuncla iinemli bir kuvvet olarak yer almlglardr. Alptegin'in Gazre'yi ele gegirmesinden hemen sonra Siminl emiri Mans0r b. Nffh, Irbi Ca'fer kunandasrnda yirmibegbin kiqilik bir olduyu ona kargr giinderdi. Alptegin bu Simini ordusunu Gazne kaprlan iiniinde maflub etti, Ebt Ca'fer qekilmeye mecbur kalth. Emir Mansf,r bundan sonra Alptegin ilc arasrnr diizcltrnt:k rnaksadryla zabt ertifi iilkclerin idaresini ona veren bir fcrman giindcreli. Alptcgirr dnha sonra Biist'ii ve l(ab0l - $ihlar'rn iilkeeilin }ir krsrprlr z:r|t ctri vc llintlistun':r seferlere bagladr. Onun baqanlarr ve [lintlistan'a aknrlitra baglarnasrnrn Ilorasan ve Miveriiinnchir'de duyulmaeryla bu biilgclcrdcn adamlar Alptegin'in yalrna gclurcye baglndrlar. Biiylocc onun emrindeki askerlerin seyrsr giiratle arttr, 6nce altrbine ulaqtr, Hintlis' tan'a Vaptr$r seferler srra6rnde iee ordunun salnsr onbirbiu ath ve begbin yayadan oluquyordu. Ancak Alptegin keudi hiikiimdarhlrnda uzun boylu saltanat siiremedi. O 13 Eyliil 963 tarihiutlc iildii.
Gazne gehrinin bulunduiu Afganietan'rn giiney biilgesinde TiLkler'in varbprnrn, islimiyetin ilk yrllarrndan daha eeki dewelere kadar inmesi miimkiindiir. Biiyiik bir ihtimalle Tiirk olduklarr kabfil edilen Kuganlar ve d.aha
Ebff lghak lbrahim'in hiihiimdarbfi Ebfr IsUak lbrahim gegmi'ti. Anoak ll,rilti,n Alptekin'in yerine '!lu Gazneliler Devleti'ni iilared.e babasr kadar kudretli vo boganh olamadr. Ordu
Alptegin -'Her ay yirmiei ayhk, otuz dinan ekmek bedeli olmak iizere elli dinar ahyorsun. Nigin para ile satrn almryoreun ?' dedi ve derhal cellada gulAmrn aerlmasrnr emretti. Hemen orada yolun bagrnda g"ld* o saman torbasr ile birlikte aatrlar, tavufu da boynuna bafladrlar. Sonra Alptegin emretti dellallar, 'bir kimeeden haksrz yere bir gey alan herhangi bir kimsenin cezasr budur' diye ilan ettiler. . . Ayrrca Alptegin gehirlilere zuliim yaprlm&sula hig miieaade etmezfi. Gszne hallir bu emniyet ve adAleti giirdiikleri zam&n, 'ister Tiirk, ieter Tacik olsun, bize aildlcti ve iusafr olan, cantmtz, mslrrnrz, kadrn ve gocufumuz igiu kend.ieinden emin bulundufumuz bu padiqah liizrmdrr' dcdiler. O zaman qehrin kaprernr agtrlar." Alptegin bu gehirde keudi hAkimiyetiui ilan ettifi gibi Gazneliler Devleti'nin de temelini etmr$ oldu. Gazne hAkimi Ebt Bekr Levik'in Hinilt olmasr muhtemelclir. Aneak bu isim tiirkge "Eniik" (hayvan yavrusu, arelann srrtlan, kurt, kiipek yavrulau) manasrnda da okunmug ve onun Tiirk olabilecefii ihtimali de ileri eiiriilmiigtiir. Ebfi Bekr Levik, Gazne'yi kaybettikten sonra Kabfil $ihlanonm yamna
6
ERDOcAN MERQIL
onun kontrolundan grkmrq, Sebiiktegin onun zamaunda Halaqlarorn bir isyanrnr baetrrmrgtrr. lbrAhfun'in bu zayrf durumundan yararlanan siibrk Gaznr: hdkimi llbrl Bekr Levlk, muhtemelen 964 ylJr sonunda, Gazne'yc ilerlerniq ve
onu mnflub ctlerek eski iilkesini tekrar ele gegirmigti. lbrihin. Buhlra'ya Sirninl emlri Mausirr b. Nfih'dau yardrm istornok zorunda kaldr. Ib.ahim Siminiler'den istedifi yardrmr alarak biiyiik bir kuwetle geri diindii. Bu kez Gazne'yi terke mecbur kalau Ebf, Bekr Levik olmugtu (26 Eyliil 965). Ibrahim tekrar Gazne'ye girfi. Ancak bu yardrm suretiyle Sdm6niler bu biilge iizerinde, hiq olmazsa ismen, hAkimiyet kurmug olilular. IbrAhlm de Gazne'de uzun miiddet hiikiim siiremedi ve 12 Kasrm 966'da tildii. kagmak ve
Bilgetegin'in Hiikiimdarhfr
Ibrahim'in yerini alacak o$u yoktu. Tiirk emir ve kumandanlar Alptegin'in bir kiilesi, hAcibi ve muhafrz kuvvetinin kumand,anr olan Bilgetegin'i kenfilerine hiikiimdar olarak segtiler. O, SAminiler'in merkezi Buhara'ya haber giinderdi ve baghh[rm bilfirerek Tiirk]er'in reyi ile segilmiq oldu[unu ifade etti. Ancak Buhara'daki SAmini kumandanlarrndan Fiik, Gazne'de ba[rmsrzhk iginde brrakrlmrg olan Tiirkler'in bu toplulu$una giddetle kargr ifi. Bu bahmdan do$rudan do$ruya kontrolii ele gegirmek igin Gazne iizerine bir ordu giinderdi. Bilgetegin bu Sdm6ni ordusunu ma$lub etti ve bir daha da Buhara'dan Gazne'yc ordu giinderiLncdi. Bilgetegin meqhur bir askcrdi. O iizel hayatrnrn temizli[i ve adalcti dolayrsryla halkrnrn auygrsrm kazanmrqtr. On yrlhk bir saltanattan sonra Gerdlz kalesi kuqatmasryla meggul bulundufu bir srrada, kaleden atrlan bir okun can ahcr bir noktaya gelmesi, Bilgeteginnin iiliimiine sebeb oldu (975). Biirit€gin'in lliiliimdarhSr Bilgetegin'in yerine Alptegin'in difier bir kiilesi Biiritegin geqti. Ancak gok gegmeden o hal}a kendisinden nefret ettirecek bir idare gekli giisterfi. Bu sebepten Gazne halkr Levik'i kendi hiikiimdarlarr olmak iizere davet ettiler. Leviko Kabil - $ihlar'dan yardrm alarak derhal Gazne iizerine ilerledi. Sebiiktegin bu srrada, muhtemelen, Hindukuqlar iizerinde miistahkem bir da$ kalesi olan Pervin'd,a bulunmaktaydr ve kumandasr altrndaki bcqyiiz gul0m ile istilAcrlan kargrlayarak maflub ctti. Ebfi Bekr Levik esir ahnarak iildiiriildii. Devleti yiinetmekte bagarrsrz kalan B6ritegin ise giirewinden uzaklaqtrrrldr. Onr.ur yerine yine Tiirkler'in segimiyle Sebiiktegin Gazne'de tahta grkanldr (20 Nisan 977). Bu segirn srrasrnda Tiirk beyleri, aramrzdan birini segelim ve onu kendi emirimiz yapahm, fikrini iine siirdiiler. Toplantrya katrlanlarrn hepsi, igin do$rusu budur, diyerek biiyiik ve iinde gelen gulimlann adlarrnr verdiler. Ancak beyler adaylann her birine bir kueur buldular. Nihayet Sebiiktegin'in ad'na srra gelili. O zaman hepsi sustu. Yalnrz bir gahrs "Sebiiktegin'in bir
GAZNELILER DEVLETI
TARIHI
7
kusuru vardrr, o da ondan daha csk! grrlirrnlar vardrr. Yoksa onun insanhk, yilitlik, iyi huylululc lrakrnrlarrndln lrir,: ryaltbafir y,rl
Alptr:gin yctirytirlriqtir. Onun davranr.srrrl sahiptir, hcrbirirnizin gaprnr ve ycrini tanrr, $inrrli sizlrrr daha iyi bilirsiniz." dcdi. Toplantrya katrlan beyler St:Liiktr:gin'i cnrir ya|urak ir'iudc Lirlcrrtil:r. ScLiiktr:girr ise "r.ir.r qare yokslo l.ren gu gartla bu giirevi iizerirnc alrnm : Sizlerelcri hcr kim baua muhalefctte buluuursa vt:ya bana lcarEr isyan edcr r-c bcnim verece$im hiikiimde ihmil giistt'rirsc siziu hepiniz benim ile tek kAlp olunuz ve onu iildiiriiniiz" dedi. Iliitiin beylcr bu hususta siiz vcrip yemin ettiler. Daha sonra onlar Sebiiktr:gin'i Alptcgin'in rnindcrinr: oturttular, onu r:rnir olarak sclartrladrlar ve saqr olarak altur vo giiuriig sagtrlar.
SnBUKTEGiw'iN tr [ir Unrp,rut,tr]t Bu ismin Subek - ordu ziLiri olarak okurnasr gcreliti[i ileri siiriilmekteyse de, iliur diinl'aornca gcnel olarak liabul eililen okunuqu, Scviik - SeLiik gcklindcdir" Bu kelime scv kttkiluden tiircmiq olup, sevgili, sevilen manasrndadrr. SeLriiktegirr tahrninen 943 tarihindc do[du. Onun oflu Mahmtd'a nasilratlarda bulundugu ltend - nitnc'yt gdrr:, Scbiil;tcgin Tiirkleroin llarshan boyundan idi. Barshan, Isilr-Giil kenarlanntla bir ycr isrni olarak
6
ERDOdAN ItERqlL
GAZNELTLER DEVLETI TANIHI
Ancak bir di$er Tiirk gulimr Baytiiz onu maflub ederek bu qehre sahip ol. multu. Bu durumda Togan Tegin, Sebiiktegin'd.en yardrm istemek zorunda kaldr. Bu yardrm kargrhfrnda Togan Tegin her yl yiizbin d.inar iideyecek vc bir o$u rchine olarak Scbiiktcgin'in yanrnda kalacaktr. Sebiiktegin, Bayttz'ii ma$ub edr:rck bu gclrri tckrar Togan Tegiu'c verdi. Ancak 'l'ogarr Biistoe h,ikim olduktan sonra siiziinde durmadrn hatt6 Sebiiktegiu'i iildiirmeyi dahi planladr. Fakat Sebiiktegin onu yenerek Biist'e kendisi snhib oldu (978).
O bundan sonra siir'atle Toharistan, Zemi-diver, Do[u Girr ve Kusdir biilgesine kadar hikimiyet sahaarnr geuiqletti. Sebiiktegin'in Hindietan Seferleri
Scbiiktcgin biiylcce batrda dunrmunu sa$arnlagtrrdrktan sonrit l-Iinfistan'a akrnlara bagladr. Bu srrada merkezleri Kibil viidisi olan kuclretli Vayhintl Ilindfi\qihi hAnedam, Gazneliler'in Kuzey Hindistan'da geniqlemesine ve isliur dininin bu biilgede yayrlmasrna bir engel tegkil ediyordu. Sebiiktegin iince llind0qihi hiikiimdarr Caypal'r ma$lub ve Lim[An biilgesini yafma ctti. Daha sonra Caypal, Sebiiktegin'den intikam almak ve onun akrnlarrnr durdurmak maksachyla biiyiik bir ord.u ile Gazne'ye dofru ilerledi. Sebiiktegin onun ordusunu, KAbil-Lnm[nn biilgesinde Gurek denilen bir tepecle kargrladr. Hindliler cesaretle dti[iiqtiiLlerse de 6ni bir kar frrtrnasrnrn patlak vermesi, bu iklim gartlarrna algkrn olmadrklarmdan onlarr korkuya eevketti ve Caypal'r barrg istemeye zorladr. Ortaga[ tarihgilerinden lbn iil-Eelr bu olaya masal qeklinde bir agrklama yapryor. Ona gtire "Bu gegitte bulunan bir prnar iqiue her hangi bir pislik atrlmaema kesinlikle tahammiil etmezdi. $ayet buraya bir pislik atrlacak olursa prnar birden grirler, giik yiizii ani gekilde karart, diirtbir taraftan riizgir eser, gimgekler gahrp yldrrrmlar diiger ve qok yafmur ya$ardr. Bu pislik prnann iginde durdulu miitltletqe bu hal devam eder, iyice temizlenince ve iginden atrluca ya[murlaro giik giiriiltiisii ve qimgekler d,ururdu. Scbiiktegin bu prnara bir pislik atrlmasrnr emretrnig, bunun iizerine birden bulutlar kararmlg qimgek gaknrt, arkasmdan giik giirlemig ve Hindliler iizerine sanki kryamet kopmugtu. Deha ewel benzerini giirmedikleri bu firtrna ile kargrlagmrglaro giik giiriiltiileri ve qimgekler gakrp durmug, bardaktan boqanrrcasrna ya[mur yagm$ ve hava bir hayli so[umugtu. Yok olmakla kargr kargrya gelen Hindliler grkrq yollannr giiremez duruma gelince, baqlanna gelen bu felaketten dolayr hemen teelim olmayr kabullenmiglerdi." Ote taraftan Sebiiktegin'in bu savaqta biiyiik kahramanhklar giisteren o$u Mahmtd, savaqa devam etmesi igin babasrnr iknaya Qahgtr. Sebiiktegin mafilup [Iirrdlilerin bit gclcrek olarak kcndileri ile beraber herqeyi yakmasrn' dau vc brr surctlo Cuypal'rl Lang kargrsrnda va'd ettifi zcngin hctliyol:rdcn yoksun kalrnaktau korkarak banqr kabul etti. Caypal bu barrga kargrlft;
a) Bir milyon dirhem para ve elli fil verecek, b) Hudud biilgcsindcki bazr kale ve kaaabalan Gazneliler'e terk
edecekti.
Bu ,sartlar ycrine geririliuccye kadar Caypal kendi akral-ralannd.an bir krsmrnr Scbiiktegin'in yanrnda brraktr. Ayrrca Gazneliler'e terk edilen ycrleri ahuak igin SebiiLtcgirlin adamlan da onunla beraber olacaktr. Caypal giiven igiutle iilkcsiuc gckilir q,clilmcz, bu anlar*rnaya uyuradr$r gibi, yaurndaki Gaz-
neli urcnrurlarr kcntli l-rrraktrfr rchinclcrc kar"'rhk tutukla&.
Sebiiktcgin
bu tlururnu ii$reuince Hindtlar'a karqr yeniden scfer aqtr, biiyi& bir ordunun barsrnda ilerlcycl:k l.iirn.fin biilgesiude birgok lohirlcri ele gegirdi. Caypal iso Kuzey l-lindistan'daki ttt€ki lliud Ricilan'ua Laqvuraral< on.lnrla bir ittifak kurdu, riviyete giirc de; yizbiu kiqilik kalabahk bir urduuun bagrnda Gazne'yr. ri,riru yiiriidti. Onun ordusuuda filler de bulunrnaktaydr. Ancak bu kulabal*. rr l'ilk:rkr tai'viycli lliud ortlusu'liirk savag takti$i karErsrntla daylrrrurnurh. (irulrlar hilintlc tlii;rnarrl saltlrran vr: onlart uzaktan attrklarr oklarla yrpratan Scbi.iktegin'iu savagcrlan llind ordusunun diizenini bozmuqlar ve en son toplu olarak hiicuma gegcrck drirsrnanlarrur ma$ub etmiglerdi (takribcn 986). Scbiiktcgin'irr bu galibiyettcn soura Ldm[in ve Pegiver arasurdaki bdlgcyi kendi topraklarrua katmasryla, isL'im dini de bu biilgeye girmig oltlu. Bu bdlgcdc oturan llalag Tiirkleri ve Afgaular da Sebi.iktegin'in buyru$u altrna girdiler. Sebiiktegin onlardan asker kaydederek ordusunu kuvvetlcndirdi. 0zellikle Mahrufid'un bu son Ilin,-l seferinde cesaretiyle k,'rr,lini giistermcsio bazr gahrslaun dedikodularr yiiziindcn baba ile o[ulun arasuun aqilmasrna sebep uldu (990). Mahmricl Gazne kalesinde hapsedilmig, fakat bu aulaqmazhk gok siirmerniq, baba ile o$ulun arasr diizelerek Mahmicl hapisten grkanlmrgtrr. Sebiiktegin ve S0mdni Devleti
Sebiiktegin bu derece kuwetli ve fiilen ba[rmsrz olmasrna ra$men Siiminiler'e tnbi ifi. O iilkesini geniqletirken Simini Devleti goktan giikmeye ve dafrlmaya yrJ'z tutmul bulunuyorclu. Bu clevletin uzak krsr-larrnd.aki vAliler srls srk ayaklannrakta, 'liirk kumandanlar iistiinliilii elc gegirmeye gahgmakta ve merkez onlara siiz gegirememekte idi. Igte bu durumdaki SimAnt Devleti'nin son dayana[r Gazneliler Devleti idi, Nitekim Sdm6nller onlar sayesinde bir miiddet daha ayakta kalmayr baqarabilecek ve sonunda bu tlestelinden yoksun kahnca da yrkrlacaktrr. SAmdniler bu derecede zayrf olmasrna ra[men, Kig Eebri civarrndaki giiriigmetle Sebiiktegin Emir II. Nth (976-99?)'a sadakat yemini ve diiEmanlanna kargr yardrmcr olmayr va'd etmigti, Bu srrada SAmAni Devleti'nin iinde gelen iki qahsiyeti, Tiirk kumandanlardan Horasan Sipehsilirr Ebn Ali Simciri ve FAik, Emlr Nffh'a kar"*r lrirleqcrck Ruhara'ya hikirn olmak istediler. Zor durumda kalan Emir lL Nfih, Sr:L'iiktcgirr'i yardrnru qafirrrh. Scbiiktrgin vc ofilu Mohrnird giiratlc harokctr.: gegtiler vc isilerin toplandr[r llerit'a ilerlcilik:r. Ciizcin vr: Garcistin emirleri de Simini ordusu ile birlegtiler. Bu birlegik ordu ile baga grkamayacalrur anlayan Dbt Ali Simciri kendieini Emlr II. NOh ile barrg-
lo
GAZNEI,ILEN DEVLETI
EnDOGAN MERqtL
trrmasr igin Sebiiktegin'den aracr olmagrnr istedi. Emir
II. Nirh onbeEmilyon
Alfyi affa ve giirevi bagrnda brrakmaya rizr oltlu. Fakat E|fr Ali'uin adamlarrmn bu anlagmayr bozmalarr iki taraf arasrntla savaga yol agtr. Sebiiktegin llerAt yakrmnda llbfi Ali'ye hiicum dirhem para verilmesi gartryla Ebn
etti. Ebfi Ali kahramanca dii[iigtii ise den kuwetleri Mahm0d yiinetimindeki Gazneli ordusu tarafrndan maflub edildi (23 Ekim 994). Ebn Ali ve Faik, Giirganoa gekildiler ve Biiveyhi Devleti'nden Fahrii'd-Devle'ye srfrndrlar. Galipler ise HerAtoa girdiler. Tahtrnr Sebiiktegin ve oEluna borqlu olan Ilmir IL N0h onlara lakablar verdi ve arazi bafrqladr. Emir II. Nth, Sebiiktegin'e o'Nasrrcddin ve'd-DiinyA" lakabryla Belh, Toharistan, BAmyAno Gur ve Garcistan'rn idaresini, Mahmfid'a isc "seyfii'd-Devle" lakabryla Horasan sipehsAlirhfrnr verdi. Mahmfrd tam teqhizath bir ordu ilc Nigibfrr'a yiineldi. Mahnrfrtl Horasan'rn merkezi Niqil-rir'a girmiqse cle, adr gcqcn biilge' ye tekrar hAkim olmak isteyen Ebfr Ali ve Fdikoin hiicumu kargrsrnda qarsrrmrg ve I-Icrit'a srfrnmaya mecbur olmugtu. Bu Mahmfrd'un hayatrndaki bclki de ufradrfr tek ma$lubiyetti. Ebrl Ali ve FAik daha sonra Nlgabir, Tus ve bazr kasaLralarr da ele gegirmeye rnuvaffak oldular. Mahmid'un bu baqarrsrzhk haberini duyan Sebiiktegin Tus'a dofru ilerledi ve bu qehir civarrnda Ebfi Ali ilc tekrar karqrlagtr (22 Temmuz 995). Ebn Ali bu kez de babasrnrn yanrnda bu savaqa katrlan Mahmffd'un hiicumlarr kargrsrnda dayauamadr ve maElub oldu. FAik ve Ebt Ali bu semeresiz miicadeleden yorgun diiqmiiq' lerdi, Emir II. Nnh ile barrgmak igin tegebbiislere girigtiler. IIer ihisinin elqileri lluhara'ya ulagtr[r zaman, Emir II. NOh onlarrn arasrndaki ittifakr bozmak igin Fiik,in giinderdifi elqiyi tutuklatmrq, Ebfi Ali'ninkine saygt giistermiqti. tr'iik bu durumda yardrm istemek igin Karahanhlar'rn yanrna kagtr. Ebt Ali simctrt ise Buharaoya geldifi zaman tutuklandr (996).Sebiktegin bu olaylar olurken Merv',d.e idi, Eba Ali'nin durumunu iifrendifi zaman Belh'e gitti. Bundan sonra o diima SAm6niler'e elgi ve mektublar giinderiyor, "Ebfr Ali Buhara'da bulundu$u taktirde diizen sa$lanamaz. Onu be' nim yamma gtinderin." diyordu. Ancak Emir II. Nth'un yakrnlarr Ebfr Ali'nin giinderilmesine gerek olmadrfrnda rsrar ediyorlardr. Belki de bunlann barsrnda
Vezir Abdullah b. Uzeyr yordu.
v&rd.rn
o Ebfl Ali'nin kurtulrnasr igin gayret sarfedi-
Fnik yanrna kagmrg old.ufu Karahanh hiikiimdarlarrndan Nasr b. Ali'yi Buhara'ya hiicunra tegvik etti. Iimir II. NOh bu durumu haber aldr[r zaman devleti ir;inde tek giiglii adam olan Se[iiktegin'den yardrm istemckten bagka qire giirt,rnedi. Zatcn ceyhun'un giineyindeki yerler ile Horasan'a gergekte sebnktegin hAkimd.i, Herit kardeqi Bulracuk'un, Horasan ise oglu Mahmfrd'un idaresinde itli. Kendisi de genellikle Belh'de oturmaktadrr. Bu iistiin duru' muna raBmen Sebiiktegin, Emir II. Nfrh'a yaraLma karar vererek kalabahk bir orduyla harekete geqti. Karahanh hiikiimdarr Nasr b. Ali, Sebiiktegin'in Emir II. Nfrh'a yardrm edecefini haber aldr[r zaman.' ona Simini Devleti'ni
TANIHI
IT
ortadan kaldrrmayr, topraklarrnr paylalrnayr ve cihadla u$raqmayr teklif etmiqti. llakat Sebiiktegin, Iimir II. Nrih'u korumak yolunda verdi$i siizden diinrncycer,fiui bildirdi. Scbiihtcgin yarthrrr rnal<sathyla ortlusuuu Cr:yhun'un kuzeyinc gegirtlilcten
fI. Nirh'u ordugihrna ga$rrdr. Ancak vcziri AbduilAh b. Uzeyr'in tavsiyrsil,le Ernir IL NOh l:u qa[rrya uynadr. Vezir, Emir II. Nih'a Sebiiktcgin'in yamna gidersc kiiqiik diirsece[ini siiylemiqti. Bu olaya krzan Sebnktegin o$lu }lahmfrd ve kardcgi Bufracuk'u yirmibin athyla Buhara'ya yolladr. Drnir II. Nth, Mahm0d'un biivle kalabahk bir kuvvetle geldi$ini gdriince, vcziri Abdullih'r giircvinclen azkrtmirr ve onun yerine Sebiiktegin'in bir atlarnrrrr vczir I'aplnrltr, Daha sonra Sibrl< vczir vc Sebiiktcgin'in istemedigi tlcvlct rrrlarulan }fahnriid'a tc'slirn ve bir lialedc hapsedildilcr. Bunlar iqinde lib0 Ali Sirncirri rlc varrh (996). sonra
Oto taraftan Sel-riiktegil sava;s yal)rnadan Karahanhlar ile bir anlagma imzalamaya uruvafl'ak olmugtu. Bu anlagmaya giire; SAminller Sir-Derya (Scyhun) sthasrnr Katvan giiliine kadar Karaha,nhlaroa brrakmaktaydilar.
Karahanh hiikiinrdarr Nasr b. r\li'nin istefi iizerinc de lriik, Semerkand Sebiikrcgiu'irr Simini Devleti iginde ne kadar kuvvetli oldu[unu agrkga gdstermcktedir. Adetd Gazneliler Devleti ba$rmsrz, Sdminiler ise bu devlete t6bidir. Sebiiktegin istedifini giirevden uzaklaqtrrmakta veya tavin cttircbilmekte, SimAniler adrna anlagmalar yapabilmektedir.
vilisi oluyordu. llu olaylar
Simcriri irilcsinden Ebu'I-Kasrrn ise, Sebiiktegin'in huzuruna giderek itaat etti ve yiiksclme yollarr aradr. Sebiiktegin onu kabul ederek ikramda bulundu ve libu'l-Kasrrn iqin Simini Emiri Nfih'a bir mektup yazarak Simcuriler'in eski iktir olan Kuhistin vilayetinin verilmesini istedi. Biiylece Ebtl-Kasrm kendi vilayetinin baqrua gitti. Sebiiktegin Karahanlrlar'a kargr hazuhk yaparken. onu da yardrma gafrrdr. Ebu'l-Kast- bu yardrm davetiui kabul etmedi[i gibi, Sebiiktegin ve Mahm0d'un Horasan'dan uzaklagarak Karahanhlar yiiniinde meqgul olmasrndan faydalanrruq ve Niqibiir'u elc gcqirmiqti. Fakat Mahmfid ve amcasr Bufracukoun yak]atmasr iizcrinc o llr Er:lrri tcrk ctmck zorurrda kaldr. Sclriiktcgin Karahanhlar ile aularitrktan sonra Belh'c diinmiiEtii. O bu ,sr:hinlc ik<,n krzkardcrslerindeu birinin vc bazr yakrn akrabalarrrun dliimiine qok iiziihniirs vc klrrtlisi dc ltastalaprtrrStr. Scbiiktcgin, Lrund'n sonra, Gazne'nin kuvvetli ve sa$am havasrnda yeniderr sa$rfrna kavugmak igin bu gehre dofru harckcte gcqti. Ancak o Belh srnrrrndaki Midrt Mfiy kiiyiinde son nefesini verdi (Afustos 997). Sebiiktegin askerleri tarafrndan gok sevilmiqti. Tarihgilcrin birlegtikleri iizere onun ismi "Emir.i Adil" lakabryla iiliimsiizlegmigtir. O acliletli, cihada diiqkiin, mert, inang ve hayr sahibi, azimkir, merharnctli, ciiruert vc siiziine sidrk bir gahrsdr. Onun gocuklarrndan llasan ve
t2
GAZNELILEIT DEVLETI
ERDOGAN MERqIL
Hiieeyin geng yagta iilmiiglerd.i. Hayatta kalan ogulla' Mahmtcl, IsmAil, Nasr ve itsuf idi. o bu gocuklarrn yetiqmesi igin iizel bir dikkat giisterdi, hatta baganh bir hiikiimdar olmalanm sa[lamak maksadryla onlara iifiitler veren bir Penil - ndme dahi yazmrstrr. Nitekim o Penil'ndme'deki iifiitlerinden birinde qiiyle diyor : .'. . . Biiyiik giinih iqleme, e[er sen giinihkdr olursan. halb ahlaksrzhk ve giinahkarh[r igin cezalandrramazgrn. Higbir zaman zulmii uygun giirme. E[er bir kimse makam elde etmek igin bir meblaf geti' rir vo bunln hazine menfaatine oldufunu siiyleree buna asli cevaz verme, giinkii bu mal onun evinden grkmrg defilfir. E[er kendinin olsaydr bu igi yapmazdr. sonra bil ki, bunu halktan alacaktrro halk fakir oldu[u zaman oitAyot larab olur ve ktitii isim scnin iistiinde, Ecrvet isc gasrLrrn clindo ka' hr. Cijmcrt vc rncrhametli olmahsru vc scnin affu iifkcuden fazla oluruh ki, iueanlar sana ra$bet etsinler ve orada topra[a verild'i.
...".
Sebiiktegin'in cenazesi Gazne'ye giitiiriildii
Iemeil'in Hiikiimilarhlr ve Mohmtdoun Gazneliler Tahtma Gegmesi sebii&.tegin dldiigti zaman kardeqi Bu$racuko Herat ve Puqenc
vilisi,
ofullarrndan Mahmtil Horasan ordularr kumandanr, Ebu'l-Muzaffer Nasr
Biigt vilisi ve Ismiil ise Gazne ve Belh hakimi bulunuyord.u. Yfisuf tahminen iig yaErnda idi. sebiiktegin iilmeden iince, muhtemelen Alptegin'in lirzrnd'an aog*ug olan o[lu lemail'in tahta gegmesini vasiyyet etmigdi. Hatta emirler v"L-andanlardan ona itaat ed.eceklerine dAir sadakat yemini almrqtr. Nite' kim Sebiiltegin'in dedifi yaprldr. tsmail babaermn iiliim haberini duyar duy' maz derhal Belh'e gitti ve kendi hiikiimdarh[rm ilan etti. O daha sonra bu srrada simanl emlri olan II. Manstr b. Nfih (99?-999)'a bi'at etti. Ayrrca o ilerde kardegi Mahmtd ile olmasr muhtemel taht miicadeleginde askerlerinin itaatini ea[lamak igin ile onlara babasrDln hazineginclen bol miktarda para ve hediyeler da[rttr. Bu srrada Nlgibtr'da bulunan kuilretli ve tecriibeli Mahmfid, za;af yaratrhgh kardeqi Ismail'in hi&iimdarh[rm tanmadr. o babasrmn iiliimii iol"psryla mitem meraeimini yerine getirdikten sonra bir elgisini IsmAil'e giindererek, kendisinin yaqqa daha biiyiik oldu[unu ve bu hukukunun tann' Lasr icab ettifini bild.irdi. Ayrrca o Gazne gebrinin de kendisine teslimini istiyordu. Mahmfrd bqna karqrfik kartlegine Belh ve Horasan eyAletini br' rallyordu. Ancak Ism6il bu teklifi ve daha sonra da Mahmfid'un kayrn' pederi Cizcanan hakimi Dbu'l-HArisoin aracrhirnr kab0l etmedi. Bu sebeb' ien Mahmtd igini kuwetle sonuglandrmaya karar verdi ve miicadele iqin ha' zrrlandt. O, kardeqi Nasr ve amcasr Bu[racuk'u d.a kendi tarafma gekmesini bildi. Nasr ve Bufracuk ordularryla Herit'ta onunla birlegtiler. MahmOd du' rumunu kuwetlendirdikten sonra Gazne iizerine yiiriidii. Ismail de bu gehri korumak iqin Belh'den harekete gegti. Fakat onun yanrndaki kumandan-
TAITIIII
13
yazarak ona itaat edecek' larrn qofiu Mah:ufid'a taraftar itliler ve mektublar baqla'
bir savag i"ri"i'lifairiyorlardr. Mahmitl kardeqiyle arasrnda gergek lsmAil bu iineri' bulundu ise dc, mazdan iince bir kere tlaha anlaqma teklifinrle yaptrfrnr sanarak redetti' Iki sebebiyle l'ulunmasr yi, onun zayrf tJ.urunrda iari'inde oldu. lsm^il, Mahmud'un karclegin ordu.larr arasrnd.a savag Mart 998 ak'sama clo[ru ordusu da' kuvvetleri kargrsrnda biitiin giin savagtr ise deo bu savaSla beraber Oazneliler tahtrm cla lrlo"ak koq-uyu lrn;la'lt' llafmfril
i""""*rSr" tr*aif
'
fayd.asrzhfr' Gazne kalcsine sr[rnc1, fakat mukavemetin
uranlayarakteslinrolclu.onunsaltanatryetli.sekizaykatlarsiirmiiqtii. lsurailfazilctlivebilgililrirhiikiirntlartlr,qiirr'enesirlerivardrr. srrltnn Moh.llir giiu rrv y0rintl<: lsrniil'in Liil.si (gtrlitrrrr) Ni'iltcgino koymtrl, 'tsrlriil'' l.,,lrru"rrr,r krhcrrrrl, .,lirri kiik: Ilrr trrirtl,rt iilt1iirrrrt:k istcurilti. hareketini enbu onun etlcrek iSaret baqryla Isrniil in igaretini beklcrniqti' g"ff"at.Mahmtdbutlurumuanlamrqtr'ancaksesgrkarmadr'Geritliiniipsai'lcliirttii. Daha son. rava geldiktcu sonra Mahmfrd' NfrEtegirr,i yakalatarak ismiil'in kar<1e kontrol altrnda turtrr. Ru olaydan ;t; l;;|,1;;11 deSlikduygularlyladoluolclufuvetahtigirrtlalriolsaMahmtd'uijldiirmek o'$imcli sonra, Is'nAiI'e isremecli[i anlarsrlyor. Sulta; Mahmtil, savaltan karqr muzaffel olsaydrn' bana sana karr'r b,:n rrtuzalfer oldum' E[er sen bana ""y'p-.tistertlin,,,diyesordu.ismailise',Gijnliimsanabirzarargelmesini isternez.Seuiegv"qocokla,'nlabirkaleyegiind.erir,cl'siihtiyaglar'nr Mahmod da cledi, sultan karqrlar ve iimriiniin ,oolr.Ilo kadar orala brrakrrLrm"
onun iste$ini yerine getirmiq kardeqinin duygulanna a1'nen karqrlrk vererek serbest brrahlil harcketlerinde vc bir kaleile lr"pr".*iqii. IsmAii burad.a vr: rnevkii ilc uygun her
tiirlii davranrqr
hoqgiiriiyle karqrlandr'
SULTAN MAHMOD Mahm0il'un Do$umu ve Gengli[i
Sebiiktegin'inbiiyiiko$luolanMahmtd2Kasrmg?ltarihind'edo[' adamrn luzr
mugtur. Mahmtd'un uIro"'i ZAbulistin biilgesinden T]t fi". idi.BusebebtenonaMa]rmtd-rZAbulidederlerdi.Mahmfrd'ungocuklufu kiigiik yaqtan itibaren bir hakkrnda fazla bir bilgi yoktur' Btrna rafmen yaptrfle a'laqrSyor' O rniisliiman q"5ri,l"J'og."o*"ri gerekli dini tahsili de aqina idi' geleneklere lslimi Kur,an,r erbere bilmekt""idi. A1ot."a $eriat ve de ihmil yiinii Siyast O daimi patliEihlara iit hal'crlcri dinlemeyi severfi' yetigmigti' ile babasr Sebiiktegin'in Penil-ndme'si "ait^"*iq' Mahmfrdd.ahagengliklallarrnrnbagrnd.adevletiilareeinclegiirevalHalef b. Ahmecl'den qe' ,rruyu bugl"*atr. Nit-"kim seitiktugin saffariler'den kin
14
viliyeti ddima sevmil ve u$rrlu Baymr$trr. Mahmfid kiiqiik yasta babasrnrn yamsua katrldr[r savaglarda cesaret ve zekisryla kendisini giistermirsti. O savag alanrnda bu tizclliklerini G0roa kargr yaprlan bir eezalandrrma seforinde ortaya knydu. Mahnrfrd daha sonra (986) yrhnila babasrruno Hiudfiqlihi hineilanrndan Caypal'rn idaresindeki I'Iind iilkesine yaptrfr sclcre bakrmdan o, bu
katrlmrg ve Lam[An crvannda bu hiikiimdarla yaprlan savaqrn kazanrlmasurda, giisterdi$i biiyiik yararhk ile, iinemli rol o;'namrqtr. Bu srrada o tahminen onbeq yagrnda idi. Mahmfid ile babasrmn arasr (990) yrluda bazr dedikodular yiiziinden agrlmrg, hatti onun Gazne kaleginde tutuklanmasrna sebeb olmugtu' Ancak bu anlaqmazhk uzun siirmedi, MahmOd birkag ay sonra hapisten grkarrldr. Simini Hmiri II. Nfih'un yardrm istemesi iizerine Mahmtd babasryla bcrabcr, Iibii Ali Simcfrri vc Fiikot: kargr eavagtr. 994 yrhndnki bu savarsta Mahmid biiyiik yararhklar giistcrmig ve zafer, babasr ile onun tarafiuda kalmrgtr. Buudan gok memnun kalan Emir II. Nfih, Mahmtd'a ve babasrna lakablar ve arazi bafirqlamrgtr. Bu muvaffakiyet Sebiiktegin vc Mahmfrd'un niif0zlarlnr ortrrmrl ve ilcride gcrqcklcqccck olan bafrmsrz Gaznelilor DcvLrti'nc dofru ilk athrtrr tcqkil ctnrig itli.
Sultan lllslrmfid'un SAm0niler ile Miinaeebeti
, Sultan Mahmiid
kardegi ler Horasanor iggAl etmiq, II.
ile taht miicadelesi yaptrfr srradao SimAniNih'un iiliimii iizerine de yerine ollu Ebu'l-
Ilaris II. Manstr (997-999) gegmiqti. Yeni SAmAni emiri'nin pek uzak giirii"slii qahrs olmadr$r anlagrhyor. O Mahm0d'un ayrrlmrg oldufu Horasan'a kendi kumandanlarrndan Begtiiziin'ii sipehsAlir tayin etti. Begtiiziin de bu tayin sonucu Niqibfir'a yerlegti. Ilalbuki o srrada SAmAui Devletionin yagamasr Mahmfid'un yardrmr ve deste$ine bafihydr. Sultan Mahmfid Gazneliler tahtrna grktrktan sonra Belh qehrine gel' di, II" Manstr'a tahttaki de[iqiklifi ve babasr gibi tibi oldufu hiikiimdara hizmet edece$ini bildirmek ve bu eebebten esLi iilkesi Horasan'daki haklarr' mn tamnmasrm saflamak igin bir adamrm elgi olarak Buhara'ya giinderdi. Emir II. Mansfir cevabrnda MahmOd'u tebrik ediyor, Belh, Trrmiz, Herdt ve Biist viliiyetlcriniu Gazne'ye ba$r bulundu$una dair ferman giinderiyor' ancak llcgtiiziinoiin idsresine verilmig bulunan Horasan'rn iadesinin miirnkiiu olmadr$rm bildiriyordu. Mahm0d da elgisiyle giinderdifi cevabda, "Gerek babarmn, gerek benim tahtrnrza olan hizmetimizin hukuku sabittir. Diiqman' larrn kiitiiliik ve hilesiyle o hukuk kayba uiratrlmamahdu. Otedenberi Hora' san ir.ltrini giizel bir ,sekilde giirmiig ve Horasan sipehsilirh$rm hakkryla yapmrg oldu[uma giiveniniz ortadan kalkmamahdrr." demigti. Ayrrca II. Mansfiro Buhara'ya gelen Mahm0d'un elgisini kendisine vezir yapmak iizere kandrrmrq, bu barda$r tagrran son da-la olmuqtu. Mahmtrd Horasan'r barrq yoluyla alamayacafrnr anlayrnca kuwet kullanmaya karar vererek NigAbfir'a yiiriidii. Begtiiziin, Sultan'a kargr koyamayaca$nr anla;anca NesA
bir
GAZNEI,II,EIi DEVLDTI
ERDOdAN MERqIL
TANIHI
15
ve Biverd'e gekilerek Buharaodan yardrm istedi. Emir II. Mans0r ve Semerkand vAlisi Fiik ona yardrma geldiler ve serahs civarrnda orilugah kwilular. Mahmird onlarrn yardrrna golrlifiini habcr ahnca II. Mans0r ile savaqmadan gcri gckiltli, I}lki dc o Sinriniltrr'rt sou tlarbeyi vurmak istcmiyordu. Ayrrca
o'uu rnaksadr bu srrada Mivcriiirrnchir'. t:l itt'raya gah'san Karahanhlara firsat vermemek idi. Bu scbebten ilIahnrf,d geri gekilerek dururnun geliqmesini Lekltxli. Begtiiziin ise Nig6btr'u iggil ettikten sorrra iiteki kuwetlerle birlegmek iizere serahs'a yiiri.iJii. o ve Fdik, [mir II. Mansor',un kendilcrinden ziyade Mahmtd'a yiinelrnesindcn ve kendilcrirri oua teslim etmesinden korktular. Ilu diirsiince sonucu Emir II. Manstr'u yakalayrp giizlerine mil q,cktilcr (25 .,subat 990). Onun yerinc he niiz gok kiigiih yaqta bulun:rn II. Al:diil' r1r'lik b. N0hou talrt.a geqirdiler. IJu tlrrrumda Sirnini Dcvlcti iq:inde ilitidara
pcrde arliasrntla
'fiirk kurnandanlar lriiik vc l3cgtiiziin sahib
olrnu;tu.
Artrlt llahmfitl'u sav;r1t-an alrkoyacak ltir5cy kalmamrgtr. O FAili ve 13r:gt,iiziirr'r: kar;r, kiir ctlilcn enririu iutilianrctst ,rllrak, harcketc gcAti' FAik vc Bcgtiiziirl ouun yuklaSnrasr iizctrinc l\Lcrv ,sclrrine kaqtrlar' l\Ialrnrirtl da onlarr lakip ctti vtr .lVlt:rv iirriirrrlt: karargiihrtrr lcrrdu, Brtrada ilii tural' url' srntla ba.;layll Larrq giiriirsrntrl:ri sorrunda eski gartlar iizcrinc lrir arrla',rlrru yaprldr, Mahmdd bu anlar*mayla Ilegtii.zii:,'iin llorasan'da kalmasrua r{zr olu' yordu. Bclh ve Herit qehirleri dc }lahmfitl"a veriliyordu. Mahmfrd kan diikiilmeden barr.s yaprldr[r iqin saclaka olarak ikibiu dinar para daglttr. Onuu biiyle bir banq yapmasrnda, raliiblerinin Ebu'l'Kasrm Simcf,ri'nin kuvvetleriyle birlersmesinin ve sa)aca iistinliikierinin etkili oldu[u anlaqrhyor. Ancak bu anlagma gok krsa bir stre iqinde bozuldu. Mahnrtd ordusuna hareket emrini vcrdi, fakat rakiblerinin ordusunda lrulunan Ziyiriler hilcclanrndan Ddri b. Kab0s kumandasrndaki bir grup askerin bu anlaqmayr kabfrl ctme' yerek l\{ahmid'un karder'i Nasr idaresindeki Gazneli ardqr birliklere saldrrmasr sava$rn patlamasrna sebeb oldu. Mahmtd'un ordusunun sa$ kanadrnda onbin ath vc otuz fil ile kardegi Nasr bulunmaktaydr. Sol kanatta ise onikibin suvari ve kuk fil vardr. lllerkezde ise Sultan ltahmtd onbin ath ve yetmig
almrgtr. Gazneli ordusu; Emir Abdtilnielik, ISegtiiztin, Fiik ve Iibu'l-Kasrm Sirnciiri'nin birlcqik kuvvotl:rini 1.6 Mayrs 999 tarihindeki savalta rnaflup ctti. IJmir Abtliilmclik savaE mcydamnda ikibin iilii vc ihibin' begyiiz csir brrakarak Buhara'ya qekildi. tsegtiiziin iince Nigibtr'a sonra da CiircAn'a, Ebu'l-Kasrm Sincffri ise Kuhistin'a kagtrlar. Sultan Mahmfrd Tus gehrini kurnandanlanndan Arslan Cizib'in idaresine brraktr ve ona Beg' tiiziin'ii takip etmesi iqin emir verdi. Bcgtiiziin Horasanoda baqarrsrz bir ayaklanrnaclan sonra bu eyirlet hudutlarr drgrna kagtr. Ebu'l'Kasrm Simctri dc Arslan Cizib kargrsrnda tutunamayarak Tabes'e kagmaya mecbur oldu.
fil ile yer
Sultan }Iahm0d bu suretle [Iorasan'r ele gegirdi. O bura;r ele gegir. bir cydlctin sahibi ohnuqtu, kardegi Nasr'r oraya
rnekle zeugin ve parlak
16
ERDOcAN MERqIL
vsli tayin etti' Mahmod daha eonra Ba$dad'a bir ergi giindercrck Abilnl:fj'likl. karsr olan galibiyctini Abbisi Haltfesi er-Ka.lir tiittnt, plt-r03l),a
bildirdi. simaniler tarafindan halifc olarak tanrntnamrrs bulunan cI . Kadir, Mahmtdhn elgisini memmrniyetre karqrradr. Halifc ayrrca ona hilat, tac vc bayrak ile birliktc, hikim ordulu iilkelerin ferminr.r giindcrdi. yine Mah. mfid'a "Veli Emir el-Mii'mini." ile ,.yemiu el-Devle ',r" E*io el_Mille,'Iaka'Iannr verdi (Kasrm 999).
Bu srrad.a simaniler'in zayrf durum'ndan yararranan Karahanhlar,dan Nasr b. Ali, Maveraiinnehir bilginlerini kendi tarafrna gekrilcten sonra, mukavemct giirmeksizin Buharaoya girdi (23 Ekim 999). Daha sonra simini siilaleginin biitiin mensuplarrnr Ozkcnd'e giinderdi. simint Devloti,'in ortadan kalkmasryla Mahmtd tam manasryla bagrm.rz bir hiikiimdar nite. Iifini kazamyordu. o Halife'nin giioderdifi Lil'utl"ii ve tacr biiyiik bir merasimle giydi. Bundan sonra da Gazneliler Devleti igind,e Halifc n.lroa "l-Kod.i. hutbe okundu. Sultan llalife tarafrnd,an giinderilen hiikiimdarhk aliimetlerini aldrktan sonra "rslam dinine yardrm eim"k, rsram,rn diigmanla'm siikiip atmak amacryla her yl gaza igin Hindietan'a gitmeyi kendisine farz krltrr.,, Siet6n Seferi
saffari hanedanrndan Haref b. Ahmed, Bu{racuk'un idaresi artrnda. ki Pdgenc (Bigenc)'i savunmaslz brrakarak, Ir^alt ile mtcadelcsinde Mahyfid'a yardrma gitmesinden yararlan-,g ve olru TAhir,i giindererek bu vildyeti ve Kuhietan'r iggdl etmigti, surtan uaumaa tahta giktrfr zaman Bu!racuk'a bu gehri geri almak igiu yardrmer kuwetler gandlrai."Iki taraf ara-
srndaki savagta T6hir maflup ordu ve kagtr. Bufi.raculc ise zafer kazanmanrn yanrsrra fazla iqkidcn de aarhog olmuEtu, buna rafimen rsrarla diigmam takibc devam etti. TAhir onun b1 d_urumundan yaruii"o.ruk geriye dtinmiig ve BuSracu.k'u tuzala diigiirerek Oliliirmiigtn (9bg).
sultan
Mahmtd, amcasrnur iiliimiine sebep olmasrndan d.olayr, Halef,i cezaland'maya karar verdi ve bu maksadla e"an< ggg tarihind" iiiyiit ri" ordunun baqrnda sistan'a yiiriidii. Halef, Ispehbed. kalesine gekilmig, Mahmod da adr gejcn kaleyi kuqatmrgtr. Ancak Halef in yiizbin ai,,., pu"u iitremeyi ve hutbeyi Mahmfid adrna okutmayr kabtt etmesi iizerinen surtan ba'ga rizr oldu ve anlagma yaparak Gazne'ye diindii (1000).
HIND SEFERLERI sultan Mahm'il Kararranrrlar ile bir anlaqma yaprp kuzey cephesini emniyete aldrktan sonra, tahta grkarken yaptr$r y"*i"" ve sa"e d.e sad* kalarak, Hind seferlerine baqlamaya karar verd.i. o-daha iince de babasryla Ilindistan'a gitmig, bu iilkenin ne kadar zengin ordu[unu giirmiigtii, Bu bakrmdan Mahmtd'un Hindigtan seferrerinin sebeblerinden birinin bu iilkenin zen-
GAZNELTLER DEVLETI
TAN1HI
I7
giulifi oldufrr ilcri siiriiliiyor. Ashnda en iinemli sebeb ise, bu iilkede Isldm diuini yt,r'rrrlktr. Aynca Lors vr: harckctsiz thrran biiyiik bir orduytr grharalrileccfi isyau ve kargaSadau uzak tutnr:rk igin giirclcrdcu biri de gaza (din ufnrna savag) idi. IJu bakrmdan kalabahk Gaznelilcr ordusunu harcket ]ii.lirrpe tutmak vc gaza vaprnak da llind scfcrlcrirrirr ncclcnk:riudcn birisidir. Ilalk vc giiniilliilcr d.e garrirnet getirdi[i igin bu seferleri desteklemekteydi. Birinci Hind Seferi Sultan Mihm0d takriben Eyliil 1000 tarihiude ilk Hind seferiue grktr. O Kabil'in do$usunda Lamgdn bijlsesindc Fliudliler'in elinde bulunan birkag kalcyi zal)t ottikten eonra Gaznc'yc ddndii, Mahlrfitl'un bu ilk scfcrinin fazla tinenrli olmadr[r anlagrhyor.
Ikinci Hinil
Seferi
Mahmfrtl'un ikinci seferi Vayhand (Vayhind)
Ricisr Caypil'a karqr
oluruqtur. O hazrrhklarmr tarnarnladrktau soura Iiyliil 1001 rarihinde beraberinde onbr:gbiq ath oldufu halde Gazne'dcn lrarekete geqti ve Peqiver yalrnrnda ordrrgiir kurdu. Biitiin Pencib biilgesini cle gegirmig olan Caypil ise onikibin ath, otuzbin yaya ve fillerden oluqan ordusuyla Mahmdd'un iizerine yilriidil. Iki tarafrn kuvvetleri 2? Kasrm l00l tarihiude lVlahmfid'un ordugihr crvannda kargrlagtrlar. Gazneli ordusunun siiviri [iisumlsl,nr iiuleyemeyen Flindliler bu sava.lta maflup oldu]ar ve saval meydanrnda r;ok sayrila iilii brrakarak kagtrlar. Fakat Caypil onbeg kadar o$lu, tonrnu ve biiyiik kumandanlarryla esir diiqtii. Sultan Mabmid'un elinc bu sava$tan sonra ueuazzam ganimet gegmigti. Ele gegen unl:cg krymetli tarslarla bezeumiq gerdanhktan sadece Lirinin de[cri sekscubin diuard.r. Caypnl eili fil vc ikiyiizellibin dinar fidye kargrh[rnda serbest brrakrldr, Onun bir o$u ve torunu $artlar yerine geti. rilinceye kadar rehin tutuldular. Sultan }Iahm0d, CaypAl'r ezik ve alqalmrq bir durumda giirsiinler diye iilkesine giindermigti, biiylece fslim'rn biiyiikliigti o biilgelerde yiikselmiq olacaktr. Bu zaferdeu sonra HindfigAhi hdnedanrmn merkezi Vayhantl (Und) gehrini zabteden ve gcri kalan krq aylarrnr burada gegiren Sultan Mahmtd biiytk ganimet ve fillcr ile muzaffcr bir qekilde Gazneoye diindii. Aynca "Gazi" lakabrnr aldr (Nisan 1002). Caypel ise, o suadaki Hind gcleneklerine giire, miisliiminlara esirli[i dolayrsryla halkrmn giiziinden dilgmiig ve bu nederfe kendisini atege atarak intihar etmigtir. Ycrine oflu Anandp6l geqti (m. 1002 yrh sonu).
