Duh Sveti

B i b l i o t e k a SLUŽBE BOŽJE

BAZILIJE

VELIKI

Knjiga — 7

D U H SVETI PREVEO, N A P I S A O U V O D I BILJEŠKE

U r e d n i k : Šimun Šipić

MARIJAN

SLUŽBA Naslovnu stranu izradio: A n t e B r a n k o Periša

MANDAC

BOŽJA

Makarska 1978.

N a s l o v i z v o r n i k a : Tou en hagiois patros hemon Basileiou Arkhiepiskopou tou

hagiou

Kaisareias Pneumatos

Amphilćkhion

episkopon

Kappadokias pros t o n

en

Perl hagiois

Tekst

Ikoniou.

se

n a l a z i u B. P R U C H E , Basile de Cesaree. Sur le

Saint-Esprit,

Sources

Chretiennes,

17 b i s ,

Pariš, 250—531.

PREDGOVOR Zacijelo nije posebice potrebno opravdavati ovaj naš po­ sao. Bazilije i njegovo djelo odveć su slavni da bismo morali dugo tumačiti zašto smo preveli knjigu »Duh Sveti«. Ako ipak treba naznačiti razloge ovome radu, upozoravamo na dvije činjenice. Mlade kršćansko pokoljenje sve to manje pozna jezik kojim je pisao Bazilije. Prijevod je jedina mogućnost da taj naraštaj dođe u dodir s misiju drevnog teologa. Drugi Vatikan­ ski sabor preporuča kršćanima marljivo čitanje ranih kršćan­ skih pisaca. Malo se gdje nade tako sočna i zdrava duhovna hrana kao u tih prvih Crkvenih autora, neposrednih svjedoka Predaje i vrsnih tumača pisane Božje riječi. Sam je Sabor u tome najbolji primjer. Za svoje je dokumente nauk crpio veli­ kim dijelom iz nepresušnih Otačkih vrela.

Izdaje: »Služba B o ž j a « , M a k a r s k a , Ž r t a v a fašizma 1 S dozvolom N a d b i s k u p s k o g o r d i n a r i j a t a —

Split,

br.

o d 19. X I I . 1977. Odgovara: Šimun Šipić, M a k a r s k a , Žrtava fašizma 1 Tisak: Štamparsko poduzeće » F r a n j o Kluz« — Omiš

2878/77,

Ti nas razlozi potakoše na tegobni prevodilački rad. Htjedosmo današnjim vjernicima omogućiti pristup Bazilijevu teo­ loškom nauku. Znamo da je gotovo nemoguće prevesti tuđe djelo. Isto tako nam je poznat ideal prevođenja: tuđi spis do te mjere dobro prevesti da postane izvornom knjigom u narodu za koji je preveden. Iako smo bili svjesni teškoća i zahtjeva što stoje pred prevodiocem, usudili smo se prevesti Bazilijevu ras­ pravu. Nadamo se da će prijevod poslužiti svrsi. U njemu će još jednom odjeknuti Bazilijev glas. Vjerujemo da u našoj Crkvi ima ljudi koji još uvijek žele čuti taj glas. Ugodno mi je što mogu javno zahvaliti trojici prijatelja koji su mi pomogli u ovom radu. Tu mislim na prof. O. J« Bubalo i O. P. Dr. Žmire koji su pomno ispravljali nedostatke

u prijevodu. O. J. Dr. Fućak mnogo je pridonio da uvodne stranice budu uglađenije, Svoj trojici od srca zahvaljujem. Du­ žan sam se zahvaliti i upravi svoje redovničke zajednice. Omo­ gućila mi je da se nesmetano bavim teološkim radom. Sa za­ hvalnošću spominjem i bibliotekare u Sankt Georgen nedaleko Frankfurta. Svesrdno su mi izlazili u susret, dok sam za ljetnih mjeseci radio u tišini njihove bogate biblioteke. Još bih morao mnoge napomenuti. Imena, bi bilo mnogo. Zato ih zasebice ne spominjem. Prijatelji znaju koliko sam im zahvalan. Siguran sam da će čitatelj znati što je u ovoj knjizi važno, što sporednije. Nek nadasve čita Bazilijev tekst. Ostalo samo pomaže boljem i korisnijem razumijevanju Bazilijeve poruke. U

Zagrebu, M.

8. prosinca, Mandac

1977.

U V O D

PRVO POGLAVLJE BAZILIJEVO D O B A G l a v n i j e c i l j o v o g a u v o d a d a čitatelju p r e d s t a v i m o p r e v e ­ deno B a z i l i j e v o d j e l o i n a u k k o j i s e u n j e m u n a l a z i . N o m i s e prevodeći u v j e r i s m o d a j e B a z i l i j e v spis v e ć i m d i j e l o m n e r a ­ z u m l j i v današnjem čitaocu, ako ga ne o s v i j e t l i m o p r i l i k a m a u k o j i m a je nastao. B a z i l i j e v spis Duh Sveti k a o c j e l i n a i u s v i m d i j e l o v i m a posve j e u r o n j e n u v r i j e m e k a d j e p i s a n . N e m a t a k o reći rečenice k o j a n e b i b i l a v e z a n a u z n e p o s r e d n u s r e d i n u u k o j o j je nastala*. To nas je p o n u k a l o da prikažemo r a z d o b l j e u k o m e je pisac Duha Svetoga živio, d j e l o v a o i sastavio s v o j u knjigu. 1. CRKVENO-POLITIČKI O K V I R B A Z I L I J E V A ŽIVOTA P r i j e nego p o d r o b n i j e iznesemo t i j e k B a z i l i j e v a života i r a d a , v r i j e d n o j e u k r a t k o istaći u k a k v i m j e v r e m e n i m a živio. U stoljeću k o j e m B a z i l i je p r i p a d a , odlučan je d a t u m u c r k v e ­ n o m životu S a b o r , održan u N i c e j i 19. l i p n j a 325. T a d j e C r k v a j a v n o o s u d i l a z a b l u d u a l e k s a n d r i j s k o g svećenika A r i j a k o j i j e netočno p r o p o v i j e d a o o I s u s o v u b o g o s i n o v s t v u . N a s u p r o t A r i j a k o j i j e držao d a Isus K r i s t n i j e u B o ž j e m o t a j s t v u j e d n e t e iste b i t i k a o O t a c , v e ć d a g a j e B o g u v r e m e n u s t v o r i o , t a j j e v e l i k i i glasoviti Sabor na temelju Svetog pisma i Predaje p r o ­ glasio da je Isus i s t o b i t a n s O c e m . M o g l o se p o v j e r o v a t i da je N i c e j s k i m s a b o r o m r a s p r a v a o K r i s t o v u božanskom b i t k u d o ­ vršena. Trebaše, n a žalost, još-nekoliko desetljeća d a t a o s n o v n a i t e m e l j n a z a s a d a v j e r e postane o d i s t a živo i životno u v j e r e n j e kršćanskih z a j e d n i c a . R a z d o b l j e što seže od s m r t i K o n s t a n t i n a V e l i k o g (g. 337) k o j i j e sazvao p r v i opći S a b o r i u v e l i k e p r i d o n i o d a n a n j e m u I I . D O R R I E S (De Špiritu, 177—178) ističe to svojstvo B a z i l i j e v a d j e l a , — Na k r a j u s p i s a u Bibliografiji d o n o s i m o cjelovite naslove k n j i g a i članaka što ih upo­ t r e b l j a v a m o u ovome r a d u . 1

9

pobijedi pravovjerje, pa do Teodozijeva stupanja na vlast g. 379. n o s i pečat t r a j n o g i žestokog o s p o r a v a n j a v j e r e , p r o g l a ­ šene u N i c e j i . V r i j e m e j e t o v e l i k i h crkveno-političkih n e m i r a i d u b o k i h d o g m a t s k i h k r i z a . A r i j e v i učenici preoteše m a h a i z a vladaše gotovo s v i m C r k v a m a Istočnog kršćanstva z a v l a d a ­ n j a c a r a V a l e n t a (364—378) k a d d j e l u j e b i s k u p B a z i l i j e . V a l e n t , p o d r i j e t l o m i z I l i r i k a , n e u k , bijaše osvjedočeni a r i j e v a c . K r s t i o g a j e Eudocije^, c a r i g r a d s k i b i s k u p , v o đ a a r i j e v s k e sljedbe. V a l e n t htjede a r i j e v s t v o učiniti službenom c r k v e n o m v j e r o m . S t o ­ ga je p r o t j e r a o u p r o g o n s t v o ondašnje v e l i k e b i s k u p e j e r se usprotiviše n j e g o v u n a u m u . Prognaničku s u d b i n u doživješe, i z ­ m e đ u o s t a l i h , M e l e c i j e A n t i o h i j s k i , Ćiril J e r u z a l e m s k i , G r g u r N i s e n s k i i A m f i l o h i j e . A r i j e v s t v o vladaše p o s v u d a . O s t a l a j e samo šačica l j u d i v j e r n i h N i c e j s k o m v j e r o v a n j u . B a z i l i j e i m a p r e d očima t a k v o stanje u C r k v i k a d s t u g o m piše: » C r k v e z a i s t a z a s t i r e c r n a i tužna t a m n a noć j e r s u luči s v i j e t a što i h B o g p o s t a v i d a r a s v j e t l j u j u duše n a r o d a p o s l a n e u progonstvo.«

B a z i l i j e o d o l i i V a l e n t o v u o s o b n o m n a g o v a r a n j u . Štaviše,. s a m j e c a r p r i s u s t v o v a o bogoslužju k o j e j e p r e d v o d i o B a z i l i j e . T a k o j e d i n o kapadočka c r k v e n a p o k r a j i n a , zahvaljujući B a z i l i j u , očuva n e t a k n u t o m N i c e j s k u v j e r u . Crkveno-političke s e p r i l i k e izmijeniše t e k k a d V a l e n t p o g i n u k o d A n d r i a n o p o l i s a g . 378. G r a c i j a n , n j e g o v n a s l j e d n i k , i z n o v a u s p o s t a v l j a v j e r s k u s l o b o d u . V a l e n t o v o m smrću nestaje i a r i j e v s t v o , konačno i p o t ­ p u n o n a d v l a d a n o n a C a r i g r a d s k o m s a b o r u g . 381.

Među r i j e t k i m a k o j i . se • odupriješe . Valentu n a l a z i o se i B a z i l i j e . C a r je čak p r e k o z a p o v j e d n i k a Modesta. na-sve načine nastojao da i B a z i l i ja uvuče-.-u; a r i j e v s t v o , Modest je sve .učinio da B azili ja navede da p r i h v a t i arijevsku vjeroispovijed. K a d j e B a z i l i j e odbio s v a n a g o v a r a n j a , M o d e s t m u j e z a p r i j e t i o p r o ­ gonstvom. B a z i l i j e n i tad nije popustio. P r e d t a k v o m nepokolebivošću M o d e s t j e u s t u k n u o i i z j a v i o d a još n i k a d n i j e naišao n a čovjeka k o j i b i k a o B a z i l i j e t a k o neustrašivo i o d l u ­ čno o t k l a n j a o c a r s k e n a r e d b e . G l a s o v i t j e o d g o v o r što g a t o m z g o d o m B a z i l i j e u p u t i M o d e s t u . Reče m u d a s e čudi t a k v u g o v o r u j e r još n i k a d n i j e sreo n i g o v o r i o s p r a v i m b i s k u p o m .

B a z i l i j e v a o b i t e l j p o o c u potječe s P o n t a . M a j k a m u j e p r a v a kapadočanka . O B a z i l i j e v o j o č e v o j o b i t e l j i z n a m o više nego m a j č i n o j . D j e d m u i b a k a M a k r i n a b i j a h u b o g a t i . P o s j e ­ dovali su v e l i k a imanja i pripadali visokom i utjecajnom g r a ­ đanskom s l o j u . Možda j e B a z i l i j e v d j e d obnašao v i s o k e državne službe j e r p o s t o j i mogućnost d a j e p r i p a d a o s e n a t o r s k o m r o d u . S v a k a k o j e s i g u r n o d a s u M a k r i n a i n j e z i n muž b i l i r e v n i i osvjedočeni kršćani. To su p o k a z a l i i d j e l o m . U v r i j e m e D i o k l e ­ c i j a n o v a p r o g o n s t v a r a d i j e dopustiše d a im. s e o d u z m u posjedi nego d a s e o d r e k n u v j e r e . D a b i o s t a l i privrženi Evanđelju, žive s e d a m g o d i n a teškim životom u p o n t s k i m šumama. T e k s e n a ­ k o n p r o g o n s t v a , oko g. 313, vraćaju na s v o j a d o b r a . B a z i l i j e v otac, također B a z i l i j e , b i o je učen č o v j e k i g o r l j i v kršćanin. K a o p o z n a t i g o v o r n i k i o d v j e t n i k t e v e l i k l j u b i t e l j l i j e p e riječi, predavaše govorništvo u N e o c e z a r e j i i Cezareji K a p a d o č k o j . B a z i l i j e v a s e m a j k a z v a l a E m i l i j a . Otac joj j e v j e r o j a t n o bio kršćanski mučenik. P o z n a t n a m je i B a z i l i j e v stric G r g u r , b i s k u p u n e k o m kapadočkom gradu.

3

5

B a z i l i j e živi u t o m teškom v r e m e n u ' . P o d n i o j e s v u m u k u a r i j e v s k i h n a p a d a i najviše p r i d o n i o da se r a z b i j e »arijevski raskol«, t a »stranka k o j a j e n e p r i j a t e l j s k a B o ž j o j C r k v i « " 1

4

G

7

2. B A Z I L I J E V ŽIVOT I D J E L O V A N J E Bazilijeva porodica

8

.pudoclje (g. 300—370) naslijeđu je na c a r i g r a d s k o j b i s k u p s k o j s t o l i c i g. . 360 Maceđonija. B i o je s početka a n o m e j a c , a l i p r e l a z i h o m o j u s i j c i m a i ostaje do s m r t i n j i h o v i m v o đ o m . V a l e n t a je k r s t i o g. 366—367. 2

M e l e c i j e se u C r k v i s l a v i k a o bla/.enik. U m r o je kao p r e d s j e d n i k C a r i g r a d s k o g s a b o r a u s v i b n j u 381. J e d a n je od t r o j i c e a n t i o h i j s k i h b i s k u p a za v r i j e m e a n t i o h i j skog raskola. Riječ je o p i s c u g l a s o v i t i h Kateheza. Ćiril je u m r o g. .386. . . G r g u r je B a z i l i j e v b r a t . Živio je od g. 335—394. N a z v a n je n i s e n s k i i l i n i s k i po gradiću N v s s a . • "• " " ' Amfilohije bijaše veliki Bazilijev prijatelj. Na njegov je poticaj B a z i l i j e n a p i ­ sao svoj s p i s . B i o je v e o m a naobražen. Učio je k o d slavnog L i b a n i j a u A n t i o h i j i . N a k o n odvjetništva postaje m o n a h i p o t o m b i s k u p u c i l i c i j s k o m I k o n i j u . A m f i l o ­ h i j e je nećak G r g u r a N a z i a n s k o g . U m r o je g. 394. B a z i l i j e h v a l i svog p r i j a t e l j a u. Buhu Svetom: I, 1; I, 3; X X X , 79. O A m f i l o f i j u je napisao v r i j e d n o djelo K. H O L I . Usp. također I. O. de U R B I N A , Nicee, 188—189; A. A N G E L I , Basilio, 93—100; B. P R U C H E , Basile, 50. " ' " N i c e j s k o j e vjerovanje j e d n o o d n a j s l a v n i j i h među d e f i n i c i j a m a vjere. Osnov je budućih obrazaca vjere k o j i su n a s t a l i na s a b o r i m a u C a r i g r a d u i ' K a l c e d o n u . Preuzeto u • n i c e j s k o - c a r i g r a d s k o v j e r o v a n j e i danas je s a s t a v n i - d i o • euharistijskosf bogoslužja. K r o z s v u j e c r k v e n u povijest" s m a t r a n o z a m j e r i l o p r a v o v j e r j a , s D u h S v e t i , X X X , ' " 79, ' / 3

4

5

6

;

10

1 1

12

1 3

14

15

O crkveno-političkim p r i l i k a m a u B a z i lijevo v r i j e m e može se p o d r o b n i j e čitati u J . D A N I f i L O U , L e IVeme sieele, 1—3. 49; B . P R U C H E , B a s i l e , 68—69; P . A L L A R D , Basile, 441-455; Y . C O U R T O N N E , Temoin, 111—112. m P u h Sveti, X X X , 79. P o n t j e p r e d i o u z južnu o b a l u Crnoga M o r a . K a p a d o c i j a j e istočni d i o M a l e A z i j e . Z a p r e m a p r o s t o r između A r m e n i j e , C i licije. Likaonije i Ponta. Nagađa se da bi B a z i l i j e v a obitelj o i i a s e n a l o r s k a a l i je ro malo v j e r o j a t n o . O tome v i d i S , G J E T , B a s i l e , 429—444; J . B E R N A R D E Predication, 17; J . D A N I s

11

12

fhOV, Ćgffse, 148.

' V e o c e z a r c j a , m a l o a z i j s k i g r a d , danas \e Niiksnr. ' V d a v n i n i se C e / a i C M zvala Viazaka Dana*- od nic postoje K s k H f h r jugozapadno od m r s k o g izrada Tvakerj r

VHIIIO

ruševine

l i

B a z i l i j e v i s u r o d i t e l j i i m a l i desetero djece, pet s i n o v a i pet kćeri. Među d j e c o m , o s i m B a z i l i j a , p o z n a j e m o : G r g u r a , g l a s o v i t o g b i s k u p a u N i s i , P e t r a , sebatskog b i s k u p a , M a k r i n u , d j e v i c u i starješicu u s a m o s t a n u A n i z i na o b a l a m a I r i s a te m o n a h a N e k r a c i j a . T a k v a bijaše o b i t e l j u k o j o j j e n i k n u o B a zilije. M l a d o s t i g o d i n e učenja Točnu g o d i n u B a z i l i j e v a rođenja ne znamo. O k l i j e v a se između g. 329. i 331. Rodište mu je C e z a r e j a K a p a d o č k a . K a k o je tu i b i s k u p o v a o , B a z i l i je se, o s i m n a d i m k o m V e l i k i , često n a z i v a B a z i l i j e C e z a r e j s k i . N a j r a n i j e d j e t i n j s t v o i dječaštvo B a zilije provodi kod bake M a k r i n e . Ona mu bi p r v o m odgojitelji­ c o m . B a z i l i j e u s v o j i m d j e l i m a s p o n o s o m ističe d a g a j e b a k a p r v a podučavala u v j e r i . K a d s u n a p a l i n j e g o v o p r a v o v j e r j e j e r da uvodi novotarstvo , Bazilije se pozivom na M a k r i n u koja ga j e u p u t i l a u v j e r u što j u j e p r i m i l a o d učenika G r g u r a Č u d o ­ t v o r c a b r a n i od n a p a d a j a . I u Duhu Svetom s v e l i k i m z a n o ­ s o m piše o t o m G r g u r u , k a p a d o č k o m a p o s t o l u . 16

1 7

18

B a z i l i j e v a je mladost ispunjena r e v n i m i predanim uče­ n j e m . P r v i n a u k stječe u školama N e o c e z a r e j e i C a z e r e j e g d j e m u poučavaše otac. T u s e u p o z n a j e s G r g u r o m , k a s n i j i m n a z i a n s k i m b i s k u p o m . V e ć s e u t i m školama p o k a z a l a B a z i l i j e v a i z n i m n a nadarenost. O t u d mu v e l i k i ugled u n a s t a v n i k a i m e đ u učenicima. R a z u m l j i v o j e što C e z a r e j a n i j e m o g l a b i t i k r a j B a z i l i j e v a učenja. N a d a r e n , a m b i c i o z a n , s i n imućne i k u l ­ t u r n e p o r o d i c e , B a z i l i j e moraše poći d a l j e d a o s v o j i v r h u n c e ondašnje n a o b r a z b e . K r a t k o v r i j e m e b o r a v i u C a r i g r a d u g d j e susreće i u p o z n a j e g l a s o v i t o g učitelja u g o v o r n i š t v u L i b a n i j a . A l i c i l j B a z i l i j e v a o b r a z o v n o g p u t a bijaše A t e n a . 1 0

Grčki g l a v n i g r a d u č e t v r t o m v i j e k u n i j e više o n a k o z n a ­ m e n i t n a z n a n s t v e n o m p o l j u k a k o j e t o b i o u stoljećima s v o j i h v e l i k i h m u d r a c a . U z a sve to, u z A l e k s a n d r i j u , A n t i o h i j u i R i m , A t e n a ostaje s i j e l o sveučilišnog života. Č o v j e k m o ž e b i t i v i s o k o naobražen j e d i n o a k o j e b i o n a u č e n j u u A t e n i . B a z i l i j e t a m o stiže između g. 350. i 352. i ostaje četiri do p e t g o d i n a . Među 13 Duh Sveti, V I , 13; X X I X , 73. 75. U s p . A . A N G E L I , 19. — G r g u r Čudotvorac, b i s k u p Neocezareje, Origenov učenik, v e l i k i širitelj kršćanstva u o n i m k r a j e v i m a , u m i r e g. 270. G r g u r u Čudotvorcu p r i p a d a povlašteno m j e s t o u B a z i l i j e v u p o g l a v l j u o otac, k i m svjedočanstvima u svezi s n a p a d n u t i m t r o j s t v e n i m s l a v o s p j e v o m . V i d i Duh S v e t i , X X I X , 74, S m a t r a se da je Li b a n i je j e d n a od najučenijih ličnosti ondašnjeg p o g a n s t v a . G l a s o v i t je kao n a s t a v n i k govora i štva u A n t i o h i j i gdje je i u m r o g. 393. Bijaše p r i ­ j a t e l j s c a r e m J u l i j a n o m O d m e t n i k o m . U s p . J . I ) A N I E L Q U , L e IVeme sifecle, 10. 17

n j e g o v i m n a s t a v n i c i m a p o z n a t i s u kršćanin P r o e r e z i j e , čija s e d j e l a izgubiše, i p o g a n i n H i m e r i j e k o m e s u s p i s i sačuvani. B a z i ­ l i j e pohađaše p r e d a v a n j a i z g r a m a t i k e (grčki j e z i k , pjesnička p r a v i l a , povijest, govorništvo), m u d r o s l o v l j a ( m e t a f i z i k a i d i j a ­ lektika), astronomije i matematike. Z n a n j e što g a d o b i bijaše dosta opširno, a l i ponešto površno. S v a j e n a s t a v a b i l a u s m j e r n a n a t o d a učenik nauči p r a v i l n o i dobro g o v o r i t i . B a z i l i j a j e i p a k i z p r e d a v a n j a i z v u k a o v e l i k u korist. Stekao je d u b l j u svjetovnu k u l t u r u , oplemenio d u h i postao o d g o j e n i naobražen č o v j e k . B a z i l i j e u A t e n i još j e d n o m srete G r g u r a . Postadoše p r i j a ­ t e l j i z a c i j e l i život. U t o m p r i j a t e l j s t v u nađoše u z a j a m n o oslonca z a tešku životnu b o r b u . J e d a n d r u g o g p o t i c a h u n a b o l j i i k r e p o s n i j i život. Međusobno su se p o m a g a l i u s v i m p r i l i k a m a . T o p r i j a t e l j s t v o , r i j e t k o k a d p o m u ć e n o , ostade n a g l a s u k r o z stoljeća. G r g u r i B a z i l i j e , i a k o još nekršteni, z a v r i j e m e a t e n ­ s k i h s t u d i j a o k u p l j a j u o k o sebe veći b r o j s t u d e n a t a d a b i zajednički savršenije i čestiti je živjeli. B a z i l i j e u A t e n i također d r u g u j e s J u l i j a n o m k o j i k a s n i j e postaje c a r (361—363) i o d ­ m e t n i k o d kršćanstva. 20

N a k o n studija B a z i l i j e se vraća u zavičaj oko g o d . 355. N e k o v r i j e m e p r e ­ daje govorništvo u C e z a r e j i . U r a d u je i m a o m n o g o u s p j e h a . S v e j e oduševio. T o j e r a z d o b l j e n j e g o v a » s v j e t o v n o g « života. B i o j e p o n o s a n n a svoj b o r a v a k u A t e n i . U t o m p e r i o d u n a n j izvrši v e l i k u t j e c a j n j e g o v a s e s t r a M a k r i n a i E u s t a t i j e , budući vođa pneumatomaha i b i s k u p u Sebasti. M a k r i n a j e starješica n e d a v n o u t e m e l j e n a s a m o s t a n a u A n i z i , n e d a l e k o od N e o c e z a r e j e . S B a z i l i j e m se dopisivaše, d o k je on još b i o u A t e n i . U i s t o m se s a m o s t a n u n a l a z i n j i h o v a m a j k a E m i l i j a . Videći d a j e B a z i l i j e k r e n u o p u t e m s v j e t o v n e slave, M a k r i n a n a s t o j i d a g a »obrati«. T o joj p o l a z i z a r u k o m . S a m B a z i l i j e p r i z n a j e d a j e studirajući išao z a ispraznošću. V r i j e m e s t u d i j a nazivaše v r e m e n o m s n a . P o » o b r a ć e n j u « j e p l a k a o n a d v r e m e n o m što g a j e i z g u b i o u t r a g a n j u z a m u d ­ rosti k o j u je B o g proglasio ludošću . 21

18

19

12

S p o r je među B a z i l i j e m i G r g u r o m nastao k a d je B a z i l i j e gotovo p r i s i l i o G r g u r a da se p r i h v a t i b i s k u p s t v a u gradiću S a z i m . G r g u r se u p o r n o o p i r a o i n i k a d a nije pošao u S a z i m . U m r o je g. 390. O mimoilaženju G r g u r a i B a z i l i j a v i d i S. G I E T , Sasimes. 21 Tekstove d o n o s i Y. C O U R T O N N E , Temom, 52—54. 20

13

j a k a , B a z i l i j e i p a k postade b i s k u p o m , a l i najviše z a s l u g o m b i s ­ k u p a G r g u r a , oca G r g u r a N a z i a n s k o g . O n j e i z b o r n i c i m a n a j ­ p r i j e p i s m e n o svj-etovao d a i z a b e r u B a z i l i j a , R a d i v e l i k e s t a r o s t i n i j e mogao p r i s u s t v o v a t i i z b o r u . A l i B a z i l i j e v ! s u p r o t i v n i c i još u v i j e k b i l i b r o j n i j i . T a d j e G r g u r n a n o s i l j c i donesen u i z b o r n u d v o r a n u te je n j e g o v i m g l a s o m B a z i l i j e postao g. 370. c e z a r e j s k i m biskupom. Isti je G r g u r s Euzebijem Samosatskim B a z i ­ l i j a posvetio z a b i s k u p a .

B a z i l i j e u s k o r o napušta nastavničku službu. G . 356. p r i ­ s t u p a krštenju. K r s t i o g a j e c e z a r e j s k i b i s k u p D i j a n e j . P o s l i j e krštenja d i j e l i - d o b r a s i r o m a s i m a i povlači se u z a b i t n e d a l e k o s a m o s t a n a g d j e m u žive m a j k a i sestra. T u o s n i v a muški s a m o ­ s t a n . U n j e m u b o r a v i pet g o d i n a posvećenih m o l i t v i , r a z m a ­ t r a n j u i proučavanju. V j e r o j a t n o se u to v r i j e m e b a v i p o m n i j i m Istraživanjem S v e t o g p i s m a . B a z i l i j e , p o p u t ondašnjih O t a c a , B i b l i j u smatraše j e d i n i m i z v o r o m i s t i n s k e spoznaje. S t o g a j u je s t a l n o čitao i proučavao. S v a je n j e g o v a m i s a o prožeta b i b l i j ­ skim znanjem U z B i b l i j u B a z i l i j e u o s a m i izbližeg proučava monaški život k o j i je t a d a snažnije u h v a t i o k o r i j e n a u C r k v i , i on osobno u v e l i k e p r i d o n o s i širenju monaškog p o k r e t a t i m e što o s n i v a samostane i piše monaška p r a v i l a . Z a t o s p r a v o m B a z i l i j a s m a ­ t r a m o o c e m Istočnog monaštva . O n o do danas živi od z a s a d a što i h j e B a z i l i j e p o s t a v i o . B a z i l i j e odlično poznavaše ondašnje monaštvo j e r je g o d i n e 357. i 358. o b i l a z i o g l a v n i je samostane u Aleksandriji, Egiptu i Palestini. 2 2

B a z i l i j e u m i r e 1. siječnja 379. Od m l a d o s t i je b i o s l a b a i k r h k a z d r a v l j a . I z n i m n o j e m n o g o r a d i o i postio. P o d n i o j e teške b o r b e z a v j e r u . S v e j e t o p r i d o n i j e l o d a j e p r e m i n u o v e ć u pedesetim godinama.

23

Povijest Bazilija naziva V e l i k i m . P o d t i m je nazivom po­ z n a t i j i nego k a o B a z i l i j e C e z a r e j s k i . I z a i s t a j e b i o v e l i k a l i č ­ nost. U r a z d o b l j u od n i c e j s k o g do C a r i g r a d s k o g općeg sabora nema mu ravna. B a z i l i j e je uz A t a n a z i j a A l e k s a n d r i j s k o g zaista v e l i k i b i s k u p i otac Istočnog kršćanstva

24

U crkvenim službama M a k a r j e B a z i l i j e n a d a s v e v o l i o m i r i samoću, p o t r e b e s u n j e g o v e m j e s n e C r k v e tražile da se i z r a v n i je uključi u n j e z i n Život. S t o g a o s t a v l j a s a m o s t a n i vraća se u C e z a r e j u gdje ga D i a n e j p o s t a v l j a z a čitača . D i a n e j e v n a s l j e d n i k , E u z e b i j e , B a z i l i j a r e d i g . 364. svećenikom u j e k u J u l i j a n o v a p r o g o n s t v a . N a žalost iste g o d i n e nastade spor između B a z i l i j a i n j e g o v a b i s k u p a . K a k o n i j e h t i o prouzročiti r a s k o l n i t i živjeti u s u k o b u s E u z e b i j e m , još se j e d n o m povlači u samoću. N a s t o j a n j e m G r g u r a N a z i a n s k o g n e s u g l a s i c a j e između B a z i l i j a i E u z e b i j a u s k o r o izglađena t e B a z i l i j e p u n i h pet g o d i n a pomaže s v o m b i s ­ k u p u u p a s t o r a l n o m r a d u . K r o z t o s e v r i j e m e posebice b a v i l i t u r g i j s k o m o b n o v o m k o j u prihvaćaju i o s t a l i Istočni b i s k u p i . 25

26

Ličnost U svojoj b i t i B a z i l i j e je bio .isposnik, m o n a h i k o n t e m p l a t i v a c . A s k e z a je ozračje u k o j e m diše i r a d i . K a o i s p o s n i k v e d a r je i uravnotežen. M o n a h je k o l i k o se može b i t i da č o v j e k ne iziđe iz c r k v e n e z a j e d n i c e . B a z i l i j e je i teolog. U to će se s v a t k o u v j e r i t i t k o pročita k n j i g u Duh Sveti. A l i k a k o j e osjećao d a b r a t s k a l j u b a v s i l i n a praktičan posao , B a z i l i j e r a d o prihvaća službu svećenika i b i s k u p a . Staviše, p u n i m se z a l a g a ­ n j e m zauze i z a m a t e r i j a l n o dobro s v o j i h bližnjih. K a d n a s t a g l a d u o n i m p r e d j e l i m a , d i j e l i i m a n j a što m u i h o s t a v i m a j k a . O t v a r a pučku k u h i n j u u k o j u s u i m a l i p r i s t u p n e samo kršćani, nego p o g a n i i Židovi. G o d . 374. podiže gostinjac, k a s n i j e n a z v a n B a z i l i d a , k o j i j e služio k a o b o l n i c a i skrovište s i r o t i n j e . T a k o B a z i l i j a m o ž e m o s m a t r a t i osnivačem kršćanskog k a r i t a s a . 27

2 8

G o d i n e 370. u m i r e b i s k u p E u z e b i j e . Z a n j e g o v a n a s l j e d n i k a n a važnoj cezarejskoj b i s k u p s k o j s t o l i c i bijaše više k a n d i d a t a . Među n j i m a je i B a z i l i j e . S t r u j a p r o t i v n a B a z i l i j u b i l a je veoma

B a z i l i j e bijaše i z v a n r e d n a ličnost. Svetošću i genijalnošću v l a d a o j e u s v o j e m m u č n o m r a z d o b l j u . S a m i l i gotovo s a m stajaše n a s u p r o t a r i j e v s k e z a b l u d e k o j a zadade v e l i k i h j a d a C r k v i . .Rat . j e . . v o d i o : s v e g a života. S u d b i n a m u . - j e d o d i j e l i l a

D i j a n e j j e neobičan čovjek. N i j e b i o n i j u n a k n i d v o r s k i čankoliz. N i t i j e arijevac n i t i p r a v o v j e r n i b i s k u p . N a s i n o d a m a glasa z a a r i j e v s k u s t r a n k u I A t a i i a z i j a j e o s u d i o . K a d j e p o t p i s a o a r i j e v s k u v j e r o i s p o v i j e d i z R i m i n a g . 360, B a z i l i j e se od njega u d a l j u j e . P r i j e s m r t i D i a n e j opoziva p o t p i s p r o t i v N i c e j e te se B a z i l i j e vrača u zajedništvo s n j i m e . U Buhu Svetom, X X I X , 71 i m a l i j e p a B a z i l i j e v a n j e c z a D i a n e j a . O n j e m u v i d i A . A N G E L I , Basilio, 65. „ . , , 23 B a z i l i j e v o poznavanje B i b l i j e istražuje J. G R I B O M O N T , Pauhmsme, 481—490. M O B a z i l i j e v o j u l o z i za monaštvo v i d i J. G R I B O M O N T , Eustathe !e Philosophe, 115—124; Renoncement, 282—307. 450—475; B. P R U C H E , Basile, ^9—60; L. L E B E O. R O U S S E A U , Basile, 11. ^ Duh Sveti, X X I X , 71.

B a z i l i j e v L i veličinu rado ističu njegovi n a j b o l j i poznavaoci: J . D A N I f i L O U 1 > I V e m e s i e c i e , 1 ; H . D 5 R R I E S v . D e Špiritu, 6.: 175—176; Y . C O U R E T O N N E , Temoin, 359, i t d . Duh Sveti, X V I I , 41; X X X , 79. O B a z i l i j e v u k a r i t a t i v n o m d j e l o v a n j u u s p . S. G I E T , Idees, 400—423- J D A N I S P F ' in? y ^ t l i i A . l i J ? x V v ^ Basile, 6 8 - 6 9 ; H . v o n C A M P E N H A U S E N , P a d r i , 107—126; Y. C O U R E T O N N E , Temoin, 371. 423 17 ? ° S ^ ^ ^ l K ? ^ ^ , * - A L L A R D , Basile, 441-455; A . A N G E L I , Basilio, T T» ^?LJ^£P y P ' ™ ' • 4 7 - 5 4 ; J . B E R N A R D I , Predication, 1 7 - 2 ! ; J . G R I B O M O N T , Basile, 9 9 - 1 1 3 ; H . R A H N E R , Basileios, 3 3 - 3 5

2 8

22

Q 1

14

n n

26

:

27

28

L

J

m

S

c

e

9

P R U C H E

1

M

1

7

1

T

R

0 N N E

T e

o i n

4 5

15

b o r b u , a l i n e i p o b j e d u , B a z i l i j e tek naziraše k o n a c a r i j e v s k o g silništva. B o j što ga je bio za s l o b o d u p r a v o v j e r j a završen je pobjedom koja je B a z i l i j e v posmrtni trijumf. Zbilo se t o n a C a r i g r a d s k o m s a b o r u god, 381, U B a z i l i j a ne c i j e n i m o samo neustrašiva b r a n i t e l j a v j e r e , i m a o je on i književnog d a r a . B i o j e u z t o požrtvovan svećenik, u v i j e k n a r a s p o l a g a n j u v j e r ­ n i c i m a . Odličan je z a k o n o d a v a c monaškog i c r k v e n o g života. D o b r o t v o r n i m d j e l i m a p o s t a v l j a t e m e l j e k a s n i j i m sličnim p o t ­ hvatima u C r k v i . 3 0

postao h e r e t i k niječući d a K r i s t i m a r a z u m n u l j u d s k u dušu. Z a p a d n i teolozi n i s u d o b r i m okom gledali ni B a z i l i j e v nauk o t r i m božanskim h i p o s t a z a m a . N a Z a p a d u se. kao i n a N i c e j s k o m s a b o r u , poistovjećivala riječ h i p o s t a z a i b i t (ousia) te je B a z i l i j e v n a u k o t r i m h i p o s t a z a m a shvaćen k a o g o v o r o t r i m z a s e b n i m b i t i m a i l i troboštvu. V i d i s e d a Z a p a d i Istok više n e g o v o r e i s t i m j e z i k o m . Praktični i pravnički Z a p a d n e r a z u ­ m i j e u v i j e k sve tančine teološke m i s l i Istočnih teologa. T a k o j e i na t o m području B a z i l i j e doživio n e u s p j e h i razočaranje. N j e g o v a v e l i k a m i s a o s j e d i n j e n j a I s t o k a i Z a p a d a p a l a je n v o d u . N i j e teško n a z r e t i o g r o m n e posljedice t o g n e u s p j e h a . I p a k j e v r i j e d n o naznačiti t u želju j e d n o g Istočnog oca d a o b a kršćanska d i j e l a b u d u što uže p o v e z a n a . 31

3. S T A N J E U C R K V I B a z i l i j e k r o z k r a t k o v r i j e m e s v o g b i s k u p o v a n j a nastojaše n e samo i s k o r i j e n i t i s v a k i o b l i k k r i v o v j e r j a i z ondašnjih k r š ­ ćanskih z a j e d n i c a , već se t r u d i o da u v e d e r e d i s k l a d među c r k v e n a područja. Naročito m u j e b i l o stalo d a s e dokrajči r a s k o l a n t i o h i j s k e C r k v e . T a j j e r a s k o l najduže i n a j b o l n i j e r a z d i r a o tadašnje Istočno kršćanstvo. U A n t i o h i j i s u b i l a i s t o ­ vremeno t r i biskupa: Melecije, izabran na carigradskoj sinodi g. 360, a l i p o s l a n u p r o g o n s t v o zato što se o d u p i r a o a r i j e v s t v u ; a r i j e v a c E u z o j k o g j e već k a o đakona osudio z b o g k r i v o v j e r j a A l e k s a n d a r A l e k s a n d r i j s k i te P a u l i n , vođa strogih p o b o r n i k a N i c e j s k o g s a b o r a . B a z i l i j a j e t a k v o stanje tištilo. S t o g a o t o m više p u t a piše p a p i D a m a z u (366—384). N a s t o j i g a s k l o n i t i d a p o m o g n e riješiti n e z a v i d n i položaj a n t i o h i j s k e C r k v e . B a z i l i j e v a n a s t o j a n j a n i s u u r o d i l a v e l i k i m p l o d o m . R a s k o l j e prestao t e k g . 415, a l i zaslužuje d a i s t a k n e m o k a k o j e C e z a r e j s k i b i s k u p vodio b r i g u i o zajednicama koje mu n i s u i z r a v n o povjerene. 3 1

B a z i l i j e isto t a k o sve poduzimaše d a u j e d i n i p r a v o v j e r n e Istočne C r k v e . U t o m e j e u g l a v n o m uspio. P o s l i j e A t a n a z i j e v e s m r t i (g. 373) gotovo je s a m bio u s t u k o m a r i j e v s k i h n a p a d a . M o g a o j e računati n a p o m o ć samo n e k o l i c i n e p r i j a t e l j a . Stoga s t r p l j i v o počinje o k u p l j a t i p r a v o v j e r n e b i s k u p e . P l o d j e tog s a b i r a n j a konačna osuda a r i j e v s t v a n a C a r i g r a d s k o m općem s a b o r u . B a z i l i j e S a b o r a n i j e doživio, a l i g a j e s v e s t r a n i m r a d o m v e l i k i m dijelom pripremio.

3 2

4 . TEOLOŠKI P R O B L E M I O D N I C E J S K O G DO CARIGRADSKOG SABORA A.

Razmišljanja o B o g u S i n u

B a z i l i j e se također t r u d i o da zbliži c r k v e n i Z a p a d i Istok. V i d i o j e d a s e r a z j e d i n j e n i Istok n e može s a m o d u p r i j e t i a r i ­ j e v s t v u , v e ć m u s e v a l j a o s l o n i t i n a Z a p a d , a k o želi sačuvati pravovjerje« P o t r e s n a s u p i s m a što i h j e B a z i l i j e pisao D a m a z u i o s t a l i m Z a p a d n i m b i s k u p i m a moleći i h d a p r i t e k n u u p o m o ć Istočnim C r k v a m a . B a z i l i j e j e s h v a t i o d a s e p r a v a v j e r e može održati samo a k o se Istok udruži sa Z a p a d o m k o j i je u c j e l i n i ostao v j e r a n N i c e j i . Z a p a d se, n a žalost, oglušio n a B a z i l i j e v e p o z i v e . Štaviše, sumnjičili s u n j e g o v o p r a v o v j e r j e . P r e d b a c i v a l i s u m u d a j e u m l a d o s t i b i o p r i j a t e l j s A p o l i n a r o m k o j i je u m e đ u v r e m e n u

R a z d o b l j e u k o j e m živi B a z i l i j e označeno je p r i j e svega živim s u k o b i m a i žestokim, r a s p r a v a m a što ih je s v o j i m n e o ­ bičnim n a u k o m o K r i s t u i z a z v a o A r i j e . P o n j e m u s e n a z v a h e r e z a k o j a je u središtu teološkog razmišljanja do C a r i g r a d ­ skog sabora. A r i j e v s t v o je do te mjere zahvatilo duhove da je o n j e m u r a s p r a v l j a o i s i t n i p u k . P o z n a t a je i z r e k a da su t a d a i p i l j a r i c e n a tržnicama r a s p r e d a l e o božanstvu S i n a . N a A r i j e v se n a u k osvrće i B a z i l i j e u Duhu Svetom. D o b a r dio tog d j e l a još s e j e d n o m o d m j e r a v a s a r i j e v s k i m t v r d n j a m a . P o t r e ­ bno j e stoga z a b o l j e r a z u m i j e v a n j e spisa o D u h u i m a t i n a p a m e t i što j e A r i j e učio.

P o s l j e d n j i j e u l o m a k gotovo doslovce uzet o d Y . C O U R T O N N E , Tćmoin, 533. 31 O t i m B a z i l i j e v i m n a s t o j a n j i m a v i d i Y. C O U R T O N N E , Temoin, 242—282. A l e k s a n d a r A l e k s a n d r i j s k i p r v i p r i m i jedu j e A r i j e v u z a b l u d u i osuđuje here­ t i k a g. 318. * O B a z i l i j e v u o d n o s u p r e m a A p o l i n a r u u s p . H . d e R I E D M A T T E N , u Journal of Theological Studies, 1956, 199—210 i G. L. P R E S T I G E , St. Basil the Great and Apollinaris of Laodicea, L o n d o n , 1956.

O B a z i l i j e v u »ekumenskom« pokušaju v i d i B. P R U C H E , Basile, 68—69; \ A N G E L I , Basilio, 109—122; Y . C O U R T O N N E , T e m o i n , 237—307; E . A . d e M E N D T E T A , Basile, .122—166; S. G I E T , Idees, 311—355; N. C O R N E A N U , Les efforts de salnt Basile pour P u n i t e de 1' £glise, u Verbum Caro, 23 (1969), 43—67. A r i j e počinje g. 318. p r o p o v i j e d a t i o n a r a v i Riječi u a l e k s a n d r i j s k o j lučkoj c r k v i gdje je vršio svećeničku službu. U m r o je g. 336.

3 3

30

32

3

16

3 5

34

35

17

Artjev

nauk

O s n o v n a j e A r i j e v a t v r d n j a : p o s t o j i isključivo j e d a n B o g . P o s v e m a j e n a d n a r a v a n t e s a s t v o r e n j e m n e može i m a t i n i k a k v a d o d i r a . B o g n i j e n i rođen n i s t v o r e n . I z v o r j e sve z b i l j e . N o v i g a Z a v j e t n a z i v a B o g O t a c . P r v o i j e d i n o O č e v o s t v o r e n j e jest n j e g o v a Riječ, Isus K r i s t . R i j e č j e n a s t a l a i z ničeg O č e v o m v o l j o m . P r e m a tome, i m a početak. S t o g a j e p o s t o j a l o v r i j e m e , k a d Riječi n i j e b i l o . R i j e č n e m a n i k a k v a n a r a v n o g zajedništva s Ocem. Oca ne poznaje. O s t a l a stvorenja Otac je proizveo p o s r e d s t v o m Riječi. S tim. s e opće p o z n a t i m c r t a m a A r i j e v e z a b l u d e p o d u d a r a j u k r a t k e t v r d n j e u Duhu Svetom o a r i j e v s k o m n a u k u . Po B a z i l i j u a r i j e v c i n e p o z n a j u S i n a ; u m a n j u j u g a i l i posve z a b a c u j u . B r o j e g a n a k o n O c a j e r drže d a n e d o l i k u j e d a s e S i n s t a v i n a i s t u r a z i n u s O c e m . A r i j e v c i naglašuju d a j e S i n v r e m e n s k i mlađi o d O c a j e r i h d i j e l e v j e k o v i . Čast j e S i n a niža o d O č e v e te ga se ne s m i j e s p o m i n j a t i z a j e d n o s O c e m u s l a v o s p j e v u . Redoslijedom S i n dolazi nakon Oca. Sredstvo je k o j i m je B o g stvorio ostala stvorenja . T a j j e n a u k , ništeći b i t Evanđelja, i z a z v a o b u r u p r o t e s t a u C r k v i . C r k v a g a j e o s u d i l a g . 325. u N i c e j i . N i c e j s k i O c i u s t v r diše p r o t i v A r i j a d a j e K r i s t k a o B o g n e s a m o »iz O č e v e biti«, v e ć s O c e m »istobitan« . R i j e č »istobitan« u srce je p o g o d i l a arijevsku herezu jer o K r i s t u v e l i da mu je kao B o g u bit jedna te i s t a s b i t i B o g a O c a . To znači N i c e j s k i »istobitan«. 38

37

Ponicejske

teološke

stranke

S a b o r s k o m o s u d o m a r i j e v s k a h e r e z a n i j e , n a žalost, u n i ­ štena. Poteškoće t e k započeše. U p r a v o s e n e m o g u p o b r o j i t i sinode k o j e s u o d g . 325—381 i m a l e s v r h u d a n a đ u p r a v i i z r a z k o j i m b i s e i z r a z i o položaj S i n a u božanskom o t a j s t v u . S v a k i d a n se, t a k o reći, s t v a r a o n o v i o b r a z a c v j e r e . U toj složenoj e p o h i , do p o j a v e pneumatološkog p r o b l e m a , d a d e se razlučiti n e k o l i k o teoloških s m j e r o v a k o j e v a l j a i m a t i p r e d očima j e r u n j i h o v u je ozračju nastajao i B a z i l i j e v spis o D u h u . J e d a n j e dio Istočnih b i s k u p a bez o t e z a n j a p r i s t a o u z N i c e j s k i »istobitan«. V o đ a j e t e s t r a n k e b i o A t a n a z i j e V e l i k i (295—373). U z »istobitan« p r i s t a o j e također kršćanski Z a p a d . B a z i l i j e n i j e i z početka p r i p a d a o toj s t r u j i . V i d j e s m o d a g a j e N a o v i m m j e s t i m a B a z i l i j e donosi A r i jev n a u k : I I I , 5 . 9 ; V I , 13—15; X I , 27; X V I I , 43; X X V , 59; X X X , 77. To je g l a s o v i t i homoousios. S a s a t v l j e n je od homos, »isti« i ousia, »bit«, »na­ rav« . O t u d »istobitan«. 30

:]1

18

krstio arijevski nastrojen Dianej. B a z i l i j a je nicejskom vjero­ v a n j u doveo A p o l i n a r , k a s n i j i začetnik a p o l i n a r i z m a . V a l j a z a ­ h v a l i t i A t a n a z i j u i B a z i l i ju da se i na I s t o k u očuvao i konačno bez p r i m i s l i bio prihvaćen svečano proglašeni »istobitan«. T u teološku s k u p i n u , b r o j e m n e z n a t n u , n a z i v a m o homousijci I l i nicejci j e r su n j e n i članovi s t a j a l i uz n i c e j s k i S a b o r i »istobitan < (homoilsios). H o m o u s i j c i m a s u p o n a u c i v e o m a b l i z u homoj-usijcr". R a z ­ l i k u j u s e samo j e d n i m j o t o m . V e ć i n a Istočnih b i s k u p a p r i p a ­ daše toj s t r a n c i . V j e r o j a t n o je i B a z i l i j e u m l a đ i m d a n i m a n a g i n j a o t i m k r u g o v i m a . I z r a z homoiousios (sličnobitan), s u ­ sreće s e p r v i p u t n a s i n o d i u S t r m i j u ( S r i j e m s k a M i t r o v i c a ) g . 357. J a v n o j e p o t v r đ e n n a a n c i r s k o j s i n o d i g o d i n u d a n a k a ­ s n i j e . K a k o s u i c a r a p r i d o b i l i z a taj i z r a z , h o m o j u s i j s t v o postade službena d v o r s k a v j e r a . T l o m o j u s i j c i s u o d b a c i v a l i »istobitan« j e r su se b o j a l i da se n j i m e d o v o l j n o ne ističe o s o b ­ na r a z l i k a i osobnost O c a i S i n a . B o j a z a n je v j e r o j a t n o p o t e k l a o t u d što se u N i c e j s k o j o s u d i riječi bit (ousia) i hipostaza s h v a ­ ćene k a o istoznačnice. S a b o r je, n a i m e , osudio one k o j i uče d a S i n d o l a z i i z n e k e d r u g e hipostaze i l i b i t i , a n e Očeve. P r e m a tome, t v r d n j a d a j e S i n »istobitan« O c u , a k o »istobitan« n i j e d o b r o shvaćen, m o g l a je ponešto z a s j e n i t i osobnost p r v e i d r u g e božanske Osobe. G o v o r o i s t o b i t n o s t i mogao se u z e t i za riječ o istohipostatičnosti. Budući da izričaj homojusios i l i »sličan p o biti« b o l j e naglašava o s o b n u r a z l i k u O c a i S i n a , n i j e čudno što s u j e r a d o p r i h v a t i l i Istočni b i s k u p i . M e đ u pristašama riječi homojusios n a p o m i n j e m o M e l e c i j a A n t i o h i j s k o g i Ćirila J e r u ­ z a l e m s k o g . A t a n a z i j e i H i l a r i j e priznaše da su h o m o j u s i j c i u srži p r a v o v j e r n i . Učili s u d a j e n a r a v S i n a posve »slična« O č e v o j b i t i . K r i s t u s u p r i z n a v a l i božanstvo i vječni o p s t a n a k . 30

Službeni o b l i k a r i j e v s t v a u to v r i j e m e p r e d s t a v l j a j u homejci . O n i su o d b a c i l i i »istobitan« i »sličnobitan«. O S i n u s u g o v o r i l i d a j e O c u samo »sličan«. G l a v n i i m j e p r e d s t a v n i k A k a c i j e palestinski. Homejci su svoju v j e r u i z r a z i l i na sinodi u C a r i g r a d u , god. 360. I z j a v i l i s u d a v j e r u j u d a j e S i n »sličan O c u k o j i g a j e rodio«. S t r a n k a n i j e b i l a j e d i n s t v e n a . U n j o j j e b i l o l j u d i različita o s v j e d o č e n j a . 10

11

Od homoioousios. Homoios znači »sličan«, a ousia »bit«. D a k l e : sličnobitan, sličan po b i t i , slične b i t i . as O bornoj usij cima v i d i J. G R I B O M O N T , fisotterisme, 26—27; G. B A R D Y , Macedonius, 1477; A . M . R I T T E R , Konstantinooel, 68—85; P . T h . C A M E L O T , Homeousiens, 831-832. Od homoios, »sličan«. « O h o m e j c i m a pobliže u P . T h . C A M E L O T , H c m e e n s , 828—829; Y . C O U R T O N N E , Temoin, 105. 159—160; J . G R I B O M O N T , ćsoterisme, 26—27. Z a p o n i e e j s k u teo­ l o g i j u v i d i T. ŠAGI-BUNIĆ, Izazov starih, 167—174. 38

40

19

Najkraći i n a j d o s l j e d n i j i a r i j e v c i b i l i su anomejci . N i s u b i l i b r o j n i , a l i s u s v o j i m s t a v o m p o k r e n u l i žuči j i v e r a s p r a v e , G l a v n i su im predstavnici Aecije A n t i o h i j s k i koga Bazilije spo­ m i n j e u Duhu Svetom * i E u n o m i j e C i z i č k i " . Ta d v o j i c a dadoše A r i j e v u n a u k u strogo f i l o z o f s k o r u h o . U g l a v n o m s u s e n a d a h ­ njivali Aristotelovom logikom i neoplatonskim mislima. Teolo­ g i j a i m j e s u s t a v n a i d o s t a n e r a z u m l j i v a . N e upuštajući s e p o t a n j e u a n o m e j s k o učenje, i z n o s i m o samo što o t o m n a đ o s m o u B a z i l i j e v u d j e l u . Iz s p i s a Duh Sveti v i d i se da su a n o m e j c i t v r d i l i d a j e S i n s k r o z različit p o n a r a v i o d O c a . S i n je, p o n j i m a , posve nesličan O c u . S v o j u s u m i s a o z a s n i v a l i n a t o m što O t a c i S i n i m a j u različite n a z i v e . I m e n a , drže a n o m e j c i , izražavaju n a r a v i . Z a a n o m e j c e S i n j e t e k s l u g a k o j i m s e O t a c služi u p r o v o đ e n j u s v o j i h d j e l a . S i n je samo oruđe u B o ž j i m rukama . 42

4

4 5

4 8

*

*

Čini n a m s e d a B a z i l i j e i m a p r e d očima sve t e a r i j e v s k e o g r a n k e k a d u Duhu Svetom n a p o m i n j e p r o t i v n i k e k o j i u B o g u »supr o s t a v i j a j u n a r a v i « . T i l j u d i , p o n j e g o v u m i š l j e n j u , k r š ­ ćanstvo p o n o v n o v r a ć a j u u p o g a n s t v o j e r K r i s t a s m a t r a j u s a ­ m o višim č o v j e k o m i l i možda p o l u b o g o m . D o k B a z i l i j e piše djelo Duh Sveti, još u v i j e k je u žiži teoloških razmišljanja K r i s t o v o božanstvo. S t o g a j e r a z u m l j i v o što j e p r v a p o g l a v l j a s v o g a d j e l a posvetio t i m p i t a n j i m a . P r i t o m s e j e digao n a d t e h ­ ničko r a s p r a v l j a n j e i n a d i l a z i o stranačke k r i l a t i c e , a l i j e zato B i b l i j o m , P r e d a j o m i filozofskim dokazom pokazivao koje m j e ­ sto p r i p a d a K r i s t u u B o ž j e m o t a j s t v u . Čak je i z o s t a v l j a o i N i c e j s k i »istobitan«. Služio se je riječju »istočastan« i n a d a o se 47

48

d a t a k o može bez štete z a p r a v o v j e r j e o k u p i t i sve i s t i n s k e p o k l o n i k e K r i s t o v a božanstva. D o k a z i v a o j e d a S i n u p r i p a d a i s t a čast, i s t a s l a v a i isto p o k l o n s t v o kao i O c u . Po B a z i l r j u , to je moguće t v r d i t i jer Otac i S i n i m a j u jednu i istu narav. U taj širi o k v i r v a l j a s t a v i t i i z l a g a n j a o S i n u k o j i m a j e C e z a r e j s k i b i s k u p započeo s v o j spis. B . Sabelijevstvo B a z i l i j e piše k n j i g u Duh Sveti vodeći također računa o teološkoj m i s l i k o j a j e s u p r o t n a a r i j e v s t v u . R i j e č j e o »sabelij e v s k o m zlu«, k a k o kaže B a z i l i j e . T o zlo s v o d i kršćanstvo n a židovstvo j e r »stapa osobe«. D o v o l j n o i h n e r a z l i k u j e t e » m i ­ ješa p o j a m O c a i Sina«. P o S a b e l i j e v o j n a u c i O t a c , S i n i D u h S v e t i s a m o s u i m e n a z a različite o b l i k e božanskog d j e l o v a n j a . U z b i l j i n e m a n i O c a n i S i n a n i D u h a S v e t o g a . P o s t o j i samo božanstvo k o j e se, k a d s t v a r a , zove O t a c , k a d o t k u p l j u j e S i n , i k a d posvećuje, D u h S v e t i . O t a c , S i n i D u h n i s u zasebne z b i l j e n i t i hipostaze. Z a s e n e postoje. T a j j e n a u k s i l i o B a z i l i j a d a u s p i s u Duh Sveti često ističe i s t i n s k u opstojnost O c a , S i n a i D u h a . Naglašavao j e d a s u h i p o s t a z e s a s v o j i m v l a s t i t o s t i m a i osobitostima . 50

51

C. D u h Sveti u teološkom r a z g l a b a n j u Najranije

4 9

Po anomoios, »nesličan«, Aecije u m i r e g. 370. Od n j e g o v i h d j e l a i m a m o jedan ulomak, u Duhu Svetom, I I , 4. O tome u s p . G. B A R D Y , Heritage, '809—827. O s i m tog u l o m k a postoje d i j e l o v i njegova spisa Svntagrnation. V i d i L. R. W I C K H A M , Svntagrnation. E u n o m i j e bijaše n a j p r i j e A e c i j e v učenik, p o t o m p r i j a t e l j i s u r a d n i k . R o d o m je sa sela na g r a n i c i G a l a c i j e i K a p a d o c i j e . Stekao je v e l i k u n a o b r a z b u . B i o je ge­ n i j a l a n čovjek. N a p i s a o j e m n o g a d j e l a k o j a s u p o b i j a l i ondašnji t e o l o z i među k o j i ­ ma i B a z i l i j e . D j e l a su mu sačuvana samo u o d l o m c i m a . N a p o m i n j e m o Apologetikos ( F G , 30, 835—868) i Apologia hyper apologias. E u n o m i j e u m l a d o s t i živi u C a r i g r a d u . G. 358. o d l a z i u A n t i o h i j u gdje ga arijevski, b i s k u p r e d i za đakona. G. 360. postaje cizičkim b i s k u p o m . N j e g o v o m i A e c i j e v o m z a s l u g o m a n o m e j i z a m p o b j e đ u j e n a s i r raijskoj ( S r i j e m s k a M i t r o v i c a ) s i n o d i . E u n o m i j e u m i r e g. 395. ' O a n o m e i z m u v i d i J. D A N I E L O U , Le IVeme slecie, 51—54; H. D O R R I E S , De Špiritu, 8—14; A. H E I S I N G , Heilige, 283—290; L. R. W I C K H A M , Date, 231—240, Syntagmation, 532—569; L. A B R A M O W S K I , Eunomios, 809—827. O a n o m e i z m u u Duhu Svetom u s p . I I , 4; I I I , 5; I V , 6; V, 11. Duh Sveti, X X X , 77. Duh Sveti, X X X 77. Za n a u k o S i n u u Duhu Svetom v i d i V, 7; V I , 15; V I I ; V I I I , 18—21. 42

43

44

45

43

47

48

49

20

doba

P r v i h je stoljeća C r k v a živjela u D u h u i od D u h a . O n j e m u se u t i m v j e k o v i m a m a l o i škrto p i s a l o . I ono što je zabilježeno n a p o č e t n i č k o m j e s t u p n j u . D u h n i j e b i o u t e o l o g i j i točno o d r e ­ đen l i k . Još n e posjedovaše i s t a k n u t i j e m j e s t o . I s t i n a j e d a s u a l u z i j e n a D u h a b r o j n e , a l i još u v i j e k pojedinačne i u z g r e d n e . U p r v o m kršćanskom r a z d o b l j u j e d v a da je što rečeno o n a r a v i i d j e l i m a D u h a . N i s u b i l i izvučeni zaključci o t u d što s e D u h n a l a z i u v j e r o v a n j u i k r s n o j f o r m i uz O c a i S i n a . Može se reći da je t a d a n a u k o D u h u više uključen u obični i d n e v n i B a z i l i j e , p o običaju svoga v r e m e n a , božansku T r o j i c u n a z i v a hipostazama. T i m e želi reći da su p r a v e z b i l j e . U t o m s m i s l u i m a m o riječ hipostaza u V, 7; X V I I I , 44. 45. 47 i X X V , 59. T r i božanske h i p o s t a z e B a z i l i j e označuje također riječ­ j u prosopon k o j a i z v o r n o znači »maska«, »krinka«, »krabulja«, »lice« n a p o z o r n i c i , a l i v r e m e n o m postaje tehnička riječ za »osobu«. U t o m s m i s l u u V, 8; X V I I I , 45; X X I , 52; X X X , 77. P r e m a tome, n a s u p r o t S a b e l i j u , B a z i l i j e v j e r u j e da. s u u B o g u t r i h i p o s t a z e , t j . t r i zasebna prosopona i l i osobe. O sabelijevstvu u B u h u S v e t o m u s p . X X V , 59; X X X , 77; V. 7. O sabelijevstvu općenito u B a z i l i j a , v i d i Y. C O U R T O N N E , Temoin, 134—139. S a b e l i j e , po k o m e je nazvana hereza, potječe iz L i b i j e . O k o g. 217. d o l a z i u R i m . Njegov je n a u k o s u d i ) p a p a Kalist. 50

51

21

c r k v e n i život, nego p r e d m e t o z b i l j n i j e g z n a n s t v e n o g istraživa­ n j a i razmišljanja '. T o n a p r v i p o g l e d čudi. A l i z a t o p o s t o j i s t a n o v i t o o p r a v ­ d a n j e . D u h j e S v e t i d j e l o v a o u dušama. I z n u t r a j e v o d i o dobru, kreposti i istini. N i j e se utjelovljen pojavio na zemlji. S t o g a j e b i l o teže u p o z o r i t i n a n j e g o v a d j e l a . T r e b a l a j e p o v i ­ j e s n a u d a l j e n o s t d a s e može uočiti k a k o j e D u h n a d j e l u u B o ž j o j C r k v i . T e k s e t a d a m o g l o k a z a t i d a j e širenje Evanđelja ostvareno v o d s t v o m i p o t i c a j i m a B o g a D u h a . 5-

53

5 4

Na

Nicejskom

saboru 55

56

57

i

Eunomije

A e c i j e i E u n o m i j e također čudno misliše o B o ž j e m D u h u . Čini s e d a s u u p r a v o o n i p i t a n j e D u h a p r v i u v e l i u teološko 5 8

O najranijoj pneumatoiogiji usp. W. Đ, H A U S C H T L D , Geist, Pneumatomaclien, 6 ; I . O . d e U r b i n a , M i c e e 152;' J . G R I B O M O N T , Ćsprit, 1257; G . L . P R E S T I G E , D i e u . 87; T . J . ŠAGI-BUNIĆ, P o v i j e s t , 446 s i . 53 Poznato je tumačenje G r g u r a N a z i a n s k o g u P e t o m teološkom g o v o r u : »Stari je Zavjet jasno navijestio O c a , a S i n a na s k r o v i t način. N o v i je Zavjet objavio S i n a i dao n a z r e t i božanstvo D u h a . S a d a D u h b o r a v i među n a m a i očituje se j a s n i j e . K a d Očevo božanstvo još ne bijaše poznato, n i j e b i l o r a z b o r i t o da se očito naviješta S i n o v o ; i k a d S i n o v o božanstvo još ne bijaše prihvaćeno, n i j e t r e b a l o , ako s m i j e m reći, l j u d i m a t o v a r i t i n o v i teret govoreći im o B u h u S v e t o m (. . .) T r e b a l o je n a ­ predovati s u s l j e d n i m usavršeni i m a ( . . . . ) T r e b a l o je ići iz svjetlosti u svjetlost (. . .) da se može m o t r i t i k a k o bliješti i r o j s t v e n a svjetlost« (Iz f r a n c u s k o g p r i j e v o d a u B. P I A U L T , L e m v s t e r e d u D i e u vivant," Pariš, 1956). U s p . G . L . P R E S T I G E , D i e u , 87. Z a N i c e j s k i sabor v i d i I . O . d e U R B I N A , N i c e e , 152 i J . N . D . K E L L Y , E a r l v , 255—258. O A r i j e v o j p n e u m a t o i o g i j i u s p . J . N . D . K E L L Y , Altkristliche, 333—339; Ea'rfv, 255—258. O E u z e b i j e v o j m i s l i o D u h u , J . N . D . K E L L Y , 255—258. * 0 Aecijevoj i E u n o m i j e v o j pneumatoiogiji.. v i d i J . D A N I . E L O U , L e iVfeiiie s l e d e , 53—54; H . D O R R I E S , D e Špiritu, 8—14; L . R . W I C K H A M , Date, 231—240; Syntagmation, 532—569; A . H E I S I N G , H e i l i g e , 283—290; R . P . C . H A N S O M , B a s ! ! , 245—246. 52

?

