De man die God kende : christelijke spiritualiteit voor niet-ongelovigen

De man die God kende

thBWmandiegodkende0307.indd 1

26-03-2007 09:46:26

Deze bladzijde is met opzet leeg gelaten

thBWmandiegodkende0307.indd 2

26-03-2007 09:46:26

Ronald Meester De man die God kende christelijke spiritualiteit voor niet-ongelovigen

thBWmandiegodkende0307.indd 3

26-03-2007 09:46:28

© 2007, Uitgeverij Ten Have Postbus 5018, 8260 GA Kampen www.uitgeverijtenhave.nl Omslag Marion Rosendahl ISBN-10: 90 259 5775 7 N-13: 978 90 259 7006 2 NUR 730 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording, or otherwise, without the prior written permission of the publisher.

thBWmandiegodkende0307.indd 4

26-03-2007 09:46:28

Voor Ceciel

thBWmandiegodkende0307.indd 5

26-03-2007 09:46:28

Deze bladzijde is met opzet leeg gelaten

thBWmandiegodkende0307.indd 6

26-03-2007 09:46:29

Inhoud

Proloog | 8 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

Weer een boek over het christendom? | 12 Over de waarheid | 25 Over God | 42 Over religie | 61 Jezus in de Bijbel: feiten of fictie? | 76 Jezus: God of (morele) leraar? | 92 Niet naar de letter maar naar de geest | 109 Over gnostiek | 133 Christendom, wetenschap en Intelligent Design | 144

Tot slot | 169 Noten | 171

thBWmandiegodkende0307.indd 7

26-03-2007 09:46:29

Proloog

8

Het is paasavond, en ondanks het late uur is de kerk volgestroomd met mensen. Na de viering van het laatste avondmaal op Witte Donderdag en de dood van Jezus aan het kruis op Goede Vrijdag, is de paaswake een dienst van verstilling, van wanhoop, droefheid, boosheid en voorzichtige hoop. Het is de nacht der nachten. De spanning en spiritualiteit knetteren bijkans door de hoge, maar toch ook intieme kerk. Waar normaal gesproken de kerk gedurende de minuten voor aanvang van een dienst gevuld is met een gezellig geroezemoes, spreekt men nu hooguit op fluistertoon, maar nog liever helemaal niet. Er is slechts gedempt licht in de kerk. Waarom zijn we hier? We waken. Zoals een mens waakt bij het lichaam van een overleden dierbare, zo waken wij bij het lichaam van Jezus. Niet letterlijk natuurlijk, maar toch zie ik het lichaam bijna voor me, nog steeds hangend aan het kruis in de stilte en de kou van de nacht. Ik bedenk dat ik niet eens weet wanneer het lichaam volgens de overlevering nu precies van het kruis is afgehaald, maar ik realiseer mij ook dat dit er nu helemaal niet toe doet (en eigenlijk überhaupt niet). We lezen teksten uit Genesis, over het ontstaan van orde uit chaos, over het begin van alles. We lezen ook de smeekbeden uit het boek Baruch; de teksten worden afgewisseld met liederen. We zingen woedende regels over onrecht. Ik weet dat er vele mensen in de kerk zitten die het afgelopen jaar veel

thBWmandiegodkende0307.indd 8

26-03-2007 09:46:29

te verwerken hebben gekregen; velen ken ik persoonlijk. God heeft hun vannacht wat uit te leggen, als het ware. We zingen over Hij ‘die chaos schiep tot mensenland’; de Taizé-mantra ‘Als alles duister is, ontsteek dan een lichtend vuur’ herhalen we vele malen. Voorzichtig, bidden kan alleen maar voorzichtig, staan we stil bij het onrecht in de wereld, bij onze eigen onmacht. De hele kosmische geschiedenis van het heelal, de geschiedenis van de aarde, van de mensheid, van mij, ze lijken allemaal met elkaar verbonden te worden. De teksten en liederen verbinden het ontstaan van alles met het leven en de dood van Jezus, en uiteindelijk ook met ons eigen leven. Mijn gedachten dwalen af en gaan terug naar het leven van Jezus, naar de onvoorstelbare dingen die Hij kennelijk heeft gezegd en gedaan. Heeft Hij die werkelijk gedaan en gezegd? Ik voel de beklemming van het passieverhaal van de dag ervoor opzwellen, ik krijg tranen in mijn ogen als ik denk aan de drievoudige verloochening door Petrus (in Bachs Matthäus Passion is dit altijd weer een emotioneel hoogtepunt), voel mededogen met Judas de verrader (of zat het toch anders?) en zelfs met de laffe Pilatus. Dat waren toch ook mensen? Ik begrijp de angst van de machthebbers, en bovenal meen ik ergens te begrijpen waarom Jezus deze weg wel moest kiezen. De waarheid over het leven en de dood is nooit zo helder en zonder concessie zichtbaar geworden als in het leven, lijden en sterven van Jezus. De grootsheid en zwakte van mensen werden nooit tegelijk zo benadrukt en verbeeld; het is een groots drama, een verhaal waar ik nooit genoeg van zal krijgen. We waken bij het lichaam van Jezus, en vertellen elkaar en onszelf in woord en zang over hoe zijn leven het onze beïnvloed en soms zelfs bepaald heeft. Deze uitwisseling kan niet of nauwelijks letterlijk, of al te direct, plaatsvinden, want daar hebben we de woorden simpelweg niet voor. Het waken bij het lichaam van een gestorven mens is een

thBWmandiegodkende0307.indd 9

9

26-03-2007 09:46:29

10

zeer diepgaande ervaring: juist in het feit dat we onze gestorvenen niet aan hun lot overlaten wordt onze menselijke spiritualiteit zichtbaar. Naast het verdriet om het verlies van een mens, biedt elke uitvaart, elke wake, ook gelegenheid om elkaar verhalen te vertellen. Verhalen over de overledene, maar ook verhalen over onszelf. De dood is boven alles de grootste zingever van ons leven (probeer je maar voor te stellen hoe het zou zijn om het eeuwige leven te hebben; de dagen zouden allemaal betekenisloos worden) en het is dan ook geen toeval dat het grootste drama uit de christelijke traditie zich hier omheen afspeelt. Aan het einde van de dienst – veel te vroeg voor mij, want ik zou hier nog uren willen zitten – wordt de paaskaars ontstoken. Vanuit dit ene lichtpuntje geven we het licht aan elkaar door – als ware het een olympische vlam – en na enkele minuten baadt de kerk in het licht van honderden kaarsjes. Ik realiseer mij dat we nu allemaal met elkaar verbonden zijn, of we dat nu willen of niet; allemaal lichtjes uit een enkele bron. Het is een ontroerende, milde gedachte; het is onze gezamenlijke afkomst in een notendop, of misschien alleen maar in een metafoor. Elke gemeenschap kent conflicten, de onze ook, en toch komt iedereen elke week maar weer, en nu zijn we allemaal door dit ene lichtje verlicht, vriend en vijand. Het dringt als een schok tot mij door: de gedachte dat we vrijwel niets van Jezus weten, dat Hij geen geschriften heeft nagelaten, dat we kennis over hem alleen maar van horen zeggen hebben. Kan een wereldreligie gebaseerd zijn op zoveel onwetendheid? Ja, het kan, en ik voel op dat moment ook hoe dat mogelijk is. Het gaat er niet om of Jezus wonderen heeft verricht of niet. Het gaat er niet om of Hij verrezen is of niet. Het gaat erom wat Jezus heeft gezien, en hoe Hij het heeft verteld. Jezus heeft iets gezien wat voor ons niet of nauwelijks zichtbaar is, Hij heeft ons deelgenoot gemaakt van

thBWmandiegodkende0307.indd 10

26-03-2007 09:46:30

datgene wat voor hem en voor ons van levensbelang was. Na afloop van de dienst stroomt de kerk langzaam en geruisloos leeg. Ik vermoed dat er onder al die kerkgangers niemand is die gelooft dat Jezus uit een maagd geboren is, ik vermoed dat er niemand is die gelooft dat Hij willens en wetens voor onze zonden gestorven is, ik vermoed dat er weinigen zijn die in een persoonlijke God geloven. Maar al die mensen die nu langzaam en stil de kerk verlaten zijn getroffen, en voelen dat het verhaal van Jezus ook hun verhaal is. Het is het verhaal van het grote mysterie. Een religie die in staat is om dit te bereiken, met al haar tradities, met al haar gebruiken, woorden en voorstellingen, een dergelijke traditie heeft geen apologeten nodig. Een religie die in staat is om mensen in de spiegel van hun eigen bestaan te doen kijken, heeft nauwelijks exegeten nodig, heeft geen dogma’s en geen leerstelligheden nodig. Deze religie heeft eigenlijk alleen verhalen nodig, deze religie is de verzameling van haar verhalen. Deze religie, tot haar kern teruggebracht zoals vannacht, is één brok spiritualiteit, en je hoeft niet eens in een god te geloven om dit te voelen en te ervaren.

thBWmandiegodkende0307.indd 11

11

26-03-2007 09:46:30

1 Weer een boek over het christendom?

12

Over Jezus en het christendom zijn hele bibliotheken volgeschreven, en je kunt je met recht afvragen of er behoefte is aan een nieuw boek. De persoon van Jezus zal nu toch wel vanuit zo ongeveer elke invalshoek belicht zijn, en over het christendom in zijn algemeenheid is meer te vinden dan iemand in een mensenleven lezen kan. Zou er iemand geleefd hebben waarover meer geschreven is dan Jezus? En zou er een boek bestaan waarover meer geschreven is dan de Bijbel? Wat heb ik dan nog toe te voegen aan die immens uitgebreide literatuur? Ik heb uiteraard veruit het meeste dat over Jezus is verschenen niet gelezen (maar toch nog wel heel wat), dus het is heel goed mogelijk dat anderen vergelijkbare ideeën op papier hebben gezet. Maar ik voel me gemotiveerd door de vele opmerkingen, vragen, steunbetuigingen, maar ook forse kritiek die ik tijdens en na mijn vele lezingen in het land heb ontvangen. Kennelijk roept mijn visie in ieder geval emoties, vragen en reacties op. Welnu, meer dan die oproepen heb ik niet voor ogen. Ik wil en hoef niemand te bekeren; ik bied slechts een perspectief van waaruit ik mijn weg door het leven kan vinden, en ik ben ijdel genoeg – niets menselijks is mij vreemd – om te denken dat mijn denkwerk ook voor anderen interessant zou kunnen zijn. En bij die ‘anderen’ denk ik aan zo ongeveer iedereen: de verstokte atheïst, de behoudende christen, de meer liberale christen, de agnost, de moslim, de hu-

thBWmandiegodkende0307.indd 12

26-03-2007 09:46:30

manist en al die anderen die net als ik niet graag in een hokje geplaatst worden. Als potentiële lezers heb ik in gedachten iedereen die het de moeite waard vindt om na te denken over de betekenis van ons leven, vanuit welke levensbeschouwing dan ook. Maar om op de vraag aan het begin van de vorige alinea terug te komen: is het nodig om iets toe te voegen aan de literatuur over Jezus en het christendom? Wel, laat ik het zo formuleren: het kan toch niet zo zijn dat we op een gegeven moment ‘klaar’ zijn met nadenken en praten over een wereldreligie? Religies gaan over datgene wat mensen ten diepste beroert, en als gevolg daarvan zal een religie elke keer opnieuw betekenis moeten krijgen. Een religie waarover niet meer geschreven wordt is dood. Een religie die je slechts ter kennisgeving aangereikt krijgt zal haar ‘werk’ niet kunnen doen. Een religie wordt levend gehouden juist doordat er elke keer opnieuw over geschreven en gesproken wordt. In dat licht bezien zullen er – als het goed is – steeds opnieuw mensen zijn die op zijn minst denken dat ze iets bij te dragen hebben. Nieuwe boeken over het christendom moeten dus niet ontvangen worden door een veelbetekenende verwijzing naar de al immens uitgebreide literatuur, maar moeten opgevat worden als een aanwijzing dat de religie kennelijk nog zo levend en dynamisch is, dat mensen de moeite blijven nemen om erover te schrijven. Het is werkelijk een goed teken dat het christendom nog steeds zoveel mensen uit lijkt te kunnen dagen om erover te schrijven. Ik ben geen theoloog. In het dagelijks leven ben ik hoogleraar in de wiskunde, met een leerstoel in de waarschijnlijkheidsrekening aan de Vrije Universiteit van Amsterdam. Dit boek gaat dan ook nauwelijks over theologie; het gaat in de eerste plaats over geloofsbeleving. En geloofsbeleving is heel iets anders dan theologie. U vindt geen abstracties of

thBWmandiegodkende0307.indd 13

13

26-03-2007 09:46:30

14

formele theologische constructies in dit boek, het is mij er alleen maar om te doen om uiteen te zetten hoe we de visie van Jezus kunnen gebruiken als spirituele inspiratie voor onszelf. Het is naar mijn mening zo (en daar zult u meer van horen verderop in dit boek) dat de theologie – samen met de kerk – de visie van Jezus als het ware geannexeerd heeft – en ten onrechte. Ik ben ervan overtuigd dat Jezus nooit heeft nagedacht over de vraag of hij een georganiseerde kerk zou moeten stichten, en ik ben er ook van overtuigd dat hij zich in zijn graf zou omdraaien (excuseer me de uitdrukking) als hij weet zou hebben van alle gekunstelde theologische constructies waarin hij figureert. Daar was het hem toch zeker niet om te doen? Ik ben niet gebonden aan een theologie of kerkelijke leer. Ik lees en denk over Jezus als mens, niet als professional, en zonder commitment aan wie dan ook. Dat geeft veel vrijheid, want niemand kan mij uit een kerk zetten omdat mijn mening hem of haar niet bevalt. Ik ga zelf wekelijks ter kerke bij de oecumenische diensten van de Leidse Studenten Ekklesia, en daar zal men niet zo opkijken van mijn schrijfselen – men kent mij daar al langer dan vandaag. Overigens zal ik consequent proberen om niet over de leer van Jezus te praten, maar over zijn visie. Een leer is werkelijk iets anders dan een visie, en het onderscheid zal in mijn betoog van belang zijn. Bij een leer denk ik aan een stelsel dat min of meer logisch opgebouwd is, met redeneringen, conclusies en premissen. Een leer bestaat gevoelsmatig uit een aantal regels die samen een geheel vormen. Zo heb je de kerkelijke leer, met een aantal regels die logisch verband houden met elkaar. Ik heb Jezus nooit kunnen betrappen op het uitdragen van een leer, en dat is maar goed ook. Een leer kan niet tot spirituele diepgang leiden, een levensvisie wel, maar daarover straks meer. De grootsheid van Jezus is in mijn ogen consistent met het ontbreken van een eigen leer.

thBWmandiegodkende0307.indd 14

26-03-2007 09:46:31

De lezingen in het land waar ik eerder naar verwees waren het min of meer logische gevolg van mijn boek Het pseudoniem van God 1 dat ik in 2003 publiceerde. Dat boek ging over de verhouding tussen natuurwetenschap en religieus geloof in het algemeen. De conclusie die ik daar trok was dat er principieel geen botsing kan bestaan tussen geloof en wetenschap. De discussie over dit onderwerp staat in deze tijd zeer in de belangstelling, en niet ten onrechte. Te lang hebben we gedacht dat we in een wereld leven waarin alleen wetenschap kennis oplevert. Deze gedachte leidt mijns inziens automatisch tot een spirituele verschraling van de samenleving. Deze verschraling moet niet verward worden met een moreel oordeel over goed of fout. Niemand kan een moreel oordeel uitspreken over spirituele verschraling; het is ook niet goed of fout om te denken dat wetenschap uiteindelijk de enige manier is om kennis te verwerven. Maar spiritualiteit leeft juist daar waar de rede niet het alleenrecht heeft, en wetenschap is naar haar aard verbonden met deze rede. Een gebrek aan spiritualiteit is een probleem in die zin dat geen enkele samenleving uiteindelijk goed kan gedijen wanneer de spirituele kant van het leven te veel over het hoofd gezien wordt. In Het pseudoniem van God heb ik argumenten aangedragen waarom het naar mijn mening erg moeilijk is te blijven geloven in een puur wetenschappelijke wereld. Wie denkt dat ‘alles’ wetenschappelijk benaderbaar is, doet onrecht aan de mens en ziet een cruciaal element van de mens over het hoofd. Dit element heeft te maken met zingeving, spiritualiteit, mystiek, betekenis en mysterie. Er zijn cruciale gebieden in het leven waar wetenschap naar haar aard niets over te zeggen kan hebben. Dit bedoel ik geenszins als kritiek op wetenschap. Ik beschouw het juist als een van haar sterkste punten dat ze zichzelf beperkt: slechts wie zichzelf beperkingen oplegt is in staat werkelijk iets te bereiken. Juist door het strikt naleven

thBWmandiegodkende0307.indd 15

15

26-03-2007 09:46:31

16

van regels is het mogelijk dat wetenschap iets oplevert. De automatische en onvermijdelijke keerzijde hiervan is dat het naleven van regels ook betekent dat er principiële beperkingen aan de reikwijdte van wetenschap zijn. In Het pseudoniem van God probeerde ik de discussie over grenzen van wetenschap – die snel naar abstractie neigt – zo concreet mogelijk te houden door mij te concentreren op wat wij ‘toevallige’ gebeurtenissen noemen. Door na te gaan hoe een begrip als toeval in de wetenschap gebruikt wordt, kom je vrij snel terecht bij de natuurlijke grenzen van diezelfde wetenschap. Een beroep op toeval blijkt dan bij nader inzien niets anders te zijn dan een keuze van de wetenschapper. Een keuze die hij of zij maakt wanneer een toevalsmodel een goede wetenschappelijke verklaring lijkt te kunnen geven. Daar waar Het pseudoniem van God echter niet inging op geloofsartikelen of geloofsbeleving van een specifieke religie, wil ik in dit boek wat dieper ingaan op de waarde en betekenis van het christendom. Als het dan zo is dat wetenschap het niet alleen voor het zeggen heeft, wat heeft specifiek het christendom ons dan te zeggen? Met andere woorden, wanneer we de huidige tijd in zijn geheel bekijken, vanuit een westers perspectief, waar ligt de betekenis van het christendom dan precies? Deze vraag hangt natuurlijk sterk samen met de positie van religieus geloof in het algemeen, en daarom zal ik daar ook wat over moeten zeggen. Maar naast deze algemene positie wil ik in dit boek toch vooral ook meer zeggen over de specifieke kenmerken van het christendom, en hoe deze zich verhouden tot onze samenleving en geloofsbeleving. De positie van het christelijk geloof in Nederland is de laatste, zeg, vijftig jaar aanzienlijk veranderd. Daar waar het christendom voorheen overal voelbaar aanwezig en machtig was, heeft het er alle schijn van dat Nederland nu wereldrecordhouder seculariseren is. In deze tijd is er weliswaar een

thBWmandiegodkende0307.indd 16

26-03-2007 09:46:31

toenemende belangstelling voor spiritualiteit, maar meestal wordt dit nu buiten het christendom beleden. Het christendom lijkt oud, traditioneel, conservatief, en lijkt bovendien gegrondvest op hachelijke historische claims. Voor diegenen die hechten aan de tradities en gewoontes die bij het christendom horen – waaronder ikzelf – is het dan ook nodig dat we ons bezinnen op de betekenis van deze wereldreligie. Het lijkt verstandig en noodzakelijk om in deze tijd van wetenschap en techniek ons af te vragen of het oude en traditionele christendom nog wel waardevol is – of zou kunnen zijn. De betekenis van het christendom hangt uiteraard af van de interpretatie die iemand er aan geeft, en zelf meen ik dat het christendom – mits op de juiste manier gezien – nog steeds uitermate belangrijk kan zijn, en in dit boek wil ik deze bewering onderbouwen en motiveren. Want laat dat dan maar direct gezegd zijn: ik beschouw mezelf als christen, hoewel ik de gebruikelijke leerstelligheden die daarmee gepaard gaan, niet onderschrijf. Dat laatste – het niet onderschrijven van leerstelligheden – is op zichzelf natuurlijk niets bijzonders. Er zijn genoeg mensen te vinden die menen dat al die verhalen over bijvoorbeeld opstanding uit de dood en de maagdelijke geboorte van Jezus inmiddels definitief naar het rijk der fabelen zijn verwezen. Bovendien lijken de Bijbelse scheppingsverhalen door het evolutiedenken voor eens en voor altijd achterhaald te zijn. Vanuit dit perspectief heeft het christendom zijn langste tijd gehad, en de ontkerkelijking in ons land lijkt dat te bevestigen. Lijkt. Natuurlijk, het is een feit dat steeds meer katholieke parochies samengevoegd worden, het is een feit dat er bijna geen aanwas van priesters meer is, het is een feit dat er steeds minder mensen naar de kerk gaan. En hoewel de recente fusie van de verschillende protestantse kerken zonder enige twijfel een aantal positieve gevolgen heeft, is de nieuwe

thBWmandiegodkende0307.indd 17

17

26-03-2007 09:46:32

18

pkn toch ook uit nood geboren. De kerk lijkt op haar retour, en daarmee ook het christendom. Ik meen echter dat dit vooral veroorzaakt wordt door de manier waarop de kerken omgaan met het christendom, of misschien wel door de manier waarop zij het christendom zelfs willen definiëren. Ik denk dat vele critici van het christendom in een bepaalde zin gelijk hebben, maar in een andere – veel belangrijkere – zin niet. Door de maagdelijke geboorte van Jezus te ontkennen, ontken je naar mijn mening niet het christendom, hoewel ik me ervan bewust ben dat veel traditionele christenen mij dit niet zullen nazeggen. Door nadruk te leggen op historische claims (die ze niet geloven) menen deze critici dat het hele christendom overboord kan. Die gedachtegang begrijp ik zeker wel, want het christendom legt per slot van rekening een aantal historische claims neer, en wanneer je die in twijfel trekt, dan lijk je daarmee de hele bodem onder het christendom weg te slaan. Het christendom beweert dat Jezus uit een maagd geboren is, en dat Hij ook uit de dood is opgestaan. Het christendom beweert dat Jezus vele wonderen heeft verricht, met vele getuigen. Het christendom beweert dat Jezus de eniggeboren zoon van God was, en dat God zijn zoon – Jezus – heeft geofferd. Dat zijn nogal wat claims, en het lijkt dat het christendom staat of valt met deze historische claims. Voor al die mensen die menen dat het christendom overboord kan wanneer deze historische claims niet waar zijn, is het op zijn minst toch misschien interessant te horen dat ik de meeste van die claims ook niet geloof. Maar – en dat is het cruciale verschil – ik wijs het christendom niet op grond hiervan af, omdat ik ervan overtuigd ben dat het werkelijke christendom niet op deze claims gebaseerd zou moeten zijn. Ik zal in dit boek dan ook een interpretatie van het christendom suggereren die niet afhankelijk is van het soort historische claims dat men daar doorgaans mee associeert. Ik zal in dit boek de

thBWmandiegodkende0307.indd 18

26-03-2007 09:46:32

volgende beweringen verdedigen: Het christendom zou veel beter af zijn als het los kan komen van alle theologische concepten die het nu overeind lijken te houden. Door die theologische concepten overboord te gooien (of op zijn minst anders te duiden), door geen historisch belang meer te hechten aan bijvoorbeeld maagdelijke geboorte of opstanding, buigen we niet voor nieuwe kennis of wetenschap, maar keren we juist terug naar de kern van wat Jezus ons vertelde. Er is van alles van het christendom gemaakt, en ik denk dat Jezus dat zo allemaal bepaald niet voor ogen had. Vergeet dus de theologie, en onderzoek zo goed en zo kwaad als dat gaat wat Jezus nu eigenlijk bedoelde te zeggen. Jezus was een rebel, immuun voor onderwerping en ongevoelig voor compromissen. Jezus stond op en zei: heb elkander lief, daar gaat het om in een mensenleven. Het gaat niet om macht of om geld. Heb God en uw naaste lief. Of, om in de woorden van de remonstrantse dominee Christiane Berkvens te spreken: ‘De rest is jurisprudentie.’2 Heerlijk, zo’n relativering. Het is dus pertinent niet zo – en ik wil dat echt op dit moment al benadrukken – dat ik probeer te redden van het christendom wat er nog te redden valt, in het licht van de ontwikkelingen van de moderne tijd. Het is bepaald niet zo dat ik als het ware angstig onderzoek of er nog iets zou kunnen overblijven van het christendom, onder kennelijke druk van (natuur)wetenschap en logica. Nee, ik meen juist dat we alleen maar terug hoeven te gaan naar datgene wat Jezus verkondigde. Geen vlucht naar buiten dus, maar introspectie naar binnen. Het christendom als spirituele inspiratie, zonder theologische constructies en ook zonder absolute waarheidsclaims, dat is waar het volgens mij om zou moeten gaan. Dit klinkt in mijn oren inmiddels allemaal zo logisch dat ik mij soms niet kan voorstellen dat er überhaupt theologie ontstaan is over Jezus. Mijn insteek is – nogmaals – heel een-

thBWmandiegodkende0307.indd 19

19

26-03-2007 09:46:32

20

voudig: ga terug naar datgene waar Jezus (naar mijn mening) over sprak, en vergeet alle theologische bagage die daarna kwam. Naast simpel klinkt het misschien ook erg rigoureus, maar ja, zachte heelmeesters maken stinkende wonden. Het klinkt ook niet aardig in de richting van de theologie en de theologen, maar dat lijkt alleen maar zo: ik doe geen pogingen om de theologie zelf ter discussie te stellen. De theologie bestudeert alle aspecten van godsgeloof, en dat is buitengewoon fascinerend. Maar ik meen dat religieus geloof zelf het uiteindelijk niet van de theologie moet hebben. Geloof zoals mensen dat beleven vindt plaats in het dagelijks leven, in de liturgie, en zeker niet in de studeerkamers van historici en theologen. Het klinkt ook al niet aardig in de richting van de christelijke kerken, maar hiervoor geldt: wie de schoen past trekke hem aan. Ik meen dat de kerken het daar zelf naar gemaakt hebben, daarover later meer. Het is overigens verrassend hoeveel mensen die zich met de kerk verbonden voelen, ook forse kritiek hebben op diezelfde kerk. Datgene wat ik hier over Jezus en het christendom wil schrijven is heus niet zo revolutionair: velen delen mijn visie op zijn minst gedeeltelijk, maar de kerk zelf lijkt stroperig en niet in staat, of niet van zins, om in te springen op de geluiden uit de samenleving. Hoe eenvoudig de kern van mijn positie ook moge zijn, zij is uiteindelijk toch niet zo heel makkelijk te verwoorden. Het is verrassend moeilijk om helder uit de doeken te doen wat voor mij in de loop van de jaren als volkomen natuurlijk is gaan voelen. Maar toch, in de komende pagina’s hoop ik dat ik kan overbrengen waar het mij om te doen is. Dat is overigens om een heel andere reden ook niet eenvoudig, want voordat ik kan zeggen hoe het christendom er volgens mij wél uit zou moeten zien, moet ik eerst een heleboel zaken afwijzen. Dat lijkt destructief, maar dat is het uiteindelijk niet. Wanneer je een huis verbouwt moet je ook eerst alles afbreken wat je niet

thBWmandiegodkende0307.indd 20

26-03-2007 09:46:32

bevalt, en daarna kan het opbouwen pas beginnen. Een huis verbouwen is iets heel anders dan een nieuw huis bouwen. Bij een verbouwing blijven de karakteristieke kenmerken van het huis overeind en bewaard, en dat is precies hoe ik me mijn verbouwing van het christendom voorstel. Ik ga geen nieuw huis bouwen, de sfeer en de karaktertrekken van het oude huis zullen bewaard blijven. Maar verbouwen zal ik wel, want zonder verbouwing ben ik bang dat het huis uiteindelijk in zal storten. Een nieuw huis wil ik niet, want het oude huis is mij te dierbaar. Een oud huis opknappen kost vaak meer dan een nieuw huis bouwen, maar ik meen dat het oude huis deze investering waard is. (De oplettende lezer zal het opgevallen zijn dat ik mij hier bedien van een oerchristelijke techniek: de gelijkenis.) Nadenkend over het zwaartepunt van mijn betoog in dit boek, viel het me in dat het niet goed mogelijk is om mijn visie op het christendom te beschrijven zonder die visie als het ware in te bedden in een iets ruimere filosofie over hoe de (of mijn) wereld in elkaar steekt. Het christendom is geen geïsoleerd aspect van onze samenleving, en elke betekenis die ik aan het christendom toeken moet verankerd zijn in de algemenere vraag naar de positie en betekenis van bijvoorbeeld religie, spiritualiteit en zingeving. Als ik bijvoorbeeld kritiek uit op de opvatting dat het christendom ‘objectief waar’ zou zijn, dan gaat hieraan een interpretatie van het waarheidsbegrip vooraf. En als ik een positie moet bepalen ten aanzien van de uitspraak dat Jezus Gods zoon zou zijn, dan moet het daarvoor eerst over God gegaan zijn. Wie of wat is God in mijn wereld? Pas nadat ik op die vraag een antwoord gegeven heb (alsof dat zou kunnen) kunnen we verder met de vraag over de status van Jezus. Wanneer ik stel dat Jezus’ inzicht vooral spiritueel van aard was, moet ik eerst duidelijk maken wat ik onder spiritualiteit versta, enzovoort.

thBWmandiegodkende0307.indd 21

21

26-03-2007 09:46:33

22

Kortom, een visie op Jezus en het christendom moet gepaard gaan met een wat algemenere visie op een heleboel meer, en dat maakt het er natuurlijk niet gemakkelijker op. Alles hangt met alles samen, en als u zich dat realiseert dan ziet u misschien ook waarom ik een theologische uitspraak als ‘Jezus was de zoon van God’ als uitspraak op zichzelf niet of nauwelijks kan beoordelen zonder de context van degene te kennen die zo’n uitspraak doet. In dit boek zet ik mijn persoonlijke visie uiteen. Het boek is niet bedoeld als een wetenschappelijke verhandeling, en ik zal schaars refereren aan de literatuur. Niet omdat ik mijn huiswerk niet gedaan zou hebben, maar omdat het zo weinig toevoegt aan mijn verhaal. Het is zeker zo dat ik beïnvloed ben door dat wat ik gelezen heb, maar mijn betoog zal het vooral op eigen kracht moeten doen. Ik zal ook niet steeds ‘volgens mij’, of ‘naar mijn mening’ of iets dergelijks schrijven waar dat in principe wel nodig zou zijn. Immers, wanneer ik bijvoorbeeld schrijf dat Jezus niet uit een maagd geboren is, dan verkondig ik daarmee een persoonlijke visie, geen historisch vaststaand feit. Ik weet weinig zeker, en als mijn betoog te ‘zeker’ en overtuigend overkomt, dan heeft dat zeker ook met mijn schrijfstijl te maken. Het leest gewoon wat moeilijk als er elke keer bij staat dat ik iets ‘denk’ of ‘vind’ of ‘meen’, en ik hoop dat al diegenen die dit wel uit de grond van hun hart geloven me deze stijlfiguur zullen vergeven. (Dit maakt citeren moeilijk. Citeren is altijd een hachelijke zaak, want je weet nooit wat er juist uit het citaat is weggelaten, of wat er net voor of net na stond. Een citaat staat altijd in een context, dus erop blindvaren is meestal vragen om moeilijkheden. Ik denk dat ik in dit boek ook zelf tegen dit probleem aanloop; ik hoop dat ik recht doe aan de mensen wier werk ik citeer.) Mijn doel is om een leesbaar en niet te dik boek te schrijven waarin ik pleit voor het toekennen van een belangrijke

thBWmandiegodkende0307.indd 22

26-03-2007 09:46:33

plaats aan het christendom in onze samenleving. Anders belangrijk dan vroeger, dat wel, maar belangrijk niettemin. Wat ik te vertellen heb is vast niet naar de zin van de meer behoudende christen, en ook niet naar de zin van de typische atheïst, maar wanneer u zich tot een van deze groepen rekent, hoop ik toch van harte dat u de moeite neemt om te zien wat ik te zeggen heb. Op welke reactie van de lezer reken ik? Deze vraag stelde de Amerikaanse filosoof Daniel Dennett zichzelf ook aan het begin van zijn boek Breaking the spell 3. Dennett probeert in zijn boek een ‘gewone’ natuurwetenschappelijke verklaring voor het fenomeen religie te ontwikkelen, en hij was kennelijk zo van zijn overredingskracht overtuigd dat hij dacht dat christenen zijn boek niet zouden durven uitlezen. Hij bestond het dan ook om in de inleiding te voorspellen dat de behoudende christen zijn boek niet uit zou durven lezen, omdat zijn argumenten zo goed zouden zijn dat je na het lezen ervan niet meer ‘gewoon’ een behoudend christen zou kunnen zijn. Wat een arrogantie. Kennelijk was Dennett zo van zijn visie overtuigd dat hij zich niet meer voor kon stellen dat er ook heel goede kritiek op mogelijk was. Ik kom later in dit boek nog te spreken over de visie van Dennett (ik heb daar inderdaad serieuze kritiek op), maar op dit moment wil ik benadrukken dat ik een dergelijke pretentie niet heb: ik denk dat iedereen dit boek gewoon uit zal kunnen lezen, of je nu een traditioneel christen bent of een atheïst. Misschien krabt u zich tijdens het lezen nog eens achter de oren, dat zou al heel mooi zijn; per slot van rekening heb ik natuurlijk ook heel goede argumenten voor mijn positie. Maar ik kijk uit naar weerwoord en kritiek van al die mensen die er zo anders over denken dan ik, in welke richting dan ook. Niemand heeft in dit veld het laatste woord, en iedereen die zich in de strijd mengt zal dat moeten beseffen.

thBWmandiegodkende0307.indd 23

23

26-03-2007 09:46:33

24

Welnu, in het volgende hoofdstuk zal ik mijn beschouwing beginnen met denken over definities, waarheid en het zogenaamde hokjesdenken in onze samenleving. Op het eerste gezicht heeft dat weinig met het christendom te maken, maar zoals ik al eerder schreef is het noodzakelijk om mijn visie op het christendom in te bedden in een iets groter geheel. Daarna bespreek ik God en religies in het algemeen, voordat ik mij op het glibberige pad van het christendom begeef. Dat pad is werkelijk glibberig omdat zo velen daar reeds overheen gelopen hebben, en u moet voor uzelf maar uitmaken of ik staande blijf. Na het pad van het christendom volgt ook nog een kort hoofdstuk over gnostiek, een oeroude spirituele stroming binnen het christendom die door de officiële kerk altijd verketterd is geweest, maar die ik – zonder mijzelf gnosticus te willen noemen – graag in ere zou willen herstellen. En als dat allemaal achter de rug is, dan zal ik ook nog een laatste hoofdstuk wijden aan de relatie tussen het christendom, wetenschap en intelligent design, een onderwerp dat de gemoederen flink heeft beziggehouden in Nederland. Ik wens u veel leesplezier toe.

thBWmandiegodkende0307.indd 24

26-03-2007 09:46:33

2 Over de waarheid

Op het visitekaartje van een evolutiebioloog4 las ik onlangs de volgende intrigerende bewering, kennelijk zijn credo: ‘Als de waarheid in het midden ligt, is elk dilemma een leugen’. De zin bleef een beetje bij me hangen, en ik probeerde mij voor te stellen wat deze bioloog ermee zou hebben willen uitdrukken. Ik ben niet voor niets wiskundige, dus mijn eerste poging was die vanuit de strikte logica. Gezien vanuit het perspectief van de logica, heeft deze evolutiebioloog zonder meer het gelijk aan zijn zijde. Als de waarheid in het midden zou liggen, dan zijn de twee mogelijkheden waaruit een dilemma bestaat inderdaad allebei niet waar, en dan zou elk dilemma een leugen zijn. Immers, voor welke van de twee alternatieven van het dilemma je ook kiest, de waarheid ligt altijd elders, namelijk in het midden. Maar is het wel zo dat de waarheid in het midden ligt? Welke waarheid zou hier eigenlijk bedoeld kunnen zijn? Ik realiseerde mij dat de bewering op het professionele visitekaartje van de bioloog stond, waar naar ik aanneem uit afgeleid kon worden dat het hier een uitspraak uit wetenschapsfilosofische hoek betreft. Welnu, bij wetenschappelijke discussies is het begrip waarheid tamelijk gevaarlijk. Het gebeurt vaak dat een van de partijen de wetenschappelijke strijd moet staken vanwege het feit dat bijvoorbeeld experimenten hem ongelijk hebben gegeven. Als een experiment laat zien dat jouw theorie

thBWmandiegodkende0307.indd 25

25

26-03-2007 09:46:34

26

niet deugt, tja, dan word je bedankt voor de moeite, en volgende keer beter. Of de andere partij dan echter gelijk heeft, is helemaal niet duidelijk. In wetenschap bestaat meestal alleen maar een voorlopig gelijk, misschien met uitzondering van de wiskunde waar stellingen voor eens en altijd bewezen kunnen zijn. Bij wetenschappelijke verklaringen zoeken we dus niet naar wie er gelijk heeft, maar naar wie er afvalt, en dat is toch echt iets heel anders. De premisse van de bewering – dat de waarheid in het midden zou liggen – kan ik dus niet verenigen met de manier waarop wetenschap bedreven zou moeten worden. Mijn volgende poging was vanuit het perspectief van de ironie. Het zou natuurlijk zo kunnen zijn dat de evolutiebioloog met deze bewering moppert over de opvatting dat alles relatief zou zijn, en dat er geen ‘absolute’ waarheid meer bestaat. Deze trend wordt soms wel ondergebracht binnen het zogenaamde ‘postmodernisme’, en ik suggereerde mijzelf dat de bewering van de bioloog dus ook een ludieke afwijzing van het postmodernisme zou kunnen behelzen. Maar na enig verder nadenken moest ik deze mogelijkheid ook laten varen: immers, het postmodernisme maakt nergens melding van het feit dat ‘de’ waarheid in het midden zou liggen. Nee, ze beweert dat ‘de’ waarheid helemaal niet bestaat! Nee, dat kon ook de bedoeling van de boodschap niet zijn. Uiteindelijk bedacht ik het volgende, terugkerend naar de logica waarmee ik begon. Als de waarheid in het midden ligt, is elk dilemma een leugen, zo stelt de bioloog. Welnu, laten we de zaak eens omkeren. We hadden al gezien dat de bewering, strikt logisch gezien, correct is. Echter, met de conclusie – dat elk dilemma een leugen zou zijn – ben ik het niet eens. Ik weet uit eigen ervaring dat dilemma’s geen leugens zijn, maar zinvolle en betekenisvolle dingen die ons verder helpen, en die dus zeer behulpzaam kunnen zijn. Maar nu ben ik er uit! Im-

thBWmandiegodkende0307.indd 26

26-03-2007 09:46:34

mers, als ik de conclusie verwerp, dan moet ik ook de premisse verwerpen: als die premisse waar zou zijn, is de conclusie het namelijk ook. Dus, ik concludeer dat de premisse onjuist is, en dat de waarheid dus niet in het midden kan liggen. Deze conclusie is algemener dan die van zojuist over waarheid in de wetenschap: de waarheid ligt niet in het midden.

De eenzijdigheid van argumenten U moet de voorgaande passage natuurlijk (ook) met een knipoog lezen, maar wat blijft staan is toch wel dit: bij de meeste meningsverschillen die in dit boek ter sprake komen heeft niemand helemaal gelijk of helemaal ongelijk, maar dat betekent eigenlijk nooit dat de waarheid dan maar in het midden zou liggen. Ik doel hier natuurlijk niet op meningsverschillen die bijvoorbeeld gaan over de vraag of iets feitelijk is gebeurd; bij dergelijke meningsverschillen is er altijd een die gelijk of ongelijk heeft, hoewel het zeker kan gebeuren dat we niet weten wie. Zo heeft bij een meningsverschil omtrent het bestaan van God niemand gelijk. Aan de andere kant is Jezus wel of niet opgestaan uit de dood, alleen zullen we nooit meer met zekerheid kunnen achterhalen welke mening de feitelijk juiste is. (Ik heb wel een mening hoor: Jezus is niet fysiek uit de dood opgestaan.) Dat niemand helemaal gelijk heeft bij een meningsverschil impliceert niet dat de waarheid derhalve in het midden ligt. Meestal is het zo dat ‘de’ waarheid zich niet door een combinatie van de alternatieven geheel laat beschrijven. Elke zienswijze is beperkt en eenzijdig. Bij de meeste dilemma’s waar meningsverschil mogelijk is, is er sprake van een vergroving van de realiteit, en het is dan maar de vraag of er rond een dergelijk conflict eigenlijk wel een ware uitspraak te doen is; wat dat betreft ben ik op dit punt kennelijk een postmoder-

thBWmandiegodkende0307.indd 27

27

26-03-2007 09:46:34

28

nist. Maar het is een feit: in dit boek zullen we vele voorbeelden tegenkomen van dilemma’s waarbij het overduidelijk is dat niemand helemaal gelijk of helemaal ongelijk heeft, en waarbij alle gezichtspunten op de een of andere manier wel waardevol of bruikbaar zijn, al is het alleen maar om gedachtes en argumenten aan te scherpen. Vanuit verschillende perspectieven kunnen geheel verschillende conclusies getrokken worden, en het is nogal naïef om te denken dat altijd één van die zienswijzen uiteindelijk de juiste zal zijn, of dat we door een goede en verstandige combinatie van argumenten de echte waarheid wel op het spoor zouden kunnen komen. De Engelse auteur David Lodge – niet erg bekend in ons land; voor zover ik weet is hij nooit naar het Nederlands vertaald – maakt dit punt op een prachtige manier. In een van zijn romans laat hij een priester genaamd Austin Brierley het volgende denken: Austin had het gevoel dat hij een heleboel boeken te verwerken had – te veel. Zijn hoofd gonsde van heldere maar richtingloze ideeën. Daar was bijvoorbeeld Freud, die zei dat we onze eigen onderdrukte wensen moesten erkennen, en Jung die zei dat we onze archetypische patronen moesten herkennen, en Marx die zei dat we ons in de klassenstrijd moesten mengen en McLuhan die zei dat we meer televisie moesten kijken. Je had ook Sartre die zei dat de mens absurd maar ook vrij was, en Skinner die zei dat de mens slechts een bundel geconditioneerde reflexen was en Chomsky die zei dat de mens een zinnengenererend organisme was en Wilhelm Reich die zei dat de mens een organisme was dat orgasmen heeft. Elk boek dat Austin las, kwam hem tijdens het lezen volkomen overtuigend over, maar ze konden niet allemaal gelijk hebben.5

thBWmandiegodkende0307.indd 28

26-03-2007 09:46:35

Vooral het feit dat Austin elk boek dat hij leest overtuigend vindt, is belangrijk in dit verband. Wat Austin niet doorziet, is dat elk van de mensen die hij noemt de wereld, de mens, slechts vanuit een bepaald perspectief ziet (hoewel ik er bepaald niet zeker van ben dat de genoemde auteurs dat allemaal zullen beamen…). Wanneer je denkt dat een van de beschrijvingen van de mens de waarheid is, dan zul je ook moeten concluderen dat al de anderen niet waar zijn, ze kunnen inderdaad niet allemaal gelijk hebben. Austin komt in de problemen omdat hij niet inziet dat je heel overtuigend kunt argumenteren voor een bepaald beeld – bijvoorbeeld ‘de mens is vrij’ – maar ook voor het tegenovergestelde beeld – ‘de mens is slechts een bundel geconditioneerde reflexen’ – op zo’n manier dat geen van beide volledig ongelijk of gelijk heeft. Het is niet zo dat een van beide zienswijzen de juiste is, en de andere daarmee onjuist. Het is ook niet zo dat de waarheid ‘ergens in het midden ligt’ in de zin van bijvoorbeeld een vaststelling dat we gedeeltelijk vrij zijn en gedeeltelijk een bundel geconditioneerde reflexen zijn. Nee, we zijn in zeker opzicht waarschijnlijk allebei, hoe tegenstrijdig dat ook klinkt. Ik denk dat we alleen kunnen stellen dat de meeste zienswijzen vanuit een bepaalde optiek wel goede papieren hebben, zonder te kunnen zeggen dat ze daarmee ook helemaal waar zouden zijn. Het is, om het simpel te stellen, maar hoe je het bekijkt. Elk perspectief heeft zo zijn eigen verklaringskracht, maar geen enkel perspectief of verklaring is volledig.