Ugiincii Ilind Seferi Sultan Mahmtd, Sistin'da Halef ve aynca Simini Devlcti'ni yenideu canlandrrmaya gahqan bu hinedana rnensup Eehz6de Ismiil el-Muntasrr'rn irsIcriyle u$raqrp, gtiziimlediktcu sonra iiqiincii Hind seferine grkmrqtr (m. Ekim 1004). Mahmtd'un bu seferi miisliimirnlar tarafrndan Bhitiya denilen (Bha.
tindan l![ultin'rn doSusunda bugiinkii Uch) biilgenin Ricisr Beci Rny
18
GAZNIiLILER DEVLETI
ERDOCAN MERqIL
(Bacra)'a kargr olmugtu. sultan ikinci Hind seferi srrasrnda, d.aha iince sebiik. tegin ile dostane miinasebetlerde bulunmuq olao, Beci Riy'rn kendisine yardrm edecefiini ummuqtu. Mahmtd bu diigiincesinde hiisrana u[rayrnca onu cezalandrrmak igin Gazne'den ay'ldr. o barrq yapmll oldufu pcnclb Riciisr AlanrlPiil'rn iilkcsirrdr:u gcqnrck iqirr llclucistiin yolrrnu takiI r:tti. lrrdus (Sind) rrma[rnr Multin biilgesindcn g;cgri ve l]hitiya iiniinc gcltli. llcci lliiy, Sultin Mahmfrd'un ordusuna kargr iiq giin giddetle mukavcrnc[ cttio hatti diirdiincii giin eavag onun lehine sonuglanacak gibi giiziiktii, Aucak sulta'r Mahmid'un Gazne ordusunu, bizzat savala katrlmasryla, gayrctc gotinnt:si sonucu Hind ordusunun eaflarr q6ktii. Rici ctrafr genirs vc dcrin bir hr:ndcklc qcvrili klleyc kapandr. Sultan Mahnrirtl kalcyi kursaur vc qcvlrsirrrlcki lrlrrdr'fiu t[rlrluntlrrtusrtrr r,'rtrr ctti. ltiicii ku;atrnaya dayur:rrnryrcafr korkusrryl.r bir or'rana kagtrysa da saklandrfr ycr bulundu. I]u durumda qiresiz kalarr Rici esir diigmektcnse intihar etti. Onun iiliimii kalecleliilerin rnanoviyatrrrr ctkilcycrrrk tcslim olrnalanrra yol agtr. 1\{ahmrid'un clinc bol uriktartla garri. metin yansrra ytzyirmi fil (baqka bir rivayete giire ikiyiizseksen fil) gegti. o bir siire daha orada kalarak Bhdtiya Rdcihfr'mn iiteki biilgelerini de itaat altrna aldr. Bu biilgede mescidler minberler yaptrrdr. Ay'ca sultan oraya 'e ii$retmek, dinin farzlarrnr ve islamorn esaslannr helil ve haramr aqrklamak iqin hocalar tafn etti. Mahmrid daha sonra Gazne'ye diiniig igin yiiriiyiige gegti. Ancak o Bhitiya'da gok kalmrqtro bu sebebten diiniiq yolculufunda
erken baglayan giddetli ya$murlar yiiziinden zorluklarla kargrragtr. yagmurlardan Pencib nehirleri taqmrF, Gazneli askerlerden bazrlarr ile ordunun a$rrhklarrnrn bir krsmr fndus nehrinin tagan sularr arasrnda kaybolmugtu. Multin hikimi Ebu'l-Futffh Davud'un, iilkesinden gegcrken tlostga davra'mamasr Mahmfid'un bu diiniigiinii giigleEtiren sebebler arasrnda idi. Sultan tatrmirren lfayrs 1005'de biiyiik bir zorlukla Gazne'ye dijnebildi. Diiriliincii Hind Seferi Mahmfid'un Hindistan'daki askerl seferlerinin bir giycsi, putperestler ile miicadele etmek ve Islimiyeti yaymak geklinde oldu$u gibi, ayrrr zamanda siinnilili koruma fikri de bu gaye igind.e yer ahyordu. Mulran o srralarda Karmati mezhebinde olan Ebu'l-Futffh DAvudoun id.aresinde idi. Bu gahsrn bdtrni diiEiinceleri yaymaya gayret etmesi Mahmffd'un oraya bir sefer yapmasma sebeb oldu. MultAn hikimi Ebu'l-Futth Divud'a karqr yaprlan bu seferin sebeblerden birisi de tabii ki, bu emirin Sultan Mahrnfid. Bhitiya biilgesinden diinerken Gazneli ordusuna karEr kiitii davranrEr itli. Sultan Gaznoodon Mart ' Nisan 1006 tarihinde hareket etti, sular gok tagluu oltluluntlan Indus nehrini aqafrdan gegmenin tehlikeli olacafr diigiincesiyle Peqiver'd.en gegerek Multanna gitmek istedi. Mahmod bu maksadla da Pencib RAcisr Anand,psl'dan topraklarrndan gegig izni istefi. Anandp6l bunu kabtl etmedi[i gilri sultan'rn nehirden geqmesini iinlemek igi' Pegaver'e dofru ilerledi. Mah-
TARIHI
19
mtd bu duruur karr.rsrnda ijncc onun iizeri[e yiiriimeye mecbur oldu. ArrandMahrnfrd ilc yaptr$r savalta yenildi vc Kegmlr'e kagarak caurnr kurtardr. Sultan isc gegti[i ycrleri ya[malayarak ]'{rrltirr iizerine yiiriidii. E|uol-!'utirh ,sclrri terkedcrtk lndls nchri iizcrildcki bir adaya kaqtr, fakat qr:[irr[,lii lrirtili kr.rrrliL.r'iui nl. iriiirlrvl kanrr v,rrrrri5ti, I]ir haftalrk bir kuSatrrrarlarr sorrra Srrlt:rlr l\{ultirr'r z.llrt. r'tti vc burarlal.i Karrnatileri cczalandfdr. Aynca onltrla Lcr ;'rl yirnrirnilyon tlirhcrn (r'r:1.a bir difer rivayete giire, yinnibin tlirlrt,rrr) .rlruak \s:rrtrylt Lir aulalru{I yaPtr. Sultan Ma}rrnirtlo Caypiil'ru csirliIi srrusrrttla rniisliirnirr olnrul bulurlau vc Neviisi-Eih adlyla rnc;hur tr)rtrrru srrlrlrirl'i l\lrrltirr \'(f crv:lrltllll vilili!intt gt'tirrli' sonra da siiratle Gaz1r:';,t: rl.iirrrlii. (,iiirrli.ii ll,rr.rsarr'rlr ycrri lril tt'lrlili.c giiriirrrniiq vc Karalrlnlt Nlsr lr. :\li, Srrlran l\'llrhrrrirrltuu l lirrrlistlrrt'tlit bttlturrnasurtlan yararlanaralt :rth gegcrr biilgcl'c i;irnri;ti. Ileginci Hinil Seferi llu kcz Sultarr'rrr kuzcy'tlc Kurahauhlar ile olan rniicadelcsindcn istiI'aclc cdcn Multin r ilisi Suhpil olmu;tu. O, I'Iahmfrd'a itaati red etmiq ve tek' rar llind0 dinine diinrniigtii. Sultau Mahrnfrd bu haberi Ocak 1008 tarihinde akh[r zaman, ana siyasetine karqr ve devletinin gclece$ini tehl&eye d.iiqiirecek nitclikte giirdiigii isldm dinini brrakarak baqka bir dini kabul etme (irti-
piil Sultan
ihmil giistercmezdi. O krq mevsirninin qiddetine ragmen derhal Mulrin'a yiiriitlii. Nahm0d bu qehir ijniintle giiziiktii[ii zaman, Suhpil mukad.lcl) olayrnda
vemct etmeye gahgtr ise dc yeuihnekten kurtllamadr ve akrabasr olan Anand' pil'rn l alrna srfrnrraya qrnllltt. Irakat Suhpil yakalanarak Sultan'rn huzfrruna gr:tirittli. ltulrnrirrl diirtyiizbirr dirhcrn part kargrlrftnd.a crnun canrnr ]ra[rgladr
isc di:, st.r|cst lrrakrla]'arak tutukladr. Bu strada Karmatiler de tckrar cczalant|gftL. Sultan, ]llultirn ]ravalisinin idarcsini kumandanlarrndan Tegin Iliizin'r-. brraklrktan sonra Gaznc'yc d.iiudii.
Altrncr Hind Seferi Sultan Mahrn0d'un bu scfcri Caypil'rn oflu Anandpil'a karqr olmug' tur. AnandpAl, Sultan\rr Karahanhlar ile savaqr srrasrnda sadakat giistermig ve hatti ona yar{rm dahi teklif etmigtir. Fakat PencAb biilgesinin gittikqe artan islim baskrsr altrnda bulunmasr, onu Kuzey-batr Hindistan'daki di$er ricilardnn yardrrn istemeye sevk etti. Ucceyno KalincAr, Gvaliyor' Acmer, Kanavc (Kanfrc), Delhi'cleki ricilar yaklaSan isllm tehlikesini hissederek olunla anlagtrlar vc ordu giindcrdiler. Bu biiyiik IJind ordusu Anandpil'rn o[lu l.lruLrrranpil'ur itlan:sintlc itli.
Sultan |ahrnfitl llindliler'in Lru hareketirri krq ortasrnda haber aldr,
hava ,'artllrrrln kiitiiliigiilg rafnren 3l Arafik 1008 tarihinde Gazne'den ayril' dr. O lrIlus rl(:hriui gr:gtiktcn sonra Llintliler ilc Vayhaud (Und) gehrinin kar..rsrndaki nvacla karErlaqtr. Hind ordusunda iizellikle Keqmir daflarrnra aga[r
20
cAzNtil-lr,rrt DEVL[]',l'l
ERDOGAN MERQIL
krsrmlanndan olan Hokar (Kaykar) kalrilesinden otuzbin kigi savagcrL[ryla dikkati gckmekteydi. Nitekim sava$ srrasuxda bunlar Gazneli ordusunu giig bir duruma diiqtrdiiler. Ancak cesareti nispetinde ihtiyath bir kumandan olan Mahrnffd aldr$r gerekli tedbirlerden sonra muhafiz krtasrna yaptrrdt[r bir gevirme hareketi sonucu savagr kazaudr. Gazneliler'in eline defierli ganimetin yanrsra otuz da fil gegmigti. Bu savetta Kuzey Hindistan'rn baghca rAcAlarrnrn kuvvetlerinin toptan ezilmesi ve onlann bir daha toparlanamamalarr Pencib yolunun Miisliimen-Tiirk ordularr bakrmrndan guvenini saglamrg ve Sultan Mahm0d'un bundan sonra her yertle Hinil0lan ciddi bir mukavemet
gtirmedcn itaat altrna almagrm tcmin ctmiqtir. Sult6n Mahm0il savag alanrndan kaqanlarr, iginde meqhur bir taprna$m
bulunilufiu sarp Nagarkot (Bhim Nagar) kalesine kadar takip etti. Gazneli ord.usu iig giidnk bir kugatmadan soura bu kaleyi d.e aldr (1009). Buradan ele geqen ganimet son derecede fazla idi. Bunlar arasrnda yetmigmilyon dirhem para (veya yediyiizbin dinar), yetmiqbin men a$uh[rnda altrn ve giimiig kiilgeler, miicevherat, kumaglar ve gok siislii bir taht bulunmakta idi. Sultan Mahm0d. bu kaleyi kendi adamlannrn idaresine brraktrktan sonra Gazneoye diindii. Bagkent Gazne'de ele gegirilen bu hazineler haliia giisterildi (m. Afustos 1009). Bu ganimetleri seyreden-ler arasrnda o srrada Gazne'de bulunan Karahanh elgileri de vardr. Bu seferde saflamlmrg olan baganlar gerek fslAm, gerekse Hind diinyasmda Sultan Mahmffd'un iiniinii ola[an
iistii yiikseltmigti. Yeilinci Hinil Seferi Sultau Mahmid Nagarkot'dan ildniigiinden krsa bir miiddet sonra Ilkim biiyiik bir ticaret merkezi olan NarAyan (NarAyanpf,r)'a kargr yiididii. Buranrn RicAgr mukavemete tegebbiis etti ise de, bunda baganh olamadr. Gazneliler orclusu gehri ele gegirerek yafmaladr. Sultan Mahm0d ise 1009 tarihinde
daha sonra Gazne'ye iliindii. Nariyan RicAsr Gazneliler ordusuna karqr koyamayacafrnr 4{4p1q, bir miiddet sonra sultan Mahmrid'a elgiler giindererek barrg istemiqti. RAci bu barrg kargrhfr; yrlhk vergi, elli fil ve her yrl ikibin Hintli askeri hizmete gtindermeyi teklif ediyordu. Sultan Mahm0d'un da bu teklife evet demesiyle iki taraf anlagtrlar. Bu barrg Horasan ile Hindistar arasrudaki yollarrn tiiccarlar igin agrlmaarna ve ticaretin hrz kazanmasrna sebeb olmuqtu.
Sekizinci Hind Seferi Sultan Mahmdd 1006 yrhndaki diirdiincii Hind seferiude MultAu eyAletinin uzak biilgelerini, Karahanhlar'rn Horasan'a hiicum etmeleri sebebiyle, tam olarak itaat altrna alamamrgtr. O bu yarrm kalau fetih hareketini tamamlamak igin Ekim l0l0 tarihinde sekizinci Hind eeferine grktr Sultan Multin seferinde higbir zorlukla kargrlagmayarak bu bdlgel biitiintiyle itaat altrna
TAltllll
2r
alth. l-|urarlrrki lr.aruratiler'c af,rr bir darLc iudirildi, onlarttul bir$ogu iildiiriildi veya tutuklanth, Sultau Malrrnttl, muhtcmelen orada karrgrlthkhr qrktrran v:c bu yiizelcn harckctlcriui diiiur:r giiphc ilc izlemektc olilugu Ebu'l'
frrtirL l)ivutl'u yalialadr ve bt:rabcrindc Gazne'ye getirdi. Divud daha sonra Girek halcsiue hapscdildi vc orada ijldii' Dokuzrtncu
Ilinil
Seferi
sultip Ilfahnrfrtl, Nanclana (Naridin, bugilnkii salt Range biilgesinde)'ya karEr dokuzuncu I'Iiu{ scferini yaptt. Buranrn ricisr TriloqirupAl idi. Fakat csas idarcyr: lrikirn olan olrun ollu Nitlar (Korkusuz) I3himpil faal l-rir siyaset i|: Sultsp lVla[1t0tl'1 tibi olrlayr l:dctrnirrti. Sultau Kasun 1013 tarihintlc' Gazne'tlen bu baba - o[ula kargr harekete gegti. Ancak o giddetli lrrg yiiziin' clcn geri clijnmek zorunda kaldr. Nlahmttl ertesi ilkbaharda (Mart 1014) iyi hazrrlanmrg bir ortluyla tekrar Nandana'ya yiiriidii. Triloqiiupil, sultan lvlahmfrd'uu harekete geqtifini haber aldr[r zaman Nantlana kalesinin idaresini oflu Bhimpil'a brrakarak yardrm istemek iizere Kersmir Ricisr'nrn yamna gitti, Bhimpdl ise Gazneliler ordusuna kargr yiiksek ve agrlurasr zor iki da[ arasrndaki bir bofazda mevzilendi. A}'rrea bo' bu qartlara fazrn girigini fillerle kapattr. Sultan bu yere karqr, iincclikle .llirkaq giin kullaudr. Afganh dafhlan ve ,rygo* sava.sr iyi bileu, Deylemli savaqtan sonra Sultan Mahmfrd, Il.iudlileri bo$azdan drqarrya ovaya gekmeye muvaffak oldu. I3himpil'rn fillerle desteklenen hiicumlan Gazneli ordusu kar-
kalcl. Gazneli ordusu bu fillcrin g6zlerini ve hortumlarr. nr iildiiriicii ok yafmuruna tuttular ve onlan geri iliinmeye zorladrlar. Daha sonra Sultan, llhirnpAl iizcrine ;idtletli bir hiicurn emrini verdi. Bu hiicum so' nuuda bozulau }Iind ordu."u Nandana kalesione gekildi. Gazneli ordusu bu kale' yi kursattr, kalenin duvarlan altrnda kazrlan lafrmlar ve iizellilcle keskin bii.k*"o nigancrlannrn oklarr karqrsrnila kale
[rlan
lccre daha talihini dencmigse d.eo Sultan'a yenilmekten kurtulamamrgtrr. Mahm0d'uu bu zaferinin Irinfistanodaki yankilarr biiyi& oldu ve en uzok yerlere kaclar yayeldr. Bu iilkelerin siLinlerinden bir krcmr lglim dinini tab0l ettiler. Sultan onlara Isl6m dininin esaslar,.' ii[retmeleri igin hocalar tayin etmig ve cirailcr yapilmasr igin de emlr vermigtir. Mahmoil, kumandan'
Temmuz'Afustos 1014 tari' nndan Sang'r Nandana'ya muhafiz brrakarak zamar. Abbasi halifesi el-Kadir hinde Gaznc'yc diinilii. 6 G"'o"'yt itiinilii$i verildi' tarafindan kcndisine "Niziimedclin" lakabr Onuncu Hinil Seferi
SultauMahmfrdHind'istan,dakieniinemliseferlerindenbirisiniDel. r{indli' bulunan Thinesir qehrine yapmrEtrr. k;;;;" putlar Bu vardr. putlar ve taprnak lerce mukaddes ta*nan bu gehircle birgok ThinesAr A{t:" put bir biiyiik idi' arasrnda en meghuru QakrasvAmi athnda Sultan Mahm0d hem o putu Riclisr da uriisliinrinlara karrsr direnmekteydi' tl" bu qchirde bulunan krrarak llindulnrrn ""t;;l'iya;t"t sarsmalc' i'e'.zi'e Thinesir iizerine yiiriklii' 1014'tlc iot"'fifti"''Kasrm vr: fill:ri t:lc g.girnrek Sultan'l rn:rksarhyla korumak Anantlpirl'ru oflu Triloqanpil nrukadtle:.l"tl Ancak bu tcklif Mahmid taetti' teklif fil elli .r"rg"n*"tiloio bu seferd.en da biiyiik bir or' t"aa"aiai. 0t" tu"fturr Deri hAkimi RAci RAm olmak istedi' engel geqmesine ""ft"j"" duy'a ilerleyerek, Sultanltr Sotl"t nehrind'en bir srra ii'jinii ve t'"14g^ tepeye bir RAci nehir boyunca ordusunun arkasrnr kenarrnRAm' nehir fil ile koruyarut .ugf"ot bir yer tutmu'stu'.Ancak Rici hi,nin 150 klm. kadar
dakibusaflamy"-i*'"g',""Mahmird',unqi.l.letlihiicumlarrkargrsrnda tlelerli egyalarrn brrakarak ma[lup oltlu ve arkasrnd'a filler ilAhil biitiin ilerled'i' Buramn RicAsr Sultan'rn kaqtr. Sultan bundan t""'" ina""'Ar'a do$ru Sultan herhangi bir mukavemetle yaklaqmasr iizerine q"h'i *'U etmiqti' ordusuna ya[ma igin izin vertU' Thikargrlagrnadao Tnao"Jiehrine girdi' olan QakrasvAmi Gazne'ye gtitii' nesAr,daki putlar lurlda, u,,."k "i *"gh*o l0l5 tarihinile dijndii' giisteritai' Stltt"n Mahm0il GazneoyeMart riilerek halka
llinil Seferi SultanMahmod,l0l5tarihindeGordaflarrnayapt*l}irseferden Triloyi"" ntttstanoa gittil O Nand'ana seferindeistiyorsonra' a)rnr y'l 'onl""'oi" ia"at"ot cezalandrrmak ganpil'a yardrm "t*;;l;;"an,Keqmir tlu.IllahmoilKeqmiryol.,i,e,indeiincezaptedilmezolarakmeghurLokhot ordusu qiddetli hq yiiziin' (bugtnkii Loharin) k"i"; ;;'"ttr. Ancak Cazneli yolrt"ia**trt ve.gckihnek zorunda kaldr' Diiniighava dcu bir ay sonra ktq";;; da kijtii aynca ve z1hr13t]i oldu' 1t-d"-to culufu Sultau iqi" et;;;';;; MahmO'I krqin geri kalan L;rsmrnr Penu$radl' ityf'u u6o nedeniyle gartlarr 'Mt"t i0t6 tarihind'e Gazne'ye tliintlii' cib'da geqirdikten toIr"u Onbirinci
Onikinci Hinil Seferi sonra Karahanhlarorn da Sultan Mahmfril HArezm iqini giiziimledikten yararlanarak yeniden llindistan iizerine birbirleriyle *ti"ua"r"
"i*elerioden yiiriidn.onunbu."f",i,"ogiovebayrntlrrbiriilkeolanKanavcnakargridi. Gazne'd.en ayrrldr. o Biist'de sultan bu sefer igio ii nyiiir rore ta"ihinde giiniillii grubu' Tii"kistin'dan gelen yirmibin kigilik bir bulundu$u
GAZNIiT,II,EIT ]]IiVI,ETI
ERDOdAN MERqIL
22
,.r"d"
TARIIII
23
nun lcatrlmasryla ordusu daha da halabahklaqtr. Hind diinyasr Sultan Mahrnfidodarr o kadar yrlnrgtr ki, ouun giilrreti kendisinclcn iirrcc gitruelite ve birgolc ycrdc fetitrlcrin daha kolay olmasrnr sallamaktayth. Nitckim bu scfcrildc dr: ona karrtr iiucruli bir tlircunre olrnarrrrq vc lta;anlat biri.ririni takip ctrni;rir. Kcrsrrrir'de Kilincar Iiicisr llahnriitl'un [izruotinc girmiq ve o1a krlavuzlulc yapulltrr. Sultan llahruird Cumnc nohrini gcatiktcn sonra, Agra'lrn 170 kLn. kadar dofusuutll ]ru.luuan Sirsiiva kalcsini kugattr. Buranrn lliciisr kagrtrayr, gehri savunar birlik isc teslim ohnayr tercih ctmiqti. lluratla Gazneli ordusuuun clinc gcgcn guuirnet otuz fil ilc birmilyon dirhem paraclan olugrnakt*ydr, Strltan l\Iahnrfrd daha sonrt Ilaran (veya bugiiukii llul:utlqclrr)'a yiiriirlii. llaran llirr:irsr llurtltt il.itirtirri bildirdi ve ourrulu bc' rabcr onlrirr taraltarr isliim ditrirri kabirl ettiler. (iurrrnc nchri kerrarrnclaki l\Ia[irlg1 kr.rlrsi liiiciisr Ntdgr,ntl (l(ul (].rudra) istr, Cazncli ordusu klrlrsurda qok srk bir orrnanda rnevliii alrrrtgtr. Sultan n[ahmfid'un iilcii kuvvctleri onu mallup ederck kaqnr.aya zorlatLlar. I{ind asherlerinden bir krsmr bu kaqrq srrasrncla nehirdc bofuldu. Kulqend esir olmaktansa ijliimu segti, ijnce karrsrnr tilcliirdii, sonra da intihar etti. Sultan Mahmrid biiylece Cumnc ile Carrj ne[irlcri arasurdaki rncmlckctleri zabt ettikten sonra, Delhi ile Agra yolunuu ortasrndir bir yerde bulunan MatLura (lluttra) gehri iizerinc yiiriidii. Burasr rnukaddcs Hirrd ;chirlerinden idi. Delhi Riciisr Biciyapil'a dit olan bu qehir iyi tahkim edilrnirs ve etrafr taq surlarla gcvrilmiqti. Sultan'rn yaklag' r.nasr i.izerine l\fathura'daki garuizon direnmeden tcslim oldu. $ehirdeki ta'
prnaklat, iqlcrind,eki deferli c;yalar ahndrktan sonra yakrldr. Iiie gegen ganirnetlerin iqinde beq tane altrndan ve miicevhcrler ile siisl[ put varch.
Su-ltan l\Iahmfril, orclusuuun liiiyiik krsmrnr Mathura'da brrakarak, asrl hedefi olan Kanavc aclrrine yiiriidii ve 20 Arahk tOl8'tlc oraya ulaqtr' Onun Ka' navcoa yaklagtrlrnr duyan Rici Racyapitl Gauj nehrini gegerek Bari'ye
kaqmrqtr. Sultan
|ir giinde Kanavc kalesini aldr. Buratlaki
hazinelere de
el koyuldu. Sultan l'Iahmrld Kanavc'r zabt ettikten sonra diiniig igin yiiriiyiige geg' ti. Bu diiniiS srrasrnda Gazncli ordusu etrafrndaki bazr kaleleri d,e ele gegirdi. $te taraftan $arva Ricisr Candar Riy muhavemet igin hazrr[klara baglaih. Faliat Sultll'rn yakla;rnasr iizt:rinr: d:rmadr Bhirlpil'rn tavsiyesiyle diren' urcli'tcn vazgcqrcrek daflarer dofru kaqttr' Sultan onu takip etti ve 6 Ocak I0l9 ycri;ti. iki taraf arasrnda yaprlan sava$ta Candar Riy ccsaretle dii[iiqtn isc de galip gelcrr yine Sultan Lahmfrd olmugtu. Candar Riy'rn ordugihr ya$malandr ve Gazne ordusu filler de dahil olmali iizere biiyiik ganirr:ret elc geqirdi. Sultan Mahmid bu seferden rivayetc giire tahminen
tarihind.o
iiqmilyon tlirhtnr para, cllibegbin esir vc iiqyiizclli fil ganimet ile Gazne'ye gcri diindii. llu bagarr, onun $iihretini Islim ve Ilind diinyasrnda bir kat daha artrrrru;tr. Gazue'nin iiulii Ulu Cimi Kanavc'dan ahnan ganimetler ile yaprlmrgtrr.
(;AZNlrLlLr..fi rlEvlE',r'l
ERDOCAN MERqTL
24
Oniigiincii Hinil Seferi
Kalincir Ricist
mrqtr.Gandabununlaaty"tlo"'""tir1'komqurircirluriL:birlt';cn:liRircyapiil'r ba' *"yiu-oda 6ldii ve ycrinc oflu geqti' l]uP*n' mafilup ctmi'sti. na"ytiif iilkcsi Aouoipil"n ofilu Tril'ia'pirl'a *ski ga.yla qii'rcti "ttat iu"Jt' """oq siiz verdi' laUi g"tr almak igin yartLm etmeye ald'r[r z'amar.' 1019 yilr sonbaha.nda Sultan MahmOd bu olaylarr haber seferindc fit"it"""'a girili' Onun bu oniigiincii llind zorunlu bir yiiriiyiig gcgharekt:tr: Sultan'rn 'i" itaai alt'na almaktr' gAyesi Ganclo 'tn" *utt"fiklcrini istedi' birlcqmck ilc Ganda yiiriiycrck duyan T'iltq";;i ;neye-dofiru
tifini
Mahmfrd'iinceTriloqanpil'rnGauda.kuvvetleriylebirlegmesini'i-inlcmcye rr' Sultan'.ooo Ru*gunga (veya Ruhut) gahqtr ve bunda au f"ljt'f' oldu' Tiirk ordusunun gAyesi' giiurdtz
TriloqanpAlorn mafr kr;rsrncl" y"kd;;"' A;"ak d" k*"rrtiktuo yltttl"ottak gekilmekti' g""" iitl;;;k-t'" suyu gegmesi"i gulimlanna : Tulumlar iizerinde Bu durumu urrluyuo Mthmid"' Saray btrnfar tulumlarr
aynldr' kim g"q"' diyl '*ao' n"tt'ul '"'ki"'gulim Triloqanpil kul' toy" l"gltf'"U kcntlilerini
"tt'ltt'
giqirdilcr, arkalanna
fil
geqsin' biitiin
eanlan Sultau'rn afzrntlan
;ilt -' Hel kim yiiziip geqcbilirse -isteyen ;;"t;" bu giizcl f,o .rt -Uyu' t."tiui.ro. Sultan'rn tulum iimriinile ""Uua "a*'"t bagladrlar'-Kimisi ve rath siiziinii iqt.;;"-l; birden-oeh"i.g"g*"ye rrmafrn iibiir kryr' G"q"rrltt ile, kimisi t.r"tt y"i"-'t" ytft*tft.g*9til"' q'kttd'ltr' diiqmana daldrlar' frna atladrla, "Hruiii Sk;j'''"'ioi"glkl""" oldu' ' .'o Bu savaq fttfrqtan gegii' bir krsmr tutsak diiqman bozuld'u, lf' Lt*' fil geqmiEti' *iio" iol guJ-"' ve ikiyiiz kadar sonucu Gazncli toln""tt"'ioio tarafrnadamlar L"f*uyu ealsirken Trilosanpil ir" t"';u;;-;;;'1:** "" aon OtCii.iit"tii'itii (likim f 0f9)'
Bari rAcisr olan Triloqanpit iizcrinc Sultan tlaha sonra Kanavc ve
yii'
riidii.BuRa"a.',u-S;'iq"h"ihalkrkurtuluEukaqmaktabuldular'Sultan emretti' ote taraftan miittefik' b-ir bog brrakrlan bt q;;; y;rle otuzbeg "ait*".'ioi rivayete giire; yiizkrrkbeqbinyaya'
lerin rcisi Kirliucar Rdcdsr Ganda oiao.,iytt S.,tt"o MahmffiL'un kuvvctlebin ath .,r* .ttryii"kiJ fil;"" oluqan Sultan Mahrnfrd iincc ordusurine dofru il"'l"al'Jki taraf karErlaqt'5' 'u"'uo' soila cla Ganila'ya Islim dinini nu teftiq ".r"iq ".-;."li"o aii""oLaikte; iki orilu tam manasryla savaEa Ancak kabul etmesi ttt iti "iti gti"'*iEti' Gazneli dnciilerin kazanmagatrqmasrnr iincii bir yti'firl iio"", g""" girmeden sr Ganda'nrn
lt'k;il;
;e gece karanhfrnda
kaqmasrua seheb
durunu Sultag'n bil,lirtli. lllallnrid bunun bir tuz.*k olrnadrlrur tcsirit ettirdiktcn sonr:r lskt'rlcrint:
Oniliirdiincii Hind Seferi Sultarr llluhrrrirrl ondiircliincii llirrr'l sclirrilri rlaha ijncc clt: gcairemed.i[i Kr:lrrrir i.izurinr: yalrtr. 0 Cazno'dr:tr liyliil'ljkinr 1021 tarihindc ayrrl&. [rakat bundan iinccki (lrgrnir seferinde oldufu gibi Lohkot kalesinin zabtr bu kez de rnumkiiu olruath. Sultan Mahmfrd bir ayhk bir kugatmadan sonra krqrn ,siddctle bastrrrnasr scbeL'iyle bu kaleden kugatmay kaldrrmak ve qekilmek zorunda kalmr,;trr. Bu suretle Mahm0d'un Kegmir'i zabt etmek fikri baqansrzhk ilc sona ermig oluyorclu. Sultan krq aylannr Pencib'da ge' qirerck, bahar Lraglaugrcrnda Gazne'ye diindii (Xtart - Nisan 1022). Onleqinci Hind Seferi
ile
liiit*"k igin zrrhh lar'r s*ya atrlctkJarrn] ;;'i"t" oo]tTT ilioigclcn insanlarr da yere serdi' Gulimlar i'' birttkurr, insaulan giinderili' ' ' ' g"g*"ri, karqrlarrna gel"rr fillcri' rrmafr ile Biiylece sekiz kiginii tulum giiriincc hilini Guldmlann okla tilaliirJ"l"ri- *o.ir" t uiitioa"ait. beq
25
Mahmrid bu durumu Lilmeilifi iqin erresi sabah Gancla'ya tckrar bir elgi giin' tlertli. Bu rlqi tlii;,rnan ortl.trsunun gekilmirt vc ordugilun boq oltlu[unu g6riince
diindiiktcu sonra Sultan Mahnritl Kanavc seferinden ayrplabrrakrp kagtr[rndan tlolayr Rircyapirl'r Gon.a, Krn8vc,r *ii-rii,*i"rrra
su1'u
TAltllrl
oldu' Srrltan
Oriigiilt:ii flind sr:feri srrasrnda Kalincir Ricisr Ganda ma[lup
edil-
rnig isc dr:, lit'sin olarak it.aat altrna altnarrtanrtitl. Ilu sebebten Sultarr Mahmfrd m. 1022 yrlrnda Ganda'ya karrsr harekete gegti ve iince ona bafh olan
Gvalior riicisr Arcan'rn iizerine yiiriidii, Gvalior (Gwalior) kayalar iizerine inga edilmi"', zaptedihnesi giig
bir kale idi. Mahmird burayr kugatmrg, fakat
ilk hiicumu hiqbir
sonug vermemiSti. I(uEatma' nrn diirdiincii giinii direnmenin faydasrzh$rnr anlayan Gvalior RAcAst, Sultan'a tAbi olmak ve otuzbeg fil vermek qartryla bang teklifinde bulundu. Sultau onun bu teklifini kabfrl etti. Biiylece iki taraf anlagmtq ve Arcan da Mahm0d'a tAbi ohnugtu.
Gazneli ordusunun kaleye
Sultan, Gvalior'dan sonra Kalincir iizerine yiiriidii. Bu gehir de gok sarp kayalar iizeriuo inEi r:dihnigti, Riviyete giirr:; iqinde beqyiizbin insan, yirruitrin h:ryvan vc bc;yiiz fil bqnnabihncktcydi. Sultan Mahrn0d bu kalcyi kuqattr vc dilcr ycrlerlc olan baflantrlanru kesti. Gazneli ordusurun gid' detli hi.icumlarrndan korkan ve kargr koyamayaca[rnr anlayan Ganda barrg tek' lif ctmcye karar vertli. O biiylecc iiq yrl iince hiin diyerek savaqtr[r ve iil' diirttiifii Kauavc riciisr llacyapil'ru durununa diigmiig oluyordu. Neticede yrlhk haraco hcdiyelcr ve iiqyiiz fil karqrh[rnda barrq istedi. Sultan bu qart' larr kabfrl etlcrck ku,gatrnayr kaldrrdr. Takdim cdilen hediyelerden biri de Kumru'ya bcnzer Lir kugtu. Kuqun tizelliklerinden biri de zehirli bir yemek getirildi[inde giizlcrinden yaglar bor;anmasr ve akan yaglarrn tag haline gel. mesiydi. Bu taqlar bnyiik yaralara siiriiliip iizerine konulclu[unda yarantn
ERDo6AN MERSIL
26
Galila a]'nca Mahm0d'u iiven bir 'siir kaynamasr ve iyilegmesini safhyorclu qok be$endi ve Ganda'ya onbcq kalenin V"L*f. g*a""*igti. S*ftto irrbireii'i ferman verdi' Mahmfrtl daha sonra m' idaresini kenilisinde brrakan Mart - Niean 1023'ale Gazne'ye diiudii' Onaltmcr Hinil Seferi
en bnenrli ve meghur sefer' Sultan Mahmitl'un Hindistan'a yaptrfr (Sumloat) seferitlir'-Somnit"Hindistan" lerden birisi, onaltrncrsl olan Somnit bir gehirdi. Bu qehirde kendisine rn batr sahilinde raaniari, yarr*",lasrnila bulunmakta idi'
m"sh; Je kotsal bir putla' bir taprnak giistt:r'nrr:ktoyrliler' Ihr talrr' Ilu s.'r:5r.on lli.tlil:r sor''it Echrirrc aaygrllral,r,r,rrr, iiqryiizr:lli r:r'kt:k ilir' na[a oDbiu kiiy vakfctlilnrig ,rl,,p, oyrr"u_lriri
taprlan Siva'ya alt
hicivcbcgyiizk"a'oaot'q'tri'metetmekteyclilcr'Orayrziyarctegt>lcnbi|r' rrrcrshur nrtu sunallardr. l'Iindli' lcrcc insnn cn kryrnctli miiccvlre.lcrini bu iilkelt;rirrrlcki iittlki prrt,larrrr cu lerirr inonrgrna g6rc Sorrurnctlnki put l.Iind. fcth etti[i ycrdcki putlilrru kudretlisi idi. o ana r."J"" s"ra." Mahmod'un SomnAt Putuna kar'sr giis' onlaun i" i"pt^"f.t"rro tt"'qiluq;'klatr kiitii son' tertlikleri saygrsrzhk yiiziinilen olmugtu' SultanMahmtdbunuiqittifizaman,kentlisiniorayagitmeyeqeken beraber o meqhur putu da yrkmaya zengin ganimetten btg;;; 'uht""iIr"o9l" Islim dininin yayrlmasr hareketi karar verdi. n,, .uy"a" Hindrirer arasrnda clegabuklaqmrqolacaktr.SultauMahmfrdotuzbinatlrveyiizlercegiiniilliiilen oluqanordueuylarsEkim1025tarihindeGazneodenhareketegeqtiveyirmibir ulaqtr' Burada ordusunun geqcce[i giin sonra tahminen S Kt**'a" Multin'a Gazneli askerlere yol haBiiyiik Tar (Thar) qatii iqin hazuhklard'a bulundu' askere yiyecek ve su' Her zrrh[r yapmalo", igirr "tiibin dinar para dafirttr' ayrrca yirmibin deveye bu yunu taqrma* iqio ikiq"l d"'"" o""iidi' Uautaa Gaznoli su yiiklcdi' .:"U:l* korkung qiilden ,.Uuttttttu gegebilmek lcin -U" kadar ne ikmile en biiyiik iltiyacr olan Mahmfid,un bir sefer iqin ordusunun Mul' Kasrm'da 26 Sultan Mahmfrd' iinem vertlifii husfisu d;;"*ya grkmaLtailu' durak ilk iinemli girdi' Tar Qiiliinile tAn'dan a1'nlarak **nJ"Jt*kunq-giile aldrktan sonra ilerlemeye clekaleyi bu ordusu Lodorva kalesi idi, irr"at gcaildi'-1:1t\ ayr'nrn 6onun' vam etti. Bir ayhk bir yiiriiyiiqtcn sonra 9dl B,."otun hikinri qehirilon kaqtr' da Gazneli ordusu e.uui"a". q"h"io" .,lugtr. da giineye rlo[ru yiiriiilii' Sultan burad.a ," ;;;;;; trr.iyu"r',, ta"el".li, sonra
hii'
"" (veya Mudhera)'da yirmibin Hindliler o,,,, durdo.'#k iqin M;rndher Uni yaliirnrnilaki DelvAila kuriulamadrlar. cum ettilerse d", kigiyle
^"ffi
"f"".L""
halhisesultan,ahiqbird'irenmegiistermedenitaatettiler.Nihayet6ocak kargr koyve ordusu sJmnat'a ulagtrlar. $ehrin lakiTi 1026 tarihind" sottu,' -l"q*";' tarafin' ordusu tercih etti' Somnit gehri Gazneli maktausa Ui. ua"yu tak' tarafrndan ve giiniiLlliiler dan kuqatrlth. Kaledeki garnizon' Brahmanlar direntlices$ctle kargr u"dotuuu viye edilmirsti. Bt";;-S1;l'an Mahmttl'on raslayan ilk hiicurnu erra' giiniine cuma 1026 ocak ? ler, Gazncli ordoro,,.'o
srnda riirkrnenrer'in ,0.,",*,u '.," q"ui" a:: varlan Gazneliler tarafindan ele gcgirilmiEti. Fakat Hindliler meqhur putun bulundu$u tapurafa girip dua ettiktcn sonra son ]rir gayretle saldrrmr"slar ve Gazneli orrlusurrun clc geqirdi[i yr:rleri tekrar gcri almrglardr' Ertesi Cumar' tesi sabalu (8 Ocak), Gazneli ordusu biiyiik bir istekle hiicumu tazeledi. Hindliler'in onlan iinlcmek iqiu g
":::i":i:'
--:.:l
rek Sultan l\falunfid'u tahribten vazgcgirmek isterneleri, ne de puta yalvarma'
larr fayda saglamadr. Sultan taprna$a girdi ve miiezzine taprnafrn iizerine qrkmasrnr vc czan okurnasrnr emretti. Taprnaktaki putlann hepsini krrrp yak' Irlitlrr sorrra yok cttil:r'. O tnqtnn lriiyiilc Jrutu yt'rittrlt:n siikcrt,lt diirt parqaya ayrrrlrlur. llrr par',,.irllrrlun iliisi (juz,rrr'rlc tJlrr (lirrri vt: Sultttrr surrytttrtr kuptI:rn iiuiilr: kouttltttur., iitr:ki iliisi tL: Mokli'e rr, l\llriirrr:'yc giirtdcrilrrri;ti. Clzlcli onlusu rura{jrrtlutr talrruaktuhi h:rzinclcr dc va[rrrnlandr. Bir tarihgiye giirr', garrirrrr:ttt'rr Srrlturr'ru l,uyrua iliiScu br:5!c Lir rnulrn dr:[cri yirrrrinrilyon dinar irli. Srrltan Mahmiid Somniit'da onbey giintlen fazla kalmadr. Gazneli ordu' sunun d,iinii;iindc rivayete gi;re; katrr, rtt gibi ikiyiizbin yiik hayvaru bu zengin ganiructleri talqrmakta idi. Sultan askerleri ise biiyle zengiu bir ka' fileye ancak muhafrzhk yapacak say'rda idiler. Bu scbebten Mahmtd' Hindlilcr'in yolunu kesrnclerini iinlemek iqin dtiniigte Mansfira - Pencdb sihil yiiniinii tercih etti. Nitekirn llindliler kuvvctli l.rir orduyla l\Iahmfrd'u yarrmadanrn kuzcyinde bcklenrektc idiler. Ancak Sultan'ru dtiniigte bagka bir yol izlemesi muhtemcl bir qatr\srnayr iinledi. Sultarr bu afrr yiiklerc ra[men yine de fctihlerclc Lulunmaktau gcri kalmadr, Karmati olan Mansfira hekimi Llafif, Sultan'rn iiniinden kagtr. Gazncli kumandanlar onun ordugihrnr bastrlar ve birgok taraf'
tarrnr ijldiirdiiler. Sultan, Indus nehri boyunca Multin'a dofru yiiriiyiigiine devam ctti. Fakat bu biilgenin ycrli halkr Catlar siirekli saldrrrlarla Gaz' neli ordusuna afrr kayrblar verdirdilcr. Sultan I\Iahmfrd uzun ve yorucu bir yiiriiyi.igten sonra Gazne'ye ulagtr (2 Nisan 1026). Su]tan l\Iahrnfid'un Sornrrit seferi ve zafer kazanmasr haberi IslAm diinyasrnda biiyiik seving ve heyccan yarattr. Bu baqanyr takdir eden Abbasi halifesi Kadir llillih gi;nderdifi bir mektup ile Srrltan'r tebrik etmiq ve ona "I(ehfii'd - I)cvle l'e'l-lslAm" lakabrnr venniqti. (Kasrm'Arahk 1026). Ayrrca Mahmfrd bu zaferiudcu dolayr devrin :sairleri tarafrndan hararetle iiviilmiig ve tcbrik edilmigtir, Bundan sonra Mahmfid, qiihreti yiizyrllarca devam edcn ef' sanevi bir kahrarnau olmug, onun hakkrnda halk tarafrndan yaratrlan gelitli hikiye vc destanlar afrzdan afrza dolagmrgtrr.
Hinil Seferi Sultan llahrn0d 6ou ve onycdinci Hind sel'eriui Somnit diiniigii sra' eruda ortltrsrrrra saldrruu Catlur'r ct:zalanchrmak ve bu yol iizerinde giiven' Onyedinci
o^zNlil,lt,uli t)Ii!'Lti'I'l Ti\ttilrl
RDOdAN MERqIL
28
Ordugunu.hazrrladrktan sonra Mart 1027'dc iki yakasrna hikim lrulunan Catlar MultAn,a do$ru ilerledi., Ioalr. nehrinin itliler' Sultan bunlarla giyet savagqr ve ayur zamanda ueta birer gemicigcmidcn oluqan bir filo nehirde savaqabilmek iqJ }{"ftao'da bindiiriyiiz, ve yanlannr' diiqman teknelerini yaptrrdr. Bu gemilerin her birinin iiniinii techiz ettirdi' Her gemiye gubuklarla parqalamaya maheus ol*uk ii'"'u, sivri Bu-durumdan ycrleqtirdi. neftqi ve okgu baqka yirmiqer
li$i temin etmek iqin yaptr'
de miirettebattan
haberdArolanCatlar6ilevegervetleriniuzakbiradayagiinilercliler.onlar etlilen filolanm gavaqmak iizere sonra da diirtbin gemiden olugtu[u rivayet krsrmlarrnr gemilerle kapattr[r hazrrladrlar. sultan Mahmfid n"ilrio yoku'
gibi,ikikryrsrmilafillerveatlrlariletutmuqidi'Indusnehriiizerindeki savagtaCatlarcegurli"g"nra"dii[iiqtiilersede,Mahmfrtl,rrniizelteqhizatlr gemileri ya delinerek batrrrldr gemileri kargrsrnda a*i*""*"arrar. catlar,rn iil' sahile kaqanlar Tiirlimen okqulannrn oklarryla veya yalirlih. onlarrlan
diiriiltliiler.SultanMahm0d'unCatlaroakarqrintikamrmiithigolmuqtu. ve hazinelerinin bulundu[u aday da Gazneli ordusu c"ttu-io iilelerinin ,"B-.r"a,vcotadakileriesiraltlr.Cattehlikesibusuretleortarlankalkrnrg kumandanla'ndan Ahmed oldu. sultan Mahmtd Hind kuwetlerinin bagrna b.Yrnal.Tegin,it.yio"ttit.t"nsonraGazneoyediinitii(Haziran1027). Su]tanMahmtdonyediHinileeferigonunda6ncemaildibakrmdanka. Gazneli Dev-
iu seferiuilen elde ettifi ganimetlerle Islim devletleriyle iilqiilemeyecek derecede zenginiiteki leti devrindeki legmigti.Ayrrcao*uu.'.gazaseferleriyleHindiilkesindey[zyrllarcasii. olao- Tiirk hdkimiyetinin temelini atrnrstr' zanqh grkmrgtr. Onun
"ec"k
OLAYLARI SULTAN MAHMUD DEVRININ OTNTI Sist6n'm Zabtr
29
lial'tlcu atrlan tallara vc iizr:rl:rint: yafinrur gibi ya[an oklart ru[rrrcn doldurulan hcndegi gcqtiler vc fillerin qitldetli saldrrrsrna dayanamayrp krnlan kale kaprlanna hiicum ettilcr. Kalcyi savunanlar onlara kargr cesurca savatltl.rr. Ii'akat llal:f, Gazucli ordusuntlaki fillcriu ayaklan altrnda kcndi aclamlanrrrn czilir'ini giirdiigii zanlan, bu delrr;et verici rnauzaranrn yaratttgr korkuyla dircnnrcuiu faydasrzhlrnr anladr, O, Sultanoa itaatini bildircrek orrltrsu
kal:yi tr:slirn etti (21 Arahk 1002). llalef, Mahmfrd'uu huzuruna getirildi[i zaulan, orruu ayaklanna kapanarak aff tlilcdi, pahah hcdiycler ve de$erli inciler takdim ctti. Sultan Mahmfrd onun hayatrn ba[rgladrfr gibi, biitiin servctini muhafaza etrnesine izin vcrdi vc Halef i arzusu ,iizerine Ctzcin'a giinderdi. Sultan Sistau biilgesini kumaudanlarrndan birinin idarcsine blrakarak Gazne'yc diindii. Sultau llahmfrd bir siire sorra Sietinhlar'rn Halcf in krz tarafrndan torunu olau Ebt Bekr Abdullih irlaresinde kcndisine karqr ayaklandrklannr haber alarak tlerhal bu biilgcye yiriidii. Sultan'a bu seferinde karilegi Nasr, Emir Altuntat ve Ebfr AbdullAh et-Tir'i refakat etmekte iililer. Mahmtd Kurban Ilayranir (m. l0-I1 Ekim 1003)'nda Flalefibid'a geldi. Asiler onun geldifiini ii[rendikleri zaman miista]rkem Erk kalcsine kapondrlar. Sultan ve ordusu kaleyi ku.;attr. Asiler Gazneli ordusu iizerine bir grkrq yaptrlarsa tla, bu harcket onlar igin baEanh ohnadr vc tekrar kalev,r ,,,ekilmek zorunda kaldrlar. Sultan llahmtd gece karanhfirndau yararlauarak ordusuuu hiicuma geqirtli. Gazneli askerler bu hiicum souunda kalenin istihkamlannr ele goqirmeye muvaffak oldular. Oularr istihkamlar iizerinde giiren isiler miit. hig bir lianife kaprldrlar. Kalenin igine yayrlan Gazneli askerler Asilerin bir go[uuu yakaladrlar ve bir krsmrur da iildilrdiiler. Biiylece Sistin tekrar Gaznr:liler tarafrndan itaat altrna ahnmrq oldu. Sultan bu biilgeyi kardegi Nasr'rn idaresine brrakarak, Gazne'ye diinmek iizere harekete gegti (24 Ekim 1003).
ve'buramn hA' Sultan Mahm0it 999 yrhnda SietAn biilgesine,yiiriimiiq olmugtu' mecbtr dilemeye kimi Halef ytzbin aiout iu* karflh[1tl1 aman Halef in diigtii. anlaqmazhfa ile Tahir Bundan hsa bir .ti""-roo"u ual"f, ogli olarak kal-
bir
tegebbiis
oflunu ma[lup "r-"t-*o girigti$i"eavag baqansrz rafmen o[]u1un peqini brrakmamrE' dr. Ancak llalef bu baqu'o;' t"q"lbiise Lrrlnuffat< olmugtu (1002)' Halcf iu onu bir hile ile ele gegirmeye ve iildiirmey" oflunakargrzilimcedavranrqronunetrafrndakilerarasrndabirkorkuve emirler Bo .ut"bt"o Tahir b. Zeyd bagkanhfrndaki nefret havas, Sistin'a igin "*tir*i-gti. hiikimia.lan olmasr ve kumandaol., s,rltao Mahmod'u kendi davct ettiler' Su]tan]Vlahmfrdiqinbukagrrllmazbirflrsattr,nitekimderlralSistirr'a haber aldrf,r zamau' etrafi deyiirndii (Kasrm fOoil.'U"ftf onun hareketiui gekildi' Sultan rin ve genig bir ft"Ja"ftf" gevrili miietahkem TAk kalesine bukaleyikugattr*q".,n"",i.aekihenilefiindoldurulmaernremretti.Gazneli
S6brk Enrir Halef
b. Ahmed'e gelince,
1007 yrlrna kadar CtzcAn'da oldu[u Karahanh hiikiimdarr Nasr b. Ali ile onun mcktuplaqtr$rnr haber almrltr. Bu sebebten Sultau, Ilale,f i Gcrdiz kalesine yolladr. Halef iiliim tarihi olan Mart I009'a kadar orada yarsadr. Sultan Mahmfid daha sonra onun mirastnr o$u Ebfr Hafs'a vercli. yarsadr. Aucak Sultan Mahmfrd, bu tarihlerde arasrnrn agrk
$ehzAile Ismeil b. Nfrh'un S0mini Devletini Diriltme Tegebbiiaii
Karahanhlar'dau Nasr b. Ali 999 yrlmda Siminiler'in ba"skenti Buhara'ya girmig ve bu hirncdanrn btitiin mensuplannr Ozkend'e giitiirmiigtii. Sirnini hiint:danr rncnsuplanudau Ismiil b. NOh bir siire sonra tutuklu oldu[u ycrdel kagarak atalarrnrn devletini yeniden kurmak iqin tegebbiise gegti. O 'oMunta.srro' lakabr alarak iince Hirezm'e gitti, Burada hilA SimAuiler'e
sidrk olarak yagayan birqok soylular ona katrldrlar. Ismiil
el-Muntasrr
ERDOcAN MEnqlL
30
Balu (Yalu)'ya verdi' Arslan topladrfr ordunun kumandanhfrnr Hicib. f"t}" qehirden grkartmaya vc Tegin'i Ca'fer vilisi Bulo, it"thanhlar'rn Buhara kaganlar yine' Karahanhlar'rn Sc' esir almaya muvaffak o1*oqt"' Buhara'dan bunlnr lsmiril ile yaptrkla' merkand vilisi Tegi' llin ile Lrirl*gtilerse dco
rrsavagtayenilerekyinekaqmtk'o',',,il*kakhlar'Isrniilel'Muutasrrtck' idaresindeki Karahanhlar rar Buhara'ya diinilii OOOOI' Ancak Nasr-b' AIi ve kumandanr Arslan Ismiil karqrsrnd.a bu kez toqluf 'o"ttodu kalanlar Balu ---oi"olmugtu. Nasr ile miicadear"aftan Ismiil,in Sultan Mahmod, ve karrlegi lru ccPhcde ilc hilslcsi iincclcri bagauh giiJ gO'ii"tliiysc tlc' Qok gcr"rnctlcn ''"" !'o'oyu hikirn olan Nasr'r 2? rant ufradr. O tinco Nir'il''frr'a yiiriimiig U"'at'a gtlil""ty" mt:c'irr.ttmi;ti' lakat Sul' $ubat 1001 tarihin.c y-l"t'ft Ismiil, sultau'rn geldi[i' tan llahmffd hcmen a'"r."iy" kuvvetleriyre y"iiqti. eiire sonra tekrar llo' bir ni haber aldrfr zaman,-Cul"oo'u ku'*'jt''-it*iil daha Nigibir'da[ gckere Nasr bir rasan,a diinerck Niqai0" iir.rine ynriiilii. lsmiil bir kez Biiylece kaldr. istemek zoruntla kilmek ve Mahm0d,dan yardrm
girfi (, 'E;itl
Ebfr 1001)' Sultan Mahmfrd' kumandanlanndan gehri Niqibir Nasr sefer Bu Sa'id AltuutuE', ttralqio"'lu"at*u giinderdi' ciircan'a kaqmava zorladr' Neticede
daha Nigdbor'a
;;;;";;ilu',r" tr*iii'i -o*op "aJ""t tekrar Nigibir'u Nasr bu miicatlelcclen
iisttl
qrkarak
ele geqirtli' $ehir hal'
bbudurumagoksevincrr:k,senliklertertipledi.Isrrrailisebu'maflubiyct Arslan Balu'ya ve igiue diigtiifii srkrutrh tlo'omoo sebebini ba'skumandanrbiitiin bu yenilgi onu OfaUrt*usi'. Ao"ut Ismiil el'Muntasrr'rn yiiklcmiq ve
vctalilrsizlifinera[rncndevlctinicliriltmerniicadelcsinikolaybrrakacak geri diinerek Serahs't bir qahrs olmathfir tJ.*fty"t' Nit€kim o Ciircan'dan onu tekrar ma[lup savaqta yaprlan ele geqirmiqti. Nasr bo'q"i'i" crvarrnda birqok kumandanla' etti ve aralarrnda UU,,'i-Kut'- Simc.ri olmak iizere el'Muntasu bu lsmAil 1002)' (Ocak/$ubat rrnt esir ederek eu,o. y" git"tlertli yarchm istetli' onuu y*tigia"" .ooru og,,'i*i'o yu"'ou t:sid: ve oulardan iclaresinde idi' Bu d";lu" u"t'li Selguklu iilesinin yerini yamna sr!.rnmrg "H;; 'oYabgu" y*qtr;drg, i.h-io edilen iile reisi selguk'uu srralarda "r.rk almrqtr' Isriil Arslan tagryan ollu unvam *' etti. Nitckim onun A"ri"i-'V.frgi, Ismail el - Muntasrr'a yardrmr kabfrl kumandasrnd.kiogo"la"IsnriililebirliktelrarekctcgeqcrckScnrerkand orclusunu yendi. Bu yenilgiyi crvannda siibagr r"gJllo."rincleki Karahanh vc.miittefiki lsrniril'iu o[uzlar Ali, b. habcr alan Ku"uhuoi', hiikiimdarr Naer bu ordusunu da Ka..ahanhla.'rn baslirmyla iizerine ynriidii. od;;; ii. g""" geqti[i gibi' Karahani.A""J"g*ttrlar]Onlarro "lio" gok miktarda ganimet 1003)' Ancah lsmiil' hlar,dan onsekiz kumandanr dr "rit almrglatdrlAfustos ve esirleri geri verccek]eri ha' o[uzlar,rn Nasr b. ii'd"" iiziir dileyecekleri berinin.grkmasriizerine,kendialeyhineKarahanlrlarileanlagmalarrndan Ceyhun nehrinden geqerek Amul qehrikorkarak onlorauo uy'la' t" io' tutmug
u,,';:::::.- #"T:,::::'",.-,..n
ne gr:r,,i (,003ir ,',,, isted.i, Sultan onun bu arzusrnu giivet
ru,"'uu ro',r,ll iyi karqrladr ve ona lityrk oldu[u tsckilde hediyclcr giindcrdi. llahmfrd aynca Mcrv gehri vilisine lsmdil'e yardrnrcr olrnasr iq:in rrrnir verdi, Fakat Ismiiil uruhternelcn l\Iahmid'dan biiylc bir"sey iirnirl e tnlrtli[inden, yardrmr bcklcrucden llrrhrrr:r'yt ilcrlcmigti, Onun Dcbfrsiye'de Karahanhlar'rn Buhara vilisini yenmesi, etra(ina kalabahk bir kuvvetin toplaurnasrna yol aqtr. Isrniil'e katrlan huvvctler arasrnda Ofuzlar'dan da bir grr.p vardr. IJu Ofrrz grubunun Scl!:uklular oltlufunda ,siiphe yohtur. lstnail'in kuvvetlendi[ini giircn Nasr b. Ali tekrar onun iizerine p'iiriidn. Iki taraf arasrntla Sr,rncrkarrtl crvarttrdaki s:rvafta ismiil vt, Oluzlar, Karahanhlar'r bir kr:rc rlrrlra y'r'rrrlil,:r {l\'tayrs l0(),1,)..Arrcali l.srrriil igirr brr zaft:rin st:r'itu'i uzuu siirnrr:rni;ti. OIuzlar t:ldr: urti.lilcri ganirrrr:ti yr:trrrli giirr:rr:k Isuriilotlclr ayrrldrlar vc yurtllanua diiudiiler. Nasr b. Ali iilkr:siudcn tckrar askcr toplayarali lsmiril'in lcrsine diigtii, Karahanh kuvvctlcriylc Ismiil'in kuvvetleri bir kcz daha karrtr kargrya gcldiler. Savagrn baglamasrndan krsa bir siirc iincc isrniil'in kuvvctlcri arasrnda bulunan libu'l-Ilasan adrnclaki bir kumandan idaresi altrntlaki lrcrsbin kaclar asher ile KarahanLlar tarafina geqti. Bu Is' miil'in ordusunun qiikmesine ve yaprlan savagta hezimete u$ramasrna scbcb oldu. Ismiil kurtuluqu kagmakta buhnug ve Ceyhun nehrini gcaerck l:[orir' sau'a girmiqti.