54

53

50

57

58

22

Pisma

Serapionu

P r v i i z r a v a n s p o m e n izričita r a s p r a v l j a n j a o n a r a v i D u h a S v e t o g a d o l a z i i z E g i p t a . O k o god. 360. t m u j s k i b i s k u p S e r a p i o n piše A t a n a z i j u u t e b s k u p u s t i n j u d a s e n e k i o d n j e g o v i h v j e r n i k a čudno izjašnjavaju o D u h u S v e t o m . A r i j e v s t v o , d o d u ­ še, z a b a c u j u , a l i k r i v o uče o D u h u . Niječu d a j e B o g . T v r d e d a j e p o n a r a v i posve različit o d O c a i S i n a . D u h a s m a t r a j u s t v o r e n j e m i l i točnije anđelom odnosno j e d n i m o d d u h o v a k o j i služe S i n u . D u h je, p o n j i m a , s l u g a k o j i i z vršu j e Božja n a r e ­ đenja. A t a n a z i j e o d g o v a r a n a taj izvještaj u g l a s o v i t i m p i s m i m a S e r a p i o n u . P r o t i v n i k e n a z i v a tropicima i p o p r v i p u t u p o ­ t r e b l j a v a riječ pneumatomasi k o j a će p o s t a t i r e d o v i t i n a z i v za n i j e k a t e l j e božanstva D u h a S v e t o g a , i a k o n i j e s i g u r n o d a s u e g i p a t s k i tropici u s v e z i s k a s n i j i m pneumatomaškim r a s p r a ­ vama i borbama . 5 9

I a k o s u s e već p r i j e N i c e j s k o g s a b o r a širile s u m n j i v e g l a ­ sine o D u h u , t a j S a b o r n i j e d o d i r n u o pneumatološko p i t a n j e . S v a m u j e m i s a o b i l a usredotočena n a božanstvo S i n a . Još s e n i j e osjećao p r o b l e m D u h a S v e t o g a . S t o g a j e u N i c e j s k o m s i m ­ b o l u z a D u h a samo rečno: » I u D u h a Svetoga«. S a b o r s k i O c i v a l j d a n i s u p r i m j e t i l i d a j e A r i j e i o D u h u n a s t r a n o učio. T v r d i o je, doduše, d a j e D u h osoba, a l i j e m i s l i o d a s e p o b i t i r a z l i k u j e o d S i n a k a o što s e S i n r a z l i k u j e o d O c a . D u h je, p o A r i j u , samo p r v o i n a j odlični je S i n o v o s t v o r e n j e . I E u z e b i j e C e z a r e j s k i (263—339) imaše nedostatno p o i m a n j e o D u h u . T v r ­ dio je da se D u h , s t v o r e n po S i n u , u moći, d o s t o j a n s t v u i n a r a v i n a l a z i na trećem m j e s t u u T r o j s t v u . U T r o j s t v o je t e k stoga uključen j e r čašću i d o s t o j a n s t v o m n a d v i s u j e s v a o s t a l a s t v o ­ renja . Aecije

r a s p r a v l j a n j e . D u h je, p o n j i m a , s t v o r e n j e . S t v o r i o g a j e S i n p o O č e v u naređenju. D u h j e najsavršeniji m e đ u s t v o r e n i m bićima. N a r a v m u S i n o v o j n i j e n i slična. N e posjedjuje n i k a k v a u d j e l a u božanstvu n i t i i m a stvaralačku moć. S i n u s t o j i n a službi. S i n se n j i m e služi u d j e l u p r o s v j e t l j i v a n j a i p o s v e ć i ­ v a n j a . D u h je, t v r d e A e c i j e i E u n o m i j e , posve podložan S i n u .

6 0

61

62

63

Aleksandrijska

sinoda

N a u k e g i p a t s k i h p n e u m a t o m a h a u s k o r o j e naišao n a služ­ b e n u o s u d u . T o s e z b i l o n a s i n o d i što j e p o d v o d s t v o m A t a n a z i j a održana god. 362. u A l e k s a n d i j i . Tu je zabačeno učenje o n i h k o j i drže da je D u h s t v o r e n j e i da je s t r a n O č e v o j i S i n o v o j b i t i . D u h je, p o s i n o d i , v l a s t i t O c u i S i n u i n e o d j e l j i v o d n j i h o v e n a r a v i . U v j e t z a c r k v e n o zajedništvo otad j e o d b a ­ c i v a n j e pneumatomaških t v r d n j i . T a k o se po p r v i p u t u služ­ benoj i s p r a v i n a d o p u n j a n i c e j s k a z r e k a o D u h u . N a k o n a l e k s a n d r i j s k e sinode D u h postaje p r e d m e t r a s p r a v l j a n j a i i z v a n S e r a p i o n je od g. 339—362 b i s k u p u Trnu i s u E g i p t u . O n a u k u t i h l j u d i v i d i J . L E B O N , Athanase, 53; P . M E I N H O L D , Fneumatomaehoi, 1067. 1079. 1099; I. O. de U R B I N A , Nicee, 154; J. G R T B O M O N T , Makedonianismus, 1313—1314; W. D. H A U S C H I L D , Pneumatomachen, 17. Riječ je o Epistulae IV ad Serapionem. Potječu iz g. 358—362. U t i m P i s m i ­ m a i m a m o p r v i opširniji n a u k o D u h u . U z A t a n a z i j a n a k r i v i egipatski nauk osvr­ n u o se je i D i d i m S l i j e p i u De Špiritu Sancto. T a k o s u , uz B a z i l i j a , A t a n a z i j e i D i d i m teolozi D u h a Svetoga u r a n o j C r k v i . A t a n a z i j e p r o t i v n i k e D u h a Svetog n a z i v a tropici j e r su u p o t v r d u s v o j i h iz­ r e k a u z i m a l i m j e s t a iz B i b l i j e te ih bez o b z i r a na f i l o l o g i j u i smisao r i j e c i , posve s a m o v o l j n o , tumačili. N a z i v a ih pneumalomakhofintes, tj." d u h o b o r c i , b o r c i p r o t i v Duha. O odnosu između »tropika« i k a s n i j i h p n e u m a t o m a h a vidi A. L A M I N S K T , H e i l i g e , 30—35; J , N . D . K E L L Y , Early, 255—258, 59

80

61

62

63

E g i p t a . Čitav se Istok počinje živo z a n i m a t i za osobu i djelo D u h a S v e t o g a . P n e u m a t o l o g i j a postaje središnji teološki p r o ­ b l e m . T o t r a j e d o C a r i g r a d s k o g s a b o r a k a d j e završeno o b l i k o ­ v a n j e t r o j s t v e n e dogme. 64

Pneumatomasi P r a v i pneumatomasi dolaze i z h o m o j u s i j s k e s ranke. G l a v n i im je predstavnik Eustatije iz Sebaste . T o l i k o njegova m i s a o v l a d a pneumatomaškim g i b a n j e m d a b i n a j s h v a t l j i v i j e b i l o d a s u s e članovi pneumatomaške s t r a n k e n a z v a l i e u s t a t i j e v c i . E u s t a t i j e je za s v o j a p o i m a n j a našao pristaše u E l e u z i j u Cizičkom i M a r a t o n i ju N i k o m e d i j s k o m , P r e s u d a n d a t u m za p o v i j e s t pneumatomaškog p o k r e t a b i o j e l o m između E u s t a t i j a i B a z i l i j a u l i p n j u 372. D o t a d s u b i l i v e l i k i p r i j a t e l j i " i B a z i l i j e stajaše p o d E u s t a t i j e v i m u t j e c a j e m . B a z i l i j e , međutim, saznaje da E u s t a t i j e k o l e b a u v j e r i s o b z i r o m na božanstvo D u h a S v e t o g a čime se r a z l i k u j e od o s t a l i h kapadočkih i p o n t s k i h b i s k u p a . C e z a r e j s k i b i s k u p zaključuje d a s e p o t a n k o p o r a z g o v o r i s E u s t a t i j e m o t e o l o g i j i D u h a S v e t o g a . U tu ga je s v r h u posjetio u S e b a s t i u l i p n j u 372. D v a s u d a n a r a s p r a v l j a l i . B a z i l i j e je sa s a s t a n k a pošao r a d o s t a n j e r se s E u s t a t i j e m s u g l a -

sio u s v i m p n e u m a t s k i m p i t a n j i m a . Utanačili s u još j e d a n s a ­ stanak k a d će Eustatije potpisati ispovijed vjere k o j u su sasta­ v i l i u lipanjskim razgovorima. No prevrtljvi Eustatije nije došao n a d o g o v o r . Dapače, p i s m e n o j e o b a v i j e s t i o B a z i l i j a d a s n j i m k i d a zajedništvo i optužio g a d a j e p r i s t a l i c a A p o l i n a r o v e z a b l u d e . T a j e n e s u g l a s i c a između B a z i l i j a i E u s t a t i j a i s t i n s k i početak pneumatomaških n a p a d a n a božanstvo D u h a . 70

65

60

67

6 8

'* O značenju a l e k s a n d r i i s k e sinode za p n e ^ m a t o l o s i j u v i d i G. B A R D Y . Maceđonius, 1473; P. M E I N H O L D , Pneumatomachoi, 1079—1080; J . N . D. K E L L Y , AltchristIiche, 333—339; Early, 258—263. Riječ pneumatomaklios sastavljena je od pneuma, »duh« i makhomai, »boriri se«. O t u d a »duhoborci«, b o r c i p r o t i v D u h a . Riječ je načinjena p r e m a khristomakhountes k o j o m su označivani a r i j e v c i . J e d n a je i druga izvedena iz theomakhein, >boriti se p r o t i v Boga«. U s p . P. M E I N H O L D , Pneumatomachoi, 1066. K a k o j e E u s t a t i j e u s k o vezan s B a z i l i j e m , p o t r e b n o j e n a p o m e n u t i glavne p o d a t k e iz njegova života. Rođen je g. 300. Nagađa se da je u A l e k s a n d r i j i o k o g. 320. b i o A r i j e v učenik. Po p o v r a t k u u r o d n u A r m e n i j u , započeo je v i l i k i m o n a s k i p o k r e t . E u s t a t i j e je otac m a l o a z i j s k o g monaštva. B i o je strog u a s k e z i . Na žalost u mnogo čemu je k a o m o n a h bio e k s t r a v a g a n t a n te ga je stoga iz Sebaste prognao v l a s t i t i otac, b i s k u p u t o m g r a d u . O t u d je prešao u C e z a r e i u , p o t o m u N i k o m e d i j u te Carigrad gdje je s uspjehom širio ascetsko gibanje. I sabori su ga osuđivali jer je njegov način života kao m o n a h a p r e l a z i o r a z u m n e o k v i r e . G. 356. postaje b i s k u ­ p o m u S e b a s t i . Iduće godine o b i l a z i S i r i j u , E g i p a t i M e z o p o t a m i j u da bi što bolje u p o z n a o tamošnji m o n a s k i život. G . 356. p r e d v o d i poslanstvo u R i m p a p i L i b e r i j u . P r e d s i n o d o m u T i a n i čita p a p i n o p i s m o . G. 372. p r e k i d a s B a z i l i j e m i konačno prelazi p n e u m a t o m a s i m a . U m r o je g. 372. O n j e m u v i d i A. A N G E L I , Basilio, 103. 105; Y C O U R T O N N E , Temoin, 179—222: J. G R I B O M O N T , ćsoterisme, 29—41; W. K A F N E R , 1203—1204; E u s t a t i j a j e h t i o r e h a b i l i t i r a t i F . L O O F S , Eusthatius. A u t o r m i s l i d a b i C r k v a E u s t a t i j a s l a v i l a kao v e l i k o g sveca d a n i j e došao u s u k o b s B a ­ z i l i j e m . B a z i l i j e b i n a n i o štetu E u s t a t i j e v u d o b r u g l a s u . B i o j e h o m o jusi jac. B i s k u p o m g a r e d i M a c e d o n i j e , J e d a n j e o d vođa p n e u ­ m a t o m a h a . V i d i P . M E I N C H O L D , Pneumatomachoi; J . DANIĆLOU, L e IVeme s l e d e , 55. Pošto r a z d i j e l i svoja i m a n j a s i r o m a s i m a , postaje m a n a h . U C a r i g r a d u o s n i v a s a m o s t a n . Z a b i s k u p a N i k o m e d i j e posvećuje g a M a c e d o n i j e . U s p , P M E I N C H O L D . P n e u m a t o m a c h o i , 1074—1075: l . O . d e U R B I N A , N i c e e , 156. ^ E u s t a t i j e nije bio samo B a z i l i j e v o s o b n i p r i j a t e l j , već i njegovo o b i t e l j i . Ra / i l i jeva m a j k a , šest n\ Ma k i m a i brat N e k r a c i j e živjeli su u samostanu po načelima koja je o d r e d i o {'ustatije. B a z i l i j e je p r a t i o E u s t a t i j a na C a r i g r a d s k i sabor g. 360 Po E u s t a t i j e v u savjetu poduzeo ie p u U n / . n j c u s v r h u upoznavanja i^točnou monaš tva. 6

G o d i n e 376. E u s t a t i j e drži s i n o d u s E l e u z i j e m u C i z i k u gdje prihvaćaju r a d i k a l n e E u n o m i j e v e i A e c i j e v e p n e u m a t s k e p o ­ s t a v k e . Z a d a l j n j e uređenje pneumatomaške s k u p i n e v e o m a j e značajna s i n o d a u K a r i j s k o j A n t i o h i j i , god. 378. T u j e n a r a s u l u h o m o j u z i j s k e s t r a n k e o s n o v a n a zasebna pneumatomaška s t r a n ­ k a . G o d i n e 380. s t r a n k a postaje posebna C r k v a , i a k o ć e v l a s t i t i m ređenjima početi t e k g , 387. T a z a j e d n i c a ostaje n a životu do p o l o v i c e petog stoljeća. N a C a r i g r a d s k o m s a b o r u god. 381. b i l i s u p r i s u t n i i p n e u ­ matomasi . S k u p i n u od 36 njihovih biskupa predvodio je E l e u z i j e . S a b o r s k i s u s e O c i n a d a l i d a b i m o g l o doći d o s p o r a z u m a . S t o g a s u z a svoje v j e r o v a n j e b i r a l i i z r a z e z a k o j e s u m i s l i l i d a s u p n e u m a t o m a s i m a p r i h v a t l j i v i . U z a sve to, p u k o t i n a i z m e ­ đ u C r k v e i p n e u m a t o m a h a bijaše odveć d u b o k a d a b i došlo d o i z m i r e n j a . Videći d a n e m o g u p r i h v a t i t i S a b o r s k i n a u k p n e ­ u m a t o m a s i napuštaju C a r i g r a d . S a b o r j e u s v o m k a n o n u m e đ u heretike ubrojio i pneumatomahe. 71

65

Pneumatomaški

nauk

66

67

N a u k p n e u m a t o m a h a n i j e l a k o ožeti. D j e l a i m s e n i s u sačuvala te n j i h o v u m i s a o m o ž e m o naći j e d i n o u s p i s i m a n j i h o ­ v i h p r o t i v n i k a . O v o j e o s n o v n a pneumatomaška t v r d n j a o D u h u : D u h S v e t i n i j e B o g . N e p o s j e d u j e n i k a k v o božanstvo. O i s t o b i t n o s t i D u h a s O c e m i S i n o m ne može b i t i g o v o r a . D u h s e n e s m i j e p r i b r a j a t i božanskoj n a r a v i . N e d o l a z i »iz B o g a « j e r b i u t o m slučaju b i o »brat« Jedinorođencu. N i j e n i »iz Sina«. T a d b i m u B o g O t a c bio »djed«. T a k o s u u m o v a l i p n e u m a t o m a s i . N j i h o v a j e p r a v a m i s a o o D u h u ovo: D u h n i j e n i B o g n i s t v o r e n j e . S r e d n j e j e biće između B o g a i s t v o r e n j a . Stoga k a d g a i n a z i v l j u s t v o r e n j e m , o d m a h n a d o d a j u d a s e

68

24'

O B a z i l i j c v u razgovoru s E c u s l a t i i e m i E u s i a H j e v u nedolasku n a sastanak / i potpisivanje v j e r o i s p o v i j e d i rr. 372. riđi P. M H I N C H O I . D . P n e u m a f o n i a e h o i , 1084; B P R U C I I E , B a s i l e , 62, 74. 99; 'Y. r O L R T O M \ r , T e m o i n . i7 > 183. 180; f GRLIO M O N T , Ćsotrerisme, 40 —41. 0 p n cu m a tornas im a na C a r i g r a d s k o m s a b o r u , v i d i A. M. RITTER,Konstantinopel, 79—85; J. G R I B O M O N T , Makedonianismus, 1313—1314. 7f1

T

(

71

25

r a z l i k u j e od stvorenja. M a k a r je D u h a stvorio S i n kao i ostala bića. D u h je i p a k drukčiji nego d r u g a biča. Veći je i uzvišeniji o d n j i h . P n e u m a t o m a s i z a D u h a r a d o kažu d a j e anđeo. N o i t a d n a d o d a j u d a j e časniji o d o s t a l i h anđela. Po sudu pneumatomaha D u h nema udjela u stvaranju j e r j e s a m s t v o r e n . Isto t a k o n i j e i z v o r života k a d o d S i n a d o b i v a život. U l o g a m u j e d a v o d i B o g u , uči k r e p o s t i i o p l e m e ­ n j u j e čovjeka. D u h j e Božji d a r č o v j e k u . U č o v j e k u b o r a v i i d j e l u j e . D a j e B o g , b i o b i u d a l j e n o d č o v j e k a i posve m u tuđ. P n e u m a t o m a s i t o l i k o ističu nazočnost D u h a u duši da se l a k o m o ž e p o m i s l i t i k a k o g a uopće n e s m a t r a j u z a s e b n o m osobom. D u h i m j e božanska s i l a k o j a č o v j e k a p o k r e ć e n a d o b r o . P n e u ­ m a t o m a s i također često ističu d a j e D u h s l u g a O c a i S i n a . O t u d j e posve jasno zašto s u s e o p i r a l i d a D u h u i s k a z u j u b o ­ žansku čast s k u p a s O c e m i S i n o m . N i s u n i k a k o m o g l i d o p u ­ stiti da D u h i m a mjesta uz Oca i S i n a u slavospjevima . 72

PneumatomaŠki

dokaz

Pneumatomasi u svojim iskazima o D u h u uglavnom zanemariše b i l o k a k a v metafizički d o k a z . S m a t r a l i s u d a s e p a m e ć u ništa v a l j a n o ne m o ž e reći u p n e u m a t o i o g i j i . Isto se t a k o n i s u h t j e l i o b a z i r a t i n a P r e d a j u . T o i h j e p r i s i l i l o d a svoje t v r d n j e p o t k r i j e p l j u j u isključivo S v e t i m p i s m o m . B i b l i j s k a s u m j e s t a u z i m a l i doslovce. V o d i l i s u s e samo z v u k o m riječi. Rečenice s u t r g a l i i z n j i h o v a s k l o p a . N i s u s e p i t a l i z a smisao rečenica. G l a v n o im je bilo da se njihova izreka o D u h u slovom nalazi u navedenom tekstu. Iz S t a r o g z a v j e t a najrađe su n a p o m i n j a l i Ara 4,13 g d j e u g r č k o m t e k s t u piše da je B o g »stvorio Duha« (ktizon pneuma). O t u d su dokazivali svoju temeljnu zasadu da je D u h stvorenje (ktisma). N i s u h t j e l i v i d j e t i da pneuma znači vjetar i da j e d i n o to značenje o d g o v a r a Am 4,13. Iz S t a r o g z a v j e t a još su p o s i z a l i za Zah 1,9 i 4,5. A n đ e l a o k o m e je riječ u te d v i j e rečenice bez o k l i j e v a n j a izjednačivali su s D u h o m S v e t i m . U N o v o m se z a v j e t u najviše n a v r a ć a j u na Heb 1,14. Tu je g o v o r o »služničkim d u h o v i m a « . P n e u m a t o m a s i s u držali d a j e i D u h S v e t i j e d a n o d t i h služinskih d u h o v a . N a t e m e l j u I v 1,3 g d j e s e t v r d i da je Riječ »sve stvorila«, p n e u m a t o m a s i zaključiše da u sve :

v a l j a u b r o j i t i i D u h a S v e t o g a . Tumačeći i z r e k u : »Gospodin j e D u h « (2 Kor 3,17), t v r d i l i su da riječ »Gospodin« ne označuje D u h a Svetoga. P n e u m a t o m a s i u s v o m d o k a z i v a n j u n a v o d e i Rim 8,11. U toj rečenici n a l a z e d o k a z z a svoje d v i j e t v r d n j e : D u h j e B o ž j i d a r u v j e r n i k u i s r e d s t v o j e k o j i m B o g d j e l u j e . Budući d a je D u h po Rim 8,11 u n a m a , p n e u m a t o m a s i v e l e , da ne m o ž e b i t i B o g . J e d i n o može b i t i Božja m i l o s t i s k a z a n a kršćaninu. P r i j e d l o g o m bi p a k po u Rim 8,11 b i l o p o k a z a n o da je D u h posrednik i sredstvo Božjeg djela. P r o t i v n i c i D u h a često u p o m o ć z o v u i 1 Tim 5,21 g d j e su u z B o g a i K r i s t a k a o treći član s p o m e n u t i anđeli. T o j e z a p n e u m a t o m a h e d o k a z d a j e i D u h S v e t i j e d a n o d »izabranih anđela« o k o j i m a je g o v o r u 1 Tim 5,21. K tome s 1 T r n 5,21 d o k a z i v a h u d a D u h a n e s m i j e m o s m a t r a t i B o g o m , m a d a je u n e k i m b i b l i j s k i m u l o m c i m a p r i b r o j e n O c u i S i n u . U 1 Tim 5,21 v i d i m o da su i anđeli b r o j e n i s B o g o m pa ih i p a k ne u k l j u č u j e m o u božanstvo. P n e u m a t o m a s i s u se, o s i m n a t a b i b l i j s k a m j e s t a , p o z i v a l i na s v e t o p i s a m s k u šutnju. I s t i c a l i su da u B i b l i j i n e m a o t o m govora da je D u h Bog, da je Gospodin, istobitan s O c e m i S i n o m ; d a j e S t v o r i t e l j i l i d a m u d u g u j e m o božansko k l a n j a n j e . Budući d a P i s m a o tome ništa n e k a z u j u , p r o t i v n i c i D u h a zaključiše d a s e D u h u S v e t o m n i n e s m i j e p r i p i s a t i n a v e d e n a svojstva . 73

74

Pneumatomaško

povjesno

značenje

PneumatomaŠki p o k r e t i m a s t a n o v i t o p o z i t i v n o značenje z a p o v i j e s t t r o j s t v e n e d o g m e . C r k v a je, doduše, o d s v o j i h početaka v j e r o v a l a u blaženo T r o j s t v o . I p a k je teološka m i s a o u s t o l j e ­ ćima što p r e d h o d e p n e u m a t o m a s i m a usredotočena n a B o g a S i n a i n j e g o v odnos p r e m a B o g u O c u . T e o l o g i j a j e izražavana dvočlano — Otac, S i n . P n e u m a t o m a s i p o s t a v l j a j u p r v i t r o j s t v e n o p i t a n j e . P o d s i l o m pneumatomaških t v r d n j a stalo s e m e đ u t e o l o z i m a razmišljati k o j i j e p r a v i d o m e t N i c e j s k o g »isto­ bitan« u t r o j s t v e n o m o t a j s t v u . P o s t a l o je jasno da N i c e j s k o v j e r o v a n j e t r e b a u trećem članu n a d o p u n i t i ' " ' . R i m 8, 11: »Ako li D u h onoga k o j i u s k r s i Isusa od m r t v i h p r e b i v a u v a m a , onaj k o j i u s k r s i K r i s t a od m r t v i h , oživit će i s m r t n a t i j e l a vaša po D u h u svome k o j i p r e b i v a u vama«. O b i b l i j s k o m pneumatološkom d o k a z u pišu n a p r . G . B A R D Y , Maeedonius, 1477; P. M E I N C H O L D , Pneumatomachoi, 1066. 1093—1099; G. K R E T S C H M A R , Stu­ d i e n , 12; J. G R I B O M O N T , Makedonianismus, 1313—1314; \V. D. H A U S C H I L D , Pneumatomachen, 19—20. Značenje p n e u m a t o m a h a z a povijest dogme naglasili u P . M E I N C H O L D , P n e u ­ matomachoi,'1101 i W. D. H A U S C H I L D , Pneumatomachen, 6, 73

74

Z a nauk p n e u m a t o m a h a u s p . G . K R E T S C H M A R , Studien, 11—14; P . M E I N C H O L D , Pneumatomachoi, 1079. 1093—1095; G. B A R D Y , Maeedonius, 1476—1477; A. M . R I T T E R , Konstantinopel, 295—303; W . D . H A U S C H I L D . Pneuma lomachen, 1 9 21. 49—50. 222. 224; J . N . D . K E L L Y , Earlv. 258—263; B . P R U C H E , B a s i l e , 72—77. 72

28

75

27

Odnos

između

pneumatomaha

i

macedonij evaca

U p o v i j e s t i m a t r o j s t v e n e d o g m e p n e u m a t o m a s i se često n a z i v a j u m a c e d o n i j e v e i m a . T o j e poistovećenje ponešto čudno, i a k o se dade r a z u m i j e t i . Do g. 382, n e m a i s p r a v a u k o j i m a bi pneumatomasi b i l i zvani macedonijeveima. P r v i put su ta dva n a z i v a istoznačno u p o t r e b i j e n a u z a k o n u o d 25, s r p n j a 383. k a d j e bogoslužje z a b r a n j e n o h e r e t i c i m a k o j i nose i m e » m a c e d o ­ n i j evci-pneumtomasi«. Isto s e z b i v a u z a k o n i m a k o j i s u d o n e ­ s e n i g. 384, 423. i 428. P o s l i j e g. 383. i i z v a n z a k o n s k i h o d r e d a b a općenito se v e l i » m a c e d o n i j e v c i - p n e u m a t o m a s i « . P o s l i j e g. 400. n a z i v p n e u m a t o m a s i n e s t a j e t e j e d i n o ostaje m a c e d o n i j e v d . N a z i v macedonijevac izvorno nije vezan s i m e n o m p n e u m a t o m a h . M a c e d o n i j e v c i s u b i s k u p i k o j i n i s u p r i s t a l i n a svrgnuće arijevskog carigradskog biskupa Macedonija na carigradskoj s i n o d i g, 360. T o j su s k u p i n i p r i p a d a l i i k a s n i j i pneumatomaški v o đ e E l e u z i j e , M a r a t o n i j e i E u s t a t i j e . K a k o s u o n i nadživjeti M a c e d o n i j a i n j e g o v e pristaše, n a n j i h j e p r e n e s e n n a z i v m a c e ­ donijevci. O s i m toga i M a c e d o n i j e v n a u k o D u h u mogao je d a t i povoda da se njegovo i m e poveže s pneumatomaškim i m e ­ n o m . T i m e postaje r a z u m l j i v o zašto s u p n e u m a t o m a s i p r o z v a n i macedonijevcima, m a k a r je Macedonije već davno m r t a v k a d s e pneumatomaška z a j e d n i c a počela s t v a r a t i . 7 6

7 7

7 8

DRUGO

POGLAVLJE

SPIS O D U H U S V E T O M E Temeljni sud B a z i l i j e j e n a p i s a o više d j e l a . I p a k n i j e d n o n i j e t a k o s l a v n o k a o k n j i g a o D u h u S v e t o m . Čim r e k n e m o B a z i l i j e , gotovo s m j e s t a m i s l i m o n a spis Duh Sveti. T o d j e l o i m a p o v l a ­ šteno m j e s t o u r a z v o j u kršćanske m i s l i . P o v i j e s t p n e u m a t o l o g i j e n e m o ž e s e n i z a m i s l i t i bez B a z i l i j e v a spisa. U n j e m u C e z a r e j s k i b i s k u p sažima svoj d o p r i n o s u n a p o r i m a C r k v e d a i z r a z i u s v o j p u n i n i svoje v j e r o v a n j e . P u t o d N i c e j e d o C a r i g r a d s k o g sabora o D u h u S v e t o m v o d i preko B a z i l i j e v a djela. To je djelo j e d n o o d n a j s l a v n i j i h u g r č k o j otačkoj književnosti. N a p n e umatološkom j e p o d r u č j u klasično. N e p r o c j e n j i v e j e v r i j e d ­ n o s t i p a g a stoga C r k v a čuva i n j i m e h r a n i s v o j u d j e c u . 1

2

B a z i l i j e j e s v o j i m d j e l o m h t i o pobožnost D u h u S v e t o m s t a v i t i n a čvrste d o g m a t s k e t e m e l j e . R a z u m s k a u m o v a n j a u pneumatologiji svodio je na p r a v u m j e r u . T i m e se odupirao l j u d i m a k o j i s u držali d a s e božansko dade točno i z r a z i t i l j u d ­ s k i m riječima. B a z i l je u Duhu Svetom odlučno s u z b i j a t a k a v r a c i o n a l i z a m . M n o g i su se ustručavali v j e r o v a t i u božanstvo i osobnost D u h a . C e z a r e j s k i i m b i s k u p o t v a r a oči i potiče i h n a p r a v o v j e r j e . U k n j i z i Duh Sveti n a d a s v e štiti s l o b o d u z n a n ­ s t v e n o g istraživanja i r a d a . S m a t r a da p o s t i g n u t o i s i g u r n o v a l j a čvrsto držati. A l i p u t j e traženja t o l i k o d u g k o l i k o j e neistraživo B o ž j e o t a j s t v o .

M a c e d o n i j e postaje kao a r i j e v a c c a r i g r a d s k i m b i s k u p o m g. 342. Od g. 35$. vođa je h o r n o j u s i j a c a . U m i r e m a l o p o s i i i e g. 364. U s p . P. M E I N C H O L D , Pneumato­ machoi, 1073. 1075; A . M . R I T T E R , Konstantinopel, 43—74; V . G R U M E L , Makedonios, 1314. 77 M a c e d o n i j e v n a u k o D u h u o d i s t a je sličan klasičnoj pnetimatološkoj z a b l u d i * D u h nema j e d n a k o dostojanstvo kao Otac i Sin; treba ga odijeliti od O c a i Sina; D u h n e m a udjela u božanskoj s l a v i ; D u h ie sluga Oca i S i n a ; u b r a j a se među a n ­ đele. U s p . P. M E I N C H O L D , Pneumatomachoi, .1078; I I . D O R R I E S , De Špiritu, 80. O o d n o s u među n a z i v i m a »pneumatomasi« i »macedonijeci« v i d i P . M E I N C ­ H O L D , Pneumatomachoi, 1066. 1068—1070. 1073—1074. 78

78

28

U Duhu Svetom i m a m o z r e l i p l o d s v e g a B a z i l i j e v a životnog r a z m a t r a n j a . Tu je sabrao sve što je o D u h u m i s l i o i do čega se v i n u o pameću i s r c e m . T r a g o v i su v r e m e n a p r i s u t n i u d j e l u Među B a z i l i j e v i m d j e l i m a n a p o m i n j e m o ; Protiv Eunomija, Filokalia, Homilije o Ileksaemeronu, i t d . Pohvale se na račun s p i s a Duh Sveti m o g u čitati u s v i h B a z i l i j e v i h istraživača. V i d i n a p r . J . D A N I f i L O U , L e IVeme sieele, 49; H . D O R R I E S , D e Špiritu, 6 , 20; E . A. de M E N D I E T A , Pair, 129; J. C O M A N , Demonstration, 1.72—173. 209, i t d . 1

2

29

j e r je B a z i l i j e pisao u s v o m r a z d o b l j u i za svoje doba. I p a k se u Duhu Svetom z r c a l i opća v j e r a ondašnje C r k v e . B a z i l i j e v a je k n j i g a t i j e k o m p o v i j e s t i d o b i l a veće značenje nego j e pisac mogao s l u t i t i . U n j o j j e B a z i l i j e o d g o v a r a o n a p i t a n j a o n d a ­ šnjeg t r e n u t k a , a o n a j e p o s t a l a p u t o k a z z a c i j e l u C r k v u . Duh Sveti je B a z i l i j e v a d u h o v n a o p o r u k a i ostavština. T a k o su spis s h v a t i l i n j e g o v i učenici i p r i j a t e l j i . R a d o su ga čitali. S p o z n a l i s u d a n i j e s u h o p a r n a r a s p r a v a k o j a možda z a n i m a stručnjake, a l i j e posve d a l e k o o d s v a k o d n e v n o g života. B a z i l i ­ j e v ! čitači u vidješe da se p i t a n j a k o j a on obrađuje tiču s v a k o g p o j e d i n c a i da o rješenju t i h p i t a n j a o v i s i v j e r a u C r k v i . U k n j i z i Duh Sveti B a z i l i j e je z n a n s t v e n o m m e t o d o m r e k a o s v o j u p r e ­ s u d n u i odlučnu riječ . :!

Razlog, v r i j e m e n a s t a n k a , c i l j i p o v o d d j e l a B a z i l i j a je sigurno na pisanje knjige potakao razgovor s E u s t a t i j e m u l i p n j u 372. i n j e g o v p o s t u p a k n a k o n d o g o v o r a . E u s t a t i j e je u toj p r i g o d i i z n i o pneumatomaške d o k a z e p r o t i v božanstva D u h a S v e t o g a . B a z i l i j e i h j e s h v a t i o i z a p a m t i o . S t o g a n a m se čini da je i s t i n s k i B a z i l i j e v s u b e s j e d n i k i p r o t i v ­ n i k u Duhu Svetom E u s t a t i j e k a o p r e d s t a v n i k i glas p n e u m a t o ­ m a h a . Iz tog je d u h o v n o g r v a n j a s E u s t a t i j e m nastao spis Duh Sveti. To ne znači da C e z a r e j s k i b i s k u p u s v o m d j e l u ne v o d i računa i o o s t a l i m p r o t i v n i c i m a D u h a S v e t o g a . I m a m o d o j a m d a j e p r i k u p i o sve pneumatomaške p r i m j e d b e k o j e s u k o l a l e u teološkim k r u g o v i m a da bi o n j i m a u Duhu Svetom r e k a o s v o j u kritičku riječ. B a z i l i j e , doduše, i m a p r e d očima u p r v o m r e d u E u s t a t i j a i n j e g o v e istomišljenike, a l i se z a p r a v o bori protiv svih koji su u bilo kojem obliku obescjenjivali D u h a Svetog . 1

B a z i l i j e počinje spis p i s a t i p o t k r a j g. 374, a dovršava ga u g. 375. D j e l o je dao na j a v u t e k o n d a k a d su se s n j i m e s u g l a s i l i o s t a l i kapadočki b i s k u p i i posebice n j e g o v p r i j a t e l j A m f i l o h i j e . C e z a r e j s k i b i s k u p n i j e djelo n a m i j e n i o širokim k r u g o v m a , već j e i m a o p r e d s o b o m l j u d e k o j i s u upućeni u teološke r a s p r a v e . O t u d se nagađalo da je spis Duh Sveti 5

s o tome opširnije u H. D O R R I E S , De Siritu, 6—7. 20. 44. 80. 81. 90. 101. o ) ; i s t i , Basilius, 123; B. P R U C H E , B a s i l e , 7. 8. 211. 219. * B a z i l i j e u d j e l u Duh S v e t i p o b i j a E u s t a t i j a , ali i ostale pneumćUomaske z a b i t i de. U s p . H. D O R R I E S , De Špiritu, 85. 86. 90. 178. 179; \V. D. H A U S C H I L D P n e u inatomachen, 39. 42; A . H E I S I N G , H e i l i g e , 283, B . P R U C H E , B a s i l e , 77. 98; J . G R I B O M O N T , Esoterisme, 40, Renoncement, 463, Eustathe, 1710. . , . 5 Z a d a t u m s p i s a u s p . B . P R U C H E , Basile, 41—57; J . G R I B O M O N T , Esoterisme, 42- H . D E H N H A R D , Problem, 67; J . C O M A N , Demonstration, 172—173.

30

n a p i s a n z a monahe. I p a k j e v j e r o j a t n i j e d a j e p i s a n z a b i s k u p e k o j i su se trebali b o r i t i p r o t i v pneumatomaha. U tom je smislu v r i j e d n o n a p o m e n u t i d a j e Duh Sveti posvećen b i s k u p u A m f i l o h i j u . S a m B a z i l i j e p r i z n a j e d a n e b i želio d a njegovo djelo dospije b i l o k o m e u r u k e . Piše: »Zar je t v o j e ( A m f i l o h i j e ) i s k r e ­ ne l j u b a v i u v e l i k e r a s p i r i v a o m o j u revnost. Čvrstina i šutljivost tvoje ćudi jamči da rečeno neće b i t i izneseno p r e d s v j e ­ t i n u . O n o se, doduše, n e m o r a s k r i v a t i , a l i biserje n e t r e b a b a c a t i p r e d svinje« . C i l j j e d j e l a s a m B a z i l i j e i z r a z i o riječima: »Ti s i ( A m f i l o h i j e ) p r v o t n o z a t e l j u d e (pneumatomahe) i l i ,ako s u o n i s k r o z neizlječivi, r a d i s i g u r n o s t i o n i h što i h sreću tražio da se iznese j a s a n n a u k o s m i s l u sadržanu u t i m s l o g o v i m a ( s l a v o s p j e v n i m prijedlozima)«". N e p o s r e d a n p o v o d z a djelo pružio j e b l a g d a n sv. E u p s i h a . T o g je d a n a (5. i l i 7. r u j n a 374.) B a z i l i j e p r e d v o d i o bogoslužje i u p o t r e b l j a v a o d v o s t r u k i s l a v o s p j e v . J e d n o m b i r e k a o : »Slava O c u sa S i n o m i sa S v e t i m D u h o m « , d r u g i p u t : »Slava O c u po S i n u u D u h u Svetom«. B a z i l i j e s p o m i n j e d a s e n e k i o d nazočnih oštro suprostaviše s l a v o s p j e v u : »Slava O c u sa S i n o m i sa S v e t i m D u h o m « . Za n j i h su to »čudne« riječi i u p r o t u s l o v l j u sa d r u g i m oblikom slavospjeva . A m f i l o h i j e je zamolio B a z i l i j a da protumači smisao osporenog s l a v o s p j e v a i t a k o je n a s t a l o djelo o D u h u S v e t o m . O d g o v o r je A m f i l o h i j e v o j želji. 6

7

9

Pitanje autorstva R i j e t k o j e k a d t k o osporavao d a j e B a z i l i j e a u t o r k n j i g e Duh Sveti. T e k je Erazmo, prevodeći djelo, p o s u m n j a o da je C e z a r e j s k i b i s k u p sastavio čitav spis. Erazmo je m i s l i o da p o ­ g l a v l j a 17—29 n i j e n a p i s a o B a z i l i j e . T o j e t v r d i o n a t e m e l j u d v i j u činjenica. P r v a je što se s p o g l a v l j e m 17. s t i l s p i s a m i j e n j a . T a j e t v r d n j a točna. Rečenice s u u t o m d i j e l u n e d o t j e r a n e i teže r a z u m l j i v e . A l i to se dade r a z u m i j e t i i bez p o z i ­ v a n j a n a n o v o g a u t o r a . B a z i l i j e d r u g i dio k n j i g e piše b o l e s t a n te se žuri da je što p r i j e dovrši. O t u d s t i l s k a neuglađenost. D r u g i r a z l o g neautentičnosti Erazmo je v i d i o u t o m što u pog. 17—29 a u t o r sve više posiže za f i l o z o f s k i m d o k a z o m d o k je u r a n i j i m p o g l a v l j i m a f i l o z o f i j u p o t c i j e n j i v a o . Erazmo i u t o m i m a d o n e k l e p r a v o . I p a k v a l j a reći da se pisac Duha Svetog 1 ezoterijskoj s t r a n i B a z i l i j e v a d j e l a , u s p . H. D O R R I E S , De Špiritu, 46. 121. l^r T^^ ' °terisme, 22—50; E . A . de M E N D I E T A , Pair, 133. 134; 3. P R O U C H E , Autour, 225. Duh Sveti, X X X , 79. Duh Sveti, I, 3. •'» Duh Sveti, T, 3. 0

6

J

0

M

0

N

T

fis

7 8

31

i p r i j e pog. 17 često p o z i v a o na f i l o z o f s k e zasade. S t o g a m i s l i m o d a n i taj E r a z m o v d o k a z n e ugrožava B a z i l i j e v o p r a v o n a spis Duh Sveti « A . P U E C H i J . C O M A N drže d a j e pog. X X V I I 6 6 u m e t n u t o j e r d a o o b r e d i m a što i h B a z i l i j e n a t o m m j e s t u navodi nema spomena u dragim, njegovim djelima. No ni ta primjedba nije t a k v a da bi je trebalo uzeti ozbiljno. N a j b o l j i je d o k a z za B a z i l i j e v o a u t o r s t v o činjenica što se spis Duh Sveti u s v i m d i j e l o v i m a v e ć p o d k o n a c 4. stoljeća izričito c i t i r a i veoma rano prevodi . 1 1

10

1 2

Značajke djela S p i s Duh Sveti je p r a v a z n a n s t v e n a r a s p r a v a . I z n i m k a je samo u v o d n o p o s v e t i l o p i s m o A m f i l o h i j u i t u i t a m o p o n e k i pripovijednički o b o j e n u l o m a k . B a z i l i j e piše v e o m a p o m n o . D o b r o p o z n a j e protivnička mišljenja. Z a l a z i u p o j e d i n o s t i . Važe s v a k u riječ i s v a k i s l o g j e r m u j e n a d a s v e stalo d o i s t i n e . Stil spisa n i j e n i m a l o l a g a n . B a z i l i j e n a m j e r i c e izlaže bez v e l i k a u k r a s i v a n j a . I m a , doduše, s l i k a i u s p o r e d a b a , a l i j e n a ­ dasve s t v a r a n i k o n k r e t a n . Često z a l a z i u d i g r e s i j e što s v a k a k o narušava m i s a o n i s l i j e d . D j e l o m o ž e čitati s t r p l j i v i u s t r a j a n čitalac. 13

14

1 5

16

D j e l o Duh Sveti polemički j e spis. N i j e »nabožna« k n j i ­ žica r a z m a t r a n j a n i t i a p s t r a k t n o r a s p r a v l j a n j e . B a z i l i j e u Duhu Svetom zahvaća u životna c r k v e n a p i t a n j a . Često se služi d i j a ­ l e k t i k o m . Traži s l a b e s t r a n e p r o t i v n k a d a b i g a lakše p o b i o . T o n e čini i z p r a z n e želje z a p o b j e d o m , v e ć d a b i braći u v j e r i pružio s r e d s t v o u o b r a n i n j i h o v a v j e r o v a n j a . 1 7

Teškoće za razumijevanje B a z i l i j e v o j e d j e l o v e o m a složeno s a s t a v l j e n o . U n j e m u i m a više s l o j e v a . K a k o s e z b o g B a z i l i j e v a d u g a p r i j a t e l j s t v a s E u s t a t i j e m s u m n j a l o u n j e g o v o p r a v o v j e r j e , Duh Sveti je v e l i ­ k i m d i j e l o m opširna a u t o r o v a pneumatološka v j e r o i s p o v i j e d . U s p . B. P R U C H E , B a s i l e , 9—15. ^ u A. P U E C H , Histoire de la litterature grecque chrelienne, I I I , 2 9 3 b i l j . 1; J. C O M A N , D e m o n s t r a t i o n , 206. 12 O autentičnosti, v i d i u B. P R U C H E , Basile, 9 — 3 9 . 237. 2 3 8 . 13 U s p . Duh Sveti, I, 1—2. U s p . Duh Sveti, 1, 1—2. ^ . . 1 5 o B a z i l i j e v u s t i l u , u s p . B . P R U C H E , Basile, 9 - 1 5 , 2 3 0 - 2 3 3 ; J . C O M A N , De­ monstration, 202. 203. '» T a k o u Duh Sveti, X I I , 28; X I V , 31—33; X V , 34—35. 17 o k n j i z i Duh Sveti, kao književnoj v r s t i , u s p . B. P R U C H E , Basile, 3 7 — 3 9 . 2 3 1 . 10

14

r

t

T

T

>

32

1

r

n j t

U s p i s u se uz to v o d i računa i o p r o t v n i c i m a . B a z i l i j e im ne želi n a n i j e t i n e p r a v d u . N a s t o j i ih s h v a t i t i i dovesti k i s t i n i X to se osjeća na m n o g i m s t r a n i c a m a Duha Svetog. C e z a r e j s k i se b i s k u p također trudi, da pruži d o k a z e za ono što s m a t r a p r a v o v j e r n i m s t a v o m . S v e je to r a z l o g da je spis p i s a n na. više r a z i n a k o j e se često prepliću te stoga otežavaju shvaćanje B a z i ­ lijeva izlaganja. Z a s e b n a poteškoća p r i čitanju Duha Svetog d o l a z i od čestih i b r o j n i h o b j e k c i j a što i h susrećemo u t e k s t u . N i j e l a k o reći o t k u d su došle u d j e l o . Da je t e k s t što ga s a d p o s j e d u j e m o k o j i m slučajem d r u g o i z d a n j e B a z i l i j e v a spisa, t a d b i p r i g o v o r i m o g l i poteći o d čitača p r v o g i z d a n j a . B a z i l i j e b i u sadašnjem t e k s t u n a n j i h o d g o v a r a o . N o z a k n j i g u Duh Sveti n e m o g u ć e j e p r e t p o s t a v i t i d v a i z d a n j a . T a k o o t p a d a d a s u čitaoci i z v o r o b j e k c i j a . P o s e b i s e može z a m i s l i t i d a j e s a m B a z i l i j e sastavio p r i g o v o r e . T i m e d j e l o d o b i v a n a živahnosti i z a n i m l j i v o s t i . I p a k se čini da i z a p r i m j e d a b a u Duhu Svetom s t o j i E u s t a t i j e Sebastski. i n j e g o v i pneumatomaški d r u g o v i . B a z i l i j e z n a z a n j i ­ h o v e o b j e k c i j e j e r j e duže r a z g o v a r a o s E u s t a t i j e m o n i h l i p a n j ­ s k i h d a n a što srno ih u. više n a v r a t a s p o m i n j a l i . 18

Doprinos djela » D u h Sveti« pneumatologiji U idućem p o g l a v l j u izlažemo B a z i l i j e v n a u k o D u h u . O v d j e p a k samo naznačujemo i z v o r n i d o p r i n o s n j e g o v a d j e l a z a p n e umatologiju. P r i tom u prvom redu mislimo na Bazilijevo i z l a ­ g a n j e »načina d o l a s k a D u h a S v e t o g u opstanak«. T o j e p i t a n j e z a n i m a l o teologe i p r i j e B a z i l i j a . T a k o je A t a n a z i j e držao da se o načinu k a k o D u h p r i m a opstojnost n e može ništa reći j e r je to B o ž j e o t a j s t v o k o j e se ne da dokučiti. B a z i l i j e je baš za to našao riječ k o j a j e o t v o r i l a mogućnost d a l j n j e g razmišljanja. T v r d i o j e d a D u h d o b i v a b i t a k k a o D a h Božjih u s t a . D o k s e S i n u B o g u rađa, k a k o mu i i m e naznačuje, D u h se nadiše što se v i d i i z n j e g o v a n a z i v a Duh. S v e t i . P r v i j e n a t u misao došao C e z a r e j s k i b i s k u p . S a m i m b i t i m našašćem B a z i l i j e zaslužio t r a j n u u s p o m e n u u C r k v i , a n j e g o v o djelo z a v r i j e d i l o o z n a k u i z v o r n o s t i . No B a z i l i j e v spis rese i d r u g e v l a s t i t e o d l i k e . T a k o je u n j e m u k a o m a l o g d j e d r u g d j e naglašena u l o g a D u h a u d j e l u kršćaninova pobožanstvenjenja. B a z i l i j e v s e d o p r i n o s t e o l o g i j i v i d i i u t o m što j e uočio d a j e d n a k o s t s l a v e k o j u D u h u i s k a z u ­ j e m o s O c e m i S i n o m uključuje n j e g o v u i s t o b i t n o s t s d r u g i m S o b z i r o m na te p r i g o v o r e , u s p . H. D O R R I E S , De Špiritu, 85, 86, Basilius, 122. 123; B. P R U C H E , Basile, 131. 18

33

d v j e m a O s o b a m a . T i m e je u Duhu Svetom p r i p r e m l j e n teren da se N i c e j s k i »istobitan« može p r o t e g n u t i i na D u h a . T a k o je i iješeno p i t a n j e božanstva D u h a S v e t o g a i n j e g o v odnos p r e m a božanskomoiajstvu . 1 ,J

časti u s l a v o s p j e v u uključuje Lslobitnost n a r a v i . P o g l a v l j e IX u v o d j e u pneumatološko i z l a g a n j e . T u B a z i l i j e sažima t v r d n j e koje u idućim p o g l a v l j i m a podrobno obrađuje. P o g J a v i j a X — X X I X i s t i n s k i s u sadržaj i r a z l o g d j e l a . T u s e i z r a v n o govori o D u h u Svetom.

K n j i g a »Duh Sveti« k a o i z v o r B a z i l i j e v j e spis o d svog n a s t a n k a shvaćen k a o p n e u m a t o loško v r e l o . T o p r v e n s t v e n o v r i j e d i z a Istočno kršćanstvo gdje j e t o djelo z a i s t a u s m j e r i l o s v u buduću p n e u m a t o l o g i j u . N o B a ­ z i l i j e v j e spis utjecao i n a Z a p a d n u t e o l o g i j u . P u t j e tog u t j e ­ caja išao p r e k o D i d i m a S l i j e p o g k o j i j e također sastavio k n j i g u o D u h u S v e t o m i u n j o j m n o g o p r e u z e o od B a z i l i j a . J e r o n i m ' j e z a z a p a d n e čitatelje n a l a t i n s k i p r e v e o D i d i m o v o djelo. L a t i n i s u , doduše, i m a l i A m b r o z i j e v spis o D u h u , a l i je J e r o n i m primijetio, i na to upozorio, da je M i l a n s k i biskup u g l a v n o m u svoj r a d p r e n i o D i d i m o v e m i s l i . A u g u s t i n , pisac z n a m e n i t o g d j e l a O Trojstvu, A m b r o z i j e v učenik, z a c i j e l o je p o z n a v a o A m b r o z i j e v o djelo i J e r o n i m o v p r i j e v o d . T a k o j e bez s u m n j e došao u d o d i r , m a k a r posredno, i s B a z i l i j e v o m mišlju. P r e m a tome, i m a m o p r a v o k a z a t i da se B a z i l i j e v Duh Sveti z a i s t a n a l a z i n a i z v o r u općeg c r k v e n o g učenja o D u h u S v e t o m . 20

21

2

2

2 3

2 1

Struktura djela

P r i l i k e u k o j i m a spis nastaje B a z i l i j e naznačuje i j a d n e o k o l n o s t i u k o j i m a je s t v a r a o svoje djelo. U p o s l j e d n j e m je p o g l a v l j u stanje u C r k v i u s p o ­ redio s p o m o r s k o m b i t k o m gdje se ne z n a t k o k o g a b i j e i u d a r a . A l i i u k n j i z i n a i l a z i m o n a a u t o r o v e pritužbe n a ono v r i j e m e . P o s e b i c e su ga žalostili doušnici i opadači k o j i su samo čekali da ga u v e d u u nezgode. B a z i l i j e piše: »U tebe ( A m f i l o h i j e ) me još više to z a d i v l j u j e što ne postavljaš p i t a n j a , k a o većina danas, d a b i kušao, već j e d i n o d a b i našao što j e z a p r a v o i s t i ­ n a . V e l i k o je, zaista, d a n d a n a s o b i l j e doušnika i o n i h što nas n e p r e s t a n o z a p i t k u j u [. . . ] P i t a n j a m n o g i h [. . . ] u s e b i k r i j u dobro smišljenu v a r k u [... ] Opadački j e z i c i sad s m j e r a j u žešće nego n e g d a K r i s t o v e u b o j i c e k a m e n j e m pogađahu S t j e ­ p a n a [. . . ] S v a k i g r a d i selo, pa i n a j z a b i t n i j i k r a j e v i , p u n i su naših opađača« . J e d n o m općenitom t v r d n j o m B a z i l i j e u s t a ­ n o v l j u j e : »Silni je v i h o r z a h v a t i o s v i j e t [. . . ] S v e je u z d r m a n o i u opasnosti da se sruši« . 26

27

K a d čtamo B a z i l i j e v spis n i j e o d p r v e m o g u ć e z a m i j e t i t i k a k o je djelo s a t k a n o . U n j e m u je oko središnje m i s l i i s p r e ­ pleteno mnogo t e m a p a s e čovjek l a k o g u b i . V r i j e d n o j e stoga istaći o s n o v n u r a z d i o b u k n j i g e . P r v o i z a d n j e p o g l a v l j e z a i s t a s e sadržajem o d v a j a j u o d d r u g i h d i j e l o v a . Služe k a o o k v i r k n j i g e . D o k u pog. I B a z i l i j e naznačuje što ga je p o t a k l o na pisanje, u pog. X X X i z n o s i p r i l i k e u k o j i m a s e dao n a posao. D r u g a je uočljiva p o d j e l a : p o g l a v l j a u k o j i m a je pretežno govor o S i n u i p o g l a v l j a posvećena D u h u S v e t o m . U pog. I I — V I I I B a z i l i j e donosi n a u k o S i n u . T u s u z a s e b n a c j e l i n a pog. I I — I V : p u k o navođenje B i b l i j e i z d a j e smisao S v e t o g p i s m a , t e pog. V — V I I I gdje B a z i l i j e p o s t a v l j a o s n o v n u t v r d n j u d a j e d n a k o s t 23

« O B a z i lijevoj i z v o r n o s t i piše B. P R U C H E , Originalite 207—221, Balise, 212—225. U s p . B. P R U C H E , Basile, 225, Originalite, 207—217. si D i d i m S l i j e p i (g. 313—398) je pisac b i b l i j s k i h k o m e n t a r a i s p i s a o T r o j s t v u . J e r o n i m (g. 347—420), iz S t r i d o n a u D a l m a c i j i , j e d a n je od n a j p o z n a t i j i h b i b l i e a r a davne C r k v e . 23 A m b r o z i j e (g. 340—397), m i l a n s k i b i s k u p , veoma uvaženi teolog svoga vreme­ na. » A u g u s t i n (g. 354—430) spada među najveće crkvene u m o v e . O r a z d i o b i B a z i l j e v a d j e l a p o t a n k o r a s p r e d a j u B. P R U C H E , Basile, 111—178 i H. D O R R I E S , De Špiritu, 51. 52. 90—93. 20

22

2

25

34

1

Duh Sveti, I, 1; X, 25; X X I X , 75. Duh Sveti, X X I X , 75. U s p . X X V I I I , 70; X X I , 52.

35

O c e m i S i n o m , već se n a l a z i »ispod« n j i h i d o l a z i »poslije« n j i h . D u h je, uče, o d v o j e n o d O c a i S i n a . N i j e s n j i m a s j e ­ dinjen . 9

B a z i l i j e j e posebice naglašavao d a p n e u m a t o m a s i D u h u uskraćuju zajedništvo s l a v e s O c e m i S i n o m . K a d , n a i m e , u bogoslužju veličamo O c a i S i n a , D u h j e isključen. N e m a u d j e l a u t i m častima. O s t a j e i z v a n s l a v o s p j e v a . 10

TREĆE P O G L A V L J E BAZILIJEV N A U K O DUHU SVETOM

1 1

1. Heretička pneumatologija V e ć smo r a n i j e naznačili da je C e z a r e j s k i b i s k u p u s v o j i m razmišljanjima o D u h u b i o p o d u t j e c a j e m pneumatomaške h e r e z e s v o j i h d a n a . N i j e stoga n e o b i č n o d a s u n j e g o v e p n e u ­ matomaške teme o b l i k o v a n e i izražene k a o u s t u k k r i v i m m i š ­ l j e n j i m a . Također smo n a p r e t h o d n i m s t r a n i c a m a i z n i j e l i n a u k p n e u m a t o m a h a u k o l i k o s u g a p o v i j e s n i c i dogme u s p j e l i r e k o n ­ s t r u i r a t i . I p a k držimo p o t r e b n i m d a k a o u v o d u B a z i l i j e v u p n e u m a t o l o g i j u s u s t a v n i j e prikažemo k a k o j e s a m B a z i l i j e shvaćao m i s a o p r o t i v n i k a što i h j e p o b i j a o . J a s n o j e d a s e B a z i l i j e v o p o i m a n j e p n e u m a t o m a š k o g učenja p o d u d a r a s opće poznatim crtama njihovih tvrdnji, ali Cezarejski biskup ima zasebne n a g l a s k e i v l a s t i t p r i s t u p toj heretičkoj m i s l i . B a z i l i je­ di jelom baca novo svjetlo na već ustaljeno p r i k a z i v a n j e pne­ umatomaškog n a u k a . P r o t i v n i k e božanstva D u h a S v e t o g B a z i l i j e p o p u t A t a n a z i j a n a z i v a k a s n i j e uobičajenim i m e n o m p n e u m a t o m a s i . N o o n b i i h k u d i k a m o r a d i j e z v a o poricateljima D u h a , l j u d i m a k o j i »zanijekaše saveze« s k l o p l j e n e u k r s t u s B o g o m i D u h o m . O n i s u »hulitelji D u h a S v e t o g a « k a k o i h j e G o s p o d i n označio uMt 12,31. 1

2

3

1

5

P n e u m a t o m a s i »ukidaju« D u h a S v e t o g a ; »otklanjaju« i »dijele« g a o d O c a i S i n a * . O n i D u h a »trgaju« i »rastavljaju^ o d božanstva . P n e u m a t o m a s i s t a v l j a j u između D u h a i S i n a »vremenske r a z m a k e « . D u h se, p o n j i m a , n e s m i j e b r o j i t i s 7

8

C e z a r e j s k i b i s k u p z n a z a o s n o v n u pneumatomašku d o g m u k o j a uči d a j e D u h s t v o r e n . Budući d a j e s t v o r e n j e , t r e b a g a s v r s t a t i sa s t v o r e n i m bićima i častiti ga samo k a o s t v o r e n j e . P o p n e u m a t o m a s i m a D u h n i j e uzvišen, već j e s l u g a i rob, T o j e n j e g o v i s t i n s k i položaj. D i o j e s v i j e t a k o j i j e podložan B o g u . S n a m a j e s u r o b . D u h o v i s i o B o g u j e r m u služi k a o s r e d s t v o i oruđe u o s t v a r e n j u v l a s t i t i h n a m j e r a . P n e u m a t o ­ m a s i D u h u odriču d o s t o j a n s t v o j e r j e u P i s m u o n j e m u rečeno d a j e u n a m a k a o d a r . P o n e k a d s e straše s v o j i h s u d o v a t e s e n a t a j način n a s t o j e i s p r a v i t i što v e l e d a D u h n i j e n i r o b n i G o s p o d i n , v e ć s r e d n j e biće između B o g a i s t v o r e n j a . Očito je d a t i m e žele d o n e k l e p o p r a v i t i svoje o d v e ć n i s k o p o i m a n j e Božjega D u h a . N a j r a d i j e i p a k p o n a v l j a j u d a j e D u h j e d a n od d u h o v a za k o j e kaže Heb 1,14 da su »služinski duhovi« . V a l j a i m a t i n a p a m e t i taj n a u k d a s e s h v a t i B a z i l i j e v p r i s t u p p n e u m a t o i o g i j i . B a z i l i j e se, na žalost, u s p i s u više t r u d i o da p o b i j e z a b l u d u , nego d a s e duže z a u s t a v i n a p o z i t i v n o m i z l a ­ ganju. 12

1 3

1 4

1 5

1(5

2. N a z i v l j e za Duha B a z i l i j e j e bio s v j e s t a n d a već n a z i v i i z r a z u j u veličinu i uzvišenost D u h a S v e t o g a . S t o g a bilježi: »Ponajprije, t k o n i j e u duši d i r n u t k a d čuje o z n a k e z a D u h a i t k o n e diže m i s a o najuzvišenijoj n a r a v i ? « I z t o g j e r a z l o g a B a z i l i j e m a r l j i v o tražio u P i s m i m a i m e n a z a D u h a . S m a t r a o j e d a j e najuzviše­ ni j i n a z i v za treću božansku osobu u p r a v o Duh j e r ta riječ, v l a s t i t a božanstvu, najkraće i z r a z u j e božansku i n a d n a r a v n u b i t . S t o g a je, p o B a z i l i j u , osobno i m e z a D u h a n a z i v Duh Sveti. 17

Duh Sveti, X V I I , 41—43. Duh Sveti, X X V I I I , 70; X X V , 58; X X I V , 55; X I X , 48; X X V , 59; X X I X , 74; X X V I . 68; X X I X , 71. Duh Sveti, X I X , 50; X X . 51; X X I V , 55—56; X X V I I I 7 0 Duh Sveti, X I X , 49; X X I , 52; X X , 51; X X V I I I , 7 0 ' Duh Sveti, X I X , 50. . « Duh Sveti, X I X , 50; X X I V , 57. Duh Sveti, X X , 51. « Duh Sveti, X X I , 52; X, 25; X I X , 49, Duh Sveti, I X , 22. 9

10

U s p . Teškoće za r a z u m i j e v a n j e , U v o d , I I . U s p . I. p o g l a v l j e . 3 T a k o Duh Sveti, X I , 27; X X I , 52. Na ta i način u Duh Sveti, X I , 27. 5 T a k o Duh Sveti, X X X , 79. « U s p . Duh Sveti, I I I , 5; X, 25; X I , 27. < Duh Sveti, X, 25; X X I V , 55; X X I V , 56. s Duh Sveti, X X V , 59. 1

2

4

36

n

12

13

15

17

T a j n a z i v odlično izriče bestjelesno i božansko biće treće Osobe. K t o m e naznačuje d a j e D u h p o n a r a v i svet, d o k s t v o r e n j i m a , svetost p r i d o l a z i k a o d o d a t a k i n a d o p u n a n a r a v i . D u h s e t a k o ­ đer n a z i v a Božji Duh j e r i z l a z i iz B o g a . B a z i l i j e bilježi i d r a g e b i b l i j s k e n a z i v e k a o Duh Istine, Mudrosti i Spoznaje, Isto t a k o D u h a zove Pravi i Dobri Duh. I p a k D u h a o s l o v l j a v a s n a g l a ­ šenim z a n o s o m Branitelj, Voditelj i Zaštitnik, S v i ti n a z i v i " , p o B a z i l i j u , d o k a z u j u d a »Duhu p r i p a d a d o s t o j a n s t v o što n a d mašu j e s v a k u p a m e t « . J e d n i o m o g u ć u j u n a z r e t i m j e s t o što g a božanski D u h i m a u B o ž j e m o t a j s t v u , d r u g i ističu n j e g o v u u l o g u u životu v j e r n i k a i C r k v e . S v a k a k o t a i m e n a p o k a z u j u d a j e D u h p o s v e t o s t i i uzvišenosti n e u s p o r e d i v o v e ć i o d s v a k o g s t v o r e n j a . I m e n a D u h a , o b j a v l j e n a u B i b l i j i , i z r a z s u njegove veličine i n a d n a r a v n o s t i . V a l j a i h samo d o b r o r a z u m j e t i . 1

19

3. Narav Duha V e ć z n a m o pneumatomaški n a u k o n a r a v i D u h a . P o p n e u m a t o m a s i m a D u h je, k a o o r u đ e i n e o s o b n i d a r , p o n a r a v i posve različit i s k r o z drukčiji nego O t a c i S i n . N j e g o v a je n a r a v slična n a r a v i m a o s t a l i h s t v o r e n j a . U o s t a l o m , d a j e D u h različit o d O c a i S i n a s o b z i r o m n a n a r a v , v i d i s e o t u d što m u j e i m e drukčije nego d r u g i h d v i j u O s o b a . I m e n a , uče p n e u m a t o m a s i , odaju bit. B a z i l i j e s u d i posve drukčije. K r a t k i m i z r e k a m a c r t a n a r a v B o ž j e g a D u h a . Z a n j e g a j e D u h »živa i r a z u m n a b i t « . N i j e n e o s o b n i B o ž j i d a r u č o v j e k u . N a r a v m u j e n a j uzvišeni j a . P r o ­ s t o r j e n e m o ž e omeđiti; n e podliježe p r o m j e n a m a ; n e d o s t u p n a j e ; j e d n o s t a v n a , n e t j e l e s n a , bez d i j e l o v a . S v e i s p u n j a , p o t p u n a j e i p o s v e m a š n j a . P o g l e d a m o l i s v o j s t v a što i h b i s k u p i z C e z a r e j e p r i d i j e v a n a r a v i B o ž j e g a D u h a , n i j e teško z a m i j e t i t i d a j e riječ o značajkama božanske b i t i . N j i m a s u t e o l o z i i f i l o z o f i ondašnjeg v r e m e n a razlučivali B o g a o d s v i j e t a . S a m e t e o z n a k e uključuju d a j e B a z i l i j e , z a r a z l i k u o d p n e u m a t o ­ m a h a , čvrsto v j e r o v a o d a s e D u h u r a s p o d j e l i bića n a l a z i n a B o ž j o j s t r a n i . Staviše, i z r i j e k o m j e t v r d i o d a D u h p r i p a d a božanskoj n a r a v i . 20

21

22

2 3

4. D u h u Božjem otajstvu P n e u m a t o m a s i s u D u h a isključivali i z božanskog T r o j s t v a i s e l i l i m e đ u s t v o r e n a bića. T o j e B a z i l i j a p r i m o r a l o d a d u b l j e razmišlja o položaju D u h a u B o g u . Polazište m u bijaše k r s n a n a r e d b a u Mi 28,29 . B i s k u p c e z a r e j s k i drži da je u t o m t e k s t u naznačena »vezanost« i »zajedništvo« n a r a v i između O c a , S i n a i S v e t o g D u h a . B a z i l i j e primijećuje d a S i n , k a k o svjedoči M i 28, 19, ne s m a t r a n e d o s t o j n i m da je u zajedništvu s D u h o m . S a m raspored i m e n a u tom tekstu pokazuje da među T r o j i c o m v l a d a zajedništvo i j e d i n s t v o . I I k r s n o m s e n a l o g u v i d i d a j e D u h p r i p o j e n O c u i S i n u . Budući da s v a T r o j i c a , po Mt 28,19, i m a j u u d j e l a u zajedništvu i s t o g božanstva, m e đ u n j i m a p o s t o j i n a r a v n o j e d i n s t v o . B a z i l i j e o p o m i n j e d a zajedništvo u n a r a v i i v e z a n o s t O c a , S i n a i D u h a S v e t o g a v a l j a p o m n o čuvati j e r je to nužan i spasonosan n a u k v j e r e . On ističe zajedništvo D u h a s d r u g i m d v j e m a O s o b a m a j e r n a o s n o v i tog zajedništva D u h p o s j e d u j e isto božanstvo k a o O t a c i S i n , 24

2 5

B a z i l i j e z a i s t a često i r a d o g o v o r i o zajedništvu D u h a s O c e m i S i n o m . T i m e , doduše, n i j e m n o g o rečeno o b i t k u Duha., a l i j e riječju zajedništvo naznačen odnos D u h a p r e m a božanskoj b i t i . N a m a s e čini d a j e g o v o r o zajedništvu z a o b i l a z n i p u t d a s e omogući n a s l u t i t i i s t o b i t n o s t D u h a s O c e m i S i n o m . Z a B a z i ­ l i j a , k a o n e o p i a t o n s k o g m i s l i o c a , zajedništvo znači v e o m a m n o ­ go. P o s r e d s t v o m zajedništva Božji b i t a k postaje nazočan u o n i m a k o j i s u m u d i o n i c i . D u h i m a B o ž j u b i t zato što j e u z a j e d ­ ništvu s B o g o m . U s v a k o m slučaju riječ zajedništvo priječi da s e D u h u pripiše samo m o r a l n i v e z s O c e m i S i n o m i l i d a g a t e k s v o j o m mišlju s t a v i m o u božansku z b i l j u . 2 0

B a z i l i j e se služi i d r u g i m riječima da iskaže odnos D u h a p r e m a O c u i S i n u . U tu je s v r h u r a b i o riječ srodstvo' . T v r d i o j e d a j e D u h p o n a r a v i s r o d a n O c u i S i n u . Staviše, n a t e m e l j u zajedništva i s r o d n o s t i v i d i o j e mogućnost d a s e D u h u d a d u ista i m e n a kao O c u i S i n u . B a z i l i j e zacijelo smjera na imena D u h , S v e t i , D o b r i , P r a v i , Gospodin i B r a n i t e l j . Posebno rado bilježi d a s e D u h zove B r a n i t e l j k a o i S i n . 27

2 8

2 9

28, 19: »Pođite d a k l e i učinite m o j i m učenicima sve n a r o d e krsteći ih u i m e Oca i S i n a i D u h a Svetoga«. B a z i l i j e z a i s t a u svom s p i s u često ističe »zajedništvo« D u h a u n a r a v i O c a i S i n a . U s p . Duh Sveti, X , 24—25; X I I I , 30; X V I I I , 45—48; X V I , 40; X X V I 6V X X V I I , 68—69. ' ' "' lf p značenju »zajedništva« i »vezanosti« u B a z i l i j e v u d j e l u , u s p . H. D O R R I E S , Be S p l e t u , 135. 137, 1.38. 143. 146; B. B O B R I N S K O Y , Uturgie, .17-20 Duh Sveti, X I I I , 29; X V I I I , 46; X I X , 4 8 ; ' X X I I , 5 1 Duh Sveli, X X I I , 53. ' 20 Duh Sveti, X I X , 48. 24

i « O n a z i v i m a z a D u h a v i d i D u h S v e t i , I X , 2 2 - 2 3 ; X V I , 38; X V I I , 44—47; X I X , 48; X X X , 79. « Duh Sveti, 48. _ , ^ 20 Za tu točku pneumatomaškog učenja, v i d i Duh Sveti, I I , 4; I I I , D; I V , 6; X, 24; X , 25; I X , 22. 2 1 Duh Sveti, I X , 22; X V I I I , 46. , , „ . , 22 B a z i l i j e o n a r a v i D u h a g o v o r i u čitavom p o g l a v l j u t X . Uz to v i d i X I X , 48; X X , 51. 23 Duh Sveti, X X I I I , 54; X X , 51, A

v

38

t t t

J X 7

r

V

T

V

0

Mt

25

27

28

39

N a r a v n u vezanost i zajedništvo D u h a s B o g o m B a z i l i j e isto t a k o i z r a z u j e riječju prisnost . Želi reći d a D u h p r i p a d a b o ­ žanskoj »obitelji«. Član je T r o j s t v e n e z a j e d n i c e . S O c e m je i S i n o m najuže p o v e z a n . S n j i m a je »domaći« i posve »prisan«. B a z i l i j e p o n e k a d seže z a g l a g o l o m sjediniti d a b i i z r a z i o odnos D u h a s O c e m i S i n o m . D u h je s n j i m a t a k o s j e d i n j e n da je s n j i m a jedno u n a r a v i . B a z i l i j e naglašava d a j e D u h u j e d i n j e n s O c e m i S i n o m k a o što je posvemašnje j e d i n s t v o u sebi jednina . 20

1

31

C e z a r e j s k i b i s k u p n i j e v o d i o računa samo o t o m d a n a ­ znači n a r a v n o j e d n s t v o D u h a u B o g u . B i l o m u j e j e d n a k o stalo da i s t a k n e k a k o je D u h s j e d i n j e n s B o g o m i u d j e l o v a n j u božanskog T r o j s t v a . Z a s e b i c e je naglašavao, k a k o ćemo još v i d j e t i , t r o j s t v e n o j e d i n s t v o u s t v a r a n j u s v i j e t a . P o s t a n a k je s v i j e t a T r o j s t v e n i čin, i a k o se u d i o s v a k e Osobe u s t v a r a n j u može p r o m a t r a t i p o d p o s e b n i m k u t o m g l e d a n j a . A l i s t v a r a n j e j e djelo T r o j i c e . P r e m a tome, D u h je, p o B a z i l i j u , » u s v e m u s k r o z n e o d i j e l j e n i nerazdružen od O c a i S i n a « . B a z i l i j e čak p o k a z u j e d a j e griješenje p r o t i v b i l o k o j e Osobe u v i j e k g r i j e h p r o t i v B o g a . T a k o S a i i r i n o kušanje D u h a u Dj 5,4—9 iznosi n a v i d j e l o »da s u i s t i g r i j e s i p r o t i v D u h a S v e t o g a i p r o t i v B o g a . N a taj način možeš naučiti d a j e D u h u s v a k o m d j e l u n e o d j e l j i v o p o v e z a n s O c e m i Sinom«" . 32

j e j e d n o t i D u h a B a z i l i j e našao k o j a ne p o d n o s i b r o j a . S t v o r e n j e K a k o j e Božja n a r a v j e d n a , i t u i Sin i D u h Sveti, Bazilije, i u B r o j je vlastit za stvoreno .

u n j e g o v o j božanskoj n a r a v i se ne može z b r a j a t i s B o g o m . jednu narav posjeduju i Otac B o g u n a s t o j i izbjeći b r o j e n j e .