29

De onvolledigheid van definities Maar er is nog een vervelende complicatie. Om nog even terug te komen op het voorbeeld van de vrije wil: een van de problemen is dat de gebezigde terminologie niet eenduidig is. Voordat je wilt uitzoeken of de mens vrije wil heeft of niet,

thBWmandiegodkende0307.indd 29

26-03-2007 09:46:35

30

moet je het eigenlijk eerst eens worden over de vraag wat ‘vrije wil’ nu precies is. In het bijzonder betekent dit dat je het eerst eens zou moeten zijn over de vraag wat ‘vrij’ betekent, en over de vraag wat de ‘wil’ nu precies is. U voelt het natuurlijk al aankomen: daar kunnen we het niet over eens worden. Het is best mogelijk om een tekstboek of een woordenboek uit de kast te trekken om daarin de definitie van de verschillende begrippen op te zoeken, maar dat levert meestal niets bruikbaars op. Het probleem hangt bij nader inzien dus ook samen met het probleem van definities. Ik heb het al eerder betoogd: definities zijn doorgaans dodelijk.6 Natuurlijk is het wel nodig om objecten te benoemen (in het voorbeeld van zonet benoemden we bijvoorbeeld ‘vrijheid’ en ‘wil’), maar het is meestal niet mogelijk om die objecten vervolgens helemaal vast te pinnen met een definitie. Benoemen is echt wat anders dan definiëren; we hebben intuïtief kennis over wat wij onder vrije wil verstaan, maar die intuïtieve kennis kunnen we niet omzetten in een precieze of waterdichte definitie – en dat is ook nergens voor nodig. Wanneer wij over onze wereld nadenken, wanneer we daar orde en structuur in proberen aan te brengen, dan mogen we nooit vergeten dat elke structuur die we aanbrengen noodzakelijk een vergroving van deze realiteit is. Dat geldt voor argumenten – die altijd eenzijdig zijn – maar ook voor definities en labels. Laat ik nog een paar voorbeelden van dilemma’s geven die iets dichter liggen bij het onderwerp van dit boek. 1. 2. 3. 4.

‘God bestaat’ versus ‘God bestaat niet’, ‘Jezus was waarlijk God’ versus ‘Jezus was gewoon een mens’, ‘Religie kunnen we simpel evolutionair verklaren’ versus ‘Religie kan niet door wetenschap verklaard worden’, ‘God is een collectieve neurose’ versus ‘God bestaat’,

thBWmandiegodkende0307.indd 30

26-03-2007 09:46:35

5. 6.

‘Het christendom is waar’ versus ‘Geen enkele religie is in absolute zin waar’, ‘Jezus’ uitspraken zijn betrouwbaar’ versus ‘Jezus’ uitspraken zijn onbetrouwbaar’.

Waarschijnlijk ziet u bij de meeste dilemma’s de vergroving wel optreden. Zelfs het laatste dilemma lijdt aan dit probleem, want wat betekent het om ‘betrouwbaar’ te zijn? Het probleem van definities wordt inderdaad pregnant zodra het over God gaat. Dit kunnen we opnieuw illustreren met de gedachten van de eerder genoemde priester Austin Brierley die volgen op het vorige citaat:

31

Trouwens, wat was God? Kant zei dat hij de essentiële vooronderstelling van morele acties was, bisschop Robinson zei dat hij de grond van ons bestaan was, en Teilhard de Chardin zei dat hij het Omega-punt was. Wittgenstein zei, waar je niet over kunt spreken, daar moet je over zwijgen – een aforisme dat Austin Brierley erg opluchtte.7 Wat we God noemen is voor iedereen dus verschillend, maar ik merk alvast maar op dat de meeste ‘definities’ van God die we in het citaat tegenkomen de zaak nu niet echt verhelderen: het is allemaal bij wijze van spreken. Veel uitgesproken atheïsten vinden dat bijzonder irritant want, zo zeggen ze, zo weet je nooit waar iemand het over heeft wanneer hij of zij over God spreekt. Zijn atheïsten het dan wel eens over wat ze nu precies afwijzen? Tot mijn verrassing blijkt dat helemaal niet het geval te zijn. De meeste atheïsten verwerpen een persoonlijke God, net zoals ik die verwerp, en vinden dat reden genoeg om zich atheïst te noemen, maar verder is er weinig overeenstemming te ontwaren. We vergroven de werkelijkheid dus, zowel in onze argumentatie als in onze definities. Dat vergroven is nuttig – het

thBWmandiegodkende0307.indd 31

26-03-2007 09:46:35

32

maakt alles een beetje overzichtelijker – maar het gevaar is reëel dat we de vergroving gaan identificeren met de werkelijkheid. Door te vergroven verdelen we de wereld in hokjes, elk hokje met haar eigen label dat vertelt wat er in dat hokje zit. Maar het onderwerp waarover je iets wilt zeggen is altijd gecompliceerder dan welk onderscheid dan ook kan aangeven, en een onderwerp identificeren met een hokje is altijd onjuist. Het is eenvoudigweg niet zo dat er een enkelvoudig perspectief is waarlangs de wereld zich laat opdelen. Dit klinkt als een open deur – dat is het ook – maar het schijnt niet altijd makkelijk te zijn om te zien of een deur openstaat of niet. Zelfs in een uitgesproken ‘hokjesvak’ als de taxonomie worden de tekortkomingen van het hokjesdenken volledig erkend. In de taxonomie wordt de biologische diversiteit geclassificeerd, en elke taxonoom zal erkennen dat dit een kwestie is van labels geven op grond van bepaalde kenmerken of eigenschappen. Geen systeem kan en zal de werkelijkheid geheel dekken, en dat is ook nergens voor nodig. We classificeren voor de overzichtelijkheid. Deze classificatie is een vergroving van de realiteit, een heel nuttige en werkbare, dat zeker. Ook in de politiek doen we aan hokjesdenken; het partijenstelsel is daar zelfs op gebaseerd. Een socialist is in het hokjesdenken geen liberaal, maar uiteraard is het niet zo dat iemand alleen maar socialist is of alleen maar liberaal. Ook hier is het hokjesdenken erg handig en overzichtelijk, maar er is denk ik niemand die meent dat de realiteit samenvalt met het denken in deze hokjes. Het probleem dat hokjes en definities niet één op één te verbinden zijn met de realiteit, gaat verder dan u misschien denkt. Zo is het bijvoorbeeld niet mogelijk om een definitie te geven van het begrip ‘leven’. Wanneer leeft iets? Er zijn tientallen pogingen te vinden in de literatuur, die allemaal bij benadering goed en werkbaar zijn, maar helemaal precies weet nie-

thBWmandiegodkende0307.indd 32

26-03-2007 09:46:35

mand het. Het ís ook niet precies te maken, dat is mijn punt. Maar hoe zit het nu met argumenten, hokjes en definities rond religieuze vraagstukken? Als hokjes en labels in de zichtbare biologie en in de politiek al een voorbeeld zijn van vergroving, hoeveel sterker zal dat het geval moeten zijn in geloofsaangelegenheden? Inderdaad, ik zei het al, voor religieuze vraagstukken is het hokjes- en definitieprobleem bijzonder pregnant. Het gaat er hier niet alleen om de hokjes voor ‘gelovigen’ en ‘ongelovigen’ (op zichzelf ook al een hokjesindeling en niet één op één te verbinden met de realiteit, vandaar de aanhalingstekens) van elkaar te onderscheiden, maar ook (of juist) de hokjes van gelovigen. In dit geval lijkt mij de indeling in gelovig enerzijds en ongelovig anderzijds, volkomen onwerkbaar, en de vraag ‘Gelooft u in God?’ een vraag die zo gesteld niet te beantwoorden is. Ik ben ervan overtuigd dat we hokjesdenken en een bepaalde mate van eenzijdigheid nodig hebben, anders raken we de weg kwijt in alle informatie die tot ons komt. Maar het is in mijn ogen een radicale blunder om te denken dat deze hokjes de werkelijkheid weergeven. Het is eigenlijk net als bij het maken van een wiskundig model van een gedeelte van de werkelijkheid. Dat model maakt bepaalde dingen best een beetje overzichtelijk, je kunt er soms mee rekenen, maar de werkelijkheid laat zich niet vangen in een model, op geen enkele manier en op geen enkel niveau. Elke wetenschapper weet dat, en deze opvatting is volkomen oncontroversieel.

33

Ratio versus orthodoxie? Natuurlijk begrijp ik heel goed dat mijn visie op hokjes zelf ook een hokje lijkt te zijn: ik zit in het hokje van die mensen die denken dat er geen hokjes zijn. Dat is net zoiets als beweren dat de kapper in het dorp iedereen knipt die zichzelf niet knipt; een logische ongerijmdheid, want door wie wordt de

thBWmandiegodkende0307.indd 33

26-03-2007 09:46:36

34

kapper zelf geknipt? Met een verwijzing naar een dergelijke ongerijmdheid kunnen mijn critici mij wellicht om de oren slaan, maar waar staat geschreven dat de logica het laatste woord moet hebben? De idee dat we met logisch nadenken overal uit kunnen komen is op zijn best een charmante miskleun en op zijn slechtst een levensgevaarlijke gedachte. De logica en de rede hebben zo hun beperkingen, en een verklaring op basis van slechts rationaliteit en rede is dus vaak beperkt geldig (zoals alle verklaringen) en eenzijdig. In een debat waar dit aan de orde is, moeten we eerst zorgen dat dit helder is, daarna kunnen we pas naar de argumenten zelf kijken. Laten we dus eens kijken naar de (eenzijdige) gedachte dat we in een rationele wereld leven. Wat kunnen de gevolgen zijn van een puur rationeel wereldbeeld? Een van de gevolgen is het feit dat je elke beslissing die je neemt moet onderbouwen met goede – en rationele – argumenten. Maar dit leidt al razendsnel tot onontwarbare problemen, waarvan ik er nu een zal uitwerken. Voor elke beslissing die je moet nemen, kun je natuurlijk argumenten aanvoeren. Meestal zijn er zowel argumenten voor de ene, als voor de andere keuze. Op grond waarvan neem je dan uiteindelijk een bepaalde beslissing? Je kunt deze beslissing terugvoeren op de argumenten uit het lijstje, maar dan dient zich onvermijdelijk de vraag aan waarom je juist bepaalde argumenten belangrijk vindt, en andere negeert. Misschien heb je daar ook weer argumenten voor, maar je snapt het al, dan begint de redenering weer van voor af aan. Ergens moet die keten ophouden, en dan komen we op een punt uit waarachter je niet meer kunt vragen naar het waarom, omdat er simpelweg geen waarom meer is. Er komt een moment waarop je moet erkennen dat dit voor jou een uitgangspunt is, zonder dat je daar méér argumenten voor kunt ophoesten dan te zeggen dat het nou eenmaal zo voelt.

thBWmandiegodkende0307.indd 34

26-03-2007 09:46:36

Laat ik ter illustratie een voorbeeld geven. Wanneer je iemand vraagt waarom hij of zij op de vvd stemt, dan kun je een antwoord verwachten over het mooie van liberalisme of iets dergelijks. Iemand die pvda stemt zal als argument aanvoeren dat we socialer moeten zijn. De vraag is natuurlijk niet wie er gelijk heeft (dat is niet te hebben hier) maar waarom de ene persoon meer belang hecht aan persoonlijke vrijheid en de ander aan een socialere samenleving. Daar zijn natuurlijk altijd argumenten voor te geven, maar aangezien de liberaal andere conclusies trekt dan de socialist, hebben ze ook andere argumenten. Uiteindelijk vínd je dit of dat ‘gewoon’, en met geen mogelijkheid kun je met rationele en goed onderbouwde argumenten aangeven waarom je dit belangrijker vindt dan iets anders. Ten diepste worden onze gedachtes, beslissingen en overtuigingen dus niet door onze ratio bepaald. In dit boek zal dit een aantal malen geïllustreerd worden aan de hand van concrete religieuze dilemma’s. Je kunt je afvragen waardoor onze beslissingen dan wel worden bepaald, en dat is een heel interessante en diepzinnige vraag. Misschien dat – zoals ik al schreef – woorden als ‘gevoel’ of ‘intuïtie’ hier een rol spelen. Interessant in dit verband is dat het spreekwoord zegt dat we ‘in hart en nieren’ socialist of liberaal zijn, suggererend dat deze kwalificaties ‘in’ ons zitten, en niet slechts door nadenken worden bepaald. Ik heb wel sterk de indruk dat mensen zich tegenwoordig niet makkelijk meer laten leiden door gevoel, intuïtie of gewoon levenswijsheid. De gevolgen hiervan zijn ernstig. Geen politicus durft meer een beslissing te nemen op basis van zijn of haar gevoel, en steeds vaker worden volkomen onnodige (en dure) adviesbureaus ingeschakeld om getallen te leveren waarachter men zich vervolgens kan verschuilen. Zo worden bijvoorbeeld verkiezingsprogramma’s altijd ‘doorgerekend’ door het cpb, en elke politicus misbruikt de resultaten ervan

thBWmandiegodkende0307.indd 35

35

26-03-2007 09:46:36

36

in de campagnes. Het cpb zegt het, en dus is het zo, dat is ongeveer de boodschap. Bizar vind ik deze terugkerende en tenenkrommende vertoning, want iedereen met gezond verstand moet kunnen begrijpen dat de wereld zich niet laat ‘doorrekenen’. Ik meen dat deze verstikkende situatie het gevolg is van een al te rationeel denkpatroon. Het zou veel beter zijn als we hiervan los kunnen komen, zowel als maatschappij als individueel, en beslissingen nemen waarvoor we de verantwoordelijkheid bij onszelf durven leggen in plaats van bij anderen. Ik bedoel niet dat we moeten ophouden met nadenken, maar ik meen wel dat we ons moeten bezinnen op de status van de ratio. Dit vergt durf, maar ik denk dat het nodig is. Het is nodig dat we beslissingen durven nemen, gewoon omdat we iets willen. Elk argument dat je daarbij aanvoert komt neer op jezelf verschuilen achter dat argument, hoe paradoxaal dat ook moge klinken. Kortom, ik ben niet gecharmeerd van het hokje waarin rationeel en logisch nadenken als het hoogste goed wordt gezien. Sommigen, zoals bijvoorbeeld de filosoof Herman Philipse, koppelen logisch en goed nadenken onmiddellijk aan een atheïstische levensovertuiging: ‘De atheïst is niet arrogant. Hij denkt alleen beter na’, is zijn onverbiddelijke – en tamelijk lachwekkende – conclusie.8 Bij een boekpresentatie van de natuurkundige Vincent Icke presteerde Rudy Kousbroek het zelfs om elke vorm van religieus geloof als ‘imbeciel’ te bestempelen. Tjonge, dat zijn toch grote woorden, en je vraagt je werkelijk af waarom iemand het nodig vindt om op deze manier hierover te praten. Nee, het hokje van de verstokte rationele atheïsten komt mij in het geheel niet aantrekkelijk voor. Niet alleen vermoed ik dat ze zich niet op de hoogte hebben gesteld van wat ze nu eigenlijk afwijzen (daar had ik het al eerder over), maar het

thBWmandiegodkende0307.indd 36

26-03-2007 09:46:36

gaat toch ook nogal vaak gepaard met een flinke dosis zelfgenoegzaamheid. Dat is niet immoreel, maar wel heel irritant. Overigens is het zo dat veel rationele atheïsten wel degelijk een redenering hebben waarom ze religieus geloof afwijzen. Als God goed en almachtig is, dan zou hij het menselijk kwaad in de wereld toch niet toestaan? Het probleem met deze redenering is dat ze een menselijke God veronderstelt; een God die nadenkt en besluiten neemt. Hiermee vergeten ze dat God voor vele ‘gelovigen’ (voor de zekerheid maar weer even tussen aanhalingstekens) niet aan dat beeld voldoet. Hiermee is de cirkel rond, want nu blijkt inderdaad dat de onduidelijke betekenis van het ‘God-hokje’ een zinvolle rationele argumentatie in de weg staat. Aan de andere kant van het spectrum – tenminste in Nederland – bevindt zich de christelijke orthodoxie. Dat is ook een buitengewoon interessant hokje, waarin ik mij net zomin thuis voel als ik het rationeel atheïstische. Voor mensen in dit hokje is het christendom gewoonweg waar, hebben alle anderen het bij het verkeerde eind, en zijn de leerstelligheden die binnen het christendom verkondigd worden gebaseerd op goddelijke inspiratie. Jezus is de zoon van God, is uit een maagd geboren, is uit de dood verrezen, en dat is allemaal echt waar. Voor de katholieken heeft, alsof het allemaal nog niet genoeg is, de paus ook nog eens altijd gelijk – per definitie! Voorwaar geen aangename zaken, als je het zo bekijkt. Wil ik mij christen mogen noemen, dien ik dit dan allemaal te geloven? Nee toch zeker? Ik wil wel opmerken dat het hier werkelijk om een heel andere benadering van de realiteit gaat dan die welke we in het rationele hokje tegenkwamen. De mysteriën die samenhangen met een orthodoxe versie van het christelijk geloof, zijn absoluut niet rationeel te begrijpen, maar dat betekent natuurlijk niet dat je ze daarmee – met dit argument – als onzinnig kunt bestempelen.

thBWmandiegodkende0307.indd 37

37

26-03-2007 09:46:36

38

Maar, ik zei het al, ik voel me in het orthodox-christelijke hokje ook niet zo thuis, want in dat hokje wordt namelijk waarheid geclaimd, en dan haak ik doorgaans af. Ik heb met veel – heel veel – christenen gesproken, en zoals ik al eerder opmerkte reken ik mijzelf ook tot die club. Ik heb gemerkt dat ik het uitstekend met ze kan vinden in het algemeen, totdat het over de leerstelligheden, de dogma’s, de leer en de waarheid rond Jezus gaat. Ik heb veel gemeen met mensen binnen de christelijke gemeenschap, maar kennelijk dus niet alles. Aan de leerstelligheden van het christelijk geloof valt niet te tornen, zo lijkt het. Veel christenen beweren dat wanneer uit zou komen dat Jezus helemaal niet verrezen is, ze zich af zouden keren van het christendom. Deze grondhouding is er natuurlijk de reden van dat de leerstelligheden niet ter discussie mogen staan. De onbuigzaamheid en starheid die ik hier aantref doet niet onder voor die welke ik in het atheïstische hokje ontwaar. Het probleem is dat niemand een rationele atheïst ervan kan overtuigen dat hij ongelijk heeft, net zomin als iemand een orthodoxe christen ervan kan overtuigen dat het met Jezus toch echt anders zat.

Wij hebben gelijk! Wij hebben gelijk, en de rest niet, er zijn net iets te veel hokjes van waaruit ik dat credo hoor klinken. Vanuit sommige hokjes is dat relatief ongevaarlijk, vanuit andere is het gevaarlijk omdat mensen zichzelf uit naam van dat hokje in een grote menigte opblazen (de fundamentalisten onder de moslims bijvoorbeeld), of gevaarlijk omdat een hele samenleving van haar spiritualiteit dreigt te worden beroofd (zoals in het sciëntistische hokje waarin slechts wetenschap tot kennis leidt). Daar wil ik iets meer over zeggen. Het eerste hokje – uit naam waarvan mensen zichzelf in

thBWmandiegodkende0307.indd 38

26-03-2007 09:46:37

mensenmenigtes opblazen – verwijst zoals gezegd bijvoorbeeld naar de fundamentalistische islam. Niet alleen denken, nee, wéten mensen in dat hokje dat ze gelijk hebben, ze zijn ook nog eens overtuigd van het feit dat ze als beloning voor een barbaarse daad zeventig maagden zullen krijgen toebedeeld in het hiernamaals. Het was Henk Schouten, voorganger in de Leidse Studenten Ekklesia, die mij vertelde dat het verhaal van die maagden gebaseerd is op een vertaalfoutje: in plaats van maagden zou er oorspronkelijk iets over zeventig druiven hebben gestaan. Het woord ‘maagd’ schijnt sowieso moeilijk te liggen bij vertalingen, want ook in de christelijke traditie wordt vrij algemeen aangenomen dat de maagdelijkheid van Maria – de moeder van Jezus – op een vertaalfout berust: oorspronkelijk zou er slechts gesproken zijn over een ‘jonge vrouw’. Maar terugkerend naar het fundamentalistische islam-hokje, is het toch heel moeilijk om aan te zien hoe intelligente mensen hun hokje laten samenvallen met de waarheid. En toch ligt daar het probleem: wat wij denken is waar, en de rest heeft ongelijk. Hoe dat zo heeft kunnen gebeuren is een heel ander verhaal, met veel psychologische componenten. Een mooi relaas hiervan is te vinden in Karen Armstrongs De strijd om God.9 Maar het is zonneklaar dat spiritualiteit niet kan floreren in een situatie van onvrijheid, en een situatie waarin waarheid wordt geclaimd maakt altijd onvrij. Gevaarlijk om een heel andere reden is het hokje van het sciëntisme. Vanuit dit hokje worden geen mensen gedood, maar wordt de spiritualiteit om zeep geholpen door de nadruk op uitsluitend rationele wetenschappelijke argumenten. Het navrante van de hele discussie is dat zowel een eenzijdige wetenschappelijke benadering van de realiteit, als een fundamentalistisch religieuze benadering allebei leiden tot spirituele schaarste. Dat is niet alleen maar toevallig zo. Spiritualiteit floreert bij gratie van innerlijke vrijheid – ze is daar zelfs on-

thBWmandiegodkende0307.indd 39

39

26-03-2007 09:46:37

40

losmakelijk mee verbonden – en het is eigenlijk altijd zo dat hokjesdenken de innerlijke vrijheid beperkt. Als je het negatief stelt, dan is dit boek een aanklacht tegen dit hokjesdenken, een aanklacht tegen zowel links als rechts, tegen zowel atheïsme als orthodoxie. Als je het positief uitlegt, dan is dit boek een poging om de lezer ervan te doordringen dat de wereld een stuk genuanceerder is dan vanuit de verschillende hokjes zelf wordt beweerd. Mensen die slechts ratio en logica als pijlers onder hun bestaan accepteren enerzijds, en mensen die denken te weten dat hun geloof het enige juiste is anderzijds, hebben zoals gezegd iets gemeenschappelijk. In beide gevallen wordt de spiritualiteit doodgeslagen door zowel te veel nadruk op logica als te veel nadruk op letterlijke waarheid en eigen gelijk. Spiritualiteit leeft daar waar absoluut gelijk afwezig is, en waar ruimte is voor twijfel. Spiritualiteit leeft daar waar beseft wordt dat we slechts beperkt begrip kunnen verwachten, en waar het mysterie, het onbekende, niet als bedreiging gezien wordt maar als zingever. Ik denk niet dat er zoiets bestaat als de ultieme objectieve waarheid. We beschouwen het leven op een menselijke manier, met de beperkingen die daarmee samenhangen. Het is vanuit dat perspectief dat ik naar het christendom wil kijken. Zoals ik al schreef, bevalt het hokje van de orthodoxe christenen mij net zomin als het hokje der atheïsten. Vanuit mijn perspectief is het niet zo dat een van beide gelijk heeft en de ander niet. Net als bij de discussie over de vrije wil aan het begin van dit hoofdstuk, is de moeilijkheid dat de meespelende sleutelbegrippen niet goed gedefinieerd kunnen worden. Aangezien niemand weet wat God precies is, weet ook niemand wat een atheïst zou moeten zijn, want wie of wat wijst een atheïst af? Zo weet ook niemand precies wat een gelovige is, om dezelfde reden. Deze relativiteit der dingen stemt tot nadenken. De grote vraag is dan wat er overblijft van religieuze

thBWmandiegodkende0307.indd 40

26-03-2007 09:46:37

systemen als er geen objectieve waarheden te verdedigen zijn. Immers, de consequentie van mijn betoog is dat geen enkel systeem samenvalt met ‘de’ waarheid. Erger nog, de betekenis van het centrale concept – God – van religieuze systemen staat zelf ter discussie. De enige manier om uit deze impasse te komen, is om tot een interpretatie van het christendom te komen waarin geen gelijk wordt geclaimd. Dit is werkelijk de enige overgebleven mogelijkheid. We moeten werkelijk af van allerhande claims over de waarheid, we moeten af van geloofszekerheden, we moeten af van de overtuigdheid van het eigen gelijk. En eigenlijk moeten we ook af van de idee dat er ergens – op een bepaald niveau – daadwerkelijk een religieus gelijk bestaat. Ik denk dat een spirituele invulling van het christendom dit in zich heeft, en aan dat beeld ga ik nu verder werken in de volgende hoofdstukken.

thBWmandiegodkende0307.indd 41

41

26-03-2007 09:46:38

3 Over God

42

Ik begin mijn religieuze beschouwingen met het klassieke begrip ‘God’. Eigenlijk zou ik liever beginnen met mijn visie op wat religie eigenlijk is en hoe religie in haar algemeenheid werkzaam is. Als ik het zo zou doen, zouden de vragen over God als het ware direct kunnen ‘meeliften’. Er zijn echter ten minste twee redenen waarom ik die meer algemene beschouwing over religie uitstel tot het volgende hoofdstuk. Allereerst is gezien vanuit de westerse manier om over geloof na te denken de vraag ‘Gelooft u in God?’ de meest gestelde vraag (bij mijn lezingen in het land is mij deze vraag vele malen gesteld), en ik wil als het ware aanhaken bij die religieuze ingang die voor veel mensen beschikbaar is. Ten tweede kan ik vanuit mijn antwoord op deze vraag al vrij concreet ingaan op de problematiek, daar waar een algemene beschouwing waarschijnlijk wat abstracter en filosofischer zou zijn. Het antwoord op de geloofsvraag naar God is nooit routine, en ik heb geleerd er wel een beetje voorzichtig mee te zijn. Als iemand mij zou dwingen om te kiezen tussen het hokje ‘ja ik geloof’ of het hokje ‘nee ik geloof niet’, dan zou ik zonder enige aarzeling voor het eerste hokje kiezen. Maar dit zijn eigenlijk nutteloze en betekenisloze hokjes zolang je niet zegt wie of wat die God dan wel niet is, dat zagen we in het vorige hoofdstuk al. Bij de meeste discussies en debatten tussen ‘gelo-

thBWmandiegodkende0307.indd 42

26-03-2007 09:46:38

vigen’ en ‘atheïsten’ loopt het op dit punt al vast. Het liefst zeg ik dan ook meestal dat ik ‘niet-ongelovig’ ben. Allereerst wil ik een poging doen om uit te leggen waarom ik elke vorm van een persoonlijke god afwijs. God is niet een wezen dat denkt, geen wezen dat plannen met ons heeft, geen wezen dat in afschuw naar Zijn schepping kijkt om te zien wat de mensen er van gebakken hebben. Ik heb veel begrip voor mensen die menen dat God – opgevat als mensachtig wezen – niet tegelijk goed en almachtig kan zijn. Volgens deze mensen zou een goede en almachtige God niet zoveel lijden in de wereld toestaan. De reden dat ik mij echter niet achter dit argument zal scharen, heeft ermee te maken dat ik het uitgangspunt onwerkbaar vind. Wanneer je over God nadenkt als zijnde almachtig of goed, dan denk je aan God in menselijke termen, en ik vrees dat je hier uiteindelijk mee vastloopt, hoeveel ingenieuze manieren je ook vindt om het lijden in de wereld te kunnen combineren met een persoonlijke, goede en almachtige God. Het probleem van dit soort denken is dat het vooral rationeel wordt, en met rationeel denken kom je niet tot God. Toch ben ik te vaak op teksten gestuit die deze discussie naar mijn smaak iets te makkelijk uit de weg gaan. Ik wil hier de uitdaging best aan gaan, en zal proberen uit te leggen waarom ik de vraag ‘Bestaat God?’ een totaal verkeerde vraag vind. Een vraag waarop met de beste wil van de wereld geen antwoord valt te geven; de vraag is gewoon niet zinvol. Je zou net zo goed kunnen vragen naar de kleur van vorige week woensdag.

43

Het bestaan van God Laten we om te beginnen eerst eens stilstaan bij het begrip ‘bestaan’. Het begrip ‘bestaan’ lijkt namelijk wel duidelijk, maar

thBWmandiegodkende0307.indd 43

26-03-2007 09:46:38

44

is dat bij nader inzien helemaal niet. Om dat in te zien kunnen we onderzoeken wat het betekent om te zeggen dat een varken bestaat, en wat het betekent om te zeggen dat liefde bestaat. Varkens bestaan op een andere manier dan dat liefde bestaat: het bestaan van varkens enerzijds en van liefde anderzijds wordt ons op heel verschillende manieren duidelijk in het leven. Je kunt natuurlijk pas zinvol spreken over de vraag of iets bestaat, als je weet wat ‘bestaan’ in de context van de vraag betekent. Ik denk te weten dat varkens bestaan omdat ik ze gezien en aangeraakt heb (in mijn jongere jaren heb ik ze zelfs gegeten); ik denk te weten dat liefde bestaat omdat ik het ervaren heb. De uitspraak dat varkens bestaan betekent werkelijk iets heel anders dan de uitspraak dat liefde bestaat, zo veel is wel duidelijk. Zo bestaan er zeker hijskranen, loodgieters en moleculen. Of echter al die elementaire deeltjes uit de moderne theoretische natuurkunde ook echt bestaan, is weer een heel ander verhaal, en in welke zin elektronen bestaan is weer iets anders. Natuurkundigen geven helemaal geen definitie van een elektron, en dat is buitengewoon verstandig want niemand weet hoe zo’n definitie zou moeten luiden. Dat geeft toch te denken. Van sommige dingen weet ik dat ze bestaan op grond van zintuiglijke waarnemingen, van andere dingen – zoals liefde – weet ik het bestaan op andere gronden. Kortom, de betekenis van het begrip ‘bestaan’ hangt af van de context waarbinnen je het gebruikt. Hoe zou je nu een buitenaards wezen moeten uitleggen waarom en hoe liefde bestaat? Wat zou je in hemelsnaam zeggen? Ik zou het werkelijk niet weten, en toch, liefde is alom aanwezig in deze wereld, en de meeste mensen zullen dat beamen. Maar wat is liefde? Als je wilt gaan uitleggen dat liefde bestaat, of hoe liefde bestaat, dan zit er maar een ding op: uitleggen hoe jij die liefde hebt ervaren. De Engelsen zeggen hierover kernachtig: ‘The

thBWmandiegodkende0307.indd 44

26-03-2007 09:46:38

proof of the pudding is in the eating’, ofwel, om erachter te komen wat pudding is, kun je deze alleen maar eten; uitleggen aan iemand anders gaat eenvoudigweg niet. Je kunt vervolgens natuurlijk – na het eten – vertellen hoe je het eten ervaren hebt. De kern van wat ik over liefde wil zeggen is dus dit: uitleggen wat liefde is, en uitleggen waarom je denkt dat liefde bestaat, kun je maar op een manier doen: zeggen hoe je het hebt ervaren. Het is nu misschien wel duidelijk waar ik naar toe wil. Wat voor liefde geldt, geldt denk ik ook voor God. God heeft hoe dan ook een unieke status, en transcendeert alles wat wij ons kunnen voorstellen. Daarom hangt de betekenis van de uitspraak ‘God bestaat’ volkomen in de lucht, want wat moet ‘bestaan’ betekenen in deze unieke context? Zeggen wat het betekent dat God bestaat, of uitleggen wat God is, komt dan – net zoals bij liefde – neer op zeggen hoe je God ervaren hebt. Daarmee is de vraag naar het al dan niet bestaan van God voor mij niet langer een onafhankelijk zinvolle vraag. Je kunt dus niet vragen naar het bestaan van God – want wat moet je daarop zeggen? – maar je kunt wel vragen naar de ervaring met God. Deze analyse maakt het ook begrijpelijk waarom het vaak zo is dat er in een discussie tussen een gelovige en een atheïst zo langs elkaar heen wordt gepraat. De gelovige vertelt over God – en dus over zijn of haar ervaring van God – terwijl de atheïst, meestal gevangen in een rationeel denkpatroon, weigert te praten over een ervaring met iemand wanneer je niet eens weet of die iemand wel bestaat. Dit leidt tot een patstelling waar niet of nauwelijks uit te komen is. Het is namelijk niet zo dat de een gelijk heeft en de ander niet, maar dat er op verschillende niveaus met elkaar wordt gepraat, in verschillende talen eigenlijk. In een dergelijk gesprek kan het ongeveer zo gaan:

thBWmandiegodkende0307.indd 45

45

26-03-2007 09:46:38

46

‘Ik heb een ontmoeting met God gehad.’ ‘Hoe bedoel je? Als je dat beweert dan moet je er toch eerst zeker van zijn dat Hij bestaat? Ik denk dat je denkt dat je met iemand een ontmoeting hebt gehad, maar je hebt gewoon met jezelf gepraat en je noemt dat God.’ ‘Nee, het was God, mijn God laat zich op die manier aan mij kennen.’ ‘Ik begrijp niet waar je het over hebt. De bewijslast ligt bij jou: ik zou niet weten hoe je mij kunt overtuigen van jouw idee dat dit God was, en dat Hij dus echt bestaat.’ Een gesprek zonder hoop. De ervaring van een Godontmoeting wordt niet serieus genomen, maar daarmee wordt ontkend dat deze ervaring – zo zie ik het althans – God is. Je kunt niet over het bestaan van God spreken als onafhankelijk gespreksonderwerp, dat is mijn conclusie. Het is niet zo dat God wel of niet bestaat, als twee mogelijkheden die elkaar logischerwijs uitsluiten en waarvan er ook één waar moet zijn. Het is dus niet zo dat in een discussie tussen een gelovige en een atheïst er maar een gelijk kan hebben; er is helemaal geen gelijk te halen. Natuurkundige Cees Dekker ziet dat heel anders. Hij schrijft: Het bestaan van God is voor mij zo’n cruciale waterscheiding. Of Hij bestaat, en dan kom je uit bij een theïstisch wereldbeeld, of Hij bestaat niet en dan eindig je bij een variant van het atheïsme.10 Ik ontken niet dat de verschillende denkrichtingen leiden tot verschillende wereldbeelden, natuurlijk, maar binnen mijn opvatting van God – en daar heb ik argumenten voor aangedragen – is het niet mogelijk om op de vraag naar het bestaan

thBWmandiegodkende0307.indd 46

26-03-2007 09:46:39

van God een zinvol antwoord te geven. Het lijkt mij dus beter als de vraag naar het al dan niet bestaan van God voortaan achterwege zou blijven. Het bestaan van God gebruiken als waterscheiding tussen gelovigen en atheïsten is niets anders dan uitgaan van een wat vreemde en betekenisloze vooronderstelling, die slechts gebaseerd is op het spreken in verschillende talen. Tot slot van deze paragraaf wil ik nog een paar zinnen wijden aan de gedachte dat het aannemelijk zou zijn dat God bestaat, omdat een zogenaamd theïstisch wereldbeeld zoveel beter aan zou sluiten bij de werkelijkheid dan een atheïstisch wereldbeeld. Opnieuw kies ik Cees Dekker als representant van deze stroming. Hij schrijft:

47

Als we kijken in hoeverre beide wereldbeelden passen op de werkelijkheid, is mijn persoonlijke conclusie eenvoudig: een theïstisch wereldbeeld is veruit te prefereren boven het atheïstische perspectief. Het is rationeel bevredigender en past beter dan het kale naturalistische beeld op het totaal van de werkelijkheid die ik als mens waarneem om mij heen, van de structuur van de kosmos tot de persoonlijkheid van de mens. Een consequent naturalistisch wereldbeeld heeft grote moeite met het duiden van een aantal zaken in de natuur […] maar zit bovenal in grote problemen om uitgaande van een puur materiële basis te verklaren datgene wat de mens juist menselijk maakt: zijn persoonlijkheid, ethiek, humor, abstract denken, geloof et cetera. Het theïstische beeld echter start met een persoonlijke God waar dit op natuurlijke wijze uit voortvloeit.11 Is dit een manier om het bestaan van God aannemelijk te maken? Nee, ik denk het niet. Het feit dat een theïstisch wereldbeeld in goede overeenstemming is met wat wij waarnemen is

thBWmandiegodkende0307.indd 47

26-03-2007 09:46:39

48

nauwelijks een verrassing te noemen: wij mensen hebben immers dit beeld ontworpen. En natuurlijk ontwerpen we geen wereldbeeld dat op de een of andere manier conflicteert met de werkelijkheid. De God van de mensen is gemaakt door mensen, dus natuurlijk past deze God bij onze realiteit. Ik vergelijk dit wel eens met de wijdverbreide opvatting als zou het zo bijzonder zijn dat de wiskunde de werkelijkheid vaak zo vreselijk nauwkeurig beschrijft. Mensen vinden het vaak buitengewoon moeilijk te begrijpen dat abstracte wiskunde zo bruikbaar is in de natuurwetenschappen. Ik vind dat echter helemaal niet zo verrassend, want de wiskunde is als het ware ‘gemaakt naar de werkelijkheid’. De meeste wiskunde is tot ontwikkeling gekomen omdat het nodig was voor de natuurwetenschappen, en dan lijkt het mij helemaal niet meer zo vreemd dat wiskunde werkt. Evenzo is het niet zo vreemd dat het theïstisch wereldbeeld ‘werkt’.