Sultan l\Iahuriid onun kendi biilgesi iginc gcri ddndiifiinii haber aldr-
[r zaman, yar.rttr[r karr'grkhklan vaktinde iinlemek vc yenidcn kuvvet toplamastna firsat vermemek igin acele harekete geqmirs ve llelh gehrine gel' uriqti. lllahrnricl, Farig0n b. Muharnmed idaresiude bir Gazneli ordusunu Ismiiil'in iizerinc giinilerdi. Ismiril l)u kuvvetin takibindcu kurtulabilmr:k iqin Kuhistirr'a gitmigti. Sultau'rn kardeqi Nasr ve Arslan Cizib onu takip ettiler. Ismiil de onlann korkusuudan son olarak lJistam'a kagmrq, daha sonra altL[r bir davet iizerine Buhara tarafrna yiiriimiirstii. Fakat siirekli savagmaktan ve dolaqmaktan usanmr! olan askerleri onu terk ettiler. Biiylece yanrnda saclece sekiz kigi kalan ismiril, Karahanhlar'rn takibinden kurtulmak igin Merv crvarrndaki giile girdi ve Arab lbn Buheyc'in reisi bulundu[u kabilcyc srfiurdr. Fakat yanrna sr[rnmrq olclu[u lbn Buhcyc, bu biilgcnin imili Ebfr Abdullih MAh-rfiy'un teqvikiylc onu hiince 6ldiirdii (Ocak 1005). Ilu surctlo hiuedaurur diriltrneye qah;an son tcnrsilcisinin iilrnesiylc Sirnitni Devleti iqin tarih sahnesi perdelerini kapamrg oluyordu. Sultau Mahmfrd isrnitil'in akrbctini haber akhfir zar)ran, -Arslan Cizib'i giirrclcrerck Ebt Abdulliih vc lbu lluhcyc'i, onun bu kijtii souuna scbcb oklrrklarrndan dolayr iildiirtmti.; ve Arablar'rn obasrm ya$nalarnrrgtr, Sultan Mahru0d ve Karahanhlar Karahanh hiikiirndarr Nasr b. Ali Buhara'yr zabt cttikten sonra Sultan Lahrnfrd ile l-rirbirlerine dostluk mesajlarr giinderdiler. Daha sonra iki
BIiDOcAN MERqIL
32
kabul ettiler' Aynca ata' devlet arasrnda Ceyhun nehrinin hudud olmagru
dakibudoetlulukuvvetlcndirmckigindesultanMahmfril,Naer'rukrzr olarak $zkend'e yol' ile evlendi. Mahm6d bir elgi heyctini kendi temeilciei gctirtlilcr' N.asr llr el' lath. Ilu clgi heycti g"lioi n'oao'r alarak Horasan'a hccliyclcr ara' qil".i a"g"rii l"a;y"t", ile geriye giinilermiqti' Onun vcrdifiiki cinsden esirhcr ve develer' srnda; de[erli madeni *Eyoiu""miJk' at]ar bulunmaktaydr (f001)' eqyalarr geqitli ve kiirkler Qin l"r, dog"i"r, AncakKarahanlrNasrilesultanMahmtdarasrndakibudostlukkrsa birsiiresonrasonaerdi.QiinkiiNasrb.AliSAminiler'inbiitiinmirasrna d'e frrsat bekliyortlu' Sultan konurak istiyor vc Horasan'r cle geginnck-igin frrsat kcndilifindcn ortaya grkrnr" Mahmfrtl,un Multin tir"rio" git**Iiytu bu bulunmasrndau yararlanarak olilu (1006). Nasr b' ati Sottlo"rr iioditttn'da ikikoltlanHorasan,akorr"tgiintlerdi,onunkardeqica'fer'Teginkumantlaiiteki kol da Niqibirr srDdalr bir kol B"tu qet rioi, liibaqrtegin idaresinileki veTus,uzabtedecekti.NitekimKarahanl,kuvvetleriBelhveNiqibfrr'u durumda Karahanhlar g"*;1"r. Gazneliler kumandanr Arslan c6zib bu etlilmiqti' "i tahkim iiniintlen gekilmig ve Gazne'ye giden yollar SultanMahmidbudurrrmuiifrenili$zamani\[ultdn,rnuzakbdlgele. siiroatle Gazncoyc rinirr itaat altrna ahnmu""' ko*otdanlarrna brrakarak sonra da llclh'e cttikten takviye ile iliindii' ordusunu llalaqlar ve Afganlar geqti$ini i;frentlifi za:l1n' bu seh' dogru yiiriid,ii. Cafcr T"gi,. oo"",n' 1"U"-t: ise Siibagrtcgin'e ri terk etlerek ,I.r"-irll kaqtr. Mahmid,-Arsian Cizib'iGazneliler'in elin'
ettiyse de' karEr giindermigti, Siibaqrtegin kagmayr tercih bir yolculuktan sonra Bumacerah O oldo' g;9 d,en kurtulmast oldukga
hara'ya gelebildi.
B" ;tt;;
Nasr
b' Ali'
Gazueliler tarafrndan srlaqtrrrlan
Siibaqrtegin,ikurtarabilmekiqiu,Ca,ferTegin,ionikibinkigilikbirkuvvetle kuvvetlerini ikiye biilmemek tekrar Belh iizerine giiniterdi' Sultan Mahmfid Siibagrtegin'i maflup ettik' fakat igin onun B"lh,i ul^'u;r;; ses grkarmadr, Belh'i tahliye eilip Buhaigin ten sonra t"t.,u, g"lh'" ya"aai. Ca'fer Tegin Sultan Mahmnd Eyliil suretle b" ra'ya kaqmar.tut rruil.'qu"u k'ul*u*'q:: oluyordu. uzaklagtrrmrg Horasan'dan 1006 tarihind", ru"a,hu]lh kuwetlerini
IilkatNasrb.AlikolaykolayHoraean'danvazgegmekniyetiniledeilotan hikimi olan Yfrsuf Kathr I{in'dan [ildi. l3u scbcl.rl,r rr"ot uotrlr*,.lnn yardrrnistedi.Tahminenkrrk-ellibinkigicrvarrnclabulunanlrirlegikKaraIlalaqlar' Hincl' hau' kuvvctlcri, S;;t" Mahnfid''uu "O$uz Tiirkle-ri' yirmi km' kadar Br:lh'r: oitl"ylt' Afga[h ve Gaznc Tiirklcri'ntlenoo olugan Bu savaS'a 1008).(5 Ocak kargrlaEtr rncsafi,clcki Kut". 1K"t"r) ovasrnda Nasrlr.Alikah..m.nca,ilofiigtiivelrattagalibiyetibrcsini-kendilelriur: Karahanlr ordusunun mergevirmek iizereydi' Fakat b-izzat Mahm0d'un Gaznoli kumandanlann da mancvi' kezine yiineltti[i baqal hii""-lo" iiteki birliklerle giddetle Kara' yiikseltmigti. Onlar cla iilareleri altrndaki yatrnr
;:-::'::usunu ,rau,r,ar iizcriue,",r,,;::.*::,:::" siilcert"","o,,;l krrrlcrr lririsi dc Sultan Mahmiitl'un ordusunun iilii.rrde l.rulunau begyiiz fil llmuytu. Irill:rdcu l-ririsinin Karahauh orclusunuu bayraktanrrr horturnuyla iki parqaya aytrnasr, i-iteki fillerir dc Karahanh suvirilerini atlanntlan alu[rya alarak lyaklarr allurdu t'zirri Karahanh ortlusutrun ycrrilgisini qabuklar;trrdr, Maneviyatlarr bozulan Karahanhlar artrk yenilmig vc kagrnaya baqlamr;lardr. Gazneli ordusu giddctli kr.1a ra$men kaganlarr takip etti, onlardan birqofu esir ahndr vcya iiltliiriihlii. Gazneliler'in eline biiyik ganimet geqti. I{iudistan'da Suhpil'in isyanr Sultan Mahmid'un daha ileriye yakalayarak
gitmesini cngerllemigti, bu sebeJrle acele Gazne'ye dOndii. Bu aynr zamanda Karahanltlar'tl llorasau'r clc gegirmck igin yaptrklnrr son biiyiik tcqcbbiis olclu.
Itig Han Nasr b. Ali bu yeuilgi iizerine iilkesine qckiltti isc de, yine Mahmird ile miicatlclc iqin kendisine rniittefik arryordu, Nitekirn bu maksadla kardersi Bi.iyiik Kagan Togan HAn Ahmerl ve Yusuf Kadrr llin'a miiracaatta bulunmugtu. Ancak ijte taraftan o ba[rmsrzh$rnr ilan etmek istiyordu. Bu sebebten Ahmed, kardeEi Nasr'a kargro Sultan l{ahmfrd ile bir dostluk anlagmasr yal)tl. Iluna gok krzan Nasr b. Ali'nin kardeqinin iilkesi Kaglir'a sefer tersebbiisii giddetli krq yiizinilen sonuq vermemiqti (m. 101f-10f2). Iluntlan soura iki kardeq aralanndaki anlalmazhfr qiiziimlcmesi igin Sultan Mahmirtl'r elgilcl giiuderdiler. Gazneli Mahrnfirl iki kardcai arasrnda aracr olmakla lrr:rabcr onltrrn elgilcrini kab0l ettifii srratla kuvvot ve kutlretiui giistennoktcn gcri kalmadr. Nitekim Sultan sarayrnrn ihtigamryla Karahanh elgilerini etkilemeye qahgrmrs, onlarr biyiik merasimle ve siislii elbiseli muhafrzlarr arasrnda huzuruna kab0l etmigti.
itig Han Nasr b. Ali l0l3 yrhnda dldii, onun yerine kardeqi Ebn Mansfir Arslau H6n geqti. O Sultan Mahmid ile iyi komguluk miinasebetlerini devam ettirmek istiyerek bir anlaqma yaptr. Mansrir Arslan Hin, Sultan Mahm0d'a bu maksadla giindcrdi$i haberde," Scnin Hind gazalartyla, benim de (Miisliiman olmayan) Tiirkler ile meggul olarak, birbirimizle miicaileleyi brrakmamrz hem Miisliimanlar'rn hem de lslimiyetin yararrnathr." demiqti. Biiylece her ikisi de 'kifirlere" karEr gazayla meggfil oldular. Ote taraftan Sultau Mahrniid Karahanlrlar'rn i9 miicadelelerintlen ve kentlisine hakemlik baEvurulunrrrlan yararlanmak iste
.,\ncak Karahanlilar arasrndaki saltanat miicadelesi bitmiyordu, Yfrsuf Kadrr HAn, Mansir Arslan Han'rn biiyiik kaganlr$rnr tanrmayarak taht i-izerinde hak iddia etti. O bu maksatla Sultan Mahmtd'dan yardnn istedi. Sultan lllahrn0d bundan sonra Ydsuf Kadrr lljia'a yardrm etmek igin scfere
34
EnDOGAN MERCIL
geri^diindii' Bir qrktr ve Ceyhun nehrini gegtiyse de daha-ileriye gitmecleu giire, sultan Hin' gii.r"rig."I1 il""iy" git*"y"u. bu seferden iLe anlaqrldr[rna ii.."o it" meqgtl oldufiu ii. .r.udt Karahanllar'rn birbirleri ile ufragmala'nr davranrqrndan dolal'r tlaha uygun buhmrqtu. Yfisuf Kadrr l{in ise' onun bu giriEerck miizakerelcre ile hryrl tirklrfirna uframrgo bu scbcbtcn Mansir birle'stircrck ordulannr onunla anlagmrgtr. tt.t iti Karahanhhiikiimclau yiiriiiliiler. S'ultan- }[ahmfrd Mahmod,a kargr harekete gegtiler ve Horagan'a bubirlegikKarahanlro.do,..o*BelhcrvarrntlayenerekMav'eriiinnelrir,e ile anla'smayt g"tl do"io (m. 10f9). Bu durumda Yflsuf Kadrr Hin' Mahmfrtl tercih etti. cle ge' ote taraftan Yfisuf'uu kardeqi Ali Tegin m. I020'de Buhara'yr isteklerine qirdi. Ali Tegin iiliimiine kadar Gazneliler'in Orta Asya'daki inatlakarqrkoymugtu.AncakBiiyiikkafianMansfrrArslanHin,rnhiikiimdar. yerini Y0suf iiadrr lien'a brrakmasr' yeni olaylara scbcp l,kta|r "arg"gerck vc Aluned kar,sr grk' oldu (1025]. yfrsui Kadrr }Iin,a, kartlcqleri Ali I'cgi' ile anlalmak istecli' trlar. Ilrr dururnda Yfrsuf Kadrr lliin sultan Mahrnfid SultarrMahmirdyenikornqusuAliTegin'cgfivorrcrrrcdi[indenlruanlagrrra ve Semcrkaud koi"ylrklu olmugtu. Sultan ikinci kcz Ceyhun nehrini geqti geqmesiDiu Mdveraiinnehir'i kez ikinci onun yul;lllurroo kadar ilerledi, kendisine zulmiinden^ Tegin'in Ali hallirmn biilge Laqka bir sebebi de bu Semerkand Hin qikay*tt" bulunmalan idi' Sitan Mahmfid ve Yfrsuf Kadrr bulugtular (Mnrt/Nisan 1025)' "trrr,"rrt.lu giire Lru tariht giirii'sme 96yle olmuqtu"o lki O devrin bi" kt;;;;; gbriince ikisi de hiikiimdar birkag siiiari"il" o'rt"y" geldiler. Birbirlerini olarak vercligi sarrh kuma"*a hazineilara, attan indiler. Emir Mahmfril iincetlen Hin da bera' Kadrr emrctti' teslimini Hin'a Kaihr f.,y*"rfi bir miicevheri berindebirmiicevhergetilmigti'fakatheyecanvetelsgigindevermeyiunuttu. giin' miicevheri hatrrlad,r, maiyyetindekilerden biriyle Mahmfid,dan iqlenmig "yrrlro.i Emir Mahmoil' derdi, iiziir ililetli ve karargAhrna diintlii' Ertesi giin hazrrlattr; bir clgi lizrmsa ne her igin ziy?fet
miinrkiinoldufukadarmulrte6cmbirqekildehazrrlanmasrnremrctti.Emir soura eflencc Mahmtil ile HAn ayn, .of"yu oturd'ular' Yemek ycndikten srrma iqle' diiresine gegtiler; nidide qig"kl"t, nefis yeureklcr' miicevherler' yemek eqyalarla meli kumaglar, billurlar, muhteqem tyo"lut ve krymetli Bir kalth' hayrette salonu donatrlmrgtr. Kadrr HAn bu manzara karqrsrnda miitltlctoturtlrrlar.KailrrHinsaraPigmedi,giinkiiMiverdiinnehirhiikiim
GAZNI.]I,II,T.JII
I)F]VI,]'TI
TARIIII
35
vc nasrl kar.;rhk lcreceiini l-rilemcdi. Ilaznedirrna hazinenin kaprlannr agrnasrnr enrrctti, Oradan qok miktarda para alarak Tiirkistan mallarryla giintlcrdi.,. IIcr iki hiikiimdar son dcrccc mernnun olarak birbirleriuden ayrrlthlar.". Ilu iki hi.iki-imdann giiriiqrncsinde iinemli kararlar ahndr. llu kararlaru giin:; AIi 'lt:gin'in hiikirrr oltlu;!u ycrl.:r Yrlsu{' Kadrr IIitn'rn ikinci oglu Yr$au (l3o[a) Tcgin l\fuhauunetl'c verilccck, iki hiuedan anrsrnrla cvlenme yoluyla akral-,ahk tcsis edileccliti. rtynca Sultan l\Iahmfrcl, Ali Tegin'in miittefiki olau Arslan Yabgu'yu 1\Iivcriiinnehil ve Tiirliistan'dal uzaklagtrracaktr. Sultan }lahmid ijnce Arslan Yabgu'va karr'r harekete gegti. Arslar Yallgu, Sultan'rn gekligini drrvuuca giillcre kagnu;tr. Sultan Mahmrid liir elgiylc ona Eu haberi giiuderdi," lliz dainra lfiutlistan'a gaznya gidiyoruz, Islirn iilkclcriuden bir qok insanlar bu gazalara iqtirak etmektedirler,.. Sizden hiq bir krtanrn biiylc Lir ilahi saacletc nail olmaya tegebbiis etmerni; ve bcnden Lu husista ricada bulurruaurri olmasrudan |a1'rct i1:indoyim. Ilunuula bcrabr:r bizim sizinle dostluk kurrnak arzurnuz tarnclrr. , . ancak gcfinizin hrrzururnuza eclmesi gt:rcklidir..."o. Arsllrr Y:rbgu bu davct iizerc onbiu atl ilc yol:r qrkt-t isc tlr, l\lahrufrd tckrar l;ir t:lgi giindr:rcrck rrraksathnrn kentlisiylc giiriiyruek oldufunu bildirdi, Arslau Yalrgrr bu ]icz iigyi.iz lcatlar rnairyetiyle l\lahmOd'un Scmerk:rnd crvarrndaki ordug6lrrna geldi, Ouun kiiqii.k, fakat siir'atli bir atr vardr. O bir btiyi$iin veya diigmanrn yanrna gitti$i zanran, kendisini yakalayacaktanur hisseder etmez bu siiroatli ata lrirl:rck kaq,rn:rya rnuvaffirk olrnaktaydr. Sultan Mahmfrd liu dururnu bildi[i igin daha iiuccdeu adamlanna emir vermi.,t, r-,nlar da bir Lahaneyle Arslan Yabgu'nun atlnr gdtiirmiiqlcrdi. Nihayet ziyafct rucclisinde her ikisi arasrndaki meghur miiliikattan sonra, Sultan onun iincmli bir kuwete sahib oldufunu anlanultl. Mahm0d kendi iilhesine gelebilecek zararlarr iinlemek igin Yabgu'yu hileyle tutuklayarak Hindistan'da, Kegmir'e giden gegitte bulunano Kalinciir lcalesinde hapscttirdi. Arslan Yabgu iiliim tarihi olan 1032 yrhna kadar o kalcde kalmu;tr.
Ote taraftan Ali Tegin de Sultan'rn hareketini ti$en
36
EnDOGAN MERqIL
hgtr, Bu suretle Sultan Mahmfrd, eski SAmAni Devleti'nin mirisrnr igine alan topraklara biitiiniiyle hAkim oluyordu. Ote taraftan Karahanh Muhammed b. Yisuf (Yrfan Tegin), Mahnrfid'un krzr Zcyueb ilc cvlenmck ve kendisine va'd edihnig olan topraklarr almak iqin Sultau'dan yardrm sallamak iizere Belh'e gelmiqti. Aucak o burada soguk bir qekilde kargrlandr. Mahm0d ona "Sizin gimdilik geri diinmeniz lizrm. Qiinkii biz qimdi Somnat iizerine yiiriimek istiyoruz, iince bu iqi bitirelim. Siz de Tiirkistan hanlrfrnr ele geqirin, o zaman bunun tedbirini aLnzo' demigti. Muhammed, b. Yrisuf hayal }orrkhfrna u$ramrg olarak Belh gehrini terketti. O yardrm alamadrfr gibi, Zeyneb ile de evlenememigti. Aucak bundan sonra Yisuf Kadrr HAn vc o$ullarrnrn talihleri agrlmrgtr. Onlar iince Ozkend'i, sonra da Balasagunou ele gegirdiler (10261L027). Sultan Mahmfid SomnAt seferinden diindiikten sonra (1026), Yiguf Kadrr Hin ile giiriiqmek igin Fakih Ebi Bekr Husayri'yi Merv qehrine giinderdi, daha sonra da yardrm iqin o tarafa bir Gazneli ordusu giinderilmig olmalllrr. Ncticcdc Ali Tegiu nafilup cdilmiq ve Sultan Mahrnfrd ilo bir barr,; yaprnrltrr. Bu banEa giirc Ali I'egin'in Miveririinnehir'deki hukiirndarhfr tamnryordu. Y0suf Kadrr Han ile Sultan Mahm0d arasrudahi dostinc miinasebetler ise devam ediyordu,
H6rezm'in Zabtr
Ote taraftan Sultan Mahmid her frreatta llirczm'i itaat altrna almaya qahgmaktaydr. Buramn hAkimi Me'mOniler'den Ebu'l-AbbAs Meomtn, Sultan'rn krzkardeqi Humey-i Huttali (veya Hurrey-i Kalgr) ile evlenmiqse de, Mahm0d'dan korkmakta ve bu sebeble Gazneliler'e karqr Karahanhlar ile
ittifik yapmak istemekteydi. Fakat Karahanhlar onunla giiriigmelerde bulunmakla beraber bir askeri anlagma yapmaya yanagmryorlar, daha gok Gazneliler ile onu:r arasrnda aracr olmala tercih ediyorlardr. Me'mfrn bu aracrhk teklifini kabul etti. Mahmtd ise 1016-17 krgrnda Karahanhlar'a elqi giindererek llirezmqAh ile bir anlaqmazhfir olmadrfrm nAzik6ne bir qekilde bildirmiqti. Ancak Sultano Me'mtnoa da bir mektup giinilermig ve HArezmqAh'r tehdit etmiqti, O bu mektubundao "Aramrzda ne qartlarla sulh ve ittil'ak yaprldrfir ve HArezmgihorn bize ne kadar borglu oltlufu bilinmektedir. , . Burada hiikfrmet, icraatrnda tam mAnisryla zaaf ve acz iginde idi. Bu millet beni iifkelendirdili iqin hiikiimdarlarrn iradesine kargr muhalefet giisteren hiinleri cezalandrrmak ve yol gdstermek vazifesini yerine getirmek iizcrc bir rni.itldet Belh'dc kaldrm. f00.000 siivari ve piyade ile 500 fil topladrm. Aynr zamanda kardegimizi ve euigtemiz olan Emir'i ikaz edece$iz ve memleketin nasrl idare edildifini giisterece[iz. Zayf bfu emir bu vazifeyi ycrine getiremez. Ancak bizden iiziir dilendikten sonra Gazne'ye diinecefiz. Bununla bcrabcr arsafrdaki iig garttan birini yerine getirmelidir : l) Videttifi gibi itaat ctsin ve Sultan adrna hutbe okutsun, 2) Bize liyrk olan hediyoler v,:
CAZ\I.]I,II,EN DEVLETI
TANIHI
g7
para giiudersio, 3) Bizrlt:n merlamct dilemek iizere rremleketintlen imamlar, fakihlrr vc clifrcr ilcrigercnrcri gtiurlcrsin" diy,reru, Nirrayet Ko"ohorrlrlor,ro aracrh$r iLr srrlta' Mahrnitl iL: I-Iirt:zm5ih, arasr,rru Lrir ba'g yaprkh. Bu La.';a giirc; IlarczrnSih, Sultan Mahrnfftl'a tzibi olacaktr. Ebu,l-Ablris Meomrin Nr:si vr: l"r'rirr' ';r:lrirr.rind. lr.trrr:yi surta, arlru* ,kuttu, g.'g thgrntlaki *'hi.lcrrri: tle iiyr. yaprracaktr. Ay'ca anragmallaqkcnt Giirgerr,$i; geyhlcr, kadrlar *: rlcvletin ilerig"lcni.,.iylc Lirlikte sultan Mahmfid.,a seksenbi' dinar para vc iiqbin at gi;nderildi. Mahmtd buna memnun olarak Gazne'yc diiudii' ot' taraftan hutbeniu sultan Mahm0d adma okunmaya barslamasr, I'Iirczm ord*su kumantla'ra' ara-"rncla bir anlaqmaztrga yor agmrgtl. rlutLenin okuu.ras'rr isterncyenrcr rru durumun iilkenin iiibarrna gi;Ige diiqiirdiigiinii iLrri siirdiiler. B' kunrantlanrar arasrntlan Buharah Alptegin ve arkada.'larr xft:'nrt''u iildiirerck (l? Mart r0l?), yerine onyedi yaSrndaki ye$cni lil-ru'l-lliris }fuhammed h. Ali'yi geqirdilcr, Bu srrad.a I(arahanhlar arasrntla tla rrir sartanat rni-icadr:resi rraggiistcrrnigti. s.ltan Mahmfid isc Karaharrlrlar'rn lru ig miicatlelrsinrlerr vc yirsuf Kaclrr I.IinLn yardrm istt'ttt.sittrL'tt yitlarlanitrak giiliirriiqtr: r.nirstr:si l\lr:'rniirr,un bir intikarncrsr tlarak, hakiliatt.. .i-sr: llirczrrr'i zal)t otrnck igi. har.kcte g.qrnek ist.iyordu. Nitckinr l^r rrraksatla iiuce llarezm'r: bir elr;i yolrandr. Mfr,.fio,o iikliirmiig olanla'u giin{r:rilm.5i l'c hutbenin tckrar Marrmffd adrna okunmasr istendi. Ilirrrrzrn'tl*ki isvara iinderlik etle'ler Surran,rn krzkartlcai H"".;;-i Kargr,yr gt:ri giiudcrrliL:r, hattii Lc'-altr kiliyi l\lc'rniin,rr,r kariieri olarak tllur. A.cali sultan M'hm0d'a itaat ve hutr,.yi ,nun adrna okutmakyakalahusfrs'nda harckr:te gegmediler. Mahmtd'un Alptcki' ve dteki iinrlerleri, iildiirmek iizerr:, kendisine teslimini istemesi, iki taraf arasrnda bir savagr kaqrnrrmaz l'hnrqtr. ilk dncii savagrnda; Hirezmliler Gazneli iinciilere u!r. uyrtrtu" verdircliler' Fakat surtan zamanrnda yetiserek Gazneli 6".ii lri'likl;;;;; -3 bi.itiiniiylc yok olmaktan kurtardr. Nihayet T"-*,r, l0l? tarihindeki iki t-nraf arasrudaki sav4rsta' surtan ordusu Alptegin kumand.asrndaki I{irezm ordusunu ycnerek'u'iilgenin'aqkenti 'fahm'd'uu Gti"g.oqi girdi. Mahmird b* suretlc lliirr:zm biilgcsino hiki,n uiiu ve buradaki Me,nrfiniler hinedamna son verdi. i.yan,n iir; eleba,srsr fillere gifnetildi. Oteki ;.il;;;;;;rn derecesinc gtirc aeSitli cezarara garptrrrldrlar. Me,m0niler hanedamnrn biitiin me'supla' Gazneli iilkesindc muhtelif kalclerde hapsedildi. Karotruotrlu, kendi ig miicatlclclcrindcn dolayr bu fiili durumu kabul etmek zorunda kal_ drlar. Sultan Mahmfrd Hirezm'i Hicib Altuntag'rn id.aresine vererek Gazne,ye diindii' [sir cdilen r{iireznrli askerlrrr dc zincirc vururarak Gazne,ye gtitiiriir
O[uzlar
t
Arslan Yabgu'uun s,ltan Mahmtd tarafrntra' tutuklanmasrna selguklu iilcsirri', r''htr:'1r:lcrr, rr* srratla arara.nda bir rrirrik buruumamasr, bagka
olmamalanndan tepki bir ihtimalle Mahmod'a kafa tutacak kadar kuwetli Yabgu'ya bafh iliirtbin gdrt"..rrrr"aikleri anlaqrhyot' Buna-karqrhk Arslan Mahurffd'a, selguklular'dan i.ihrlrk bir o[uz grlrbrrooo ilerigelenleri sultan geqim darhfr iginde bulun' ,oliio, gorrrruki" olilukl"rrm ve M-iveriiinnehir'de
duklarrrrrbililircrek,Horasan,agcqmclerinemiisaadeedilmesiniricaettiler' selguklu iilc' Bir idiliaya giirc deo onlann Miveriiirrnehir'den ayrrlmasrna Mahmffcl-onlardan Sultan olmuqtu' sebeb si iqindeki iinderlik miicadelesi diigiinerek,. Tis valiiizellikre askeri kuw"t or"ruk faydaranabilecefini si Arslan CAzib'in muhalefetine rine nriisaade
l"g"
O$uzlar'rn Ceyhun nehrini--geqmele' ve Krzrl Beyler'in bulun'
""g*"tl, etti. Baqlanuda Ya[Jur, Buka' Gaktal
yerlcqtilcr' Ars' r,r, ofiuz grubu serahs, Irbive.d vc Ferive sal*alarrnda
parmaklannn kesilmcsi' lan Ciizib, Mahmfitl'a ok atmamalan igin onlarrn baq
niyahutdaCeylrrrnnclrrirreatrltnalarrtavsiyesindebulunmuritrr.Sultanonrrq katr yiirckli bir aclam imig' bu siizlerine hayret etmiq ve "sen merhametsiz'
sin"
CAZNI'I,ILIiB DI]VI,E'II
ERDOGAN MERqIT'
38
ccvabrnr vcrmigti.
AncakolaylarArslanCizib'ehakvcrdirecekqekildegeliqti.ofuzlar 1028 baqlailrlar' (Tiirkmcnler) yerli halh srkrntrya -Nitekim Mahmtd'a Sultan 'liiqiimeye Tiirimenler'den yrt, lugroau itl"ra, Balr*"d ve FerAve halkr gikiyettebulun
ArslanCAzib,ibecerisizlikleithametti.ArglanCizibbuhakil.atrkabul ettiveverdificevabda,Tiirkmenler'inbireyiletordusunrrnyeterliolama. miicadeleyc 9a' yacafr d"r""Id" kuweilendifini bildirerek bizzat Sultan'r firrdr.
SultanMahmodhastalrfirnara[menhareketegegti(m.1028)'iince kuvvetler ile takviye etle'
Tfrs'a yiiriidii ve Arslan cazii'i g*r"Lli yardrmcr (Rrbit'r Ferave) yakr' rek Tiirkmenler iizerine giinderdi.ierive kervansarayr Gazneli kuv' idaresintleki Cizib urnla iki taraf arasrnda-ki savagt", Arslan
bu savaqta vetleri Tiirkmenleri a[rr bir yenilgiye u$rattr. Tiirkmenler'ileu ve bir Dihistdn'a Da*arr'ua, BJhan diirtbin kigi iildiiriil.til g"ri t.fu"f-uir gok kalamayarak da orada kaganlar hsmr da Kirmin'a t.c;l.r. Kirmin'a Aliiidd'evle Isfaharroa geldiler. I.i.hao hakimi KAkfiyiler hanedanrndan_ Muhammedb.Diigmenziyir(1008-1041)onlarrkeniliordusunaaskerkaydetti' krsa siirdii'Jultan MahAncak Tiirkmenler'io t o.uauui rahat hayatlarr 90k Tiirkmenler'e Alaiiddevle mfrtl,clan gelen bir emir iizerine Isfahan hakimi soyclaqdurumu birisi bir tuzak kurtlu ise du, oll.,o Tiirk hizmetkirlarru
lannr veBalhanDafilar,,nakaqtrlar.SultanMahmodiiliinceyekailarigtevedrgta Fakat bu gegici Tiirkrnenler,i takip ettirerek iilkerini onlardan tcmizledi' o[lu Mea'frd devrin' bir siire igin olmug, onun iiliimiinden sonra yerine gegen
T,\III]II
39
dc, Tiirkmcnler tekrar Horasanoa inerek Biiytik selquklu Devleti'ni kurm*qlardrr.
Gfrr Biilgesinin Zabtr
Afganistin'trr llchncntl vadisi ilr llcrit arasruda bulunau dafhk biil(iirr vcya Giiristin denilir. llu biilgcve lruzarr l\{cndiq atft cla verilir. I3azr Lragansrz kalan tcrseLrbiislcre rafmen Scbiiktegin etki sahasrnr Giir'un dofus*na kadar uzatmr; ve Giir hikimi M.ham'red b. sori ona tibi olmustu. Scbiilitegin'in iiliirniinden sonra lbn Sriri Gazncliler'e karqr diigmanca clavgcyc
raurnaya baqladr. Onun itlaresinde Gfrrlular yol kcsmcktc, tiirlii kiitiiliiklcr yapurak Srrltan Mahnrirrl'rur hlllsur rllratsrz etutclitc idik:r. llrr cyiik:t.in Gazncli virlilcri llrn Sfrri iizcriur: yiiriidiiklcri zarnan, o ul:r:;rLrraz rla$rk biilgelcre srfirnarak kurtulmaya muvaffak oluyordu. Nihay.t srdtau Mahnritl m. l0ll yrhnda bizzat harekcte gegti. Oncii olarak iki biiyiik cmiri Altuntaq ve Arslau Cizib'i giinderdi. Sultan liendisi cle Biist ;clrrintlen bu biilgcyc clogru ilcrlcdi. Gaznrrli orclusunun gcldifini ii[rcnr;n G0rlular siir'atlc da$ara gekilerck, kendilcri'i savunmaya gahgtrlar vc
bunda da bagarrh oldular, Altuntag'r dar bolazlarda srkrqtrrarak yentliler. Sultan l\[ahmrid ordusunun giiq duruma diiqtii$iinii ii$renince a$rrhklarrnr, kiiqiik yarsta olan iki o[lu illcs'rld ve Muhammed ile kardegi yfrsuf'u zemindiiver gehrinde brrakarak si.ir'atle ilcrledi. G0rlular onun karqrrnda aynr Laganyr giisterr:rnr:diler. Gazneli ordusu Gtr btilgcsinin baqkenti Ahengeran gehriue yiiriidii. Muhammed b. sirri onbin kigilik ordusuyla sultan'a kar.sr
iki taraf arasrnd' iifileye liadar devam eden savag srrasrntla, sultan I'Iahnrid sahte bir geri qekilme hareketi yaparak Giirlula' da$hk biilgede* ovaya gekmeyi bagardr. Burada da devarn eden savagta Gazneli ordus. Gtrlula' ma$lup etti. Ibn S0ri ve oflu $is, Sultan ]llahmtd'un eline csir diigtiiler ve Gazne'ye giinderildiler. Ancak ilrn stri esir olmaktansa iilmeyi tercih etti ve yiiziifiinde gizledifi zehiri igerek iilclii. Sultan Mahmird Gffr biilgesini lbn stri'nin, miisliiman olan, di$er bir o$lu Ebfr Ali'ye brrakrr. Ay.ca bu btilgede Islamiyeti yaymak iqin fin adamlarr giirevlendirildi. Sonraki yrllarda GOr biilgcsinc birkag sefer daha yaprldr. Sultan Mahmfid 1015 yrLuda, muhtcmclen Gfrr biilgesinin giiney - batrsruda bulunan Hvibin'c yiiriirlii vc bazr kaleleri ele geqirdiktor soura Gazre'ye diindii, Birkag yrl so'ra sultan Mahnrtd, oflu Mes'frd'u G0r'un Teb ath ilc rneghur kuzcy -batr biilgesini itaat altma almakla giirevlendirdi. Mes'rid I Eyliil 1020 tarihinde bu biilgeyc gitrnck iqin Frcrat'dan aynldr. o Teb biilgesinde birgok kaleleri zabt ettiklcn soura buranrn hikinri de itaatini l_,ildirdi, aynca GarcistArr tarafinda elo grqirtli$i biitiin kaleleri teslim etmeyc siiz verdi. Mes'fid, Ttr adrndaki bagka bir kaleyi de bir hafta siiren giddetli garprqmalardan soura zabt ederek llerirt'a diindti. Bu suretle biitiin Gfrr biilgesi Sultan Mahmfid,un idaresi altrna girrniq oldu. koymaya qahgtr.
cAzNriLlLnR
ERDOCAN MEnqlL
40
ltaat Altrna Ahnmagr
Kued&r Biilgeeinin
zinelcn uzak yerlerc ancak silahh olarak vcya grublar
I
c"r""iir"r'i""r"tt'"" hiikiindail s"riitt"gio ,"uii;r"au
sultan ]llahmtd bu giinlerde gehirdelii giirevlilere ve giivenilir kimsclere anbardaki hububatrn dafirtrlrnasr igin emirler verdi. Nitekim anbar' lardaki hububat fakirler ve ihtiyacr olanlara ila$rtrldr. Ancak bu durum t0l2 yrhnda mahsul ahncaya kadar siirmiigtii-
*i*a" iilkcsinin
iizcrine yiiriitlii' i*::fl#lJh5'ilr':ilT'*'tt,t"r"*;'"i'tib"tkurmuevcvrlrrk yr'o e''"r'-iuf'oa' oo"" diintlii
u"i*
frr'aat
biilgcsine
1'1i1t kabul ettisi gibi' vlhk Sultan iince Herirt'a ;;il'-"t;'" ili;;;ff*1isy1t"1:'"n*ti siiz vcrdi' SuI' ve bu echri kusattr' yurtro ut' t"i*'""i iidemeye * Gaz' ;;; olarak "" haraca ilave nur*ttt"*trtul ettihten sonra qartlarr tan bu ne'Ye
diindii
"" "J;'l;;t"a'"tu*t
vadisindc bir iginilc' Murgirb'rrr yukurr Torkistinr Afgan Garcistinn
t'}**;1jilfi Bfl #t:l iirkedir' surtan *'"*;t;s-v'r'oo-' b.nu ;:{': $* .ebabastffi;'"' {x'rl*; *:rsr.;;l.ltuuu*tta Fli:":F; ua'oltrt*it"' Ancak bir siire gibi' o*to"'i'ii"J
**'tl'
mn Yerine *"0-" l'"tiiil"*"t'"u' #d;;rlu",, Hora.an,, zabt isin
tt"irloJ'"r""ine
gidi;'t"utn "it"tutt'
katrlmadrfr syrtan Mahmfrtl
iizerine giinclerdi' budurumunur'"'dJ"g'ii'"uo'rt"tu"i""I;,Jt;Altonlas'Arslancizibve gi r-
ine "Jstirn *o"'uil'*i*i:;;"'biil genin- baqkent "'*""ii'ti "il; ;Tfiil;*ootunt*t"" Gazneli kuvvetler Tl"*5 ;#" ;r;.": r'"*ir;:x iildii' tutuna de" buratla lirt"c
I\lerv-rotl
Belucistan,dakt
:::htlfu M;"r;t;;rrri""'go"a*ilii'""
Fqff:;; )^l
loo"u.oracla
verdi' Busuretle"*"*ii""'1i'"''u"*-9t'olito*t"tiLodotlut'-isineahnnrrs Eb"t;;';; e-l-'Menl'i'nin' id'aresine hiir' ;; ; Jt
*;t oltlu. sultan *"ofi' Yaqh $ir Ebn N';\;'i'*'li'*
*';;;;"ii"ilfi'
mct giisterildt t""o''Too-'iio's-'o'01
pi'iau"ta'
Nig0birr $ehri'nile Krthk
k"o'li'ine biiviik iildii'
geqcn qehircte
Uii{'l"
1011 yrLnila
Giiriilmemiq Sultan Mahmttl devrinin :""-9'^'tl"ylarrndan J"'t""o'nr" *tuu#tu"';*il"" F'\+d"''
Horasan
q"hi"l"';;:
derecedeu6'"g"e"":'r;;iT;*.'ttf;,*j*l3t;]ffI$:"m-1; o'l' n *jl*l*,:TX';",?,1;f
#ifffi ;il** : Hutr'l"*uturdaki
ra'yemiq,,"",*-oli-iscesetrer-",:*;t1",;f:Jtililltil:l"il:":'{[ r m rke ark T*3"fff*ff;,ir' i"" ."0 "ore h echi e
:ffiHT:i ::*rTh
"5
Sultan Mabm0d ve Ziy0riler
i
:
Gsrciston'rn Zsbtr
kaboi eilerek
hililrde gidebiliyordu.
verrncrrriqti,
il;',,/d'.".,',,".'j*llki;*'fr'#""*,n"i{lfiil",-,H$H: dafihlc olusuna yrilrk hutu. vermck-v-e o"l::_y"'j":'r.if giioil"'-"'tuti]'nnl;;;;;"'
4t
Kiipcklcr ve l<ediltr biitiiniiy'lc yok edilmiElerdi. Gazncli giircvliler tara{'rn' dan lrq i'tr: suqlu olanlar qiddetle cezalanchrrldilar, fakat bu ila bir sonug
Kusilirr btilgesi kuzey" doiusuna diigen baflanmrEtr' sebiik' Kabaca bugiinkii B"lo"iJtarr"o
f,a,ac,
Duvllil'l T^ltllll
Gazneliler'in iizellikle ciirclin ve Taberisttn'a hakim olan Ziyariler Devl:ti ilc yakrn rniinascbetlcri vardr, IJu b.iinedanrn baqrnda bulunan Kabis b. Yuryrrgir zalimli$i yiiziinden ordusulrln isyanryla kargrlagmrq ve tahtrnd.an uzaklaqtrrrlarak yerine oflu Felekii'l-Me'dll Mentgehr gegirilmigti (10r2).
Sultarr Mahrnfrtl ise, Kabfis'uu
difcr bir o[lu Diri'yr
dr:steklcurcktoy'
di. Diiri tlaha iilcc babasryla anlarsrnazhfa diigrniil vc Gazne'ye Sultanorn ya' nrna srfrnmrqtr. ]\[ahmird, bu sebeble, onu desteklcmeye karar vermig ve Ars' lan Cizib kumandasrndaki bir orcluyu Diri'1'r Ziyiriler tahtrna grkarmah igin giind.ermigti. Fakat Men0gehro Sultan Mahmfid'a tibi olmak ve yrlhh ellibin dinar harac iid.emcyi va'd. etmck suretiyle tahtrnd.a kalabildi. tlu ulaydan hsa bir siire sonra sultan Mahm0d bir hzrnr Mentgehr ile evlendrrcli (1013), Ancak bu cvlilik Men0gehroe bir iisttinliik sa[lama-'q, o da iiteki vasaller gibi zaman zaman Mahmird'un seferlerine askcr giind.ermigtir. Bu seferlerden birincle l0l3 yrhnda Sultan Mahmtd, Hindistan'da Nandana'ya yiirii' dii[[ srrada, Menfrgehr Deylemli askerlerdcn yardrmcr ]iir birlik yolladr. Sultan Mahmid batrya Rey gehrine dofiru yiiriidii[fl zamano Mentqehr onu kendi topraklal igiude kargrlamrg, ddrtyiizbin dinar para iidemeye ve Gaznoli ordusunun erzak ihtiyacrm gidcrmeye zorlanrmltr.
$te taraftan Rey gehrinin dtigmesinden sonra Menfrqehr, Sultan'ru Gazneli ortlusunu kendi iilkesini elc gegirmek iqin kullanabilece[iui diigiiurerck korkmuq vc [u yizdcn Mahmfrd'a karqr diiqmanca bir tavrr talumrqtr. Ay' rrca o kentli i.illccsindcn Gaznc'ye gidcn yollarr kapattro biitiin kiSpriilcri ve gevreyi tahrib etti. Sultan Mahmtd onun yaptr.klarrnr ii$rendifi zaman gok Iazdt ve biitiin giigliiklere ra[men Gazne'ye diinmeden Menfrgehr'e bir ders ver' mch iste{i. Menigehr ise Sultan'rn kendi iilkesine do$ru ilerlemesindeu gok korkmug, onu iinleyebilmek vc yerinde kalabilmek igin iiziir fileyerek begyiizbin dinar iidemigtir. Mahmod onun itaatini sailadrktan sonra Gazne'ye diindii (1029). Bundan birkag ay sonra da, 1029 yrh sonunda, Menfigehr iililii. Onun yerine gegen ollu AntgirvAn da Gazneliler tarafrnd,an emirli$i t6'nrn4' bilmosi igin ber;yiizbin dinar para iidemeye mecbur olmugtu.
42
c,rzNItLlLEIt ljrvl.tr.t.l
ERDO0AN MERQIL
Sultan Malunfril ve Biiveyhiler
Sultan Mahnriid'un
ilk saltanat yrllannda Kirtnin
biilgcsine Biiveyhi
hinedarundan Bahi iiil - Devle Ebfr Nasr Firriz (99ti 1012) hikirndi. Sultan'rn kudretli qahsiyeti ve faaliyetleri kargrsrnda tutunamayaca[rnr anlayan ve bu scbcbten korku igindc ya\sayan Babi iid - Devlc hcdiyeler ve elgiler giin-
dercrek ouunla tlostluk kurrnuq bir ittifak tcsis etnrirsti. Bu yalcrnla$rnayr giiziiniine alan Sultan l\Iahrnfid'un lliiveylriler'r: karrsr siyascti bunclan sonra tam bir miidahale qeklinde olmadr. Ancak onun Kirmin'da hAkirniyetini tcsis iqin bir frrsat bekledifi giiriihnekteilir. Mahmfftl'un eline bu frsat Bahi iicl - Devlc'nin iiliirniiyle gogti. Jlahi iid - Devlc\rirr tiliimiindcn sonra (1012) yerini, Ilalife el - Kailir BillAh tarafrndan "Sultau iid - Devlc" unvanr vcrilen ve hiilciimdarhfr tasdik olunan oglu EbO $ucn (1012-1021) almrqtr. Aucrk bir miiddet sonra Ebfr $uca'ya Kirmin vilisi olan kardeqi Ebu'l-Feviris isyAn etti (m. 1016-1017). $irAz crvannda iki kardeq avasrnda yaprlan savaqta libu'l-FevAris maflup olarak iince KirmAn'a kagtr. I'akat o takip edildi$ini anladrfr zaman yardrm istemek iqin Sultan Mahmfrd'un yamua gitmektcn baqka garesi kalmamrgtr. Bu uedenle Ebfr'l-Feviris iince Biist qchrinr:
gitti. Sultan Mahmdd igin Kirmin'a miidahale etmek frrsatr dofimugtu. Ebu'lFeviris'in gcldifini iifrenince SistAn vilisine haber giindererek onun kargrlanmasrnr emretti. Sistan v6lisi tarafrndan Ebu'l-Ircviris'e herkesi $aQrrtacak derecede ikramlarda bulunuldu. Ebu'l-Feviris daha sonra Gazne'ye gitti. Sultan Mahmtd onu istikbAl etti ve iLramlarda bulundu, kendisine hediye olarak altrn, giimiiq, atlar ve siiriiler verdi. Ebu'l-Fcviriso Sultan Mahrnfid' un huz0runda iiq ay kaldr, Burada giirdii[ii itibar bagka emirlerin onu krskanmalanna elahi sebeb oldu. Nihayet Ebu'l-FevAris Sultan'dan hiikiimdarh[r ve KirmAn'r tekrar ele gegirebilmek iqin yardrm istedi. Sultan Mahm0d da kumandanlanndan ve devletin ileti gelenlerinden Ebt Said b. Muhammed et - Ti'i'yi bir orduyla onun yanrna kattrlr gibi, para ve silahca da yardrmda bulundu.
libri'l-Fcviris vc Ebd Said beraberce Kirmin iizerine yiiriidiiler. Sultan iid - Devle'nin orada brrakmrg oldufu kuvvetler onlara ruukavcmet cdemeyeceklerini anladrklan zaman geri gekiklilcr. "Ebu'l-Ii'eviiris bu $uro-tlc yeuiden Kirmiinoa hAkim oldu, oradan Fars biilgesine gcqerek $iriz'r da aldr. Ebu'l-FevAris bundan gonra Oazneli ord.usu d.tiniinceye kailsr herhangi bir anlaqmazhfia aebebiyet vermemek ve bunlarrn kenfi iilkeeini ele gegirmeye gahEmalarrnr iinlemek igin Gazneliler'e diiriiet davranmaktaydr. Fakat onlara kar,lr yine de so[uklufunu hissettirmemeye muvaffak olamadr[r anlaqrlmaktadrr. Nitekim, Ebu'l-Feviris ile Gazneli kumandan libri Satd'in arasrnrn agrldrfr o devrin kaynaklarr tarafindan da belirtilmiqtir. $iinkii, Bb0 Said onun yanrnda daha fazla durmayarak geri dtinmiiq ve Sultan Mahmdd'a onu gikayet etmiqtir.
.rARlrrl 4,3
Biiylccr: krsa r-rir siirc igiu suttan nfahrn'd'uu girrni; olan E Lr u't- Fe viri s, Er-r fr s iiirl idaresin,l"ki r;;; ,#;t 'imayesiue l"il"';" a1.'rma srndau so.ra, rriraz da kc'cri endigeli"; travraur* yiiziindcn cazneri hiikiim. darlilttr yardrllundan
uzak kal.rrri buluuuyor,Ju.