38

B a z i l i j e n a p a r m j e s t a vezanost D u h a u z B o g a v i d i u činjenici što D u h p o z n a j e B o ž j e otajstvo. P r i t o m p o l a z i o d P a v l o v i h riječi u 1 Kor 2,11 . D u h može p o z n a v a t i B o g a samo zato što je u zajedništvu n a r a v i s n j i m e . Međusobno j e d n a k i uzajamno se poznaju. Jednakost D u h a s O c e m i S i n o m B a z i l i j e n a z i r e i u t o m što j e D u h p o p u t d r u g i h d v i j u O s o b a n e d o s t u p a n ljudskoj spoznaji. D u h a je nemoguće p o j m i t i jer je neizreciv. N a d v i s u j e s v a k u p a m e t . Riječ n i j e sposobna d a g a u p u n i n i i z r a z i . K a d D u h a uspoređuje s O c e m i S i n o m , B a z i l i j e n a p o ­ minje da je D u h kao Otac i S i n po n a r a v i sama dobrota, istina i svetost. B i t mu je svetost, i s t i n a i d o b r o t a . To je također g o v o r o j e d n a k o s t i i i s t o v j e t n o s t i n a r a v i u božanske T r o j i c e . 39

40

4 1

42

33

4

Iz zajedništva s O c e m i S i n o m u. n a r a v i i d j e l i m a , B a z i l i j e je za D u h a izvlačio božanske o z n a k e . G o v o r i o je o n j e g o v o m v j e č n o m zajedništvu, v j e č n o j v e z a n o s t i i t r a j n o m b o r a v k u k o d Oca i S i n a . T v r d i o je da D u h i m a opstanak prije vremena . B a z i l i j e piše u t o m s k l o p u : »Duh bijaše, i. još p r i j e bijaše j p r i j e v j e k o v a postojaše s O c e m i S i n o m . S t o g a a k o i pojmiš štogod od o n o s t r a n o s t i v j e k o v a , vidiš da je to k a s n i j e od Duha«'' . 85

6

I u j e d n o t i je D u h a B a z i l i j e v i d i o n j e g o v u uzvišenost i j e d n a k o s t s O c e m i S i n o m . Naglašavao je da D u h n i j e s t r p a n u. mnoštvo, već je posve j e d i n c a t i s a m za se. N i j e j e d a n iz n i z a , nego je z a s e b a n i j e d i n i . S n j i m se ne može n i t k o b r o j i t i . J e d n a k o j e j e d a n k a o što j e O t a c j e d a n i S i n j e d a n . R a z l o g 37

5. D u h p r i m a bitak V e ć smo r a n i j e zabilježili d a j e B a z i l i j e v o razmišljanje o načinu k a k o D u h d o b i v a o p s t a n a k j e d n a o d s a m o n i k l o s t i n j e g o v o g d j e l a . Također n a p o m e n u s m o čudna maštanja h u l i t e l j a D u h a o D u h u k a o »bratu« S i n a i l i »unuku« O c a . V r i j e d n o j e d a s e s a d a opširnije z a u s t a v i m o n a teškom p i t a n j u k a k o D u h stječe opstojnost. P r e d t i m složenim p r o b l e m o m B a z i l i j e j e segnuo z a B i b l i j o m d a b i našao rješenje. P r v e n s t v e n o s e s l u ­ žio Ps 32,6 i Iv 15,26 . U s v e z i s t e k s t o m iz P s a l m a B a z i l i j e tumači da riječi »usta« i »dah« ne s m i j e m o tjelesno s h v a t i t i j e r je božanska n a r a v bez d i j e l o v a i n e t v a r n a . D a h o k o m e g o v o r i P s a l m i s t , p o B a z i l i j u j e D u h i z I v 15, 26 . P r e m a tome. D u h postiže b i t a k k a o dah Božjih usta. D u h je I s t i n e . D o l a z i »od Oca«. B a z i l i j e zaključuje: » [ . . . ] z a n j ( D u h S v e t i ) s e v e l i d a j e i z B o g a . D u h n i j e i z B o g a k a o što j e sve i z B o g a , nego 4 3

14

45

46

,T

Duh Sveti, X V I I I , 44—45. U s p . K . H O L L , Amphilochius, 144. 145; R . ARNOTT, Unite, 242—254. " , . . D u h Sveti, X I X , 50; X X I V , 56. Pavlov tekst g l a s i : »Jer t k o od l j u d i z n a što je u čovjeku, o s i m d u h a čovječ­ jeg u njemu? Tako i što je u B o g u , n i t k o ne z n a , o s i m D u h a Božjega«. Duh Sveti, X X , 51; X X I I , 53; X X V I I I , 70. Duh Sveti, X I X , 48; X X I V , 56. V i d i Doprinos djela »Duh Sveti« pneumatoiogiji, 33—34. Usp. PneumatomaŠki nauk, 25—26. Ps 32, 6: »Nebesa su učvršćena Riječju G o s p o d n j o m i sva je n j i h o v a moć od D a h a njegovih usta«. Iv 15, 46: »Duh Istine što i z l a z i od Oca«. Duh Sveti, X V I , 38; X V I I I , 46. 3 8

30 40

30 Duh Sveti, X V I I I , 45. 3'- Duh Sveti, X V I I I , 45. 32 Duh Sveti, X V I , 37; X X I I , 53. 3* Duh Sveti, X V I , 37. Duh S v e t i , X V I , 37. 3 5 o vječnom o p s t a n k u D u h a B a z i l i j e . piše n a o v i m m j e s t i m a X I X , 4 9 ; X X V , 59; X X V I , 63.' 38 Duh Sveti. X I X , 49. 37 Duh Sveti, X V I I I , 44—45. 34

40

41

42

43

44

45

46

47

41.

k a o onaj k o j i i z B o g a i z l a z i . N e i z l a z i rođenjem k a o S i n . već kao D a h Božjih usta« . T a k o j e .nađeno počelo z a r a z l i k o v a n j e d v o s t r u k o g i z l a ženja u B o g u : r o đ e n j e k o j e je v l a s t i t o S i n u i izlaženje »kao duh« što je osobno za D u h a . S a m o i m e Duh Sveti naznačuje k a k o treća O s o b a d o b i v a o d O c a o p s t a n a k . P o p u t d a h a i z l a z i »iz B o g a « . B a z i l i j e z n a d a n i n j e g o v o tumačenje n e razjašnjuje o t a j s t v o . I p a k drži da je u B i b l i j i p o k a z a n o da u božanstvu p o k r a j Jedinorođenca i m a m j e s t a z a D u h a . K a o što j e d i n o S i n rađanjem i z l a z i i z B o g a , t a k o samo D u h k a o D a h p r i m a božanski b i t a k . U s p i s u Duh Sveti ne n a đ o s m o p o d r o b n i j e g razmišljanja o o d n o s u D u h a p r e m a S i n u u božanstvu. P i t a n j e s e dotiče u s p u t . N i j e m u d a t o v e l i k o značenje. P n e u m a t o m a s i D u h a p o d s v a k u cijenu rastavljahu od S i n a . Cezarejski biskup na osnovu Mi 28,19 t v r d i cl a se D u h odnosi p r e m a S i n u k a o S i n p r e m a O c u . D u h je, m i s l i B a z i l i j e , p o s r e d s t v o m S i n a s j e d i n j e n s O c e m . T a k a v p o r e d a k t r o j s l v e n i h odnosa B a z i l i j u o m o g u ć u j e d a napiše: »Put bogospoznaje i d e o d j e d n o g a D u h a , p o j e d n o m e S i n u d o j e d n o g a O c a [ . . . ] O b r a t n i m s m j e r o m i d e urođena d o b r o t a [. . . ] iz Oca po Jedinorođencu do D u h a « . N u t a r n j u vezanost D u h a i S i n a B a z i l i j e možda c r t a i o v i m riječima: » Z a l j u b i j e n i c i m a i s t i n e D u h u s e b i pruža p o m o ć d a m o g u m o t r i t i S l i k u . Ne r a z o t k r i v a je s vanjske strane, već u samom sebi o m o g u ć u j e da je s p o z n a m o [.. . ] D u h [. . . ] u s e b i p o k a ­ z u j e s l a v u Jedinorođenca [. . . ] « 48

4 0

5 0

51

52

B a z i l i j e je i u t o m d i j e l u p n e u m a t o l o g i j e učinio k o r a k n a p r i j e d . S v o j u j e m i s a o zasnovao n a P s 32,6 gdje s e z a D u h a kaže d a o n d a j e n e b e s i m a m o ć i čvrstoću. T u t v r d n j u B a z i l i j e usklađuje s p r i h v a ć e n o m n a u k o m p o k o j o j O t a c s t v a r a p r e k o S i n a . Z a B a z i l i j a je, k a k o već i s t a k o s m o , stvaralački čin u odličnom s m i s l u t r o j s t v e n i . S v e m u j e j e d i n i u z r o k O t a c . A l i o n s t v a r a p o S i n u . S i n p a k p o D u h u d o vršu j e i p r i v o d i savršenosti s v a k i svoj čin. T a k v a j e v o l j a s a m o g a B o g a . P r e m a tome, u s v a k o m j e biću n a d j e l u c i j e l o T r o j s t v o . O t a c j e u z r o k , S i n i z v o d i t e l j , a D u h daje p u n i n u i savršenost. 55

B a z i l i j e stvaralačku u l o g u D u h a o s v i j e t l j u j e d a n a s p o m a l o n e o b i č n o m t v r d n j o m d a D u h p o s v e ć u j e anđele . C e z a r e j s k i b i s k u p p o l a z i o d Činjenice d a anđele n a z i v a m o s v e t i m a . A l i oni svetosti n e m a j u u samoj n a r a v i n i t i i m p r o i z l a z i i z b i t i . Svetost p a k n e postižu p o s t e p e n i m n a s t o j a n j e m , v e ć j e p o s j e d u j u o d početka. T r e b a j u samo d a s l o b o d n o m v o l j o m , z a r a z l i k u o d odmetničkih d u h o v a , o s t a n u u z svetost. S v e t o s t anđela d o l a z i o d D u h a j e r bez n j e g a n e m a n i k a k v e s v e t o s t i . T o znači d a j e D u h d j e l a t n o nazočan k o d s t v a r a n j a anđela. P o B a z i l i j u , anđeli postoje j e r t a k o h o ć e O t a c . B i t a k i m j e sazclao S i n . D u h S v e t i i m j e p r i s a m o m s t v a r a n j u u d i j e l i o svetost. B a z i l i j e zaključuje: » P r e m a t o m e , D u h s e S v e t i u s t v a r a n j u n a l a z i u z bića k o j a s e n e usavršuju r a z v i j a n j e m , već s u o d m a h o d s a m o g s t v a r a n j a savršena. O n i m k a o savršenost i p u n i n u b i t i pruža s v o j u m i ­ lost« 56

5 7

5 3

7. D u h je Gospodin 6. D u h Stvoritelj P i t a n j e u d j e l a D u h a u Božjoj stvarateljskoj moći b i l o je kamen spoticanja u pneumatoiogiji B a z i l i j e v a vremena. P n e u ­ m a t o m a s i s u odlučno n i j e k a l i d a D u h u p r i p a d a stvaralačko d j e l o v a n j e i t o i m bijaše važan d o k a z p r o t i v n j e g o v a b o ž a n ­ s t v a . I u p r a v o v j e r n i j i m k r u g o v i m a r e d o v i t o se učilo da je B o g O t a c s t v o r i o s v i j e t p o s r e d s t v o m svoje Riječi. S t v a r a t e l j ska uloga D u h a stajala je u sjeni. 5 4

'8 Duh S v e t i , X V I I I , 46. U s p . I I . D O R R I E S , De Špiritu, 132. 133; K. H O L L , AmphUochius. 139-142; B. P R U C H E , B a s i l e , 88. 188. 205—216. 217. 224. 225, O r i g i ­ n a l i t e , 218-219, « Buk S v e t i , V I , 13. o B u l i S v e l i , X V I I , 43. > Duh S v e t i . X v T H 45. 7

Znamo da je naziv Gospodin u Starom zavjetu vlastit za J a h v e a . N o v i j e z a v j e t v j e r u u K r i s t o v o božanstvo i n a taj način izražavao što j e n a s l o v G o s p o d i n p r e n i o n a I s u s a i z N a z a r e t a . G o t o v o d a u P r a c r k v i i m e G o s p o d i n označuje samo Isusa K r i s t a . B a z i l i j e j e bio z a i s t a odvažan k a d j e riječ p r i ­ m i j e n i o i na D u h a Svetoga. N a z i v a ga »Gospodin života« . Držao j e d a B i b l i j a o p r a v d a v a n j e g o v p o s t u p a k j e r i o n a n a t r i mjesta D u h a oslovljava s Gospodin. 53

P r v o je m j e s t o 2 Sol 3,5: »Neka G o s p o d i n u p r a v i vaša srca p r e m a Božjoj l j u b a v i i K r i s t o v o j postojanosti u tjesko­ b a m a « . B a z i l i j e razlaže: » T k o je G o s p o d i n što u p r a v l j a k

:,

r

l

v

mih

Rv.~*i,

X V I I I,

47.

lh*b S»e»li, ?* VI11, 47. -- - u t u ;e <JA u I V ' H j - e \ im tekst->vi ni?, i m a nešto od. F i i i o g u e . A l i se ^idi. da t a l< posebice ne /-.»nima k a o teološki p r o b l e m . , • \k KT . A m p t i H o c & n . s 11') 542; B P R V C i f E . B a s i l e , 2 i ! O u h S v e t i , \ 7 TI, 4, I I I , V IV (r

k;!,MMJCC

f

f

:

Duh Sveti. X V I . 38. '*'"' O važnosti anaelolo«) ie /a l l . t d l t i e v u p n c u m a K d o J ju \ idi A lige, 257; 3. G R I B O M O N T , Origćriisoie, 289. '•" Duh S v e l i , XVI, 38; usp" X I X , 49. Duji Svet?. X f [ 1 29: usp X V I ! I 4ft

U E J S J N C , Hei-

Božjoj l j u b a v i i K r i s t o v o j nepokolebljivosti u nevoljama? N e k n a m o d g o v o r e t i k o j i D u h a s m a t r a j u r o b o m ! D a s e riječ o d n o s i na B o g a Oca, b i l o bi jednostavno kazano: nek vas Gospodin u p r a v i svojoj l j u b a v i ; d a s e o d n o s i n a S i n a , v j e r o j a t n o b i s t a ­ j a l o : s v o j o j p o s t o j a n o s t i . N e k , d a k l e , traže k o j a j e d r u g a osoba d o s t o j n a da se časti n a s l o v o m G o s p o d i n « . D r u g o je m j e s t o uzeto iz 1 Sol 3,12—13. B a z i l i j e u p o z o ­ r a v a d a P a v a o u t e k s t u m o l i »Gospodina« d a s o l u n s k e v j e r ­ n i k e p o t a k n e n a r a s t u l j u b a v i i d a i h učvrsti k a k o b i b i l i p r e d B o g o m O c e m s v e t i k a d dođe Isus K r i s t . C e z a r e j s k i b i s k u p s m a t r a d a »Gospodin« i z P a v l o v e m o l i t v e n e može b i t i n i t k o d r u g i d o l i D u h S v e t i . O n j e p o s v e t i t e l j i očvrstitelj u d o b r a . Treći j e t e k s t g l a s o v i t a i z r e k a u 2 K o r 3,17: » A l i D u h j e Gospodin«. B a z i l i j e j e mišljenja d a j e D u h t u »izričito n a z v a n G o s p o d i n o m « . P o b i s k u p u i z C e z a r e j e isto v a l j a reći o » G o s p o ­ din« i z r . 16. n a i s t o m m j e s t u . D u h je, d a k l e , d a l e k o o d bića k o j a s u r o b o v i i Božji podložnici. O n j e G o s p o d i n k a o što je Gospodin Otac i S i n . D u h gospodari posvećenjem .

B a z i l i j e također m i s l i d a D u h u v j e r n i k u p r i p r e m a vječni život. D u h oživljuje p r e m i n u l e , p o k l a n j a u s k r s l i život i duše preobražava d a m o g u živjeti u n e b e s k o m s v i j e t u . D u h je, d r u g i m riječima, d a r života , 6 9

70

9. Proroštva dolaze od Duha B i s k u p s e C e z a r e j s k i n e z a u s t a v l j a dugo n a u s t a l j e n o m u v j e r e n j u d a j e D u h i z v o r proročkih v i đ e n j a i nagoviještaja budućnosti. T u m i s a o d i j e l i s a s v o j i m p r e d h o d n i c i m a . T v r d i : proroštvo j e j e d a n o d d a r o v a što i h d i j e l i D u h ; p r o r i c a n j e b u ­ dućnosti d o l a z i o d D u h a S v e t o g a . D u h j e začetnik s t a r o z a v j e t ­ n i h p r o r o š t a v a . B a z i l i j e zasebice ističe da je i G a b r i j e l u Lk 1,13—55 p r o r i c a o u z p o m o ć B o ž j e g a D u h a . 71

7 2

10. D u h u p o v i j e s t i s p a s e n j a

5 9

60

U d j e l u Duh Sveti n i s m o s r e l i izričaj »povijest spasenja«. B l i z a m u j e riječ » e k o n o m i j a « k o j o m B a z i l i j e označuje s v e ­ u k u p n i Božji p l a n č o v j e k o v a s p a s e n j a . I s t o m riječi B a z i l i j e n a z i v a p o v i j e s n o djelo Isusa K r i s t a k o j e j e k r u n a B o ž j e s p a s i t e l j s k e v o l j e . I Evanđelje se, po B a z i l i j u , može n a z i v a t i »ekonomijom« . U »ekonomiji« k o j u je B o g izveo po K r i s t u D u h i m a d e u d j e l a . S v a j e p o v i j e s t s p a s e n j a nerazlučivo v e z a n a u z D u h a S v e t o g a . B a z i l i j e p i t a : »Tko ć e z a n i j e k a t i d a j e p o v i ­ jest č o v j e k o v a s p a s e n j a što je po B o ž j o j d o b r o t i o s t v a r i [.,. J Isus K r i s t dovršena milošću D u h a ? Motriš l i prošlost — b l a g o ­ s l o v p a t r i j a r h a , p o m o ć pridošlu o d Z a k o n a , p r a l i k o v e , p r o r o ­ štva [. . . ] i l i što je učinjeno u s v e z i s t j e l e s n i m G o s p o d i n o v i m d o l a s k o m , sve je po D u h u « . 73

74

8. Živođajni D u h

75

B a z i l i j e v j e r u j e d a j e B o g O t a c v r e l o s v i h životnih o b l i k a . N o O t a c život daje p o S i n u , a D u h s n j i m a suoživljuje. B a z i l i j e piše d o s l o v c e : » D u h [., . ] suoživljuje s B o g o m k o j i s t v a r a s v a k i život, i s a S i n o m k o j i daje život« . U z a sve to, B a z i l i j e v spis p o k a z u j e d a j e život n a z a s e b a n način v e z a n u z Božjega D u h a . B i s k u p iz C e z a r e j e tu m i s a o p r o n a l a z i u Rim 8,2.10—11 i I v 6 , 63 . N a o s n o v i t i h t e k s t o v a B a z i l i j e D u h a n a z i v a » G o s p o ­ d a r em života« '"'. D u h je »djelitelj« i »istočnik« ž i v o t a j e r je »Duh života«. P o s j e d u j e » ž i v o t v o r n u m o ć « . B a z i l i j e p o n e k a d općenito t v r d i d a D u h » o ž i v l j u j e i z s m r t i « . N e k a d n a d o d a j e d a j e D u h »zalog ž i v o t a « . U v e z i s k r s t o m v e l i : » V o d a pruža s l i k u s m r t i , j e r t i j e l o p r i m a kao u g r o b , a D u h u l i j e v a ž i v o t v o r n u m o ć i naše duše iz s m r t i po g r i j e h u o b n a v l j a u i s k o n s k i život [. . . ] život je dat po D u h u « . fil

62

6

04

65

65

67

68

76

77

C e z a r e j s k i biskup drage volje govori o ulozi D u h a u K r i ­ s t o v u životu i d j e l u . P o n j e m u Isusov s e život n e m o ž e r a s t a ­ v i t i o d D u h a . Isus j e p o m a z a n D u h o m S v e t i m k o j i stoga stalno ostaje u z a n j . B a z i l i j e d o z i v a u p a m e t b i b l i j s k e i z r e k e i z k o j i h Duh Sveti, X I X , 49. Duh Sveti, X X I V , 57. Duh Sveti, X V I , 38; X V , 37; X X V I , 61; I X , 23; X V I , 39. Duh Sveti, X V I , 38. Riječ »ekonomija« i m a u otačkom rječniku m n o g o značenja. D o l a z i od gla­ gola oikonomeo k o j i znači: vršiti ulogu i l i dužnost, r a v n a t i d o b r i m a , b i t i rizničar, n a d z i r a t i , u p r a v l j a t i , u r e d i t i , r a s p o r e d i t i , i t d . »Ekonomija«, u s k l a d u sa značenjem glagola, znači: b r i g a , služba, u p r a v a , u p r a v l j a n j e , u s t r o j s t v o , g o s p o d a r s t v o , u s t a n o ­ v l j e n j e . Od trećeg stoljeća pa n a p r i j e d O c i n a z i v l j u K r i s t o v o u t j e l o v l j e n j e i njegovo o t k u p i t e l j s k o djelo »ekonomija«. U s p . G . L . P R E S T I G E , Dieu, 69—76. 74 Duh Sveti, X V , 35. Duh Sveti, V I I I , 18. Duh Sveti, X I V , 32; X V I I I , 6 9 . 77 Duh Sveti, X V I , 39. m

70

S v a t r i se m j e s t a nalaze u X X I , 52, 60 Duh Sveti, X V I I I , 46; X X , 51. fii Duh Sveti, X X I V , 56. R i m 8, 2. 10. 11: »Zakon nas D u h a života o s l o b o d i (. . .) D u h je život (. . .) cživjet će i vaša s m r t n a t i j e l a po svome D u h u (. . .)« Iv 6, 63: »Duh oživljuje«. B a ­ z i l i j e tekstove n a v o d i u Duh Sveti XX i V, 56—57; X X V I I I , 69. ' « 3 Duh Sveti, X I I I , 29. 8« Duh Sveti, I X , 22; X X V I I I , 70. 85 Duh Sveti, X X I V , 56. Duh Sveti, X I I I , 29. 87 Duh Sveti, X V , 35. 68 Duh Sveti, X V , 35. 59

62

68

44

71

72

73

75

7(5

45

se v i d i da je Isus t v o r i o čudesa, liječio i gonio z l o d u h e n a z o ­ čnošću D u h a S v e t o g a . S v a s u Isusova d j e l a učinjena s i l o m Božjega D u h a . D u h Isusa n i j e ostavio n i p o s l i j e uskrsnuća. S v j e d o k je za to Iv 20,22—23. EflTska j e v e z a n o s t D u h a i K r i s t a r a z l o g d a s e D u h zove K r i s t o v i m D u h o m , D u h o m I s t i n e i M u d r o s t i , D u h u sebi o b j a v ­ l j u j e K r i s t a u k o l i k o j e Božja M u d r o s t i I s t i n a . C e z a r e j s k i b i s k u p snažno ističe d a j e D u h p o t r e b i t , a k o s e želi s p o z n a t i K r i s t a , S l i k u nevidljivog Boga. Bez D u h a nema motrenja te Slike. D u h omogućuje da se nazre i gleda Istinsko Svjetlo. Samo se u D u h u dade u p o z n a t i Isusa K r i s t a , o b j a v i t e l j a n e v i d l j i v o g B o g a . P r e m a tome, D u h j e nužan d a s e s p o z n a d a j e B o g n a djelu u novozavjetnoj > ekonomiji«, ostvarenoj u Isusu K r i ­ s t u i p o n j e m u . N o Isus j e t u » e k o n o m i j u « izvršio s n a g o m D u h a Božjega. ^ 7 8

B a z i l i j e u n e k o l i k o n a v r a t a bilježi » e k o n o m i j u « D u h a S v e ­ t o g u c r k v e n o m životu. P o n j e g o v u s u d u , s v a k i d a r što g a B o g šalje p o S i n u C r k v i r a z d i j e l j u j e D u h S v e t i . D u h j e d j e l i t e l j i gospodar r a z d i o b e o k o j o j g o v o r i P a v a o u 1 Kor 12,4—6. O z d r a ­ v l j e n j a i o s t a l a čudesna d j e l a u C r k v i djelo s u D u h a S v e t o g a . D u h t v o r i C r k v u . S v o j o m j e d n o t o m s j e d i n j u j e članove z a j e d n i c e i čini i h u K r i s t u j e d n i m t i j e l o m . Službe u C r k v i što ih A p o s t o l n a b r a j a u 1 Kor 12,28 potječu od D u h a . B a z i l i j e n a p o m i n j e d a j e i sadašnja e k r v e n a » e k o n o m i j a « , t j . n j e z i n o uređenje, djelo D u h a B o ž j e g a . 79

Po B a z i l i j u , D u h će i m a t i dijela i u zadnjem Božjem z a h ­ v a t u u p o v i j e s t . B i t ć e s K r i s t o m , k a d p o n o v n o dođe. O n i ć e doživjeti uskrsnuće k o j i s e n a l a z e u D u h u . M i l o s t ć e D u h a b i t i v j e č n a n a g r a d a i v i j e n a c p r a v e d n i k a . U o v o m j e životu b i l a samo z a l o g . O K r i s t o v u d o l a s k u v j e r n i k ć e d o b i t i p u n i n u k a o plaću za k r e p o s t a n život. O s u d a će se s a s t o j a t i u o d u z i ­ m a n j u m i l o s t i što s u j e osuđenici p o s j e d o v a l i . D u h j e b i o s n j i m a i čekao n j i h o v o obraćenje, i a k o su b i l i grešnici. U času K r i s t o v a dolaska D u h će ih zauvijek ostaviti. To je istinska o s u d a odbačenih. T r a j n i b o r a v a k s Ocem. i K r i s t o m u s l a v i d o d i j e l j u j e D u h . O n pruža blaženo g l e d a n j e , o m o g u ć u j e n e b e s k i život, b e s k r a j n u r a d o s t i ples s anđelima. D u h usklađuje i. r a v n a n e b e s k i m životom. O n m u j e z b o r o v o đ a . N e b e s n i c i m o g u s l a v i t i B o g a jer im u t o m pomaže D u h . Vječna h a r m o n i j a nebeskog J e r u -

z a l e m a gdje se u r a d o s t i g r l e z e m n i c i i n e b e s n i c i djelo je D u h a S v e t o g a . B e z n j e g a je blaženi život nezamišljiv. R e d i r a s p o r e d u nebu- d o l a z i od D u h a . 8 0

11. D u h u vjernik©vu životu B a z i l i j e k r a t k i m i gotovo p r i g o d n i m rečenicama naznačuje d a j e D u h umiješan u vjernički život. V j e r n i k n e m o ž e o s t v a ­ r i t i svoj p o z i v bez nadahnuća i p o m o ć i D u h a . Z a t o s e n a D u h a obraća s v a k o biće k o j e živi z a k r e p o s t . D u h j e v r e l o i v l a s n i k posvećenja. B e z n j e g a s e n e m o ž e d o p r i j e t i do s v e t o s t i . On us a vršu je i daje savršenost. D u h diže dušu i v o d i j e k r e p o s n o m s t a z o m . I z v a n D u h a s e n e m o ž e kršćanski živjeti j e r se j e d i n o n j e g o v i m d a r o m d a d e u d n e v ­ n o m o p s t a n k u j a s n o r a z l i k o v a t i d o b r o i zlo. Č o v j e k o d a b i r e d o b r o zato što g a n a t o potiče D u h . 8 1

Oprošten j e g r i j e h a d o l a z i o d D u h a . O n j e n a i z v o r u grešnik o v e o d l u k e d a ć e p o s t a t i b o l j i . N u t a r n j a j e o b n o v a čin D u h a . D u h o s t v a r u j e p r e o b r a z b u k o j a s e traži d a č o v j e k b u d e n e b e s k i građanin. Isto t a k o D u h potiče n a tjelesno m r t v e n j e k o j i m se gasi žar i v r e l i n a s t r a s t i . 82

V j e r n i k p o D u h u d o b i v a u d i o u m i l o s t i što j u j e B o g u K r i s t u dao l j u d i m a . K r i s t o v a m i l o s t postaje kršćaninova svojina u k r s t u posredstvom D u h a Svetoga. I milost vjere pot­ ječe o d D u h a . O n pruža s l o b o d u d a B o g a s m i j e m o n a z v a t i Ocem. Onaj k o j i posjeduje posinjenje koje d a r i v a D u h može u svoj slobodi B o g a z v a t i s v o j i m Ocem. B o g je jedino o n i m a O t a c k o j i žive u s i n o v s t v u što g a d a j e D u h . V j e r n i k n e m o ž e K r i s t a ispo v i j e d i t i k a o G o s p o d i n a bez p o t i c a n j a D u h a . Milošću se D u h a u I s u s u iz N a z a r e t a r a s p o z n a j e i p r e p o z n a j e G o s p o d i n , Svevladar svemira . 83

M o l i t v a v j e r n i k a izvire iz D u h a i po D u h u dopire do Boga. D u h u v j e r n i k u g o v o r i i kliče. Šapat se v j e r n i č k e m o l i t v e s t a p a s g l a s o m D u h a i t a k o u z l a z i d o Božjeg p r i j e s t o l j a . H v a l b e n i c e , d u h o v n e žrtve, B o g u s e i s k a z u j u u S v e t o m e D u h u . D u h o m o g u ć u j e k l a n j a n j e B o ž j e m veličanstvu. T k o j e i z v a n D u h a , B o g u s e n e može k l a n j a t i . J e d i n o D u h dostojno s l a v i O c a i S i n a . O n i m i s k a z u j e n u t a r n j u i dostatnu slavu. B a z i l i j e to slavljenje n a z i v a »obi80 81

78 Duh Sveti, X I I , 28; X V I , 39; X V I I I , 46—47; X I X , 49; X X V I , 24. 7 9 Duh Sveti, I X , 23; X V I , 37; X V I , 39; X X V I , 61; X X X , 77.

48

82 Si

Duh Duh Duh Duh

Sveti, Sveti, Sveti, Sveti,

X V I I I , 40; X X , 52; X X V I I I , 69: I X , 23, X V I , 38. I X , 22; I X , 23; X V I , 38; X V I I I , 46; X I X , 50. X I X , 49; X I V , 31. X I V , 33; X V , 35; X V , 36; X I , 27; X V I , 3 8 ; X V I I I , 47; X X I V , 57.

4?

teljskim«. D u h , član t r o j s t v e n e »obitelji«, i s k a z u j e čast i s l a v u O c u i S i n u . Vjerničko čašćenje B o g a u D u h u postaje d i j e l o m »obiteljske« slave k o j u D u h vrši u P r e s v e t o m T r o j s t v u , V j e r n i k u D u h u spoznaje B o ž j e otajstvo. D u h p o z n a O c a i S i n a t e i h o b j a v l j u j e v j e r n i k u . D a r o v i što i h D u h u d i j e l j u j e u o v o m v i j e k u samo su p r e d u j a m i s j e n a budućih d o b a r a . Po t i m s u d a r o v i m a vječne z b i l j e v e ć p r i s u t n e , a l i ć e p u n i n a n a d v i s i v a t i početke i p r v i n e . D i j e l a u D u h u i n j e g o v i m m i l o s t i m a može i m a t i j e d i n o v j e r n i k . D u h s e daje p o m j e r i v j e r e i s t u p n j u čistoće. S t a n u j e u duši k o j a se o s l o b o d i l a g r i j e h a i s t r a s t i . 8 4

8 5

ČETVRTO P O G L A V L J E

8 6

ZASEBNA PITANJA

87

U o v o m p o g l a v l j u dotičemo n e k o l i k o p o s e b n i h t e m a k o j e s u v e z a n e u z B a z i l i j e v o d j e l o . Z a n i m a m o se, n a p r v o m m j e s t u , za p r o b l e m d o k s o l o g i j e k o j o j je posvećen čitav spis Duh Sveti. P o t o m s e z a u s t a v l j a m o n a B a z i l i j e v u neobičnom r a z l i k o v a n j u dogme i k e r i g m e . P o s e b n o se osvrćemo na činjenicu da C e z a r e j ­ s k i biskup nije u svom spisu D u h a i z r i j e k o m nazvao B o g n i t i m u p r i p i s a o i s t o b i t a n . T e m u d e i f i k a c i j e s t a v l j a m o u širi k o n ­ tekst. Također tražimo odnos B a z i l i j e v e p n e u m a t o l o g i j e p r e m a nauci C a r i g r a d s k o g sabora. 1. Đuh ima mjesta u slavospjevu V e ć j e rečeno d a j e p i t a n j e i s p r a v n e d o k s o l o g i j e i l i s l a v o s p j e v a n e p o s r e d n i p o v o d za k n j i g u Duh Sveti. To je r a z u m ­ l j i v o . L i t u r g i j a j e život v j e r s k e zajednice. S t o g a u C r k v i i z n j e sve i z v i r e i u n j u teče. Z a t o je nužno da su l i t u r g i j s k i tekstovi, v j e r o m čisti i b e s p r i j e k o r n i . N e s m i j u b i t i k a m e n s p o t i c a n j a . Bazilije i pneumatomasi znaju da je trojstveni l i t u r g i j s k i slavos p j e v b i t a n za v j e r u . U n j e m u se o d r a z u je t r o j s t v e n a v j e r a B a z i l i j e j e p o r a d i toga n a m j e r i c e uveo u s v o j u C r k v u u z u o b i ­ čajeni »slava O c u po S i n u u D u h u Svetom« d a v n i , a l i nešto z a b o r a v l j e n i , »slava O c u sa S i n o m i s D u h o m Svetim«. R a z u m i o j e d a j e došao t r e n u t a k d a s e D u h a više n e s m a t r a j e d i n o m j e s t o m i p o s r e d n i k o m p o h v a l a B o g u k a k o j e t o izražavao u r e d o v i t o g s l a v o s p j e v a . D u h j e O s o b a k o j o j kršćanin i s k a ­ z u j e s l a v u i čast z a j e d n o s O c e m i S i n o m . To izriče čestica sa u d o k s o l o g i j i što je B a z i l i j e želi i z n o v a u v e s t u p r a k s u . B a z i l i j e je s t i m na čistu da s j e d i n j e n j e D u h a u s l a v i s O c e m i S i n o m znači da se D u h u p r i z n a j e božanstvo i božanska n a r a v . J e d n a ­ kost časti p r e t p o s t a v l j a j e d n a k u b i t i l i istodobnost. D r u g i m r i j e ­ čima, istočastan je s i n o n i m za i s t o b i t a n . 1

« Duh Sveti, X I , 27, X V I I I , 46; X X I V , 57; X X V I , 6 1 - 6 2 ; X X V I , 64. 83 Duh Sveti, X V I , 38; X X I V , 56. Duh Sveti, X V , 36. *< Duh Sveti, I X , 22; X X V I , 61. 80

48

1

U s p . Razlog, vrijeme nastanka, cilj i povod djela, 30—31.

49

T a j s u g o v o r r a z u m j e l i i h u l i t e l j i D u h a t e s u oštro p r o s v j e ­ dovali protiv B a z i l i j e v a slavospjeva kao novotarije, B i l i s u na s t r a n i d o k s o l o g i j e s d o d a t k o m u Duhu j e r je t i m e označeno da je D u h niži od O c a i S i n a . Izričaj su s Duhom o t k l a n j a l i zato što je z n a k zajedništva D u h a s O c e m i S i n o m . V i d i se, d a k l e , d a s l a v o s p j e v n i j e samo p o v o d z a B a z i l i j e v o d j e l o , već p r a v i sadržaj, o s n o v n a t e m a i b i t n i o k v i r B a z i l i j e v a spisa. B a z i ­ l i j e je napisao svoju k n j i g u da P i s m i m a i P r e d a j o m o p r a v d a s v o j u d o k s o l o g i j u . Teološko u k r i j e p l j e n j e izričaja » s D u h o m Svetim« p r a v i je r a z l o g i smisao B a z i l i j e v a d j e l a . U i z r a z u »s D u h o m Svetim« d o l a z i do izražaja b i t a k i položaj D u h a u T r o j ­ s t v u . V a l j a istaći d a r a s p r a v a o d o k s o l o g i j i n i j e p u k a s p e k u l a ­ c i j a i l i školsko r a s p r e d a n j e , v e ć z a s j e c a u r e d o v i t i vjernički život. S l a v o s p j e v je p r i s n i susret B o g a i čovjeka. U n j e m u B o g o b j a v l j u j e sebe i č o v j e k g a s l a v i p r i z n a v a n j e m onog što B o g jest. 2

B a z i l i j e se t i j e k o m Duha Svetoga n e p r e s t a n c e vraća p i ­ t a n j u s l a v o s p j e v a . S t a l n o m i s l i n a n j . Čitavo j e d j e l o sastavio da r a z j a s n i i u t e m e l j i d o k s o l o g i j s k i »s D u h o m « . U s p i s u se osjeća d a j e s l a v o s p j e v točka što p r a v o v j e r n o g d i j e l i o d h e r e ­ t i k a . Doksologija na d j e l u pokazuje tko je u i s t i n i , a tko huli . 3

2. D o g m a i k e r i g m a B a z i l i j e u s p i s u Duh Sveti v e o m a p o m n o i d o s t a naglašeno r a z l i k u j e dogmu i kerigmu\ T a k v o se r a z l i k o v a n j e po p r v i p u t sreće u B a z i l i j e v u d j e l u . T o j e B a z i l i j e v p r o n a l a z a k . V e o m a je važan za r a z u m i j e v a n j e čitavog Duha Svetog. Lučeći d o g m u od kerigme, B a z i l i j e je htio da se njegovim t v r d n j a m a u k n j i z i Duh Sveti ne d a j e v e ć e značenje nego zaslužuju. 5

P o B a z i l i j u k e r i g m a j e n a u k C r k v e k o j i j e jasno izražen u p i s a n i m dokumentima. C r k v a ga svakome propovijeda i oglasuje. T a j dio c r k v e n e m i s l i može s v a t k o u p o z n a t i . D o s t u p a n O u l o z i B i b l i j e i P r e d a j e u B a z i l i j a v i d i H. D O R R I E S , De Špiritu, 74. 75; 6. P R U C H E , Basile, 136—154; J . C O M A N , Demonstration, 195. 196. 198—200; J . G R I B O M O N T , Esoterisme, 22. 40. 48. 49. 55; R P. C. H A N S O M , Basil, 241—255; B. S C H E V E , Basilius, 22—39. O teološkom značenju doksologije u B a z i l i j a v i d i H. D O R R I E S , De Špiritu, 143. 146. 154—156. 122. 133, B. P R U C H E , Basile, 45. 46. 81, Autour, 232; P. G A L T I E R Esprit, 144. 145; J. G R I B O M O N T , Esoterisme, 53; B. B O B R I N S K O V , Liturgie, 18. Duh Sveti, X X V I I , 66—67. Složeno p i t a n j e B a z i l i j e v a p o i m a n j a »dogme« i »kerigme« istražuju: I I . D O R ­ R I E S , De Špiritu, 73. 75. 121—128; A. H E I S I N G , Heilige, 281—282. 115; B. P R U C H E , Basile, 91. 92. 123. 224—232; B. P R U C H E . Dogma, 257—262; J. G R I B O M O N T , Esote­ risme, 4 3 - 4 8 ; E . A . d e M E N D I E T A , P a i r , 129—131. 133—138; R . P . C H A N S O M , Basil, 249—250; P. C C H R I S T O U , Enseismemeiit, 86—98. 2

3

4 5

50

je krštenima, k a t e k u m e n i m a i p o g a n i m a B a z i l i j e , d a k l e , ono n a z i v a k e r i g m o m što C r k v a o d svog n a u k a , m o r a l n i h i o b r e d ­ n i h p r o p i s a j a v n o i s p o v i j e d a . T u s e nema .što k r i t i Z a p i s a n o j e u poznatim dokumentima. Riječ d o g m a u B a z i l i j e v u se g o v o r u o d n o s i na ono što bi s e d a l o n a z v a t i n u t a r n j i m c r k v e n i m životom. P o j a m j e d o g m e v e o m a opsežan. U d o g m u s p a d a sav l i t u r g i j s k i život: o b r e d i , m o l i t v e i s a k r a m e n t i . Isto t a k o d o g m a obuhvaća v j e r s k e zasade k o j e p r a t e s a k r a m e n t a l n i i l i t u r g i j s k i život. B a z i l i j e naglašava d a d o g m e potječu o d A p o s t o l a , a l i n i s u zabilježene u S v e t o m p i s m u . P o n e k a d i h nije moguće n i zapisati jer s u neizrecive. U n e k u su r u k u d u h biblijskog slova. Dogme prenosi usmena P r e d a j a . Obično se to z b i v a u k a t e h e z i za krštenike. N j i m a se tumače dogme. U d o g m u može b i t i upućen samo krštenik. Krštenik o d o g m a m a ne s m i j e g o v o r i t i . P r e d s t r a n c e m se o d o g m a m a šuti. j e r n i s u izričito s p o m e n u t e u P i s m u n i t i p r o g l a ­ šene n a c r k v e n o m s a b o r u . D o g m a s e p r e n o s i u t a j n o s t i k o j a j o j čuva svetost i priječi da dopre s v a k o m e do ušiju. I m a d o g m a k o j e n e shvaćaju n i kršteni. T o s u v j e r s k e i s t i n e k o j e s u k a o v r h u n c i teološke m i s l i pristupačne samo i z n i m n i m l j u d i ­ ma čista života, d u b o k e v j e r e i odličnog p o z n a v a n j a S v e t o g pisma i Predaje. D o g m u u v j e t u j e n a r a v v j e r e . Evanđeoske s u i s t i n e d u ­ h o v n e t v r d n j e . Hoće se v r e m e n a da se p r o n i k n e smisao d u h o v n e riječi. To se postiže r a z m a t r a n j e m i m o l i t v o m što je n e p r o ­ v e d i v o u b u c i i v r e v i . Šutnja je u v j e t d u h o v n o g z r e n j a . Obični život, p u n r a s t r e s e n o s t i i b r i g e z a z e m a l j s k o , n i j e p r i k l a d a n z a d u b o k o r a z m a t r a n j e što g a traži d o g m a . P o j e d i n c i m o g u doseći smisao dogme, a l i se čeka p r i k l a d n o v r i j e m e da se p r i ­ opći širokim s l o j e v i m a . O d n o s između dogme i k e r i g m e u B a z i l i j a n i j e l a k o u t v r ­ d i t i . N a čas s e čini d a o n s m a t r a d a d o g m a , k a d s e n a k o n d u g a razmišljanja s h v a t i , postaje u C r k v i k e r i g m o m . K a d s e p o s t i g n e p u n a s p o z n a j a dogme, C r k v a j e p r o g l a s u j e k e r i g m o m N a n o v o j k e r i g m i , i oko nje, niče d r u g a d o g m a k o j a opet traži dugo v r i j e m e s a z r i j e v a n j a . K a t k a d i m a m o d o j a m d a j e p o B a z i l i j u d o g m a široko zaleđe u k o j e m živi k e r i g m a . B e z dogme b i k e r i g m a b i l a p r a z n a riječ i m r t v o slovo. D o g m a b i d a v a l a k e r i g m i p r o s t o r a d a može p o s t o j a t i k a o spasonosni n a u k . K e r i g m u b i bez dogme b i l o nemoguće s h v a t i t i . B a z i l i j e drži da d o g m a m o r a biti. u s k l a d u s P i s m o m i k e r i g m o m . D o g m a j e tumač k e r i g m e . I z n a d j e k e r i g m e . P u n i j a j e s p o z n a j a , a l i n i j e određena k a o k e r i g m a . 51

N a t e m e l j u r a z l i k e između d o g m e i k e r i g m e m o ž e s e d o ­ n e k l e s h v a t i t i što je B a z i l i j e u p n e u m a t o l o g i j i s m a t r a o d o g ­ m o m , što k e r i g m o m . D o k B a z i l i j e piše g. 375. svoj spis, u k e r i g m u o D u h u pripada vjerovanje da D u h nije stvoren, da se ne s m i j e d i j e l i t i od O c a i S i n a i da je po n a r a v i svet. C r k v a se je o t o m već i z j a s n i l a na a l e k s a n d r i j s k o j s i n o d i g, 382, O s t a l i n a u k o D u h u B a z i l i j e , k a k o se čini, s m a t r a dogmom.- To se p r v e n s t v e n o o d n o s i n a »istobitan« i p u n o , j a s n o i izričito p r i ­ z n a v a n j e božanstva D u h a S v e t o g a . T e k j e n a C a r i g r a d s k o m s a b o r u taj d i o p n e u m a t o l o g i j e postao k e r i g m o m . 3. B a z i l i j e šuti o istobitnosti Duha B i s k u p iz C e z a r e j e prešao je d u g p u t u razmišljanju o D u h u . U n j e g o v o m se d j e l u naslućuju o d j e c i r a z v o j a u p n e u m a t o l o g i j i o d »tropika« d o p r e d C a r i g r a d s k i sabor. B a z i l i j e j e n a početku" tražio d a p r a v o v j e r n i k o d s t r a n i u č e n j e o D u h u k a o s t v o r e n j u . T k o t a k o m i s l i n i j e u C r k v e n o m zajedništvu. N o v i j e k o r a k učinjen k a d s e z a p r a v o v j e r n o s t tražilo d a s e D u h u p r i z n a s l a v l j e n j e s O c e m i S i n o m . Iz Mi 28,19 zaključivalo se d a j e D u h s j e d i n j e n s O c e m i S i n o m . D u h p r i p a d a zajedništvu O c a i S i n a . T o j e opet n o v i u v j e t z a i s p r a v n o s t u v j e r i . P o s l j e d ­ n j i je, z a B a z i l i j e v a života, d a s e D u h u i s k a z u j e j e d n a i i s t a čast s O c e m i S i n o m . T k o t a k o v j e r u j e u D u h a , drži se p r a v o ­ vjernim. B a z i l i j e j e stao n a p o s l j e d n j o j s t e p e n i c i . U s v o m e s p i s u Oca i Sina naziva Bog , ali D u h u ne pridaje to ime n i t i za nj u p o t r e b l j a v a »istobitan«. B a z i l i j e s e ustručava d a D u h a n a z o v e B o g o m j e r z n a d a j e u P i s m i m a i P r e d a j i t o i m e pridržano z a O c a . T o n e znači d a C e z a r e j s k i b i s k u p n i j e D u h u p r i z n a ­ v a o božanstvo. V i d j e s m o d a j e o n g l a v n i b r a n i t e l j tog b o ­ žanstva u s u k o b i m a s p n e u m a t o m a š k o m z a b l u d o m . B a z i l i j e je D u h a n a z i v a o , u s k l a d u s B i b l i j o m i P r e d a j o m , »božanskim«. 7

B a z i l i j e v stav p r e m a i s t o b i t n o s t i D u h a s O c e m i S i n o m k u d i k a m o j e složeniji. O d m a h t r e b a n a g l a s i t i d a j e B a z i l i j e v j e r o v a o d a j e D u h »istobitan« O c u i S i n u . I p a k riječ » i s t o ­ bitan« n i j e h t i o p r i m i j e n i t i n a D u h a . N j e g o v s e teološki n a p o r sastojao u t o m e d a nađe i z r a z k o j i m o ž e v a l j a n o n a d o m j e s t i t i »istobitan«. B a z i l i j e j e o d a b r a o »istočastan« i »iste slave«. V i d ­ j e s m o da u čitavu d j e l u n a s t o j i d o k a z a t i da su u p n e u m a t o l o g i j i »istobitan« i »istočastan« p r a v e istoznačnice. T v r d n j u je n a j ~ 6 O etapama B a z i l i j e v e m i s l i , v i d i 13 7 Duh S v e l i , V I , 14; V I I I , 17—19.

52

P R U C H E , B a s i l e , 104—110.

p r i j e p r o v j e r i o n a p r i m j e r u S i n o v e i s t o b i t n o s t i i istočasnosti u odnosu na Oca te je potom prenio na D u h a Svetoga. B a z i l i j e s e t r u d i o d a B i b l i j o m i P r e d a j o m dokaže d a D u h u p r i p a d a j e d n a k a čast i s l a v a k a o O c u i S i n u j e r s e t i m e p o k a ­ z u j e »istobitan«. Istočasnost s e t e m e l j i n a j e d n a k o s t i n a r a v i . I s t o b i t n o s t d o l a z i do izražaja u istočasnosti. I p a k je n e o b i č n o što je B a z i l i j e c i j e l o g a života o k l i j e v a o u. p o g l e d u p n e u m a t s k o g »istobitan«. Z b o g t o g a j e n a p a d a n i tužen A t a n a z i j u . N o o n j e i m a o pregršt r a z l o g a da se sustegne od riječi »istobitan«. B a z i l i j e je b i o upućen u poteškoće i r a s p r a v e k o j e je i z a ­ z v a o N i c e j s k i »istobitan«. D o k piše Duha Svetoga j o š se u v i j e k r a s p r a v l j a o t o m »istobitan«. B a z i l i j e j e s h v a t i o d a n i j e p r i ­ k l a d n o iste r a s p r a v e p r e n i j e t i n a D u h a . Teološka s u r a z g l a b a n j a N i c e j s k o g »istobitan« v e ć i s c r p l a snage i z a m o r i l a d u h o v e . C r k v u , podijeljenu na istobitnosti S i n a , nije trebalo razjediniti i pitanjem istobitnosti D u h a . B i s k u p j e i z C e z a r e j e u z t o d o b r o znao d a i m a bojažljivih v j e r n i k a k o j i ć e j e d v a h t j e t i d a »istobitan« p r i h v a t e z a D u h a . R i j e č s u teško u s v o j i l i z a S i n a . B i l o b i previše o d n j h tražiti d a isto r e k n u z a D u h a , m a d a v j e r u j u d a j e D u h u božanskom j e d i n s t v u . B a z i l i j e v o d i računa o t i m s l a b o s t i m a . N e želi zbog riječi g u b i t i kršćane. Isto t a k o B a z i l i j e bijaše s v j e s t a n d a a r i j e v c i čekaju z g o d n u p r i l i k u d a g a p r o t j e r a j u i dočepaju s e n j e g o v e b i s k u p i j e . T i m e b i n e s t a l o važne p r a v o v j e r n e u t v r d e . A k o o t v o r e n o i s t a k n e i s t o b i t n o s t i D u h a , B a z i l i j e v i d i d a ć e m o r a t i u progonstvo. A l i d o b r o C r k v e i v j e r n i k a traži d a b u d e n a o p r e z u i d a ostane u s v o m b i s k u p s k o m g r a d u . I to B a z i l i j a s i l i da s p o m n j o m p o s t u p a u pneumatološkim r a s p r a v l j a n j i m a . V a l j a n a d o d a t i da B a z i l i j e nije htio da s m j e l i m t v r d n j a m a odbije p n e u m a t o m a h e . O n i , doduše, z a b a c u j u božanstvo D u h a S v e t o g a . N o B a z i ­ l i j e drži d a s e p r a v o v j e r n i n a u k m o ž e k a z a t i , a k o s e i n e u p o ­ t r i j e b i riječ »istobitan«. R e c i m o također d a B a z i l i j e n i j e držao nužnim d a s e služi s »istobitan« j e r u s v e z i s D u h o m riječ n i j e u p o t r i j e b i o ni sabor u N i c e j i . B a z i l i j e j e t o l i k o poštivao N i c e j s k o v j e r o v a n j e d a s e n i j e u s u d i o d a m u n a d o d a n o v i »istobitan«. M o ž e m o k o ­ načno naznačiti da je B a z i l i j a od »istobitan« odvraćalo i n j e ­ g o v o u v j e r e n j e da je »istobitan« još u v i j e k » d o g m a « , a ne » k e r i g m a « . S m a t r a o je, d a k l e , d a n e m a p r a v a »istobitan« s t a v ­ ljati za mjerilo pravovjerja. Razumio je da treba vremena da 53

i z r a z postane zreo z a v j e r n i k e k a k o b i g a C r k v a m o g l a i z r i ­ jekom prihvatiti. T o m je sazrijavanju Bazilije svojom knjigom mnogo pridonio , 8

4. Pobožanstvenjenje B a z i l i j e v a t v r d n j a : » E v o što n a m j e obećano: p o s t a t i B o g u slični k o l i k o je m o g u ć e l j u d s k o j n a r a v i [. . . ] sličnost s B o g o m i v r h u n a c želja, p o s t a t i b o g « zaslužuje da je s t a v i m o u šire zaleđe j e r s e t a k o p o t p u n i j e m o ž e r a z u m j e t i n j e z i n s m i s a o . 9

U B a z i l i j e v o v r i j e m e općenito v l a d a u v j e r e n j e d a j e k r š ­ ćanin pobožanstvenjeni č o v j e k . K r i s t o v o o t k u p l j e n j e čovjeka, n a s t a v l j e n o p o D u h u u C r k v i , n a z i v a l o s e teopojeza, teoza, d e i f i k a c i j a i d i v i n i z a c i j a . Riječi b i s m o d o n e k l e m o g l i p r e v e s t i s pobožiti, p o b o g o v i t i , pobožanstveniti i o b o g o t v o r i t i . B a z i l i j e j e u s v o m u l o m k u j a s a n : p o s t a t i bog. T e m a j e č o v j e k o v e d e i f i k a c i j e v e o m a opširna . M i j e kušamo u k r a t k o i z r a z i t i . 10

P r i j e s v e g a v a l j a istaći d a s e d e i f i k a c i j a s m a t r a l a c v i j e ­ t o m i k r u n o m otkupiteljskog djela. A d a m je prije pada bio božanstveni č o v j e k . Z a t o j e d e i f i k a c i j a i s t i n s k i č o v j e k o v p o z i v . N i j e p r e m a t o m e čudno što j e t a k v a m i s a o u središtu otačkih razmišljanja. D e i f i k a c i j a n i j e z a ondašnje v j e r n i k e i teologe a p s t r a k c i j a , v e ć z b i l j a k o j a s e živi. T e o l o z i s u i z p o b o ž a n s t v e n j e n j a izvlačili s v o j e zaključke. A t a n a z i j e je, p r i m j e r i c e , d o ­ k a z i v a o Isusovo božanstvo i z činjenice što j e v j e r n i k d e i f i c i r a n : K r i s t n e b i mogao d e i f i c i r a t i , d a n i j e B o g . Kapadočani s u p o m o ć u iste s t v a r n o s t i utvrđivali opstojnost K r i s t o v e l j u d s k e duše: k a d K r i s t n e b i i m a o duše, n e b i čitav č o v j e k b i o p o b o žanstvenjen. S a v je v j e r s k i život u č e t v r t o m stoljeću prožet vjerom u deifikaciju. L i t u r g i j s k i su h i m n i uglavnom ispjevani na tu temu. T o j e t r a d i c i o n a l n o osvjedočenje i B a z i l i j e , k a k o naznačismo, p r e n i o u svoje d j e l o . Ponešto je, doduše, suzdržan p r i u p o r a b i d e i f i k a c i j s k e t e r m i n o l o g i j e zato što m u s e činilo d a nije u svemu b i b l i j s k a , a l i je u svom spisu isticao da D u h o s t v a r u j e u kršćaninu d j e l o o b o g o t v o r e n j a . 3 O B a z i l i j e v o ] »ekonomiji« v i d i H. D O R R I E S , De Špiritu, 27. 28. 139; H. D E H N HARD,Problem, 56; B. P R U C H E , Basile, 79—110; B. P R U C H E , Autour, 207. 208; Y. C O U R T O N N E , Temoin, 166. 167; E. A. de M E N D I E T A , Pair, 129—133; S. G I E T , Idees, 296. 297; J. de G H E L L I N C K , Pairistique, 313—338. 9 Duh Sveti, I, 2; I X , 23. 10 o d e i f i k a c i j i v i d i J. G R O S S , Divinisation, 239—244. 339—350; K. H O L L , Amphilochius, 123—125. 149; B. P R U C H E , Basile, 144. 151—153. 196—198. 203. 204. 217; B. P R U C H E , Originalitć, 219—220; B. P R O U C H E , Aulotour, 213. 223. 224; P. B. F, B I L A N I U K , Mystery, 337—359; J , H . D A L M A I S , Divinisation, 1376—1389; M . LOT- B O R O D I N E , Dćification.