Maar wie of wat is dan God? Als we niet kunnen vragen naar het bestaan van God, dan lijkt dat hele gedoe rond God in eerste instantie nutteloos. Maar zo simpel ligt het nu ook weer niet. Ik heb al uitgebreid aangegeven dat ik niet van definities houd. Gegeven het feit dat natuurkundigen niet eens willen en kunnen definiëren wat een elektron is, is het natuurlijk buitengewoon vreemd dat diezelfde natuurkundigen wel zouden eisen dat gelovigen op de proppen komen met een definitie van God. Natuurlijk, natuurlijk, ik snap het weerwoord wel: we kunnen elektronen niet definiëren, maar we kunnen er wel modellen mee bouwen, we kunnen er aan rekenen, en dat blijkt in de praktijk ook nog eens allemaal geweldig te werken. Elektronen zijn bijzonder nuttig en belangrijk, ondanks – of eigenlijk dankzij – het feit dat we ze niet kunnen definiëren.

thBWmandiegodkende0307.indd 48

26-03-2007 09:46:40

Welnu, zo belangrijk als elektronen in de natuurkunde zijn, is God in het leven van veel mensen – mijzelf incluis. Niet omdat God een kant en klaar pakketje is – maar omdat we met deze God een aanknopingspunt, een naam hebben waarmee we het grote mysterie van het bestaan kunnen verbeelden. God is in deze visie de menselijke verbeelding van het mysterie van het leven. Deze verbeelding betreft het ontstaan van het leven, maar ook het onderhouden van het leven zelf, en heeft ook betrekking op de door ons ervaren diepgang van het leven. God is geen gaatjesvuller voor wat we nog niet weten, geen man met baard die oordeelt, maar een manier om met het leven om te gaan. Het is pertinent niet zo dat God op deze manier gereduceerd wordt tot een sprookje, een aardigheidje waarmee mensen het leven beter aankunnen. De grote psychiater en grondlegger van de psychoanalyse Sigmund Freud was deze laatste mening toegedaan; hij zag God – en elke religie – als een collectieve neurose die uiteindelijk vanzelf wel weer zou verdwijnen. Hij heeft hierin ongelijk gekregen: er zullen weinig uitspraken van Freud zijn die meer door de feiten zijn gelogenstraft dan deze. Nee, het mysterie waar de mens zich voor geplaatst ziet is reëel, is echt. Wetenschap kan naar haar aard maar zeer beperkt uitspraken doen over de realiteit, en het is uiteindelijk niet meer dan een naïeve gedachte dat we met rationeel denken het leven zouden kunnen begrijpen. Freud leefde in een tijd waarin de natuurwetenschap – en in het bijzonder de natuurkunde – grote vorderingen maakte, en het wetenschappelijk wereldbeeld – waarbinnen alles wetenschappelijk verklaarbaar zou zijn – was in die tijd erg populair. Zijn grootste bijdrage – de psychoanalyse – was ook aan die gedachte ontsproten; deze analyse zou volkomen objectief moeten zijn, net zoals de natuurwetenschap dat pretendeerde te zijn. Freud toonde zich hiermee een kind van zijn tijd.

thBWmandiegodkende0307.indd 49

49

26-03-2007 09:46:40

50

Maar het beeld van een wereld die geheel wetenschappelijk te begrijpen en te beschrijven zou zijn, is een te eenzijdig beeld gebleken. God, als verbeelding van datgene wat niet – écht niet – te begrijpen is, is nooit van het toneel verdwenen, en ik voorspel hier dat dit ook nooit zal gebeuren. Het kán helemaal niet gebeuren, omdat het wezen der dingen nu eenmaal zo is dat er principiële grenzen zijn aan wat wij mensen kunnen begrijpen. Ik mag altijd graag wijzen op dat laatste: het feit dat de grenzen principieel zijn. Dat principiële is enigszins te illustreren door je te realiseren dat onze hersenen niet in staat kunnen zijn om zichzelf te begrijpen, aangezien diezelfde hersenen het medium zijn waarmee we dit begrijpen zullen moeten doen. Dit betekent natuurlijk niet dat we moeten stoppen met onderzoek doen naar de werking van onze hersenen, en er is ook geen reden waarom dit filosofisch perspectief tot luie wetenschap zou leiden. De menselijke rede is gewoon beperkt, en waarom zou dat erg zijn? Ik wees er al eerder op dat de meeste atheïsten zich weinig rekenschap geven van welke god ze nu eigenlijk afwijzen. Er zijn genoeg verhalen in omloop met allemaal deze strekking: we zijn hard bezig om het heelal en de wereld te ontdekken, maar tot nu toe hebben we van God geen spoor gevonden. De eerste Russische kosmonauten vertelden dat God daarboven niet was aangetroffen, en voor wie denkt dat dit een slechte grap was kan ik er aan toevoegen dat de Nederlandse sterrenkundige Vincent Icke exact dezelfde opmerking maakte in het tv-programma ‘Leven zonder God’. Nee, hij was God nog niet tegengekomen daarboven, antwoordde hij in reactie op een nogal naïeve vraag van de interviewer. De wetenschap leent zich niet voor God, kan niets over God zeggen, en elke wetenschapper die uit naam van deze wetenschap een uitspraak over God doet, begrijpt niet waar hij of zij het over heeft.

thBWmandiegodkende0307.indd 50

26-03-2007 09:46:40

Volgens sommigen schaar ik mij nu onder de zogenaamde ‘ietsisten’, hetgeen ik een mooie geuzennaam vind. Het probleem echter is dat je met ‘iets’ zo weinig kunt aanvangen. Je kunt er niet tegen praten, je kunt er je hart niet bij luchten, je kunt er niet tegen schelden, en je kunt er niet tot bidden. Ik vind ‘iets’ ook niet heilig genoeg, waarbij het woord ‘heilig’ verwijst naar al datgene wat het dagelijkse leven overstijgt. Ik heb ontzag voor het leven, voor dat grote geheel waarin ik een klein radertje ben. Ik vind ‘iets’ niet toepasselijk wanneer we het over dat grote, complexe en overweldigende geheel hebben. Dus heb ik het maar liever over God, hoewel ik weet dat dit aanleiding kan en zal geven voor allerlei misverstanden welke ik dan toch maar voor lief neem. Hans Andreus verwoordde dit heel indringend in zijn ‘Laatste Gedicht’:

51

[…] en, Heer (ik spreek je toch maar weer zo aan, ofschoon ik me nauwelijks daar iets bij voorstel, maar ik praat liever tegen iemand aan dan in de ruimte en zo is dit wel de makkelijkste manier om wat te zeggen),– hoe moet het nu, waar blijf ik met dat licht van mij, van jou, wanneer het vallen, weg in het onverhoeds onnoemelijke begint? […] 12 Wanneer het over God gaat, dan moet het over mensen gaan. In de Bijbel wordt God uitsluitend opgevoerd in relatie tot mensen, en dat lijkt mij niet voor niets. Zoals predikant Klaas Hendrikse terecht opmerkte: ‘Als je God zoekt, dan moet je bij mensen zijn.’13

thBWmandiegodkende0307.indd 51

26-03-2007 09:46:41

God verandert

52

God vat ik dus op als een verbeelding. De relatie tussen verbeelding en werkelijkheid is een ingewikkelde, met vele verdedigbare filosofische posities. Is een verbeelding een grove weergave van ‘de’ werkelijkheid, of is het eerder zo dat verbeelding de werkelijkheid juist creëert? In zekere zin beschouw ik dergelijke vragen opnieuw als zinloos. Maakt het wat uit, zou ik bijna willen vragen. Ik ken dit type debatten overigens ook vanuit mijn eigen vakgebied, de wiskunde. Ook daarin wordt regelmatig gedebatteerd over de vraag of wij nieuwe wiskundige stellingen ontdekken dan wel creëren. In de eerste opvatting zouden die stellingen dan kennelijk al ergens moeten ‘bestaan’, wachtend op een wiskundige die hen ontdekt. Gezien mijn moeite met het begrip ‘bestaan’ zult u niet verbaasd zijn te vernemen dat ik die opvatting niet deel. Aan de andere kant kun je ook niet echt zeggen dat een nieuwe stelling gecreëerd wordt in de zin waarin we dat werkwoord doorgaans gebruiken, want ook voordat iemand op het idee kwam de stelling te formuleren, was ze toch al waar. Zoals zo vaak heeft dus niemand gelijk in deze discussie, en mijn eigen invalshoek is dan ook om het dilemma te gebruiken als inspiratiebron, en dus niet om een keuze te maken uit de mogelijke alternatieven. In plaats van een keuze te maken tussen de alternatieven van het dilemma, is het veel belangrijker om aan te geven wat er volgens mijn eigen ervaring gebeurt bij het formuleren van een nieuw wiskundig resultaat. Welnu, bij het formuleren van een nieuw wiskundig resultaat wordt in de eerste plaats de diepgang en het inzicht van mensen vergroot, en het lijkt mij dat we het daar het beste maar bij kunnen laten. Wiskundig onderzoek verdiept ons inzicht, en dat is een ervaringsfeit dat belangrijker is dan de filosofische vraag naar de aard van een nieuwe stelling. Terug naar God. Wat voor de wiskunde geldt, geldt tot

thBWmandiegodkende0307.indd 52

26-03-2007 09:46:41

op zekere hoogte ook voor God. Als je God als een verbeelding opvat, dan is het ook niet zo belangrijk of die verbeelding een vergroving van de werkelijkheid is, of dat die verbeelding de werkelijkheid juist creëert. God is namelijk een gevolg of product van de menselijke ervaring, en die ervaring heeft geen boodschap aan dit soort dilemma’s. Als je dat als uitgangspunt neemt, is het niet meer zo moeilijk te begrijpen waarom God in de loop van de eeuwen zo ontzettend is veranderd: God verandert omdat mensen veranderen! De God uit het Oude Testament is niet of nauwelijks te vergelijken met de liefdevolle God die we in het Nieuwe Testament tegenkomen. In het Oude Testament is God een woeste stamgod, die mensen bij bosjes doodt, die geen ontzag lijkt te hebben voor mensenlevens, en die woedend wordt op alles en iedereen die het niet met hem eens is. Veel critici van het christelijk geloof realiseren zich niet of nauwelijks dat God geen vaststaand en onwrikbaar gegeven is, maar dat God daarentegen verandert. Het christendom bekritiseren op basis van een merkwaardige actie van een woeste stamgod in het Oude Testament is net zoiets als een volwassene aanspreken op het slaan van zijn of haar broertje op driejarige leeftijd. Dit gezichtspunt heeft consequenties, want niemand kan nu bijvoorbeeld nog homoseksualiteit veroordelen met een beroep op teksten in het Oude Testament. Iedereen die homoseksualiteit veroordeelt met de Bijbel in zijn of haar hand zou zich moeten schamen, want hoe is het in hemelsnaam mogelijk om de liefde tussen twee mensen te veroordelen. Ik ken mensen die homoseksualiteit veroordelen, en die tegelijkertijd beweren dat God liefde is. Dat is een onmogelijke spagaat die terug te voeren is op de idee dat God een vaststaand gegeven is. Maar God verandert, en we zouden van een hoop ellende af zijn als meer mensen dat zouden willen inzien. ‘Wij hebben gelijk, onze God is de echte’; ik verlang naar een wereld waarin

thBWmandiegodkende0307.indd 53

53

26-03-2007 09:46:41

54

dat geluid niet meer klinkt. In het Nieuwe Testament is God liefde, en daarmee wordt een grote streep gehaald door datgene wat God in vroegere tijden allemaal deed en beweerde. Een van de verhalen die elke keer maar weer door agressieve atheïsten opgevoerd wordt wanneer het gaat om kritiek op het christendom, is het werkelijk onthutsende verhaal over Abraham in Genesis 22. Abraham zou zijn zoon Isaak moeten offeren, als test voor zijn trouw aan God. Pas op het laatste moment, als Abraham al klaar staat om zijn zoon te doden, grijpt God alsnog in. Dit verhaal is natuurlijk voer voor critici van het christendom. Welke god haalt het in zijn hoofd om een man te vragen zijn zoon te offeren? Het verhaal lijkt bij eerste lezing bijna pervers. Ik woonde eens een lezing bij van de al eerder genoemde sterrenkundige Vincent Icke, waarin hij eerst deze episode besprak, en waarna hij een dia projecteerde van zijn eigen dochtertje. Iedereen, zo stelde Icke, iedereen die dit meisje kwaad wil doen krijgt met mij te maken.14 De portee van deze wending in zijn betoog was duidelijk, maar ik vond het vooral tamelijk lachwekkend. Gaat hij er werkelijk van uit dat christenen, van welke snit dan ook, niet op dezelfde manier het leven en welzijn van hun kinderen te allen tijde zouden verdedigen? Zo naïef zal Icke toch niet zijn? Welnu, waar slaat deze aanval op het christendom dan op? Om iets zinnigs over het geplande offer van Abraham te kunnen zeggen, moet je teruggaan in de tijd om te zien onder welke omstandigheden, en binnen welke culturele en religieuze context deze gebeurtenis plaats heeft gevonden. (Als ze al echt gebeurd is natuurlijk; dat weten we niet. Velen denken dat Abraham zelfs helemaal niet heeft bestaan.) Dan moet je je eerst verdiepen in de betekenis van de verschillende gangbare offerrituelen, en dan zou je misschien kunnen begrijpen hoe mensen er toe kwamen om een dergelijk verhaal op te schrijven. Want het is voor mij zonneklaar

thBWmandiegodkende0307.indd 54

26-03-2007 09:46:41

dat ook de God in dit verhaal niet werkelijk gesproken kan hebben. Het verhaal had kennelijk een functie binnen het verwerken en aankunnen van de ongetwijfeld keiharde realiteit van die tijd. Als je al die moeite hebt gedaan, dan heb je waarschijnlijk veel geleerd, en dan heb je je ook beziggehouden met datgene waar religieus geloof werkelijk over gaat. Wanneer je die moeite neemt (Icke had dat duidelijk niet gedaan, en was blijven steken bij een zeer oppervlakkige lezing) dan zul je bij dit verbijsterende verhaal een interessante ontdekking kunnen doen. Als namelijk ergens in de Bijbel God verandert, dan is het wel in deze passage. Als je goed leest dan zul je namelijk ontdekken15 dat vóór het ingrijpen van God, God als ‘God’ aangeduid wordt in het verhaal, maar dat vanaf het moment dat God Abraham net op tijd tegenhoudt, God verder met ‘Heer’ wordt aangeduid. Dit is geen willekeurige taalkwestie; het verschil is ook in de grondtekst terug te vinden. In de grondtekst verandert de godsnaam van Elohim naar Jahweh, ofwel van een heidense god naar de God van de joden. De boodschap van de tekst is dus ongeveer als volgt: ja, vroeger vroegen goden om een offer zoals dat aan Abraham gevraagd werd, maar vanaf nu is alles anders. Prachtig toch? Ik wil niet beweren dat ik met deze exegese de tekst geheel doorgrond heb, maar het is een prachtige illustratie van het feit dat er niet zoiets is als een onbeweeglijke god, maar dat in plaats daarvan God aan verandering onderhevig is omdat mensen dat ook zijn. God verandert dus, en vrij rigoureus ook. Het christendom is vanzelfsprekend geworteld in de oeroude joodse traditie, maar het huidige christendom dient – zoals ik al schreef – uiteraard beoordeeld te worden op wat christenen vandaag de dag doen en geloven. Wanneer iemand het christendom belachelijk probeert te maken op basis van beelden uit het Oude Testament, dan komt dat, zoals ik al schreef, ongeveer overeen met

thBWmandiegodkende0307.indd 55

55

26-03-2007 09:46:41

56

iemand belachelijk maken met teksten die hij of zij als kind heeft uitgesproken. Niemand zou dat laatste serieus nemen, en dus is het net zomin redelijk om deze kritiek op het christendom serieus te nemen. Echt, wanneer je vindt dat het christendom maar gek is, dan is het ook tamelijk eenvoudig om dat te beargumenteren. Ook hier zijn de algemene woorden uit de eerste paar hoofdstukken van dit boek zeer relevant: als je als vooronderstelling hanteert dat het christendom gek is, dan kun je de argumenten daarvoor vinden. Dat is de volgorde waarin het gebeurt: eerst bepaal je een houding en daarna zoek je uit welke argumenten daar het beste bij passen. Zo kan iedereen beargumenteren wat hem of haar het beste uitkomt.

Is God nodig? Er is een heel interessante en goede vraag die tot nu toe onbesproken is gebleven. Deze vraag luidt als volgt: als God alleen maar beeldspraak is, waarom is het nodig om deze God te introduceren? Zou je de problemen in het dagelijks leven, de frustraties die we allemaal kennen, de schoonheid, de diepgang, zou je dat niet allemaal op een niet-religieuze manier kunnen verwoorden? God lijkt eigenlijk helemaal niet nodig. Ik denk dat dit juist is; God is niet nodig. Het is heel goed mogelijk om een goed en eerbaar leven te leiden zonder ook maar een ogenblik in God geloofd te hebben. In die zin heeft niemand God nodig. Mensen die op welke manier dan ook in God geloven zijn – dacht ik – door de beugel niet beter dan zij die dat niet doen. Ik denk dat God uiteindelijk een keuze is. Je kunt ervoor kiezen om de taal van een bepaalde – in dit geval de christelijke – religie te gaan spreken. Je kunt ervoor kiezen om het onuitdrukkelijke toch te verwoorden in een bepaalde religieuze taal. Het is bij uitstek religieuze taal die ons in staat

thBWmandiegodkende0307.indd 56

26-03-2007 09:46:41

stelt om zo dicht mogelijk in de buurt van onze ware gevoelens te komen, het is religieuze taal die we kunnen gebruiken om onze angsten, onze verontwaardiging, onze hoop en nog veel meer uit te drukken. Dat is de reden dat veel mensen – waaronder ikzelf – uiteindelijk niet zonder God kunnen. Dat wil zeggen: we kunnen niet zonder de beeldspraak. Religie – daar zeg ik in het volgende hoofdstuk meer over – gaat in het algemeen over symbolen en metaforen, en daar kunnen we uiteindelijk ook niet zonder. We kunnen niet zonder religie, en binnen een religie hebben we symbolen nodig, en daarmee kunnen we ook niet zonder God. Er zullen vanuit het rationalistische hokje altijd argumenten aangedragen worden dat God toch echt een beetje onzin is, maar hoe hard er ook opgetreden zal worden tegen God, hij zal niet verdwijnen. Niet omdat God op strikt logische gronden noodzakelijk is, maar omdat het denken over de zin van het bestaan een intrinsiek onderdeel van ons mens-zijn is.

57

God en het kwaad Wanneer we over God spreken – en daar gaat dit hoofdstuk tenslotte over – ontkomen we er niet aan om ook stil te staan bij het kwaad in de wereld. Immers, het kwaad in de wereld is voor veel mensen een groot struikelblok wanneer het gaat om geloof in God. Een goede en almachtige god zou dit kwaad niet toestaan. Welnu, ik zou me er hier met een jantje-van-leiden van af kunnen maken door simpelweg te stellen dat ik niet in een persoonlijke god geloof, en dat die begrippen ‘almachtig’ en ‘goed’ dus ook niet van toepassing zijn op mijn god. Punt. Maar, zo makkelijk kom ik hier niet mee weg, en enige reflectie is misschien toch op zijn plaats. Ik zou overigens niet de eerste zijn die het kwaad wegdefinieert. Augustinus, de grote kerkvader, had daar soms wel een handje van. Kwaad, zo schreef hij,

thBWmandiegodkende0307.indd 57

26-03-2007 09:46:42

58

is de afwezigheid van het goede. Intellectueel niet slecht en hoogst inventief, maar het lost helemaal niets op natuurlijk. En Huub Oosterhuis herdichtte Psalm 1 als ‘Goed is dat je niet doet wat slecht is’. De vragen over het kwaad kunnen nooit rationeel bevredigend opgelost worden, daar ben ik van overtuigd. Door het weg te redeneren kun je wellicht intellectueel bevredigd zijn, maar daarna blijkt dat je het kwaad toch gewoon weer tegenkomt. Kortom, daar hebben we weinig aan. Ook Sjoerd Bonting doet een poging om er op een intellectuele manier van af te komen. Kwaad, zo stelt hij, is een overblijfsel van de oerchaos waaruit God ons geschapen heeft. Hij wijst schepping uit het niets af, en stelt in plaats daarvan dat het scheppen van God gezien moet worden als het brengen van orde in een oorspronkelijke chaos. Het kwaad van vandaag is nog een overblijfsel van die chaos, en God doet zijn best om dat overblijfsel verder op te ruimen.16 Ook deze poging zal mij niet overtuigen. Net als de poging van Augustinus is het een poging om het kwaad rationeel begrijpelijk te maken, en het wellicht ook te verklaren. Maar zoals ik net al schreef, dergelijke pogingen acht ik uiteindelijk geheel zinloos. Vanuit het hedendaags christelijk denken zijn er ook wel pogingen gedaan om het kwaad te combineren met een almachtige en liefdevolle god. Zo doet de filosoof René van Woudenberg een ‘klassieke’ poging die ik als volgt (in mijn eigen woorden) kan samenvatten.17 De verhouding tussen God en de mens is gecompliceerd, maar een van de aspecten die voor God van levensbelang is, is dat de mens ook echt mens moet kunnen zijn. Mens zijn impliceert dat je vrij bent in je keuzes. God moet de mens dus vrijheid van handelen geven, anders zouden we niet meer zijn dan marionetten van deze god. Welnu, als we vrij zijn in onze keuzes, dan kunnen we deze vrijheid ten

thBWmandiegodkende0307.indd 58

26-03-2007 09:46:42

goede, maar ook ten kwade toewenden. God ziet dus dat wij mensen kwaad doen, maar weet dat hij zich er niet mee moet bemoeien, hoe zwaar dat ook voor hem is. Ik heb al omstandig uitgelegd waarom een persoonlijke god voor mij niet werkt, maar onafhankelijk daarvan denk ik ook niet dat dit argument erg bevredigend is. Je zou toch zeggen dat God de mens weliswaar vrijheid geeft, maar wanneer de mens het te bont maakt, hij dan misschien toch wel zou ingrijpen? Vergelijk dit maar met een ouder die zijn of haar kind ook vrijheid moet geven; als het kind het te bont maakt, zal de ouder toch ingrijpen. Als God ziet wat Hitler of Stalin van plan was, dan zal hij toch niet achterover blijven leunen? Er zullen toch wel grenzen zijn aan wat hij de mensen elkaar laat aandoen? Een ouder zal zijn of haar kind ook vrijheid moeten geven, maar zolang de ouder nog enige invloed of macht over het kind heeft, zal hij of zij ingrijpen wanneer het uit de hand dreigt te lopen. Maar goed, dit soort overwegingen zijn uiteindelijk niet zo heel waardevol denk ik. Je kunt je uiterste best gaan doen om een rationeel en intellectueel bevredigende verklaring voor het kwaad te vinden, maar dat zal ons uiteindelijk geen stap verder helpen wanneer het kwaad jezelf treft. Je zal de mensen de kost moeten geven die tot ongeloof kwamen nadat het kwaad henzelf persoonlijk trof. Dus? Wat dan wel? Er is niemand die weet waarom er kwaad is. Er is niemand die weet of deze waaromvraag überhaupt zinvol is. Mensen worden getroffen door menselijk kwaad, menselijk en natuurlijk geweld, en je hart staat soms stil als je hoort en leest wat mensen kan overkomen. Ik kan en wil dat niet wegredeneren met een goed klinkende verklaring. Ik vind het afschuwelijk als mensen denken dat het kwaad iemand treft omdat God het wil, of verzuchten dat God er wel een bedoeling mee zal hebben. Ik weet nog goed dat een moe-

thBWmandiegodkende0307.indd 59

59

26-03-2007 09:46:42

60

der die ik kende overleed, en dat een tante tegen de achterblijvende kinderen vertelde dat God hun moeder kennelijk harder nodig had dan zijzelf. Ik kan me voor de kinderen geen schadelijker argument voorstellen. Kwaad geschiedt, mensen overkomen de meest vreselijke dingen, en het enige wat wij mensen daaraan en daarmee kunnen doen is steun zoeken bij elkaar. We kunnen luisteren naar elkaar, we kunnen ons verdriet delen en we kunnen – als we echt sterk zijn – proberen om uit de ellende van wat ons overkomt iets te leren, moed te putten, verder te komen en wie weet ooit iemand anders helpen wanneer deze in soortgelijke omstandigheden verkeert. Vreselijke gebeurtenissen kunnen mensen dichter bij elkaar brengen, maar denk alsjeblieft niet dat ik hiermee het kwaad wil goedpraten. Het kwaad heeft geen doel, er is geen God die ons straft of die ons te hulp komt; het enige dat wij kunnen doen is proberen dat kwaad uiteindelijk ook ten goede te keren. Ten slotte, als God geen persoon is, kun je dan tot Hem bidden? Kan bidden zin hebben? Tijdens een debat met de al eerder genoemde Vincent Icke beweerde deze dat bidden natuurlijk niet meer kan wanneer je God als persoon afwijst. Ik maakte melding van het feit dat ik wel degelijk bid, en dat ik tegelijkertijd God als persoon afwijs, waarmee zijn ongelijk toch duidelijk was. Icke, nooit om een antwoord verlegen, antwoordde toen: ‘Dan ben je niet aan het bidden maar aan het mediteren’. Hoewel buitengewoon geestig en gevat, is het natuurlijk onzin, dit antwoord. Ik denk dat ik toch maar zelf bepaal hoe ik mijn bezigheden wil noemen. Bidden is niet het vragen om een gunst, bidden bestaat uit het uitstorten van je hart en ziel, misschien heeft bidden ook wel elementen van een bezwering in zich. In ieder geval is wetenschappelijke onderzoek naar het effect van bidden al van tevoren weggegooid geld en zonde van de moeite. Gelukkig laat niet alles in het leven zich wetenschappelijk onderzoeken.

thBWmandiegodkende0307.indd 60

26-03-2007 09:46:42

4 Over religie

Voordat ik specifiek over het christendom ga schrijven, wil ik eerst nog een aantal opmerkingen maken over religie en religieus geloof in het algemeen. Wanneer dat eenmaal gebeurd is, zal het niet al te veel moeite kosten om mijn visie op het christendom in te passen.

61

Wat is religie? Zoals voor zoveel dingen geldt, is het niet goed mogelijk een afgebakende en precieze definitie van religie te geven. Bij eerdere gelegenheden omschreef ik religie als ‘de menselijke omgang met het onkenbare, het transcendente’. Religie als confrontatie en verhouding tot onkenbaarheid onder woorden gebracht. Wie zijn wij, waar komen wij vandaan, waar gaan we naartoe; al dat soort existentiële vragen kunnen natuurlijk niet beantwoord worden, maar we kunnen er wel beelden bij maken die ons helpen om gedachtes uit te wisselen, en die ons kunnen helpen om gedachtes überhaupt verwerkbaar te maken.18 Bij deze ‘definitie’ van religie wordt het woord ‘God’ niet gebruikt, het gaat om wat mensen doen en wat er met hen gebeurt. Religie zoals ik dat zie heeft dus op zich niet direct te maken met geloof in een god. Op zich is het al buitengewoon boeiend om te zien hoe er gereageerd wordt op een dergelijke omschrijving van religie.

thBWmandiegodkende0307.indd 61

26-03-2007 09:46:43

62

Een van de mooiste reacties betrof een atheïstische collega van mij die meldde dat hoewel het woord ‘transcendent’ inderdaad ook in zijn woordenboek thuis stond, het voor hem toch een leeg begrip was. Op zo’n moment wordt duidelijk dat het helemaal niet over rationele verschillen van inzicht gaat, maar dat hij en ik ergens diep in onszelf een ander beeld hebben van de werkelijkheid. Ten diepste zijn dit soort meningsverschillen niet ‘uit te praten’, en een goed gesprek zal hooguit wederzijds begrip voor elkaars standpunt op kunnen leveren. (In dit geval hebben mijn collega en ik een interessant en levendig etentje besteed aan onze verschillende posities.) Het is interessant om mijn ‘definitie’ (dat is het natuurlijk niet, ik benoem het fenomeen, maar doe geen poging tot een formele definitie; dat zou ook zinloos zijn) te vergelijken met hoe antropologen tegen het fenomeen religie aankijken. Voor iemand als ik, die geen enkele religie als ‘waar’ wil brandmerken, is het natuurlijk buitengewoon interessant om te zien dat antropologen letterlijk duizenden en nog eens duizenden verschillende religies zijn tegengekomen bij hun veldwerk. Niet alleen is dat interessant waar het gaat om oorsprong van religies, maar de wetenschap dat ‘ons’ christendom er slechts een van de zeer velen was zou toch misschien een beetje bescheiden moeten maken, tenzij je gewoon veronderstelt dat het christendom waar is, en God met die andere religies zijn bedoeling wel zal hebben. (Ik ken veel mensen die het echt zo zien. Het probleem is dat ik natuurlijk niet kan aantonen dat ze ongelijk hebben, maar ik kan maar niet inzien hoe je tot zo’n overtuiging zou komen. Waar komt die hardnekkige gedachte toch vandaan dat ‘wij’ gelijk hebben en anderen niet?) Ik heb begrepen – ik moet het hier doen met ‘van horen zeggen’ want ik ben immers geen antropoloog – dat geen twee antropologen dezelfde definitie zouden geven van religie (dat verbaast me niet natuurlijk), maar dat desalniettemin de

thBWmandiegodkende0307.indd 62

26-03-2007 09:46:43

volgende definitie steeds maar weer geciteerd wordt: Religie is een systeem van symbolen bedoeld om krachtige, diepgaande en langdurige geestestoestanden en motivaties in mensen te bewerkstelligen, door het formuleren van algemene concepties en door deze concepties aan te kleden met een grote uitstraling van feitelijkheid, zodat de geestestoestanden en motivaties in feite realistisch lijken.19 Het is bepaald niet zo dat ik mij geheel in deze beschrijving kan vinden; ik heb bijvoorbeeld moeite met de vaststelling dat er kennelijk slechts een ‘aureool van feitelijkheid’ mee gemoeid is. De kern ervan echter lijkt mij te zijn dat religie vooral een kwestie van symboliseren is. God is waarschijnlijk ook zo’n symbool, en na het lezen van het vorige hoofdstuk zult u niet verrast zijn te horen dat ik mij in het beeld van God als symbool geheel kan vinden. De definitie doet mij ook denken aan het gebruik van metaforen. De dingen die voor mensen het meest belangrijk zijn kunnen niet met direct taalgebruik beschreven worden, en in plaats daarvan gebruiken we verwijzingen naar andere, enigszins vergelijkbare zaken. Dit gebruik van metaforen is een oerchristelijke traditie. Daar waar direct taalgebruik niet goed mogelijk is, is er vaak nog wel een mogelijkheid om op een indirecte manier te zeggen wat we willen, en de metafoor is een beproefd recept in de woorden die de evangelisten Jezus in de mond hebben gelegd; daarover straks meer. Religie is dus allereerst een manier van symboliseren en doen, en pas op de tweede plaats een manier of recept om iets te geloven. Noch in mijn manier van schrijven hierover, noch in de definitie van Geertz gaat het om geloof in goden, eeuwig leven of geesten. Het gaat over symboliseren, en over wat mensen in de praktijk doen, of over wat hun overkomt. Religie is geen collectie leerstelligheden die we dienen te aanvaarden, maar gaat over

thBWmandiegodkende0307.indd 63

63

26-03-2007 09:46:43

64

dingen die je kunt doen om jezelf te transformeren. Transformatie is een kernwoord wanneer het gaat over religie, en wanneer je dat tot je door laat dringen is het opeens niet meer zo’n onmogelijke sprong naar de alchemie. In de alchemie ging het om het transformeren van de ene stof in een andere – lood in goud veranderen – en zo bezien is alchemie bijna de perfecte metafoor voor religieus denken. De transformatie in religieus denken moet uiteraard niet letterlijk opgevat worden, maar speelt zich af op geestelijk niveau. Dit neemt niet weg dat velen in de geschiedenis – en onder hen vinden we ook heel grote namen zoals bijvoorbeeld de briljante natuur- en wiskundige Isaac Newton – zich actief met chemische alchemie hebben beziggehouden. Wanneer je op die manier naar religies kijkt, dan is wellicht de meest interessante ontdekking dat de heersende westerse gedachte – dat religie bijna gelijkgeschakeld moet worden met een aantal leerstelligheden – een buitengewoon zeldzame en opmerkelijke interpretatie van religie is. Vrijwel nergens in de geschiedenis heeft religie iets te maken met rationele opvattingen over een god. Dat geeft toch op zijn minst te denken: er is vrijwel geen enkele religie die gebaseerd is – of omlijst wordt – door een systeem van regels en een collectie van kwalificaties van het onderwerp van aanbidding – God. Het christendom is hier werkelijk de uitzondering. Ik weet dat veel christenen tegen oerreligies aankijken als zouden deze ‘primitief’ zijn, maar soms vraag ik me werkelijk af wat primitiever is: geloven dat de geesten van je voorvaderen nog ergens rondzweven en tot allerlei dingen in staat zijn, of geloven in een uitspraak dat alle ellende van de wereld terug te voeren zou zijn op het eten van wat verboden fruit door onze oermoeder. Voor de keuze gesteld zou ik zonder enige aarzeling de tweede mogelijkheid als primitiever bestempelen. Voor mijn doel hier is het in ieder geval belangrijk te onthouden dat het in vrijwel alle religies in de geschiedenis vooral gaat over wat mensen doen. Geesten en goden spelen

thBWmandiegodkende0307.indd 64

26-03-2007 09:46:43

uiteraard een belangrijke rol, maar theologische constructies zijn zeldzaam.

Waar komt religie vandaan? Waarom is er eigenlijk zoiets als religie? Waar komt dat fenomeen eigenlijk vandaan? Vanzelfsprekend pretendeer ik niet een antwoord op deze vraag te weten, maar de veelheid en uiteenlopendheid aan antwoorden op deze vraag is leerzaam. Je kunt natuurlijk stellen dat de mens kennelijk ‘ongeneeslijk religieus’ is, maar meer dan een beschrijving van de stand van zaken is dat niet, en veel licht op de oorsprongsvraag doet het niet schijnen. Bovendien is deze kwalificatie niet op alle mensen van toepassing, zo schijnt het mij toe. Er zijn vele, vele mensen geweest die geprobeerd hebben om het ontstaan van religie op de een of andere manier te verklaren. Elk van deze verklaringen – zonder een enkele uitzondering – is noodzakelijk beperkt en eenzijdig. Of je een aanhanger wordt van een bepaalde zienswijze hangt minder af van de kwaliteit van de argumenten dan van je eigen vooronderstellingen en levensbeschouwing. Het grappige aan verklaringen voor religies is dat sommigen vasthouden aan een totaal (natuur)wetenschappelijke verklaring, terwijl anderen de verklaring juist geheel buiten de wetenschap zoeken. Ikzelf geloof zeker niet dat er een wetenschappelijke verklaring voor religie is. Zo meteen geef ik een aantal wetenschappelijke benaderingen die pretenderen religie te verklaren, maar hun tekortkomingen en eenzijdigheid zullen duidelijk zijn. Ik geloof aan de andere kant wel dat deze wetenschappelijke benaderingen zinvol kunnen zijn, mits we de beperkingen in het oog houden. De voorbeelden die ik zo geef zijn vooral bedoeld ter ondersteuning van deze beweringen.

thBWmandiegodkende0307.indd 65

65

26-03-2007 09:46:44

66

Er zijn natuurlijk ook niet-wetenschappelijke benaderingen. Als je er bijvoorbeeld vanuit gaat dat een persoonlijke God bestaat, dan is het een kleine stap om te veronderstellen dat deze God de mens ook de mogelijkheid heeft gegeven om iets over hem te weten te komen. Als God op deze manier bestaat dan ligt de oorsprong van religie dus bij hem, en als je dat gelooft dan heeft religie een supernatuurlijke oorsprong, en geen natuurlijke. Of, anders geformuleerd maar bijna hetzelfde: als je ervan uitgaat dat de Bijbel het woord van God is, dan heb je ook een interpretatie over het ontstaan van religie. Over dit soort overwegingen valt niet zo heel veel te zeggen: als je niet gevoelig bent voor argumenten langs deze lijn, dan houdt het op, wat men er verder ook over zal zeggen. Ook hier scheiden de wegen niet vanwege bepaalde argumenten, maar vanwege vooronderstellingen. U zult niet verbaasd zijn om te horen dat ik geen aanhanger ben van dergelijke supernatuurlijke oorsprongverhalen. Dat betekent dat ik niet denk dat wetenschap in staat is om religie te verklaren, maar dat ik ook al geen fan ben van supernatuurlijke modellen. Eigenlijk ben ik dus helemaal niet gecharmeerd van pogingen om religie te verklaren, en ik hoop dat aan het einde van dit hoofdstuk deze positie wat meer helderheid heeft gekregen.

Een God-gen? Het is op dit moment nogal in de mode om onze genen op een vrij directe manier te koppelen aan bepaalde niet-fysieke kenmerken. Op de dag dat ik deze alinea schreef, las ik in Trouw dat er een gen gevonden zou zijn dat verantwoordelijk is voor het feit dat onze hersens zo lang door groeien. Natuurlijk is het zo dat er verbanden bestaan tussen bepaalde genen, en bepaalde uiterlijke of innerlijke kenmerken, maar ik denk niet

thBWmandiegodkende0307.indd 66

26-03-2007 09:46:44

dat er veel serieuze wetenschappers zijn die echt denken dat het zo een-op-een werkt. Maar goed, een paar regels wil ik wel wijden aan de gedachte dat geloof in God veroorzaakt zou worden door een specifiek gen. Het ‘onderzoek’ rond dat ‘God-gen’ werd uitgevoerd door mensen een vragenlijst voor te leggen over hun eigen spiritualiteit. Op dat moment – moet ik bekennen – haak ik al onmiddellijk af. De idee dat je spiritualiteit wetenschappelijk kunt onderzoeken door een aantal mensen een vragenlijst voor te leggen is een gotspe. Religie en spiritualiteit zijn eigenlijk het leven, en het is een tamelijk lachwekkende gedachte dat je die zou kunnen afzonderen en isoleren door een aantal gerichte vragen te stellen. In het hoofdstuk over christendom, wetenschap en intelligent design zal ik nog veel meer te zeggen hebben over de onmogelijkheid om religie en spiritualiteit af te scheiden van de rest van het leven. En toch is deze afscheiding precies datgene wat er gebeurt wanneer mensen beweren dat er een God-gen zou bestaan. Als je werkelijk denkt dat wetenschap een verklaring moet kunnen geven voor religie, als dat je vooronderstelling is, dan ben je misschien best bereid om ver te gaan. Het ‘God-gen’ dat enige aandacht kreeg staat bekend als vmat 2, en een van de twee mogelijke alternatieve vormen (de allelen) van dat gen zouden mensen gevoeliger maken voor spiritualiteit.20 Natuurlijk zou ik hier een kritische beschouwing kunnen geven over de wetenschappelijke methodiek, ik zou (terecht) kunnen opmerken dat de cijfers die uit het onderzoek naar voren kwamen in het geheel geen aanleiding gaven tot de conclusie dat het om een zogenaamd ‘God-gen’ zou gaan, zelfs als je het hele idee van zo’n God-gen niet onmiddellijk verwerpt. Maar dat zou allemaal nog te veel eer doen aan het ‘onderzoek’. Elke beschouwing van spiritualiteit en religie die slechts de menselijke ‘hardware’ in beschouwing neemt zonder te kijken naar ervaring en het leven zelf, is gedoemd tot mislukken, ster-

thBWmandiegodkende0307.indd 67

67

26-03-2007 09:46:44

ker nog, het gaat gewoon helemaal nergens over. Overigens, zelfs de auteur, Dean Hamer, schrijft ergens dat ook omgevingsfactoren een rol spelen. Dat zal wel, inderdaad. De interactie tussen genen en andere factoren is buitengewoon gecompliceerd, en dat feit alleen maakt het zelfs maar poneren van een Godgen een zeer hachelijke zaak. Ik stel voor om snel over te gaan naar een veel serieuzere poging om religie wetenschappelijk te verklaren, namelijk via het proces van de evolutie. 68

Religie als gevolg van evolutie? Er is niet zo veel voorstellingsvermogen nodig om te bedenken hoe een evolutionair perspectief enig licht kan werpen op het verschijnsel religie of spiritualiteit. Binnen een darwinistisch evolutionair perspectief is het voor de hand liggend om religie op te vatten als een recept of gedachte waardoor mensen zich prettiger, veiliger, en bijvoorbeeld ook ‘gezamenlijker’ voelen. Hierdoor zouden de overlevingskansen van een volk in moeilijke tijden groter worden, en zouden volkeren met bepaalde vormen van religie dus ook een grotere kans hebben om te overleven. Ik zeg het misschien een beetje kort door de bocht, maar dit is toch wel waar een evolutionair perspectief op religie in de kern op neerkomt – religie helpt overleven – en vele mensen hebben geprobeerd om de wat kale beschrijving die ik hier gaf een beetje ‘aan te kleden’ tot een beschrijving met meer wetenschappelijke allure. Het gaat veel te ver om deze uitputtend te beschrijven, maar omdat ik de evolutionaire benadering een stuk interessanter vind dan de benaderingen via een God-gen, wil ik er ook iets meer regels aan besteden. Ik zal daarom een drietal evolutionaire benaderingen kort bespreken. Misschien verwacht u dat ik in mijn korte overzicht ook de evolutionaire visie van de bekende Engelse bioloog Richard

thBWmandiegodkende0307.indd 68

26-03-2007 09:46:44

Dawkins zou bespreken. Ik heb uiteraard met die gedachte gespeeld, want er is nauwelijks een boek of artikel over evolutie te vinden waarin niet op de een of andere manier naar Dawkins verwezen wordt. Wanneer het over religie gaat echter, is Dawkins niet zo erg interessant, louter en alleen vanwege zijn onthutsende en vijandige vooringenomenheid tegenover alles wat naar religie ruikt. Dawkins is geen atheïst die alleen maar denkt dat God niet bestaat. Nee, voor hem lijkt God zo ongeveer een persoonlijke vijand te zijn, om onduidelijke redenen. Dawkins acht religie zo belachelijk dat hij geen enkele mogelijkheid onbenut laat om religieuze mensen zelf ook belachelijk te maken. Hiermee diskwalificeert hij zich, en we kunnen zijn visie in deze beschouwing dus gerust negeren.21 De eerste benadering waar ik wel wat over wil zeggen, staat beschreven in het boek met de aansprekende en wat overmoedige titel Religion Explained.22 Natuurlijk weet ik – zelfs voordat ik een boek met een dergelijke titel inkijk – dat de auteur de titel niet waar zal kunnen maken, maar het maakt me wel erg nieuwsgierig. De kern – denk ik – van wat de auteur Pascal Boyer in zijn evolutionaire visie wil zeggen is het volgende. Mensen, of mensachtigen, moesten altijd goed in de gaten houden waar eventueel gevaar vandaan kwam – ze waren jager maar ook prooi. Onder druk van de selectie – slechts de best aangepasten overleven – ontwikkelden de mensachtigen een ‘ingebouwd detectiesysteem’ voor ‘agenten’ wier acties invloed hadden op hun leven. Dit detectiesysteem kan beter te vaak voor gevaar waarschuwen dan te weinig, en er zal dan ook sprake moeten zijn van een zekere mate van zogenaamde ‘overdetectie’. Het is ook handig – aldus Boyer – om bepaalde conclusies of verwachtingen te formuleren voor agenten waar je niet direct zicht op hebt, en dat betekent dat er een bepaalde ‘ontkoppeling’ plaats zal vinden zodat men-

thBWmandiegodkende0307.indd 69

69

26-03-2007 09:46:44

70

sen conclusies zullen trekken die niet onmiddellijk te maken hebben met het hier en nu. Welnu, in een dergelijke situatie – aldus Boyer – zal religie kunnen ontstaan. Immers, goden zijn voorbeelden van ‘agenten’ die ontkoppeld zijn van de realiteit van het hier en nu. Goden worden dan als actief in de wereld gezien, agenten die het leven actief kunnen beïnvloeden. Op deze manier bezien is religie niets meer of minder dan een bijproduct van een detectiesysteem dat onder evolutionaire druk ontstaan is. Religie als bijproduct, wat moet je daarvan denken? Eerlijk gezegd ben ik niet bijster enthousiast over deze insteek. De relatie tussen moeten oppassen voor mogelijke vijanden aan de ene kant, en de beleving van een supernatuurlijke god aan de andere kant, doet mij wat kunstmatig en niet overtuigend aan, maar wellicht zijn er lezers die positiever zijn over deze benadering. Voor mij is dit verhaal niet veel meer dan een verhaal, een biologisch sprookje zo u wilt, zonder enige wetenschappelijke status. Een vergelijkbare benadering is te vinden in het al eerder genoemde boek van de Amerikaanse filosoof Daniel Dennett.23 Er zijn echter een aantal redenen waarom ik hem toch apart wil noemen. Allereerst is Dennett natuurlijk een van de meest gelezen hedendaagse filosofen, en net als Dawkins heeft hij nooit een geheim gemaakt van zijn atheïstische levensbeschouwing. Het gif is bij Dennett echter iets minder aanwezig dan bij Dawkins, en daarbij moeten we ook niet vergeten dat Dennett een serieuze pil van bijna 450 bladzijden aan het ontstaan van religie heeft gewijd. Een serieus te nemen mening dus. Na lezing van zijn boek blijf ik echter toch wat teleurgesteld achter; ik had meer van hem verwacht. Eigenlijk zijn de argumenten van Dennett niet heel erg veel verschillend van die van Pascal Boyer die we al eerder kort bespraken. Maar

thBWmandiegodkende0307.indd 70

26-03-2007 09:46:45

Dennett is – natuurlijk – filosofischer, en hij heeft toch een paar zinvolle opmerkingen. Dennett wil religie verklaren door het als een natuurlijk fenomeen te zien. Het is interessant om te zien wat hij daar eigenlijk mee bedoelt. Hij zegt hierover het volgende: Ik zou kunnen bedoelen dat religie natuurlijk is als tegengesteld aan supernatuurlijk, dat het een menselijk fenomeen is dat opgebouwd is uit gebeurtenissen, organismen, objecten, structuren, patronen en dat soort dingen, die allemaal de wetten van de natuurkunde en de biologie volgen, en die dus geen wonderen bevatten. En dat is wat ik bedoel.24