Nitckirn _ltlbu,I-l,eviris n' l0lT/r0r8 tarihiude sultan ii,t - u"ut"'y" y"'itrrriq t" tiiir' oldugu vilayctleri
r.'rrakrp kagmrgtr. sultan Ma'miid isc aaha Qok Hindisran meggirl oldufiundan Kirrnin bir ordu giindcrmemigti. Kirmin
sn'ra'flu srrltln
'izeriue Gazrr.liler lVles'itl zanrautrrrl' tarafrntlan
'e daha
cite taralr'ru lliivey}ilcr'tleu ll.,y hiikirni "oii"ait"""t ti.. l\{ectliio4-Devlc rrah^i,tlI)evle ise idareyi annesi seyyia"'y" t rrut *ali zorunda kalmrrstr. '. Qiinkii Mecdii'd'Dcvle rrc'r*t ilrcriua"" aoru vaktirri har,:r' zcvkleri ve ilimre ufrag_ rrrakla gr:ltirrtr.ktt:ydi' sultan lllahmird 'ok iso hutbc ve sikkcrnin harac gri'dr:rmesi iqin seyy'ide'ye ,raber 'tlr.a ol'rasr vc yollarnrq, "i,ti,i#rr;.''jl}"il"iin istekrcri friuc getir'medi[i takdir
'u
surtan ilgi gekici'ir , "ng""-"gi* hayatta ols*1,111, rru huetsda Srtltan 'btiyle er'ir buyuruyor diyerek endiqe igin'c olur ne tedbir almak gerekiyor tl.rtlim. Anlf ginrili bu "o,lig..l.,o 'za[rm. Qiinkii su]tan akrlrr bir padigahdrr ve sa\.a!s igilin sonucr,our, giipir"fi oldu$unu bilir. Mahmud'a cevabr ise
D[sy Lcnirnle geli. ve l-rtrni etlerse, L,ir kadrnr uraglup etneye rnuvaffak ^uurrru old,u$u iqin bir ;cihret kazanarnaz, E[er ben onu mailup fro .., tryuo."r" kadar onun devleti iistiind.en yuk ohnar,,. Rivayete"d"r."J, giire bu cevabran gonra Sultan Mahmiid Rey vilayeti'u it,iru, aoit lr., ho.ortr bagka bir kayua[rn irh.csi daha "i*."rilrir. lronrond;ro h"yurr,'ro son yrtarrnda savaqa
Meymendl, Cib6l biilgesi'egiqikti". 4lerine
vezir
d;;;;ncr:den kaugmadr$rm sormu$ru. "igi"iaa"" "Elcr lley ;iehrini rrir erkek orsaydr, NiEabtrda devamrr karargirh kurmu; bir ordu rnuhafaza *,*"t "t*i; g"."t"cckti. Ancali Rey,|e bir ka. chn buluudufu siirece Biiveyhirer't1"" H;;;:;" iqin gergek bir tehlike mevcut sultan
de$ildir." demigti. Seyyide l02g tarihinde iildiigii zaman oflu Meedii,d-Devle idareyi tckrar eli*e a*rr' Ancak o devret i;"r'"ri;;tecriibesizfi. Bu bakrmdan orkcrrdisinden memnun crefild.i. Neticede Deylemri u.k"rh" nu".r."ar""iyr" '.sr sAkinlcrini dehqete diiqiirifiler, Hey hrttj-lUe"atid-Devle,yi d.ahi tehdit et_ tik:r' IJ* rlrrrunrrla Mcctlii'd-Dr:vt,,'rrir, s,rt,or. lrarrmirt|dan yardrm istcmek_ lr:n bareka qarcsi kalmu
Dc, rr,.uin <,rd.;J
;;;,1ilI:
bciyle bir firsatr sabrrsrzhkla
u;il;:r",, id ;iiil H; mj; T;ji**; beHilotar.. .
Ni*t i* o Hicib Ali Karib iclaresin_ iir..io" giindermig ve bu kumandanr_ u".r'u,*iuri. Sirlta,' M"h*il;trrdqe bozu_ lan salhgrua rafmen kendisi $e -rra"ekrte-u"ort "" iiuce ciircan,a si*i. Berki de o iince b'raya germekle M""aii'a-D'"ir"'y; ;;1"r"";i."t"r'"r.u**, miimkiin bir yardrmr iin]emek istiyordu. rra.ir ati KariL Mayrs 1029 tarirrinde Rey 5ehrinc gcldi. Mecdii'd.Devle yuoro,lo y,i" t r'rtit t;. t.r.,r"t-aa*go U"fde sekizbi. kiqilik bir kuvvcti derhal Rey ua Mecdi,d.Devle,yi ,"r"{:Tl.r"_,
44
ERDOGAN MERCIL
de Gazneli ordusunu karqrlameya giktr. Hicib AIi onu ve yanrndakileri tu. tuklayp Gazneli ordugihrna giinderdi. Sonra da Gazneli subaylan yollayarak Rey qehrinin kaprlanm ele gegirdi. Bu muvaffakiyet haberini alan Sultan Ciircanodan ayrrlarak 26 Mays 1029 tarihinile higbir mukavemetle karqrlaqmadan Rey gehrine girdi. Mecdiiod-Devle'nin Gazneli kuwetlerini kargrlamaya qrknrasr ve daha sonra Sulten ilc arasrnda gegen konugmalardan grkarabilecefiimiz sonug Mahmfid'u onun davet etmig olmasrdrr. Sultan'rn eline Rey qehrinde bnyiik ganimet gegti. Mecdii'd - Devle ve oilu Ebt Dulef ise hapsedilmek iizere Hindistanna giinrlerilili. Ble gegen ganimetler arasrnda bir milyon deferinele mal, begyiizbin dinar deferinde miicevher, altrbin elbise bulunu-
yordu.
Sultan Mahmfid ayrrca bu biilgede dinl yiinden kanp'klrH1ls t.6.6 olen Batrnileri cezalandrr&. O Rey'de bulundu$u srrada komgu iilkeler hiikiimdarlan itaatlerini bilfirmek igin onun huzuruna geldiler. Ancak genellikle "SAllir" ismi ile meghur olan Tarum, Zeucan, Ebher, Sercihin ve $ehrizir gehirleri hakimi Miisifirt hinedamndan II. llraUtm b. II. Merzubin bu 66revi yapmarnrqtr. ll{ahmid, II. lbrehfm'i cezalandrrmak igin onun cski rakibi Ciistanl hanedaundan el-Merzubdn'r biiyiik bir orduyla harckete gegirili. El-MerzubAn, Miisafiriler'e ait Kazvln'i aldr ise de, Sultan Gazne'ye iliindii[ii zaman II. IbrAhim bu gehre tekrar sahib olilu. Mahmtd, Rey ve crvaundaki biilgenin id.aresini o$lu Mes'tdoa brrakarak NiqAbfir'a diindii. Mes'frd beraberinde el - Merztbin olilufu halde II. Ibrahim'e katqr harekete gegti. II. Ibrahim iince SercihAn kaleeine qekildi ise de, sonra Gazueli kuvvetleri ile eavaqr kabul etmek zorund,a kaldr. Mes'td, II. Ibrahim'in bazr adamlatrnr riiqvet ile kanduarak onu esir almaya muvaffak oldu (13 Eyliil 1029). II. Ibrahim'in o[Iu ise Gazneliler'e itaatr ve yrlhk vergi iide. meyi kabtl etti. Mes'td daha sonra Kakul hAned.anrndan Hemedinor ve Ocak 1030 tarihinde de Igfahan'r zapted.erek Gazneli topraklarr igine kattr. Sultan Mahmid bu biilgeleri ele gegirdifi erralarda bir kervan Irak'dan Hind.istan'a gidiyordu. Ancak Nih giiliinde hnrsrzlar bu kervanr vurdular ve hallirnr iildiirerek mallarrnr aldrlar. 0liiler a"asrnda yagh bir kadrnrn da oflu vardr. Yagh katLn bu durumdan Sultan'rn huzirunda gikayetgi oldu. Sultau Mahmiid, "Bu viliyet Lragkentten uzaktrr, korumak gcrckmiyor. "dedi. lhtiyar kadrn ise," O zaman bakman gereken kadar viliyet zabt et, Kryamet giinii Allih'a hesab vermen gerekecck." defi. Sultan onun Lu sdzifuo.dcn acr duydu ve ihtiyar kathnrn giinliinii almak igtedi. Sultan daha sonra bir tellAla emir vererek "Nih giil'iinden Hindistan'a gitmek isteyen herkesin eau ve mahna kefilim'n diye etrafa haber verdirdi. Biiyiik bir kervan toplandr. Kervan hallir Sultan'dan muhafrz istediler. Sultan yiiz siivAri ile bir gulAmr bunlarrn yanrna kattr. Kervan'rn reiei Sultan'a "E[er bu muhafiz kuvveti bin kigi d.e olsa azdrr. Kufs ve Belic husrzlarr bin kiqiden fazla olarak hrrslzh[a geliyorlar." dedi. llahm0d ona "Rahat oln ben tedbtrdo gifil de[ilim."
GAZNELILER DEVI,ETI
TARIIIT
45
dcdi' Kcrv*n harrket etti. surtan ise gulim'a ne gekiltle tedbir armagr gerekti$iui :tgrkl*rrrrqtr. Kervan rsfahala rrlagtr$r ,n^uoo 'ir sulran,rn gulimr birkag yi.ik mcyva satru ararak bunlarr zerrirle iu.rqtr"dr. Qiirde hrrsrzla'n yakrularda oldufiu anlagrldr$r zatnan, gur6m bir bahaneyle t,,r'rrr.yrr"turr ortaya grkardr. B. srrada.hrrsrzlar kervana yeti5tilcr. lliuhafizlar giistermelik bir savagtan sonra kagtrrar. Bu d*rurndu k"r',ruo hail'ndan feryadri" yiikselfi. Onlar hrrsrzlarrn iiniindc "trIa. sizin olsuu, canrrnrzr ba$rqlapn,, diye yalvardrlar. rrrrsrzlar onra'n bu giigsiiz durumu'u gtiriince kerva' halkrnrn canla'nr ba[r;lathlar. Ote taraftau hrrsrzrar giil
t.n'a karlr rlii|r'anca davrandrrar. surtau kumandanla'nilan Ari Karib,i o btilgeye giinderdi. Ari Karib_ bu biilgeyi itaar artrna ararak bir kale yapt*. 'h ve bir Gazneli sarri'onu buakaral orad.n ay'Idr. sultan Mahmod. d.a bu biirgcnin islimraeilasr
iei; h";;-ili,lii*Triil""-
;;;-a;;;;t;
di,adii.
Sultan Mahmffd ve Mekr0n ltr0kimleri
llIekran, umin kiirfezinin kena'ndan itibaren sind, Kirman ve Berucistin'ru bir krsmrm igine alan bir iilke olup, buranrn emirleri iinceleri Bii. veyhiler'e tlibi iditer. Aucak Biiveyhiler'in kuweti giikmeye yiiz tuttugu
46
ERDOdAN MERQ1L
GAZNEI,ILER DEVLETT TARIHI
srrada Mekran emiri Ma'dAn iince Sebiiktegin'e, onun iiliimiinden eonra da Mahm0d'a itaat etmigti. Ma'd.An 1025 yrhnila iilmiiq ve iki o$lu Isi ve Ebu'lMu'asker taht igin miicadelcye girirsmiqlerdi. Bu miicadeleyi kaybeden Ebu'lMn'arikr,r iilkeyi terk ed.erck Sistan'a kagmaya muvaffak oldu. Sultuu Mahnrird'un Sornn6t scfcrindcn d.iiniigiiudc (1026), Iillr'l-Mrr'aeker Gazne'ye gitti ve burada iyi karrsrlandr. fgA ise kardegine yardrrn edilece[ini anlayrnca, Sultan'a ba[rmlr olmak zorunda kaldr, Fakat bir giire sonra 1029 yrhntla, Sultan Mahmtil'un Selguklular ile meqgfrl oldu[unu giiren Isi,
nun iizerine llbt Bekr Mulrammed, KcrrAmi inanglannr redctmeklc canrnr kurtarabildi. IJu'dan sonra Kerrimiler sultan Mahmrid'un gar;a"o diiEtiiler' Nitckirn Sultan I:Iorasan'tlaki vililer ve mahalli yiin"tilil"rc 6u nrezhcLin taraflarlrun {rraqtlnlmasr ve onllnn cimi vr: rrrinbcrlcrtlen ,z'klar.. trrrlrrrasr iq:in t:ruir vcrtli. l_iu tnczhcl)(. aqrktau aqr[t tnraftar olanlur cr;zalau-
Gaznelilcr'e kargr diiqmanca bir tavrr takrnarak bafrmsrzhfrnr ilan etti. Sultan bu durumu haber aldr[r zsrr.at;^, IeA'nrn iizerine yiiriimek ve tahta Ebu'l-Mu'asker'i yerlegtirmek isted.i ise d.e, ecel bunu gergeklegtirmesine miisaade etmedi, Sultan Mahmfril'un Dini Cepheai Sultan Mahm0d Siinnl mezhebe ba[h idi. Ayrrca o hadis bilir, huzfrrunda $Afii ve Hanefl hukukgularr arasrnda tertip ettirdi[i mii.nazaralarr dikkatle dinler ve onlara sualler sorardr. Sultan Hindistan'daki putperestlere oldufiu kadar Islim iilkelerinde dini yiinclen kargagahk grkaran grublara kargr da miicadele etmiqtir. Sultan Mahmfid Bitrnllifie giiz agtrrmamasrna ra[men, iilkesi igindeki KerrAmiler'e giisterfifi yakrnhk ile de dikkati qekmektedir. Kerrimiye adrm, kurucusu EbO Abdulldh Muhammed b. Kerrim (iiliimf 869)'dan alan bir mezhebdir. Bu mezheb bilhassa Horasan'da gok taraftar bulmuq, Sebiiktegin tarafiqdan da himaye giirmiigtiir. Sultan Mahmrld d.a KerrAmiler'e sempati duymaktayiL ve galtanatrmn ilk yrllarrnda iiteki karrqrkhk grkaran grublara kargr onlan bir silah olarak kullanmaktaydr. Bu devirde NigAbfir'daki Kerrimiler'in sayrsr yirmibin kadar giisterilmekte ve bunlar Horasan'da miihim bir kuvvet olugturmaktayihlar, Karahanhlar
1006 tarihinde Niqib0r'u iggal ettikleri zaman, Kerrimiler'in gehirdeki bir olay gikarmalarrndan korktu}lanndan onlann reisi Eb,i Bekr Muhammed. b. Ighak'r giizaltrna aluuglarih. Fakat Ebt Bekr Muhammed Gazneli ordularr yaklaqrrken Karahanhlar'rn elinden kurtulmayr bilmig ve bu sebebten Sultan Mahmfid tarafindan daha qok himiye giirmii.stii.
kuvvetlerinden ve
Fatrmi halifesi el-Hikim (996-f021) tarafrndan Sultanoa elgilikle giinilcrilen Taherti adrnilaki dii (davet eden)nin yargrlanmasr ve iildiiriilmesintle Ebfr Bekr Mu-hammed iinemli rol o;rnamrgtr, Ayrrca bu olaydan sonra Ebfi Bekr Muhamrucd'e gcnig yctkiler verildi. Onun "llfezhebi bozuk" dediklcri idam etlildi veya afrr cezalat verildi. Ancak Ebi Bekr Muhammed ve iiteki KerrAmilernin bu yetkilcrini kiitiiye kullanmalarr birqok gik6yetlerc sebeb oldu. Otc taraftan 1013 yrh ir;inde hacca gitmiE vc AbbAsi halifesi el - Kadir'in yalonhfirm kazannug olan Kadr Sa'id diiniigiinde Gazue'ye Sultan Mahmtd'un saralnna gelmiqti. Buraila yaprlan dint bir miinazarada Kadr Sa'iil, Kerrimiye mezhebinin eiinnilik drqrnila fikirleri ihtivi etti[ini ortaya koydu. Bu-
41
drrrlth.
AbbAsi Halifeleri ile Miinascbctlcr s*ltan Mahmid baglangrgta Abrrisi Devleti ilt: i1,i nriinasel:etlrr igi'de bulunmuq, siminiler tarafrndan halife orarak ,ooro*o*rq rruluna' rl.Ka_ dir Rillnh\ halife tammrqtr. Kadir Bifi..h sultau,rn b* davranrgrndan mem*un rlrn.q ona hil'at ve hediyeler grinderdi. yine lrarife, Isri'rtiinini yaymak 'c ig:in.Mahmidoun putperest lliutliler'e kargr yaptrlr gazalarr memnuurukla iz. lcmiq ve Mahmid'a bu gayretinden dolayr-iin.ranr"" vermigti. sulta' buna karqrhk 5ii inangh Iratrmi llalifcleri'ne hig yiiz vcrrnc4i. Gazneli iilkesi'tlo Ifdtrmi l:Ialifcsi ile haberlegen gizli bir tegkilit vc birgok kigi l,alialar'ug iildiiriilmiiqtii. Hatti surtan r\{ahmid'a FAtrmi eigisi olarak giiuderilen Taherti de idaru cdilmigti. Bu olaydan 6onra Abbasi }lalifesi, M"ahmfd,a o.Nizimii'd-Din " vc'o\Ii511qi'1-I Iakk" lakal,rlalnr vertli. sultan tr{ahmfrd'un Abbisi Halifesi ile arasr, Karahauhlar,a iit semerkand gehrinin fermanrnrn kendisine verilmesini istedifi zaman agrldr, Ilalife cevabrnda," Bunu yaparuam ve c$cr bu i'i r,re*im fermanrm orrnadan yaprnaya kalkrErrsan' biitiin diinyaF sana kargr ayaklandrrr'rn.,, trcmigti. sultan Mahmiid daimi destekleiti[i Abbisi Halifcsi,nden biiyle bir cevab ahnca krzmrq ve Kadir Billah'rn erqisine "Bin fil ile Ba$datl r yok istefinde oldufunu" siiylemigti. Ancak bir miitldet "trr,"k ,orr"u= Hulif"'den gelen iiq harfli bir mektubun tefsir- eclilmesiyre Mahmtd bu d.avranrgrndan dorayr
mahcub oldu (1014). Ote taraftan ]Iarife'den gelen mektup merasimle agrrd'$r zamanl iginde yalnrz dua ve "eri( lim, miri" harfrerioio yarrrr .ia"g* gitriilmiigtii' Flerkes bu qek'deki bir mektuba gasrrmrr ve bun*n ne manaya geldifini anlayamamrqtr. Neticede Ebfr Bekr Kuhistani adrud.aki br'.un Kur'anilaki ..Iilemtere Keyl.e" stresine i.sarct oldu$unu bir bilgin ileri sii.rcr. Bu srirede Habegistan hil'imi Necaqi'nin yemen v/irisi olan gahrs tarafrnd,an
Kabe'yi yrkmak igin giinderilen ve iiniinde "Marr'rffd,' adror tagryan bir fir yok olmaya igarct vardrr. B'ndan sonra flarife ile surta. Marrmiid,'u' arasrnr aqacak oray
bu-lunan ordunun bagrna gelen
j,aha Slmultu.. Mekkc'ye- lo24 yrrrntla giinderilcn ll.rasan hu"rrr.r,,r,, 'ir baErnda Hacc Erniri olarako Niqabrir'un ileri geien ailesi
Mikiil o$uila',ntlan Hasenek denilc. ubfr r\li llasan b. Muhammcd rrurunuyordu. I{asc'ek diiniigte gtil yolunu tehlikr:li buldu[unrlan Flumi biilgesi iginrle oran suriye ve Filistin yolunu takip etti. Mrsrr Fatrmi halifesi - zaai, oru ve iiteki hacrrarr ha_ raretle kargrlamrq, onlara hediyeler ve "i hil'atler vermigti. Abbaei Halifesi,
ERDOcAN MERqIL
{8
Mahmfrd'un hoq karqrlamamrg' bunun Sultan Hasenek'e hetliyeler verilmesini yakrnlagmasrndan giiphclcn'
bir tertibi
olmasrnd'an
Ul" Gazneli'FAtrml
"" bu sebeble Hasenek'in Karmati olilu[unu mirsti. Nitekim Abbagl ii"f'f"'f bu id
""
r"4",
son derece canr Hali'fe've'karEr igincle gizli bir nefret
srLrlan Sultan M.h-ndT*Jlir*y" tesiriyle beelemigtir.,,. sultan ulr-i" "'"aetin
bir miiddet sonra Haganek'i arasmr gizliye bile olga' Haltfe ile Mahmficl'un vezir yaptr. Bu olay gt-"litl; "Biitiirr-lo olaylara rafmen siinnilifin tam ilaha da gok aqacak #tk;ydt Halife'nin ismini paralar.rn iistine bir koruyucusu olan ilil;h'- diimi hediyeler eld'e edilen ganimetten Ba[d'ai['a bastrrmaya, ,"f".t""ioJ"o sonra savagcrsr olarak fr:tift'rra*"l"ti"d" kendisini f,o iouo"'rl bir giintlernreyc
.r.
gti.a"t*"Y" dikkat etmiqti' Sultan Mahm0d ve Hacc zaman zaman Arap Irak ve Horasan'dan hacca gitmek -ietemeyenler hac giirevini yerine sebebiyle yi l"smeleri gapulculann o" f"'*l'it""fo ileri gelenlerinilen Nit"tit -' iOZf tarihintle Horasan getiremiyorla.ar. ona ve 'osen Miisliiman' baqvurdular bir grup ve bilginler iotauo Mahmoil'a faaliyetin herve cn bnyiik hiikiimdu",..u cihad hususrrn.laki E^ytet
lar,rn
Bu olay ile ilgi. Bilrti[iniz gibi hac ]esintiye "gtudr. Sultan ;;;;dil u'J-'i*f"yfe biraz ilgilenin"' dediler'
kesce biliumektedir.
lenmek gerekir . ' '
Mahmtrilonlarrnu,'i,t"t.t"'l,.ikabtlettivciilkesininbaqkailrsrEbirMuham. etti. sultan, bagkaihya sadaka olanla'n med en-N6srhi,),i H";;;;rJiryi" vercli' Ayrrca Horasan'dan otuzbii drgrnda Araplar'a a"g"-"k iizere .di'"* igin tellal d'olagtudr' Hacca gitmek hacca gitmek i.'"y"i""io h""'"t"o*"l"rr toplanarak yola grJrtrlar' Horasanh hacrlar isteyenlerden biiyiik li" k"tulut'k etlnf"t iaraftnd'an kuqatrlihlar' Hacc Feyd biilgeeio" tr"q;;u"'- "t-t1 . EmiriEbntvtouu-*"ao,,lu"'beqbindinarpataverd.iisedebunarAzrol. kara,r vercliler' Ancak bu suada Semerkantmattlar ve hacrlan;k;;;y" lrltirgerrcinokatarakreielcriniiililiirmeeiiizerineAraplartlafrldrlar.Bu dii'rncyc h;"rlarr hacca gidip, saE galim iilkclcri,c suretle k'rtulau H.;" muvaffak oldular' Sultan Mehmfiil'un 0ttimii ve $ahaiyeti krsrnrnr savag meydanlanntla sultan Mahmod hayatrnrn biiyiik bir seferler onu qok yormu$ ve hastalan' gcgirurig, iizcllikle U]"ai'iuo'u yup"il' tavsiyelerine taET:" bir tiirlii is' rnasrna ,ebeb ulmugtu' O doktorlairn-biitiin
tiralratetmiyor,birhiikiimrlarrnyaPmsgrgercklilriitiinvazifeleriycrinege' qedtli- rivayctler vard.rr. Tarihqiler ge' tiriyordu. oooo uur.if-;i.I-,d"
GAZNEI.ILEIT DEVLETI
TARhII
49
nellikft: Sultan Mahmiitl'un vercm hastah[rnilan tildii[iinii kabul ederlcr. Sultan Mahmird tiiulenip tedavi olacalr ycrde, harekr:tli hayatrna rlcvam etmig ve bu st:br:blc srhhati giiu gcqtikqe kritiiyr: gitmi;tir. I{alrm0d 10!9/1030 hgrnr I.lelh'dc gr:qirdi, fakat bu gchrin havasr ona hig iyi gclmedi. O bu nr:d"cnlt: eaznc'yc diirrdii isc de (tahmincn 22 Nisan l0lt0), ililim dcgi"'iklifi dc iyi bir netice vermedi. Sultan Mahmffd 30 Nisan 1030 tarihinde ellidokuz 1-aynda ikcn itldii. O Tnrk - IslAm diinyasrnrn miistesni ilevlet adarrlannd.an biri idi. Mahmfrd dldiigii zaman Gazneli Devleti; batrda Azcrbaycan hududlarrndan doiuda llindistan'rn Yukarr Ganj vAdisine, Orta - Asya'da Hirezm'den }Iincl Okyauus'u eahillerine kadar uzanan gok gcniq bir sahayr kapsryorclu. O llindistan'a yaptrfr gazalar scbebiyle "gazi" lakabryla ve "putperest ]IinduIar'rn gekicio' olarak qd'hret kazanmrqtr. Sultan Mahmtd; Allih'dan korkan, zeki, uzak giirii;lii, ihtiyath ve 6dil bir hiikiimd.ardr. Nitekiur bu ijzellik-
leriylc ilgili birgok hikaycler tarih kitaLlarrrra gegrrri.sti. Nizinrii'l-lLiilh'iin ,Si.yrisct - .lVrinresi'ntlcki bir hikiiycdc gcatifii iizcrr:, o oflunu dahi yargrlamaktan qr:kinmcrnigti. llu hikiyeye giircl o'Bir tiiccar, Sultan Mahnrffd'un zuLnc ufrayanlara atlalct da[rttrfr yere geldi, Sultanorn o[lu Mcs'frd'dan qikiyct etti ve yakrndr. Ey efendimiz, tiiccar bir adamun. IJir rriiddettir burada kaldrm. Kendi qehrime diinmek istedifim halde diinemiyorum. Qiinkii senin o$un Mes'td benden altmrgbin dinarLk elya ve kumag satrn almr$trr. Bu egyanrn parasrnr bana vermiyor. Emir Mes'td'u benimle birlikte Kafu'ya giindcrmeni isterim, dedi. Sultan Mahmfrd, bu siizden dolaln krzih ve iiziild.ii; buuun iizerine o$lu Mes'id'a sert bir haber giinderdi ve o'Tticcarrn hakkrnr derhal ulaqtumam isteriml efer bir sebep g6stereceksen, gabuk kalk, kendisiyle birlikte Karar Meclisi'ndc hazrr ol, geriatrn gerektirilifiini yerine getirsinler" diye emretti. Tiiccar, Kadr Sara;n'na gitti. Elgi Mes'ird'un yarulra gelerek babasrnrn mesajrnr l's1di. Mes'td Aciz kaldr, hazinedAnna, "Bak bakahm hazinede nakid ne kadar altrn toplaurnrqtrr" dedi. Hazinedar gitti ve geri geldi$i zaman, 'oYirmibin, d.inardan fazla param yok" dedi. Mes'fid,'' O paraya ahnrz, tiiccara giitiiriiniiz, geri kalan ]
hazrr ol veya geri kalan krrkbin djnann tamamrnr tiiccara teslim et. $unu gergekten bil ki, bu parayr tama. mryla tiiccara iidemedi$in ve ben ouuu afizrndan olVfes'fid hakkrmr bana iidedi' siiziiuii i,sitmediiim siirecc, benim yiiziimii bir daha gtiremezsin, diyor' dedi, Bu dururnda Mes'rld'un siiz siiylemeye giicii kalmadr; o her taral'a adam giindcrdi vc herkcsten borg istcdi, ikindi uarnazr vakti oldu[u zaman,
s0
f,RDodAN MERqIL
(;{zNt,)t.lr,r,)t t)I.:\,t.t,t].[
altmrgbin dinarr tiiccara ulagtrrmrqtr. Mes'0d ve tiiccar teqekkiir etmek igiD Sultan'rn katrna grktrlar. Ancak o zaman Sultan Mahmiil, Mes'Ododan rizr
Vczir - "liy cfendirniz, halkrn seni scvtre.si iq:irr "Ne yaPayrrrr?" tliyc sor
Bu haber diiuyanrn her tarafrna yayrhnca, tiiccarlar Hrtayodan, (lil'den ve Mrsr'dan Gazne'ye do[ru yola koyuldular ve biitiin diinyada nc kadar
.Sullarr -
zarif qeyler varsa bu gehre getirmeye baqladrlar". Sultan Mahm0d,'un acele karar vermedi[i ve ihtiyath davranclr[r hus0sundaki bir hikaye ise Muhammed Avfi'uio Ceudmiii'l-Hiftdyel adh kita-
getirelim' dedi.
Abilurrahmin HAk bu suada siiyledikleri igin utang duydu ve 'Scnin can ve baqrn iizerine yalan stiyledim' d.eili. Sultan Mahmfid'Ey civanmerd Sen niqin bu zavalh haklunda btiyle davrandrn'dedi. Abdurrahman'onun giizel bir sarayr vardr, ben orada konakladrm. E[er bu sdzleri siiylersem, padigahur din hus0sunda hamiyyeti vardrr. Derhal onun iildiiriilmesini buyurur ve o sarayr bana ba[rglaro dedi. Sultan sabretme kuvveti verdi[i ve acelcden meydana gelecek dertlerden korudufiu igin AllAh'a qiikiirler etti, ayrrca bir daha da AbdurrahmAn HAk'a itibar etmedi, Niziurii'l-l\liilk'iiu Srynset-ndnre'aine giire; Sultan Mohmrid giizel yiizlii ve yal:rgrkh dc$ilili. Qekik yizlii, kuru (cildli), uzun boylu, kalkrk burunlu ve kijse idi. DnimA toprak yemesi sebebiyle krmrzr yiizlii idi. ... O bir giin sabalr erkr:n has odasrnda namaz seccadeeinde oturmul, n.am.az krlmrg, iiniine ayna ve tarak koymuq, ayetler okuyor ve dua ediyordu ki, veziri Ahrnetl b. Hasan odaurn kaprsrndan igeri girdi.... (Sultan) aynayr yiiziinc tuttu, kendi yiiziiuii giirdii, girliimsedi. Ahmed b. Hasan'a, "bu zaman (da) giinliimdeu vc
hatrnmdan ne geqti$iui biliyor musun?" dedi. Yezir- "Efendimiz daha iyi bilir" dedi.
sr
s'ltan ' o'yiiziimiin giizel ormarnasrn
oldu.
brnda gcgmektedir. Bu hikayeye giire; o'HerAt gehrinde o iilkenin meqhurlarndan bir bilgin vc onun giizel bir saraln vardr. Sultan Mahm0d'un llerdt'a yaptrlr gczilerden biri errasrutla, Abdurrahman Hik o yaqh bilginin sarayrnda konaklath. Abdurrahman, Sultan'rn yakrn adamlanndar idi. O bir giin cflencc meclisinde Sultau'a gru'lan siiyledi, 'Benim konakladr$rnr saray bir ihtiyarrn miilkiidiir. Bu .,*ahrs halk uazanuda keud.isini bir bilgin olarak tanrtmrgtu. Orada bir halvet-hAne (yalnrz baqrna oturulup ibidetle vakit gegirilen yer) var, ihtiyar gece orays gitmekte vc eabaha kadar drgan qrkmamaktadrr. Onun orada nc yaptrfirnr eordum. Biittn gece namaz hldr$rnr siiylediler. Bir gecc ansrzrn o halvct-lrineye gittim. Onu bir larob testisini ve putu halvet - hitnenin dniine koymug ve putun iinine diz giikmiig ona hizmet ederken giirdtirn. O putu ve qarab testisiui aldrm ve karar vermesi igin Sultan'rn iiniiue getirdim' iledi. Sultan Mahmfid o anda bu siizlerden acr duydu, sonra'O ihtiyarr hazrr bulundurun, bu igte inceden iuceyc aragtrrma hus0sunu yerine getirelim, Ancak iince sen elini bagrma koy, biitiin olanlan ilofru sbyledi$ine benim canlm 1'e baqrm izerine yemin et. Ondan Bonra o husfrsta gerekli olanr yerine
1.,\nlill
bir it yap...,, {etli.
Vtzir ' "Altunu chigman l-ril ki, ciirrle iilcm scni dost edinsi[,, d,edi. MaL. miid'u[ .Lru s6z hoquna gitti, 'oBu siiziin artrnda rrir faytla vard.rr,o d,edi, sonra IlIahrnirtl o zarnan ari'r'ihsan clini agtr. Ncticed. biitiin diinya onu sevtli ve onurr iiviiciisii oltlu. '[arihqi lbnii'I'Esi.'e giire, Sulta* r\Ia]rm0tl orta hoyl', yakrqrkrr ]rir irrsnntlr. Ciizr,l lrir simasr vlrtb, liiigiik giizlii,,Ilzrl slqlryrt,. liuttrou qok iyi
SULTAN IVIU}IAMIIIED B. ]VIAIIMOU NNVrri
sultan Mahrnfrd traha iilmeden iince hikim ortlu$u
iilkeleri beg erkek gocufi*'dan biiyiik olan ikisi arasrnda biilmiiErii. 8,. tlkri*" giire; r\[uhamrned'c Gaznelilcr iilkesinin otunnu, eyiletleri Gazne, Horasan, ;"Ih;" Kuzey I{indistan Btiyiik o[l* Mee'frd'un hissesine ise yeni zabt 'crilmiqti. edilruig ve gelecefii meghul Rey, Isfahan ve cibal diigmiirstii. sultan Mahrn0d her iki oflundan da bu taksime uyacaklarr husrisunda yemin armrqtr. Tabiatryra adaletsiz Lrilme Mes'ffd'u krz&rmrgtr. Hutte bu taksimi befenmeyen 'u sultan''r Lazr guramJarr (kiileleri) da Mes'ud.'u tarrta gegirmegll?oludrto".
Ancak Mcs'ffd bu teklifi girldetre redcletti. Bununla beraber
durumdan ha. Lrordir olau sultan rllahm'tl'un ofru Mes'ud,oa kargr tro"okl;g,r;rmr$ ve "veliahdhktan iiliimiinden krsa Lrir siire iince onu uzaklaEtrrarak biitiin iilke. sirri Mrrharnr*crl'r: r'r:rkrr'qtr. Mcs'iirl rru srrada R.,y p*h.ind"
rrJ"rr,yrrar, iddia cdildifiin. giirt-', o'un herha'gi Lir "" baga' olcle etmorne.i igin sulta' Mahmrid orada zayrf bir kuvvet brrikmrgtr. Ao"rk sultan,rn zayrf karakterli llI.'aurmed'i tutnrasrna ra[men, sartanat iqin yaprracak ve ccsur Mes'ud'un kazanacalr'r aol^_rf oi.l,.g,r, miicadereyi tecriibeli fakat kendi ,uglrgroau Muhammed'iu hiirmet g6rmesini istedigi'rivayet eililiyor. sultan Mahmfid 30 Nisan 1030 tarihinde i;Idii$ii zaman, Muhamrned de lragkent Gazne'de bulunmuyordu, iite taraftan Gazne,de duruma Emir Ali ll - Arslan (Kariir; nar.iro ;" gehird,e grkmasr muhtemel
''
'Iacib
"l-;;
GAZNI.]I,II,HR I)I|\TI,Ii)'II TAIt IUI
rinDocAN MERqIL
Sultan Mahmfid'un -ftttf Bundan sonra baqta kargaqaLk ihtimallerini iinlemigti' devlet biiyiikleri Gazneli olilu[u i" dAhil karilegi Yusuf .r" E*i" 'tii biat ederek Muhammed''e yaq'ntlaki bu srada baqkente g";i'il"; otuziig babasrnrn yerine
tahta oturttular'
Mestud'un isyan etmcsinden korktu'
Muhammecl tahta geqer geqmez' maiyyet i-t'Jtiit*tf ioio Gazneli hazinesini oaqtumrg' Yusuf'u [unilan kenilisine rtruf amcasr 't'" pu"u da$tmrgtr' Ayrrca ve ordu mensuplanna *[*tf
ordukumandanlr[rnatayinetti.Muha'r.meil'insaltanattahtrnaoturmasl' ihtimali giiriilen baqkent GazMahmocl'un arii-ii o.i"iiyl" ko'gogn I,rkma ol*lrjtu' Biitiin bu ahnan teclbirlere ne'd.e iqlerin diizene g"-;'io* tj"p Sultan Muhammeil'in tarafr idi' ra$men dafrlma y.h;l; iil gatrrdiayau bir grup baqlarmda Ayaz ve Ali Birkaq kumandan "" ;;;-;,,l'Jt"'odu,' 19irr Gazne'd'en kaqmrqlarih' Diye oldufu halde lVtes'r"il'io yuotot gitm"k ise boguna olmuEtu' gabalarl Sultau Muhammcd'in onlan iinlemek Hazulftlsr Mes'irilo't Tahtr Ele Geqirmek igin Yaptr$r giktr[r zaman afabeyi M":-11 clevletin Muhammed Gazneliler tahtrna 26 Mayrs 1030 Mes'udoa buba"n'o iiliim haberi batrsrnda Isfahan q"bJ;; idi' Muhammecl kartleqi batr biilgesini tarihinde gelmiqti' Srr J*"*ilu Mes'ud karbalsmd'an Bu iili' oo'oohu ile yapacafr ."f.. *tJ*J"f"ti iqio t"tLtt*ek bafh birisini brrakmayr
*t";;;i;-;t"u"odu batrila kendisine Muhammed Is?thtn hakimi Kakuyiler'den Alaiiiltlevle sabrk diiqiinmiig ve brrakmrqtr' Mesoud
deqi ile yapaca[r
vekil olarak b. Diiqmenziy." (100;;;)'r Isfahan'da Rey'e hareket etti' O Rey aynlarak 29 Haziran roso tt'i;Jl-i"fuhu,,'d"o huzuruna Gazne'ye giintlerili' qehrinden bi" elqisiJ i"ra"ut lt"u"mmed'in meselesini de
d'ilerken miras onun gayesi karilegini tliik "aip' bag-safh[r qu hususlan iine siiriiyord'u; yu'ig' ortaya koymak idt' M"t;;ti.to*i" viladiiqiindiiEii iruk.n" Rum (Anailolu) Kendi elinde lotoo"-'l-Jt'**"!i ve arala' olmah birlik luril"q I*ii yetlerine, yaui babasrn* i"f.ri*i"" rizr,ilrf. onlarrn buyru$u altrno girmeliiliiny-a kalkmasryla rrnd.aki anlaqmazhfrn hutbelerd'e ve sikkclerd'e iincc kalmalt' dir. . . Ancak t.,a"qi t"oai o"Uiii gili ken
SultarrMulrarnmedisea[abcyincgiindordificcvubda;kcndisiniuvclialrd
a;rrrca ona verdi6i Rey ile yetinmesinin oldulunuo babalarrnrn iilmeilen iince y$6mmed Sultan liidirmiqti' higbir gekilde onun-vekili olamayacagtnt bir lirsmrnrn Mes'utl'un gulamlarrndan st'ay yt"*"t'Iru' afabcyine bu cevabr ve eflen-
g'"riuil*"k te'likeyi sezmemiq tt";;;;;a" beliren te]rlikeyi giirdiiler, ona me[e baglamrgrr. r-J"a ya]irnlan-ufukta ederse halkrn onu
tarafina kaqmasrna yaptrfrnrn yerecefini
h"t" olilrrgoorr ]"-OOtt- ]lwalmakta devam o" M""rri'orl hiikiimtlarh$r ele geqireccgini
Muhammed. ise iinceleri
bu siiylenenlere kulak asmarnrgtr'
siiylediler' Sultau
Nlr:s'rrrl kanlcr'inclcn
53
aldrIr r:evap iizcrint: l.la[tlat'a Iltlife'lirr yautrla
gitrnck istcdi. |akat Nigabur'da bulunan Horasan ordularr kumandanr Llacib Asrgtegin Gazi'nin kendisini sultan tanrdr$rnr vc hutbeyi achna qevirdi$ini, cn.ardaki tlcvlet biiyiildr:ri ile halkrn da aynr ,;ekikle harcket etti$ini iifrendi' l\Ies'ud'u ralratlatan ikinci olay Abbasi halifcsi el-Kadir'iu onu Matrmffd'uu vcliahd.r olarak tanrmasr iili. Halifc tarafrndal habasrnrn veliahdr olarak tamnmasr liardeqiyle yapacafir miicadelccle kendisine biiyiik bir destek idi' Bundan sonra Mes'ud'a baqta amcasr Yusuf olmak iizere Gazneli d.evlet adanrlanndan kcnd.isini dcsteklcyen ve acele gelcrck saltanat talrtlna geq' rrrcsiui istcycn mr,ktuplar gt:ltli. Ayrrcn llt:sird'un (]aznc'tlc buluttan anucsi ve halasr da bu kullara itirnat edilmesi gcrekti[ini l-rildirmiSlcrfi. ]\Ies'ud bu mektublarr aldrfr zaman yakrn adarnlanm toplayrp dururnu onlarla giiriigtii. Neticede onlar acele harekct ctmcyi ve asrl gayeye ulagmaln kararlagtrrdrlar. Nihayct Mes'ud l? Tcmmuz 1030'da Rey gehrinden ayrrldr, Bcyhak kiiylerinden birisine gcldi[i zarIiar- Florasan sipehsalarr Gazi kalabahk bir orduyla onu hargrlayarah [izmctinde oldu[unu belirtti. ]!Ies'u{ onu ordusuna baqkuman' tlan tayiu r:tti. Mes'ud daha sonra Nigabur'a gitti ve burada halk tarafrnilan btiyiik |ir merasirrle kargrlandr (13 Afustos 1030). Bu srrad.a Nigaburoa Abbasi Halifesi'nin elqisi de geliyordu. I{alife'nin fermamyla Mes'ud baba-
srndan kalan biitiin iilkelere sahip oluyor, ele geqirdi[i ve bundan sonra zabt cclcccfi yerlcrde de onun hikimiyeti habul ediliyordu, Ayrrca Ilalife Kadir Nlcs'ud'a hcdiycler giinderiyor vc lakal:lar vcriyord.u. Halife'den manevi de olsa kendisine biiynk destek sa$layan Mes'ud a1'rrea kardeqine karqr yeni rniittefikler aramaktaydr. Nitekirn Karahanh hauedanrndan Bu' hara'ya hakim olan Ali Tegin'e bir elgi giindererek yardrm istemig, kargr' hgrnda Huttal vilayetini verece$ini bildirmi,sti. J\{es'ud bu srrada Balhan Da[larr'ndaki Tiirkmenler'i[ Horasanoa diinmelerine mtisaade etmi9, Krzrl, Giiktaq, Buka aihndaki reislerin iclaresind.cki bu Tiirkmenleri hizmetine almrltr, Bu iki olay Mes'td'un bagrna ilerde ig aqacak iki hata ifi. Gazne'den devamh mcktublar almasr ve bir krsrm kuvvetlcrin de kendi tarafrna gegmesiyle Mes'ud artrk devletin merkezine yiiriime[e karar verdi ve bu maksatla da t6 tr)yliil 1030 tarihindc Niqabur'dan ayrrldr. Otc taraftan Muhammr:d srdtarr oluqundan tliirt ay Eonra l\{cs'ud''un iizcrilr> yiiriirnr:fir: kurar vr:rcrck Larcketc gr:q:ri. 0 (]aznootlrki sarayrndun yola grkmak iizerc atula binmek isterken kiilihr bagr:rtlan diigiince halk bunu ufursuzluh saydr. Ote taraftan Hirezm hikimi AJtuntag da Muhammed'e habcr giindcrip kardegiyle gcki;rnekten vazgeqmesini ve ona tabi olmasrnr tavsiyc etti. Ancak o bu siizleri dinlemedi. Ote taraftan Tekinibid denilen yere gelindi$i zaman, biitiin ordu kumandanlan ve biiyii.kleri bir araya toplanarak Muhammcd'e artrk Mes'ud'a tabi olduklannr bildirtliler. Sultan Muharnmcd onlara birgey yapamayacalrm anlamrq vc gafesiz bu oldu - bit-
GAZNEI.ILER DEVLETI
ERDOGAN MEREIL
s4
tiyikabuletmekzorundakalmrqtr.NeticedeMuhammcdsultanlrktanuzak.
laqt'r.la.akTeginilrid.,rnKuhtizkalcsindehapserlilili(4Ekim1030). ST]I,TAN MES'OD Yuptrflr
lt
lgler
Bu olaydan sonra Gazneli kumantlanlar vc clevlet biiyiikleri Mes',ird'a Tcgini5id'iaki durumu bildirerck itaat ettiklcrini, Muhammed hakkrnda ue diigiindiifunii, yaprlacak igler hustsunda cevap bekledikloili- -yazdrlar' cuma onlar bu d-ulo*o' Carne,ye de miijdelediler, ayrrca Teginibad'd.a Devlet okuttular. hutbe giinii Mes'iid adrna hiikiimelarhk alameti olarak Ancak f,iiyiikt"ri bu olay sebebiyle ortaya altrn ve giimiig pTulT saqtrlar' de qehrinde Gazne iyi davramlyordu. bu srrada sibrk sultan M,.ho**.d'" de Mes'fid'un sultanh$r sevinqle karqrlandr' bulunan Ote taraftan haberciler I1 Ekim 1030 tarihinde Hcrit'ta
Meeo0d'o-
bil. un huztrruna gelerek ..gultan,, old.ugunu ve kardeqinin tutuklandllrnr bu olaydan Mes'td Sultan verdiler. m"kiubu yazrlan dirdiler ve Tegluibdd'da ,l.cgin6iia.l',lo buluuan Ali Karlb'e bit mektup yazarak; yaprlacak igsonra sonra l""irr yoJr"r.a llcrirt'd'an Ilelh'e gitlocefini vc liaqr orada gcairdiktcn qafrnyordu' yanrna de balrarda Gazneoye gelece[ini biltliriyor, Ali Karib'i Hirezm'i baqka l'ir qahrs d'a Mahmfrd zamamnda o'H6rezmSultan'rn yanrna gafrrdrfii *Altuntag sebcbiyle btilge ettifi ld.are id.i. idareyle g'tir".rrleodir-ilen tabi, fakat gah,, iinvanr verilen Altuntag go.tiolga" Gazneliler Devleti'ne rafmen Bun-a ba$msrzd.r. [sLil(atte ilolayrsry'a HAr"r-,io co[rafi durumu ver' Onun Altuntaq Sultan Mes'idun d.t.,,"iioi kabul ed'erek llerit'a geldi' iinemli fifii *asihatler Gazne'd.eki biiyiikleriu Meg'td lehine birleqmesind.e giinii Ali Karib 2 Kasrm 1030'd.a HerAt'a ulaqtr ve ertesi "oi
oyouo,rgtr. HAcib
Ali Karib ve kardegini tutuklattr, iildiiriilme sebebi sonra da iildiirterek onlarrn servetlerine el koydu. onun Mes'fidoun bu Ancak olarak saltanat miicad,elesine kangmasr giisterilmigti. grkmasrna ortaya belirtilerinin clavranrgr kendisine kargr ilk huzursuzluk yani denilen veya "Mahmidiyin'o ,"lr*p oioyord.u. "Kavm-i Mahm0di" bu dav' Mcgofrcl"un biiyiikleri d.evlct eden hizmet eskidcn sultan Mahmfrd,'a kardeqi MuMes'fid Sultan Aprca kaprlmrrslardr' korkuya ranr"sr sr:bebiyle giindcrerek hammed'i Gfrr'un doju boigcsind'e bulunan Mendig kalesine gtizlerine mil qektirdi. olau irsi lsit'uln I\Lrs,frd tahtu grktr[r zauroll Mekrin biilgosino hilr'irn ordu bir oraya iqin gegirmek yerino kard.cai fUo't'U-otsker'i -giind'ermeyc Yaruk'To[' karar verdi ve buraya giinderileiek ordun,n kumanilanhfrna idaresindeki Humartaq kigiyle yefibin muq'u tayin etti. Yari'To[muq halde oldu$u Ebu'l'Muaaker blraberinde ve ordir bir Tiirkmenlernden olugan u[raya' gitti. Iki taraf arasrndaki savagta Mekrinllar hezimete M;;;; de sultan,rn huzuruna grktr. sultan Mee'td,
TARIUT
55
lsi da iiltlcr arnsrrrdl idi. Yaruk - To[rrruq, libu'l-]\fuaskcr'i Mekrirr'da tahta geqirdikten sonra geri diindii (Arahk 1030). Sultan }[:s'0d'un althg ba;ka bir karar isc amcasr Yusuf'u Kusdar valisi tayiu etmcsi idi. Yusuf'uu oraya tayinind.t tllha iince Sultan Muhamrnr.rl zlrrrurrurrln Cuzrlrli ordrrsuntla l,u;,kurrranrlanlrk yaPrnasr, bu yiizdcn askr:rlcriu ouurlla birlik olabilcce[i diiqiincesi rol oynamrgtr. Mes'fid, Yusuf'dan gckindi[iuden onu kontrol iqin gizlice pegine adamlar tayin etti. Ote taraftan Ilirczrnqih Alturtag da Sultan lles'td'a giiveuernemekte ve bir an iince iilkcsine diinmek istemekteyili. Nihayet o Sultan'dan iilkesine diinebilmek igin miisaade alcL ve gece yarrsr ideta kagarak gitti, Altuntag'rn diiqmanlarr ise durumu Sultan'a bildirerek yakalanmasr igin bu harekrtin iyi bir firsat oldu[unu ileri siirdiiler. Mes'td ona geri gelmesi igin haberci giinderdi. Aucrk Altuntag bazr Tiirk boylarrmn harcket hilinde olduklarrnr, tilkesinde bulunmanlasr scbebiylc tehlikeli bir durum meydana gelebilecefini ileri siircrek bu emri dinlcrncdi ve yoluna dcvarn etti. Sultan Mes'ffd ise }IerAt'dan ayrrlarak Belh gehrine gelali (14 Arahk 1030). O daha Herit'da iken Kilincir Kalesinde tutuklu bulunan sAbrk vezir l-Iice Ahmecl b. el-Ilasan el-Meymendi'yi serbcst brraktrrrug ve Belh'e gctirtrnigti. Srrltan'rn llclh'e gchncsi igin haber yolladrfr ikinci kiqi Ilintlistan ordularr kumaudam Eryaruk idi. Bu iki galus Bclh'e gelerek Sultan'ru huzurura grktrlar. Mes'td.'un maksadr Hice Ahnrctl'i vezirli$e tayin etmeliti. Hice Ahmed. bu giirevi kabul etmeden iince lartlan oldu$unu silyledi. Sultan onun isteklerini kabul ederek vezirli$e tayin etti. Ote taraftan Mes'fid,'un babasrnrn baqka bir veziri'oHasenek" denilen Ebi Ali Hasan b. Muhammed ile giiriilecek bir hesabr vardr. Qiiakii }Iasenek, Sultan Mahrn0d'un veliaht segimi srrasrnda Muhammed'in tarafrnl tutmugtu. Mes'td Hasenelc'i tutuklattrlr srrada onun daha iince Hacca gifigi suasrndaki olaylar sebebiyle Karmati mezhebinden old.ufu ileri siirtld,ii. Babasrmn "MahmtdiyAn" denilen atlamlannr lsmi2l6mek isteyen Mes'rid igin bu idilia bulunmaz bit fusattr. Hasenek iqin Belh gehrinde Divan mensuplarr, kachlar ve fakihlerden oluqan biiyiik bir mahkeme kuruldu. O burada muhakeme edilip, suglu bulunduktan sonra 24 $ubat l03l'de idarn eililili. Sultau Mcs'id Bclh'de bulunclufu srrada Hirezmgih Altuntag giinderdili L'ir rnektuL'da Gazucli Devlcti'nin drq siyasctinin ne qckilile idare efileco$i hakluuda giiri.igler bildiriyor ve Karahanhlar'a clqiler giindererok anlagmali gerektifini vurguluyordu. Sultan Mes'fid, Altuntaq'Dr verdi[i fikirk:rin rr.rfr ultrrrdu Kurahanhlur ilc anlaqmtk iqin t:lqilcr giirrdcrmeye karar verdi. Gazneli elgilcri ? Mart l03l'de KarahanL hiikiimdarr Yusuf Kadu Hinorn yanrna Kag[Ar'a gitmek iizere Belh'den aynldrlar. Bir siire sonra Kaq[Ar'dan gelen haberler bu clgilerin zorluklar ile karqrlagtrklarrnr giisteriyordu. qiinkii Ekim 1032 tarihinde Yueuf Kad,u HAn'rn iiliimiiyle daha iince baglamrg olan giiriigmeler keeilmigti. Yuguf Kadrr IIAn'rn yerine o$u Siileyrak kagtr,
ERDOdAN MBRqIL
s6
man(ArslanHdn)geqti.BudutunruhaberalanSultanMes'fldKaq[ir,a baqsa[hfr bir *"ktop yaza.ak siil"yman Hin'a babasrnrn iiliimiinden dolayr tekrar giiriigmeler sonra ail".li .r" tahta gegiqind"o dot.p tebrik etti. Buntlan arasrutla taraf iki AYrrca bnr.ln.l, n,, ort"uf iig yrl sonrl l'i* o"lo.t'oaya varrldt' evlilik yoluyla akrabahlc kurultlu' biilgesind'eki bir Sultan Mes'td daha sonra Eryaruk'u tutuklattr, Gir kaleyegiirrdererekoradaiiltliirttiivemallarrnaelkoydurdu.Buolaylirya. yardrmcr olanlardan ,uk,ull lamimi arkadagr ve Mes'0d'un tahta gegmesinde olilu' Ancak Mes'fiil sebep kagmasrna yamndan ,frrgi"gio Gazi'nin Soltan'rn Asrg' oo.i i"qi"aen bir birlk giind'ererek,yakalattr ve mallanna elvekoydu' tildii' orada ;;gt; ;";" Gazne kalesio"i.oo"u da Gertliz kaleeine giintlerildi giisterilifi bu p""tut sottun Mes,frd kumand.anlanna ve yakrnlarrna kargr cezasrnr ilerde elbctte dculi Eiiphenin, krskanghk ve onlan giizilen d.iiqiirmenin
qekecckti.