54

T e m a Čovjekove d e i f i k a c i j e i m a d u g u p o v i j e s t . V e ć s u grčki m i s l i o c i d e i f i k a c i j u držali c i l j e m l j u d s k o g o p s t a n k a . P o i ­ m a l i s u j e t i j e k o m p o v i j e s t i r a z n o l i k o . N a v r h u n c u s u svoje m i s l i učili da se č o v j e k t a k o pobožanstvenjuje što postaje jedno s Bogom. L j u d s k i duh, podrijetlom iz Boga, poslije se s m r t i p o n o v n o vraća u božanstvo. P o s t a j e d i o n i k o m B o ž j e besmrtnosti. S t a r i j e z a v j e t o t k l o n i o pobožanstvenjenje. Učio j e d a j e č o v j e k posve različit o d B o g a i zato m u n e m a teopojeze. Između B o g a i č o v j e k a n e m o ž e b i t i d o d i r a . B o g u s v e m u n a d v i s u j e s t v o r e n j e . Č o v j e k može j e d i n o sličiti B o g u . T a j j e n a u k klasično izražen u Post 1,26—27. N i N o v i z a v j e t n e u p o ­ t r e b l j a v a riječ teopojeza. I p a k s e služi i z r a z i m a k o j i s u j o j v e o m a b l i z u . O v d j e p r i j e s v e g a m i s l i m o na 2 Pt 1, 4, Dj 17,28 i 1 I v 3 , 2 . S v i t i t e k s t o v i sadrže p o r u k u o č o v j e k u k o j i u K r i s t u , p o v j e r i i o t a j s t v i m a v j e r e , postaje s i n o m B o ž j i m . N a taj način stječe u d i o u životu što g a j e d o n i o n a s v i j e t U t j e l o v l j e n i K r i s t . Novozavjetna propovijed o novoporodu i obnovi nije daleko o d d e i f i k a c i j s k e t e m e . Isto b i t r e b a l o reći z a b i b l i j s k i g o v o r o v j e r n i k u , novom stvorenju i posinjenom Božjem djetetu. n

I d e j u d e i f i k a c i j e m e đ u Očima p r v i u t e o l o g i j u u v o d e K l e m e n t A l e k s a n d r i j s k i (g. 150—215) i v e l i k i O r i g e n (g. 185—254). Čovjeka, p o n j i m a , pobožanstvenjuje s p o z n a j a i l i g n o z a . T k o savršeno p o j m i evanđeoski n a u k , taj j e d e i f i c i r a n . U s p o r e d o s t a k v i m p o i m a n j e m d e i f i k a c i j e p o s t o j i mišljenje d a s e t e o p o j e z a s a s t o j i od s u d j e l o v a n j a u božanskoj n e r a s p a d l j i v o s t i i b e s m r t ­ n o s t i k o j u j e U t j e l o v l j e n a Riječ uskrsnućem d a r o v a l a l j u d s k o j n a r a v i . D e i f i c i r a t i , učiniti b e s m r t n i m i n e r a s p a d l j i v i m , u ono v r i j e m e znači gotovo j e d n o t e isto. O d B o ž j i h s v o j s t a v a s t v o ­ r e n a n a r a v m o ž e p o s j e d o v a t i samo b e s m r t n o s t i n e r a s p a d ljivost. N a u k o pobožanstvenjenju posebice je nazočan u istočnih O t a c a . O n i s u u n j e m u n e k a k o saželi c j e l o k u p n u kršćansku misao. Obogotvorenjem su o b u h v a t i l i v j e r u u i s k o n s k u dobrotu s t v o r e n j a . Č o v j e k s e može pobožiti j e r j e s t v o r e n d o b r i m . O c i s u s m a t r a l i d a j e božansko T r o j s t v o i s t i n s k i t v o r a c teopojeze kojoj je s v r h a čovjekov povratak O c u po S i n u u D u h u Svetom. S i n j e o s t v a r i o d j e l o teopojeze u t j e l o v l j e n j e m , m u k o m i u s k r s ­ nućem. K a o G o s p o d i n s u v e r e n o p r e d v o d i d e i f i k a c i j u . D u h j e S v e t i p o m a z a o K r i s t a d a b i izvršio čin o b o g o t v o r e n j a . O d K r i 2 Pt 1, 4; »Time smo o b d a r e n i d r a g o c j e n i m , najvećim obećanjima, da po n j i m a postanete zajedničari božanske n a r a v i (. . .)«. Dj 17, 28: »Njegov smo čak i r o d « . 1 Iv 3, 2: »(. . .) s a d smo djeca Božja (. . .) k a d se očituje, b i t ć e m o njem«* slični ( . . . ) « « ' 11

55

s t o v a uskrsunuća C r k v a j e u v e d e n a u d e i f i k a c i j s k u p o v i j e s t . D u h s e n j o m e služi d a b i p o s a k r a m e n t i m a dovršio d j e l o p o ­ svećenja. D e i f i k a c i j a j e konačni c i l j p o v i j e s t i i o p s t a n k a . O č e ­ k i v a n o n o v o nebo i n o v a z e m l j a p o s e b n i s u n a z i v i z a d e i f i k a c i j s k i čin blažene T r o j i c e . O b o g o t v o r e n j e s e n e d a l a k o d e f i n i r a t i . Kršćanin, s v a k a k o o t k l a n j a grčku m i s a o d a j e d i v i n i z a c i j a p o t p u n o izjednačenje čovjeka s B o g o m . Stvorenje ne može b i t i B o g u jednako. Može m u samo sličiti. D e i f i k a c i j a j e u s p o s t a v a sličnosti k o j u j e p o s j e ­ dovao A d a m . Čovjek u d e i f i k i c a j i d o b i v a po m i l o s t i udio u s v o j s t v i m a što i h B o g i m a p o n a r a v i : u m u d r o s t i , l j u b a v i , s l o ­ b o d i od s t r a s t i , n e r a s p a d l j i v o s t i i b e s m r t n o s t i . Č o v j e k se preo b r a z u j e u s l i k u U t j e l o v l j e n e Riječi i t a k o postiže B o ž j e p o s i naštvo k o j e ga čini božanstvenim. :

B a z i l i j e u svom spisu taj n a u k pretpostavlja poznatim. S n e k o l i k o p o j e d i n o s t i t o m p o i m a n j u d e i f i k a c i j e daje v l a s t i t i pečat. T a k o j e više o d o s t a l i h i s t i c a o u l o g u D u h a . N a t o j e bio n a v e d n pneumatomaškim r a s p r a v a m a . Držao j e d a D u h obogot v o r u j e s v o j o m nazočnošću u v j e r n i č k o j duši. Iz te je činjenice zaključio: a k o D u h d e i f i c i r a , znači d a j e B o g . D u h n e b i mogao d e i f i c i r a t i , k a d b i bio s t r a n i tuđ B o g u . B a z i l i j e s m a t r a da je obogotvorenje moguće jer je čovjeku u n a r a v usađeno d a teži z a B o g o m , v r h o v n i m d o b r o m i n a j uzvišenijom l j e p o t o m . D u h vrši d e i f i k a c i j u k a d s e č o v j e k u s ­ t r a j n o m a s k e z o m očisti o d g r i j e h a , n a d v l a d a s t r a s t i i postane k r e p o s t a n . D e i f i k a c i j a se, po B a z i l i j u , sastoji u m o t r e n j u , p r i ­ s n o s t i i p r i j a t e l j s t v u s B o g o m . Duša t r e b a n a z e m l j i živjeti n e b e s k i m životom. O n a t o postiže k a d j e D u h u v e d e u s p o z n a j u božanskih t a j n a . Savršeno p o z n a v a n j e B o g a p r e o b r a z u j e i o b o gotvoruje. U r a n j a n j e u Božja otajstva s v r h a je čovjekova ze­ maljskog i nebeskog opstanka. P o t p u n a spoznaja u v o d i u k o ­ načnu d e i f i k a c i j u . 5. Bazilijev nauk o Duhu i Carigradski sabor C a r i g r a d s k i sabor o d g . 381. i z n i m n o j e značajan z a p o v i ­ jest t r o j s t v e n e dogme. T a j j e S a b o r p o t v r d i o N i c e j s k o v j e r o ­ v a n j e . S C a r i g r a d s k i m je s a b o r o m k o n a č n o riješen s p o r o p o l o ­ žaju S i n a u B o g u . A r i j e v s t v o j e n a p o k o n s v l a d a n o . Isto t a k o n a S a b o r u j e nađeno rješenje z a p i t a n j e D u h a S v e t o g a . Izražaj što g a j e t r o j s t v e n o o t a j s t v o d o b i l o n a t o m S a b o r u n a s n a z i 56

j e d o d a n a s . P r i h v a ć a j u g a sve kršćanske v j e r o i s p o v i j e s t i . T a k o j e C a r i g r a d s k i s a b o r z a i s t a opći s a b o r . Teološki d o p r i n o s C a r i g r a d s k o g s a b o r a n a l a z i se u n j e g o v o j p n e u m a t o i o g i j i . Rečenice k o j e se u C a r i g r a d s k o m v j e r o v a n j u odnose n a D u h a S v e t o g a n a d o p u n j u j u N i c e j s k o v j e r o v a n j e . R e ­ d o v i t o se drži da je u t i m rečenicama očit u t j e c a j B a z i l i j e v e pneumatologije. Bez B a z i l i j a nauk se Carigradskog sabora ne d a z a m i s l i t i . I s t i n a j e d a C r k v a o d s v o j i h početaka v j e r u j e u D u h a i živi o d n j e g o v e m i l o s t i , a l i z a s a b o r s k u p n e u m a t o l o g i j u n a j p r e s u d n i j a s u desetljeća što p r e t h o d e C a r i g r a d s k o m s a b o r u . U t i m je desetljećima B a z i l i j e , bez s u m n j e , najvažnija ličnost u istočnoj C r k v i . O n , doduše, n i j e doživio S a b o r , a l i s u s a b o r s k i O c i u g l a v n o m n j e g o v i p r i j a t e l j i i učenici. T o posebice važi z a dvojicu saborskih predsjednika, Melecija Antiohijskog i G r g u ­ r a N a z i j a n s k o g . M i s l i z a k o j e s e B a z i l i j e b o r i o čitava života p o n j e g o v i m s u p r i j a t e l j i m a b i l e nazočne n a S a b o r u i n a n j e m u iz vo je vale pobjedu. P r o m o t r i m o l i u k r a t k o s a b o r s k i n a u k , n i j e teško u s t a n o v i t i k o l i k o C a r i g r a d s k i s i m b o l prožima B a z i l i j e v a p n e u m a t o l o g i j a . S a b o r n a j p r i j e v e l i o D u h u d a j e Gospodin. I s t i n a j e d a n e u p o ­ t r e b l j a v a ho Kyrios (Gospodin), v e ć se služi s to Kyrion. T i m e s e v a l j d a v o d i l o računa o t o m d a j e » G o s p o d i n « n a z i v z a J a h v e a i I s u s a K r i s t a . O c i s u n e o d r e đ e n i m članom h t j e l i reći d a D u h p r i p a d a u k a t e g o r i j u o n i h k o j i s u »Gospodari«. T a k o j e o t k l o ­ n j e n a pneumatomaška z a b l u d a o D u h u k a o s t v o r e n j u . D u h u priliči g o s p o d o v a t i , n e služiti. D u h j e » G o s p o d i n « . S a b o r , d a k l e , D u h a časti n a s l o v o m k o j i j e v l a s t i t z a O c a i S i n a . T i m e je, d r u g i m riječima, naznačeno d a D u h i m a božansku n a r a v i dostojanstvo. S a b o r s k i d o k u m e n t D u h a p r o g l a s u j e » ž i v o d a j n i m « . T o znači d a D u h d a j e život, a n e d a g a p r i m a . Z a c i j e l o s e »živodajni« o d n o s i n a m i l o s n i i božanski život. S a b o r uči d a j e t o m životu i z v o r i v r u t a k D u h S v e t i . N a z n a k u d a D u h »izlazi i z Oca« S a b o r s i g u r n o p r e u z i m a iz Iv 15,26 i 1 Kor 2,12. Očito je da su saborski O c i tu i z r e k u u p e r i l i p r o t i v pneumatomaha za koje D u h p o t j e č e i z s t v o r e n e n a r a v i . O t a c je, p o S a b o r u , počelo z a D u h a . D u h ne dolazi iz stvorenja, već iz Boga. 12

13

S a b o r n a d a l j e z a D u h a kaže d a m u s e » k l a n j a m o « i d a g a »slavimo« z a j e d n o s O c e m i S i n o m . I z r e k a n e m a i z r a v n a u p o O značenju C a r i g r a d s k o g sabora v i d i I. O. de U R B I N A , Nicee, 188—189; A. M. R I T T E R , Konstantinopel, 295—303; H . D O R R I E S , D e Špiritu, 5 ; J . D A N I f i L O U , L e I V e n i e siecle, 1. 7. 51. B a z i l i j e v d o p r i n o s s a b o r s k o j p n e u m a t o i o g i j i ističu H , D O R R I E S , D e Špiritu, 174, 175; H. D O R R I E S , Basilius, 141—143; B. P R U C H E , Basile, 81. 109, 12

13

rišta u B i b l i j i . V j e r o j a t n o je najvažnija točka s a b o r s k e p n e u m a t o l o g i j e . U s i m b o l u se »istobitan« ne u p o t r e b l j a v a n i t i se D u h i z r i j e k o m n a z i v a B o g o m . Čini s e d a t o nadomješta »suklan j a t i se« i »suslaviti«. V j e r n i k se u bogoslužju D u h u k l a n j a i s l a v i ga s Ocem i S i n o m jer D u h i m a istu n a r a v kao druge d v i j e božanske Osobe. D u h zaslužuje p o k l o n s t v o i s l a v u zato što je j e d n a k o B o g k a o O t a c i S i n . S l a v a i čast što je kršćanin i s k a z u j e D u h u j e d n a j e t e i s t a s a s l a v o m i čašću k o j u p r i k a ­ z u j e O c u i S i n u . Istočasnost j e s i n o n i m z a i s t o b i t n o s t . I s t o b i t nost se p r i z n a j e k r o z j e d n a k o s t časti.

p a k z n a m o d a j e t o b i b l i j s k o mjesto ishodište čitave B a z i l i j e v e m i s l i o D u h u . Isto t a k o S a b o r j e n e o v i s a n o B a z i l i j e v o j t v r d n j i d a s e v j e r n i k o n a k o krštava k a k o v j e r u j e ; d a B o g a s l a v i k a k o je kršten i k a k o v j e r u j e . U B a z i l i j a su najuže v e z a n i k r s t , v j e r a i s l a v l j e n j e B o g a . I p a k m o r a m o reći da se s a b o r s k a p n e u m a t o ­ l o g i j a u s v i m s v o j i m točkama n a l a z i u B a z i l i j e v u s p i s u Duh Sveti, T i m e j e B a z i l i j e z a i s t a zadužio t r o j s t v e n u t e o l o g i j u .

C a r i g r a d s k o v j e r o v a n j e , oslanjajući se na 2 Pt 1,21, n a p o ­ k o n v e l i za D u h a da je »govorio po prorocima«. T i m e se htjelo reći d a D u h i m a u d j e l a u nadahnućima k o j i m a j e Riječ o b d a ­ ri v a l a p r o r o k e . I to je p o s e b n i način g o v o r a o božanstvu D u h a . D u h j e zajedno s R i j e č j u n a d a h n i t e l j p r o r o k a . 1 4

O z n a k e s a b o r s k e p n e u r n a t o l o g i j e n i j e teško r a s p o z n a t i . O c i s u s e držali s v e t o p i s a m s k e m i s l i . S v j e s n o j e n i s u h t j e l i proširivati i n a d o p u n j a t i . I z o s t a v i l i su »istobitan«. N i s u se p o ­ služili n i riječju B o g . T a k o s u p o s t u p i l i j e r s u v o d i l i b r i g u o e v e n t u a l n o m s p o r a z u m u s p n e u m a t o m a s i m a . S t o g a su o s t a ­ v i l i p o s t r a n i i z r a z e k o j i s u najviše s m e t a l i E u s t a t i j e v e pristaše. B i r a l i s u blaže riječi, a l i u n a u k u n i s u n i m a l o popuštali. B l a ­ gost i z r a z a n i j e b i l a z a p n e u m a t o m a h e p r e p r e k a d a shvate k a k o j e n j i h o v a p n e u m a t o l o g i j a osuđena. Z a t o s u C a r i g r a d n a ­ p u s t i l i i p r i j e svršetka s a b o r s k i h s j e d n i c a . 15

Saborska je pneumatologija u cjelini b l i z u B a z i l i j e v u uče­ n j u . V i d i s e t o o t u d što s u s a b o r s k i O c i p o s t u p i l i k a o i B a z i ­ l i j e k a d je riječ o p n e u m a t s k o m »istobitan« i n a z i v u » B o g « . U C a r i g r a d s k o m se v j e r o v a n j u s izričajima »živodajni« i » g o ­ v o r i o po prorocima« s t a v l j a n a g l a s a k , k a o i u B a z i l i j a , na djelo D u h a , d o k se o n j e g o v u položaju u B o g u g o v o r i m a n j e . T e o l o ­ g i j a k o j a se n a l a z i i z a »suklanjati se« i »suslaviti« v e z a n a je s a središnjom B a z i l i j e v o m pneumatološkom m i s l i o s i n o n i m n o s t i između »istobitan« i »istočastan«. N e k o l i k o točaka B a z i l i j e v e p n e u r n a t o l o g i j e n e n a l a z i m o u C a r i g r a d s k o m vjerovanju . Sabor je izostavio naravno zajed­ ništvo D u h a s O c e m i S i n o m što je B a z i l i j e r a d o isticao u s v o m e d j e l u . C a r i g r a d s k i s e s i m b o l n e p o z i v a n a M i 28,19. M i 1 8

O pneumatoiogiji Carigradskog sabora v i d i I. O. de U R B I N A , Nicee, 193—205; A. M. R I T T E R , Konstantinopel, 296—303 15 O tome potanje u J . N . D. K E L L Y . Aitkristliche, 333—339; A . M . R I T T E R , Konstantinopel, 295. 296. i« To posebice ističe H. D O R R I E S . De Špiritu, 174—175; Basilius, 141—143. 14

58

59

P R I J E V O D

1 Predgovor: v a l j a ispitati i najsitnije dijelove govora o B o g a 1. B r a t e A m f i l o h i j e ! D r a g a m i i o d s v e g n a j časni j a g l a v o , p o h v a l i h t v o j u želju z a z n a n j e m i r a d i n o s t značaja . N a d a s v e p a k uživah u p o m n o s t i i t r i j e z n o s t i t v o j e m i s l i k a d držiš d a n i j e d n a riječ što s e nužno p r i g o v o r u u p o t r e b l j a v a o B o g u n e s m i j e o s t a t i bez provjere . J e r si k a k o treba razumio Gospodinovu opomenu da »tko m o l i , d o b i v a i t k o traži, nalazi« (Lk 11, 10), čini mi se d a b i skladnošću traženja n a o d g o v o r p o t a k n u o i n a j v e ć e g oklijevaoca. U tebe me još više to z a d i v l j u j e što ne postavljaš p i t a n j a , k a o većina danas, d a b i kušao, v e ć j e d i n o d a b i našao što j e z a p r a v o i s t i n a . V e l i k o je, z a i s t a , d a n d a n a s o b i l j e doušnika i o n i h što nas n e p r e s t a n c e z a p i t k u j u . A l i j e zato v e o m a teško naići n a dušu k o j a l j u b i z n a n j e i traži i s t i n u d a s e izliječi od neznanja. P i t a n j a m n o g i h , poput lovačke z a m k e i ratne zasjede, u s e b i k r i j u d o b r o smišljenu v a r k u . O n i n e iznose p i t a n j a d a b i i z n j i h i z v u k l i k a k v u k o r i s t nego d a b i tobože i m a l i , ako ne d o b i j u odgovore u s k l a d u s v l a s t i t o m požudom, pravedan povod za rat. 1

2

3

2. A k o se » b e z u m n i k u v e ć i p i t a n j e u b r a j a u mudrost« (Izr 17,28), k o l i k o m ćemo t e k c i j e n o m c i j e n i t i p a m e t n a s l u ­ šatelja što ga p r o r o k pridruži » d i v n o m savjetniku« (Iz 3,3)? Zaista je pravedno da ga udostojimo svake hvale, da ga tje­ ramo naprijed, da budemo dionici njegova m a r a i da mu u s v e m u pomažemo d o k h r l i z a savršenosti. N i j e , n a i m e , o z n a k a lijenčina u v j e r i nego upućenika u s v r h u našega p o z i v a A m f i l o h i j e n a m je već poznat. V i d i Uvod, I, 1 ( b i l j . 6). B a z i l i j e u p o t r e b l j a v a riječ Bog s članom i bez člana. S članom Bog (lio The os) r e d o v i t o znači B o g a O c a . B e z člana Bog (Theos) izražava Božju s u p s t a n c i j u . U t o m s m i s l u riječ se p r i m j e n j u j e i na S i n a . Naznačili s m o mučne o k o l n o s t i u k o j i m a je B a z i l i j e pisao svoje d j e l o . V i d i U v o d , II (Prilike u kojima spis nastaje). 1

2

3

63

da g o v o r o B o g u ne slušaju površno, već da n a s t o j e istražiti s m i s a o s k r i t u s v a k o j riječi i s v a k o m s l o g u . E v o šta n a m je o b e ć a n o : p o s t a t i B o g u slični k o l i k o j e m o g u ć e l j u d s k o j n a ­ r a v i . Sličnosti p a k bez spoznaje n e m a , a s p o z n a j a i z v i r e i z p o d u k a . N o g o v o r j e počelo podučavanja. D i j e l o v i s u g o v o r a s l o g o v i i riječi. P r e m a tome, i s p i t i v a n j e s l o g o v a n i j e i z v a n c i l j a . M o g l o b i s e k o m e učiniti d a p i t a n j a zaslužuju d a i h z a n e m a r i m o j e r s u m a l e n a . N a p r o t i v ! J e r j e i s t i n u teško d o ­ hvatiti, posvuda za njom valja tragati. A k o naime napredo­ v a n j e u pobožnosti k a o i u vještinama raste v e o m a p o l a k o , uvođenici u s p o z n a j u n e s m i j u ništa z a n e m a r i t i j e r t k o p r e z r e početna s l o v a k a o m a l e n a , n i k a d a neće doseći v r h u n c e m u d ­ rosti. 4

Da i ne d v a su s l o g a , i p a k na j odlični] e d o b r o , i s t i n a , i k r a j n j i međaš z l a , laž, često s u sažeti u t i m m a l i m riječima. A l i što t u g o v o r i m ? T k o b i s a m o g l a v o m dao z n a k , u s v j e ­ dočenju z a K r i s t a , s m a t r a l o s e d a j e i s p u n i o s v u pobožnost. A k o j e t o t a k o , k o j a j e o d riječi o B o g u t a k o sićušna d a j o j , b i l a d o b r a i l i ne, u s v a k o m slučaju n e p r i p a d a v e l i k o z n a ­ čenje? Budući d a i z Z a k o n a neće n e s t a t i n i j e d a n j o t a n i t i k o j i z a r e z (Mt 5,18), k a k o b i o n d a m o g l a p o s t o j a t i z a nas mogućnost da i n a j s i t n i j e m i m o i đ e m o ? S t o s i o d m e n e zatražio d a p r o s u d i m , i s t o d o b n o j e m a l e n o i v e l i k o . S o b z i r o m na kratkoću p r e d m e t a , m a l e n o je i stoga možda p r e z r i v o ; s n a g o m p a k o n o g čega j e z n a m e n , o d i s t a j e v e l i k o . Sliči gorušici k o j a j e doduše n a j m a n j e m e đ u s u h i m s j e m e n j e m (Mt 13, 31—32), a l i a k o j o j se iskaže p o t r e b n a n j e g a u z r a s t a d o z a v i d n e v i s i n e j e r r a z v i j e u s e b i usađenu moć. A k o se t k o s m i j e gledajući naše b l e b e t a n j e — izražavam se sa p s a l m i s t o m (Ps 118,85) — o s l o g o v i m a , n e k z n a da će sa s m i j e h a u b r a t i j a l o v p l o d . M i i p a k , n e predavši s e l j u d s k i m p r i j e k o r i m a i ne podlegnuvši n j i h o v u p r e z i r u , s istraživanjem n e ć e m o p r e s t a t i . P o s v e s a m d a l e k o od t o g cl a b i h se t i h čestica k a o n e z n a t n i h s t i d i o . S a m s e b i ć u čestitati k a o o n o m k o j i j e m n o g o z a v r i j e d i o a k o d o s e g n e m i tisući dio n j i h o v e v r i j e d n o s t i . B r a t u p a k k o j i s n a m a traži v e l i m d a o t u d n i j e izvukao neznatnu korist. 5

V i d i m , d a k l e , d a j e u m a l i m riječima s k r i v e n v e l i k okršaj te s n a d o m u n a g r a d u ne izmičem n a p o r a , U v j e r e n s a m da će i z l a g a n j e i m e n i osobno b i t i p l o d o n o s n o i da će slušaocima pružiti d o s t a t a n d o b i t a k . S t o g a ć u » s n j i m « , » s D u h o m S v e ­ tim«, r a z u m i j e se, p r i s t u p i t i tumačenju. I ako želiš da k r e n e m n a p u t r a s p r a v l j a n j a , u k r a t k o ć u s e o s v r n u t i n a začetak r a s ­ prave. 3. D o k s a m se n e d a v n o m o l i o s n a r o d o m i na d v a načina završavao s l a v o s p j e v B o g u O c u — j e d n o m »sa S i n o m « i »sa S v e t i m D u h o m « , d r u g i p u t »po Sinu«, » u D u h u S v e t o m « , n e k i od nazočnih prosvjedovaše i g o v o r a h u da se služimo čudnim i u z t o međusobno s u p r o t n i m riječima. T i s i p r v o t n o i z k o r i s t i z a t e l j u d e i l i , a k o s u s k r o z neizlječivi, z b o g s i g u r n o s t i o n i h što ih sreću, tražio da se iznese j a s a n n a u k o s m i s l u sadržanu u t i m s l o g o v i m a . U i z l a g a n j u b i t ćemo k r a t k i k a k o je to m o g u ć e o n i m a što se složiše s o b z i r o m na p o s t a n a k n j i h o v a raspravljanja. 6

7

II Ishodište heretičkih z a n i m a n j a za slogove 4. Cjepidlačenje h e r e t i k a s o b z i r o m na slogove i riječi n i j e nešto b e z a z l e n o k a k o b i n e t k o m o g a o p o m i s l i t i . O n o n e v o d i m a l o m z l u , već s k r i v a d u b o k i mračan n a u m p r o t i v p r a v e v j e r e . S v i m s i l a m a nastoje d o k a z a t i d a O c a , S i n a i D u h a S v e t o g a r a z n o l i k o i z g o v a r a m o , d a b i t i m e tobože s t e k l i l a k d o k a z k a k o s u različiti i s o b z i r o m n a n a r a v . Drže s e p r i t o m d r e v n e m i s l i što j e iznađe A e c i j e , p r e d s t o j n i k t e s l j e d b e . O n n a p i s a n e g d j e u s v o j i m p i s m i m a : »Što j e p o n a r a v i n e ­ slično, neslično se i i z g o v a r a . I o b r a t n o . Što se neslično izriče, i po n a r a v i je neslično«. A e c i j e u p o t v r d u svoje riječi n a v e d e A p o s t o l a k o j i v e l i : »Jedan je B o g O t a c , iz koga je sve. I j e d a n je G o s p o d i n Isus K r i s t , po kome je sve« (1 Kor 8,6). A e c i j e zaključi: odnos k o j i v l a d a m e đ u riječima, v r i j e d i i z a n a r a v i 8

9

Značenje slavospjeva i l i doksologije za B a z i l i j e v nauk o D u h u već i s t a k o s m o . V i d i Uvod, I V , 1. Riječ je o p n e u m a t o m a s i m a . U s p . Uvod, I, 4C; I I I , 1. B a z i l i j e prvenstveno m i s l i na anomejce. V j e r o j a t n o uključuje arijevce i pnenmatomahe. V i d i Uvod, I, 4 A i C. O A e c i j u , u s p . Uvod, I, 4 A i C 6

Tu smo rečenicu s t a v i l i u šire zaleđe u U v o d , I V , 4. B a z i l i j e m i s l i p r i j e svega na d o k s o l o e i j s k e »sa«, »po«, »u«, »i«. Iz čitava se njegova s p i s a v i d i značenje t i h riječci. Može se bez p r e t j e r i v a n j a reći da su one u središtu p o z o r n o s t i j e r se n j i m a i z r a z u j e položaj S i n a i D u h a u B o ž j e m o t a j s t v u , 4

5

64

7

8

9

65

naznačene riječima. No izričaj po kome nesličan je I z r i č a j u iz koga. S i n je, d a k l e , O c u nesličan . 10

P r e m a tome, i z t e z a b l u d e d o l a z i b r b l j a r i j a naših p r o t i v n i k a o riječima što su o v d j e u p i t a n j u . Polazeći o t u d , B o g u O c u p r i d j e v a j u k a o zasebno vlasništvo i z koga. B o g u S i n u o d r e diše po kome, D u h u S v e t o m u kome. T v r d e da se t a k v a u p o ­ r a b a p r i j e d l o g a n i k a d n e m i j e n j a k a k o b i , r e k o h , različitim i z g o v a r a n j e m došla d o izražaja i r a z l i k a u n a r a v i . A l i s e i p a k n e d a s a k r i t i d a n a d m u d r i v a n j e m o k o riječi n a s t o j e očuvati s n a g u svoje k r i v e n a u k e . P o n j i m a i z koga označuje S t v o r i ­ t e l j a , p o kome s l u g u i l i s r e d s t v o , u kome v r i j e m e i l i m j e s t o . T o zato čine d a S i n a , S t v o r i t e l j a S v e m i r a , n e b i s m o s m a t r a l i išta časnijim o d s r e d s t v a t e d a b i b i l o j a s n o k a k o D u h S v e t i bićima ništa više ne p r i d o n o s i , o s i m m j e s t a i v r e m e n a .

prema čemu naznačivao bi zamišljeni n a c r t i l i r u k o t v o r č e v v a n j s k i u z o r a k . R u k o t v o r a c , n a i m e , n a j p r i j e nariše p r e d m e t u p a m e t i t e predodžbu p r o v o d i u djelo, i l i p a k gledajući n a v e ć izrađeni p r i m j e r a k posao u p r a v l j a p o u z o r u n a n j . P o s u d u m u d r a c a radi čega se o d n o s i na c i l j : k l u p a je načinjena radi k o r i s t i l j u d i . U čemu naznačivalo b i v r i j e m e i l i m j e s t o . K a d j e n a s t a l o ? U ono v r i j e m e . G d j e ? U t o m m j e s t u . Te d a t o s t i , d o ­ duše, n a s t a l o m ništa ne p r i d o n o s e , a l i se bez n j i h ništa ne čini. R a d n i c i m a je p o t r e b n o mjesto i v r i j e m e . To su naučili naši p r o t i v n i c i i t o m e se diviše. Zapažanja ništavne i i s p r a z n e p r i j e v a r e prenose na j e d n o s t a v n i i p r i ­ p r o s t i n a u k o D u h u d a b i Boga-Riječ u m a n j i l i , a D u h a S v e t o g a z a b a c i l i . Izričaj što ga p o g a n i pripisaše oruđu bez duše i l i podložnoj i posve n i s k o j službi, m i s l i m na po čemu, o v i l j u d i ne oklijevaju prenijeti na Stvoritelja Svemira. M a d a su krš­ ćani, n e s t i d e s e d a riječi »pila« i l i »čekić« pripišu S t v o r i ­ t e l j u svega stvorenoga. 1 1

III Umjetna primjena prijedloga dolazi iz svjetovne mudrosti 5. Z a c i j e l o je ove l j u d e z a v e l o u tu z a b l u d u mišljenje s v j e t o v n i h m u d r a c a k o j i iz čega i po čemu p r i d i j e l i s e z b i l j a m a o d v o j e n i m po n a r a v i . F i l o z o f i , n a i m e , s m a t r a j u da iz čega označuje t v a r , p o čemu s r e d s t v o i l i , općenito, službu. Još t o č ­ n i j e —• ta ništa ne priječi da sažmemo s a v n a u k f i l o z o f a te u k r a t k o dokažemo s v o j i m p r o t i v n i c i m a n j i h o v u n e s p o j i v o s t s i s t i n o m k a o i n e s k l a d sa s a m i m m u d r a c i m a — oni što se posvetiše i s p r a z n o j f i l o z o f i j i , r a z n o l i k o tumače n a r a v u z r o k a i d i j e l e je na z a s e b n a značenja. T a k o g o v o r e o začetnim u z r o c i m a , o suradničkim i l i suuzročnim t e o o n i m a bez k o j i h ne m o ž e ništa o p s t o j a t i . S v a k o m uzroku, naravno, dodjeljuju vlastiti naziv te se stoga drukčije označuje činitelj, drukčije oruđe. Drže da t v o r c u o d g o v a r a od koga. S p r a v o m se, kažu, v e l i da je k l u p a načinjena od s t o l a r a . S r e d s t v u , po n j i m a , p r i p a d a po čemu: p o s r e d s t v o m b l a n j e , s v r d l a i o s t a l o g oruđa. Slično iz čega s m a t r a j u s v o j s t v e n i m z a t v a r : p r e d m e t j e i z d r v e t a . Izričaj 10

66

To je a n o m e i z a m . V i d i Uvod, I, 4 A.

IV Pismo upotrebljava prijedloge bez ikakve razlike 6 . M i p r i z n a j e m o d a s e riječ i s t i n e često služi t i m čestica­ m a . I p a k o s p o r a v a m o d a s l o b o d a D u h a n a b i l o k o j i način r o ­ buje uskogrudnosti poganskih mudraca, već p r e m a p r o m j e n i p r i l i k a i u s k l a d u s p o t r e b a m a m i j e n j a izričaje. Iz čega ne z n a ­ č i u v i j e k t v a r , k a k o s e čini f i l o z o f i m a , nego P i s m o k u d i k a m o uobičajenije taj i z r a z u p o t r e b l j a v a z a V r h o v n i U z r o k . E v o n e ­ k o l i k o p r i m j e r a : »Jedan B o g iz k o g je sve« (1 Kor 8, 6); »sve je iz B o g a « (1 Kor 11, 12). A l i riječ se i s t i n e često služi t i m i z r a ­ z o m i za t v a r . O n a na p r i m j e r kaže: » K o v č e g ćeš načiniti iz n e i s t r u n j i v a drva« (Post 6, 14); »svijećnjak ćeš n a p r a v i t i iz čista zlata« (Izl 25, 31); »prvi je č o v j e k iz z e m l j e , zemljan« (1 Kor 15, 47); »ti si k a o i ja o b l i k o v a n , iz gline« (Job 33, 6). B a z i l i j e se negativno izražava o f i l o z o f i j i . O n a je »ništavna i i s p r a z n a p r i j e ­ vara«. I p a k u s v o m d j e l u često posiže za f i l o z o f s k i m m i s l i m a . S v o j e j e , doduše, d o k a z i v a n j e prvenstveno gradio n a B i b l i j i i P r e d a j i , a l i n i f i l o z o f i j u n i j e z a n e m a r i ­ vao. P r i t o m n i j e s l i j e d i o n e k i određeni sustav, već j e d o b r o u z i m a o gdje g a j e n a l a z i o . No B a z i l i j e v u u p o t r e b u f i l o z o f s k i h zasada još 1 reba istražiti. T a j posao n i i e o b a v l j e n . U s p . H . D E H N H A R D , Problem; TI. A . \ V O L F S O N , Philosophy, 333—346; J C O M A N , Demonstration, 200—202; B. P R U C H E , Basile, 9—15; 154—168. 169—178. 11

67

Naši p r o t i v n i c i , r e k o s m o , k a k o b i d o k a z a l i različitost n a ­ r a v i , postaviše z a k o n d a taj izričaj o d g o v o r a isključivo O c u . O d m u d r a c a , doduše, preuzeše osnove s v o g a p o i m a n j a , a l i i h i p a k u s v e m u ne poslušaše d o s l o v n o , v e ć po n j i h o v o j o d r e d b i S i n u d o d i j e l i s e n a z i v »sredstva«, D u h u »mjesta«. S t o g a g o v o r e : u D u h u , p o S i n u . B o g u p r i p i s u j u i z koga, a l i p r i t o m n e slijede f i l o z o f e nego se, v e l e , v o d e a p o s t o l s k i m n a č i n o m g o v o r a j e r j e p i s a n o : »Iz njega ste vi u K r i s t u Isusu« (1 Kor 1, 30) i »sve je iz B o g a « (1 Kor 11, 12). K o j i je, d a k l e , zaključak tog p o i m a n j a ? Različite s u n a r a v i u z r o k a , s r e d s t v a i p r o s t o r a . S i n j e p r e m a t o m e različit o d O c a p o n a r a v i , j e r j e sredstvo različito o d stvarača. I D u h j e r a z l i ­ čit, u k o l i k o se mjesto i v r i j e m e r a z l i k u j e od n a r a v i oruđa i o n i h što n j i m a r u k u j u .

V

»Po kome« se kaže i o Ocu i » iz koga« o Sinu i Duhu 7 . T o bijaše n j i h o v o mišljenje. M i ćemo p a k p o k a z a t i što u s t v r d i s m o : n i t i O t a c s e b i pridržava iz koga, a S i n u dade po kome, n i t i S i n sa s v o j e s t r a n e , k a k o o n i t v r d e , isključi D u h a S v e t o g a iz zajedništva u iz koga i l i po kome, m a k a r t a k o o d ­ redi njihova nova razdioba. 12

P a v a o piše: »Jedan je B o g O t a c , iz kog je sve i j e d a n je G o s p o d i n Isus K r i s t , po kome je sve« (1 Kor 8, 6). Te riječi ne g o v o r i č o v j e k k o j i u s t a n o v l j u j e z a k o n , v e ć p o m n o luči osobe. A p o s t o l n i j e t a k o z b o r i o d a b i u v e o različitost n a r a v i nego d a b i p o k a z a o k a k o j e p o j a m O c a i S i n a n e p o m i j e š a n . I z onog što ćemo reći v i d i s e d a t i i z r a z i n i s u međusobno p r o t u s l o v n i , n i t i s u k a o u r a t u o d v o j e n i p r o t i v suparničke p o s t r o j b e d a b i d o v e l i u s u k o b n a r a v i na k o j e se odnose. Blaženi je P a v a o obje rijeece p r i m i j e n i o na j e d n u i i s t u osobu k a d v e l i : »Jer sve je iz njega i po njemu i za njega« (Rim 11, 36). S v a t k o t k o i m a l o r a z u m i j e s m i s a o rečenice, p r i z n a t ć e d a s e t o m j e s t o o d n o s i n a G o s p o ­ dina. A p o s t o l je n a i m e naveo Izijino proroštvo: »Tko je spo13

U Uvodu ( I I I , 4; I V , 5) smo n a g l a s i l i i z n i m n o značenje »zajedništva« za B a ­ zilijevu pneumatologiju. O t k l a n j a se sabelijevstvo. V i d i U v o d , I, 4 B. 12

13

68

znao m i s a o G o s p o d n j u ? T k o mu bi savjetnik?« (Iz 40, 13; Rim 11, 34—35) i p o t o m n a d o v e z a o : »Jer sve je iz njega i po njemu i za njega« (Rim 11, 36). D a j e t o p r o r o k k a z a o o B o g u Riječi, S t v o r i t e l j u s v e g a s t v o r e n o g a , možeš naučiti iz o n o g što p r e t h o d i u I z a i j i : » T k o r u k o m i z m j e r i v o d u , nebo p e d l j e m i šakom s v u z e m l j u ? T k o b r d a stavi na t e z u l j u i prodoline na vagu? T k o spozna misao G o s p o d n j u i t k o mu bi savjetnik« (Iz 40, 12—-13)? Tu p a k tko n e znači posvemašnju n e d o s t u p n o s t , v e ć r i j e t k o s t k a o n a o v i m m j e s t i m a : » T k o ć e s a m n o m u s t a t i p r o t i v zlikovaca« (Ps 93, 16); »tko je č o v j e k što želi život« (Ps 33, 13); »tko će se p o p e t i na g o r u G o s p o d n j u « (Ps 23, 3)? I s t i je slučaj i o v d j e : » T k o p o ­ z n a m i s a o G o s p o d n j u i i m a čest u n j e g o v u savjetu« (Iz 40, 13)? »Otac l j u b i S i n a i sve mu pokazuje« (Iv 5, 20). S i n j e taj što uzdržava z e m l j u i r u k o m j e o b u j m l j u j e . O n sve d o v e d e u r e d i s k l a d . B r d i m a o d r e d i ravnotežu, v o d a m a m j e ­ r u i s v e m u što j e u s v e m i r u dade v l a s t i t o m j e s t o . S i n obuhvaća c i j e l o nebo n e z n a t n i m d i j e l o m svoje moći, što je p r o r o č k a riječ s l i k o v i t o n a z v a p e d l j e m . S t o g a s p r a v o m n a d o d a A p o s t o l : »I? njega i po njemu i za njega je sve« (Rim 11, 36). Bićima iz nje­ ga dolazi po v o l j i Boga Oca uzrok bitka. Sve po njemu i m a t r a j a n j e i o p s t a n a k , j e r O n j e sve s t v o r i o i s v a k o m s t v o r e n j u pojedinačno o d m j e r i o p o t r e b e n o z a uzdržavanje. S t o g a s e S v e prema njemu i okreće. N e k i m n e o d o l j i v i m čeznućem i n e i z r e ­ c i v o m l j u b a v i S v e g l e d a p r e m a početniku i d a r o v a t e l j u života k a o što je z a p i s a n o : »Oči se s v i h u te ufaju« (Ps 144, 15); »sve tebe čeka« (Ps 103, 27); »ti otvaraš s v o j u r u k u i sve živo n a p u njaš b l a g o s l o v o m « (Ps 144, 16). 8 . A k o p r o t i v n i c i u s t a n u p r o t i v o v o g našeg tumačenja k o j i ć e i h r a z l o g o s l o b o d i t i d a očito s a m i s e b i n e p r o t u s l o v e ? N e p r i z n a j u li n a i m e da su s v a t r i izričaja — iz njega, po njemu i za njega — k a z a n a o G o s p o d i n u , posve je nužno da ih pripišu B o g u O c u . T i m e će, jasno je, o t p a s t i n j i h o v a p r i m j e d b a . U k a ­ zat će se da je O c u p r i p i s a n ne samo iz koga, v e ć također po kome. A k o po kome ne očituje nešto n i s k o , zašto ga o n d a k a o z n a k n e z n a t n i j e g d o d i j e l j u j u S i n u ? J e l i , općenito uzevši, p o ko­ m e z n a m e n služenja, n e k n a m o d g o v o r e : k o j e m j e v l a d a r u p o ­ dložan B o g s l a v e i K r i s t o v O t a c ? Naši p r o t i v n i c i n a t a j način s a m i sebe p o b i j a j u . M i smo p a k u d o b r u položaju u o b a o b l i k a i z l a g a n j a . P o b i j e d i l i d a s e k a z a n o o d n o s i na S i n a , v i d j e t će se da S i n u o d g o v o r a iz njega; ostane l i s e t v r d o g l a v o p r i t o m d a p r o r o k o v g o v o r t r e b a p r i p i ­ s a t i O c u , p o k a z a t će se da riječ po kome p r i s t a j e B o g u i da oba 69

izričaja i m a j u isto d o s t o j a n s t v o , j e r s u n a isti.način p r i d i j e l j e n i B o g u . P r e m a tome, t i ć e s e i z r a z i u oba slučaja p o k a z a t i m e đ u ­ sobno istočasnima, j e r s u u p o t r i j e b l j e n i z a j e d n u i i s t u osobu. No vratimo se svom predmetu. 9. U p i s m u Efežanima v e l i A p o s t o l : »Ispovijedajući i s t i n u u l j u b a v i , u s v a k o m ćemo p o g l e d u r a s t i p r e m a n j e m u k o j i j e g l a v a , K r i s t , Iz njega čitavo t i j e l o , usklađeno i u j e d i n j e n o z a ­ hvaljujući s v a k o m z g l o b u k o j i ga služi, u s k l a d u s d j e l o v a n j e m r a z d i j e l j e n i m s v a k o m e p o m j e r i , o b i s t i n j u j e svoj v l a s t i t i rast« (Ef 4, 15—16), I opet o n i m a što ne p o s j e d u j u s p o z n a j u J e d i n o ­ rođenca bi rečeno u p o s l a n i c i K o l o š a n i m a (2, 19): » T k o se drži g l a v e — to jest K r i s t a — iz koga c i j e l o t i j e l o , o p s k r b l j e n o z g l o ­ b o v i m a i p o v e z a m a , c r p e r a s t što m u g a daje B o g « . D a j e K r i s t g l a v a C r k v e , ondje naučismo g d j e A p o s t o l v e l i : »Njega, n a v r ­ h u n c u svega, p o s t a v i za g l a v u Crkvi« (Ef 1, 22). I v a n piše: »Iz njegove p u n i n e s v i mi primismo« (Iv 1, 16). S a m G o s p o d i n s v j e d o č i : »Primit će iz onog što m e n i p r i p a d a i v a m a će p r i o p ­ ćiti« (Iv 16, 14). I uopće, m a r l j i v u će čitatelju s i n u t i p r e d očima r a z n o v r s n e u p o r a b e izričaja iz koga. I G o s p o d i n r e č e : »Opazih, iz mene iziđe sila« (Lk 8, 46). Slično o p a z i s m o d a j e n a m n o g o m j e s t a i z a D u h a u p o t r i ­ j e b l j e n iz koga. A p o s t o l piše: » T k o sije za D u h a , iz Duha će žeti v j e č n i život« (Gal 6, 8). I v a n i m a : » E v o o t k u d z n a m o da je u n a m a : iz Duha što n a m ga dade« (1 Iv 3, 24). A n đ e o v e l i : » N a ­ stalo u n j o j , iz Duha je S v e t o g « (Mi 1, 20). G o s p o d i n t v r d i : » R o ­ đeno iz Duha, d u h j e « (Iv 3, 6). To je t a k o ! 10. S a d t r e b a p o k a z a t i d a P i s m o izričaj p o kome j e d n a k o u p o t r e b l j a v a o O c u , S i n u i D u h u S v e t o m . Sto s e S i n a tiče, b i l o bi suvišno d o n o s i t i d o k a z e j e r je to p o z n a t o , a t a k o i p r o t i v n i c i m i s l e . M i i p a k p o k a z u j e m o d a j e p o kome i z a O c a u p o t r i j e b ­ l j e n . A p o s t o l v e l i : »Vjeran j e B o g p o kome biste p o z v a n i u z a ­ jedništvo n j e g o v a Sina« (1 Kor 1, 9); » P a v a o , a p o s t o l I s u s a K r i s t a po Božjoj volji« (2 Kor 1, 1). O p e t : »I t a k o n i s i više r o b , v e ć s i n ; a k o p a k s i n , i baštinik po Bogu« (Gal 4, 7); » k a k o K r i s t bi uskrišen od m r t v i h po Očevoj slavi« (Rim 6, 4). I z a i j a kaže: »Jao o n i m a što v i j e ć a j u u t m i n i , a ne po G o s p o d i n u « (Iz 29, 15). M o g u ć e j e n a v e s t i m n o g o svjedočanstava d a j e i s t i izričaj p r i m i j e n j e n i n a D u h a . A p o s t o l v e l i : »Nama B o g o b j a v i p o Du­ hu« (1 Kor 2, 10). I l i na d r u g o m m j e s t u : » Č u v a j po Duhu S v e ­ t o m p o v j e r e n i p o k l a d « (2 Tim 1, 14). I opet » J e d n o m se n a i m e po Duhu daje riječ mudrosti« (1 Kor 12, 8). •70

11. Isto n a m je reći i o p r i j e d l o g u u. N j e g a P i s m o u p o t r e b ­ l j a v a i za B o g a O c a . T a k o u S t a r o m Z a v j e t u : »U Bogu ć e m o b i t i snažni« (Ps 107, 14); »u t e b i je n e p r e s t a n c e m o j slavospjev« (Ps 70, 6); »u t v o m ću i m e n u k l i k t a t i od radosti« (Ps 88, 17). U P a v l a s t o j i : »U Bogu što s t v o r i Sve« (Ef 3, 9); »Pavao, S i l v a n i T i m o t e j s o l u n s k o j c r k v i u Bogu Ocu« (2 Sol 1, 1); » b u d e m li i k a d i m a o s r e t n u p r i l i k u u Božjoj v o l j i d o p r i j e t i do vas« (Rim 1, 10); »hvali se u Bogu« (Rim 2, 17). O s t a l e i z r e k e n i j e l a k o ni nabrojiti. N a m a n i j e d o mnoštva svjedočanstva, v e ć želimo d o k a z a t i d a mišljenja o n i h l j u d i n i s u n a m j e s t u . Budući d a j e poznato da se u u p o t r e b l j a v a za G o s p o d i n a i D u h a S v e t o g a , to ć e m o mimoići t e n e ć e m o n i d o k a z i v a t i . P o t r e b n o j e i p a k reći d a j e p r o t i v o n o g što o n i t v r d e p a m e t n u slušatelju d o s t a t a n d o k a z p o z i v a n j e n a proturječje. A k o n a i m e p o n j i h o v u s u d u različito n a z i v l j e d o k a z u j e r a z n o l i k o s t n a r a v i , n e k i h sad istovjetnost riječi z a s r a m i t e n e k p r i z n a j u d a j e b i t j e d n a k a . 12. P o r a b a se t i h riječi međusobno ne m i j e n j a j e d i n o u g o ­ v o r u o B o g u . Isto t a k o često i z m j e n j u j u u l o g u s o b z i r o m n a u z a j a m n o značenje k a d j e d n a riječ p r e u z m e s m i s a o d r u g e . A d a m na p r i m j e r v e l i : » D o b i s m o č o v j e k a po B o g u « (Post 4, 1) što znači isto što i iz B o g a . Na drugom, m j e s t u čitamo: » T o M o j sije naloži I z r a e l u po n a r e d b i G o s p o d n j o j « (Lev 8, 21). I l i opet: » Z a r t o m e p o j a š n j e n j e n i j e po B o g u « (Post 40, 8)? I J o s i p , g o v o r e ć i zatočenicima o s n i m a , jasno reče iz Boga m j e s t o po Bogu (Post 40, 8). P a v a o , n a p r o t i v , u p o t r e b l j a v a p r i j e d l o g iz k o g a m j e s t o p o k o m e . T a k o n a p r i m j e r kaže: »Nastao i z ž e n e / (Gal 4, 4) m j e s t o po ženi. To n a m na d r u g o m m j e s t u jasno protumači, j e r kaže da ženi p r i p a d a r o d i t i se iz muža, a m u ž u po ženi. P r a v o piše: » K a o što je žena iz muža, t a k o je muž po ženi« (1 Kor 11, 12). A p o s t o l , pokazujući na t o m m j e s t u različi­ t u u p o r a b u p r i j e d l o g a , istodobno u s p u t i s p r a v l j a z a b l u d u o n i h što m i s l e d a j e G o s p o d i n o v o t i j e l o d u h o v n o . D a b i p o k a z a o k a ­ k o j e b o g o n o s n a p u t načinjena i z l j u d s k o g t i j e s t a , P a v a o s e r a ­ d i j e poslužio i s t a k n u t i j o m riječi. Izričaj po ženi mogaše n a v e s t i 1 4

15

B a z i l i j e u p o t r e b l j a v a riječ theologia. Theologia j e , k a k o s a m i z r a z kaže, go­ v o r i (logos) o B o g u (Theos). T e o l o g i j a r a s p r a v l j a o Božjem biću, njegovu n u t a r n j e m životu, o B o g u u n j e m u s a m o m e . Riječ je o d o c e t i z m u , p o g l a v i t o j z a b l u d i u r a n o m kršćanstvu. D o c e t i n i s u vje­ r o v a l i d a j e K r i s t d o i s t a rođen. P r e m a tome, p o n j i m a n i j e n i b i o čovjek. T a k o j e d o k i n u t a osnovica z a o t k u p l j e n j e . N e m a n i p o v i j e s t i spasenja. K r i s t o v a ^bogoljudska o t a j s t v a n e m a j u s p a s o n o s n e ' v r i j e d n o s t i . D o c e t i su z a p r a v o g n o s t i c i . Drže da spaša­ va samo i s t i n a k o j u je naučavao K r i s t . V i d i se da je taj nauk daleko od novozavjetne i ota.čke p o r u k e o s p a s e n j u o s t v a r e n o m K r i s t o v i m u t j e l o v l j e n j e m , p r o p o v i j e d i ! , smrću, uskrsnućem i p r o s l a v l j e n i e m . Čitav je K r i s t o v život s p a s i t e l j s k i . S p a s e n j e je ostvareno K r i s t o v o m riječi i d j e l o m . 14

15

na m i s a o o p r o l a z n o m rođenju. Iz žene dostatno u k l j u č u j e z a ­ jedništvo n a r a v i između d j e t e t a i r o d i t e l j k e . P r i tome P a v a o s e b i z a i s t a n e p r o t u s l o v i , v e ć j e d i n o p o k a z u j e d a riječi l a k o j e ­ d n a drugoj u s t u p a j u mjesto, A k o se, d a k l e , i za ono za što se strogo g o v o r e ć i m o r a reći po kome u p o t r e b l j a v a iz koga, g d j e je t a d a r a z l o g da lažni t u ­ žitelji p r a v e v j e r e m e đ u s o b n o p o s v e m a r a z d v o j e t e riječi?

¥1 O d g o v o r o n i m a što tvrde i a S i n n i j e »s« Ocem, v e ć »poslije« O c a , O j e d n a k o s t i s l a v e 13. Z a i s t a ! O n i što stoje uz s v o j u riječ s t o l i k o u m i j e ć a i z l o b n o , n e m o g u pribjeći n i i s p r i c i i z n e z n a n j a . B e z s u m n j e n a nas s u k i v n i , j e r J e d i n o r o đ e n c u i s k a z u j e m o s l a v o s p j e v s O c e m i D u h a S v e t o g n e r a s t a v l j a m o o d S i n a . S t o g a nas n a z i v l j u n o v o t a r i m a , t v o r c i m a n o v o g , k o v a č i m a riječi i k o j i m sve p o g r d ­ n i m n a z i v i m a ? Osobno sam posve daleko od tog da me n j i h o v e k l e t v e o z l o v o l j e . K a d m e n j i h o v a v l a s t i t a šteta n e b i i s p u n j a l a t u g o m i n e p r e s t a n o m b o l i , gotovo b i h r e k a o d a i m z a k l e v e t u z a h v a l j u j e m j e r m i p r i b a v l j a j u blaženstvo. G o s p o d i n v e l i ; »Blago v a m a k a d vas b u d u g r d i l i r a d i mene« (Mt 5, 11). 16

A l i evo što n j i h s r d i . K a ž u : S i n n i j e s O c e m nego poslije O c a , D o s l j e d n o , O c u se i s k a z u j e s l a v a po njemu, a ne s njime, S njime, n a i m e , naznačuje j e d n a k o s t časti. Po njemu p a k i s k a ­ z u j e podložnost. T a k o đ e r t v r d e : D u h a s e n e s m i j e s t a v i t i s O c e m i S i n o m , već pod S i n a i O c a . D u h se, po n j i m a , ne meće s k u p a s O c e m i S i n o m , v e ć je ispod n j i h ; ne b r o j i se z a j e d n o s n j i m a , nego nakon n j i h . T i m i t a k v i m riječničkim s m i c a l i c a m a n a g r ­ đuju j e d n o s t a v n u i p r i p r o s t u v j e r a . S t o g a , k a k o m o g u i m a t i p r a v o n a n e k o oproštenje s n e z n a n j a , k a d s a m i u s v o j o j b e z o b ­ z i r n o s t i n e dopuštaju d r u g i m a d a b u d u neupućeni? 14. M i ćemo i h n a j p r i j e ovo z a p i t a t i : . u k o j e m s m i s l u kažu d a j e S i n poslije O c a ? J e l i mlađi p o v r e m e n u , r e d u i l i časti? B a z i l i j e nišani na E u n o m i j e v i Aecijev teološki sustav k o j i je sazidan na t e h n i c i A r i s t o t e l o v e logike. Po B a z i l i j u taj je sistem samo vješto složena r a z u m s k - i zgrada.

Što s e v r e m e n a tiče, n i t k o n i j e t a k o l u d d a b i r e k a o k a k o j e S t v o r i t e l j v j e k o v a skorašnjiji u v r e m e n u , j e r n i k a k a v , v r e ­ m e n s k i r a z m a k n e k i d a S i n o v u n a r a v n u vezanost s O c e m . N o n i l j u d s k o p o i m a n j e s i n o v s t v a n e pruža p o v o d d a s e z a S i n a kaže k a k o j e skorašnjiji o d O c a , T o v r i j e d i n e samo zato što oca i s i n a i s t o d o b n o s p o z n a j e m o po n j i h o v u s u o d n o s u , v e ć također i zato što se za ono kaže da je v r e m e n s k i mlađe što i m a n e z n a ­ t n i j i r a z m a k od sadašnjeg t r e n u t k a . N a p r o t i v , ono je staro v j e čnije što j e u d a l j e n i j e o d sadašnjeg h i p a . T a k o n a p r i m j e r N o ­ j e v a je p o v i j e s t (Post 6, 9—9, 29) d r e v n i j a od s o d o m i t s k e (Post 18, 18—19, 29) j e r je u d a l j e n i j a od sadašnjosti. N a p r o t i v , p o v i ­ jest j e S o d o m e p o t o n j i j a o d N o j e v a v r e m e n a , j e r j e očito bliža sadašnjem času. Ž i v o t u p a k što n a d v i s u j e sve v r i j e m e i sve v j e k o v e o p s t a n a k m j e r i t i r a z d a l j i n o m p r e m a sadašnjosti, n i j e l i n e s a m o bezbožnost, v e ć i s a m i vršak l u d o s t i ? N i j e l i l u d o m i s l i t i d a B o g O t a c , uspoređen B o g u S i n u k o j i j e p r i j e s v i h v j e k o v a , n a onaj način o d n o s i p r v e n s t v o k o j i m z a n a s t a l a i r a ­ s p a d i j i v a bića kažemo d a s u m e đ u s o b n o p r v o t n i ja? Očevu prednost s obzirom na drevnost nije moguće z a m i ­ s l i t i , j e r m i s a o i p o j a m n a p r o s t o n e m o g u prekoračiti G o s p o d i ­ n o v o rođenje, k a d I v a n s d v i j e riječi p a m e t r a z b o r i t o z a t v o r i u n u t a r omeđenih g r a n i c a . R e č e ; »U početku bijaše R i j e č « (Iv 1, 1). T a j je »bijaše« za našu s p o z n a j u nedostižan, Mašta opet ne m o ž e prijeći »početak«. K o l i k o g o d se, n a i m e , mišlju penješ p r e m a p r i j e , i z »bijaše« n e izlaziš. M a k o l i k o nastojao z a v i r i t i u ono što je s d r u g e s t r a n e S i n a , »početak« nećeš u s p j e t i n a d v i ­ s i t i . S toga, d a k l e , stajališta o d g o v a r a p r a v o j v j e r i d a S i n a i s t o ­ dobno ispovijedamo s Ocem. 17

15, S i n o v odnos p r e m a O c u možda zamišljaju k a o n e k o smještanje n a p o d r e đ e n o m j e s t o . O t a c tobože s j e d i n a v r h u . O d m a h j e p o t o m , niže, S i n . A k o t a k o m i s l e , n e k p r i z n a j u . M i ć e m o šutjeti j e r j e b e z u m n o s t očevidna. T i l j u d i u i s t i n u n i s u s p o s o b n i očuvati d o s l j e d n o s t u rasuđivanju, j e r ne p r i z n a j u da O t a c seže p o s v u d a d o k p o mišljenju r a z u m n i h o n sve i s p u n j a . U z to, k a d »gore« i » d o l j e « d i j e l e između O c a i S i n a , z a b o r a v ­ l j a j u p r o r o k o v u riječ: » A k o s e p o p n e m n a nebo, t i s i ondje, S i đ e m li u p o d z e m l j e , i tu si« (Ps 138, 8). Ne ću ni s p o m e n u t i k o l i k o s u l u d i k a d netjelesnom p r i p i s u j u prostor. A l i k a k o u b ­ lažiti n j i h o v u b o r b u i v e o m a b e s t i d n o p r o t i v l j e n j e P i s m i m a ? Z a r n a v o d i m a : »Sjedni mi zdesna« (Ps 109, 1) i »sjede z d e s n a B o ž j e g veličanstva« (Heb 1, 3)? D e s n a s t r a n a , n a i m e , ne znači

10

72

17

ciju.

B a z i l i j e u p o t r e b l j a v a riječ hyperokhe\ tehnički t e r m i n za Božju t r a n s c e n d e n -

niže m j e s t o , k a k o o n i drže,,-već odnos j e d n a k o s t i . »Zdesna« n e v a l j a s h v a t i t i tjelesno jer bi tad u B o g u postojalo i »lijevo«. P i s m o z a p r a v o uz p o m o ć časnih riječi s p o d r u č j a susjeđenja o m o g u ć u j e d a s e u v i d i odličnost S i n o v e časti. P r e o s t a j e , d a k l e , d a r e k n u k a k o riječ p o naznačuje niži stupanj dostojanstva. A l i trebalo bi da jednom shvate da je K r i s t »Božja m o ć i B o ž j a mudrost« (1 Kor 1, 24); da je »slika n e v i d l j i v o g B o g a « (Kol 1, 15), » o d s j a j slave« (Heb 1, 3); da ga je B o g O t a c opečatio i čitava sebe u nj o t i s n u o (Heb 1, 3). H o ­ ć e m o l i reći d a t a svjedočanstva i o s t a l a n j i m a slična p o čitavu P i s m u u m a n j u j u S i n a , i l i p a k p o p u t j a v n i h oglasa o b z n a n j u j u uzvišenost Jedinorođenca i j e d n a k o s t n j e g o v e s l a v e s O c e m ? N e k čuju k a k o s a m G o s p o d i n o t v o r e n o s v j e d o č i z a istočasn o s t svoje s l a v e s O c e m k a d v e l i : » T k o m e n e v i d j e , v i d i o j e Oca« (Iv 14, 9). I opet: » K a d S i n d o đ e u O č e v o j slavi« (Mk 8, 38); »da bi častili S i n a k a o što časte Oca« (Iv 5, 23); » p r o m a t r a ­ smo n j e g o v u s l a v u , s l a v u što j e k a o Jedinorođenac i m a o d Oca« (Iv 1, 14); »Jedinorođeni B o g k o j i je u O č e v u krilu« (Iv 1, 18). K a k o s e o n i n e o b a z i r u n i n a j e d n u o d t i h i z r e k a , S i n u nalažu m j e s t o određeno z a n e p r i j a t e l j e . O č e v o j e k r i l o sjedište d o s t o j ­ n o S i n a , d o k j e p o d n o ž j e m j e s t o z a one k o j e t r e b a podložiti (Ps 110, 1). 18

Budući d a m i i m a m o d r u g i c i l j , d o k a z e d o d i r n u s m o t e k u z p u t . T e b i j e p o v o l j i d a i h u d o k o l i c i sabireš t e razmatraš v e l i ­ činu J e d i n o r o đ e n č e v e s l a v e i p r e o b i l j e n j e g o v e m o ć i . A l i r a z u ­ m n u slušatelju ni rečeno n i j e sićušno, a k o se »desna strana« i »krilo« n e s h v a t e t j e l e s n o i n i s k o t e s e B o g u pripiše m j e s t o , i z ­ m i s l i obličje, l i k i t j e l e s n i p o l o ž a j . T o j e p a k v e o m a d a l e k o o d p o j m a j e d n o s t a v n a , b e s k r a j n a i n e t j e l e s n a bića. U o s t a l o m , n i s ­ kost t a k v a p o i m a n j a j e d n a k o pogađa O c a i S i n a . P r e m a tome, t k o t a k o razlaže n e ništi d o s t o j a n s t v o S i n u . v e ć n a s e navlači o s u d u z b o g h u l e n a B o g a . N a i m e , ono čime d r s k o n a p a d a S i n a , nužno s e p r e n o s i n a O c a . T k o daje O c u u z n a k p r v e n s t v a uzvišeni j e m j e s t o , a z a S i n a kaže d a s j e d i niže, t r e b a d a p r i h v a t i sve tjelesne p o s l j e d i c e što p r o i z l a z e i z n j e g o ­ v e mašte. A k o s u t o izmišljotine p i j a n a c a i o b e z u m l j e n i h , k a k o bi bilo u s k l a d u s p r a v o m v j e r o m da se S i n u , povezanu s Ocem po n a r a v i , s l a v o m i d o s t o j a n s t v o m , ne k l a n j a m o s O c e m i s nji­ m e g a n e s l a v i m o k a d n a s j e s a m p o u č i o : » T k o n e časti S i n a , n i O c a ne časti« (Iv 5, 23)? 18

74

V r i j e d n o s t je istočasnosti i s t a k n u t a u Uvodu, I V , 1 i 5.

Što n a m t r e b a još n a d o d a t i ? Čime ćemo s e s p r a v o m b r a ­ n i t i n a strašnom i o p ć e m s u d u c i j e l o g a s t v o r e n j a , ako K r i s t a , k o j i s O c e m d i j e l i isto p r i j e s t o l j e i i s t u čast, s istočasnosti s k i ­ n e m o n a niži r e d , i a k o j e G o s p o d i n posve j a s n o o b j a v i o d a ć e doći u O č e v o j s l a v i ? S t j e p a n j e v i d i o »Isusa g d j e s t o j i B o g u zdesna« (Dj 7, 55); P a v a o opet u D u h u svjedoči o K r i s t u da » j e B o g u zdesna« (Rim 8, 34). O t a c p a k v e l i : »Sjedni mi zdesna« (Ps 109, 1) i D u h S v e t i p o t v r đ u j e da je K r i s t sjeo s desne s t r a n e B o ž j e g veličanstva. Ja držim da »stajanje« i »sjedenje« označuju čvrstoću i posvemašnju postojanost n a r a v i . S t o g a i B a r u h ističe n e p o m i č nost i n e p r o m j e n j i v o s t B o ž j e g ponašanja k a d v e l i : » T i sjediš z a n a v i j e k , a mi n e p r e s t a n c e prolazimo« (Bar 3, 3). D e s n a p a k s t r a n a znači istočasnost d o s t o j a n s t v a . K a k o , d a k l e , n e b i b i l o p r e u z e t n o S i n a lišiti zajedništva u s l a v o s p j e v u k a o da zaslužuje d a b u d e s t a v l j e n n a m a n j e časno mjesto?