71

Dennett vervolgt dit citaat met erop te wijzen dat het best zo zou kunnen zijn dat God bestaat, maar dat nog steeds, ondanks dat, religie een gewoon natuurlijk verschijnsel is, in tegenstelling tot een supernatuurlijk verschijnsel. Dat ben ik volledig met hem eens, maar het lijkt er een beetje op dat Dennett denkt dat dit een revolutionair idee is, en dat is het natuurlijk in het geheel niet. Nee, er zijn vele mensen die inderdaad deze nuance zien en erkennen: God zou gewoon kunnen bestaan terwijl religie zelf voldoet aan het beeld dat Dennett ervan schetst in het bovengenoemde citaat. Maar hoe denkt Dennett dan over de oorsprong van religie? Wel, net als Boyer stelt hij ‘agenten’ (agencies) centraal, en in een vergelijkbaar proces als dat beschreven door Boyer, resulteert dit in een fantasiegenererend proces in menselijke hersenen dat agenten bedenkt zodra er iets gebeurt waar we bang voor zijn. Uiteindelijk resulteert dit weer in goden (deities) die eigenlijk gewoon agenten zijn die toegang hebben tot alle informatie. Rituelen ontstonden daarna – aldus Dennett – om er voor te zorgen dat dit alles niet in de verge-

thBWmandiegodkende0307.indd 71

26-03-2007 09:46:45

72

telheid zou geraken. De ontwikkeling van religies beschouwt Dennett puur en alleen vanuit een darwinistisch perspectief: de ‘fittest’ religies blijven bestaan, en de rest verdwijnt. Deze ‘fitness’ van een religie wordt verondersteld iets te maken te hebben met de mogelijkheid om mensen te bekeren, en ook vast te houden. Ziehier in een notendop het verhaal van Dennett. Ik zeg met enige nadruk ‘verhaal’, want meer is het natuurlijk niet. Het is geen wetenschap in de zin van dat je experimenten zou kunnen doen om te kijken of het allemaal een beetje klopt. Een recensent noemde Dennetts boek ‘een sprookje verteld door evolutiebiologie’25, en dat vind ik, net als voor het verhaal van Boyer, een uitstekende kwalificatie. Ik zeg niet dat Dennetts bijdrage geheel onzinnig is, maar ze is bijzonder eenzijdig – alsof evolutiebiologie alles te zeggen zou hebben over de oorsprong van alles. Evolutionair denken is buitengewoon krachtig, en moet juist daarom ook met veel voorzichtigheid gebracht worden. Immers, een idee dat alles verklaart, is nauwelijks een verklaring te noemen. Dennett kan alleen maar vanuit evolutiebiologie naar religie kijken, maar dan mis je, zoals Leon Wieseltier in de eerder aangehaalde recensie zegt, altijd de redenen dat de ‘Missa Solemnis’ bestaat. Kortom, Dennetts werk is een klassiek voorbeeld van sciëntisme, en dan ook nog niet zo’n heel origineel voorbeeld. De twee benaderingen die we nu hebben gezien – die van Boyer en van Dennett – laten mij met een onbestemd gevoel achter. Het is zeker niet zo dat Boyer en Dennett alleen maar onzin verkopen, maar er gaat toch iets mis. Ik kom tot de volgende conclusie. Zowel Boyer als Dennett, maar vooral de laatste, gebruiken wetenschappelijke methoden voor iets waar deze nooit voor bedoeld waren, en waar ze in ieder geval niet voor ontworpen zijn. Wetenschap is een collectie regels en methoden waarmee we bepaalde aspecten van de realiteit kunnen

thBWmandiegodkende0307.indd 72

26-03-2007 09:46:45

bestuderen, maar voor de studie van religie en spiritualiteit lijken de methodes simpelweg in het geheel niet geschikt. Dennett bestudeert religie vanaf de buitenkant, en dat kan niet goed gaan. Om religie begrijpelijk te maken moet je deze vanaf de binnenkant bestuderen, en noch Boyer noch Dennett kunnen dat. En Dennett en Boyer zijn niet de enigen die een poging in die richting hebben ondernomen, het zijn slechts twee voorbeelden ter illustratie. Ik had drie benaderingen beloofd, en na Boyer en Dennet wil ik ook nog iets zeggen over een recente poging vanuit antropologische hoek om iets te zeggen over de oorsprong van religies. Ik doel op het boek Evolving God van de Amerikaanse antropologe Barbara J. King.26 Anders dan bijvoorbeeld Dennett en Dawkins, is King helemaal niet negatief over het verschijnsel religie, maar draagt ze religie juist een zeer warm hart toe – zelf lijkt ze zich als agnost te willen profileren. Ze is er ook helemaal niet op uit om het verschijnsel geheel te verklaren, want net als ik denkt ze niet dat dit mogelijk is. En ook net als ik denkt ze wel dat er iets zinvols gezegd kan worden over religie en haar diepe wortels. Haar insteek is fascinerend, want ze denkt dat religie een verschijnsel is dat haar wortels in de prehistorie heeft, en motiveert dat door naar het gedrag van bijvoorbeeld chimpansees te kijken. Dat gedrag wijst op de gedachte dat chimpansees empathie kunnen voelen voor soortgenoten, en deze empathie is uitgangspunt voor haar stellingname dat religie het gevolg is van een diep verankerd gevoel van ‘belongingness’, oftewel het gevoel, de wil om ergens bij te horen. Ik weet niet zeker of ‘belongingness’ direct verband houdt met religie zoals ik dat in dit boek beschouw. Ik zie daar wel wat aanknopingspunten voor, want religie is óók ontstaan omdat mensen manieren (symbolen) hebben gezocht om elkaar te kunnen vertellen over de dingen die belangrijk leken. Vanuit dit perspectief is het zeker relevant dat de mens

thBWmandiegodkende0307.indd 73

73

26-03-2007 09:46:46

74

het gevoel heeft ergens bij te horen; immers, als je nergens bij hoort, kun je ook niets delen. In haar lange betoog heb ik niet kunnen ontdekken dat King het verschijnsel religie hiermee ook zou willen verklaren in de natuurwetenschappelijke zin van het woord. Ik denk ook niet dat ze daar op uit is, veel meer schetst ze een beeld waaruit blijkt dat de wortels van menselijke religies al heel erg oud zijn. Het lijkt bijna meer een constatering dan een aanzet tot een verklaring, en die bescheidenheid komt zeer prettig over. Het is – zoals ik al eerder zei – naar mijn mening niet mogelijk om religie op welke manier dan ook te verklaren. Je kunt er verhalen over vertellen, en je kunt er best zinvolle dingen over zeggen. Maar voor mij is het duidelijk dat religie en spiritualiteit niet beschouwd moeten worden als een apart verschijnsel dat een aparte verklaring behoeft, maar dat religie en spiritualiteit onlosmakelijk en noodzakelijk verbonden zijn met menselijk leven. Spiritualiteit is het leven, als het ware. Voor de ware rationalist is deze stellingname natuurlijk een gruwel, maar mijn positie ten aanzien van rationalisme is inmiddels genoegzaam bekend. Je kunt religie niet isoleren van de rest van het leven, en dat geïsoleerde object vervolgens proberen te verklaren, daar komt het dan toch uiteindelijk op neer. Religie zit met oneindig veel touwtjes vast aan zo ongeveer alle aspecten van het leven. De ‘belongingness’ benadering van King is wat dat betreft al een stuk verstandiger dan de eenzijdige biologische benadering van Dennett. Religie is gewoon een realiteit, en met geen paard is die realiteit op dit punt te veranderen. Dit wordt op een bijzonder grappige manier verwoord door de moeder van Freeman Dyson. In een review in The New York Review memoreert hij haar verstandige woorden: ‘Je kunt religie door de deur naar buiten gooien, maar ze zal altijd door het raam terugkomen.’ En zo is het maar net.

thBWmandiegodkende0307.indd 74

26-03-2007 09:46:46

Religie een collectieve neurose? Er is nog een zienswijze omtrent de verklaring van het fenomeen religie waar ik nog iets over wil zeggen, en dat is de visie van Sigmund Freud, die religie afschilderde als een ‘collectieve neurose’. Geen natuurwetenschappelijke verklaring van religie dus, maar een psychologische. Ik zal niet ingaan op de precieze psychologische argumentatie van Freud, maar kort door de bocht zou religie volgens Freud een tijdelijk fenomeen zijn omdat de mensheid daar in haar groei naar volwassenheid uiteindelijk wel overheen zou komen. Religiositeit als teken van onvolwassenheid, dat is toch ook wat… Freud was een absolute grootheid die werkelijk pionierswerk heeft verricht waar het gaat om menselijk bewustzijn en allerlei psychologische motieven die bij mensen een rol spelen.27 Freud leefde echter in een tijd waarin de natuurwetenschappelijke methode – met haar ideaal van absolute objectiviteit – hoogtij vierde, en hij wilde graag als wetenschapper serieus genomen worden. Dat lukte maar mondjesmaat, en verder dan een bijzonder hoogleraarschap heeft hij het in die richting niet geschopt – opmerkelijk voor iemand van zijn statuur. In dat licht bezien is het niet zo gek dat hij weinig ophad met religie – een verschijnsel dat toch vooral in termen van individuele beleving beschreven wordt. Daardoor had ook Freud zo zijn tunnelvisies en eenzijdigheid, net als Boyer en Dennett. In de loop van de jaren is wel duidelijk geworden dat de specifieke overtuigingen en vooronderstellingen van Freud over religie niet houdbaar zijn gebleken. De visie van Freud op religie komt mij inderdaad te rationeel, te logisch over. Het wereldbeeld van die tijd leeft niet meer algemeen, en dat betekent dat de beschrijving van religie als een collectieve neurose nog slechts wordt gebezigd door mensen die op zoek zijn naar een stok waarmee ze makkelijk kunnen slaan.

thBWmandiegodkende0307.indd 75

75

26-03-2007 09:46:46

5 Jezus in de Bijbel: feiten of fictie?

76

Na deze bespreking van religie in het algemeen, wenden we ons dan eindelijk tot die ene religie waar ons westerlingen zo veel aan gelegen lijkt: het christendom. In het voorgaande heb ik al wel duidelijk gemaakt dat het christendom slechts een van de zeer vele religies is, en dat het daarbij een aantal bijzonder eigenaardige kenmerken heeft. Met dat laatste doel ik vooral op de leerstelligheden die het christendom omgeven. Er zijn verschillende reacties mogelijk op deze constatering. Je kunt deze eigenaardigheid zien als een aanwijzing dat het christendom inderdaad waar zou kunnen zijn – en al die andere religies dus onwaar – of je kunt het zien als een aanwijzing dat het christendom wellicht te veel claimt. Zoals ik al vaker schreef, voor alle posities zijn argumenten te bedenken, en uiteindelijk kun je een positie alleen maar vanuit je gevoel funderen. In dit hoofdstuk wil ik mijn beschouwing starten met een discussie omtrent het waarheidsgehalte van verhalen in het Nieuwe Testament. Hoe moeten of kunnen we de verhalen in de Bijbel lezen? Wanneer het over het waarheidsgehalte van de verhalen in de Bijbel gaat, zijn er zo ongeveer net zo veel meningen als mensen, waarbij er natuurlijk ook nog grote verschillen tussen diverse Bijbelverhalen bestaan. Zo zullen weinigen de scheppingsverhalen uit Genesis letterlijk geloven. Hoewel, in de Verenigde Staten ligt dat net even anders. Houdt

thBWmandiegodkende0307.indd 76

26-03-2007 09:46:46

u vast: daar gelooft 60% van de mensen dat alle Bijbelverhalen letterlijk waar zijn, inclusief de scheppingsverhalen en bijvoorbeeld het verhaal van de ark van Noach.28 In Nederland ligt dat gelukkig toch een beetje anders. Wanneer we daarna opschuiven in het Oude Testament blijven er over het algemeen twijfels over wat wel en wat niet echt gebeurd is, maar daar zullen de meningen wat meer verdeeld zijn. Ikzelf denk wel dat veel verhalen een historische achtergrond hebben, maar of bijvoorbeeld Mozes en Abraham bestaan hebben waag ik te betwijfelen – ik denk eigenlijk van niet. Maar ook wanneer je de letterlijkheid van het Oude Testament niet aanhangt, kun je nog steeds de Bijbel opvatten als het letterlijk woord van God. Hiermee bedoel ik het volgende: het kan (in theorie) zo zijn dat de verhalen zelf door God gedicteerd zijn, maar dat tegelijkertijd die verhalen geen letterlijke beschrijvingen van historische gebeurtenissen bevatten. Echter, ik vraag mij altijd af op welk gezag die interpretatie van de Bijbel zou berusten. Dat gezag kan niet van de Bijbel zelf komen, want het lijkt toch wat verdacht als je zelf om het hardst gaat roepen dat je waarachtig de enige echte stem van God bent. De Bijbel als het letterlijke woord van God suggereert bovendien een antropomorf (menselijk) godsbeeld, en u weet inmiddels dat ik daar niet veel mee kan aanvangen. Aan de andere kant heb ik ook veel moeite met de gedachte dat vanwege het kale feit dat de Bijbel kennelijk mythes, onwaarheden en tegenstrijdigheden bevat (en er zijn werkelijk vele tegenstrijdigheden), de Bijbel daarom dus een onzinnig boek zou zijn. Ik ken vele mensen die smalend wijzen op het feit dat volgens de Bijbel het getal pi gelijk is aan 3, terwijl iedereen weet dat pi (de verhouding tussen omtrek en diameter van een cirkel) echt groter is dan 3.29 Het lijkt mij echter niet de taak van de Bijbel om ons te vertellen hoe groot pi is, en wanneer je op deze basis afstand neemt van de Bijbel dan maak

thBWmandiegodkende0307.indd 77

77

26-03-2007 09:46:46

78

je het jezelf net iets te gemakkelijk. Om met recht te kunnen spreken over de Bijbel zul je er toch iets dieper in moeten doordringen. Ik dit boek wil me vooral richten op wat over Jezus geschreven wordt in de vier evangeliën, en daarbij wil ik mij afvragen in hoeverre we die specifieke verhalen kunnen vertrouwen. Uiteindelijk vormen die evangeliën immers de bron van het christendom. De vraag wat waar en wat niet waar is in de Bijbel is voor een christen bijzonder interessant wanneer we naar de evangeliën kijken. Het feit dat Genesis niet letterlijk maar metaforisch bedoeld is wordt, zoals ik al schreef, door vele mensen – inclusief het merendeel van de christenen – erkend, maar bij de woorden en daden van Jezus ligt dat toch wat gevoeliger. De evangeliën vormen de enige Bijbelse vertellingen over Jezus, en als we daar al aan zouden moeten twijfelen, waar blijven we dan met dat hele christendom? Ik ken vele christenen die dan ook menen dat Genesis niet letterlijk gelezen moet worden, maar de evangeliën wel degelijk. Ik behoor niet tot die laatste groep. Er zijn een aantal argumenten die mij er persoonlijk van overtuigen dat vele – de meeste – verhalen uit de vier evangeliën simpelweg niet echt gebeurd zijn. Wat we ook over Jezus denken, ik meen dat we niet of nauwelijks af kunnen gaan op de letterlijke gebeurtenissen uit het Nieuwe Testament. Deze gedachte heeft serieuze consequenties. Immers, als we de verhalen in de evangeliën niet vertrouwen, dan kunnen we niet uitgaan van de betrouwbaarheid van de woorden die Jezus in de mond gelegd worden, en waarop is het christendom dan nog gefundeerd? Deze laatste vraag is niet alleen relevant voor de meer behoudende christen, maar ook – en misschien wel vooral – voor de ‘moderne’ of ‘liberale’ christen. Immers, in een liberale opvatting zullen veel verhalen inderdaad niet echt gebeurd zijn, maar dan is er ook geen reden om aan te nemen dat de woorden die Jezus

thBWmandiegodkende0307.indd 78

26-03-2007 09:46:47

in de Bijbel uitspreekt ook echt daadwerkelijk uit zijn mond zijn gekomen. En waar baseer je het christendom dan nog op? Op die vraag geef ik straks (een) antwoord. Ik zal zo eerst een aantal argumenten geven die voor mij overtuigend laten zien dat de evangeliën niet naar de letter gelezen kunnen worden. Misschien klinkt mijn analyse in dit hoofdstuk u ook wat koel in de oren. Dat is geen verrassing, want in dit hoofdstuk benader ik de figuur van Jezus vooral rationeel en met mijn gezond verstand. U weet inmiddels dat ik ratio weliswaar belangrijk vind, maar dat ik ook weet dat er meer is dan dat. Die andere kant, die totaal andere manier om naar Jezus te kijken, komt aan bod in de volgende hoofdstukken. Misschien is het zo dat een rationele blik op de Bijbel überhaupt niet zo zinvol is. De geheimen van het leven zijn al duizenden en duizenden jaren onderwerp van vele bespiegelingen, en het zou toch duidelijk moeten zijn dat we deze geheimen niet zullen achterhalen door hard te werken of diep na te denken. De Bijbel is een neerslag van denken over die geheimen, en het is geen gekke gedachte dat elke rationele benadering van de Bijbel onrecht doet aan dit gegeven. Maar, de rationele benadering in dit hoofdstuk betreft niet de spiritualiteit zelf, maar de manier waarop hierover geschreven is. Je kunt je wel degelijk afvragen in hoeverre verhalen waargebeurd zijn, zonder de betekenis van de Bijbel geweld aan te doen. Ik wil ook benadrukken dat ik natuurlijk geen nieuwtestamenticus ben, en misschien vinden sommigen onder u dat ik daarom ook maar beter geen uitspraak kan doen over het waarheidsgehalte van de verhalen in het Nieuwe Testament. Echter, mij tot nieuwtestamentici wenden zou niet veel helpen, om de simpele reden dat er totaal geen overeenstemming bestaat onder de professionals. Er zijn professionele argumenten voor zo ongeveer elk mogelijk standpunt, dus als doe-het-zelf-gelovige30 schiet je daar niet veel mee op. Het ene

thBWmandiegodkende0307.indd 79

79

26-03-2007 09:46:47

80

moment is het evangelie van Johannes veel later geschreven dan de drie synoptische evangeliën, en het volgende moment is het andersom. Soms wordt verondersteld dat een bepaalde conversatie niet in het Aramees heeft kunnen plaatsvinden, en dat Jezus deze dus niet heeft kunnen voeren, het volgende moment zijn er argumenten die het tegendeel beweren. De een beweert dit, de ander dat. Daar komen we niet definitief uit, dat lijkt me duidelijk. Ten diepste kan ik dan alleen maar concluderen dat mijn overtuiging dat we de verhalen niet letterlijk kunnen nemen onderbouwd kan worden met argumenten, maar dat ik uiteindelijk gewoon zelf verantwoordelijkheid neem voor de keuze van de argumenten die mij zinvol lijken. Ik kan niemand ervan overtuigen dat ik gelijk heb, maar het geheel overziend, en mijn beeld van religie, Jezus en de kerk indachtig, komt mijn interpretatie mij als de meest voor de hand liggende voor. In zijn boek Toeval en ontwerp in de wereld loopt filosoof René van Woudenberg tegen ditzelfde probleem aan. Hij schrijft hierover het volgende: Wie zich ook maar oppervlakkig verdiept in de wereld van de nieuwtestamentische studies, die kan het niet ontgaan dat de specialisten het onderling radicaal met elkaar oneens zijn. […] De vraag is nu: wat moet iemand die zich niet verdiept heeft in en zich ook niet verdiepen kan in dit gespecialiseerde veld nu precies met de gesignaleerde onenigheid? In elk geval niet dat geen van de onderzoekers die deelnamen aan dit debat ooit een gefundeerde mening heeft in deze zaken. Sommigen zullen goede redenen hebben voor hun opvattingen. Maar wat er wel uit volgt is, denk ik, dit: dat de opvattingen van nieuwtestamentici geen erg sterke basis zijn voor anderen, zoals de 99,99% van de christenen (waartoe ik zelf behoor) die niet bedre-

thBWmandiegodkende0307.indd 80

26-03-2007 09:46:47

ven zijn in deze tak van sport, om hun meningen en overtuigingen op te baseren. 31 Tot zover denk ik er precies zo over. De grote vraag is echter waarop je een eigen mening dan wel zou moeten baseren. Hierop geven Van Woudenberg en ikzelf verschillende antwoorden. Van Woudenberg propageert voor de ‘traditionele christen’ een ‘methodisch conservatisme’ wat in dit geval neerkomt op het dan maar vasthouden aan wat de kerkelijke traditie leerde, ‘totdat er werkelijk is aangetoond dat wat die traditie leerde onwaar is’.32 Dat nu, komt mij toch wat vreemd over, want waarom zou de bewijslast aan die kant moeten liggen? Ik heb al duidelijk gemaakt dat ik de bijbedoelingen van de georganiseerde kerk wantrouw, het gaat mij om Jezus, en wat de kerk daarvan gemaakt heeft staat in mijn beleving mijlenver af van wat Jezus zelf voor ogen had. Dus ik denk er eigenlijk niet over om bij gebrek aan tegenbewijs de kerkelijke traditie dan maar te volgen, waarom zou ik? Ontmaskeren is misschien een te groot woord, maar als mijn doel in dit boek is om Jezus los te weken van kerk en theologie, dan is het advies van Van Woudenberg voor mij natuurlijk niet op te volgen, maar ik ben dan natuurlijk ook geen traditionele christen. Bovendien lijkt het mij dat geloofswaarheden niet binnen het domein van de theologen vallen, maar ter beoordeling moeten liggen van de mensen die het geloof op de een of andere manier aanhangen. Geloof hoort bij de mensen te liggen, niet bij de professionals. Dat wil niet zeggen dat historische studies niet interessant zijn, maar dan bekijk je de geschiedenis met de pet van de historicus op, en dat is een andere pet dan die van de gelovige. Die twee posities zijn verschillend, al zal er uiteraard wel wederzijdse invloed zijn. Ik denk dat de meeste dingen die Jezus in de Bijbel uitspreekt niet op die manier door hem gezegd zijn. Ik denk ook

thBWmandiegodkende0307.indd 81

81

26-03-2007 09:46:47

82

dat de meeste wonderen die hij volgens de schrijvers van de Bijbel verricht heeft niet op die manier gebeurd zijn. De verschillende evangeliën (in de canon en apocrief) spreken elkaar bovendien nogal eens tegen. Is dat erg of gek? Nee, geen van beide. Het is niet erg omdat de kern van Jezus’ woorden ongetwijfeld de tand des tijds heeft doorstaan tussen het moment van zijn optreden en het optekenen ervan. Het is ook niet gek omdat de verhalen over Jezus lang na zijn dood zijn opgeschreven. Heeft u wel eens geprobeerd een gesprek van pakweg veertig jaar geleden – waar u zelf aan deelnam – op papier te krijgen? U kunt zich dat gesprek wellicht nog herinneren, u kunt zich misschien ook nog wel herinneren waarom het zo’n indruk op u maakte, maar wat er nu precies gezegd werd? En stelt u zich dan vervolgens eens voor dat u over dat gesprek alleen maar van horen zeggen iets weet; u was er zelf niet bij. Hoe betrouwbaar zijn de woorden dan? De conclusie lijkt duidelijk: de mensen die de verhalen over Jezus hebben opgeschreven hebben dat maar zeer beperkt zelf meegemaakt, en het was in ieder geval lang geleden. Bijna alles was van horen zeggen. Nee, de woorden zelf zijn niet of nauwelijks betrouwbaar, maar daarmee doe ik geen afbreuk aan het feit dat Jezus zo veel mensen kennelijk heeft geraakt. Voordat ik enkele specifieke tekstpassages bespreek wil ik benadrukken dat iedereen die de evangeliën serieus neemt, in zijn of haar interpretatie van deze evangeliën natuurlijk recht moet proberen te doen aan de tekst: er staat niet zomaar wat. Maar ‘recht doen’ aan een tekst kan op vele manieren. Je kunt een tekst letterlijk lezen, maar je kunt de tekst ook meer ‘naar de geest’ proberen te begrijpen. Dit probleem doet zich ook voor bij het interpreteren van teksten uit wetboeken, zelfs daar. Het is dus makkelijker gezegd dan gedaan, dat ‘recht doen’ aan een tekst. De manier waarop ik nu de teksten uit de evangeliën lees, is een combinatie van letterlijk lezen en in-

thBWmandiegodkende0307.indd 82

26-03-2007 09:46:47

terpretatie. Van sommige passages komt het mij voor dat deze niet letterlijk te geloven zijn, en van vele andere passages stel ik dat ze in ieder geval naar de geest wel waar moeten zijn. De keuze voor de ene of de andere kwalificatie is meestal – ik besprak dat al eerder uitgebreid – niet op rationele argumenten terug te voeren. Er is geen noodzaak om helemaal consequent te zijn: het is goed mogelijk dat er redenen zijn waarom je bepaalde soorten passages in het geheel niet gelooft, en andere juist weer wel. En dat heeft ook allemaal te maken met iemands vooronderstellingen natuurlijk. Het is dus niet zo dat ik alleen maar die passages letterlijk neem die in mijn ‘straatje’ passen, en de andere die mij minder goed uitkomen niet. Het is in feite precies andersom: mijn ‘straatje’ wordt juist gevórmd door mijn beoordeling over de betrouwbaarheid en bedoeling van de verschillende passages; het ‘straatje’ is een gevolg, geen uitgangspunt.

83

Onbetrouwbare verhalen Laat ik nu wat specifieke argumenten opnoemen die voor mij duidelijk maken dat we veel verhalen in de evangeliën niet kunnen vertrouwen, zelfs de cruciale niet. Ik zal niet uitputtend zijn; een relatief korte opsomming zou genoeg moeten zijn om mijn punt te kunnen maken. Zo is daar de opwekking van Lazarus33 bijvoorbeeld. Dit is vast niet waargebeurd, en ik sluit mij op dit punt aan bij de woorden van de schrijver Maarten ’t Hart: Heeft Jezus echt zo’n superwonder gedaan, dan moet dat op de discipelen en Lazarus’ zussen enorm veel indruk hebben gemaakt. Bovendien wordt er in het Johannesevangelie een paar maal gewag gemaakt van ‘velen uit de

thBWmandiegodkende0307.indd 83

26-03-2007 09:46:48

Joden die tot Martha en Maria waren gekomen om hen te troosten’. Die hebben het wonder dus ook van nabij meegemaakt. Nog wekenlang zou er ook door hen over zijn nagepraat. Ondenkbaar dat zulks dan niet in een van de andere drie evangeliën terecht zou zijn gekomen.34

84

Ik vind dit volkomen overtuigend. De opwekking van Lazarus staat alleen maar in het Johannesevangelie, en het is volstrekt ongeloofwaardig dat dit onthutsende verhaal niet in de andere evangeliën terecht gekomen zou zijn (ook al, maar niet uitsluitend, omdat het Johannesevangelie waarschijnlijk later is opgetekend dan de andere drie). Nee hoor, dat lijkt mij onbestaanbaar, en het verhaal van Lazarus kunnen we dus gerust met een grote korrel zout nemen. Het is werkelijk ondenkbaar dat een wonder van dit formaat niet ter ore zou zijn gekomen van de andere evangelisten Matteüs, Marcus en Lucas, en als het hun ter ore gekomen zou zijn, dan zouden ze het zonder twijfel in hun verhaal hebben opgenomen. Ik ken wel enkele tegenargumenten voor deze positie. De opwekking zou onder Jezus’ aandrang in de doofpot gestopt kunnen zijn, waarna Jezus dit verhaal slechts aan Johannes zou hebben verteld. Of de andere evangelisten zouden voor een ander publiek hebben geschreven, en dit verhaal – om welke reden dan ook – niet opgenomen hebben. In strikte zin zou dat zeker kunnen, alleen geloof ik het niet. Een gebeurtenis als de opwekking van Lazarus was zeker niet stil te houden, aangezien het een publieke gebeurtenis was. Bij andere gebeurtenissen in de evangeliën staat overigens ook heel vaak dat Jezus de mensen maant er niets over te zeggen, maar dat ze dit ondanks deze waarschuwing toch gewoon wel doen. Zo gaat dat nu eenmaal, mensen praten graag… Iets dergelijks geldt ook voor een van de meest bekende uitspraken die Jezus in de Bijbel in de mond wordt gelegd. In

thBWmandiegodkende0307.indd 84

26-03-2007 09:46:48

het Johannesevangelie zegt Jezus ‘Ik ben de weg, de waarheid en het leven. Niemand kan bij de Vader komen dan door mij’.35 Ook dit is een dermate onthutsende uitspraak dat deze – indien werkelijk uitgesproken en bekend geraakt bij het publiek – zonder meer in de andere evangeliën te lezen geweest zou zijn. Ook deze uitspraak zal dus zeker niet uit de mond van Jezus gekomen zijn. Jammer genoeg is deze uitspraak in de Bijbel niet zonder gevolgen gebleven. Jezus ‘zegt’ hier dat men slechts door hem tot de Vader kan komen, en daarmee introduceert de schrijver van het evangelie een exclusiviteitsclaim dat het christendom de enige weg tot God zou zijn. Ik vind het best begrijpelijk dat de schrijver dit wilde uitdragen, maar ik ben er rotsvast van overtuigd dat Jezus het op die manier niet gezegd heeft, en dat hij dat ook niet bedoeld kan hebben. Het is een verhaal uit de grote duim van de evangelist, niet gebaseerd op werkelijke uitspraken, maar uit theologische motieven opgeschreven. Naast dit type onwaarheden zijn er ook nog andere elementen uit de biografie van Jezus die naar mijn mening ondenkbaar zijn. Neem bijvoorbeeld het verhaal over Pilatus. Moeten we echt geloven dat een Romeins landvoogd zich door een menigte de les zou laten lezen? Ik kan me dat werkelijk niet voorstellen. Het verhaal over Pilatus ademt een sfeer uit die naar mijn mening niet te verbinden is met de wereld zoals die er toen uitzag. Overigens, precies ditzelfde argument werd gebruikt door N.T. Wright – nieuwtestamenticus en bisschop van Durham – maar in zijn geval gebruikte hij het om het recent gevonden Judasevangelie naar de prullenbak te verwijzen:

85

Allereerst, als historicus wil ik elk stukje informatie uit de oudheid, elke munt, elke inscriptie, elke papyrusrol. Ik ben verrukt over elke nieuwe vondst en elke nieuwe publicatie.

thBWmandiegodkende0307.indd 85

26-03-2007 09:46:48

Maar, juist ook als historicus moet ik zeggen dat het evangelie van Judas geen enkele historische waarde heeft. Het zegt niets over de ware Jezus, en overigens ook niet over de ware Judas. De sfeer past totaal niet bij het Palestina van de vroege eerste eeuw. Het is een beetje als een document vinden over Napoleon en zijn adviseurs, en ontdekken dat ze spreken over kernonderzeeërs en B-52 bommenwerpers. Zo erg is het werkelijk.36 86

Waar vooral op wordt gehamerd in dit citaat – en wellicht niet geheel ten onrechte – is dat het evangelie van Judas zoveel scènes zou bevatten die onvoorstelbaar zijn wanneer je weet hoe de wereld er in die tijd uitzag. Dat is denkbaar, maar dat argument zou natuurlijk ook voor de evangeliën in de canon moeten gelden. Zelden hoor ik mensen klagen over bijvoorbeeld de vreemde rol die Pilatus toebedeeld krijgt, en vooral over de volkomen ongeloofwaardigheid van een dergelijke rol, gezien de verhoudingen in die tijd. Wat voor het Judasevangelie terecht wordt opgemerkt, wordt vergeten voor nou net die evangeliën die wel in de Bijbel staan. Ik ben wel vaker verrast door het feit dat de scherpzinnige kritische blik waarmee christenen naar teksten kijken vaak totaal wordt veronachtzaamd wanneer het over de onaantastbaar geachte Bijbel gaat. Er is overal discussie over mogelijk, maar niet over datgene waar het werkelijk om gaat. Maar om nog even terug te komen op Pilatus: velen menen dat het verhaal rond hem en Barrabas slechts ingelast is om Pilatus vrij te pleiten, en dat deze episode fictief is. Ik ben geneigd dat te geloven. Door Barrabas op te voeren konden de evangelisten de schuld van de kruisdood van Jezus aan de joden geven. En dan is er ook het wat bizarre verhaal over het verraad van Judas. Als kind kon ik al niet begrijpen wat er in hemelsnaam te verraden viel. Iedereen wist wie Jezus was, en het was

thBWmandiegodkende0307.indd 86

26-03-2007 09:46:48

werkelijk niet nodig om Jezus door een verrader aan te laten wijzen. Ik vrees dat deze episode een theologische achtergrond heeft, en geen historische. Naast de al genoemde problemen met het waarheidsgehalte van de evangeliën, zijn er ook hele passages waarin episodes beschreven staan waarvan niemand getuige was. Als voorbeeld noem ik hier de verzoeking van Jezus door de duivel in de woestijn.37 Hoe zou dit verhaal opgetekend kunnen zijn? Jezus was daar alleen, zonder getuigen. Ik vroeg dit eens aan een goede vriend uit orthodox-christelijke hoek, en hij had – uiteraard – een antwoord klaar: ofwel Jezus heeft de episode verteld aan de leerlingen, of de Heilige Geest heeft ervoor gezorgd dat dit verhaal bekend werd. Tja, de tweede mogelijkheid is altijd mogelijk voor wie gevoelig is voor dat argument, maar juist omdat je het altijd kunt gebruiken verliest het zijn kracht. Ik vergelijk dit wel eens met verklaringen in de wetenschap: een verklaring in de wetenschap die alles verklaart, is nooit een goede verklaring. De eerste mogelijkheid – Jezus zou het aan zijn leerlingen verteld hebben – acht ik ook buitengewoon onwaarschijnlijk. Zou Jezus zo’n snoever geweest zijn die dit voor hem buitengewoon eervolle verhaal zou vertellen? Ik kan het me niet voorstellen, ook al vanwege het feit dat Jezus aan de getuigen van zijn wonderdaden keer op keer vraagt om juist niet verder te vertellen wat zij hebben gezien. Hij was niet uit op eigen roem, en geen enkele spiritueel leider zou op die manier zichzelf naar voren brengen. Iedereen die Jezus accepteert als spiritueel genie, als morele leidsman of als God zou zich met recht moeten afvragen waarom Jezus dit verhaal zou doorvertellen aan zijn leerlingen. Nee hoor, ik geloof daar niets van, het zou Jezus onwaardig geweest zijn. Ik concludeer dat alle verhalen waar geen getuige bij heeft kunnen zijn, niet op historische gebeurtenissen gebaseerd zijn.

thBWmandiegodkende0307.indd 87

87

26-03-2007 09:46:48

Wonderen

88

Er is nog een ander heet hangijzer waar het gaat om de vraag of bepaalde verhalen wel of niet echt gebeurd zijn: de wonderen die Jezus verricht zou hebben. Over wonderen is veel te zeggen, en er is buitengewoon veel over geschreven. Ik denk over die wonderen wellicht genuanceerder dan u verwacht, maar in mijn interpretatie zullen het misschien geen wonderen meer heten. Jezus genas vele zieken. Zo konden blinden zien, en lammen weer lopen. Kan dat? Ja, ik denk dat dit soort dingen zeker mogelijk is; er zijn vergelijkbare gevallen gedocumenteerd. Het samenspel tussen lichaam en geest is een van de grootste mysteries die er zijn, en het is inmiddels wel duidelijk dat wat zich in de geest afspeelt een groot – heel groot – effect heeft op het lichaam. Mensen die afschuwelijke dingen meemaken raken verlamd, ik ken bijvoorbeeld het verhaal van een soldaat die weigerde op burgers te schieten, en toen hem het bevel daartoe gegeven werd, onmiddellijk daadwerkelijk verlamd raakte aan zijn armen. Ik acht het dus zonder meer mogelijk dat geestelijke activiteit een ongekende invloed kan hebben op het lichamelijk welzijn. Ik kan me dan ook eigenlijk heel goed voorstellen dat de aanwezigheid van iemand als Jezus een bepaalde psychosomatische uitwerking gehad kan hebben op zieken. Ik kan mij voorstellen – en ik geloof dat dit inderdaad reëel is – dat de spiritualiteit die uitging van Jezus, een genezing van een lamme of blinde tot gevolg kan hebben gehad. Ik geloof dat iemand door de woorden of aanwezigheid van een spiritueel kanon als Jezus genezen kan worden. In welke mate Jezus dit gedaan heeft weet ik niet, de aantallen die in de evangeliën genoemd worden zijn wel erg groot, maar wie weet. Dit alles wil niet zeggen dat ik dan ook maar geloof dat Jezus mensen uit de dood heeft doen opstaan, zoals bij de al eerder genoemde opwekking van Lazarus bijvoorbeeld, of in

thBWmandiegodkende0307.indd 88

26-03-2007 09:46:49

Matteüs 9, waar de dochter van een leider van de synagoge weer tot leven komt na interventie van Jezus. Ik denk niet dat die gebeurtenissen hebben plaatsgevonden, evenmin als de wonderbaarlijke vermenigvuldiging van het brood en de vissen bijvoorbeeld. Het komt mij aannemelijker voor dat enkele waargebeurde genezingsverhalen aanleiding hebben gegeven tot een gestage mythevorming van Jezus, waarbij de gedane wonderen steeds groter en ongelooflijker werden. Ik ben te rationeel voor de traditionele interpretatie van wonderen, maar belangrijker nog is dat het ook helemaal niet in mijn beeld van God of Jezus past dat zij door het doen van enkele kunststukjes mensen tot geloof zouden willen brengen. Een genezing op basis van spiritualiteit en geesteskracht is dan toch van een andere orde. Bij een dergelijke genezing is het ook de inspanning van degene die genezen wordt die bijdraagt aan de genezing. Als voorbeeld van een dergelijk spirituele interactie noem ik het verhaal van de bloedende vrouw in Marcus 5. Jezus zegt daar tot de vrouw: ‘Uw geloof heeft u gered’, en geeft daarmee te kennen dat het een samenwerking betreft tussen Jezus en de vrouw. Het is in dat geval dus een spirituele wisselwerking tussen genezer en patiënt, een wisselwerking waarin God zichtbaar kan worden, en dat is echt een andere god dan de god die op commando kunststukjes uithaalt. Wonderen zijn alleen wonderen als er sprake is van spiritualiteit in het gebeuren; ik kom daar later nog op terug.