SultanMcs,irdBelh'tlebulunilu[usrtadaKirrnin,dangelencasuslar, llubiilgr:ninkarrgrklrkigindcoldu[unu,buranrnlrikimiBiiveylrilcr'clr:u saflayaurathIibo Kilicir,rn akrabalan it" ,rgror*ti6rndan d.i.izr.'n ve adalcti komsu Kirsistin Jtrnitaki ir", rriiii.atrer. Mes,gd hakimifcti 'iilgesine mAn'rbulundufuyeriniinemidolayrsrylazabtetmekistiyordu'Nitekim KirmAn valilimiistakbel vc kumanianh$na *uyo gaoa"rilJcek orclunun iineAlrrnedb.AliNfigtegin,itayinetti.BuGazneliordusudiirtbinsuvarivc .r"i"y1.a". iy"1"o Sistan valisine ikibin sistanh piyadc ;";;; il;a* Kirmin'a gidecek ord'u -techizatrnr hazrrlamasr bir yazryia emr olundu' eahraya Sttl,l:1t-an Mes'0d kutamamlad-rktan sonra teftig edilmek iizere Ali N0qtcgin kuman' *"llduolo", vc askerlere bir konugma yaptr. Ahmeit b. ar.*aokibuGazneliordusu'"*tigugitt"nsonraKitmAn'aharehetctti diirt ay 1031)' Gazneli ordusu Deylemlileri rna[lup ederek
(N;;;:Mq"s
int"i" fit*Un'a
hAkim oldu' Ebfr
Kilicir
ise KirmSn'rn zabt ed'ilmesinden
iiziintiiduyrnugveGazneliler'ebirelgigiindererekserzeniqtebulunmugsa ses grkarmamrtstr' da onlarrn kuvvct ve kuitretinden gekinerek fazla Faaliyetleri Sultan Mee'fid'urr Gazne'ye Gelmoei ve Buradeki
Su]tanMes,oilnihayetSMayrsl03ltarihindeBelhgehrindenayrrlorrrk amcasr Yusuf'a bir Grro"'y. ilofiru ilerledi. O ty""u Kusdar'd-a bulunan babasrorn sa[' daha Mes'td giini"rerek Gazneoye gelmesini istedi, |}il sibrk sultan Yusuf-un lcgrnih' ar'castna ftr;i", L"to, t""*edi[i igin," olmasr Otc artrrmr$tr' tla daha }urgrnL[r bu Muhanmed'in old,u koJuoduo' kagmak 'liirkistanoa Yusuf'un casuslarrn, taraftan amcastmn peqine taktr[r bardafir tasrran ,*"a.g*. .r" K""ahroirlar ile mektuplaqtrfirnr bildirmeleriyerde. buluEtular' oldu. Mes'frd, ile amcasr Gazti'ye ya1.n bir al"d. ",u. son giinderildi[d kaletle qok Sultan amcasrm tutuklatarak hapsettirdi. Yusuf
CAZNELILI]IT DtrVLE'TI
TATTIIII
S7
y-ulamadr ve 1032 yrlrnda iildii. IUes'fid bi.iylece korktn[u rc kr:ndisinc raliip olarak giirdii$ii kiyilerin biriutlr:n daha liurtuluyordu. Sultan }les'ffd 2 llaziran 1031 tarihinde devlctin merkezi Gazne'yc ulagtr halk tar,tfindan btiyiik bir cogku ile kargrlanch, giindiiz r,e gr:cc q,r)rirrlc 'c r'[lr:ttrrt'L:r f tlullr, lrcr taluf siislt:urli. I'lrttsi giinii Strltou Liiyiik bir kaLul rcsnri diizcnletli ve hakiki olarali babasrnrn rahtrna oturdu. $ehir lialkr grup grup Sultau'ru huzuruna geldiler, d.evlet biiyiikleri vc Sultau'rn maiyyetine rlrensup olallar bu mutlu giin rlolayrsryla etra{'a Paralar srgillar. $airler yinc bu mutlu giinii ifade cden Siirler siiylediler. Sultan Mcs'ud ertesi giin, Tiirklcr'dc giiriilen irtletlt:rdcn birine uygun olarak, atalanurn tiirLclerini
ziyarct etti, lJiiveyhi Dcvlcti'ndc vc Abbasi Ilalifclifii'ndc zarrraD zamaD znyrf hiikiiurdur ve hllifelcrin tahta gcgiqlcri srrasrnda orrlulann sadakat vc dr:ste$ini sa$lamak iqin "l\Ial.r bey'ato' dcuilcn hediye ve paralar dafirtrlrrdr. Iqte sibrk sultan lvltrhammed de talrta gegigi srrasrntla sadal
s8
ERDOcAN MERqIL
leri vc Abbasi elgisinin de katrldrfr Lir merasimle Bclh Ulu Ciimi'inde Halife Kaim bi - EmrillAh adrna hutbe okundu (2? Arahk l03l). Mes'frd birkag giin sonra yine merasimle yemin ederek yeni Halife'ye biat etti ve bu hus0sta ileri siirdiilii gartlar yazrh olarak elgiye verildi. Abbasi clgisi Halife'ye giinderilen Gazneli elqiler ile Bafdat'a diinmek iizerc Belh'den ayrrldr (9 Ocah r032).
Ote taraftan Ebn Sehl Zevzelori HirezmgAh Altuntaq'rn diigmanr idi ve onu iildiirmek istiyordu. Bu bahmilan kuwetli bir orduya sadece Altuntag'rn sahip oldulunu siiyleyerek onun iildiiriilmesi gerektifi fikrini Sultan Mes'6doa igliyordu. Nihayet bu konunun devamh konuqulmasr etkisini giistetdi. Sultan gizlice Altuntag'rn iildiiriilmesi igin emir verdi. Ancak bu plan gizli kal. mamrl, bir igki meclisinde aqrklanmrEtr. Durumu ii$renen Alruntag da gerekli teilbirleri aldr. Ancak bu olay Sultan ve iiteki devlet ilerigelenlerine k'rrkulu aular yaqattr. Onlar Altunta"s'rn Karahanhlar'dan Ilnhara hikimi Ali 'Icgin ile birlt'qcrck Gazncli Dovlcti'nin lrrrrsrnn held olmasrndan korktular. llk 6nce Ebt Sehl giirevden uzaklaEtmldr. Sultan l!Ies'0d da Altuntag'a mcktuyr yazarak suglulun cezalandrrrldr[rnr bildirdi ve iiziir diledi. Biiylece Sultan'rn tedbirsizce dawanmasr yiiziinden ortaya grkmasr muhtemel biiyiik bir olay iizellikle Gazneli Veziri'nin gayretiyle tinlenmiqti. Debireiye Savagr
Buhara'daki Gazneli casuslar Ali Tegin'in rahat durmadr[rnr ve askeri hazrrhklar yaptlgmr haber vermiglerfi. Onun hazrrhklar yapmasrnn baqhca sebebi; Mes'td kardegi Muhammed ile taht miicadelesine giriqecefii srrada, Ali Tegin'den yar&mcr kuwet istemesi, buna karqilrk Huttil vilayetini vermeyi va'd etmesiydi. Ancak Mes'id'un Gazneli tahttna rahathkla oturmaer Ali Teginin yardrmrnr gerektirmemig ve tabiatryla Hutt6l da ona v€rilmemiqti. $imdi Ali Tegin bu va'd edilen yeri almak igin zor kullanrnak iatiyordu. Belh'de iken bu durumu haber alan Sultan Mee'td devlet ileri gelenleriyle giiriigmiig ve Ali Tegiu ile savagma giirevini Altuntap'a vcrmeyi kararlaqtrrmrgtr, HArezmqAh Altuntag verilen bu giirevi kabul ederek harekete geqti. Sultan Mes'fid onbegbin kigilik bir orduyu Altuntag'a yardrmcr kuvvet olarak giinderdi. Altuntag idareeindeki orduyla Ali Tegin'in asker-
leri, Buhara 'Semerkant yolunuu aga$r - yulian ortaernda bir yerde bulunan, Debtsiye kasabasrnda karqrlagtrlar. AIi Tegin'iu yamnda Selguklu Tiirkmenleri'nin de katrltLfr biiyiik bir ordu vardr, Her iki taraf sabahtan akqama kadar savaqtrlaroa da, iistiinliik sa$layamadrlar. Altuntaq'n bizzat savaqa girmesi muhtemel bir yenilgiyi 6nlemi9, ancak kend.iei tle a[rr yaralanmrqtr. Neticede iki taraf arasrnda geri gekilmek iizere bir andlagmaya vsrrldr. Altuntag bu andlagmadan hemen sonra iildii. Ali Tegin Semerkand'a qekildi. Gazneli ordugu Belh'e diinerken, Altuntag'rn kuvvetleri de Kethiidaer Ahmed'in bagarrh idaresiylc Harezm'e gittiler (1032),
GAZNELILER DF]VLETI
TAIIIHT
59
sultan t{es'6tr Altuntag'rn yerine Ilareznr,e ofrru l'arunou tayin !'akat bu tayin o biilge'in'a"J.J"""a.gruya etti. l{arun,un irraresinde olmasr demek defilcli' t":'rJ a. ri"r.".or{ roorrur .]"rro istiyor ve bu sr:b.bl: tle ofru,sa'id'.' "".r1"r,,"" Itrnrun "rtu".r,,,i.:,;;;;o"o,r, vr:ri1.ord.. ise Sa,icl,in "ttt"ttl*' Harun dohu .";r;'a,,rtlro'ro yaur'clan ay'rarak Harczur,e
*l,lfilt
Batrrlaki Olaylar
.te
taraftan sultau trres'ud'a tabi oran Kakuyiler,den Araiiddevre hammed 1032.1083 krsrnda Muc;;"i,;.,;'.
.;;;;';;;"ff;;:L #tffJ,li
Jra.la' Iiazanu-ud,
i.. io, ,1"h" rneyt: rrruval'fah oldu. Iliudjstauodalii J,l"J.rl;: yrnaltegin,iu isyam Alr M"",,,,t,u Al"ii;1";;;,",o1.::.::.irr Arurrctl sultan rvres,,rr'a,
K.rz'i,
r,, "
;
;;;;"
"':"rl;;l-T::::::]:.i:,,:Tlffi:jift.1t*, t.u...i -
,sehrinrlc qariiliii. isyaur lrusrrrrrrak K'rrzviu,,l.
,,;;;;,,,
f
j,:#
irlarr_sirrrlt:ki Cazneli ordusu
llu ol'yror srrasrn-tlc "iik,,n,lr.'"rtr.l'rturr"
bulunan rti.i-""r"",ac "uru,.enrere hprrdamarar bagl"mrgtr. taraftan Rev'dea gelen bir or.xarrilu Gazne ordusundaki riirkmenlcr'in harekete geetifii,?]rrt"
.te
b'olay
r,,rd;,il;;]i*16 rlu,i,ro
1033).
Mes,fid i.",l";;;';;e vezir Ahmed,ve sultan la.ndan Ebi Nasr Miska,, tlevret adamb" ;;dbt";;;";;e butmar'lar. Hatt6 ycrindc bir giirii6le bu tcdlirin Eb' Nasr tahuri. e*i ve ciizcan,daki vckiline mektup vaz,rrarak.r;il;;;;r'ictlc' ,rli;;;l"i;;an koyuuun r6yi9 iizcrinden
kar'rsrntra tedbi. al,L
fiat derrrar satilmasrnr isredi. _onbin oou tr,, g"titde hareket etmcsinin sebebi soruldu{unda' "Tiirkme-nr.. l" ,"ari"ll"";il" harekete gegip etrafr edeceklcr. Koyunlar ya$ma simdi satrhrs"
geqer, Lroguna edilmig "t;;;;;y r,i" ;;;;i' ilu ou. oo,uki oroyraryafma ;:T,:1' i """;; o i*",rt"ri " hi:*':: Bu srrada gin'in tcavikiy,Ie Tiirk l"rriiir".t"i"" r". l,r1""lla",in I{uttelan gehri crvarua
;:::":*
*:ct:'fiffi""i:faim:T, ;, ;;,'o'
GAZNIILILI]R DBVI,ETI
liRDo(:aN MnRqIL
60
Huttelan' Toharistan V*iri!f;in'
crvarrucla
-ve Uotg"y" goot1""il?i'*fi idaresine kumanclanlartlan Bilgetegin'in ;;t*'^ ; siikfrnu safladrktan (1034)' diintlii lnJ'na'oo huzuruna brraktrktan too'o Soltlo lg1fi6lini flan Etmeei Il0rezmg0h Horun'un iqaretlcda 1034 fr\ ilkbahannda itaatgizlik llcs'ud'un Ilarezm hakimi H"too'du Sultan onun *"u"p'
it" lo
ri
cilriilmeye boglud''
Ahrneil Yrnaltegin'in leyanr .tlinclistau bagkumandam Ahmed Yrnaltegin giirev yerine gelclifi zaman lruratla kcndi i.llcrine karrgmaya hazrr birini buldu. Bu Hindistan'daki sivil yiinctimin ha;r olan Kadr Ebu'l-Hasan $irazi idi. Ancak Lahor'tlaki asker. l1'p y1' giiniilliilcr, Srrltart'rn yanrntla
ffi l!'tlu'u"uit"ti- iiltimii idi' Isyanrn hakiki se'
otutiitil;;;"i;'ilcqinin
karr"srkhklartlan istifatlcylc tuuuu{ Harun"'Goro"'y" giden yollarr Knruhanlrhr'tlun o Ayt'"o l'oqlam'6t''
'*t'io" s*uta'h l,el,i i*", lloru'a"'da ?iiJ**ot""i"
"or*"''ntoilo
onrr* isrikrilini ilnn
";*;;;;;-"siydi.
Itilrlistun ,rlrlusrrylr hurokltc gtr;rrrirs vt: ycrli pt't'nslcrdcn yrlLk hrrluclan ullrir gibi, .li:rrart:s ,schline lrir akrn yaparak yafnralamrrstr (lt)33). Ahmcd'in lrirgarrlr ill:r yaprnusma raflncu, Kadr $irazi Gar.rc'ye dr:vam]r olurnsuz
Mrrrv yop""9t'' lJu ittifrtku giitc' Ilnrun lVlcs'url Sultirn yiiriiyccckii' t*'"f' vc Uclh U""Jitt l'ul.)""lat olabildi' 0 Ilarcznr ;t,ltritl:, Ali Tcgin a" 1034'de sakin' Harczm'deki l.,* tt"t;;;;;g'l'"-*t" ''n" bit kut'E'khk grkarmatlan ileri selenlerio", nuttri'l-*ihut "t*"l""i Oo bir neticc saflamaih' Ilarurt lestir]lmesi iqio *"kiiiltl-y"'a"a" -*O'tt q'kut*"k suretiyle' k"ndi adrna
vrr hiihiirrrrl.,,l'k "li";;i;;;;l;';"i"yo A" ittitak Ali'l't'gin vt: St:lt;ukhJ' it"
aE,rqtos avrnda
rnektublar giinderiyordu. O bu mektublarrnda Ahrncd'in elde ettigi malrn qofunu gizledi[ini, gok azrur Sultanoa giindertlifiu.i, TiirkistAn'dan Tiirlt kiiicler getirttifiini, oradaki Tiirkmenleri hendisine bafladrgrnr, ayrrca 'oBcn Mahnrfrd'un o[luyumo' dedifini yazryordu. Nihayet bu mektublar Sultan Mes'rid'a tesir ctti. Ahmed'in Mahm0d'un oflu olduiunu ilcri eiirmcsi, her zarr.an qiiphcci olmug lVles'td iqin yeni bir rakibin dofugu demehti. Sultan Mes'id }liudli Tilek'i barskumandan tayin ederek Hindistan'a giinderdi. Ahmed Yrnaltegin bu olaylardan 6onra agrkga isyan etti ve etrafma toplarh[r kuvvetlerle harekete gegti. Tilek'in Asilere giddetle davraumasr, yakaladrklanmn sa! ellerini kestirmesi sonucu Ahmed Yrnaltegin'in isyanr bastrnldr. Ahmed kendisinc sidrli iiqyiiz ath ilc kagrnaya gahgtr. Ancak Tilek'in Catlar'a rncktup y'rrzar:rli 1'akaluurnasr iqir pnra va'cl etrnesi Ahuretl'in sonu oldu. Catlar ourr r-alialal'arak iildiirdiiler r-6 6llrrns esir cttiler. Onun kesik baqr vt] t-sir edileu o$lu Sultan -\Ies'id'ul huzuruna giinderildi (Ekim 103J).
o"#;fu;";'oo'i'tioi
ietikhlini ilan etmiq olilu' vc olan Selquklular'd'an Tu$rul miittefikleri. Harun'un taraftan Harcznr Ote iqiu qu'l"lu' ve siiriilerivle ona yardrm yerlcr l,lagrr llcyler f i' qtilJk"'' "*i;;; o"'konaklayabilecekleri ottultu' Bu bililirfi' Lrudutl'ua gcld'iler' "tit" fethinde- Oo"tUiif y"pu""kl^"'zaduvdufu 'r'erdikten 'olr'u ffo'u'uoln Sultan I\I"'\'
;f;;";';;"*tr"
,1,'
l'ir
\
il'Cl iL'r'
rr
I
rrctice
llerun'un 0taUriitnreS Slrll.irrllcs.rr.l.ll*rrru.unllgn.zu.deistiElaliniilgEetnresine.f,arahal. GaaeU
iigiilmel-terdi' Ancak iiler . r sn'lculli:lrr ile i;bnliJ l-aPmrsul sJaaltr olduru ili-n t"r'; r6!e'ie bn ,l.j*:u-s::::iri ej,j,''n ;;;;+: -{h Tr'::-tir:lLerr :'le Lir*irle ^-*-.!'..!r. :'r- r.iioril.'r];-;*1"-U"" 'tr :sErjL'r=5 te itnic;'i:=: -jl= i'-;r:i: i--=:-:.-.'L..r -,.' ;o--i'ii'-: -l-g;';'' i==-- :"*.:.1 '' ir=r 5.]'i:{:r;i:rrlr'.;; r:. f,. ,.-c.a -t " '.'*'ti'r ^r -'-;:; tr-';t:J':i il''o:: r'a 'i"rrJ'ra {'s'-r i;;";.*-:;--rr;-'r''l'rr' karr';rklkJnr qrlian Giirgenq'rle san Iir.l5 t:rrihinde atilii' Ha'"''m'in merkezi Nihai-ct Hnruu'rul "Htr'tla." ii^lt''di. i.*rio.tnn ir.larulirrr ,\ltu'ta1.ru
6I
lakabh kartlcrsi isruriil eruirlik tahtrna oturdu. Ordu vc devlet ileri gelenleri oua biat cttilcr (ll Mavrs 1035). Sultan l{es'frd keudi tarafina gekebilmek igin ismiiili,. r'e rlevlet ilcri gelcnleriue mcktrrblar giinderdi ise de, )ru bir fayda sa$amactr. Oazneliler Devleti igiu Horasan, Rey, Hindistan'da bir golr tjncrnli igler tlurtrrken, bir de l:lareztr mesclesi ortaya grkmlgtr.
Vezirini bin kiqitik bir birlik
grkmasr far' eelmesi ve orada kanqrkhk
TARIHI
I I
ERDOEAN MERQTL
bur,agitti.Biiylece1034plrigind,eGazneliler'inKirmin'd.akihAkimiyetlcri birrug, tekrar Biiveyhller'in eline geqti' ,oo" "iai'ln" Geqmeai Sultan Mee'ud't'n Tiirkmenlere Kargr Harekete
ve Rey civarrndaki TiirkSultan Mes'td Hirezm meselesinin' Horasan anla;anca harekete geqmen ieyanlannrn merkezd'en giiziimlenemeyece$ni Gazne'den ayrrlarak meye karar verd,i. Nitebm o 13 Eylil f0ia tarihinde
Biistgehrinegeldi.AyrrcaHorasanDivanrreisiSuriileyazdrfrmektubda Tiirkmenler,ioyupt'klu,,-bilfiriyorveSultan'rnaceleHorasan,agelmesini gehrine ytiriiilii. s,rltan'd"ha eo'rra Herat'a oradon da serahs il;;". bir karar yaprlacafn Ancak o Tiirkmenler'in hareketi karqrsrnda ne fyitYlt, oi.yl""to_geliqmesini,beklcmeyi veremed.i ve birkag gtin serahs'da kalarak kasabasrna tercih etti. Tiirkmenler de Trrmiz hutludundaki Kubafiyan gelerekyafmayaveetrafrtahribebaglaclrlar.TrrmizemiriHAcibl}eytegin kasabasrna d'o[ru bunlarrn iizerine yiiriidii. Tiirkmenler kagarak Andhuy onlara yetigti vc gekildiler, HAcib Beytegin $uburgon kasabasr crvarrnda Tiirkmenleri takip etlen Beyorada iki taraf aragrnd"".".,r.g t uqilar. Bozulan iiliimiine sebep oldu' (Arahk tegin atrlan bir ok ile yaralandr ve althfr bu yara artrran ve Serahs fOll). n"ytugio'io iilt;iinden eonra fa'aliyeiterini tlaha d'a gekilerek iiniind'en orilueunun civanna sarkmrg olan Tiirkmenler Gazneli Hidim Nuqtegin kumandan Merv tarafrna gittiler. Bunu haber alan Gazneli Iki yiirii'lii' iizerine onlann qehrinilen kendi gulam ve askerleri ile Merv Tiirkmenler kaqan giillere ve taraf arasrndaki savaqta bozguna u$rayan olmugtu.
Sultan'rn Dihistin vc Taberiaten Seferi yaptr ve Merv sultan Mee'id bu olaylartlan sonra veziri ile bir giiriigme iizerine hazrr' karar Bu verdi' tarafina giderek }oq, o""il" gegirmeye karar deligtirdi[ini fikrini Mee'icl lklara baglandr iee de iiqii;cii bir-toplantrda
bildirdi.onagiire;tii"r*"ot""hakt,ntlaalrnanteilbirleryeterlidirveNiga. tarafrnd'a bozulmug bur tarafrna gitmeye karar vermiqtit' Bu suretle Batr vergiyi iidemedikleri yrlhk iki Ltircaftl-ar ve iglerin diizeltilmesi ea[lanacak beragiiod"."""kl"rdir. vezi vc devlet ilerigelenleri bu fikri befienmemekle aralarrnda sonra kendi ber kabul ctmek zorunda kaldrlar. !'akat toplantrtlan bclirttiler' y"pi*f*t konugmalarda bu fikrin hatah oldu[unu
SultanMee,ffdSerahs,danhareketleNigabur'agelcliveburada.dadevlet
ilerigelenleriylebirtoplantryaptr.YezirHorasan,rbukarrqrklrkiginile eiliyorilu' brakarak DihistAn'a git-"oilr do[ru olmayacafr giiriigiind-" 1o1" tarailerigelenleri devlet fikri onun idi, rsrarh Ancak Sultan da karJgnda frndangaresizkabuledilili.Nitekimsu]tanMes,tcl25ocak1035tarihind.e elinde tutan Nigub.rr;d"o ayrrlarak ciircanoa ulagtr. Buranro hikimiyetini geldi' ordusunun rli rau"a" ve dteki ciircan reisleri Sultan ve Gazneli
GAZNELTLEII DI'VI,DTI TAIIIIIT
fini duyunca korku]anndau kaqruayr tercih ctiilcr. Sultan daha sonra Ci.ircan'dan a;'nlarak EsterAbid ve Sari ;ehirlerine ulradr ve oradan Amiil'e ilerledi. .A,miil reisleri ve halk ternsilcileri Sultan'rn huzurun& gclerek itaatlerini bildirdil:r. Sultan bu itaattcn nemnun lialarak Amiil'iin haracrnn ba[rqlaudrfrnr ]riltlirdi. ][cs'0d daha sonra \itrl ,sr:lrrini .;i
Sultan Ciircanoa ularstrfr zanran (19 llayrs 1035), l.lorasan I)ivanr reisi Suri'den haberciler gelmiqti. Bu haberciler Sclguklularln Suri'ye giindermiq olduklarr mektuLlan getirdiler. Selguklular bu ruektubda Horasan'a gclmelerinin sebeblerini bclirterek bundan sonra Gazncli Dcvleti'nin halkr olacaklarrnr, iglerinden birini sarayda bulunduracaklarrnr, geri kalanlarrn hiikiimdarrn her emrettili iEi yapmaya hazrr oklrrklitrrnr lriltliucrck bu hizmetlerine kargrhk NesA vc Ferive gehirlerinin kendilerine verilmesini istiyorlardr. Sultan Mes'0d bu mektuba qok }azdr ve Tii.rkmenleri Horasan'dan grkarrnak igiu hazrhklara bagladr. Bu arada llcs'fid Ciircan'dan ayrrlarak Ni. qabur'a gelrniy (t llaziran 1035) ve Tiirkrnenlcr izeriuc giinderileceh Gazneli ordusuna kollektif bir sistem iginde on kuurandan ve onlarrn baqrna da llAcib Beytogdr tayin ctlilmigti. Biiyle bir kumandanhk sisteminin oluqmasrna, tecriibeli ve tecriibesiz kumandanlarrn bir araya gelmesine Hiicib Beytofth itiraz etti ise de, bu itiraz Sultan tarafrndan kabul etlilmedi. Nihayet onbeqfiu ath ve ikibin de saray gulimrndan olugan ve fillerin dc yer aldrlr Gazneli ordusu Ncsi tarafrna hareket etti.
Bu sefer srrasrnd.a Gazneli ordusunun diizeni; Selguklular'rn pusu kurarak bog brraktrklan gadrrlar ve hayvanlara, ganimet elde etmek igino saldrrmalarr sonucu bozuldu. Bunu ikinci bir hata izledi. Tccriibesiz kumandaular Hicib tseyto[dr'ya haber vermedeno arkalanudaki suya ulagmak igin, r:nrirl:rindr:ki rrskr:rlr,r'i gr:riyc Acktilcr. Oaznr:li ordrrsunun s:rv:r1 diizoninin bozuldu[unu giircn Sclq:uklular pucudan rSkarak hiicurrr r:tlilcr. IJu hiicurn Gazneli ordusunun kesin yenilgisine ve biitiin a[rrhklarrm kaybeturesine sebep oldu. Hicib Beytofdr ise canrnr zor kurtardr. Btiylece Selquklular bu Gazne]i
ordusunu Nesii yiircsinile a$rr bir yenilgiye u$rattrlar (29 Haziran 1035). Bu srratla Nigabur'da bulunan Sultan Mes'fid'a iince galibiyet miijdesi gelmiq, o da qenlilder yaprlmasrnr emretmigti. Ancak ardrndan gelen ma$lubiyet haberi Sultan'rn neqesini kagrrdr. Bu yenilgiden sonra Sultan devlet biiytk-
leri ile bir toplantr yaptr. Toplantr srrasrnda herkes yenilgi igin bir
sebep
ERDOdAN MERqIL
GAZNEL1L!]Ji DEVI,ETI TAIIII.II
ararken, Ebfi Nasr Miqkan en acr tenkid.i yaptr. O Sultan'a eflenccdcu cl gekmesini, ordunun sevgisini kazanmastnto devlet biiyiiklerinin diiqiince ve giiriiglerine 6nem vermesini siiyledi. Sultan da onun siiylediklerine hak vercli. Daha sonra Selguklular ilc 1'aprlan giiriigmeler neticesi, Gazueliler Devleti Musa Yabgu'ya Ferive'yi, Qa[rr Bey'e Dihistan'l ve Tufrul Bey'e dc Nesi'yr veriyordu. Selquklqlar bu iiq vilAyetle yetinecekler ve iig reisten biri Gazneli Sultanrtnrn huzurunda rehine olarak bulunacaktr.
Atdiiiklevlc Muhar'med Kakuyi'nin leyanlarr ve Batr'dalri Olaylur
Gazneliler'in bu maglubiyet haberi iizerine Karahanhlar'dau Ali - Tcgin o[ullarr harekete gegerek Qafaniyan ve Trrrnizoe do$ru ilerledilcr. Gazncliltrr'in bu harekete karrsr asker toPlamalarr ve tedbir almalan, Karahan' hlar'rn geriye diinmelerine sebep oldu. Ayrrca, Arslan Hin drqrnda, ijtcki
Karahanh hanr:dan mensuplan
ila
Selguklular'rn zaferine Qok mcrnnutr
olmuqlar ve onlarr isyana teqvik edcn mektublar giintlermeye baElamrElardr,
flte taraftan Selguklolar'rn yanrndan Niqaburoa ddnen Gazncli clgisinil kanaati oulara giivenilemcyecefii qeklindedir. Bu elginin igittifine gdre 'oonlar kendi aralarrnda Gazneliler Devletini kiiqiimsiiyorlardr." Sultan Mcs'ud |u bilgilcr iizerine, Sel;uklular'rn hemen harekete gegece[ini tahmin ctmemeklo beraber, bazr teclbirler almayr faydah gtirilii. Ancak o hayvanlara ot buhnanrn giiqlii$ii sebebiyle Nigabur'da kalmamn miimkiin olmadrfrnr bclirtti. Mes'Od 25 Eyliil 1035 tarihinde Nigabur'dan a1'rrldr ve Herat yoluy'
la Bclh'c gitti. Srrltan Belh gehrinde ikeu Ali Tegin'o$ullan'mn bagrnila buluna[ Yusuf'dan bir elqi heyeti gelfi. Yusuf'un elgileri olaylar sebebiyle iiziir dilediler. Snltan Yezirin
iki
d.e tegvikiyle onlann
hanedan arasrnda
bir banq
ijziirlerini kabul etrnig vc btiylece
yaprlmrgtr.
Sultan Mesofid'un Tiirkmenler'e Kargr Teilbirler Almaer Sulran Mesoud Belh'tle iken yaptrfir iglerden birisi de bagta Vezir g[nak iizcrc Gazneli devlet biiyiiklerine hil'atler ve hediyeler da$rtmasr olurugtu, Onun bu lrrlatleri da$rtmaktaki gayesinin devlet biiyiillerini kenfisine baflaurak ve daha iyi ig giirmelerini sallamak oldu[u anlagrhyor. I]u igler giiriildii[n srrada Horasan bdlgesi, Biist, Serahs ve Ciizcanan qehirlerinden gelen mcktublartla; Selguklular'rn tekrar faaliyetc gcgtikleri, her yerdc halkr incittikleri ve birgok ktitiitiikler yapt'klarr, e[er bu hus0sda yeterli tedbirler alrnnrattfir takdirde Horasanorn harab olaca[r bililiriliyortlu. Sultan Mcs'ud
bu habcr iizerinc Vezir vc iiteki devlet bii.yiikleriylc bu konuyu giiriigti. Bilyiik Hacib Siibaqr?mn onbin ath ve beqbin piyaileyle Horasan'a gitmesi ve bu biilgenin acele temizlenmesi kararlagtrrrldr. Sultan ]\Ics'od bu ortlu)'u 'fi.irkrnenler iizerine gtinderdikten sonra Belh'deu aynlarak bagkent Gazne'ye tliiudii (20 llIayrs f036). O o[lu $ehzirle Mecdflcl'u I{int[stan Emiri tayin ederck Lahoroa giintlcrrnirsti. Neticede
Isfahan hAkimi Aliiiildevle l\{uhammed, Sultan Mes'frd'a
05
tibi
olmaktan
miittefiki Ferhat b. l\[crdavic'in iiliimiiyle, Al6iidclevle'uin balrmsrzhk iimidi kayboldu. Bu durumda o lluzistinoa kaqtr, Onun bu yoklu[u srrasrntl:r Isfahan'daki hazineleri Gazneli kuvvetleri tarafindan yaImalandr. Gazneliler'in eline gcqenler arasrnda Aliiiddevle'nin koruyucusu oldufu mcqhur bilgin lbn vazgegerdk l-ra$rmsrzh$rnr elde etmek istemirsti (1034). Fakat
Sini'nrn kiitiiphanesi de varch. Bu kiitiiphane daha sonra Gazue'ye uakledil-
di. Ilir siiro igin hareketsiz kalan Aliiidilevlc 1036 yrhnda geri iliindii ise clc tekrar ba"sansrzhfa u[rayarak kagnrak zorunda ka]dr. O bu miicadole srrasruda ordustrrnr Tiirkmeu yardrmcr kuwetleriylc takviyc ediyortlu. Ncticcclc Aliiiddcvlc ih: Cazueliler arasrnda barrg yaprldr. ()aznclil:r'in bu barrrsr kabul ctmeleri, gittikgc artan Tiirkmcn baskrsr sebebiyle Cibil bdlgcsini l-riiylc bir saval durumu iginde brrakmak istemernelerinilen kaynaklauryordu. Nihayet Aliiiddevle Isfahan'r da ikta suretiyle Sultan Mes'fid'clan aluraya muvaffak olmuqtu (1036 yrh sonu).
Sclguklular'rn baganlarrndan cesaretlcncn Irak'daki Tiirkmcult:r tlc hareketo gegcrck Rey Eehrine yiiriidiiler. Oular yollan iizcrinde I'ulunau
Dimegan vs $inrrrsn gibi qehirleri yafmaladrlar. eazneli ku'.randau Tag Fcrral fillcrin de yer aldr[r iiqbin kigilik ordusuyla Tiirkrnenlcr'e karEr harckete gcAti. Iki taraf arasrncla Rey civanndaki sava5r 'l'iirkmcnler kazandrlar. Tiirkmenlcr Tag Fera.s'r esir ettiler ve daha iince kendilerinden iildiiriilenlerin intikamrnr almak maksadryla onu pargaladrlar. Bu baqandan sonra Tiirkmenler Rey gehri iiniinde giiriindiiler. Buradaki Gazncli giirevli Ebfr Sehl Hamd.uy yardrm almak iimidi kalmayrnca Echri kaderiyle baq barsa brrakarak Florasaq'a qekildi. Onun gidiqiyle Gazneliler'in batrdaki hirkimiyetleri ile kcsin olarak soua eriyordu ($ubat f03B). Alaiiddevle Muhammed, Eb0 Sctrl'in aynlmasrndan hemen sonra, emrindeki bazr Tiirkmen yardrmcr kuvvetlcriyle, Rey gehrini iggil etti. Selguklul,ar'rn Harekete Gegmeei ve Ahnan Teilbirler Ote taraftan Sultan Mes'fid Kurban Bayramrm (4 Ekim 1036), Gaznc'de kutlamrq ve crtcsi giinii takip etlilccek harekct hakkrnda clevlet biiyiikleriylc
yapmrlstr. llu toplantrda; Sultal'rn bcrabcrin{c Vezir oltlu[u haldc iiucc Iliist tarafina gitmcsi, tehlikeli bir dunrm mr:ydana grktrfr takdirtlc IIcrat'a yiinelinrncsi, yoksa oraya Vczir'in giintloriluresi kararlaqtrnldr. Aynca ,Schzide l\Ievdud ve Barskuurandan Ali Diyc dc kuvvctli bir orduyla I3clh'e gidecek ve orada kalacaktr. Bu surctle }lorasan Gtzneli liiiyiikleri ve askerleriyle dolu olacak ve bir olay iiurntla herncn rniidahalr edilecekti. Nirekirn llr kararlar tatbik eclildi vc Sultan }Ics'ird 7 llliin 1036'da Riist'r: gitmcli iizerc Gaznc'deu ayrrldr.
bir toplantr
F.5
EnDoeAN MERqIL
66 o Biist,e gtinderdi[i iki i".io" .r"iil"o
qok yalirn
bir yerde konakladr[r srrada selguklu Bevleri'nin
elgi iazneli ordugahuna gelililer. selguklular, daha iince kendiyerlerin idareleri altrndaki insanlara yetmedigini ileri eiirerek
istiMcrv, Sr.rnls i'c lJir'crtl gi5i ,rchirl*rirr 1c bu 5iilgcl:rc ilavc cdilmcsiui hozrr iEde giig her vc olmayr askcrleri yorlardr. Buna kargrhk oJar SultaT'ur hz' b.rl,--"y, teklif eiliyorlardr. sultan Selguklular\n bu isteklcrine gokheniiz selquklular'rn Yezir Ancak taraftardr. ilanrna savag mrgrr ve d.erhal geliEecek siikfinet iginde oldufunu, onlara tath - sert bir cevap verilmesini ve Vezir'in etti. Sultan teklif olaylar 6o'uc* barri veya savala karar verilmeeini elgileriyle Selguhlu giirclii. bu siizleriylo aakinlegti ve onrur plamnr uygur iki - iiq giin siiren giirtigmeleruoo"oda onlara giiven veren' fakat oyalayrcr eiizler eiiylendi.
BirmiiddetsonraHorasan,rlansultanMeg'frd'agclcrrmektublarda
yaptrlilarl (13 ocak 103?), Tiirkmenler'in muhtelif yerlerc dafrlarak akular qa[rrarak Yezir'i iildiriliyord... tsu hab"r Sultan Mes'ird'u gok iizilii, ilerhal ve habirlegmeeini Herit'a gitmesini, Hicib Siibagr ve Horasan ord'usuyla
grka'lmasrnr zrrhklar lamamlaodrktan sonra Tiirkmenler'in Horasan'dan grktr' Bir miiddet yola dofru emretti. Vezir emrindeki bin athyla Heratoa sonra vezir,den gelen bir mektubda (1g Nisan 1037), Horasan',rTiirkmenler'-
deu temizlemek igin sultan'rn ynzr Herat'd.8 gegirDxesi teklif ile dosultau bu fikri kabul etmcmiq "Merv ve iiteki Eehirler askerlerimiz diyerek yoktur"' liizum hig bulunmamrza ludur. Bu bakrmdan Herat'da Gazneli Biist'den Gazne'ye diinmiigtii (28 Mayrs 103?)' Daha sonra Y-ezir siibagr Hacib ald,r, ted.birler eidtti tamamlayarak ordusunun hazrrl*Iarrnr ediliyordu'
neticesi giderek her tarafa bi. gahne giinderdi. Bu aLnan tedbirler haberden bu selguklular N€sa ve Ferave tarafrna qekildiler. sultan Mee'id' ga[rrdr' mernnun kalarak son durumu giiriigmek iizere vezir'i Gazne'ye
d,a l\{ervoe
otetaraftanKarabanlrlar'danBu[raHanMuhaurmedGazueliletaleyhineSelquklularrteqviked.evamediyorveistefiklerikadaraekergiindere. yakalan' ceklerioi bild.iriyordu. selguklular'a giden bir Karahanh cssuslrnun ve giiriigtii ile aclamlarr devlet masrnda. ,ooru soltuo Mes'ud ileri gelen Karahaulrlar'aelgigiindermeyekararverdi.EbfrSadrkisimlibirgahsrn lrrrikaulrfruclakir:lqiheyeti22A[ustosl03?tarihindeGazne'denayrrldr.Bu lt"y;ti Karahanh hiiiiimdarlan Arslan Han Silcyman b' Yusuf ve "tqi kurd"qi Bulra Han Muhammed ile birbuguk yrl kadar siiren giiriigmelerden Mes'ud sonra gii.evini bagarryla tamanrlamlq ve Karahanhlar ile Sultan arasrndaki dostlu[u sa[lamrqtr. Sultan Mee'ud'un Hanei Kalesine Seferi
SultanMeg'udKarahanlrlar,aelgigiind.erdikten6onraHinfistan,abir ileri gelenleri Horasan Hindistau'a sefer srrada ," Ir.L.-, Acem'in karrgrkhk igiude bulundu[u bir
sefer yapmak istedi[ini agrkladr. vezir ve titeki devlet
:
r,r, r*.i,r.,i yapmasru,' 0"n.. tavsiyeleri dinlemeyerek llindistan'a gitmektc kararL oldufunu giistcrdi. Aynca bu srracla $ehziide Mr:vdiid. Iln;kunraurlan Ali Diye ve Vezir idaresilrtl: lrir (llrz.rrlli orrlttstr rlrr Stlr;rrLhrlirl'111 ,;rl,:rritcr.tit I'ir olirya hr>men rniirlahclc r:dt:lrilrnck igin llt:lh lchrinc tlofirrr hart:kct r:tti. lluldan sonla hazrrhklarrnr tarnamlayan lVles'ucl da KnLil yoluyla llildistan'daki Hanei Kalesione gitnrck iizere Gazne'dcn aynldr (tr Iikim 1037). Gazncli ordusu Hansi'ye ula"str ve Qavhanlar'rn elinde bulunan bu miistahkem kalenin ete[iude orclug6h kurdu. Burasr gimdiye kadar zabtedilememiq olruasr nedeniyle "BAkire" kalesi adrnr tarsryordu. Gazneli ordusu bu kaleyi kugattrktan sonra sava$a baglath, fakat kaleclckiler giddctlt: nrukavcmct cdiyorlardr. Sultan kendi
",":;":;"i,"r.,r.:l'.1::';"r,rran
hassq kuvvetlcriuc bahEi; vcrcrck daha gayrtrtli savaqmalanm saflad.r. Nite.
kim buuun lirydasr giiliiklii. Gazn,:li orclusu tarafindan beq tiincl kazrhnasr sonucu halc tluvan lrkrldr. Bu suretlc igeri giren Gaznoli ordusu Hausi Kalegi'ni zabtctti (31 Arahk 1013?). Sultan Mcs'ud'un bu scl'cri srrasrnda Gazndilcr tarafrndan baglca kale. ler de zabt edilnrig ve itaat altrrra ahnmrEtu. Hansi'dcn !;onra Gazneli ordusu Delhi'nin yirmiiiq mil kuzeyinde bulunan Sunipat kalesine yiineldi. Buramn hakimi Cay Dibay kurtuluqu kagmakta buldu. Sultan'rn emriyle kale ya[malandr ve iqinde putlarrn buluudugu mabctler yrkrld.r. Gazneliler ord.usu daha sonra Delhi'uin yiiz rnil kadar clofusnnd.aki Rampur ohnasr muhtemel gchre dolru ilerledi. Iluranrn hakimi de Sultan'a itaat etti$ini bildiren haber ve hediyeler gtinderdi. Sultan onun itaatini ve hediyeleri kabul ederek geriye diindii ve 11 $ubat lO38'de Gazne'ye ulaqtr. Gazneliler'in TalhAb Bozgunu
Sultan lllesoud'un Hindistau gazasruda kazandr$r bagarrmn eevincio Horagan'dan gclcn haberler nedeniyle qok krsa siirrniirstii, Sultan'rn yoklufu srrssrnda 'fiirkmealer Talekan ve Faryab'r yafima etmirslcrdi. Zarata u[rayau baqka yerler de vardr. Belh'de bulunan Gazuo ordusunun krg mevsiminde Tiirkmenlerte kar6r harekete gegnrcsi rniirnkiin olmamrgtr, Sultan bu haberi duyunca Hindistan'a yaptrir scfcr tlolayrsryla piqmauhk duydu. Ote taraftan $clrzadt: Mcvdfrd vo ll:rgkurualrlan Ali l)lyo do lk:lh'dcn ()aznc'ye diinrniigIcrdi (24 Mart l03B). Selguklular ile savagacak olan Gazucli kumandan Siibagr bu suada Nigabur'da idi. Ancak bu kumandan Selguklular ile kesin bir savaga ceBaret edemiyor, aynr zamanda iqi ticarete diikerek askerlere sattr$r bu$daydan kazandr$r paralarla kcscsini dolduruyordu. Sultan l\[es'ud bu durumu iilrenfifi zanlan onu azarlayan ve ihtarda bulunarr mektublar giindererek savaga tegvik ediyordu. Nihayet bu baskrlara dayanamayan Siibagr Selguklular ile bir meydan savagr yapmak igin Sultan'dan izin istedi. Sultan lles'ud, Selguklular'rn durumu hakkrnda bilgi aldrktan sonra Hacib Siibagr'ya bir meydan savagr
ERDOdAN MERQIL
68
iizerinc Nigabut'dan Sultan'rlau aldrEr emir tlenilen ycrdc iciD sr,rr:kli izni vcrdi. siibaEr, Talhib Serahs ile s"rctilJut ve "'''n"-tiautt d'evam eilen sitliletli tr"t"i.'r" gcgti 6gl";-;;'r ;;il; Sclkar1,la1rr. lki tarar 'il:'Til n'., f iitti" alrrhklarr hir t!* Gazncli bcraberintlc ii;t;; Ht"to Stibaqr sa\ atta ""rt*'i M-ayrs ayr yrt' -ycnilgiyc '"t]I*f cuklular'tn cline geqtr (roiamta" H erat' a selebilmi eti' aa:"*" giiriiqiirken :::il;# *J'"""' t;:::;'; M""t'd. !i"rt il" son durumu de bunu ycnilgidc" ^
rlu
siirilii' Daha iiuce
;# M;ltk'; ""'if**'ioi.olr" baqd'iiqmanr ['"]';; i"iJ "r.i. B,tl*'"." selquklular'rn qah'srlih' vczir arzulamrg olan ;'lil"'"k;;;; vu'"'lao'lm'va gih Mclik Harezm ;}dffi;;;; lggali Selguklular'rn Nigabur'u zafer kazautbk'
llarezm biilgcsinin
Selguklular
Slib"qt;;;;;ndelci
tan sonra Niqabur'u
Ga-zneli
o'tlot*o
1
lcargr
lbrahim Yrnal'
*"v t'u"a'qi til;ffiffi;;""tgiio 1;yi" gchrin to*J Ntuulrrf" gelmig ve oniki
Siibar'r'uru *uglurliyttioclen ioplantr sonucu-bir g"Ienl-eri yaptiklan teslimini istemigti' U"ifrrtlltr
sava\qa
;";*"'*Jfitiii::i ;;**;";il':ilfiI'jtt'i.*fj"ffi ve Biiviik qehre girmirs
sultan"
ayn
on giin kadar s*ltan Mesoud "u'J ;il;;l"tu"-*soH;^r-t';""zam'(Hazira;1otsl' s" olayilan ;;; tu' ;vrildi u"; Tufrul tNiu:;;';t*' unvauryla Mes'udoun tahtrna"oturmut d
aT
u
s*ltau
Mes'ud'
Sultan
;
"" sijz i"'u"" iilil ilavranacaEr bususunda gelenlerine harekete ileri ft;;;"' iig""oio"" ;T;;;
firul o " r halkrna O nqehir 'oo
sonra
verdr'
gee,irini.bi,.i-"r+"T,ll*fJ:i1';"d#,:',Tf nll*l-f liltr; l\Ics'ud daha soura hay aura'u . t il"iv#"' ll':n":: ::^t:^ffiJ* J;:Tfr,r:T"T;.i'l"r'l sonra e v
tla
haz-uhklarlnr tamaurladrktan
l038'de Gazne'den aynlib' Biiritegin Uzerine Sefer Ali'Tegin; ofullan'nrn Ishak lbrahim b' I' Nasr' Ebu bulunan Karahanhlar'dan tuq-u;' buqu'u'"k Ozkencl'ile r:sir aiiq*ii+' Li-"r buradan srrada Biiritegin
o-nilt* clinc
y"";'t;;;rqtr'
kardcai AyniiiltlevlJ U"Uu**"a'i"at iirr''*rt* toqry'ur it'Jffi;;
-t*
k"o.ti.io" .,u'oo"ui"vlli'it'
li**";'m:l;:
rttr"-ty*afrnr
*t::k#*'*
Bu
anlamrg' mulrtcmelen
:il;*: ";Xil*l!l regin' Ancak Biiri
H f;:lT:'I;'il'Ji.tt*'o*I'ri*"ao' Tegin - ofiullanonrn
elinc
r'"r"J'v* :"";;;;-;;#'kabi' uotulyututt bir Tiirk g6'"*;;;ioi yu'a'* t'i' ctrafiuir Go"'"lil"''l-"o sonra tliigcrsc tio-'yort*l-S";itegin'dal'a. halka zararlur lesi 'lan foo,""itirlio?;l*ar iizerindeki Cu'oait""';;;tot;;t iiebin kadar "trt t"prly""t *a b" ;li;; iizerine sels*klular'a karqr kara' vcrureye bttltd'' T,,it;-nl"t ;0"':ffi- *"'eleeini eiiziimlemek ;;"; yiiriitiilen'"r"'a"otlffi;";
Mesoudoun
"t'diEi
rcrr,i ,,iirir,,girr "."u,'n,o,ll ',,::i::i::::,;:".:-:l:l]11,, '',,,,'.'" ''r gclrrck istceli[ini rak olaylartlun habcrsiz olluf;unu vc Nl:s'ud'ttn ltuzuruna lrildirdi. Sulran isc lliiritegin iizerinc bizzat yiiriirrrektc kararh idi. Xiltavct iitcki dr:r,L:t ik'ri gr,lcnlcrinin vc kurnatrdanlarrn tepliisi iizcrine l!L:s'ud' Sipeh' satar Ali Diye'yi onbiu kigilik bir kuvvctle lliiritcgirt i.izcrine lluttelar tara' Iina gtintlcrdi (26 Ekirn f038)' Sultan llcs'ud da Ciizcin'tlan harekct ed,.rrclc Bclh'e geldi vc Baqkuman' da1 Ali Diyc'yi de |u usohro ga[rrr!. Qiinkii Sultarr fikrini defigtinni; ve Iliiri Tegin iizcrilc keldisi scl'ere grkuraya karar venniqti. Nitekirn o bu nraksatlla hazrrhklara giri;ti ve krg rncvsiminin l-ralladrfr bir srrada Bdri '.llcgin'in bulundugu yiindc yiiriiyii;e bagladr. Gaznr:li askerlcrin so[uk ve kartlan bu scferde qektifi srkrntl ve zorluk hcr tiirlii tusvirirr iistiilrtle idi. I3una rafncn Sultan inadrndau vazgeglneycrek yiiriiyiige devam cdiyor ve iradcsiylc her tiirlii zorlufu ycnece$ini diiqiiniiyordu. Irakat bu srrada gelen bagka bir haLcr Sultan'r daha ileri gitmektcn ve biitiin askcrlcrin 6liimiine sebcp olnaktan vazgegirdi. Bu habere giire' Qa[n Rey kuwetli bir orduyla Ciizcirn iizcrinc yiiriimiigtiir ve Ccyhuu kcuauna ulaSarali lnuhtemr:len bu rrchir iizr:rindcki kiipriiyii yrkacaktrr. Strltan lVlcs'ird !ru lraberclru son cltrrccc' tlo tclaqa diiqcrek izlernekte oldugu hareketi tlegiqtircli. Aynca lliiri Tegin de buluntlu[u yerdcn ayrrlarak baqka bir tarafa gitr.nir.ti. Sultan omr yakalamaktan iirnidini kcsti vc Ceyhun iizerindeki liiipriiniin dc yrkrlmasrndan korkarak acclc gcri diintlii vc 'frrrniz'e uiagtr (25 Ocak 1039). Sultan'rn geri diintlii$iinii irsiten lliiri 'fi:gin frrsatr kaqrrmanrg, Gazneli ordusunun afrrhklannrn hir krsmrnr ele geqirmigti. Mes'td iso Trrmiz'tlen ayrrlarak Belh 5ehrine geldi. Ilu srrada {ja1;n l}cy dc Faryiib vc $uburgan'a giderek ctrafr yafmalarnrgtr. lJu arada on 'l'iirkmcu athsr Sultan'rn lJclh'dc konakladr[r ]rahqcnin yanrna kadar gclcrek dijrt llindli piyadeyi iildiirmiiEler ve llesotdoa Ait bir fili de qahp giitiinniirrlcrdi. Bu olay artrk (]azneliler Devleti'nin temellerinin qiirii' diifiii rc Gazncli askerlerin ve tlevlet biiyiiklerinin giirevlerinde sorumsuz ve tetlbirsiz davrandrklarr hakkrnda halkda mevcut olan giiriigleri kuvvetlendirmigti. Nitekim halk ooBu adanrlar o kadar gaflet igindeler ki, diiqmanlarr Sultan'tn filini bile giitiircbiliyorlar." diycrek hislerini belli ediyordu. Sultan [[t:s'id bu habcr scbcbiylr gok iiziildii, fil bckgilerine afrr hakaretlerde bu' lurrdrr, orrlanluu filirr Jrcdr:li olaruk yiizbirr ilirhcrn ulltnttostnr vo bu olayda ilulali giiriilcn Iliudli fil bekgilerindcn birkag tarrcsiuin d6$iilnrtsini emretti. Ulya - AbAil Savagr l3u olaylardan sonra Qa$rr Bey'in hicibi olau Altr adrndaki bir Tiitkmen
erurintft:lii ikiLin athyla Bt:lh civanndaki iki kdyii yagmalarmqtr. Sultan Mcs'0tlouu giintlt'rdifi Gazneli kuvvetlcr karr.rsruda Altr ve cmrindekilcr Ulya - ibid'a qekildiler. Bu durumdan hal:erdar olan Qa[rr Bey cesaretleudi vc $uhurgan'dan Ulya - Abdcl'a geldi' Sultan Mes'ild. otuz filin de yer
70
nnDocAN MERqlr,
aldr[r ordusunu hazrrlayarak harekete geqti. lki taraf araernda 6 Nisan 1039 tarihinde qiddetli bir savars baglach, Gazneli ordusunda muhtelif srnrflara mensup askerlerden bagka altrbin de saray gulAmr vardr. Gruplar Lilinde yoprlau savagta bir souuq ahnarnayacafrnr anlayan Sultan Mesttd'un bin gulirrn ilc Qa[rr Bey'in currindcki Tiirkmonler iizcriue hiicurn ctrneei Bavlgru gidiEiui defigtirdi. Tiirkmenler bozguna uirayarak qdllere gekildiler. Gazneli askerler bu kaganlarr takip etmek istedileree deo Sultan giilde takibin tehlikeli olacafirnr siiyleyerek onlau engelledi. Ayrrca o Selguklu esirlere iyi davranarak serbest brakmrqtr. Mee'fid 14 Nigan 1039'da Belh gehrine diindii. Biiritegin'den Elgi Gelneei
Bu savaqtan biraz sonra Karahanh Biiritegin'den Sultan Mes'frd'uu huzuruna bir elgi geldi. Biiritegin gtinilerdifi mektubda hatae'.r itiraf ed.iyor ve kusurunun bafrglanmaernr rica ediyordu. Bu errada Qalaniyan biilgesinin hAkimi geng yasta iilmiig ve yerine gegecek erkek gocuk buakmamrgtr. Biiritegin de Qa[aniyan'ilaki Kumeciler'in deste[ini saflamrqtr. Bu babmdan Sultan a& gegen biilgenin idaresini Biiritegin'e verdi. Sultanoln maksadr Biiritegin'i kendi tarafrna gekip, Selguklular'rn ittifals.rlan ayrrmaktr. O Tiirkmenler ile savaqrrken, Miveriiinnehir yiiniinden emln olmak ietiyortlu. Bu suretle Sultan, Biiritegin ile Ali Tegin - ofullan'nrn srasmdaki anlaqmazhktan yararlanarak birbirleriyle garprqtuacak, onlarrn Ceyhun'u gegmelerine engel olacaktr. Bu Sultan igin uygun bir plan olarak giizii&.tiiyse ile tatbikatta o kadar bagarrh degildi. Bir az sonra Biiritegiu Qafaniyan'r iqgAl etti. Fakat bu iggAl gimtliye kadar Gazneliler'e taraftar ve Tiirkmenler'e kargr olau Ali Tegin - o[ullarr'nrn Sultan'dan nefret etmelerine sebep oldu. Biiritegin de, kendisine yaptrfr biitiin iyi niyet giiaterilerine ra[meu, Sultan'a giivenemiyordu. Onun frreat bulur bulmaz, kenfisini ezecefini biliyor, bu bakrmdan eahte bir dostluk giisteriyordu. Bir siire sonra Sultau ile Selguklular araeruda yeni bir savag baglar baglamaz, Biiritegin ile Selguklular'rn tarafinr tuttu.