¥11 Pobijanje onih što tvrde da ne priliči o Sinu govoriti »s kim«, nego »po kome« 16. Naši p r o t i v n i c i , n a d a l j e , kažu da je izričaj s njim posve tuđ i i z v a n običaja. Po njemu, n a p r o t i v , s k r o z je, v e l e , u s k l a d u s p i s a m s k o m riječi i uvriježen u b r a t s k u u p o r a b u . Što reći na to? Blažene uši k o j e vas ne čuše i s r c a što ih ne raniše vaše riječi! A l i v a m a što l j u b i t e K r i s t a v e l i m d a C r k v a u p o t r e b l j a v a oba i z r a z a i n i j e d a n o d n j i h n e o t k l a n j a , j e r b i d o k i d a o d r u g i . K a d , n a i m e , r a z m a t r a m o uzvišenost J e d i n o r o ­ đenčeve n a r a v i i odličnost n j e g o v a d o s t o j a n s t v a , s v j e d o č i m o d a m u j e s l a v a s O c e m . I m a m o l i n a p a m e t i d o b r a što i h n a m a d i j e l i i l i naš p r i s t u p B o g u i p r i s n o s t s n j i m e , i s p o v i j e d a m o d a tu m i l o s t postižemo po njemu i u njemu. P r e m a t o m e , za s l a v ­ l j e n i k e je v l a s t i t i i z r a z s kim, po kome o d a b i r u o n i što z a h v a ­ ljuju. T a k o đ e r je laž da je riječ s kim tuđa rječniku b o g o b o j a z ­ n i h . S v i što postojanošću ćudi više cijeniše d o s t o j a n s t v o d r e v n o s t i nego n o v o t a r s t v o t e otačku' p r e d a j u očuvaše n e i z m i j e n j e ­ n u , na s e l u i u g r a d u , u p o t r e b l j a v a j u s kim. N o v o t a r i j e p r i h v a 75

ćaju o n i što se zasitiše u o b i č a j e n o g k a o i d r s k i p r e m a d a v n o m , j e r j e tobože z a s t a r j e l o . Slični s u l j u b i t e l j i m a u k r a s a . u o d i j e ­ v a n j u k o j i općem u v i j e k pretpostavljaju, posljednju modu. U l j u d i s a sela još i d a n d a n a s možeš naći taj s t a r i n s k i način i z r a ­ žavanja, d o k o v i s v e z n a d a r i , vještaci u p r e p i r k a m a , riječi ž i g o šu na t e m e l j u »nove mudrosti«! Što g o v o r a h u naši O c i , i m i g o v o r i m o : s l a v a j e O c u i S i n u zajednička t e stoga O c u i s k a z u j e m o s l a v o p o j s a S i n o m . A l i n a m n i j e d o v o l j n o d a j e t o otačka p r e d a j a , j e r i O c i j e d i n o s l i jediše v o l j u P i s m a u k o l i k o načela uzeše i z svjedočanstava što i h m a l o r a n i j e p r e d v a s i z n e s o h i z P i s m a , O d s j e v se, n a i m e , m o ­ t r i skupa sa Slavom, S l i k a s I z v o r n i k o m i S i n s Ocem, Ni red I m e n a n i n a r a v z b i l j a n e dopušta o d v o j e n j e . 1 9

Vili

O značenjima izričaja » p o k o m e « ; u k o j e m je s m i s l u »s k i m « p r i k l a d n i j i ; tumači s e k a k o S i n p r i m a naređenje i - k a k o je p o s l a n 17. K a d A p o s t o l z a h v a l j u j e » B o g u p o I s u s u Kristu« (Rim 1, 8) i k a d kaže da je po njemu p r i m i o m i l o s t »i a p o s t o l s t v o za poslušnost v j e r i u s v i m n a r o d i m a « (Rim 1, 5) i l i k a d tvrđi da m i p o K r i s t u i m a s m o p r i s t u p »toj m i l o s t i u k o j o j s e n a l a z i m o i k o j o m se h v a l i m o « (Rim 5, 2), očituje n a m dobročinstva onoga što n a m o d O c a p r e n o s i m i l o s n a d o b r a i l i nas p o s e b i v o d i O c u . K a d P a v a o kaže: »Po kome p r i m i s m o m i l o s t i apostolstvo« (Rim 1 , 5), r a z o t k r i v a o t k u d d o l a z i r a z d i o b a d o b a r a . A k o p a k v e l i : » P o kome s t e k o s m o pristup« (Rim 5, 2), naznačuje da smo po K r i s t u stečeni za B o g a i ušli u p r i s n o s t s n j i m . Z a r je, d a k l e , p r i z n a n j e m i l o s t i što j e K r i s t u n a m a čini u m a n j e n j e n j e g o v e slave? N i j e l i k u d i k a m o i s t i n i t i j e a k o r e k ­ n e m o d a j e n a b r a j a n j e n j e g o v i h dobročinstava doličan t e m e l j z a s l a v o p o j ? T a k o v i d i m o d a n a m n i P i s m o n e p r e d a Gospođina p o d j e d n i m i m e n o m n i t i samo p o d o n i m a k o j a o b j a v l j u j u j e d i ­ no n j e g o v o božanostvo i veličinu, v e ć se služi i m e n i m a k o j a su vlastita za njegovu narav. Pismo, naime, pozna Ime koje je nad J

76

" B a / I l i j e i m a p r e d očima r e d o s l i j e d i m e n a u Mt 28, 19,

s v a k i m i m e n o m (Fil 2, 9), i m e S i n a , p r a v o g a S i n a i j e d i n o r o đ e n o g B o g a , B o ž j u Moć, M u d r o s t i Riječ. P i s m o ga, n a d a l j e , r a d i m n o g o l i k e p r e m a n a m a m i l o s t i što j e u r a z n o v r s n o s t i svoje m u ­ d r o s t i pruža p o t r e b n i m a p o p r e o b i i j u dobrote, označuje tisuća­ m a d r u g i h n a z i v a : p a s t i r , k r a l j , liječnik, zaručnik, p u t , v r a t a , i z v o r , k r u h , s j e k i r a , k a m e n . T a i m e n a , r e k o h , n e označuju n a ­ rav, već r a z n o l i k o djelovanje k o j i m p o t r e b n i m a , već k a k o k o m e t r e b a , pritječe u p o m o ć i z milosrđa p r e m a s v o m v l a s t i t o m s t v o ­ ru. 2 0

O n e što se utekoše n j e g o v u v o d s t v u te s v o j u p r e d a n o s t s t r p l j i v o očuvaše, n a z i v a o v c a m a . P r i z n a j e d a i m j e p a s t i r j e r slušaju n j e g o v g l a s i n e p r i s t a j u u z s t r a n e n a u k e . V e l i : » M o j e ovce slušaju m o j glas« (Iv 10, 27). K r a l j je za one što v e ć g o r e prispješe t e i m t r e b a z a k o n i t a vlast. O n j e i v r a t a , j e r i s p r a v n o s ć u s v o j i h z a p o v i j e d i v o d i k r e p o s n i m d j e l i m a i j e r one k o j i se, v j e r o m u n j , utječu d o b r a spoznaje, smješta n a s i g u r n o m j e s t o . S t o g a v e l i : » A k o t k o uđe po m e n i , uči će i izaći, i naći će pašu« (Iv 10, 9). N a z v a n je s t i j e n o m , j e r je za v j e r n i k e m o ć n a i n e p o ­ k o l e b l j i v a k u l a , postojanija od bilo kojeg bedema. K a d je go­ vor o K r i s t u kao o v r a t i m a i putu, n a j p r i k l a d n i j e i najjasnije s t o j i p o njemu. A l i u k o l i k o j e B o g S i n , K r i s t posjeduje s l a v u s O c e m i u z O c a . P a v a o v e l i : »Na I m e ć e Isusovo p o k l e k n u t i s v a ­ ko k o l j e n o n e b e s n i k a , z e m n i k a . i p o d z e m n i k a . I s v a k i će j e z i k p r i z n a t i na s l a v u B o g a O c a — Isus K r i s t je Gospodin« (Fil 2, 10—11). M i s e stoga služimo o b a m a i z r a z i m a , j e r j e d a n i s k a z u j e K r i s t o v o v l a s t i t o dostojanstvo, a d r u g i n j e g o v u m i l o s t p r e m a nama. 18. Dušama, doista, p o K r i s t u dolaze sve pomoći. Z a s v a k i p o j e d i n i o b l i k b r i g e nađen j e v l a s t i t i n a z i v . K a d u z a s e s j e d i n i k a o s v e t u d j e v i c u n e p o r o č n u dušu što je bez l j a g e i b o r e (Ej 5, 27), n a z i v a s e zaručnikom. D a n o m u j e i m e liječnik k a d p r i m i dušu izmučenu z l i m đavolskim u d a r c i m a t e j e teško i z n e m o g l u liječi o d g r i j e h a . Z a r , d a k l e , t a k v a s k r b z a nas n a v o d i p a m e t da o n j e m u mislimo nisko? I l i , naprotiv, ta skrb ulijeva straho­ poštovanje p r e d v e l i k o m S p a s i t e l j e v o m m o ć i i n j e g o v u č o v j e ­ k o l j u b l j u , j e r je p r i s t a o da s u p a t i s našim s l a b o s t i m a i b u d e sposoban d a s e s p u s t i d o naše bijede? J e r n i nebo n i z e m ­ l j a , n i b e s k r a j pučina n i m o r s k e n i k o p n e n e životinje, n i r a s l i n j e , n i z v i j e z d e , n i z r a k , n i godišnja d o b a , n i 2 0 O c i s u često i s t i c a l i d a j e Riječ sazdala čovjeka. P r i t o m j e m o t r i l a B o g a O c a i čovjeka načinila B o ž j o m s l i k o m . T a k o su pojašnjavali p l u r a l n i »načinimo« iz Post 1, 26. V j e r o j a t n o i B a z i l i j e tako m i s l i k a d čovjeka n a z i v a v l a s t i t i m stvorenjem Riječi.

77

s v e s t r a n o uređeni s v e m i i n e očituju t o l i k o veličinu n j e ­ gove moći k o l i k o činjenica đ a j e b e s k r a j n i B o g mogao, n e trpeći, p o t i j e l u , v e z a t i s e u z s m r t k a k o b i n a m a v l a s t i t o m m u ­ k o m udijelio milost besmrtnosti. A k o Apostol i kaza: »U sve­ m u tome i z l a z i m o p o b j e d n i c i p o o n o m e k o j i nas j e ljubio« (Rim 8 , 37), t i m riječima n e n a t u k n j u j e n i s k u službu, v e ć p o m o ć k o j a se o s t v a r u j e u p u n o j m o ć i snage. 21

Pošto K r i s t osobno s v e z a » j a k o g a « (Mt 12, 29) i k a d mu o p l i j e n i oruđe, t o jest nas, k o j i m a s e S o t o n a služio z a s v a k o z l o djelo, učini nas o r u đ e m k o r i s n i m G o s p o d a r u , raspoloženjem slobodne volje spremne za svako dobro djelo. T a k o po K r i s t u i m a m o p r i s t u p O c u j e r smo prešli i z v l a s t i t a m e » u d i o baštine s v e t i h u svjetlu« (Kol 1, 12). Ne držimo, d a k l e , p o v i j e s t s p a s e ­ n j a p o S i n u p r i s i l n o m p o p u t r o b o v s k e podložnosti, v e ć d o b r o ­ v o l j n o m b r i g o m u č i n j e n o m i z d o b r o t e i milosrđa, p o v o l j i B o g a O c a , z a v l a s t i t o s t v o r e n j e . E v o k a k o ćemo b i t i p r a v o v j e r n i : a k o m u u s v e m d j e l o v a n j u p r i z n a j e m o savršenu m o ć i n i k a d g a n e rastavljamo od Očeve volje. 2 2

S t o g a , d a k l e , k a d j e G o s p o d i n n a z v a n p u t e m (Iv 14, 6 ) m i ­ šlju se dižemo uzvišenijem shvaćanju, a ne o n o m što je n a j o b i ­ čnije. P u t e m s m a t r a m o t r a j n o i sređeno n a p r e d o v a n j e p r e m a savršenosti po d j e l i m a p r a v e d n o s t i i p r o s v j e t l j e n j e m spoznaje. S t a l n o k r o č i m o k o n o m što j e p r e d n a m a i z a p r e o s t a l i m p r e žemo (Fil 3, 13) d o k ne d o p r e m o do blaženoga c i l j a , s p o z n a j e B o g a što j e G o s p o d i n p o s e b i daje k a o m i l o s t o n i m a k o j i v j e r u ­ j u u n j . Naš j e G o s p o d i n d o b a r p u t , n i k u d n e skreće i n e i d e k r i v o . V o d i s a m o m e d o b r u , O c u . K r i s t kaže: »Zaista n i t k o n e i d e O c u o s i m po meni« (Iv 14, 6). T a k o se, d a k l e , naš u z l a z a k B o g u ostvaruje po S i n u . 19. S a d ćemo i z n i j e t i k o j a n a m sve d o b r a O t a c d i j e l i p o S i ­ n u . K a k o j e s v a k o m biću v i d l j i v o g i n e v i d l j i v o g s t v o r e n j a z a održavanje p o t r e b i t a B o ž j a s k r b , s t v a r a t e l j s k a Riječ, j e d i n o r o đeni B o g , pruža p o m o ć r a z m j e r n o p o t r e b i p o j e d i n c a . D i j e l i s v a ­ k o j a k e i različite d a r o v e , r a z n o v r s n e r a d i o n i h k o j i m a čini B a z i l i j e j e u p o t r i j e b i o riječ a p a t h e i a (neosjetljivost, n e t r p n o s t , s l o b o d a o d uzbuđenja, m i r , mirnoća).Apatheia j e stojički i d e a l : b i t i s l o b o d a n o d svake s t r a s t i , n e o v i s a n o događajima, n e o s j e t l j i v , u v i j e k s p r e m a n za d o b r o . Kršćani, v j e r u j u da j e j e d i n o B o g posve izuzet o d »strasti«. Apatheia j e Božji a t r i b u t . M i s m o s l a t i n ­ s k i m p r e v o d i o c e m i s A. D I R K I NG (Bedeutung, 206) apatheia p r e v e l i s »besmrtno­ sti«. Držimo d a j e A . D I R K I N G u p r a v u k a d m i s l i d a u B a z i l i j a apatheia s m j e r a n a ontološku »netrpnost«, t j . b e s m r t n o s t . J a s n o j e d a j e apatheia j e d n o , b e s m r t n o s t d r u g o . N o a p a t h e i a j e sastavni d i o b e s m r t n o s t i . K a k o naše riječi z a apatheia n i i z d a l e k a n e prevode n j e n s m i s a o , s e g n u l i smo z a »besmrtnost«. 2 B a z i l i j e i m a riječ oikonomia. Na n j u smo u p o z o r i l i u Uvodu, I I I , 10. Oikortomia s m o p r e v e l i »povijest spasenja« j e r se taj izričaj sadržajem i teološkim z n a ­ čenjem najviše približuje i z v o r n o j riječi. 21

2

78

dobročinstva, a l i p r i m j e r e n e već p r e m a nuždi p o t r e b e . O n e što i h drži t m i n a n e z n a n j a , p r o s v j e t l j u j e i zato j e i s t i n s k o s v j e t l o . S u d i i d i j e l i n a g r a d u po v r i j e d n o s t i d j e l a i stoga je p r a v e d n i sudac. »Otac n a i m e n i k o g a n e s u d i , v e ć j e s a v s u d dao Sinu« (Iv 5, 22). Iz p r o p a s t i diže one što s v i s a života padoše u g r i j e h i z b o g t o g je uskrsnuće (Iv 11, 25). S v e čini d o d i r o m s v o j e m o ­ ći. D j e l u j e i z d o b r o h o t n o s t i v o l j e . I z v o d i n a pašu, r a s v j e t l j u j e , h r a n i , p r e d v o d i , liječi, u s k r s a v a . Nepostojećem d a j e b i t a k , s t v o r e n o uzdržava. P r e m a tome, k n a m a dolaze d o b r a iz B o g a po S i n u . Većom, i h b r z i n o m j e d n o p o j e d n o čini, nego s e dade izreći k o j a riječ. Tako nisu brze ni munje ni hod svjetlosti kroz zrak, ni treptaji očiju n i s u t a k o h i t r i p a n i p o k r e t i same naše m i s l i . S v e t o u b r ­ z i n i k u d i k a m o više zaostaje z a božanskim d j e l o v a n j e m , nego što naše n a j l j e n i j e životinje k a s n e u h i t r i n i , ne ću reći u odnosu n a p t i c e , v j e t r o v e i l i k r e t a n j e nebesa, već u u s p o r e d b i s a s a m i m našim d u h o m . J e r k a k a v v r e m e n s k i r a z m a k t r e b a o n o m e » k o j i sve n o s i riječju svoje m o ć i « (Heb 1, 3), tjelesno ne r a d i n i t i mu za stvaranje trebaju rake,već nenadvladivom voljom u pokor­ n o s t i drži n a r a v o n o g što s t v a r a ? T a k o v e l i J u d i t a : »Mislio s i . 1 sve što si u m o m z a s n o v a o , stajaše p r e d t o b o m « (Jdt 9, 5). N o d a nas n i k a d n e z a v e d e veličina d j e l a n a m i s a o d a j e G o s p o d i n bez i z v o r a , što v e l i s a m i Ž i v o t ? »Ja živim p o Ocu« (Iv 6, 57). B o ž j a M o ć kaže: »Sin ne m o ž e s a m od sebe ništa č i ­ niti« (Iv 5, 19). A savršena M u d r o s t t v r d i : » P r i m i h z a p o v i j e d što da kažem i što da zborim« (Iv 12, 49). K r i s t nas s v i m t i m e v o d i spoznaji Oca i na nj svodi divljenje stvorova da bismo po n j e m u s p o z n a l i O c a . O c a se, n a i m e , n e m o ž e g l e d a t i u različito­ s t i d j e l a k a o d a b i r a z n o l i k o s t p o k a z i v a l a n j e g o v o zasebno i o d i j e l j e n o d j e l o v a n j e . »Što v i d i da čini O t a c , to j e d n a k o čini i Sin« (Iv 5, 19). N a p r o t i v , O c a s p o z n a j e m o j e r r a d i veličine čina p o b i r e d i v l j e n j e s t v o r o v a i z s l a v e što m u j e i s k a z u j e J e d i n o r o đenac i j e r g a k a o t v o r c a d j e l a s l a v e i veličaju o n i k o j i g a p r i z ­ n a j u O c e m G o s p o d i n a našega I s u s a K r i s t a »po kome je sve« (Heb 2, 10). G o s p o d i n stoga i v e l i : » S v e m o j e , t v o j e j e « (Iv 17, 10) da bi n a O c a sveo i z v o r s v e g a s t o r e n o g a . T a k o đ e r kaže: » I t v o j e , m o ­ je j e « (Iv 17, 10), j e r mu od O c a d o l a z i s t v a r a t e l j s k a uzročnost, iako m u nije potrebna pomoć d a b i djelovao, n i t i m u j e z a i z v r ­ šenje p o j e d i n o g d j e l a p o v j e r e n a z a s e b n a o v l a s t . T o b i z a i s t a b i ­ lo r o b o v s k i i posve d a l e k o od božanskog d o s t o j a n s t v a . Riječ je, n a p r o t i v , p u n a Očevih d o b a r a . O d s j a j u j e O c a i sve čini p o s l i c i onog t k o j u j e r o d i o . A k o j e O c u j e d n a k a p o b i t i , b i t ć e m u j e 70

j n a k a ]. po moći. K o j i m je bićima m o ć j e d n a k a , o d i s t a je posv<~ j e d n a k o i d j e l o v a n j e . K r i s t je - B o ž j a m o ć i B o ž j a m u d r o s t « (1 Kor i, 24). >'Sve je n a s t a l o po njemu« (Iv 1, 3), » S v e je po nje­ mu i za n j e g a stvoreno« (Kol 1, 16). S i n n i j e i g r a o u l o g u s r e d ­ s t v a i sluge, već je s t v a r a t e l j s k i izvršio O č e v u v o l j u , 20. S t o g a k a d Isus v e l i : »Ja n i s a m s a m o d sebe g o v o r i o « (Iv 12, 49); »kako mi O t a c naloži, t a k o g o v o r i m « ' (Iv 12, 50): »riječ što je slušate n i j e m o j a , v e ć o n o g t k o me je poslao« (Iv 14, 24); »kako mi naloži O t a c , o n a k o činim« (Iv 14, 31), ne služi s e t a k v i m riječima što b i b i o bez slobode u i z b o r a , n e p o k r e t a n i l i što b i čekao n a u g o v o r e n i z n a k , v e ć d a o b j a v i j e d i n s t v o i nerazdvojivost svoje i Očeve volje. P r e m a tome, i s p o m e n u t u z a p o v i j e d n e s m a t r a m o z a p o v j e ­ d n i č k o m riječi, izrečenom g l a s o v n i m ćutilima d a b i S i n u k a o p o d a n i k u n a r e d i l a što m o r a činiti. P o i m a m o j e dostojno B o g a k a o p r i o p ć e n j e v o l j e što i z O c a o d sve vječnosti d o l a z i S i n u p o ­ p u t o d r a z a n e k e s l i k e u z r c a l u . »Otac l j u b i S i n a i sve m u p o k a ­ zuje« (Iv 5, 20). D o s l j e d n o , sve što O t a c i m a , p r i p a d a S i n u . S i n to posjeduje odjednom, a ne da bi mu pristizalo malo po malo. N e ć e m o v a l j d a reći d a č o v j e k k o j i izuči o b r t t e n j i m e z a ­ v l a d a t r a j n o m v j e ž b o m k a o čvrsto usađenom vještinom u n a ­ p r i j e d može s a m o s e b i r a d i t i p o načelima z n a n j a što s u u n j e ­ mu pohranjena, a da Božjoj M u d r o s t i , S t v o r i t e l j u svega stvore­ n o g a , u v i j e k savršenu, m u d r u bez učenja, B o ž j o j M o ć i » u k o j o j su s k r i v e n a s v a b l a g a m u d r o s t i i znanja« (Kol 2, 3.) t r e b a p o d ­ r o b n o u p o z o r e n j e k o j e o d r e đ u j e način i m j e r u u d j e l o v a n j u . T i ćeš možda u l u d o s t i s v o j i h m i s l i i školu o t v o r i t i . J e d n o g ćeš s t a v i t i s p r i j e d a n a učiteljevo m j e s t o , d r a g o g d o n j e g a u učenikovo neznanje da potom m a l i m d o d a v a n j i m a u p o u c i u p o ­ z n a j e m u d r o s t i n a p r e d u j e p r e m a savršenosti. P r e m a tome, a k o znadeš, r a z u m i j e se, očuvati d o s l j e d n o s t u razmišljanju, u s t a n o v i t ćeš d a j e S i n u v i j e k n a p o u c i i d a n i k a d n e može d o ­ p r i j e t i do savršenosti, j e r je O č e v a m u d r o s t b e s k r a j n a , a b e s ­ k r a j n u n i j e m o g u ć e doseći k o n a c . T k o , d a k l e , n e p r i z n a d a S i n i m a sve o d početka, n i k a d n e ć e d o p u s t i t i d a ć e o n i k a d p r i s p j e l i d o savršenosti. A l i m e n e j e s r a m t a k o n i s k e m i s l i , k a m o m e o d ­ v e d e s l i j e d u g o v o r u . S t o g a se opet v r a t i m o uzvišenijem s a d r ­ žaju. 21. » T k o m e n e g l e d a , v i d i Oca« (Iv 14, 9). To se ne o d n o s i n a Očev o b l i k i l i l i k , j e r j e božanska n a r a v s l o b o d n a o d s v a k e 2 3

U i z v o r n i k u j e morphe ( l i k , o b l i k ) . O c i s u p o n e k a d t v r d i l i d a B o g i m a oblik, d r u g i p u t s u t o n i j e k a l i . K a d vele d a B o g i m a o b l i k , žele istaći d a j e B o g z b i l j a , a ne m i s a o n a u t v a r a . Niječu li da B o g i m a o b l i k , ističu Božju netjelesnost. . 23

80

sastavijenosti, već na dobrotu h t i j e n j a koje p r o m a t r a m o u O c u i S i n u , u k o l i k o se poistovjećuje s b i t i kao slično i j e d n a k o i l i j o š točnije i s t o v j e t n o . Što o n d a znači »postavši poslušan« (Fil 2, 8) i »za nas ga sve preda« (Rim 8, 32)? E v o što: S i n u od O c a d o l a z i d a i z d o b r o t e d j e l u j e z a l j u d e . T i p o č u j i ovo: »Krist n a s o t k u p i iz p r o k l e t s t v a Z a k o n a « (Gal 3, 13). T a k o đ e r : » D o k j o š bijasrno grešnici, K r i s t u m r i je za nas« (Rim 5, 8). P o m n o također p r i p a z i i n a G o s p o d i n o v e riječi. D o k nas p o u č a v a o O c u , z n a se poslužiti riječima n a r e d b e i v l a d a r a . V e ­ l i : »Hoću, očisti se« (Mt 3, 3); »utihni, umukni« (Mk 4, 39); »a j a v a m kažem« (Mt 5 , 22); »nijemi i g l u h i zloduše, j a t i z a p o v i ­ j e d a m « (Mk 9, 25). Sličnih i z r e k a i m a još m n o g o . T a k o govoraše d a b i s m o j e d n i m n i z o m riječi u p o z n a l i s v o g a G o s p o d a r a i S t v o ­ r i t e l j a , a d r u g i m b i l i poučeni o O c u s v o g G o s p o d i n a i T v o r c a . T a k o s a s v i h s t r a n a d o l a z i n a v i d j e l o i s t i n s k i n a u k . Očevo s t v a r a n j e po S i n u ne u n o s i n i k a k v u nesavršenost u O č e v o s t v a r a t e l j s k o d j e l o v a n j e , n i t i daje n a s l u t i t i i k a k v u slabost u djelovanju S i n a , već dokazuje jedinstvo n j i h o v a htijenja. P r e ­ ma t o m e , izričaj po kome sadrži p r i z n a n j e Z a č e t n o m U z r o k u i ne u z i m a se kao pokuda stvarateljskog U z r o k a .

IX Pojmovi, po nauci Pisama, vlastiti Duhu 22. S a d ć e m o istražiti ' sve opće p o j m o v e što ih i m a m o o D u h u : one k o j e s a b r a s m o o n j e m u i z P i s m a i one što i h p r e u z e smo i z n e p i s a n e otačke P r e d a j e . 2 2

P o n a j p r i j e , t k o n i j e u duši d i r n u t k a d čuje o z n a k e z a D u h a i t k o n e diže m i s a o najuzvišenijoj n a r a v i ? N a z v a n j e n a i m e : D u h Božji, »Duh i s t i n e što i z l a z i od Oca« (Iv 15, 26), »pravi D u h « (Ps 50, 12) i » D u h voditelj« (Ps 50, 14). N j e g o v o osobito i v l a s t i t o i m e jest D u h S v e t i . O n o b o l j e o d i j e d n o g d r u g o g i s k a ­ z u j e bestjelesno, s k r o z ne t v a r n o i bez d i j e l o v a biće. S t o g a i Go~ Deveto je p o g l a v l j e nadasve z n a m e n i t o . Sažetak je i z a d n j a B a z i l i j e v a riječ u p n e u m a t o l o g i j i . D o b r o je što se u s p i s u n a l a z i na p o s t a v l j e n o m m j e s t u j e r u k r a t ­ ko d o n o s i teme k o j e su u idućim p o g l a v l j i m a obrađene. To je p o g l a v l j e , v j e r o j a t n o , n a p i s a n o z a d n j e . Lstraživaoci čak m i s l e da je B a z i l i j e taj tekst sastavio posve neo­ v i s n o o d j e l u Duh Sveti te ga samo p r i d o d a o toj k n j i z i . D o i m a se k a o h i m n a D u h u Svetome. 24

81

s p o d i n k a d poučavaše — žena j e m i s l i l a d a s e B o g u m o r a m o k l a n j a t i na određenom m j e s t u — da je N e t j e l e s n i neomeđen, reče: »Bog je duh« (Iv 4, 24). T k o , d a k l e , čuje riječ D u h n e može u p a m e t i z a m i s l i t i o m e ­ đenu n a r a v , podloženu preobražajima i l i u o p ć e sličnu s t v o r e ­ n j u . N a p r o t i v , penjući s e mišlju najvišem, nužno pomišlja r a ­ z u m n o biće, m o ć u b e s k r a j n o , v e l i č i n o m neograničeno, v r e m e ­ n o m i l i v j e k o v i m a n e m j e r i v o , izdašno d o b r i m a što i h p o s j e d u j e . N a n j s e obraća sve što teži p o s v e ć e n j u ; z a n j i m čezne sve što živi p o k r e p o s t i , d a b i b i l o n a t o p l j e n o n j e g o v i m n a d a h n u ć e m i p o m o g n u t o u težnji oko v l a s t i t e p r i r o d n e s v r h e . D u h sve usavršuje, s a m n i u č e m u n e o s k u d i j e v a . N e živi o b n a v l j a n j e m s i l a , već j e d a r o v a t e l j života. N e raste d o d a v a ­ n j e m , od p r v e je p o t p u n . U s e b i p r e b i v a , i n a l a z i se p o s v u d . I z ­ v o r je posvećenja, i r a z u m s k o je s v j e t l o što s v a k o j r a z u m n o j m o ć i osobno pruža s t a n o v i t u jasnoću z a pronalaženje i s t i n e . O d n a r a v i n e d o s t u p a n , p o d o b r o t i s e dade s h v a t i t i . S v e i s p u n j a svojom snagom. Priopćuje se samo dostojnima. Ne daje se istom m j e r o m , već svoje d j e l o v a n j e d i j e l i r a z m j e r n o v j e r i . U b i t i je j e d n o s t a v a n , u čudesima r a z n o l i k . S v a k o m se daje čitav i p o s v u d a je sav. Sebe p o d j e l j u j e , a da s a m ništa ne t r p i . D a j e se u dio, i u s e b i ostaje n e o k r n j e n . N a l i k je sunčanoj z r a c i k o j e dražest, uživatelju k a o j e d i n o m e p r i s u t n a , o b a s j a v a z e m l j u i m o r e i s t a p a s e s a z r a k o m . Baštinici uživaju D u h a k o l i k o i m n a r a v p o d n o s i , a ne k o l i k o se on može d a t i . 23. S j e d i n j e n j e D u h a i duše ne s a s t o j i se od m j e s n o g z b l i ženja — k a k o b i s e n e t j e l e s n o m o g l o n a t j e l e s a n način približiti — v e ć u o d s t r a n j e n j u g r i j e h a što n a k n a d n o obuzeše dušu r a d i n j e n e l j u b a v i p r e m a t i j e l u t e j e otrgoše o d p r i s n o s t i s B o g o m . P r e m a tome, B r a n i t e l j u s e j e d i n o približava očišćenjem o d r u ž noće prouzročene opakošću, v r a ć a n j e m n a r a v n o j l j e p o t i i u s p o ­ s t a v o m , p o očišćenju, i s k o n s k o g l i k a k r a l j e v s k o j s l i c i . P o p u t s u n c a što s e d o k o p a čista o k a , p o k a z a t ć e t i u s e b i S l i k u N e v i d ­ l j i v o g a . U blaženom m o t r e n j u t e S l i k e , v i d j e t ćeš n e i z r e c i v u ljepotu P r a l i k a . 2 5

P o D u h u s e uzdižu s r c a . O n z a r u k u v o d i slabe i o n i m a k o j i n a p r e d u j u daje savršenost. Očišćene od s v a k e l j a g e o b a s j a v a i zajedništvom i h s a s o b o m čini d u h o v n i m a . K a o što s v i j e t l a i p r o z i r n a tjelesa, k a d n a n j i h p a d n e z r a k a , i s a m a p o s t a j u i z v o r s j a j a te iz sebe izžaruju n o v i s j a j , t a k o i d u h o n o s n e duše, p r o S l i k a j e S i n , Otac j e N e v i d l j i v i i P r a l i k . D u h o b j a v l j u j e S i n a i t i m e Oca. D u h u v o d i C r k v u u p o t p u n i m s p o z n a j u . On je D u h Istine, M u d r o s t i i Z n a n j a .

v v i j e t l j e n e D u h o m , p o s t a j u d u h o v n e i n a d r u g e zrače m i l o s t . O t u d a s u p r o r i c a n j a budućnosti, r a z u m i j e v a n j e o t a j s t a v a , s h v a ­ ćanje s k r o v i t o g , r a z d i o b a d a r o v a , n e b e s k i život, ples s anđeli­ m a , b e s k r a j n a radost, u s t r a j n o s t u B o g u , sličnosi s B o g o m i v r h u n a c želja, p o s t a t i bog. ' T o s u eto naše m i s l i o D u h u S v e t o m e . Naučismo i h i z s a ­ m i h g o v o r a D u h a o n j e g o v o j veličini, d o s t o j a n s t v u i d j e l i m a . O d m n o g o g n a v e d o s m o t e k nešto. 2 5

X P r o t i v o n i h što t v r d e c?a se D u h a S v e t o g a ne s m i j e v r s t a t i s Ocem i Sinom 24. P r o t i v n i c i v e l e : D u h a S v e t o g a n i j e dopušteno s t a v l j a t i s O c e m i S i n o m , j e r mu je n a r a v različita i. d o s t o j a n s t v o n e d o ­ statno. P r a v o j e d a n a t o o d g o v o r i m o a p o s t o l s k i m riječima: » T r e b a se većina p o k o r a v a t i B o g u , nego ljudima« (Dj 5, 29). A k o je n a ­ i m e G o s p o d i n u p r e d a n j u s p a s i t e l j s k o g k r s t a jasno učenicima n a r e d i o da sve n a r o d e krš t a v a j u »na I m e O c a i S i n a i D u h a Svetoga« (Mi 28, 19) i p r i t o m se n i j e s m a t r a o n e d o s t o j n i m z a ­ jedništva s D u h o m , a o v i l j u d i kažu da ga ne t r e b a izjednačiti s O c e m i S i n o m , z a r se o n d a očito ne p r o t i v e B o ž j e m n a r e đ e ­ nju? K a ž u l i d a t a k a v p o r e d a k n i j e z n a m e n n i k a k v a zajedništva i p o v e z a n o s t i , n e k r e k n u što o m o g u ć u j e t a k v o mišljenje i k o j i d r u g i p r i k l a d n i j i način i m a j u z a i z r i c a n j e p o v e z a n o s t i . D a G o ­ s p o d i n n i j e u k r s t u u z a s e i u z O c a vezao D u h a , n e b i n i n j i m a t r e b a l o d a n a m p r e d b a c u j u v e z a n j e , j e r m i n i t i što d r u g o m i s ­ l i m o , n i t i što d r u g o g o v o r i m o . A l i ako j e D u h ondje p r i p o j e n O c u i S i n u , a n i t k o n i j e t a k o d r z a k d a drukčije t v r d i , n i o n i n a m a n e s m i j u p r e d b a c i v a t i što s l i j e d i m o P i s m a . 25. A l i r a t n o s e naoružanje s p r e m a p r o t i v nas. S v i s u d u ­ h o v i s v r s t a n i u boj p r o t i v nas. Opadački j e z i c i s a d s m j e r a j u žešće nego n e g d a K r i s t o v e u b o j i c e k a m e n j e m pogađahu S t j e ­ p a n a . A l i n e b i s m j e l i k r i t i d a smo m i samo i z l i k a z a b i t k u k o ­ j a u z b i l j i nišani n a više. O n i doduše p r o t i v nas s p r e m a j u n a -

25

82

26

U s p . Uvod, I V , 4.

83

f

p r a v e i zasjede te se m e đ u s o b n o potiču na p o m o ć k o l i k o t k o p o s j e d u j e i s k u s t v a i snage, a l i r a t j e u i s t i n u naviješten v j e r i . S v i m j e p r o t i v n i c i m a i n e p r i j a t e l j i m a čiste n a u k e zajednička namjera: u z d r m a t i temelje vjere u K r i s t a , i s k r i v i t i apostolsku p r e d a j u i s r a v n i t i j e s a z e m l j o m . S t o g a s e k a o tobože d o b r o ­ n a m j e r n i dužnici p o z i v i j u n a p i s a n e d o k a z e , a nezabilježeno otačko svjedočanstvo o d b a c u j u k a o n e v r i j e d n o . M i p a k p r e d i s t i n o m nećemo u s t u k n u t i n i t ćemo i z s t r a h a i z d a t i savez s n j o m . A k o je, n a i m e , G o s p o d i n p r e d a o v r s t a n j e D u h a S v e t o g a s O c e m k a o nužni i s p a s o n o s n i n a u k , a n j i m a se to ne sviđa, v e ć ga r a s t a v l j a j u , o d i j e l j u j u i p r e s e l j u j u služinskoj n a r a v i , n i j e l i o n d a i s t i n a d a v l a s t i t u h u l u s m a t r a j u odlučnijom nego G o s p o d i n o v u n a r e d b u ? O d b a c i m o stoga s v a k u želju z a n a d m e t a n j e m i što n a m je u r u k a m a p o m n o istražimo. 26. Čime p o s t a j e m o kršćani? P o v j e r i , reći ć e s v a t k o . N a k o j i s e način spašavamo? N a r a v n o , p r e p o r o đ e n j e m p o k r s n o j m i l o s t i . J e r k a k o inače? A k o p r i z n a j e m o d a j e t o spasenje o s t ­ vareno po O c u i S i n u i D u h u Svetome, zar ćemo odbaciti »pra­ v i l o nauka« (Rim 6, 17) što ga p r e u z e s m o ? Z a i s t a bi b i l o v r i j e d ­ n o teških u z d i s a j a ako b i s m o sad b i l i d a l j e o d s v o g spasenja nego k a d p o v j e r o v a s m o i a k o se s a d o n o g o d r i č e m o što o n d a p r i m i s m o . J e d n a k a j e šteta ako t k o p r e m i n e bez k r s t a i l i ako p r i m i krštenje k o j e m nešto n e d o s t a j e i z p r e d a j e . 27

T k o n e sačuva k r o z sve v r i j e m e o n u v j e r o i s p o v i j e d što j e položismo k o d p r v o g u v o đ e n j a k a d oslobođeni i d o l a (1 Sol 1, 9) priđosmo ž i v o m e B o g u i ne drži je k a o čvrstu zaštitu k r o z sav svoj život, sebe p r o g l a s u j e tuđincem p r e d B o ž j i m o b e ć a n j i m a (Ef 2, 12) i u s u k o b u je s v l a s t i t i m p o t p i s o m što ga s t a v i na i s p o v i j e d v j e r e . A k o m i j e k r s t početak života i onaj p r e p o r o d n i d a n p r v i m e đ u d a n i m a , j a s n o j e d a j e i riječ što z a z v o n i u m i ­ l o s t i p o s i n o v l j e n j a najčasnija o d s v i h . 28

XI Prijestupnici su nijekatelji Duha 27. K o m e j e jao? K o m e ajme? K o m e n e v o l j a i s l i j e p i l o ? K o m e v j e č n o osuđenje? Z a r n e p r i j e s t u p n i c i m a ? Z a r n e n i j e k a t e l j i m a vjere? A l i gdje j e dokaz nijekanja? N i s u l i z a b a c i l i v l a s t i t u v j e r o i s p o v i j e d ? Što ispovijediše, i k a d a ? K a d s e o d r e koše đavla i n j e g o v i h anđela, izrekoše o n u s p a s i t e l j s k u riječ: v j e r u j e m u Oca i S i n a i D u h a Svetoga. K o j e i m zgodno i m e nađoše s i n o v i s v j e t l a ? N e z o v u l i s e p r i j e s t u p n i c i zato što prekršiše saveze s v o g a spasenja? K a k o d a n a z o v e m onog k o j i z a n i j e k a B o g a i K r i s t a ? K a k o drukčije a k o n e p r i j e s t u p n i k ? Što misliš, k o j e i m e t r e b a d a d a d e m n i j e k a t e l j u D u h a ? Z a r ne isto j e r i on prekrši saveze s B o g o m ? Budući, d a k l e , d a i s p o v i j e d a n j e v j e r e u D u h a daje b l a ž e n ­ stvo v j e r e , a n i j e k a n j e s t a v l j a p o d o s u d u bezboštva, n i j e l i o n d a strašno d a niječu, i a k o i h n e zastraši n i v a t r a , n i mač, n i križ, n i kotači, n i o s t a l a mučila, v e ć s u p r e v a r e n i samo s p l e t k a m a i lažima b o r a c a p r o t i v D u h a ? S v a k o m č o v j e k u k o j i p r i z n a j e K r i s t a i niječe B o g a , svjedočim d a m u K r i s t neće ništa k o r i s t i t i ( G a l 5 , 2—3); a k o z a z i v a B o g a , a S i n a zabacuje, v j e r a m u j e i s p r a z n a . O n o m e t k o o t k l a n j a . D u h a , svjedočim d a ć e m u v j e r a u O c a i S i n a d o s p j e t i u ništa. U o s t a l o m , ne m o ž e je bez pomoći Duha ni imati. Tko, naime, ne vjeruje u D u h a , ne vjeruje ni u Sina. Ne v j e r u j e u O c a , t k o n e v j e r u j e u S i n a . » N e m o ž e se, n a i m e , n i reći: G o s p o d i n Isus, o s i m u D u h u S v e t o m e « (1 Kor 12, 3). Isto t a k o : » B o g a n i k a d n i t k o n i j e v i d i o . Jedinorođeni S i n k o j i j e u k r i l u Očevu, o n n a m g a o b j a v i « (Iv 1 , 18). T a k a v č o v j e k n e m a u d j e l a u i s t i n s k o m k l a n j a n j u , j e r s e S i n u n e može k l a n j a t i o s i m u D u h u , n i t i Oca zazivati doli u D u h u posinjenja. 2 9

Z a r d a z a v e d e n tobožnjim d o k a z i m a t i h l j u d i i z d a m p r e d a n j e što me u v e d e u s v j e t l o , dade mi m i l o s t b o g o s p o z n a n j a , i po k o j e m d o t a d n e p r i j a t e l j z b o g g r i j e h a p o s t a d o h B o ž j e dijete? J a za se m o l i m da s tom vjeroispovijedi otputujem Gospodinu. N j i h o p o m i n j e m d a v j e r u čuvaju n e t a k n u t u z a K r i s t o v d a n ; d a D u h a ne r a s t a v l j a j u od O c a i S i n a ; da k r s n i n a u k sačuvaju i u v j e r o i s p o v i j e d i i u i s k a z i v a n j u slave. B a z i l i j e u s v o m d j e l u »predajom« često n a z i v a k r s n u n a r e d b u iz Mt 28, 19. Krš tavan je za božansku T r o j i c u oproštaj no je »preda nje« U s k r s l o g a . I z tog t e k s t a p r o i z l a z i d a s u krštenici u B a z i l i j e v o d o b a osobno p o t p i s i v a l i krsnu ispravu. 27

28

84

XII Protiv onih koji tvrde da je dovoljan samo krst za Gospo­ dina 28. N e k n i k o g n e z a v e d e činjenica što A p o s t o l često i z o s t a ­ v l j a i m e O c a i S v e t o g a D u h a k a d s p o m i n j e k r s t . N e k r a d i toga 29

To su pneumatomasi. Usp. Uvod, I I I , 1.

85

n i t k o n e m i s l i d a j e z a z i v a n j e i m e n a sporedno. P a v a o kaže: » K o j i biste kršteni za K r i s t a , K r i s t a obukoste« ( G a l 3, 27). 1 opet: » K o j i b i s t e kršteni z a K r i s t a , z a s m r t n j e g o v u b i s t e k r s t e in« (Rim 8, 3). No i m e n o v a t i K r i s t a znači s v e i s p o v j e d i t i , j e r se t i m e o b j a v l j u j e B o g k o j i pomažu je, S i n k o j i j e p o m a z a n i D u h k a o p o m a s t . To od P e t r a naučismo u Djelima: »Isusa N a z a r e ć a n i n a , što ga B o g p o m a z a D u h o m Svetim« (10, 38). U I z a i i i s t o j i : » D u h j e G o s p o d n j i n a m e n i j e r m e p o m a z a « (Iz 61, 1). P s a l m i s t v e l i : »Stoga t e p o m a z a B o g , t v o j B o g , u l j e m radosti« (Ps 44, 8). Poznato je da P a v a o p o n e k a d u svezi s k r s t o m spominje s a m o D u h a . V e l i : »Jer s v i u j e d n o m t i j e l u b i s m o kršteni z a j e ­ d n o g Duha« (1 Kor 12, 13). S t i m je u s k l a d u : »A vi ćete b i t i kršteni D u h o m Svetim« (Dj 1, 5). Isto t a k o : » O n će vas k r s t i t i D u h o m . Svetim« (Lk 3, 16). A l i u z a sve t o n i t k o n e ć e n a z v a t i savršenim krštenje k o d k o j e g s e z a z i v a samo i m e D u h a . T r e b a d a p r e d a j a , d a t a u ž i v o d a j n o j m i l o s t i , z a s v a g d a ostane n e p o v r i j e đ e n o m . O n a j , n a i m e , što život naš o t k u p i iz r a s p a d l j i v o s t i (Ps 102, 4), d a d e n a m o b ­ n o v i t e l j s k u m o ć k o j a doduše i m a n e i z r e c i v u d j e l o t v o r n o s t , smještenu u o t a j s t v u , a l i dušama d o n o s i v e l i k o spasenje te stoga b i l o k a k v o d o d a v a n j e i l i o d u z i m a n j e očito znači g u b i t a k v j e č n o g života. A k o je, d a k l e , opasno z a k r s t i t e l j a u krštenju o d i j e l i t i D u ­ h a o d O c a i S i n a , a kršteniku k r s t bez k o r i s t i , k a k o b i o n d a n a m a b i l o slobodno d a g a m i r a s t a v l j a m o o d O c a i S i n a ? V j e r a i k r s t d v a su načina s p a s e n j a ; u z a j a m n o su s r o d n i i n e o d j e l j i v i . V j e r a k r s t o m postiže savršenost, k r s t s e t e m e l j i u v j e r i . J e d n o s e i d r u g o o b i s t i n j u j e i s t i m i m e n i m a . K a o što, n a i m e , v j e r u j e ­ mo u O c a i S i n a i S v e t o g a D u h a , t a k o smo i kršteni na i m e O c a i S i n a i D u h a S v e t o g a . I s p o v i j e d v j e r e što v o d i s p a s e n j u p r e t ­ h o d i , p o t o m s l i j e d i k r s t , pečat našeg p r i s t a n k a .

Zašto je Pavao § O c e m i Sinom vezao anđele 29. P r o t i v n i c i ističu: i d r u g a su bića p r i b r o j e n a O c u i S i n u , a i p a k n i s u s n j i m a s l a v l j e n a , T a k o A p o s t o l , zaklinjući-Timotej a , n a v o d i i anđele k a d kaže: » Z a k l i n j e m te p r e d B o g o m i K r i ­ 86

s t o m I s u s o m i n j e g o v i m o d a b r a n i m anđelima« (1 Tim 5, 21). A n đ e l e p a k z b o g toga n i t i i z d v a j a m o o d ostalog s t v o r e n j a , n i t i dopuštamo da se b r o j e s O c e m i S i n o m . M a d a p r i g o v o r n e z a v r j e đ u j e n i k a k a v o d g o v o r , j e r j e očito proturječan, i p a k ć u ovo reći: može n e t k o d o v e s t i k a o s v j e d o k a sudruga u ropstvu blagu i k r o t k u sucu k o j i pokazuje upravo u pravičnosti p r e m a optuženima n e i z r e c i v u p r a v e d n o s t p r a v o r i ­ j e k a . A l i d a t k o o d r o b a postane s l o b o d a n , d a s e zove s i n o m B o ž ­ j i m i d a i z s m r t i oživi, t o n i t k o n e može polučiti d o l i o n a j k o j i s B o g o m p o s j e d u j e s r o d n o s t po n a r a v i i posve je d a l e k o od r o p s k o g položaja. K a k o ć e B o g u tuđ n e k o g učiniti B o g u s r o d ­ n i m ? K a k o d a oslobađa t k o j e osobno p o d v r g n u t j a r m u r o b o ­ vanja? P r e m a tome, D u h i anđeli n i s u s i s t o g r a z l o g a s p o m e n u t i . D u h j e n a v e d e n k a o G o s p o d a r života, a anđeli k a o p o m o ć n i c i sudrugova u ropstvu i v j e r n i svjedoci istine. S v e t i obično o b j a v l j u j u B o ž j a naređenja p r e d s v j e d o c i m a . I s t i P a v a o v e l i T i m o t e j u : »Što s i p r i m i o o d m e n e p r e d m n o g i m s v j e d o c i m a , p r e d a j v j e r n i m ljudima« (2 Tim 2, 2). Tu p o z i v a za s v j e d o k e anđele, j e r z n a d a ć e b i t i u z S u c a k a d G o s p o d i n d o đ e u Očevoj s l a v i suditi svijet po pravednosti. K r i s t v e l i : »Tko m e n e p r i z n a p r e d l j u d i m a i S i n ć e Čovječji n j e g a p r i z n a t i p r e d B o ž j i m anđelima; t k o m e zaniječe p r e d l j u d i m a , b i t ć e z a n i j e ­ k a n p r e d B o ž j i m anđelima« (Lk 12, 8—9). P a v a o n a d r u g o m m j e s t u kaže: » K a d se očituje G o s p o d i n Isus s n e b e s a s anđeli­ ma« (2 Sol 1, 7). P o r a d i toga već na z e m l j i z a k l i n j e p r e d a n đ e ­ l i m a , j e r z a v e l i k i s u d p r i p r e m a p r i k l a d n e dokaze. 30. A l i P a v a o u t o m n i j e o s a m l j e n . N a p r o t i v , s v i k o j i m a je, općenito uzevši, b i l a p o v j e r e n a n e k a služba riječi, n i k a d n e prestaše n a v o d i t i s v j e d o k e , v e ć se čak p o z i v a j u na nebo i na z e m l j u , j e r se sada u t o m o k v i r u vrši s v a k o djelo i b i t će p r i ­ s u t n i u z suđenike k a d s e b u d e p r e t r e s a l o što j e učinjeno z a života. P s a l m i s t t v r d i : »Na s u d ć e z a z v a t i višnja nebesa i z e m ­ l j u d a s u d i s v o j p u k « (Ps 49, 4). S t o g a M o j s i j e , k a d h t j e d e n a ­ r o d u p r e n i j e t i z a p o v i j e d i , reče: » P o z i v a m z a s v j e d o k e p r o t i v v a s d a n a s nebo i zemlju« (Pnz 4, 26). U h v a l o s p j e v u v e l i : » P o s l u h n i , nebo, g o v o r i t ć u ; č u j , z e m l j o , riječi m o j i h usta« (Pnz 32, 1). I z a i j a r e č e : »Slušaj, nebo, i p o č u j , z e m l j o « (Iz 1, 2). J e r e m i j a p a k izvješćuje o n e k o m zaprepaštenju n e b a d o k sluša bezbožna djela n a r o d a : »Nebo se n a d t i m zaprepasti i veoma j a k o z a d r h t a , j e r m o j n a r o d učini d v o s t r u k o zlodjelo« (Jer 2, 12—13). A p o s t o l je znao da su anđeli d a n i l j u d i m a kao o d g o j i t e l j i i učitelji, i zato ih zvaše za s v j e d o k e . Isus, N u n o v s i n , i k a m e n 87

p o s t a v i s v j e d o k o m J a h v i n i h r i j e c i — J a k o v već p r i j e čak h u ­ m a k n a z v a s v j e d o k o m (Post 31, 47—48) -—-: » O d d a n a s će v a m k a m e n b i t i s v j e d o k o m u p o s l j e d n j e dane k a d god budete l a g a l i G o s p o d i n u , našem B o g u « (Jš 24, 27). On možda v j e r o v a š e da i k a m e n može p o B o ž j o j s n a z i p r o z b o r i t i t e u k o r i t i prekršitelje i l i d a ć e b a r e m savjest p o j e d i n a c a b i t i p o g o đ e n a s n a g o m o p o ­ mene. T a k o , d a k l e , o n i k o j i m a j e p o v j e r e n o r a v n a n j e duša, u n a ­ p r i j e d sebi p r i p r e m a j u svjedoke, m a k o j i b i l i , d a b i i h k a s n i j e n a v e l i . A l i D u h nije i z prigodne potrebe postavljen s B o g o m , v e ć z b o g zajedništva p o n a r a v i . N i s m o g a m i t a m o o d v u k l i , n e ­ go ga je s a m G o s p o d i n uzeo.

XIV Odgovor na prigovor da neki bijahu kršteni za M o j s i j a i da vjerovahu u nj. Također se govori o pralikovima 31. P r o t i v n i c i kažu d a n i o n d a n i j e p r a v e d n o d a s e D u h s v r s t a v a s B o g o m , m a k a r se za nj i krštavamo. »I za M o j s i j a n e k i b i j a h u kršteni, u o b l a k u i u m o r u « (1 Kor 10, 2)! Isto t a k o v a l j a p r i z n a t i d a j e n e k o ć p o s t o j a l a v j e r a i u l j u d e . »Narod p o v j e r o v a B o g u i M o j s i j u , n j e g o v u sluzi« (Izl 14, 31). Zašto, d a k l e , p i t a j u p r o t i v n i c i , z b o g v j e r e i krštenja t o l i k o uzdižeš i n a d s t v o r e n j e m veličaš D u h a S v e t o g a , k a d j e isto, p o svjedočanstvu P i s m a , već d o d i j e l j i v a n o i l j u d i m a ? Što ćemo reći? V j e r a je u D u h a p o p u t v j e r e u O c a i S i n a . J e d n a k o je i s k r s t o m . V j e r a p a k u M o j s i j a i o b l a k , v j e r a je u s j e n u i p r a l i k . N a r a v božanskih z b i l j a n i j e , z a c i j e l o , nešto m a ­ l e n o stoga što je često nagoviještena po o b r i s i m a p r a l i k o v a i što j e božansko predočeno n e z n a t n i m l j u d s k i m s t v a r i m a . P r a ­ l i k j e n a i m e o b j a v l j e n j e o č e k i v a n o g p o oponašanju, u k o l i k o u n a p r i j e d n a g o v j e š ć u j e i n a j a v l j u j e buduće. T a k o j e A d a m p r a l i k o n o g k o j i će doći. I pećina je s l i k o v i t o K r i s t (1 Kor 10, 4). V o d a i z pećine bijaše p r a l i k živodajne m o ć i Riječi. V e l i G o ­ s p o d i n : » A k o je t k o žedan, n e k m e n i dođe i n e k p i j e « (Iv 7, 37). M a n a b i p r a l i k živoga k r u h a što s i l a z i s n e b a ; z m i j a n a štapu bijaše s l i k a spasonosne m u k e , o s t v a r e n e p o križu. S t o g a se i spasiše k o j i g l e d a h u na n j u . T a k o je i sve što okružuje 88

I z r a e l o v i z l a z a k p r i p o v i j e d a n o d a s e pokaže k a k o s e spašavamo po krštenju. I z r a e l s k i se p r v o r o đ e n c i spasiše p o p u t kršteničkih tjelesa, j e r j e m i l o s t d a t a označenima k r v l j u . K r v je, n a i m e , janjeta p r a l i k K r i s t o v e k r v i . P r v e n c i su pak p r a l i k prvoga čo­ v j e k a k o j i nužno p o s t o j i u n a m a , d o k r a j a prenošen s l i j e d u p o ­ t o m a k a . Z a t o s v i u m i r e m o u A d a m u (1 Kor 15, 22) i s m r t k r a .1 je vaše do i s p u n j e n j a Z a k o n a i K r i s t o v a d o l a s k a (Rim 5, 14). B o g p a k očuva p r o v o r o đ e n c e d a i h Istrebljivač n e d o t a k n e z a d o k a z d a m i , oživljeni u K r i s t u , n e ć e m o više u m r i j e t i u A d a m u . 30

M o r e i o b l a k u o n o m času zaprepaštenjem vodiše v j e r i . K a o p r a l i k , z a budućnost, naviještahu iduću m i l o s t . T k o j e m u ­ d a r p a d a s h v a t i (Ps 106, 43)? K a k o j e m o r e p r a l i k z a krštenje, j e r d i j e l i o d F a r a o n a k a o što t a k u p e l j oslobađa o d đavolskog n a s i l j a ? M o r e u s e b i u t o p i n e p r i j a t e l j a ; o v d j e u m i r e naše n e p r i ­ j a t e l j s t v o p r e m a B o g u . I z m o r a n a r o d iziđe neoštećen; i m i i z l a z i m o iz v o d e p o p u t živih od m r t v i h , spašeni milošću (Ef 2, 5 ) o n o g k o j i nas p o z v a . O b l a k p a k bijaše s j e n a d a r a što d o l a z i o d D u h a k o j i t j e l e s n i m m r t v e n j e m rashlađuje žar s t r a s t i . 32. Što d a k l e ? Z a r je zato što se o n i s l i k o v i t o krstiše za M o j s i j a k r s n a m i l o s t m a l e n a ? N a taj način u nas n e b i ništa b i l o v e l i k o ako p r a l i k o v i m a u n a p r i j e d o b e s c i j e n i m o što j e u p o j e d i n a č n o m uzvišeno. N i l j u b a v B o ž j a p r e m a l j u d i m a k a d j e d i n c a S i n a p r e d a d e z a naše g r i j e h e n i j e ništa v e l i k o i n a d n a ­ r a v n o , j e r n i A b r a h a m n e poštedi v l a s t i t o g s i n a . N i G o s p o d i n o ­ v a m u k a n e b i b i l a s l a v n a j e r o v a n u m j e s t o I z a k a (Post 22, 1—14) o s t v a r i p r a l i k p r i n o s a . N i s i l a z a k u p o d z e m l j e n e b i bio s t r a h o t a n k a d J o n a k r o z t r i d a n a i t r i noći u n a p r i j e d i s p u n i p r a l i k s m r t i (Mt 12, 40). T k o i s t i n u s u d i p o s j e n i j e d n a k o p o s ­ t u p a i s krštenjem, j e r s p r a l i k o v i m a uspoređuje ono što o n i označuju t e M o j šijem i m o r e m n a s t o j i uništiti s v u evanđeosku p o v i j e s t s p a s e n j a . J e r k o j e oprošten j e p r i j e s t u p a , k a k v a o b n o v a života u m o r u ? K o j i d u h o v n i d a r d o l a z i p o M o j s i j u ? K o j a j e t u s m r t g r i j e h a ? O n i l j u d i n i s u u m r l i s K r i s t o m p a stoga n i s u s n j i m ni s u u s k r s n u l i (Rim 6, 8). Ne nošahu l i k N e b e s k o g a (1 Kor 15, 49) ni s m r t I s u s o v u u s v o m t i j e l u (2 Kor 4, 10). S t a r o g č o v ­ j e k a n e svukoše n i t i obukoše n o v o g o b n o v l j e n a z a s p o z n a j u p o s l i c i s v o g a S t v o r i t e l j a (Kol 3, 9—10). Zašto, d a k l e , uspoređuješ krštenja k o j i m a j e zajedničko samo i m e , a z b i l j e s u i m t a k o r a Zanimljivo poimanje iskonskog grijeha. A d a m se prenosi s koljena na kolje­ no. S t o g a je nazočan u s v a k o m čovjeku. S v a k i je čovjek A d a m . M i s a o je b i b l i j s k a , a l i i m a i f i l o z o f s k o uporište u platonističkom shvaćanju »zajedništva«. Po »zajed­ ništvu« s v i l i l j u d i s A d a m o m , A d a m je p r i s u t a n u s v i m a . O P l a t o n o v u u t j e c a j u na B a z i l i j e v o p o i m a n j e »učestvovanja« v i d i J . L E B O N , L e sort, 652—654. 30

89

zličite k a o s a n od i s t i n e i l i s j e n a i s l i k e od o n o g što u s e b i o p ­ s t o j i po b i t i ? 33. A l i v j e r a u M o j s i j a n e d o k a z u j e d a j e v j e r a u D u h a nešto m a l o v r i j e d n a , v e ć r a d i j e , p o s u d u p r o t i v n i k a , u m a n j u j e v j e r u u B o g a S v e m i r a . V e l i P i s m o : »Narod p o v j e r o v a B o g u i M o j s i j u n j e g o v u sluzi« (Izl 14, 31). M o j s i j e je, d a k l e , pridružen B o g u , a n e D u h u . T a k o đ e r n e bijaše p r a l i k D u h a nego K r i s t a . O n d a je, poslužujući Z a k o n , p o s e b i vršio u l o g u p o s r e d n i k a i z ­ m e đ u B o g a i l j u d i . M o j sije, p r e m a t o m e , d o k p o s r e d u j e k o d B o g a z a n a r o d , n e bijaše p r a l i k D u h a . Z a k o n , »sastavljen p o anđelima«, b i dat »po r u c i p o s r e d n i ­ ka« (Gal 3, 19) — r a z u m i j e se M o j s i j a —• na p o z i v n a r o d a k o j i g o v o r a š e : »Ti n a m g o v o r i i n e k n a m ne g o v o r i B o g « (Izl 20, 19). P r e m a tome, v j e r a s e u M o j s i j a o d n o s i n a G o s p o d i n a , p o s r e d ­ n i k a između B o g a i l j u d i k o j i reče: » K a d biste M o j s i j u v j e r o ­ v a l i , i m e n i biste vjerovali« (Iv 5, 46). Z a r je o n d a v j e r a u G o s p o d i n a nešto n e z n a t n o zato što j o j M o j sije b i z n a m e n ? Isto t a k o n i m i l o s t D u h a u k r s t u n i j e m a l e ­ n a , m a k a r s e n e t k o k r s t i o z a M o j s i j a . Čak želim n a d o d a t i d a s e u P i s m u uobičajilo reći: M o j sije i Z a k o n . T a k o n a p r i m j e r : » I m a j u M o j s i j a i P r o r o k e « (Lk 16, 29). P a v a o , d a k l e , g o v o r i o z a k o n s k o m k r s t u k a d v e l i : »Biše kršteni za Mojsija« (1 Kor 10, 2). J e r o n d a t i l j u d i što i s t i n u kleveću z b o g sjene i s l i k a z a p r e ­ z r i v o drže s l a v u naše n a d e (Heb 3, 6) i b o g a t i d a r našega B o g a i S p a s i t e l j a , k o j i po n o v o p o r o d u o b n a v l j a k a o u o r l a (Ps 102, 5) našu m l a d o s t ? Z a i s t a j e v l a s t i t o z a s k r o z m a l o d o b n u p a m e t i z a dijete k o m e u i s t i n u t r e b a m l i j e k a d a n e z n a v e l i k o o t a j s t v o našega s p a s e n j a : k a k o m i , v o đ e n i savršenosti u v j e ž b a n j u pobožnosti, na školski način u v o đ e n j a , n a j p r i j e učimo l a k o s h v a t l j i v o i ono što j e p r i m j e r e n o našoj s p o z n a j i . O n a j k o j i n a m a r a v n a , v o d i nas, p o p u t očiju o d g o j e n i h u t a m i , l a g a n i m p r i v i k a v a n j e m v e ­ l i k o m s v j e t l u i s t i n e . Štedi našu slabost. U b e z d a n u b o g a t s t v a svoje m u d r o s t i i neistraživim s u d o v i m a p a m e t i p o k a z a n a m t a j b l a g i i p r i k l a d n i odgoj, j e r nas n a v i k n u d a n a j p r i j e g l e d a m o sjene t j e l e s a i d a sunce m o t r i m o u v o d i d a n e b i s m o o s l i j e p i l i , o d j e d n o m izloženi p r o m a t r a n j u čistoga s v j e t l a . I J i s t o m j e s m i s l u zamišljen Z a k o n što »nosi s j e n u b u d u ­ ćeg« (Heb 10, 1). Slučaj je to i s p r o r o č k i m n a g o v j e š t a j e m k o j i j e z a g o n e t k a i s t i n e . Vježbalište s u z a oči s r c a . Polazeći o t u d , p r i j e l a z n a m m u d r o s t i što j e s k r i t a u o t a j s t v u postade l a k i m . (.) p r a l i k o v i m a t o l i k o . Na n j i m a se d u l j e ne m o ž e m o z a u s ­ t a v i t i . Inače b i u m e t a k b i o opsežniji o d g l a v n o g p r e d m e t a . 90

XV Odgovor na primjedbu da se i u v o d i krštavamo. Rijee je i o krstu 34. Što još uz to vele? O n i o b i l u j u i z g o v o r i m a ! K a ž u : i u v o d i se k r s t i m o , pa i p a k n.3 ćemo v o d u štovati više od sve ostale p r i r o d e , n i t i ćemo joj d a t i u d j e l a u O č e v o j i S i n o v o j časti. O n i o n a k o z b o r e k a o s r d i t i l j u d i k o j i m a j e rasuđivanje zamračeno strašću t e p r e d ničim n e p r e z a j u u o b r a n i o d o n o g t k o i h j e u v r i j e d i o . N o m i s e n e ć e m o plašiti d a i o tome g o v o r i m o . I l i ćemo poučiti n e z n a l i c e i l i s e o p r i j e t i zločincima. A l i v r a t i m o s e malo natrag. 35. S p a s i t e l j s k a p o v i j e s t našeg B o g a i S p a s i t e l j a u s v e z i s č o v j e k o m s a s t o j i se u č o v j e k o v u o p o z i v u iz p r o g o n s t v a i n j e g o ­ vu p o v r a t k u iz neposlušncšću n a s t a l a otuđenja u p r i s n o s t s B o g o m . E v o r a z l o g a K r i s t o v a b o r a v k a u t i j e l u , z a izvještaj n j e ­ g o v a d j e l o v a n j a u Evanđeljima, z a M u k u , križ, g r o b , u s k r s n u ­ ć e : d a č o v j e k , spašen K r i s t o v i m n a s l j e d o v a n j e m , i z n o v a s t e k n e ono i s k o n s k o posinaštvo. P r e m a tome, z a savršenost života n u ­ žno j e n a s l j e d o v a t i K r i s t a n e samo u p r i m j e r i m a b l a g o s t i , p o ­ n i z n o s t i i s t r p l j i v o s t i što ih on o s t a v i u s v o m životu, v e ć i u samoj s m r t i k a k o v e l i P a v a o (1 Kor 11, 1; Fil 3, 17), K r i s t o v n a s l j e d o v a t e l j : »Suobličen n j e g o v o j s m r t i , z a c i j e l o ć u d o s p j e t i uskrsnuću od mrtvih« (Fil 3, 10—11). A l i k a k o p o s t a j e m o slični n j e g o v o j s m r t i ? S u - u k o p a n j e m s n j i m po krštenju (Rim 6, 3—5). A na k o j i se način u k o p a t i ? I k o j a k o r i s t o d n a s l j e d o v a n j a ? N a j p r i j e , nužno j e uništiti t i j e k r a n i j e g života. N o , p o G o s p o d i n o v o j riječi, t o j e n e m o g u ć e o s i m a k o se č o v j e k »rodi o d o z g o « (Iv 3, 3). N o v o p o r o d je, k a k o i s a ­ m a riječ kaže, početak n o v o g života. A l i d a s e p o č n e n o v i život, v a l j a p r e t h o d n i p r i v e s t i k r a j u . To je k a o s o n i m a što se okreću p r i d v o s t r u k o m trčanju u trkalištu. Z a u s t a v l j a n j e i s t a n k a r a ­ s t a v l j a s u p r o t n a trčanja. T a k o s e i p r i i z m j e n i života učini n u ž ­ n i m d a s m r t p o s r e d u j e m e đ u o b a m a životima t e d a p r e t h o d n i d o k o n č a i n o v o m pruži početak. K a k o o s t v a r u j e m o s i l a z a k u p o d z e m l j e ? P o krštenju n a s ­ ljedujući K r i s t o v grob. T i j e l a s e krštenika t a k o reći u k a p a j u u v o d u . Krštenje s l i k o v i t o označuje o d l a g a n j e t j e l e s n i h d j e l a k a k o v e l i A p o s t o l : »Biste o b r e z a n i n e r u k o t v o r e n i m o b r e z a n j e m u o d l a g a n j u t i j e l a p u t i , u K r i s t o v u o b r e z a n j u , s n j i m su u k o p a ­ ni u krštenju« (Kol 2, 1 J - - J 2 ) . K r s t je t a k o reći čišćenje duše o d l j a g e k o j a joj dođe o d tjelesne m i s l i p o riječi P i s m a : »Oprat 91

ćeš me i b i t ću b j e l i j i od snijega« (Ps 50,9). S t o g a se ne čistimo p o p u t Z i d o v a z a s v a k u nečistoću, v e ć p o z n a m o j e d n o spasilač­ ko krštenje k a o što je j e d n a s m r t za s v i j e t i j e d n o uskrsnuće o d m r t v i h . Krštenje j e s l i k a j e d n o m i d r u g o m . I z t o g r a z l o g a G o s p o d i n što r a v n a našim životom u s t a n o v i s n a m a k r s n i s a ­ vez, p r a l i k s m r t i i života. V o d a o s t v a r u j e s l i k u s m r t i , D u h daje z a l o g života. T u , na taj način postade jasno što smo tražili: zašto je v o d a v e z a n a u z D u h a . R a z l o g j e u t o m što k r s t i m a d v a c i l j a — u n i ­ štiti t i j e l o g r i j e h a (Rim 6, 6) da više n i k a d s m r t i ne d o n o s i p l o ­ da (Rim 7, 7); i živjeti za D u h a te p l o d i t i u s v e t o s t i (Rim 6, 22). V o d a p a k pruža s l i k u s m r t i , j e r t i j e l o p r i m a k a o u g r o b , a D u h u l i j e v a životvornu m o ć i naše duše i z s m r t i p o g r i j e h u o b n a v l j a u i s k o n s k i život. E v o , d a k l e , što znači izričaj »roditi se odozgo iz v o d e i Duha« (Iv 3, 3): u m i r a n j e se o b i s t i n j u j e u v o d i , život n a m j e dat p o D u h u . V e l i k o s e k r s n o otajstvo o b a v l j a s t r i u r a n j a n j a i t r i z a z i v a d a b i s e i z r a z i l a s l i k a s m r t i i d a b i s e duše krštenih p r o s v i j e t l i l e p r e d a j o m b o g o s p o z n a n j a . Stoga, ako u v o d i i m a m i l o s t i , n i j e i z n a r a v i vode, v e ć o d p r i s u t n o s t i D u h a . Krštenje, n a i m e , n i j e »odloženje tjelesne nečistoće, v e ć o p r e d j e l j e n j e d o b r e s a v j e s t i z a B o g a « ( 1 P t 3 , 21). D a b i n a s p r i p r e m i o z a u s k r s l i život, G o ­ s p o d i n predlaže evanđeosko ponašanje k a d nalaže d a s e n e s r d i m o , d a p o d n o s i m o s u p r o t n o s t i , d a b u d e m o čisti o d l j u b a v i p r e m a uživanju, d a značajem n e b u d e m o s r e b r o l j u p c i . N a t a j način s l o b o d n i m i z b o r o m u n a p r i j e d o s t v a r u j e m o što budući v i j e k posjeduje p o n a r a v i . R e k n e l i tko z a Evanđelje d a j e p r o t u l i k u s k r s l a života, n e b i h s m a t r a o d a j e u t o m e pogriješio. N o vratimo se svom cilju. 36. P o D u h u j e v r a ć a n j e u r a j . P o n j e m u j e p e n j a n j e u k r a l j e v s t v o nebesko, p o v r a t a k p o s i n o v l j e n j u . On daje slobodu da B o g a zovemo s v o j i m Ocem. Po n j e m u postajemo sudionici K r i s t o v e milosti. D u h omogućuje da se zovemo sinovi svjetla, d a i m a m o d i j e l a u v j e č n o j s l a v i . U j e d n u riječ: p o D u h u smo i s p u n j e n i s v a k i m b l a g o s l o v o m i u o v o m i u b u d u ć e m v i j e k u . Po D u h u , k a o već p r i s u t n u , u z r c a l u m o t r i m o m i l o s t d o b a r a , sto se za nas n a l a z e u obećanjima i k o j i h uživanje č e k a m o u v j e r i . A k o li je takav predujam, k o l i k a će biti punina? A k o su prvine t a k v e , k a k v a ć e o n d a b i t i čitava c j e l i n a ? 31

T u j e govor o apokatastazi. T a j p o j a m u t e o l o g i j i G r g u r a i z Mise J . D A N I £ I O U (£tre, 225) o v a k o sažima: A p o k a t a s t a z a se u b i t i o d n o s i na p o v r a t a k l j u d s k e n a r a v i u njeno i s k o n s k o stanje koje je njeno r e a l n o , »naravno« stanje. B o g ga je za n j u h t i o . N a r a v je to stanje i z g u b i l a u s l i j e d g r i j e h a . A p o k a t a s t a z a sažima u p o s l j e d n j u s i n t e z u g l a v n i j e G r g u r o v e antropološke t e o r i j e . 31

92

R a z l i k a između m i l o s t i što d o l a z i o d D u h a i k r s t a v o d o m v i d i se još i o t u d što I v a n krštavaše v o d o m , naš G o s p o d i n Isus K r i s t D u h o m S v e t i m . I v a n govoraše: »Ja vas, i s t i n a , k r s t i m v o ­ d o m r a d i obraćenja. A l i o n a j k o j i d o l a z i p o s l i j e m e n e , o d m e n e j e jači. N i s a m d o s t o j a n n i d a m u s a n d a l e n o s i m . O n ć e v a s k r ­ s t i t i D u h o m S v e t i m i vatrom« (Mt 3, 11). K r s t v a t r o m n a z i v a i s t r a g u n a s u d u . K a ž e A p o s t o l : »Vatra ć e i s p i t a t i k a k v o j e čije djelo« (1 Kor 3, 13): »dan će očitovati, j e r v a t r a razotkriva« (1 Kor 3, 13). N o o n i k o j i u b o r b a m a z a v j e r u o d i s t a podniješe s m r t z a K r i s t a , a n e n a s l j e d o v a n j e m , z a spasenje n i s u t r e b a l i z n a k o v e vode, j e r s u kršteni u v l a s t i t o j k r v i . T o n e g o v o r i m d a b i h z a ­ b a c i o k r s t v o d o m , v e ć d a b i h p o b i o r a z l o g e o n i h što u s t a j u p r o ­ t i v D u h a t e miješaju nemješivo i uspoređuju n e u s p o r e d i v o .