89

Is het belangrijk dat Jezus heeft bestaan? De vraag die ik hier stel klinkt wellicht een beetje bizar, maar ik stel hem niet voor niets. Ik weet dat er ook mensen zijn die alle verhalen in de evangeliën metaforisch willen opvatten, en daarbij kun je in principe zo ver gaan dat Jezus zelf niet eens bestaan hoeft te hebben. Je kunt het evangelie dan opvatten

thBWmandiegodkende0307.indd 89

26-03-2007 09:46:49

90

als een mythe waarin een bepaald personage vertelt over de relatie tussen mens en God, over spiritualiteit, over liefde en over allerlei andere belangrijke zaken. Als het alleen maar gaat over wat iemand vertelt, dan doet die persoon er zelf niet meer zo toe. Binnen deze opvatting gaat het uiteindelijk ‘slechts’ om de Christusfiguur als archetype (zou de psychiater Jung zeggen). Deze opvatting deel ik niet. Ik denk dat het belangrijk is dat Jezus daadwerkelijk heeft bestaan, en dat Hij daadwerkelijk als mens zijn visie heeft proberen uit te dragen, en dat hij dat uiteindelijk met de dood heeft moeten bekopen. Met een vergelijking kan ik wellicht duidelijk maken waarom ik vind dat dit belangrijk is. Ik heb in mijn leven vele buitengewoon inspirerende preken beluisterd. Het is verleidelijk om zo’n preek dan na te willen lezen, al is het alleen maar omdat je wilt onthouden waar het ook alweer precies over ging. Ik weet niet of u dezelfde ervaring heeft, maar voor mij is het herlezen van een preek vrijwel altijd een teleurstelling. Ik mis de predikant. Ik mis de interactie tussen voorganger en gemeente, ik mis de spanning die soms in de lucht kan hangen, ik mis de ontlading die altijd in de stilte toch te horen is na het afsluitende ‘amen’. Ik mis de spiritualiteit die van een preek uit kan gaan. Pas wanneer je een dergelijke preek vele malen herleest, en erover praat met de mensen om je heen, pas dan komt de waarde ervan weer tot leven. Zo is het ook een beetje met de prediking van Jezus. Het is belangrijk – om dezelfde reden – dat een mens van vlees en bloed, een persoon die we – nou ja – kennen, heeft gesproken van mens tot mens. Iemand heeft zo gesproken! Ik zou er heel wat voor over hebben gehad om getuige geweest te zijn van Jezus’ prediking, maar met de impressie die de evangeliën bieden, en het feit dat er zo veel mensen zijn die zijn woord

thBWmandiegodkende0307.indd 90

26-03-2007 09:46:49

levend willen houden komen we ook een heel eind. Maar wat blijft staan is dat het feit dat iemand van vlees en bloed dit allemaal heeft gezegd, van levensbelang is voor de spirituele waarde die ervan uitgaat. Jezus is – dat geloof ik – historisch, en dat is maar goed ook. Werkelijke spiritualiteit kan niet op een abstracte manier ondergaan worden, maar vindt plaats in de interactie tussen mensen. Iemand heeft zo gesproken. Het geloof in die bewering is de basis voor alle christelijke spiritualiteit. De boodschap van Jezus kan naar mijn mening dan ook niet verstaan worden door ‘eruit te pikken wat je aanspreekt’. Dat zou namelijk betekenen dat het eigenlijk niet zo veel uitmaakt wie het gezegd heeft, en zoals ik net heb uitgelegd komt het mij voor dat het cruciaal is dat een spiritueel mens als Jezus deze woorden uitgesproken heeft. Spiritualiteit is niet abstract, maar gebaseerd op een interactie tussen mensen. Wat is de conclusie van dit alles? We moeten concluderen dat we uiteindelijk op geen enkele manier direct en betrouwbaar toegang hebben tot Jezus. Het is niet anders, en we zullen het ermee moeten doen. We weten niet wat hij precies gedaan en gezegd heeft, we weten alleen dat iemand met buitengewoon charisma, en een buitengewone spiritualiteit rond is getrokken, en dat daarbij zonder enige twijfel zeer opmerkelijke dingen zijn gebeurd en gezegd. Zo opmerkelijk dat vele, vele jaren na zijn dood, er nog steeds over gesproken werd (en wordt!). Jezus is dus een feit, zijn optreden in grote lijnen ook, maar zijn woorden en daden zoals die zijn opgetekend in de Bijbel zou ik toch voornamelijk willen karakteriseren als fictieve en aangedikte (en deels corrupte) versies van waargebeurde zaken.

thBWmandiegodkende0307.indd 91

91

26-03-2007 09:46:49

6 Jezus: God of (morele) leraar?

92

Het traditionele christendom heeft ooit bedacht dat Jezus zowel mens als God zou zijn. In de Bijbel is dat niet terug te vinden overigens; deze zogenaamde tweenaturenleer is een theologische vondst. Zoals met de meeste theologische vondsten het geval is, ben ik van deze ook niet gecharmeerd: ik zal de goddelijke status van Jezus ontkennen, en Jezus was gewoon een mens, net als u en ik. Als u terugdenkt aan mijn hoofdstuk over God, dan kan mijn opvatting over de menselijke status van Jezus nauwelijks meer als een verrassing komen. God is uiteindelijk beeldspraak, zo concludeerde ik daar, en Jezus was – naar ik aanneem – iemand van vlees en bloed. Beeldspraak laat zich moeilijk verbinden met een mens van vlees en bloed, en de onontkoombare conclusie moet zijn dat Jezus dus gewoon een mens was. God is geen object, geen wezen, maar een menselijke verbeelding van iets heel dieps, en we kunnen Jezus moeilijk gelijkschakelen met een verbeelding. God is niet ‘iemand’, en bovendien heeft Jezus zichzelf nooit zoon van God genoemd, maar hield hij het bij het bescheidener ‘mensenzoon’. Hoewel? Zo makkelijk kom ik er ook niet mee weg, want de evangelisten hebben zeker wel termen en verwijzingen opgenomen die erop kunnen duiden dat Jezus zichzelf wel degelijk als God zag. Laat we eens een paar van die uitspraken bekijken. Zo zegt Jezus bijvoorbeeld ‘van voordat Abraham

thBWmandiegodkende0307.indd 92

26-03-2007 09:46:50

er was, ben ik er’38, hetgeen zonder twijfel een verwijzing is naar Exodus 3, waarin God tot Mozes zegt: ‘Ik ben die is’. En wat te denken van ‘De Vader en ik zijn één’39 hetgeen zonder meer lijkt te verwijzen naar eenheid van God en Jezus. Deze voorbeelden zouden inderdaad kunnen wijzen op de gedachte dat Jezus van zichzelf dacht dat hij God was. Echter, ik denk niet dat Jezus die uitspraken echt heeft gedaan. Immers, de schrijvers van de evangeliën hadden ook zo hun theologische motivaties, en wat is er makkelijker dan Jezus dingen te laten zeggen die verwijzen naar verzen uit het Oude Testament? Deze gedachte ligt erg voor de hand: als je theologische motivaties hebt, dan is het vrij eenvoudig om Jezus woorden in de mond te leggen die terug lijken te verwijzen naar passages uit het Oude Testament, of – nog spannender – Jezus dingen te laten doen die voorspellingen uit het Oude Testament doen uitkomen. Deze uitspraken en daden zijn dan alleen maar geloofwaardig als je van tevoren al geloofde dat Jezus werkelijk de zoon van God was; als argument kun je ze gezien het voorafgaande natuurlijk niet gebruiken. De gedachte dat Jezus ook God zou zijn leidt ook tot overpeinzingen over de godslastering waar Jezus van beschuldigd werd. Volgens de verhalen in de evangeliën werd Jezus vervolgd en uiteindelijk gedood vanwege zijn vermeende godslastering. Ik denk echter dat dit verhaal helemaal niet klopt, en dat Jezus zichzelf helemaal geen god heeft genoemd; de beschuldiging is dus vals. Het lijkt mij veel aannemelijker dat de evangelisten deze zogenaamde godslastering nodig hadden voor de plot van hun verhaal, en dat ze daarom Jezus bepaalde woorden in de mond hebben gelegd, waarna ze de religieuze leiders een motief in handen gaven om Jezus te doden. Jezus werd op die manier tot martelaar gepromoveerd. Deze interventie van de evangelisten had een theologische achtergrond, zo komt mij dat voor. In werkelijkheid denk ik dat Jezus ‘gewoon’ heel

thBWmandiegodkende0307.indd 93

93

26-03-2007 09:46:50

94

erg lastig was voor de religieuze leiders van het joodse volk. Zo lastig, dat hij te veel aanhang kreeg, te invloedrijk werd, en zodoende uit de weg geruimd moest worden. Met godslastering zal dit allemaal niet veel te maken hebben gehad. Maar ondanks deze ‘slechts’ menselijke status van Jezus, kan ik niet anders dan zien, ervaren en geloven dat geen mens meer van God heeft laten zien dan hij. Geen mens heeft God beter gekend dan Jezus. Dat betekent dit: geen mens heeft meer begrepen en gezien dan hij, geen mens heeft dieper door weten te dringen in de werkelijke waarde en betekenis van het menselijk leven. Geen mens heeft ooit gesproken zoals hij. Dat geloof ik – dan geloof ik tenminste ook eens iets –, dat voel ik, en dat klinkt ook door in de woorden die hem in de Bijbel in de mond zijn gelegd. Jezus predikte als een vrijheidsstrijder, op een radicale en nietsontziende manier. Hij heeft mensen de weg naar God gewezen, en daarna hebben mensen hierover geschreven. Jezus leidt ons op de weg naar God. Dat is wat ik geloof. Ik zeg hiermee niets over andere religieuze tradities, waarin de weg naar God via een ander pad loopt. Jezus heeft ons een weg naar God gewezen. Dat maakt hem niet tot een god, dat maakt hem niet tot zoon van God (hoewel ik die kwalificatie in metaforische zin zeker zou kunnen verdedigen), maar het maakt hem wel tot een uniek mens. Jezus moet wel een extreem mens geweest zijn, hij vertelde ongehoorde en onthutsende dingen, hij trotseerde wetten en gebruiken, met maar één doel: de weg naar God vinden. De wetten zijn er niet om je er ten koste van alles aan te houden, dat begreep hij. Wanneer de wetten je beletten iets van God te zien, dan is God belangrijker. De wetten vormen een middel, maar zijn geen doel in zichzelf. Regels zijn er nooit voor zichzelf, zijn nooit alleen maar regels. Uitzonderingen kunnen in de geest van de regel zijn. Regels zijn gemaakt, en wat

thBWmandiegodkende0307.indd 94

26-03-2007 09:46:50

gemaakt is kan ook verouderen. Wie met een beroep op een regel iemand anders de mond wil snoeren, heeft uiteindelijk niet veel van regels begrepen. Jezus snapte dit, maar hij was zijn tijd ver vooruit. Jezus bereikte een ongekende spirituele diepgang, en dit moet zowel groots als frustrerend zijn geweest voor hemzelf en voor de omstanders. Grootsheid maakt eenzaam, en veel van de verhalen waarin Jezus nou bepaald niet vriendelijk naar voren komt, hebben, zo vermoed ik, deze achtergrond. Juist het feit dat Jezus zo ongelooflijk uit zijn slof leek te kunnen schieten – daarover zo meer – maakte hem voor mij ook zoveel meer mens. Ik hou niet van spirituele leiders waar geen smet aan kleeft. Hoe anders denkt C.S. Lewis over Jezus. In een ongebruikelijk felle passage haalt hij uit naar mensen die in Jezus ‘slechts’ een grote leraar zien:

95

Wat ik hier probeer te voorkomen is de waarlijk zotte uitspraak die zo vaak over Hem wordt gedaan: ‘Ik wil de ethische leer van Jezus wel aanvaarden als van een grote leermeester der mensheid, maar ik aanvaard niet zijn bewering dat hij God is.’ Dat is nu precies wat we niet moeten zeggen. Iemand die alleen maar mens is en het soort dingen zegt die Jezus zei, zou geen grote leermeester zijn. Hij zou ofwel krankzinnig zijn – gelijk te stellen met iemand die zegt dat hij een schemerlamp is – ofwel de duivel uit de hel. U moet een keuze doen. Deze man was, en is, ofwel de Zoon van God, ofwel een krankzinnige of erger. Je kunt Hem opsluiten als een dwaas of op Hem spugen en Hem ter dood brengen als een demon; of je kunt aan Zijn voeten vallen en Hem Heer of God noemen. Maar laten we niet aankomen met minzame kletspraat over zijn grote leraarschap-der-mensheid. Die mogelijkheid heeft hij niet opengelaten, en dat was ook niet zijn bedoeling.40

thBWmandiegodkende0307.indd 95

26-03-2007 09:46:50

96

Wat een felheid, en wat een zekerheid, en wat een onzin. Ik ben verbaasd dat Lewis zo zeker lijkt te zijn van de intenties van Jezus; ik meen toch dat hij niet met hem heeft gesproken, en dat hij zich baseert op dezelfde teksten als ik. Welnu, ik kan in de verste verte niet zien waar Lewis zijn overtuiging op baseert. De teksten waarop ook Lewis zich baseert zijn voor vele interpretaties vatbaar, en ze geven in het geheel geen noodzakelijke aanleiding tot de visie van Lewis. Zien we hier niet een voorbeeld van het hokjesdenken: Jezus moet hetzij God zijn, hetzij een groot leraar? Maar wat drukt dit dilemma dan eigenlijk uit? Lewis is zonder meer voor veel mensen heel erg belangrijk geweest. Je hoeft slechts het uiterst leesbare en meeslepende boek41 van Francis Collins – de leider van het human genome project – te lezen om te voelen hoe de visie van Lewis velen diep heeft getroffen. De visie van Lewis laat ons echter slechts twee mogelijkheden: Jezus zien als zoon van God, of hem bestempelen als een gek. Zoals ik al schreef heeft Jezus zichzelf nooit god of ‘zoon van God’ genoemd, hij heeft slechts gezegd dat hij de ‘mensenzoon’ is en dat je ‘niet tot de Vader komt dan door mij’. Maar goed, afgezien van dit detail (ik vermoed overigens dat hij dit helemaal niet heeft gezegd) vrees ik toch dat Lewis een belangrijke mogelijkheid gemist heeft. Er gaapt namelijk een levensgroot gat tussen ‘zoon van God’ (of God zelf) en ‘een belangrijke leraar’. Ik meen dat deze twee uitersten weer manifestaties van het hokjesdenken zijn, en dat de werkelijkheid een stuk lastiger en weerbarstiger is dan een van deze twee betrekkelijk ‘platte’ alternatieven, zeker ook omdat ik geen idee heb van wat ‘zoon van God’ zou moeten betekenen. Belangrijke leraren zijn er volop, veel mensen komen zo iemand tegen in hun leven. Maar mensen zoals Jezus zijn er niet volop. Je hoeft geen zoon van God te zijn om op je eigen manier toch uniek te zijn. Lewis boetseert Jezus naar zijn eigen

thBWmandiegodkende0307.indd 96

26-03-2007 09:46:51

behoefte, en de uitspraak dat Jezus geen andere mogelijkheid heeft opengelaten dan hem óf als krankzinnig óf als God te bestempelen is werkelijk een gotspe. Mijn belangrijkste vraag aan Lewis – en aan veel andere mensen – zou zijn: waarom is het in hemelsnaam toch nodig om theologie te bedrijven wanneer het gaat om de betekenis die Jezus voor ons heeft? Waarom is het nodig om überhaupt te denken over de vraag of Jezus wel of niet (zoon van) God was? Wat betekent het in hemelsnaam om te zeggen of te verkondigen dat Jezus de zoon van God was? En bovenal, waarom is het nodig om daar een uitspraak over te doen? Ik vind deze vragen cruciaal, en niemand binnen het christendom kan het zich permitteren om deze vragen te negeren. Waarom is het nodig om uitspraken te doen over de eventuele goddelijke natuur van Jezus, terwijl iedereen op zijn of haar vingers kan natellen dat er voor een dergelijke onthutsende en zeer vergaande claim op geen enkele manier overtuigend geargumenteerd kan worden. De Bijbel zelf kun je natuurlijk niet als bewijsmateriaal gebruiken, want dan kom je automatisch bij de volgende vraag: waaraan ontleent de Bijbel haar kennelijke gezag dan als het om dit punt gaat? Heeft de Koran niet net zulke goede (of eigenlijk: slechte) papieren? Ik pretendeer in het geheel niet de antwoorden op deze belangrijke vragen te kennen; ik denk (zoals u inmiddels vast al verwacht) dat er niet een uiteindelijk antwoord bestaat. Natuurlijk zijn er wel verschillende invalshoeken van waaruit we de vraag kunnen benaderen. Een van die invalshoeken is bijvoorbeeld vanuit een bepaald psychologisch motief. Het verhaal dat Jezus ook God zou zijn, het verhaal dat hij opgestaan zou zijn uit de dood, het zijn allemaal glorieuze verhalen, maar zou het niet zo kunnen zijn dat we ons als het ware achter deze geloofszaken verschuilen wanneer we ze gebruiken om geloof in Jezus mee te motive-

thBWmandiegodkende0307.indd 97

97

26-03-2007 09:46:51

98

ren? Zou het niet zo kunnen zijn dat we ingrediënten nodig hebben om het verhaal van de onweerstaanbaarheid van Jezus’ prediking te durven vertellen? Zou het niet zo kunnen zijn dat we graag willen dat Jezus al deze dingen werkelijk heeft gedaan en beleefd, om zodoende de manier waarop Jezus ons geraakt heeft van meer cachet te voorzien? Wat zou er gebeuren als de verhalen over Jezus niet historisch zouden blijken te zijn? Dan komt het neer op onszelf, op de manier waarop wij kijken en luisteren naar Jezus. Dan is er geen kerkelijke leer meer, dan zijn er geen geloofszekerheden meer, en is het enige wat je nog kunt doen op zoek gaan naar de geheimen waar Jezus kennis van had. Dan ben je op jezelf aangewezen, en moet je helemaal zelf verantwoordelijkheid nemen. Dan kan geloof alleen maar uit jezelf komen – zoals het hoort, want wat anderen voor jou geloven is geen geloof. Kerkelijke dogmatiek om verantwoordelijkheid niet helemaal zelf op je te hoeven nemen – het is een interessante gedachte waar we heel lang over zouden kunnen praten. Een ander antwoord op de vragen die ik stel legt de nadruk op het feit dat dogmatische en kerkelijke leerstellingen nodig waren voor het overleven van het christendom: het christendom zou overleefd hebben juist door dergelijke vaststellingen. Het geloofsgoed werd als het ware op deze manier vastgelegd en daarmee wist iedereen wat er te verdedigen was. Het gaf eenheid, het gaf een gemeenschapsgevoel. Dat is een nogal pragmatisch antwoord waar ik mij veel bij kan voorstellen; ze doet me ook denken aan de darwinistische opvattingen van Dennett en Boyer die we al eerder tegenkwamen. Maar mijn conclusie is toch onverbiddelijk: theologische ideeën over de status van Jezus helpen ons niet veel verder. Je komt pas verder door te kijken wat er nu eigenlijk allemaal over Jezus geschreven staat in het Nieuwe Testament. Wanneer je de uitspraken van Jezus bestudeert kan het bijna niet

thBWmandiegodkende0307.indd 98

26-03-2007 09:46:51

anders of je raakt diep en diep onder de indruk van de wijsheid en het inzicht die daaruit spreken. Ik meen dat Jezus een werkelijk ongekend inzicht heeft gehad in het wezen van de mens, en daar over nadenken en mediteren is oneindig veel belangrijker dan het verdedigen van kerkelijke leerstelligheden die doorgaans in de Bijbel nergens te vinden zijn. En dat niet alleen, ook dat wat in de Bijbel over Jezus staat zullen we hoe dan ook met een heel grote korrel zout moeten nemen, want erg betrouwbaar – ik zei het al – kunnen de teksten over Jezus niet zijn.

99

Was Jezus een aardige man? Ik zinspeelde enige bladzijden geleden al op het feit dat Jezus een aantal onaangename karaktertrekken lijkt te hebben, en je hoeft slechts het evangelie van Matteüs te lezen om dit bevestigd te zien. Alleen mensen die menen dat Jezus God was kunnen een probleem hebben met een bij vlagen onsympathieke Jezus. Voor mij is Jezus mens, zoals ik al schreef, en dan is het natuurlijk doodnormaal dat hij af en toe gekke en verontrustende dingen doet – zoals elk mens. Ik wees er al eerder op dat de eenzame hoogte waarop Jezus zich bevond zonder twijfel aanleiding moet hebben gegeven tot frustraties: het is ook niet niks als je het zelf allemaal ziet en snapt, en je merkt dat anderen je keer op keer niet kunnen volgen. Ik noem een paar voorbeelden van het soort gedrag waar velen zich aan storen. Misschien wel het bekendste verhaal in deze richting is de uiterst merkwaardige vertelling van de vijgenboom, zoals in bijvoorbeeld Matteüs 21. Jezus is kennelijk boos omdat de vijgenboom waarvan hij wil eten slechts bladeren heeft, en geen vrucht draagt. Om zijn woede te koelen verdoemt hij de vijgenboom zodat deze nooit meer vrucht zal dragen. (Ik moet hierbij

thBWmandiegodkende0307.indd 99

26-03-2007 09:46:51

100

altijd aan Doornroosje denken.) Hetzelfde verhaal in Marcus 11 kent nog een detail dat het er voor Jezus niet beter op maakt: daar wordt melding gemaakt van het feit dat het zelfs nog niet de tijd voor vijgen was, hetgeen de boosheid van Jezus nog extra absurd maakt. Tja, hoe je het ook wendt of keert, hier laat Jezus zich niet van zijn eventueel goddelijke kant zien. Amusant vind ik hoe in de talloze christelijke commentaren op dit verhaal geprobeerd wordt om het verhaal toch in een zinvolle richting te draaien, maar ik denk dat er eigenlijk maar drie mogelijkheden zijn: (1) het verhaal is gewoon in het geheel niet waargebeurd; (2) Jezus heeft toch meer menselijke trekken dan menigeen lief zal zijn; (3) de Bijbel vertelt ons slechts het halve verhaal. In eerste instantie was ik geneigd dit verhaal wel een beetje te geloven, omdat het een verhaal is waarin Jezus zoals gezegd menselijk naar voren komt. Kennelijk hebben de evangelisten ook zo hun argumenten gehad om niet van dit verhaal af te zien: misschien omdat het niet meer kon om het niet op te nemen gezien de bekendheid van het verhaal, of omdat ze werkelijk de frustratie van Jezus wilden verhalen. Maar ik heb mijn mening over dit verhaal vrij recent moeten bijstellen na het lezen van de (voorlopige) vertaling van het evangelie van Judas die recentelijk gepubliceerd werd.42 Straks ga ik iets uitvoeriger in op de gnostiek en het Judasevangelie, maar de volgende uitspraak van Jezus uit het Judasevangelie trof mij werkelijk als een mokerslag: ‘En zij hebben bomen geplant die geen vruchten voortbrengen, in mijn Naam, en op schandelijke wijze.’ Het ligt wel heel erg voor de hand om deze uitspraak te verbinden met het verhaal van de vijgenboom, en om te denken dat er in de officiële evangeliën een onvolledig verhaal staat dat in zichzelf niet meer juist te begrijpen en te interpreteren is. Ik kom naar aanleiding van deze regel nu dan ook uit op optie (3) – de Bijbel vertelt ons maar de helft van het

thBWmandiegodkende0307.indd 100

26-03-2007 09:46:52

verhaal. Kennelijk is het soms nodig om niet-Bijbelse bronnen te gebruiken om de Bijbel juist te kunnen interpreteren. Immers, zoals blijkt uit deze regel uit het evangelie van Judas, heeft het feit dat bepaalde bomen geen vrucht dragen, iets te maken met mensen die de naam van Jezus hebben misbruikt. Ik beweer niet dat we nu snappen wat er aan de hand was, maar ik beweer wel dat de Bijbel slechts een gedeelte van het verhaal vertelt; een gedeelte dat te klein is om er een afgewogen oordeel op te kunnen baseren. Maar er zijn ook nog heel andere verhalen die een bedenkelijk licht zouden kunnen werpen op enkele karaktertrekken van Jezus. Zo zijn veel dierenbeschermers uitgesproken negatief over Jezus naar aanleiding van het vreemde verhaal in Matteüs 8 waarin hij de demonen die in een man huizen een kudde varkens in laat trekken (het verhaal komt ook bij Marcus en Lucas voor). De arme beesten werpen zich vervolgens in het water en verdrinken. Echt sympathiek klinkt dit bepaald niet. Ik snap zelf de commotie rond dit verhaal overigens niet zo heel erg goed, want ik meen toch dat onze huidige morele standaarden onvergelijkbaar zijn met die van tweeduizend jaar geleden. En wat te denken van de onthutsende passage, even eerder in Matteüs 8, waarin Jezus een niet nader bepaalde leerling verbiedt om zijn vader eerst te gaan begraven, voordat hij Jezus verder zou gaan volgen. Het is toch volslagen ondenkbaar dat je iemand zou verbieden om zijn eigen vader ter aarde te bestellen? Maar Jezus kent geen genade: ‘Volg mij en laat de doden hun doden begraven.’ Ook aan het eind van Matteüs 12 etaleert Jezus dat familierelaties hem weinig zeggen. Op de mededeling dat zijn moeder en broers buiten staan en met Jezus willen spreken antwoordt hij: ‘Wie is mijn moeder en wie zijn mijn broers?’ Nee, erg vriendelijk en mededogend lijkt Jezus in al deze voorbeelden niet te zijn. Maar het kan altijd nog erger, zoals

thBWmandiegodkende0307.indd 101

101

26-03-2007 09:46:52

102

uit Matteüs 15 blijkt. Een Kanaänitische vrouw vraagt Jezus om hulp, maar hij keurt haar geen blik waardig, met als argument dat hij slechts gezonden is naar de verloren schapen van het volk van Israël. Pas na lang aandringen van de vrouw, en pas nadat ze van haar geloof heeft getuigd, draait Jezus bij en helpt haar. Nee, Jezus heeft kennelijk zo zijn uitbarstingen. Hij is bepaald niet altijd liefdevol, hij doet en zegt hoogst merkwaardige dingen, dingen die wij zonder enige terughoudendheid als immoreel zouden bestempelen. Voor veel mensen – vooral christenen – hebben deze onsympathieke en soms ronduit immorele daden van Jezus problemen opgeleverd, en dat zijn dan vooral problemen van morele aard. Veel exegeten hebben een ‘oplossing’ bedacht met vreemde kronkelredeneringen waarmee we het verhaal op een bepaalde manier zouden moeten lezen en begrijpen. Ik doe daar niet aan mee, en mijn eigen visie is gegrond in de overtuiging dat het christendom in principe niet over moraal gaat. Niet alles wat Jezus zei en deed was ‘goed’ in onze ogen. Hij heeft uitzonderlijk veel gezien en begrepen, maar bleef wel mens, en in feite maakt dat zijn prediking alleen maar krachtiger. Ik geloof dat het Jezus in eerste instantie niet om moraal (of ethiek) ging, maar om spiritualiteit. De moraliteit of ethiek van Jezus zijn dan gevolgen, afgeleiden van zijn spirituele prediking. Wanneer je waarachtig spiritueel leeft volgt de moraal eigenlijk vanzelf. Dat is de reden dat ik Jezus als een spirituele leraar zie, en niet als een morele, maar ik begrijp dat ik daar wel iets meer over moet zeggen.

Over de moraal Een van de meest ergerlijke trekjes van het traditionele christendom is de neiging om moraalriddertje te spelen. Ik kan me

thBWmandiegodkende0307.indd 102

26-03-2007 09:46:52

eerlijk gezegd heel goed voorstellen dat veel mensen alleen al op die grond het christendom vaarwel hebben gezegd. Een van de teksten waarop die neiging tot moralisme gebaseerd is, is de volgende passage uit de beroemdste aller redevoeringen; de Bergrede van Jezus: Ga door de nauwe poort naar binnen. Want de brede weg, die velen volgen, en de ruime poort, waar velen door naar binnen gaan, leiden naar de ondergang. Nauw is de poort naar het leven, en smal de weg ernaartoe, en slechts weinigen weten die te vinden.43

103

Op school werd bij mij vroeger ruim aandacht geschonken aan deze passage. De godsdienstleraar maakte daarbij gebruik van tekeningen van een brede weg, met aan het eind daarvan allerlei minder fraai geachte zaken zoals bijvoorbeeld casino’s. De daarnaast getekende smalle weg daarentegen liep uit op een klooster. Ik kan er nu wel om lachen, maar destijds niet en de boodschap was duidelijk: het christendom leidt tot goede dingen, en als je het christendom niet omarmt dan eindig je in de goot. Dit nu, is een volstrekt belachelijke interpretatie van de aangehaalde passage. Ik kan inmiddels nauwelijks meer begrijpen hoe iemand erbij komt om deze passage in verband te brengen met moraal. Jezus heeft het hier helemaal niet over moraal, en ik ben zo vrij te geloven dat Jezus het nooit over moraal heeft gehad in deze zin. Jezus wilde met deze passage – althans zo zie ik het – aangeven dat het gewoon moeilijk, heel erg moeilijk is om werkelijk te leven. Het is heel moeilijk om innerlijke vrijheid te verwerven, het is heel erg moeilijk om je te onthechten van aardse zaken. Het is echt niet gek dat dit voor heel veel mensen uiteindelijk niet haalbaar is, en het is ook echt niet gek dat het de meeste mensen uiteindelijk niet lukt.

thBWmandiegodkende0307.indd 103

26-03-2007 09:46:52

104

Maar – en dat vind ik buitengewoon belangrijk – dit wordt niet in verband gebracht met een oordeel. Jezus beschrijft iets dat gewoon waar is: ‘slechts weinigen weten die te vinden’. Welnu, het is een feit dat de meeste mensen hier niet aan toe komen, maar het is niet fout of verkeerd om er niet aan toe te komen. Niet iedereen heeft het talent of de wil om die nauwe poort te vinden. Zoals ik net al schreef: Jezus was geen moralist; hij was niet zozeer een morele leraar, als wel een spirituele. Laat ik een vergelijking maken: het is onmiskenbaar dat muziek in mijn eigen leven een cruciale rol speelt. Ik musiceer zelf als pianist, ik luister veel naar allerlei soorten muziek, en ik durf rustig te stellen dat muziek mijn leven op een nauwelijks te verwoorden manier heeft verdiept. Muziek is heilig voor mij. Ik zou het iedereen gunnen om van muziek te houden zoals ik daarvan houd. Maar ik kan en zal toch niet beweren dat iemand die niet van muziek houdt afkeurenswaardig is? Ik kan hooguit denken dat hij of zij een bepaalde dimensie van het leven mist, waarvan hij of zij misschien niet eens vermoedt dat ze bestaat. Maar het is ook zo dat de onvoorstelbare schoonheid van de muziek van Schubert en Bach door vele mensen onbemind blijft. Om van deze muziek te houden moet je als het ware de taal van de muziek herkennen. Je moet er op de een of andere manier aansluiting bij vinden, hetzij ‘vanzelf’, hetzij door veel oefening, soms door sturing van je ouders, soms door schijnbaar toevallige gebeurtenissen. Iets dergelijks geldt voor religiositeit misschien ook. Om in de taal van het christendom je weg te kunnen vinden, moet je daar op de een of andere manier aansluiting bij kunnen vinden. Jezus predikte in principe voor iedereen, maar hij zal zeker geweten hebben dat wat hij zag, onmogelijk voor iedereen bereikbaar zou kunnen zijn. Dat is niet erg, elke docent weet dat, elke leraar beseft dat wat hij te vertellen heeft niet door iedereen be-

thBWmandiegodkende0307.indd 104

26-03-2007 09:46:53

grepen kan worden. Als je het op deze manier ziet, dan blijft er voor moraalridderij weinig of geen ruimte meer over. Een christen is iemand die zich aangesproken voelt en weet door datgene wat Jezus zei of deed. Een christen is iemand die christelijke religieuze taal verstaat. Niet omdat hij of zij slimmer is dan anderen, niet omdat hij of zij beter is dan anderen, maar omdat de religieuze taal van Jezus ook zijn of haar taal is. Ik heb nog nooit gemerkt dat christenen betere mensen zijn dan niet-christenen. In naam van het christendom zijn prachtige dingen gebeurd, maar net zoveel afschuwelijke, en het is bepaald onzinnig om die dingen als het ware tegen elkaar weg te gaan strepen om te zien of het christendom per saldo iets opgeleverd heeft. In naam van het christendom zijn de meest afschuwelijke misdaden uit de geschiedenis gepleegd, en veel critici wijzen daar vaak cynisch op. Mijn antwoord op die cynici is als volgt: zeker is het zo dat zogenaamd in naam van Jezus vreselijke dingen gebeurd zijn. De naam van Jezus is daarbij echter vals gebruikt, door mensen die zich inbeeldden dat Jezus werkelijk God was, die zich inbeeldden dat anderen daarvan overtuigd moesten worden, en die niet in de gaten hadden dat het opleggen van een religie of geloof bij nader inzien een contradictio in terminis is. De wereld zou er ook nu een stuk beter uitzien als meer mensen zich dat zouden realiseren, en dat is het grootste understatement van dit boek. Het is misschien een gedurfde bewering om te zeggen dat Jezus geen morele leraar was, maar een spirituele. Immers, in de evangeliën doet Jezus natuurlijk wel degelijk een groot aantal uitspraken die ons zeggen hoe we ons zouden moeten gedragen; alleen al in de Bergrede is een groot aantal van dat soort uitspraken te vinden. Maakt dit feit Jezus niet toch ‘gewoon’ een morele leraar? Mijn antwoord is: nee, dat is niet de conclusie die ik trek, en ik zal proberen uit te leggen waarom. Het heeft doorgaans weinig zin om mensen te vertellen

thBWmandiegodkende0307.indd 105

105

26-03-2007 09:46:53

106

hoe ze moeten leven, zonder dat je dat fundeert in een omvattende visie op de mens en het leven. Bij elke regel die Jezus geeft kunnen we ons afvragen waarom we aan die regel gehoor zouden geven. Sterker nog, we kunnen (en moeten) ons afvragen waarom we überhaupt naar Jezus zouden luisteren. Wanneer regels afgedwongen worden door een dictator met wereldlijke macht, is het duidelijk waarom we zouden luisteren: we luisteren omdat we anders uit de weg geruimd zouden worden. Maar Jezus had geen wereldlijke macht, en de reden dat we naar hem luisteren is niet gefundeerd in angst, maar juist in het gevoel dat Jezus ons innerlijk kan bevrijden. Dat gevoel – en daar zal ik in het volgende hoofdstuk meer over schrijven – is de spirituele basis van Jezus’ prediking. Mensen geloofden en geloven nog steeds in Jezus. Zijn regels die wij als morele leefregels op zouden kunnen vatten zijn gebaseerd op zijn diepe spirituele inzicht, en hebben niets van doen met een moreel stelsel an sich. In elke samenleving ontstaat een moraal (en een ethiek) die de samenleving nodig heeft, maar Jezus was er zeker niet op uit om een bepaald moreel stelsel op te dringen. Dat wordt bijvoorbeeld duidelijk uit zijn beroemde woorden aan het begin van Matteüs 7: ‘Oordeel niet, opdat er niet over jullie geoordeeld wordt.’ Je kunt volgens Jezus pas de splinter uit iemands oog halen als je eerst de balk uit je eigen oog hebt verwijderd, en het is geen toeval dat een balk uit meer hout bestaat dan een splinter. Dit verwijderen van de splinter uit iemands oog kan niet met geweld, maar alleen met liefde gebeuren, dat is wat Jezus ons voorhoudt. Als je begrijpt wat Jezus heeft gezien, als je de mens ziet zoals Jezus die heeft gezien, dan zou ik bijna willen zeggen dat je er niet langer aan kunt ontkomen om je vijand ook lief te hebben. Dan gooi je dat wat heilig is niet voor de honden, dan weet je dat de schatten op aarde maar heel relatief zijn, dan kun je niet anders dan vergeven, dan weet je wat Jezus bedoelt wanneer hij moppert op

thBWmandiegodkende0307.indd 106

26-03-2007 09:46:53

mensen die zich zorgen maken over wat ze aan zullen trekken. Met andere woorden, als mensen ontwikkelen we dan een moraal die gebaseerd is op spiritualiteit. Spiritualiteit in een mensenleven leidt automatisch tot moreel besef, en tot een afweging over hoe we ons zouden moeten gedragen. Deze visie op moraal staat in schril contrast tot sommige vergaande claims uit zowel christelijke als atheïstische hoek. Vanuit deze twee kampen komen namelijk heel andere verhalen over de oorsprong en aard van moraliteit, en ik zal deze kort bespreken. Wanneer je in de traditionele christelijke god gelooft, dan kan die god zelf de basis vormen voor je eigen morele stelsel. Vanuit een dergelijke geloofspositie is het immers duidelijk waar moraal vandaan komt: de moraal komt rechtstreeks van God. Iets is goed of slecht omdat God dat zo aan ons oplegt. Moraal is vanuit deze invalshoek een absoluut gegeven. God zegt hoe we ons moeten gedragen, en zegt er ook direct bij wat goed en wat niet goed is. God zelf als oorsprong van de moraal, het is een standpunt dat ik natuurlijk niet deel, want God is voor mij geen wezen dat op deze manier kan denken of sturen. Bovendien heb ik al eerder duidelijk gemaakt dat de zogenaamde leefregels die we in het Oude Testament vinden, ten onrechte als morele leefregels gehanteerd worden. Aan de andere kant van het spectrum vinden we een heuse wetenschappelijke verklaring van moraal. Moraal is vanuit dit perspectief niets anders dan een overlevingsstrategie: met moraal is het beter overleven dan zonder, en dus is moraal als het ware bevorderlijk voor de instandhouding van ons mensen. Moraal bestaat dus omdat we daardoor betere overlevingskansen voor onze soort creëren – een visie vanuit een evolutionair perspectief, waarin moraal niets meer is dan een bijproduct van de evolutie. Christelijke critici van dit evolutiedenken willen er nog wel eens op wijzen dat wanneer

thBWmandiegodkende0307.indd 107

107

26-03-2007 09:46:53

108

alles inderdaad volgens deze zienswijze ontstaan is, er eigenlijk geen objectieve basis meer is voor moraal. Dan is er ook geen objectieve basis meer voor bijvoorbeeld het goede of het kwade, immers, de waarde van een bepaalde moraliteit wordt uitsluitend bepaald door de manier waarop het de overlevingskansen beïnvloedt. Ik denk dat deze kritiek eenzijdig is. Ik ken geen atheïst die het in zijn hoofd zou halen om de visie dat moraal slechts een evolutionair bijproduct is, te verbinden aan een immorele levenswandel. Ik heb nog nooit gehoord dat iemand besloot tot immorele acties, uitsluitend en alleen omdat hij of zij de evolutionaire oorsprong van moraal verdedigde. Ik heb nog nooit gemerkt dat niet-gelovigen een inferieur moreel stelsel zouden hanteren in vergelijking met gelovigen. Theoretiseren hierover is natuurlijk altijd mogelijk, maar uiteindelijk gaat het om wat mensen doen, ook hier. Ik vind de vraag naar de oorsprong van moraal eigenlijk helemaal niet zo interessant – wat hebben we daar tenslotte aan? Elk van de zienswijzen die de revue gepasseerd zijn (ook de mijne) is op een bepaalde manier eenzijdig, en kan nooit de hele verklaring geven. Ik heb sterk de indruk dat mensen vragen over de oorsprong van moraal aangrijpen om hun vooronderstellingen ermee te verdedigen, maar zoals ik al uitgebreid heb beschreven gaat die vlieger natuurlijk niet op.

Wat nu? De situatie lijkt niet rooskleurig. De meeste verhalen uit de Bijbel noem ik onbetrouwbaar, zelfs de sleutelverhalen. Jezus is geen God maar een mens, net als u en ik. Het gaat bij Jezus – zo meen ik – niet in de eerste plaats om moraliteit maar om spiritualiteit. Hoe kunnen we daar verder mee? In het volgende hoofdstuk doe ik een poging om iets meer te zeggen over die christelijke spiritualiteit waar ik elke keer maar zo op hamer.

thBWmandiegodkende0307.indd 108

26-03-2007 09:46:53

7 Niet naar de letter maar naar de geest

In dit kernhoofdstuk zet ik uiteen hoe naar mijn smaak de evangeliën gelezen moeten worden, op een manier die recht zal doen aan de tekst. Maar ik begin met twee anekdotes waar ik zo – uiteraard – nog op terug zal komen.

109

Twee anekdotes In 1913 schreef een jonge, ongeschoolde en totaal onbekende Indiase kantoorbediende een brief aan een van de leidende wiskundigen van die tijd, de Engelsman G.H. Hardy. Deze kantoorbediende, Srinivasa Ramanujan was zijn naam, vroeg de opinie van Hardy over enkele ideeën die Ramanujan had over getallen. Ramanujan had enkele van deze ideeën op papier gezet, waaronder een groot aantal wiskundige formules. Deze formules die Ramanujan opgeschreven had, zo vertelde Hardy, waren werkelijk buitengewoon en origineel, Hardy had zoiets nog nooit eerder gezien. Natuurlijk probeerde Hardy of hij de formules ook zelf zou kunnen bewijzen – Ramanujan had die bewijzen niet meegeleverd. Van enkele formules kon Hardy nagaan dat ze correct waren, maar van de meeste was hij niet in staat om ze te controleren op hun juistheid. Maar starend naar de papieren die Ramanujan hem had opgestuurd, realiseerde Hardy – zo vertelde hij later – dat hij er geen seconde aan twijfelde of ze wel juist waren. Immers, dat wat Ramanu-

thBWmandiegodkende0307.indd 109

26-03-2007 09:46:53

110

jan had opgeschreven was dermate onthutsend en origineel dat niemand dergelijke formules gewoon uit de duim kon hebben gezogen. Juist door hun onvoorstelbare verschijningsvorm moesten ze wel juist zijn, want niemand zou dergelijke ongehoorde formules per toeval opschrijven.44 Ze bleken ook juist te zijn. Jaren geleden bezocht ik met een vriend een pianorecital van de pianist Lazar Berman. In die jaren gingen we vrijwel wekelijks naar dergelijke optredens, en we waren dan ook altijd bijzonder kritisch. Meestal vonden we dat de pianist in technisch opzicht dan weliswaar een kunstenaar mocht zijn, maar dat zijn of haar interpretatie toch duidelijk te wensen over liet. Ik herinner mij het optreden nog erg goed. Nadat de pianist stilletjes achter de vleugel had plaatsgenomen speelde hij de eerste rustige noten van de sprookjesachtige sonate D960 van Franz Schubert. Ik kan me nog het gevoel herinneren: ik werd van het ene op het andere moment getransformeerd. Berman sloeg geen toetsen aan, hij toverde met de vleugel. Ik durfde nauwelijks meer adem te halen, en voelde dat ik niet de enige was in de zaal die getroffen werd door wat zich op het podium afspeelde. Dit was goddelijke muziek, gespeeld op een manier zoals ik nog nooit gehoord en beleefd had. Meestal barst na de laatste noten het applaus onmiddellijk los, maar dit keer durfde niemand de spanning te doorbreken. Toen dat uiteindelijk toch gebeurde stond de zaal totaal op haar kop: een ontlading die logisch was na de zinderende spanning van de muziek. We besloten dat we na de pauze – die volgde op Schubert – niet meer terug zouden gaan voor het tweede gedeelte van de recital. Hoe dan ook kon de magie van de Schubertsonate niet geëvenaard worden, en we wilden het gevoel dat we nu hadden niet verstoren met nog meer muziek. Nadat ik als tiener had besloten dat al die verhalen rond

thBWmandiegodkende0307.indd 110

26-03-2007 09:46:54

God en Jezus niet echt waar konden zijn, heb ik jarenlang weinig met geloofszaken te maken willen hebben. Hoe het daarna precies gegaan is kan ik mij niet meer herinneren, maar om de een of andere reden ben ik op een gegeven moment toch weer in de Bijbel gaan lezen. Ik kan me nog goed het gevoel van tegenstrijdigheid herinneren dat het lezen na al die jaren bij me opriep. Ik had in de tussentijd meer geleerd en begrepen over de joodse traditie, en werd bij het lezen overvallen door het idee dat dit werkelijk een onthutsend en ongekend relaas was. Een groots historisch drama, waarvan ik – evenmin als Hardy van de formules van Ramanujan – mij niet kon voorstellen dat dit verhaal ‘zomaar’ verzonnen was. Hoewel ik toentertijd – net als nu – overtuigd was van de non-historiciteit van de meeste verhalen, kwam ik innerlijk in de problemen omdat ik aanvoelde dat het hele verhaal ergens ook heel authentiek klonk. Ik begon te geloven dat zich in en rond het leven van Jezus werkelijk heel bijzondere taferelen hadden afgespeeld. Ik raakte ervan overtuigd dat het verhaal op een bepaalde manier ook waar moest zijn, want niemand zou zoiets ongelooflijks geheel uit zijn of haar duim zuigen: het was allemaal te ongehoord, te onthutsend en te origineel. Het valt niet mee om tegemoet te komen aan wat je verstand zegt, en tegelijkertijd je gevoel net zo serieus te nemen. In hoofdstuk twee ben ik wat uitgebreider ingegaan op de gedachte dat we de realiteit op verschillende manieren kunnen benaderen, zonder te claimen dat een van die benaderingen volledig is. Bij het nadenken over Jezus en het christendom moet je uiteraard je verstand goed blijven gebruiken, maar het is jammer als het daarbij zou blijven. Bij de recital van Lazar Berman werd ik als het ware overgeleverd aan een beleving waarbij rationeel denken bijna vloeken in de kerk zou zijn. Transformatie is een passend woord in dit verband – ik gebruikte dat woord al eerder. Als ik was blijven denken aan het

thBWmandiegodkende0307.indd 111

111

26-03-2007 09:46:54

112

feit dat ook Berman ‘gewoon’ de toetsen beroerde die op hun beurt de snaren in beweging brachten, dan zou het spel teruggebracht, gereduceerd worden tot mechanische principes. Maar de muziek oversteeg dit, en ‘stuurde’ mijn beleving in een heel andere richting. Ik ben ook een rationeel mens, maar ook een religieus mens. Ik lees het Nieuwe Testament, en wat daar staat is te onthutsend om geheel verzonnen te zijn. Elke keer weer zit ik – vooral bij het lezen van het Johannesevangelie – op het puntje van mijn stoel, en voel ik net zo’n transformatie als bij het concert van Lazar Berman. Ik hoef niet te kiezen tussen gevoel en verstand, ik probeer de evangeliën op een manier te lezen die recht doet aan de spiritualiteit die eraan ten grondslag ligt. In dit hoofdstuk probeer ik daarvan te getuigen. Ik merk – waarschijnlijk ten overvloede – toch nog maar op dat het bij het lezen van de evangeliën niet slechts om ratio kan gaan. Ikzelf lees de verhalen opnieuw en opnieuw, en elke keer lijkt het alsof de tekst een nog grotere diepgang heeft dan de keer daarvoor. Als je een pad vele malen bewandelt, dan zal dat pad letterlijk meer diepgang gaan vertonen, en zo is het voor mij ook bij het lezen van de evangeliën.