GAZNRLILEIT DRYI,trTI TAIIIITI
giizleriyle giirmiigtii.
Gazneliler ile Selg.Ll11ls Arasrnila Gegici Ba'g
Serahs Savaqr
Sultan Mes'ud 12 Mayrs 1039 tarihinde Serahs'a gitmek iizere Belh qehrinden ayrrldr. Onun emrindeki krrk - eUibin kiqilik ordu tegbrizat bakrmrndan mtikemmeldi. Bu Gazneli ordusunun kargrarna grkacak biitiin Tiirkistan ordularru yenebilecek g0qte oldu[u eiiyleniyordu. Sultan Ramazan alnnrn bo. qmda (27 Mayrs 1039) Talekan gehrine gelili ve orada iki giin kaldrktan sonra ordusunu diizcnc sokaraL yiirilyiige devam etti. Bu srrada haberciler, Tufrul Bey'in Nigabur'dan, Musa Yabgu'nun da Merv'den Serahs'a gcldigiui bildird.ilcr. {]a[n Bey dc zaten orada idi. Siiylendi[ine giire Selguklular'rn yirmibin ather vardr. Ote taraftan Sultan Mee'ud daha iiuee Selguklular tarafina kagan Gazneli askerlere de giivenmekte idi. O sav&t Brrasuila bu kagak aekorlerin kenfi eanca[rm giiriince geri diinece[ini samyordu. qiinkn o bunua
7t
iqin para sarfetmigti' Ancak rvles'rlcr qok gcametlcn yanrrdrfrnr giirdii. Iki ordrr ara'srnd'r Tarhab
Bu olaylardan sonra Gazneri veziri surtan'a selquklular ile bir yaprnak
fikri'i
and.Iagma
savunmug' devrct ilerigelenlerinin tlt, katr'rrfr bir toplantrda uzun giiriiEmelerden sonra bu fikir kabur edilmigti. Gazneri Jlgisi oiarak Ebo Nasr Zevzeni seqildi. vezir'clen gcrekli tarimatr aran Ebt Nasr selquklularrrn yamna
gitti' Selq"klu reisleti geliqinilen sonra toplanr"ui-a*r*o ^elginin gtiriigtiiler. Neticede onlar da Gazneri i"ri.i,oio barrg teklifini kabule karar verdilcr. Bu arrtlla;;ma gartlau giiyle idi : a) Gazaelilcr geri diinecck ve lferit'a gidecek, b) selguklular daha tince buluad.r.la. vil6yetrerde karacaklar,
c) Iralko taarruz eteeaek ve malla'na el koymamak gartr,,a Biverd, rcriive ve gevresi sergullular,a teelim edilecek.
Neea,
ERDOGAN I\rERqlL
GAZN}.]t,ILEIt DI|VLETI T'\II1 I tI
d) Selg"Llql4r hAlen hikim olduklarr iig yerden (Nirsabur, Serahs ve Merv) gekilecek ve onlara verilen viliyetlere gidecekler, e) Gazne orclugu Herat'a gekiliti$ zamal Selquklu elqileri de buraya gelecek ve kesin andlagma iqi orada ele alrnacaktr. Selguklular bu qartlarr kabul ettikten sonra kendilerine verilmiq olan yerlere tlo$ru gekilfiler. Gazneli elgisi orilugahrna diindii$ii zaman vezir'e Selguklular hakkrn{oki giiriiglerini agrklamrg, onlarrn bu firsattan yararla' narak hazrrhk yapmayr uygun giirdiiklerini, Gazne ordusu Herit'a diindnfii zaman egki hareketlerini tekrarlayacaklarrnr ve Selguklular'a giivenilmemesi gerckti[ini belirtmigti. Buna karrsrlrk Gazneli Veziri cle kcndisine giivenmekte, o da hazrrhk yapacafrnr ve ted,birler alaca[rm, Sclguklular rahat durursa iizerlerine gidilmcyece[ini ifadc ctnrigti. Gazneli ordusu bu geqici barr"stau sonra l{erAtoa ulagtr (A[ustos 1039). Sultan Mes'td birkag giin istirahat ettikten sonra her tarafa iincii kuv' vetleri giindertli. Bunlar giirev alanlanna gid.erek oralarda Gazneli hakimiye' tini tekrar sa$adrlar. Her tarafta vergi memurlan yenidcn iEe barslayarak paralar topladrlar. Biiylece Sultan Selguklu iggili altrnila kalan topraklar iizerinde idari tegkilatr yeniden d.iizenlemeye gahgryordu. Mes'Od l{erit'a geldikleri zaman Selguklularr kargrlayarak taraftarhk giistermiq, isteyerek veya istcmeyerek onlarr tivmiiq olan kimgeleri cezalandrrmaya baqladr. Nite' kim o kendisinc nasihat eden gAir Mes'td RAzi'yi Hindistan'a siirdii. Qiinkii Mes'td Rizi qiirintle .,Muhalifler karrncalar idiler, yrlan oldular. Yrlan olmug karrncalardan qabuk iiq al. Buntlan btiyle oDlara zaman verme, zira y'Jlan
rasan'l ya[rnalamak iqin ali;rn akrn insanlar gclmoyc baqlamrgtr. Mektublarda anlatrlan bir olay bu dcvrede Horasanodaki Gazncli otoritcsiDin nasrl srfrra indifini gayet giizel giisterir. Amtil'de tek eli, tek ayair vc tek gdzii olan ihtiyar bir kadrn giirdiiler elinde bir kazma vardr. liir;in gcldi[iui sordu]darr zarnan, Ilorasan iilkelerinin hazinelerinin yeriu altrntlan qrkanldrfrm iqittim. lliraz da ben giitiireyim diye geldim." gcklinde bir ccvap verdi. Bu mektubilarr qrkan neticeye giirc; artrk herkes Nfes'ird'un idaresinin gtikrnekte oldufunu arrlanurs vc ortada otoritesiz kalau Gazncli Dcvlcti'nden birqcylcr koparmak istemigtir. Bu durumu anlamayan teli liirii l:elki de Sultau Mes'Od.'-
olur'" demigti. sultan Mes'iil llerat'da iken Tulrul Bey'in Nigaburoa tliindiifiinii, sa[rr Bey'in serahe'da kaldr$rnr titeki Tiirkmenler'in Nesi ve Biverd'e
zaman bulursa ejderha
gittiklerini ii[rendi. Bu durum Selguklularnrn andlagma gartlarrna uymayarak iggil ettikleri yerlerden gelulmediklerini giisteriyordu. Sultan Mes'Od Herit'daki hazrrliklann yam8rra ciircin hakimi Ebo KAlicir ve oradaki giirevlilerilen E|fi Sehl Hamd.uy ve Suri'ye mektup giindertli, Tus ve Nigabur tara' frna yiiriiyecelini haber vererek onlarrn ila Niqabur'da bulunmalarrnr ernredi' yor, d.iinyayr Selguklularodan temizleyece[ini bildiriyordu. O l(urban Bay.o*rrl Hcrat'da kutlaih (2 Eyliil 1039) vo biiyiik bir merasim yaptrrdr. Bayrarn giiDii ath ve yaya askerlor biitiin gilah vc teghizatlan ile rnoydaua gcl' diler, siiziine giivenilir yaqhlar biitiin iimiirleri boyunca biiyle bir ordu gtirmediklerini siiylediler. Fakat Selguklular da bog durmuyorlaro her taraftau gelen mektublara giire, onlar da gelecekteki bir savag iqin hazrrlanryorlardr. Bu srrad.a Selguklular Karahanhlar'dan Btiritegin'e yardrmcr olarsk ouun Ali Tegin olullanonr maflup etmesini sa$lamrqlardr. Bu sayede Biiritegiu'in MAveriiin' lchr'i ele gcqirmesi yakrulagmrqtr. Selguklular ll$rezmqih Altuntag'rn o[lu Isrniil Handan ile dc dost idiler. ccyhun nehri hcr tataftan ngrlrnrrs vc I,[0'
73
clur,
Sultan Mesoud'un Nigffbiu''a Yiiriirneei
Sultau f,Ics'fid Cazne'dcu istcdi[i tcqhizat vc askerlcr gr:ldiktcn sonra 9 Kasrrrr 10i19'da llcrat'dan ayrrlarak Ilurrcnc'c dofru ilerletli. Onun emrindcki rrrdrr savaq fillcriyle, afrrh$r hafif gok sayrda piyade ve athlardan oluguyordu. Sultan Bugr:nc sahrasurda ordusunu savaq diizenine soktu. Bu diizeue giirc; Sultau rrrcrkczr:, Sipchsalar Ali sa! kanata v,: lliiyiik llacib Siibagr da sol kanada kumanda edecekti. Aynca bu orduda elli tauc segkin fil vardr. Tufirul Bey bu srrada Nigabur'da idi. Siir'atlc hareket eden Sultan Mesoud dolrudau Nigabur'a gidecek olursa, Tufirul Bcyoin kagaca$rnr bildi[i iqin ijnce Tus gchriue yiiriiyiip ouu ga$rrtmak istiyordu. Bu durumda Tufrul
Bcy NiqaLrur'dan daha geg harekete geqecekti. Mes'ud iliiEiiniliifiinii uygulamak igiu buluudu$u ycrden siir'atle Tus'a do[ru ilorledi. Tufrul Bey ise yol izerine yerlcqtirdi$i giizciiler vasrtasryla Mes'ud'un geldi$ini ve yollarr kapataca[rnr ii[renerck siir'atle Nesa tarafina qekilfi. Bu hususda kendisine gausr da yarthmcr olmuqtu. Sultan Mes'ud'un rahatsrzlanmasl ve bintlifii filin siiriiciisiinii,n hayvanr yavag siirmesi, Tu$rul Bey'e yaramrgtr, Daha sonra Sultan siir'atle yiirtiyiige devam etti ise de, Tu$rul Bey'i yakalayamadr. Gazneli iinciileri l{abigAu kasabasrna geldi$i zaman, Tu[rul Bey'in buradan biraz tince aynlmrq oldufunu anladr]ar. Sultan Mes'ud ordusunu Habfiqin'da iki giin dinlend,irdi ve bu srrada yanrna gelen Ebfr Sehl Hamduy ve Swioye dcrhal Tu[rul Bey'in aynldrgr Nirsabur'a gitmelerini ve bu gohri zabt etmelcriui buyurdu. Onlar gittikten soura Sultau d.a athlar ile Biverd'e bir akrn
yaptr. Uu srrada Tufirul l]ey Divr:rd'c gchnig vc kcnclisindcn iince oraya ulaqnug olan Qaln Bey ve iitcki Tiirkmenleri bulmugtu. Selquklular heniiz gchri tcrketrnigti ki, Sultan Mes'ud Bdverd sahrasrna ulagtr. E[er Gazneli liuvvctleri biraz daha siir'atli hareket etselerdi, Selguklulan yakalamalarr iqten bile degildi. Selquklular ise siiratle Nesii'ya gekildiler. Ertesi giin Gazncli orclusu Nesi'ya do$ru yiiriidii. Biitiin biilge korku ve heyacau iginde kaldr. Selguklular bu devamh takip sebebiyle gok giig durumlara diigmiiglerdi, Sulton Mcs'ud birkaq giin Nesa'da kal&, bu srrada Harezm'de bulunan bir grup askr:r ve kumantlaular gizlicc hlircr giindcrcrck Sultan'a olan gada-
GAZNELILER DEVLtrTI
ERDOdAN MERqIL
74
hayvanlarrna ot }ulamakatlarrnr bildirdiler. ote taraftan Gazneli askerler drklarriqinsrzlanmayabagladrlar.Bud.urumdaSultanNesiodanayrrlmalczo-
rundakaldrve16oeak1040tarihindeNigabur'agirtli. SultanMes,ud,danbirsiireiinceNiqabur'agelrnigolanSuri,.l.ttfrul fakirlere vererek ycnisini Bey'in oturdufu tahtr parqalat^t! l-" pargalannr da yrktrrmrgtr. Ancak y.irlfmru.r. Alrr", s"Igi.klolur"lr kullandrklan ahnrlarr Bu srrada Surl biitiin gayretine ;;t;"" yirmi giinlnk ot toplayabilmigti' Niqabur tamamiyle
l.rul"ot-rrq,
birkag bina ayakta kalmrqtr' $ehirde
"d"J" Aqlrktan li"g"f loioIrmuyordu'
birgok ailenin biitiiniiyle ilefilili' Gazneli ordusu halk yok oliluklarr giiriiltyordu' Srk'ntr geken yalmz Mee'ud
yiyecek namrna
gekiyorilu. Sulton da yiyecek ve binek Uufootu., iqin de-oi srlsntrsr ot ruthfmrn gittikge u[raqryorcru. da bizzat orduuun ih;i""r;, sa$iu*akla ot getirilfi' Tiirk' oradan yoll*ouiuk artma'r iizerine Damgai'a kadar'clevele"
kenfi dertleriyle ;;;; ifioa" otaotlanndan "" dokunmamrglarch' getirenlere ot ictiler, bu sebeble Gazneliler'e
menler de krthk
meqgul
Sultan Mee'ffil'un $sphr's llareketi
SultanMes'ual16Mart1040tarihinileTusqehrined'ofruyolaqrktr'O
Baverd, Niqabur v,e gevredeki miisait bir sahrada u"""g"arg, srrada; serahs, da harekete yol baglanna oo"ii ntJu"' gEod""ai' Ote taraftan Selquklular I{er iki .,nI gegerek serahsoa gelmigler
ool"" da iincii birlikler grkarmrqlarctr.
St'fturr Mes'ud ord'usunu savag diizeniue sokmugtu'
taraf da dikkatli iait""' nlrll""'g*"noaskerinbiiyiikkrsmryla.selguklular'rniizerineyiiriimiiyor' hala siirmekte idi' Gazneli bufidayrn gelmesini i"tfiy*a"' Ao"ut luthk etmesindcn korktular ve kumanilanlar ot bulunamta'gt igio ordunun isyan Sultan gegilmesini .ii1e{iter' 1040)' durumu Sultau Meglud'a biitli""""k harekete yiiriiyiifernri_verdi.(s-Mayrs bu teklifi kabul ederek serahs,a do[ru giLri. S.rfiuo ve or'usu 14 Mayrs giinii Se' Gazneli ordusu lo yotau fok sr*u,ntr umduklarrnr bulamadrlar, yiyc. rahs,a ulaqtr. Fakat Gu,o.lil"" bo q"hi"d" de geldi[i zaman srkrntrlarrn ve su srluntrsr burada da devam etti' Serahs'a cek
t,'..""gi"ieananSultanMes'udordununperiqanlr$rnrgiiriinceqokqaqrmrqtr.
OdahasonraMervgehrinegitmeyekt'ar""*divebufikrinekargrqrkacak-
larru boynunu vurduracafrnr siiylcrli-' , . fikkatine rafimen Gaz' ote taraftan d.evlet ilerigelenlerinin biitiinkumantlanlar arasrnda da ile neli ordusunat ga'iiim"l"" b"qlrn'g' Sultan Kumandanlar qrkrnrqtr. ortaya komura mcscresi ""a""iyr" br, ho"o.*orruk kiigiik diignriicii hareketsulta',ru keo,li qahrJu;rlo kurq, giistermig olduf* feda' i"t'tilede gtirlrek bu duruma iiziiliiyor ve gereken ler sonucu
""ott.rot karhlr giistermiYorlarih'
Selguklular ile KerErlagma
Gazneliordugul?Mayre1040tarihiudeserahs'danMerv'edofiruyiiriiyii.
qebaqladr.Fokato,dooonbiitiinfertlerininmatlilivemauevlkuwetleri
TANIIII
?5
tamamen bozulmugtu, hemen hepsi gaqkrn vc perirsan bir halde idi. Aynca yolkrda su bulunamadr. IIiq kimsenin gitrdiye kadar su krthfrnr hatrrlarnadrir bu yollarda biiyiih kaynaklann bile kurumug oldugu giiriildii. Biittn
bu srkrntrlara rafimen Sultan yiirii)'ii\itcn vazgcguriyortlu. Serahs'dan harckc-
tin iiqiincii gi.iuii susuzluk devanr ettiliuclen gare olarak kuyular kazrlmaerna liarar verildi. Yiiriiyiiqiin si.irdiifiii 22 Mayrs giinii birdenbire karSrdau bin Tiirkmen athsr ile Gazne ordusundan Selguklular tarafina geqenlerden olugan begyiiz ath giiriindii. Bunlar ile Gazneliler arasrnda giddetli bir savag baEladr. Selquklu ijuciileri Gaznelileri konak yerine kadar izlecliler. Sultan Mes'ud Selquklular'rn savagtaki cesaretini
giirdiifi
zaman bu yiiriiyiigii yaptrgrna
piqmal olilu, O dr:vlet ilcrigelenlcri ve kumandaular ile giiriiEerek bundau lionra ne yaprlacalr hususuuda onlarrn fikirlerini gordrr. Ancak devlet ilcrigelcnleri yiiriiyilq hususunda inadgr karanur bildirtliklcriudeu siiz siiylemefe cesaret edemedilcr. Sultan'rn rsrarr iizerine s6z alan Yezir, ig bu duruma geldikten sonra gcri diiniilemeyeccfiiui, yoksa neticeniu hezimet olaca$rnr ve tr{crv'e ulagrlchfir zaman iglerin diizelecegini belirtti. Toplautrda bulunanlar Vezir'in l'lu fikrini befendiler, fakat orduda dtizensiz]ik belirtileri bulundu$unu siiylediler. Sultan Mes'ud 23 lVlayrs giinii ordusunu savag diizeninde harekete gegirdi. Gazneli ordusu heniiz bir fersah mesafe yol almrgtr ki, salilan - soldan bnyiik grublar haliude Selguklular gdriindiiiler ve savaqa baqladrlar. Cazneli
ord,usu Selgukhrlar'rn bu ealdrnsr kargrsrnda gok yavag ilerliyebiliyordu. Dalra iince Selgukhrlar'rn yarurxa gegmit olan Gazneli askerler Sultanoa ait gularnlar ile konuqarak kendi taraflarrna qekmeye gahgryorlardl. Gulamlann kumanclam Beyto!& ise Sultan kendisini giicendirdi[i igiu igi hafife ahyordu. Sultan Mes'ud ve iiteki kumandanlar iyi qahgrp, savagarak o giin olmasr muhtemel biiyiik bir hezimet.in iinii"nii almrglardr. Gazneli ordugu yiiriiyiige devam ctL:reli su kenarrna ulagtr, Artr-k hiq kimse de bu savaEur kazaurlacafr hususunda iimid kalmamrgtr, biiyiiJ< bir bozgun olacafr anlagrlmrgtr. Gazne ordusu savagmaktan gok bozgundan nasrl kaqacafrur diigiiniiyordu, Bunun igin gizlice luzh kogan digi d.eveler, kuvvetli atlar hazrrlanryor, mal ve paralar iqin korliu duyuluyor, sanki liayamet kopacakmrq gibi hcrkes birbiriyle ve dalarsryordu.
Dandanukan Savagr
Urtcsi giinii 24 i\layrs 1040'tla Gazne ordusu Dantlauakan Kalesi'ne do[ru ilcrlerken Selguklu kuvvetleri hiicuma gegti. Gazneli ordusu bu hiicuma rafinrcu ii$lcye do$ru Dandanakan Kalesi'ne ulagabildi. Sultan Mes'ud. kaleniu yanurda konaklama teklifini kabul etmeyerek ordueunutr su srkrntrsrnr iinlemelc igin beg fersah ilerdeki havuza gidilmesini emretti. Bu hareket Gazne ordusuuun diizenin Jrozulmasrna ve savagrn kaybedilmeeine yol agan*bir
emirfi. Bu suada iiqyiizyetmig saray gulamr Gazne ordusundan aynlarak
G,\ZNELILEIi DEVLETI
ERDOdAN MERqIL
76
iince kagrnrq olanlar ile birleqtiler' Selguklular'rn tarafina geqtiler ve daha Bu hiicum; zaten bitik, yorg*n v., Onlar d,aha sonra giililetl"e Lii"o*u geqtiler. otrafa da$rlmas'na- eebeb oldu' moralgiz Gazneli ord'ueunun giikmesine vo
SultanMesoud",,oioautibirkagkumand.anvekendisinesadrkbirmikilar Beytofidr ve emrindcki gulam' gulam ile henren ft"*"rr ytto" kul""qt'' Hacib iiteki askerler d.c her biri bulunan ordusund.a lar giillere kagarken, cJr"ar savaqtr ise d'e' yanrnda bir tarafa da[ilmrglardr' Sot'"o Mes'ud kahramanca yanrnda kalanlarrn rsra' sonucu defiqtirecek salaila asker yoktu' Neticede bir taraftan Gazneli nyla sultan Mes'ud d;";"q olu*rr, terketti. selguklular taliip etli' kaqanlan ila taraftan ord.usulun a$uhklarrm ya$mala"kenl di[-": d'evletlerini gekilde bir kesin vorlardr. Bu savagr U""uo]*"Ut Selguklular ilii iri..f a".,t"ti arasrndaki bu savagta talih Selsuklular'a
il;;'r"r;
giilmiigtii. Merv ovasrnda bulunau Savaq alanrnr terkeden Sultan Mes'ud' iince
Berkdizkalesiue,dahasonradaGarcistantarafrnakagtr.Beraberind'ekardegiAbtliirregitl,ofluMevd.utlved.evletilerigelenlerinde'.bazrlarrbulunrr. le solrra Gfrr'a ulagrruqtr' nihayct yord.u, Sultan 3I Mayrs giinii Garcistan onu tegelli ediyor, Dan' 2r I{aziran 1040 taritini Gu"o"'y" gelili. Herkes
biri oldu[unu siiyliiyord'u' danakan *ugllrbly"tilrirr nadir olayla-rdan buraurn valisi Altuntak Hacib'' vc Otc taraftan Qafrr Bey Belh'e gitmig Mes'ud Belh'den yardrm is' Sultan istem;gti. d.eu kcntlisine itaat "i**i"i bin ath ile gii[derilmesiui teyen mektup *f"g"gt "*an, I'lacib Altuntag'rn tarafrndan magluP selgukluler de kuvveti c"ro.1 kararlagtrrdr. Ancak to edilmigti.n.,otugu"olurkensultanlVles'ud;HacibSiibagr,Beytofdrve eI koymugtu' Ali Daye gibi kumandanlarr tutuklatarak onlarrn mallarrna Gazne'clen giinlii artrk zaman' haberini alchfir Altuntagorn Sultan, gegmigti. O Qa$n
di;;;"t n"y{lr n"}"i tld't"-tuo 'oi"t
Gazne'ye gelmesinclen hork'
maktavebusebebleHinelistan'agitmeyidiiqiiLnmekteidi.Sultanyineile ofiluMevd,uilveYeziriAhmedb.Abtliissamed'iSelguklularilemiicailele igingiirevlendirdi.BuGazneliotdusu22Eyliitt040tarihindeBelh'egitmek iizerc Gazncoden aprld'r'
0liimii Sultan Mes'frd'un llinilietan'a Hareketi ve
lliutlistrn'a gitmcyi akhna sultan Mes,ud. selguklular'd.an korktufiu iqiD Muhammed ve tliirr kardegi baqlayarak koymuqtu. so *uk*udi" haz$hklara go'o"'ye getirtii (11 Ekim 1040)' Sultan kardegi oflunu Nagar Kalesilod"lr hususunda ve ofiullarrntlan keni[sine muhalefet etmeyecekleri Muhammeil
giitiiriilmek iizere y"J"r"" al.r. O iut u .o*u Gazne'd.eki hazinenin 'azrtannesi, halalafl, lgzkarcleqi ve hrzlanmasrnr istedi. Bu igler diizenlenirken Mcs'ud sultan bildirili. yapmalarrm larrna l{indi*uo,u gii-.L igin hazrrhk ve kumand.anlarrn I{ind'istan'a gelenleri ileri i"rlet .r"ri"l baqta anuesi, biitiin itiraz ve ba'evurularr kabul *ta'*"O*" vazgeqilmesi hususundaki
TARIHI
77
etrnedi. Aynca o o$u Mccdud'u ikibin atlr ile biilgcyi emniyct altrna almasr igin Multan'u giinderdi. Buudan sonra i!Ir:s'ud, babasr Mahmricl'un muhtelif kalelcre yerlegtirilmil olau haziuelerinin Gazne'dc toplanmasrnr emretti. Sultan bcrabcrincle bu hazineler vc harem mensuplarr oldufu ]ralile muhtemclcn l5 Kasrur 1040'da Ilindistan'a gitmek iizere Gazne'den ayrrldr.
Sultau lllcs'ud Sind nehrjni gegtikten sonra MArikale denilen yerde hazincye giiz koyrnuq olan Tiirk ve Lliudli gularnlann ayaklanmasryla kargrlagtr.
Bunlar hazineyi yagmalayrp paylarrnr aklktan iraqka, ordunun iiteki krsmrnr da isyana tegvik ettiler. Bu suretle devlet ilerigelenlerinin daha iince siiyledikleri gibi, Sultan'rn hazineyi beraberine ahnasryla do[acak tehlike ortaya qrkmrg oldu. Isyan edcn Gazneli ordusu Mes'ud'un kardegi Muhammed'-
in
etrafrna toplanarak onu ikinci kez sultan ilan ettiler (21 Arahk 1040).
Mes'ud ise Rrbat-r Marikale'ye gitti ve ertesi giinii kendisine sadrk kalanlar ile isyanr bastrrmaya qahqtr. Iki taraf arasrndaki saval srrasrnda Mes'udoun biitiin gayretlcri sonug verrneyincc, tekrar kaleye sr$rnmak zorunda kaldr. Ancal iluhanrnrcdoiu taraftarlarr onu esir ahnaya muvaffak oldular. Mes'ud zincirc vuruldu ve Lcraberin.de, Yusuf Kadrr llin'rn lirzr olan ersi Sarc llatun oldu[u haldc Giri Kalesioue giindcrilerek hapseclildi. Sabrk Sultan daha sonra o kalede ijldiiriildii (I7 Ocak 1041).
Sultau Mcs'ircl saflam yaprh, giiglii - kuvvetli vc cesur bir hiikiimdarih. Bu ijzcllikl^rini rnulrtelif savaglarda di;fiiqkenli[i ile ispat etnrigti. Fakat devlet idare ctrncde o Lrabasrnrn akrl ve bilgisindeu yoksundu. Kend.isine clevlet idaresinde dofru yol giisterilmesine ra[mcn yanhg fi],irlerinde inatla rsrar etmesi iiliimiinii hazrrlayan baghca sebebdi. Ancak o ciimert bir hiikiimdardr ve birqok erdemlere sahibdi. Fakirlere qok sadaka verir ve yardrm ederdi. Siiz geligi bir defasrnda Ramazan ayntla fakirlere bir milyon dirhem
gtmii; para da$rtmrgtr. SULTAN MUFIAMMED'IN
iKiNCI
SAT,T,S.NA.II
Sultan Muhamrned ikinci kez tahta grkarrldrktaq sonra lremen bagkent Gazne'yc ddnrnenrig ve krqr Peqivr:r taraflannda gcgirmigti. $chzirde Illcvdird ise Labasr Mes'fid tarafindau Sr:lqultlular
ih
miicatlele
i1:in l}rlh tarafruit giindr:rilmiqti. l\lcvdtd Sclguklular ilc yaptrfir rniicadclcdc barsauh olanrayarak Ifupyan kasabasrua gckildi. Ilu 1'e1ilti iizerine Belh vilisi Altuntak Selguklular'a itaata rnccbur kalmrg, qehri Qa[n l3ey'e teslim
ctti[i
gibi, onun hizmetine de girmiqti. Illevddd ]ru srrada babasrnrn ijliimiinii ve amcasr Muharnmed'in tahta gcAtigini haber aldr. O Lru durumu ii$renilik. ten sonra iutikanr almak iqin dcrhal amcasrmn iizerine yiiriimek istecli. Fakat vcziri olan Ahmed b, Abdiissamed onun bu harcketini engelledi ve "0nce Gazrre'ye gitmek ve orayr zaptetmek daha d.ofirudur. E[er Gazr'e'yi ele gegirirsek ordu gabuk itaat eder." dedi. Yezir'in bu sdzlerini doSru bulan iVlevd0d
ERDOcAN MERqIL
CAZNELILER DEVLETI TARIHI
beraberindeki aekerler ile Gazneoye gelili. Biitiin Gazne halk' onu kargrlayarak iince bagaa$r$r dilediler, conra da ona tabi olduklarrnr bild.irdjler. Mevdnd biitiin krg aylarrnr galtanatr amcast Muhammed'in elinden alabilmek igin hazrrl'klar yaparah gegirdi. Nihayet Bahar geldifi zaman, o hazuladr[r orduyla gayesini gerqeklegtirebilmek makeadryla amcasrnrn iizerine yiiriidii. Ote taraftan Mee'td iild.iiriilmeeind.en gonra ordu ve halk nazannda dawanrglarr cebebiyle Sultan Muhammed vo ofullarrrun itibarr kalmarnrgtr. Onlarrn askerleri tarafrndan Pegfiver biilgeei yafma edilmiqti. Sultan Muhammeil krg eonulrda bulundufiu Pegiver gehrinileu Gazne'yi almak iqin harekete gegti. Muhammed ve Mevil0d'un ordularr Kibul nehri vadisindeki Nangra' har biilgesinde bulunan Dunpur denilen yerd,e (bugiinkii celilibad) kargr-
Devleti iizcrinde kesin olarak hakirniyet kurarnarnrgtr. Daha iince babasr zamanrnda llultin'a gtinderilen karde;i Mecd0d'un yamntla tla kuvvetli bir ordu bulunuyordu. llecdtd da babasrmn iildiiriildiifiinii ii$rendi[i zaman sult:rnh[rrrr ilan ctmigti. Bu dururnu ij[renen Mevdfitl oru ort;dan ]ioldrrrouk igiu lrrrzrrhklara girigti. Ote taraliau Mpcclird ti. Liyiik bir ortluyla Lalor yolnnu takip ederek Gazne'ye dofru ilerliyordu. o l(urban Bayramr (ll Afustos l04l)'nr Lahor'da kutladrktan iig giin so*a esrarcn giz !'tir ;ekilde gadrrrnda iilii bulundu. Mecd0d'un tiliim sebebi anlagrlarnadr. -Biiylece Hincl iilkesinin idaresi de trIevdrid'un eline gegiyor ve tek bagrna Gazneli sultanr
?8
lagtrlar. Bu srrad,a Sultan Muhammednin yauncla sadece gulamlar ve askerlerden meydana gelen bir orclu bulunuyordu. Her iki taraf da kuwetlerini diizene koyduktan sonra savaga bagladrlar. Bu savag biitiin giin siirmiig,
fakat bir sonug alr.amamlltr. Mevdtd taht miicailelesini kazanmak iqin bir gare bulmaya gahttr. Bu srrada sultan Mahmocl'un oflu Abdiirregid, Muhammed ile beraberdi. Mevdfid yapufir bir anlagmayla onun tarafsrzh$rnr sa[lama' ya muvaffak oldu. Ertesi giinii iki ord.u eavag diizeninde yer alarak garPrg' maya bagladr. Abdiirreqid stiziiaii tutarak savaqa katrlmadr. Bu durumdan yararlanan Mevd0d Muhamneil'in ordusunu ma[lup etti. Neticede hezimete
ufirayan Muhammed'in taraftarlarr dafrldr (8 Nisan 104I). Mevdtd''un adam' larrnd.au Ertegin HAcib saray gulimlarr ile kaganlaln pegine d,iigtii, Muham' med taraftarlarrndan birgofu dlilibiildii ve esir ahnih. Sultan Muhammeil ve o[ullarr ila esirler araernda bulunuyord.u. Muhammed ve oiullarryla Mee'fid'a isyan edenlerin elebaElan cezalandrrrldrlar. Bunlarrn bir lasml ok ya$munrna tutularak, bir lusmr da atlarrn arkalarrna baflanarak blatibiildiiler. Bu intikam fgtrnasrndan cadece Muhammed'in o[lu Abdiirrahim'
isyau srrasrnda amcagr Mes'fid'a giisterdi$ hiirmet sebebiyle, kurtulabilmiqti. Bir rivayete gtire; Mes'od hapsefildi$ zaman yefenleri Abd.urrahman ve Abdiirrahim amcalarrmn yanrna gittiler. Abdurrahman uzanrp amcasr Mes'' td'un bagrndan san[rnr aldr, Abdiirrahim de aarr$ kardeginden alarak ona grlirgtr ve eanfr iipttikten sonra tekrar amcasriln bagrna koydu. Igte bu olay ve amcaslna giisterdifii hiirmet Abd,iirrab,im'in hayatrnr kurtarmrgtr. Mevdfid bu savagr kazandrfr yere bir kiiy ve nbat yaptrrarak ona Feth6bid ismini verdi, daha sonr& muzaffer bir Eekilde Gazre',ye diinilii (28 Nisan l04l). Bu suretle Muhammed.'in iig ay oneekiz giin siirmiiq olan ikinci saltanat dewesi d,e gona ermig oluyordu. Bir silre eonra Muhammed Mevdfrd
tarafrndan itlittirtiildn. SULTAN MEYDOD'UN SALTANATI MevdOd Gazne'ye diindii&ten ve saltauat tahtma oturduktan sonra vozirli$i yine Ahmed b. Abdiiseamed'e verdi. Ancak Mevdfid heniiz Gazneliler
oluyordu,
Siatan Olaylarr
selquklular'rn sistan'a hakim olduklarr srrada, Gazneriler'e bafh bazr gahrslarrn sultan Illevdtd'dan yardrm istediklcri aulagrhyor. onlar Sultan l\Ievdiid'dan aldrklarr orduyla Sistau qehri iiniine gclerek konakladrlar. Bu Gazneli baqrnila Kaymaz el-Hicib }ulunuyordu. Sistan'd.a selguklular 'rdusun'n adrna hiikiim siiren Ebuol-Fazl kendisine ba$h askerler ile oraya gitti ve Kaymaz ile eavaga gircrck Gazneliler'i mafilup ctmcyi baqarih. yeniL:n Gazneli kuwctleri Gazne'ye diiudii]cr (104r). sultan Mevd.fid. sistanor tekrar elc gcqirmekten iimidini kaybetmemigti. Sultan bu maksadla oradaki tarafla'na gizlice mektublar giinderiyordu. Bu d,*rurnu ii$renen Ebu'l.Fazl,
Sistan'daki Gazueli taraflarrurn
ileri gcleulcriudcn lraz,lu.ror tutuklattr.
Gazneli bu taraftarlarrn tutuklanmasr, surtan l\Ievd0tl'u sistan,a yeni bir ordu giindermcye mecbur etti. Yine Kaymaz'rn kumanda ettifii bu Gazneli ordusu
ikibin ath ile onbin yayadan olugnraktaydr. Gazneli kuvvericri 20 Mart 1042 tarihinde sistan iiniine gelerek Ebu'I-r,'azl ile savaga baqladrlar. Iki taraf arasrndaki Lru savagr Gazneliler kazandr. Dbu'l-Fazl bu durumd.a zerenc kalesine gekilmek zorunda kaldr. Gazneliler aclr geqen kaleyi kugattrlar ve bu kugatma diirt ay siirdii. Ebu'l-Fazl Gazneliler'e kargr mukavemet edemeyece[ini anladr$ zaman, Horasan'da bulunan selgu]lu Ertag'dan yardrm istedi. Ertag'rn geliginden hig kimsenin haberi olmadr. o bir sabah vakti ansrzur 6ehrin iini.indc bulunarr Gazncli askcrlcre saldrrdr (21 Temmuz 101,2)' sclguhlu vc Gazncli kuvvctlori rahruinen Lir saat kadar savaritrlar. l-ibu'l-Fazl'rn cla, beraberinde Sclr.ir hal.tr:r oldulu haldc thrrarr I,rkarak, Sclr;uklular'a yardrm etrncsi, 6ava$rn gidigiui dc[igtirdi. Gazrreli kuvvctlcri bu miicadcledr: barsarrh olamamrg ve gok sayrd.a kayrP vr:rmirgti, Gaznelilcr'tlon baglarurda Kayruaz'rn bulundu$u gok az kiryi Iliist ;clrrinc ul';abiltli. sultan l\{evdird'uu daha sonra ku'randanlarrndan Tu[rul'u sistan,a giinderdi[ini giiriiyoruz. Tufrul emrindeki ikibin athyla Biist'den harekete geqti ve yol iizerinde Bbu'l-Fazl'rn kardegi Ebri Nasr'r esir aldr. Tu$rul d.aha sonra sistan'a geldi (10a3 yrh bagr) vc halktan birgok kirnseyi iild.iirerek etrafr ya!maladr. Ncticede Ebu'l-Fazl onunla mahiyeti kesin olarak anlagrlmayan bir
80
UAZNIII,ILEII DEVLIiTI
ERDOEAN MERqIL
barrg yaptr. Bbylece Sistan, Sultan Mevdid. devrind.e Selquklular'a tirbi olarak kalmrgtr. Hinrlietan Olalarr
sultan Mevdfrd devrinde Hindistan'da da bazr olaylar oldu. Bunlardan birisinde; m. 1043-44 tarihinde bazr Hindli racalar birlegerek Gazneliler'e kargr harekete gegtiler ve miisliimanlarrn elinde bulunan Hansi, Thanesar, Naja.kot ve i;teki bazr yerleri geri aldrlar, Bu birlegik Hinilli ordusu d'aha sonra Lahor'u muhasara etti. Sultan Mevtlfid adr geqen gehre yardrm igin bir ordu giinclerdi. Hinilliler'in Lahor kugatmasr yetli ay siirdu, ancak Hinilli [iler' lerden birinin iilmesi, racalaun birbirine girmesine ve kuqatmanln kaldrnl'
masrna sebeb oldu, Racalardan bazrlarr tekrar Mevdiil'a itaat ederkeno biiyiik bir krsmr da iilkelerine gekildiler. Daha sonra 1048 yrhnda Sultan Mevdnil Pencib'daki Hindli asiller arasrntlaki gegimsizli[i ortadan kaldrrmak igin iki biiyiik oflu Mahmird ve Manstr'u Lahor ve Pegiver gehirlerine vali tayin etti. Ayur zamanda Hindliler'in saldrrrlannr iinlemek igin kumandan-
laidau l,lbn Ali Kirtval d.e Hintlistan'a giinderildi. lllrfi Ali bu giirevinde baqanh oldu. Mevdfrcl devrindeki bu baqanlan Gazneliler'in Hindistan'da sona ermek iizere olan nufdzlannr yeniden sa[lamlagtrrmrq ve racalanu itaatini sa[lamrgtr. Gazneli - Selquklu Miinasebetleri
sultan Mevdfid'un biitiin arzusu, selguklularln alihklan yerleri tekrar
ele geqirerek Gazneli Devleti'nin ihtigamrm yeniden iliriltmekti. llitekim o Giiney-batr huilutlarrmn korunmasru sa[lar safilamaz, Kuzey -batr Afganistanoda sclQuklulan durdurmaya ve gegici olarak geri gekilmeye mecbur etti. Sultan Mevdfid HerAt gehrini kurtaxmrg' Ceyhun nehri iizerincle iinemli bir kiiprii - baqr olan Tumiz gehri de birkag yl daha onun elinde kalmrqtr. O Qafir Bey'in hzr ile de evlenmigti. Selguklular ile evlilik bafr olmasrna .u[m*, Sulian Mevdfrd Qa[n Bey'in hastalanmasril fusat bilerek Horasan'r alibilmck igin bu biilgeye bir ordu sevketti. Qafrr Bey ise, Gazneliler ile r*iicRt1.1r igi1 oflltt Alp Arslrn'r giindr:rdi. Bu srrada Belh |c]rriudr; iiulennrig ,rllrr Alp Arslul Crrzncli onlueuuu hiir:trrn cdcrok birgok kiqiyi iildtirdii. Ayrrct o Gaznr,lil:r'dtrr biu kigi csir t'tli1l, Lirgok gauinrct t:lo gcaircrek babusruru yaDna tliinilii (A$ustos 1043). Bir siire sonra iyilegen Qa$n Bey beraberinde
Alp Arslan olilu[u halde Trrmiz Kalesi iizerine yiiriiyerek aiL gcaen kalcyi teslim aldr.
ote taraftan Sistan'da bulunan ErtaE da 1045-46 tarihindc Gazuc'yi al' rnak igin biiyiik bir orduyla hatekete gegti. Sultan Mevdfrd. da onunla miicadele igiu bir ordu giinderdi. Iki taraf arasrndaki savaSr kazanau Gazneliler olrnug, Iirtu6 hozirrrcte ufrayurak Sistan'a diinmiigtti'
TARIHI
8I
Sultau Mevdird'un Oliiurii Sultan Ivlcvdiid tck l-ra;rna Selquklular'a kar.;r kcsiu bir netice elde eilerncyecefiini anladr[r zaman, gevrcdcki dtcld hiikiimdarlar ilc bir ittifak meydana gctirrncye qalr;tr, tsir qok miizakcrclerden sonra o Isfahan'da bulunan llemedanorn sabrk hakimi KAknyi iriledinilen Ebfr Kalicir Gerqasp b. Alaiid' clevl: Muhamrned ve Karahauhlar'dan muhtemelen lbrahim b' Nasr ile ittilak yaptr. Sultan lllevdfrd onlarla birlersmek iizerc Gazue'den aynldr ise d.e, az sonra kulunq hastahfrna yakalanmasr onu tekrar ath gegen Eehre ddnrnek zorunda braktr. Daha sonra hastahfr Siddetlenen trtevddd 18 Aral* 1049 tarihinde Gazne'de iildii. Biiylece Mevdtcl'un tatbik etmek istedili plan iiliilriiylc sonugsuz kalnug oldu. Sultan llevclid yirrniilokuz yaqurtla iilmiigtii. iyi bir hiikiimdar olan lVlcvdiid ciimcrtlifi vr: usta okgulu[u ile tanrnmrgtr. Ouun savaElarda altrn ok kullanilr[r, attrfr ok birisine isabet eder ve bu gahrs iiliirse cenazesinin okun altrnrndan elde edilen para ilc kaldrrrlthfir, savaggr yalurzca yaralanrrsa tedivi giderlcrinin okun parasryla kargrlanch$r rivayet oluneuqtur. Sultan Mcvtlird halku iyi tlavrarrarark adilctlc hiikiim siirrlii, biiylcce tlcdesi Mah-
mfid'un agtrfr gr[n takip etti. SULTAN
II.
I}IES'UD
Sultan l\fevdfrd itlilii$ii zaman kiiqik yaqtaki oglu lVles'ud tahta oturtuldu. Mes'ud tahta oturtuldufunda heniiz bca yagrnda idi. Mes'ud, Mevdfrd'un Qafrr Bey'in liazryla olan evlili[inilen diinyaya gelmigti. O babasrnrn vasiyeti oldugu ileri siiriilerek tahta qrkarildr. Ashnda devlet idarcsi Selquklu prensesi olan annesinin elindc idi. ,\ncak devlet ilerigelen'
Bir rivayetr: giire II.
leri birle,s\r kiiqriik yagtaki II. Mes'ud'u tahttan indirerek sultarr ilarr cttilcr (29 Arahk 1049). SULTAN
ALI B.I.
gehzatle
Ali'yi
]IIES'OD
Ali b. I{cs'ud, muhtcrnelen ycrini saflamlagtrrmak iqin, devlet idaresinde siiz sahibi oldu$u anlagrlan Qagrr Bey'in krzr olan ycugesiyle cvlendi. Ote taraltarr Sultarr Movdird saltanotr tle gcgirdilctcn sourft arncasl AbiliirrcEid b. l\lutrrrrirrl'u (ilzur: il: Iliist yoltr iizr:rirrtl:ki I\iL:rrrli.1 kt|:.riudr: lrupar:trrriqti' Yilr: Mr:vdfrtt vt:ziri Abdiirrczzuk'r orduylo Sistalr't giindr:rrniriti. Vczir, onuu iili.im haberini Mendig kalesi yalcrnrnda alnu6, dcrlral oraya giderek ailenin en yaqh kiqisi olan Abdiirrersid'i tutuklu bulundu$u yerden grkarmrq ve askcri dc ona itaata davet ctnriqti. Askerler bu da"-i:te uydufu igin Abdiirregid'in sultanh$r ilan edilfi. Daha sonra A|iliirrtyid, Vezir ve beraberin' deki askcrlcr Gaznc'yc yiiriidiilcr. Giiqsiiz bir ,sahrs olan Sultan Ali, Abdiirrr:qitl Ii;rrlrsrnda tutunamayacafrnr anlavarak ka1:tr. Bu suretle rakibsiz kaltu AJxliirrc;itl Gazncli I)ovlcti sultant oldu. Sabrk Sultan Ali ise yakalana' lak Iir kalctlc lrapscdildi. L'.
6
82
CAZNIiLILI;:R I)EVLE.II
ERDOdAN MERqIL
l.
SULTAN ABDURRE$Iu ulsu0o Sultan Abdiirregid bir rivayete gdre,24 Ocak 1050 tarihinde Gazneliler tahtrna oturdu. O akrlh ve fazrl bir gahrsdr, ancak bu meziyetlerine ra[men beceriksiz vo ccsarctsiz idi. Kendisini tahta grkarmrg olau Nii.rtcgin'i llindistlrr ordusuna kumandan tayin ederek Lahoroa yolladr. Nfrgtegin, Kangra Kalesi'ni Hindliler'den geri alarak Gazneliler'in Hindistan'daki dururnunu sa$amlagtrrdr.
Tufrul Bozan ve Gazneli 'fahtrnr EIe Ge1:irmeai Gazne Devleti'nin bu erradaki bagarrh kumand,anlanndan birisi de daha iince Sistan'a giind.erileu Hacib Tu[rul Bozan idi. Su]tan Abiliirregiil, Tufirul'u bagkumandan tayin ederek Selguklular'r durdurma giirevini verdi. Tufrul Selguklular'r maflup ettikten eonra Sietan'a yiiriiyerek onlarr bu biilgeden de grkarnak istedi ve Tak Kalesi iiniine gelerek burap kugattr (10 Kasrm l05l). Gazneli ordusu Tak Kalesi'ni krrk giin kugattr ise de bir netice elde edemedi. Tufrul bir sonug alamayacafirnr anladrfr zarrr.an bin ath ile Sistan (Zerenc) gehrine yiiriidii. Ote taraftan Ebu'l-Fazl durumu Heritota bulu:ran Selguklu Musa Yabgu'ya bildirerek yardrm istemigti. Musa Yabgu ordusul'la Sistan iiniine geld.i, Ebu'l-Fazl da gehirden grkarak onunla birlegti. Onlar qehre girmek iizere hazrhk yaparlar iken, Tu$rul ve beraberintlekiler Musa Yabgu'nun iizerine hiicum ettiler. Bu ini hiicum karqrsrnda fazla direnmeyen Musa Yabgu hezimete ufradr ve berabcrinde Ebu'l-Fazl oldufu halde, kurtulugu HerAt'a kagmakta buldu. Hacib Tufrul kaqanlarr bir siire takip ettikten sonra geri diinerek Sistan qehrini ele geqirdi. Tufrul qehre hakim olduktan sonra d,urumu Sultan Abdiirregid'e bilfirerek Horasan'a gitmek ve Selguklular'dan burala almak igin yardrm istedi. Sultan da bir grup athyr Tufirul'a yardrmcr olarak giind.erfi. Tufirul bu gelen athlar ile durumunu saflamlagtrrdrktan sonra Gazncliler tahtrna giiz dikti ve emrindeki askerler de onun bu arzueuna uyarak Abdiirregid'in tahttan indirilmesini kabul ettiler. Tufrul da tahtr ele geqirmek igin Gazne'ye yiiriidii ve qehre yaklagtrfr zarnarL Su]tan Abd.iirrersid'e bir elqi giindererek d.urumu bildirdi. Abdiinegitl yaL'.lan ile Gazne Kalesi'ne gekilmekten bagka birgey yapamadr. Tu$rul Gazne'ye girerek Sultan Abdiirregiil ve onbir gehzadeyi iildiirttii ve biiylece Gazneli hanedanrnda kanh bir katliam yapmrl
oldu. Bu katlismdan bir kaled.e tutuklu bulunan iig qehzade; FerruhzAd, Ibrahim ve $iici kurtulabilmiqti. Bu arada Sultan Abdiirreqid'in hizmetkirlan da hapise giinderildi. Tutuklananlar qrasrnda meghur tarihr;i Ebu'll'irzl llt:yhnkl de bulunuyordu. 'lu[rul, Sultan I. Mcs'ud'un krzr ile de zorla cvlencrck Gazneli tahtrna oturdu, Aynca tarihqiler Tufrul'u Gazneliler'den giirdii[ii iyiliklere ihanet etmesi sebebiyle "Kafir-i nirneto' ve "Tu[rul elMel'un" gibi lakablarla kayded.iyorlar. Nihayet Sultan Mes'ud'un Tiirk gulamlanndan Nfrgtegin, beraberinde iki gulam daha oldu$u halde, bir frrBattan yararlanarak Gazneli tahtrna oturmut olan Tu$rulou lahgla dldiirdii-
.Lullrrf
83
Ier. IJ* suretl., iiliirr srrasr gelcu iig ,sehzade de ku.ruhnug oldu. Tufirul,un baqr bir: soPa'r. ucuua takrlarak Gazne'cle dolagtrrrlth. lliiylece hallt c.,nun
iildiifiiine iua'ch. Tu[rul'un Gazneli tahtr'r ele geqirdifi siire, tarihqiler ila elliyedi giin olarak r.crilmektedir, Ilu olaytlrttr krsa bir siirc sonra (lazn+lilcroin Iliudistan fuaqkuuranrlaur lfrrhiz Gazue'ye gcldi. O kumandanlar ve ,,clrrin ilerigelenlerini bir araya topladr. Bu toplantrmn konusu Sebiiktegin iilesionden hayatta kalan iig u$i; Ilratri*, rlerruhzid ve $iica'dan saltanata e* liPk olanr seqrnekti. Neticede sultan trIcs'ud'un oflu Ferruhzid iizeriude karar kr]rndr. Ferruhzitl tutu,hlu bul*udu$u kaleden Gazne'ye getirtilerek saltanat tahtrna oturtuld.u (1052). Irrrhiz de iilkc iElerinin yiiriitiilmesinde ona yardrmcr olacaktr. Ay'ca bir sorugturnratlan b(lrra sultan Abdiirrc;id'il katl:rlilrnosinde rol oynayanlarru tarafinclarr krrk
hopsi iildiirii.ldii.