XVI D u h S v e t i je u svakom pogledu — u s t v a r a n j u r a z u m n i h bića, u ljudskoj p o v i j e s t i s p a s e n j a i k o d budućeg Suda — neodjeljiv od O c a i S i n a 37. V r a t i m o s e n a početak r a s p r a v e . K a k o j e D u h S v e t i u s v e m u s k r o z n e o d i j e l j e n i nerazdružen o d O c a i S i n a ? N a m j e s ­ t u g d j e K o r i n ć a n i m a piše o d a r u j e z i k a , P a v a o v e l i : » A k o s v i p r o r o k u j e t e p a uniđe k o j i n e v j e r n i k i l i neupućeni, s v i g a k o r e i s v i i s p i t u j u ; t a j n e se n j e g o v a s r c a r a z o t k r i v a j u . P a s t će ničice, p o k l o n i t se B o g u i p r i z n a t da je B o g o d i s t a u v a m a « (1 Kor 14, 24—25). A k o se, d a k l e , po p r o r i c a n j u koje se z b i v a u s k l a d u s r a z ­ d i o b o m m i l o s n i h d a r o v a D u h a dade r a s p o z n a t i d a j e B o g u p r o r o c i m a , p r o t i v n i c i m o r a j u p r o m i s l i t i k o j i ć e položaj d o d i j e l i ­ ti D u h u Svetom: da li ga postaviti s Bogom i l i odagnati u red s t v o r e n j a . P e t r o v p r i g o v o r S a f i r i — »zašto s e m e đ u s o b n o d o g o v o r i s t e d a kušate D u h a S v e t o g a , n e siagaste l j u d i m a , v e ć B o ­ gu« ( D j 5, 4—9) — p o k a z u j e da su i s t i g r i j e s i p r o t i v D u h a S v e ­ t o g a i p r o t i v B o g a . N a t a j način možeš naučiti d a j e D u h u svakom djelu nedjeljivo povezan s Ocem i Sinom. K a d B o g r a z d j e l j u j e snagu za djelovanje i G o s p o d i n služ­ be, D u h S v e t i j e p r i s u t a n i s v a k o m e p o d o s t o j a n s t v u , o d s v o j e v o l j e , p o d j e l j u j e m j e r u d u h o v n i h d o b a r a . P a v a o v e l i : »Duhovni m

)

su d a r o v i različiti, a l i je D u h i s t i , 1 službe su r a z n o v r s n e , a l i G o s p o d i n j e isti. D j e l a t n e s u moći isto t a k o r a z n o l i k e , a l i B o g je i s t i . On čini sve u svima« (1 Kor 12, 4—6). A p o s t o l n a s t a v l j a : /•Sve to vrši j e d a n i i s t i D u h , dijeleći s v a k o m e na s v o j u raku, k a k o hoće« (i Kor 12, 11). I p a k , r a z u m i j e se, n e b i s m o uopće s m j e l i p o m i s l i t i d a j e red izvrnut, jer Apostol tu na p r v o m mjestu spomenu D u h a , n a d r u g o m S i n a i trećem B o g a O c a . P a v a o s e p o v e o o d n o s o m među l j u d i m a . K a d dobijemo dar, n a j p r i j e sretamo donositelja, p o t o m m i s l i m o n a o n o g t k o šalje i n a p o k o n s v r ć e m o p a m e t n a vrelo i uzrok dobara. 38. Zajedništvo D u h a s O c e m i S i n o m možeš r a z a b r a t i i po d j e l i m a s početka. Čiste, r a z u m n e i n a d z e m a l j s k e m o ć i j e s u i z o v u s e s v e t i m a , j e r p o s j e d u j u p o s v e ć e n j e što i m d o l a z i o d m i ­ l o s t i D u h a S v e t o g a . Način j e s t v a r a n j a n e b e s k i h m o ć i prešućen. O n a j što opisa s t v a r a n j e s v i j e t a , o b j a v i n a m S t v o r i t e l j a j e d i n o p o o s j e t n i m bićima. T i p a k što možeš p o v i d l j i v o m dokučiti n e ­ v i d l j i v o , s l a v i S t v o r i t e l j a u k o m e b i sve s t v o r e n o ; v i d l j i v o i n e ­ v i d l j i v o , prvašta, v l a s t i , sile, p r i j e s t o l j a , g o s p o d s t v a i sve ostale r a z u m n e n a r a v i k o j e b i b i l e bez i m e n a . P r i s t v a r a n j u s v i h t i h biča s h v a t i d a j e n a s t a l o m e i z v o r n i u z r o k O t a c , s t v a r a t e l j s k i S i n , usavršiteljski D u h . P r e m a t o m e , d u h o v i poslužitelji p o s t o ­ j e O č e v i m h t i j e n j e m , u b i t a k s u d o v e d e n i djelatnošću S i n a , p r i sutnošću s u D u h a s t e k l i savršenost. N o savršenost j e anđela svetost i u s t r a j n o s t u n j o j . N e k n i t k o n e p o m i s l i d a j a t v r d i m k a k o postoje t r i i z v o r n e hipostaze* i l i d a kažem d a j e S i n o v d j e l a t n i čin nesavršen. S v e ­ m u j e j e d a n U z r o k što p o S i n u s t v a r a , u D u h u p r i v o d i savrše­ n o s t i . N i t i O t a c »koji čini sve u svima« (1 Kor 12, 8) p o s j e d u j e nesavršenu moć, n i t i j e S i n o v a stvaralačka s i l a n e p o t p u n a , ako j e D u h n e dovrši. N i t i je, n a i m e , O c u p o t r e b a n S i n j e r s t v a r a s a m i m s v o j i m h t i j e n j e m , a l i O t a c u p r a v o hoće p o S i n u . N i S i n u n e t r e b a p o m o ć j e r d j e l u j e u zajedništvu s O c e m , a l i i S i n hoće d a p o D u h u p r i v e d e savršenosti. P s a l m i s t v e l i : »Nebesa s u u č ­ vršćena R i j e č j u G o s p o d n j o m i s v a j e n j i h o v a m o ć o d D a h a n j e ­ g o v i h usta« (Ps 32, 6). Tu riječ ne znači s m i s l o m b r e m e n i t o 2

Rečenica č u d n o zvuči na p r v i p o g l e d . B a z i l i j e , čija je z a s l u g a da se u t r i n L t a r n o j t e o l o g i j i uvriježio govor o t r i m a h i p o s t a z a m a , tu kao da poriče o p s t o j n o s t t r i j u h i p o s t a z a . Čovjek o d p r v e p o m i s l i d a B a z i l i j e n a t o m m j e s t u riječ hipostaza u z i m a u njenom, s t a r i j e m i k o r i j e n s k o m značenju u s m i s l u »biti« i l i »supstancije c te niječe da su u B o g u tri »naravi«. I p a k se čini da h i p o s t a z a tu znači »osoba-.. B a z i l i j e ne odbacuje opstojnost t r i j u h i p o s t a z a , već t r i j u »izvornih« hipostaza^ U B o g u j e samo j e d n a izvorna h i p o s t a z a . T o j e Otac. I z n j e g a i z v i r u k a o i z počela S i n i D u h S v e t i . I u p r i j e v o d u smo o s t a v i l i hipostaza p o r a d i s p o m e n u t e p r o b l e m a ­ t i k e , a l i i zato što se B a z i l i j e na o v o m m j e s t u o d i j e l j u j e od P l o t i n o v e n a u k e o t r i ­ ma izvornim hipostazama. 32

94

o b l i k o v a n j e z r a k a , rečeno g l a s o v n i m ćutilima, n i t i j e dah p a r a u s t i j u , i s t i s n u t a iz dišnih u d o v a . G o v o r je tu o Riječi k o j a je u početku k o d B o g a i k o j a je B o g (Iv 1, 1) i o D a h u B o ž j i h u s t a , » D u h u I s t i n e što i z l a z i od Oca« (Iv 15, 26). U p s a l m u , d a k l e , raspoznaješ t r o j e : G o s p o d i n a k o j i n a r e ­ đuje, R i j e č što s t v a r a i D u h a k o j i učvršćuje. Što j e u č v r š ć e n j e d r u g o d o l i savršenost u s v e t o s t i , j e r učvršćivanje znači n e p o p u ­ s t l j i v o s t , n e p r o m j e n j i v o s t i čvrstu postojanost u d o b r u ? P o s v e ­ ćenja p a k n e m a bez D u h a . N e b e s k e m o ć i n i s u p o n a r a v i svete, j e r s e inače n i u č e m u n e b i r a z l i k o v a l e o d D u h a S v e t o g a . O n e već u . s k l a d u s a s v o j i m p o l o ž a j e m p r i m a j u o d D u h a S v e t o g a m j e r u posvećenja. K a o što se r u d i l o zamišlja s v a t r o m , a i p a k j e d n o je o s n o v n a t v a r , d r u g o v a t r a , t a k o j e i b i t n e b e s k i h m o ć i m o ž d a o d zračnog d a h a i l i n e t v a r n a v a t r a p o riječima P i s m a : » O n v j e t r o v e čini s v o j i m anđelima i v a t r e n e p l a m e n e s v o j i m slugama« (Ps 103, 4). R a d i toga s u u m j e s t u , p o s t a j u v i d l j i v i i o n i m a k o j i s u i h d o s t o j n i očituju se u l i k u s v o j i h v l a s t i t i h tjelesa. Posvećenje, z a c i j e l o i z v a n n j i h o v e b i t i , d o n o s i i m savrše­ nost p o u d j e l u n a D u h u . Ustrajnošću u d o b r u zadržavaju d o s t o ­ j a n s t v o . U i z b o r u i m a j u s l o b o d n u v o l j u , a l i n i k a d n e otstupaju. o d s t r e m l j e n j a p r e m a i s t i n s k o m d o b r u . Mišlju o d s t r a n i D u h a , z b o r o v i se anđela r a s p a d a j u , nestaje p r v e n s t v a arhanđela, sve j e izmiješano. Ž i v o t i m j e bez z a k o n a , bez r e d a , neodređen. K a k o b i anđeli m o g l i p j e v a t i »slava B o g u u visinama« (Lk 2 , 14), d a i m D u h n i j e dao snagu? P a v a o piše: »Nitko, n a i m e , n e m o ž e reći — G o s p o d i n Isus, o s i m u D u h u S v e t o m . N i t k o t k o u B o ž j e m D u h u g o v o r i , ne kaže — p r o k l e t Isus« (1 Kor 12, 3). T a ­ k o g o v o r e nečisti i odmetnički d u s i . N j i h o v o odmetništvo d o k a ­ z u j e mišljenje d a n e v i d l j i v e moći i m a j u s l o b o d n u v o l j u i d a s u j e d n a k o s k l o n e k r e p o s t i i g r i j e h u t e i m stoga t r e b a p o m o ć D u h a . T v r d i m d a n i G a b r i j e l n i j e n i k a k o drukčije p r o r e k a o budućnost (Lk 1, 13—20. 30—35) o s i m p r e d z n a n j e m D u h a . P r o roštvo j e j e d a n o d d a r o v a što i h d i j e l i D u h . O n a j k o m e bješe naređeno da » č o v j e k u želja« (Dan 10, 11) priopći o t a j s t v a viđenja, o d a k l e bi poučen da m o ž e upućivati u s k r o v i t o a k o n e D u h o m S v e t i m ? O b j a v l j e n j e o t a j s t a v a p o riječi P i s m a k a o v l a s t i t o p r i p a d a D u h u . »Nama B o g o b j a v i p o Duhu« (1 Kor 2, 10). K a k o b i p r i j e s t o l j a i v l a s t i , počela i moći, m o g l i p r o v o d i t i blaženi život, k a d n e b i n e p r e s t a n o g l e d a l i l i c e n e b e s k o g O c a (Mt 18, 10)? A l i g l e d a n j a n e m a bez D u h a . Ukloniš l i n o ć u i z k u 95

će s v j e t l o , oči su s l i j e p e , m o ć i n e d j e l a t n e , v r e d n o t e se ne dadu. r a s p o z n a t i . Iz n e z n a n j a se g a z i i z l a t o i željezo. T a k o j e i d u h o v n o m r e d u . N e m o g u ć e j e d a bez D u h a t a j život ostane z a k o n i t baš k a o što je u o d s u t n o s t i v o j s k o v o đ e n e ­ održiv r a s p o r e d u t a b o r a i l i s k l a d u z b o r u bez r a v n a n j a z b o r o v o đ e . K a k o b i s e r a f i n i p j e v a l i »svet, svet. svet« (Iz 6 , 3), d a i h D u h n i j e naučio k o l i k o p u t a v a l j a k l i c a t i d a s l a v o p o j b u d e p o ­ božan? A k o , d a k l e , B o g a s l a v e s v i n j e g o v i anđeli i sve n j e g o v e moči, s l a v e g a u z p o m o ć D u h a . A k o p r e d B o g o m stoje tisuću p u t a tisuću anđela i deset tisuća p u t a deset tisuća službenika, u s i l i D u h a b e s p r i j e k o r n o vrše svoje djelo. S a v taj n a d z e m a l j s k i i n e i z r e c i v i s k l a d u služenju B o g u i m e đ u s o b n o s l a g a n j e n a d z e ­ m a l j s k i h s i l a n i j e m o g u ć e održati bez r a v n a n j a D u h a . P r e m a tome, D u h s e S v e t i u s t v a r a n j u n a l a z i u z bića k o j a s e n e u s a v r ­ šavaju r a z v i j a n j e m , v e ć s u o d m a h o d s a m o g s t v a r a n j a savrše­ n a . O n i m kao savršenost i p u n i n u b i t i pruža s v o j u m i l o s t . 39. T k o ć e z a n i j e k a t i d a j e povijest^čovjekova s p a s e n j a što j e p o B o ž j o j d o b r o t i o s t v a r i »veliki B o g i S p a s i t e l j naš Isus Krist« (Tit 2, 13) dovršena milošću D u h a ? Motriš li prošlost — b l a g o s l o v e p a t r i j a r h a , p o m o ć pridošlu o d Z a k o n a , p r a l i k o v e , proroštva, r a t n a j u n a č k a d j e l a , čudesa p r a v e d n i k a i l i što j e u č i ­ n j e n o u s v e z i s t j e l e s n i m G o s p o d i n o v i m d o l a s k o m , sve je po D u h u Svetom. P o n a j p r i j e , D u h s e povezao s a s a m i m G o s p o d i n o v i m t i j e ­ l o m , j e r m u b i p o m a z a n j e . O d n j e g a s e n i j e r a s t a v l j a o k a o što piše: »Na k o g vidiš d a s i l a z i D u h i d a n a n j e m u ostaje, o n j e m o j l j u b l j e n i Sin« (Iv 1, 33; Lk 3, 32). Isto t a k o : »Isusa iz N a z a r e t a , k o g B o g p o m a z a D u h o m S v e t i m « (Dj 10, 38). N a d a l j e , cijelo je K r i s t o v o djelovanje obavljeno uz prisutnost D u h a . B i o j e nazočan d o k g a j e kušao đavao j e r s t o j i : » D u h I s u s a o d v e d e u p u s t i n j u da b u d e kušan« (Mt 4, 1). K a d je činio čudesa, t a k o ­ đer j e n e o d i j e l j e n o b i o u z a n j . K r i s t v e l i : »Jer ako j a p o B o ž j e m D u h u i z g o n i m đavle (. . . ) « (Mt 12, 28). Ni Uskrslog od m r t v i h ne napusti. K a d je Gospodin, obna­ vljajući č o v j e k a i i z n o v a m u vraćajući i z g u b l j e n u m i l o s t i z B o ­ žjeg D u h a , d a h n u o u l i c e učenika, što t a d a reče? »Primite D u h a S v e t o g a . K o j i m a o p r o s t i t e g r i j e h e , oprošteni s u . K o j i m a zadrži­ te, zadržani su« (Iv 20, 22—23). N i j e l i očito i bez p o g o v o r a d a j e D u h u s p o s t a v i o uređenje C r k v e ? O n je, p o P a v l u , dao C r k v i » p r v o apostole, d r u g o p r o ­ r o k e , treće učitelje, p o t o m čudesa, p a d a r o v e liječenja, p o m a ­ g a n j a , u p r a v l j a n j a , g o v o r e n j a jezicima« (1 Kor 12, 28). T a j je r e d načinjen p r e m a r a z d i o b i d a r o v a i z D u h a . 96

40. T k o p o m n o istražuje, u s t a n o v i t ć e d a D u h S v e t i neće b i t i , k a k o n e k i m i s l e , bez sudioništva ni onog Časa kaci se d o g o ­ di očekivani G o s p o d i n o v d o l a z a k s n e b a . I on će b i t i p r i s u t a n na d a n G o s p o d i n o v a očitovanja. (Rim 2, 5) k a d blaženi i j e d i n i G o s p o d a r (1 Tim 6, 15) b u d e s u d i o s v i j e t po p r a v e d n o s t i . T k o je t o l i k o neupućen u d a r o v e što i h B o g p r i p r a v i d o s t o j n i m a t e n e b i znao d a j e v i j e n a c p r a v e d n i k a , m i l o s t D u h a , o n d a o b i l n i j e i punije iskazana jer je duhovna slava pojedincu odmjerena p r e ­ ma kreposnim djelima. U s j a j u s v e t i h i m a u O c a m n o g o s t a n o v a (Iv 14, 2), to jest r a z n o v r s n i h časti. P a v a o kaže: » K a k o što s e z v i j e z d a s j a j e m r a z l i k u j e od z v i j e z d e , t a k o je i s uskrsnućem m r t v i h « (1 Kor 15, 41—42). O n i što s u D u h o m S v e t i m opečaćeni z a d a n o t k u p ­ l j e n j a (Ef 1, 13—14) te p r v i n e D u h a što ih primiše očuvaše n e ­ t a k n u t e i n e u m a n j e n e , čut će: » D o b r o , d o b r i i v j e r n i slugo. U m a l o m si bio v j e r a n , n a d m n o g i m ću te postaviti« (Mt 25, 21). J e d n a k o i oni. k o j i nečistoćom života žalostiše D u h a i l i d o b i v e n o n i s u o p l o d i l i , i z g u b i t će što dobiše, jer će se m i l o s t d a t i d r u g i m a . Po j e d n o m Evanđelistu t a k v i , će b i t i s k r o z r a z d i j e l j e n i (Mt 24, 51). R a z d j e l j e n j e t u znači p o t p u n o odlučenje o d D u h a . T i j e l o s e n e d i j e l i d a b i s e k a z n i o j e d a n dio, d r u g i oslobodio. B i l a b i t o gatka. N e b i odgovaralo n i p r a v e d n u sucu d a samo p o l o v i c u k a z n i , a c j e l i n a j e griješila. N i duša s e n e siječe n a d v o j e , j e r je čitava i m a l a zle m i s l i i s k u p a s t i j e l o m činila z l o . R a z d i j e ­ l j e n j e je, k a k o r e k o h , konačno o d v o j e n j e duše o d D u h a . Čini s e n a i m e d a D u h , m a d a s e n e miješa s n e d o s t o j n i m a , i p a k n a n e k i način ostaje s o n i m a k o j i s u j e d n o m opečaćeni. Čeka n j i h o v o spasenje i z obraćenja. A l i ć e s e o n d a p o s v e m a o d i j e l i t i , o d d u š e k o j a j e o s k v r n u l a n j e g o v u m i l o s t . R a d i toga u p o d z e m l j u n i t k o B o g a ne s l a v i , n i t i ga se sjeća u s m r t i (Ps 6, 6). P o m o ć D u h a n i j e t a m o više p r i s u t n a . K a k o s e o n d a može m i s l i t i d a s e s u d vrši bez D u h a S v e t o g a , k a d s v e t o p i s a m s k a riječ p o k a z u j e d a j e D u h nagrada p r a v e d n i k a k o j i mjesto p r e d u j m a d o b i v a j u c j e l i n u i k a d v e l i d a j e p r v a o s u d a grešnika u k o l i k o g u b e i ono z a što s u m i s l i l i d a p o s j e d u j u ? :;:

No najveći je d o k a z p o v e z a n o s t i D u h a s O c e m i S i n o m u t o m što j e rečeno d a s e D u h t a k o o d n o s i p r e m a B o g u k a o naš d u h s a s v a k i m o d nas. P a v a o v e l i : »Tko o d l j u d i z n a što j e u ^ V e o m a je z a n i m l j i v o B a z i l i j e v o tumačenje Mt 24, 51 gdje je riječ o z l o m s l u z i k o m e se G o s p o d a r p r i j e t i da će ga dikhotomesei (na dvoje c i j e p a t i , d i j e l i t i ) . P o z n a t o je k o l i k o je teško r a z u m i j e t i dikhotomesei. B a z i l i j e riječ shvaća eshatološki. Po n j e m u , u dikhotomesei G o s p o d i n p r i j e t i d a ć e n a k o n c u v r e m e n a o d griješ n i k a »odijeliti« D u h a . D u h je ostajao s grešnikom i čekao da se o b r a t i . No na k o n c u to čekanje prestaje. D u h se »dijeli« (dikhotomesei) za v a z d a od grešnika. U s p . Uvod, I I I , 10.

97

č o v j e k u o s i m d u h a u n j e m u ? Isto t a k o n i t k o ne z n a što je u B o g u o s i m D u h a k o j i je iz Boga« (1 Kor 2, 11). T o l i k o o tome.

g o d i t i one k o j i s u očito l u d i . P r e o s t a l o b i d a o d v r a t n o s t n j i h o v a bezboštva zaobiđemo šutke. No l j u b a v p r e m a braći i zamašnost p r o t i v n i k a n e dopuštaju d a šutimo.

XVII

42. J e r što o n i kažu? P o g l e d a j t e riječi n j i h o v a h v a s t a n ja? M i v e l i m o , t v r d e , d a p r i b r a j a n j e p r i p a d a bićima iste časti, a p o d b r o j e n j e o n i m a k o j a s u n e z n a t n i j a p o s v o m r e d u . A l i zašto t o kažete? J a n e r a z u m i j e m vašu neobičnu m u d r o s t . D a l i s e zlato p r i b r a j a z l a t u , d o k olovo r a d i jeftinoće t v a r i n e z a v r j e đ u ­ je da se p r i b r o j i zlatu, već mu se podvrsta? Z a r b r o j u p r i z n a ­ jete t o l i k u m o ć d a j e f t i n o m podiže c i j e n u , a s k u p o c j e n o m s n i z u j e v r i j e d n o s t ? D o s l j e d n o , z l a t o ćeš p o d v r s t a t i d r a g u l j i m a , a t a m n i j e i m a n j e m e đ u n j i m a s j a j n i j i m a i većima.

Protiv onih koji kažu da se D u h Sveti ne broji s Ocem i Sinom, već da im se podbrojava. Sažeti prikaz vjere o p r a ­ vovjernom pribrajanju 41. N i j e l a k o s h v a t i t i što p r o t i v n i c i n a z i v a j u p o d b r o j e n j e m n i t i u k o j e m s m i s l u u p o t r e b l j a v a j u t u riječ. A l i s v a k o m e j e p o ­ z n a t o d a s u i t u riječ u v e l i i z s v j e t o v n e m u d r o s t i . Istražit ć e m o d a l i i m a značenje k o j e b i b i l o p r i m j e r n o o v o m o č e m u j e o v d j e riječ. P r o t i v n i c i , p o z n a v a t e l j i i s p r a z n o g , v e l e d a s u n e k e riječi općenite te se značenjem protežu na m n o g o d a t o s t i ; d r u g e su o s o b i t i j e i i m a j u uži s m i s a o nego p r v e . T a k o n a p r i m j e r b i t j e opći p o j a m . K a ž e se j e d n a k o za sve, za živo i neživo. Ž i v o biće j e z a s e b n i j a riječ i u p o t r e b l j a v a s e z a m a n j i k r u g nego p r i j a ­ šnja, a l i opet šire o d riječi što j e i z a n j e . Obuhvaća, n a i m e , r a z u m n a i n e r a z u m n a bića. O d živa j e bića opet z a s e b n i j a i m e n i c a čovjek, o d č o v j e k a muž, o d muža p o j e d i n a c — P e t a r , Pavao, Ivan. Z a r , dakle, to s m a t r a j u podbrojenjem? Dijeljenje općeni­ tog u pojedinačno? N o m e n i s e n e d a v j e r o v a t i d a s u d o t j e r a l i do tolikog bezumlja te tvrde da se B o g S v e m i r a , kao bilo koja općenitost, v i d l j i v a samo z a d u h i bez i k a k v a s t v a r n a b i t k a , d i j e l i n a pojedinačne s u b j e k t e i d a o n d a t u p o d r a z d i o b u n a z i ­ v a j u p o d b r o j e n j e m . T o o d i s t a n i luđaci n e b i r e k l i . O s i m t o g a što s u bezbožni, t a k o s t v a r a j u d o k a z posve s u p r o t a n v l a s t i t o j namjeri. P o d v r s t a n o , n a i m e , iste je b i t i s o n i m od čega se o d i j e l i . A l i u z a s v u očitost p r o t u r j e č j a i s p a d a d a smo u o s k u d i c i s d o ­ k a z i m a i da ne znamo kako bismo m o r a l i u d a r i t i na n j i h o v u l u d o s t . T a k o , čini m i se, nešto i d o b i v a j u n a račun b e z u m l j a . K a o što j e n e m o g u ć e z a d a t i p r a v i u d a r a c m e k i m i p o p u s t l j i v i m t i j e l i m a j e r s u bez o t p o r a , t a k o s e n e d a snažnim d o k a z o m p o ­ 98

Što sve neće reći l j u d i k o j i s e ničem d r u g o m n e p o s v e ć u j u o s i m d a kažu i l i čuju što n o v a . U o s t a l o m , n e k t e sabirače b e z ­ boštva i m e n u j u s a s t o i c i m a i e p i k u r e j c i m a ! K a k v o m o ž e p o s ­ tojati podvrstavanje nevrjednijeg ispod skupocjenog? K a k o b a k r e n i o b o l p o d v r s t a t i z l a t n o m stateru? K a ž u : a k o n e r e k n e ­ m o d a i m a m o d v a novčića, v e ć j e d a n stater i j e d a n o b o l . Što se u t o m slučaju čemu pođvrstava? O b o j e se j e d n a k o izriče. A k o i h zasebno brojiš, stvaraš j e d n a k i m o b l i k o m b r o j e n j a j e d ­ n a k o s t časti; a k o i h spojiš, opet sjedinjuješ v r i j e d n o s t j e r i h s k u p n o zbrajaš. A k o l i p a k p o d v r s t a v a n j e p r i p a d a o n o m što s e broji, k a o d r u g o , b r o j a č m o ž e b r o j e n j e početi m j e d e n i m n o v ­ cem. Za kasnije ostavljamo pobijanje n j i h o v a neznanja, sad govor vraćamo na g l a v n i predmet. 43. Kažete l i d a s e S i n p o d b r a j a O c u , a D u h S i n u , i l i p o d ­ b r o j e n j e p r i p i s u j e t e samo D u h u ? A k o , n a i m e , i S i n a p o d b r o j a vate, još j e d n o m o b n a v l j a t e i s t i bezbožni n a u k : nesličnost b i t i , n i s k o s t d o s t o j a n s t v a , k a s n i j e postojanje. U k r a t k o , s a m i m t i m i z r a z o m p o k a z u j e t e d a p o n a v l j a t e o d j e d n o m sve h u l e p r o t i v Jedinorođenca. T o p o b i j a t i , n a d i l a z i naš sadašnji c i l j . U o s t a l o m , d r u g d j e s m o , k a k o smo m o g l i , p o b i l i t o bezboštvo. 34

A k o p a k m i s l e d a s e samo n a D u h a o d n o s i p o d b r o j e n j e , n e k nauče da je D u h j e d n a k o izrečen s G o s p o d i n o m k a o i S i n s O c e m . N a i s t i je, n a i m e , način o b j a v l j e n o i m e O c a i S i n a i S v e ­ t o g a D u h a . S t o g a , po r a s p o r e d b i riječi p r e n e s e n o j u krštenju, k a k o se S i n odnosi p r e m a Ocu, tako i D u h p r e m a S i n u . A k o j e D u h s t a v l j e n d o S i n a , a S i n d o O c a , jasno j e d a j e i D u h u z Oca. I m a li onda mjesta za govor o subrojenju i podbrojenju a k o su i m e n a združena u j e d n o m i i s t o m r e d u ? ^Bazilije v j e r o j a t n o misli na svoje djelo Protiv Eunomija (PG, 29), n a p i s a n o oko g. 364.

99

U k r a t k o : j e l i i g d a išta u S v e m i r u t i m e i z g u b i l o s v o j u n a ­ r a v što j e b r o j eno? Z a r b r o j eno n e ostaje k a k v o j e b i l o p o n a r a v i o d početka? N e u z i m a m o l i b r o j k a o z n a k z a o z n a č i v a ­ n j e množine p r e d m e t a ? M e đ u t j e l e s i m a j e d n a b r o j i m o , d r u g a m j e r i m o , treća važemo. K o j i m a j e n a r a v g u s t a , o b u h v a ć a m o i h mjerom; k o j i m a je nepovezana, podvrgavamo ih b r o j u osim bića k o j a s u z b o g s a m e svoje sićušnosti također m j e r i v a . Teška t j e l e s a važemo n a g i b i m a t e z u l j e . N i s m o , d a k l e , t i m e što z a s e i z m i s l i s m o z n a k o v e z a u p o z n a ­ v a n j e količine i z m i j e n i l i n a r a v označenog. P r e m a t o m e , k a o što teška t j e l e s a v a ž e m o n e o v i s n o j e d n a o d d r u g i h , m a k a r j e d n o bilo zlato, drugo kositar, i k a k o m j e r i v a uzajamno ne p o d m j e r a v a m o , isto t a k o uopće n e p o d b r a j a m o bića k o j a s e b r o j e . A k o uopće ništa n e podliježe p o d b r o j e n j u , k a k o o n i m o g u t v r d i t i d a D u h u p r i s t a j e d a s e p o d b r o j i ? A l i budući d a o n i b o ­ l u j u o d p o g a n s k e b o l e s t i , m i s l e d a d o l i k u j e p o d b r a j a t i bića k o j a s u niža p o s t u p n j u v r i j e d n o s t i i l i n i s k o s t i b i t i .

XVIII

n e k s e t i m e n e z l o s t a v l j a i s t i n a . I l i šutnjom štuj N e i z r e c i v o i l i s pobožnošču b r o j i S v e t o ! J e d a n j e B o g O t a c i j e d a n jedinorođeni S i n i j e d a n D u h S v e t i . S v a k u osobu nagoviještamo zasebno. A k o j e ipak. p o t r e b ­ no da ih subrajamo, ne damo se n e r a z u m n i m brojenjem zave­ sti na mnogobošku misao. 3 5

45. M i , n a i m e , n e z b r a j a m o u k o l i k o j e d i n s t v o p r e n o s i m o u mnoštvo i g o v o r i m o o »jedan«, » d v a « , »tri«. Ne kažemo n i t i » p r v i « , »drugi«, »treći«. Piše u I z a i j i : »Jer j a s a m p r v i i p o s l j e ­ d n j i B o g « (Iz 44, 6). Do d a n a s još ne čusmo za d r u g o g B o g a . A k o se pak k l a n j a m o »Bogu iz Boga«, ispovijedamo i v l a s t i ­ tost osoba i ostajemo p r i > m o n a r h i j i « . B o ž j e o t a j s t v o ne c i j e ­ p a m o u mnoštvo djelića, j e r se u B o g u O c u i B o g u J e d i n o r o đencu p r o m a t r a t a k o reći j e d a n l i k što s e o d r a z u j e u j e d n a k o s t i božanstva. S i n je, n a i m e , u O c u i O t a c u S i n u (Iv 14, 10), j e r je o v a j k a o onaj i onaj k a o o v a j . U t o m e je n j i h o v o j e d i n s t v o . P r e m a t o m e , p o v l a s t i t o s t i s u osoba j e d a n i j e d a n ; p o z a j e d n i ­ štvu s u n a r a v i o b o j i c a j e d n o . K a k o o n d a , a k o s u j e d a n i j e d a n , n e m a d v a boga? T a i k r a l j e v u s l i k u n a z i v a m o k r a l j e m , a i p a k se ne g o v o r i o d v a k r a l j a . M o ć se ne c i j e p a n i t i s l a v a d i j e l i . K a o što s u v l a s t i m o ć n a d n a m a j e d n o , t a k o j e i naš s l a v o p o j samo j e d a n , n e d v o s t r u k . Čast i s k a z a n a s l i c i , p r e l a z i n a onog tko je na njoj. 36

37

ICako u ispovijedanju t r i j u osoba ostajemo pri pobožnoj n a u c i o »monarhiji«. Pobijaju se oni koji vele da je D u h podbrojen

Što j e t u s l i k a oponašanjem, S i n j e t o o v d j e p o n a r a v i . K a o sto u u m j e t n o s t i p o s t o j i sličnost s o b z i r o m na o b l i k , t a k o u božanskoj i j e d n o s t a v n o j n a r a v i j e d i n s t v o s t o j i u zajedništvu božanstva.

44. K a d G o s p o d i n objavljivaše O c a i S i n a i D u h a S v e t o g a (Mi 28, 19), o b j a v i ih s k u p a , ne b r o j e m . N i j e , n a i m e , r e k a o : u p r v o g a i d r u g o g a i trećega. Ne reče n i t i •—• j e d a n , d v a , i t r i , već n a m p o s v e t i m I m e n i m a p o k l o n i s p o z n a j u v j e r e k o j a v o d i s p a s e n j u . P r e m a tome, v j e r a nas spašava. B r o j s e s m a t r a z n a ­ k o m što p o k a z u j e količinu s u b j e k a t a . N o p r o t i v n i c i k o j i o d a s ­ v u d s a m i sebi nanose štetu, p r o t i v v j e r e se služe i sposobnošću brojenja.

I S v e t i je D u h samo j e d a n . I on se n a v j e š ć u j e zasebice. Po S i n u k o j i j e j e d a n , p r i p o j e n j e O c u k o j i j e j e d a n . D u h osobno do vršu je T r o j s t v o , s v a k e h v a l e dostojno i blaženo. N j e g o v u p r i s n o s t s O c e m i S i n o m j a s n o očituje činjenica što n i j e s t r p a n s m n o š t v o m s t v o r e n j a , v e ć se i z g o v a r a zasebno. N i j e j e d a n od m n o g i h , nego j e n a p r o s t o j e d a n . J e r k a o što j e O t a c j e d a n i S i n jedan, tako je i S v e t i D u h jedan. D u h je toliko daleko od stvo­ r e n e n a r a v i k o l i k o samo j e d i n s t v o o d složenog i m n o g o s t r u k o g . T a k o je s j e d i n j e n s O c e m i S i n o m k a o j e d i n s t v o s j e d i n s t v o m .

I a k o s e d o d a v a n j e m b r o j a n i k a d ništa n i j e p r o m i j e n i l o , o v i i p a k , k a d je riječ o božanskoj n a r a v i , v o d e računa o b r o j u , da n e b i n j i m e prekoračili m j e r u časti što j e d u g u j e m o B r a n i t e l j u . A l i — o , v i najučeniji, — N e d o k u č i v o j e s k r o z n a s k r o z i z n a d b r o j a ! S t o g a j e d r e v n o židovsko stahopoštovanje n e i z r e c i v o B o ž j e i m e o d i j e l i l o v l a s t i t i m z n a c i m a t e n a t a j način naznačilo n j e g o v u uzvišenost n a d s v i m . A l i a k o i p a k t r e b a d a s e b r o j i , 100

46. Ne p r o i z l a z e samo o t u d d o k a z i o zajedništvu s o b z i r o m na n a r a v , već i iz tog što se za nj v e l i cl a je »iz Boga«. D u h n i j e O jednoti D u h a , v i d ; U v o d , I I I , 4. Riječi su uzete iz N i c e j s k o g v j e r o v a n j a . Riječ »monarhija« d o l a z i od monos, j e d a n j e d i n i i a r k h e , početak, u z r o k , i z \or, p o č e l o , Po B a z i l i j u , u B o g u su t r i Osobe, a l i je j e d n o božansko počelo i i z v o r . To je O t a c . On rađa S i n a i nadiše D u h a , T a k o je očuvana v j e r a u T r o j s t v o i J e d i n ­ stvo. 33

3fl

37

101

i z B o g a k a o što j e sve i z B o g a , nego k a o o n a j k o j i i z B o g a i z l a z i . N e i z l a z i rođenjem k a o S i n , " već k a o D a h Božji usta *. U s t a t u n e znače t j e l e s n i u d , n i t i d a h p a r u što s e r a s t v a r a . U s t a v a l j a r a z u m j e t i dostojno B o g a i D a h k a o živo biće k o j e j e g o s ­ p o d a r posvećenja. T u je, doduše, o b j a v l j e n a s r o d n o s t s B o g o m , a l i način d o l a s k a u o p s t a n a k ostaje n e i z r e c i v . :i

A l i z a D u h a s e također kaže »Duh K r i s t o v « , j e r j e s K r i s ­ tom duboko sjedinjen. Stoga: »Ako tko nema K r i s t o v a D u h a , n i j e n j e g o v « (Rim 8 , 9). Z a t o j e d i n o D u h dostojno s l a v i G o s p o ­ d i n a . K r i s t v e l i : »Jer onaj će me proslavljati« (Iv 16, 14). Ne čini t o k a o s t v o r e n j e , v e ć k a o D u h I s t i n e što u s a m o m s e b i j a ­ sno o b j a v l j u j e I s t i n u i k a o D u h M u d r o s t i k o j i u s v o j o j v l a s t i ­ toj veličini očituje K r i s t a , B o ž j u S i l u i M u d r o s t . K a o B r a n i t e l j u s e b i n o s i o t i s a k d o b r o t e B r a n i t e l j a k o j i ga p o s l a , i u s v o m d o ­ s t o j a n s t v u i z n o s i n a v i d j e l o veličajnost O n o g i z k o g j e izišao.*-' P o s t o j i z a c i j e l o p r i r o d n a s l a v a k a o svjetlost, s l a v a sunca. A l i postoji i i z v a n j s k a slava koja se dostojnima iskazuje slo­ b o d n o m v o l j o m i promišljeno. I t a j e d v o s t r u k a . V e l i p r o r o k : »Sin časti oca i s l u g a s v o g gospodara« (Mal 1, 6). Od t i h časti služinsku i s k a z u j e s t v o r e n j e , a o b i t e l j s k u , da se t a k o i z r a z i m , D u h . J e r k a o što G o s p o d i n o s e b i r e č e : »Ja t e p r o s l a v i h n a z e ­ m l j i ; dovrših d j e l o što mi ga ti d a d e učiniti« (Iv 17, 4), t a k o i z a B r a n i t e l j a k a z a : »Taj ć e m e p r o s l a v l j a t i , j e r ć e o d m o g a u z i m a t i i navješćivati v a m a « (Iv 16, 14). Isto t a k o k a o što O t a c s l a v i S i n a k a d kaže: »Proslavih ga i opet ću slaviti« (Iv 12, 28), j e d n a k o j e i D u h p r o s l a v l j e n zajedništvom s O c e m i S i n o m . P o svjedočanstvu S i n a : » V a m a ć e s e l j u d i m a o p r o s t i t i s v a k i g r i j e h i h u l a , a l i se h u l a p r o t i v D u h a neće oprostiti« (Mt 12, 31). 47. A k o p o M o ć i što nas r a s v j e t l j u j e n e p o m i č n o m o t r i m o l j e p o t u S l i k e n e v i d l j i v o g a B o g a (Kol 1, 15) i a k o po n j o j d o p i r e m o d o najljepšeg z r e n j a P r a l i k a , p r i t o m j e n e o d o l j i v o n a z o ­ čan D u h spoznaje. Z a l j u b l j e n i c i m a I s t i n e D u h u . s e b i pruža m o ć da mogu m o t r i t i S l i k u . Ne r a z o t k r i v a je s vanjske strane, već u s a m o m s e b i o m o g u ć u j e d a j e s p o z n a m o . K a k o , n a i m e , »nitko ne p o z n a O c a o s i m Sina« (Mt 11, 27), t a k o n i t k o ne m o ž e reći »Gospodin Isus« (1 Kor 12, 3) o s i m u D u h u S v e t o m . N i j e r e č e ­ n o p o Duhu, nego u Duhu. » B o g j e D u h . O n i k o j i m u s e k l a n j a ­ ju t r e b a da mu se k l a n j a j u u D u h u i istini« (Iv 4, 24), j e r je p i O v a j e rečenica B a z i l i j u zaslužila n a s l o v s a m o n i k l o g teologa. U s p . Uvod, I I . T a b i s e rečenica l a k o m o g l a s h v a t i t i k a o n a u k o i z l a s k u D u h a i z S i n a . V a ­ l j a i p a k reći da B a z i l i j e o tome posebice ne m i s l i . K t o m e , u s p o m e n u t o m t e k s t u , možda se ne g o v o r i o i n t r a t r i n i t a r n o m izlaženju, nego o »ekonomskom« s l a n j u Dulia. 38

39

102

s a n o : »U t v o m ćemo s v j e t l u g l e d a t i svjetlo« (Ps 35, 10). To znači: u p r o s v j e t l j e n j u ćemo D u h a v i d j e t i »Istinsko S v j e t l o što r a s v j e t l j u j e s v a k o g č o v j e k a k o j i d o l a z i na svijet« (Iv 1, 9). D u h , p r e m a tome, u s e b i p o k a z u j e s l a v u Jedinorođenca i i s t i n s k i m k l a n j a t e l j i m a u sebi pruža s p o z n a j u B o g a . P u t , d a k l e , bogospoznaje i d e o d j e d n o g a D u h a , p o j e d n o m e S i n u d o j e d ­ n o g a O c a . O b r a t n i m s m j e r o m i d e urođena d o b r o t a , n a r a v n o p o s v e ć e n j e i k r a l j e v s k o d o s t o j a n s t v o : iz O c a po Jedinorođencu d o D u h a . N a t a j s e način p r i z n a j u osobe, a n e d o k i d a v j e r s k a istina o monarhiji. O n i k o j i upotrebljavaju podbrojenje, jer govore o p r v o m , d r u g o m i trećem, n e k z n a j u da u v o d e u čisti kršćanski n a u k mnogoboštvo poganske zablude. Besmisao podbrojenja ne v o d i n i č e m d r u g o m d o l i i s p o v i j e d a n j u p r v o g , d r u g o g i trećeg b o g a . N a m a j e p a k d o s t a t a n r e d o s l i j e d što g a j e p r o p i s a o G o s p o d i n . T k o g a izvrće, n e griješi m a n j e o d p o g a n a u n j i h o v u bezboštvu. D a t a j način p o d b r o j e n j a nipošto n e d o k i d a zajedništvo p o n a ­ r a v i , k a k o naši p r o t i v n i c i k r i v o m i s l e , d o v o l j n o smo i s t a k n u l i . Složimo se sa s v a d l j i v c e m i l u d o m i p r i z n a j m o da se d r u ­ g o - s p o m e n u t o p o d b r o j a v a p r v o - s p o m e n u t o m . P o g l e d a j m o što s l i j e d i i z t e p o s t a v k e . A p o s t o l kaže: » P r v i čovjek, o d z e m l j e , z e m l j a n ; d r u g i č o v j e k , G o s p o d i n , s neba« (1 Kor 15, 47). Na d r u g o m m j e s t u g o v o r i : »Ne b i n a j p r i j e duhovno, već osjetimo, p o t o m d u h o v n o « (1 Kor 15, 46). A k o se, d a k l e , d r u g o p o d v r s t a v a p r v o m , i a k o j e p o d b r o j e n o nečasni j e o d o n o g čemu s e p o d ­ b r o j a v a . t a d je, p o p r o t i v n i c i m a , d u h o v n i č o v j e k nečasniji o d s j e t i l n o g i n e b e s k i od z e m l j a n o g .

XIX Protiv onih koji govore da Duha ne treba slaviti 48. N e k j e t o t a k o , v e l e , a l i D u h nipošto n e zaslužuje t a k ­ v u čast d a b i s m o g a veličali u s l a v o s p j e v i m a . G d j e d a potraži­ m o d o k a z e d a D u h u p r i p a d a d o s t o j a n s t v o što nadmašuje s v a k u p a m e t , a k o s m a t r a j u d a zajedništvo s O c e m i S i n o m n i j e d o s ­ t a t n o svjedočanstvo n j e g o v a d o s t o j a n s t v a ? M o ž e se, d a k a k o , p o g l e d a t i n a značenja n j e g o v i h n a z i v a , n a veličinu d j e l a , n a 103

m o ć D u h a v e l i k a k a d n a m daje u s k r s l i život i naše duše p r e o ­ bražava z a o n a j d u h o v n i život? N o s t v a r a n j e s e m o ž e s h v a t i t i k a o p r e o b r a z b a i z g r i j e h a n a b o l j e u o v o m životu. Običaj je, n a i m e , P i s m a d a i u t o m s m i s l u u p o t r e b l j a v a riječ. T a k o k a d P a v a o g o v o r i : » A k o je t k o u K r i s t u , n o v i je stvor« (2 Kor 5,17). I u t o m slučaju, o b n o v a što p o č i n j e o v d j e k a o i i z m j e n a od z e ­ m a l j s k o g i s m r t n o g u n e b e s k i život, d o l a z i od D u h a te naše duše v o d i d o s a m o g v r h a d i v l j e n j a .

dobročinstva što i h i s k a z u j e n a m a , i l i točnije c i j e l o m s t v o r e n j u , d a b i s m o m a k a r m a l o p r o n i k n u l i uzvišenost n j e g o v e n a r a v i i nedostižnost moći. N a z i v a se D u h . Piše: » B o g je D u h « (Iv 4, 24); »pomazani G o s p o d i n , D u h je našega lica« (Tuž 4, 20). Z o v e se s v e t i k a o što j e O t a c svet i S i n svet. S t v o r e n j u s v e t o s t i p r i d o l a z i i z v a n a , D u h svetost p o s j e d u j e k a o p u n i n u n a r a v i . S t o g a i n i j e posvećen, v e ć posvećuje. D u h s e zove i d o b r i , k a k o j e O t a c d o b a r i k a k o j e d o b a r O n a j k o j i j e rođen i z D o b r o g a . D o b r o t u p o s j e d u j e k a o b i t . D u h j e također p r a v i k a o što j e »pravi G o s p o d i n B o g « (Ps 91, 16). S a m a je i s t i n a i s a m a p r a v e d n o s t . R a d i n e p r o m j e n j i ­ vosti b i t i ne zna za n i k a k v a skretanja i stranputice. B r a n i t e l j j e k a o i Jedinorođenac k o j i s a m osobno g o v o r i : »Ja ću m o l i t i s v o g a O c a i dat će v a m d r u g o g Branitelja« (Iv 14, 16). T a k o su D u h u i m e n a zajednička s O c e m i S i n o m . Te n a z i v e d o b i v a r a d i n a r a v n e s r o d n o s t i s n j i m a . J e r o t k u d inače? T a k o ­ đer s e n a z i v a D u h v o d i t e l j , D u h i s t i n e i D u h m u d r o s t i . » B o ž a n ­ s k i m e D u h stvori« (Job 33, 4). » B o g n a p u n i S a l e l a božanskim D u h o m m u d r o s t i , r a z u m n o s t i i znanja« (Izl 31, 3). I m e n a su Takva — v e l i k a i n e i z m j e r n a -— bez i k a k v a p r e t j e r i v a n j a s o b ­ zirom na slavu.

D a l i s e t u t r e b a strašiti d a ć e m o p r e t j e r a n i m častima n a ­ d v i s i t i dostojanstvo D u h a , i l i n a p r o t i v da ćemo predodžbu o n j e m u s v e s t i n a m a l e n k o s t , m a k a r držali d a o n j e m u r e k o s m o na j uzvišeni je što može doći iz l j u d s k e m i s l i i j e z i k a ? J e d n a k o j e k a o d a G o s p o d i n g o v o r i k a d D u h v e l i : »Siđi, pođi s n j i m a n e đ v o u m e ć i j e r s a m i h j a poslao« (Dj 10, 20). J e s u l i t o riječi n e ­ k o g n i s k o g i prestrašenog? » O d v o j i t e m i B a r n a b u i S a v l a z a d j e l o n a k o j e i h pozvali« (Dj 13, 2). G o v o r i l i s l u g a t a k o ? I z a i j a kaže: »Gospodin me p o s l a i n j e g o v D u h « (Iz 48, 16); » D u h siđe od G o s p o d i n a i vodaše ih« (Iz 63, 14). N e m o j mi opet v o đ e n j e s h v a t i t i k a o n i s k u službu. R i j e č svjedoči d a j e t o i B o ž j e d j e l o . G o v o r i : » S v o j s i n a r o d v o d i o k a o o v c e « (Ps 76, 26); »Josipa v o ­ diš k a o o v c u « (Ps 79, 1); » v o d i o ih je u n a d i i n i s u se bojali« (Ps 77, 53). S t o g a k a d čuješ: » K a d d o đ e B r a n i t e l j , on će v a s podsjećati i v o d i t i c i j e l o j istini« (Iv 14, 26; 16, 13), v o đ e n j e r a ­ z u m i ] k a k o s i poučen i n e m o j k l e v e t a t i m i s a o .

49. K o j a s u m u d j e l a ? V e l i č i n o m s u n e i z r e c i v a , m n o š t v o m n e p o b r o j i v a . K a k o , n a i m e , z a m i s l i t i onostranost v j e k o v a ? Što m u b j e h u čini p r i j e nego n a s t a d u h o v n o s t v o r e n j e ? K o l i k o j e n j e g o v i h dobročinstava p r e m a s t v o r e n j u ? K a k v a ć e m u b i t i m o ć u v j e k o v i m a što dolaze? D u h n a i m e bijaše, i još p r i j e v j e k o v a postojaše s O c e m i S i n o m . S t o g a a k o i p o j m i š štogod o d o n o s t r a n o s t i v j e k o v a , vidiš d a j e t o k a s n i j e o d D u h a .

50. No A p o s t o l n a p i s a : » D u h se z a u z i m a za nas« (Rim 8, 26—27). P r e m a tome, k o l i k o j e m o l i t e l j niži o d dobročinitelja, t o l i k o j e i D u h p o d o s t o j a n s t v u d a l e k o o d B o g a ! — A l i z a r još n i s i čuo o S i n u da je » B o g u zdesna i da se z a u z i m a za nas« (Rim 8, 34)? N e m o j stoga što je D u h u t e b i — a k o je u o p ć e u t e b i ! — i j e r nas s l i j e p c e uči o d a b r a t i k o r i s n o i na p u t u nas v o d i , štetiti p o b o ž n o m i s v e t o m n a u k u o n j e m u . Vršak je n a i m e b e ­ z u m l j a d a s e dobročiniteljeva l j u b a v p r e m a č o v j e k u u z m e k a o p o v o d z a n e z a h v a l n o s t . » N e m o j t e , d a k l e , žalostiti D u h a S v e t o ­ ga« (Ef 4, 30)!

A k o imaš n a p a m e t i s t v a r a n j e , n e b e s k e s u m o ć i učvršćene D u h o m . J a s n o j e d a očvrsnuće znači s t a l n o s t u s t r a j n o s t i u d o b r u . Moćima, n a i m e , p r i s n o s t s B o g o m , postojanost n a s u p r o t z l u i t r a j n o s t u blaženstvu d o l a z i o d D u h a . K r i s t o v d o l a z a k ? D u h mu prethodi. Njegova prisutnost u tijelu? D u h je od nje n e o d j e l j i v . P o D u h u s u S v e t o m čudesna d j e l a i d a r o v i i s c j e l j e ­ n j a . U B o ž j e m s u D u h u o t j e r a n i z l i d u s i . Prisutnošću j e D u h a đavao onemoćao. Oprošten j e j e g r i j e h a p o m i l o s t i D u h a . P a v a o v e l i : >>Jer b i s t e o p r a n i i posvećeni i m e n o m G o s p o d i n a našega Isusa K r i s t a i D u h o m Svetim« (1 Kor 6, 11).

P o č u j t e što v e l i mučenički p r v e n a c S t j e p a n predbacujući n a r o d u nepokornost i tvrdoglavost. G o v o r i : »Vi se u v i j e k p r o ­ t i v i t e D u h u S v e t o m e « (Dj 7, 51). O p e t I z a i j a kaže: »Razbjesniše D u h a S v e t o g a i postade i m neprijatelj« (Iz 63, 10). N a d r u g o m m j e s t u s t o j i : » J a k o v l j e v a kuća n a l j u t i D u h a G o s p o d n j e g a « (Ps 105, 32). N i j e l i t o z n a m e n najveće' v l a s t i ? Prepuštam s u d u čitalaca d a odluče, k a d t o čuju, koja. s e m i s a o n a m e ć e : j e l i D u h oruđe, je li o v i s a n , istočastan sa s t v o r e n j e m i s n a m a surob?

P r i s u t n o s t s B o g o m d o l a z i o d D u h a . » B o g n a i m e otposla D u h a s v o g a S i n a u naša s r c a . D u h kliče — A b b a , Oče« (Gal 4, 6). Uskrsnuće o d m r t v i h , d j e l o j e D u h a . »Poslat ćeš s v o g D u h a i b i t će s t v o r e n i i o b n o v i t ćeš l i c e zemlje« (Ps 103, 30). A k o se p o d s t v a r a n j e r a z u m i j e oživljen j e u m r l i h , z a r n i j e d j e l o t v o r n a 104

105

!

N i j e li p r a v o v j e r n i m a nepodnošljivo da se ta h u l a ušulja i u s a m u riječ? Veliš d a j e D u h sluga? A l i K r i s t kaže: »Sluga n e z n a što čini n j e g o v Gospodar« (Iv 15, .15). D u h p a k z n a što je Božje, k a o što i l j u d s k i d u h z n a što je u č o v j e k u (1 Kor 2, 11).