De geest (overdrachtelijk bedoeld) De meeste mensen die met mij geloven dat de evangeliën in historische zin onbetrouwbaar zijn – en het ook met mij eens zijn dat we absoluut geen idee hebben wat Jezus nu precies heeft gezegd en gedaan – zullen de conclusie trekken dat ‘het’ christendom dus niet waar is. In zekere zin ben ik het met die conclusie eens, als we met ‘het’ christendom tenminste doelen op het geheel van theologie dat rondom de persoon van Jezus ontwikkeld is. Zoals ik hiervoor al suggereerde denk ik dat die specifieke theologie alleen maar schade heeft berokkend, en

thBWmandiegodkende0307.indd 112

26-03-2007 09:46:54

een werkelijk begrip van wat Jezus wilde zeggen alleen maar in de weg heeft gestaan (en nog staat). Maar wat moet er dan in de plaats komen van die theologie? Tot nu toe ben ik voornamelijk bezig geweest met afbreken, met uitleggen waarom het christendom zoals we dat op dit moment kennen niet kan overtuigen. Het wordt nu tijd dat ik na dit afbraakwerk ook eens wat opbouwends doe. Welnu, in plaats van zich vastbijten in een theologische constructie, zou het christendom terug moeten keren naar waar het om ging: dat wat Jezus zei en deed. Het is absoluut zo dat we niet veel weten van de dingen die Jezus letterlijk heeft gezegd en gedaan. Daarom is het noodzakelijk dat we de verhalen lezen naar de geest, en niet naar de letter. Misschien is dit wel mijn enige originele bijdrage in dit boek: ik meen dat we de teksten in de evangeliën niet letterlijk kunnen nemen, maar dat we wel kunnen achterhalen wat de geest van Jezus’ lessen geweest is. Daar moet en wil ik meer over zeggen. Het is zonneklaar dat Jezus mensen op een unieke manier inspireerde. Zijn prediking was buitengewoon, onthutsend, onvoorstelbaar, en door de meeste mensen werd hij vast niet of nauwelijks begrepen. Soms wordt dat ook duidelijk gezegd: niet alleen gewone omstanders vragen zich af wat Jezus bedoelde, maar ook zijn leerlingen zelf snappen meestal niet wat hij eigenlijk wil zeggen. Maar toch, zelfs nu we moeten vaststellen dat de verhalen zelf onbetrouwbaar zijn, is het wel duidelijk in welke richting Jezus dacht, en waar volgens hem het leven ten diepste op neerkwam. En dat niet alleen, ik denk dat de schrijvers van de evangeliën dat uiteindelijk ook van hem begrepen hebben. Hoewel ik dus niet denk dat we veel feiten uit Jezus’ leven kennen, is het wel zo dat zijn woorden buitengewoon veel indruk maakten, en dat sommige mensen in de loop van de tijd ook beter zijn gaan begrijpen wat hij heeft willen zeggen.

thBWmandiegodkende0307.indd 113

113

26-03-2007 09:46:54

114

Jezus sprak in gelijkenissen. Ik heb al eerder betoogd dat dit een werkelijk briljante vondst van hem was. Gelijkenissen en metaforen kunnen iets verhelderen of duidelijk maken, daar waar rechtstreeks taalgebruik hiertoe niet in staat is. Taal is een beperkt middel, en Jezus begreep dat. Maar verschillende malen wordt duidelijk in de tekst dat de mensen in die tijd niet gewend waren om op deze manier over de dingen na te denken, en zelfs de leerlingen vragen hem nogal eens om de gelijkenissen uit te leggen. Jezus deed en zei dus buitengewone dingen, hij vormde een keerpunt in de geschiedenis, en was werkelijk een man van God. God immers, zo heb ik eerder geschreven, verbeeldt het mysterie van het leven, de diepzinnigheid van ons bestaan, en Jezus heeft daarin weten door te dringen. Ik merk dan ook dat hoe vaak ik de evangeliën ook lees, ik elke keer weer emotioneel word, en het is de ongelofelijke verdienste van de evangelisten dat in hun woorden de kern van de boodschap van Jezus zichtbaar is gebleven. Ik ben – al met al – dus een grote fan van de evangeliën! Dit geldt vooral voor het evangelie van Johannes, dat ik als een van de meest diepzinnige religieuze teksten uit de wereldliteratuur beschouw. Wanneer een tekst emotioneert dan is dat doorgaans een teken dat de tekst op een belangrijke manier iets van de werkelijkheid vertolkt, een inzicht geeft op een manier die verder gaat dan rationeel begrijpen. Wil je de evangeliën verstaan dan is het nodig los te komen van je ratio. Iemand als Maarten ’t Hart – ik noemde hem al eerder – zal veel van mijn bezwaren tegen de Bijbel onderschrijven, maar hij begaat vervolgens de fout om een puur rationele beschouwing en analyse van de Bijbelteksten uit te voeren.45 Dan is het niet moeilijk meer om de teksten belachelijk te maken, en dat is precies wat ’t Hart doet. Maar wanneer je je los kunt maken van de al te menselijke logica, en je het kunt opbrengen om je

thBWmandiegodkende0307.indd 114

26-03-2007 09:46:54

te laten meevoeren door wat Jezus zegt en doet, dan kan het niet anders of je wordt bijna betoverd. De ratio is niet bedoeld voor dit soort analyses; we trokken een dergelijke conclusie ook al in het hoofdstuk over religie in het algemeen. Nu blijft natuurlijk de grote vraag: wát heeft Jezus ons eigenlijk verteld en geleerd? Wat heeft Hij gezien en begrepen? Wat is toch die spiritualiteit waar ik steeds maar weer op terugkom? Dat zijn goede vragen die inderdaad gesteld moeten worden, maar als ik dat in een paar woorden zou kunnen uitleggen, dan zou dat het begrip ‘spiritualiteit’ onwaardig zijn. Spirituele diepgang leent zich niet voor proefwerken, overhoringen of lijstjes. Je kunt niet een lesprogramma opzetten waarmee mensen in spiritueel opzicht opgeleid kunnen worden. Nee, je moet lezen en herlezen, denken en juist je hoofd ‘leegmaken’, mediteren en praten. Als je dat lang op kunt brengen dan kun je langzaam maar zeker een beeld krijgen van wat Jezus voor ogen heeft gestaan, maar het zou – nogmaals – teleurstellend zijn als we dat in een paar goedlopende zinnen zouden kunnen beschrijven. Maar ondanks deze wellicht wat goedkoop klinkende disclaimer, kan ik wel proberen enkele kernwoorden te noemen die met de spiritualiteit van Jezus verbonden zijn. Spiritualiteit is tegenwoordig een wat ambivalent begrip. Veel mensen lijken het in verband te brengen met goeroes die hele kuddes volgelingen krijgen – en dan vaak de weelde van de macht niet kunnen verdragen. Ik heb daarom veel begrip voor de grappenmaker die beweerde dat er slechts één soort goeroes te vertrouwen is, namelijk kangoeroes. Spiritualiteit lijkt ook vaak verbonden te worden met een bepaalde vaagheid van begrippen. Zeker in new-agekringen word je uitgenodigd om de ‘energie van de kosmos’ te voelen, of om op zoek te gaan naar ‘jezelf’. Ik vind de benadering van deze new-agebeweging een beetje te sturend, te onvrij. Spiritualiteit kan

thBWmandiegodkende0307.indd 115

115

26-03-2007 09:46:55

116

en mag niet binnen een systeem gebracht worden, en precies dat maakt het zo vreselijk moeilijk om er op een zinvolle manier over te schrijven. Spiritualiteit gaat over de persoonlijke omgang met het onkenbare, het niet te weten of te kennen gedeelte van onze werkelijkheid, het gedeelte waar ratio en logica geen toegang tot hebben. Spiritualiteit gaat over dat wat het alledaagse overstijgt, het gaat – vooral – over liefde, over de heiligheid van elk leven. Het is de enige weg in de zoektocht naar de werkelijke waarde van het leven. Spiritualiteit opent een weg naar momenten van werkelijk geluk; de momenten waarop je inziet wat leven werkelijk is. Sommige mensen bereiken dit stadium van spirituele verlichting, maar wie die genade niet ontvangt kan vaak wel voelen dat die oermenselijke dimensie van het leven ergens te vinden zal zijn. We hebben allemaal een vage notie van het mysterie – die notie is vaag maar tegelijkertijd onmiskenbaar aanwezig. Dit laatste is precies de basis voor de gnostische spiritualiteit waar ik in het volgende hoofdstuk iets over zal zeggen. Ik meen dat het christendom – en voor mij valt dit bijna samen met het optreden van Jezus – een weg kan zijn tot grote spirituele diepgang, maar ik haast mij om er onmiddellijk bij te zeggen dat het natuurlijk niet zo is dat het christendom hierin uniek zou zijn. Zoals ik al schreef is het moeilijk om in abstracto veel meer over spiritualiteit te zeggen, dus ik wil proberen om nu iets concreter te worden door een aantal aspecten en passages van de evangeliën te bespreken. U zult misschien verbaasd zijn dat ik hierbij soms letterlijke passages als uitgangspunt neem, terwijl ik eerder toch duidelijk heb gemaakt dat ik de verhalen naar de letter genomen onbetrouwbaar vind. Dat lijkt inconsequent, maar toch is het niet helemaal willekeurig. Vanuit het spirituele perspectief dat ik heb aangenomen, acht ik een uitspraak van Jezus als zou hij God zijn, uiterst onaannemelijk, en ik geloof dan ook niet dat hij die

thBWmandiegodkende0307.indd 116

26-03-2007 09:46:55

uitspraak heeft gedaan. Daarentegen denk ik dat zijn optreden wel degelijk de contouren heeft gehad van de verhalen in de evangeliën. Ze zijn aangedikt, en niet geheel letterlijk te nemen, maar de spiritualiteit die eruit opklinkt lijkt mij geheel authentiek. Dat is de reden dat ik denk dat mijn aanpak zeker wel te verdedigen is. Mijn opsomming is zeker niet uitputtend – het is natuurlijk veel spannender om zelf op zoek te gaan, net zoals ik dat gedaan heb. 117

Onthechting Ik denk dat Jezus zijn eigen draai heeft gegeven aan wat in oosterse religies vaak onder onthechting wordt verstaan. (Er zijn overigens vele mensen die menen dat Jezus bekend moet zijn geweest met oosterse tradities. Ik weet niet of dat zo is, maar er zijn vele passages in de Bijbel die dat zeker aannemelijk maken.) In oosterse tradities wordt vaak benadrukt dat gehechtheid aan aardse zaken onze spirituele groei in de weg staat. Langdurige oefening in meditaties vormt binnen die tradities een manier om van gehechtheid aan goederen of relaties verlost te worden. Onthechten wordt vaak verward met het niet meer hebben van emoties, zoals bijvoorbeeld verdriet of verlangen. Dat is denk ik een misverstand, hoewel ik vele Indiase yogi’s ook zeker heb horen bevestigen dat ze geen verlangens meer zouden hebben. Ik geloof dat niet. Ook zij verlangen naar slaap als ze moe zijn, en verlangen naar verlichting (sic) bij een volle blaas. Nee, onthechting moet in verband gebracht worden met wat ik meestal innerlijke vrijheid noem. Dat slaat niet op vrijheid in de zin dat je kunt doen en laten wat je wilt, maar op het vermogen om altijd een keuze te kunnen maken. Je kunt alleen maar keuzes maken als je de vrijheid hebt om het één, maar ook het ander te doen. Je kunt alleen maar zinvol bij je

thBWmandiegodkende0307.indd 117

26-03-2007 09:46:55

partner blijven, als je in principe ook weg zou kunnen gaan. Op die manier lees ik de volgende passage uit Johannes 8: En tegen Joden die in hem geloofden zei Jezus: ‘Wanneer u bij mijn woord blijft, bent u werkelijk mijn leerlingen. U zult de waarheid kennen, en de waarheid zal u bevrijden.’

118

Dat het hier om innerlijke vrijheid gaat wordt duidelijk in het vervolg: Ze zeiden: ‘Wij zijn nakomelingen van Abraham en we zijn nooit iemands slaaf geweest – hoe kunt u dan zeggen dat wij bevrijd zullen worden?’ Jezus antwoordde: ‘Waarachtig, ik verzeker u: iedereen die zondigt is een slaaf van de zonde. Nu blijft een slaaf niet voor eeuwig in huis, maar de Zoon blijft wel voor eeuwig. Dus wanneer de Zoon u vrij zal maken, zult u werkelijk vrij zijn.’46 Een schitterende passage over innerlijke vrijheid, en een diepe spirituele les voor iedereen (lees deze passage elke dag…). Ook in andere evangeliën vinden we passages over onthechting. Een van de diepzinnigste passages uit Matteüs is de volgende. Jezus is aan het woord. Denk niet dat ik gekomen ben om op aarde vrede te brengen. Ik ben niet gekomen om vrede te brengen, maar het zwaard. Want ik kom een wig drijven tussen een man en zijn vader, tussen een dochter en haar moeder en tussen een schoondochter en haar schoonmoeder; de vijanden van de mensen zijn hun eigen huisgenoten! Wie meer van zijn vader of moeder houdt dan van mij, is mij niet waard, en wie meer houdt van zijn zoon of dochter dan van mij, is mij niet waard. Wie niet zijn kruis op zich neemt en mij

thBWmandiegodkende0307.indd 118

26-03-2007 09:46:55

volgt, is mij niet waard. Wie zijn leven probeert te behouden zal het verliezen, maar wie zijn leven verliest omwille van mij, die zal het behouden.47 Een ongehoord citaat. Hoe is dit in te passen in alles wat ik tot nu toe heb gezegd over Jezus en de Bijbel? Op de eerste plaats, hoewel het zeker niet letterlijk zo gezegd zal zijn, kan het niet anders of Jezus heeft wel iets in deze geest beweerd. Het is dermate onthutsend dat je dit gewoon niet zelf kan verzinnen als eenvoudig evangelieschrijver. Sommige dingen zijn zo ongehoord dat ze wel waar moeten zijn. Maar wat zou Jezus dan toch bedoeld hebben met deze opmerkingen in Matteüs 10? Het zal toch geen pleidooi zijn om elkaar niet lief te hebben, want dat zou in schril contrast staan tot andere veelzeggende uitspraken van Jezus. Ik sluit niet uit dat de evangelist de zaak iets te letterlijk en ietwat ongelukkig heeft opgeschreven, maar ik ben ervan overtuigd dat Jezus het hier over aardse gehechtheid heeft. Nogmaals, ik voel weinig voor een letterlijke exegese, daarvoor vertrouw ik de woorden niet voldoende, maar alles wijst erop dat Jezus ook hier een bepaalde mate van innerlijke vrijheid predikt. Vrijheid om beslissingen te kunnen nemen, vrijheid om ook werkelijk een keuze te kunnen maken. Wie krampachtig probeert vast te houden wat hij heeft, leeft niet werkelijk, maar hij (of zij natuurlijk) die het aandurft om een sprong in het diepe te wagen, die behoudt zijn leven, oftewel, die leeft werkelijk. Om werkelijk vrij te zijn moet je los kunnen laten, moet je zelfs je relatie met je familie op het spel zetten. Werkelijke strijd om persoonlijke vrijheid brengt inderdaad geen vrede. Het is een sympathieke, maar toch wat naïeve en kinderlijke gedachte dat de strijd om het bestaan, de strijd om innerlijke vrijheid, zonder conflicten gestreden zou kunnen worden. Die strijd brengt inderdaad geen vrede op aarde. We kunnen niet altijd lief zijn tegen el-

thBWmandiegodkende0307.indd 119

119

26-03-2007 09:46:56

kaar, en het is naar de aard der dingen dat er gestreden moet worden. Daar waar iedereen lief tegen elkaar doet, wordt ook ingehouden. Het conflict is de oorsprong van alle groei, en ik meen dat Jezus dat heeft bedoeld in deze passage.

Genezingen

120

Jezus geneest heel wat af. Ik heb ze niet geteld maar het moeten werkelijk tientallen genezingen zijn. René van Woudenberg maakte mij er ooit eens op attent hoe verschillend die genezingswonderen verlopen. Er is geen sprake van een vaststaand protocol, elke keer zijn de omstandigheden anders. Ik heb al die verhalen daarop nog eens nauwkeurig bestudeerd, en inderdaad zijn de verschillen opmerkelijk. Ik begreep direct de significantie hiervan: ik maak daar namelijk uit op dat de interactie tussen Jezus en de te genezen patiënt cruciaal is. Voordat ik hier wat voorbeelden van zal geven, herinner ik u aan mijn standpunt omtrent de vermeende wonderen van Jezus. Wonderen zijn geen eenzijdige kunststukjes, maar manifestaties van spiritualiteit, waarbij de interactie tussen Jezus en de patiënt van cruciaal belang is. Met dit in ons achterhoofd kunnen we nu eens kijken naar een aantal genezingswonderen van Jezus. 1.

2.

In Marcus 1 komt iemand met huidvraat naar Jezus toe, en zegt: ‘Als u wilt, kunt u mij rein maken.’ Jezus kreeg medelijden, stak zijn hand uit, raakte hem aan en zei: ‘Ik wil het, word rein.’ En meteen verdween de huidvraat en hij was rein. In Marcus 2 wordt een verlamde door vier vrienden door het dak naar binnen gelaten waar Jezus staat. Bij het zien van het geloof van de vrienden zegt Jezus tegen de verlamde: ‘Vriend, uw zonden worden u vergeven.’ Even

thBWmandiegodkende0307.indd 120

26-03-2007 09:46:56

3.

4.

5.

6.

later geneest hij de verlamde ook, maar het lijkt hem er hier vooral om te doen te zijn om zijn macht aan critici te tonen. Immers, de genezing wordt voorafgegaan door de veelzeggende zin: ‘Ik zal u laten zien dat de Mensenzoon volmacht heeft om op aarde zonden te vergeven.’ In Marcus 3 wordt een verschrompelde hand van een man genezen, zonder dat deze man ook maar een woord spreekt tot Jezus of tot wie dan ook. In Marcus 5 wordt het verhaal verteld van de bloedende vrouw die Jezus’ bovenkleed van achteren aanraakt. Jezus merkt dat de kracht uit hem wegstroomt, en nadat hij heeft ontdekt wat er gebeurd is, zegt hij tegen de vrouw: ‘Uw geloof heeft u gered; ga in vrede en wees genezen van uw kwaal.’ In Lucas 18 is het allemaal weer heel anders. Jezus vraagt aan een blinde man die om medelijden smeekt: ‘Wat wilt u dat ik voor u doe?’ Hierop antwoordt de blinde man: ‘Heer, zorg dat ik weer kan zien’, en zo geschiedde. Een dergelijke vraag stelt Jezus ook in Johannes 5, alwaar hij een niet nader omschreven zieke vraagt: ‘Wilt u gezond worden?’ De man antwoordt bevestigend, en Jezus geneest hem.

121

De verschillen zijn opmerkelijk. Soms is het tonen van geloof voldoende. Wanneer iemand tegen Jezus zegt dat hij of zij gelooft dat Jezus hem of haar kan genezen, dan wordt dit tonen van geloof onmiddellijk omgezet in genezing. Maar in Matteüs 2 hoefde de lamme zelf helemaal geen geloof te tonen, het geloof van zijn vrienden was kennelijk voldoende. Bovendien lijkt het hier dat Jezus vooral indruk wil maken, net zoals in het voorbeeld uit Matteüs 3, of zou het zo zijn dat Jezus slechts de kortzichtigheid van zijn tegenstanders wil aantonen? De situaties in Lucas 18 en Johannes 5 zijn weer essentieel anders.

thBWmandiegodkende0307.indd 121

26-03-2007 09:46:56

122

Immers, de mensen daar hebben nog niet gezegd dat ze genezen willen worden, en dus vraagt Jezus wat ze willen dat hij doet. Ik vind dat opmerkelijk, en ook getuigen van een diep psychologisch inzicht van Jezus. Immers, er zijn zieke mensen die helemaal niet beter willen worden. In elk geval is het duidelijk dat Jezus’ reactie en actie afhangt van wat er om hem heen gebeurt. Hij stemt af op de mensen om hem heen, en handelt dienovereenkomstig. De ene keer wil hij alleen maar zijn macht tonen, de andere keer is hij diep begaan met het leed van de mens die voor hem staat, en weer een andere keer is hij niet zeker van zijn zaak, en stelt vervolgens de juiste vraag. Het is van onschatbare spirituele waarde om je te verbinden met de mensen om je heen. Jezus deed dat kennelijk van nature, en ik beschouw dit ook als een zeer belangrijke spirituele les. Als je God zoekt moet je bij mensen zijn, ik schreef het al eerder. God doet geen wonderen zonder dat er mensen bij betrokken zijn, en Jezus ook niet. Jezus geneest nooit zomaar; de genezingen die hij verricht hebben een grote spirituele zeggingskracht, juist doordat het duidelijk is dat wat er gebeurt afhangt van de mensen die erbij betrokken zijn. Het is in verbinding met mensen dat Jezus geneest, het is in verbinding met mensen dat hij wonderen verricht (in mijn interpretatie blijf ik ze gewoon toch maar wonderen noemen); het gaat dus altijd om mensen. Maar het mooiste en diepzinnigste genezingsverhaal heb ik voor het laatst bewaard, en dat vinden we in Johannes 9. Ik kan van dat verhaal geen genoeg krijgen, en herhaal hier de cruciale passage: In het voorbijgaan zag Jezus iemand die al vanaf zijn geboorte blind was. Zijn leerlingen vroegen: ‘Rabbi, hoe komt het dat hij blind was toen hij geboren werd? Heeft hij zelf

thBWmandiegodkende0307.indd 122

26-03-2007 09:46:56

gezondigd of zijn ouders?’ ‘Hij niet en zijn ouders ook niet,’ was het antwoord van Jezus, ‘maar Gods werk moet door hem zichtbaar worden. Zolang het dag is, moeten we het werk doen van hem die mij gezonden heeft; straks komt de nacht en dan kan niemand iets doen. Zolang ik in de wereld ben, ben ik het licht voor de wereld.’ Na deze woorden spuwde hij op de grond. Met het speeksel maakte hij wat modder, hij streek die op de ogen van de blinde en zei tegen hem: ‘Ga naar het badhuis van Siloam en was u daar. […] De man ging weg, waste zich, en toen hij terug kwam kon hij zien.48

123

Een weergaloos verhaal, met een aantal interessante dingen. Op de eerste plaats is het onduidelijk waarom Jezus niet gewoon – zoals bij andere genezingen – de man ter plekke geneest. Hij doet nogal moeilijk met speeksel en modder, en de man moet ook nog ergens heen om eerst zijn ogen te wassen. Ik heb begrepen dat het hier waarschijnlijk om een oud doopritueel zou gaan, maar vraag me dan toch op zijn minst af waarom de evangelist het op deze manier heeft beschreven. Veel belangrijker dan dit detail is het antwoord van Jezus op de vraag of de blinde man, dan wel zijn ouders gezondigd heeft. Niemand heeft gezondigd, zegt Jezus. Er is kennelijk niemand schuldig aan de geboorteafwijking van de arme man. Er is geen reden voor dit verdriet, de blindheid is geen straf van God; de blindheid is er gewoon. Hoe deze opvatting te verenigen is met een theologisch construct als de erfzonde ontgaat mij dan vervolgens. Jezus beweert hier dat er niemand schuld heeft, maar dat – en dat is misschien nog opmerkelijker – door de blinde man Gods werk zichtbaar moet worden! Allemachtig, hier wordt in een paar zinnen een zeer verstrekkende uitspraak gedaan. Volgens Jezus is het dus zo dat de blindheid van de man op zichzelf geen reden heeft, maar dat – nu de

thBWmandiegodkende0307.indd 123

26-03-2007 09:46:56

124

man eenmaal blind geboren is – het wel zo is dat Gods werken door hem zichtbaar moeten worden. Het kwaad, het verdriet kan worden gebruikt om iets goeds tot stand te brengen. Dit goede rechtvaardigt op geen enkele manier het kwade dat er aan vooraf ging, maar het is dus mogelijk om iets kwaads ten goede te keren. Hiermee verklaren we niet het kwaad, we geven geen reden waarom het kwaad er is, maar we ontdekken hiermee een buitengewoon spirituele manier om met het kwaad in de wereld om te gaan. Het kwade kan omgebogen worden om iets van God te laten zien, en wat een spiritueel kanon was Jezus toch dat hij zo weinig woorden nodig had om dit uit te leggen. Dat het kwade en het slechte inderdaad de bijzondere aandacht hadden van Jezus – zonder dit kwaad overigens op welke manier dan ook te rechtvaardigen – kunnen we ook opmaken uit het zeer bekende verhaal aan het begin van Lucas 15. De cruciale passage – volgend op de gelijkenis van het verloren schaap – luidt als volgt: Ik zeg u: zo zal er in de hemel meer vreugde zijn over één zondaar die tot inkeer komt dan over negenennegentig rechtvaardigen die geen inkeer nodig hebben. Deze tekst spreekt geheel voor zichzelf.

Oordelen Het is nogal menselijk om andere mensen te veroordelen. Soms doen we dat openlijk, maar meestal innerlijk. Het lijkt mij een van de belangrijkste opdrachten in het leven om je medemens op een open manier tegemoet te treden: de winnaar maar ook de verliezer; het slachtoffer maar ook de dader; je vriend maar ook je vijand. Maar wie van ons kan dat? Jezus

thBWmandiegodkende0307.indd 124

26-03-2007 09:46:57

kon het, en er zijn vele momenten in de evangeliën die daarvan getuigen. Allereerst at Jezus met tollenaars en zondaars. Daarover kreeg hij natuurlijk lastige vragen, waarop Jezus simpelweg antwoordde: ‘Gezonde mensen hebben geen dokter nodig, maar zieken wel; ik ben niet gekomen om rechtvaardigen te roepen, maar zondaars.’49 En wat te denken van zijn beroemde ‘Vader, vergeef hun, want ze weten niet wat ze doen.’50 Jezus heeft empathie met zijn moordenaars. Hoe sterk moet je zijn om dat op te kunnen brengen? Op zo’n moment wordt voor mij weer eens ondubbelzinnig duidelijk dat een eventuele goddelijke status van Jezus eigenlijk irrelevant is. Je hoeft – en dat heb ik nu al vele malen betoogd – alleen maar te proberen om te doorgronden hoe Jezus gedacht moet hebben, om de volle kracht van zijn spiritualiteit te voelen en te doorleven. Dat is te doen, en meer is ook niet nodig want dat is waar het in de kern om draait. Dat Jezus niet wil oordelen blijkt ook uit het evangelie van Johannes. In hoofdstuk acht weigert Jezus eerst een overspelige vrouw te veroordelen, en even later zegt hij ietwat geheimzinnig: ‘U oordeelt met menselijke maatstaven, maar ik oordeel over niemand. En wanneer ik toch een oordeel vel, is mijn oordeel betrouwbaar, omdat ik niet alleen ben, maar samen met de Vader die mij gezonden heeft.’ De laatste zin in deze passage vertrouw ik overigens in het geheel niet.

125

Geen systeem maar verinnerlijking Ik zou nog wel een tijdje door kunnen gaan met de spirituele lessen die Jezus ons voorhoudt, maar zoals ik al eerder schreef is het veel spannender en leerzamer om dat zelf te doen. Als je meer en meer voorbeelden vindt, leest en begrijpt, dan rijpt het beeld dat we over Jezus hebben vanzelf mee. De allerbe-

thBWmandiegodkende0307.indd 125

26-03-2007 09:46:57

126

langrijkste les die Jezus ons geeft bestaat dan ook niet uit een incidenteel optreden of een incidentele uitspraak, maar uit het beeld dat als geheel komt bovendrijven. Jezus leert ons dat we niet volgens een systeem moeten leven, niet volgens een reeks voorschriften en wetten, maar dat we moeten proberen om authentiek te zijn, en te leven naar ons hart. Ik vind het ongelofelijk fascinerend dat het onmogelijk blijkt om Jezus verbaal in een hoek te drijven. Uiteraard behoudt Jezus zijn emoties, maar welke strikvraag men hem ook stelt, hij weet er altijd een verrassend en diepzinnig antwoord op te geven. Als tegenstander van Jezus moet dat afschuwelijk geweest zijn. Het feit dat Jezus elke keer maar weer een antwoord klaar heeft vat ik niet op als gewoon incidentele slimmigheidjes. Het is meer een indicatie dat Jezus zijn levensvisie helemaal doorleefd had. Zijn visie op mens, God en het leven had hij volledig geïnternaliseerd. Wanneer je een visie helemaal tot het diepst van je wezen hebt laten doordringen is het daarna helemaal niet meer zo moeilijk om op alle vragen antwoord te geven. Wanneer je visie ‘waar’ is, dat wil zeggen authentiek en gebaseerd op persoonlijke ervaring en niet gebaseerd op een systeem, dan kun je met die visie alle vragen aan. Wanneer je een systeem hebt – of een theologie – dan zul je in voorkomende gevallen moeten onderzoeken hoe je een antwoord kan geven dat binnen je systeem past, en dat leidt naar mijn idee altijd tot kronkelredeneringen waarvan ik er veel te veel heb gezien en gehoord in mijn leven. Wie de moeite neemt om te lezen hoe Jezus zijn weg heeft gevonden door de doolhof van strikvragen die hem gesteld zijn, kan niet anders dan bewondering voelen. Nooit, maar dan ook echt nooit bedient hij zich van opzichtige verhaaltjes, van kronkelredeneringen. Hij is volkomen authentiek, een waarachtig mens van God, en dat is de allerbelangrijkste boodschap die hij ons geeft. Lezen in de evangeliën blijft dus boeiend omdat Jezus

thBWmandiegodkende0307.indd 126

26-03-2007 09:46:57

authentiek is. Hij verbindt hierdoor zichzelf keer op keer met de werkelijkheid zoals die aan hem en aan ons voorkomt. Daar kunnen we nooit genoeg van krijgen, het is voedsel voor onze ziel. De allerbelangrijkste spirituele les die Jezus ons geeft is dat we kunnen proberen om op die manier te leven. Daarbij is het zeker niet nodig dat we ons allemaal als Jezus gaan gedragen.

Jezus navolgen? Nogmaals, het gaat er mij hier niet om een volledige exegese van alle woorden van Jezus te presenteren. Probeer de teksten die aan Jezus worden toegeschreven maar eens te lezen vanuit het perspectief dat ik hier aanreik. Beter dan een exegese die veelal van verhaal tot verhaal bedacht moet worden, kun je denk ik beter het geheel in je hoofd houden wanneer je de evangeliën leest. Op die manier kun je een beetje loskomen van de letterlijke verhalen, en dan is het mogelijk om te voelen waar Jezus het eigenlijk allemaal over heeft. Misschien is het goed om de verhalen langzaam en vele malen achter elkaar te lezen, wellicht is het ook heel fijn om ze aan elkaar voor te lezen. Hoe je het ook doet, zorg dat je de verhalen als het ware ‘tot je neemt’. De grootsheid van Jezus vereist bepaald niet dat hij alleen maar een aardige of vriendelijke man was. Ik heb al een aantal voorbeelden gegeven van situaties waarin Jezus nu niet direct erg sympathiek naar voren komt. Het heeft geen zin om te proberen die passages met opzichte kronkelredeneringen plezieriger voor Jezus te laten uitvallen. Jezus is bij vlagen bijzonder ongeduldig en bijzonder irritant. Dit is alleen maar erg wanneer je Jezus ziet als God, en tegelijkertijd God als alleen maar goed kan zien. Maar Jezus was geen God. Jezus was een mens van vlees en bloed, en elk mens, hoe verlicht ook, blijft een mens.

thBWmandiegodkende0307.indd 127

127

26-03-2007 09:46:57

128

Jezus moet eenzaam geweest zijn, het lot van bijna alle briljante mensen. Dat wat voor Jezus duidelijk was, was vaak nog een mysterie voor anderen. Het lijkt me eigenlijk normaal dat Jezus dan af en toe door het lint gaat, zijn missie was uiteindelijk ook heel emotioneel. Het is dan ook een beetje vreemd misschien om te zeggen dat we zouden willen zijn als Jezus. Een idool nabootsen heeft doorgaans weinig zin, en leidt ook meestal alleen maar tot frustraties. Nee, Jezus heeft een weg gewezen, een weg tot God, een weg tot innerlijke en spirituele vrijheid. Door te lezen over zijn woorden en daden, door langzaam te begrijpen wat hij wilde zeggen, kunnen wij wellicht moed en inspiratie krijgen om ons eigen leven richting te geven. Ik moet er niet aan denken dat we ons allemaal opeens als Jezus zouden gaan gedragen; dat zou een enorme puinhoop worden, want zoveel radicale mensen kunnen niet tegelijk bestaan. Er zijn wetten nodig, er zijn regels nodig, er is orde nodig in elke samenleving. Maar het is ook nodig dat er mensen zijn die dieper durven en kunnen denken dan wat de regels schijnen te vertellen.

Hoe is het toch allemaal zo gekomen? Aan het eind van dit hoofdstuk wil ik nog wat gedachten kwijt over de historische ontwikkeling van het christendom. Ik doe dat niet als historicus – dat ben ik immers niet – maar als iemand die geïnteresseerd is in de vraag hoe het toch mogelijk is dat een unieke spirituele leraar uiteindelijk door theologische constructies omgeven is geraakt. In de ontwikkeling van het christendom zijn een aantal verschillende onderdelen te onderscheiden, elk met hun eigen belang. Voor mijn betoog hier wil ik – heel ruw en zonder meer aanvechtbaar – drie cruciale onderdelen beschrijven. Allereerst het leven van Jezus zelf natuurlijk, zonder twijfel de belangrijk-

thBWmandiegodkende0307.indd 128

26-03-2007 09:46:58

ste fase van het geheel. Vervolgens wordt vele tientallen jaren na de dood van Jezus een aantal verhalen opgetekend over het leven van Jezus. Op dat moment is de mythevorming rond Jezus al in volle gang. Deze optekening is niet georganiseerd, en de verschillende verhalen spreken elkaar regelmatig tegen. Ook wordt er driftig geleend van andere verhalen. Uiteindelijk – als derde onderdeel – worden de verhalen georganiseerd, en wordt besloten welke verhalen wel en welke niet de Bijbel in mogen, en ontstaat er ook een theologie over de gebeurtenissen rond Jezus. Laat ik beginnen bij dat laatste – de theologie. Velen beweren dat je slechts christen kunt zijn als je gelooft dat Jezus de eniggeboren zoon van God was, dat hij aan het kruis voor onze zonden is gestorven, et cetera. Dat is – en ik kan dat niet vaak genoeg zeggen – buitengewoon merkwaardig. Theologie is van veel later, het lijkt mij dat je – om jezelf christen te noemen – eerst maar eens moet gaan onderzoeken wat Jezus nu eigenlijk zelf allemaal heeft gedaan en gezegd. En daarbij stuit je dan op de moeilijkheid dat de teksten onbetrouwbaar zijn. Jezus zoon van God? Jezus goddelijk? De kruisdood een offer van God? Waar staat dat dan? Niet in de Bijbel. Het zijn echt allemaal theologische constructies, veel later bedacht en ingevoerd, en niet gebaseerd op dat wat Jezus heeft gezegd. Niet dat ik niet kan begrijpen waarom dat zo gegaan is natuurlijk. Het is best mogelijk dat de zogenaamde dogma’s van de katholieke kerk slechts bevestigden wat velen al geloofden, en dat een officiële erkenning daarvan bedoeld was als verdediging van het geloofsgoed. Ik wil best geloven dat sommige dogma’s er niet als het ware van bovenaf doorgedrukt zijn, maar dat ze in plaats daarvan slechts van boven bevestigd werden nadat bleek dat veel mensen er iets in zagen. (Dit is een zeer liberale opvatting over dogma’s, de meeste mensen zien ze gewoon als dwangbuizen.) Maar zelfs als je gelooft dat het zo gegaan is,

thBWmandiegodkende0307.indd 129

129

26-03-2007 09:46:58

130

dan nog steeds is het de vraag waarom die theologische constructies waar zouden zijn. Het feit dat veel mensen daar kennelijk in geloofden zegt weinig tot niets over het waarheidsgehalte ervan. En dan nog, waarom zou je überhaupt een geloofsschat willen bewaren? Zelfs als je denkt de waarheid gezien te hebben, is het buitengewoon hinderlijk om die waarheid aan anderen op te willen dringen. Elke spiritueel leider die op de een of andere manier aan zieltjes winnen doet, aan missiewerk, of die een systeem maakt van zijn eigen spiritualiteit, is verdacht, en de naam spiritueel leider onwaardig. In de Verenigde Staten bestaan veel dominees die de grootte van hun gemeente een stuk belangrijker vinden dan de religieuze prediking die ze voor zeggen te staan. Nee, een geloofsschat willen bewaren is vaak gewoon een nette en salonfähige manier om macht uit te willen oefenen. Iemand die werkelijk iets heeft begrepen en gezien van de goddelijkheid van het leven, zal dan ook beseffen dat zijn of haar diepe inzicht niet overgebracht kan worden door een leer, niet door een systeem, niet door een dogma maar slechts door anderen daar waar nodig een spiegel voor te houden. Een werkelijk spiritueel leraar dringt niets op, schrijft denk ik ook niets op. (Dat vind ik tussen twee haakjes ook zo fenomenaal aan Jezus: hij heeft geen geschriften nagelaten. In mijn ogen is dat een belangrijke indicatie van zijn oprechtheid en authenticiteit.) Een werkelijke leraar probeert met taal – die altijd tekort schiet – over te brengen wat hij heeft gezien, gevoeld en begrepen. De theologie, nogmaals, komt niet van Jezus, en ik protesteer tegen de annexatie van Jezus’ gedachtegoed door welke kerk of instantie dan ook. Mijn positie impliceert dat christen-zijn weinig of niets van doen heeft met het aanvaarden van de gebruikelijke christelijke leer, en ik heb gemerkt dat dit een enorme innerlijke

thBWmandiegodkende0307.indd 130

26-03-2007 09:46:58

vrijheid oplevert. Je kunt christen worden door te proberen te doorgronden wat Jezus heeft willen zeggen, en daarbij kun je met een gerust hart de complete theologie – niet de traditie! – negeren. De tweede fase die ik onderscheid – de fase waarin verhalen opgetekend werden – is buitengewoon interessant. Wat is daar gebeurd? Waarom hebben verschillende mensen zich geroepen gevoeld om de gebeurtenissen rond Jezus’ leven op te tekenen? Het antwoord moet zijn: het geloof in Jezus. Mijn interpretatie van de gebeurtenissen is ongeveer als volgt. Al tijdens het leven van Jezus, en ook daarna, is de mythevorming rond zijn persoon al snel op gang gekomen. In de loop van de tijd werden de verhalen steeds buitenissiger, steeds onwaarschijnlijker, en zo langzamerhand ontstond een beeld van Jezus zoals we dat nu in de Bijbel kunnen lezen. Het is niet moeilijk om je te bedenken hoe onwaarschijnlijk het is dat al die verhalen dan waargebeurd zouden zijn, daar heb ik al over geschreven. Verhalen werden doorverteld, en daarbij aangedikt; dat laatste is immers ingebakken in de menselijke natuur. Het is absoluut ondenkbaar dat de lange monologen die aan Jezus worden toegeschreven zoveel jaar na dato nog woord voor woord herinnerd zouden kunnen worden. Door doorvertelling en het verstrijken van de tijd werd Jezus in de vertellingen langzamerhand een figuur met onwaarschijnlijke gaven. Zo moet het ongeveer rond de mythevorming van Jezus gegaan zijn, ik kan de sfeer waarin dat gebeurt bijna zelf invoelen. Deze interpretatie impliceert niet dat er dus alleen maar onzin of onwaarheden in de evangeliën terecht gekomen zijn: naar de geest zijn de evangeliën authentiek. Er zijn wel veel meer evangeliën geschreven dan er uiteindelijk in de Bijbel terechtgekomen zijn. Er zullen zeker bepaalde criteria ten grondslag hebben gelegen aan de keuze voor juist deze vier

thBWmandiegodkende0307.indd 131

131

26-03-2007 09:46:58

132

evangeliën, maar in principe zouden alle evangeliën op hun merites beoordeeld moeten worden. Evangeliën buiten de Bijbel worden doorgaans naar de prullenbak verwezen met argumenten die vaak ook van toepassing zijn op de vier evangeliën in de Bijbel, dat gaf ik ook eerder al aan. Je kunt niet alleen op basis van het feit dat deze vier gekozen zijn in een ver verleden, je ogen sluiten voor de waarde van andere evangeliën of de zwakte van de uitverkoren. Alles wat ik hier over de evangeliën in de Bijbel heb gezegd, gaat onverkort ook door voor de evangeliën die om wat voor reden dan ook buiten de Bijbel terecht zijn gekomen; daar vertel ik in het nu volgende hoofdstuk wat meer over.

thBWmandiegodkende0307.indd 132

26-03-2007 09:46:59

8 Over gnostiek

In een boek waarin de christelijke spiritualiteit centraal staat, moet zeker enige aandacht aan de gnostiek geschonken worden. In dit korte hoofdstuk zal ik het gebied van de gnostiek aanroeren, wellicht net genoeg om de lezer geïnteresseerd te maken. Het Griekse woord ‘gnosis’ betekent oorspronkelijk ‘kennis’. Deze kennis slaat niet zozeer op rationele kennis, maar meer op spiritueel inzicht over de ware aard van de mens en van God. Vanuit een gnostisch perspectief ziet het christendom er heel anders uit dan de kerk ons wil doen geloven, en het is dan ook niet zo vreemd dat de kerk de gnostici altijd als ketters heeft veroordeeld. Voor wie werkelijk in de veelkleurigheid van het christendom is geïnteresseerd, is het een absolute must om de verschillende gnostische geschriften zoals we die nu kennen te bestuderen. Ik denk dat er niemand meer met droge ogen kan beweren dat er buiten de Bijbel geen zeer belangrijke verhalen over Jezus opgetekend zijn. Hoewel? Niet zo lang geleden keek ik naar een documentaire over het Judasevangelie dat net (gedeeltelijk) openbaar was gemaakt. Al heel lang weten we dat er zoiets als een Judasevangelie moet (hebben) bestaan, maar tot voor kort had niemand de tekst gezien, en het was in het geheel niet duidelijk of die tekst überhaupt nog wel bestond. Maar nadat de tekst dus herontdekt was, werd in de documen-

thBWmandiegodkende0307.indd 133

133

26-03-2007 09:46:59

134

taire aan een Amerikaanse dominee (ik heb helaas zijn naam niet meer kunnen achterhalen) gevraagd of hij geïnteresseerd was in de inhoud van het nieuw ontdekte evangelie. ‘Nee hoor’, antwoordde hij lachend (maar het was geen vrolijke lach), ‘ik heb genoeg aan de evangeliën in de Bijbel’. Het is deze houding die ik maar zo moeilijk kan begrijpen. Ik heb al aangegeven dat het Judasevangelie ook licht kan werpen op vreemde verhalen in de Bijbel, en hoe is het dan in godsnaam mogelijk dat een christen daar niet in geïnteresseerd zou zijn? De enige verklaring die ik daarvoor kan geven is dat er angst is dat het nieuwe evangelie nieuw licht doet schijnen op iets wat iemand zijn hele leven heeft geloofd en uitgedragen. Dat is natuurlijk ook beangstigend, en onderstreept dat het niet verstandig is om met al te grote zekerheid veronderstelde geloofswaarheden te verkondigen. Twijfel is en blijft een noodzakelijk ingrediënt van elke vorm van spiritualiteit.