SULTAN N.OiIRUHZAD grkar grkmaz bir tchlikcyle kar.;rla6tr. Selg,,klq141'6uo QaEu l]cy, Abd.iirrcSid'iu iilimii ve saltanat defigikli[ini 6grenaigi za,,La\ du*rrndan yararla.arak Gazne'yi za]rtctrnck iizcre orclusuylo horJ"t" g"qrniqti. Aucak Ilrrhiz idarcsiudcki Gazneli ordusu Biist qelrrine katlar ilcrlrycn selguklu kuvvetlerini bozgu-na ufrattr. Qag' Bey bu yenilgi sonucu Irorasan'a diinmek zorunda kaldr. Sultan Ferruhzdd'rn .loru*unu sa$lamlagtudrktan sonra tekrar rrorasan'a sahib ormak istedi$i anlaqrhyor. i{itekim o bu rnaksadla biiyiik bir Gazneli ordusunu Toharistan,daki delquklular iizerine giinderd.i. Emir Kutbeddin Giilsa'g idaresindeki selguklu kuwetleri FerruLzid
talta
bu Gazncli ordusunu karqrladr, Iki taraf arasrnd.aki savagr kazanan Gazneliler olmuq, selguklu ordus*ndan birqok kumandan ve asker esir d,iigmiigtii. Bu yenilgi AIP Arslan'ur babasr Qa[rr Bey'den Gazueliler iizerine yiiriimek igin iziu istemcsine sebep oldu. Qa$' Bey o$lunun bu arzusunu yeiine getirerek ouu hareketinde serbest btaktr, Gaznelilcr, :llp Arslan idarcsindeki selquklu kuwetleri karqrsrnda yenilgiye u[rad.rlar ve birqok esir verclirer. Bu sava,;rn ardrndan iki taraf arasrnda bir anlagma old,u. sultan Ferruhzid clindcki selquklu csirlerini ve Giilsang'r, Selguklular da Gazneli esirleri scrlrest brraktrlar (1053). sultan Ferruhzid hall.na gayet iyi d.avranmrg ve ycdi yrl hiikiim siirdiikten soura 4 Nisan 1059 tarihincle otuzdtirt yaqrnda kulung hastahfrndan iilmiigtiir. selquklular'rn Gazne iizerindcki tesirinin biiyiikliigii Gazneli sultanlarrn ,.B''nir ve Melik" gibi kendi normal u_uvanlarrna ilave olarak "cl-sultan cl - Muazzanr" gckliudchi selguklular'n kullan4rklarr iinv:rttlarr itltualitn ilc giistcrilcbilir. llu iiuvan da ilk defa l,'crrulzid'r' sikkelcri tizcrindc giiriilmektedir.
SULTAN IBRAHIM B. MES'OD sultan Ferruhzid'rn iiliimtinden ronra yerine kardegi lbrahim geqti. ibrahim 6 Nisan'da Gazne'de talrta oturmugtu. onun sultan olmasryra,
ERDOGAN MBRqIL
84,
Ilu ihi
orfi' uzun bir siire devam edcu Gazncli - selguklu miicadelcsi sona razr olmur' de Bey Tiirk devleti arasrndaki savaqlara son verilmesiue $a[rr gcreandlagma Bu (1059). ve iki taraf arasrnda barrg andlagmasr yaprlmrqtr bir' ve etliyor muhafaza iilkeleri giocu; tt i devlet hakimiyetleri altrndaki isc, hudut arasrndaki taraf Iki birlerine saldrrmamayr yiit tltlrt"oiyorlardr. meqhur andlagma Bu oluyordu' da[larr Afg.rrirturr'- kuzeyindeli Hindikuq kadar Ebu,l-Fazl beyhaki tarafrutLan kaleme ahumrq ve yarrm yiizyrl
auit oi yiiriirliikte kalmrqtr. ile miicaSultan lbrahim bu sakin devreden yararlanarak, Selguklular soktu ve diizene yeniden iilkesini deleden ilolayr karrgrklrk iginde bulunan Sultan giire, rivayete bir taraftan ote Ui" a.".""y" kadar halka refah getirdi. ile lbrahim giinderetek elgiler Gazne'ye Alp Arslan tahta geqti$i "tlo Iki ytpma-tgtt' toprakla'nn ve Gazneli dostlufiunu saflamlagt,riurt '"ft' Arslan'rn iiliirnii dcvlet arasrndaki bu iyi miinascbetlere ra[men sultau Alp (24Kasrml0?2)vey"ri,,"c,[l..Melikgah'rrrsultanilaucdilmesiylemcydana faytlalanmak g"t"o t"ht ttegigiklilinden Klrahauhlar kadar Gazneliler de Emirifl-iimeve istedi. Nitekim gok sayrda Gazneli askeri Melikgihorn amcasr Sakulri unvamyl" *"qhJ olan osmanorn id.aresind.eki Qifiilkent (veya koya' karqr saldrilsrna bu kent) gehrine hiicum etti, osman Gazneliler'in -"at[t'gibi,esiredilerekmaiyyetiylebir]ilteGazne'yegiitilriildii'A1'rrca bu saldrrrya cevap oo.,,." Iri"io"si de Gazne'ye nakleclilfi. Selquklularorn vermekiginhareketcgeqmesiyle,GaznelilerQi$ilkent'iya[malayarakgeri gekildiler.
0t"taraftanSultanMelikqahamcasrKavurd,unisyanrnrbastrrclrktan itaat altrna almrg ve Gaznelilor'e kargr harcketc geQ'
sonra Karahanhlarr
miqti.Melikgahaekerlerinitoplayrplr.azrrlrklarrrrrtamamladrktansonra konakladr' Sultan Ib' Gazlre'ye yiiriidii ve Herat'rn giio"yi"a"ki Isfizar'da igino selquklu iinlemek rahim bu durumu haber alttr$r ,u,^uo, Melikqah'r diiqiinilii plam savaq bir emirlerini kendi tarafrnda giistJrmek gibi, psiholojik sultan olilu. baqa'1 ile ve kullandr[r casus vasrt;ryla bun*n tatbikinde Melikgah
gerqek' g"9"o bu eahte mektublarr okudufu zaman' emirlerinin
"li" Sot.",, Ibr;him
ile ittifak etti$ini sand.r ve seferden vazgegerek Isfahanoa i"o olilufiu diindi. Sultan Melikgah'rn yr"rd" kolao bu seferinin lane de faytlah ger' Osmau'r Emirii'l-Urucri eonra seferden bu irrlrr,, Ibrahirn ;J;;";. ile de evlilik baflarr best brraktr. Ayrrca iki hanedan arasrndaki dostluk,
kuvvetlcndirildi. Hinilietan Seferleri iince Giiney sultan lbrahiim de atalan gibi llindistan'a seferlcr yaptr. o adryla bilinen Pencib biilgesintle Siitlec nehriiizerindeki $imdi Pak'Patan iizcrine Kalesi ve sufi Baba Ferid'in makamrmn bulundu$u meshur Acudhan srrasrnda ecfer Bu yiiriiy"r"t kugatmadan sonra zabtetti (13 A$ustos f0?9)'
srrrtarr,
cr,:'ir.,,
ir. ;,,;,'.',:],:;::;::":,,,,-
rru sr:{i;r
",.'.,,,i: ^'1,ar zaLtcttili ba,ska bir kaleuin dc rlaflrk rnrntrkada bulunan l)crii Dun ohnasr muhterncldir. Sultan iLrrahim'in Hindistan'tla zabtctti[i son kale rnuhtemelen Kuzey - dofu Penciib'da icli, 0 lr,asrm 1079'ila bu kalenin tiniine geIerck orada iir, ay kaldr. Gazncli askerler krg mcvsirninin ,siddctli gegmesi sebcbiylc zorlanchlar. Neticedc bu q,ekilcnler mutlu bir gekikle sona erdi, Sultan llrrahirn tru kalcyi zaptederck muzaffer bir' ,sckilile Gazne'ye cliindii (rnulrtemelen l0B0 yrh bahan). Sultau ibrahim'in saltanatr srrasrnda Gur biilgesinde Abllas b. $is hiikiim siiriiyortlu. Ancalc Abbas'rn Gur halkrna zuliim vc irskcnce yapmasr iizerine,
halkrn ileri gelenleri Gazne'ye mcktublar gtindcrerek yardrm istediler. Sultan
Ibrahim ile bu galrrya uyarak kalabahk bir orduyla Gazne'den hareket ctti vc Gur'a ularstr, Gur ordusu da Sultan'rn hizmetine girdi ve Emir Abbas'r ona teslim cttilcr. Sultau lbrahim, Emir Ab)ras'r Gazncoye giitiirerek ycrine ofilu 1\[uhamnrcd'i tuyin ctti. Emir ]\Iuhammcd zamamnda Gur halkr rahatladr, o Gazncli sultanlanua hizrnct ve itaat cdiyor, siiz verilmig olan mah vc hediyeleri zauranrnda giind.eriyorilu. Sultan il.rrahirn'in uzun siircu hiikiimd.arhlr zarnanrnda Gazneliler Devle. ti Do[u Afganistan ve Kuzey Hindistan'd.a parlak giinler yagamrgtr. Ibrahim idil vc ciimert bir sultaudr, ilim ve cliuin koruyucusu olarak biiyiik bir iin kazanrmq, birgok cimi, medrese ve resmi binalar yaptuml$tr. Sultan lbrahim Iiyliil/Ekim 1099'da iildii, bu durumda onun krrk yl gibi uzun bir siire sal. tanat siirdii[ii anlagrhyor. Sultan lbrahim'in krrk kzr ve otuzaltr o$lu varclr. O biitiin krzlarrnr seyyidler ve ilimlere vermigti. Krzlarrndan birisini d.e rneqhur tarihqri, ilim ve edib Kailr Minhaceildin Ciizcini'nin atasr imam Abdiilhalik ile cvlcudirmigti.
SULTAN III. MESUD Sultan lbrahimoin yerine o[ullarrndan III. Mes'fiil geqti. O Selguklu sultam ltelikgAh'rn krzryla evliydi. Mes'0d. iyi ahlakh, adalet ve insaf sahibi bir hiikiimdardr. Halk tarafindan kendisine "Mes'fid-r Kerim : ciimert, biiyiik Mes'ud" diye hitab ediliyordu. Nitekim bu hitaba uygun olarak llles'fril ZabulistAn ve ctraf iilkelerde fazla olan vergi ve haraglarr ba$rglamrgtr. Ulke ouun zamanrnda bang ve giiven iginde idi. Sultan III. Mes'til, o$lu Adud ctl - Devle $irzid idarcsinde bir orduyu Lahor'a giinderdi. Hindistan'd.aki askeri hareket suasrnda Hacib Togan Tegin idaresindeki Gazneli ordusu Sultan Mahmtil zamamndan bcri kimsenin ulagamadr$r Ganj nelrrin' den ilcriyc gt:,;crek birgok ganimet ilc geri diindii. Sultan lll. Nlcs'td onaltr yrlhk bir saltanattan soura $ubat - Mart Il15 tarihinde ellidiirt yagrnda iildii. Onun zamanrnda Gazncliler Devleti; Gazneo Kabil, Biist, Kusdar, Mekran ve Kuzey Ilindistan biilgesini igine almaktaydr. Gazneli f)cvlcti birinei derecede Hindistan krtasrnda yiikselirken, bu hanedan Islam diinyasrnila dinin iinciisii olarak hiirmet giirmekte devam ediyordu.
86
ERDOcAN MERqIL
C:\ZNEI,ILEII DEVI,ETT
SULTAN giRZAD Sultan Mes'ud'dan sonra Gazneli tahtrna oflu $irzid geqti. Bu hiikiimdann hayatr hakkrnda kaynaklarda gok az bilgi vardrr. O bir yrl saltanat siirdiiktcn sonra kardegi Arslanqiih tarafrndan tahttan uzaklaltrrrldr ($ubat 1116). $irzlid daha sonra Taberistin'da hiikiim siiren Bavendiler hancdanrna sr[rndr ve Mel.Le'ye hacca gitmek istedi. Bu hanedanrn reisi Aliiiddevle Ali
b. $ehriyar onun bir hacc seferi igin gerekli biitiin ihtiyaglarrnr ea$amrgtr. $irzid hacca gittikten eonra tekrar tahtr ele geqirmek istedi ise de kardeqi Arslanqah tarafrndan dldibiililii. SULTAN AITSLAN$AH
$irzid'dan gonra Gazneli talrtrna gegen ArslsngaL.'rn babasr Sultan Mes'0d, annesi ise Selquklu sultanr Mclikgih'rn luzr Mehd iil - Irak idi. Arslanqih'rn tahta gegerken verdi[i miicad,ele srrasrnda $irzidodan baqka, kard.eqlerinilen bazrlarr dldibiildii, bazrlan d.a tutuklanih. Burlard,an sadece
III.
Germsir biilgesindeki TeginibAd gehrinde bulunan Behramgih kurtulmuqtu. "Es - Sultanii'l-Aozam'o ve "Sultanii'd.Devle" gibi iinvanlar alan Arslanq6th 22 $ubat 1116 tarihinde Gazne'de tahta grktr. Behramgih ise TeginAbAd'd.a ArslangAh kuwetlerine mukavemet etmig, fakat yenilerek kagmak zorunda kalmrgtr. O iince Sistin'a oradan da Kirmin'a gitti ve Kirmin Selguklu hi&iimden I. Arslauqih (f f0l-f 142)'dan yardrm istefi. Melik ArslargAh Behramg6h'r gok iyi kargrladr ve birqok hediyeler verdi. Ancak ArslangAh yardrm hus0sunda bagka
bir meliki,
Sencer'i tavsiye
etti.
BehrAmqAh
daha sonra Melik Sencer'in huzuruna Merv gehrine giderek yardrm istedi. O bu srrada "Iloragan Meliki" olan Sencer'e kendisini sevdirmesini bilali. Aynca ArslanqAh aunesi Mehd iil - Irak'r kiigiimscyerek kiitii davranmrgtr. Melik Sencer bu durumda binzat Gtzne'ye ytirtime[e ve BehrAmgAh'r tahta
oturtmaya karar verdi (1116). ArslangAh bunu d,uyunca Selguklu sultanr Muhammed Taparoa haber giinderip karilegi Sencer'den gikdyetgi oldu. Sultan Muhammed. ile kardegi Senceroe elgi gtinilerip ArslangAh ile anlagmasrnr ve iilkesine saldumaktan vazgegmesini istedi. Bununla beraber giinderdi[i elgiye : "E[er Sencer'i ArslangAh'a karqr harekete gegmig veya sefere grkmafa hazrr vaziyettc giiriirscn ona aakrn mani olma. Bu mektubu da ona teblif etme : Qiiukii biiyle bir davranrg onu zayef d.iigiiriir, Aciz giisterir ve geri diinmez. Halbuki kardegimin diinyaya h6kim olmasr benim igin daha iyidir." dcdi. lllgi Scncer'in yamua varlnca, onun askerlerinin Gazne seferi igin lrazrlanmrg oldu$unu giirdii. Biiylece Senccr hazrrhklarrnr eiirdiiriirken, Emir Uner kumandasrnda bir iincii birli[ini Gazne'ye giinderdi. Behrimgih da bu iincii kuwetinde buluuuyord,u. Bu Selguklu ord.usu iince Biist gehrine u[radr ve Sist6n hakini TAceddin Ebu'l-Fazl da onlarla birlegti. Sultan
Arslangih bu haberi duydufu zamar kalabahk bir oriluyla harekete gegti.
TARIIII
87
Iki taraf arasruda Iliist civa'nda yaprlau savafta, selgukl* .rrtlusu galip gelmig ve Arslangih Gaznc'ye diinmiiitii. Arslangah bu olayda' sonra bariq girigiruirrde Lulundu ve yardrnrcr ohrrasr iqiu anrrcsini ikiyiizbin altrn ve iitcki h.tliyclcr ile Sencer'e giind.rdi. Fakat Mehct iil - Iruli tlavranrglarr yiiziindr:n ollurra dii;rnandr. Ilu Lakrrudan sencer'in k:rlbini kazauacafrna yaugura kijriiklc giderck ouu Arslanqiih aleyhine krglorttr. ote taraftan l\{elik sencer de hazrrhklarrnr tamarrlayarak Gazne'ye dolru ilcrledi ve bu qehre ulagtr. Arslangih otuzbin ath ve pek gok yaya asker ve yiizyirmi filden meydana gclen bir orduya sahibti. selguklu 'c Oaznr,li kuvv.tlcri rschirtl:rr Lir ft'rsah uzuklrktaki $ehriibid ;rirrtsullir kur.;rla5trlar. Nr:ricctlc o:rzut:li ortlusu afirr Lir yt:nilgiyc ulrach. sult1l Arslatr6irh lliutlistarr'a gckilrucktcn Lagka qarc }rrlarn:rnrrqtr. Mclik Senccr 2S
$ulxrt lllT rarilriudc (ilzrrr:'ye gircli ve llelrranr".iih'r vassali slarak Gazlclilcr Dcvlcti tahtrtta oturttu. l)aha sonra l}:lrr:rnryih iL: Scnccr bir andlarsrnaya var&larr, Iluua giirc; BehrarnEah hutbeyi srrasryla ijnce ALrbasi Lalifesi, selquklu sultaur lluhammed rapar ve Melik sencer adrna, sonra da kendi ismine okutma)n, a)'uca sencer'e yrlhk ikiytizellibin dinar vergi iidemeyi kabul etmigti. Bu suretle sencer selguklular'rn bir riiyasrnr gergekleqtirmiq oluyor ve ilk defa Gazne'de selguklu sultanr adrna hutbe okunmasrnr sa$hyord,u. sencer Gazne'de Iurk giin kalarak 6 Nisan lllT tarihinde bu qehird,en ay'rldr ve I:lorasan'a diindi.i. sultan Arslangih ise saltarrar rniicadclesinc dcv*r' cdebilmck igin Hindistan'a kagrnrg ve oradaki valisi Muhammeil-i Ebi Halim'den yard,rm alnugtr. o sencer'in Gazne'den ayrrldr$rnr duydu[u zama\, Hindistan'd.a topladrfr kuvvetler ile Behramgah'a hiicumetti. Behramgih ona kargr koyacak kuvvet ve kudrette de[ildi, bu sebeble BAmiyan kalesi'ne srfrnarak scncer'den yardrm istedi. sencer Beluarnglilr'r desteklcmek igin Belh qehrinden tckrar biiyiik bir ordu giinderdi (l1r?). Gazne'ye hakim olan Arslangih kardegi llehramqah'r yakalamak igin harekete gegti ise d.e, yar&ma gelen selguklu kuvvetleri iiniinde bir kez daha yenilgiye ufrayarak kagtr. selguklu kuvvetleri onu izleyerek yakaladrlar. Behramqih tince Arslanqah'r hapsetti, sonra scrbest b[aktr. Fakat Arslangih rahat d.urma-,q ve tahtr ele geqirmek igi. gizlice bazr gahgmalarda bulunmug olmarrd,rr, Behramgih bu durumu anlayarak Arslangih'r iildirttii (liyliil - Ukim lllB). Arslangah gayot cesur ve savagqr bir hi&iimdardr. Fakat talihin karilsrna senccr gibi ondan daha yetenekli bir gahsiyeti qrkartmasr, uzun niidtleL s.rlt*uat siirmcsiui cugcllerrriyti.
SULTAN BEHRAM$AH B.
III.
MES'OD
Behramg6h Gazneliler tahtrna geger gegmez, Arslanqih tarafta' oldufunu giirdiigiimiiz Hind.istan valigi Mu]rammed,i Ebfi Halim isyau ve
88
ERDOcAN MERqIL
ona itaati reddetti. Bu haberler Gazne'ye ulagu$r zam a, BeluamgAh derhal hazrhk yaparak biiyi& bir oriluyla Hindistanoa gitti. O ll Ocak 1119 tarihinde Lahor'da yaprlan savagta Hind.istan valisini maglup ve esir ctti. Ancak BehramgAh, Muhammed'in muktedir ve tecrtbeli bir gahrs oldufituru aulayarak onun sugunu bafirgladr vc tekrar gliircvilc iadc cttili.tcn aollril Gazne'ye diindii. Sultan Behramrsihln Hindistan'dan ayrrlmasrndan sonra l\fuharnmed.i
Iibfr llalim tckrar faaliycte geqti ve SevAlik (llutr l}:ncap) cyalctindcki Bhira yakrnrndaki Nagor'da bir kale yaptudr. O Arap, Fars, Afgan ve Tiirk Halaglarodan oluqan biiyiik bir ordu topladr. Muhammed'in isyankir tutumuyla ilgili haberler Gazne'ye ulaqmakta gecikmedi. Behramgih oubiu kigilik ath ordusuyla Hindistan'a yiiriidii, Indus'u gemilerle gegerek Multan'a ilerledi. Vali Muhammed ise Multau crvannda Kikyur denilen, genig bir gayrrhk ile gevrelenmiq, bir kiiyde orilugAh kurmug ve bu arazinin bir lasmrnr sular altrnda brrakmrgtr. Biiylece su altrnda kalan arazi onun Behramg6horn ordusuna hile yapabilece[i bir batakhk olclu. Sultan Behram,;ih orduounu savag diizenine koydu. Asi Muhammed Gazneli ordusunun merkezine hiicumetti. Ilk hiicumun hemen bagrncla Gazneli ordusu Muhammed'i ve onun iincii kuwetlerine kumanda eden o[ullanndan birkagrm ma$up ettiler. Ayrrca Muhammed'in bataklk yaparak Sultan'rn ordusunu t.uzap.a diigiinrrck iqin hnzrrladr[r arazi, anl bir frrtrnanrn patlamasr vc onun ordusunu bu yiine eiiriiklem.esi eonucu 6ei kuvvetlere mezar oldu. Muhamnrcd'in ordusunun biiyiik bir lusrur bu batakhk tarafrnd.an yutuldu. Sadece Sultan BehramgAh'a hizmet etmek isteyen Muhammed'in o$ullarrndan Ibrahim ve onun ahfadrnd.an olanlar bir zarar giirmeilen kagabilili. Muhammed ve onyedi o$lu savag meydamnda iililiiler (lff9). Sultan Behramqih bu 0sileri cezaland-rrdrktan sonra Hiiseyin b. Ibrahim Alevi adrud.aki bir qahsr Hindistan valisi tayin ederek Gazne'ye diindii. Sultan Behramgih lll9 yrhndan 1134 tarihine kadar sakin ve refah iginile bir galtanat eiirdii. Bu eon tarihten ronra Behramglh, lllB'de Selguklu sultanr olan Sencer'in itaatinden g&mrE ve daha iince iiilemeyi kararlagtudrfir ikiyiizellibin dinan iidememigti. Ayrrca Sultan Sencer'e onun halka kiitii davrandrfr ve mallanna el koydu[u biklirildi. Sultan Scnccr A[ustos - Iiyliil ll35 tarihinde Merv gehrinden harekete gegcrck Coznc'yc dofru ilerleili. Selqnklq ord.usu Biist gehrine ulaqtr[r zauran lug bastrrdr. Behramgih muhtemelen llgrn sett geqmesi sebebiyle Sultan Senceroiu gelebilecclini dtigiiuncmig ve savaq hazrrh[r yapmamrgtr. O Sultan Sencer'in Gazne crvarrna ulagtr[rnr haber alrnca korktu ve elgiler giindererek itaatsiz davrarugrndan dolayr iiziir diledi. Sultan Sencer huzuruna gelmesi gartryla onuu bu iste[ini kabul etmigti. Ancak BehramqAh, Sencer ile buluqmaktan korkarak maiyyeti ile birlikte Hindistan'a kagtr. O Sultan Senceroin kendisird cezalandrrmasrndan korkmugtu, Senc€r bu olaydan sonra higbir mukavemetle
GAZNIiLILER DBVLETI
TARIII1
89
karqrla.;nraclan Gazne'ye girdi ve Rehramgih'rn
biitiin hazinesine ve servetine cl koydu. Behrar*;ih rlintlistan'dan s"rrccr'" yazthlr iiziir dilcdi vc liorktufu iqin huzuruna germetligini ifatlc etti. surtan 'rektur.rtla sencer, I]chramgah,rn samimiyetinc i'aur*rq ve Gazueliler Devleti'niu idarcsi'i tekrar ona Iltiylccc llclrrarnqih ()azra'y<: tliiu.rcyc vc tahtr':r oturmaya vermiqti. muvaffak
oldu.
Gozrrcli - Giirlu Miiclrlcltsi
titc tarafta. Gtr
Devleti'ucle saltanat miica
kagrm;tr (ll4s). O Behramgah'rn luzkardersi ilc de evliy,li. xutledtlin Muhammed'in Gazneli surtanr'nrn yanna gerig sebebi olu.uk qegith
rJay"trer
ileri siiriilmii,sti.ir. Bir rivayete gdrc, Kuibccldin Firfrzkth,au ioro^1riq saflamlaqtrrdrktan soura biiyiik sultanrar gibi hareket etmeye baqlamrg ve Gazne,ye hakim olmak istcmigti. surtan Beh"riimgih bu niyetini iifirendifi zaman onu Gazne'yc aa$rrdr. Kutbeddin Muhammed, Guro",y" g.aiitr;;"."; a etrafa bol para dafrtarak harka kend.isiui sevdirdi. onu ],rJkauanrardan bir grup bu durumu Behramg'h'rn kula$rna ularstrrarak o.sultan,a ihanet etriyor ve isyan iqin bol para da$rtryor" demiqlerdi. Bu ,0"t"" B"h"u-uan', lomig ve Kutbcddin'den qiiphelenerek onu zehirretmigti. "ar.iKutbedtrin Muhammed Gaznc'dc giimiildii. Gazrr*ri ha'etlanr ikr Grirlurar arasrndaki derin ucl}ct l.c di.igrlanh[a Lru olay sclrcP olnuEtu. Grirlu seyfcddin suri bu. haberi a'h$r zaman, biiyiik ordular topladr ve beraberinde kiigiik kardegreri BahiedaiJsam ve Aliedd.in Hiiseyin ordufu halde Kutbeddin'in intikamrm almak igin Gazne,ye yiiriidii. sultan Behramgih onla'n harekete gegtifini duyunca Gazneoye tabi yerl".d"o biri olan Kurramin (-Kunaur,. Pakistan'rn- Kuzcy - batr huilud biilgesinde),a kagtr. Biiylece Grirlular hiqbir m"kavemetle kargrlagmadao Guro";yi (Iiyltil/Ekin r4g). suri "sultan" iinvanr ararak Gazneriler ere gegirfiler tahtrna otwdu,
o sultan iinvanr alan Gfirlu oluyordu. suri Gazne gehrinde kend.isini e-'iyette hissedincen Gtr'un 'k idaresini kard,egi Bahdeildin sam,a verdi. caz.cli Dcvlcri cmirreri de ona itaat ct'riglerdi. surr te onrara ba[r'Iarda bulundu. Krg mevsimi
geldi[i zaman, suri herkesiu kendieine itaai ettigine giivcnerek kardcalcri llahdeddin vc Aliccttlin ile G0rlu cmlrlere iilkclcrine tliinrnclcri iqiu izin verrlt yaruu
eo
CAZNELILEIT DEVLETI
ERDOGAN MERqIL
kagmaya gahqtr. Ancak Behramgih'rn suvarileri onlarr yakalayarak Gazne,ye getirdiler. Suri ve Veziri burada iikiiz (veya ege[e) bindirildiler ve aqafrlayrcr bir gekilde gehirde dolaqtrrrlarak halka teghir edildikten sonra asrldrlar
(19 l\{ayrs 1149). Sryft:tldin Suri'uin yoklufu srrasrnda GOr'u idare cclcn kardcqi l]ahicddin SAm, onun idam edildi[ini iifrend.ifi zaman intikam alnrak maksadryla Gazne iizerine yiiriimek igin bir ordu topladr. Fakat o daha yolda iken gigek hastah$rna yakalanarak iildii. Onun yerine GOr tahtrna gegen kard.egi Alieddln Hiiseyin kardeglerinin intikamrnr almayr bir vazife bildi ve triiyiik bir
ordu toplayarak Gazne'ye do$ru h.arekete gegti. Sultan Bchramqih onun niyctini iifrendigi zaman Gazne vc Ilindistan'dan biiyiik ordular toPladr vc TeginibAd (Bugiinkii Kandehar biilgesi)'a ilerled.i. Iki taraf ordularr Zcmindaver ovasrnda kargrlaqtrlar. Gfirlu piyailelerin kalkanlarrm birleqtirerck kendilerini koruyucu bir d.uvar meydaua getirmeleri takti$i, Gazneli ordusund.aki filler kargrsrnda bagarrh oldu. Ayrrca Harmil adrnr tagryan iki Gtrlu savaggr Gazneli ordusundaki filler ile dii$iiqiirken biiyiik kahramanhklar gdsterdiler. Gtrlular'rn hiicumu srrasrnda Behramqih'rn, asnn savagqrsr olarak vasrflandrrlan o#u Devletqah iildii. Bu olay Gazneli ord.usunun diizeninin bozulmasrna sebeb oldu. BehramqAh da bu biiyiik darbe kargrsrnda yerini muhafaza edemeyerek gekildi. Alaeddin Hiiseyin onu Gazne'ye kadar takip etti, Gaznc iiniindc yaprlan iiqiincii savag sonunda da yenilgiye ufrayan Behramgih igin llinilietan'a kaqmaktan bagka gare kalmamrqtr. Alaeddin Hiiseyin Gazne'yi hiicumla zabtetri, intikamr ise miithig oldu, gehri tahrib ederek halkr lcrhgtan gegirfi. Gazne yedi giin yefi gece atege verildi. (fl5f). Aldeddin Hiiseyin bu davranrgr sebebiyle tarihlerde ..CihanDiinyayr yakan" lakabryla anrlmrqtrr. Ancak o Gazne'yi elinde tutmaya gahgmadr. Qiinkii Biiyiik selguklu sultanr sencer onu Jratr tarafrndan tehdit etmekte idi. Bu sebeble Alaeddi' Grlroa gekildi ve bu diiniig srrasrnda cazo'es0z
liler'in bnyiik merkezlerinden biri olan Biist gehri de onun gazabrna u$rad.r. Sultan Sencer'in Haziran ll52'de yaprlan savagta AlAeddin Hiiseyin'i maflup ve esir etmesi, Behramqih'a yeniden Gazne'ye sahip olmak firsatrnr verdi. O Hindistan'dan harekete gegerek tekrar Gazne'ye hahim oldu (1f52), Sultan Bchramgih bir miiddet daha hiikiim eiirdiikten sonra ll57 yh ba,sruda Gazne'de itldii. O Afil ve giizel ahlAkh bir hiikiimdardr. SULTAN HUSREV$AH Behramgih'rn iiliimiinden sonra yerine ollu Husrevgih Gazneli tahtma gegti. Bu srrada G0rlular Gazne Devleti'ni erl:rgtrrmaya devam efiyorlariL, Artrk Gtrlular Islam diinyasrnd.a iinemli bir kuwet haline gelmigler ve eiir'atle
yiilselmeye baElamrglardr. Gergekten d,e Gazneli Devleti'uin giikmesi ve Sultan Sencer'in O$uzlar tarafrndan esir edilmesinin (1153-1157) sebep
TARII{I
9I
oltlu[u karrgrkhk vc otoritc b.|lu[*, ]rorasan'd' Grirlularin hikimiyet sahalarrnr genigletmelerini kolaylaqtrrmrltr, G0rlular Biist, Zemindiver ve Teginibad .schirlerini Gazneliler'in elintlcn aldrlar. Ilusrevqah zayrf bir hiikiitrttllrrL, (lrirltrl.rr'rIr bu lraskrsrna dayananrayarnli Gaznc'yi tcrk ctt.i yc
l,ahor'a 1:ckiltli. lluudan sonra Gazrrr:li hiikiimdarlan varhkl.rnnr ancuk Lahor'cla devarrr cttir.bildiler. Nitckirn Ilusrcvgih Lahor'da vcl'at etti (1160). O da Adil ve halkrua iyi davranan bir hiikiimdardr, hayar yapmay vc hayrr sahiblerini severd.i.
IIELIK VE GAZNELI NTVlNTI'NIN SONU sotlra o$u llrrsrcv lVlclik Gazrlcliler Dcvlcti tuLtrua
SULTAN HUSREV
llrrsrcvr.iih'datr oturdu. onuu hiikimiyer sahasr I'r:nciib biilgcsi idi. llusrcv Mclik dc bu devredc Gaznclilr:r l)cvleti'ni yrkrlnaktan kurtaracak bir karaktr:rc sahip tlc[iltli. ller yr:rde Tiirk ve yerli emirler ona yiiz gevirerek ba[rmsrz hareket et'reye baglanrrglardr. o ise e$lence ve igki ig*rt:kh rueggul idi. Ote taraftan Gazne'ye hikirn olan Grirlu Gryiseddin }fuhamrned buraya Muizzeddin Muhammed.'i yerlegtinnigti. Muizzeddin Muharnmed li8ll2 tarihinde Lahor kaprlan dniinde gtiriindii ve }lusrev Melik'in o$lu Ivlelikqih'r esir alarak geri ddndii. Muham-
med'in bu davrarugrndan ve kuvvetli bir kabile olan Hokarlarorn arazisine girerek Sialkot kalesini bir harekct iissii haline getirmesinclen sorra (Ir85), I{usrev lllclik birqeylcr yapmak gere[iui hissctti ve adr geqen kabile ile birle,.crek Sialkot'u gcri ahnaya qahltr. l,'akat Carnmir liacasr'nrn llusrcv Mclik aleyhine dijnerek Gfrrlu M*hammed'in tarafrna gegmesio Husrev Melilc'in hareketinin bagarrsrzhkla sonuqlanmasrna sebep oldu. Itluhammed, ise tekxar Lahor iiniinde giiriindii ve bir hile ile Husrev Melik'i esir etti. Muizzed&n Muhammed bu suretle Lahor ve Pencib'a hikim olarak Gazneliler Devleti'ne sou vcrdi (t186).
Talihsiz Gazneliler sultam ofluyla iince Gazne'ye, sonra da Gfirrular'rn baqkenti olan Fir0zkih'a gtitiiriildii. Bu srrada ikisi tle istemeyerek yola qrktrlar, Pegiver'e vardrklarr zaman. r;ehir hallu onlarr kargrlayrp afrrlad.rlar ve hayrr duada bulundular. Bu olay Gaznelil*" 1,.asgd4runrn hali sevildi$ini, halkrn onlara taraftar oldugunu giisteren bir igaretti. Giir hiikiimdan Grydsed.din lluharnmcd ise llusrev Melik'in Garcistan biilgcsintleki Balarvdn kalesine giitiiriiluresili ernrcrti. Ilusrev Mclik oglu lle}uarulirh ile beraber orada ijldiiriildii (1191). Bu surerle biiyiik Gazneliler Devleti'nin son temsilcisi de ortadan kaldrrrlmrg oldu. Bir kayreafrn ifadesiyle "Gazneli hiikiimdarlarr ahlak vc yagayglarr itibarryla en giizel hiikiimdarlardandlr. Ozc[ikle sultan Mahmiid'un ahlik ve yalayrgr gerk giizckli.". Bu Tiirk devletine $an ve qiihret sa[layan baghca tarihl gergek, kuzeyden
Tiirk kiitleleri vasrtasryla Hindistan'rn fethini sa$lamasr ve bu krtada Isl6m dininin yayrlmasrnda iinclerlik yapmrq ol*asryd.r. gelen
s2
ERDoeAN MERqIL
GAZNELILER DEVRI KULTUR VE IMAR FAALIYETLERI
Kiiltiir
:
Gazneliler devri siyasl kudretin yanrsrra kiiltiir bakrrnurdan tla parlak gcgmirrtir. Sultan Mahm0d yiikaek bir edebiyat ter[iyesine sahibdi. Bu scircble o keDdi sarayurda devriu cn yiiksck kabiliyotl:rini toplauraya guhqrurg, qAirlere hiirmet ve eevgi giistermigti. Mahmdd. ayrrca komgu iilkelcrden de giirleri kendi iilkesine qafrrryord.u. Bu giirler arasrnda Tilrk asr]h Ferruh Sistani ve Menugehri Damgani'yi sayabiliriz. Sultan Mahm0d'un saralanda diirtyiiz q6irin butundufu gekilileki Devletqah'rn rivayetini miibala[ah olarak
kabul edebilirsek de, Gazneliler dewinde eilebiyata verilen iinemi gdstermesi bakrmrndan dikkat gekicidir. Bu giirler iginde Escedi, Gazi'iri RAzi ve $eh'
n6me yaztfl m€ihur Fird,evsi en iinde gelenler arasrnda idi. Bunlarrn bagruda devamh olarak efendiei ve iiteki saray mensuplanm iivmekle meggfil olan
..Melikii'q-9u'ara" IJnsuri bulunuyordu. Sebiiktegin ve Mahmutl devrinin biiyiik edib, mektup ve vesikalag kaleme alma sanatrnda usta gahsiyet' lerd.en birisi d.e Ebu'l-Feth Busti idi. Sultan Mahmid ve Mes'td'un hizmetinde
giirev yapanlardan biriai de Tiirkleri 6ven Tafzit el'E:nik'a16, sa'ir el'EcndiJ adlt J.""io-yu"ur. Ebu'l-'AlA Muhammetl b, Hassgl idi. Meghur tatihqi Ebfr Nasr Muhammed, Utbl de Sultan Mahmid'un hrrzmetincle galr$tl. O eeeri Kildb
- Yemini d.e Sebiiktegin ve Mahmtd devirlerini kaleme ahugtr' sultan Mahmtd ilim .ro marifet sahibi bir hiikiimd,ardr, muhtelif ilim dallannila onun adua egerler yazrldr. O gegitli iilkelerclen gelen bilginler ile
el
huzurunda toplantrlar tertibler ve bilginlerin tartlgmalarma katrlrrdr' Sultan Mahmtil aym zamanda ortaga[rn en biiyiik ilml gahsiyetlerinden biri olan Tiirk asrlh Eb0 Reyhan el' Birtni (Beyruni)'yi de, HArezm'i iggAl etti[i zaman, Gazne'ye getirtti. Biiylece Birffni Hind,istan'a yaprlan Ga,zneli sefer' lerine katrl&. onun Hind.istanodaki temaslan, iiteLi inang ve adetler hakkrn-
daki arnrrsrz merakrylo Tohklku m6li't-Hinit gibi bnyiik bir eser meydana getirilmesine i-Lin verd.i. Nitekim Birfrnt sultan Mahmod igiu bir giirinile Eiiyle diyor : Gelelim Mahmfid'a, O benilen hic bir l0tfu eairgemedi; Beni bollufa ve mutlulufa kavugturdu; yanrlgrlarrma giiz yumdu' Birini'ye daha eonra sultan Mes'0d ve Mevdttl tla biiyiik d.e$er vererek inceleme ve ar&$trrmalarrna destek oltlular. Btrfrni eserlerinden eI' Kanun a'Jh el - Mes'ttili'yi Sultan Mes'Od'a, Kitdbu'l'Ceoahir fi Ma'rifeti'I'Ctu6hir Hirezm'den yine Mahmttl Sultan etmigti. ithaf Sultan Mevdudoa de eserini gelen ve hrristiyan bir bilgin olan Ebu'l'Ilayr ibn I{ammir'a da son derece faygr giistcrdi. Hirczm'deu gelen bilginlerclen biri de aynr zamanda giizel t""i* a" yapan Ebt Nssr Manstr lbn 'Irak idi' Sultan Mes'fid ,ila bilginlerin doetu olup, onlara pek gok ihsanlarda bulu' nur, ilgi ve yalulrk giieterirdi. Birqok bilgin gegitli ilim dallannda ouun
i#:-t'
;:T::::
b. Abdulrah arrrna eserrer kareme Mes'udi fi furii' el - Ilane.fiye adh eseri Sultan Meso0cl igiu yazmrqtr. Mes'dd qairl'ri dc biiyiik arrnafanlar ilc rniikatatlandrrth. Nitr:liinr o 21 Ilyliil l03l'ilc llanrazal llayrantronr Gazncorlt: kutlath, biiyiik bir kabul reslni ve eflence tr:rtilr t.ttirrli. l\lr.s'iirl lrrr srratl:r tL:vrilr;iirlerirrtlon [)nstrri'yc bitr tlinar, Zr:y' ncbi Al:vi'yo cllibin dirhcm vtrdi. O aym zamaudr haltat olup, giizcl yazr vazardr, Tarih yazrcrhfir bakrmrndan da Gazneliler delri parlak geqti. Utbl'den bareka, Zcynel- Ahbdr adh eserini Sultan Abdiirregitl'c sunan Gerdizi ve Sul' tan lVlcs'id devrili bize nakleclen Ebu'l-Fazl Beyhaki Tarih-i Mes'fiili adlt cscriyle Gaznclilcr devrinin iindc gelcn tarihgileri
",-*".;:
Sultan lbrahim de her yrl bir l(troan istiucah edcr, onu sadaka ve 6teki
hediyelerle il{ekke'ye giinderirdi. Sultan BehramqA}r da ilimleri sever, oulata pek gok mal bafrqlardr. Onun gok sayrda kitabr vardr, bunlar huzurunda
okunurdu. Sultan Behramgih'rn qAirlerindeu olan Seyyid Hasan Gaznevi va'z vc hitabctte de gok usta icli. Yinc Behramgih'rn gAirlerinden Senii de tasavvufi lrir nresncvi olan Hadikat eI - Ilakika'yr kaleme almrgtr. Sultan Ilusrr..v5ih da ilimlere yakrnhk giisteriro onlara ihsaularda bulunarak fikirlcrinc ba;vurunlu. Gazm:lilcr'in bilginler ve sufilere giisterdihleri alika, meghur sufilerin bu hanedanrn h.ikirrr olduklarr biilgelerde toplanmasrna sebep olnrugtu. Bu bilgin ve nutasavvdlauu vaaz ve nasihat meclisleri fevkalide kalabahk oluyordu. l)evriu en Liiyiili sufilerinden biri Ebu'l-Hasan Ali b. Ahmed el'Harakanl (iilm. 1033/34) ifi. Gazneli Sultan Mahmfid. bu Alime son derece hiirmet giistcrir ve ara-srra ziyaretine giderdi. Gazneliler devriniu iinemli bir qahsiyeti de Ebu'l-Kasrm Ali b. AbdullAh el - Giirgani (iilm. 1058) idi. O da Tus gehrincle verdifi vaaz ve nasihatler ile etrafruda birgok isteklinin toplanmasrna sebep olmugtu. Flatta Giirgati, $ehndme'yi putperestlere tivgii ile doldurdufiu
iqin merrhur qiiir Firdevsi'nin ceuaze rrBmazulr krldrrmak istememiqti. Gaznelilcr devrinde Nigapur'da faaliyet giisteren sufl ve mutasavvflar ise Iibu Ali cl - llasan ]r. Muhammcd cl - Dakkak (iilm. l0f4/15 veya l02l)' llbir Abdurrahru:ru es - Siilcrli (930-102f) vo rttt:nshrrr Abdiilkcrirrr b' Ilcvir' ziu el - Kur'cyri (980-1072) idi. lJu devrcde llerat .;clrrinde isc biiyiils bir Eiihrcte sahip Ilbfr IsrnAil Abddlnh b. Ebfr Mansfrr Muhammed el - Ensari (1006-1088) tlikkati sckiyordu.
iurir
Iraoliyetleri
:
Gazncli sultanlar edebiyat alanrnda oldufu kadar imar faaliyetleri ile de dikkati gehiyorlar. Sultan Mahm0d kendi derzinde bir kiiltiir merkezi haliue gelcn Gazne'de medreseler ve kiitiiphaneler kurmugo hastahane, bah.
94
ERDOcAN MERqIL
geler' saraylar ve camiler yaptrrmrgtr. o halkrn yara.na da qargr, hiiprii, su yolu ve kemerleri inga ettirdi. Hatti bunlardan Gazne'nin kuzeyindeki "Bend-i Mahmudi" bugiine kadar varhfirm korumug ve k*llaurla gelmigtir. Bu suretle Gazneode geliqen Tiirk sanatr bir taraftan Selguklu sanatrna, iite
taraftan da llindistan'daki Tiirk - Islim sanatrna temcl olmuqrur" Sultan Mahmid'un mimari eeerlerinden birisi so*.it eeferinden (1026) diinnqiin. den sonra Gazne'de yaptrrmrg oldufu o'Arug el - Feleko' cimiidir. Bu cimiin inqasrnda llindistan'dan getirilen krymetli a[aglar da kullamlmrgtrr. Sultan Mahmfrd, Irz. Ali dilesinden Ali b. Mr&si er-Rrzi ile Halife Hirfin er - Regid'in kabirlerinin bulundu$u Tus Eehrindeki tiirbeyi de yeniden giizel bir gekilde orrlrdr. lluray bobasr Scbiiktegin tahrip etmigti. Otc taraftan Tus halkr tiirbcyi ziynrct cdenlcri rahatsrz ediyordu. Sultan Mahm0cl halhu bu ziyal:tqilcri rahatsrz etmelerini engelledi. Mahmid, Hz. Ali'yi riiyasrnda giirmiigrii. Hz. Ali ona "Daha ne zamana kadar?" diye sordu. Sultan, Hz. Ali'nin bu tiirbeyi (Meghed) kastettifini anlamrq ve hemen onarrlmasrnr emretmigti. sultan Mahmfid devri mimari eserleri muhakkak ki, daha goktur. Bunlardan bir krsmr hilen yaprlmakta olan kazrlar ile ortaya grka'lmaya gahgrlmakta, diger bir krsmr ise sadece tarihi kayrtlar olarak kitablarda bulunmaktadrr. Nitekim onun ceyhun nehri iizerinde bir kiiprii yaptrrdrErnr ve bunun igin iki milyon altrn harcadrfrnr kaynaklardan iifreniyoruz. sultan Mes'td ise biiyiik bir mimari kabiliyete sahip olup, Gazne'tre yaptrrdlEr yeni bir sarayrn planrnr gizrnig ve ingasrna nezatet etti[i bu saray diirt yrltll tcrrramlnumrEtr. Yine o Gazne'de bir kiiprii y{rptrrrulttr. Frunsrz arkeologlar tarafindan aon lallarda yaprlan kazr ve aragtrrmalarda Biist'deki [,c".ker'i l]azar'da ortaya qrkarrlan bnyiik saray, Gaznclilcr'in bu tiir mimaridcki zcuginlik ve ihtigamrnr ortaya koymaktadrr. . sebiiktegin ve Mahmfid'un tiirbeleri bugiiuc kadar germigtir. sultan Ibrahim ve IIr. Mee'td'a ait old.ufu siiylenen tiirbe ve mezar raqlarr cla mevcutsa da, bunlarrn mimarl ve 6anat balamrndan iizellikleri yoktur. Ancak Gazneliler'in Tua vilisi Arslan Cazib'in tiirbesi ise geligmig bir mimari giistermektedir. Ay'ca sultan III. Mee'td ve Behramgah'a ait Gazneode bugiin dahi varh$rm koruyan iki minare Gazneliler devrinin dikkati geken yaprlarr arasrnda ycr almaktadrr. Gazneliler'in Tiirk - Ishm tarihindeki baghca rolii, Kuzey - Ilindistanr feth ederek Islim dinine Penciboda kuwetli bir dayanak noktasr ekle etmesi ve daha sonraki Hindietan fetihlerine bu euretle sa$lam bir zemin hazrrlamrg olmasrdrr. Ayrrca Gazneliler Hind di.inyasr kiiltiirii ile do$rudan dolruya temas kuranlar olarak tarihe gegmiqlcrdir. onlar Hinilistan krtasrnda lelim diniui. tohumlanur stmakla yrllar sonra Pakietan Devleti'nin kurulmusruda da birinci derecede etken olmuglardr. sultan Mahmfid ve Mesoid'un gahsiyetleri ise halhn zihinlerinde biiyiik miieliiman ve halk kahramanlarr olarak yerletsmigti. Mahm0d iae daha sonraki yiizyrllar iginde de lran edebiyatrnda mcahur bir gahrs, adalet ve insaf timsalilir-^hiikiimdar olarak yer slmrstrr. ta
.{t-. r'd'l*ol ..4. :
r
.i \
OAZNIiI-ILDII.
l0
$ubat
Nisan
12 Ocak
l3 liyliil
DI,]V
ItI
OiTI
IiIUi
OLAYLAIT
K
RONOLf]JISJ
96r Sirninil:r tarafrntlan Alptr,gin'in Horasan ordusu krturau
90li
lup ctmesi Alptcgin'irr Oazrrr:'yi cL' gr.f inlcsi Alpt.r'girroin iiliinrii vc 1"r:riur: ollu Jibir lshak lbra-
26 Eyliil
hirn'in gcqnresi Ebfi Bekr Lcvik'in Gazne'yi tekrar cle gegirmesi 96s Ebri Bckr Lcvik'in Gazue'yi kcsin olarak terk et.
12 Kasrrn
966
96'r
rlcsi
2
Kasrrn
20 Nisan
Ilbri Ishak lbrahim'in ijliinii ve
Bilgetegin'in
Liikitmdar olmasr 97L j\fahmrld'un do$umu 97s Ililgetegiu'in iiliimii ve ycrinc l3iiritegin'in hiikiim. 977
dar seqilmesi Sebiiktegiu'in Gazne'de tahta qrkanlmasr
Sclriiktcginoin Iliist qchrinc sahip olmasr Sr:biiktegiu'in Gazne'yc do[r.u yiiriiyen Hind ordusunu rna[lu1t ctrncsi 994 Sebiiktcgin ve o$u Mahmiidoun Herat yakrurnda 978
986
93
.F.kim
22'lemrlawz A[ustos Mart 16
Kasrnr
Ebn Ali Sirncfiri vc liik'i rna$up crmeleri Sebiiktegin ve Mahurid'un Tffs crvarrnda Ebfr Ali Simciri'yi ma$lup etrneleri 997 Sebiiktcgin'in iiliimii vc ycrine o$lu Ismiil'in hiikiirndar olmasr 998 Mahmfid.'un IsmAil'i maflup ederek Gazneliler 995
999
tahtur.a g(,qmosi Mahrnfid'un idaresindeki Gazncli ordusunun Simini euriri Abdiilmelik ve miittefiklerini maflup etmesi
Kasrm
999
Abbisi Halifesi Kadir Billiih'rn Mahm0doa lakablar vt:rmesi
Arahk
Uyliil
1000 1000
Mahruiitl'un biiyiik Lrir orduyla Sistiu'a y0rtimcsi Mahm0d'un SistAn seferinden Gazne'ye diinmesi Simiuiler'ilen Ismiil b. Nilh el - Munrasu'rn Bu-
1000
hara'ya diinrnesi. Sultan Mahnrird'un l:lind seferlerinc
999
baglamasr
GAZNELILER DEVLETI TARIHI
ERDOdAT\ MERCIL
96
27 $ubat
l00l
Eyliil
2r Eyliil
den harekete geqm€si IsmAiI el - Muntasrr'ul Nigibfrr'a girmcsi.