S t v o r e n j a , z a c i j e l o , j e d n a d r u g i m a n e gospodare j e r n e b e s k a bića n e p o z n a j u v l a s t o l j u b l j a . S v e s e p r e d B o g o m s a g i b a i i s k a ­ z u j e m u k a o G o s p o d a r u dužno strahopoštovanje, k a o S t v o r i t e ­ l j u slavu koja mu pripada. »Sin časti oca i r o b s v o g a gospodara« (Mal 1, 6). B o g od to d v o j e s v a k a k o traži j e d n o j e r g o v o r i : » A k o s a m j a O t a c , g d j e je m o j a slava? A k o sam Gospodar, gdje je m o j a slava? A k o s a m G o s p o d a r , gdje je strahopoštovanje p r e d a m n o m « (Mal 1, 6) Ž i v o t što s e n e b i n a l a z i o p o d n a d z o r o m G o s p o d n j i m , b i o b i o d s v i h n a j j a d n i j i . T a k v i s u o t p a l i anđeli k o j i s e oslobodiše » r o p ­ stva«, j e r ustaše p r o t i v svemogućeg B o g a ; n e što b i p o n a r a v i b i l i drukčiji, v e ć i z neposlušnosti p r e m a S t v o r i t e l j u . K o g a , d a k l e , nazivaš s l o b o d n i m ? K o j i n e m a k r a l j a ? O n o g što n e m a moći d a d r u g i m v l a d a , n i t i dopušta d a s e n j i m e u p ­ r a v l j a ? T a k v e n a r a v i među bićima n e m a . T o o D u h u m i s l i t i , očita j e bezbožnost. S t o g a , a k o j e D u h s t v o r e n , z a c i j e l o r o b u j e sa s v i m o s t a l i m . P s a l m i s t v e l i : »Sve je t v o j i m r o b o m « (Ps 118. 91). A k o j e i z n a d s t v o r e n j a , d i o n i k j e k r a l j e v s k o g gospodstva. 4>

X X

Protiv onih koji tvrde da D u h ne pripada ni robovima ni gospodarima nego slobodnim bićima 51. P r o t i v n i c i t v r d e : D u h n i j e n i r o b n i G o s p o d a r , v e ć s l o ­ b o d a n . Strašne l i z a l u p a n o s t i ! K u k a v n e l i odvažnosti t a k v a što reći! Što d a u n j i h više žalim: g l u p o s t i l i h u l u ? L j u d s k i m p r i ­ m j e r i m a nagrđuju i s t i n e o B o g u i n a s t o j e p r i m i j e n i t i n a b o ž a n ­ s k u i n e i s k a z i v u n a r a v o v o z e m n i običaj k o j i m o z n a č u j e m o r a ­ zličitost d o s t o j a n s t v a . N e u v i đ a j u d a u l j u d i n i t k o n i j e p o n a ­ r a v i rob. J e d n i su, p o k o r e n i , p r o v e d e n i i s p o d j a r m a r o p s t v a , p r i m j e ­ r i c e r a t n o zarobljeništvo. D r u g i s u s a siromaštva zasužnjeni k a o Egipćani p o d F a r a o n o m . I l i opet n e n a d a r e n i j a d j e c a , p a ­ m e t n o m i t a j n o m o č e v o m o d l u k o m , određena s u d a služe p a ­ m e t n i j o j i b o l j o j d j e c i . P a m e t a n promatrač, i p a k , t o n e ć e n i n a z v a t i osudom, v e ć d o b r i m d j e l o m . O n o m , n a i m e , k o j i i z n e ­ stašice r a z u m n o s t i u s e b i n e m a p r i r o d n a v o đ e n j a k u d i k a m o j e b o l j e d a postane tuđim vlasništvom k a k o b i n j i m r a v n a o r a z u m g o s p o d a r a . T a d a sliči z a p r e g u k o j i i m a kočijaša i lađi k o j o j s e na kormilu nalazi kormilar. S t o g a J a k o v postade po o č e v u b l a g o s l o v u (Post 27, 29—40) gospodar E z a v u , k a k o bi n e r a z u m n i i m i m o svoje volje p r i m i o dobročinstva o d p a m e t n o g a , j e r n e m a r a z u m a d a b i s e s a m z a se b r i n u o . »Kanaan n e k b u d e s l u g a braći u kući« (Post 9, 2 5 — 27), j e r n i j e z n a o z a k r e p o s t zato što m u v l a s t i t i otac, H a m , b i ­ jaše n e r a z u m a n . N a taj s e način n a z e m l j i p o s t a j e r o b o m . S l o b o d n i s u , n a p r o t i v , o n i što umakoše siromaštvu, r a t u i k o j i m a n e t r e b a b r i g a o s t a l i h . P r e m a tome, m a d a s e n e t k o zove gospodar, n e t k o s l u g a , s v i smo s u r o b o v i p o r a d i u z a j a m n e i s t o časnosti i k a o vlasništvo s v o g a S t v o r i t e l j a . Polazeći o t u d , što možeš i z u z e t i o d r o b o v a n j a ? č i m j e što s t v o r e n o , v e ć j e r o b o m . 106

XXI Svetopisamska svjedočanstva da se D u h naziva Gospodi­ nom 52. A l i zašto t r e b a d a s e b o r i m o n i s k i m d o k a z i m a i d a n a u ­ k u stječemo nečasnu p o b j e d u k a d j e m o g u ć e časnijim d o k a z a t i n e o s p o r i v u odličnost s l a v e z a D u h a ? R e k n e m o l i što nas nauči P i s m o , b o r c i ć e p r o t i v D u h a s m j e s t a snažno i žestoko zakričati, začepit ć e uši, p o g r a b i t k a m e n j e i l i što i m d o p a d n e r u k e t e o d t o g načinit oružje i n a v a l i t n a nas. U z a sve to, s i g u r n o s t n e s m i j e m o c i j e n i t i više o d i s t i n e . U A p o s t o l a n a đ o s m o : »Neka G o s p o d i n u p r a v i vaša s r c a p r e m a B o ž j o j l j u b a v i i K r i s t o v o j p o s t o j a n o s t i u tjeskobama« (2 Sol 3, 5). T k o je G o s p o d i n što u p r a v l j a k B o ž j o j l j u b a v i i K r i s t o v o j nepokolebivosti u nevoljama? N e k n a m odgovore ti k o j i D u h a s m a t r a j u r o b o m ! D a s e riječ odnosi n a B o g a O c a , bilo bi jednostavno kazano: nek vas G o s p o d i n u p r a v i svojoj l j u b a v i ; d a s e odnosi n a S i n a , v j e r o j a t n o b i s t a j a l o : svojoj p o ­ s t o j a n o s t i . N e k , d a k l e , traže k o j a j e d r u g a osoba d o s t o j n a d a s e časti n a s l o v o m G o s p o d i n a . 107

T o m e j e slično ovo m j e s t o : » N e k G o s p o d i n učini d a rastete i o b i l u j e t e u m e đ u s o b n o j l j u b a v i i p r e m a - s v i m a k a o i mi p r e m a v a m a . N e k učvrsti vaša s r c a d a b u d u b e s p r i j e k o r n o s v e t a p r e d B o g o m i O c e m našim o d o l a s k u G o s p o d i n a našeg I s u s a K r i s t a sa s v i m n j e g o v i m svetima« (1 Sol 3, 12—13). K o j e g G o s p o d i n a P a v a o ' m o l i d a p r e d B o g o m I O c e m našim osnaži o d o l a s k u n a ­ šeg G o s p o d i n a s r c a s o l u n s k i h v j e r n i k a d a b i b i l a u svetosti b e s ­ p r i j e k o r n a i čista? N e k n a m o d g o v o r e l j u d i što D u h a S v e t o g a u b r a j a j u m e đ u služničke d u h o v e p o s l a n e na službu (Heb 1, 14). A l i o n i n e m a j u što reći. R a d i t o g a n e k čuju još j e d n o svjedočanstvo k o j e izričito D u h a o s l o v l j a v a G o s p o d i n . P a v a o v e l i : »AH D u h j e G o s p o d i n ; k a o od G o s p o d i n a D u h a « (2 Kor 3, 17—18). AH da ne ostane n i k a k v o uporište z a p r o t i v l j e n j e , I z n i j e t ć u same- A p o s t o l o v e riječi: »Do današnjeg d a n a i s t i veo z a s t i r e čitanje S t a r o g a Z a ­ v j e t a i n i j e o b j a v l j e n o d a j e u K r i s t u uništen. K a d s e č o v j e k o b r a t i G o s p o d i n u , veo p a d a . A l i D u h je Gospodin« .(2 Kor 3, 14. 16—17). Zašto to kaže? S t o g a što o n a j t k o se p o s v e t i s a m o g o l o m , d o s l o v n o m s m i s l u i m o ž d a se zadrži na opsluživanju Z a k o n a , svoje srce p r e k r i v a , k a o n e k i m z a s t o r o m , židovskim t u m a č e ­ n j e m s l o v a . T o m u s e događa, j e r n e z n a d a j e t j e l e s n o opsluži­ vanje Zakona dokinuto K r i s t o v i m dolaskom, k a d su p r a l i k o v i p o s t a l i I s t i n o m . S v j e t i l j k e s u , k a d sunce sine, suvišne. Z a k o n j e p r e s t a o . Proroštva šute. I s t i n a j e , z a s j a l a . I p a k t k o bijaše sposoban d a Z a k o n u z a v i r i d o d n a s m i s l a i d a n e jasnoću s l o v a r a s t r g a k a o k o p r e n u t e p r o d r e d o s k r o v i ­ tog, n a l i k j e M o j s i j u k o j i u r a z g o v o r u s B o g o m o d s t r a n i zastor (Izl 34, 34). I taj se od s l o v a obraća D u h u . P r e m a tome, v e l u na M o j s i j e v u l i c u o d g o v a r a nejasnoća z a k o n s k o g naučavanja, d u ­ h o v n o p r o m a t r a n j e o b r a ć e n j u G o s p o d i n u . T k o , d a k l e , p r i čita­ n j u Z a k o n a u k l o n i s l o v o , obraća s e G o s p o d i n u — G o s p o d i n t u označuje D u h a ! — i sliči M o j s i j u k o m e l i c e s B o ž j e g u k a z a n j a postade obasjano. - Bića, n a i m e , što su uz s j a j n e boje i s a m a p o s t a j u o b o j e n a p o s j a j u što i h plače,. T a k o i o n a j k o j i n e t r e m i c e g l e d a u D u h a n e k a k o - s e preobražava p o n j e g o v o j s l a v i u nešto s j a j n i j e , ; j e r m u j e srce o s v i j e t l j e n o , kao n e k i m s v j e t l o m , i s t i n o m što d o l a z i i z . D u h a . T o z n a č i ' r i j e č »preobražen s l a v o m D u h a u s v o j o j v l a ­ s t i t o j slavi« (2 Kor 3, 18), a l i ne o s k u d n o i n e j a s n o , v e ć k o l i k o p o d n o s i o n a j što g a D u h ; r a s v j e t l j u j e . N e bojiš l i se, č o v j e č e , A p o s t o l a k a d g o v o r i : »Vi ste Božji h r a m i Božji D u h s t a n u j e u v a m a « ( 1 Kor 3 , 16)? D a l i b i A p o ­ 108

s t o l i k a d p r i s t a o d a r o p s k o boravište počasti n a z i v o m h r a m ? Zašto onaj k o j i P i s m o n a z i v a » b o g o d u h i m « (2 Tim 3, 16), j e r je n a p i s a n o nadahnućem D u h a S v e t o g a , n e u p o t r e b l j a v a riječi k o j e D u h a vrijeđaju i p o n i z i j u ?

Zajedništvo Duha u naravi dokazuje se otud što je p o p u t . Oca i Sina teško dostupan razmatranju 53. I z v r s n o s t n a r a v i D u h a n a v i d j e l o d o l a z i n e samo t i m e što D u h i m a i s t a i m e n a i što s u d j e l u j e u d j e l i m a O c a i S i n a , već i po t o m što ga r a z m a t r a n j e može j e d v a doseći. Što, n a i m e , Gospodin v e l i o O c u kao onom k o j i nadvisuje l j u d s k u spoznaju i što kaže o S i n u , isto t v r d i o D u h u S v e t o m e . »Pravedni Oče, s v i j e t te n i j e upoznao« (Iv 17, 25). D o k tu g o v o r i o s v i j e t u , ne m i s l i n a s u s t a v n e b a i z e m l j e , v e ć n a o v a j p r o l a z n i život, p o d ­ ložan tisućama m i j e n a . 1 o s e b i g o v o r i : »Još m a l o , i s v i j e t me više neće v i d j e t i , a l i vi ćete me vidjeti« (Iv 14, 19). I tu s v i j e t o m n a z i v a one k o j i se predadoše t v a r n o m i t j e l e s n o m životu te se samo očima o b r a ć a j u i s t i n i . N j i m a , j e r n e v j e r u j u u uskrsnuće, n i j e više m o g u ć e d a očima s r c a g l e d a j u našega G o s p o d i n a . Isto reče o D u h u : » D u h I s t i n e k o j e g s v i j e t n e m o ž e p r i m i t i j e r g a n e v i d i n i t i p o z n a j e . V i g a poznajete j e r b o r a v i s vama« (Iv 14, 17). T j e l e s n i č o v j e k k o m e d u h n i j e izvježban u r a z m a ­ t r a n j u , v e ć je čitav z a k o p a n u tjelesne m i s l i k a o u b l a t o , ne može p o g l e d v i n u t i p r e m a d u h o v n o m s v j e t l u Istine. S t o g a s v i ­ jet, t o jest život zasužnjen t j e l e s n i m s t r a s t i m a , n e p r i m a m i l o s t D u h a k a o n i bolesno o k o s v j e t l o s t i sunčane z r a k e . G o s p o d i n p a k u d j e l j u j e s v o j i m učenicima, z a k o j e svjedoči d a i m j e p o n j e g o v u n a u k u život čist, sposobnost d a v e ć s a d a m o g u r a z m a ­ trati i gledati Duha. Isto g o v o r i i I z a i j a : »Onaj k o j i učvrsti z e m l j u i što je na n j o j t e dade d a h n a r o d u n a n j o j i D u h a o n i m a k o j i j e gaze« (Iz 42, 5). O n i što p r e z i r u z e m a l j s k o i n a d a nj se uzdižu, s m a t r a j u se dostojnima d a r a D u h a Svetoga. K o g a svijet ne može o b u j ­ m i t i , k o g a m o g u r a z m a t r a t i j e d i n o s v e t i zbog čistoće s r c a , što t r e b a o n j e m u m i s l i t i i k a k v e s u časti p o n j e g o v o j m j e r i ? 109

XXIII S l a v i t i D u h a znači n a b r a j a t i n j e g o v e v l a s t i t o s t i 54. Za sve d r a g e m o ć i držimo da se n a l a z e na određenu m j e s t u . A n đ e o k o j i p r i s t u p i K o r n e l i j u ( D j 8, 26) ne bi u isto v r i j e m e u z F i l i p a ( D j 10, 3). N i anđeo što s a Z a h a r i j o m g o v o r a ­ še uz o l t a r (Lk 1, 11) ne bijaše u i s t i čas na s v o m v l a s t i t o m mjestu n a nebu. V j e r u j e m o , naprotiv, d a D u h istodobno djelo­ vaše u H a b a k u k u i D a n i j e l u u B a b i l o n u (Dan 14, 33); da je b i o u v o d o p a d u s J e r e m i j o m (Jer 20, 2) i E z e k i j e l o m na K o b r u (E?, 1, 1). »Duh G o s p o d n j i o d i s t a i s p u n j a Svemir« (Mudr 1, 7). P s a l ­ mist v e l i : »Kamo da i d e m od tvoga D u h a i k a m o ću pobjeći od t v o g a lica« (Ps 138, 7)? P r o r o k piše: »Jer ja s a m s v a m a , g o v o r i G o s p o d i n , i m o j D u h p r e b i v a m e đ u v a m a « (Hag 2 , 4—5). K o j u n a r a v t r e b a d a p r i z n a m o o n o m što j e p o s v u d a i k o j i j e s B o ­ gom? D a l i n a r a v što sve o b u h v a ć a i l i k o j a j e p r i k o v a n a n a p o j e d i n a m j e s t a k a k o je, p o Riječi, slučaj s n a r a v i anđela? N o to, z a c i j e l o , neće n i t k o u s t v r d i t i . Z a r d a n e u z v i s u j e m o i n e s l a v i m o onog k o j i j e n a r a v i j u božanski; veličinom nedokučiv, s i l a n u d j e l i m a i d o b a r u d o ­ bročinstvima? J a držim d a s l a v l j e n j e D u h a i n i j e d r u g o d o l i n a b r a j a n j e n j e g o v i h čudesnih d j e l a . P r e m a tome, t i ć e n a m l j u d i i l i z a b r a n i t i d a s e sjećamo d o ­ b a r a što i h D u h učini, i l i j e n a p r o s t o i z l a g a n j e n j e g o v i h d j e l a p u n i n a n a j v e ć e g s l a v o s p j e v a . M i , n a i m e , n e m o ž e m o drukčije s l a v i t i B o g a , O c a našega G o s p o d i n a Isusa K r i s t a i n j e g o v a J e đinorođenog S i n a o s i m a k o p o s v o j o j m o ć i p o b r o j i m o čudesa D u h a Svetoga. 40

XXIV Usporedbom s bićima koja se u stvorenom slave pobija se bezumnost onih koji ne veličaju Duha 55. S v a k i je č o v j e k » o v j e n č a n s l a v o m i čašću« (Ps 8, 6). U n a d i je sadržana »slava, čast i m i r s v a k o m t k o čini d o b r o « (Rim 2, 10). P o s t o j i s l a v a v l a s t i t a I z r a e l u . P a v a o piše: » N j i h o v o K a d z n a m o d a B a z i l i j e D u h a n e n a z i v a B o g o m , v r i j e d n o j e s v r n u t i pozornost na to da tu za nj t v r d i da je »naravlju božanski«. U s p . Uvod, IV, 3 i 5. 40

110

je p o s i n s t v o , s l a v a i. bogoštovlje« (Rim 9, 4). P s a l m i s t g o v o r i i o s v o j o j v l a s t i t o j s l a v i : » D o k ti p j e v a m o j a slava« (Ps 29, 13); »probudi se, m o j a slavo« {Ps 107, 2). P o s t o j i čak i s l a v a s u n c a , m j e s e c a i z v i j e z d a (1 Kor 14, 51). Po A p o s t o l u i »slava je osude sa slavom« (2 Kor 3,9). T i b i h t i o d a između svega j e d i n o D u h , m a k a r i m a t o l i k o čašćenih bića, n e b u d e s l a v l j e n . P a v a o i p a k g o v o r i : »Služba j e D u h a u slavi« (2 Kor 3, 8). K a k o , d a k l e , da D u h b u d e n e v r i j e ­ d a n čašćenja? P o p s a l m i s t u j e p r a v e d n i k o v a s l a v a v e l i k a (Ps 20, 6). P o t e b i , D u h n e b i i m a o s l a v e ! N e p r i j e t i l i očita p o g i b a o d a s e t a k v i m riječima n a v u č e g r i j e h k o j e m s e više n e d a u m a ­ ć i ? A k o čovjek, spašen d j e l i m a p r a v e d n o s t i , s l a v i one k o j i s e boje G o s p o d i n a , k u d i k a m o ć e m a n j e D u h a lišavati s l a v e k o j a mu pripada. 11

D o b r o , v e l e , n e k se s l a v i , a l i ne s O c e m i S i n o m . No k a k v a s m i s l a i m a izmišljati D u h u d r u g o m j e s t o , a p r e z r e t i ono što m u g a o d r e d i G o s p o d i n ? Zajedništvo s l a v e o n o m u s k r a t i t i k o j i j e p o s v u d a v e z a n s božanstvom — u v j e r o i s p o v i j e d i , o t k u p i t e l j s k o m k r s t u , o s t v a r e n j u čudesa, u b o r a v l j e n j u s a s v e t i m a , u m i ­ l o s t i m a što i h dade poslušnima? N i k a k a v d a r , uopće, n e d o l a z i s t v o r e n j u bez S v e t o g a D u h a - U Evanđeljima nas uči naš G o s ­ p o d i n i. S p a s i t e l j da je n e m o g u ć e reći i običnu riječ u o b r a n u K r i s t a bez s u d j e l o v a n j a D u h a (Mt 10, 19—20; Lk 12, 11—12). N e z n a m d a l i b i s e i t k o t k o i m a »udjela u S v e t o m e D u h u « (Heb 6, 4) složio s t i m e da se m i m o i đ e sve što je rečeno, z a b o r a v i z a ­ jedništvo D u h a u s v e m u te ga o d i j e l i m o od O c a i S i n a . G d j e , dakle, da ga svrstamo? Sa stvorenjem? A l i stvorenje robuje, D u h oslobađa. » G d j e j e G o s p o d i n o v D u h , o n d j e j e sloboda« ( 2 Kor 3, 17). M a d a b i s e d a l o još m n o g o t o g a i z n i j e t i u p r i l o g činjenici da se D u h a Svetoga ne smije p r i b r o j i t i stvorenoj n a r a v i , za sad o t o m e o d g a đ a m i z l a g a n j e . K a d bismo h t j e l i u s k l a d u s a z n a ­ čenjem predmeta i z n i j e t i vlastite dokaze i p o b i t i prigovore p r o ­ t i v n i k a , trebalo bi mnogo govoriti. O b u j m o m bismo knijge z a ­ m o r i l i čitatelje. S t o g a t o o s t a v l j a m o z a zasebno d j e l o i držimo se s v e g a n a c r t a . 42

56. P r o m o t r i m o , d a k l e , s t v a r i j e d n u p o j e d n u . D u h j e p o n a r a v i d o b a r k a o što j e d o b a r O t a c i k a k o j e d o b a r S i n . S t v o ­ renje pak odabiranjem dobra i m a dijela u dobroti. D u h pozna Božje dubine, stvorenje po D u h u p r i m a objavu otajstava. S u « B a z i l i j e m i s l i na Mt 12, 31—32. N e z n a m o d a l i j e B a z i l i j e i k a d napisao t o djelo. 42

n i

oživljuje s B o g o m k o j i s t v a r a s v a k i život, i s a S i n o m k o j i daje život, P a v a o kaže: »Onaj k o j i K r i s t a u s k r i s i o d m r t v i h , oživjet će i vaša s m r t n a t i j e l a po s v o m e D u h u što b o r a v i u v a m a « (Rim 8, 11). G o s p o d i n g o v o r i : » M o j e ovce" slušaju m o j glas i ja im d a j e m v j e č n i život« (Iv 10, 27—28). T a k o đ e r kaže: » D u h o ž i v ­ l j u j e « (Iv 6, 63). P a v a o n a d a l j e v e l i : » D u h je život z b o g p r a v e d ­ nosti« (Rim 8, 10). 1 G o s p o d i n svjedoči da D u h o ž i v l j u j e : »Put ne k o r i s t i ništa« (Iv 6, 63). K a k o , d a k l e , D u h u o s p o r i t i ž i v o t v o r n u m o ć i učiniti g a s r o d n i m s n a r a v i j u k o j a p r i m a n j e m d o b i v a život? T k o j e t a k o s v a d l j i v , d o t e m j e r e bez u d j e l a n a n e b e s ­ k o m d a r u , t k o bez u k u s a z a l i j e p e B o ž j e riječi, t k o t a k o lišen vječnih u f a n j a d a D u h a s v r s t a v a s a s t v o r e n j e m i t r g a o d b o ­ žanstva? 57. G o v o r e : D u h j e u n a m a k a o O č e v d a r . D a r se, z a c i j e l o , n e veliča i s t i m častima k a o i d a r o v a t e l j . D u h je, doduše, Božji d a r , a l i d a r života. P a v a o kaže: » Z a k o n nas D u h a života o s l o ­ b o d i « (Rim 8, 2). T a k o đ e r je d a r m o ć i : »Primit čete s n a g u S v e ­ t o g a D u h a što ć e sići n a vas« ( D j 1 , 8). J e l i stoga d o s t o j a n p r e ­ z i r a ? N i j e l i B o g i S i n a d a r o v a o l j u d i m a ? P a v a o piše: »On n e poštedi n i v l a s t i t o g S i n a , već g a za, nas p r e d a , k a k o n a m n e ć e s n j i m e sve darovati« (Rim 8, 32)? Na d r u g o m m j e s t u , g o v o r e ć i o o t a j s t v u učovječenja, P a v a o k a z a : »Da b i s m o z n a l i čime n a s je B o g o b d a r i o (. . .)« (1 Kor 2, 12). P r e m a tome, z a r o n i k o j i t a k o z b o r e n e n a d m a š u j u ž i d o v ­ s k u nezahvalnost k a d preobilje Božje dobrote u z i m l j u kao p o ­ v o d z a h u l u ? D u h u p r i g o v a r a j u što n a m dade s l o b o d u d a B o g a n a z i v a m o s v o j i m O c e m . P a v a o kaže d a j e » B o g p o s l a o D u h a s v o g a S i n a u naša srca« i da D u h »kliče A b b a , Oče« (Gal 4, 6) k a k o b i n j e g o v glas postao g l a s o m o n i h k o j i g a primiše.

X X V Pismo upotrebljava prijedlog »u« mjesto »sa«. Veznik »i« ima isto značenje kao prijedlog »s« 58. P r o t i v n i c i p i t a j u : zašto P i s m o n i g d j e n e uči d a s e D u h s l a v i s O c e m i S i n o m , v e ć o p r e z n o i z b j e g a v a izričaj s D u h o m ? Zašto p o s v u d a , k a o s k l a d n i j e , r a d i j e u p o t r e b l j a v a slaviti u Duhu? 112

J a p a k n e b i h r e k a o d a u upućuje n a n e p l e m e n i t i j u m i s a o . N a p r o t i v , p r a v o shvaćena, m i s a o v o d i s a m o m v r h u n c u . T a k o o p a z i s m o d a s e često u p o t r e b l j a v a m j e s t o sa. E v o p r i m j e r a : »Ući ću u t v o j D o m u paljenicama« (Ps 65, 13) m j e s t o s p a l j e ­ n i c a m a ; »izvede ih u s r e b r u i zlatu« (Ps 104, 37), to jest sa s r e ­ b r o m i z l a t o m ; »ne ćeš izaći u našim četama« (Ps 43, 10), m j e s t o s našim četama. P r i m j e r a i m a b e z b r o j . U s v a k o m slučaju, r a d o b i h naučio o d t e n o v e m u d r o s t i k o j i s l a v o p o j A p o s t o l i g d a dovrši r i j e č c o m u slijedeći p r a v i l o što g a t i l j u d i s a d predlažu k a o d a p o t j e č e . i z P i s m a ? N i g d j e , n a i m e , n e n a đ o s m o : T e b i , Oče,čast i s l a v a p o t v o m j e d i n o r o đ e n o m S i n u u S v e t o m e D u h u . T a k o g o v o r i t i , t i m j e l j u d i m a obični­ je i od s a m o g d i s a n j a . S v a k i od s p o m e n u t i h p r i j e d l o g a dade se zasebno naći, a l i n i k a d neće m o ć i p r s t o m u p r i j e t i u n j i h p o v e ­ z a n e u taj s l i j e d . P r e m a tome, a k o se žele strogo držati P i s a m a , n e k o pokažu o d a k l e c r p e svoj način izražavanja. P o v o d e l i s e običajem, n e k i n a m a to ne b r a n e ! 59. M i s e služimo o b a m a izričajima j e r i h o b a nađosmo u uporabi k o d vjernih. Vjerujemo da j e d n i m i d r u g i m jednako i s k a z u j e m o s l a v u D u h u , a l i d a one k o j i s e ogrješuju o i s t i n u b o l j e ušutkuje izričaj k o j i je o v d j e u p i t a n j u . Bliži je s v e t o p i s a m s k o m s m i s l u t e j e stoga n e p r i j a t e l j i m a m a n j e n a d o h v a t r u k e . U p r a v o s e t o m e izričaju k o j i u p o t r e b l j a v a m o n a m j e s t o v e z n i k a i sada protive o v i l j u d i . J e d n a k o je, n a i m e , a k o kažemo » P a v a o i S i l v a n i T i m o t e j « , i l i » P a v a o s T i m o t e j e m i S i l v a n o m « . O b a m a j e načinima izraža­ v a n j a očuvana p o v e z a n o s t i m e n i m a . A k o , d a k l e , m a k a r j e G o ­ s p o d i n r e k a o : »Oca i S i n a i S v e t o g a D u h a « (Mt 28, 19), ja k a ­ ž e m : O c a i S i n a s a S v e t i m D u h o m , d a l i s a m što d r u g o p o s m i ­ s l u rekao? I m a m n o g o svjedočanstava d a s u t a i m e n a v e z a n a v e z n i ­ k o m i . P a v a o piše: »Milost G o s p o d i n a našega I s u s a K r i s t a i l j u b a v B o g a i zajedništvo S v e t o g a Duha« (2 Kor 13, 13). Na d r u g o m m j e s t u : » Z a k l i n j e m v a s našim G o s p o d i n o m I s u s o m K r i s t o m i l j u b a v l j u Duha« (Rim 15, 30). K a d b i s m o mjesto i h t j e l i u p o t r i j e b i t i s , k o j a b i b i l a r a z l i ­ k a ? J a j e n e v i d i m o s i m a k o t k o i z h l a d n i h gramatičkih p r a v i l a n e c i j e n i više v e z n i k j e r uže p o v e z u j e i t v o r i v e ć e j e d i n s t v o t e p r i j e d l o g odbacuje jer n e m a istu snagu. A k o bi valjalo samo o t o m p o l a g a t i račun, o d i s t a n a m z a o b r a n u n e b i t r e b a l o dugo raspredanje. 43

4 4

43 44

B a z i l i j e m i s l i na doksologije u k o j i m a se nalaze u i sa. M i s l i se na slavospjev s p r i j e d l o g o m sa.

113

N o n j i m a n i j e stalo n i d o s l o g o v a n i d o o v o g i l i onog o d z v u k a riječi, već d o z b i l j a što s e s m i s l o m I i s t i n o m v e o m a r a ­ z l i k u j u . I z tog r a z l o g a , k a k o u p o t r e b a s l o g o v a n i j e utvrđena, o v i l j u d i nastoje d a j e d n e propišu, a d r u g e i z b a c e i z C r k v e . J a ću, m a d a j e v e ć p r i p r v o m slušanju o s n o v a n o s t p r i j e d l o g a očita, i p a k položiti račun zašto g a naši O c i s k r o z promišljeno u p o t r i jebiše. P r i j e d l o g sa j e d n a k o snažno k a o i v e z n i k i p o b i j a S a b e l i j e v o z l o t e p o p u t v e z n i k a ističe v l a s t i t o s t osoba. T a k o n a o v i m m j e s t i m a : »Ja ć e m o i O t a c doći« (Iv 14, 23); »Ja i O t a c j e d n o smo« (Iv 10, 30). Uz to, p r i j e d l o g na i z v a n r e d a n način svjedoči z a v j e č n o zajedništvo i n e r a s t a v l j i v u vezanost. T k o kaže d a j e S i n s O c e m , i s t o d o b n o p o k a z u j e i v l a s t i t o s t osoba i n e r a s t a v l j i vost zajedništva. To se m o ž e v i d j e t i i u l j u d i . V e z n i k i izriče zajedništvo u d j e l o v a n j u ; p r i j e d l o g sa uz to očituje z a s e b n u v r s t zajedništva. N a p r i m j e r : u M a c e d o n i j u otploviše P a v a o i T i m o t e j ; T i h i k i O n e z i m b i j a h u p o s l a n i Kološanima. T u d o z n a j e m o d a učiniše isto. A k o p a k č u j e m o d a s u s u - o t p l o v i l l i su- p o s l a n i , z n a m o d a s u s k u p n o o b a v i l i posao. T a k o p r i j e d l o g , k a o n i j e d n a d r u g a riječ, ništi S a b e l i j e v o zlo. K t o m e s a s a b e l i j e v c i m a p o b i j a i one što s u posve oprečno bezbožni. M i s l i m n a one k o j i v r e m e n s k i m r a z m a c i m a d i j e l e S i n a o d O c a i D u h a o d Sina. 60. Riječca sa najviše se t i m e r a z l i k u j e od u što sa n a z n a ­ čuje u z a j a m n u p o v e z a n o s t o n i h k o j i s u u zajedništvu. T a k o , p r i m j e r i c e , o n i h što s k u p a p l o v e , s u s t a n u j u i l i uopće b i l o što s u o s t v a r u j u . U, n a p r o t i v , očituje odnos p r e m a o n o m e u čemu s e n a l a z e o n i k o j i d j e l u j u . K a d č u j e m o b r o d e »u« i s t a n u j u »u«, s m j e s t a i m a m o n a p a m e t i lađu i kuću. P o općoj je, d a k l e , u p o r a b i t a k v a r a z l i k a m e đ u u i sa. M a ­ r l j i v bi č o v j e k i više t o g a našao. Što se m e n e tiče, ja n e m a m v r e m e n a b a v i t i s e istraživanjem t i h riječca. Budući d a j e p o ­ k a z a n o d a s a odlično izražava m i s a o p o v e z a n o s t i , n e k z a v l a d a m i r , a k o hoćete. P r e s t a n i t e s a žestokim i u p o r n i m r a t o m p r o t i v sa. I p a k , k a k o je i riječ sa prihvaćena, a k o je k o m e d r a g o da u s l a v o s p j e v u v e z a n i k o m i veže I m e n a te s l a v i , k a k o u E v a n đ e ­ l j i m a naučismo u v e z i s k r s t o m , O c a i S i n a i S v e t o g a D u h a , n e k čini t a k o , n i t k o s e n e ć e p r o t i v i t i . U t o m e b u d i m o složni! A l i b i o n i r a d i j e j e z i k e počupali nego p r i h v a t i l i t u riječ. T o , eto, p r o t i v nas podiže n e u m o l j i v i r a t . V e l e : B o g u t r e b a i s k a z i v a t i s l a v u u D u h u S v e t o m e , a ne i D u h u . Te se riječi d r ­ ž e s v o m žestinom k a o d a p o n i z u j e D u h a . Neće b i t i n a o d m e t d a 114

o n j o j kažemo nešto više. N a k o n što sve to čuju, i z n e n a d i o b i h se, a k o i n j u ne odbace k a o i z d a j i c u i p r e b j e g a k o j i i s k a z u j e slavu Duhu.

XXVI S v a k o se značenje riječi »u« primjenjuje i na Duha 61. M e n i s e čini, a k o p o m n o m i s l i m , d a čestica u , m a d a j e ­ d n o s t a v n a i k r a t k a za i z g o v o r , m n o g o i r a z n o v r s n o znači. I k o l i k o g o d i m a značenja, v i d i m o d a s v a m o g u poslužiti p r e d o ­ džbama o D u h u . Kaže se da je l i k u t v a r i , s i l a u onome što je p r i m a , stanje u s u b j e k t u k o j e ga određuje. I još m n o g o toga. P r e m a t o m e , u k o l i k o D u h S v e t i vrši u l o g u l i k a , usavršuje d u h o v n a bića d o ­ vršavajući n j i h o v o obličje. T k o više n e živi p o t i j e l u , v e ć se, p o t i c a n B o ž j i m D u h o m , zove B o ž j i m s i n o m i t k o j e postao s u o bličen s l i c i S i n a Božjega, n a z i v a se d u h o v n i m (Rim 8, 13. 23). Što je m o ć g l e d a n j a u z d r a v u o k u , d j e l o v a n j e je D u h a u očišćenoj duši. S t o g a P a v a o želi Efežanima d a i m oči b u d u p r o s ­ v i j e t l j e n e u D u h u m u d r o s t i (Ej 1, 17—18). K a o u m i j e ć e u o n o ­ m e k o j i g a steče, t a k o i m i l o s t D u h a ostaje u onome k o j i j e p r i ­ m i . P r i s u t n a je, doduše, u v i j e k , a l i n e d j e l u j e neprestano. U m i ­ j e ć e je, n a i m e , m o ć u u v i j e k u u m j e t n i k u , a činom o n d a k a d po n j e m u r a d i . T a k o j e i s D u h o m . U v i j e k j e u z one k o j i s u g a d o s t o j n i , a l i d j e l u j e po p o t r e b i : u proroštvima, u o z d r a v l j e n j i ­ m a , i l i n e k i m d r u g i m čudesnim d j e l i m a . K a o z d r a v l j e , t o p l i n a i l i općenito p r o l a z n a raspoloženja u duši, t a k o je i D u h , doduše, često p r i s u t a n u duši, a l i ne ostaje u o n i m a k o j i i z n e s t a l n o s t i ćudi l a k o gube m i l o s t k o j u s u p r i ­ m i l i . T a k a v bijaše S a u l i s e d a m d e s e t o r i c a starješina m e đ u I z r a e l o v i m s i n o v i m a (Br .11, 25—26) o s i m E l d a d a i Modađa. Čini s e d a j e o d s v i h samo s n j i m a ostao D u h . Uopće, D u h ostaje u z one k o j i s u t i m a slični u i z b o r u . K a o riječ u duši, b i l o d a j e misao srca i l i jezikom izgovorena, tako je i s D u h o m S v e t i m b i l o d a svjedoči z a naš d u h i l i u našim s r c i m a kliče A b b a , Oče (Rim 8, 15—16), odnosno u m j e s t o n a s g o v o r i po riječi: »Ne g o ­ v o r i t e z a p r a v o v i , v e ć Očev D u h z b o r i u v a m a « (Mt 10, 20). D u h se, uz to, u s k l a d u s r a z d i o b o m d a r o v a p o i m a k a o c j e l i n a u s v o j i m d i j e l o v i m a . S v i smo, n a i m e , u d o v i j e d n i d r u g i 115

m a , i a k o » i m a m o različite d a r o v e p o m i l o s t i Božjoj, k o j a n a m j e dana« (Rim. 12, 5), Z b o g t o g a » o k o ne m o ž e reći r u c i ti mi ne trebaš n i t i g l a v a n o g a m a v i m i n e trebate« ( 1 Kor 12,21). N a ­ p r o t i v , s v i u d o v i s k u p a čine u j e d n o t i D u h a K r i s t o v o t i j e l o i jedni drugima' iskazuju, prema milosnim darovima, uslugu. B o g je, zacijelo, u t i j e l u r a s p o r e d i o u d o v e , s v a k i zasebno, p o svojoj v o l j i . U d o v i se ipak b r i n u jednakom brigom jedni za druge u d u h o v n o m zajedništvu, j e r u n j i m a p o s t o j i u z a j a m n o s u o s j e ­ ćanje. S t o g a »ako t r p i j e d a n u d , suosjećaju s v i u d o v i ; a k o s e s l a v i j e d a n u d , z a j e d n o se vesele s v i u d o v i « (1 Kor 12, 26). K a o što su djelo vi u c j e l i n i , t a k o je s v a k i od nas zasebno u D u h u , j e r s v i k o j i smo u j e d n o m t i j e l u »za j e d n o g D u h a b i s m o kršte­ ni« (1 Kor 12, 13). 62. Neobično j e reći, a l i n i j e zato m a n j e i s t i n i t o d a j e D u h često n a z i v a n m j e s t o m posvećenih. N o p o k a z a t ć e m o d a n i taj način g o v o r a n e u m a n j u j e D u h a , v e ć g a r a d i j e p r o s l a v i j u j e . Riječ često r a d i jasnoće n a d u h o v n e p o j m o v e p r i m j e n j u j e t j e l e ­ sne riječi. O p a z i s m o d a p s a l m i s t kaže B o g u : »Budi m i zašti 'ničkim B o g o m i čvrstim m j e s t o m da me spasiš« (Ps 30, 3). O D u h u j e rečeno: »Gle, u z a m e j e m j e s t a . S m j e s t i s e n a liticu« (Izl 33, 21). Što m j e s t o znači d r u g o a k o ne m o t r e n j e u D u h u ? K a d s e M o j sije v i n u d o tog m o t r e n j a , mogao j e v i d j e t i B o g a k o j i m u s e očito u k a z a . T o je, n a i m e , p r a v o mjesto i s t i n s k o g k l a n j a n j a . P i s a n o j e : »Pazi d a svoje p a l j e n i c e n e prinosiš n a b i l o k o j e m m j e s t u , v e ć n a m j e s t u što ć e g a o d a b r a t i G o s p o d i n , B o g t v o j « (Pnz 12, 1 3 — 14). Što je, d a k l e , d u h o v n a p a l j e n i c a ? Ž r t v a p o h v a l e . N a k o j e m j e m j e s t u p r i k a z u j e m o ? U D u h u S v e t o m . O t k u d t o naučismo? O d s a m o g G o s p o d i n a k o j i v e l i : »Istinski k l a n j a o c i , O c u ć e s e k l a n j a t i u D u h u i Istini« (Iv 4, 23). K a d J a k o v v i d j e to mjesto, k a z a : »Gospodin je u t o m mjestu« (Post 28, 16). P r e m a tome, D u h j e o d i s t a m j e s t o s v e t i h . I s v e t i j e v l a s t i t o m j e s t o D u h a j e r sebe s t a v l j a n a r a s p o l a g a n j e B o g u i zove s e h r a m o m D u h a . K a o što P a v a o g o v o r i u K r i s t u : » P r e d B o g o m g o v o r i m o u Kristu« (2 Kor 2, 17), i K r i s t g o v o r i u P a v l u , j e r s a m P a v a o s v j e d o č i : »Ili tražite d o k a z d a K r i s t u m e n i g o v o r i « (2 Kor 13, 3)? Isto t a k o P a v a o »u D u h u g o v o r i otajstva« (1 Kor 14, 2) i D u h za u z v r a t z b o r i u P a v l u . 1

63. Z a D u h a se, d a k l e , v e l i d a j e m n o g o s t r u k o i n a r a z n e načine u s t v o r e n j i m a . A l i d a l e k o j e usklađeni j e s v j e r o m a k o kažemo d a j e s O c e m i S i n o m , nego d a j e u n j i m a . Z a m i l o s t što d o l a z i od o n o g k o j i b o r a v i u d o s t o j n i m a i u n j i m a vrši s v o ­ 116

j e djelo s p r a v o m g o v o r i m o d a s e n a l a z i u o n i m a k o j i g a p r i ­ m a j u . N a p r o t i v , n j e g o v o p s t a n a k p r i j e v r e m e n a i beskonačno življenje k o d S i n a i O c a , traže i z r a z e v j e č n e v e z a n o s t i , č i m o n j i m a razmišljamo. U p r a v o m s m i s l u i i s t i n s k i se može g o v o r i t i o s u - b i v a n j u o n i h k o j i supostoje n e o d i j c i j e n o j e d n i o d d r u g i h . V e l i m o da se t o p l i n a n a l a z i u užarenu željezu, a l i da je s v a t ­ rom. I o z d r a v l j u kažemo da se n a l a z i u t i j e l u , o životu da je s dušom. P r e m a tome, g d j e j e riječ o p r a v o m i n e r a s k i d i v o m z a ­ jedništvu, z n a m e n i t i j a je riječ sa, j e r d o z i v a u p a m e t p r e d o d ž ­ b u n e r a s k i d i v a zajedništva. G d j e p a k m i l o s t D u h a m o ž e doći i otići, s p r a v o m se i i s t i n i t o kaže — biti u, m a k a r m i l o s t često ostaje t r a j n o s o n i m a k o j i su je p r i m i l i , j e r su p o s t o j a n i u dobru. S t o g a k a d p r e d očima i m a m o d o s t o j a n s t v o v l a s t i t o D u h u , p r o m a t r a m o ga s O c e m i S i n o m . A l i ako m i s l i m o na milost ost­ varenu u onima koji i m a j u na njemu udjela, velimo: D u h je u n a m a . S l a v o s p j e v , d a k l e , što g a p r i n o s i m o u D u h u n i j e i s p o v i ­ j e d a n j e n j e g o v a d o s t o j a n s t v a , v e ć p r i z n a n j e naše s l a b o s t i , j e r t a k o p r i z n a j e m o d a o d sebe n i s m o s p o s o b n i i s k a z i v a t i s l a v u , v e ć da je naša sposobnost u D u h u S v e t o m . Osnaženi u n j e m u , p r i k a z u j e m o h v a l u s v o m e B o g u z a d o b r a k o j i m a smo o b a s u t i . P o m j e r i očišćenja o d z l a , o d D u h a d o b i v a m o j e d a n v e ć u d r u g i r n a n j u p o m o ć , d a b i s m o B o g u p r i n o s i l i žrtve h v a l e . J e d i n o n a t a j način p o b o ž n o o s t v a r u j e m o z a h v a l j i v a n j e u D u h u . I p a k n i j e l a k o o s a m o m s e b i reći: Božji j e D u h u m e n i ; poučen n j e g o v o m milošću, p r i k a z u j e m h v a l u . P a v l u priliči r i ­ j e č : »Mislim da i ja i m a m D u h a B o ž j e g a « (1 Kor 7, 40). Na d r u g o m m j e s t u : »Čuvaj l i j e p i p o k l a d p o D u h u S v e t o m k o j i b o r a v i u n a m a « (2 Tim 1, 14). I o D a n i j e l u bi rečeno da S v e t i D u h Božiji bijaše u n j e m u (Dn 5, 11). Isto v r i j e d i i za one k o j i krepošću sliče t i m l j u d i m a . 64. U i m a i j e d a n d r u g i smisao k o j i n e v a l j a z a b a c i t i . K a o što O c a v i d i m o u S i n u , t a k o i S i n a u D u h u . K l a n j a n j e u D u h u p o k a z u j e d a s e d j e l o v a n j e našeg d u h a o d v i j a k a o u n e k o m s v j e ­ t l u k a k o s e d a d e zaključiti i z o n o g što j e rečeno S a m a r i t a n k i . N j u što držaše, z a v e d e n u d o m a ć i m običajem, d a s e k l a n j a n j e o b a v l j a u m j e s t u , naš G o s p o d i n pouči da se t r e b a k l a n j a t i u D u h u i I s t i n i (Iv 4, 23). P r i t o m , očito, s a m o g sebe n a z v a I s t i ­ n o m . S t o g a , d a k l e , k a o što g o v o r i m o o k l a n j a n j u u S i n u , u k o ­ l i k o je s l i k a B o g a Oca, tako govorimo i o k l a n j a n j u u D u h u k o j i u s e b i p o k a z u j e G o s p o d i n o v o božanstvo. I z tog r a z l o g a D u h a Svetoga u k l a n j a n j u ne treba dijeliti od Oca i Sina. A k o si i z 117

v a n n j e g a , uopće s e nećeš k l a n j a t i . A k o s i u n j e m u , n a n i k a k a v g a način nećeš d i j e l i t i o d B o g a , k a o što n i s v j e t l o s t n e r a s t a v ­ ljaš o d onog što s e g l e d a . N e m o g u ć e je, n a i m e , v i d j e t i S l i k u nevidljivog Boga osim u osvjetljenju D u h a . Tko motri s l i k u , ne m o ž e o d s l i k e r a z d v o j i t i s v j e t l o . Nužno je, n a i m e , d a s e u z r o k g l e d a n j a s k u p a v i d i s o n i m što se g l e d a . P r e m a t o m e z a i s t a se n a m e ć e zaključak: p r o s v j e t l j e n j e m D u h a m o t r i m o O d s j e v B o ­ žje s l a v e (Heb 1, 3). Po O t i s k u d o l a z i m o O n o m e k o m u p r i p a d a O t i s a k i i s t o l i k i Pečat.

s k o g k r u h a i b l a g o s l o v n e čaše? M i se, n a i m e , n e z a d o v o l j a v a m o o n i m što navedoše A p o s t o l i E v a n đ e l j e , v e ć i p r i j e i p o s l i j e p o s v e ć e n j a g o v o r i m o i d r u g e riječi, uzete i z nezabilježene n a ­ u k e , i o d v e l i k a značenja z a o t a j s t v o . 4 7

Također b l a g o s l i v l j a m o k r s n u vodu, ulje p o m a z a n j a i k t o m e s a m o g krštenika. A l i i z k o j i h j e t o spisa? Z a r n e i z p r e ­ šućene i s k r o v i t e P r e d a j e ? I l i k o j a p i s a n a riječ uči m a z a n j e u l j e m ? O t k u d a d o l a z i t r o s t r u k o k r s n o u r a n j a n j e krštenika? A ostalo što okružuje krštenje? Odreknuće sotone i n j e g o v i h a n ­ đela? Iz k o j e g je to spisa? Z a r ne iz o n o g s k r o v i t o g i n e i z r e č e n o g n a u k a što ga O c i naši čuvahu u bezbrižnoj i j e d n o s t a v n o j šutnji, j e r d o b r o znaše da se šutnjom štiti poštivanje o t a j s t a v a ? N e u p u ć e n i m a n i j e b i l o dopušteno n i p o g l e d a t i ta otajstva, k a k o b i , d a k l e , b i l o razložito d a s e n a u k o n j i m a p i s m o m r a z glašava? 49

XXVII Podrijetlo i značenje p r i j e d l o g a »sa«. O nepisanim crkve­ nim zakonima 65. P r o t i v n i c i p i t a j u : zbog čega u v o d i t e taj n o v i slog t e g o v o r i t e s D u h o m , a ne u D u h u k a d D u h u z a i s t a p r i s t a j e u i d o v o l j a n je za naše o p ć e p o i m a n j e o n j e m u ? U p o t r e b l j a v a t e riječi k o j e uopće n i s u nužne n i t i o d o b r e n e o d C r k a v a ! D a riječca u n i j e D u h u S v e t o m d o d i j e l j e n a p u k i m sluča­ j e m , v e ć d a j e zajednička O c u i S i n u , p r i j e u t v r d i s m o . D r ž i m da i to dostatno d o k a z a s m o da u ne samo što ništa ne o d u z i m a D u h u o d d o s t o j a n s t v a , v e ć d a d o najveće v i s i n e d o v o d i m i s l i onih k o j i nisu skroz iskvareni. Preostaje da se govori otkud po­ tječe sa, k o j i mu je smisao i k a k o je u s k l a d u s P i s m o m . 66. M e đ u n a u c i m a i n a v j e š t a j i m a što se očuvaše u C r k v i , jedne i m a m o iz pisane poduke, druge preuzesmo, prenesene u o t a j s t v u , i z apostolske P r e d a j e . J e d n o i d r u g o i m a isto znače­ n j e z a v j e r u . N i t k o i m s e neće p r o t i v i t i ako i m a i m a l o i s k u s t v a s c r k v e n i m p r o p i s i m a . A k o b i s m o pokušali o d s t r a n i t i n e p i s a n e običaje, k a o da su bez i k a k v a značenja, oštetili b i s m o , i bez svoje v o l j e , u b i t n o m e Evanđenje. Još više, p r o p o v i j e d a n j e b i s ­ mo sveli na prazno ime. K a o p r i m j e r s p o m i n j e m ono p r v o i najopćenitije. T k o nas p i s m e n o poduči d a s e z n a k o m križa obilježavaju o n i k o j i p o l a ­ ž u n a d u u I m e našeg G o s p o d i n a I s u s a K r i s t a ? K o j e nas s l o v o nauči d a s e u m o l i t v i o k r e n e m o n a Istok? K o j i n a m o d s v e t i h p i s m e n o o s t a v i riječi z a z i v n e m o l i t v e k o d posvete e u h a r i s t i j 4 5

46

' D u h S v e t i , V , 11. Riječju »nauk? pre\edosmo d o g m a , a »navještaj« s t o j i za k e r i g m a . O dogmi i kormiiii, vidi l'vod, I V . 2 5

w

118

48

50

- Što h t j e d e v e l i k i M o j sije k a d o d r e d i d a u H r a m u n e b u d e sve pristupačno s v i m a ? Neupućene o s t a v i i z v a n s v e t i h z i d i n a ; p r v e t r i j e m o v e d o d i j e l i čišćima; j e d i n o l e v i t e držaše z a d o s t o j ­ n e poslužitelje božanstva. Svećenicima p r e d a d e k l a n i c e , p a l j e ­ n i c e i ostalo bogoslužje. J e d n o g , i z a b r a n a m e đ u s v i m a , p r i p u s t i u Svetište, a l i n i n j e g a u v i j e k , v e ć samo j e d a n j e d i n i d a n u g o ­ d i n i . Čak i sat u d a n u o d r e d i za u l a z a k da bi r a d i s t r a n o s t i i nevičnosti p r e s t r a v l j e n g l e d a o Svetište n a d Svetištem ( B r 4, 20; Izl 30. 10; Lev 16). M o j sije d o b r o znaše u s v o j o j m u d r o s t i da se s t a l n o u p o t r e b l j a v a n o i l a k o d o h v a t l j i v o izlaže n e p o s r e d n u p r e ­ z i r u , d o k ono što uzmiče i što je r i j e t k o n e k a k o od n a r a v i s t v a ­ r a čeznuće. N a i s t i način A p o s t o l i i O c i što n a početku s t v a r a h u z a k o n e o životu C r k v e , o t a j s t v i m a čuvahu svetost skrovitošću i šut­ n j o m . E v o što j e s m i s a o n e p i s a n e P r e d a j e : s v j e t i n a n e s m i j e r a d i n a v i k l o s t i obescijeniti spoznaju n a u k a , jer se o njem ne v o ­ d i b r i g a . J e d n o je, n a i m e , n a u k , d r u g o p r o p o v i j e d a n j e . O n a u ­ ku se šuti, p r o p o v i j e d a n j e se razglašuje. O b l i k je šutnje i ne j a ­ snoća k o j o m s e služi. P i s m o k a d smisao n a u k a , n a k o r i s t čitača, čini teško s h v a t l j i v i m . .. I z t o g r a z l o g a s v i , doduše, g l e d a m o n a Istok, d o k m o l i m o , a l i nas j e m a l o k o j i z n a m o d a t a k o tražimo s t a r u d o m o v i n u , r a j što ga z a s a d i B o g u E d e n u , na I s t o k u (Post 2, 8). « 1 K n r IJ, 2.i-05. Mt 26. 26—29; Mk 14, 2 2 - 2 S ; i k 22, 10—20. **•' Riječ je o n e k H t e n i m a . ' Jos ie u BaztJjcno d o b a na svj/t d i s c i p l i n a a r c a n i : v j e r n i c i m o r a j u p r e d nekr.štcnima šutjeti o v j e r s k i m o t a j s t v i m a , ;,f

Stojeći o b a v l j a m o m o l i t v e u p r v i t j e d n i d a n , a l i s v i n e z n a ­ mo t o m e r a z l o g a , S u u s k r s l i s K r i s t o m i dužni tražiti što je gore (KoZ 3, 1), s t a j a n j e m se za v r i j e m e m o l i t v e ne sjećamo samo m i l o s t i što n a m j e d a t a n a u s k r s n i d a n , v e ć također činjenice d a j e taj d a n u n e k u r u k u s l i k a budućega v i j e k a . S t o g a M o j sije početni d a n n e n a z v a p r v i m , v e ć j e d n i m . R e č e : »Nasta v e č e r i n a s t a j u t r o , j e d a n dan« (Post 1, 5). K a o da se t a j d a n često v r a ­ ća! Z b o g toga j e t a j j e d i n i d a n i o s m i u k o l i k o p o s e b i p r e d o č u j e o n a j d a n k o j i je o d i s t a j e d i n i i o s m i , o k o j e m i p s a l m i s t g o v o r i u n a t p i s i m a n e k i h p s a l a m a (Ps 6 i 12). Riječ je o s t a n j u što d o ­ l a z i n a k o n o v o g v r e m e n a , o b e s k r a j n o m d a n u , d a n u bez večeri i j u t r a , o v i j e k u k o j i j e t r a j a n i u v i j e k m l a d . C r k v a nužno uči s v o j u d j e c u d a t o g d a n a o b a v l j a j u m o l i t v e stojeći, d a t r a j n i m s j e ć a n j e m n a beskonačni život n e b i s m o z a n e m a r i l i p o p u d b i n u z a ono p u t o v a n j e . S v a k a j e p e d e s e t n i c a sjećanje n a uskrsnuće što n a m p r e d s t o j i u vječnosti. O n a j , n a i m e , j e d i n i i p r v i d a n , s e d a m p u t a p o m n o ž e n s a s e d a m , daje s e d a m t j e d a n a svete p e desetice. O n a počinje p r v i m d a n o m i završava i s t i m k o j i s e u m e đ u v r e m e n u o d v i j a pedeset p u t a k r o z slične d a n e . S t o g a s l i čnošću oponaša vječnost, j e r u k r u ž n o m g i b a n j u o n d j e završava g d j e i počinje. C r k v e n i nas z a k o n i poučiše da se t o g a d a n a u m o l i t v i v a l j a držati u s p r a v n o : o č e v i d n i m s j e ć a n j e m p r e n o s e naš d u h iz sadašnjosti u budućnost. S v a k i m p o k l i c a n j e m i u s t a j a n j e m pokazujemo činom da smo, o b o r e n i p o g r i j e h u n a z e m l j i , č o v j e k o l j u b i j e m s v o g a S t v o r i t e l j a p o z v a n i n a t r a g u nebo. 67. N e b i m i d a n dostajao k a d b i h h t i o izložiti nezabilježe­ na c r k v e n a otajstva. Ostalo m i m o i l a z i m te p i t a m : iz k o j i h n a m pisama dolazi sama ispovijed vjere u Oca i S i n a i D u h a Sveto­ ga. Iz krsne predaje! A k o , dakle, iz krsne predaje crpimo da b i s m o položili v j e r o i s p o v i j e d u s k l a d u s k r s t o m , u k o l i k o d o s ­ l j e d n o s t p r a v o v j e r j a traži d a v j e r u j e m o k a k o s m o i kršteni, n e k n a m s n a g o m iste d o s l j e d n o s t i d o p u s t e d a i s k a z u j e m o h v a l u k o j a o d g o v a r a v j e r o i s p o v i j e d i . O t k l a n j a j u l i naš o b l i k s l a v o s p j e v a k a o n e p i s a m s k i , n e k n a m pruže p i s a n e d o k a z e z a v j e r o ­ i s p o v i j e d i ostalo što n a v e d o s m o ! I m a , d a k l e , m n o g o n e p i s a n o g , a o d v e l i k o g značenja z a o t a j s t v o . Z a r n a m t u j e d i n u riječ k o j a j e d o n a s d o p r l a o d O t a c a neće d o p u s t i t i ? M i j e nađosmo, p o j e d n o s t a v n o m običaju, p r i s u t n u u neizopačenim C r k v a m a . R i j e č n i j e n e z n a t n e v a ž n o ­ s t i , n i t i s n a z i o t a j s t v a pruža mršav d o p r i n o s . 68. I z n i j e s m o s m i s a o j e d n e i d r u g e r i j e č c e S a d ć e m o r e c i u čemu se m e đ u s o b n o slažu i po č e m u se r a z l i k u j u . M e đ u n j i m a 51

n e v l a d a proturječje, već s v a k a p r i d o n o s i v j e r i z a s e b n i smisao. U više ističe što se o d n o s i na nas, sa p o k a z u j e zajedništvo D u h a u o d n o s u n a B o g a . S t o g a s e služimo o b j e m a riječima. J e d n o m izražavamo d o s t o j a n s t v o D u h a , d r u g o m k a z u j e m o n j e g o v u m i ­ lost p r e m a n a m a . N a taj način B o g u i s k a z u j e m o s l a v u i u D u h u i s D u h o m . P r i t o m n e g o v o r i m o ništa s v o g a . R i j e č p r e u z e s m o i z G o s p o d i n o v a n a u k a kao i z p r a v i l a t e j e p r i m j e n j u j e m o n a ono što je u z a j a m n o u s k o p o v e z a n o i nužno v e z a n o u o t a j s t v i ­ m a . Što se u krštenju s k u p a b r o j i , po našem s u d u , nužno se n a l a z i objedinjeno i u ispovijedi vjere. No ispovijed vjere učin i s m o , t a k o reći, počelom i m a j k o m s l a v o s p j e v a . Što činiti? N e k nas uče d a n e k r s t i m o k a k o n a m j e p r e d a n o , d a n e v j e r u ­ j e m o k a k o b i s m o kršteni, d a n e s l a v i m o k a k o p o v j e r o v a s m o ! N e k n e t k o pokaže d a m e đ u t i m z b i l j a m a n e m a nužne i n e s l o m ­ l j i v e p o v e z a n o s t i , d a n o v o t a r s t v o u t o m n i j e uništenje s v e g a ! No p r o t i v n i c i ne prestaju posvuda govoriti da je slavopoj s a D u h o m S v e t i m bez p i s a m s k e osnove i t o m e slično. M i u t v r ­ d i s m o d a j e p o s m i s l u isto reći: s l a v a O c u i S i n u i D u h u S v e ­ tom i l i : slava Ocu i S i n u sa S v e t i m D u h o m . Ne smije se d o k i ­ n u t i i l i z a b a c i t i riječcu i zato što potječe i z s a m i h G o s p o d i n o v i h usta. n i t i što priječi da se p r i h v a t i sa zato što i m a isto značenje k a o i P r i j e p o k a z a s m o u čemu se m e đ u s o b n o r a z l i k u j u i po č e ­ m u sliče. Naše p o i m a n j e p o t v r đ u j e i A p o s t o l , j e r s e bez r a z l i k e služi o b j e m a riječima. J e d n o m v e l i : » U i m e n u G o s p o d i n a I s u s a K r i s t a i u D u h u našega B o g a « (1 Kor 6, 11). D r u g i p u t piše: »Okupiste se vi i m o j d u h s m o ć i G o s p o d i n a I s u s a Krista« (1 K o r 5 , 4). A p o s t o l n e v i d i n i k a k v u r a z l i k u a k o s e z a spajanje Imena upotrijebi veznik i l i prijedlog.

XX¥1II Pismo v e l i o ljudima da vladaju s Kristom. Protivnici to ne p r i z n a j u Duhu 69. P o g l e d a j m o j e l i m o g u ć e naći k a k v o o p r a v d a n j e našim O č e v i m a što uvedoše t a k v u u p o t r e b u . ' O n i k o j i počeše t a k o g o v o r i t i , više od_, nas podliježu p r i j e k o r i m a . 12

52 51

120

B a z i l i j e m i s l i na u i s a .

Doksologijski s Duhom.

121

P a v a o piše K o l o š a n i m a : »Vas što bjeste m r t v i p o p r i j e s t u ­ p i m a , s K r i s t o m suoživi« (Kol 1, 13). Z a r B o g p o k l o n i život s K r i s t o m s v o m e n a r o d u i C r k v i , a D u h d a n e m a života s K r i ­ stom? T o j e bezbožno i p o m i s l i t i ! K a k o o n d a n e b i b i l o p r a v e ­ dno da ono što je po n a r a v i p o v e z a n o i u v j e r o i s p o v i j e d i b u d e sjedinjeno? N i j e l i k r a j n j e tupoglavo ako ispovijedamo d a s u s v e t i s K r i s t o m — P a v a o s e l i iz t i j e l a i u s e l j a v a se k o d G o s p o ­ d i n a (2. Kor 5, 8) i n a k o n o d l a s k a (2 Tim 4, 6) n a l a z i se s K r i s ­ t o m —- a o n i , k o l i k o je do n j i h , D u h u ne p r i z n a j u da je s K r i s ­ t o m n i t i o n o l i k o k o l i k o s u l j u d i ? P a v a o sebe n a z i v a B o ž j i m s u r a d n i k o m u širenju Evanđelja (1 Sol 3, 2). A k o mi r e k n e m o z a D u h a S v e t o g a p o k o m e Evanđelje d o n o s i r o d u c i j e l o m s t v o ­ r e n j u p o d n e b o m d a j e s u r a d n i k , h o ć e l i p r o t i v n a s dići o p t u ž ­ n i c u bezbožnosti? K a o što i d o l i k u j e , život je o n i h što se p o nadaše u G o s p o d i n a » s k r i v e n s K r i s t o m u B o g u « i » k a d se K r i s t , naš život, p o j a v i , t a d će se i o n i p o j a v i t i s n j i m u slavi« (Kol 3, 3—4). D u h p a k života k o j i nas o s l o b o d i o d z a k o n a g r i j e h a (Rim 8 , 2) z a r n i k a k o n i j e s K r i s t o m n i t i u s k r o v i t u i t a j a n s t v e n u ž i v o ­ tu s n j i m e , n i t i u očitovanju s l a v e k o j u čekamo da se o b j a v i u s v e t i m a ? Mi smo baštinici B o ž j i i K r i s t o v i subaštinici (Rim 8, 17). D u h bi z a r bio razbaštinjen i bez u d j e l a u zajedništvu s B o g o m i n j e g o v i m P o m a z a n i k o m ? » S a m D u h svjedoči našem d u h u d a smo B o ž j a djeca« (Rim 8 , 16). M i p a k d a D u h u n e u z ­ v r a t i m o s v j e d o č a n s t v o m što ga o n j e g o v u zajedništvu s B o g o m naučismo o d G o s p o d i n a ? V r h u n a c j e b e z u m l j a ovo: m i se, u D u h u , v j e r o m u K r i s t a , n a d a m o da ć e m o s K r i s t o m s u u s k r s n u t i i s n j i m e u n e b e s i m a s u p o s j e s t i , k a d t i j e l o naše ništetnosti o d p u t e n o g p r e o b r a z i u d u h o v n o (Fil 3, 21; 1 Kor 15, 44), a D u h u ne d a j e m o u d j e l a u s j e d e n j u s K r i s t o m , u s l a v i i b i l o čemu d r u g o m što po n j e m u p o s j e d u j e m o . Z a r d a D u h u S v e t o m ništa n e p r i z n a m o o d o n o g čega sebe s m a t r a m o d o s t o j n i m a po s i g u r n u d a r u (Tit 1, 2) o n o g k o j i obeća zato što t o n a d i l a z i d o s t o j a n s t v o D u h a ? Držiš d a j e u s k l a d u s t v o j i m d o s t o j a n s t v o m da si u v i j e k s G o s p o d i n o m . Čekaš da budeš d i g n u t u z r a k , u o b l a c i m a n j e m u u susret, da bi u v i j e k b i o s G o s p o d i n o m (1 Sol 4, 17). D u h u p a k odričeš da j e s a d a s K r i s t o m ! T o t i činiš što k a o n e p o d n o š l j i v a h u l i t e ! j a onog progoniš k o j i D u h a b r o j i i s v r s t a v a s k u p a s O c e m i S i n o m . 70. O v o što s l i j e d i s r a m m e j e i d o d a t i . T i očekuješ d a ćeš s K r i s t o m b i t i p r o s l a v l j e n : »Jer s k u p a s n j i m t r p i m o d a b i s m o s n j i m e b i l i i proslavljeni« (Rim 8, 17). D u h a p a k s v e t o s t i ne slaviš s K r i s t o m k a o da n i j e d o s t o j a n iste časti k a o t i . Nadaš se 122

da ćeš i k r a l j e v a t i s K r i s t o m , a D u h a m i l o s t i zlostavljaš, j e r m u dodjeljuješ položaj r o b a i sluge. T o n e v e l i m d a b i h p o k a ­ zao d a j e t e k t o l i k a s l a v a što j e d u g u j e m o D u h u , već d a p o b i ­ j e m b e z u m n o s t o n i h što m u n i t o l i k o n e d a j u nego k a o b e z b o ž nost i z b j e g a v a j u zajedništvo s l a v e D u h a s a S i n o m i O c e m . T k o d a u z t o prođe bez u z d i s a j a ? N i j e l i t o l i k o jasno d a i d i j e t e m o ž e s h v a t i t i d a s u sadašnji događaji početak n a j a v l j e ­ n o g n e s t a n k a v j e r e (Lk 18, 8)? N e o s p o r i v o postade n e s i g u r n o . V j e r u j e m o u D u h a i b o r i m o se p r o t i v n j e g a u s v o j i m v l a s t i t i m v j e r o i s p o v i j e d i m a . K r š t a v a m o se i opet se b o r i m o . D u h a z a z i ­ v a m o k a o i z v o r n i k a života, a p r e z i r e m o g a k a o s u r o b a . B i n a m p r e d a n s O c e m i S i n o m , a p o t c i j e n j u j e m o ga k a o d i o s t v o r e ­ noga. Ti l j u d i k o j i ne z n a j u što t r e b a m o l i t i (Rim 8, 26), a k o su n a v e d e n i d a o D u h u r e k n u štogod uzvišeno, o b u z d a v a j u što n a d i l a z i m j e r u n j i h o v i h riječi, k a o d a s u d o s e g l i d o s t o j a n s t v o D u h a . N a p r o t i v , t r e b a l o b i d a žale s v o j u n e m o ć , j e r n a m riječi n e d o s t a j u d a s e z a h v a l i m o z a ono što d o ž i v l j a v a m o . D u h n a d ­ v i s u j e s v a k u p a m e t (Fil 4, 7) i umiče n a r a v i riječi k o j a po k n j i z i Mudrosti n e doseže n i n a j m a n j i d i o n j e g o v a d o s t o j a n s t v a . T u s t o j i : »Veličajte g a k o l i k o možete. O n j e p o v r h t o g a . Uzvisujući g a , u p o t r i j e b i t e sve s i l e . N e popuštajte, i p a k g a n e ćete doseći« (Sir 43, 30). D o i s t a , p o l a g a t ćete g r d n e račune z a t a k v e riječi. Čuste o d B o g a k o j i ne laže (Tit 1, 2) da je h u l a p r o t i v D u h a S v e t o g a n e ­ o p r o s t i v a (Mt 12, 32).