Wat is gnostiek? Uiteraard bestaat er niet zoiets als een definitie van gnostiek, maar het is wel mogelijk om een beschrijving te geven van de elementen en motieven die in de gnostiek een hoofdrol spelen. Kern van de gnostiek is dat de mens de ervaring heeft van een bepaalde vervreemding, een gevoel dat het werkelijke thuis van de mens niet op deze aarde te vinden is. Hiermee is al direct een heel belangrijk element naar voren geschoven, namelijk dat de gnostiek een spiritualiteit ontwikkelt die uitgaat van de menselijke ervaring, en niet vanuit een rationeel dogmatisch perspectief. Het zal u niet meer verbazen dat ik daarmee volledig in kan stemmen; elke werkbare spiritualiteit moet in menselijke ervaring gegrond zijn. Het werkelijke thuis van de mens is dus niet op aarde te vinden, en het is precies

thBWmandiegodkende0307.indd 134

26-03-2007 09:46:59

dat werkelijke thuis – wat dat ook moge zijn – waarnaar de god van de gnostici verwijst. In de gnostiek gaat het er nu om, onszelf als het ware te bevrijden uit ons aardse bestaan en om te proberen verbinding te krijgen met de werkelijke kern en oorsprong van ons bestaan. De overeenkomsten met het spiritueel kader dat ik in de vorige hoofdstukken heb besproken zijn denk ik duidelijk. Jezelf bevrijden uit de pijn van het aardse bestaan komt neer op het verwerven van innerlijke vrijheid zoals ik dat beschreven heb, en daarmee staat de gnostiek op één lijn met het perspectief dat ik in dit boek aanreik. Er is echter ook een groot verschil. Zelf heb ik het bij deze constatering gelaten, omdat ik niet denk dat je de kern van spiritualiteit kunt verklaren. Al duizenden jaren ervaren mensen bepaalde vormen van spiritualiteit, en al even zo lang heeft men uiteindelijk moeten vaststellen dat we die ervaring nu eenmaal hebben zonder te begrijpen hoe of wat. De gnostici echter hebben een werkelijk schitterende collectie mythische vertellingen waarmee ze dit gegeven (de mens voelt zich vervreemd en verlangt naar de oorsprong van zijn bestaan) in religieuze taal vertellen en verklaren. Volgens de gnostische mythes kunnen we weliswaar niet rechtstreeks over God spreken, maar heeft God zich wel op een voor de mens bevattelijke manier aan ons geopenbaard, in een aantal goddelijke krachten en eigenschappen. Er is echter volgens de gnostische mythe iets misgegaan. Een van Gods manifestaties (‘Sophia’, ofwel ‘de wijsheid’) is op eigen houtje gaan scheppen, en zij schept een zekere Jaldabaoth, die uiteindelijk de schepper wordt van de voor ons zichtbare wereld, en die ook het menselijk lichaam schept. Aangezien de geest van de mens (uiteraard) naar hemels model geschapen blijft – ook in de gnostische mythes – betekent dit dat elke mens een kern van goddelijkheid in zich heeft. Dit verklaart het ambivalente ge-

thBWmandiegodkende0307.indd 135

135

26-03-2007 09:46:59

136

voel dat de mens heeft, want hij is via zijn lichaam verbonden deze materiële wereld, maar via zijn geest met de goddelijke wereld. Het is vanuit deze achtergrond dat we het gnostische christendom moeten proberen te verstaan. De mens is zich van zijn goddelijke afkomst in het geheel niet meer bewust, en daarom wordt, volgens de mythe, Jezus vanuit de goddelijke wereld gezonden. Hij komt de mensen het inzicht brengen over hun afkomst, en iedereen die hem begrijpt is in wezen verlost, en daarmee bevrijd van de pijn van het aardse bestaan. Ik zou dan zeggen: zo iemand heeft innerlijke vrijheid gevonden. Er zijn veel overeenkomsten tussen deze christelijke gnostische mythe en de joodse mystieke leer van de kabbala. Ook in de kabbala is sprake van een scheppingsongeval waarbij ‘goddelijke vonken’ verloren zijn gegaan, en waarbij het de taak van de mensen is om die goddelijke vonken op te sporen. Ook de manifestaties van God zoals beschreven in bovenstaande gnostische mythologie, hebben hun versie in de kabbala; daar heten ze de sefirot, en zijn ze verbonden binnen een ingewikkeld stelsel van met elkaar samenhangende elementen.51 Ik weet niet hoe het u vergaat bij het lezen van dit soort mythes, maar ik vind ze fascinerend. Niet omdat ze ‘waar’ zouden zijn, maar omdat ze ons laten zien dat mensen altijd hebben geworsteld met de grond van hun bestaan. Aangezien het bestaan van de mens de rede voorbij gaat, zit er weinig anders op dan het dan maar met verhalen te vertellen, verhalen die iedereen zullen raken tot het binnenste van zijn of haar ziel. Op zich zou er vanuit het traditionele christendom zoals we dat nu kennen, weinig bezwaar moeten bestaan tegen het gebruik van allerlei mythologische vertellingen; immers, datzelfde traditionele christendom bedient zich er zelf ook van. Helaas is het anders gelopen, en de specifieke gnostische verhalen zijn door de kerk altijd afgedaan als ketterij.

thBWmandiegodkende0307.indd 136

26-03-2007 09:46:59

De traditionele kerk en de gnostiek Waarom heeft de traditionele kerk altijd zo heftig gereageerd op alles dat naar gnostiek riekt? Een gnostisch perspectief kan uiteindelijk toch alleen maar méér zeggen over Jezus? Het is gewoon een feit dat in de eerste eeuwen van onze jaartelling het christendom beduidend veelkleuriger was dan veel mensen nu denken. Zonder een enkele interpretatie als de juiste te willen of zelfs maar te kunnen bestempelen, lijkt het mij zeer verstandig – voor elke christen – om alle geschriften waarin Jezus figureert op hun eigen merites te beoordelen, in plaats van slechts na te gaan of ze in lijn zijn met wat de kerk beweert. Natuurlijk kan de mythe over Sophia en Jaldabaoth grote verwondering en zelfs verontwaardiging veroorzaken voor de traditionele christen: uit deze mythe zou immers blijken dat wij geschapen zijn door een mindere god, een lagere god die er eigenlijk überhaupt helemaal niet had moeten zijn. Dat is even schrikken misschien, maar deze verontwaardiging zegt uiteindelijk meer over de traditionele christen dan over de gnostiek. Immers, de verontwaardiging is alleen maar daar, wanneer je de gnostische mythes niet als mythes beschouwt maar als letterlijke verhalen. En als je dat doet, dan beschouw je kennelijk ook de verhalen van het meer traditionele christendom als letterlijk. Ik bedoel, als je ervan uitgaat dat God een verbeelding is in plaats van een werkelijk bestaand object, dan is het een kleine stap om te begrijpen dat ook de goden die in de gnostische mythes figuren ook ‘slechts’ verbeeldingen zijn van datgene wat we als mens ervaren. En dan lijkt de nadruk op die ene unieke god binnen het traditionele christendom opeens een beetje vreemd. Immers, wat betekent het dat de christelijke god uniek zou zijn? Wat betekent het eigenlijk om veelgodendom verontwaardigd af te wijzen, en wat betekent het eigenlijk om monotheïst te zijn? Wat betekent het om te zeggen dat ‘jouw’ god de ware is en alle andere slechts bedriegers?

thBWmandiegodkende0307.indd 137

137

26-03-2007 09:46:59

138

Op de keper beschouwd betekent het helemaal niets. Of je nu voor allerlei ‘speciale gevallen’ een andere god introduceert (zoals bijvoorbeeld in het hindoeïsme), of dat je dat allemaal wilt onderbrengen bij wat je dan een en dezelfde god noemt (zoals in het christendom en in de islam), dat maakt per saldo uiteindelijk gewoon niets uit; het is maar op welke manier je de verbeelding laat gaan. Vanuit dat perspectief is de christelijke verontwaardiging over de hogere en lagere goden van de gnostiek lood om oud ijzer. Het gaat binnen het christendom niet om een vermeende unieke god naar wiens beeld en gelijkenis wij zouden zijn geschapen. Althans, daar zou het niet over horen te gaan. Het gaat niet om het uitspelen van de ene god tegen de andere. Het gaat om wat de verhalen zeggen of willen uitdrukken, het gaat om dat wat niet met ons verstand en de rede te begrijpen is, het gaat om de manier waarop we ondanks die beperkingen van de menselijke geest proberen te verwoorden wat eigenlijk niet te verwoorden is. Ik zeg met enige nadruk dat het hier om zou moeten gaan, want de werkelijkheid is helaas anders. Jezus wordt in het christendom opgevoerd als de verlosser van alle mensen. Binnen de gnostiek echter, gaat het om persoonlijke spiritualiteit, en je zou kunnen stellen dat vanuit het perspectief van de gnostiek, elk mens zichzelf kan verlossen. Een dergelijke uitspraak is natuurlijk onacceptabel voor de traditionele christen, want Jezus als verlosser is dan niet meer nodig. Jezus wordt in de gnostiek ‘slechts’ gezonden om mensen te leren om zichzelf te verlossen. Voor de traditionele christen is dit natuurlijk een gruwel, maar voor de spirituele christen is het een waarheid als een koe, en dé goede boodschap van het christendom. Hier zien we dus inderdaad dat de afkeer van gnostiek een theologische achtergrond had en heeft, en niet een spirituele. Binnen de traditionele teksten van het christendom, en

thBWmandiegodkende0307.indd 138

26-03-2007 09:47:00

dan bedoel ik gewoon de Bijbel, vinden we overigens een aantal passages die je met hetzelfde gemak gnostisch in zou kunnen vullen. Binnen de gnostische teksten verschijnt Jezus regelmatig als een licht, of soms alleen maar als een stem. Hans van Oort verwijst in zijn boek waar ik al eerder naar verwees in dit verband naar bijvoorbeeld Marcus 2, waarin we lezen: Zes dagen later nam Jezus Petrus, Jakobus en Johannes met zich mee een hoge berg op, waar ze helemaal alleen waren. Voor hun ogen veranderde hij van gedaante, zijn kleren gingen helder wit glanzen, zo wit als geen enkele wolwasser op aarde voor elkaar zou kunnen krijgen.

139

Op zich niet direct een gnostisch verhaal, maar op zijn minst kun je stellen dat een dergelijk verhaal ook heel makkelijk een gnostische invulling en interpretatie zou kunnen krijgen waarin Jezus als lichtbrenger geïnterpreteerd zou worden. De ruzie over de gnostiek is dus vooral een theologische kwestie en heeft voor de geloofsbeleving van mensen eigenlijk verrassend weinig consequenties. Vanuit welk perspectief wil je Jezus graag zien? Zodra je dat voor jezelf bedacht hebt, is het niet moeilijk meer om vervolgens de verhalen vanuit dat gekozen perspectief te begrijpen en te interpreteren. Ook hier is er helemaal geen gelijk te halen. Het kan niet zo zijn dat de kerk gelijk heeft en de gnostici niet, of andersom. Het optreden van Jezus heeft velen diep getroffen, en verschillende mensen hebben dat op verschillende manieren beleefd, verwoord en uitgedragen. Dat is logisch, want mensen hebben allemaal verschillende achtergronden en motivaties. Wat niet logisch is echter – maar wel menselijk – is dat de ene groep zijn gelijk wil opdringen aan de andere groep. Inderdaad heeft ‘de’ kerk haar uiterste best gedaan heeft om de gnostische interpretatie te verketteren, en het moet gezegd dat dit vrij aardig is gelukt.

thBWmandiegodkende0307.indd 139

26-03-2007 09:47:00

140

(Dit is het op één na grootste understatement van dit boek.) De reden voor dit ‘succes’ is – denk ik – bijzonder moeilijk aan te geven. Het zouden ‘gewoon’ de omstandigheden hebben kunnen zijn, waarmee ik bedoel dat de traditionele stroming om de een of andere reden meer geïnteresseerd is geweest in wereldlijke macht. Misschien draagt ook een stelsel met allerlei leerstelligheden meer bij aan het samen-gevoel, iets waar ik eerder ook al op zinspeelde. Een systeem – zoals de gnostiek – dat bol staat van geheimen en ingewijden, leent zich waarschijnlijk moeilijk als basis voor een wereldreligie, maar over ‘waar’ of ‘onwaar’ zegt die vaststelling natuurlijk helemaal niets. Ik vermoed echter dat de annexatie van Jezus’ gedachtegoed door de kerk haar langste tijd wel eens gehad kan hebben. Er lijkt de laatste jaren een enorme opleving te ontstaan van allerlei ‘nieuwe’ interpretaties van de betekenis van Jezus’ leven, woorden en daden. Ik ben wat dat betreft optimistisch: de secularisatie van onze samenleving is voor een groot gedeelte slechts schijn. Kerkverlaters zijn niet noodzakelijk moe van spiritualiteit, ze zijn moe van wat de kerk voorschrijft, en dat is heel wat anders. Zonder mezelf gnosticus te willen noemen ben ik er wel van overtuigd dat de gnostische literatuur een schat aan spirituele kennis op kan leveren, en vanuit mijn visie dat het christendom vooral om spiritualiteit gaat en niet om theologie, ligt het voor de hand dat ik iedereen het lezen van gnostische teksten van harte aanbeveel.

Lachen en humor Hans van Oort merkt op dat het evangelie van Judas net zo goed het ‘evangelie van de lachende Jezus’ genoemd zou kunnen worden. Nergens treffen we vaker een lachende Jezus aan dan in dit evangelie. Ik weet niet of dit feit direct verbonden

thBWmandiegodkende0307.indd 140

26-03-2007 09:47:00

is met een gnostische interpretatie van Jezus, maar ik zou niet eens verbaasd zijn als dat het geval zou blijken te zijn. Immers, gnostiek staat bol van de spiritualiteit, en lachen is noodzaak, ook spiritueel gezien. Lachen en humor (dat zijn verschillende dingen) breken spanning, dragen bij aan relativeringsvermogen, en een samenleving waarin niet gelachen mag worden is spiritueel gezien op sterven na dood. Het traditionele christendom is niet leuk. Ik weet eigenlijk niet eens of Jezus in de Bijbel ergens lacht, ik meen eigenlijk van niet. Nu heeft niet iedereen het in de loop der tijden altijd even serieus gemeend met het christendom. Vooral onder katholieken bestaan er erg veel zeer goede ‘Jezusgrappen’, maar deze grappen zul je in de liturgie niet terugvinden. Gehuild mag er worden, gelachen niet. Dat is jammer, en nu we het er toch over hebben kan ik het niet laten u mijn favoriete Jezusgrap te vertellen. Deze verwijst naar een verhaal dat zich volgens de overlevering heeft afgespeeld in het kleine katholieke dorp waarin ik opgroeide. De kruidenier annex ijzerhandelaar van het dorp – Van Gruys was zijn naam – had een bepaalde soort spijkers in de aanbieding gedaan, en in de etalage had hij een crucifix geplaatst met een bordje ernaast met de tekst: ‘Dankzij spijkers van Van Gruys, hangt hier Jezus aan het kruis.’ Nu waren de dorpelingen wel wat gewend, maar dit bordje ging velen toch wel wat te ver, en de dorpspastoor werd gewaarschuwd. Deze ging de kwestie met eigen ogen aanschouwen, en gaf Van Gruys vervolgens opdracht het bordje te verwijderen. Gehoorzaam als Van Gruys was voldeed hij aan dit verzoek. De volgende dag was de crucifix vervangen door een leeg kruis, en op het bordje ernaast stond nu de tekst: ‘Jezus is van het kruis gepleurd; met spijkers van Van Gruys was dat zeker niet gebeurd.’ Of het werkelijk gebeurd is waag ik te betwijfelen, maar de grap geeft goed aan hoe relativerend het katholieke volks-

thBWmandiegodkende0307.indd 141

141

26-03-2007 09:47:00

deel met geloofszaken om kon gaan. Maar, nogmaals, niet of nauwelijks in de liturgie. Binnen het christendom werd dan ook met hoon en afkeuring gereageerd op de hervonden tekst van het Judasevangelie, waarin Jezus zoals gezegd aan de lopende band lijkt te lachen. Voornaamste mikpunt werd de volgende passage:

142

Toen hij naderde tot zijn discipelen, die waren bijeengekomen, en waren neergezeten, en die hun dankgebed (eucharistie) uitspraken over het brood, toen lachte hij. De discipelen zeiden tot hem: ‘Meester, waarom lacht u ons uit om ons dankgebed? Wij hebben immers gedaan wat betamelijk is.’ Hij antwoordde en sprak tot hen: ‘Ik lach niet om jullie, want jullie doen dit niet uit eigener beweging. Maar hierdoor wil jullie God lof ontvangen.’ Ze zeiden: ‘Meester, U bent de zoon van onze God.’ Volgens christelijke commentatoren zou Jezus hiermee gespot hebben met de heilige eucharistie, en dat was uiteraard ondenkbaar. De conclusie was dat de tekst wel vals móést zijn. Ik vind deze reactie totaal onbegrijpelijk. Lachen is een zeer gecompliceerde gemoedsuitdrukking, en spotten is slecht een van de vele aspecten die met lachen gepaard kan gaan. Ik durf uiteraard mijn hand niet in het vuur te steken voor het waarheidsgehalte van deze passage, maar wat volgens mij als een paal boven water staat, is dat de evangelist van het Judasevangelie hier geen spot heeft willen uitdrukken. Je kunt ook lachen omdat je nerveus bent, of omdat je bang bent, of omdat je zelf een bepaald inzicht verkrijgt, en er bestaat ook zoiets als een beminnelijk begrijpende glimlach. De tekst afserveren met een platte motivatie als zou Jezus de leerlingen uitlachen geeft blijk van grote onwil om de context en omstandigheden waarin Jezus leefde en predikte, te bestuderen. Van

thBWmandiegodkende0307.indd 142

26-03-2007 09:47:01

Oort zegt hierover: ‘De gnosticus weet, lacht, en spreekt zich uit.’ 52 Op diezelfde bladzijde maakt Van Oort ons ook opmerkzaam op de subtiele verwijzing naar de term ‘jullie God’ in de aangehaalde passage. Zoals ik al uitlegde wordt hiermee de schepper van de wereld bedoeld, en dat is niet dezelfde – aldus sommige gnostische mythes – als de ‘echte’ god. Het zijn dit soort details die het lezen van gnostische teksten zo rijk maken. Je hoeft je niet tot de gnostiek te ‘bekeren’ om toch de teksten op waarde te kunnen schatten. Als je op zoek bent naar het spirituele christendom, dan kun je alles wat er over Jezus is geschreven in vrijheid bestuderen, en dan zul je inspiratie kunnen opdoen uit de canon, maar net zo goed uit de vele apocriefe geschriften. En uiteindelijk is dat wat we nodig hebben: inspiratie. We hebben geen behoefte aan hokjes waarin het gelijk al dan niet te vinden zou zijn, en ik hoop van harte dat de kerk als instituut dit ooit in zal kunnen zien.

thBWmandiegodkende0307.indd 143

143

26-03-2007 09:47:01

9 Christendom, wetenschap en Intelligent Design

144

De relatie tussen religie en natuurwetenschap is regelmatig onderwerp van heftige debatten. Niet alleen bestaat er een groot verschil van inzicht tussen wat ik dan toch maar weer even gelovigen en ongelovigen zal noemen, maar ook binnen het christendom zelf bestaat grote verscheidenheid en verdeeldheid wanneer het gaat over meningen omtrent de relatie tussen wetenschap en datzelfde christendom. Elders heb ik al wat meer geschreven over de verschillende manieren waarop binnen het christendom omgegaan wordt met deze relatie, en ik wil dat overzicht hier niet herhalen.53 In plaats daarvan wil ik ingaan op enkele christelijke visies in relatie tot Intelligent Design (id), ofwel Intelligent Ontwerp. Deze beweging heeft de gemoederen de afgelopen jaren nogal beziggehouden, en ikzelf heb ook een actieve rol heb gespeeld in dit nationale debat. Voordat ik van start ga wil ik alvast nadrukkelijk opmerken dat mijn invulling van het christendom zoals ik dat in de vorige hoofdstukken uiteengezet heb, op geen enkele manier überhaupt in conflict lijkt te kúnnen komen met wetenschap. Wellicht dat u als lezer meent dat ik daarom een boedelscheiding voor zou staan, waarin wetenschap en geloof verschillende – niet-overlappende – gedeeltes van de realiteit zouden beslaan, en dat ze dus ook weinig of niets met elkaar te maken zouden hebben. Maar dat zou een misverstand zijn; wetenschap en religie zijn heel verschillend, ze zijn wel onderscheidbaar, maar

thBWmandiegodkende0307.indd 144

26-03-2007 09:47:01

ze zijn naar mijn mening niet scheidbaar – daarover ook straks meer. Ik zal nu eerst kort herhalen (want ik heb dit elders ook beschreven) hoe ik tegen wetenschap aankijk. Daarna vertel ik iets over id en zullen ook een aantal christelijke posities ten aanzien van id aan de orde komen.

Wetenschap Clichés zijn er genoeg in het veld van wetenschap en religie. Zo kent iedereen het geruchtmakende proces tegen Galilei, waarin Galilei door de kerk gedwongen werd om afstand te doen van de idee dat de aarde om de zon draait in plaats van andersom. Denk niet te snel dat dit gevecht alleen maar antiek is. Er zijn nog steeds mensen die de kennis van de wetenschap met argusogen bekijken, omdat deze wellicht in conflict zouden kunnen komen met wat er in de Bijbel geschreven staat. Als je kijkt naar het proces van Galilei, dan zou je al snel tot de voorlopige conclusie kunnen komen dat de christelijke kerken de wetenschap tegengewerkt zouden hebben in de loop van de geschiedenis. Ik denk dat dit per saldo onjuist is. Ik denk dat de christelijke kerken juist een zeer sterke stimulans voor natuurwetenschap zijn geweest; in de twaalfde eeuw waren het bijvoorbeeld franciscaner monniken als Bacon en Ockam die in feite de eerste wetenschappelijke basisprincipes formuleerden. De christelijke theologie vormde een perfecte voedingsbodem voor het opstarten van wetenschappelijk onderzoek. De natuur werd namelijk als niet-goddelijk beschouwd, en kon als gevolg daarvan zonder problemen bestudeerd worden. Bovendien had God – zo redeneerde men – orde en regelmaat aangebracht in zijn schepping, en deze orde was te bestuderen, niet slechts filosofisch maar ook concreet en experimenteel. Misschien is het dus helemaal geen toeval dat de meeste wetenschappelijke

thBWmandiegodkende0307.indd 145

145

26-03-2007 09:47:01

146

vooruitgang in christelijke landen is geboekt. Wellicht dat veel mensen, onder de indruk van het fenomenale succes van de wetenschap, denken dat de wetenschap in staat moet zijn om alles wat wij om ons heen zien te verklaren. Natuurlijk mag je dat geloven (het is echt een geloofsbelijdenis om dat te aanvaarden) maar er is niets in de wetenschap zelf dat daartoe aanleiding geeft; daarover zo meer. Laten we nu eerst eens zien wat dat eigenlijk is, wetenschap, dan weten we tenminste waar we het over hebben. Om optredende verschijnselen zo goed en betrouwbaar mogelijk te kunnen onderzoeken, hebben we bepaalde regels opgesteld over wat wel en wat geen wetenschap mag heten. Nu is dat nooit helemaal gelukt, en het antwoord op de vraag wat wetenschap nou precies is moet ik u uiteindelijk schuldig blijven. Ik kan wel wat aspecten noemen natuurlijk, er zijn een aantal kenmerken die meestal van toepassing zijn op wetenschapsbeoefening, zoals bijvoorbeeld herhaalbaarheid, methodologie en kwantificering. Een aantal andere woorden zijn juist weer verboden in het wetenschappelijk woordenboek, zoals bijvoorbeeld doelgerichtheid, plan, zin en schoonheid. Enige toelichting is misschien op zijn plaats. Herhaalbaarheid benadrukt de idee dat de fenomenen die door de wetenschap bestudeerd en verklaard worden, geen eenmalige gebeurtenissen mogen zijn; anderen moeten de bevindingen kunnen controleren. Op deze herhaalbaarheid valt in de praktijk overigens best wat af te dingen, daarover heb ik elders al geschreven.54 Methodologie heeft te maken met de gedachte dat wetenschap bepaalde redeneerschema’s hanteert en accepteert, en geen beroep kan doen op bijvoorbeeld wonderen, God, of andere niet-rationele argumenten. Kwantificering ten slotte, duidt op de gedachte dat we niet alleen willen zeggen dat de appel op de grond valt, maar ook hoe lang deze erover doet. We willen meten en voorspellen; wiskunde speelt hier een hoofdrol.

thBWmandiegodkende0307.indd 146

26-03-2007 09:47:01

Wanneer je bepaalde dingen wel, en andere dingen niet tot de wetenschap toelaat, dan beperk je natuurlijk in principe het veld dat deze wetenschap kan bestrijken. Laten we ter illustratie van deze bewering stilstaan bij het begrip herhaalbaarheid. Juist door deze eis van herhaalbaarheid, kan wetenschap geen vat krijgen op fenomenen die niet herhaalbaar, ordelijk en voorspelbaar zijn. Het feit dat de banen van de planeten zich nog steeds volgens de wetten van Newton gedragen betekent niets anders dan dat dit een fenomeen is dat zeer wel door de wetenschap beschreven en verklaard kan worden. Maar waarom zou uit dit succes volgen dat alles op die manier beschreven kan worden? Er is werkelijk geen enkele reden waarom dit zo zou zijn. Je kunt erin geloven, maar dat is natuurlijk heel wat anders. En wat bijvoorbeeld kwantificering betreft: er zijn toch ontegenzeggelijk dingen die niet te kwantificeren zijn? Elke eis die je aan wetenschap stelt, beperkt in principe het gebied dat ze bestrijkt. Uiteindelijk bestaat het bedrijven van wetenschap uit het omschrijven van fenomenen met een bepaalde vocabulaire, een bepaald woordenboek waarin de begrippen staan die je mag gebruiken. Je kunt de vallende appel verklaren met zwaartekracht, en deze zwaartekracht blijkt fantastisch te werken in zeer uiteenlopende omstandigheden. En die zwaartekracht is ook nog eens kwantificeerbaar, en de experimenten herhaalbaar. Wetenschap van de allerbovenste plank dus, maar de verklaring houdt ergens op, want wat die zwaartekracht precies is, dat weet geen mens. Of de wetenschap het op dit punt altijd zal laten afweten is niet duidelijk, maar iedereen die denkt dat de wetenschap uiteindelijk op alle fysische processen grip zal hebben, poneert een metafysische positie, en geen wetenschappelijke. Hoe zou de wetenschap kunnen bewijzen dat alles wat er te weten valt, ook daadwerkelijk via een wetenschappelijke

thBWmandiegodkende0307.indd 147

147

26-03-2007 09:47:02

148

weg te vinden zou zijn? Dat kan ze natuurlijk niet. Er is dan ook geen enkele reden om aan te nemen dat slechts de erkende methodes van de wetenschap, en die alleen, tot kennis zouden kunnen leiden. Er is ook geen enkele reden om aan te nemen dat we met het wetenschappelijk woordenboek in de hand voor alles een afdoende verklaring zullen vinden. Om een voorbeeld te noemen: het feit dat wetenschappers kennelijk hebben achterhaald welke chemische stoffen werkzaam worden bij verliefdheid of een religieuze ervaring betekent toch zeker niet dat we deze ervaringen vervolgens kunnen reduceren tot die werkbare stoffen? Waar zou die conclusie toch op gebaseerd zijn? Elke ervaring heeft noodzakelijk een fysisch en wellicht aantoonbaar effect, maar waarom in de wereld zou deze ervaring slechts dat effect zijn? Niet alleen is wetenschap zelf per definitie en principieel beperkt in haar vermogens, maar ze wordt ook nog eens beoefend door wetenschappers. En ja, dat zijn mensen. En mensen hebben een wereldbeeld, waarbinnen ze wetenschap beoefenen, en waarbinnen ze opereren en hun resultaten ook interpreteren. Dat is overigens tot op zekere hoogte ook waar voor de ‘zuiverste’ van alle wetenschappen, de wiskunde. Het beeld van de wiskunde waarin altijd rationeel van A naar B wordt geredeneerd berust op een misverstand. In vrijwel geen enkele wiskundige discipline is men in staat om zijn of haar resultaten formeel terug te herleiden tot axioma’s. Mensen voegen onvermijdelijk een ‘romantisch’ effect toe aan de wetenschap. Romantiek – een term die ik ontleen aan de publicaties van Jan Lever op dit gebied – slaat hier op het fenomeen om conclusies te trekken die in de verste verte niet met de gebruikelijke wetenschappelijke methodes te testen of te verifiëren zijn. In de wetenschap worden de grootste sprongen gemaakt door mensen die zich juist niet aan de regels houden, door mensen die iets geks durven denken, of die plotseling een ingeving

thBWmandiegodkende0307.indd 148

26-03-2007 09:47:02

krijgen die met logica en regels helemaal niets te maken heeft. Wetenschap is ook star; mijn beste ideeën zijn vaak het moeilijkst publiceerbaar. Dat is allemaal wetenschap, en laat me niet lachen met de idee dat ratio hier de boventoon voert, of dat dit alles objectief is. Tegen de achtergrond van deze visie op wetenschap is het niet verrassend dat ik er weinig voor voel om het christendom tegen de kennelijk oprukkende wetenschap te gaan verdedigen. Geloof is wat het is, wetenschap ook, en waarom zou je voor de een of de ander je neus ophalen?

149

Intelligent Design Over Intelligent Design (id) is inmiddels heel wat te doen geweest, en aangezien ik in dit nationale debat een actieve rol heb gespeeld, wil ik in dit boek de discussie rondom id verbinden aan mijn visie op het christendom – daar gaat dit boek tenslotte over. Zonder al te veel in detail te treden, geef ik eerst een korte samenvatting van de argumenten die aanhangers van id voorstaan. De basisgedachte achter id is dat er biologische structu55 ren bestaan die niet via een geleidelijke evolutionaire (darwinistische) weg ontstaan zouden kunnen zijn. Het beroemdste voorbeeld is dat van de bacteriële zweepstaart die we in bacterien aantreffen. Dit is een soort van moleculaire ‘buitenboordmotor’ met tientallen onderdelen (eiwitten) die allemaal tegelijk moeten werken en ook moeten samenwerken, anders doet de motor het niet. De gedachte achter id is dat een dergelijke motor niet stukje bij beetje ontstaan kan zijn, omdat een motor die 90% compleet is niet voor 90% werkt, maar voor 0%. De overkoepelende gedachte achter evolutie is nu juist dat door natuurlijke variatie een bepaalde verscheidenheid ontstaat waarin de best uitgeruste ‘individuen’ betere overlevingskansen hebben

thBWmandiegodkende0307.indd 149

26-03-2007 09:47:02

150

dan hun concurrenten. Op die manier evolueert alles, aldus deze visie. De moleculaire motortjes waar ik net over sprak lijken dan inderdaad onverklaarbaar, want zo’n motor kan niet stukje bij beetje evolueren. Immers, een incomplete motor werkt gewoon niet, en zal dus worden weggeëvolueerd. De kans dat een dergelijke motor ‘bij toeval’ (wat dat ook moge zijn) in elkaar gezet wordt, is dermate klein dat ook dit geen realistische wetenschappelijke verklaring is. Dus, is de conclusie van menig id’er, moet een dergelijke motor wel ontworpen zijn, aangezien in alle redelijkheid noch natuurwetten, noch toeval verantwoordelijk gesteld kunnen worden voor het ontstaan ervan. En wanneer je stelt dat iets ontworpen is, dan moet er toch ook ergens een ontwerper zijn. Voor de meeste verdedigers van id zal deze ontwerper dan met een af andere God geïdentificeerd moeten of kunnen worden, en het lijkt er dus sterk op dat veel id’ers een wetenschappelijk godsbewijs willen geven. Dat laatste wordt overigens ontkend, maar feit blijft dat de meeste aanhangers van id gelovige christenen zijn. Hoe moeten we id nu beoordelen? Het moge duidelijk zijn dat de discussie vele aspecten kent. Het gaat over wetenschap, maar ook over filosofie en levensbeschouwing. Laten we eerst eens kijken naar de (voorspelbare) reacties vanuit de wetenschap. Zo ongeveer de gehele wetenschappelijke wereld heeft zich onmiddellijk, met veel emotie en veel gevoel voor retoriek, afgezet tegen de id-gedachte, en de manier waarop dat ging overtrof mijns inziens alle normen van het betamelijke. De kenmerkende reactie vanuit vooral de evolutiebiologie luidde ongeveer als volgt: ‘id is allemaal onzin, want we weten wel hoe bijvoorbeeld zo’n zweepstaart zich heeft kunnen ontwikkelen. We kunnen precies vertellen hoe dat in zijn werk

thBWmandiegodkende0307.indd 150

26-03-2007 09:47:02

is gegaan. Nee hoor, de gedachte dat iets zich niet via een geleidelijke darwinistische weg heeft ontwikkeld is belachelijk, en we hebben bijzonder veel bewijsmateriaal om dat te onderstrepen. id is slechts een poging om God via de achterdeur weer de wetenschap in te loodsen, terwijl we die nu juist net kwijt waren’. Is dit een redelijke reactie? Ik meen van niet, zonder dat ik met die overtuiging tot aanhanger van id gepromoveerd hoef te worden: je kunt gewoon kijken naar de overtuigingskracht van de argumenten, in plaats van je te identificeren met een bepaalde positie? Welnu, het interessante feit doet zich nu voor dat de kenmerkende en typische reactie uit de wetenschap – die ik net in mijn eigen woorden formuleerde – een levensbeschouwelijk en filosofisch uitgangspunt heeft. Immers, uitgangspunt is dat alles dat we om ons heen zien geëvolueerd moet zijn, en dat dit ook in principe wetenschappelijk verklaard zou moeten kunnen worden met de beschikbare of toekomstig beschikbare wetenschappelijke ideeën en theorieën. Dit laatste nu, is allerminst vanzelfsprekend of zelfs maar te verwachten – daar heb ik net al meer over gezegd in mijn korte beschouwing over wetenschap. Wanneer ik als wetenschapper kijk naar de claims van de id-beweging, dan denk ik dat ze gelijk heeft wanneer ze stelt dat we geen flauw idee hebben hoe bepaalde structuren tot stand hebben kunnen komen op aarde. Strijdbare tegenstanders van id vanuit de biologie doen soms hun uiterste best om dat te ontkennen, maar heel veel verder dan een lekker leesbaar verhaal hoe het ongeveer gegaan zou kunnen zijn, komen ze dan ook niet. De reactie op de wetenschappelijke claims van id vind ik dan ook door de bank genomen onjuist en vaak ook gewoon misleidend. Aan de andere kant is de conclusie van de id-beweging ook te bekritiseren. Het is voor mij duidelijk dat ze een punt heeft wanneer het gaat over de grenzen van wetenschap – en

thBWmandiegodkende0307.indd 151

151

26-03-2007 09:47:02

152

dus meer in het bijzonder ook over de grenzen van evolutiebiologie. Maar wanneer je stuit op iets dat naar je mening niet verklaard kan worden door huidig wetenschappelijk inzicht, dan is het bepaald niet nodig of zelfs wenselijk om dan maar direct te stellen dat het dus ontworpen moet zijn. Zo oppervlakkig kan het allemaal niet zijn. Als je overtuigd bent van de gedachte dat er geen wetenschappelijke verklaring mogelijk is, dan kun je eigenlijk niet veel anders doen dan dat feit vaststellen. God en wetenschap zijn niet complementair in de zin dat wat de een niet verklaart, automatisch aan de ander toevalt, en het is precies dit misverstand dat aan de basis staat van de heftige debatten in dit veld. In het beste geval stuit id dus op grenzen van de wetenschap – en dat is helemaal geen gekke gedachte. Het is dus duidelijk dat er sprake is van grote verwarring in het id-debat. Tegenstanders bekritiseren – terecht – dat de opvoering van een ontwerper geen steek houdt, maar vergeten daarbij om de rest van de argumenten op hun merites te beoordelen; het kind wordt dus met het badwater weggegooid. Er wordt op verschillende niveaus – wetenschappelijk en levensbeschouwelijk – met elkaar gepraat zonder dat men dat altijd in de gaten lijkt te hebben. Het is duidelijk dat in een dergelijke wirwar geen vooruitgang te boeken is, en dat is ook pijnlijk duidelijk geworden in alle debatten rond id. Wat is nu een goede wetenschappelijke reactie op id? In mijn eigen woorden luidt de juiste reactie ongeveer als volgt. Zeker hebben de aanhangers van id gelijk wanneer ze stellen dat we de laatste jaren allerlei structuren hebben ontdekt waarvan we geen flauw idee hebben hoe deze ontstaan zijn. Zeker hebben de aanhangers van id gelijk wanneer ze stellen dat we toch wel vervelend weinig afweten over het ontstaan van leven op aarde. Maar het feit dat we vanuit de wetenschap niet zo heel veel kunnen zeggen over dit soort dingen, wijst

thBWmandiegodkende0307.indd 152

26-03-2007 09:47:03

niet op ontwerp of op een ontwerper, maar wijst daarentegen op grenzen van wat we wetenschappelijk kunnen begrijpen en verklaren. Het antwoord op id moet niet zijn dat we omstandig gaan uitleggen dat we het – in tegenstelling tot wat id’ers beweren – wél weten, maar dat het niet onlogisch is dat we op dit soort vragen geen antwoord hebben, omdat de vragen de competentie van de wetenschap waarschijnlijk te boven gaan. Het allerdomste dat wetenschappers kunnen doen, is de claims van de id’ers te ontkennen door net te doen alsof we het wél allemaal weten. Ik noemde al de bacteriële zweepstaart: het is helemaal niet moeilijk om een verhaal te bedenken over hoe dat ding geëvolueerd moet zijn. Het is helemaal niet moeilijk om te zeggen dat het waarschijnlijk via een groot aantal tussenstappen – die steeds echt ‘werkten’ – langzaamaan tot de huidige zweepstaart is ontwikkeld. Maar het is toch werkelijk wat anders om te beweren dat de wetenschap ons dat vertelt – dat doet ze dan ook helemaal niet. Ik heb gedurende het hele debat maar niet kunnen begrijpen waarom zo vele wetenschappers dit punt niet naar voren hebben gebracht. Voor de gemiddelde evolutiebioloog is id helemaal niet relevant, want wat moet hij of zij daar in hemelsnaam mee? Wetenschap is er niet mee te bedrijven, dat is zonder twijfel waar, maar daarmee vervallen niet automatisch alle argumenten die id’ers aandragen. Ik ben er van overtuigd dat het hele debat uiteindelijk filosofisch van aard is: de keuze is niet die tussen wel of geen ontwerper, maar die tussen twee wereldbeelden waarin wetenschap wel of niet het laatste woord heeft. Hiermee kom ik dan weer op het punt van de vooronderstellingen: meer dan in welk debat dan ook, wordt iemands houding in het id-debat gevoed en gefundeerd in niet-rationele – of in ieder geval niet-logische – vooronderstellingen. Het zou mooi zijn als we dat met z’n allen tenminste zouden kunnen vaststellen.

thBWmandiegodkende0307.indd 153

153

26-03-2007 09:47:03

154

Hoe kun je nu als christen tegen id aankijken? Voordat ik daar iets meer over zeg is het verstandig om eerst wat christelijke tegenstanders van id aan het woord te laten. Dit is aardig om ten minste twee redenen: op deze manier verkennen we het veld een beetje, en komen we er tegelijkertijd achter dat er niet een eenduidige christelijke visie is op wetenschap. Er zijn binnen het christendom inderdaad altijd al zeer verschillende manieren geweest om tegen de verhouding tussen wetenschap en geloof aan te kijken. Hier wil ik twee van dergelijke opvattingen wat nader bespreken, omdat deze twee op zijn minst de schijn wekken niet zo ver van de opvattingen van ID af te staan. In allebei de gevallen is die schijn overigens onjuist, maar dat zal wel blijken.