27 Kasrm
l00I f001
Sultan Mahmdd'un Vayhand rAcisr CaypAl'r ma[-
lup Nisan Ocak/$ubat
Mart
IemAiI cl-Muntasrr'rn Gaznelileroden Nasr'r yenmcsi
ve HerAt'a gekilmefe mecbur etmesi 1001 Sultan Mahm0d'un lkiuci Hind seferi isin Gazne'-
Temmuz/A[ustos
2I Arahk
l0-ll
Ekim
f002
17
Mart Mart
Sultan Mahmiil'un Sietin'ilan gelen davet iizerine adr geqen bblgeye yiiriimesi
f002 Sultan Mahmid'un Tik Kalesi'ni teslim almasr f003 Sultan Mahmffd'un bir isyan iizerine tekrar Sistan'a yiiriimesi
24 Ekim Ekim Mayrs
Mart - Nisan
1003 Sultan Mahmtd,'un Sietan'd,an aynlmasr 1004 Sultan Mahmicl'uu Ugiincii Hind seferine grkmasr 1005 Mahmfid'un Hind. seferinden Gazne'ye diinmesi 1006 Sultan Mahmfid'un Diird,iincii Hind, Seferi igin Gazne'den hareketi
3 Tcmmuz 2?
Eyliil
6 Ocak
gan'd.an uzaklagtumasr
3l
1008 Sultan Mahmid'un Beginci Hind geferi igin
Arahk
ne'den ayrrlmasr 1008 Sultan Mahmtdoun Altrncr Hind seferi igin Gaz-
Afustos
f009 Altrucr Hind
Ekim Ekinr Arahk
Gaz-
ne'den ayrrlmasr seferi eonunda ele gegirilen hazine-
lerin Gazne'de halka giisterilmesi 1009 Sultan Mahmfid'un Yedinci Hind seferinde Nariyan'a kargr yiiriimesi fOl0 Sultan Mahnfrdoun Sekizinci llind scferine qrkrnasr 1011 Sultan Mahrniid'un Gfrr biilgesine sefere grkmasr I0ll Sultan Mahmird,'uu Kusdaroa gitrnesi ve biilgeyi itaat altrna almasr f0l2 Garcietin'rn Gazteli Dcvleti hudutlan igine alrn1013 Sultan Mahmfid.oun yeni bir Hind, eeferine grkmasrn fakat giddetli lug yiiziinden geri diinmesi
}Iind
seferinden Gazne'ye d,iiumesi
Sultan'rn Onuncu
llind scfcrinc Arkmasr }Iinil scfcrinden Gazne'ye diju.
l0r5 On-birinci Hind seferi 1016 Onbirinci Hind seferinden Gazne'ye diiniilmesi l0f7 Sultan lvlahm0d ile anlagrnasr iizerine Buharah Alptegin vc arkatlaqlarm.rn Hirezngih Me'min'u iildiirmeleri ve yetine Ebu'l - Fliris Muhammed'i Sultan Mahmid'un l{irczm c,rdusunu ma$lup ederek biilgenin bagkeuti Giirgcng'e girmesi l0l8 Sultan Mahmtd'un Onikiuci Hitld seferi igin I017
Ekim
l0l8 Sultan Mahm0d'un Kanavc Aehrine ulagmasr ve bir giintle burayn ahnasr. r019 Sultan Mahm0d ile $arva rAcisr Candar RAy arasrndaki saval ve Sultan'rn galip gelmesi l0l9 Sultan Mahmtd'un Belh civarrnda KarahanhIan maflup etmesi, Ytsuf Kadrr Hiin'rn Mahm0d ile anlagmasr. r0r9
Sultan Mahmid'un Afgaular iizerine eeferi
l0l9
Sultan Mahm0d'un Oniigiincii Hind seferine grk-asr Sultan Mahmtd'un Ananclpdl'rn oflu Trilogan-
1019
pAI'r ma[lup etmesi Sultan Mahmirtloun Afgaular iizeriue lkinci seferi Sultan'rn Ond.iirtlii.neii Hincl seferine glkmasr
Mayrs
1020
Eyliil/Ekim
1021
MartfNisan
t022 Ondtirdiincii Hind. seferinden Gazue'ye ddniilmesi. t022 Sultan Mahmridoun OnbcEinci llind scfcri igin Gazue'deu han:ketc gegmesi
Mart/Nisan
1023
Sultan Mahrnird'uu OnLr,,'iuci llind
scferindcn
Gazneoye dijnurcsi
IIart/Nisal
1025
naasr
Kasrtrt
Sultanorn
Mahmiid'un Ouuncu
Gazne'den a1'rilmasr
20 Arahk
1006 Sultan Mahmfiil'un Karahanh kuvvetlerini Hora-
Ocak
eeferinde Nandana'ya
gcAirmeleri
f006 Karahanh Nasr'rn Sultan'rn yoklu$undan yararlanarak iki koldan Horasan'a kuwet giindermesi Eyliil
llind
mesi
mesi
Kasrm
1014
li)kim/Kasrm l0l4 Murt f 015
Gazne'ye
diinmesi ve t'Gazi'o lakabrnr almasr 1002 Gazneli Nasr'rn lemiil cl - Muntasrr'r maflup et-
Sultan'rn Dokuzuncu yiiriimesi
etmesi
1002 Sultan Mahrnffd'un Hindistan seferinden
l014
1025
Sultan llahmritl ve Y0suf Kadrr Hiu'rn Scmerkand ctvannda bulugmasr Sultan MahmOil'uu Selguklu Arslan Yabgu'yu bir ldle ile tutuklamasr F.7
ERDOcAN MERcIL
98
l8
Ekirn
6 Ocak 8 Ocak 2 Nisan Kasrm/Arahk
Mart
f025
Onaltrncr Hind scferi igin Sultan'rn Gazne'den hareketi f026 Sultan Mahmdd ve ordusunun Somnitoa ulagmasr 1026 Gaznelilcr tarafrndan Somnit'rn zabtr 1026 Sultan'ur Hind seferinden Gazne'ye diinmesi
1026 Abbasi Halifesi Kadir BillAh'rn Sultan Mahmid'u tcbrik etrncsi ve lakap giindcrnresi 1027 Sultan lVlahmtdoun Catlar'a karqr Onyedinci llind
oAZNBLILIIIR r)livr,ETl't',\rr t lt
3l
6 l{aziran
e
Ekirn
Gazne'ye dijnmesi
Aralrk
f02B Sultan Mahmtd'un gikAyetler iizerine Tiirkmen'
26 Mayrs
gehrine girmesi
Ocak
30 Nisan 26 Mays 16
liyliil
4 Ekim
1029 ZiyAriler'den Menugehr'in iiliimii, yerine geqen o$lu AntgirvAn'rn Gazneliler'e para iidemesi I030 Gazneliler'in Isfahan'r zabtr 1030 Sultan Mahmtd'un Gazne'de iiliimii, yerine o$u Muhammed'in sultan ilau edilmcsi 1030 Mcs'frd'uu babasrmn iiliirn haberiui almasr 1030 Mes'id'un Gazneoye y,iiriime[e karar vererek Nigibffr'dan ayrrlmasr 1030 Muhammed'in sultanhktan uzaklaEtrnlarak hapsedilmesi
1l
Ekim
1030 HerAt'da bulunan Mes'ffd'a sultan oldu[unun bildirilmesi
Nisan/Mayrs
3 llaziran
1031 Bir Gazneli ordueunun KirmAn'a giinderilmesi f03l Sultan Mcs'ffd'un Gazncoyc ulrgmasr vc mcrasirnle karqrlanmasr
l7 A[ustos
1031 Hindistan'a kumandan tayin edilen Ahmetl Yrnaltegin'in adr gegen biilgeye harcketi 1032 llArezmqih Altuntaq idaresindeki Gazneli ordusuyla Karahanh AIi Tegin arasrndaki Debfrsiye savagr
1032 Arslan Yabgu'nun KalincAr Kalesi'nde iiliimii
llirun, Ali Tegin ve ittifak yaptr!rur iifrcnrnesi 1034 Gazuelilcr'in Kirmin'daki hikimiyetlerininsona 1034 Sultan
Mes'frdoun HirezmqiL
Sr:lguklular'rn
1027 Sultau Mahmfrd'un On1'edinci Hind sc'ferinden
ler'e karqr harekete gegmesi 1029 Sultan Mahmdd'un diigmanca bir tavrr takrnan Ziyariler'den Menugehr'i itaat altrna almasr 1029 Sultan Mahmfrd'un Biiveyhiler idaresindeki Rey
1032 Vczir Ahrnr:tl .:l - M.ryrrrt:ntli'nin iiliirnii 1033 Ahrnccl Abdiissanrctl'in vczir tayin cdilmesi f033 llcy'den gelcn bir rnektul)da Gazrr.e ordusundaki Tiirkmcnler'in harckctc gcqtiginin Sultan Mes'Od'a biklirilrrresi
29 Temrnuz
seferine grkmasr
Ilaziran
Arahk
I
25 Ocak 18 Nisan 19 Mayrs
rmtlsi
1034 Isyan edcu Ahmed Yrnaltr.'gin'in dldiiriilmesi vc kcsik bagrnrn Sultarr lles'frd'a giiudcrilnesi 1034 Tiirkrucllcri tuliip ctl:n (jaznt:li ktrurandarr l{acib .Beytcgin'in iiliirnii 1035 Sultan }Ics'ird'uu DihistAn ve TaberistAn seferi iqin Nigibtr'dan aynhuasr 1035 Gazneliler'in hazrladrfir suikast sonucu HArezmqih }Iirun'un iiliimii 1035 Sultan }Ies'td Ciircanoa ulaqtr$r zaman; Selquklular'rn istcklerini bildiren Suri'nin mektuburuu gelmesi
20 Haziran
f035
Selguklular'rn Gazneli ordusunu NesA'da
a$r bir
yenilgiye ufratmasr
? Ekirn
1036 Sultan Mes'fid'un Selquklular'a kargr ald,r[r kararlarr tatbik etmck iqin Gazneoden aynlmasr f 036 Aliiiddevlc'nin Isfahan'r iktii suretiyle Sultan
13 Ocak
1037 Horasan'dan Sultan Mes'0d'a gelen mektublarda Tiirkmenlcr'in muhtelif yerlere akrnlar yaptrklarrnrn bildirilmesi 1037 Mes'ffd'un Hansi Kalesi'ne gitmek iizere Gazne'-
Mes'0d'dan almasr
6 Ekim
den ayrrlmasr $ubat
1037 Gazneli ordusunun Hansi Kalesioni zabtr. f03B Sultan l\fes'ffd'un Hansi seferinden Gazne'ye diin-
$ubat
1038 Gaznelilcr'in batrdaki hikirniyetlerinin sona er-
Mayrs
f
Llaziran
1038 Nigirbtr'da hutbenin Selguklu Tu$rul Bey
31 Arahk
ll
rnegi
mcsi
038 Gazneli ordusunun 'l'alhib'da Selguklular'a yenilmesi adrna
okunmasr
6 Ekirn
1038 Sultan Mes'fid'un ellibin kigilik bir orduyla neoden aynlmasr
Gaz-
CAZNELILEN DIIVLETI TANIHI
ERDOGAN MERqIL
100
26 Ekim
1038 Bagkumandan Ali Diye'nin Karahanh Biiritegin
25 Ocak
iizerine giinilerilmesi 1039 Sultan Mes'id'un Biiritegin'i takipten vazgeqerek
1043
Tufrul Ilozan idaresiucleki Gazneli ord,usunun
Afustos
1043
Sistiinoa gelmesi Selquklu Alp Arslan'rn lup ctmcsi
r
015/r046
Trrmizoe ulaqmasr
6 Nisan
f039
27 Haziran
f039
Ulya-Abid savagrmn baglamasr, Mes'id idaresindeki Gazneli kuwetlerin Tiirk-enleri ma$lup etmesi Serahs giiliindeki savagta Sultan Mes'0d'un Sel.
guklulan ma$up etmeei Afustos
9 Kaerm 16 $ubat 14 Maps 17 Mayrs
1039 Gazneli ordusunun Selguklular ile yaprlan gegici bangtan sonra Her6t'a ulagmasr 1039 Sultan Mes'rid'un NigAbfir'u ele gegirmek i<;in Herit'dan ayrrlmasr 1040 Sultan Meg'td'un NlgAbtr'a girmesi 1040 Sultan Mes'id ve ordusunun Serahsoa ulaqmasr f040 Sultan Mes'Od'un Seraheod,an Metv'e dofru hare1040 Gazueliler ile Sclguklular qrasrnda savaq
Sultan Mevdficl'un Gazne'de 6lmesi, yerine o$u
29 Arahk
1049
If, II.
24 Ocak
1050
10 Kasrm
1051
2l
Haziran
gelmesi
22 Eyliil
Ekim
mesi
15 Kasrm
2l l7
Arahk Ocak
8 Nisan 28 Nisan
4, Nisan
6 Nisan
r0?9
Gazncliler ilc Sclquklular arasrnda barrg andlag. masr yaprlmasr Ibrahim'in llintlistan seferi srrasrnda Acud,han
IOBO
Kalesi'ni zabtr. Sultan ibrahim'in Hind. seferind.en Gazne'ye diin-
1059
13 A$ustos
1040 Sultan Mes'fid,'u.n Hindietan'a gitmek igin Gazneoden ayrrlmaer f040 Muhammed'in ikinci kez eultan ilaDr l04t Mes'Od'un Giri Kaleei'nde iildiiriilmesi l04l Mevdid b. Mes'td'ulr Sultan Muhammcd'iu ordusunu ma$up etmesi ve suJtan olmasr 1041 Sultan Mevdriil'un Duzaffer bir geblde Gazneoye
mesi
Ey-liil/Ekim $ubat/Mart $rrbat
22 $ubat
1042 Gazneli ordusunun Sietin iiniine gelerek buramn id,areciei Ebu'l-Fazl'r maflup etmesi
Sultan ibrahim'in iiliimii ve yerine o[ullanndan IIf. Mes'til'un gegmesi nt5 Sultau III. Mes'td'un iili.imii ve yerine oflu $irzid'rn gcqmcsi ll16 Sultan rSirz/id\n kardersi Arslangih tarafrndan r099
tahttau uzakla;trrrlruasr
r116 I r16
ArslanEihorn Gazneode Ilehranr"siihnrn Selquklu
tahta grkmasr mcliki Scnccr'den yardrm
istcmcsi
95 $ubat
1ll7 Melik Sencer'in
Gazne'ye girmesi ve Behramqdh'r
talrta oturtmasr
fIl7 Ilfolik Sencer'in
d.iinmesi
20 lllart
Tufirul Bozan'rn Abdiirreqid ve onbir gehziileyi ijldiirterek Gazneli tahtrnr cle geqirmesi I 052 Tufirul l]ozau'rn iildiirii.lcrck Gazneli hancdamndan Ferruhzid'rn tahta gegirilmesi r059 Sultan I'erruhzid'rn iiliimii 1059 Illrihim b. Mes'ud'un tahta gcgmesi
1040 Mes'id'un Selgu}lular'a katgr giirevlendirfifi bir
1040 Sibrlk sultan Muha--eil ve d.iirt o$umrn tutuklu bulunduklan Nagar Kalesi'nden Gazneoye getiril-
un sultan ()lrnasr Ali'nin tahttarr uzahlagtrnlmasr, Abdiirrc;id b. l\Iahmfrd'un sultan olmasr Tufrul Bozan idaresindeki Gazneli orduslrnun Sig. tin'daki Tiik Kalesi'ni kuqatmasr, fakat netice alamamasr
Gazneli orduguquD Belhne gitmek iizere Gazne'den aynlmasr
1l
Mes'frd'un geqmesi Mes'iid'un tahttan indirilmesi, Ali b. I. Mee'til'-
1052
baqla-
1040 Gazneliler ile Selguklular araernda Dandanakan savap ve Sclguklular'rn iistiinlii$i - Sultan Mes'ffdun savaq alanrnr terketmesi 1040 Sultan Mes'Od.oun Dandauakan'dan sonta Gazne'ye
Sistiin'da lmlunan Sclquklu lirtaq'rn Caznc'yi almak igin harekete gegmesi, iki taraf arasrndaki savagr Gazneliler'in kazanrnasr
masl
24 Ilfayrs
bir Gazneli ordusunu ma[-
r049
18 Arahk
keti 22 Mayrs
l0I
I)yliil - Iil
1ll8
l3eh.rarn,slih'r destck!,rmek igin
Belh'dcn ordu giindcrmcsi Behramgih'rn Arslangihor iildiirtmesi
ERDOcAN MERqIL
102
ll Ocak
ll19 I 119
llehramrgAh',rn Lahor'da yaprlan savagta Hinfistan'rn isi valisini ma$up etmesi llehramrsih'rn 6si Hindistan valisini ikinci kez maflup etmesi, isi vali ve o[ullanmn s&vali
I]iBLIYtIGRAI'YA
meydamnda iilmesi. 1134
Behrarnqih'rn Sultan Sencer'e yrlhk vergiyi iide-
1148
Seucer'in Gazne'ye yiirii.mesi Gtrlu Kutbeddin Muhammed'in Sultan Behramqih'rn yanrna kagmasr ve Gazne'de iiliimii Gfrrlular'rn Gazne'yi ele gegirmesi, BehramgAh'rn adr gegen gehirden aynlmasr
Eyliil/Ekim
r148
19 Mayrs
IL49 BehramqAh'rn tekrar Gazne'ye I 151
Gfirlu Aldeddin Hiiseyin'in
Turibi sisrdn, n$r. Melik iig - $iieri liuhar, Tahran tarihsiz. Tiirk Sanatt. l, lstanbul 1972. Bartholrl, v' v., trIo[ol istilax.nu kadar Tiirkistan (hazrrlayan : H. D. yrldrz), Anonim,
memesi
AfustoslEyliil ll35 Sultan
hikim
olmasr Gazne'yi zaptederek
Aslanapa, O.,
Istanbul 1981. Alptegin rna,J, IA.
Bayur, Y. I{., Ilindistan Tarihi. I. Cilt, Ankara l9B?2 Bcyhaki, Turih-i BeyhAki, ngr. Gani - b,eyyaz, Tahran h9.
Bcrswortlr, -,
ateqe vermesi
,4 lIaziran
Sultan Senccr'in AlAeddin Hiiseyin'i maflup ve esir etmesi 1152 BelrramqAhorn yeniden Gazne'ye hAkim olmasr r r57 Sultan llehramgih'rn iiliimii ve yerine o$u IIusI 152
revgAh'rn ge<;mesi 1160
Ilusrevqih'rn iiliimii ve yerine o$u Husrev Melik'in
1r8r/82
Gazneliler tahtrna gegmesi Gfrrlu Muizzeddin Muhammed'in Lahor kaprlan
iiniind.e giiriinmesi r186 I
t9I
Muizzeddin Muhammed'in Gazneliler Devleti'ne son vermesi Son Gazneli Sultam Husrev Melik'in iildiiriilmesi
1324.
c. E', Tlrc chuznauids Tfutir Empire in Afghanistutt. .nd Iran 944: 1040, lidinburg 1963.
Eastern
The Later Ghuznauids Splentlour antl Decay, Iidinburg t9??. "The Early Ghaznavids'', Canftridge llistory oJ'lrun. IV, Lontlon 1975.
(Jhazna rrrad., -O.Il.
----=-'
Ghirrids matl., .E/2. Mahmiid b. Sebnktigin mad., .8,f2. -.--: Biichnero V. F'., Sirminiler mad., .ll. curfidakani, Terctinrc-i T'urih-i Yentini,'gr. ca'fer $i'aro Tahran h9.
Dameso M.
1345,
L., Garcistan mad., IA.
Gazneliler mad,.,
lA.
Gririler mad., IA. Gerdizi, Zeyn cI - Ahbdr, ngr. Abd el - Hayy-r Habibi, Tahran h9. 134?. I History of Bahrdm shd.h of chaznin, Lahore 1955. Haig, T. W., "The Yamini Dynasty of Ghazni and Lahoreo', Cambriilge History of Inilia. cild III, Cambridge 1928. HamdullAh Miistevfi, Tarih-i Ciir.ide, ngr. Abd el - Hiiseyin Nevai, Tahran GhulAm Mustafa Khan,
h9. 1330-39.
Ibn lrunduk, Taribi Beyhak, n9r. Ahrncd Behrnenyir, tarihsiz ikinci baskr, Ibn el - Esir, el - Kimil fi't-Tarrift, ,rn.. C. J. Tornberg, IX-X. cildler, Beyrut 1966/Tiirkqe terciime, A. 0zaydrn, Isldm Tarihi El K6mit Fi'tTarih Terciime.si, IX-X. cildler, lstanbul l9B?. Ibrr Hallikao, Vefayat el:Aydn, Ingilizce trc. Slane, Paris - London 1843-Zl. Kafeso$u, I., Suhan Melikp,nh Deurinilc Biiyiik Selguklu Imparatorlu(u, lstanbul 1953. Mahnr0rl Gaznevi mad,., IA. Tiirk ltlilli Kiihiirii, Istanbul 19g3.
-,
BIBI.IYO(;RAFYA
l0.l
Kiipriilii M. Fuad., Bizans Istanbul
BIBLIYOGITA!'YA
trIiiesseselerinin Osmanh Miiesseselerine 'l'esiri,
1981.
Kufrah, Kaerm, 'oGazneliler ue Selquklular ileorinin tezkir nruhiti", IV, Tiirk Tarih Kongresi. Kongreye sunulan Tebligler, Ankara 1952, s. 261282.
I,
KuruluS Deuri,
Ankara 1979. Tu$rul Bey ae Zamanr., Istanbul 19?6. Alp Arslan ae Zamant,Istanbul 19?2. Biiyiik Selguklu Imparatorlu$u Tarihi, II, Ikinci Imparatorluk -, Deari, Ankara 19842. -, Merqil, E., "Gaznelileroin Kirman HAkimiyeti (1031-1034)", Tarih Dergisi, -, sayr: 24, Istanbul l9?0. "Sebiiktegin'in Pendnimesi" lsldnr Tetkikleri Enstitiisti Dergisi, cild V, cid,z : l-2, Istanbul l9?5. Kirman Selguklulart, Ankara 1989s. "Simcfrriler lY'', Belleten sayr: 195, Ankara 1986. "Simcririler Y", Tarih Enstitiisii Dergisi", Sayr : XIII, Istanbul 1987.
Suhan Gazneli Mahmil{ Ankara 1987. ZiyAriler mad,.,IA, Mirhond, Tarih-i Raazat ns . Salh, IV, Tahran ve Kum h9. 1338-9. -r Muhammed Nazrm, The Life and Times of Suhdn Mahmrtd of Ghazna, Cambrid-
ge
1931.
IsmAil b. Sebiktegin matl., IA. Muhammed (8. Mahmfid) mad., .tl. Mes'od mad., IA, Mevdrid mad.., IA. -, NizAmii'l-Miilk, Siyerii'l-Miilfik Veya Siyaset-ndme (trk. trc. M. A. Kiiymen), --r Ankara 1976. Pritsak, O., Karahanhlar mad., .1r4. RAvendi, Rdhat - Us - Suilfir Ve Ayet - Us - Siirir (trk. trc. A. Ateq), I-II,
Ankara 1957-f960. Sadrr:ddin el - Huseyni, Ahbdr iid - Deulec is Ankara Saynlr, A.,
-
Selcukiye,
(trk. terc. N. Lugal),
1943.
"Ibn Sina'da Astronomi ve Astroloji", Ibn SinA Do[umunun Bininti Yr.h, Armo{ant (Derleyen A. Sayrh), Ankara 1984, s. 16l-201. "Dof,umunun 1000'inci Yrhnda Beyrunl", Beyruni'ye Armalan, Ankara 1974, s. 1.40.
Spuler, Ghaznavidg mad.,
-81.2
-, Siimer, F., O$uzlar (Tiirkmenler) kara
$elrankarci, Llecnr6'el-Ensdb, Yeniciimi Ktb. no. 909. Togan, 2.Y., Untunti I'iirh 'I'arihine Girip, istanbul 19?02. Yakubovsky, A. Y., "Gazncli lllahrnut, Gaznr: I)evlrtinin Mcn;t:i vt: Karak-
teri l\leselesiue Dair" Ulkij XI"cmuosr, sayr : 72, 73, i5, Yrnartq, Dt.
Kdymen, M.A., Biiyiik Selguhlu Intparatorlu(u Tarihi,
19722.
Tarihleri - Boy - Tegkilatt, - Destanlan, Llo-
105
lI.,
Qafirr Bcy rnad.,
.ll.
76.
.F.Fg
&E4
q)
E k
g
ip
d.t E4)
or:2 Fq*E
.E=
, nv
E-h .i
*i
r
i .t!
Ci
o\
E a
.ido '!l
r(!
I
g
6.i
(t
i=l
vl
h.g u)bo ol E1 ;rr-l
?B el
a4 (t)
=l EI NI (6l
rx v
@
k
N
I I
o g
I I
c
.q I
j
kk
O
-i
a $
I I
i-
<, d
'o <(t
N L
(r1 6t;
I ad
A ii
O
A !n
<1 c)
A
Fi
t-
QT
;'c<
\{
-J \ti
()
o
\q v\
{
.{.
, -t '"/'9.-t' ..-:;f 'j--: 5
N
e)
cd
3 Y
b{
5y
G)
6
t. ht-
o
!_ v.z F.E -Y :E.
v
\iB
d
v L,
/+7 / $i 's
/r.
$, / *'t-----'
hl
(.)
& lz
S A,t;". ;.J ,'.$'- 6 l)no
{
:
!
c (,
(n
DIZIN Abbas b. $ie (Gurlu): Abbirui Dcvleti : 4?
Ali Tegin (Karahanh): 34-36, 53,
85
Abbisi Hildfeti (Halifeli[i): l, AbdullAh b. TAhir :
57
5
Abdullih b. Uzeyr: l0-ll
Abdurrahman
b.
Muhammed (Gazneli) :?8
Abdurrahman Hik
:
50
:
85
Abdiihziz h. Abdulllh : AbdiilLaliL (lrnam)
AbdiilLeritr b. Hevizin
Altuntak Hicib :
5
el-Kugeyri
:
93
Abdiilmelik b. NOh : 2-3 II. Abdiilmelik b. NOh : l5-16, 95 Abdiirruhirn b. Muhanrrned (Gazneli) : ?8 Abdiirrcaid b. MahnrOd (Grzneli) : ?6, ?8, 8l-83, 93, 101 Abdiirrezzak (Vezir) : 8l Acmer
:
19
Acudhan Kaleei: 84,
70, 98*99 Ali Tegin-ogullarr: 60, 64, 65, 72 Alp Arslan (Selguklu): 80, 83-84, Alptegin (Gazneli) : l-7, 12, 95 Alptegin (Buharah) z 37, 91 Altr : 69
17-19, 22
AnirgirvAn
(Ziyiri):
Arslan Cizib 9?
:
15, 3I-32, 38-41, 94
Baf,dut: 4?-48, 53,
b. Yrnal-Tegin: 28. 57. 59, 61,
98-99
Aliedrlin Iliiucyin (Gurlu): 89-90,
102
: 86 Aliiiddevlb Muhammed b. DiigmcnziyAr (Bavendi)
94
Ali b. ll-Arslan (Karib) ; 43-45, 5l-52, Ali b. I. Mernud (Gazneli) : 8f , l0l Ali b, Mrisi er.nrza : 94 ?6,
54
(kumarrdan): 52, 65, 67, 69, 73,
100
ArslangAh
(Kirmin
darr): 86 ArslangAh b. III.
Selgulclu hiiknm.
Mcg'ud (Gazneli)
l0l
I
86-8?,
Asrgtegin Gazi : 53, 56 Ayaz
t
52
Ayniiddevlc Muhammcd (Korahanh) : Azerbaycan: 38, 49 58
Buhicddin Sirn (Gurlu): 89-90 llulririiddevle DbO Nur t-irr0'z l 42 BalarvAn Kalesi : 9l Balasagun: 36
Balhan Dallan: 38, 53,
(Kakuyi): 38, 52, 59, 65, 99
Ali Diye
98
88
Arslan HAn (Karahanh) : 64 Arelarr lsriil (Yabgu): 30, 35, 37-38,97-98
Abrned
Hz. Ali:
41,
Araplar: l, 5, 31, 48,
I.
Ali
53-
Andhuy: 62 Anhalvirg: 26
Agra : 23 AhengerAn: 39 Ahmed (Karahanh) : 33 Ahmed b. Abdiisramed (Gazncli vcziri) : s8-62, 64-69, 7t-72, 7 s-78, 99 Ahmed b. Ali N0gtegin (kumandan) : 56, 6l Ahrned b. Hasan el-Mcymendi (vezir) : 43, 50, 55, 57, 59, 99 Ahmed b. lsmiiil : I
AlAiiddcvle
: 29, 37, 39-40,
Arcan (RAci): 25 Arslan Balu : 30
l0l
Afgan Tiirkietinr : 40 Afganistan: 4-5, 39, 80, 84-85 Afganistan Devleti: I Afganlar: 9, 21, 32, 45, 88-89,
:
l0l
?6-??
Altuutas (Ilirezmgih) 55, 58-60, ?2, 98 Altuntag (Hlcib) : ?6 Amiil : 30, 63, ?3 Anandp6l
58-60.
BimiyAn : 4, 10, 87 Baran (Bulendgehr): 23
Bari:
23-24
Barshan boyu: Batrniler : 44 Bavcndilcr : 86
7
59
68
Cuk Kara Beckem
Biverd: 15' 38' 66' ?l-74
:
23
z 12,
64
Baytiiz
Cumme Nehri
l?-18 Bedahgan: 5 Begtiiziin : I' l4-15 Behram Cubin: I
COzcanan
Beci
: I Riy:
9I BehramgAh
:
CiircanLlar Ciistsni Hanedanr
b. III' Mes'ud (Gazneli) :
:
86-
90, 93-94, l0l-102
Belh: l-3, 10-12, 14-15, 3l-32'
3!r-36'
49, 51, 54-58, 60, 64-65' 6?' 69-?0' 76-77, 8$, 8?, 100-10I
BelucistAn: 5,
Beluc(lar): 44 Benares : 6l Berkdiz Kalesi
Beyhak:
t8, 40'
Biciyapil (Rncd):
Bu[ro Han
:
66
16
14-16' 29-32' 34-
3s,53,58,95
: 38, 53, 5? Biist: 4-5, 7-8, 13-14, 22,39, Buka
42, 62, 6466, ?9, 81, 83, 85-88' 90-91' 94-95
Biiveyhi Devleti: 10, 57 Biiveyhiler : 12-43,45' 6f-62'
Ebfi Sadrk:
EbO AbdullAh Ebn AbdullAh
Candar RiY (Rici): 23' 9? Catlar : 2?-28' 6l' 98 Cay DibaY : 6? Caypal : 8-9, 14, l?' f9' 96
Ceyhun Nehri: 3, l0-ll, 69-?0, ?2, 80' 94
:
90
Muhammed b' et-Ta'i : 29
Ebn Ali (Gurlu): Haean
40
FethibAd:
:
:
46
93
Muhammed
: bk'
Hase-
Ebt Ali Simc0ri: 9-ll' Eb0 Bekr Kuhistani : Ebrl Ca'fer :
5
EbO Dulef
44
92
t
46-47
48
92-93
(Rici):
Gazd'iri ($air)
24-26
:
9l'
96
92
: 1., 4-9. ll-14' f6-23' 25-30, 37, 3942, 44-46, 49-54, 56-57,
Gazne 93
62. 64-67, 72, ?6-81,
32* 60-
83-102
Gazne Kalesi: 9, l3-I4' 56, 82 Gazneliler : l, 5' 7-9' 12-14, 17, 20-21,25,
:
21, 29, 32-33, 36, 39, 4I-44, 46, 5I52, 56, 59, 6l-62, 64-68, 70.-11, 7475, ?8*80, 82-84, 87, 89-96, 98-l0r
l' 't-5' 9' ll' 14, 16' 28, 35, 40, 49-50, 53-55, 5?-58, 61, 63-65, 69, ?3, 78-80, 82, 85, 89-91,
Guzneliler Devleti:
97
: 3l Ebu'l-Hasan Ali b. Ahmed
Ebu'l-Hasan
el-Harakani
:
102
93
Ebu'l-Hasan el-Meni'i : 40 Ebu'l-IIasan $irazi (Kadr)
Emeviler : 5 lirk Kalesi : 29 Ertag : ?9-80, l0I Ertegin HAcib : ?8
:
Ganj Nehri: 23, 85 GarcistAn: 9-10, 39-40' 76'
93
Uftalitler (Akhunlur):
47
EbO Bekr Levik: 4, 6' 95 Ebfi Bekr Muhammed b' lshak
:
Ganda
Gerdiz Kalesi
Gerdizi: 30
Ebu'l-Kasrru .irli b. Abdullih el-Giirgani : 93 Irbu'l-lltu'usker : 46, 5'1-55
AbdullAh : 29 EbO Bekr HuaaYri I 36
Ebi Bckr
:
82-83,
42-43
92
: 6l Ebu'l-Heyr lbn Harnmir : 92 Ebu'l-Kasrm (Simc0ri): ll' l5'
95
95
FirOzkfrh: 89, 9l
2
!,bu'l-levAris : 42-43 llbu'l-Irutrlh Dirvud : l8-19, 2l Ebu'!Iliris: l2 Ebu'l-llirris Jtluhamrned b. Ali (HArezrngAh) 37,
93
14'
:
9-ll' l4-15'
78
Feyd Biilgesi Filistin : 4?
Ebu'l-Abbds Me'min : 36-3?, 97 Ebu'l-'AlA Muhanrmed b. Hassirl Ebu'l-Fuzl r '19, 82' 86, 100
Ebd AIi el'Haean b. Muhammed el'Dak-
:
:
Ebu'l-Fszl Beyhaki (Tarihqi): 82' 84'
KerrArn
39
b'
Ebn Ali llyis : l5 Ebt Ali K0tval : 80
30-32, 34' 38'
92
F'irdevsi
Iibu'l-Feth Busti:
3
Ferive: 37-38. 63:64. 66, ?l l'erhat b. Merdavic : 65 Ferruh Sistani ($Air): 92 Ferruhzid b. Mes'ud (Gazneli): r0l
66
Ebu'l-Ferec R0ni
Ebi Abdurahman es-Siilerri : Ebfi Ati
:
: 2-3 : 48' 93
Ebn Su'id b. Muharntned et-Ti'i : Ebn Sehl Hamduy: 65' 72-73
85
:
Farigtrn b. Muhammed : 3l Fars Biilgesi : 42 Faryab: 67, 69 l'atrmi Halifeleri : 4? Felek0'l-Me'rli Mendgehr : 41. 98
92
Ebn Su'id Bekr b. Milik
nek
98
Ca'fer Tegin: 30' 32 Cammfr RAcisr : 9l
65
67
Ebher: 44 Ebiverd: 38 Ebn Abdultih MAh'r0Y : 3l
kak:
Chelum: 2l CibAl: 43, 5l'
Ebi Reyhin el-Birini :
100
Muhammed (Karahanh)
Buhuru: l-3, 6-?, 9-ll'
58
Devletgih b. Behramgih (Gazneli) Deylemli: 2l' 41, 43' 56 Dihietin t 38. 62' 64, 99 Dunpur (CelAhbAd): ?8
19
Bulracuk: 10-12'
?5
DevletgAh: 92
23
Bilgetegin (Gazneli): 6-7, 95 Bilgetegin (kumandan) : 35' 60 Bistam : 3l Biiritegin (Gazneli): 6-?' 95 Biiritegin (Karahenh): 68-70' 72'
:
:
26
Deri : 22 Deri Dun :
EbO Mansfrr Arslan Hin : 33-34 Ebi Mansrir Muhaurnred b. Abdiirrezak 2-3 Ebi Munsir Yfrsuf b. lshak : 2 Nrsr : ?9 Ebfr Nqsr Munstr lbn 'lrak : Ilbir Nusr Migkarr : 59, 64 Ebri Nasr Muhammed b. Esed Ebi Nasr el-Utbi : 40. 92-93 Iibfr Nasr Zevzeti : 7l
74
Muhanrnred
Fahr iid-Devle : l0 tsaikii'l-Hassa: 1, 6,
72
libt
b. Kab0s: 15' 4l
:
(Ciircau hikinri) : 62' (iergtsP (Knknyi) : 8l
Eb0 Muhanrn*tl en'Nisrhi
50
b.
56
EbO Muhamnred el'llel'ami
Dethi: 19, 22-23'
88
Brahmanpal
83-84
Debusiye: 3l'
Bhimpil: 21, 23
Etri Kilicir Ebi Kirlicir
44
Qavhanlar: 6? Qifilkent I 84
DelvAds
Eg'as
Dbri Kilicir (Biiveyhi) :
: 35,60, 64,70 60, 64, 69-?3' 76-??' 80-81, Bcy: Qaln
DAIA
Eryaruk : 55- 56 l)scedi ($iir) : 92 Esteribird : 63
29
68,8l
99
Qa[aniydn
Dandsnakan Kaleei
76
53
: 62,99 Beyto[dr t 63, 75-16 Bhitiya: l?-18 :
:
:
Ebfr lshrk lbrirlrirn (Oar.ncli) : 5-?' 95 Ebfi lshuk lbrihirn b. l. Nasr (Karahanh)
9, 29, 59, 69
Qin: 32'
45
Beytegin
Bhira
CiizcAn;
EbO Hqfs (Saffuri)
?
62
Dimelan: 65,
:
b. Kara Arslan :
Ciircin: 15, 30, 41, 43-44,62-63'
Behramqih b. Husrev Melik (Gazneli)
ll3
DIZIN
DIZIN
ll2
5
: 6, 29, 56
93 86
Germsir : GryAseddin Muhammed (Gurlu) Giri Kalesi : ?7, 100 Giiktag : 38, 53, 5?
Gtr Biilgcsi: 8, 85, 89-90,
: 9l
10, 14, 22, 39' 54' 56, 76'
96
: 89 : 39, 89-9I, 102 Curei {Ka}csi) : 8' ?l
Gfrr Devleti
Girlular
F,8
Giirgan : l0 Giirgenq: 37, 60, Gvaliyor: 19, 25
Hab0gin: Hafif
:
HuttAl
HuzistAn
73
el-HAkim (Faurni Halifcoi) : 46
Gtilii:
98-99 Isrk-Gitl :
5
Hsnei Kalesi: 66-67, 80.
Ilardat (R'icfi) :
99
23
: 22, 36-37, 49, 54, 58-62, 68, ?3,
92
:
HArezmliler
Harmil
:
37
90
Harun (HArezmgAh): 59-60,
HArin cr-Regid : Hasan: ll
:
55
Hemeddn: 44, 59, 8l Herdt: 9-10, 12, 14-15, 30, 39-40, 50, 5455, 59, 62, 64-66, 68, ?l-73, 80, 82, 84, 93, 95-96, 98, 100 Huhiz : 83 Hrtay
85, 87-92, 94, 96, 100-102 Hindliler (Hind0lar) : 8-9. l?, 19-22, 2627, 32, 47,61, 69, ?7, 80, 82 HindugAhi: 4, 14, l?
Hokar (Kaykar) Kabileei : 20, 9l Horasan: l, 2, 3, 5, 10, 12, l4-f5, 19-20, 30-34, 38-40. 43, 45--48, 51, 53, 6067. ?3. 80. 82-83, 8?.88, 91, 96, 99
Humartag
95
: 54, 59
Hupyan: ?7 Hurrey-i Huttali : 36-3? Huerev Melik b, HusrcvgAh (Gazneli) 91,102 HusrcvgAb
9r, 93,
b. 102
29-31,
BehramgAh (Gazneli): 90-
96
:
KAbil: l, 4-5,
17, 45, 67,
Kibil VAdisi : I Kibul Nehri : 78 KAbul $ihlar: 4-6 Kabte b, Vugmgir : 4l Kadr Sa'id : 46 el-Kadir Bileh (Halife) t
S2, 85, 88,
9I,
102
102
MAdri Miy: Il Mohibun Kalesi
: 82 : l0-ll,
:
46
23
t, ?-55, 6I, ??, Ol, 9l-98 Mahmid b. Mevdfid (Gazneli) : 80
Mrnr0r (llrlitc): 5 Mans0r b. Mevdfrd (Gazneli) : Mansir b. Nrlh : 3, 5-6
Kangra Kalesi
15-16, 19-20,
22,
30-37, 40, 46-47, 50, 55-56, 60, 64, 66. 84. 97
:
:
,lrl
40
:
50
:
47
Minhaceddin Ciizcini (Kadr)
Avfi :
b.
AbbAs (Gurlu)
b, Siri :
BS,
Mrrndher MurgAb
:
:
85
:
85
:
26
M0sA Yabgu (Selquklu): 64, 7O-11, Miisirfiri Ilnneduru : 44
80
Nagar Kalesi: 76, 88,
Naer (Esir tiiccan)
100
20, 80 41.
:
39,
39
40
IL Mansfr b. NOh : 12, 14*15 Nagarkot Kalesi: Mansira : 2? Nahgeb : 7 Mirrikgle : 77 Nandana : 2l-22. Mathura : 23 Nangrahar: ?8 MAveriiinnehir: l, 5, l5-16, 34-36, 38, Nariyan: 20, 96 70, 't2
:
50
Muhammed Tapar (Selquklu) : 86-8? Muhammed-i Ebfi Halim: 87-88 Muizzeddin Muhammed (Gurlu) : 91, Multan: f8-20, 26*28, 32, 77, 79, 8S
Mahmfid (Sultan):
98
72,
40
el-Merzubin
Muhammed
:
92
Muhammed b. Mahmfxl (Gazneli) 51,.s8,76*78,98, r00
45
26
Ma'dan (Mekrin Emiri)
42, 46-48,53, 57. 9s. 98 KifirirtArr : 45 Kaim bi-EmrillAh (Halife) : 57-58 Kik0yilcr Hanedam: 38, 44, 8l
:
Muhummed Muharnmed
Lokhot: 22, 25
16, 22. 27, JJ,
5
Merv.rrfd
MikAiI o[ullarr
Kutbeddin Muhammed (Gurlu) : 89,
Lodorva Kalesi: 85
Mervin:
Mrsrr 83
Legker-i Bazar :94
47
Karahanhlar
: 59, 68, 70 : 89
BtJ,
:
Mes'ud (Gazneli): 38-39, 43-44, 49-78, 82-83, 92-94, 98-100 IL Mes'ud (Gazneli) : 81, l0l III. Mes'ud (Gazneli): 85-86, 94, l0l Mes'ud RAzi : ?2 Mes'ud-r Sa'd-r SelmAn : 93 Mevdud b. Mes'ud (Gazneli) : 65, 61, 7681, 92, 100-10I
Kuhtiz Kalesi : 54 Kulqend (Rncn): 23
H
:{r)
74-?6,86,88,100
I.
LAm[in: 8-9. 14, l?,
' 8l
Menuqehri Damgani ($air)
62
:
93 Bs
Merv: 10, 15, 31, 36, 60, 62, 66, 70,
35
44
Kumeciler KurramAn
43-44
: 3(r-3? : 39, 54, 8f
Mendig
Mesteng
:
:
Melikgih b. flusrev ltelik (Gazneli); 9l
Kig:9
Lahor : 61, 64,
16
KAlincir Kalcsi: 19, 23, 25,35, 55, Kansvc: 19, 22-24, 45, 97 :
Me'muniler
: 4'1, 59 Kerec : 59 KerrArniler : 46-47 Kegmir : t9, 2l-23, 25, Krzrl Bey : 3tl, 53, 5?
4-5 Kuttreddin Giilsarrg
26,
I
Kuzvin
Kuganlar
9S-96
Kabe
Mckriu : 4,5 46. 51, Melikyuh (Selgrrklu)
KubadiyAn: 35,
Fahrii'd-Devle
Mekke: 27, 47, 86,
26
KusdAr: 8, 40, 55-56, 85,
95
lamiil b. NOh (cl-Muntasrr): l?,
32-35, 37, 41, 43-46, 48-49, 51, 55, s?, 59, 61, 6647, 72, 76-71, 80, 82-
Hulm Geqiti : 3-4,
12-13, 16, IrmAil (HArczmgAh) : 61, ?2 Ispehbed Kaleei:
:
Kuhistin: l, ll, 15-16, 3l
46, 54-55
b.
2?
Kavurd (Selguklu) : tl4 Kaymuz el-Hicib : 79
Kufslar
88
:
Mehd iil.Iruk (Selquklu): 86-87
32
Yunnrudusr
Kirnrin : 38, 42-44, 56, 6l-62, 86, 98-99
44
lndua (Sind) Nehri: 18-19, 2?-28, 45, lefizAr : 84 'lgmiil (Gazncli):
Mecdii'd-Devle Medine
89-90
b. Mes'ud (Gazneli) : 77, 79
Mecdfrd
Kikyur K0yii : 88 Kirirt Vudisi : 45
Mes'ud (Gazneti): 82-BS, 93-
:
:
:
Mecdeddin Musevi
.1
?
Kutvan Qiilii: ll
lbn Buheyc: 3l lbn sina: 6s lbn ul-Esir : 8, Sl II. lbrehlm b. IL Mcrzubin:
Iran 15 laA (Mckrin Emiri)
Ovasr
Kuthiiviir
Ibrehi- b. Muhammed: 88 lbrahim b. Naer: bk. Ebi lehsk lbrAhim Yrnal: 68
39
: 50 Hind: 16-28, 33, 40, 95-98 Hind Ol.yenuau : 49 Hindikug l)a[lan : 84 Hindiatsn: l, 3-5, 8-9. f6, 18-22,24,
Katar
88
94
94
Hasenek: 4?-48, Helmend vadiei
:
?
lbrahim b.
99
: :
Karmqtiler : 19, 21, 27, 48 Kagfir : 33, 50, 55 56
65
Irak-r Acem: 66 Irfahan : 38. 44-45, 5l-52, 59, 65, gI, 94,
Halef b. Ahmcd: 13. 16-17, 28-29 Halefibid : 29
HArezm
:
Karluklar
Irak: 44, 48, 52, 65
: l, 5-6, 9i 32, 88-89
Hamun
Karategirr
58 69
Hiiecyin : 12 Hiieeyin b, lbrAhim Alevi HvAbin : 39
27
Halaqlar
: 35, 53,
Huttelan: 59-60,
9?
ll5
DIZIN
DIZIN
l14
7
97
82
102
ll6 Nasr (Gazneli): 12, 14, 29-31, Nasr b. Abdiilmelik Nasr b, Ahmed : 2
:
Nitrl :
l6'
19,
Sari
14, 3?.-38, 63-64, 66, 7l-74, 99 Nih qiilii : 44
: 2*3, 10-12, 14-15' 30, 32, 40, 43*44, 46-4?, 53, 6l-64, 67-68,
70, 12-14, 96. 99-100 NizAm iil-Miilk : 4, 49 Nrih b. Esed : I I. Nnh b. Nasr (Samani) : 2 II. Nfih (Samani): 9-ll, 14 Vadisi : 45 N0gtegin (lsmiil'in gulimr)
O[uzlnr: l, 30-32, 38,
:
Kumandan)
:
Osman (Selguklu) : 84 Osman Muhtari : 93
:
68
94
6
Racyapil (Rnc6i): 23-25
:
22
67
99
: 13, 16 SaganiyAn l bk. QaianiyAn Sa'id b. Mes'ud (Gazneli) :
:
Uni:
Taherti: 46-47
Tihir (Saffari): 16, Tihir b. Zeyd; 28
: 5?, 59, 65 :
19
Hin Ahmed:
|
22, 84
73, Siibagr
64,
76
Tcgin: 30, 32
Siileyman (Arslan Hin) : 55-56, 66
$Ab Melih
:
68
$ag: l,7
$ehrAbid Sahresr: 87
66-68,
19
Yu[rnur
: 38, 57, 59
I
68
'lirgan Tegin
:
:
:
54-55, 59
47
: I Yrfian Tegin Muhammed : 35-36 Yuknn Ganj Vadigi: 49 Yusuf b. Ali Tegin : 60, 64 Yeminiler
Y0suf b. Seb0ktegin (Gazneli): 12,
33
s2-53.55 Yfieuf Kadrr Hdn: 32-37, 50, 55,
7-8
:
85
Zibulistin : 5, 13,
24
Zemindiver: 8, 13, 39, Zencat: 44
10-74,
Zerenc Kalesi
:
?9
Zeyneb (Guzneli): 36
99
Tufrul Bozlrr (Gazneli kumandan): 82-83, l0l Tuhsiler : ?
85
E'z-Zdhir (Fatrmi Halifesi)
97
Tu[rul Bey (Selquklu): 60, 64. 68,
47
:
Yemen
:
74, 99
Velvalig
Yaruk-to[mug
30
Sultan iid-Devle Ebfi $iicA
Suriye;
86
Yahya; I
33
z 62-63, 72-
:
44
Trilor;inpil (Nandana RicAsr): 2l-22,
reiei)
92-93
Vayhind Hindnqihi Hinedanr:
39
24,
45
Vayhand (Und); 17,
70
: 68, ?1, 99 Tar Qi:ilii : 26 'lalhirb
Triloginpil (Bari Ricisr):
42-43
($iir):
Uner (Emir)
Sufi Bsba Ferid: 84 SuhpAI (NcvisA-gih): 19, 67
69
26
Unsuri
Somnat z 26-27,35-36, 46, 94, 98
:
l9
28
Tik Kalesi: 28, 82, 96, l0I Talekan:
:
yrr
fjmAn Kiirfezi :
41, 86, 99
Tegirribid: 53-54, 86, 90-91 Thinesir: 22, 80 Irrrniz : f4, 32, 35, 60, 62, 64, 69, 80, 100
29
SaffAriler
SimAn-Hudi: I
[Jme
Ulya-ibid:
Tilek (lcumandan) : 6l
Siibagr (Gazneli kumandan):
59
s7-,67. 69-70, 12-75, 98-tO0
2
'faberistin 'l'abes : l5
Togan
38,
'I'iirkrnen(ler): 21, 2?-28, 38-39, 53-54,
'l'ogun 1'cgin (Gazneli kumandan) 'l'ohrristirn : 5. 8, 10, 60, 83
Sietinhlar:
Sutlcc Nehri
RrbAtr Fcrive: 38 Ruhhac: 4 Rupal Kalesi : 85 Rum (Anadolu): 52
:
'l'egin HAn : Tegin Hizin
: 23 5, 13, f6-l?,
Tir: 39 Tus: 10, I5, 32, 38, 12-14, 93-95 Tiirkistin: 22, 35-36, 56, 61, ?0 Tiirk(ler) : l, 3-9, 15, 24, 28. 33-34,
55, 57, 61, 68. 77, 84,88, 9l-92, 94
$ulrurgan : 62, 69 giicir (Gazneli) : 82-83
Teb:
?7
Suri (Horaean Divdnr
Rcy: 41, 43-44, 5l-53, 59' 6l-62, 65, 98-
85-86,
:19
'l'a9 lierra;
I
Sunipat Kalesi
Ramganga Nehri: 24
42
Tarum:
28-29, 42, 46, 56, 1982, 86, 95-96, 100-r0l
Pegivcr: 9, l?-18, ?7-?8, 80, 9l Piri: 7l Puqenc (Buqenc) : 12, 16, ?3
Rampur:
Sind: 45,
4
'I'ug (Sarnuni kurrrundant) : I
SitsAva Kalesi
SistAn:
94
(RAcA)
93
100
Simcirrilcr : Simnan : 65
Pak-Patan: 84 PencAb: 17-20, 22, 24-25, 27, 80, 84-85,
Rim
l, ll, 15, 30-3t, 33-35, 4?.
SercihAn: 44 SevAIik: 88 Seyfeddin Suri (Gurlu): 89-90 Seyyid Haean Gaznevi: 93 Seyyide: 43 Srr-DeryA (Seyhun): ll Sialkot Kalesi : 9l
34, 49
Pakistan Devleti
63-63.
l0l-102 Scrahg: 15, 30, 38, 62, 66, 68, 70-72, 74,
13
-Sig :
'fuberi
: 31. 38, 43, 46,60-61.
Senii ($6ir):
90
Ozkend: 16. 29. 32, 36,
Sebiikteginiler: I Selguk: 30 Selguklu Aileei : 30, 3?-38 Semerkand: 58, 9?
82
Pervin:
63
Seucer (Selguklu): 86-90,
:
$iriz :
Tunga: 2l
44
lul
70-77. 79-84, 8?, 94, 99_l0l
N0gtegin HAdim (Gazneli
:
$ir Blrik :
22
Selguklular
Ntr
91,
:
$ehrizir
$irzid b. III. Mes'ud (Gazneli):
?7
94-95
Niyibfrr
Orta Asya
32,
Sebiiktegin: 6-14, 18, 39-40, 46, 83, 92,
47
Nesi:
62,
:
Sare HAtun
Sang:
96
63
Necagi:
36,
47, 95
Nasr b. Ali (Karahanh): l0-ll' 29-33,
SimAni Devleti: l, 4, 9-rl, 14-17, 31, S6m6nilcr: 14, 6-7, 9-ll, 14-16, 29,
96
3
n7
DIZIN
DIZIN
?9,
Zeytebi Alevi: Ziyariler Zrlnbil r
: 5
93
15, 4l
:
47
90-91
97
39,