XXIX Nabrajanje crkvenih izvrsnika koji se u svojim spisima služiše riječju »sa« 71. S o b z i r o m na p r i g o v o r da s l a v o p j e v s Duhom n i j e z a ­ j a m č e n u P i s m i m a , evo što o d g o v a r a m o : a k o se ništa n e p i s a n o n e prihvaća, n e k s e n i t o n e p r i h v a t i . A l i a k o j e većina o t a j s t a v a u n a s udomaćena, i a k o s u nezabilježena, u z m n o g o d r u g o g p r i h v a t i t ć e m o i to. Držim, n a i m e , da je a p o s t o l s k i opsluživanje p r e d a j a k o j e n i s u zabilježene, P a v a o g o v o r i : » H v a l i m v a s što se u s v e m u m e n e sjećate i p r e d a j e držite k a k o v a m i predađoh« 123

(1 Kor 11, 2). »Čvrsto držite p r e d a j e što ih p r i m i s t e u s m e n o i l i pismeno« (2 Sol 2, 15). J e d n a je od t i h , o v d j e p r i s u t n a — h v a l o ­ s p j e v s Duhom, O n i što je na p o č e t k u narediše, predaše je p o ­ t o m c i m a . K a k o j o j j e u p o r a b a v r e m e n o m stalno r a s l a , d u g i m je o b i č a j e m ukorijeniše u C r k v e . A k o , dakle, p r e d vas izvedemo mnogo svjedoka, hoćemo l i k a o n a s u d u k a d nemarno p i s a m s k i h d o k a z a z a v r i j e d i t i p r e ­ s u d u oslobođenja? J a , n a i m e , m i s l i m d a »na i s k a z u d v o j i c e i l i t r o j i c e s v j e d o k a p o č i v a s v a k i sud« (Pnz 19, 15). A k o v a m j a s n o d o k a ž e m o d a j e d u g o t r a j n o s t n a našoj s t r a n i , z a r v a m s e neće učiniti p r i r o d n i m što v e l i m o d a j e i s t i n a k a d k a ž e m o d a o v a p a r n i c a n i j e p r o t i v nas? D r e v n e s e n a u k e n e k a k o nameću, j e r i m v e l i k a s t a r i n a daje strahopoštovanje. S a d ć u v a m n a b r o j i t i z a s t u p n i k e t e riječi. T i m e s e i s t o d o b n o prešutno pruža m j e r a z a v r i j e m e . Riječ n i j e započela s n a m a . I k a k o b i ? M i smo, m j e ­ r e n i v r e m e n o m u k o j e m n a s t a taj običaj, u i s t i n u , p o J o b o v o j riječi, »od jučer« (Job 8, 9). J a i p a k , a k o s m i j e m i z n i j e t i osobno svjedočanstvo, t u riječ č u v a m k a o k a k v u očinsku baštinu. P r i m i l i j e o d č o v j e k a k o j i p r o v e d e dugo v r i j e m e u B o ž j o j službi. On me k r s t i i u v e d e u c r k v e n u službu. A k o s a m razmišljam d a l i s e t k o o d d r e v n i h i s v e t i h l j u d i služio t i m riječima, s a d a o s p o r a v a n i m a , n a l a z i m i h m n o g o . D a v n i n a i m pruža v j e r o d o s t o j n o s t , a tančinom s e n a u k a n e daju. u s p o r e d i t i s o v i m a danas. J e d n i p r i j e d l o g o m s p a j a h u d i j e l o v e s l a v o s p j e v a , d r u g i v e z n i k o m . N i t k o n e mišljaše d a t i ­ m e r a d i nešto različito, b a r e m što s e tiče i s p r a v n a p o i m a n j a vjere.

n o g l a s n o s n j i m a i s k a z u j e m o h v a l u te i s a d a t a k o završavamo ovo p i s m o . B o g u O c u i S i n u , našem G o s p o d i n u I s u s u K r i s t u , s a svetim Duhom s l a v a i m o ć u v i j e k e v j e k o v a , A m e n « . N i t k o ne može r e ć i . d a s u t e riječi k r i v o t v o r i n a , D i o n i z i j e n e b i t o l i k o naglašavao d a j e v j e r o i s p o v i j e d i p r a v i l o p r e u z e o d a j e r e k a o u Duhu, j e r se taj izričaj r e d o v i t o u p o t r e b l j a v a o . N a p r o t i v , d r u ­ g i j e način t r e b a l o b r a n i t i . D i o n i z i j e i p o s r e d p i s m a o v a k o g o ­ v o r i p r o t i v s a b e l i j e v a c a : » A k o o t u d što postoje t r i osobe o n i t v r d e d a s u o d i j e l j e n e , one s u t r i , m a k a r o n i t o i n e h t j e l i ; i l i n e k n a p r o s t o d o k i n u božansko T r o j s t v o « . N o i K l e m e n t v e l i još s t a r o v j e k o v n i j e : »Nek živi B o g i G o s p o d i n Isus K r i s t i D u h Sveti«. 5 4

Poslušajmo k a k o I r e n e j , t a k o b l i z A p o s t o l i m a , u d j e l u Protiv krivovjerja n a p o m i n j e D u h a . K a ž e : » O n e što su se n e o ­ b u z d a n o p r i k l o n i l i v l a s t i t i m p o h o t a m a t e n i m a l o n e čeznu z a božanskim D u h o m , A p o s t o l s p r a v o m n a z i v a tjelesnima«. N a d r u g o m m j e s t u kaže: »Da n e b i s m o , nemajući d i j e l a n a b o ž a n ­ s k o m D u h u , i z g u b i l i nebesko k r a l j e v s t v o , A p o s t o l d o v i k u j e d a t i j e l o n e m o ž e baštiniti k r a l j e v s t v o n e b e s k o « . 55

O n o m tko E u z e b i j a P a l e s t i n s k o g s m a t r a zbog njegova v e l i k o g i s k u s t v a v j e r o d o s t o j n i m m o ž e m o u n j e g a p o k a z a t i iste riječi iz Dvoumicd o mnogoženstvu preda. Potičući sebe na p o ­ sao o v a k o g o v o r i : » Z a z i v a m o s v e t o g a B o g a , p r o s v j e t i t e l j a p r o ­ r o k a , po našem S p a s i t e l j u I s u s u K r i s t u , sa svetim Duhom«. 5 6

72. T u s u s l a v n i I r e n e j , K l e m e n t R i m s k i , D i o n i z i j e R i m s k i , D i o n i z i j e A l e k s a n d r i j s k i . D i o n i z i j e A l e k s a n d r i j s k i — neobično je čuti — na idući način dovršava i z l a g a n j e u s v o m d r u g o m p i s m u r i m s k o m i s t o i m e n j a k u Prigovor i Obrana. N a v o d i m v a m v l a s t i t e riječi tog muža: » U s k l a d u s a s v i m a n j i m a i j e r o d svećenika i s p r e d sebe p r e u z e s m o v j e r o i s p o v i j e d i p r a v i l o , j e d -

73. U s t a n o v i s m o d a v e ć O r i g e n , k a d izlaže P s a l m e , n a m n o g i m m j e s t i m a i s k a z u j e s l a v u s Duhom Svetim. O r i g e n p a k n i j e i m a o u s v e m u z d r a v e p o j m o v e o D u h u . U z a sve to, b o j e ć i s e snage običaja, i o n n a m n o g i m m j e s t i m a o D u h u izreče p r a ­ v o v j e r n e riječi. M i s l i m d a u šestom d i j e l u s v o j i h Tumačenja na Ivanovo Evanđelje o t v o r e n o kaže da se D u h u t r e b a k l a ­ n j a t i . Piše d o s l o v c e : » K u p e l j s v o d o m označuje čišćenje duše k o j a j e o p r a n a o d s v a k e grješne l j a g e . U z t o n i j e ništa m a n j e , s n a g o m z a z i v a , počelo i i z v o r m i l o s n i h d a r o v a z a o n o g t k o s e

D i o n i z i j e A l e k s a n d r i j s k i v e o m a je značajan za p o v i j e s t t r o j s t v e n e dogme. S n j i m e počinje r a z d o b l j e t r i n i t a r n i h r a s p r a v a koje će p o t r e s a t i C r k v o m u A r i j evo v r i j e m e . B i o j e b i s k u p u A l e k s a n d r i i i od g. 247. do 265. U j e d n o m je p i s m u i z v i j e ­ stio Ka lista il da se u l i b i j s k o m Pen!::poJisu k-'ivo uči o božanskoj T r o j i c i . D i o n i •/.'<-e je uišamo na sab5hjo\>ku Zc.b'adu V j e r n i c i su P e n t a p o ' i s a m o l i l i D i o n i z i j a da tokne svoje mišljenje J s p o i r n m p i l a r i i m a . čini se da je D i o n i z i j e u p o b i j a n j u hi.btnja."Lznu\ odveć naglasio T i o j s u o , a jedinstvo ostavio u s j e n i . L i o - j d , nezado­ v o l j n i , obraćaju se p a p i i>iomz.iju i Tuže Đioniz'ia A l e k s a r d p j s k o g <, viseboštva H v o j i c a Dio n / i ja g. 258—260 ulaze n n-olovku i a s p r a v u . D i o n i z i j e A l e k s a n d r i j s k i • ri'n-'išc p i v d r i m s k i m : \ u n i z l i e m b i ; m i f i s v o i o \ jeru. P r i t v o r f O-hnn.ia, iz koje • •ili ?* B a ' / i i i i c , o d g o d u r. n i o n u r i i a na p'smo sto mu ga ie uputio p a p a . O O i o n i z i ]ii i navede-.im n i c r . i r i m a iz njcogvr cijela v i d i W. A. B T E N E R T , Dionys>os, 9, H). 83. 84; C h . L. F E L T O E , T l i e L e t t e r s a n d o l h e r Rcmai'is of Dionvsios of A!exandria, C a m b r i d g e , 1904. D i o n i z i j e v i se u l o m c i nalaze i u P L , 5, 1128 A B .

O K l e m e t u R i m s k o m i n a v e d e n o m t e k s t u v i d i T . J . ŠAGI-BUNIĆ, Povijest, 67—88. 81; A. J A U B E R T , Clement, 91; J. A. K L E I S T , The Epistles of St. Clement of Rome, L o n d o n , 1946, 45. K l e m e n t o v se u l o m a k nalazi u P G , 1, 457 D. I r e n e i (g. 140—20.2) je p r i j e N i c e j s k o s s a b o r a s i g u r n o jedan od najvećih teolo­ ga. U s p . T. J. ŠAGI-BUNIĆ. Povijest, 409—471. Irenejevi su u l o m c i u P G , 7. 1142 B C ; 1145 C — l 146 A . Z a s a d jedino i z B a z i l i j e v a s p i s a znamo z a t o E u z e b i j e v o djelo. U s p . B . P R U ­ C H E , Basile, 507, b i b l j . 3. O r i g e n (g. 185—254) je otac istočne teologije. P o d n j e g o v i m je u t j e c a j e m i B a z i l i j e , i a k o n e p r e u z i m a sve Origenove t v r d n j e , već i h n a j p r i j e p o m n o važe. B a ­ z i l i j e je na poseban način k a o tumač B i b l i j e učio od O r i g e n a . Također- je od njega preuzeo v e l i k u l j u b a v p r e m a s p o z n a j i . O O r i g e n o v u u t j e c a j u n a B a z i l i j a , v i d i J . G R I B O M O N T , Origenisme, 281—294. • s« Tekst se n a l a z i u P G , 14, 257 A. V i d i C. B L A N C , Origene, 254. 255. 257.

5 3

53

1

1

1

124

5 7

58

54

55

56

57

125

p r e d a j e božanstvu T r o j s t v a k o j e j e dostojno klanjanja«. Piše, n a d a l j e , u Tumačenjima poslanice Rimljanima: »Svete sile shvaćaju Jedinorođenca i božanstvo D u h a - S v e t o g a « , T a k o , d r ­ žim, s n a g a P r e d a j e često n a v o d i l j u d e d a p r o t u r j e č e s v o j i m osobnim naucima. 59

N i A f r i č a n i n u , p o v j e s n i k u , t a j o b l i k s l a v o s p j e v a n e bijaše t a j n o m . To se v i d i iz p e t o g d i j e l a n j e g o v a Kratkog pregleda vremena g d j e o v a k o z b o r i : » M i što z n a m o m j e r u i za te riječi i nije n a m nepoznata milost vjere, zahvaljujemo O c u k o j i n a ­ m a , s v o j i m a , p o k l o n i S p a s i t e l j a s v e m i r a , G o s p o d i n a našega I s u s a K r i s t a . N e k mu je s l a v a i čast sa Svetim Duhom u v j e ­ kove«. 60

O s t a l a j e svjedočanstva m o ž d a m o g u ć e sumnjičiti. A k o s u k r i v o t v o r e n a , teško j e o t k r i t i p r i j e v a r u j e r j e r a z l i k a samo u j e d n o m s l o g u . O v a što i h n a v e d o s m o z b o g d u l j i n e izričaja u m ; ču p r i j e v a r i i n j i h o v o se svjedočanstvo l a k o d a d e p r o v j e r i t i u samim spisima. Još ću n a d o d a t i ovo što bi u d r u g i m p r i l i k a m a b i l o odveć n e z n a t n o d a s e n a v o d i , a l i j e m e n i k o j i s a m optužen s n o v o t a r s t v a z b o g v r e m e n s k e d r e v n o s t i nužno k a o svjedočanstvo. Naši O c i držahu z g o d n i m d a s e m i l o s t v e č e r n j e g s v j e t l a n e p r i m a šutke, v e ć d a s e o d m a h z a h v a l i č i m s v j e t l o s t sine. T k o j e z a č e ­ t n i k o n i h z a h v a l n i h riječi p r i p o j a v i s v j e t l a , n e b i s m o z n a l i k a ­ z a t i . S v i j e t se p a k služi s t a r i n s k o m riječi i n i k a d n i t k o n i j e s m a t r a o p r i j e s t u p o m a k o se kaže: » H v a l i m o O c a i S i n a i S v e t o g D u h a Božjeg«. T k o p o z n a A t e n o g e n o v h v a l o s p j e v što g a o n o s t a v i u č e n i ­ c i m a k a o d r u g i oproštaj k a d s e v e ć žurio savršenosti p o v a t r i , z n a k a k v a j e m i s a o mučenika o D u h u . 61

T o l i k o o tome. 74. G d j e s m j e s t i t i v e l i k o g G r g u r a i n j e g o v e riječi? Z a r n e s A p o s t o l i m a i P r o r o c i m a ? Bijaše on m u ž što je h o d i o u i s t o m D u h u k a o i o n i . Čitav j e Život išao s t a z a m a s v e t i h , u s v e m v i j e ­ k u najtočnije opsluživaše evanđeoski način življenja. V e l i m d a 0 2

T e k s t u P G , 14, 949B. U s p . J. S C H E R E R , Le Commentaire d'Origene sur Rom i l i , 5.V, 7, Le C a i r e , 1957, 96. 158—161. Riječ j e o S e k s t u J u l i j u Afričaninu k o j i u m i r e g . 240. U s p . B . P R U C H E , Ba: ile, 508 bilj'. 2. Možda je to A t e n a g o r a k o j i u m i r e g. 169. Riječ je o G r g u r u Čudotvorcu (g. 213—270). Od G r g u r a je B a z i l i j e preuzeo m i s a o da se sve što p o s t o j i d i j e l i u d v a t a b o r a . Na. j e d n o j je s t r a n i B o g k o j i svime gospoduje, n a d r u g o j s t v o r e n j a k o j a služe B o g u . Polazeći o t u d , B a z i l i j e j e u teolo­ g i j i odlučno o d b i o s u b o r d i n a c i o n i z a m . U s p . J . G R I B O M O N T , Origenisme, 281. 59

60

61

62

126

se z a i s t a ogrješujemo o I s t i n u ako ne u b r o j i m o u Božje u k u ­ ćane tu dušu što p o p u t s j a j n o g i v e l i k o g svijećnjaka sjaše u Božjoj C r k v i . G r g u r je uz pomoć D u h a imao s i l n u moć n a d z l i m d u s i m a . P r i m i o j e t o l i k u m i l o s t riječi u privođenju p o g a n ­ s k i h n a r o d a poslužnosti v j e r e (Rim 1, 5) da je uzevši samo s e ­ d a m n a e s t kršćana p o s p o z n a j i p r i v e o B o g u s a v n a r o d , građane i s e l j a k e . Premještaše i rječna k o r i t a zapovijedajući im m o ć n i m K r i s t o v i m i m e n o m . Isuši i močvaru, r a z l o g svađe m e đ u l a k o ­ m o m b r a ć o m . Proročanstva m u b i j a h u t a k v a d a ništa n e z a o s ­ t a j u z a proročanstvima v e l i k i h p r o r o k a . Uopće, b i l o b i p r e d u g o n a b r a j a t i s v a čudesa č o v j e k a k o g a z b o g p r e o b i l j a d a r o v a što i h u n j e m u učini D u h u s v a k o v r s n o m čudu, u z n a k o v i m a i z n a ­ m e n j i m a , čak i s a m i c r k v e n i n e p r i j a t e l j i j a v n o proglasiše d r u ­ g i m M o j s i j e m . T a k o u s v a k o j n j e g o v o j riječi i d j e l u što i h učini p o m i l o s t i sjaše nešto k a o svjetlost, z n a m e n n e b e s k e m o ć i k o j a g a j e n e v i d l j i v o p r a t i l a . Još j e i danas v e l i k o p r e m a n j e m u d i ­ vljenje njegovih zemljaka. Uspomena je na nj u C r k v a m a m l a d a i u v i j e k svježa. N i k a k v o j e v r i j e m e n e t a m a n i . O s i m o n o g što o n o s t a v i C r k v i n e b i n a d o d a n n i k a k a v običaj i l i riječ, i l i k a k a v o t a j s t v e n i o b r e d . S t o g a m n o g o o d o n o g što s e u n j i h vrši i m a z b o g d r e v n o s t i u s t a n o v l j e n j a nesavršen i z g l e d , j e r n j e g o v i n a s l j e d n i c i u r a v n a n j u C r k v a m a ništa k a o d o d a t a k n e htjedoše p r i h v a t i t i o d o n o g što s e n a k o n n j e g a iznašlo. J e d n a j e o d G r g u r o v i h u s t a n o v a i sad o s p o r a v a n i s l a v o p o j . C r k v a g a j e očuvala i z G r g u r o v e p r e d a j e . T k o s e m a l o prošeta, n e t r e b a m n o g o t r u d a da se o t o m posve osvjedoči. S p i s i što i h o s t a v i naš F i r m i l i j a n svjedoče d a j e i o n isto v j e r o v a o . O n i što s u d r u g o v a l i s a s l a v n i m M e l e c i j e m t v r d e d a je i on b i o t o g mišljenja. A l i z a r m o r a m o s p o m i n j a t i prošlost? Z a r t a riječ n i j e još i sad, n a I s t o k u , j e d i n o s r e d s t v o r a s p o z n a v a n j a p r a v o v j e r n i h u k o l i k o i h razlučuje k a o b i l j e g ? K a k o čuh o d n e k o g M e z o p o t a m i j c a , č o v j e k a vješta j e z i k u i z d r a v a s u d a , n i j e uopće, sve k a d b i s e i h t j e l o , drukčije m o ­ guće g o v o r i t i u g o v o r u n j e g o v a k r a j a . O n i s u p r i s i l j e n i s l a v o ­ poj i z r i c a t i v e z n i k o m i , i l i točnije, o d g o v a r a j u ć i m riječima s v o g n a r o d n o g g o v o r a . T a k o se izražavamo i mi K a p a d o č a n i u d o ­ m a ć e m j e z i k u j e r j e D u h p r e d v i d i o u v r i j e m e diobe j e z i k a (Post 11, 1—9) k o r i s t te riječi. Zašto gotovo s a v Z a p a d , o d I l i ­ r i k a d o g r a n i c a z e m l j e što j e m i n a s t a n j u j e m o , u v e l i k e c i j e n i t u riječ? 127

75. K a k o s a m j a n o v o t a r i k o v a č n o v i j i h riječi, k a d s a m z a tu riječ n a v e o kao začetnike i b r a n i o c e c i j e l e n a r o d e i gradove« običaj d r e v n i j i o d s v a k o g l j u d s k o g p a m ć e n j a i l j u d e , s t u p o v e C r k v e , odlične u s v a k o j s p o z n a j i i moči D u h a ? P o r a d i t o g a s e p r o t i v nas diže t a ratnička četa. S v a k i g r a d i selo, pa i n a j z a b i t n i j i k r a j e v i , p u n i su naših opadača. Tužno j e t o i žalosno z a s r c a o n i h k o j i traže m i r . A H j e r j e određena v e l i k a n a g r a d a za u s t r a j n o s t u p a t n j a m a za v j e r a (Heb 10, 35—36), n e k o n i b r u s e mač, oštre s j e k i r u , p a l e v a t r a žešću o d b a b i l o n s k e (Dn 3), n e k s v a s r e d s t v a m u č e n j a p o k r e n u p r o t i v nas, m e n i ništa n i j e t a k o strašno k o l i k o t o d a s e n e b i h bojao p r i j e t n j a koje G o s p o d i n u p r a v i o n i m a što h u l e n a D u h a . O n o što r e k o s m o p a m e t n i m j e l j u d i m a d o s t a t n a o b r a n a . U p o t r e b l j a v a m o riječ k o j a j e d r a g a i p o z n a t a s v e t i m a , a l i i u t ­ v r đ e n a običajem. P o k a z a n o j e d a bijaše u d o m a ć e n a u C r k v a m a o d časa k a d j e naviješteno Evanđelje sve d o s a d a . A l i još j e najvažnije d a n j e n s m i s a o o d g o v a r a v j e r i i s v e t o s t i . K o j e o p r a ­ v d a n j e s e b i p r i p r e m a m o z a v e l i k sud? S v o o v o : n a s l a v l j e n j e D u h a n a j p r i j e n a s n a v e d e čast što m u j e i s k a z a G o s p o d i n k a d ga u krštenju v e z a u z a se i O c a ; p o t o m , u v o đ e n j e s v a k o g od nas u s p o z n a n j u B o g a p o s r e d s t v o m j e d n a k o g upućivanja. N o s t r a h o d božanskih p r i j e t n j a najviše udaljivaše našu m i s a o o d svakog nedostojnog i n i s k o g p o i m a n j a D u h a Svetoga. Što ć e p a k reći p r o t i v n i c i ? K a k v u ć e o b r a n u pružiti z a h u l u ? N i t i s u poštivali čast što j e i s k a z a G o s p o d i n , n i t i s e b o j a h u n j e g o v i h p r i j e t n j a . S a m i m o g u odlučiti o s v o j o j s u d b i n i . M o g u s e v e ć s a d a o b r a t i t i . O s o b n o n a d a sve želim d a d o b r i B o g pruži svoj m i r k o j i ć e v l a d a t i u s v i m s r c i m a , k a k o b i s e t i l j u d i što se srde i snažno rote p r o t i v nas s m i r i l i u D u h u b l a g o s t i i l j u b a ­ v i . O s t a n u l i s k r o z ogorčeni i n e u k r o t i v i , n e k n a m B o g d a d e d a s t r p l j i v o p o d n o s i m o što n a m čine n a žao. U i s t i n u , o n i m a što u s e b i nose s m r t n u o s u d u , n i j e teško t r p j e t i z a v j e r u . K u d i k a m o i m j e nepodnošljivi j e d a s e z a n j u n i s u n i b o r i l i . A t i e t i m a n i j e t o l i k o teško d a u n a t j e c a n j u p r i m a j u u d a r c e k o l i k o k a d uopće n e b i b i l i p r i m l j e n i u trkalište. A l i j e možda s a d v r i j e m e šutnje, k a k o reče m u d r i S a l a m u n (Prop 3 , 7). K o j a je, n a i m e , k o r i s t v i k a t i u v j e t a r k a d j e s i l n i v i h o r z a h v a t i o s v i ­ jet? O n k a o o b l a k prašine o k o i s p u n i i posve u z n e m i r i o b m a ­ n o m k r i v i h zaključaka m i s a o o n i h što prihvatiše R i j e č . S v a k o je u h o p u n o g l a s n i h i neobičnih šumova. S v e je u z d r m a n o i u o p a s n o s t i da se sruši. 128

X X X P r i k a z ' sadašnjeg s t a n j a u c r k v a m a 76. S čime, d a k l e , da u s p o r e d i m o sadašnje stanje? Z a i s t a j e slično p o m o r s k o j b i t c i što j e i z s t a r i h r a z m i r i c a i v e l i k e m e ­ đusobne mržnje započeše l j u d i vični b o j e v i m a i ratnički r a s ­ položeni. P o g l e d a j samo o v u s l i k u : b r o d o v l j e strašno n a p a d a s j e d n e i druge strane. G n j e v se penje do neumoljivosti, l j u d i n a v a l j u j u j e d n i na d r u g e I zameće se okršaj. P r e t p o s t a v i , a k o želiš, da žestoka o l u j a b r o d o v l j e d o v o d i u p o m u t n j u i da g u s t a i n e p r e ­ s t a n a t m i n a i z o b l a k a z a s t i r e sav v i d i k t a k o d a s e više n e m o ž e lučiti p r i j a t e l j o d n e p r i j a t e l j a j e r s e r a d i z b r k e z n a k o v i n e d a ­ du raspoznatl. S l i c i r a d i s l i k o v i t o s t i još n a d o d a j m o n a b u j a l o m o r e , s v r h a d o d n a ispremješano, žestoki p l j u s a k što b i j e i z o b l a k a i s t r a ­ hovito udaranje valova od zapljuskivanja. V j e t r o v i sa s v i h s t r a n a u d a r a j u u isto m j e s t o , c j e l o k u p n o s e b r o d o v l j e s u k o b l j u je. O d l j u d i što s u u p r v o m b o j n o m r e d u j e d n i p o s t a j u i z d a j i c e i z a v r i j e m e s a m o g s u k o b a odlaze n e p r i j a t e l j u ; d r u g i s u p r i s i ­ l j e n i d a i s t o d o b n o o d b i j a j u lađe što i h n a g o n e v j e t r o v i , d a n a ­ v a l j u j u na napadače i međusobno se u b i j a j u u p o b u n i što je i z a z i v a z a v i s t za v o d s t v o m i želja p o j e d i n c a da v l a d a . Uz to z a m i s l i da je cijelo more ispunjeno pomiješanom i n e r a z g o v i j e t n o m b u k o m v j e t r o v a što u o k o l o huče, s p l a v i l a k o j a s e s u d a r a j u , v a l o v l j a što šumi i b o j n e v i k e r a t n i k a što p r i z b i ­ vanjima izgovaraju svakojake krikove. N i t i zapovjednikov niti k o r m i l a r e v s e čuje glas. N e r e d i p o m e t n j a s u n e o p i s i v i . P r e o b i l j e u nedaćama z b o g očajanja z a život o d u z i m a s v a k u b o j a z a n d a s e počini greška. T o m e n a d o d a j i n e k u strašnu bolest z a s l a ­ v o m j e r m o r n a r i , m a k a r b r o d već tone u d u b i n u , j e d n i d r u g i m a ne popuštaju u b o r b i za p r v o m j e s t o . . 77. S a s l i k e s a d prijeđi n a s a m i u z r o k z l a . Z a r s e nekoć n i j e činilo d a a r i j e v s k i r a s k o l , o d i j e l j e n z a s t r a n k u k o j a j e n e p r i j a ­ t e l j s k a B o ž j o j C r k v i , j e d i n i s a m p o s e b i n e stajaše u p r o t i v n i č ­ k o m b o j n o m redu? K a d n a k o n dugotrajne i mučne p r e p i r k e navališe n a nas o t v o r e n i m s u k o b o m , r a t s e r a z d i j e l i n a m n o g e d i j e l o v e i b e z b r o j načina. U s v i r n a z a v l a d a n e p o m i r l j i v a m r ž ­ n j a z b o g općeg n e p r i j a t e l j s t v a i z a s e b n i h sumnjičenja. N i j e l i ovo l j u l j a n j e C r k a v a još s u r o v i j e o d b i l o k o j e m o r ­ s k e o l u j e ? N j i m e s u p o m a k n u t e sve otačke g r a n i c e . S v a k i m e ­ đaš i s v a k a o g r a d a z a n a u k j a k o s u u z d r m a n i . S v e s e r a s p a d a . 129

D r m a s e što stajaše n a l o m n u t e m e l j u . Padajući j e d n i n a d r u g e , uzajamno se obaramo. A k o vas p r i j e ne pogodi n e p r i j a t e l j , r a ­ n j a v a pomoćnik. Padneš l i p o g o đ e n , b o j n i d r u g g a z i p r e k o tebe. Međusobno smo t e k t o l i k o s j e d i n j e n i što zajednički m r z i m o n e p r i j a t e l j e . K a d n e p r i j a t e l j i o d u , s m j e s t a s e između sebe p r o ­ m a t r a m o k a o n e p r i j a t e l j i . T k o b i stoga m o g a o p r e b r o j i t i m n o ­ štvo b r o d o l o m a ? J e d n i potonuše s n e p r i j a t e l j s k e n a v a l e ; d r u g i i z p o t a j n e zasjede s a v e z n i k a ; treći p o r a d i n e i s k u s t v a v o đ a . T a ­ k o i j e d n e C r k v e s a s v o j i m l j u d i m a udariše, t a k o reći, p o d v o ­ d o m n a heretičke g r e b e n e t e s e razbiše; d r u g e dozivješe b r o ­ d o l o m u v j e r i , ako s u s e n e p r i j a t e l j i s p a s i t e l j s k e M u k e d o k o p a l i kormila. Z a r n e m i r i što i h prouzročiše p r v a c i o v o g a s v i j e t a n e t r e s u n a r o d i m a s i l n i j e nego i k o j a o l u j a i v i h o r ? C r k v e z a i s t a z a s t i r e c r n a i tužna t a m n a n o ć j e r s u luči s v i j e t a što i h B o g p o s t a v i d a r a s v j e t l j u j u duše n a r o d a p o s l a n e u p r o g o n s t v o . P r e t j e r a n o s t u međusobnoj s v a d l j i v o s t i p r v a c i m a o d u z i m a s v a k i osjećaj, d o k je s t r a h od općeg uništenja v e ć u z a s j e d i . O s o b n o je n e p r i j a t e ­ l j s t v o postalo značajnije nego općeniti i j a v n i o k r š a j . S l a v a zbog pobjede n a d v l a s t i t i m n e p r i j a t e l j i m a s t a v l j e n a je p r e d zajedničko d o b r o s v i h , j e r se časovito uživanje u časti više c i ­ jeni od nagrada ostavljenih za kasnije. Stoga svi podjednako, v e ć p r e m a s v o j i m mogućnostima, u s m j e r u j u j e d n i n a d r u g e svoje ubilačke r u k e . G o t o v o v e ć c i j e l u C r k v u i s p u n j a , izvrćući s n a d o d a v a n j i m a i ispuštanjima i s p r a v n i n a u k v j e r e , t a h r a p a v a v i k a l j u d i što s e u p r o t u s l o v l j u glože, t a n e r a z g o v i j e t n a h u k a i nerazlučiva j e k a n e p r e s t a n e b u k e . J e d n i s u , n a i m e , s t a p a n j e m osoba z a v e d e n i n a židovstvo, d r u g i s u p r o s t a v i j a n j e m n a r a v i n a p o g a n s t v o , j e r i m n i bogoduho P i s m o nije dovoljno kao posrednik, n i t i aposto­ lske predaje m o g u d a i h p o t a k n u n a međusobno i z m i r e n j e . J e ­ dino je mjerilo za prijateljstvo: s d r u g i m govoriti po v o l j i . N a ­ p r o t i v , n e s l a g a n j e u mišljenjima d o v o l j a n j e i z v o r z a n e p r i j a ­ t e l j s t v o . I s t o v j e t n o s t u pogrešci p o u z d a n i j a je za zajedništvo u p o b u n i , nego b i l o k o j i savez u r o t n i k a . S v a t k o je teolog. Čak i o n a j čija je duša žigosana b e z b r o j ­ n i m m r l j a m a . S t o g a n o v o t a r i v e o m a l a k o d o l a z e d o istomišlje­ n i k a , a s a m o o d a b r a n i c i i g r a m z l j i v c i za vlašću istisnuše u p r a v u p o s t a v l j e n u o d D u h a S v e t o g a i m e đ u s o b n o p o d i j elise c r k v e n a predsjedništva. K a k o s u evanđeoske n a r e d b e z b o g n e r e d a p o s ­ v e m a poremećene, g u r a n j e j e n a viša m j e s t a n e i z r e c i v o . S v a t k o t k o se želi p o k a z a t i služi se s i l o m da se d o k o p a predstojništva. 130

I z t e želje z a v l a d a n j e m n e k o j e strašno bezvlađe o b u z e l o n a ­ rode. O p o m e n e g l a v a r a posve s u n e d j e l a t n e i u z a l u d n e . S v a k i p o j e d i n a c u d i m u n e z n a n j a drži d a m u uopće n e t r e b a n i k o g a slušati, v e ć d a n a n j s p a d a d r u g i m a g o s p o d a r i t i . 78. I z t i h r a z l o g a šutnju držah k o r i s n i j o m o d g o v o r a , j e r s e u t o l i k o j b u c i n e može r a z a b r a t i l j u d s k a riječ. A k o s u C r k v e n j a k o v e riječi i s t i n i t e d a »se riječi m u d r a c a slušaju n a m i r u « (Prop 9, 17), n i m a l o n i j e u p u t n o da u sadašnjem s t a n j u g o v o ­ r i m o o tome. M e n e zadržava i o v a p r o r o č k a riječ: » M u d a r će č o v j e k u ono v r i j e m e šutjeti, j e r j e nadošlo z l o v r i j e m e « ( A m 5 , 13). O v o j e t o v r i j e m e . J e d n i d r u g i m a p o d m e ć u n o g u ; n e k i gaze p o o n o m k o j i j e p a o ; d r u g i i m povlađuju. N e m a g a t k o b i i z sućuti pružio r u k u o n o m e t k o s e k o l e b a . I p a k , p o s t a r i n s k o m z a k o n u , t k o bez p o m o ć i o s t a v i n e p r i j a t e l j e v o živinče, p a l o p o d t e r e t o m , bijaše podložan k a z n i (Izl 23, 5). S a d n i j e t a k o . Zašto? L j u b a v s e p o s v u d a o h l a d i l a ; nestao je bratski sklad; slozi se ni za ime ne zna. Opomena iz l j u b a v i više n e m a . N i g d j e kršćanskog s r c a , n i g d j e sućutne suze. N i k o g n e m a tko bi slabom u v j e r i pritekao u pomoć. N a p r o t i v , t o l i k a s e međusobna mržnja r a s p l a m s a l a m e đ u s u n a r o d n j a c i m a d a s e l j u d i više vesele nedaćama bližnjega, nego v l a s t i t i m u s p j e s i m a . K a o što u v r i j e m e k u g e z b o g saobraćaja s v e ć okuženima i o n i obole k o j i p o m n o paze k a k o žive t e s o s t a l i m a isto z l o p a t e , t a k o i s a d s v i postadosmo j e d n i d r u g i m a slični j e r nas z a v i s t što o b u z e naše duše v o d i n a t j e c a n j u u z l u . S t o g a z a s j e d a j u n e o p r o ­ s t i v i i oštri istražitelji pogrešaka. N e r a z u m n i I z l o b n i c i rasuđuju d o b r o . Čini se da se zlo t o l i k o u nas u k o r i j e n i l o da smo p o s t a l i n e r a z u m n i j i o d n e r a z u m n i h životinja j e r s e životinje iste v r s t e m e đ u s o b n o o k u p l j a j u , d o k m i v o d i m o najoštriji r a t p r o t i v s v o ­ j i h srodnika. 79. I z s v i h t i h r a z l o g a t r e b a l o j e d a šutim. N o l j u b a v j e v u ­ k l a na d r u g u s t r a n u . N i j e tražila svoje (1 Kor 13, 5), v e ć da s v l a d a sve n e p r i l i k e v r e m e n a i o k o l n o s t i . Poučiše nas i mladići u B a b i l o n u (Dn 3, 12) da s a m i , i a k o n e m a n i k o g t k o bi b i o uz v j e r u , d o k r a j a izvršimo s v o j u dužnost. O n i p o s r e d o g n j a s l a više B o g a i n i s u s e o b a z i r a l i n a mnoštvo p r e z i r a t e l j a i s t i n e , v e ć s u , m a d a t r o j i c a , s a m i s e b i d o s t a j a l i . P o r a d i toga n i nas n e p r e ­ straši o b l a k n e p r i j a t e l j a , v e ć n a d u položismo u p o m o ć D u h a t e smo i s t i n u navješćivali u s v o j s l o b o d i . B i l o b i inače n a j j a d n i j e d a h u l i t e l j i D u h a m o g u bez poteškoće i b e z o b z i r n o u s t a j a t i p r o ­ t i v v j e r s k o g n a u k a , a d a m i k o j i i m a m o t a k v o g Zaštitnika i B r a n i t e l j a o k l i j e v a m o služiti riječ što s e i z otačke P r e d a j e sve do d a n a s v j e r n o čuva u t i j e k u sjećanja. 131

Žar j e tvoje i s k r e n e l j u b a v i u v e l i k e r a s p i r i v a o m o j u r e v ­ nost. Čvrstina i šutljivost t v o j e ćudi j a m č i d a r e č e n o n e ć e b i t i i z n e s e n o p r e d s v j e t i n u . O n o se, doduše, n e m o r a s k r i v a t i , a l i b i s e r j e ne t r e b a b a c a t i p r e d s v i n j e (Mt 7, 6). T o l i k o o tome. A k o t i rečeno dostaje, n e k j e t o k r a j našeg i z l a g a n j a . Čini l i t i s e n e p o t p u n i m , možeš bez z a v i s t i

marljivo

d a l j e tražiti i

s v o j e z n a n j e p r o d u b i t i p i t a n j e m k o j e n e teži z a n a d m e t a n j e m . G o s p o d i n ć e p r e k o nas i l i p o n e k o m d r u g o m n a d o p u n i t i što n e ­ dostaje p o s p o z n a j i što j e D u h d a j e o n i m a k o j i s u g a d o s t o j n i .

B I B L I O G R A F I J A L. A B R A M O W S K I , Eunomios, u Reallexicon Christentum, V I , Stuttgart, 1966, 936—947.

filr

Antike

und

A. A N G E L I , Basilio di Cesarea, M i l a n o , 1968. R. A R N O U , Unite numerigue et unite de nature chez les Pereš apres le Concile de Nicee, u Gregorianum, 15 (1934), 242—254. G. B A R D Y , Uheritage litteraire d'Aetius, u Revne d'Histoire ecclesiastique, 24 (1928), 809—827. G. B A R D Y , Macedonius et les macedoniens, u Dictionnaire de Theologie Catholique, I X , 2, 1464—1478. G. J. M. B A R T E L I N K , Observations de saint Basile sur la langue biblique et theologique, u Vigiliae Christianae, 17 (1963), 85—104. J. B E R N A R D I , La predication des Pereš cappadociens, M a r s e i l l e , 1968. W. A. B I E N E R T , Dionysius von Alexandrien. Das erhaltene Werk, Stuttgart, 1972. P. B. T. B I L A N I U K , The Mystery of Theosis or Divinization, u The Heritage of the erarly Church, Fest G. V. Florovsky (Orientalia christiana analecta, 195), R o m a , 1973, 337—395. C. B L A N C , Origene. Commentaire Chreliennes, 157, Pariš, 1970.

sur

Saint

Jean,

Sources

M B L U M , Basilius von Casarea, iiber den Heiligen Geist, F r e i burg, 1967. B. B O B R I N S K O Y , Liturgie et ecclesiologie Basile, u Verbum Caro, 23 (1969), 1—32.

trinitaire

de saint

P. T h , C A M E L O T , L'Esprit-Saint, u Revne des Sciences Philosophiques et Theologiques, 32 (1948), 273—277. P. T h . C A M E L O T , Homeousiens, u Catholicisme, V, (1962), 831 —832. P. T h . C A M E L O T , Homeens, u Catholicisme, V (1962), 828—820. H. v o n C A M P E N H A U S E N , I Padri greci, Brescia, 1967. P. C. C H R I S T O U , L'enseignement de Saint Basile sur le Saint Esprit, u Verbum Caro, 23, 89 (1959), 86—98. J. C O M A N , La demonstration dans le traite Sur le Saint Esprit de Saint Basile le Grand, u Studia Patristica, IX (1966), 172—209. Y. C O U R T O N N E , Un temoin du IVe siecle oriental. Saint Basile et son temps d'apres sa correspondance, Pariš, 1973.

132

133

I,

H. D A L M A I S ,

(1957), 1376—1389.

Divinisation,

Dictionnaire

u

de

Spiritualite,

3

J. D A N I & L O U , Le IVeme siecle. Gregoire de Nysse ei son milieu (Notes prises au cours par les eleves). J. D A N f i L O U , L'etre et le temps chez Gregoire de Nysse, Le i den, 1970. J. D A N f i L O U , Ueglise et Vempire a la fin du IVeme Recherches de Science Religieuse, 51 (1963), 147—152.

siecle,

u

H. D E H N H A R D , Das Problem der Abhdngikeit des Basilius von Plotin, B e r l i n , 1984. A. D I R K I N G , Die Bedeutung des Wortes Apathie beim heiligen Basilius dem Grosen, u Theologische Quartalschrift, 134 (1954), 202 —212. H. D O R R I E S , De Špiritu Sancto, Der Beitrag des Basilius zurn Abschluss des trinitarischen Dogmas, Gottlngen, 1956. H. D O R R I E S , Wort und Stunde, Gottlngen. 1966. P. G A L T I E R , Le Saini Esprii en nous d apres les Pereš Grecs. Romae, 1946. 3

-

J. de G H E L L I N C K , Patristique et Moyen Age, III, Desclee, 1948. S. G I E T , Sasimes. Une meprise de Saini Basile, Pariš 1941. S. G I E T , Les idees et Vaction sociales de Saini Basile, Pari«,

1941. S. G I E T , Basile etait-il senateur, que, 60 (1965), 429—444.

u

Revne

d'Histoire

Ecclesiasti-

J. G R I B O M O N T , Eusthate le Philosophe et les voyages du jeu~ ne Basile de Cesaree, u Revue d'Histoire Ecclesiastique] 54 (1959),

115—124. J. G R I B O M O N T , Le renoncement au monde dans V ideal asceti que de saint Basile, u Irenikon, 31 (1958), 282—307; 450—475. J. G R I B O M O N T , Uorigenisme de Saint Basile, u L'Homme devani Dieu, Melanges H. de Lubac, Theologie 56, A u b i e r , 1963, 281— 294. J. G R I B O M O N T , Esprit Saint, chez les Pereš, u Dictionnaire de Spiritualite, 4 (1961), 1258—1272. J. G R I B O M O N T , Saini Basile, u Theologie de la vie monastique, Studes sur la Tradition patristique, Theologie 49, A u b i e r , 1961, 99—

113.

J. G R I B O M O N T , Paulinorum Congressus

Le paulinisme de saini Basile, internationalis catholicus, II

blica 17—18, Romae, 1963, 481—490. J. G R I B O M O N T , Eustathe tualite, 4 (1961), 1708—1712.

de

Sebaste,

J. G R I B O M O N T , Makedonianismus, und Kirche, 6, 1313—1314.

u

u

u Studiorum Analecta Bi-

Dictionnaire Lexicon

fur

J. G R I B O M O N T , Esoterisme et Tradition dans le Traite int-Esprit de Saint Basile, u Oecumenica, 1967, 22—58.

de

Spiri-

Theologie du

Sa-

J. G R O S S , La divinisation du chretien d'apres les Pereš Grecs, Contribution historique a la docirine de la grace, Pariš, 1938.

134

V,

GRUMEL,

Makedonios,

u

Lexicon

fur

Theologie

und

Kirche,

6, 1314. W. H A F N E R , Eustathios v. Sebaste, u Lexicon fur Theologie und Kirche, 3, 1202—1204. R. P. C. H A N S O N , BasiV s Docirine of Tradition in Relation to the Holy Špirit, u Vigiliae Christianae, 22 (1968), 241—255. W. D. H A U S C H I L D , Die Pneumatomachen. Eine Untersuchung zur Dogmengeschichte des vierten Jahrhunderts (Disertation), H a m -

burg, 1967.

W. D. H A U S C H I L D , Basilius von Caesarea. Briefe. Zmeiter Teil.

Sttutgart, 1973. W. D. H A U S C H I L D ,

Gottes

Geist

und

der

Mensch, M i i n c h e n ,

1972. A. H E 1 S I N G , Der Heilige Geist und die Heiligung der Engel in der Pneumatologie des Basilius von Cdsarea, u Zeitschrift fur katholische Theologie, 87 (1965), 257—308. J. M. H O R N U S , La diviniie du Saint comme condition du salvi personnel selon Basile, u Verbum Caro, 23 (1969), 33—62. W. J A G E R , Basilius und der Abschluss des trinitarischen Dogmas, u Theologische Literaturzeitschrift, 83 (1958), 255—258. A, J A U B E R T , Clement de Rome, Epitre aux Corinthiens, Sources Chretiennes 167, Pariš, 1971. J. N. D. K E L L Y , Early Christian Doctrines, izd. 4, London, 1973. J . N . D . K E L L Y , Altchristliche Glaubensbekenntnisse. Geschiehie und Theologie, Gottlngen, 1972. G. K R E T S C H M A R , Studien zur Frilhchristlichen Trinitdtstheologie, Tubingen, 1956. A. L A M I N S K I , Der Heilige Geist als Geist Christi und Geist der Glaubigen, L e i p z i g , 1969. L. L E B E - O . R O U S S E A U , Saint Basile. Les Regles Monastiques, Maredsous, 1969. J. L E B O N , Aihanase d Alexandrie, Lettres a Serapion, Sources Chretiennes, 15, Pariš, 1947. J. L E B O N , Le sort du »consubstantiel« niceen, u Revue d'Histoire Ecclesiastique, 48 (1953), 632—682. M. L O T - B O R O D I N E , La deification de Vhomme selon la docirine des Pereš grecs, Pariš, 1970. F. L O O F S , Eustathius von Sebaste und die Chronologie der Basilius-Briefe, Halle, 1898. P. M E I N H O L D , Pneuinatomachoi, u Paulys Ral-Enc\clopad.ie der classischen Altertumswissenschaft, 21 (1951), 1066—1101. 3

E. A. de M E N D I E T A , The Pair kerigma and dogma in the Theological Thought of St. Basil of Caesarea, u Journal of Theological Studies, 16 (1965), 129—142. E. A. de M E N D I E T A , Basile de Cesaree et Damase de Rome. Les causes de Vechec de leurs negociations, u Biblical and Patristic Studies, in memory of R. P. Casey, H e r d e r , 1963, 122—166. G. L. P R E S T I G E , Dieu dans la pensee patristique, Pariš 1955.

135

B. P R U C H E , Basile de Cesaree, Traite du Saint-Esprit, Sources Chretiennes, 17, Patiš, 1947. B. P R U C H E , Dogma et kervgma dans le traite Sur le Saint-Es­ prit de Saint Basile de Cesaree en Cappadoce, u Studia Patristica,

IX (1966), 257—262.

B. P R U C H E , Basile de Cesaree, Sur le Saint-Esprit, Sourees Chretiennes, 17 bis, izci. 2, Pariš, 1968. B. P R U C H E , U originalite du Traite de Saint Basile sur le SaintEsprit, u Revne des Sciences Philosophiques et Theologiques, 32 (1948), 207—221. B. P R U C H E , Autor du Traite sur le Saint-Esprit de Saint Basile de Cesaree, u Recherches de Science Religieuse, 52 (1964), 204—232 H. R A H N E R , Basileios der Grosse, u Lexicon fiir Theologie und Kirche, 2, 1958, 33—35. A. M. R I T T E R , Das Koncil von Konstantinopel und sein Symbol, Gottingen 1965. B. S C H E V E , Basilius der Grosse als Theologe,

Nijmegen,

1943.

H. B. S W E T E , The Holy Špirit in the Ancient Church, L o n d o n . 1912. T h . S P I D L I K , La sophiologie de S. Basile, R o m a , 1972. T. J. Š A G I - B U N I Ć , Povijest kršćanske literature, I, Zagreb,

1976, T. Š A G I - B U N l C , Izazov Starih, Zagreb 1972, T. F. T O R R A N C E , Spiriius Creator, u Verbum Caro, 23 63—85.

(1969).

I. O. de U R B I N A , Nicee et Constantinople, Pariš, 1963. L. V I S C H E R , Basilius der Grosse, Basel, 1953. L. R. W I C K H A M , The Sijntagmation of Aetius the Anomean, u Journal of Theological Studies, N S , 19 (1968), 532—569. L. R. W I C K H A M , The Date of Eunomius Apologiji A Reconsideration, u Journal of Theological Studies, 20 (1969), 231—240. H. A. W O L F S O N , The Cambridge, 1964.

Philosophy

of

the

Church

Fathers,

L

BIBLIJSKO K A Z A L O A. Stari Zavjet Ponovljeni Zakon

Postanak 1, 5 1,26 1,26—27 2, 8 4, 1 6,14 9,25—27 11, 1—9 22, 1—14 27,29—40 28,16 31,47—48 40, 8

120 77 55 119 71 67 106 127 89 106 116 88 71

Izlazak 14,31 20,19 23, 5 25,31 30,10 31, 3 33,21 34,34

88,90 90 131 67 119 104 116 108

Levitski Zakonik 8,21 16

71 119

K n j i g a Brojeva 4,20 11,25—26 136

119 115

87 116 124 87

4,26 12,13- -14 19,15 32, 1 Jošua 24,27 Judita 9, 5

79

Psalmi 6 6 8 12 20 23 29 30 32 33 35 43 44 49 50 50 50 65 70

6 6 6 3 13 3 6 13 10 10

9 12 14 13 6

120 97 110 120 111 69 111 116 41,43,94 69 103 113 86 87 92 81 81 113 71 137

78,28 77,53 88,17 91,16 93,16 102, 4. 102, 5 103, 4 103,27 103,30 104,37 105,32 106,43 107, 2 107,14 109, 1 110, 1 118,85 118,91 138, 7 128, 8 144,15 144,16

3, 3 6, 3 29,15 40,12—13 40,13 42, 5 44, 6 48,16 61, 1 83,10 63,14

105 105 71 104 69 86 90 95 69 104 113 105 89 111 71 73,75 74 64 107 110 73 69 69

Job 8, 9 33, 4 33, 6

63 -

Propovjednik 3, 7 9,17

128 131

Mudrost 1, 7

Izaija 1, 2 138

Matej 1,20 3,11 4, 1 5,11 5,18 5,22 7, 6 8, 3 10,19—20 10,20 11,27 •• • 12,28 • 12 29 .;. 12,31 12,32 12,40 13,31—32 18,10 24,51 25,21 26,26—29 28,19

109 101 105 86 105 105

Jeremija 2,12—13 20, 2

87 110

Tužaljke 4,20

104

?

Harali 3, 3 •. -

75

Ezekijel 1, 1

3 3,12 5,11 10,11 14,33

110

110

123

128 131 117 95 110

4,13 5,13

4,39 8,38 9,25 14,22—25

26 131

Hagaj

26 26

Malahija 87

1, 6

102,107

81 74 81 119

Luka

110

Zaharija 1, 9 4, 5

70 93 96 72 64 81 132 81 111 115 102 96 78 36,102 123 89 64,111 95 97 97 119 39,42,52, 58,76,83, 84,100,113

Marko

Amos

2, 4—5

Sirah 43,30

B. Novi Zavjet

Danijel . 124 104 67

Izreke 17,28

63 96 70 69 69

•

1,11 1,13—20 1,13—35 1,30—35 2,14 3,16 3,22

110 95 45 95 95 86 96

8,46 11,10 12, 8—9 12,11—12 16,29— 18, 8 22,19—20

70 63 87 111 90 123 119

Ivan 1, 1 1, 3 1, 9 1,16 1,18 1,33 3, 3 3, 6 4,23 4,24 5,19 5,20 5,22 5,23 5,46 6,57 6,63 7,37 10, 9 10,27 10,27—28 10,30 11,25 12,28 12,20 12,50 14, 2 14, 6 14, P 14,10 14,16

73,95 26,80 103 70 74,85 96 91,92 70 116,117 82, 102, 104 79 69,80 79 74 90 79 44,112 88 77 77 112 114 79 102 79,80 80 97 78 74,80 101 104 139

14,17 14,23 14,24 14,28 14,31 15,15 15,28 16,26 16,14 17, 4 17,10 17,25 20,22—23

109 114

.

80 105 80 106 41,57,81,95 105 70,102, 102 79 109 46,96

Djela Apostolska 1, 5 1, 8 5, 4—9 5,29 7,51 7,55 8,26 10, 3 10,20 10,38 13, 2 17,28

86 112 40,93 83 105 75 110 110 105 86,96 105 55

Rimljanima 1, 5 1, 8 1,10 2, 5 2,10 2,17 5, 2 5, 8 5,14 6, 3 6, 3— 5 6, 4 6, 6 6, 3 140

76,127 76 71 .97110 71 76 . " 81 89 86 91 70 92 89

.

84 92 92 44,112 122 102 112 44 27,112 115 115 122 122 115 123 105 81,112 75,105 78 111 69 69,69 116 113

.. .. ~//6,17 6,22 7, 7 8, 2 8, 9 8,10 8,10-- 1 1 8,11 8,13 8,15-- 1 6 8,16 8,17 8,23 8,26 8,26- - 2 7 8,32 8,34 8,37 9, 4 11,34-- 3 5 11,36 12, 5 15,30 Korinćanima 1 1, 9 1,24 1,30 2,10 2,11 2,12 3,13 3,16 5, 4 6,11 6,11 7,40 8, 6 10, 2 10, 4 11, 1 11, 2

70 74,80 68 70,95 41,98,106 57,112 93 108 121 104,121 104,121 117 65,67,68 88,90 88 91 124

11.12 11.23— 25 12, 3 . 12, 4—6 12, 6 12, 8 12,11 12.13 12.21 12,28 13, 5 14, 2 14.24— 25 14,51 15.22 15,41—42 15,44 15.46 15.47 15,49

67,88,71 119 85,95,102 46,94 94 70 94 86,116 116 46,96 131 116 93 111 89 97 122 103 67,103 89

Korinćanima 2 1, 1 2,17 3, 8 3, 9 3,14 3 IQ 3^16—17 3.17 3,17—18 3.18 4,10 5, 8 5,17 13, 3 13,13

70 116 ' 111 111 108 44 108 27,44, 111 108 108 89 122

105 116 113

Galaćanima ^ 3,'l9 3,27

4, 4, 4, 5, 6,

4 6 7 2—- 3 8

71 104,112 70 85 70

Efežanima 1,22 1,13—14 1,17—18 2, 5 2,12 3, 9 4,15—16 4,30 5,27

70 97 115 89 84 71 70 105 77

Filipljanima 2, 8 2, 9 2,10—11 3 ^Q U 343 3,17 3,21 4, 7

81 77 77 91 78 91 122 123

Kološanima 1,12 1,13 1,15 1,16 2, 3 2,11—12 2,19

78 122 74,102 80 80 91 70

' ' — 3, 9—10 3

3

4

1

2

2

89

Solunjanima 1 90 86

1, 9 3, 2

84 122 141

3,12- 4 3 4,1?

44,108 122

Sohmjanima 2 1, 1 1, 7 2,15 3, 5

71 87 124 43,107

Timoteju 1 5,21

27,87

6,15

97

1,14 2,10

73,74, 79,118, 26,37 108 79

3, 6

90

6, 4

111

10, 1

90 128

1,14

70,117 87

3,16

109

4, 6

122

Titu

3,21

92

Petrova 2 1, 4 1,21

55 58

Ivanova 1 122,123 96

K A Z A L O O S O B N I H IMENA A . Drevna imena Aecije

Antiohijski

Akacije Palestinski

Petrova 1

2, 2

1, 2

1, 3

10,35—36

Timoteju 2

2,13

Heb r ej ima

Aleksandar

Aleksandrijski

19 16

Ambrozije Milanski

34

Amfilohije

10, 30, 63

Apolinar Arije

Laodicejski

Aleksandrijski

16,19,25 9, 16, 17, 18, 22, 24, 124

Aristotel

126

Atanazije V e l i k i

14, 15, 17—19, 23, 33, 36, 53-

3, 2

55

Atenagora

126

3,24

70

Augustin Hiponski

34

B a z i l i j e , otac B a z i l i j a V e l i k o g

11

Ćiril J e r u z a l e m s k i

10, 19

Damaz, papa

16

Didim Slijepi

23, 34

Dijanej

14, 19

Cezarejski

Dioklecijan,

car

11

Dionizije Aleksandrijski

124—125

Dionizije,

124

papa

E l e u z i j e Cizički

24—25

Emilija, Bazilijeva majka

11, 13

Eudocije

142

20, 25, 63 72

Carigradski

10

E u n o m i j e Cizički

20, 25, 72

E u s t a z i j e i z Sebaste

13, 24—25, 30, 32—33, 58

Euzebije

Cezarejski

14

Euzebije, povjesnik

22

Euzebije

125

Palestinski

Sabelije

21, 114, 124

zebi je S a m o s a t s k i

15

Serapion Tmujski

23

zoj A n t i o h i j s k i .

16

Teodozije, car

10

milijan

127

V a l e n t , car

10—11

a c i j a n , car

11

g u r Čudotvorac

12, 126—127

gur N a z i a n s k i

12—14, 22, 57 10, 12, 92

gur N i s a e n s k i gur N a z i a n s k i

(otac)

15

gur, s t r i c B a z i l i j a

11

arije P o i t i e r s k i

19

nerije, nastavnik

13

nej

124- -125

Lionski

onim Stridonski

34

ijan, car

12- -14

B. Noviji autori L. Abramowski

20

P. A l l a r d

11, 15

A. Angeli

10, 12, 14, 15, 17, 24

R. Arnou

41

G. Bardy

19—20, 24, 26—27

J. Bernardi

11, 15

W. A. Bienert

124

P. B, T. Bilaniuk

54

ije Afrički

126

list I, p a p a

21

list II, p a p a

124

sment A l e k s a n d r i j s k i

55

P. T h . Camelot

19

?ment R i m s k i

124- -125

II. v o n C a m p e n h a u s e n

15

astatin V e l i k i , car

9

P. C. Christou

50

anije, r e t o r

10, 12

J . Coman

29—30, 32, 50, 67

e r i je, p a p a

24

N. Corneanu

I. 7

cedonije C a r i g r a d s k i

24, 28

Y. Courtonne

krina, Bazilijeva baka

1 1 — 12

J . H . Dalmais

I I , 13,15—16,17,19,21,24—25,54 54

k r i n a , B a z i l i j e v a sestra

1 2 — 13, 24

J . Danielou

11—12, 15, 22, 24, 57, 92

ratonije N i k o m e d i j s k i

24

H. Dehnahrd

30, 54, 67

leci je (nepoznati autor)

127

A. Dirking

78

Leci je A n t i o h i j s k i

10, 16, 19, 57

H . Dorries

dest, službenik

10

sreći je, B a z i l i j e v b r a t

12, 24

gen

12, 55, 125

ilin

Antiohijski

12

ton

89

tin

94

erezije, n a s t a v n i k

13

125

B. Bobrinskov

39, 50

9,15, 22, 28—29, 30—31, 33—34, 39, 42, 50, 54, 57—58

16

ar, B a z i l i j e v b r a t

C. B l a n c

'

C h . L . Feltoe

124

P. Galtier

50

J. de Ghellinck S. G i e t

54 11, 13, 15, 17, 54

J . Gribomont

14—15,19,22—25,27,30—31,50, 125—126 145

J . Gross

54

V. Grumel

28

W. Hafner

24

E. P. C. Hanson

22, 50

W. D. Hauschild

2 2 — 2 3 , 26

A. Heising

22, 30, 50 10, 41—42, 54 125 2 2 — 24, 26, 58

K. Holl A, Jaubert J. N. D. Kelly J. A. Kleist G. Kretschmar A. Laminski L . Lebe-O. Rousseau J . Lebon F. Loofs M . Lot-Borodine P. Meinhold E. A. de Mendieta B. Piault G. L, Prestige B, Pruche

A. Puech H. Rahner H. de Riedmatten A , M . Ritter J . Scherer B. Scheve

•27, 30

125 26—27 23 14 23, 89 24 54 2 3 — 25, 26, 27, 28 17, 29, 31, 50, 54 22 16, 22, 4.5 10—11,14—15,17,25—28, 30—31, 32—34, 42, 50, 52, 54,57, 87, 125—126 32 15 18 19, 25—28, 28, 57—58 126

K A Z A L O GRČKIH R I J E C I I I Z R A Z A anćmoios apatheia arkhe dikhotomeo dogma ho K y r i o s homoios homoiousios homoousios homos ho theos

20 78 10.1 97 118 57 19 19 18—19 19 63,71 73 118 24 26 26 71 24 101 80 45 78 17,18,19

hyperokhe kerygma khristomakhountes ktisma ktizon pneuma logos makhomai monos morphe oikonomeo oikonomia

50

ousia

T . J . Šagi-Bunić

19, 22, 125

I. O. de U r b i n a

10, 22, 23, 24, 57, 58

L. R. Wickham

20, 22

prosopon

H . A . Wolfson

67

to K v r i o n

pneuma

24,28

pneumatomakhos

24 21 57 24 71 63,71

theomakhein theologia theos

146

' .

147

S A D R Ž A J Predgovor

5

UVOD P r v o poglavlje: B a z i l i j e v o doba

9

1. Crkveno-politički o k v i r B a z i l i j e v a života 2. B a z i l i j e v život i d j e l o v a n j e 3, S t a n j e u C r k v i

9 -

11 16

4, Teološki p r o b l e m i od N i c e j s k o g do Carigratskog sabora

17

A. Razmišljanja o B o g u S i n u

17

B. Sabelijevstvo

21

C. . D u h S v e t i u teološkom r a z g l a b a n j u

21

Drugo p o g l a v l j e : S p i s o D u h u S v e t o m e

29

Temeljni sud

29

Razlog, vrijeme, cilj i povod djela

30

Pitanje autorstva

31

Značajke d j e l a

32

Teškoća za r a z u m i j e v a n j e

32

D o p r i n o s d j e l a »Duh Sveti«

pneumatoiogiji

33

K n j i g a »Duh Sveti« k a o i z v o r

34

S t r u k t u r a djela

34

P r i l i k e u k o j i m a spis nastaje

35

Treće poglavlje: B a z i l i j e v n a u k o D u h u S v e t o m

36

1. Heretička p n e u m a t o l o g i j a

36

2. N a z i v l j e za D u h a

37

3. N a r a v D u h a

38

4. D u h u Božjem, o t a j s t v u

39 149

D u h p r i m a bitak

41

D u h stvoritelj

42

D u h je Gospodin

43

Zivodajni Duh

44

9 Proroštva dolaze o d D u h a

45

10

D u h u povijesti spasenja

45

11

D u h u v j e m i k o v u životu

47

Četvrto poglavlje:

Zasebna pitanja

49

1. D u h i m a mjesta u slavospjevu

49

2. D o g m a i k e r i g m a

50

3. B a z i l i j e šuti o i s t o b i t n o s t i D u h a

52

4. Pobožanstvenj enj e

54

5. B a z i l i j e v n a u k o D u h u i C a r i g r a d s k i sabor

56

PRIJEVOD

61

Bibliografija

133

Biblijsko kazalo

137

A . Stari Zavjet B. N o v i Zavjet

137 139

Kazalo osobnih imena

143

A. Drevna imena

143

B. N o v i j i autori

145

Kazalo grčkih riječi i izraza

147

adržaj

149

Biblioteka SLUŽBE BOŽJE 1 . S t a n k o Radić, I K R U H O K R A D I C E G L A D U J U , uz poruku riječi Božje za godinu — A, M a k a r ­ s k a 1974. — C i j e n a 60 d i n . 2 . S t a n k o Radić, S M A S K A M A D O L J E , u z p o r u ­ ku riječi Božje za godinu — B, M a k a r s k a 1975. — C i j e n a 60 d i n . 3 . B e r n a r d i n Š k u n c a - A n d r i j a Bilokapić, S L A V I T I RIJEČ, novi oblici zajedničkih slavlja, M a k a r ­ s k a 1976. — C i j e n a 60 d i n . 4 . F r a M a r i o Jurišić, M A J Č I N I D O M O V I , G o s p i ­ na svetišta među Hrvatima, M a k a r s k a 1976. — C i j e n a 30 d i n . 5 . S t a n k o Radić, U S P R A V N O D A L J E , u z poruku riječi Božje za godinu — C, M a k a r s k a 1977. — C i j e n a 70 d i n . 6 . F r a M a r i o Jurišić, N A D A U S K R S N U Ć A , go­ vori i misli o smrti kršćanina, M a k a r s k a 1977. — C i j e n a 35 d i n . 7 . B a z i l i j e V e l i k i , D U H S V E T I , previo, napisao uvod i bilješke Marijan Mandac, M a k a r s k a 1978. — C i j e n a 70 d i n . Narudžbe: »Služba B o ž j a « Žrtava fašizma 1 58300 Makarska

0