Wetenschap als ontdekker van Gods wegen Kennelijk heeft het christendom altijd mensen uitgedaagd om uit te zoeken hoe God de wereld nu precies geschapen had (‘Maak mij Uw wegen bekend’). De onderliggende vooronderstelling is dan dat God bestaat, en dat wetenschap achterhaalt hoe God de schepping in elkaar heeft gezet. Dit kan ik illustreren aan de hand van grote geleerden uit een ver verleden, maar zeker ook met hedendaagse wetenschappers. Wat de eerste categorie betreft kunnen we kijken naar bijvoorbeeld de astronoom Johannes Keppler. Keppler was een zeer gelovig mens, en van hem is bijvoorbeeld bekend dat hij na een grote ontdekking over de manier waarop de planeten rond de zon cirkelen, jubelend de straat opliep en uitriep dat hij aan het ontdekken was hoe God het heelal in elkaar had gezet, en welke regelmatigheden en orde Hij daarin had aangebracht. Met andere woorden: de wetenschap ontsluierde in zijn ogen de wetten die God had geïnstalleerd. Dit klinkt misschien gedateerd en ouderwets, maar niets

thBWmandiegodkende0307.indd 154

26-03-2007 09:47:03

is minder waar. Zoals ik al zei, ook veel hedendaagse wetenschappers hebben in principe dezelfde houding als Keppler. Als voorbeeld noem ik de al eerder genoemde Francis Collins, de leider van het geruchtmakende human genome project, waarin de complete genetische code van de mens ontrafeld werd. Bij de publieke bekendmaking van dit feit stond Collins zij aan zij met Bill Clinton, toentertijd president van de Verenigde Staten. Clinton zei bij die gelegenheid onder meer het volgende: Vandaag leren we de taal waarin God het leven heeft geschapen. Dit vervult ons met een nog groter ontzag voor de complexiteit, schoonheid en wonderbaarlijkheid van Gods meest goddelijke en heilige geschenk.56

155

Collins vervolgt met de volgende opmerkelijke passage: Schrok ik, als streng opgeleide wetenschapper, terug van zo’n openlijk godsdienstige uitspraak uit de mond van de leider van de vrije wereld bij deze gelegenheid? Voelde ik me gedwongen om mijn wenkbrauwen te fronsen of mijn ogen uit verlegenheid neer te slaan? Niets van dit alles. In feite had ik in de drukke dagen voor de bekendmaking intensief met de opsteller van Clintons toespraak samengewerkt en het opnemen van deze passage sterk ondersteund. Toen het mijn beurt was om enkele woorden te spreken, sloot ik bij deze gevoelens aan: ‘Het is een gelukkige dag voor de wereld. Ik voel me nederig en vervuld van ontzag als ik besef dat we een eerste glimp hebben opgevangen van ons eigen bouwplan, dat tevoren alleen aan God bekend was.’57

thBWmandiegodkende0307.indd 155

26-03-2007 09:47:03

156

Er is geen verschil tussen Keppler en Collins op dit punt: beiden zien hun wetenschappelijke ontdekkingen als een stap in het ontrafelen van de wijze waarop God het heelal en de mens heeft geschapen. Wetenschap levert geen godsbewijs, nee, het bestaan van God is een vooronderstelling voor zowel Keppler als Collins, en natuurwetenschap vormt volgens hen een weg om meer te weten te komen over de schepping van God. Deze analyse van de positie van Collins en Keppler is consistent met mijn algemene visie op argumentatie en rede. Inderdaad, een logisch bewijs of indicatie voor het bestaan van God is niet waarnaar Keppler en Collins op zoek zijn. Ze vooronderstellen het bestaan van God op heel andere gronden, en interpreteren vervolgens de resultaten van hun wetenschappelijk denken vanuit deze levensbeschouwing. Het zal de lezer duidelijk zijn dat ik het onmogelijk op de manier van Collins en Keppler kan zien; ik heb God als persoon verworpen, ik heb zelfs gezegd dat de vraag naar zijn bestaan helemaal niet zinvol is. Dat betekent dat mijn God zich niet leent voor de invalshoek van Keppler en Collins. Kun je Collins of Keppler nu opvoeren als id-aanhangers? Nee, zeker niet. Er is echt een verschil tussen de id-benadering en de logica van Francis Collins en Johannes Keppler. Collins en Keppler gaan uit van het bestaan van God, en beschouwen hun wetenschappelijke ontdekkingen als een bepaalde ontsluiering van de wegen van God. Er is bij hen geen sprake van het logisch beredeneren tot een ontwerp. id-aanhangers zoeken uiteindelijk supernatuurlijke verklaringen voor het ontstaan van bijvoorbeeld de biodiversiteit, Collins doet dat daarentegen zeker niet. Ik heb stellig de indruk dat Collins een totale wetenschappelijke verklaring niet uitsluit, en daarmee wijkt hij sterk af van het id-gedachtegoed. Collins heeft zich dan ook in zijn eerder aangehaalde boek duidelijk uitgesproken tegen id.

thBWmandiegodkende0307.indd 156

26-03-2007 09:47:04

Creationisme Vanuit zeer behoudende christelijke hoek is het creationisme nog steeds springlevend. De term creationisme is wellicht voor meerdere interpretaties vatbaar, maar ik doel hiermee in dit boek op de beweging die de scheppingsverhalen letterlijk leest, en die dan ook van mening is dat het leven op aarde minder dan 10.000 jaar geleden geschapen werd. Heel veel woorden wil ik er niet aan besteden, maar toch wel een paar, omdat ik het creationisme een schoolvoorbeeld vind van hoe je niet met het christendom om zou moeten gaan. Mijn informatie over het creationisme heb ik voornamelijk gehaald uit recent werk van Ariel Roth.58 Roth is bioloog en geoloog, en in de Verenigde Staten is hij zeer betrokken bij het debat rond evolutie en schepping. Bij het lezen van zijn boek is mij echter niet duidelijk geworden waarom Roth vindt dat we de Bijbel als een letterlijk verslag van de gebeurtenissen moeten zien. Het zal u niet verbazen dat ik in het geheel geen gat zie in een dergelijke interpretatie. Ik kan mij niet of nauwelijks voorstellen dat de auteurs van de Bijbel een letterlijk verslag voor ogen hadden. Verdedigers van het creationisme hebben het dan tegenwoordig ook erg lastig, omdat alles erop wijst dat ze ongelijk hebben. Het is dan ook een twijfelachtige vooronderstelling om te denken dat de Bijbel een wetenschappelijk boek zou zijn, met wetenschappelijke pretenties. Op zich heeft elke wetenschapper uiteraard vooronderstellingen – daarover heb ik al uitgebreid geschreven. Niemand kan zijn of haar observaties en onderzoeksresultaten interpreteren zonder een voorafgaand beeld van de werkelijkheid. In het begin van dit boek heb ik al aandacht besteed aan de idee dat je uiteindelijk niet of nauwelijks kan terugvragen naar het waarom van je diepste overtuigingen. Ten diepste is het startpunt waarop je een wereldbeeld bouwt gebaseerd op intuïtie en gevoel, veel meer dan op rede en rationaliteit. Ook

thBWmandiegodkende0307.indd 157

157

26-03-2007 09:47:04

158

een creationist heeft een bepaalde vooronderstelling waarmee hij of zij wetenschap interpreteert. Een creationist gaat uit van de idee dat het leven op aarde vrij recent werd geschapen, en vanuit deze vooronderstelling zal hij of zij proberen om het beschikbare bewijsmateriaal in deze richting om te buigen. Roth gaat in zijn boek niet over een nacht ijs. Hij bespreekt van alles: van fossielen tot gesteentes, van erosieproblemen tot catastrofetheorie, van de vermeende wereldwijde zondvloed tot de oorsprong van het leven. Ik vermoed dat het altijd tot op zekere hoogte mogelijk zal blijken om, met veel goede wil, wetenschappelijke resultaten te interpreteren in het licht van Bijbelse teksten. Maar waarom zou je dat toch willen? Waarom wordt iemand een creationist? Waarom zou je de Bijbel als wetenschappelijk werk proberen te zien? Ik moet bekennen dat ik geen goed antwoord op deze vraag kan geven, zeker niet gezien het feit dat je in het geheel geen creationist hoeft te worden om een gelovig christen te kunnen zijn. In mijn ogen is het een radicale blunder om te denken dat Bijbelse teksten op deze manier letterlijk gelezen moeten worden; ik zie ook helemaal geen reden – geen enkele – om dit te doen. Het is absoluut waar dat er grenzen zijn aan wat we wetenschappelijk kunnen zeggen, er zijn grenzen aan het domein waarop wetenschap iets te zeggen heeft. En er is absoluut veel – heel veel – dat we niet weten. We weten vrijwel niets over de oorsprong van het leven, we hebben slechts een globaal beeld over hoe de gehele evolutie heeft kunnen plaatsvinden. Maar deze onwetendheid is niet het gevolg van het feit dat de wetenschap het verkeerd ziet; ze is het gevolg van het feit dat de wetenschap beperkt is. Het feit dat we wetenschappelijk niet zullen kunnen achterhalen hoe een en ander in zijn werk is gegaan, duidt niet op vermeende onjuistheid van wetenschappelijke ideeën, maar veel meer op het feit dat wetenschap nu eenmaal niet overal iets

thBWmandiegodkende0307.indd 158

26-03-2007 09:47:04

over kan zeggen. Deze laatste bewering leidt echter helemaal niet tot de gedachte dat de Bijbel dan maar wel het laatste woord zou hebben. Ook dat is een gedachte die ver verwijderd is van de betekenis en bedoeling van de Bijbel. Ik zal de laatste zijn – nogmaals – om te beweren of zelfs maar te denken dat wetenschap het laatste woord heeft in onze wereld, dat is inmiddels wel duidelijk. Maar wetenschappers proberen wel een consistent beeld te schetsen, en het beeld waarin wij geëvolueerd zijn en waarin vrijwel alle levende wezens een gemeenschappelijke voorouder hebben, is een consistente gedachte. Dat wil niet zeggen dat ze waar is natuurlijk. Creationisten als Roth doen uiteindelijk niet meer dan hardnekkig proberen om de data Bijbels te interpreteren. Dat kan en mag natuurlijk, maar leidt niet tot een stabiele visie op de werkelijkheid. Natuurlijk kun je denken dat in de fossiele ‘kolom’ de fossielen met het hoogste soortelijk gewicht het diepst liggen vanwege het ‘feit’ dat ze tijdens de zondvloed het snelste zonken. Maar hoe geloofwaardig is dit? Natuurlijk kun je ouderdomsbepalingen bekritiseren, dat moet je zelfs doen als wetenschapper, maar waarom zou dat gebruikt kunnen worden als verdediging van het Bijbels-creationistisch wetenschappelijk beeld? Het is werkelijk niet te verwachten dat we ‘alles’ gaan begrijpen, maar waarom zou je hierdoor creationist willen worden? Het is toch werkelijk veel logischer om in plaats daarvan gewoon een gezonde criticus van het allesoverheersende wetenschappelijk denken te worden? Er is voor een christen – van welke snit dan ook – geen enkele reden om zich te bekeren tot het creationisme. Integendeel, er zijn vele redenen om dit niet te doen, want hoewel we vanzelfsprekend geen volledig beeld hebben over wat er allemaal op onze aarde gebeurd is, hebben we wel een consistent en redelijk beeld hiervan. Compleet zal dat beeld niet worden, maar dat is ook niet te verwachten.

thBWmandiegodkende0307.indd 159

159

26-03-2007 09:47:04

160

Wie argumenten van creationisten leest – ook die van Roth – ziet geen consistent beeld verrijzen. Nee, er wordt kritiek geleverd op allerlei zaken, die naar hun mening ook anders geïnterpreteerd kunnen worden dan hoe de moderne wetenschap dat zegt. Ik mis de broodnodige openheid bij creationisten. Die mis ik overigens ook bij sommige verstokte atheisten die wetenschap juist aangrijpen om te beargumenteren dat al dat geloof maar grote onzin is, maar dat doet aan mijn kritiek op creationisme niets af. Is creationisme nu een extreme vorm van id? Nee, dat denk ik niet. Binnen de id-beweging wordt in ieder geval geargumenteerd met wetenschappelijke argumenten. Het cruciale verschil tussen id en creationisme is dat de laatste beweging de Bijbel als wetenschappelijk uitgangspunt neemt – heel vreemd en niet uit te leggen – terwijl id zich bedient van wetenschappelijke argumenten. Creationisten zijn niet open genoeg voor wetenschapsbeoefening, want ze gaan er al van tevoren vanuit dat de Bijbel de waarheid vertelt. id-aanhangers beweren dat ze op basis van solide wetenschappelijke argumenten wel tot de conclusie van ontwerp moeten komen. Dat zijn inderdaad geheel verschillende posities.

Christendom en id Je kunt je met recht afvragen wat het christendom überhaupt met id te maken heeft. In de beschrijving die ik van het christendom heb gegeven, lijken er weinig raakvlakken te bestaan met welke visie op id dan ook. In de Verenigde Staten is dat heel anders natuurlijk. Een samenleving waarin zoveel mensen niet geloven in evolutie, en waarin zoveel mensen geloven in het letterlijke woord van de Bijbel, zo’n samenleving is natuurlijk buitengewoon gevoelig voor argumenten rond id. De id-beweging vindt dan ook haar oorsprong in de Verenigde

thBWmandiegodkende0307.indd 160

26-03-2007 09:47:04

Staten, alwaar het een duidelijke poging betrof om God via de wetenschap toch in het onderwijs terecht te laten komen. Door de ontwerper te ontdoen van zijn religieuze jasje, maar hem voor te stellen als iemand waartoe we op wetenschappelijke gronden kunnen concluderen, probeerde men het onderwijs in evolutie te dwarsbomen. Inmiddels zien we daar dan ook lachwekkende (maar toch ook zorgelijke) toestanden, waarbij rechters moeten gaan uitmaken of id wel wetenschap is, en waarbij een ideologische oorlog gevoerd wordt tussen aanhangers van darwinistische evolutie aan de ene kant, en orthodoxe christenen aan de andere kant. Het is dan natuurlijk ook weer niet zo gek dat wetenschappers in Nederland zorgelijk gaan kijken wanneer id vaste grond in Europa probeert te krijgen. Maar, daar waar de Amerikaanse id-beweging een geheime – nou ja, geheime – agenda heeft, daar kunnen we in Europa, en in Nederland in het bijzonder, toch ietsjes rustiger en bedaarder omgaan met de hele discussie. Het staat vast dat bijna iedereen die zich in Nederland positief heeft uitgelaten over id, een christelijke levensovertuiging heeft, dus de relatie tussen christendom en id is er zeker wel. Wanneer je echter verder kijkt dan dit enigszins oppervlakkige gegeven, dan kom je er toch ook snel achter dat bijna niemand in Nederland id verdedigt vanwege theologische argumenten, maar vooral vanwege filosofische argumenten. Ik denk dat de grootste gemene deler van id’ers in Nederland niet te vinden is in religieus geloof, maar in de positie die men aan wetenschap toekent: id-aanhangers vinden doorgaans dat we in een wereld leven die zich niet geheel wetenschappelijk laat beschrijven. Maar je hoeft natuurlijk geen christen te zijn om te bedenken dat wetenschap een prachtige doch beperkte onderneming is. Ik denk dus dat steun voor id vooral daaraan gekoppeld is, en dat de schijnbare koppeling tussen id en een christelijke

thBWmandiegodkende0307.indd 161

161

26-03-2007 09:47:05

162

levensbeschouwing een secondaire is, die volgt uit een correlatie tussen christelijk denken en het beeld dat men van wetenschap heeft. Ik denk zelf dat we theologisch helemaal niets kunnen met de idee van Intelligent Design. Theoloog Bram van de Beek stelt zelfs dat id verwarrend werkt, omdat ‘het afleidt van de ware kennis van God, die niet berust op conclusies maar op een innerlijke overtuiging die alle conclusies te boven gaat’.59 Hier formuleert Van de Beek in zijn eigen woorden precies datgene wat ik al eerder in dit boek betoogde, namelijk dat de werkelijk basis van onze overtuigingen niet logisch te verantwoorden is. God kan toch werkelijk niet de uitkomst zijn van een logisch betoog. Van de Beek zegt hierover: ‘Alleen de Heilige geest kan overtuigen’, en daarmee bedoelt hij – denk ik – onder meer te zeggen dat overtuigen op het religieuze vlak niet via logische gevolgtrekkingen plaats kan vinden.60 Ik ben het op dit punt met Van de Beek eens, maar eigenlijk ga ik nog een stap verder, en gezien mijn visie op het christendom kan deze extra stap niet echt meer als een verrassing komen. Ik beschouw wetenschap en religie als twee manieren om de werkelijkheid te beschouwen, en het christendom als een van vele manieren om in de religieuze behoefte van mensen te voorzien. Er is bij mij niet echt ruimte voor een scheppende God – in de min of meer klassieke betekenis hiervan. Geloof in God heeft alles te maken met de onbegrijpelijkheid van het leven, met mysterie en met spiritualiteit. Ik zou dus werkelijk niet weten wat een dergelijke visie op geloven van doen heeft met wetenschappelijk getouwtrek of een bepaalde biologische structuur wel of niet wetenschappelijk verklaarbaar zou zijn. Er is nog een punt dat ik het overdenken waard vind: ik ben er persoonlijk van overtuigd dat Jezus niet in het minst geïnteresseerd zou zijn in id, en als dat waar is dan zou dat

thBWmandiegodkende0307.indd 162

26-03-2007 09:47:05

natuurlijk een zeer belangrijk punt zijn voor iedereen die zich christen wil noemen. Misschien is dat wel een belangrijk argument waarom id en christendom niets met elkaar te maken hebben: ik denk dat Jezus geen belangstelling voor id zou hebben, omdat het hem slechts ging om de spiritualiteit van het menselijk bestaan. Dat wil natuurlijk niet zeggen dat je als christen niet geïnteresseerd zou kunnen zijn in id, maar die belangstelling zou niet per se gevoed moeten zijn door een christelijke levensvisie maar door een algemene nieuwsgierigheid over hoe de wereld in elkaar zit. Er zijn mensen die de relatie tussen id en het christendom positiever zien. Ik laat de al eerder geciteerde filosoof René van Woudenberg nog een keer aan het woord:

163

Heeft id dan helemaal geen betekenis voor het Christelijk geloof? Op een bepaalde manier weldegelijk. Middeleeuwse denkers maakten een onderscheid tussen twee manieren waarop God iets kan bewerkstelligen: op een directe of onmiddellijke manier, of op een indirecte of middellijke manier. Wanneer God de soortelijke diversiteit via een evolutionair proces heeft geschapen, dan zouden de middeleeuwers spreken van een indirecte of middellijke scheppingshandeling. Maar God kan ook iets op een onmiddellijke of directe manier scheppen, dus zonder daarvoor gebruik te maken van een proces in de tijd. […] Het is op dit moment, wetenschappelijk gezien, een volslagen raadsel hoe het leven op aarde heeft kunnen ontstaan. Geen van de nu bekende processen is in staat om een eerste levende cel voort te brengen. De theorie van de zgn. ‘chemische evolutie’ is zonder wetenschappelijke bevestiging. Het zou kunnen dat in de toekomt nu nog onbekende mechanismen worden ontdekt. Maar wanneer dat niet zo is, zou een Christen kunnen denken “wellicht is het eerste leven door

thBWmandiegodkende0307.indd 163

26-03-2007 09:47:05

God op directe, onmiddellijke manier geschapen”. Maar nogmaals: het Christelijk scheppinggeloof als zodanig hangt daar niet van af. Dat heeft betere gronden! 61

164

Vanuit dit perspectief is het adagium dus eigenlijk: baat id niet, dan schaadt het ook niet! Ik geloof zeker niet in de ‘directe’ scheppingen waar Van Woudenberg het over heeft: ik denk niet dat op die manier over de wereld praten veel zin heeft, maar ik weet natuurlijk ook dat dit voor vele christenen anders ligt. Ik denk niet dat het veel zin heeft om te gaan onderzoeken – of te gaan concluderen – welke zaken God al dan niet ‘direct’ heeft geschapen. Dit riekt immers toch wel erg naar het door mij verafschuwde dualisme als zou alles wat wetenschappelijk onverklaarbaar is, overblijven als mogelijke directe scheppingskandidaat. Dergelijk dualisme doet onrecht aan zowel wetenschap als religieus geloof. Wat is de conclusie van dit alles? Beweringen als zou id een christelijke truc zijn om God via de achterdeur de wetenschap weer binnen te loodsen, lijken in ieder geval in Nederland nergens op gebaseerd. id wordt in Nederland genuanceerd bekeken, en ik ken niet veel christelijke denkers die id slechts vanuit hun geloofsovertuiging omhelzen.

Boedelscheiding? Aan het begin van dit hoofdstuk heb ik al aangekondigd dat ik iets zou zeggen over de vermeende boedelscheiding tussen geloof en wetenschap.62 Deze vermeende boedelscheiding werd bijvoorbeeld verdedigd door de Amerikaanse paleontoloog Stephen Jay Gould. Gould propageerde middels zijn zogenaamde noma-principe de idee dat religie zich bezighoudt met de waaromvraag, en wetenschap met de hoevraag.63 noma is een acroniem dat staat voor Niet Overlappende MAgisteria. Geloof

thBWmandiegodkende0307.indd 164

26-03-2007 09:47:05

aan de ene kant, wetenschap aan de andere kant; de werkelijkheid gewoon netjes in twee stukken geknipt. De kerk mag niets over de big bang (de grote oerknal waarmee volgens de huidige inzichten het heelal ontstond) zeggen, en biologen niets over God. Iedereen tevreden, iedereen blij, de wetenschap zegt hoe dingen gaan, religie zegt waarom. Zou dat zo kunnen werken? Nee, ik denk het niet. Zegt de wetenschap hoe de zon opkomt en religie waarom? Ik verwacht dat niet veel mensen het op die manier kunnen zien. Ik kan de opkomst van de zon als wetenschapper beschouwen, met het wetenschappelijk woordenboek in de hand. Daarmee kom ik tot een zeer acceptabele beschrijving van de gang van zaken, waarmee ik zonder meer begrip krijg over de werking van ons zonnestelsel. De waaromvraag kan nu op een bepaalde manier wetenschappelijk ingevuld worden, maar houdt ergens op. Ik kan echter ook bijvoorbeeld dankbaar zijn dat diezelfde zon opkomt. Ik kan verwonderd zijn, ik kan de belofte van een nieuwe dag voelen, kan mij gesterkt voelen. De waaromvraag over de opkomst van de zon zal in die gemoedstoestand een ander antwoord krijgen, maar kan natuurlijk wel gesteld worden. Het klopt niet, de indeling van Gould, het werkt niet, omdat zo’n beetje elk aspect van onze samenleving doordrenkt is van spiritualiteit en religie, ook al is dat niet altijd op voorhand duidelijk. De weg die Gould wil bewandelen is een zekere weg tot schizofrenie, want het ene deel van ons mens-zijn wordt volkomen kunstmatig buiten het andere gehouden. Er is geen wetenschap mogelijk zonder levensbeschouwing, zonder een voorafgaand beeld van de werkelijkheid, en zonder een voorafgaand idee over wat wetenschap wel en niet vermag. Dat Goulds idee al snel met zichzelf in conflict komt wordt duidelijk zodra je nadenkt over de vraag wat wetenschap eigenlijk is. Zoals ik (kort) uiteengezet heb, wordt het antwoord op die

thBWmandiegodkende0307.indd 165

165

26-03-2007 09:47:06

166

vraag juist sterk beïnvloed door iemands wereldbeeld, en daarmee ook door zijn of haar religieuze positie. Kortom, het hele schema van Gould berust op drijfzand. Grappig eigenlijk, gelovige wetenschappers worden vaak schizofreen genoemd. De wetenschap verklaart, zo wordt dan gezegd, en als je God daarbij wilt halen, dan zou je tweeslachtig bezig zijn. Het omgekeerde is het geval. Als voor het beschouwen van de werkelijkheid zowel wetenschap als religie onmisbaar zijn – en dat is mijn opvatting – dan moet je zo goed en zo kwaad als het kan beide aspecten hun plek geven. De karikatuur volgens welke doordeweekse wetenschappers op zondag hun geloof belijden dat in strijd zou zijn met hun werk, is gebaseerd op helemaal niets. Geloven, religieus zijn, is een levenshouding, een manier van omgaan met het leven, een manier van benoemen, een manier van vertellen. Het is een bekende retorische truc om gelovigen af te schilderen als halve idioten die maar aannemen wat de kerk hun voorschotelt. Het is onzin, maar hoe leg je dat uit aan iemand die niet de moeite wil nemen om te onderzoeken wat geloof werkelijk is? Je kunt het probleem wegdefiniëren, of wegredeneren zoals Gould doet, maar daar los je niets mee op, omdat je in het leven nou eenmaal niet overal met je verstand en je ratio uit kan komen. Je kunt onmogelijk een cruciaal aspect van deze realiteit (in dit geval de omgang met het onkenbare) als een chirurg uitsnijden zonder dat de patiënt daarmee ook automatisch overlijdt. Als we deze laatste metaforisch bedoelde passage letterlijk nemen, dan is de medische wetenschap eigenlijk een heel goed voorbeeld. Een puur wetenschappelijke aanpak van medische problemen zal naar mijn oordeel altijd een van de belangrijkste aspecten over het hoofd zien, namelijk de spiritualiteit van de patiënten, de wil om te leven, en de volstrekt onkenbare oorsprong van allerlei ziektes. Bij het voorspellen wel-

thBWmandiegodkende0307.indd 166

26-03-2007 09:47:06

ke patiënten een behandeling zullen overleven, schijnen psychologen en pastoraal werkers het altijd te winnen, ver voor de internisten en andere medisch specialisten. Onze medicijnen werken vaak, maar het is duidelijk dat de werkzame stoffen grof geschut vormen in verhouding tot de ongelooflijke complexiteit van het menselijke lichaam. Ik ben ervan overtuigd dat de medische wetenschap hier niet in kan doordringen, principieel niet. Dit is geen diskwalificatie van wetenschap, maar een oordeel over de plaats die wetenschap in hoort te nemen. Begrijp me niet verkeerd: als mijn kind medische hulp nodig heeft, dan zal het die natuurlijk krijgen. Maar vanuit een gezond spiritueel en psychologisch inzicht horen we te weten dat we de werkelijke oorzaak niet begrijpen. Het beeld van Gould – geloof en wetenschap strikt gescheiden – suggereert een visie op wetenschap waarin geen plaats is voor persoonlijke visie en levensbeschouwing. Het lijkt erop dat Gould een beeld van de wetenschap voorstaat waarin alles objectief is. Niets is echter minder waar, wetenschap is niet objectief, en het kost mij geen enkele moeite om dat te illustreren met het wetenschappelijke werk van Gould zelf. Gould protesteert bijvoorbeeld tegen de idee dat de mens het hoogtepunt van de evolutie is. Volgens zijn analyse is de mens niet meer dan een willekeurig eindproduct van een bepaalde tak aan de evolutieboom, en zijn eigenlijk de bacteriën de ware kampioenen van de evolutie. Want bacteriën zijn er altijd geweest, en zullen er altijd zijn, het zijn er ook veel meer dan mensen. Je hoeft geen filosoof te zijn om te snappen wat Gould hier doet. Eerst maakt hij zijn eigen regels en maatstaven, waarna hij deze gebruikt om de evolutieboom te interpreteren. Maar waarom toch zou het belang van de mens uit het aantal exemplaren moeten volgen? Gould heeft ook vaak beweerd dat wanneer de evolutie opnieuw zou beginnen, het zeer onwaarschijnlijk zou zijn dat

thBWmandiegodkende0307.indd 167

167

26-03-2007 09:47:06

168

er zoiets als mensen zouden ontstaan. Deze opvatting is bekend geworden in de formulering dat het opnieuw afdraaien van de ‘evolutietape’ een totaal ander beeld te zien zou geven. Ook deze opvatting berust op interpretatie en levensbeschouwing, en zeker niet op wetenschap. Goulds overtuiging heeft niets met wetenschappelijke argumenten te maken, maar veel meer met zijn persoonlijke manier om de wereld te beschouwen. Zo verwart hij hier een wetenschappelijk beroep op toeval met begrippen als doelloosheid en richting. Dat dit een onjuiste verwarring is, wordt duidelijk wanneer we ons realiseren dat een begrip als ‘doelloos’ niet in het wetenschappelijk woordenboek staat. Andere evolutiebiologen, met dezelfde gegevens tot hun beschikking, maar met een andere levensbeschouwing, komen tot radicaal andere conclusies. Simon Conway Morris bijvoorbeeld beweert dat een intelligent wezen als de mens onvermijdelijk is in de evolutie, en dat is toch andere koek.64 En voor alle duidelijkheid: Morris baseert zich op dezelfde feiten als Gould. De waaromvraag is niet beperkt tot religie, zingeving is allesomvattend. Elke poging om de werkelijkheid uit elkaar te trekken tot een wetenschappelijk en een religieus deel, is bij voorbaat tot mislukken gedoemd. Accepteer simpelweg dat de wereld niet rationeel is, dat er geen allesomvattend en kloppend systeem bestaat waarin voor alles een welbepaalde plaats is. Wetenschappelijke activiteit los zien van zin en religie moet wel tot vervlakking en verschraling leiden, moet wel leiden tot schizofrenie.

thBWmandiegodkende0307.indd 168

26-03-2007 09:47:06

Tot slot

Bijna ongemerkt zijn we via wetenschap en id weer bij zingeving en religie aanbeland. Helemaal verbazingwekkend is dat natuurlijk ook niet – want alles heeft met alles te maken. We hebben het gehad over zin, over religie, over geloof en rationalisme, over het hoe en waarom van het leven, en vooral over spiritualiteit. De vraag naar het waarom van het menselijk bestaan kan gesteld worden, maar kan niet worden beantwoord – sommige vragen zijn er alleen maar om de vraag, niet om het antwoord. Er is geen rationeel bevredigend antwoord op deze vraag, omdat het geheim van het leven niet in dergelijke rationele termen uit te drukken is. De menselijke rede is tot veel in staat, maar doordringen in datgene wat ons nu juist mens maakt kan ze niet. Jezus begreep dit, en hij heeft zijn diepe inzicht uitgedragen omdat hij niet anders kon, ook al wist hij waarschijnlijk dat dit hem zijn leven zou kosten. Jezus was geen mensgeworden God, hij is niet gestorven om onze zonden weg te nemen, de theologie kunnen we er maar beter buiten laten. Wanneer we Jezus als spiritueel leraar zien, dan kan de vreemde rationele discussie over het al dan niet ‘bestaan’ van God verstommen omdat het dan duidelijk kan worden dat het daar helemaal niet om moet gaan. Rationele argumenten brengen ons geen stap verder in geloofskwesties, de diepgang van het menselijk leven laat zich niet rationeel of wetenschappelijk begrijpen.

thBWmandiegodkende0307.indd 169

169

26-03-2007 09:47:06

170

Niemand, echt niemand – noch in wetenschap noch in religieuze stromingen – kan het absolute gelijk opeisen. De menselijke spiritualiteit is in onszelf te vinden, de hoop, het verlangen en vooral ook de twijfel. Want, zoals Paulo Coelho in Brida schrijft: ‘Stop nooit met twijfelen. Wanneer je niet meer twijfelt, is ook je zoektocht gestopt.’ Laat dat een motto worden voor iedereen die denkt dat hij, en hij alleen, gelijk heeft. Laat dit een motto worden voor elke christen, zodat hij of zij altijd op zoek zal blijven naar wie Jezus werkelijk was en wat hij werkelijk bedoelde te zeggen, zonder Jezus in een hokje te stoppen waar hij nooit meer uit mag komen. Innerlijke vrijheid floreert slechts bij twijfel, en nooit bij geloofszekerheden.

thBWmandiegodkende0307.indd 170

26-03-2007 09:47:06

Noten

Ronald Meester, Het pseudoniem van God: een wiskundige over geloof, wetenschap en toeval, Ten Have Baarn 2003. 2 In een preek van 19 maart 2006. 3 Daniel Dennett, Breaking the spell, religion as a natural phenomenon, Penguin 2006. 4 Het was het kaartje van Steph Menken van de Universiteit van Amsterdam. 5 David Lodge, How far can you go? Penguin Books 1980, blz. 169, (mijn vertaling). 6 Zie Ronald Meester, Het pseudoniem van God, Ten Have Baarn 2003. 7 Zie voetnoot 5 (mijn vertaling). 8 Herman Philipse, Filosofie Magazine 5, blz. 28, 1996. 9 Karen Armstrong, De strijd om God, De Bezige Bij 2000. 10 In Cees Dekker, Ronald Meester en René van Woudenberg red., En God beschikte een worm, Ten Have Baarn 2006, blz. 364. 11 In Cees Dekker, Ronald Meester en René van Woudenberg red., En God beschikte een worm, Ten Have Baarn 2006, blz. 380. 12 Hans Andreus, ‘Laatste gedichten’, in: Verzamelde gedichten (ed. G. Borgers), Uitgeverij Bert Bakker. 13 In een artikel in Trouw, 4 november 2006. 14 Tijdens een symposium in Nijmegen op 17 mei 2006. 15 Ik werd hierop opmerkzaam gemaakt door Klaas Hendrikse, predikant in Zeeland. 1

thBWmandiegodkende0307.indd 171

171

26-03-2007 09:47:07

Sjoerd Bonting, Chaos theology, a revised creation theology, 2002. 17 René van Woudenberg, ‘Het probleem van het kwaad’, in: Christendom onwijs?!, Uitgeverij Voorhoeve 1996. 18 Zie mijn bijdrage in Cees Dekker, Ronald Meester en René van Woudenberg red., En God beschikte een worm, Ten Have Baarn 2006. 19 Deze definitie is van Clifford Geertz, maar ik vond hem in R. Crapo, Anthropology of Religion, New York: McGraw-Hill 2003 (mijn vertaling). 20 Dean Hamer, The God Gene: how faith is hardwired into our genes, New York: Doubleday 2004. 21 Voor een goede illustratie van het gedachtegoed van Dawkins, zie Richard Dawkins, God als misvatting, Uitgeverij Nieuw Amsterdam 2006. 22 Pascal Boyer, Religion explained, New York: Basic Books 2001. 23 Daniel Dennett, Breaking the spell: religion as a natural phenomenon, Penguin 2006. 24 Idem, bladzijde 25 (mijn vertaling). 25 Leon Wieseltier in the New York Times, 19 februari 2006. 26 Barbara J. King, Evolving God: the emergence of religion in prehistory, New York: Doubleday, 2006. 27 Voor een leesbaar overzicht, zie Frans Schalkwijk, Dit is psychoanalyse, Boom 2006. 28 In 2004 hield abc-News een enquête onder ruim 1100 Amerikanen, met dit als resultaat. 29 De eerste decimalen van pi zijn 3,14159265… 30 Met dank aan Rob Brussee voor deze term. 31 René van Woudenberg, Toeval en ontwerp in de wereld, Uitgeverij Damon 2003, blz. 148-149. 32 Idem, blz. 150. 33 In Johannes 11. Alle Bijbelcitaten in dit boek zijn ontleend aan de Nieuwe Bijbelvertaling. 16

172

thBWmandiegodkende0307.indd 172

26-03-2007 09:47:07

Maarten ’t Hart, De schrift betwist, De Arbeiderspers 1997, blz. 271. 35 Johannes 14. 36 In een preek van 13 april 2006 met als titel ‘As one who serves’ (mijn vertaling). 37 Zoals beschreven in bijvoorbeeld Matteüs 4. 38 Johannes 8. 39 Johannes 10. 40 C.S. Lewis, Onversneden Christendom, Ten Have Baarn 1999, blz. 69-70. 41 Francis Collins, De taal van God, Ten Have Baarn 2006. 42 Hans van Oort, Het evangelie van Judas, Ten Have Baarn 2006. 43 Matteüs 7. 44 Voor een prachtige biografie van Ramanujan, zie Robert Kanigel, The man who knew infinity, WSP 1991. 45 Maarten ‘t Hart, De schrift betwist, De Arbeiderspers 1997. 46 Johannes 8. 47 Matteüs 10. 48 Johannes 9. 49 Marcus 2. 50 Lucas 23. 51 Voor lezers die geïnteresseerd zijn in joodse mystiek beveel ik David Cooper, God is een werkwoord aan. Veel informatie over gnostiek is te vinden in Hans van Oort, Het evangelie van Judas, Ten Have 2006. Mijn schets van de gnostiek is ook onder meer aan dit boek ontleend. 52 Hans van Oort, Het evangelie van Judas, Ten Have 2006, blz. 100. 53 Zie bijvoorbeeld Het pseudoniem van God, Ten Have Baarn 2003. 54 Ronald Meester, Het pseudoniem van God, Ten Have Baarn 2003. 34

thBWmandiegodkende0307.indd 173

173

26-03-2007 09:47:07

De argumenten van id-aanhangers slaan niet uitsluitend op biologische aspecten, maar ook op fysische. Om de discussie enigszins overzichtelijk te houden laat ik de fysische aspecten hier echter buiten beschouwing 56 Geciteerd in Francis Collins, De taal van God, Ten Have Baarn 2006, blz. 16. 57 Idem. 58 Ariel Roth, Oorsprong, wetenschap en Bijbel verenigd, Uitgeverij Groen 2003. 59 Bram van de Beek, Toeval of schepping? Scheppingstheologie in de context van het moderne denken, Kok 2005, blz. 214. 60 Idem, blz. 213-214. 61 René van Woudenberg, ‘id ter discussie’, in: Ouderlingenblad 83, 2006. 62 Mijn opvattingen over de vermeende boedelscheiding tussen geloof en wetenschap heb ik eerder beschreven in de bundel Ongekend Nieuwsgierig (Meinema 2005) onder redactie van Bart Voorsluis. Een aantal passages hier is met toestemming overgenomen uit mijn essay ‘Boedelscheiding tussen religie en wetenschap is onzinnig en vervlakkend’ in die bundel. 63 Stephen Jay Gould, God en Darwin, Uitgeverij Contact 2000. 64 Simon Conway Morris, Hoe het leven de dingen regelt, Veen Magazines 2004. 55

174

thBWmandiegodkende0307.indd 174

26-03-2007 09:47:07

Ronald Meester De man die God kende christelijke spiritualiteit voor niet-ongelovigen

Jezus is zeker niet wat de kerk van hem heeft gemaakt. Als je Jezus gevangen houdt in onnodige theologische constructies, is het moeilijk om te zien waar het hem werkelijk om ging. In dit boek verwerpt Ronald Meester daarom alle theologische claims van het traditionele christendom. Hij wil terug naar wat de kern van het christendom zou moeten zijn: dat wat Jezus zei en deed. Veel van wat in de Bijbel staat is gekleurd of gewoon onwaar. Dat geldt ook voor de verhalen in de bijbelse evangeliën, en dat maakt het moeilijker om erachter te komen wat Jezus’ boodschap nu eigenlijk was. Maar als je de evangeliën leest naar de geest, en niet naar de letter, dan kunnen deze een rijke bron zijn voor hedendaagse christelijke spiritualiteit. Meester laat zien hoe hij zich dat concreet voorstelt. Jezus is mens en geen God, maar wel een weergaloze spirituele inspiratiebron voor iedereen die wil nadenken over de zin en betekenis van het leven.

Ook staat Meester stil bij de volgens hem dwaze tegenstellingen tussen gelovigen en atheïsten. De vraag is niet of God bestaat – die vraag

thBWmandiegodkende0307.indd 175

26-03-2007 09:47:08

is in Meesters visie geheel zonder betekenis. De vraag is hoe we de menselijke spiritualiteit onder woorden kunnen brengen, en Meester laat overtuigend zien dat het christendom op dit punt uitzonderlijk rijk is.

Nieuw elan voor het christendom dus, voor religieuze mensen die ook hun verstand willen blijven gebruiken. Ronald Meester (1963) is hoogleraar wiskunde aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. Naast zijn wetenschappelijk werk houdt hij zich intensief bezig met religie, geloof en hun relatie tot natuurwetenschap. Zo schreef hij Het pseudoniem van God ( 2003) en was hij een van de drie redacteuren van de geruchtmakende bundels Schitterend ongeluk of sporen van ontwerp? (2005) en En God beschikte een worm (2006), waarvoor hij ook vier bijdragen schreef. Hij heeft zich ook actief gemengd in de discussie over Intelligent Design.

thBWmandiegodkende0307.indd 176

26-03-2007 09:47:08